Luft B. - Rumun goni za happy endem

Bogumił Luft

Rumun goni za happy endem

Wszelkie powielanie lub wykorzystanie niniejszego pliku elektronicznego inne niż jednorazowe pobranie w zakresie własnego użytku stanowi naruszenie praw autorskich i podlega odpowiedzialności cywilnej oraz karnej. Projekt okładki Agnieszka Pasierska / Pracownia Papierówka Projekt typograficzny Robert Oleś / d2d. pl Fotografia na okładce © by Cristina Garcia Rodero / Magnum Photos / Forum Fotografia Autora © by Mariusz Kościuk Copyright © by Bogumił Luft, 2014 Redakcja Tomasz Zając Korekty Gabriela Niemiec / d2d. pl, Jadwiga Makowiec / d2d. pl Redakcja techniczna i skład Oleś / d2d. pl I SBN 978- 83- 7536- 882- 6

Spis treści Strona tytułowa Strona redakcyjna Orient Express Precz z komunistami! Wielcy Językoznawcy Komuniści poszli precz Co Stalin dał, to jakby Bóg dał Kraj w stanie ewentualnego rozruchu Katolicka wieża Babel Osiem tysięcy mnichów Beczułka prochu Łacińska wyspa na Wschodzie Dlaczego tata jest smutny Z motyką na Słońce Karpat Ucieczka do przodu Więcej światła w Bukareszcie Brat, którym można pogardzać Fundamenty odporne na trzęsienia ziemi Lubię Rumunów Kolofon

Orient Express Z Dworca Północnego w Bukareszcie wyruszam o siódmej wieczorem. Jest 23 lutego 2002 roku. Za oknem mróz, ale w pociągu Kolei Mołdawskich ciepła, domowa atmosfera. Właściwie nie jest to żaden dom, tylko coś w rodzaju hotelu o swojskim, sowieckim klimacie z przeszłości. W jednym z sypialnych wagonów etażowa w rozdeptanych kapciach, uśmiechnięta całym garniturem złotych zębów, oferuje wrzątek i życzliwą wymianę zdań na temat celu mej podróży do Kiszyniowa. Nawiązując przyjacielski kontakt z Polakiem, zagaja po rosyjsku, ale na moje życzenie przechodzi bez trudu na rumuński z silnym besarabskim akcentem, który uwielbiam (choć Rumuni z Bukaresztu go nie znoszą), bo przypomina akcent kresowych Polaków. Przynosi zgrzebną kolejową pościel i życzy dobrej nocy. Dobra noc będzie trwała czternaście godzin, podczas których pokonamy zaledwie pięćset kilometrów dzielących stolicę Rumunii od stolicy Republiki Mołdawii. Przez siedem godzin niespiesznie zmierzamy do odległego o czterysta kilometrów rumuńskiego miasta Jassy. Tam, na podrzędnym dworcu Gara Nicolina czeka nas ponadgodzinny postój i flegmatyczna kontrola rumuńskich służb granicznych. Następnie pociąg blisko pół godziny celebruje przejazd przez historyczną i symboliczną rzekę Prut, by po piętnastu kilometrach zatrzymać się na dobre po mołdawskiej stronie na stacji granicznej Ungheni. Tu przechodzi ponadtrzygodzinną procedurę wymiany kół w celu dostosowania europejskich osi do szerszego, sowiec​kiego dziedzictwa. Wagony podnosi się w tym celu specjalnymi dźwigami na wysokość paru metrów, a co gorsza zamyka się na trzy spusty wszystkie toalety. Biada komuś, kto znużony trudami podróży nieopatrznie raczył się moczopędnymi trunkami. A pokusy konsumpcyjne są nie do odparcia. W restauracyjnym, a raczej barowym wagonie leje się w gard​ła piwo, a później boski mołdawski koniak. Prócz wyszynku kolejowy lokal oferuje wykwintny posiłek złożony z parówek z musztardą, frytek i plastrów pomidora. Oferuje też atrakcyjne towarzystwo dżentelmenów w dresowych spodniach i rozchełstanych kolorowych koszulach, zza których wyzierają złote łańcuchy na owłosionych klatkach piersiowych. Już to po rosyjsku, już to po rumuńsku dyskutują o transgranicznych interesach. Hulaj dusza – piekła nie ma! Choć temperatura, przyznać trzeba, rośnie piekielnie wraz z konsumpcją koniaku. Tamże poznaję artystę. Mołdawski muzyk wraca na chwilę do domu w Kiszyniowie, mimo że tak naprawdę jego dom jest już od kilku lat w Bukareszcie, skąd wyjeżdża na kilka miesięcy rocznie, by grać do kotleta pasażerom eleganckich statków wycieczkowych na Morzu Śródziemnym. To jeden z pionierów mołdawskiej emigracji za chlebem. Za nimi poszły w kolejnych latach dalsze setki tysięcy rodaków – najpierw do sąsiedniej Rumunii,

ale bardzo szybko potem do Włoch, Grecji, Niemiec, Hiszpanii i Bóg wie gdzie jeszcze. Kilka lat później mołdawskie linie lotnicze poczuły się w obowiązku uruchomić stałe połączenie z Lizboną, by obsłużyć rodaków pracujących w Portugalii. Wielu wylądowało w Turcji. Ćwierć miliona Mołdawian ruszyło do pracy w Moskwie, ale to już inna historia. W każdym razie jedna czwarta społeczeństwa zagłosowała nogami w odpowiedzi na brak nadziei na ziemi ojczystej. Rozmowę z artystą przerywa wagonowa etażowa, zapraszając mnie uprzejmie, choć zdecydowanie, do służbowego przedziału. Tam dwóch smutnych panów w jednakowych skórzanych kurtkach, korzystając z przydługiego wiszenia wagonów nad torami stacji granicznej, wyraża stanowczą wolę poznania mnie bliżej. W Kiszyniowie odbędzie się jutro duża demonstracja antyrządowa. Nie żeby jakaś zadyma – tylko coś, co opozycja nazwała Wielkim Zgromadzeniem Narodowym, które ma się domagać ustąpienia rządzących od roku neokomunistów. Stąd słuszne zainteresowanie moich niespodziewanych mołdawskich przyjaciół osobą Polaka, który akurat dziś fatyguje się do ich stolicy. Wiszący w powietrzu wraz z wagonami ubecki problem rozwiązuje bumaga – stała akredytacja prasowa korespondenta „Rzeczpospolitej”, wydana mi kilka miesięcy wcześniej przez mołdawskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Bumaga to świętość, a zwalczana przez kiszyniowskich demonstrantów komunistyczna dyktatura ma jak dotąd charakter raczej aksamitny. Żegnamy się wśród wzajemnych uprzejmości. Wreszcie pociąg rusza. Trzygodzinne przemierzanie dziewięćdziesięciu kilometrów pozostałych do Kiszyniowa to ukoronowanie podróży do innego świata. Wstające z wolna i bez przekonania zimowe słońce wydobywa z mroku nostalgiczne, rozciągające się po horyzont rozległe wzgórza, które nadają pejzażowi Besarabii niemożliwe do podrobienia piękno. Pustkę wypełniają co pewien czas biedne, szare wsie, które rozlewają się w dolinach. A także lasy, które zdają się świadczyć o tym, że życie trwa tu od wieków i nie pogodziło się ze śmiercionośnymi losami tego kraju. Podróż jest długa nie tylko z powodu kiepskiej jakości mołdawskich torowisk. Podróż jest długa, bo ten kraj jest daleko. *** Ta podróż to bowiem również peregrynacja w dramatyczną przeszłość, która oddaliła Besarabię od świata, w jakim się narodziła. W średniowieczu kraina ta była częścią państwa mołdawskiego, które przeżyło w drugiej połowie XV wieku krótki okres świetności, gdy hospodar Stefan Wielki, dzięki talentom politycznym i militarnym, przez niemal pięćdziesiąt lat skutecznie bronił suwerenności swego niewielkiego kraju. Szczególnie spektakularne były jego zwycięstwa nad wielokrotnie silniejszą armią turecką, stanowiącą coraz większe zagrożenie dla chrześcijańskiej Europy. Gratulował mu ich listownie sam rzymski papież, co można uznać za jeden z najstarszych gestów ekumenicznych, zważywszy że mołdawski Kościół był już od czterech wieków w orbicie chrześcijaństwa wschodniego. Legenda mówi, że po każdej zwycięskiej bitwie Stefan

fundował nowy klasztor – tak powstało ich ponad czterdzieści, z czego tylko jeden na wschód od Prutu. Nazwany później Besarabią region między Prutem a Dniestrem to były tylko mało ważne wschodnie kresy mołdawskiego państwa, które nie zdołało zrobić kariery na miarę swych obiecujących początków i w kolejnych wiekach popadło w rosnącą zależność od imperium osmańskiego. W 1812 roku Turcy oddali Besarabię Rosji. Tak zaczęła się odrębna historia tej ziemi, czego odległym w czasie rezultatem jest dziś istnienie Republiki Mołdawii. Ale zanim doszło do jej powstania, lud tutejszy przeżył niejedno. Z początku cieszył się auto​nomią, która dopiero w drugiej połowie XI X wieku była ograniczana na rzecz wysiłków spajania Besarabii z Rosją po wsze czasy. Rosjanie jednak polubili Besarabię właśnie za jej kulturową odrębność – kraj pachnący łacińską kulturą Morza Śródziemnego, kraj wina, pięknych kobiet i łagodnego klimatu będącego przeciwieństwem złowrogiej Syberii. Besarabianom – mimo różnych okresów lepszych i gorszych – nie było chyba aż tak źle jak Polakom w zaborze rosyjskim. Nawiązali już wtedy dialog z rosyjską kulturą i językiem, co stoi w sprzeczności z mentalnością Rumunów żywiących głęboką niechęć wobec wszystkiego, co się z Rosją kojarzy. Być może to było jedną z przyczyn dystansu Rumunów wobec rodaków zza Prutu w okresie międzywojennym, gdy Besarabia weszła z własnej woli w skład państwa rumuńskiego, potwierdzając swą rumuńską tożsamość kulturową, a zwłaszcza fakt, że mowa zwana tam już wtedy mołdawską to w rzeczywistości język rumuński. Rządy Wielkiej Rumunii traktowały ten region z pewnym lekceważeniem i obawą. Urzędnik, który narozrabiał w Bukareszcie, bywał tam wysyłany do pracy za karę. Wydany dwadzieścia lat później atlas drogowy Rumunii z 1938 roku pokazuje konkretnie, jak mało wysilili się Rumuni na rzecz integracji tego regionu z rumuńskim państwem: w całym kraju był już dość rozwinięty system tak zwanych dróg bitych, a w Besarabii taka droga była tylko jedna – z prawobrzeżnych Jassów przez Prut do Kiszyniowa. Mniejszości narodowe w Besarabii, głównie słowiańskie, traktowano bardzo nieufnie, a niekiedy szykanowano. Pamiętają o tym nawet tamtejsi Polacy, mimo że w 1918 roku oficjalnie poparli zjednoczenie z Rumunią. Ich przedstawiciel Feliks Dutkiewicz – deputowany do Rady Krajowej, parlamentu efemerycznej Republiki Mołdawskiej, którego członkowie niemal natychmiast przegłosowali wolę zjednoczenia – wygłosił wtedy mowę chwytającą za serce, czyli – jak mówią Rosjanie – duszeszczipatielną: „Bardzo żałuję, że w tym uroczystym dniu dla Republiki Mołdawskiej muszę przemawiać w języku rosyjskim, który był symbolem uciemiężenia zarówno narodu mołdawskiego, jak i polskiego. Nie znam języka mołdawskiego, a języka polskiego nie zrozumieją Mołdawianie. W tym wielkim dniu serdecznie myślę o nieszczęściu, a jedno​cześnie o szczęściu bratniego narodu mołdawskiego, który wreszcie może się zjednoczyć z narodem rumuńskim, z którym łączą go więzy krwi. W imieniu narodu polskiego w pełni popieram zjednoczenie Besarabii z Rumunią, którego pragną Mołdawianie, rdzenni mieszkańcy tej ziemi”. Niestety rzeczywistość życia Besarabian w Wielkiej Rumunii nie okazała się na miarę

patriotycznych uniesień z 1918 roku, które udzieliły się nawet żyjącemu na tej ziemi Polakowi. Potem było już jednak tylko dużo gorzej. W 1940 roku do Besarabii wkroczyła Armia Czerwona na mocy paktu Ribbentrop–Mołotow, który wbrew egocentrycznemu przekonaniu większości Polaków, nawet tych, którzy znają jeszcze trochę historię, nie dotyczył jedynie rozbioru naszego kraju. Wojska sowieckie przystąpiły do mordowania i wywózki na Syberię tutejszej rumuńskiej elity. Ocaleli ci, którzy zdążyli uciec do Rumunii. Rok później rumuński dyktator, marszałek Ion Antonescu, działając z kolei w sojuszu z Niemcami, odbił Besarabię na trzy lata i część uciekinierów powróciła. W 1944 roku zjawiła się jednak znów Armia Czerwona i wysiedliła lub wymordowała resztę rumuńskiej elity. Niedobitki ponownie uciekły za Prut i pozostał dziwny naród bez głowy – niewykształceni chłopi w biednych wsiach. Zaczęło się kształtowanie nowego, sowieckiego społeczeństwa. *** Prawie sześćdziesiąt lat później, 24 lutego 2002 roku o dziewiątej rano, wśród szarych bloków stolicy Republiki Mołdawii, odziedziczonych po sowieckich czasach, mój pociąg relacji Bukareszt–Kiszyniów wtacza się flegmatycznie po sowieckich szerokich torach na kiszyniowski dworzec. Ten dworzec to nie jest już jednak sowiecka scheda, bo powstał wiele lat przed bolszewicką rewolucją. Jest wprawdzie zgrzebny i brudny, ale swą imponującą architekturą przypomina o świetności carskiej Rosji. Epilog kolejowej przygody rumuńsko-mołdawskiej przeżyję po ponad ośmiu latach, we wrześniu 2010 roku, zwiedzając kiszyniowski dworzec w pierwszych dniach mej misji dyplomatycznej w Mołdawii. Szok. Eleganckie perony pod nie mniej eleganckim dachem, starannie odmalowane ściany z kolorowymi mozaikami, poczekalnie z rzędami kolorowych fotelików, nowoczesne automaty z napojami zimnymi i ciepłymi, eleganckie kasy, których nie powstydziłby się dworzec w Zurychu, kandelabry przywodzące na myśl wykwintne europejskie opery, delikatnie podświetlone akwaria z egzotycznymi rybkami, pusty minihotelik dla strudzonych wędrowców oraz sprzątaczki w szykownych fartuszkach czuwające nad nienaganną czystością podłóg, uzbrojone w myjący sprzęt najnowszej generacji. Nie wiadomo po co, bo prawie nikt tu nie brudzi, zważywszy na nikłą liczbę pasażerów. Z tego dworca odjeżdża tylko kilka pociągów dziennie: do Moskwy, Petersburga, Mińska, Odessy. Jedyna łączność z Zachodem to wciąż ów sypialny skład do i z Bukaresztu. Egzotyczna ciekawostka to natomiast okienko, na którego kryształowo przejrzystych szybach przylepiono skoczem kartkę z cennikiem skromnych opłat za udzielanie informacji ustnych i pisemnych o równie skromnym ruchu mołdawskich pociągów. Trudno przypuścić, by ich pobieranie zamortyzowało nakłady, jakie musiał ponieść rząd komunistów w pierwszej dekadzie XXI wieku na stworzenie tego dworcowego cudu. Po co więc to było? Odpowiedź przynosi jednobrzmiący tekst po rumuńsku i po rosyjsku na tablicach

rozmieszczonych przy głównym wejściu do dworcowego budynku: „W roku 1871 została ukończona budowa linii kolejowej Tyraspol–Kiszyniów. Początek regularnego kursowania pociągów przyczynił się do umocnienia więzów Besarabii z innymi rejonami Rosji, do rozwoju gospodarki i kultury tej prowincji”. Porzućmy więc złudzenia – kiszyniowski dworzec to nie ma być stacja kolejowa, tylko pomnik nierozerwalnych związków prowincjonalnej Besarabii z Wielką Rosją.

Precz z komunistami! – jodłuje przez gigantofony Iurie Roşca owinięty w nie​biesko-żółto-czerwoną mołdawską flagę o identycznych kolorach jak flaga rumuńska. Tak w pierwszych dniach marca 2002 roku rozpoczyna się każdy koncert rockowego festiwalu Mărțișor Anticomunist na placu Wielkiego Zgromadzenia Narodowego w Kiszyniowie. Przemycane różnymi sposobami kapele rockowe z Rumunii aranżują co wieczór w mołdawskiej stolicy gigantyczną dyskotekę na świeżym powietrzu. Tańczymy obłędne tańce w zimowych ubraniach, bo mróz wciąż nie chce ustąpić, mimo że atmosfera na placu jest nie mniej gorąca niż w bardziej kameralnych, choć równie odlotowych dyskotekach w tym mieście. Okrzyk „Precz z komunistami!” – jodłowany przez Roşcę z wdziękiem medialnej gwiazdy – to główne hasło malowniczego maratonu demonstracji antyrządowych, trwającego w stolicy Mołdawii od pierwszej połowy stycznia. Roşca, czterdziestoletni niski brodacz z rewolucyjnym błyskiem w oku, to nie muzyk rockowy, ale prezes Chrześcijańsko-Demokratycznej Partii Ludowej, a przede wszystkim charyzmatyczny trybun, który pociągnął za sobą wszystkie żywioły prorumuńskie i antyrosyjskie. A Mărțișor to pradawne, pogańskie święto rumuńskie obchodzone na początku marca, oznaczające pasowanie się wiosny z zimą oraz dobra ze złem. Plac Wielkiego Zgromadzenia Narodowego to natomiast serce kraju – miejsce magiczne. Z jednej strony przytłaczający gmach, gdzie rezydują premier wraz ze swą kancelarią oraz kilka ministerstw. Z drugiej strony, wśród parkowej zieleni, prawosławna katedra Metropolii Mołdawii Patriarchatu Moskiewskiego. Z trzeciej – dziewiętnastowieczny park zwany za czasów sowieckich parkiem Puszkina, a dziś noszący imię hospodara Stefana Wielkiego. Monumentalny pomnik władcy u wejścia do stołecznego ogrodu zdobią na co dzień kwiaty przynoszone przez nowożeńców, a od święta wieńce składane przez dostojnych gości zagranicznych. Czwarta strona placu jest pozbawiona symboliki, jeśli nie liczyć neonu nad kiszyniowską siedzibą globalnej firmy audytorsko-doradczej K P MG , świadczącego o tym, że rzeczywistość doczesna, mało patetyczna, ale uważana przez wielu mieszkańców tego kraju za obiecującą, wkrada się jednak ukradkiem do stolicy. To właśnie na tym placu 27 sierpnia 1991 roku kilkaset tysięcy obywateli Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej opowiedziało się podczas Wielkiego Zgromadzenia Narodowego za niepodleg​łością swej czteromilionowej ojczyzny. To tak, jakby w Polsce zgromadziło się w analogicznym celu kilka milionów ludzi. Sukcesy Iuriego Roşki ponad dziesięć lat później są cokolwiek skromniejsze. 24 lutego 2002 roku mobilizuje przeciw komunistycznemu rządowi tylko siedemdziesiąt J J J J J O O O O O O O O O O O O O O O SSS CO MU N I STI I I I ! ! ! ! ! ! ! ! !

tysięcy demonstrantów. Być może byłoby ich więcej, gdyby policja nie zatrzymała wielu jadących do stolicy autokarów, odbierając im tablice rejestracyjne, ale faktem jest, że tym razem kolejne Wielkie Zgromadzenie Narodowe nie jest w stanie pchnąć historii do przodu. Ale to tylko jedna z kilkudziesięciu demonstracji na placu od stycznia do kwietnia. Wybuchły w proteście przeciw zamiarom ponownej rusyfikacji kraju: obowiązkowej nauce języka rosyjskiego w szkołach, nadaniu rosyjskiemu statusu drugiego języka oficjalnego, zmianie nazwy szkolnego przedmiotu historia Rumunów na historię Mołdawii. 15 stycznia, w sto pięćdziesiątą drugą rocznicę urodzin Mihaia Eminescu, rumuńskiego wieszcza narodowego, demonstrują pod hasłem zaczerpniętym z jednego z jego patriotycznych wierszy: „Jesteśmy Rumunami i kropka!”. Ilu mieszkańców tego kraju tak myśli? Wszelkie badania i obserwacje w ciągu ostatnich dwudziestu lat wskazują, że niewiele więcej niż co dziesiąty. Ale na placu w 2002 roku są głównie rumuńscy patrioci. – Jeśli ktoś chce języka rosyjskiego, to niech jedzie do Rosji – mówi słodkim głosem przez gigantofony kiszyniowska licealistka. Bo to właśnie licealiści i studenci, wychowani w pierwszym dziesięcioleciu niepodległości Republiki Mołdawii, robią codziennie tłum na placu i pchają się do mikrofonu. Ich bracia i siostry z podstawówki, zgodnie z zasadą, że dzieci i ryby głosu nie mają, wymachują milcząco flagami Rumunii i Unii Europejskiej. – Prawo do udziału w naszym ruchu ma każde dziecko, które stoi na własnych nogach i jest w stanie krzyknąć: „Precz z komunistami!” – odpowiada Roşca na zarzuty, że wciąga dzieci do polityki. Na placu pojawiają się ohydne maski prezydenta Vladimira Voronina i premiera Vasilego Tarleva oraz przywódcy klubu większości w parlamencie Victora Stepaniuca jako świni z czerwonym językiem. Codziennie chłopcy i dziewczęta, polityczni wagarowicze czynnie popierający ogłoszony właśnie strajk szkolny, intonują hymn bukareszteńskich demonstrantów, którzy wiosną 1990 roku zbierali się na placu Uniwersyteckim w stolicy Rumunii, bezskutecznie usiłując odsunąć od władzy rządzących tam wtedy postkomunistów: Lepiej być włóczęgą niż zdrajcą, lepiej chuliganem niż dyktatorem, lepiej łobuzem niż działaczem partyjnym, lepiej martwym niż komunistą.

To ostatnie – to odwrócenie hasła berlińskich pacyfistów z lat osiemdziesiątych, którzy równie prowokacyjnie twierdzili, że „lepiej być komunistą niż martwym”. Tymczasem Roşca przez cały pierwszy kwartał 2002 roku ubliża bezkarnie w centrum Kiszyniowa mołdawskiej władzy. „Ani chwili już nie chcemy prezydenta bolszewika!” – podrzuca demonstrantom hasło do skandowania, stojąc kilkaset metrów od Pałacu Prezydenckiego. Nieco znudzonym policjantom, niemającym rozkazu podjęcia czynnej obrony komunistycznej dyktatury, obiecuje zaś niezmiennie, że maraton demonstracji będzie przerywany w soboty, by oni mogli odpocząć. W ramach festiwalu walki wiosny z zimą i dobra ze złem maszerujemy bulwarem Stefana Wielkiego, ulicą Vasilego Alexandri i drogą Hîncești na wzgórze Telecentrum,

gdzie mieści się siedziba mołdawskiej telewizji państwowej. W końcu lat osiemdziesiątych, u szczytu gorbaczowowskiej głasnosti i pierestrojki, Teleradio Moldova było oazą rodzącej się wolności i oknem na świat dla będących w zasięgu jego nadajników mieszkańców przygranicznych rumuńskich miast. Oni ze swej własnej telewizji bukareszteńskiej mogli wtedy jedynie zaczerpnąć wiedzę o ostatnich już historycznych poczynaniach Towarzysza Nicolae Ceaușescu i Jego Małżonki, Towarzyszki Eleny. Ponad dziesięć lat później dziennikarze państwowej stacji mołdawskiej buntują się przeciw cenzurze, którą narzucił im rząd komunistów odrodzonych w Mołdawii jak feniks z popiołów. Gwiazda państwowej telewizji Larisa Manole mówi, że ma tej cenzury powyżej uszu. – Chcemy pracować zgodnie z zasadami profesjonalnego dziennikarstwa – stwierdza pryncypialnie, choć nieco ostrożniej Mircea Surdu, przewodniczący komitetu strajkowego, wysoki mężczyzna z kokieteryjnie założonymi na łysą głowę ciemnymi okularami, znany prezenter programów kulturalnych. Dziennikarka Viorica Cucereanu opowiada, jak kilkunastu kobietom udało się przerwać emisję dziennika Mesager i poinformować o proteście. Zatrudniano je masowo, bo jako kobiety miały być bardziej uległe. Tymczasem to one okupowały studio, osłaniając wybryki prezentera i kobiecej grupy technicznej, dzięki czemu odczytano informację o proteście, a na ekranie pojawił się napis: „Mesager potępia cenzurę”. Nazajutrz do gmachu telewizji przybył komunistyczny prezydent Vladimir Voronin, by oświadczyć, że żadnej cenzury w telewizji nie ma, a potem solennie przyrzec jej zniesienie. Obiecał też podwyżki płac, spotykając się w tej kwestii z brakiem zainteresowania strajkujących, którym bardziej zależało na zwiększeniu czasu emisji w języku rumuńskim. Nieco inaczej widzi skrzeczącą rzeczywistość młody barman Dumitrie, którego spotykam późnym wieczorem w knajpie tuż obok Telecentrum. Twierdzi wprawdzie stanowczo, że jest Rumunem, i pieni się na komunistów, którzy zgodnie z sowiecką tradycją nazywają jego język mołdawskim. Bardzo lubi Bukareszt, a do Rumunii ma żal tylko o to, że w 1991 roku nie pociągnęła Mołdawii za sobą, choć wtedy było to możliwe. A jednak nie znosi ani komunistów, ani filorumuńskich chadeków z Roşcą na czele, bo zajmują się historycznymi symbolami i walką języków, a nie gospodarczą ruiną, która obraca w ruinę jego własne życie. Ma dość biedowania w dwupokojowym mieszkaniu z żoną, synem, teściową i szwagrem, a przede wszystkim braku możliwości marzeń o lepszym losie. Stara się o obywatelstwo rosyjskie i wyjedzie do Moskwy, do wielkiego świata wielkiej szansy, gdzie przyjaciele załatwili mu pracę. – Ale może tu kiedyś wrócę – mówi, unikając mojego wzroku, i trudno wyczuć, czy to jest stwierdzenie, czy pytanie skierowane do kogoś, komu przypadkiem zwierzył się po nocy ze swojego zgrzebnego dramatu, nalewając kolejny tego dnia kufel piwa. – Precz z komunistami, precz z dyktaturą! – krzyczą odważnie nazajutrz na wzgórzu Telecentrum licealiści i studenci w pięknym słońcu ciepłego przedwiośnia. Jednak urok antykomunistycznego pikniku rozleniwia nawet ich, nie mówiąc o coraz bardziej

znudzonych policjantach, którzy nie chcą im zakłócać antykomunistycznego świętowania. Represje dyktatury miały zresztą dotąd raczej charakter prawny. Już w końcu stycznia minister sprawiedliwości zawiesił na trzydzieści dni działalność partii chadeckiej, a parlament pozbawił immunitetu trzech spośród jedenastu jej deputowanych, co zagroziło im wyrokiem za organizowanie nielegalnych demonstracji, oznaczającym grzywnę w wysokości kilkunastu dolarów. Nawet ta skromna groźba nie doczekała się realizacji. Zresztą sam prezydent Voronin poszedł po rozum do głowy i składając kwiaty pod pomnikiem Lenina, oświadczył przytomnie w obliczu monumentu Wodza, że chociaż „znaleźliśmy odpowiedź na pytanie, jak działać w warunkach parlamentaryzmu burżuazyjnego, dzięki czemu doszliśmy do władzy”, to jednak „z powodu obiektywnych warunków” budowa społeczeństwa socjalistycznego nie jest w Mołdawii możliwa. 25 lutego na plac Wielkiego Zgromadzenia Narodowego wyszedł samotnie z rządowego budynku minister edukacji Ilie Vancea i poprosił o mikrofon, by przeprosić demonstrantów za zamiar wprowadzenia obowiązkowego nauczania języka rosyjskiego w szkołach oraz przedmiotu historia Mołdawii w miejsce historii Rumunów. – Powinienem być bardziej stanowczy w obronie mego własnego stanowiska w świętych sprawach języka i historii – bił się w piersi ze śmiertelną powagą, prosząc jednocześnie, by zakończyli protest. Trudno dociec, czy nazajutrz został zdymisjonowany za swe zaskakujące wystąpienie, czy za to, że nie doprowadziło ono do zakończenia maratonu demonstracji, który będzie trwał jeszcze dwa miesiące. W niedzielę 31 marca kolejne Wielkie Zgromadzenie Narodowe, już nieco mniej wielkie, bo liczące tylko czterdzieści tysięcy uczestników, przyjmuje rezolucję „w sprawie obalenia dyktatury komunistycznej i przywrócenia pluralistycznej demokracji”, dającą władzom czterdzieści osiem godzin na podanie się do dymisji. Około tysiąca demonstrantów nocuje na placu z niedzieli na poniedziałek i zapowiada, że nie opuści go do chwili, gdy Partia Komunistów zostanie zdelegalizowana. Dwa dni później dziesięć tysięcy osób przemierza kilkaset metrów z placu pod siedzibę parlamentu i podnosi zdjęte z rąk zegarki, by przypomnieć, że już czas na dymisję. Ich delegaci, zaproszeni na rozmowy do parlamentu, wracają z odpowiedzią, że władze nie zdążyły jeszcze przestudiować przyjętej na placu rezolucji. W tej zabawnej sytuacji chadecki deputowany Ştefan Secăreanu z trudem namawia demonstrantów do powrotu na plac, gdzie jednak nieoczekiwanie wzywa uczestników protestu do zablokowania wszystkich dróg dojazdowych do serca stolicy. Demonstranci blokują między innymi bulwar Stefana Wielkiego, rozbijając miasteczko namiotów między monumentalnym gmachem parlamentu a nieco kuriozalnym Pałacem Prezydenckim, wielopiętrowym, nowoczesnym wieżowcem ze szkła i aluminium. Linki przybijają do asfaltu ulicy zwykłymi gwoździami. W odpowiedzi na to władze rozmieszczają w najbliższej okolicy parę tysięcy funkcjonariuszy w różnych mundurach, co – jak się zdaje – stanowi niemal połowę służb mundurowych w tym kraju. Czekamy, co będzie dalej.

*** Ale właściwie dlaczego komuniści mieliby oddać władzę, którą zdobyli rok wcześniej w dość uczciwych wyborach? Odnieśli wtedy zwycięstwo, którego rozmiary zdziwiły ich samych. Zdziwiły zresztą niesłusznie, bo był to logiczny rezultat ciągu wydarzeń poprzedniego piętnastolecia. Pierestrojka i głasnost uruchomione stopniowo przez Michaiła Gorbaczowa w drugiej połowie lat osiemdziesiątych ożywiły w sowieckiej Republice Mołdawii, podobne jak w innych bratnich republikach, stłumione dotąd żywioły antytotalitarnej normalności. Przede wszystkim podniosła głowę wąska elita ludzi, którzy po dziesięcioleciach rusyfikacji odnaleźli związek z rumuńską tradycją kulturową. Tą tradycją, którą przechowali na wsi niewykształceni dziadkowie w czasach, gdy ich dzieci i wnuki zmuszone były zdobywać wykształcenie i robić kariery w języku rosyjskim. Do głosu doszli nauczyciele języka rumuńskiego (z nakazu sowieckich władz zwanego mołdawskim i pisanego cyrylicą), rumuńskojęzyczni pisarze, artyści i dziennikarze, różni przekorni ludzie poszukujący historycznej prawdy. Ale także żywioł o większym ciężarze gatunkowym z politycznego punktu widzenia: część sowieckiej nomenklatury rumuńskojęzycznego pochodzenia, która zwietrzyła szansę zaistnienia jako elita polityczna suwerennego państwa, ze wszystkimi związanymi z tym fruktami, również tymi, które obiecywać mogła rysująca się na historycznym horyzoncie prokapitalistyczna modernizacja. Jedni i drudzy wspólnym wysiłkiem doprowadzili do powstania niepodległej Republiki Mołdawii w 1991 roku, gdy rozpadał się Związek Sowiecki. Dla wielu spośród tych pierwszych miał to być wstęp do powtórnego zjednoczenia z Rumunią. Spotkał ich zawód – ówczesne postkomunistyczne władze Rumunii, świeżo uwolnionej od dyktatury Ceaușescu, odpowiedziały im stanowczo, że jedyne, co mogą dla nich zrobić, to zapewnić polityczne wsparcie dla besarabskiej suwerenności. To stanowisko nie było wyzbyte realizmu. Sytuacja międzynarodowa wyglądała bardzo niepewnie i nie skłaniała do geopolitycznych roszad, a zrujnowana w ostatnim okresie komunizmu Rumunia w niczym nie przypominała RFN , która mogła się pokusić o zjednoczenie Niemiec, za co słono zapłaciła niekończącym się strumieniem niemieckich marek. Ewentualny strumień rumuńskich lei mógłby być co najwyżej strumyczkiem. Wszystko wskazuje na to, że unioniści chcący powrotu do rumuńskiego państwa nie dysponowali również poparciem większości Mołdawian z powodu, który może dziś brzmieć zaskakująco: sowiecka Mołdawia lat osiemdziesiątych była krajem o wyraźnie wyższym poziomie życia niż Rumunia, którą trudno było wtedy postrzegać jako raj, do jakiego warto aspirować. Tymczasem po postsowieckiej stronie Prutu trwało jeszcze pewne poczucie dumy z lokalnej tożsamości. Mołdawia była jedną z najbogatszych sowieckich republik, a produkowane tu wina, warzywa i owoce zalewały rynek całego Sojuzu. Znane w Polsce i innych krajach bloku Sowietskoje Szampanskoje to była w rzeczywistości marka mołdawska. Bycie Mołdawianinem – to brzmiało dumnie.

Wraz z niepodległością przyszło jednak gospodarcze załamanie, bo szybko załamał się eksport do Rosji i innych postsowieckich republik. Rozpadł się świat. Rządzący w Kiszyniowie nowi i staro-nowi politycy nie umieli sobie z tym poradzić. Uwagę większości z nich zaprzątało zresztą w latach dziewięćdziesiątych nie tyle reformowanie kraju i otwieranie mu nowych szans rozwoju, ile dzielenie między siebie politycznych wpływów i gospodarczej masy upadłościowej oraz dorabianie się na mniej lub bardziej mafijnych interesach. Brakowało im wizji przyszłości oraz woli i konsekwencji w realizacji jakichkolwiek politycznych projektów. Robili oko do demokratycznego Zachodu, ale trudno było ich traktować poważnie. Tymczasem młode państwo traciło zdolność spełniania swych funkcji, usługi publiczne gubiły elementarną skuteczność, a społeczeństwo w miażdżącej większości runęło w przepaść katastrofalnej pauperyzacji. Oprócz sprzedawania własnych nerek zagranicznym klientom przez młodych, zdrowych ludzi za twardą walutę, jedyną dostępną dla prostego człowieka formą przedsiębiorczości stał się wyjazd do pracy za granicę. Zjawisko mniej lub bardziej trwałej emigracji objęło stopniowo prawie jedną czwartą społeczeństwa, a około jedną trzecią dochodu narodowego stanowiły pieniądze przesyłane przez tych ludzi rodzinom w kraju. „Jak mało potrzeba człowiekowi do szczęścia! Ilość dóbr i usług, do których aspiruje, jest odwrotnie proporcjonalna do stopnia degrengolady, do jakiego doszedł – pisał w marcu 2000 roku Vitalie Ciobanu, jeden z najwybitniejszych kiszyniowskich intelektualistów, w dramatycznym eseju Anatomia pewnego geopolitycznego bankructwa: Republika Mołdawii. – W miarę staczania się ku zezwierzęceniu, zadowolisz się coraz mniejszymi okruchami cywilizacji. Nawet nie zauważyliśmy, kiedy zaczęliśmy traktować w Kiszyniowie światło elektryczne i gaz jako produkty luksusowe. Tymczasem besarabskie wsie żyją w tych nieludzkich warunkach już od jakichś pięciu lat, a ludziom rządzącym po 1991 roku, niezależnie od ich politycznego zabarwienia, w ogóle nie przeszkadza ta sytuacja. To obojętność niespotykana nawet w krajach Trzeciego Świata. Minęło prawie dziesięciolecie, od kiedy była Mołdawska Socjalistyczna Republika Sowiecka, utworzona po wojnie na terenie obejmującym trzy czwarte dawnej prowincji rumuńskiej Besarabia, zadeklarowała niezależność od Moskwy, ale możemy powiedzieć z całą pewnością, że eksperyment, który zaczął się tak obiecująco (i niepewnie) w sierpniu 1991, kończy się dziś w poczuciu wielkiej porażki podzielanym niemal powszechnie”. I wtedy zjawili się oni. Nazwali się Partią Komunistów, obnosili się z czerwonym sztandarem i rozdawali wizytówki z sierpem i młotem, uzupełnionymi o książkę mającą oznaczać tak zwaną inteligencję pracującą. W swoim przesłaniu wyborczym zapowiadali, że przywrócą, opierając się na sojuszu z Rosją, wspominany z nostalgią sowiecki raj. W lutym 2001 roku zdobyli w wyborach siedemdziesiąt jeden mandatów w stujednoosobowym parlamencie. To wyborczy nokaut. O ósmej rano w poniedziałek po wyborczej niedzieli zrobiłem wtedy dla „Rzeczpospolitej” wywiad z ich charyzmatycznym przywódcą Vladimirem Voroninem w jego gabinecie ozdobionym gustownymi popiersiami

Lenina. Miałem przed sobą człowieka zadumanego, zatroskanego i zaniepokojonego. Ktoś, kto w takiej sytuacji w kraju wygrywa wybory tak miażdżąco, musi zdawać sobie sprawę, że obudził nadzieje, których ewentualne niespełnienie pachnie szubienicą. W następnych miesiącach jednak coś mu się udało. Było to zresztą również zasługą poprzednich, krótkotrwałych rządów Iona Sturzy (który jako pierwszy zrobił kilka sensownych reform) i Dumitru Braghişa (który sytuację zaczął nieco stabilizować). Faktem jest, że z nastaniem rządów komunistów wypłacano już przynajmniej w miarę regularnie głodowe emerytury i płace w budżetówce. Poziom życia szczególnie się nie poprawił, ale wzrosło trochę poczucie bytowego bezpieczeństwa. *** Może dlatego rok po swym spektakularnym zwycięstwie, w pierwszym kwartale 2002 roku, prezydent Voronin przyjmuje z olimpijskim spokojem uliczne ataki filorumuńskiej opozycji, chcącej odwrócić bieg historii w kierunku prozachodnim. Noc z 5 na 6 kwietnia spędzam w miasteczku namiotów blokującym bulwar Stefana Wielkiego pomiędzy gmachem parlamentu a Pałacem Prezydenckim. A tu roi się od patriotów zdecydowanych na wszystko. Weteranów wojny naddniestrzańskiej z wiosny 1992 roku, starszych ludzi żyjących nostalgią za mglisto pamiętaną rumuńską przeszłością, a przede wszystkim ludzi młodych, którzy marzą o wywalczeniu przyszłości dla swego kraju drepczącego w postsowieckim bagienku. Iurie Roşca, wykończony maratonem demonstracji, ledwo trzyma się na nogach i maszeruje mozolnie po miasteczku namiotów, podtrzymywany przez dwie urocze aktywistki chadeckiej młodzieżówki. We wszystkich okolicznych ulicach i zaułkach stacjonują oddziały przeróżnych mundurowych służb z wyposażeniem mającym sprawiać wrażenie gotowości do interwencji siłowej. Jako jedyny zagraniczny dziennikarz pozostaję na bulwarze do piątej rano powodowany niską, profesjonalną pobudką: żądzą doniesienia światu o widzianych na własne oczy dramatycznych lub ewentualnie tragicznych wydarzeniach w zakątku Europy zapomnianym przez Boga i ludzi. Przed świtem dochodzę jednak do frustrującego wniosku, że nic specjalnego się tu nie wydarzy. Rano, po raz kolejny w tym męczącym kwartale, wyruszam z Kiszyniowa do Bukaresztu jako niespełniony korespondent wojenny. Parę tygodni później w Warszawie jeden z kolegów w dziale zagranicznym „Rzeczpospolitej” mówi mi ze zgryźliwą ironią, że swoimi korespondencjami z Kiszyniowa wyniosłem Mołdawię do rangi Bliskiego Wschodu. To jednak nie było w mojej mocy. – Dla Amerykanów jesteśmy tacy malutcy, że nie mają nawet odpowiedniej lupy, by dostrzec problemy Mołdawii – stwierdza z kokieteryjną zadumą cztery miesiące później Iurie Roşca, którego spotykam na zalanej letnim słońcem łące nad Dniestrem, nieopodal wsi Saharna w północnej Mołdawii, gdzie znani mi z zimowych protestów i szalonych tańców na placu studenci, dziś uczestnicy chadeckiego Uniwersytetu Letniego, słuchają wykładu młodego politologa z Bukaresztu, którego

zafascynowali rówieśnicy zza Prutu. To kolejna osoba dzieląca się z nimi wiedzą o polityce, historii i gospodarce. Po drugiej stronie rzeki spokojnie pasą się krowy, ale są to krowy prorosyjskie, bo tam jest już separatystyczna Republika Naddniestrzańska uważająca się za część Wielkiej Rosji i rzucająca wyzwanie raczkującemu mołdawskiemu państwu. Roşca jest jeszcze nadal charyzmatycznym liderem i wzbudza aplauz cyrkowym wyczynem, maszerując kilkadziesiąt metrów na rękach po placu apelowym popadającego w ruinę postsowieckiego ośrodka wypoczynkowego dla młodzieży, gdzie znalazł miejsce na spotkanie Nowej Generacji, która ma odmienić Mołdawię. Jego fani są pewni siebie i wierzą, że będzie dobrze. Prawo do optymizmu daje im nieoczekiwany sukces akcji protestu sprzed kilku miesięcy. Demonstracje zakończyli po tym, jak 24 kwietnia Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy w Strasburgu wezwało władze Republiki Mołdawii do uzdrowienia demokracji, a Vladimir Voronin zobowiązał się spełnić aż szes​naście warunków. Władze zrezygnowały z wprowadzenia przymusu nauki języka rosyjskiego w szkołach, wyrzekły się ścigania uczestników protestu, opracowały projekt ustawy mającej zagwarantować niezależność telewizji publicznej, a nawet zalegalizowały, po latach obstrukcji, Metropolię Besarabii – mniejszościowy odłam tutejszego Kościoła prawosławnego, który w latach dziewięćdziesiątych wypowiedział posłuszeństwo Moskwie i podporządkował się – jak w okresie międzywojennym – Patriarchatowi Bukareszteńskiemu. – Żyjemy w kraju demokratycznym i mamy prawo wyrażać poglądy opozycyjne – oznajmia Roşca w cokolwiek innym tonie niż przed czterema miesiącami, gdy mówił demonstrantom na placu, że komuniści wygrali wybory, by wprowadzić w Mołdawii bolszewicką dyktaturę. A więc happy end? Happy może tak, ale chyba jeszcze nie end.

Wielcy Językoznawcy Obudź się, Rumunie, ze snu śmiertelnego, w którym pogrążyli cię barbarzyńscy tyrani! Dziś albo nigdy stwórz sobie inny los, Przed którym skłonią głowę nawet najbardziej okrutni z twoich wrogów.

To pierwsze słowa siedmiogrodzkiej pieśni rewolucyjnej śpiewanej w XI X wieku, która od 1990 roku jest hymnem państwowym Rumunii. W 1991 roku stała się również hymnem Republiki Mołdawii. Jednak parę lat później, gdy osłabła idea zjednoczenia obu krajów, państwo mołdawskie odwołało się do innej poezji i przyjęło w charakterze hymnu słowa ody do języka ojczystego Limba Noastră (Nasz język) autorstwa besarabskiego poety z czasów I wojny światowej Alexeia Mateevicia: Język nasz jest skarbem zanurzonym w głębi sznurem kamieni szlachetnych rozsianych po ziemi ojczystej Język nasz to ogień płonący w sercu ludu, który niespodzianie obudził się ze śmiertelnego snu jak rycerz z baśni Język nasz to mowa chleba gdy wiatr wprawia lato w ruch to przodkowie w ich języku potem swym święcili kraj Język nasz to liść zielony poruszenie wiecznych lasów Dniestr spokojny, co w swych falach topi gwiazd całe świeczniki Język nasz wybrany został aby głosić chwałę niebios by nam mówić wieczne prawdy i w kościele, i w domostwie Ożywcie dar waszej mowy zardzewiały już od wieków zrzućcie brudy i stęchliznę które cierpi z zapomnienia Nie będziecie gorzko płakać że wasz język zbyt ubogi zobaczycie bogactwo mowy naszego drogiego kraju.

Intuicja podpowiedziała Besarabianom, że istotą ich własnej tożsamości jest nie tyle

przynależność do narodu rumuńskiego walczącego dumnie, choć nie zawsze skutecznie, z okolicznymi tyranami dybiącymi na jego duszę i ciało, ile raczej cierpliwa wierność wobec kultury rumuńskiej i rumuńskiego języka, zwanego z nakazu Rosji językiem mołdawskim. W epoce sowieckiej zręby tej kultury i tego języka przechowali w zgrzebnej formie dziadkowie na wsi, wbrew rusyfikacji pełzającej przez prawie dwa wieki. Ten kraj oddycha słowami wiersza Mateevicia. Wszystko, co mołdawskie, jest tu małe, skromne i bezbronne, z trudem poszukujące spadku po przodkach oraz podstawowych punktów oparcia dla wiary, nadziei i miłości. Reszta to ruina moralna i materialna pozostawiona przez Związek Sowiecki i pogłębiona przez jego upadek. A także pokusy nowego, nęcącego świata dobrobytu, który wciąż jest dla większości mieszkańców tego kraju niedostępny. 31 sierpnia 1989 roku, w czasach, gdy pierestrojka już na dobre demolowała Sowiety, Rada Najwyższa w Kiszyniowie podjęła uchwałę o przywróceniu alfabetu łacińskiego w języku mołdawskim. Wagę tego wydarzenia podkreśla fakt, że dziś 31 sierpnia to święto Limba Noastră – drugie po Dniu Niepodległości z 27 sierpnia święto narodowe Republiki Mołdawii. Był to gest powrotu do rumuńskiej wspólnoty kulturowej, w której żyli Besarabianie w okresie międzywojennym. *** A jednak pisanie ich łacińskiego języka cyrylicą nie było bynajmniej pomysłem władz sowieckich, a nawet carskich. Alfabetem wschodniosłowiańskim posługiwali się Mołdawianie, Wołosi i ich siedmiogrodzcy pobratymcy od średniowiecza aż do połowy XI X wieku. Wtedy dopiero twórcy złożonego z zachodniej Mołdawii i Wołoszczyzny rumuńskiego państwa, które pojawiło się niespodzianie dla Europy w epoce Wiosny Ludów, zapałali entuzjazmem do liternictwa łacińskiego. Chcąc zdefiniować tożsamość zjednoczonego narodu, dla którego domagali się własnego miejsca na ziemi, szukali symboli mających podkreślać jego kulturowy związek z łacińskim Zachodem, wbrew barbarzyńskiemu – słowiańskiemu i azjatyckiemu (czyli węgierskiemu) – otoczeniu. Patriotyczni językoznawcy języka nazywanego wtedy od niedawna rumuńskim przywracali zapomniane słowa łacińskiego pochodzenia, a także zapożyczali słownictwo z innych języków romańskich – zwłaszcza francuskiego. Dążyli przy tym do wyrugowania słownictwa, które przez wieki współżycia ze słowiańskimi narodami zalało ich językowy świat. Winny był zwłaszcza Kościół prawosławny, który długo posługiwał się w liturgii językiem starosłowiańskim. W odpowiedzi na to siedmiogrodzcy grekokatolicy dokonali tłumaczenia Biblii na zlatynizowany z wysiłkiem język rumuński. Na skutek tych zabiegów obecność słów słowiańskich w rumuńskim słowniku zmalała z około jednej trzeciej do około jednej czwartej. Nawet to okazało się jednak nie w pełni skuteczne. Do dziś wiele słów funkcjonuje w języku rumuńskim w dwóch wersjach – łacińskiej i słowiańskiej – w zależności od regionu, kręgu społecznego, wyznania,

a niekiedy bez żadnej czytelnej zależności. W większościowym Kościele prawosławnym Duch Święty to Sfintul Duh, ale prozachodnia pobożność grekokatolików siedmiogrodzkich nakazuje czcić go pod nazwą Sfintul Spirit. Prawdziwym kuriozum jest zaczerpnięte z rosyjskiego słowo vremea używane w języku rumuńskim w tych samych funkcjach, co francuskie słowo le temps – nie tylko do określenia pojęcia czasu, ale również pogody. Jest to więc zapożyczenie podwójne: z francuskiego wzięto strukturę kombinacji semantycznej, a z rosyjskiego samo słowo, które po rosyjsku jako żywo oznacza czas, ale pogody już nie. Mało tego, słowo vremea używane jest przez Rumunów głównie w znaczeniu pogody, bo czas w większości kontekstów określany jest słowem timpul, niewątpliwie łacińskiego pochodzenia. Cała ta zawikłana sytuacja to najbardziej zabawny symbol nakładania się łacińskich i słowiańskich wpływów w rumuńskiej kulturze. Ale język rumuński – w zasadniczym zrębie niewątpliwie romański, czyli pochodzący z łaciny – nosi w gramatyce, a zwłaszcza słownictwie, wyraźne ślady również innych wpływów kulturowych: tureckich, węgierskich, bałkańskich, a czasem nawet polskich (jak słowa sanie lub lopata). Archaiczne perełki to wyrazy pozostałe z języka Geto-Daków – ludu zamieszkującego tereny obecnej Rumunii, skolonizowane niegdyś przez Rzymian jako prowincja o nazwie Dacja – w tym słowa tak ważne dla języka, jak na przykład „dziecko” (copil). Na skutek migracji karpackich niektóre z tych dackich reliktów, które przetrwały w języku rumuńskim, zawędrowały wraz z wołoskimi góralami nawet na polskie Podhale (vatra, a także branza oznaczająca po rumuńsku wszelkie rodzaje świeżego sera, a w Polsce – jako bryndza – tylko ser owczy). Moi mołdawscy przyjaciele twierdzą, że używane niekiedy w Polsce pogardliwe określenie Rosjanina jako kacapa jest też rumuńskiego pochodzenia. Słowem „kacap” nazywano w Besarabii od paru wieków rosyjskich starowierców, którzy nosili charakterystyczne kozie bródki (ca tap – czytaj: ka cap – oznacza po rumuńsku „jak koza”). Specyficzna językowa przygoda mieszkańców Besarabii to natomiast wynik dwóch doświadczeń: intensywnego, wymuszonego, choć w jakiejś mierze zaakceptowanego współżycia z językiem rosyjskim oraz oderwania (zwłaszcza w okresie sowieckim) od żywej ewolucji języka w kulturowej rumuńskiej ojczyźnie. W wyniku tego język mówiony besarabskiego ludu przejął pewną liczbę rosyjskich zwrotów frazeologicznych oraz zachował z jednej strony więcej słowiańskiego słownictwa, a z drugiej – archaizmy, które w Rumunii wyszły w ostatnich kilku dziesięcioleciach z użycia. Nabrał też śpiewnego, wschodniego akcentu. Niektóre zwroty z języka rosyjskiego bywają w Republice Mołdawii tłumaczone żywcem na rumuński i powszechnie używane, choć w języku rumuńskim nie istnieją. Wśród nich rosyjski zwrot z prazdnikom („ze świętem” – będący najbardziej skrótowym pozdrowieniem świątecznym), tłumaczony dosłownie jako cu sarbatoare. Rumun z Bukaresztu głupieje, gdy to słyszy, bo nie wie, o co chodzi. A tymczasem 31 sierpnia, z okazji święta Limba Noastră, które upamiętnia powrót do wspólnoty językowej

z rumuńską macierzą, Mołdawianin zza Prutu potrafi pozdrowić przyjaciół słowami cu limba, czyli „z językiem”, wyrażając swe przywiązanie do rumuńskiego języka przodków za pomocą rosyjskiego idiomu. Jednak twierdzenie, że w związku z tym nie jest to już język rumuński, tylko mołdawski, to jawna kpina z rzeczywistości, wypichcona w celu geopolitycznym w duchu rozważań Wielkiego Językoznawcy Józefa Stalina. Ową kpinę podniósł do poziomu absurdu niejaki Vasile Stati, kiszyniowski uczony Językoznawca, który na zamówienie rządu komunistów opublikował w 2003 roku Słownik mołdawsko-rumuński. Zawiera on w dużej mierze archaizmy i rusycyzmy tłumaczone na rumuński w sposób opisowy. Szczególną wesołość bukareszteńskich komentatorów tej oryginalnej publikacji (a przy okazji zadumę nad rzeczywistością kraju na wschód od Prutu) wzbudziło utożsamienie przez Językoznawcę słowa afacere, oznaczającego transakcję handlową, ze słowem bisnita, oznaczającym pokątny handel, cinkciarstwo i spekulację. Wszystko to miało wesprzeć projekt legislacyjny prezydenta Voronina, zgodnie z którym język rumuński miałby uzyskać w Mołdawii status języka mniejszości narodowej, ocenianej z grubsza na paręnaście procent wyborców prorumuńskiej partii chadeckiej, postrzeganych wciąż jako piąta kolumna, dążąca do zjednoczenia z Rumunią i żywiąca prozachodnie sentymenty zagrażające ułożeniu dobrych stosunków z Moskwą. Manipulacja prosta jak kij od szczotki. *** Manipulacja niewątpliwie, ale rzeczywistość językowa tego kraju i poszukiwanie tożsamości przez jego mieszkańców ma z prostotą kija od szczotki niewiele wspólnego. Victor Stepaniuc, szef klubu parlamentarnego komunistów, tłumaczy mi to w dniach antykomunistycznego przedwiośnia 2002 roku, rysując na kartce, jak widzi społeczną mapę swojego kraju: kilka procent tych, którzy uważają się za Rumunów, kilkanaście procent mieszkańców Naddniestrza, którzy marzą o integracji z Rosją, sto pięćdziesiąt tysięcy tureckojęzycznych Gagauzów o filorosyjskich ciągotach, Rosjanie oraz zrusyfikowani Ukraińcy, Bułgarzy, Polacy. Wreszcie większość – rumuńskojęzyczni Mołdawianie mało przekonani o swej rumuńskiej tożsamości. Sam Stepaniuc, mimo swego ukraińskiego nazwiska, zdaje się do tej większości należeć, choć zaznacza z powagą, że jego internacjonalistyczne poglądy nie pozwalają mu odmówić rosyjskojęzycznym prawa do ich języka. Pytany, w jakim języku rozmawiamy od pół godziny, stanowczo orzeka, że ja mówię po rumuńsku, a on po mołdawsku. Jednak pierwszy raz uśmiecha się szelmowsko, jak chłopiec, któremu udał się złośliwy dowcip. Rzeczywiście ponad jedna czwarta mieszkańców Mołdawii nie identyfikuje się z jakkolwiek pojmowaną rumuńskojęzyczną tożsamością większości. A nawet z głównymi tu mniejszościami, do których teoretycznie należy – ukraińską, gagauską, bułgarską, polską. Ludzie ci własnych języków uczą się bez przesadnego entuzjazmu, a do języka rumuńskiego (nawet nazywanego mołdawskim) podchodzą niechętnie i często w ogóle nie chcą się go

uczyć. Pozostają sierotami po Związku Sowieckim, gdy mniej lub bardziej utracili jakąkolwiek własną tożsamość kulturową, a jedyną ich ojczyzną stał się język rosyjski. Rumuńskojęzyczni Mołdawianie traktują tę postawę przeważnie z dużą tolerancją – inaczej niż narody państw bałtyckich. Oni sami zachowują wobec języka rosyjskiego stosunek nabożny (przecież sam Pan Bóg mówi po rosyjsku) i czują się w obowiązku dobrze go znać i używać zawsze, gdy ktoś się do nich w tym języku zwróci. W rosyjskim kształcili się przez dziesięciolecia, to jest język wielkiego świata, który wprawdzie się rozpadł, ale oni wciąż w to nie wierzą. Więc może wcale się nie rozpadł? W praktyce w tym kraju umiejętność mówienia po rosyjsku jest uważana za obowiązkową, a znajomość państwowego języka mołdawskiego (czyli rumuńskiego) za fakultatywną. Ja mówienia po rosyjsku w Mołdawii odmawiam, choć nie jest to język całkowicie mi obcy. Jego piękno i kulturową wartość w pełni doceniam. Tu jednak jest on narzędziem konserwowania nie tyle rosyjskiego, ile sowieckiego dziedzictwa i sowieckiej nostalgii. Wielokrotnie rozbawia mnie zdziwiony wyraz twarzy Mołdawian spotykających człowieka, który wygląda, jakby miał wyższe wykształcenie, a nie mówi po rosyjsku. Zaskoczenie spotka mnie dopiero w lipcu 2014 roku w Tbilisi, gdy w tamtejszym młodzieżowym hostelu usłyszę gruzińskich gospodarzy rozmawiających z mołdawskimi turystami w nienagannym języku angielskim. Może więc sowiecka nostalgia ustąpi z wolna pod naciskiem globalizacji, która – chwała Bogu – nie jest sowieckiego pochodzenia. Zwłaszcza że mapa rysowana mi w 2002 roku przez Stepaniuca jest jednak mocno uproszczona, a rzeczywistość besarabska jeszcze bardziej skomplikowana. Duża część społeczeństwa to bowiem etniczni mieszańcy, niekiedy w szokującym stopniu. Pewien kiszyniowski polityk wyznał mi, że jeden z jego dziadków był Polakiem, drugi Ukraińcem, jedna babcia Litwinką, a druga Mołdawianką, natomiast on sam uważa się za Rumuna z powodu owej babci Mołdawianki, która żelazną ręką wychowywała wnuki w duchu przedwojennego rumuńskiego patriotyzmu. Ktoś inny powiedział mi, że wśród czworga jego dziadków był Rosjanin, Ukrainiec, Bułgarka i Mołdawianka, a on sam jest Polakiem. Był to wprawdzie żart, ale niezupełnie. Ten człowiek kilka lat pracował w Polsce, dobrze mówi po polsku, ożenił się z Polką i ma z nią dziecko. A przy tak rozmytych korzeniach etnicznych w zasadzie można sobie wybrać dowolną tożsamość kulturową na mocy własnej decyzji. Ktoś o jeszcze bardziej skomplikowanym i nieco egzotycznym pochodzeniu etnicznym powiedział mi po prostu, że jego tożsamością jest obywatelstwo Republiki Mołdawii. W domu mówi po rosyjsku, ale nieźle nauczył się też państwowego języka rumuńskiego. Upór Stepaniuca i wielu innych mołdawskich polityków, by język ten nazywać mołdawskim (zgodnie zresztą z brzmieniem konstytucyjnego zapisu), brał się z głębokiej nieufności do Rumunii, którą sączyła przez dziesięciolecia w głowy Mołdawian propaganda sowiecka, a także z lęku przed ewentualną utratą suwerenności Republiki Mołdawii na rzecz zjednoczenia z zachodnim sąsiadem. W miarę upływu lat w ostatnich

dwóch dekadach sprawa stawała się coraz bardziej poważna. Politycy filorosyjscy skupieni głównie w Partii Komunistów zauważali ze zgrozą, że Rumunia to coraz bardziej Zachód, a od pewnej chwili wręcz N ATO , które propaganda sowiecka tak skutecznie obrzydziła mieszkańcom Sojuza, że do dziś zdecydowana większość mołdawskiego społeczeństwa chce się trzymać od niego z daleka. I to nawet ci, którzy są za zbliżeniem z Unią Europejską, a do Rosji nie pałają przesadną sympatią. Ale propaganda z czasów Związku Sowieckiego na rzecz idei mołdawianizmu oraz późniejsze zawracanie Prutu kijem przez część miejscowych polityków rozpaliły wyobraźnię niektórych Mołdawian do czerwoności. Oto pewien wójt na zapyziałej prowincji proponuje mi geopolityczne językoznawstwo o największym rozmachu. Tłumaczy mianowicie, że należałoby odtworzyć Wielką Mołdawię co najmniej w średniowiecznych granicach oraz że język mołdawski rzeczywiście istnieje, ale nie dlatego, iżby był odrębny od rumuńskiego, ale dlatego, że właśnie język rumuński powinien się tak nazywać, zgodnie z tym, jak nazywał się w średniowieczu. Sugeruje przy okazji, że nazwa języka rodaków z prawej strony Prutu pochodzi od Romów i że przy użyciu mołdawianizmu można by Rumunię uwolnić od cygańskich wpływów. Najwyraźniej Słownik mołdawsko-​rumuński trafił pod strzechy. To na jego okładce widnieje mapa sugerująca dominację języka mołdawskiego na całym terytorium od granicy rumuńskowęgierskiej i rumuńsko-serbskiej do Morza Czarnego i Dniestru, a nawet ukraińskiej dziś Bukowiny Północnej.

Komuniści poszli precz Kiszyniów, ulica Şciuseva 117. To tu mieści się prywatna Szkoła Podstawowa Twórczości i Inwencji „Prometeusz Junior”. Na ponadhektarowej działce stoją kolorowe budynki, z których na szkolne podwórka wychodzą na przerwy w lekcjach chłopcy w garniturkach i pod krawatami oraz dziewczynki w eleganckich spódniczkach i białych bluzkach. W środku szkolnego kampusu jest nawet niewielki kościół należący do prorumuńskiej Metropolii Besarabii Patriarchatu Bukareszteńskiego. Ta szkoła jest bardzo przyjazna dzieciom i sprzyja rozwojowi ich twórczej wyobraźni, ale jest również bardzo wymagająca. Tu nie ma miejsca na rozrabianie i agresję. Nawet na przerwie, gdy pojawia się pani dyrektor, dzieci przerywają zabawę i mówią jej grzecznie „dzień dobry”. Prawdziwa szkoła elit jak za zamierzchłych czasów. Tam właśnie we wrześniu 2010 roku rozpoczyna swą szkolną edukację mój sześcioletni wówczas syn Tudor, by przez dwa lata poznać dogłębnie język ojczysty ojca swojej matki urodzonej w Bukareszcie. Językiem wykładowym tej szkoły jest bowiem język rumuński, którego nikt tu nigdy nie nazywał mołdawskim. Od drugiej klasy uczą tu obowiązkowo angielskiego, od trzeciej francuskiego, a rosyjskiego dopiero od piątej. Szkoła jest nieco konserwatywna, czego zabawnym przejawem jest na przykład fakt, że uczniowie, zanim zasiądą do komputerów, muszą się dobrze nauczyć grać w szachy. Z ambasadorskiego potomstwa, prócz mego syna, chodzi tam jeszcze tylko czworo spośród sześciorga dzieci ambasadora Rumunii. Dwoje najstarszych do licealnej części „Prometeusza”, której równie elegancki kampus mieści się kilka ulic dalej. Ich tysiąc dwustu kolegów (bo tylu uczniów liczą dziś łącznie podstawówka i liceum) to Mołdawianie z rodzin przywiązanych do rumuńskiej kultury. Niektórzy z rodziców tych dzieci sami otarli się o tę szkołę u jej początków. Powstała bowiem wraz z mołdawską niepodległością, na początku lat dziewięćdziesiątych. Założyli ją entuzjaści powrotu do kultury, a zwłaszcza języka przodków, który był w czasach sowieckich tak marginalizowany, że nawet pierwszy prezydent Mircea Snegur władał nim w sposób daleki od doskonałości. Dostali pomoc z Rumunii – podręczniki i nauczycieli. Pomoc edukacyjna państwa rumuńskiego dla Mołdawii popłynęła w ogóle szerokim strumieniem w postaci nauczycieli wysyłanych za Prut, a przede wszystkim dziesiątków tysięcy stypendiów na studia w Rumunii. A Rumunia była coraz szerzej otwartym oknem na Zachód. Rumunom wydawało się, że jeśli nauczą Besarabian dobrego języka rumuńskiego, bez wschodniego akcentu i rosyjskich zapożyczeń, to ci poczują się w pełni Rumunami. Taka możliwość wisiała jeszcze w powietrzu na początku XXI wieku, gdy Iurie Roşca organizował swoje antykomunistyczne przedwiośnie. Tymczasem stopniowo nastąpił zaskakujący proces: im bardziej młodzi Besarabianie przyswajali nienaganny język

rumuński, im bardziej odnajdywali się w rumuńskojęzycznej wspólnocie kulturowej, tym bardziej u wielu z nich rodziło się poczucie odrębności: jesteśmy Mołdawianami, a nie Rumunami, choć naszym językiem jest rumuński, a nie żaden mołdawski, bo takowy nie istnieje, wbrew temu, co mówi konstytucja. Nasza kultura ma związek z kulturą rumuńską, jesteśmy wręcz w jakimś sensie częścią narodu rumuńskiego, ale częścią bardzo odrębną. Mamy własną tożsamość, duży kawał własnej historii, własne doświadczenie i chcemy mieć odrębne państwo. Przypadek mołdawski to inny przypadek niż Litwa, Łotwa i Estonia, bo te miały przed I I wojną światową własną państwowość. Republika Mołdawii to natomiast terytorium, które w swym obecnym kształcie nigdy wcześniej nie miało takiego statusu. Po prostu byłą republikę sowiecką, skrojoną w latach czterdziestych przez Stalina z większości Besarabii i pewnej liczby zadniestrzańskich gmin, które nigdy nie należały do dawnego państwa mołdawskiego, ogłoszono w 1991 roku niepodległym krajem. Stworzono w ten sposób coś nowego. Stopniowo okazało się jednak, że to coś nowego ma za sobą dość dużą siłę: odrębną rzeczywistość społeczną i kulturową, własne, przeważnie bolesne, choć nie tylko bolesne doświadczenie historyczne ostatnich dwu wieków, po prostu jakąś własną tożsamość. Poczucie tej tożsamości zaczęło się rodzić na gruzach upadającego sowieckiego imperium, ale zostało ono w pełni odkryte dopiero przez nowe pokolenie, które wyrosło już w niepodległej Mołdawii. I dopiero to właśnie pokolenie obaliło w 2009 roku rządy nostalgicznych neokomunistów, którzy kilka lat wcześniej obalili rządy nieporadnych demokratów. *** W latach 2001–2009 neokomuniści rządzili coraz bardziej niepodzielnie, zawłaszczając i państwo, i wpływy w gospodarce, czego symbolem stała się osoba syna prezydenta, Olega Voronina, który wyrósł na jednego z najpotężniejszych mołdawskich biznesmenów. Antykomunistyczne przedwiośnie 2002 roku sprytnie przetrwali bez nadużywania kija represji, wręczając w końcu prorumuńskim i prozachodnim demonstrantom marchewkę w postaci kilku pragmatycznych ustępstw. Po kolejnych wygranych wyborach w 2005 roku znów stworzyli rząd, a Voronin został prezydentem na drugą kadencję i uznał się nieodwołalnie za Ojca Narodu. Premier Vasile Tarlev, były dyrektor renomowanej fabryki cukierków i czekoladek Bucuria, okazał się tylko słodkim figurantem. Rządził Voronin, były generał sowieckich wojsk K GB , posługując się coraz częściej dobrze znanymi sobie służbami. Nie musiał jednak, a być może nawet nie chciał być krwawym despotą, bo jego siła brała się przede wszystkim z talentu uwodzenia większości społeczeństwa tęskniącej za utraconym sowieckim rajem. Jego prorosyjska strategia bywała jednak często wystawiana na próbę przez sam Kreml, który nie krył lekceważenia wobec charyzmatycznego przywódcy małego, prowincjonalnego kraiku niegdysiejszego imperium. W rezultacie polityka zagraniczna

Kiszyniowa okazała się za rządów komunistów dość chwiejna. Raz stawiali na akces do Związku Białorusi i Rosji, znanego w Polsce pod uroczą nazwą ZB iR , innym razem deklarowali chęć zbliżenia z Unią Europejską, w wyniku czego mołdawski resort spraw zagranicznych uzyskał swą dzisiejszą nazwę Ministerstwa Spraw Zagranicznych i Integracji Europejskiej już za rządów Vladimira Voronina. Prezydentowi zdarzało się też bratać ze swymi rumuńskimi odpowiednikami, a potem montować prowokacje przeciw rumuńskiej ambasadzie w Kiszyniowie, na skutek których wydalał rumuńskich dyplomatów. Ambasador Rumunii został wydalony z Mołdawii w 2009 roku po wydarzeniach, które po raz kolejny zadały kłam pogardliwej tezie Stalina, że „mamałyga nie wybucha”, sformułowanej niegdyś pod adresem narodu rumuńskiego. Zaczęło się od trzeciego już z kolei zwycięstwa Partii Komunistów – w wyborach 5 kwietnia. Osiągnięty przez nich wynik był podejrzanie rozbieżny z licznymi przedwyborczymi sondażami, co wzbudziło gniew tej części społeczeństwa, która w drugiej kadencji komunistycznych rządów gromadziła się wokół rosnących w siłę partii opozycyjnych i prozachodnich instytucji społeczeństwa obywatelskiego. 7 kwietnia 2009 roku mamałyga wybuchła w postaci potężnych demonstracji przeciw ogłoszonym wynikom wyborów. Zdemolowano też Pałac Prezydencki oraz siedzibę parlamentu, i to tak skutecznie, że w następnych latach nie zostały doprowadzone do stanu umożliwiającego ich użytkowanie. Kto jednak konkretnie to właśnie zrobił – do dziś nie wiadomo. Spostrzegawczy obserwatorzy zauważyli natomiast, że flagę mołdawską zrzucili z dachu parlamentu (i zastąpili ją flagą rumuńską o identycznych barwach, ale bez mołdawskiego herbu) osobnicy w mundurach mołdawskiej policji. Naoczni świadkowie twierdzą też, że w rejonie wydarzeń widzieli podejrzanie dużo samochodów z numerami rejestracyjnymi prorosyjskiego, separatystycznego Naddniestrza z tyłu, a mołdawskimi z przodu. Tezę, że inni szatani byli tam czynni, władze zinterpretowały jednak w odmiennym kierunku geopolitycznym, zrzucając winę na rumuńskie służby specjalne. Ambasador Rumunii dostał czterdzieści osiem godzin na spakowanie manatków. Tymczasem 8 kwietnia rozpoczęły się brutalne represje. Studentów i licealistów wywlekano z sal wykładowych, setki osób pobito na komisariatach policji. Zrobiło się ponuro jak nigdy przedtem. I oto w tym najbardziej czarnym, schyłkowym okresie neokomunistycznych rządów na proscenium pojawia się znów Iurie Roşca, tym razem jako wicepremier (od czerwca do września 2009 roku) i sojusznik Partii Komunistów oskarżający opozycję o próbę zamachu stanu. Wolta prorumuńskiego ludowego trybuna zaczęła się już cztery lata wcześniej, gdy jego chadeccy deputowani zagłosowali niespodziewanie za kandydaturą Voronina na drugą prezydencką kadencję, a sam Roşca został wiceprzewodniczącym parlamentu. Jego elektorat z antykomunistycznego przedwiośnia 2002 roku uznał go za zdrajcę i odwrócił się do niego plecami. Trzymiesięczna kariera Roşki w upadającym rządzie komunistów stała się gwoździem do jego politycznej trumny. Do dziś mołdawscy internauci nie szczędzą mu słów uważanych powszechnie za

obelżywe, a on nie jest w stanie wyjaśnić przekonywająco powodów swego postępowania. Już wiosną 2009 roku twierdził, że zrozumiał, iż Mołdawia nie jest Rumunią i unionistyczne mrzonki mogłyby tylko prowadzić do wojny. To jeszcze duża część wyborców by mu wybaczyła. Nikt z nich nie jest jednak w stanie zrozumieć jego obecnej wrogości wobec Rumunii i Unii Europejskiej, a także miotanych przez niego oskarżeń o dyktatorskie zapędy rządzącej koalicji. W walce z tą dyktaturą może już liczyć tylko na komunistów. Roşca to fascynujący przypadek człowieka, który zagubił się w politycznych spekulacjach z powodów znanych tylko jemu samemu i nieujawnianych na wszelki wypadek opinii publicznej. Tymczasem kilka tygodni po 7 kwietnia sytuacja powróciła niespodzianie na tory konstytucyjnych procedur. A tu komuniści napotkali dwa problemy. Po pierwsze nawet bronione przez nich z tak dużą determinacją wyborcze zwycięstwo opiewało tylko na sześćdziesiąt mandatów w parlamencie, a do wyboru prezydenta potrzeba sześćdziesięciu jeden. Po drugie po tak spektakularnej konfrontacji nie byli już w stanie kupić za żadne pieniądze i apanaże ani jednego deputowanego opozycji. W tej sytuacji, po dwóch nieudanych próbach wyboru głowy państwa, zgodnie z konstytucją – co trzeba im uczciwie przyznać – rozwiązali parlament i rozpisali nowe wybory. Na domiar złego tonący komunistyczny statek opuścił przewodniczący parlamentu Marian Lupu i z grupą towarzyszy zasilił jedno z ugrupowań opozycyjnych – Partię Demokratyczną. W rezultacie w lipcowych wyborach opozycja zdobyła parlamentarną większość umożliwiającą utworzenie rządu, choć znów niedającą możliwości wyboru prezydenta. *** Nie wystarczyło jednak pokonać komunistów. Trzeba było jeszcze porozumieć się między sobą. A to nie było łatwe, bo na zwycięską opozycję składały się z grubsza trzy żywioły. Po pierwsze nostalgicznie filorumuńska, prozachodnia, konserwatywna i antyrosyjska mniejszość społeczeństwa skupiona wokół Partii Liberalnej, która w całości przejęła niegdysiejszy elektorat chadeków Iuriego Roşki. Po drugie pragmatyczni mołdawscy patrioci języka rumuńskiego mniej zainteresowani historyczną nostalgią i historycznymi krzywdami, a bardziej wizją prozachodniej modernizacji kraju, których gromadziła przede wszystkim Partia Liberalno-Demokratyczna. Po trzecie jeszcze bardziej pragmatyczni zwolennicy Partii Demokratycznej, zwykle mniej lub bardziej postkomunistycznego pochodzenia, w tym byli politycy Partii Komunistów, którzy w porę dostrzegli jej głęboką anachroniczność i ewentualną atrakcyjność opcji prozachodniej. Spory deficyt zaufania między tymi formacjami i ich liderami bardzo utrudniał zawiązanie koalicji rządzącej, a gdy wreszcie stworzyli oni Sojusz na rzecz Integracji Europejskiej – zaciążył w następnych latach na jego spójności i funkcjonowaniu. Był to jednak moment prawdziwego przełomu. Społeczeństwo obywatelskie nabrało w płuca sporą dozę tlenu. Demokratyczne, prozachodnie fundacje i stowarzyszenia stały się

raczej partnerem rządzących polityków niż ich wrogiem, jak to było za rządów komunistów. Media z kolei odetchnęły demokratycznym tlenem tak skutecznie, że wkrótce bez większych kompleksów przystąpiły do krytyki nowych władz. Stworzono zresztą również nowe instytucje medialne, w tym ufundowaną przez prywatny kapitał rumuński stację telewizyjną Publika TV , która wkrótce zaczęła odgrywać w niezwykły sposób rolę prawdziwej telewizji publicznej o dużym znaczeniu. Jej pierwsze hasło promocyjne: „Mołdawio – teraz masz telewizję!”, uzupełniono szybko jej pierwszym hasłem edukacyjnym: „Powiedz, co myślisz!”, powtarzanym do znudzenia na telewizyjnym ekranie po rumuńsku, ale potem również po rosyjsku. W ślad za tym na antenie pojawiają się kilka razy dziennie przesyłane mailem wypowiedzi telewidzów o zróżnicowanej wymowie politycznej. Publika TV śledzi to, co dzieje się w Mołdawii godzina za godziną, a czasem minuta za minutą. Prezenterzy rosyjskojęzycznych wersji programów informacyjnych mówią najpierw kilka zdań po rumuńsku, by pokazać, że nawet rosyjskojęzyczny obywatel może nauczyć się języka państwowego. Kilka debat dziennie (niektóre po rosyjsku), w tym wieczorna, dwugodzinna Fabrika, gromadzi stopniowo wszelkich ważnych ludzi tego małego kraju – polityków, komentatorów, intelektualistów, artystów, biznesmenów. Tu są wszyscy – jak na ateńskiej agorze – jeśli ktoś odmawia, to ma to również publicystyczną wymowę, przeważnie niekorzystną dla odmawiającego. W swych spotach edukacyjnych Publika TV upowszechnia zachowania zwiększające bezpieczeństwo ruchu drogowego, zapowiada rumuńskojęzyczne nowości wydawnicze, opowiada historię powstawania przedmiotów codziennego użytku, uczy savoir-vivre’u i poprawnego języka rumuńskiego albo na przykład lansuje mołdawski patriotyzm. Późnym wieczorem aktor komediowy Sergiu Voloc w swym autorskim programie robi sobie kpiny ze zgrzebnej mołdawskiej rzeczywistości, by skłonić rodaków do nabrania przed snem dystansu wobec poważnych problemów. Poważnymi problemami zajmuje się rząd, który chce przełożyć zwrotnice szerokiego sowieckiego torowiska na wąskie i trudne do sforsowania tory prowadzące do Unii Europejskiej. To on zajmuje się wciąż zrujnowaną, choć odradzającą się z wolna gospodarką, skorumpowanym systemem wymiaru sprawiedliwości, niewydolną i skorumpowaną administracją państwową. W ogóle korupcją i mafijnymi układami ograniczającymi kontrolę władz publicznych nad życiem w kraju. Zadanie nie jest łatwe, sukcesy połowiczne, a determinacja rządzących pozostawia nieco do życzenia. Jednak atmosfera demokratycznej wolności w Mołdawii oraz demonstrowana ochoczo wola współpracy z Unią, której to współpracy dość skutecznie patronują minister spraw zagranicznych Iurie Leancă i jego zastępczyni Natalia Gherman (córka pierwszego prezydenta Mircei Snegura), robią w Brukseli wrażenie. W latach rządów Sojuszu na rzecz Integracji Europejskiej Mołdawia jest tam postrzegana jako szczególnie obiecujący partner na Wschodzie. Wrażenie robi też zmiana pokoleniowa. Czterdziestoparoletni premier Vlad Filat studiował prawo w rumuńskich Jassach i tamże zaczął karierę biznesmena, która uczyniła

go posiadaczem wielomilionowej fortuny. Na stanowisku ministra sprawiedliwości pojawia się bardzo pracowity i nie w ciemię bity trzydziestosześciolatek Oleg Efrim, a jego rówieśnik Dorin Drăguţanu zostaje gubernatorem Banku Narodowego. Wśród wice​ministrów roi się od ludzi około trzydziestki, którzy w chwili deklaracji niepodległości ich kraju rozpoczynali szkołę podstawową. W lokalnych wyborach merem Kiszyniowa zostaje już w 2007 roku, jeszcze za rządów komunistów, dwudziestoośmioletni wówczas Dorin Chirtoacă, siostrzeniec Mihaia Ghimpu, przywódcy filorumuńskich liberałów. Chirtoacă wygrywa powtórnie wybory lokalne w stolicy w 2011 roku, by nadal rządzić miastem, w którym żyje niemal jedna trzecia mieszkańców kraju. Młodzi prezenterzy telewizyjni mówią już nienagannie po rumuńsku i mówią do rzeczy. A ta rzecz to demokratyczne przekonania i europejskie, prozachodnie aspiracje. A więc komuniści poszli precz? Nie jest to wcale takie pewne.

Co Stalin dał, to jakby Bóg dał 28 czerwca 2010 roku pełniący tymczasowo obowiązki szefa mołdawskiego państwa Mihai Ghimpu, przewodniczący parlamentu i lider filorumuńskiej Partii Liberalnej, ustanowił Dzień Pamięci Okupacji Sowieckiej. Była to okrągła, siedemdziesiąta rocznica wkroczenia do Besarabii Armii Czerwonej po ultimatum postawionym Rumunii dwa dni wcześniej przez Moskwę przy wsparciu Berlina. Ultimatum, które zapędzony wtedy w kozi róg Bukareszt milcząco zaakceptował. Dekret Ghimpu wywołał polityczną awanturę. Czerwiec 1940 roku, a także sierpień 1944 roku – gdy wojska sowieckie znów wkroczyły do Kiszyniowa, obejmując już na dobre w posiadanie Besarabię, odbitą przedtem w 1941 roku przez sprzymierzonego z Niemcami rumuńskiego marszałka Iona Antonescu – to momenty historii budzące do dziś w Republice Mołdawii żywe i sprzeczne namiętności. Zdaniem jednych siłą okupacyjną był Związek Sowiecki, zdaniem innych – sprzymierzona z Niemcami Rumunia. Gdy w sierpniu 2011 roku ambasador Federacji Rosyjskiej w Kiszyniowie wydał przyjęcie z okazji rocznicy wyzwolenia Mołdawii spod władzy faszystów rumuńskich, część społeczeństwa odebrała to tak, jak Polacy odebraliby wydanie 1 września przez ambasadora Niemiec w Warszawie przyjęcia z okazji rocznicy wyzwolenia Polski spod władzy reżimu sanacyjnego. Ale inni przyjęli zaproszenie ambasadora. Ambasador Rosji nie pierwszy raz błysnął inteligencją. 10 listopada 2010 roku, siedem miesięcy po katastrofie smoleńskiej, wygłosił niezwykłe przemówienie podczas uroczystego otwarcia ulicy Lecha Kaczyńskiego w dzielnicy Telecentrum, na które u początku mej dyplomatycznej misji w Mołdawii zostałem zaproszony przez mera Kiszyniowa Dorina Chirtoacă, zwolennika tezy, że Sowieci – w przeciwieństwie do Rumunów – byli okupantami, a nie wyzwolicielami. I oto mój rosyjski kolega – jedyny oprócz mnie z zaproszonych przez mera ambasadorów, który zgłosił chęć zabrania głosu – wygłasza przemówienie, którego tezy cytuję z pamięci, ale tak wryły mi się one w ową pamięć, że nie sądzę, bym cokolwiek przeoczył lub dramatycznie zniekształcił. Po pierwsze Lech Kaczyński był wielkim przyjacielem Rosji. Po drugie Lech Kaczyński, dzięki swej niezłomnej walce o prawdę historyczną, przybliżył do siebie Polaków i Rosjan. Po trzecie częścią tej prawdy historycznej jest fakt, że Armia Radziecka wyzwoliła Polskę spod władzy nazistów. Po czwarte – tu ambasador spojrzał kątem oka na mera Kiszyniowa – musimy iść drogą, którą wyznaczył nam Lech Kaczyński! Tymczasem droga, którą wyznaczył Lech Kaczyński, jest widziana cokolwiek odmiennie przynajmniej przez antykomunistycznych i antyrosyjskich zwolenników Partii Liberalnej, której przewodzi wuj mera stolicy. Wspominają polskiego prezydenta z wyjątkową sympatią, bo demonstrował solidarność z narodami próbującymi wyrwać się z dziedzictwa

sowieckiej historii, czego szczególnym wyrazem była jego wizyta w Gruzji podczas wojny z Rosją. Trudno im niestety wytłumaczyć, że katastrofa smoleńska była zwykłym wypadkiem lotniczym. To wszystko sprawiło, że zdominowana przez nich Rada Miejska Kiszyniowa już dwa tygodnie po smoleńskiej katastrofie podjęła decyzję o nadaniu imienia Lecha Kaczyńskiego jednej z ulic stolicy. Kilka miesięcy później, zaraz po moim przyjeździe jako nowego ambasadora RP , zaproponowali uroczystość inauguracji ulicy w przeddzień polskiego Święta Niepodległości. Parę dni przed tym wydarzeniem wjechała tam, jak się zdaje, przynajmniej połowa ciężkiego sprzętu do prac drogowych, jakim dysponuje Kiszyniów. Pracując dzień i noc, zrobili cacko z trzystu metrów jezdni, odnowili chodniki i trawniki. Strada Lech Kaczyński nabrała wyjątkowo eleganckiego jak na to miasto wyglądu. W dniu ceremonii, w pięknym jesiennym słońcu, ze stojących wzdłuż ulicy gigantofonów rozbrzmiewała muzyka Chopina. Na okolicznych trawnikach zasiadło kilkuset uczniów pobliskiej szkoły oraz mieszkańców pobliskiego blokowiska, którzy deklarowali telewizyjnym reporterom, że zniosą z pokorą kłopotliwe konsekwencje urzędowe zmiany nazwy ulicy, bo temu polskiemu prezydentowi należy się hołd od mieszkańców Kiszyniowa. Są jednak w stolicy Republiki Mołdawii uroczystości, które gromadzą większą liczbę uczestników. 9 maja, w rocznicę zwycięstwa w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej, na wojskowy cmentarz w Kiszyniowie przychodzą tysiące ludzi. Rzecz jest delikatna, bo w tym kraju chodzi nie tylko o zwycięstwo nad Niemcami, ale również nad Rumunią związaną z nimi sojuszem do 23 sierpnia 1944 roku. Organizatorzy państwowych uroczystości w latach rządów prozachodniej koalicji stąpają po linie: oddają hołd mołdawskim żołnierzom Armii Czerwonej, a jednocześnie udzielają głosu weteranowi Rumuńskiej Armii Królewskiej, która z nimi walczyła, choć potem zwróciła się przeciwko Niemcom. Ale po oficjalnych obchodach na cmentarz napływa olbrzymi tłum uczestników obchodów mniej oficjalnych, którym przewodzi Partia Komunistów. Oni już nie mają wątpliwości, kto był wrogiem. Oraz że zwycięzcą i wyzwolicielem była nasza sowiecka armia. Polityczna walka o historię pojawia się też dyskretnie na ulicach stolicy w happeningowej formie: do anten na dachach samochodów ich właściciele przywiązują szarfy w pomarańczowo-czarne paski, by wyrazić swe prorosyjskie przywiązanie do sowieckiej chwały, lub w kolorach mołdawskiej i rumuńskiej flagi, by wyrazić pogląd, że Sowieci byli okupantami. *** Ale historia jest tylko w tle innej, bliższej ciału, ogólno​narodowej dyskusji. Ten mały, wciąż biedny kraj walczy o życie, perspektywy rozwoju, rynki zbytu dla wina będącego główną marką Mołdawii. Rządzące od 2009 roku prozachodnie partie stawiają na integrację z Unią Europejską. Unia okazuje wielką pomoc finansową i doradczą, ale żąda

reform gospodarczych i politycznych, pilnuje procedur, domaga się walki z korupcją, uzależnia liberalizację reżimu wizowego od spełnienia niezliczonych warunków, łącznie z egzotyczną dla tego społeczeństwa tolerancją dla związków gejowskich. A Wschód, czyli Rosja, nie wymaga niczego i kusi perspektywą postsowieckiej reintegracji pod różnymi nazwami: już to Wspólnoty Niepodległych Państw, do której Mołdawia należy, już to Związku Biało​rusi i Rosji, do którego chciał wprowadzić Mołdawię Vladimir Voronin, dopóki się w tej kontrowersyjnej kwestii nie rozmyślił, już to Euroazjatyckiej Unii Celnej, którą kiszyniowscy komuniści lansują od 2012 roku jako klucz do rozwiązania wszystkich problemów kraju. Społeczeństwo jest tak skołowane, że w swej części zdaje się nawet opowiadać za członkostwem Mołdawii zarówno w moskiewskiej Unii Euroazjatyckiej, jak i w brukselskiej Unii Europejskiej, całkowicie nie rozumiejąc, że to jest niemożliwe. A tymczasem rzeczywistość zwykłego człowieka kształtuje się na modłę prorosyjską. Gdy chce szukać choćby tymczasowych szans na lepsze życie na Zachodzie – i to nie tylko we Włoszech, Hiszpanii, Francji czy Niemczech, ale również w Polsce, a nawet w Rumunii – musi wystawać tygodniami w upokarzających kolejkach po wizy, zgromadziwszy uprzednio wszelkie konieczne dokumenty, w tym prawdziwe lub podrobione zaproszenia, a te podrobione bywają w dodatku perfidnie odrzucane przez europejskie konsulaty. Jeśli chce pojechać do Moskwy – kupuje po prostu bilet na pociąg, autobus lub samolot. Moskwa to wielka szansa, znacznie mniej abstrakcyjna niż Paryż czy Londyn, które podobno istnieją, ale mało kto je widział na oczy. W rezultacie małżonka ambasadora RP w Rosji, która zna trochę rumuński, bo jej mąż pracował uprzednio w Bukareszcie, mówi mi, że w niejednym moskiewskim sklepie dogaduje się w tym języku ze sprzedawczyniami przybyłymi z Mołdawii w poszukiwaniu pracy. Jednak również Moskwa przybywa czasem do Kiszyniowa. Duże emocje budziły w październiku 2011 i we wrześniu 2013 roku wizyty patriarchy Mosk​wy i Wszechrusi Cyryla. Znaczna część komentatorów mołdawskich i zagranicznych dopatrzyła się w nich po prostu zabiegów mających na celu dyscyplinowanie prawosławnych Mołdawian, by opowiedzieli się za związkiem ich kraju z Rosją. Nawet jeśli coś w tym jest, to rzecz jest bardziej skomplikowana i sam patriarcha zdaje się to rozumieć. W 1991 roku, po ogłoszeniu niepodległości przez Republikę Mołdawii, część wiernych, duchowieństwa i przynajmniej jeden biskup miejscowego Kościoła prawosławnego opowiedzieli się za powrotem struktur kościelnych do Patriarchatu Bukareszteńskiego, do którego besarabskie prawosławie należało od chwili powstania tego patriarchatu w 1918 roku aż do początku lat czterdziestych. Stopniowo okazało się jednak, że zwolennicy takiego rozwiązania stanowią zaledwie jedną dziesiątą społeczeństwa, co pokrywa się z grubsza z liczbą zdeklarowanych unionistów dążących do zjednoczenia z Rumunią. Odtworzona przez nich Metropolia Besarabii liczy dziś sto trzydzieści parafii, a Metropolia Mołdawii, która pozostała w Patriarchacie Moskwy – prawie dziesięć razy więcej. Wprawdzie przez pierwsze dziesięciolecie niepodległości władze odmawiały legalizacji Metropolii Besarabii i nękały ją na różne sposoby, ale dziś ma już legalny

status, a chętnych do dołączenia do niej nie widać. Tymczasem Metropolia Mołdawii, po ustaniu sowiec​kich prześladowań Kościoła, rozwijała się w sposób godny uwagi. Dwadzieścia parę lat temu miała jeden klasztor, a dziś ma ich prawie pięćdziesiąt. Miała też dwieście kościołów, a dziś prawie tysiąc trzysta. Mimo swego instytucjonalnego związku z Moskwą nie jest też narzędziem rusyfikacji – funkcjonuje w większości w języku rumuńskim, a klasztory są często ośrodkami rumuńskojęzycznego mołdawskiego patriotyzmu. Patriarcha Cyryl dobrze wiedział, co robi, przywożąc w 2011 roku w prezencie dla Metropolii Mołdawii kilka​dziesiąt egzemplarzy bibliofilskiego wydania Pisma Świętego w języku rumuńskim. Zrobił też wrażenie swym przemówieniem w Pałacu Republiki, gdy twierdził, że Republika Mołdawii powinna się stać pomostem między słowiańskim Wschodem a łacińskim Zachodem. Spotkał się w przyjacielskiej atmosferze z politykami prozachodniej koalicji rządzącej. Przekonująco uwodził, starając się pokazać, że nie jest prymasem Rosji, ale dobrotliwym papieżem wschodniego chrześcijaństwa. Wśród powodów, dla których Besarabianie zachowują życzliwość dla rosyjskiego Kościoła, jest pewien historyczny paradoks sprzed dwustu lat. Otóż aneksja tego regionu w 1812 roku przez Rosję i oderwanie go od historycznej Mołdawii oznaczały jednocześnie wyzwolenie ze strefy wpływów tureckich, niezbyt życzliwych chrześcijaństwu. Rosjanie sprawnie wykorzystali tę okoliczność, wspierając imponujący w XI X wieku rozwój besarabskiego Kościoła. Już w roku 1813 utworzono Biskupstwo Kiszyniowa i Chocimia, przekształcone później w Metropolię Kiszyniowa i Całej Mołdawii. Pierwszą głową tego lokalnego Kościoła był pochodzący z Siedmiogrodu legendarny biskup Găvriil BănulescuBodoni. I to właśnie w celu uczczenia dwusetnej rocznicy powstania kiszyniowskiej diecezji oraz złożenia hołdu jej twórcy przybył z Moskwy patriarcha Cyryl we wrześniu 2013 roku. *** Najbliższa Mołdawii Rosja jest jednak nie w stosunkowo odległej Moskwie, lecz tuż za miedzą. Ta miedza to dziwna niby-granica na Dniestrze, za którą znajduje się separatystyczna Republika Naddniestrzańska uznawana tylko przez siebie samą, bo nawet Rosja – bez której wsparcia (w tym również finansowego) nie przetrwałaby zbyt długo, a być może w ogóle by nie powstała – nie przeczy oficjalnie przynależności tego terytorium do państwa mołdawskiego. Ale w stołecznym, naddniestrzańskim Tyraspolu rezyduje parlament i prezydent wybierany w wyborach powszechnych, ozdabia się samo​chody nowoczesnymi tablicami rejestracyjnymi z flagą niegdysiejszej sowieckiej Mołdawii, a także bije własną monetę – rubel naddniestrzański – a raczej drukuje bardzo estetyczne banknoty. Na banknocie o nominale jednego rubla widnieje stara rycina z podobizną carskiego generalissimusa Aleksandra Wasilewicza Suworowa, wielce zasłużonego w XV I I I wieku w stopniowym podbijaniu przez Kreml tego zakątka Europy oraz

w zbrojnych starciach z chylącą się wtedy ku upadkowi I Rzeczpospolitą. W Naddniestrzu zmilitaryzowane są zresztą nie tylko banknoty. Znaczna część społeczeństwa utrzymuje się ze służby w różnych mundurowych formacjach, w tym w armii, która ma opinię lepiej wyposażonej i bardziej zdolnej do skutecznego działania niż wojska podległe kiszyniowskiemu Ministerstwu Obrony. Obrazu zmilitaryzowania dopełnia obecność resztówki byłej sowieckiej 14. Armii, która pilnuje wciąż znacznego arsenału nieco przestarzałej broni i za nic nie chce Naddniestrza opuścić, mimo składanych w ostatnich dwudziestu latach obietnic Kremla w tej sprawie. Wiosną 1992 roku bojowy sprzęt 14. Armii nie był jeszcze aż tak przestarzały i w tajemniczy sposób wyciekał z rosyjskich magazynów. To przede wszystkim ta broń posłużyła prorosyjskim separatystom w pięciomiesięcznej wojnie domowej, na skutek której wywalczyli Naddniestrzu faktyczną niepodległość. Wtedy to wzdłuż Dniestru powstała niby-granica, a na straży jej nienaruszalności stanęły tak zwane Siły Pokojowe złożone z żołnierzy rosyjskich, mołdawskich i naddniestrzańskich. Osiem lat później, wiosną 2000 roku, udaje mi się po raz pierwszy sforsować nibygranicę z dziennikarską legitymacją w ręku, dzięki osobistej pomocy ówczesnego ambasadora RP w Kiszyniowie Wiktora Rossa. Samochodem na dyplomatycznej rejestracji przejeżdżamy zygzakiem wśród opon i brył betonu tworzących tę żelazną kurtynę i nie niepokojeni przez posterunek złożony z żołnierzy o trudnej do ustalenia tożsamości państwowej wjeżdżamy do miasta Bendery (po rumuńsku Tighina), jedynej należącej do Naddniestrza miejscowości po prawej stronie rzeki. W tej podróży do paszczy lwa nie opuszczają nas rumuńskie fantomy. To w Tighinie urodził się kilkadziesiąt lat wcześniej prezydent Rumunii Emil Constantinescu, który w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych przeprowadził w Bukareszcie zdecydowane prozachodnie reformy i był głównym sprawcą przyjęcia swego kraju do N ATO . Potem jest już tylko most na Dniestrze i stuosiemdziesięciotysięczny Tyraspol, gigantyczna wieś, gdzie niełatwo znaleźć śródmieście, ale jeszcze trudniej nie zauważyć licznych monumentów Lenina, a przede wszystkim pomnika generalissimusa Suworowa, który w XV I I I wieku dał początek tej miejscowości jako rosyjskiej twierdzy. W sporym budynku, w którym mieszczą się siedziby wszelkich naddniestrzańskich władz, dostępuję zaszczytu rozmowy z Walerijem Anatoljewiczem Lickajem, człowiekiem orkiestrą, który gra tu po trosze na skrzypcach ministra spraw zagranicznych, po trosze na wiolonczeli premiera, po trosze zaś – jak twierdzą moi mołdawscy informatorzy – na kontrabasie głównego ideologa i stratega samozwańczej Republiki. Do gabinetu Sekretarza Stanu wprowadza mnie, wśród niezliczonych uprzejmości, jego piękna małżonka pełniąca obowiązki szefowej jego sekretariatu. Niski, krępy mężczyzna o zimnym, choć bystrym spojrzeniu, który za czasów minionych był między innymi sowieckim dyplomatą na Kubie, wita mnie szerokim uśmiechem. Ja mówię po rumuńsku, a on po rosyjsku – i bardzo dobrze się rozumiemy. Zwłaszcza że Pan Minister mówi prosto, jasno i szczerze, więc sens jego wypowiedzi

nie pozostawia wątpliwości. Po ogłoszeniu niepodległości przez Mołdawię cisnęło się na usta pytanie, kto zawładnie majątkiem państwowym. W celu niecierpiącego zwłoki rozwiązania tego problemu mołdawska nomenklatura sformowała nową klasę polityczną, forsując w nowym państwie język rumuński i pozbywając się rosyjsko​języcznych konkurentów do tego majątku. Chcieli przejąć również naddniestrzański przemysł, najbardziej wartościową schedę po radzieckiej Mołdawii – ale na to już nie pozwoliliśmy. Po naszej stronie Dniestru po rumuńsku mówi tylko jedna trzecia ludności, a po ich stronie – odwrotnie. Każdy wziął, co było jego, bo ktoś musiał przecież to przejąć. Co Związek Radziecki dał, to jakby Bóg dał. Minister Lickaj wdaje się również w rozważania języko​znawcze, twierdząc, że Mołdawianie są niepraktyczni ze swoim językiem, bo Rumunia, w przeciwieństwie do Rosji, to nie jest żaden rynek. Ale żadnego rynku nie znajdziemy też w języku angielskim, bo to dla nas egzotyka, a język rosyjski to twardy fakt, bo w nim możemy prowadzić interesy. Dlatego nasze dzieci powinny się uczyć w szkole rosyjskiej. Dobrowolnie dogadamy się z Kiszyniowem, gdy znajdziemy wspólny interes. Minister spodziewa się, że dojdzie do tego najpóźniej na jesieni. Nie wiadomo tylko, którą jesień miał na myśli Walerij Anatoljewicz w 2000 roku. Od mojej rozmowy z nim upłynęło już czternaście jesieni, a on sam znalazł się już jakiś czas temu na zasłużonej emeryturze. Od ponad dwudziestu lat trwają w różnej formie oraz na różnych forach dwustronnych i międzynarodowych próby rozwiązania naddniestrzańskiego problemu. W rządzie mołdawskim „reintegracją kraju” zajmuje się od dawna urzędnik w randze wicepremiera – za rządów Sojuszu na rzecz Integracji Europejskiej jest nim Eugen Carpov, wybitny dyplomata, były ambasador w Warszawie, który tworzył potem mołdawską ambasadę przy Unii Europejskiej w Brukseli. Tymczasem w Naddniestrzu doszła już parę lat temu do pełnoletniości generacja urodzona w chwili powstania niby-granicy. To już ich ojczyzna. I oto okrzepłe społeczeństwo Naddniestrza jesienią 2011 roku robi wszystkim psikusa, odrzucając w wyborach prezydenc​kich zarówno skompromitowanego do cna, nawet w oczach Moskwy, dyktatora aferzystę Igora Smirnowa, ojca założyciela naddniestrzańskiego nibypaństwa, dążącego do wcielenia go do Rosji, jak i popieranego oficjalnie przez Kreml przewodniczącego parlamentu Anatolija Kaminskiego. Prezydentem zostaje dość niespodzianie czterdziestotrzyletni Jewgienij Szewczuk, etniczny Ukrainiec, który z początku deklaruje wolę walki o uznanie suwerenności naddniestrzańskiego niby-państwa, ale również zwalczania mafii przemytniczej, poluzowania dyktatorskich metod rządzenia, otwarcia na współpracę z Kiszyniowem. Atmosfera stosunków Tyraspola ze światem zachodnim (a Kiszyniów widziany zza Dniestru to również Zachód) wyraźnie się poprawia. Jednak kilkanaście miesięcy później, w kwietniu 2013 roku, Szewczuk oznajmia w wywiadzie dla rosyjskich mediów, że suwerenne Naddniestrze widzi dla siebie miejsce w Federacji Rosyjskiej, a przynajmniej w lansowanych przez nią projektach reintegracyjnych, bo tak chce większość jego

mieszkańców. Zachodzi podejrzenie, że doszedł do tego samego wniosku co Smirnow, ale nieco inną metodą niż jego dyktatorski poprzednik, który wolę obywateli we wszelkich sprawach raczej lekceważył i chciał realizować wolę własną oraz swego mafijnego otoczenia. Że mianowicie wsłuchał się w rzeczywistą wolę ludzi, którzy wybrali go w zaskakująco autentycznych wyborach. Nie jest jednak pewne, co na to politycy rządzący na Kremlu, którzy przez wiele lat stali na stanowisku dyplomatycznym, że Naddniestrze jest częścią Republiki Mołdawii, częścią, która powinna uzyskać status podmiotu przyszłej mołdawskiej federacji. Trudno im się dziwić. Naddniestrze w składzie Federacji Rosyjskiej to tylko mikroskopijna, niezdolna do samodzielności prowincja o półmilionowej ludności, w którą trzeba by w nieskończoność pompować rosyjskie ruble, a Naddniestrze w składzie planowanej w Moskwie federacji mołdawskiej to użyteczny kaganiec, dramatycznie utrudniający Republice Mołdawii integrację z Zachodem i rodzący nadzieję na utrzymanie tego kraju w rosyjskiej strefie wpływów. Pozostania Naddniestrza w składzie Republiki Mołdawii chcą też niewątpliwie politycy Autonomii Gagauskiej na południu Mołdawii. Gagauzi to jedyny chrześcijański naród tureckojęzyczny. Liczy sobie sto pięćdziesiąt tysięcy dusz szczerze przywiązanych do związków z kulturą Wielkiej Rosji. Używając niekiedy w liturgii słowa „Allach”, modlą się do Jedynego Boga w cerkwiach Patriarchatu Moskiewskiego. Już drugą kadencję wybieranym w wyborach powszechnych gubernatorem Autonomii noszącym tytuł Baszkana, co po turecku znaczy „Głowa” (i będącym z urzędu członkiem mołdawskiego rządu), jest Michaił Formuzal, były oficer sowieckiej armii, bardzo sympatyczny i inteligentny człowiek, zabiegający skutecznie o turec​kie inwestycje na podległym sobie terytorium oraz o wsparcie Moskwy dla idei federalizacji Mołdawii, w której Naddniestrze i Gagauzja uzyskałyby status federalnych podmiotów. Bez Naddniestrza cały pogrzeb na nic. Naddniestrza nie może się jednak wyrzec żaden z mołdawskich polityków, mimo że ten dar Stalina dla sowieckiej Mołdawii nie był nigdy częścią mołdawskiego państwa sprzed wieków, do którego tradycji się odwołują. Taki polityk zostałby oskarżony o zdradę racji stanu. Prezydent Vladimir Voronin był przekonany, że rozwiąże z Moskwą ten problem, ale nawet on nie zdecydował się na federalizację kraju. Jego polityczny przeciwnik, premier Vlad Filat, następny mocny człowiek w Kiszyniowie po odejściu Voronina od władzy – zapalony kibic piłkarski – podjął się dyplomacji futbolowej, pielgrzymując kilkakrotnie na mecze w Tyraspolu, gdzie jest jedyny mołdawski stadion z prawdziwego zdarzenia. Tam na V I P -owskich trybunach prowadził kuluarowe rozmowy z Igorem Smirnowem. Z tego też niewiele wynikło, prócz przywrócenia połączenia kolejowego z Odessą tranzytem przez Naddniestrze. – Ja i mój ojciec nie akceptujemy tej granicy – mówi z nienaganną poprawnością polityczną każdemu gościowi z Warszawy mój syn Tudor, który przejął się widokiem nibyprzejścia granicznego w położonym nad Dniestrem mołdawskim kurorcie Vadul lui Vodă. Lecz siła sprawcza protestu w tej sprawie najważniejszych polityków mołdawskich,

a nawet europejskich i światowych, nie jest chyba większa niż możliwości mojego siedmioletniego juniora. 8 lutego 2012 roku składam jako ambasador RP wizytę w rejonie Dubosary, najmniejszym z trzydziestu dwóch rejonów Mołdawii i jedynym, w którym nie ma ani jednego miasta. To resztówka rejonu z czasów Mołdawii sowieckiej – kilkanaście wsi liczących łącznie trzydzieści pięć tysięcy mieszkańców. Miasto Dubosary jest dziś w Naddniestrzu, odcięte niby-granicą. Grigore Policinschi (którego odlegli polscy przodkowie nosili nazwisko Połczyński), przewodniczący rejonu (odpowiednik polskiego starosty powiatu), przyjmuje mnie we wsi Coşniţa, tymczasowej stolicy swojej lokalnej ojczyzny. I opowiada o heroicznej walce jej obywateli o swą tożsamość i miejsce na ziemi. To na tym terenie toczyły się wiosną 1992 roku najcięższe bitwy wojny domowej, a ludzie wykazali największą determinację w obronie mołdawskiej niepodległości przed zagrożeniem ze Wschodu – relacjonuje z powagą lokalnego męża stanu swe własne wspomnienia. Gdy komuniści przywracali dziesięć lat temu sowiecki podział kraju na rejony, mieszkańcy dubosarskiej resztówki zażądali stanowczo swej lokalnej niepodległości, choć wyniknąć z tego musiały same problemy. Na rejon składają się trzy odrębne obszary w tak zwanej Strefie Bezpieczeństwa, gdzie stacjonują siły pokojowe. Dwa z nich to jedyne terytoria kontrolowane teoretycznie przez Kiszyniów na lewym brzegu Dniestru. Żadni inwestorzy nie kwapią się do lokowania pieniędzy w tak dziwnych miejscach. Posterunki naddniestrzańskiej milicji zainstalowane na mostowych przeprawach przez rzekę utrudniają prawobrzeżnym mieszkańcom dostęp do ich lewobrzeżnych pól uprawnych. Samemu Polcinschiemu władze Naddniestrza zakazały przekraczania rzeki, więc gminy swojego rejonu leżące na lewym brzegu odwiedza przez „zieloną granicę”, co w tym przypadku oznacza przechodzenie zimą przez skutą lodem rzekę niby-graniczną, z dala od naddniestrzańskich posterunków.

Kraj w stanie ewentualnego rozruchu Jest w Mołdawii rejon jeszcze mniejszy niż Dubosary. Nazywa się Basarabeasca. Jego stolica to dwunastotysięczne miasteczko, ale gmin ma tylko siedem, wsi dziesięć, a mieszkańców niespełna trzydzieści tysięcy i właściwie nie wiadomo, po co go stworzono. Wpraszam się tam zimą, ale przewodniczący twierdzi, że nie ma niczego ciekawego do pokazania, i radzi przyjechać wiosną, bo przynajmniej będzie zielono. I tak w kwietniu 2012 roku składam najdziwniejszą wizytę na mołdawskiej prowincji. Przewodniczący informuje, że w rejonie jest jeden zakład winiarski i jedna fabryczka tekstyliów oraz że zamierza wdrożyć program oczyszczenia rzeczki Cogîlnic, a także dwa bliżej nieokreślone projekty społeczne dla osób w podeszłym wieku i dla bezdomnych dzieci. Narzeka też, że na skutek tak zwanych demokratycznych wyborów stanowiska wójtów obejmują ludzie bez wyższego wykształcenia, a na skutek tak zwanych demokratycznych zasad on niczego im nie może nakazać. Cały czas odbiera telefony i informuje, że za dziesięć minut będzie już wolny. Na pożegnanie zaprasza, bym odwiedził go raz jeszcze, a wtedy będzie mógł mi okazać tradycyjną mołdawską gościnność. Dostateczną, a nawet nieco przesadną gościnność wobec ambasadora RP wykazał już jednak pół roku wcześniej Alexandru Ambrosa, mer Ungheni położonego nad granicą z Rumunią. Od rogatek czterdziestotysięcznego, jednego z największych w Mołdawii miast prowadzi mnie policyjny samochód na sygnale, a reszta pojazdów miejscowego komisariatu blokuje wszystkie przecznice na drodze mojego przejazdu do siedziby miejskich władz. Czuję się jak Towarzysz Ceaușescu podczas przejazdów ulicami Bukaresztu w najlepszych latach swego panowania. Wybaczam jednak merowi ten eksces gościnności, bo pokazuje mi rzeczy ciekawe, dzięki czemu poznaję jedno z tych miejsc w Mołdawii, w których drzemią okruchy nadziei. Potem poznam takich miejsc nieco więcej, a w każdym z nich jakichś mniej lub bardziej zaradnych ludzi dobrej woli, którzy – nie wiedzieć czemu – nie czmychnęli jeszcze z kraju i próbują poprawiać jego teraźniejszość w oczekiwaniu na przyszłość, mimo że ta wciąż nie rysuje się jasno. W rezultacie wyjazdy z Kiszyniowa to przeważnie chwile odpoczynku od nieco dusznej atmosfery w stolicy, gdzie politycy ogólnokrajowego szczebla zbyt często toczą między sobą spory, których sens trudno rozszyfrować. A w takim Ungheni nieźle funkcjonuje grubo ponad tysiąc podmiotów gospodarczych, w tym trzydzieści pięć firm w ramach Wolnej Strefy Ekonomicznej. Wśród tych ostatnich – jedna z największych na świecie fabryk dywanów eksportująca je do ponad czterdziestu krajów. Gospodarką odpadami trudni się mołdawsko-austriacka spółka, w której Rada Miejska ma czterdzieści procent udziałów i dzięki której jest to jedyne miasto Mołdawii, gdzie próbuje się prowadzić segregację śmieci. Powstała też obywatelska fundacja, która

różnymi sposobami (w tym tak staromodnymi, jak koncerty i bale charytatywne) gromadzi fundusze służące potem do finansowego wsparcia drobnych projektów inwestycyjnych i społecznych. W tym pomyśle rozpoznaję znaną mi z Polski, a zrodzoną przed wielu laty w U SA ideę funduszu lokalnego. Podczas spotkania z kilkudziesięcioma przedstawicielami władz miejskich, biznesu, miejscowych fundacji i stowarzyszeń oraz lokalnych mediów poznaję kilka osób, które brały udział w wizytach studyjnych w Polsce. Udzielam też wywiadów aż trzem lokalnym stacjom telewizyjnym. Mieszkańcy Ungheni podróżują do pobliskich miast rumuńskich bez wiz, na mocy umowy o małym ruchu granicznym. Mer znalazł już część funduszy na odbudowę zbombardowanego podczas I I wojny światowej mostu drogowego na Prucie, by połączyć samochodowo swoje miasto z Rumunią – a więc z Europą. Most kolejowy – monumentalna stalowa konstrukcja – istnieje nieprzerwanie od lat siedemdziesiątych XI X wieku. Zaprojektował go francuski inżynier Gustave Eiffel, późniejszy projektant pewnej paryskiej wieży, która stanęła w samym centrum ówczesnego europejskiego świata. Mołdawianie kombinują zresztą, jak mogą, by otworzyć sobie okno na świat jeszcze szerszy. Oto na przykład ich kraj to jedyne chyba państwo globu, które nie mając dostępu do morza, posiada całkiem przyzwoity morski port. A to dzięki dostępowi do kilkuset metrów brzegu Dunaju wciśniętych między Rumunię a Ukrainę, w miejscu, gdzie ta najważniejsza rzeka w Europie, zanim wpadnie do Morza Czarnego, ma już parametry umożliwiające swobodną żeglugę morskich statków. Port Giurgiuleşti odwiedzam w marcu 2012 roku. Gospodarze pokazują mi nowoczesne terminale do przeładunku zbóż, paliw oraz różnych innych rzeczy, a nawet terminal pasażerski, z którego sezonowo odpływają statki wycieczkowe do Stambułu. Wszystko w stanie rozruchu, z nadzieją, że port rozrusza się kiedyś w odpowiedniej dla siebie skali, która to ewentualność zależy nie tylko od niego. Po drodze do Giurgiuleşti wpadam na chwilę do położonego znów nad graniczną rzeką Prut pięcio​tysięcznego miasta Cantemir, powstałego czterdzieści lat temu wokół jednego z największych w sowieckiej Mołdawii zakładów przetwórstwa owoców i warzyw. – Wszyscy przedsiębiorczy ludzie wyjechali już stąd za granicę – informują z wisielczym humorem gospodarze rejonu. Wegetuje pięć zakładów winiarskich, z czego trzy w dużej mierze dzięki eksportowi do Polski. Działa jeszcze na bardzo zwolnionych obrotach fabryka przetwarzająca warzywa i owoce, dzięki niewielkiemu eksportowi do Rosji. Wielka Smuta. Włodarze rejonu szukają ewentualnych możliwości stworzenia systemu skupu i przetwórstwa mleka. Ale największe nadzieje znów wiążą z ewentualną budową mostu przez Prut do Rumunii. Choć jak dotąd konkretna, a nie tylko ewentualna, współpraca rejonu z krajem sąsiednim ogranicza się do rumuńskiej pomocy w budowie jednej z największych w Mołdawii cerkwi. Aspekty duchowe, choć mniej religijne, przeważają również w sąsiednim rejonie Leova. On też stracił już dawno rozebrany niegdyś przez sowieckie władze most przez Prut łączący go z Rumunią. Stracił również znaczną część mieszkańców, którzy odnaleźli sens

życia we Włoszech lub w Rosji. Jak wszędzie w tym kraju, ludzie uprawiają tu ziemię ze zmiennym przekonaniem, jak wszędzie walczy o przetrwanie kilka wytwórni wina. Drogi są jeszcze gorsze niż wszędzie. Brakuje lekarzy i pielęgniarek. Wygląda na to, że nie brakuje tylko szkół – zdjęcia kilkunastu starannie odnowionych obiektów edukacyjnych oglądam w siedzibie lokalnych władz. A w biednym mieście Leova, gdzie rzuca się w oczy kilka dawno porzuconych inwestycji budowlanych o nieznanym przeznaczeniu, pani przewodnicząca rejonu prezentuje z dumą jedyny obiekt budzący szczery podziw: odnowiony i zmodernizowany, monumentalny Dom Kultury, gdzie znaleźli sobie miejsce przede wszystkim tancerze i muzycy kultury ludowej, która w Mołdawii, podobnie jak w Rumunii, pozostaje wciąż narodową świętością. Przedszkola, szkoły, a także domy kultury – jedyne niewątpliwe dobro odziedziczone po czasach sowieckich – są w wielu miejscach w Mołdawii przedmiotem szczególnej troski i szczególnej dumy. To nie byt, tylko duch ma kształtować świadomość. Ale i w kwestiach dotyczących codziennego bytu daje się o dziwo trafić na obiekty zgoła zaskakujące. W rejonie Sîngerei, nieopodal wsi Mândreşti, gdzie mieszkają głównie baptyści i adwentyści nawróceni na wspomniane wyznania religijne w ostatnim dwudziestoleciu, stoi w szczerym polu bardzo nowoczesna, duża hala fabryczna, w której na liniach produkcyjnych sprowadzonych z Polski wytwarza się okna i drzwi najwyższej jakości. Zważywszy na trwający od kilku lat w nieodległym Kiszyniowie boom budowlany – jest na te wyroby niezły rynek i perspektywy bytowe zatrudnionych przy ich produkcji mieszkańców Mândreşti rysują się obiecująco. W mieście Călăraşi odwiedzam z kolei bardzo dobrze funkcjonującą fabrykę odzieży ochronnej, co w tym przypadku oznacza nie tylko robotnicze portki oraz fartuchy dla lekarzy i pielęgniarek, ale nawet policyjne mundury. Czterdziestokilkuletni dziś menadżer przekonał kilka lat temu pewnego bogatego Mołdawianina do zakupu hal po zbankrutowanych zakładach, znalazł rynki zbytu w kraju i za zachodnią granicą, po czym dał pracę kilkuset mieszkańcom rejonu, zbyt mało zaradnym, by wyjechać do Moskwy, Werony lub Lizbony. Sam nie wygląda na osobę pogrążoną w biedzie. Dlaczego postanowił znaleźć swoją własną szansę w prowincjonalnym rodzinnym miasteczku, zamiast ruszyć w szeroki świat – trudno ustalić. Ale jego sukces świadczy o tym, że rzecz jest możliwa. Że rzecz jest możliwa, przekonuję się co pewien czas podczas spotkań z biznesmenami i samorządowcami w sporej części spośród wszystkich trzydziestu dwóch rejonów Mołdawii, które odwiedzam. Jednak co najmniej równie często przekonuję się, że rzecz jest niemożliwa. Stan załamania dopada mnie w pewnym rejonie, gdzie zgromadzeni przez przewodniczącego dyrektorzy fabryk na skraju upadku starają się przekonać mnie do zasadności zakupu przez polskich partnerów tak przestarzałych wyrobów ich produkcji, że żenujące byłoby je wymieniać. Sam przewodniczący – lokalny polityk Partii Komunistów – wyjaśnia mi przy wieczornym stole biesiadnym, że upadek komunizmu był katastrofą, że Związek Radziecki był najbardziej demokratycznym państwem w historii, że sierp i młot to godny najwyższego szacunku symbol ciężkiej pracy ludzkiej, a oskarżanie komunizmu

o zbrodnie to błędna interpretacja wyssana przez niektórych historyków z brudnego palucha. Szczere wyznania przewodniczącego mogą sprawiać wrażenie, że jest on jakimś marginalnym ekstremistą. Nic bardziej błędnego. Spora część społeczeństwa mołdawskiego myśli podobnie i nawet jeśli są w mniejszości, to nie jest to nic nieznaczący margines. Zasadniczy spór polityczny w Mołdawii jest wyjątkowo czarno-biały z sowiec​ką przeszłością w tle. *** Wyzbyta tak pojętych politycznych znaczeń jest natomiast osobista walka o byt, która wyraża się przede wszystkim w powszechnym porzucaniu przeklętego miejsca urodzenia. Na skutek tego są już w tym kraju wsie, które opuścili wszyscy mieszkańcy. Nie zawsze oznacza to wyjazd na Wschód lub Zachód. Ważnym kierunkiem ucieczki stał się pobliski Kiszyniów, który oficjalnie ma niewiele ponad siedemset tysięcy mieszkańców, a faktycznie prawdopodobnie około miliona. Spośród 4,2 miliona obywateli Republiki Mołdawii sześćset tysięcy mieszka w separatystycznym Naddniestrzu, a następne sześćset tysięcy wybyło względnie trwale za granicę. Na terytorium kontrolowanym przez mołdawski rząd zamieszkują więc trzy miliony, z czego jedna trzecia w stolicy, która dominuje nad resztą kraju jak w rzadko którym państwie Europy. Tu jest miażdżąca większość szkół wyższych i instytucji kulturalnych z prawdziwego zdarzenia, a przede wszystkim działalności biznesowej – bankowej, przemysłowej, usługowej, budowlanej – co oznacza ewentualne miejsca pracy. Kiszyniów – z zachodniego punktu widzenia prowincjonalne miasto na Dzikim Wschodzie – jest – z punktu widzenia biednego, małego kraju między Prutem a Dniestrem – imponującą metropolią. Rozlewa się szeroko na licznych wzgórzach i nigdy się nie kończy, bo gigantyczne blokowiska z lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych przeplatają się w nieskończoność na peryferiach ze zdziczałymi winnicami i kolejnymi dzielnicami, niewiele różniącymi się od zwykłych wsi. Rozpełza się po okolicy w postaci wielkich przestrzeni zabudowywanych pospiesznie tysiącami kolorowych nowobogackich willi o zaskakująco estetycznej architekturze, do których prowadzą katastrofalnie dziurawe drogi. Po nich poruszają się z wolna tysiące wypasionych bryk najlepszych światowych marek. Straszy zgrzebnymi dzielnicami niskich bloków z kamienia, budowanych w latach czterdziestych, pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Kusi nowoczesnymi apartamentowcami, w których prawie nikt nie mieszka, bo w ich budowę zainwestowali ludzie pracujący za granicą, o których wciąż nie wiadomo, czy i kiedy wrócą, by zasiedlić swoje eleganckie lokale. Przyciąga do dziesiątków przyzwoitych supermarketów, gdzie ceny są wyższe niż w Polsce i gdzie trzy czwarte mieszkańców miasta nigdy nie wchodzi. Oni robią codziennie zakupy na dostępnych wszędzie, biednych, swojskich targowiskach, gdzie ceny są kilkakrotnie niższe. Na pierwszy rzut oka wszystko wydaje się tu nieproporcjonalnie duże:

ponaddwudziestopiętrowe bloki mieszkalne przy wjeździe do miasta z lotniska, gigantyczne budynki republikańskich szpitali, wyjazdowe arterie o kiepskiej nawierzchni, ale o szerokości niemieckich autostrad, hale fabryczne w niegdysiejszych strefach przemysłowych, gdzie czasem trudno się rozeznać, co jeszcze działa i po co. W jednej z takich hal odkrywam fabrykę walizek produkowanych na zamówienie niemieckich firm. Ich nabywcy w Monachium czy Berlinie nie wiedzą zapewne, że wytworzyli je całkiem fachowo mołdawscy robotnicy, których praca jest wielokrotnie tańsza niż robotników z Bundesrepubliki. W wielu innych halach czekałyby mnie z pewnością podobne odkrycia, ale na wszelki wypadek już ich nie zwiedzam, bo denerwuje mnie ten europejski kolonializm XXI wieku. Ale swoim pięknem uwodzi raczej to, co jest małe. A małe jest historyczne centrum Kiszyniowa, któremu nadano kształt w XI X wieku na modłę urbanistyczną i architektoniczną rosyjskich miast gubernialnych, a które uzupełniono ostatecznie w latach międzywojennych budynkami w stylu architektury rumuńskiej. Szachownica ulic obsadzonych platanami i zabudowanych okazałymi, choć dziś zaniedbanymi, parterowymi domami przywodzi na myśl atmosferę spokojnego uzdrowiska. I ona jednak podlega stopniowo modernizacji. Tu i ówdzie burzy się niezbyt legalnie zabytkowe budynki. Ale budowane w ich miejsce niezbyt wielkie biurowce, apartamentowce czy hotele mieszczą się z grubsza w kameralnej atmosferze kiszyniowskiego śródmieścia o zadziwiającym uroku. Jego środkiem biegnie ze wschodu na zachód lub – jak kto woli – z zachodu na wschód szeroki bulwar Stefana Wielkiego, jedyna ulica w kraju, której można przypisać od biedy charakter wielkomiejski w europejskim rozumieniu tego określenia. Przy nim i w jego najbliższym otoczeniu są siedziby prezydenta, parlamentu, premiera, większości strategicznych ministerstw i urzędów centralnych, kilku spośród kilkunastu ambasad. A także katedra prawosławnej Metropolii Mołdawii oraz Teatr Opery i Baletu, monumentalny Pałac Republiki, gdzie organizuje się najważniejsze państwowe uroczystości i gdzie tymczasowo rezyduje parlament, którego właściwa siedziba jest w remoncie, Pałac Narodowy – równie monumentalna sala widowiskowo-koncertowa, Teatr Narodowy imienia ​Mihaia Eminescu, Narodowe Muzeum Sztuki, Biblioteka Narodowa, Sala Organowa, filharmonia, a na końcu bulwaru imponująca siedziba Mołdawskiej Akademii Nauk, instytucji tak szanowanej, że jej prezes jest z urzędu członkiem mołdawskiego rządu. Jeśli nie chce się przypadkiem spotkać nikogo spośród znajomych polityków, intelektualistów, dziennikarzy lub artystów, nie należy się pętać w okolicach bulwaru ani okolicznych kawiarni czy restauracji. Bulwar Stefana Wielkiego – kręgosłup stolicy – przecina w środku miasta plac Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, który jest symbolicznym sercem kraju. Trudno o bardziej patetyczną urbanistykę. ***

W tej podniosłej scenerii toczy się polityczna gra na najwyższym szczeblu. Prozachodnia koalicja, powstała po drugich wyborach w 2009 roku, ma znów niedostateczną większość w parlamencie, by wybrać prezydenta, i tym razem to komuniści blokują ją skutecznie w tej kwestii. Trzeba rozpisać kolejne przedterminowe wybory, ale konstytucja nie zezwala, by stało się to po raz drugi w ciągu roku. W rezultacie przez ponad rok funkcję prezydenta sprawuje przewodniczący parlamentu, wyjątkowo prostolinijny ideowo lider liberałów Mihai Ghimpu, dokonując w poczuciu misji, jaką powierzyła mu przypadkiem historia, filorumuńskich i antyrosyjskich gestów, które irytują koalicjantów. We wrześniu 2010 roku koalicja rozpisuje referendum w sprawie wprowadzenia elekcji prezydenta w wyborach powszechnych. Wygrywa miażdżącą większością, ale głosowanie nie jest ważne, bo frekwencja jest o włos niższa od wymaganej, na skutek bojkotu, do którego wzywa Partia Komunistów. Wkrótce dochodzi więc do kolejnych wyborów parlamentarnych, które Sojusz na rzecz Integracji Europejskiej wygrywa wyżej niż poprzednie, ale nadal brakuje mu dwóch mandatów poselskich do wyboru głowy państwa. Rząd administruje rosnącą pomocą finansową ze strony Unii Europejskiej i innych zachodnich donatorów. Przyjmuje też z ich strony dużą pomoc eksperc​ką, która ma się przyczynić do przemian mołdawskiej rzeczywistości według europejskich standardów. Jednym z najbardziej zaangażowanych w tej dziedzinie partnerów unijnych staje się Polska. Ale praca nad wspomnianymi przemianami, choć niepozbawiona pewnych sukcesów, grzęźnie zbyt często w politycznym bagienku, w którym taplają się przywódcy koalicji rządzącej, co niewątpliwie odwraca ich uwagę od reformatorskich zadań. Oto bowiem przewidziany w koalicyjnych ustaleniach wybór na stanowisko głowy państwa Mariana Lupu, lidera Partii Demokratycznej, blokują nie tylko opozycyjni komuniści, ale również premier Vlad Filat, lider Partii Liberalno-Demokratycznej. Premier coraz bardziej otwarcie wyraża obawę, że Lupu jest tylko kukiełką z teatru dla dzieci, za której sznurki pociąga zza zasłony groźny aktor lalkowy, po rumuńsku papusar (słowo wprowadzone przez Filata do języka mołdawskiej polityki). Papusar to Vlad Plahotniuc – postać nieco tajemnicza, oskarżany poprzednio przez prasę o nieczystą grę w gospodarce najbogatszy Mołdawianin (ma trzysta milionów U SD ), który w 2010 roku odnalazł w sobie niespodzianie powołanie męża stanu, wsparł Partię Demokratyczną i dał się wybrać do parlamentu na jednym z czołowych miejsc jej listy wyborczej. Konia z rzędem temu, kto jest w stanie jednoznacznie orzec, o co naprawdę tu chodzi. Czy rację mają ci, którzy złośliwie twierdzą, że oligarcha Filat, posiadający dziesięciokrotnie mniejszy majątek (trzydzieści milionów U SD ), niekryjący zresztą nigdy ambicji zdominowania układu rządzącego, chce wykosić zamożniejszego oligarchę Plahotniuca jako politycznego i biznesowego rywala? Czy też inni analitycy, według których premier chce uchronić ojczyznę przed zdominowaniem mołdawskiej polityki przez największego w kraju oligarchę, który, według posiadanych przezeń informacji, mógłby być dla Mołdawii groźny, a o którego prawdziwych intencjach i ambicjach wiadomo rzeczywiście niewiele? Faktem jest, że Papusar nie dostarcza jak na razie niezbitych

dowodów na swe ewentualne niecne zamiary, a zwłaszcza na groźną zdolność ich realizacji, a trzeci koalicjant, lider skrajnie antykomunistycznych liberałów Mihai Ghimpu, staje po stronie postkomunisty Mariana Lupu, oskarżając premiera Filata o dyktatorskie zapędy. Po wielu miesiącach wzajemnych oskarżeń o hamowanie reform dochodzi do przesilenia. W styczniu 2012 roku Marian Lupu wymusza nieudaną próbę wyboru na stanowisko prezydenta swej skromnej, choć wysokiej osoby (Lupu to mężczyzna o ponaddwumetrowym wzroście, co budzi dobroduszną wesołość obserwatorów jego spotkań z wieloma zagranicznymi politykami), po czym rezygnuje z dalszego kandydowania. W marcu, po prawie trzech latach męczarni, parlament wybiera w końcu prezydenta Republiki Mołdawii w osobie prawnika Nicolae Timoftiego, człowieka niekwestionowanej przez nikogo uczciwości, choć wyzbytego jakiejkolwiek charyzmy. Kandydata wyciąga jak asa z rękawa Mihai Ghimpu, a akceptuje go Vlad Filat, z wyraźnym i słusznym przekonaniem, że Timofti nie jest w stanie zagrozić jego przywództwu w układzie rządzącym, które winno ulec dalszemu umocnieniu. Sprawcą cudu okazuje się natomiast Igor Dodon, trzydziestokilkuletni uciekinier z Partii Komunistów, który wraz z dwoma koleżankami wyciągniętymi przezeń z komunistycznej frakcji dostarcza głosów brakujących koalicji rządzącej do wyboru głowy państwa. Dodon – były komunistyczny wicepremier i minister gospodarki, z czasów gdy Voronin flirtował z Unią Europejską – walczył przez wiele miesięcy o reformę swej partii w kierunku nowoczesnej socjaldemokracji. W czerwcu 2011 roku był o włos od wyboru na mera stolicy z ramienia Partii Komunistów. Uskrzydlony tym sukcesem zrezygnował jesienią z syzyfowych wysiłków przywracania komunistom zdrowego rozsądku i stanął na czele pozaparlamentarnej Partii Socjalistów. Odtąd na politycznym proscenium pojawia się rzadko i złośliwi twierdzą, że dowodu na istotną rolę jednostki w historii miał szansę dostarczyć tylko raz w życiu – jako osoba, która zapewniła wybór prezydenta kraju. Sytuacja polityczna uspokaja się na całe jedenaście miesięcy. Koalicja rządząca zdwaja wysiłki reformatorskie, otwierając – według oceny unijnych dyplomatów – niemal pewną perspektywę zawarcia z Unią Europejską umowy o wolnym handlu i rychłego zniesienia wiz dla Mołdawian do strefy Schengen. Tymczasem 13 lutego 2013 roku premier Vlad Filat oznajmia nieoczekiwanie podczas konferencji prasowej, że jego partia występuje z koalicji, i proponuje renegocjacje koalicyjnej umowy. Wybucha spektakularna polityczna wojna, która potrwa ponad trzy miesiące i będzie kosztowała wiele ofiar. Partia Demokratyczna Mariana Lupu i Vlada Plahotniuca wnioskuje o wotum nieufności dla rządu, w którym uczestniczy, po czym przegłosowuje je w parlamencie wraz z opozycyjnymi komunistami. Prezydent Timofti powierza zdymisjonowanemu premierowi Fila​towi obowiązki tymczasowego szefa gabinetu i desygnuje go na stanowisko premiera nowego rządu. Lider liberałów Mihai Ghimpu stwierdza, że zawiódł się na prezydencie, i wnioskuje do Trybunału Konstytucyjnego o uznanie jego decyzji desygnowania Filata na nowego premiera za niekonstytucyjną. Większość deputowanych Partii Liberalnej

wymawia jednak posłuszeństwo swemu przywódcy i wyraża gotowość do wsparcia kolejnego rządu Filata. Tymczasem Trybunał orzeka zgodnie z wnioskiem Ghimpu, argumentując, że rząd upadł na skutek zarzutu korupcji, który to zarzut brzmi tu zawsze wiarygodnie dla opinii publicznej, niezależnie od stopnia swej prawdziwości. Na wniosek Filata prezydent powierza tymczasowo funkcję szefa rządu ministrowi spraw zagranicznych. Iurie Leancă zostaje też wkrótce desygnowany na stanowisko nowego premiera. Zanim jednak do tego dochodzi, deputowani Partii Liberalno-Demokratycznej Filata wraz z parlamentarzystami Partii Komunistów dymisjonują przewodniczącego parlamentu Mariana Lupu oraz prokuratora generalnego uważanego za osobę bliską Plahotniucowi, a także ustawowo podporządkowują premierowi urząd do walki z korupcją i wprowadzają możliwość odwoływania w każdej chwili przez parlament członków Trybunału Konstytucyjnego. Te dwie ostatnie decyzje parlamentu wywołują oburzenie w Brukseli. Robi się nieciekawie. W kolejnych tygodniach emocje jednak nieco opadają i stopniowo rysuje się zaskakująco racjonalne rozwiązanie. 31 maja 2013 roku parlament udziela wotum zaufania nowemu rządowi Iuriego Leanki w składzie personalnym różniącym go nieznacznie od drugiego rządu Filata. Czterdziestodziewięcioletni Leanca to zawodowy dyplomata, państwowiec wolny od nadmiaru osobistych skłonności do błądzenia po manowcach politykierskiej gry. Na zwolnione przez niego stanowisko ministra spraw zagranicznych awansuje jego zastępczyni Natalia Gherman, która w poprzednich latach bardzo skutecznie negocjowała z Unią Europejską i cieszy się w Brukseli zasłużonym uznaniem. Przewodniczącym parlamentu zostaje natomiast czterdziestotrzyletni Igor Corman z Partii Demokratycznej, były ambasador w Berlinie i były przewodniczący parlamentarnej Komisji Spraw Zagranicznych – polityk, którego ujmujący zdrowy rozsądek dopiero teraz ma szansę posłużyć krajowi w odpowiedniej skali. Trzeba przyznać, że mołdawscy politycy mają ponadprzeciętny talent perfekcyjnego rozwiązywania problemów, które sami tworzą. Gorzej, że są to przeważnie rozwiązania raczej tymczasowe. Na happy end przyjdzie więc chyba jeszcze poczekać. Zwłaszcza że dochodzi do karkołomnego eksperymentu, w ramach którego żaden z trzech przywódców partii, jakie w roku 2009 stworzyły obecny układ rządzący i potwierdziły go po wyborach w roku 2010, nie dzierży żadnego z kluczowych stanowisk państwowych. Mihai Ghimpu przechodzi do opozycji wraz z marną resztówką swego klubu parlamentarnego, którego zdecydowana większość poparła nowy rząd Leanki. Vlad Filat nie jest nawet deputowanym i musi się zadowolić stanowiskiem szefa partii oraz nadzieją na ewentualny wpływ z tylnego siedzenia na poczynania nowego premiera. Marian Lupu, szeregowy poseł ugrupowania, któremu teoretycznie przewodzi, zawisa w próżni pomiędzy szefem frakcji parlamentarnej i honorowym przewodniczącym partii Dumitru Diacovem a Vladem Plahotniukiem, któremu może przestać być potrzebny w dalszej grze politycznej. Tak wygląda pyrrusowe zwycięstwo polityków, którzy zagrali się na śmierć.

Katolicka wieża Babel Na zapleczu monumentalnego Pałacu Prezydenckiego w Kiszyniowie można łatwo przeoczyć niepozorny stuletni budynek, w którym mieści się dziś kwatera ochrony prezydenta. Trudno się domyśleć, że został zbudowany kilka epok temu przez kiszyniowskich Polaków jako siedziba polskiej szkoły w stolicy Besarabii. Tuż obok stoi kościół Opatrzności Bożej – dziś katedra mołdawskiej diecezji katolickiej – zbudowany równie dawno przez tutejszych Polaków. Kościół katolicki w Besarabii zaistniał bowiem jako wspólnota religijna Polaków, którzy pojawili się w kraju między Prutem a Dniestrem na skutek migracji w ramach imperium carskiego w drugiej połowie XI X wieku. Według spisu powszechnego w 1900 roku w Besarabii mieszkało aż dwanaście tysięcy Polaków. Dziś polskie nazwiska spotyka się tu na każdym kroku, nawet jeśli ich nosiciele utracili już szczegółową wiedzę na temat swych korzeni. Tracenie związków z kulturowymi, etnicznymi, rodzinnymi, historycznymi i religijnymi korzeniami było zresztą w ogóle jednym z najokrutniejszych elementów destrukcji, jaką przyniósł ludzkim losom sowiecki eksperyment. W przydługich czasach owego eksperymentu Kościół katolicki został tu prawie unicestwiony. Jacyś pojedynczy księża błąkali się po Besarabii. Od ponad dziesięciu lat pierwszym w historii biskupem katolickim Kiszyniowa jest Anton Coşa, Rumun, który już w 1994 roku uzyskał również obywatelstwo mołdawskie. To jeden z zaledwie kilku obywateli Rumunii, którzy postarali się o coś takiego w ostatnich dwudziestu latach, gdy ponad sto tysięcy Mołdawian dostało wymarzone obywatelstwo rumuńskie. Ono bowiem – zwłaszcza od przyjęcia Rumunii do Unii Europejskiej – przynosiło wymierne profity w postaci nieograniczonych możliwości podróżowania po Europie, natomiast doczesne korzyści płynące z obywatelstwa mołdawskiego pozostawały stosunkowo niewielkie aż do kwietnia 2014 roku, gdy Unia Europejska zniosła wreszcie obowiązek wizowy dla Mołdawian. Ksiądz Coşa (wtedy jeszcze bez biskupich insygniów) rozpoczął swą besarabską przygodę na początku lat dziewięćdziesiątych. Został wysłany przez Stolicę Apostolską do Republiki Mołdawii, by stwierdzić, co zostało w tym kraju z Kościoła katolickiego po komunistycznej katastrofie. Rzecz uczciwie zbadał i ustalił, że jest tu około dwudziestu tysięcy dusz przyznających się do katolicyzmu, z czego miażdżącą większość stanowią mniej lub bardziej zrusyfikowani Polacy. W związku z tym ksiądz Anton (jeszcze jako administrator apostolski) zaczął szlifować znajomość rosyjskiego i podjął naukę polskiego. Z zamiarem repolonizacji językowej powierzonej sobie owczarni sprowadził księdza z mniejszości polskiej na rumuńskiej Bukowinie. Potem pojawili się księża z Polski. I oni, i wysłani z Warszawy nauczyciele doprowadzają powoli do poprawy znajomości języka polskiego u besarabskich Polaków.

Rezultaty są jednak do dziś połowiczne. We wsi Grigorówka koło Bielc, gdzie większość wiernych to Polacy (a zwłaszcza Polki) znający po polsku tylko pieśni religijne, proboszcz Rumun odprawia dla Polaków mszę po rosyjsku. W tym akurat przypadku trudno się dziwić, a zwłaszcza gorszyć – z oczu sędziwych mieszkanek wsi chodzących regularnie do parafialnego kościoła daje się wyczytać cierpienie kilku dziesięcioleci, gdy sowieckie władze wysilały się, by pozbawić je polskości i wiary. One nie nauczą się już dobrze języka polskiego, ale nie zapomną też polskich kościelnych pieśni, których nauczyli je rodzice kilkadziesiąt lat temu. Są jednak osoby (zwłaszcza w miastach), które zachowały dobrą znajomość języka polskiego, ale i takie, które język przodków znają niedostatecznie, a uczą się go niemrawo, bo wystarcza im język rosyjski. A rosyjski jest im bliski, dlatego że nie lubią rumuńskiego – dziwnego, niepotrzebnego do niczego narzecza, które starają się im narzucić – nie wiedzieć czemu – ludzie odpowiadający za zniszczenie ich rosyjskojęzycznego sowieckiego świata, być może niedobrego, ale za to swojskiego, naszego, słowiańskiego. I oto nawet księża wysłani z Polski duszpasterzują w niemałej mierze po rosyjsku. Większa językowa normalność pojawia się z wolna dopiero wśród najmłodszych. Oni przeważnie rosyjski znają, ale nauczyli się też rumuńskiego w szkole, a nauka polskiego przychodzi im łatwiej z racji wieku. Niektórzy wybierają się zresztą do Polski – na studia, a potem na zawsze. Intrygującym wyjątkiem jest trzydziestoparoletnia Ewelina Maszarowa. Częściowo polskie pochodzenie zaprowadziło ją na studia do Polski, po których wróciła do Bielc, drugiego po stolicy miasta Mołdawii, by zostać dyrektorem Domu Polskiego, magicznego miejsca – najważniejszego bastionu polskości w tym kraju. Tymczasem mołdawska diecezja katolicka funkcjonuje dziś w trzech językach: polskim, rumuńskim i rosyjskim. I chyba coraz bardziej po rosyjsku. Wynika to – jak się zdaje – z duszpasterskiej lub wręcz misyjnej strategii Kościoła katolickiego na postsowieckim obszarze. Tacy na przykład księża salezjanie (dwóch Włochów i dwóch Polaków) z kiszyniowskiego Centrum Don Bosco starają się pomóc dzieciom z biednego stołecznego przedmieścia, głównie eurosierotom pozostającym pod opieką dziadków lub sąsiadów, bo rodzice od lat pracują w dalekich krajach. Proponują mołdawskim dzieciom treningi aikido, grę w nogę, w kosza i w ping-ponga, naukę języków, zajęcia komputerowe i plastyczne. Nie proponują im natomiast katolickiej katechezy ani udziału w katolickiej liturgii. Chcą uniknąć zarzutu o prozelityzm (przeciąganie prawo​sławnych do Kościoła katolickiego), formułowanego w ostatnich dziesięcioleciach przez Patriarchat Moskwy. Maluchy codziennie zapełniające budynki i dziedziniec po zbankrutowanym salonie Mercedesa, które salezjanie wykupili i przekształcili w dziecięcy raj, to w większości rumuńskojęzyczne owieczki Kościoła prawosławnego. A rumuńskojęzyczni Mołdawianie mają stosunkowo solidną prawosławną tożsamość. Kościół katolicki w Mołdawii stara się przyciągać szczególnie ludzi, którzy utracili jakąkolwiek tożsamość religijną – sieroty po Związku Sowieckim. A ich językiem jest przede wszystkim rosyjski. I głównie takie osoby przyjmują chrzest w tym Kościele. Ten

jednak wciąż wielokulturowy i bardzo mniejszościowy w Republice Mołdawii Kościół katolicki ma w sobie ewangeliczną pokorę i prostotę, których brakuje mu niekiedy w krajach, gdzie szczyci się większością wyznawców. *** Równie skromny, choć o wiele większy, jest Kościół katolicki w Rumunii. W tym kraju odpowiednikiem pojęcia Polaka katolika jest pojęcie Rumuna prawosławnego, obciążone podobnymi, niekiedy ocierającymi się o nacjonalizm znaczeniami. Tam też Kościół katolicki korzysta z duchowego przywileju pozostawania w wyznaniowej mniejszości. Katolicy w Rumunii to między innymi połowa siedmiogrodzkich Węgrów (druga ich połowa to protestanci) oraz część niedobitków mniejszości niemieckiej (druga część to też protestanci), a także Polacy na Bukowinie, przy północno-wschodniej części granicy z Ukrainą. Z kolei w Banacie, nad zachodnią granicą kraju, katolicy to – obok Niemców i Węgrów – nawet Czesi, Słowacy, Chorwaci, Bułgarzy i sam Bóg wie kto jeszcze. Banat to bowiem graniczący z Serbią relikt wielonarodowego austrowęgierskiego imperium legendarnego cesarza Franciszka Józefa. Rezydującym w Timişoarze katolickim biskupem tego regionu jest Niemiec Martin Roos. Jego poprzednik i rodak Sebastian Kräuter mówił mi kilkanaście lat temu, że na terenie powierzonym jego pasterskiej trosce odprawia się mszę w ośmiu językach. Jednak większość spośród grubo ponad miliona katolików w Rumunii to po prostu Rumuni – choć i w tej kwestii sytuacja bywa skomplikowana. Bastionem rumuńskiego katolicyzmu obrządku łacińskiego są Jassy, pełniące funkcję duchowej stolicy zachodniej Mołdawii, która od półtora wieku stanowi część państwa rumuńskiego. Wokół miast Roman i Bacău jest kilkadziesiąt wsi rzymskokatolickich, z których pochodzi duża część księży tego obrządku w Rumunii (w tym pełniący swą misję za wschodnią granicą biskup Kiszyniowa). Deklarują się jako Rumuni i prowadzą rumuńskojęzyczne duszpasterstwo. Nie znaczy to wszak, że zawsze mówią po rumuńsku, gdy jadą do swych rodzinnych wsi. Należą bowiem do mało rzucającej się w oczy mniejszości pochodzenia węgierskiego o nazwie Csángó (po rumuńsku Ceangăi), która zaludniła ten region w głębokim średniowieczu. Według często spotykanych opinii, które z natury rzeczy trudno zweryfikować, nie będąc Madziarem, dialekt, jakim mówią tamtejsi mieszkańcy, jest odległy od języka współczesnych Węgrów. W Budapeszcie są jednak często postrzegani jako węgierscy patrioci, którym rumuński biskup odmawia mszy w języku ojczystym. Tymczasem nikt ze znanych mi księży, którzy stamtąd pochodzą, nie kwestionuje otwarcie swej rumuńskiej tożsamości. Ich skomplikowana świadomość etniczna wydaje się analogiczna do poczucia tożsamości polskich Kaszubów, którzy mają swój własny język i kulturę, ale identyfikują się z polskością. Biskupstwo Jassów rozciąga też swą opiekę nad rumuńską częścią Bukowiny, która w wieku XI X należała do monarchii austrowęgierskiej. A tam mieszka resztówka katolików

niemieckich, węgierskich, a nawet włoskich, którzy w większości wyjechali już do swych dalekich ojczyzn. A także Rumuni, którzy stali się katolikami z trudnych do ustalenia przyczyn. Przede wszystkim jednak kilka tysięcy Polaków, którzy przywędrowali ponad sto lat temu w ramach migracji wewnątrz austriackiego państwa i w większości nadal nie wyjechali. Główne lokalne sanktuarium katolickie mieści się we wsi Cacica (po polsku Kaczyka), gdzie już w końcu ​X V I I I wieku osiedliła się grupa górników z Bochni, którzy stworzyli miejscową kopalnię soli. W ślad za nimi przybyła znacznie później kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, którą przywieźli polscy księża. I to właśnie do obrazu Czarnej Madonny w miejscowym kościele parafialnym zmierzają dziś pielgrzymki rumuńskich katolików różnych narodowości. Diecezja Jassów wchodzi w skład Metropolii Bukareszteńskiej. Sama Archidiecezja Bukaresztu skupia na zdominowanym przez prawosławie południu kraju tylko rozproszone katolickie parafie złożone z ludzi przybyłych (zwłaszcza do stolicy) z północnego wschodu (czyli z biskupstwa Jassów) oraz z północnego zachodu (czyli z Siedmiogrodu). Metropolia obejmuje natomiast jeszcze wspomniane biskupstwo Timişoary, a także dwie diecezje siedmiogrodzkie (Oradeę i Satu Mare), których biskupi i wierni to przede wszystkim Węgrzy. Większość katolików narodowości węgierskiej mieszka jednak na terenie podlegającej bezpośrednio Stolicy Apostolskiej Archidiecezji Alba Iulia. To tam, w Łuku Karpat, który jest geograficznym centrum Rumunii, pięćset kilometrów od granicy Węgier, leży kraj Szeklerów, trzy województwa zamieszkane w miażdżącej większości przez Węgrów. Węgierskojęzyczna część Kościoła katolickiego w Siedmiogrodzie bardzo dba o swoją odrębność. Dwadzieścia lat temu, w czasach, gdy państwo rumuńskie prowadziło jeszcze politykę nieprzyjazną wobec węgierskiej mniejszości, ówczesny biskup diecezji Oradea zadziwił mnie, ale i wzruszył, stwierdzając krótko, że Kościół katolicki obrządku łacińskiego w Siedmiogrodzie to po prostu instytucja węgierskiego życia narodowego. W końcu i Polacy przeżywali taki stan ducha w okresie zaborów. W maju 1999 roku węgierscy biskupi siedmiogrodzcy nie podjęli się organizacji wyjazdu swych wiernych na spotkanie z Janem Pawłem I I w Bukareszcie. Wyrazili nadzieję, że następnym razem papież przyjedzie nie tylko do stolicy Rumunii, ale również do ich diecezji. Następnego razu niestety w ogóle nie było. *** Ważną instytucją rumuńskiego życia narodowego w Siedmiogrodzie jest natomiast od ponad trzech wieków Kościół Rumuński Zjednoczony z Rzymem, drugi co do wielkości Kościół greckokatolicki, po ukraińskim (zwanym często w Polsce unickim), powstałym na skutek unii brzeskiej. Do unii siedmiogrodzkiej, na mocy której większość tamtejszego Kościoła prawosławnego uznała zwierzchnictwo rzymskiego papieża, zachowując bizantyński obrządek liturgiczny i kościelne obyczaje, doszło na przełomie wieków XV I I

i XV I I I w kontekście silnie nacechowanym politycznie. Część chłopskiej ludności tego regionu, mówiąca językiem nazwanym później rumuńskim i wyznająca prawosławie, była pozbawiona jakiegokolwiek oficjalnego statusu, zarówno jako naród, jak i wspólnota religijna, mimo że stanowiła nieco ponad połowę jego mieszkańców. Politycznie dominowali Węgrzy, a gospodarczo Niemcy, cieszący się też licznymi politycznymi przywilejami. Oficjalny status miały Kościoły protestanckie i katolicyzm. W tej sytuacji unia kościelna z Rzymem otwierała przed ludnością rumuńskojęzyczną jedyną możliwość wyjścia z pułapki. Na skutek zawarcia tej unii (z pomocą katolickiego dworu wiedeńskiego) nie uzyskała wprawdzie statusu pełnoprawnej wspólnoty narodowej, ale weszła tylnymi drzwiami do Kościoła katolickiego, co dawało jej nieznane przedtem szanse społecznego i politycznego awansu. Wykorzystała je w sposób, który okazał się później ważny dla pojawienia się państwa rumuńskiego na mapie Europy w połowie XI X wieku. Ze strony europejskich krajów katolickich i Stolicy Apostolskiej dostała pomoc, która pozwoliła przede wszystkim na budowę systemu greckokatolickiego szkolnictwa, dzięki czemu wykształciła elitę zdolną do konkurowania z Węgrami i Niemcami. Już w XI X wieku przy wsparciu kościelnych struktur tworzyła organizacje społeczne, a potem polityczne. Stała się pomostem na Zachód dla znacznie bardziej zaściankowych Wołochów i Mołdawian. Wreszcie to właśnie siedmiogrodzcy grekokatolicy wykonali największą pracę przy tworzeniu wizji zjednoczonego rumuńskiego narodu. Siedmiogród nie wszedł w skład rumuńskiego państwa w pierwszym etapie, w połowie XI X wieku, gdy zjednoczyły się Mołdawia i Wołoszczyzna. W drugim etapie, w roku 1918, grekokatolicy byli natomiast tą siłą, która pokojowo zadecydowała – ku rozpaczy Węgrów – o dołączeniu Siedmiogrodu do Wielkiej Rumunii. Międzywojenna rumuńska konstytucja przyznała ich Kościołowi, liczącemu dwa miliony wyznawców, status drugiego Kościoła narodowego u boku kilkakrotnie liczniejszej wspólnoty prawosławnego Patriarchatu Bukareszteńskiego. Najbardziej dramatyczna historyczna przygoda rumuńskich grekokatolików miała jednak dopiero nadejść. 1 grudnia 1948 roku (jak na ironię, dokładnie w trzydziestą rocznicę Wielkiego Zjednoczenia, do którego tak bardzo się przyczynili) komunistyczny reżim chwytający ostatecznie Rumunię za gardło zdelegalizował ich Kościół, słusznie dostrzegając w nim zagrożenie dla procesu integracji kraju ze słowiańskim Wschodem pod sowieckim przywództwem. Budynki sakralne przekazano wraz z wiernymi patriarchatowi prawosławnemu, a inne nieruchomości upaństwowiono. Aresztowano wszystkich biskupów, a potem ich zastępców, konsekrowanych potajemnie przez nuncjusza papieskiego tuż przed opuszczeniem przez niego Rumunii, oraz księży, którzy odmówili przejścia na prawosławie. Wielu z nich zamęczono w komunistycznych więzieniach. Duchowy przywódca Kościoła greckokatolickiego, biskup Iuliu Hossu (to on 1 grudnia 1918 roku odczytał tekst deklaracji przystąpienia Siedmiogrodu do Rumunii), internowany przez wiele lat w klasztorze prawosławnym Căldăruşani nieopodal Bukaresztu, został podniesiony w 1969 roku przez Pawła V I do godności kardynalskiej

według procedury in pectore, która oznacza, że nazwisko nominata nie jest ogłaszane publicznie. Papież ujawnił ten fakt w 1973 roku, trzy lata po śmierci kardynała. Tymczasem grekokatolicy szukali sposobów przetrwania. Część z nich – księży i świeckich – ugięła się pod przemocą i udawała nawrócenie na prawosławie, co nieco ułatwiał pragmatyzm niektórych prawosławnych biskupów, którzy milcząco tolerowali utrzymywanie się katolickich form pobożności w niektórych parafiach. Inni – zwłaszcza w miastach – dołączyli do parafii katolickich obrządku łacińskiego (rumuńskojęzycznych, a nawet węgierskojęzycznych), których istnienie władze tolerowały. Najbardziej nieprzejednani tworzyli Kościół podziemny, który – zwłaszcza od połowy lat sześćdziesiątych, gdy represyjna polityka władz nieco zelżała – rozwijał się w sposób godny podziwu. Konspiracyjną działalność duszpasterską prowadzono w prywatnych mieszkaniach, a także na wycieczkach młodzieży w dziewicze góry, które w ​czasach komuny były dla wielu Rumunów oazą wolności. W podziemiu kształcono też i wyświęcano księży, głównie ludzi wykonujących różne inteligenckie zawody. Często żonatych i dzieciatych, co jest w obrządku greckokatolickim dopuszczalne i co w warunkach konspiracji miało dodatkową zaletę. Zagęszczało bowiem zasłonę dymną ich świeckiego statusu, a także dawało dodatkowe wsparcie rodziny w ich tajnej służbie, w której nie mogli liczyć na pomoc żadnych wypasionych biskupich pałaców i kurialnych urzędów. Ksiądz Matei Boilă (z zawodu ekonomista) w czasach dyktatury Ceaușescu gromadził potajemnie wiernych wokół ołtarza w salonie swojej willi na przedmieściach Klużu, z latami coraz bardziej spauperyzowanej. – Ten duży dom zbudowali przed wojną bogaci ludzie dla swej wygody i wtedy nie wiedzieli, że budują kościół – mówił mi w 1991 roku o rodzicach swojej żony. Na działalność tajnych duszpasterzy władze reżimu Ceaușescu patrzyły coraz częściej przez palce, uważając ich za stosunkowo nieszkodliwych wariatów. Dla mnie, Polaka przyzwyczajonego do księżej tytułomanii, było prawdziwym odkryciem podczas dziennikarskiej podróży do Siedmiogrodu w 1991 roku, że tytuł księdza doktora może po prostu oznaczać lekarza lub doktora nauk ekonomicznych oraz że można z pełną powagą tytułować proboszcza księdzem inżynierem. Już w grudniu 1989 roku nowe władze Rumunii zdjęły odium z Kościoła greckokatolickiego i przywróciły mu oficjalny status. To jednak wywołało nowy problem – gwałtowny protest Kościoła prawosławnego, który odmówił zwrotu budynków sakralnych wspólnotom parafialnym powracającym do odradzającego się greckokatolickiego Kościoła. Jedynym prawosławnym biskupem, który już na początku lat dziewięćdziesiątych dobrowolnie oddał grekokatolikom kilka kościołów, był rezydujący w Timişoarze sędziwy metropolita Banatu Nicolae. Metropolita Nicolae to jednak w ogóle postać wyjątkowa – jedyny prawosławny hierarcha, który z własnej inicjatywy przyznał się publicznie do konkretnych aktów uległości wobec władz w czasach komunistycznej dyktatury, choć panuje dość powszechne przekonanie, że był w owych czasach jednym ze stosunkowo najmniej uległych członków Świętego Synodu.

Ponad dwadzieścia lat temu, w maju 1991 roku, rozmawiam w Oradei z siedemdziesięcioletnim Vasilem Hosu, świeżo mianowanym greckokatolickim biskupem. W 1948 roku młody ksiądz Hosu odmówił przejścia na prawosławie i wylądował na dwa lata w więzieniu. Potem w wiosce, gdzie pracował przez ponad trzydzieści lat w charakterze nauczyciela, odprawiał potajemnie msze i udzielał sakramentów przybywającym w tajemnicy ludziom. Bywali wśród nich nawet funkcjonariusze bezpieki. Kilkadziesiąt lat czekał na wyjście z duszpasterskiego podziemia. W 1991 roku czeka od wielu miesięcy na to, by władze państwowe zwróciły mu więcej niż parę pokoi w dużym gmachu należącym niegdyś do jego Kościoła, a biskup prawosławny pozwolił mu objąć greckokatolicką niegdyś katedrę. Odmawia odpowiedzi na pytanie, które czekanie trudniej znieść. Sugeruje tylko, że w jego wieku czas biegnie szybciej. Cierpliwe czekanie nie jest jednak na początku lat dziewięćdziesiątych cnotą powszechną. W Baia Mare, stolicy sąsiedniej diecezji Maramureş – bastionu rumuńskiego grekokatolicyzmu – znacznie młodszy biskup Lucian Mureşan już jesienią 1990 roku nie jest w stanie powstrzymać owieczek swego duszpasterstwa przed podjęciem okupacji budynku prefektury. Ludzie domagają się pomocy władz lokalnych w odzyskaniu kościołów. Bez skutku. Kościół prawosławny stanowczo odmawia zwrotu którejkolwiek ze świątyń, a nawet dopuszczenia grekokatolików do wspólnego korzystania z nich, argumentując, że „zakłóciłoby to program posługi religijnej, do którego są przyzwyczajone rzesze wiernych”. Tymczasem akurat w tym regionie zjawisko powrotu do Kościoła greckokatolickiego jest w początku lat dziewięćdziesiątych dość masowe, a duża część mniej licznych prawosławnych przyjmuje to ze zrozumieniem. Przeciwne zwrotowi kościołów rzesze wiernych to przede wszystkim agresywne bojówki złożone z osób związanych z lokalnymi klikami postkomunistycznej władzy. Biskup prezentuje mi dokumenty świadczące o faktach pobicia grekokatolików, o gwałtownych incydentach wokół kościołów, w których lokalne społeczności prawosławne dopuściły do odprawiania greckokatolickich mszy, o atakach na domy księży, którzy powrócili do Kościoła greckokatolickiego. Jednak tajemnicze stwierdzenie biskupa, że „policja pozostawia bez odpowiedzi nasze skargi o pobicie, a uwzględnia natychmiast skargi prawosławnych”, mogłoby świadczyć o tym, że i grekokatolicy nie zawsze są bez winy. W tej sytuacji na początku lat dziewięćdziesiątych katedrą greckokatolickiej diecezji Maramureş staje się co niedziela największy park w Baia Mare. Tam ustawiany jest co tydzień ołtarz u stóp monumentalnego komunistycznego pomnika Czynu Żołnierskiego, tuż obok figury żegnającej żołnierza wieśniaczki z dzieckiem na rękach – niczym Matki Boskiej z Dzieciątkiem. W alejach parku pojawia się parę tysięcy wiernych. Największe uroczystości gromadziły ich już dwadzieścia tysięcy. Wtedy, gdy wyświęcano tu dziesięciu nowych księży, i wtedy, gdy konsekrowano kolejnych dwóch biskupów. Zdarzają się jednak krzepiące wydarzenia. 5 maja 1991 roku biskup Mureşan zabiera mnie do wsi Rus na uroczystość powrotu do Kościoła greckokatolickiego całej tamtejszej parafii wraz ze swym sędziwym proboszczem, który w 1948 roku uległ szantażowi i na

ponad cztery dziesięciolecia stał się tymczasowo proboszczem prawosławnym. Biskup parska śmiechem, czytając mi oficjalne pismo od szefa miejscowej policji, który ostrzega go życzliwie, by do Rus nie jechał, bo stróże prawa nie będą w stanie zagwarantować mu bezpieczeństwa. Wśród morza zielonych wzgórz wita nas wieś jak z bajki i obraz z zabronionego do niedawna snu: zgromadzony wokół kościoła tłum ludzi, którzy po raz pierwszy od kilkudziesięciu lat mogą przyjąć z honorami swojego biskupa. Płaczące ze wzruszenia stare wieśniaczki były młodymi dziewczynami, gdy jego poprzednika, biskupa Alexandru Rusu, uprowadziła komunistyczna bezpieka sprzed ołtarza katedry w Baia Mare, by go następnie zamordować w więzieniu. Podczas mszy biskup Mureşan żegna odchodzącego na emeryturę proboszcza i przedstawia księdza inżyniera, pracującego dotąd w jednej z fabryk w Baia Mare, jako nowego pasterza parafii. Po mszy oddajemy się urokom radosnej biesiady w domu starego proboszcza. Księża, ich żony i świeccy przyjaciele wymieniają informacje o znajomych z sąsiednich wsi, którzy szykują podobne powroty do Kościoła greckokatolickiego. Gadatliwe panie rzadko dopuszczają do głosu swych mężów w sutannach, ci zaś dobrodusznie przyjmują ich pobożny entuzjazm. Leje się wino – trunek bez wątpienia ewangeliczny, który na południu Europy o dziwo nie upija, lecz tylko pomaga jeszcze lepiej świętować to, co na świętowanie zasługuje. Na znacznie lepsze czasy przyjdzie jeszcze poczekać. Wyroki w niezliczonych procesach przywracają stopniowo grekokatolikom własność sporej części kościołów. Rumuński Kościół prawosławny staje się coraz mniej nieprzyjazny i – zwłaszcza po wizycie w Rumunii Jana Pawła I I w maju 1999 roku – dokonuje braterskich gestów wobec Kościoła greckokatolickiego. Państwo rumuńskie coraz bardziej przestrzega demokratycznych standardów i jest coraz bardziej czułe na oczekiwania zachodnich partnerów – Unii Europejskiej i U SA – którzy upominają się o prawa grekokatolików. Dziś w Rumunii, która przeszła długą drogę naprawy, Lucian Mureşan jest rezydującym w siedmiogrodzkim Blaju arcybiskupem metropolitą Kościoła greckokatolickiego, patronującym czterem innym diecezjom. W 2012 roku Benedykt XV I mianuje go kardynałem. Jest też przewodniczącym katolickiej Konferencji Episkopatu Rumunii, w której grekokatoli​cy stanowią połowę hierarchów. Kościół greckokatolicki nie odrodził się w przedwojennych rozmiarach, ale z wiernymi w liczbie grubo ponad pół miliona jest najbardziej żywą częścią mniejszościowego Kościoła katolickiego w tym kraju.

Osiem tysięcy mnichów Jest połowa lat dziewięćdziesiątych. Księdza Nicolae Tănasego, prawosławnego proboszcza wiejskiej parafii Valea Plopului, odwiedzam pewnego dnia w jego mieszkaniu w biednym bloku w miasteczku Vălenii de Munte, ponad sto kilometrów na północ od rumuńskiej stolicy. Skontaktowali mnie z nim rumuńscy przyjaciele – katolicy z Bukaresztu, z nadzieją, że polski ambasador może mu jakoś pomóc. Ksiądz Nicolae, wysoki, brodaty mężczyzna o wyglądzie prawosławnego mnicha, sadza mnie za rodzinnym stołem w największym pokoju swego mieszkania. Drugi pokój to małżeńska sypialnia, trzeci to biuro, gdzie na zwykłej kserokopiarce ksiądz Nicolae powiela broszury ze swym przesłaniem, z którym chce dotrzeć do rumuńskiego społeczeństwa. Czwarty i piąty to pokoje, gdzie na piętrowych łóżkach śpi sześcioro jego własnych dzieci. Jeśli wierzyć jednak upowszechnianym wiele lat później przez internet wiadomościom na jego temat, ma już dzieci grubo ponad trzysta. Ksiądz Nicolae opowiada mi o początkach swej przygody, która miała go doprowadzić po latach do ojcostwa o tak wielkim rozmachu. Jednym z pierwszych dekretów wydanych przez nowe władze Rumunii na przełomie 1989 i 1990 roku była totalna liberalizacja aborcji, równie totalnie zakazanej za czasów dyktatury Towarzysza Ceaușescu, który chciał się dorobić za wszelką cenę nieprzeliczonej rzeszy obywateli swego rumuńskiego mocarstwa. Na skutek nowych uregulowań prawnych w 1990 roku doszło w dwudziestotrzymilionowej Rumunii do prawie miliona legalnych już czynów zwanych elegancko w dalekiej przeszłości „spędzaniem płodu”. Bardziej cywilizowane metody antykoncepcji (równie brutalnie zakazane za rządów Conducătora) były dla Rumunów, a zwłaszcza Rumunek, wciąż mało dostępne z powodów ekonomicznych i obyczajowych. Cała sytuacja bardzo zmartwiła księdza Nicolae, a ponieważ jego Kościół prawosławny nie wykazywał przesadnej aktywności w zwalczaniu strasznego zjawiska, więc dołączył do grupy bukareszteńskich katolików, którzy pikietowali pod stołecznymi klinikami, gdzie taśmowo dokonywano aborcji. Rozmawiał z kobietami, przekonywał, produkował w swej prywatnej drukarskiej manufakturze antyaborcyjne ulotki i broszury. Nie ukrywa, że był z siebie dumny. Aż do chwili, gdy dopadła go zgrzebna rzeczywistość. Świętowanie za stołem z rodziną i przyjaciółmi przerwał mu pewnego niedzielnego popołudnia natarczywy dzwonek do drzwi. Za drzwiami stały dwie młode niewiasty o wyglądzie wskazującym na zaawansowany stan błogosławiony. Dzierżyły w rękach jego antyaborcyjne broszury i zapytały, czy to on je napisał, dając do zrozumienia, że dzieci urodzą, ale w żadnym wypadku nie są w stanie się nimi zająć. „Biorę je” – odpowiedział ksiądz Nicolae, który w mgnieniu oka zdał sobie sprawę, że nie wystarczy gadać i pisać, lecz trzeba coś

konkretnego zrobić. Ściślej mówiąc, nie sam ksiądz proboszcz przyjął te dzieci do swej wielodzietnej rodziny, ale zaopiekowały się nimi rodziny jego parafian. Wieść rozniosła się po szeroko pojętej okolicy i wkrótce liczba dzieci oddanych rodzinom pobożnych parafian księdza Nicolae powiększyła się o kilkanaście duszyczek. Pojawiały się kolejne zdesperowane kobiety, dzwonili równie zdesperowani lekarze z położniczych szpitali, z których czmychnęły ukradkiem świeżo upieczone matki, pozostawiając noworodki na pastwę losu. Proboszcz wszystkie dzieci przyjmował, a parafianie brali je pod swój dach. Ksiądz traktował poważnie swe ojcowskie zobowiązania i organizował, jak mógł, z dnia na dzień pomoc materialną dla biednych rodzin w swej wiejskiej parafii, które decydowały się na tak odważny krok. Było to coś w rodzaju pogotowia opiekuńczego czy też rodzin zastępczych. Sytuacja prawna tego przedsięwzięcia wyglądała dość niejasno w Rumunii pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych, pogrążonej w stanie prawnego i instytucjonalnego bałaganu. Sytuacja faktyczna była taka, że pewna liczba dzieci bez dachu nad głową znalazła sobie miejsce na świecie, na który nieopatrznie przyszły. A także taka, że w nielicznych przypadkach bezradne matki znajdowały w sobie po pewnym czasie siłę do przejęcia opieki nad dziećmi, które powierzyły księdzu i jego parafianom w chwili zwątpienia. Ale liczba dzieci napływających do Valea Plopului niepokojąco rosła. Gdy doszła do kilkudziesięciu, ksiądz Nicolae zrozumiał, że rzecz trzeba zinstytucjonalizować, założył więc Stowarzyszenie Pro Vita i zaczął szukać pomocy na szerszą skalę. Właśnie wtedy do niego trafiłem. Ambasador Polski, zwłaszcza w ówczesnych czasach, mógł pomóc niewiele. Pomogła natomiast siostra Małgorzata Chmielewska, która odwiedziła księdza Nicolae z ciężarówką darów charytatywnych, a potem zaprosiła go do Warszawy, by zapoznać z doświadczeniem instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Sprawę przejęła później od niej Polska Akcja Humanitarna. Pomogła też pani ambasador Holandii, która sfinansowała budowę w Valea Plopului ośrodka zdrowia ze służbowym mieszkaniem dla lekarza. Ksiądz Nicolae uzyskał też pewne wsparcie niektórych biskupów prawosławnych. Problem porzuconych dzieci rysował się w Rumunii lat dziewięćdziesiątych szczególnie dramatycznie w postaci znanego głównie z Ameryki Łacińskiej zjawiska „dzieci ulicy”. Po miastach, a zwłaszcza po Bukareszcie, grasowały w rosnącej liczbie bezdomne maluchy żyjące z żebractwa. Zachodnie telewizje zwietrzyły natychmiast medialną krew. Każda ekipa reporterów wybierająca się na rumuński Dziki Wschód dostawała instrukcję dokumentowania tego egzotycznego w Europie fenomenu. Z biegiem lat jednak materiału do ekscytujących reportaży ubywało, ku niezadowoleniu telewizyjnych hien. Zagraniczne i krajowe organizacje pozarządowe (w tym fundacja księdza Nicolae), a nawet państwowe instytucje zebrały stopniowo dzieci z ulic, otaczając je mniej lub bardziej skuteczną opieką. Przez pewien czas w okolicach Dworca Północnego w Bukareszcie grasowała jeszcze grupa nieprzejednanych dzieciaków, które za nic nie chciały porzucić życia na ulicy. Trudno im się dziwić – zagraniczni dziennikarze wynagradzali je sowicie w twardej

walucie za coraz bardziej profesjonalnie udzielane wywiady, które utrwalały wizerunek Rumunii jako dziecięcego piekła. Już choćby skromna działalność księdza Nicolae świadczy jednak o tym, że od piekła do nieba droga nie jest taka daleka. Wystarczy, by jakiś człowiek, nawet ksiądz, prawosławny lub katolicki, zachował się w sposób ludzki, konkretnie i z wyobraźnią. *** 8 września 2001 roku trzymiesięczna Maria – córka katolika z Polski i prawosławnej Rumunki – otrzymuje chrzest w prawosławnym, osiemnastowiecznym kościele Świętego Jerzego w Bukareszcie, u grobu hospodara Constantina Brâncoveanu, męczennika rumuńskiego Kościoła prawosławnego, ściętego wraz z czterema synami w 1714 roku w Stambule po odmowie przejścia na islam. Nurzający malutką Marię wraz z głową w chrzcielnicy ksiądz Bogdan Gheorghe wygłasza po ceremonii sążniste kazanie. Moją zgodę na chrzest córki w Kościele prawosławnym odczytuje z nieco przesadnym patosem jako gest wpisujący się w dążenie do pojednania po średniowiecznym rozłamie chrześcijaństwa, który – jak podkreśla – był wynikiem grzechu pychy ludzi z obu stron chrześcijańskiego świata: zachodniej i wschodniej. Ksiądz Bogdan wyraża myśl, która w sposób nieco bardziej świecki zalega w tyle głowy niektórych prawosławnych Rumunów od zawsze. Większość jest po prostu dumna ze swej prawosławnej tożsamości, ale są i tacy, którzy uważają za paradoks fakt, że czując przynajmniej językowy związek z łacińską kulturą zachodniej Europy, utkwili w orbicie oderwanego od niej chrześcijaństwa wschodniego. Wszyscy zaś odżegnują się od ścisłej wspólnoty z prawosławiem rosyjskim, podkreślając raczej bliskość z Konstantynopolem i Grecją. Najbardziej radykalne prawosławne dusze kusiła tak bardzo wspólnota z Kościołem rzymskim, że przechodziły na katolicyzm. Zwłaszcza że większość hierarchii i duchowieństwa Patriarchatu Bukaresztu przyjęła od lat czterdziestych ubiegłego wieku postawę daleko idącej uległości wobec komunistycznego reżimu i współpracy z nim, dzięki czemu Kościół prawosławny zachował w tym kraju znaczną część działających parafii i stolic biskupich. Dużej części wiernych ta sytuacja mało przeszkadzała, a ludowa religijność, zwłaszcza na wsiach, pozostała znacznie bardziej żywa niż w innych krajach prawosławnych pod komunistycznymi rządami. I tylko reżimowa elita nie obnosiła się z jakąkolwiek religijnością, która była jednak źle widziana, a za czasów Ceaușescu co najwyżej wykorzystywana do nakręcania wiernopoddańczych nastrojów w skrajnie dyktatorskim państwie. A jednak niektórym wiernym i księżom prawosławnym tak bardzo nie podobała się taktyka Kościoła, że lądowali w więzieniach. W listopadzie 2000 roku przeprowadzam w Warszawie wywiad dla „Rzeczpospolitej” z głową Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego, patriarchą Teoctistem przebywającym z wizytą w Polsce. W niezwykłej dla tego spotkania scenerii luksusowego apartamentu

w hotelu Victoria, do którego wkraczam w towarzystwie pani ambasador Rumunii, rozmawiam z poznanym już wcześniej podczas mej misji dyplomatycznej w Bukareszcie sędziwym, uduchowionym mnichem, który wstąpił do klasztoru w zamierzchłych czasach w wieku lat trzynastu, człowiekiem serdecznym i otwartym. Teoctist przybył do Polski półtora roku po wizycie Jana Pawła I I w Bukareszcie, która była wydarzeniem niezwykłym, bo po raz pierwszy biskup Rzymu odwiedził kraj prawosławny, i to w okresie, gdy dialog między chrześcijańskim Wschodem i Zachodem miał się niedobrze. Święty Synod Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego zaprosił go po długich wahaniach, wbrew mniejszym lub większym protestom innych wschodnich patriarchatów, a zwłaszcza Patriarchatu Moskwy. Jednak protesty rosyjskiego patriarchy raczej umacniały rumuńskich biskupów w przekonaniu, że należy papieża zaprosić. Rozmowa przebiega gładko, gdy Teoctist odpowiada na sześć moich uczonych pytań dotyczących perspektyw dialogu ekumenicznego. Moje siódme, proste pytanie dotyczy zarzutów o współpracę Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego z komunistyczną dyktaturą. Patriarcha tego pytania nie odrzuca, a być może nawet na nie czeka. Wstaje i chodzi powoli po rozleg​łym salonie hotelowego apartamentu. Potem znów siada i znów wstaje, chodzi i znów siada. Cały czas mówi. Tłumaczy, że trzeba było oddawać cesarzowi, co cesarskie, by mieć możliwość docierania do ludzi z posługą religijną, że każdy otwarty kościół był sukcesem takiej postawy, że ludzie widzący swych biskupów na trybunach sąsiadujących z trybunami rządowymi podczas reżimowych uroczystości cieszyli się, że ich biskupi są z nimi. „Któż wtedy nie klaskał władzy?” – pyta retorycznie. Ale co pewien czas przystaje i z zadumą pyta równie retorycznie siebie i mnie, czy słabi ludzie nie mogli czasem pobłądzić. Raczej nie pozostawia wątpliwości, że myśli również o sobie. W styczniu 1990 roku, tuż po upadku reżimu komunistycznego, Teoctist został zmuszony do ustąpienia i usunął się do klasztoru w Sinaii. Grupa szanowanych prawosławnych mnichów zarzuciła mu brak stanowczego protestu przeciw burzeniu kilkudziesięciu zabytkowych kościołów w Bukareszcie, co dokonywało się właśnie w najgorszym okresie dyktatury od 1986 roku, gdy Teoctist Arăpaşu został patriarchą po dziesięcioleciach błyskotliwej kariery w kościelnej hierarchii, którą wspierali rządzący komuniści. Jednak po trzech miesiącach, w kwietniu 1990 roku, patriarcha powrócił do Bukaresztu na skutek masowych wystąpień wiernych w jego obronie i pełnił najwyższy urząd w rumuńskim Kościele aż do swej śmierci w 2007 roku, w wieku dziewięćdziesięciu dwóch lat. W tym okresie upamiętnił się jako najgorętszy w świecie prawosławnym zwolennik dialogu ekumenicznego z katolicyzmem. W Rumunii jest też pamiętany jako niestrudzony mecenas badań teologicznych, dzięki któremu jeszcze za czasów komunistycznych ogłoszono drukiem w tym kraju liczne dzieła cieszące się uznaniem w świecie prawosławnym. Jak mogło dojść do tak zaskakujących sukcesów edytorskich? Zachodzi podejrzenie, że na skutek dość banalnych oportunistycznych zabiegów. W połowie lat dziewięćdziesiątych wpada w moje ręce smakowita ciekawostka – bibliofilskie wydanie Nowego Testamentu z 1988 roku, będące transkrypcją na alfabet łaciński siedmiogrodzkiego wydania Ewangelii

z roku 1648. Potężną księgę oprawioną w skórę dostaję w prezencie od biskupa diecezji prawosławnej w mieście Alba Iulia. Biskup zniechęca mnie do czytania wstępu, który w 1988 roku napisał jego poprzednik, biskup Emilian, jako tekstu mocno przestarzałego. Zachęcony tym zniechęcaniem wertuję biskupią przedmowę i natrafiam na stronie dwudziestej siódmej na fragment stanowiący – jak się zdaje – o jej przestarzałości. Oto bowiem biskup Emilian formułuje gorące podziękowania wobec tych, dzięki którym szacowna publikacja ujrzała światło dzienne: „Przede wszystkim kierujemy myśl i serce, z najwyższym szacunkiem i wdzięcznością, ku naszemu światłemu przywódcy, pierwszemu mężowi kraju, opiekunowi nauki i kultury rumuńskiej, niestrudzonemu bojownikowi o dobrobyt naszego ludu i o sprawę pokoju na świecie, Jego Ekscelencji Panu Nicolae Ceaușescu, Prezydentowi Rumuńskiej Republiki Socjalistycznej”. Trudno w to uwierzyć, ale w przepięknym klasztorze Văratec w regionie Neamţ na północnym wschodzie Rumunii, gdzie żyje ponad pięćset prawosławnych mniszek, trafiam nieco później na publikację jeszcze bardziej dziwaczną niż biskupi wstęp do Nowego Testamentu wydanego w Alba Iulia. Wzruszona ambasadorską wizytą matka przełożona – za czasów Ceaușescu wysyłana przez dyktatora na liczne światowe kongresy na rzecz pokoju – częstuje mnie wspaniałą ziołową nalewką i prawdziwie królewską kolacją. Wręcza mi też kolorową broszurę na temat klasztoru, wydaną – podobnie jak siedmiogrodzka edycja Ewangelii – w roku 1988, czyli na rok przed upadkiem rządów komunistycznego szaleńca. I oto na pierwszej stronie wspomnianej broszury rzuca się w oczy wąski skrawek papieru ze zdaniem z komputerowego wydruku, przyklejony tak, by zakrywał kilka wersów pierwotnego tekstu. Dzięki niemu niedostatecznie dociekliwy czytelnik dowiaduje się, że „region Neamţ jest sławny nie tylko ze względu na specyficzną przeszłość, bogatą w wymowne świadectwa trwania naszych przodków, ale również za sprawą dzielnej pracy naszego ludu, który w swej trwającej dwa tysiąclecia historii umocnił swój kraj i zwyciężył poprzez poświęcenia, wbrew wszystkim tym, którzy dybali na jego uroki i bogactwa”. Po ostrożnym odklejeniu niestarannie przyklejonej erraty okazuje się jednak, że w pierwotnym brzmieniu publikacji z 1988 roku region Neamţ miał być sławny nie tyle dzięki trwającej dwa tysiąclecia historii, ile poprzez owoce dzielnej pracy rumuńskiego ludu „w pokojowym okresie ponad czterdziestu lat nowego życia, a przede wszystkim w ostatnich dwóch dziesięcioleciach”, czyli w okresie dziwnie pokrywającym się z czasami komunistycznej dyktatury, a przede wszystkim z czasami rządów Towarzysza Ceaușescu. Oczywiście doświadczona w walce o pokój matka przełożona ma prawo do zmiany interpretacji historycznej przeszłości. Może też jej brakować środków na nowe, poprawione wydanie broszury. Problem polega raczej na tym, że matka przełożona nie tyle zmienia poglądy, ile po prostu kłamie. Wstydliwy pierwotny tekst, którego część ukryła pod późniejszą naklejką, to bowiem cytat z przemówienia patriarchy Teoctista wygłoszonego w drugiej połowie lat osiemdziesiątych. Pobożna gorliwość, z jaką

zaledwie po kilku latach usiłuje naiwnie i nieudolnie przekonać gości klasztoru, że Jego Świątobliwość powiedział jednak co innego, niż rzeczywiście powiedział, budzi tylko dobrotliwe wzruszenie. Zwłaszcza że rumuńskie klasztory prawosławne stają się w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku ważnymi ośrodkami życia duchowego i społecznego. W latach dyktatury Ceaușescu miały zakaz przyjmowania nowicjuszek i nowicjuszy. Po przełomie z grudnia 1989 roku napływa do nich taka rzesza młodych kandydatek i kandydatów do mniszego życia, że niektóre klasztory zaczynają przypominać domy studenckie, a najmłodsi zakonnicy z wysiłkiem hodują obowiązkowe w klasztorze brody. Po kilku latach liczba mniszek i mnichów w ponad stu rumuńskich klasztorach przekracza osiem tysięcy. Zgodnie z prawosławną tradycją do klasztorów przybywają co niedziela tłumy pielgrzymów. Rodziny osiadłych tam zakonników i zakonnic, ludzie poszukujący spowiedników i przewodników duchowych, miłośnicy liturgii, która w klasztorach jest zawsze bardziej uroczysta niż w zwykłych kościołach. W klasztorach bierze się śluby i chrzci dzieci, a najbardziej wierni przyjaciele znajdują miejsca pochówku na klasztornych cmentarzach. Żywotność tradycyjnej prawosławnej pobożności w Rumunii robi w latach dziewięćdziesiątych duże wrażenie. Większe niż w jakimkolwiek innym kraju wschodniego chrześcijaństwa, który przeżył komunistyczną smutę. Częściej niż gdziekolwiek indziej ludzie żegnają się, przechodząc lub przejeżdżając przed kościołami, częściej przestrzegają postów, dzięki czemu wydana przez księdza Nicolae Tănasego książka kucharska z postnymi przepisami sprzedaje się jak świeże bułeczki i znacznie wzmacnia finanse jego dziecięcej fundacji. Politycy nie stronią od gestów pobożności i prawie nikt im tego poważnie nie wytyka. Prawie nikt też nie przyznaje się publicznie do ateizmu i antyklerykalizmu, bo i po co. Żadnej kariery się na tym nie zrobi w żadnych kręgach elektoratu, a bronić się nie ma przed czym, bo Kościół prawosławny zachowuje się stosunkowo powściągliwie w domaganiu się ścisłego przestrzegania wyśrubowanych norm postępowania w życiu prywatnym i publicznym oraz uczestnictwa w praktykach religijnych. Kultura ojczyzny wielkiego religioznawcy, jakim był Mircea Eliade, którego uczona refleksja nie przypadkiem narodziła się w Rumunii, jest jednak rzeczywiście naznaczona nieco egzotyczną w Europie mistyczną wrażliwością, która ma zresztą nie tylko chrześcijańskie źródło i charakter. Pogańską tradycją, oswojoną przez chrześcijaństwo, jest tam na przykład głębokie poczucie łączności ze zmarłymi przodkami, wyrażające się między innymi w wielokrotnym celebrowaniu ich obecności podczas kolejnych spotkań rodziny w określonych terminach po odejściu bliskiej osoby. Czasem odbywa się to wokół jej grobu, co przypomina znane w kulturze polskiej mickiewiczowskie Dziady, które wszakże w polskim kręgu kulturowym już od dawna należą do przeszłości. Bardziej chrześcijański charakter ma sposób, w jaki Rumuni mówią o zmarłych. W miejsce polskiego zwrotu „świętej pamięci” wypowiadają przeważnie bardziej pokorną, grzecznościową formułę: Dumnezeu sa-l ierte (niech Bóg mu wybaczy), życząc w ten

sposób wspominanej osobie wiecznego zbawienia. Głęboki protest przeciwko zarządzonej w latach osiemdziesiątych przez Ceaușescu systematyzacji wsi, polegającej na burzeniu starych domostw i przenoszeniu ich mieszkańców do miastopodobnych bloków budowanych we wsiach, brał się między innymi z przekonania, że wiejski dom rodzinny to miejsce, w którym żywi współmieszkają ze zmarłymi przodkami. Ta wrażliwość osłabia się, ale nie niknie wraz z urbanizacją. Wykształceni rumuńscy inteligenci zadziwiają mnie raz po raz świadectwami dotykalnego poczucia obecności zmarłych i łączności z nimi. Pamiętam też, jak jeden z moich rumuńskich przyjaciół, bukareszteński matematyk, odmówił w 1991 roku podejścia wraz ze mną do grobu Nicolae Ceaușescu, stwierdzając po prostu, że tam jest diabeł, którego się boi. *** Spotkanie z komunistycznym diabłem przeżył z dużo większą odwagą i powagą Nicolae Steinhardt, jedna z najbardziej intrygujących postaci rumuńskiego prawosławia XX wieku. Urodził się w 1912 roku na przedmieściach Bukaresztu w bogatej żydowskiej rodzinie architekta Oscara Steinhardta, dyrektora fabryki mebli, który w młodości zasłużył się dla swej rumuńskiej ojczyzny jako żołnierz ranny na polu bitwy podczas I wojny światowej. Nicolae, syn Oscara, już w liceum dzielił ławkę z takimi późniejszymi tuzami rumuńskiej kultury, jak Mircea Eliade czy Constantin Noica. Po studiach prawnych i filologicznych rozpoczął z kopyta błyskotliwą karierę publicysty i eseisty. Brylował na intelektualnych salonach. Pisał po rumuńsku i po francusku, wkładając kij w mrowisko aktualnych dyskusji lat trzydziestych w Bukareszcie. Nie dawała mu spokoju jego własna, żydowska tożsamość. Jednym z pierwszych jego dzieł był esej o katolickim pojmowaniu judaizmu. „Problem żydowski nie może istnieć w normalnym systemie ekonomicznym” – prorokował z kolei w 1937 roku – lecz tylko w systemie państwowej tyranii. Podróżował do Francji, Anglii, Szwajcarii i Austrii. W 1940 roku, za czasu rządów faszystowskiej Żelaznej Gwardii, został przepędzony z redakcji „Przeglądu Fundacji Królewskich”. Powrócił do niej na trzy lata w 1944 roku, po czym podzielił los całej rumuńskiej elity lat międzywojennych, sprowadzonej do parteru przez wyjątkowo brutalny komunistyczny reżim. I tak, tocząc z przyjaciółmi intelektualne dyskusje, których rezultaty nie miały prawa ukazywać się drukiem, doszedł do chwili decydującej o jego dalszym życiu. 31 grudnia 1959 roku został wezwany do siedziby Securitate, czyli rumuńskiej bezpieki, by usłyszeć prośbę o współpracę przy sformułowaniu aktu oskarżenia o „zbrodnię spisku przeciw porządkowi społecznemu” w pichconym pospiesznie procesie grupy czołowych bukareszteńskich intelektualistów aresztowanych jakiś czas przedtem. Poinformowano go uczciwie, że w przypadku odmowy złożenia oskarżycielskich zeznań zostanie do owej grupy dołączony, ale z bezpieczniacką uprzejmością dano kilka dni do namysłu. Nicolae

przypomniał sobie zdanie pióra Alberta Camusa, że „przychodzi zawsze w historii taki moment, gdy skazuje się na śmierć tych, którzy twierdzą, że dwa plus dwa równa się cztery”. Pytany o radę sędziwy ojciec powiedział mu wtedy, że jeśli się zgodzi, to w dalszym życiu za dnia będzie miał święty spokój, ale w nocy trudno mu będzie spać. Jeśli jednak współpracy z bezpieką odmówi, to za dnia będzie cierpiał, ale w nocy może ewentualnie liczyć na sen sprawiedliwego. „Nie sądzę, by kara była bardzo ciężka, prawdopodobnie zarobisz jakieś osiem lat – kontynuował ojciec z niezmąconym spokojem, według relacji syna zamieszczonej potem w książce Jurnalul Fericirii (Dziennik szczęśliwości). – A jeśli ci mówią, żebyś nie pozwolił, bym umarł sam jak pies, to ja nie umrę w ogóle, tylko będę na ciebie czekał. Więc przygotuj rzeczy na poniedziałek i zabierz przede wszystkim zużyte ubrania. A przez te trzy dni, które nam pozostały, nie chcę więcej słyszeć z twoich ust słów: proces, Securitate, więzienie. Chcę, żebyśmy spędzili trzy dni przyjemne i pogodne”. Po trzech pogodnych dniach, w poniedziałek 4 stycznia 1960 roku, Nicolae umył się, starannie ogolił, ubrał i wyszedł z domu żegnany przez ojca upomnieniem, by nie zrobił mu wstydu. Stary Oscar Steinhardt okazał się zarówno pesymistą, jak i optymistą. Jego syn przesiedział w strasznych więzieniach Jilava, Gherla i Aiud niespełna pięć lat, choć wyrok opiewał na lat trzynaście. Filozoficzne i duchowe refleksje, jakie snuł na wolności, uległy w warunkach więziennych pogłębieniu. Już 15 marca 1960 roku w wieloosobowej celi więzienia w Jilavie poprosił o chrzest besarabskiego mnicha prawosławnego Minę Dobzeu. Aktywnymi świadkami tego wydarzenia byli inni koledzy z celi – dwaj księża rzymskokatoliccy, dwaj księża greckokatoliccy, pastor protestancki oraz Alexandru Paleologu, ponad trzydzieści lat później znany polityk liberalny w Rumunii po upadku komunizmu. A także – jako ojciec chrzestny – Emanuel Vidraşcu, w zamierzchłych czasach tak zwanej wolności szef gabinetu marszałka Antonescu, dyktatora zaprzyjaźnionego z Hitlerem. Wiele lat później, w swych wspomnieniach, Nicolae usiłuje zrozumieć sam siebie (a przy okazji być może również pojąć coś w rodzaju zdrady, której dopuścił się jego Kościół) w świetle wiary chrześcijańskiej i zdrowego rozsądku, próbując zgłębić motywy Judasza, który zdradził i wydał Jezusa z pychy, dla dobra sprawy, po to, by odegrać przypisaną sobie rolę w historii Zbawienia i Kościoła, a „zatracił się, bo rozumował zbyt subtelnie, zbyt sprytnie i stał się krętaczem”. „Dlaczego nie zostałem świadkiem oskarżenia? […] Dlatego że Bóg pomógł mi umknąć subtelnościom i rozumowaniom podczas przesłuchań […]. To proste! […] Pomimo pokus logiki trzeba pozostać wiernym naiwnym zasadom, przepisom typu wojskowego nieznoszącym niuansów, bo w tym tylko jest nasze bezpieczeństwo. Jedno tylko słowo: nie. […] Resztę przyjmuje na siebie Bóg, jak powiedziałaby Simone Weil, niech działa, jak chce, to nie moja sprawa. Ja nie jestem Bogiem. Jestem tylko biednym grzesznikiem, który nie zna przyszłości, ale który wie, że nie zdradzi swojego mistrza”. Zwolniony z więzienia na mocy amnestii w sierpniu 1964 roku, Steinhardt korzystał, jak

mógł, z niespodzianie głębokiej liberalizacji reżimu, jaką przyniosło pierwsze kilka lat rządów Nicolae Ceaușescu. Publikował eseje i krytyki literackie, tłumaczył z francuskiego i angielskiego, a także z rumuńskiego na francuski, który znał perfekcyjnie, jak każdy rumuński intelektualista starej daty. Został zaproszony na wykłady w belgijskim klasztorze benedyktynów obrządku wschodniego w Chevetogne. W latach siedemdziesiątych napisał pierwszą wersję swego intelektualnego testamentu Jurnalul Fericirii, która została skonfiskowana przez powracającą do władzy Securitate. W późniejszych latach odtworzył w wersji rozszerzonej do siedmiuset sześćdziesięciu stron maszynopisu tę książkę będącą świadectwem jego refleksji toczonych w cieniu doświadczeń więziennych i na „wolności”. Jej fragmenty czytano na antenie rumuńskiej sekcji Radia Wolna Europa w końcu lat osiemdziesiątych. Ostatnia wersja, złożona z fragmentów kolejno konfiskowanych, a potem częściowo zwracanych przez bezpiekę autorowi na skutek starań Związku Pisarzy, oraz z wciąż dopisywanych wspomnień, została opublikowana w Bukareszcie dopiero w 1991 roku, a kilka miesięcy później dostała nagrodę dla najlepszej książki roku. W 1995 roku opublikowano ją we Francji pod tytułem Journal de la Félicité z przedmową legendarnego francuskiego teologa prawosławnego Oliviera Clementa, z inicjatywy Wydawnictwa U N ESCO . Nagrody dla najlepszej książki roku Nicolae Stein​hardt już nie odebrał. Zmarł w marcu 1989 roku jako mnich klasztoru Rohia w regionie Maramureş, na północno-zachodnich kresach Rumunii, ponad sześćset kilometrów od niegdysiejszych intelektualnych salonów Bukaresztu, w których zaczynał karierę ponad pół wieku wcześniej. Pamięć o nim jest do dziś kultywowana w klasztorze Rohia z dużym pietyzmem. Drogi do mniszego życia poszukiwał już od roku 1967, po śmierci ojca, który zgodnie z obietnicą doczekał jego powrotu z więzienia. Po wieloletnich staraniach w 1980 roku uzyskał zgodę na dołączenie do klasztornej wspólnoty, gdzie – jak wieść gminna niesie – między innymi roztoczył opiekę nad wyjątkowo wartościowym ​księgozbiorem. To właśnie tam, w jednym z klasztorów Rumuńskiego Kościoła Prawosławnego, odnalazł ostateczne potwierdzenie swojej własnej duchowej tożsamości, bo ten właśnie Kościół – mimo wszystkich swych słabości – udzielił mu w końcu azylu, który świadomie wybrał, godząc się pokornie i pogodnie z dramatyczną drogą swojego życia. „Religia chrześcijańska chroni we mnie to coś młodego, co nie pozwala mi być znudzonym, rozczarowanym, zdegustowanym, rozgniewanym – napisał w jednym z ostatnich akapitów Jurnalul Fericirii. – Moim niewyobrażalnym szczęściem jest, że dane mi było uwierzyć w Boga i w Jezusa Chrystusa, wiedząc skądinąd, że – jak powiedział Unamuno: wierzyć w Boga to pragnąć, by istniał, i działać tak, jakby istniał”.

Beczułka prochu 21 grudnia 1982 roku przypadkiem poznaję pierwszego Rumuna. Emil Marinescu, trzydziestosiedmioletni wówczas matematyk, jest w Warszawie na konferencji naukowej. Abstrakcja matematycznych rozważań to chyba jedyna płaszczyzna legalnego dialogu międzynarodowego, która może zaistnieć nad Wisłą tuż przed drugim Bożym Narodzeniem stanu wojennego. Emila gości mój wuj, profesor Andrzej Grzegorczyk, matematyk, logik i filozof. Około dziesiątej wieczorem, chcąc dać pospać wujowi, zabieram gadatliwego Rumuna do siebie. Przez następnych siedem godzin w wykwintnym języku francuskim opowiada mi o swoim niemal całkowicie nieznanym mi kraju. Wychodzi w grudniową noc dopiero o piątej rano, pozostawiając mnie z rosnącą liczbą wciąż niezadanych pytań. Następnego dnia melduje się u mnie na kolacji i znów wychodzi krótko przed końcem jednej z najdłuższych nocy w roku. Tak zachorowałem na Rumunię. Emil opowiada mi o kraju popadającym w szaleństwo w rytmie rozwoju politycznej psychozy Towarzysza Ceaușescu. O pustoszejących półkach w sklepach – bo wszystko, co wyprodukowano, Towarzysz wysyła na eksport, by spłacić zagraniczne długi. O ciemnych miastach, gdzie w celu oszczędzania energii przestaje się stopniowo oświetlać ulice. I gdzie w tym samym celu nie sprzedaje się ludności żarówek silniejszych niż czterdziestowatowe oraz wprowadza zakaz posiadania przez ową ludność grzejników elektrycznych mogących podnieść zimową temperaturę w mieszkaniach powyżej ustawowych dwunastu stopni gwarantowanych przez elektrociepłownie. O wymogu rejestrowania na komisariatach policji maszyn do pisania wraz z próbkami pisanych na nich tekstów, co ma zapobiec powstawaniu antyreżimowych samizdatów. O zakazie przyjazdu pogotowia ratunkowego do osób powyżej siedemdziesiątego roku życia celem zaoszczędzenia kosztów leczenia ludzi do niczego niepotrzebnych. To ostatnie powoduje zresztą urągający wszelkim statystykom wzrost liczby osób deklarujących pogotowiu wiek lat sześćdziesięciu dziewięciu, co – dzięki specyficznemu w Rumunii poczuciu humoru – jest przeważnie przyjmowane przez ratowników medycznych z pełną powagą. Emil – sam bezpartyjny – mówi mi też, że w Rumunii są cztery miliony członków Partii Komunistycznej, bo każdy człowiek, który chce robić jakąkolwiek karierę, musi się stać członkiem. To tak, jakby w Polsce było siedem milionów członków P ZP R , a było ich w porywach do trzech milionów. Emil mówi mi też o wielu innych rzeczach, bardzo niezgodnych z mizerią lat osiemdziesiątych. O dramatycznej i fascynującej historii wielowiekowego formowania się Rumunii. O niezwykłym rozwoju tego powstałego niespodzianie dla Europy narodu i państwa, począwszy od połowy XI X wieku aż do I I wojny światowej. O rządach krótkiej dynastii królewskiej. O oryginalności rumuńskiej kultury rozpiętej między Wschodem

a Zachodem, Południem a Północą Europy, kultury, w której mieszają się sprzeczne wątki i doświadczenia, ale która wydała i wypchnęła na Zachód takich gigantów, jak Mircea Eliade, Eugène Ionesco, Emil Cioran czy najbardziej niezwykły rzeźbiarz XX wieku Constantin Brâncuși, którego nawet niektórzy historycy sztuki uważają dziś za Francuza. Wreszcie Emil, który w wieku dorosłym przeszedł z prawosławia na katolicyzm, opowiada mi o swych przyjaciołach – spontanicznie powstałej kilkudziesięcioosobowej wspólnocie katolików bukareszteńskich, która w warunkach konspiracji prowadzi działalność intelektualną, edukacyjną, charytatywną. Daje mi swój adres i uprzedza, bym nigdy nikogo nie pytał o drogę, jeśli chciałbym go w Bukareszcie odnaleźć, bo kontakty ludności z cudzoziemcami – nawet z demoludów – są pod ścisłą obserwacją Securitate. W następnych latach po tym spotkaniu Emil nie daje mi o sobie zapomnieć. Parę razy pojawiają się jego przyjaciele. Nigdy nie zapowiadają telefonicznie swych wizyt. Po prostu pukają do drzwi. Pierwszy z nich, Tudor Dunca, grekokatolik pochodzący z Maramureşu – kilkanaście lat później polityk i ambasador Rumunii w Niemczech – przybywa jako inżynier pewnej bukareszteńskiej fabryki delegowany na rozmowy o współpracy do bratniej fabryki na warszawskim Służewcu. Wchodząc do mojego mieszkania, jest bardzo zestresowany. Niby przypadkiem wypada mu z kieszeni fotografia, na której widnieje razem z Emilem – to dowód dla mnie, że jest człowiekiem godnym zaufania. Odsapnąwszy z ulgą, wyraża podziw dla P RL -u, gdzie tak szanują człowieka, że grzeją w zimie nawet w hotelu robotniczym, w którym jest zakwaterowany. Jego zachwyt budzi też rzęsiste oświetlenie ulic Warszawy, która w połowie lat osiemdziesiątych wydaje mi się miastem raczej ciemnym. Potem jednak Tudor mówi równie do rzeczy jak Emil. Wszelkie rekordy odwagi bije natomiast parę lat później Bogdan, rumuński student, którego na jego własne życzenie ekspediuję do Sopotu na spotkanie z Adamem Michnikiem. 23 grudnia 1989 roku, nazajutrz po ucieczce z Bukaresztu rumuńskiego dyktatora, biorę udział w wiecu przed ambasadą Rumuńskiej Republiki Socjalistycznej w Warszawie, zorganizowanym przez Niezależne Zrzeszenie Studentów. – Precz z Ceaușescu! – krzyczy wraz ze mną i paroma setkami demonstrantów mój najstarszy syn, siedmioletni wówczas Krzyś, którego niosę na barana, by lepiej widział, co się dzieje. A dzieją się rzeczy godne uwagi. Gdy na fasadzie budynku rozbijają się pojemniki z czerwoną farbą rzucane przez polskich studentów, na odsiecz placówce dyplomatycznej przybywa sam Bronisław Geremek. Po paru minutach wychodzi z gmachu wraz z ambasadorem, informując demonstrantów, że „Jego Ekscelencja przeszedł na stronę rewolucji”. – Zdjąć tę blachę! – skanduje tłum, wskazując owalny herb komunistycznej Rumunii wiszący nad wejściem. Ambasador osobiście odmontowuje godło od ściany przy użyciu kija od szczotki dostarczonego przez sprzątaczkę i wręcza demonstrantom cenną zdobycz. – Rakowskiemu pod choinkę! – wrzeszczy tłum i pochód oddala się w kierunku gmachu Komitetu Centralnego P ZP R (niedługo potem siedziby Giełdy Papierów Wartościowych), gdzie ostatni pierwszy sekretarz już pakuje manatki.

*** Pięć tygodni później, w końcu stycznia 1990 roku, ląduję w Bukareszcie po raz pierwszy w życiu, jeśli nie liczyć godzinnej przechadzki po tym mieście we wrześniu 1980 roku, przy okazji długiego postoju na Dworcu Północnym pociągu relacji Warszawa–Sofia, którym podróżowałem do Bułgarii. Wtedy była niedziela i szukałem kościoła, dzięki czemu trafiłem na chwilę na prawosławną mszę odprawianą przez sędziwego księdza dla tłumu złożonego głównie z dzieci i starszych pań w eleganckich, archaicznych strojach przywodzących na myśl lata trzydzieste. W styczniu 1990 roku też szukam kościoła – katolickiej katedry Świętego Józefa, a obok niej siedziby arcybiskupa Ioana Robu, gdzie znalazł mi kwaterę Emil. W wąskich uliczkach wokół katedry natrafiam na niełatwą do sforsowania przeszkodę – niezliczone TI R -y z katolickich krajów zachodniej Europy, które przybyły z wieloma tonami charytatywnych darów dla narodu, który na chwilę wzbudził powszechną sympatię. Poznaję kolejnych przyjaciół Emila. ​Emanuel Cosmovici, od dwóch tygodni dyrektor bukareszteńskiego Caritasu, rozmawia właśnie po francusku, angielsku i niemiecku z kierowcami zagranicznych ciężarówek, których zawartość ma wylądować w podziemiach katedry. Dopiero potem dowiem się, że nigdy nie był za granicą, a liczne języki zna tylko dlatego, że w rodzinach prześladowanej przez dziesięciolecia przedwojennej elity znajomość kilku głównych języków europejskich była traktowana w Rumunii jako oczywistość, nawet w najgorszych czasach izolacji, gdy pozostała już tylko tęsknota za Zachodem. Następnie poznaję Dana Catanę, lekarza zajmującego się podarowanymi Caritasowi lekami. Ledwie go widać zza sterty kartonów i pudełek, które sortuje i dystrybuuje z wypiekami na twarzy. Dan dopiero potem opowie mi o swym wzruszeniu na widok leków znanych mu dotąd tylko z prasy fachowej przesyłanej mu z Zachodu przez przyjaciół, którzy – w przeciwieństwie do niego – chcieli i zdołali uciec ze swej przeklętej ojczyzny. Zostawiam plecak w domu arcybiskupa i idę na miasto. Towarzyszy mi Anca, dwudziestoparoletnia studentka medycyny, córka sędziwego ​wiceprezesa odrodzonej przed paroma tygodniami po ponad czterdziestu latach prawicowej Narodowej Partii Chłopskiej. Jej ojciec, grekokatolik z Siedmiogrodu, wylądował w komunistycznym więzieniu w 1948 roku jako działacz młodzieżówki swojej partii. Był wtedy dwa tygodnie po ślubie. Panna młoda czekała na jego wyjście z więzienia szesnaście lat. „Wolność” odzyskał w 1964 roku, wraz z innymi więźniami politycznymi. Jakiś czas potem urodziła się Anca. Anca opowiada mi o partii swojego ojca, która powstała w 1926 roku z połączenia siedmiogrodzkiej Rumuńskiej Partii Narodowej z Partią Chłopską działającą na południu i wschodzie Rumunii. Była jednym z najpotężniejszych ugrupowań politycznych przedkomunistycznego rumuńskiego królestwa. Dziś, odrodzona po upadku komunistycznej dyktatury, deklaruje chrześcijańsko-demokratyczną tożsamość ideową i odtąd będzie postrzegana jako chadecja. Jest jedną z trzech partii przedkomunistycznych – obok liberałów i socjaldemokratów – które odradzają się w Rumunii w styczniu 1990 roku

ostatnim rzutem na taśmę mocno starszych panów. Dorastali oni w Królestwie Rumunii, wiek średni spędzili w stalinowskich więzieniach, a wiek dojrzały – pod rządami coraz bardziej obłąkanej dyktatury Conducătora Ceaușescu. Chadecy, liberałowie i socjaldemokraci zyskują sobie natychmiast miano „partii historycznych”, które dla niektórych brzmi bardzo zachęcająco, ale dla większości groźnie. Rzucają bowiem wyzwanie bardzo popieranemu przez ludność Frontowi Ocalenia Narodowego stworzonemu przez komunistycznych oponentów dyktatora w grudniu 1989 roku, w dniach rewolucji, którą sprytnie przejęli na swoje polityczne konto. Niektórzy Rumuni twierdzą do dziś, że ją również sprowokowali. Rewolucja zaczęła się 16 grudnia 1989 roku, a dziewięć dni później, 25 grudnia, Ceaușescu już nie żył. Tym sposobem doktor Dan Catana wygrał świnię. Po upadku muru berlińskiego założył się z teściem o świnię, że rządy Towarzysza i Towarzyszki skończą się do Bożego Narodzenia. W głodujących wtedy miastach Rumunii świnia to był rarytas. Gdyby Dan przegrał, musiałby ją nielegalnie przeszmuglować ze wsi za grube pieniądze zapłacone chłopom, którzy równie nielegalnie by ją utuczyli i zarżnęli. Teść miał już łatwiej – po rozstrzelaniu Conducătora tuczenie, zarzynanie, ćwiartowanie, sprzedawanie i sprowadzanie do miasta świń na własny rachunek pozostało wprawdzie kosztowne, ale już nie groziło represjami. *** 16 grudnia 1989 roku parotysięczny tłum Węgrów, Rumunów, Niemców i Serbów – mieszkańców Timişoary, miasta nad jugosłowiańską granicą, sześćset kilometrów od stolicy – zgromadził się pod domem węgierskiego pastora protestanckiego László Tőkésa. Pastor był w mieście osobą znaną, bo narażał się władzom antyreżimowymi akcentami w swoich kazaniach. Z tego właśnie powodu, pod naciskiem Securitate, władze kościelne skazały go na zesłanie do odległej, wiejskiej parafii, a ludzie przyszli go bronić przed eksmisją z plebanii. Pastor ukazał się w oknie (wokół którego są dziś pamiątkowe tablice w czterech językach) i wezwał lud do rozejścia się, w niewątpliwym celu uniknięcia interwencji siłowej ze strony reżimu. On dobrze wiedział, co mówi, a lud częściowo posłuchał. Tłum zaczął opuszczać wąską ulicę, formując się siłą rzeczy w coś w rodzaju pochodu. W prawdziwy pochód przekształcił się na najbliższym skrzyżowaniu, po tym jak ktoś roztrzaskał kamieniem witrynę narożnego sklepu i zaintonował dziewiętnastowieczną pieśń rewolucyjną Deșteaptă-te, române (Obudź się, Rumunie), która jest dziś rumuńskim hymnem państwowym. Od tej chwili temperatura szybko rosła. Po dojściu do śródmieścia pochód został zaatakowany przez siły porządkowe. W następnych dniach narastały coraz bardziej gwałtowne protesty uliczne. W końcu wojsko ostrzelało demonstrantów ostrą amunicją na placu przed prawosławną katedrą. Padły dziesiątki ofiar śmiertelnych, choć ich dokładna liczba jest do dziś nieznana.

Wiadomość o wydarzeniach w Timişoarze rozeszła się dość szybko, głównie dzięki Radiu Wolna Europa – przynajmniej w wąskich kręgach ludzi aktywnie nienawidzących reżimu. Wtedy już rzadko kto reżim kochał, ale też nie wszyscy słuchali Wolnej Europy, a jeszcze mniej było chętnych do nadstawiania karku w starciu z dyktaturą, która dość skutecznie sterroryzowała psychicznie prawie całe społeczeństwo. Mimo to tu i ówdzie dochodziło do drobnych wystąpień, niegodnych strzelania z ostrej amunicji. Mieszkańcy Jassów do dziś wspominają, że w ich mieście taka nieudana demonstracja odbyła się już 15 grudnia, ale trudno dziś ustalić, czy rzeczywiście do niej doszło i kto ją zorganizował. Trudno też twierdzić, że Rumunia była wtedy beczką prochu. Raczej beczułką. A to z racji owego psychicznego sterroryzowania. 21 grudnia, po powrocie z Iranu, gdzie przebywał z przyjacielską wizytą, Nicolae Ceaușescu zwołał wiec przed Komitetem Centralnym partii w Bukareszcie, by przykładnie potępić wichrzycieli z Timişoary. Jednak w zwiezionym autobusami na plac tłumie pojawili się tu i ówdzie tajemniczy zdrajcy, którzy zaczęli gwizdać, czym zachęcili część zebranego ludu do wznoszenia nieprzyjaznych wobec dyktatora okrzyków. Towarzysz przerwał przemówienie i zapanował niepokojący chaos. Na ulice śródmieścia wyszło kilka tysięcy najbardziej nieprzejednanych mieszkańców dwumilionowej stolicy. Dramatyczne wydarzenia rozegrały się w sercu miasta – wokół hotelu Intercontinental przy placu Uniwersyteckim oraz na bulwarze Magheru, gdzie wojsko urządziło sobie ostre strzelanie do demonstrantów, a paru z nich zginęło pod gąsienicami czołgów. Garstka odważnych Rumunów, mających szczerze dość dyktatury, zapłaciła wysoką cenę za swój rewolucyjny falstart i dziś kilkuset z nich leży na bukareszteńskim cmentarzu Bohaterów, obok stacji metra ochrzczonej po kilku latach nazwą Bohaterów Rewolucji. Według scenariusza historycznej konieczności Ceaușescu miał upaść dopiero następnego dnia. Następny dzień zaczął się od śmiertelnego zejścia ministra obrony narodowej, generała Vasilego Milei. Do dziś trwają rozważania, czy ktoś (i kto?) go zabił, czy też generał był łaskaw popełnić samobójstwo, by zadośćuczynić oficjalnej wersji wydarzeń i wspomnianej dziejowej konieczności. Faktem jest, że na czele armii stanął dotychczasowy zastępca ministra, generał Victor Stănculescu, który kilka dni wcześniej kierował masakrą w Timişoarze, a teraz życzliwie poradził Towarzyszowi Ceaușescu, by wraz z Towarzyszką Eleną salwował się ucieczką helikopterem z dachu budynku K C . Trzy dni później był organizatorem tak zwanego procesu, a potem egzekucji dyktatora i jego małżonki. Tymczasem wojsko pod dowództwem nowego wodza już 22 grudnia zbratało się z ludem. Ion Caramitru, jeden z największych rumuńskich aktorów, opowiadał mi kilka lat później, że major, który 21 grudnia wieczorem groził mu śmiercią, jeśli nie zniknie z tłumu demonstrantów, następnego dnia przed południem odwiesił broń na ramię i oddał się pod jego rozkazy. Aktor, major i tłum pomaszerowali do budynku telewizji, gdzie w studiu numer 4 był już dysydencki poeta Mircea Dinescu. Razem zainaugurowali nadawany potem

na żywo rewolucyjny program Telewizji Rumuńskiej, który przez następnych kilka dni trzymał w napięciu Europę. – Powiedziałem, że jesteśmy wolni i że już zwyciężyliśmy – wspominał Caramitru. – Nie pamiętam, co jeszcze powiedziałem. Kilka chwil później w studiu pojawił się Iliescu i już z niego nie wyszedł. Rozpoczął się proces przejmowania władzy przez partyjnych oponentów Ceaușescu. Caramitru twierdzi, że w następnych dniach naturalny przywódca wewnątrzpartyjnej opozycji Ion Iliescu, a także młody wilk nomenklatury Petre Roman, który został chybcikiem premierem, oraz Silviu Brucan – sędziwy i doświadczony towarzysz partyjny przekonany od lat o psychopatycznym charakterze osobowości dyktatora – podporządkowali sobie wojsko i Securitate. Zachodzi jednak podejrzenie, że ich wyjście na proscenium było przygotowane już dużo wcześniej. Ponad dziesięć lat później Brucan zwierzył się szczerze w obszernym prasowym wywiadzie, że gdy pociąg Rewolucji wjeżdżał na stację, oni stali na peronie, bo dobrze wiedzieli, kiedy i na który peron wjedzie. Wiele lat wcześniej, jeszcze w latach siedemdziesiątych, Iliescu został usunięty przez Towarzysza z najwyższych władz Rumuńskiej Partii Komunistycznej i zesłany do pracy partyjnej na prowincję, po tym jak miał wyrazić wątpliwość co do zasadności podjętej właśnie reformy kraju według wzorów ustrojowych, którymi zachwycił się Ceaușescu podczas podróży do Chin i Korei Północnej. Iliescu uchodził za światłego komunistę, a jako regionalny szef partii w Jassach cieszył się szeptaną dobrą sławą, podobną do krążących w Polsce w końcu lat sześćdziesiątych opinii o Edwardzie Gierku jako gospodarzu Śląska. To też nie spodobało się Towarzyszowi, który zdegradował go ostatecznie do roli dyrektora wydawnictw technicznych. Dało to Iliescu niewątpliwie sporo wolnego czasu niezbędnego do knucia. Iliescu znał dobrze Rosję, bo za młodu studiował w Moskwie, i wiele wskazuje na to, że pod koniec lat osiemdziesiątych uległ zauroczeniu osobą i polityką Michaiła Gorbaczowa. W tamtych latach anachroniczność dyktatury Ceaușescu kłuła już w oczy wszystkich. Rzeczywista elita reżimu skupiona w strukturach policji politycznej Securitate była coraz bardziej przygotowana psychicznie na upadek rządów Towarzysza, a zadziwiająca sprawność, z jaką do tego doszło, nasuwa podejrzenie, że nie była to tylko gotowość psychiczna. Krwawe wydarzenia, które temu towarzyszyły i których skalę w tamtych dniach wyolbrzymiono metodą plotki do niebotycznych rozmiarów, były dla grupy Iliescu bardzo użyteczne. Uwiarygodniały ich jako heroicznych przywódców rewolucji, którzy jakoby odważnie stawili czoła całej machinie dyktatury. Tajemniczy snajperzy – podobno ostatni obrońcy starego porządku – którzy strzelali z dachów do przechodniów do 27 grudnia, a potem znikli jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, nie zostali ukarani, choć wielu z nich złapano i oddano policji. Po prostu rozpłynęli się w niebycie. Może to też była maskarada mająca zadośćuczynić historycznej konieczności? Władzę przejmował Front Ocalenia Narodowego, którego błyskawiczne powstanie było również fenomenem godnym uwagi, zwłaszcza że następowało przede wszystkim poprzez zmiany nazw i kierownictw struktur partii komunistycznej na wszystkich lokalnych

szczeblach. Czy mogło być inaczej? Według dość powszechnego przekonania nie mogło, bo w Rumunii – w przeciwieństwie do innych demoludów – nie było żadnej zorganizowanej opozycji i tylko rządząca od dziesięcioleci monopartia była zorganizowana. Nie jest to jednak cała prawda. Front – zgodnie z logiką frontowej walki – robił bowiem od początku wszystko, by jej monopol utrzymać, pozbywając się tylko ohydnej nazwy i części członków, ze zlikwidowanymi fizycznie Towarzyszem Ceaușescu i Towarzyszką Eleną na czele. A Iliescu mówił otwarcie, że chce tylko reformować socjalizm w duchu sowieckiej pierestrojki. Tymczasem rumuńskie społeczeństwo zaczęło się budzić, zgodnie z wezwaniem siedmiogrodzkiej pieśni rewolucyjnej. Cudowne zmartwychwstanie partii historycznych wywołało entuzjazm tej zaledwie kilkunastoprocentowej części ludności, która dobrze wyczuwała różnicę między demokracją a demokracją ludową. Do władz Frontu weszło na początku kilka osób identyfikowanych jako niewątpliwi opozycjoniści z czasów dyktatury. Gdy jednak w połowie stycznia 1990 roku Front zadecydował o przekształceniu się w partię polityczną – wszyscy odeszli. Caramitru dostał natomiast zadziwiającą propozycję objęcia przewodnictwa nowej formacji. Odpowiedział, że propozycję przyjmie, jeśli z kierownictwa odejdzie grupa Iliescu. – Wiedziałem, że chcą ode mnie, bym ich uwiarygodnił – powiedział mi kilka lat później, już jako minister kultury w rządzie centroprawicy, która w 1996 roku położyła na pewien czas kres władzy postkomunistów. *** Tymczasem w końcu stycznia 1990 roku doszło do pierwszej konfrontacji dwóch wizji reformowania Rumunii. Partie historyczne zorganizowały demonstrację przeciw przekształceniu Frontu w ugrupowanie polityczne. W odpowiedzi na to Iliescu wezwał do stolicy robotników z prowincji w celu obrony demokracji. Obrońcy demokracji zdemolowali siedzibę Narodowej Partii Liberalnej (czego opłakane skutki widziałem na własne oczy), a siedzibę chadeków oszczędzili tylko dlatego, że powstrzymał ich przybyły na miejsce premier Petre Roman, który wywiózł też sędziwych przywódców wrażego ugrupowania w bezpieczne miejsce. Tego właśnie dnia ląduję po raz pierwszy w życiu w Bukareszcie i zmierzam wraz z moją przewodniczką Ancą na bukareszteński plac Zwycięstwa. Przed byłym gmachem Ministerstwa Spraw Zagranicznych, gdzie mieści się siedziba rewolucyjnych władz Frontu Ocalenia Narodowego, kłębi się tłum obrońców demokracji. Z balkonu przez gigantofony dziękuje im Ion Iliescu, który przyrzeka, że nie pozwoli na powrót do Rumunii faszystów, kapitalistów i obszarników. Z placu uciekamy dość szybko. Anca prowadzi mnie znanymi sobie drogami do domu charyzmatycznego lidera chadeków Corneliu Coposu, szczęśliwie wywiezionego przez premiera Romana z siedziby partii. Ten niezwykły mąż stanu – którego aż do jego śmierci będę podziwiał jako dziennikarz i dyplomata – opowiada mi parę godzin o swym banalnym

jak na Rumunię życiu poświęconym polityce, czyli trosce o dobro wspólne. Kilka lat młodzieńczego politykowania w Królestwie Rumunii, kilkanaście lat komunistycznego więzienia i dwadzieścia kilka lat myślenia z przyjaciółmi, co mog​łoby być, gdyby ten koszmar się skończył. Teraz przez zaledwie kilka lat będzie budował w niewdzięcznych warunkach przyszłość Rumunii, która musi wrócić do demokracji i Europy. W tych latach Coposu będzie szanowany nawet przez postkomunistycznych przeciwników. Jego pogrzeb w 1995 roku, w którym wez​mą udział setki tysięcy ludzi, stanie się preludium do wyborczego zwycięstwa normalnych demokratów w 1996 roku. Przedwojenny dom Coposu, który odwiedzam w styczniu 1990 roku, ocalał cudem – jak wyzwanie – w samym środku tonącego w błocie komunisty​cznego blokowiska. W dramatycznym dniu, w którym prowadzi mnie do niego Anca, chroni go grupa studentów z polskiego N ZS -u, odzianych w paramilitarne stroje. Przyjechali do Bukaresztu z pomocą charytatywną. Wśród paczek z żywnością przemycili na wszelki wypadek powielacze, które – jak wskazuje polskie doświadczenie – mogłyby się przydać rumuńskim przyjaciołom, gdyby nastąpił nieszczęśliwy obrót zdarzeń. Jednak obrót zdarzeń chwilowo wytraca dramatyzm. Postkomuniści – jak się zdaje, głównie z inicjatywy premiera Petre Romana i kilku bliskich mu ministrów – zawierają rozejm z partiami historycznymi. Obowiązuje on do wolnych wyborów, które mają nastąpić za niecałe cztery miesiące. *** Po ponad trzech miesiącach ląduję w Bukareszcie po raz drugi. W stolicy Rumunii od paru tygodni trwa już druga konfrontacja. Na placu Uniwersyteckim gromadzi się codziennie z górą dziesięć tysięcy demonstrantów. Wspierają przede wszystkim ósmy postulat Proklamacji z Timişoary ogłoszonej 11 marca 1990 roku przez Towarzystwo Timişoara – najważniejszego, lub po prostu ważniejszego moralnie, konkurenta Frontu Ocalenia Narodowego do roli depozytariusza legendy grudniowego powstania. Mój poznany niedługo potem i zmarły zaledwie kilka lat później przyjaciel, młody prezes Towarzystwa Timişoara, George Şerban, był wprawdzie pisarzem, ale do historii przejdzie niewątpliwie jedno dzieło jego pióra – wspomniana Proklamacja, w której skreślił w prostych słowach wizję Rumunii demokratycznej i otwartej na demokratyczną Europę. Punkt ósmy zawiera żądanie odsunięcia od funkcji politycznych byłych funkcjonariuszy aparatu partyjnego i policyjnego. I do niego właśnie odwołują się z całą swą naiwnością, uczciwością, sprawiedliwością, nadzieją i gniewem demonstranci z placu Uniwersyteckiego. Wśród nich jest nieznana mi jeszcze wtedy Ana Maria – wściekła na komunizm licealistka. Na trawnikach wokół placu stoją namioty, w których nocują antykomunistyczni fanatycy prowadzący równie antykomunistyczną głodówkę. Na samym placu obowiązuje rytuał. Codziennie po godzinie piętnastej gromadzi się z wolna tłum, który kupuje za marne grosze przy wyjściu ze stacji metra niezliczone egzemplarze gazety „România Liberă”, a potem poddaje je wnikliwej lekturze. Gazeta służy następnie jako lekka podkładka izolująca

siedzenia demonstrantów od asfaltu ulicy. Kilka godzin słuchają z rozdziawionymi ustami świadectw występujących na uniwersyteckim balkonie intelektualistów, pisarzy, artystów i innych nie w ciemię bitych ludzi, pozbawionych dotąd głosu, o strasznych czasach komunizmu, które również oni sami przeżyli. Wieczorem zwinięte w trąbkę gazety służą już tylko jako pochodnie zapalone od ostatnich zapałek nieużytych do zapalania niezliczonych tego dnia papierosów. Na placu Uniwersyteckim płoną tysiące pochodni i po raz kolejny rozbrzmiewa z akompaniamentem gitary pieśń, którą bardzo polubili: Lepiej być włóczęgą niż zdrajcą Lepiej chuliganem niż dyktatorem Lepiej łobuzem niż działaczem partyjnym Lepiej martwym niż komunistą.

Tak odpowiadają liderowi Frontu Ocalenia Narodowego Ionowi Iliescu, który określił ich publicznie mianem golani, co można oddać po polsku słowem „łobuzy”. Kilka dni później mianowany przed trzema miesiącami przez Iliescu na stanowisko ambasadora w Paryżu Alexandru Paleologu (ten sam, który trzydzieści lat wcześniej był w więzieniu świadkiem chrztu Nicolae Steinhardta) oświadcza francuskim mediom, że czuje się ambasadorem łobuzów z placu Uniwersyteckiego w Bukareszcie, a nie żadnego Iliescu. Odwołany w trybie nagłym z placówki udziela jeszcze wywiadu rzeki dwóm francuskim dziennikarzom, w którym opowiada o swoim dramatycznym życiu i który wkrótce ukazuje się w formie książkowej pod tytułem Souvenirs merveilleux d’un ambassadeur des golans (Urocze wspomnienia pewnego ambasadora łobuzów). 20 maja 1990 roku Front wygrywa miażdżąco wybory parlamentarne, a Iliescu zostaje wybrany na prezydenta w pierwszej turze głosami ponad osiemdziesięciu procent wyborców. Kandydaci partii historycznych – chadeków i liberałów – zdobywają razem zaledwie kilkanaście procent głosów. O niedoskonałościach i nieprawidłowościach tego procesu wyborczego można by mówić długo, ale nie ulega wątpliwości, że szczere sympatie rumuńskiego społeczeństwa rozkładają się wtedy z grubsza w ten właśnie sposób. Ludzie na placu są rozczarowani i zdegustowani. Tracą zapał i coraz częściej zostają w domu. Na plac napływają coraz liczniej prawdziwe łobuzy i rozpełzają się po mieście, dokonując licznych aktów pospolitego chuligaństwa z antykomunistycznymi hasłami na ustach. Niektórzy studenccy przywódcy protestu ewoluują ideowo w stronę tradycji rumuńskiego ruchu faszystowskiego z lat trzydziestych. Plac zdycha. 13 czerwca 1990 roku triumfator Iliescu znów wzywa do stolicy obrońców demokracji, tym razem w postaci zorganizowanego tłumu górników z Zagłębia Jiu, uzbrojonych w rozliczne górnicze narzędzia pracy. Obrońcy demokracji harcują po śródmieściu Bukaresztu, lejąc do nieprzytomności nie tylko rzeczywistych chuliganów, ale przede wszystkim napotykanych przechodniów o inteligenckim wyglądzie. Tak kończy się postscriptum do tak zwanej rumuńskiej rewolucji. Robi się szczególnie daleko od happy endu.

Łacińska wyspa na Wschodzie Za wielkimi lasami, u podnóża Karpat, leżała w średniowieczu bezludna kraina. Najeżdżana bywała wprawdzie tymczasowo przez różne wojownicze plemiona, dopiero jednak dzielni Madziarzy objęli ją w posiadanie w końcu I X wieku, czyniąc z niej kraj mlekiem i miodem płynący. W następnych wiekach przywędrował tam z południa barbarzyński lud bełko​cący narzeczem pochodzącym z ludowej łaciny, stanowiącym pozostałość po niegdysiejszych rządach Imperium Rzymskiego na Bałkanach. Było to jedno z największych nieszczęść tragicznej węgierskiej historii. Kilkaset lat później, po I wojnie światowej, barbarzyńcy (już jako Rumuni) odebrali Węgrom ich własny Erdély (kraj za lasami), tłumacząc jego nazwę z łacińska jako Transylwania lub nadając jego nazwie węgierskiej łacińską w brzmieniu formę Ardeal. Oto węgierska, potoczna wizja historii Siedmiogrodu, silnie naznaczona polityką historyczną, czyli pisaniem historii w celach politycznych. Nie mniej stronnicza jest rumuńska, propagandowa wersja dziejów Transylwanii. Według niej szczęśliwa kraina, zaludniona przez rzesze miłujących pokój rumuńskich kniaziów i chłopów, została nawiedzona w średniowieczu przez przybyłych z Azji madziarskich koczowników, których przyjęto z tradycyjną rumuńską gościnnością. Stali się oni jednak okupantem i ukradli prarumuński raj zbudowany przez starożytnych Geto-Daków, których Rzymianie uczynili łacińskimi Europejczykami podczas swego panowania nad Dacją od 106 roku naszej ery do lat siedemdziesiątych wieku następnego. Kolumna Trajana, upamiętniająca podbój Dacji przez rzymskie imperium, jest najbardziej szanowanym w Rumunii starożytnym zabytkiem. To element historycznej mitologii, politycznie wciąż bardzo żywej. Prawda zdaje się leżeć pośrodku, choć precyzyjne jej ustalenie pozostaje zadaniem historyków, o ile ci zdołają się zdystansować od politycznego zacietrzewienia. Wygląda na to, że Węgrzy objęli w posiadanie kraj rzadko zaludniony, politycznie słabo zorganizowany i że to oni nadali mu państwową strukturę. Nie był to jednak bynajmniej kraj bezludny, a ciągła obecność tam ludności budującej swą tożsamość wokół przekształcającego się stopniowo języka pozostawionego przez Rzymian jest historycznie udowodniona. Sytuacja była nieco podobna do tej, jaka istniała na wschodnich kresach I Rzeczypospolitej. Wątła elita ludzi „tutejszych”, pozbawionych silnej tożsamości, uległa madziaryzacji, a chłopski lud trwał w rozproszonych wśród lasów wios​kach na społecznym marginesie, co sprzyjało zresztą zachowaniu odrębności. Dodatkowo wzmacniała ją imigracja posługujących się podobnym łacińskim językiem mieszkańców bałkańskich krain. W rezultacie – co jest tym razem rzeczą pewną – w XV I I wieku ludzie, którzy potem nazwali się Rumunami, stanowili nieco ponad połowę populacji Transylwanii. Dużą grupę ludności stanowili też potomkowie sprowadzonych przez Węgrów w XI I wieku osadników

niemieckich, którzy wnieśli szczególny wkład w rozwój handlu, kultury, w rozkwit rolnic​twa, w tworzenie imponujących ośrodków miejskich. Zwłaszcza owe miasta dysponowały nadanymi przez rządzących tą krainą Węgrów licznymi przywilejami, które sprawiły, że Niemcy zbudowali w Transylwanii coś w rodzaju państwa w państwie. Polskie słowo Siedmiogród – od siedmiu miast niemieckich – jest tłumaczeniem niemieckiej nazwy Siebenbürgen, którą właśnie oni określali swój kraj. Swój – bo Transylwania (czyli Erdély lub Siebenbürgen) stała się ojczyzną trzech narodów. Pozostawmy jednak na boku Niemców i Węgrów, choć wagę „kraju za lasami” dla tych drugich symbolizuje fakt, że główna metropolia tego regionu, Kluż (rum. Cluj-Napoca, węg. Kolozsvár, niem. Klausenburg), jedno z największych miast dzisiejszej Rumunii, jest dla węgierskiej tradycji historycznej przynajmniej tym, czym dla Polaków pozostaje Lwów. Emocjonalne przywiązanie Węgrów do Siedmiogrodu jest w Polsce dość znane. Mniej powszechna jest wiedza o tym, czym jest ta kraina dla Rumunów. *** Aby to zrozumieć, trzeba spojrzeć szerzej. Żywioł etniczno-kulturowy, który złożył się w XI X wieku na naród rumuński, żył i rozwijał się od średniowiecza w trzech regionach, zorganizowanych w odrębnych strukturach państwowych. W Siedmiogrodzie był długo zepchnięty na margines przez rządzących Węgrów. Na południu, znanym w Polsce pod nazwą Wołoszczyzny, wystawiony był na szczególnie ostrą konfrontację z imperium osmańskim. Przez kilka wieków największą wagę miał region północno-wschodni – Mołdawia, państwo dość stabilne, dzielnie stawiające czoła Turkom lub układające się z nimi ze sporym talentem dyplomatycznym. Paktowało lub walczyło także z Polską. „Za króla Olbrachta wyginęła szlachta” właśnie za przyczyną najsłynniejszego hospodara Mołdawii Stefana Wielkiego. Mołdawia stworzyła bastion chrześcijaństwa na pograniczu z tureckim imperium, zhołdowany wprawdzie w pewnym momencie przez Turków, ale nigdy niepozbawiony własnej tożsamości. Już od późnego średniowiecza kwitła tu prarumuńska kultura, której świadectwa można dziś podziwiać w prawosławnych klasztorach, a także w postaci tekstów z epoki renesansu. Mołdawia pozostawała jednak pod dużym wpływem wschodniej słowiańszczyzny. Językiem liturgicznym tamtejszego Kościoła prawosławnego był staro-cerkiewno-słowiański. W tym też języku sporządzano dokumenty w hospodarskiej kancelarii. W rezultacie mowa mieszkańców Mołdawii, zapisywana cyrylicą, zapożyczyła tak wiele słowiańskich słów, że – zdaniem niektórych historyków rumuńskich – Mołdawianie niemal zatracili świadomość jej łacińskiego pochodzenia. Ci sami historycy twierdzą, że zaczęli tę świadomość w pełni odzyskiwać dzięki studiom szlachec​kich synów w Akademii Krakowskiej, a zwłaszcza – w XV I I wieku – w jezuickich kolegiach na wschodnich kresach Rzeczypospolitej, gdzie nauczano w języku łacińskim. Ubocznym skutkiem tych studiów był fakt, że w wielu mołdawskich dworach szlacheckich mówiono

również po polsku. W budowaniu tożsamości przyszłego narodu rumuńskiego szczególną rolę odegrał jednak niezwykły rozwój wypadków w Siedmiogrodzie. Prarumuńska prawosławna ludność tamtego regionu była pozbawiona praw przysługujących innym narodom i wyznaniom. W Księstwie Siedmiogrodzkim obowiązywała „unia trzech nacji”: Węgrów, Szeklerów (węgierskich chłopów-wojowników osiedlanych w Łuku Karpat) oraz Sasów (niemieckich osadników). Równoprawnymi wyznaniami były: katolicyzm Szeklerów, luteranizm, który wyznawali Niemcy, oraz rozpowszechniony wśród Węgrów kalwinizm. Prarumuńska ludność prawosławna była zaledwie tolerowana – zarówno jako wspólnota religijna, jak i jako nacja. Ta sytuacja uległa jednak zmianie na przełomie wieków XV I I i XV I I I na skutek unii biskupów prawosławnych z Kościołem katolickim. Większość transylwańskich pra-Rumunów stała się katolikami obrządku wschodniego. Kler greckokatolicki uzyskał dostęp do wykształcenia na europejskim poziomie i status zbliżony do duchowieństwa innych wyznań. Już w pierwszej połowie XV I I I wieku biskup greckokatolicki Ioan Inocenţiu Micu-Klein stworzył w siedmiogrodzkim mieście Blaj, w siedzibie unickiej metropolii, najważniejszy ośrodek rumuńskiej kultury, promieniujący swymi wpływami również na Mołdawię i Wołoszczyznę. Awans siedmiogrodzkich braci był impulsem w procesie powstawania w XV I I I wieku idei wspólnej rumuńskiej tożsamości, co zaowocowało w wieku XI X dążeniem do utworzenia zjednoczonego, narodowego państwa. Dopiero od wieku XV I I I można mówić o Rumunach jako rodzącym się narodzie – wtedy też pojawiło się na dobre to pojęcie – o rumuńskości jako kształtującej się formie wspólnej kulturowej tożsamości, a potem o Rumunii jako projekcie państwa, które dałoby oparcie temu nowemu bytowi. Po wielu latach rumuńska polityka historyczna zaczęła się powoływać (i powołuje się do dzisiaj) na legendę postaci hospodara Michała Walecznego, który na przełomie XV I i XV I I wieku na kilkanaście miesięcy „zjednoczył wszystkie ziemie rumuńskie”. W istocie, zdolny i wojowniczy władca zdołał na chwilę zapanować jednocześnie nad Wołoszczyzną, Mołdawią i Siedmiogrodem, ale było to raczej rezultatem wojowniczego tasowania feudalnych podległości niż projektem budowy państwa wyrażającego świadomość wspólnoty narodowej, której wtedy jeszcze nie było, zwłaszcza że samo pojęcie narodowej wspólnoty nie było jeszcze w owych czasach czymś oczywistym w żadnym kraju europejskim. *** Wspólnota narodowa Rumunów zrodziła się w pełni dopiero w wieku XI X , na fali środkowoeuropejskiej Wiosny Ludów. Po rosyjsko-tureckiej wojnie krymskiej, w sytuacji zamętu w Europie, elita polityczna Mołdawii i Wołoszczyzny za pomocą błyskotliwej gry dyplomatycznej dopracowała się stopniowo wstępnej zgody mocarstw na ideę zjednoczenia tych dwu krajów. Alexandru Ioan Cuza, mołdawski bojar, został wybrany

w 1859 roku na hospodara w obu księstwach, których wspólną stolicą stał się wołoski Bukareszt. Od tej unii personalnej datuje się początek procesu tworzenia niepodległego rumuńskiego państwa, zakończonego dwadzieścia lat później udziałem w wojnie z Turcją i koronacją na króla Rumunii Karola I z niemieckiej rodziny Hohenzollernów. Karol został zaproszony przez rumuńskich polityków do objęcia rządów po obaleniu Cuzy w roku 1866 przez tak zwaną Potworną Koalicję, która zyskała sobie złowrogie miano z racji tego, że zgromadziła wszystkie konkurujące ze sobą partie polityczne, zjednoczone protestem przeciw autorytarnym jakoby zakusom władcy. Politycy – myśląc bardzo rozsądnie – doszli do wniosku, że budowanie własnej dynastii panującej z wykorzystaniem którejś z rodzimych rodzin arystokratycznych grozi zawiściami, napięciami i konfliktami do niczego niepotrzebnymi młodemu państwu. A wybór osoby dwudziestosześcioletniego wówczas Karola Hohenzollerna okazał się strzałem w dziesiątkę. W orbicie nowej struktury państwowej nie znaleźli się z początku Rumuni siedmiogrodzcy, którzy przecież odegrali ważną rolę w tworzeniu koncepcji wspólnej rumuńskiej tożsamości. Ową tożsamość stworzono z elementów różnych, by nie rzec sprzecznych. Mentalność i kultura greckokatolickich Siedmiogrodzian, ukształtowana w silnym związku z Zachodem, w ramach imperium habsburskiego, różniła się od kulturowej tożsamości zbałkanizowanych prawosławnych Wołochów – zwanych dziś „sudystami” (czyli południowcami) – nie mniej niż tożsamość Chorwatów różni się od tożsamości Serbów. Jeszcze inny element wnosiła Mołdawia, przez wieki zwrócona ku słowiańskiemu Wschodowi, a przejściowo także ku Polsce. Skuteczne stworzenie z tych trzech żywiołów jednego, spójnego narodu było wielkim osiągnięciem działającej we wszystkich trzech regionach rumuńskiej elity politycznej XI X wieku. Osiągnięciem niemającym sobie równych na Bałkanach, gdzie tożsamość budowano zawsze przez wyszukiwanie, podkreślanie i używanie w celach wojennych różnic kulturowych i etnicznych ze skutkiem, który tragicznie dał o sobie znać jeszcze w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. By sukces ten okazał się możliwy, potrzebna była jednak idea przewodnia. Stało się nią akcentowanie zachodniego charakteru „łacińskiej wyspy na Wschodzie”, jaką miała być nowo powstała Rumunia. Wspomnienie rzymskiej prehistorii Dacji, leżącej głównie na obszarze późniejszego Siedmiogrodu, nabrało znaczenia wagi najwyższej. Polityka historyczna, zakorzeniona głęboko i trwale w rumuńskiej racji stanu, to poszukiwanie źródeł narodowej tożsamości w spotkaniu staro​żytnych Geto-Daków z ich rzymskimi okupantami, które dokonało się właśnie w dzisiejszej Transylwanii. W rezultacie przeciętny Rumun jest przekonany, że jego naród liczy sobie nie dwieście, ale prawie dwa tysiące lat. I że właśnie Siedmiogród jest najbardziej rdzenną z rumuńskich ziem. Dlatego historyczny spór Rumunów z Węgrami o Ardeal będący Transylwanią lub Transylwanię będącą Ardealem jest tak dramatyczny. O przejściu z cyrylicy na alfabet łaciński zadecydowano w mołdawsko-wołoskim

księstwie Cuzy, ale dzieła relatynizacji języka dokonali przede wszystkim rumuńscy intelektualiści siedmiogrodzcy oraz Kościół greckokatolicki. Liczne zapożyczenia z języka francuskiego wiązały się również z faktem, że to właśnie Francja była tym z ówczesnych mocarstw, które z największą sympatią traktowało narodziny Rumunii i stało się dla mieszkańców tego kraju głównym europejskim punktem odniesienia. Operacja świadomego odrzucania wszystkiego, co przez wieki związało prarumuńską kulturę ze wschodnią słowiańszczyzną, przyniosła natomiast głęboko zakorzenioną w kulturze rumuńskiej i żywą do dziś niechęć wobec Rosji, a nawet Ukrainy, traktowanej jako jej przedłużenie. W rezultacie instynktowna antyrosyjskość stała się częścią rumuńskiej tożsamości, a trudny w kraju prawosławnym wysiłek zaprzeczania związkom z kulturą wschodniosłowiańską jest jednym z jej kamieni węgielnych. Jednak nie tylko Francja miała się przyczynić do kulturowych związków nowego kraju z zachodem Europy. Szczególną, choć bardziej dyskretną rolę odegrał kontakt z kulturą niemiecką. Nie tylko dzięki obecności w Siedmiogrodzie germańskiej społeczności, z którą stosunki układały się Rumunom lepiej niż z rządzącymi tym regionem Węgrami i która w 1918 roku poparła przyłączenie Transylwanii do rumuńskiego państwa. Również dlatego, że kultura niemieckojęzyczna oddziaływała na Rumunów poprzez austriackie rządy nad Siedmiogrodem i północną Mołdawią, znaną pod nazwą Bukowiny. Pochodzący właśnie z Bukowiny największy narodowy wieszcz rumuńskiej literatury, romantyczny poeta Mihai Eminescu, odbył studia w Wiedniu i Berlinie. Wreszcie pewną rolę odegrał sympatyczny paradoks: „łacińską wyspę na Wschodzie” budował z niemiecką solidnością król Karol I Hohenzollern. Prawie pięćdziesięcioletnie rządy genialnego Niemca, zafascynowanego technicznym, politycznym i ekonomicznym postępem dziewiętnastowiecznej Europy, zaowocowały dużym cywilizacyjnym awansem tego zacofanego kraju na rubieżach kontynentu. Gdy umierał na początku I wojny światowej, pozostawiał po sobie nieźle rozwinięte, jak na owe czasy, europejskie państwo. *** Miało ono niedługo przeżyć historyczny sukces, wieńczący proces jego tworzenia. W następstwie wydarzeń I wojny światowej, pod rządami drugiego króla, Ferdynanda, doszło do przyłączenia do Rumunii Siedmiogrodu oraz sąsiadujących z nim regionów. Akt zjednoczenia nastąpił 1 grudnia 1918 roku, na mocy decyzji rumuńskiego Zgromadzenia Narodowego w transylwańskim mieście Alba Iulia. Część Siedmiogrodu zajęta była już wtedy przez przybyłą zza Karpat armię rumuńską, ale zadecydowała wyrażona pokojowo wola większości mieszkańców tego regionu (Rumunów, ale również Niemców), przyjęta potem do wiadomości przez mocarstwa europejskie w traktacie z Trianon. Rolę przywódczą odegrała greckokatolicka Rumuńska Partia Narodowa ze swym historycznym liderem Iuliu Maniu. 1 grudnia – dziś święto narodowe Rumunii – jest dla Węgrów jedną z najczarniejszych dat w ich historii.

Rok 1918 przyniósł również przyłączenie do Rumunii dwóch innych regionów: pozostającej dotąd pod władzą Austrii Bukowiny z rumuńsko-ukraińsko-niemieckożydowsko-polskim miastem Czerniowce (w którym żaden z tych narodów nie stanowił większości), a przede wszystkim Besarabii ze stolicą w Kiszyniowie. Tak zrodziła się Wielka Rumunia (România Mare), której powstanie zawróciło w głowach Rumunom na ponad dwadzieścia lat. Były to lata prosperity. Bukareszt stał się jedną z najbardziej atrakcyjnych stolic Europy, zwaną Paryżem Wschodu, znacznie trafniej niż o wiele uboższa Warszawa, również aspirująca do tego miana. Wielkie złoża ropy naftowej i rolnicze latyfundia przyniosły dobrobyt rumuńskiej elicie. Z piszczących od biedy Włoch napływały tysiące gastarbeiterów do bogatej stolicy „łacińskiej wyspy na Wschodzie”. Jako robotnicy budowlani wznosili rumuńskim bogaczom wspaniałe wille, których niezwykła architektura zachwyca do dziś w dzielnicach Cotroceni i Aviatorilor. Ich potomkowie żyją nadal w Bukareszcie, dzięki czemu włoska mniejszość etniczna w Rumunii ma nawet deputowanego w parlamencie. Były to czasy snów o potędze, które zbliżyły Rumunię z Polską marszałka Józefa Piłsudskiego, traktującego tego południowego partnera priorytetowo (obok Turcji) w ramach swej koncepcji stawiania czoła odradzającej się potędze Rosji pod postacią Sowietów. Był to jednak również okres rozpasanej korupcji i demoralizacji państwa, którym patronował wyjątkowo kontrowersyjny władca, król Karol I I . A także epoka ponurej działalności faszystowskiego Legionu Michała Archanioła, znanego później pod nazwą Żelaznej Gwardii. Chwila prawdy nadeszła w 1940 roku, gdy Węgry (za zgodą Niemiec) zagarnęły przejściowo północną część Siedmiogrodu, dopuszczając się następnie licznych aktów terroru wobec ludności rumuńskiej na tym obszarze, a Rosja sowiecka zaanektowała Besarabię. To właśnie celem jej odbicia, traktowanego jako narodowy priorytet, marszałek Ion Antonescu, faktyczny dyktator rumuńskiego królestwa, wciągnął Rumunię do wojny z ZSRR u boku Hitlera. Straszliwe straty, jakie poniosła armia na Wschodzie (zwłaszcza pod Stalingradem), pozostają do dziś traumą żywo pamiętaną w rumuńskich rodzinach. To doświadczenie nałożyło się na wspomnianą już antyrosyjskość zakorzenioną w rumuńskiej tożsamości. Prawdziwym wybrykiem historii jest fakt, że antyrosyjskie resentymenty rumuńskiego społeczeństwa zdołali wykorzystać po latach do umacniania swej władzy nawet komuniści w drugiej połowie XX wieku. Już na początku lat sześćdziesiątych, pod koniec stalinowskich rządów Gheorghe Gheorghiu-Deja, komunistyczna Rumunia sugerowała i wymuszała w praktyce swój dystans wobec Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Zabarwiony antyrosyjsko nacjonalizm był jednak widoczny przede wszystkim w polityce jego następcy, Nicolae Ceauşescu. Sierpień 1968 roku stał się dla niego w przybliżeniu tym, czym Październik 1956 roku dla Władysława Gomułki. Ostentacyjnie odmawiając udziału armii rumuńskiej w najeździe Układu Warszawskiego na Czechosłowację, wzbudził entuzjazm i autentyczną miłość rumuńskiego społeczeństwa. A także podziw Zachodu, który

przez lata obdarzał dyktatora zaufaniem, w błędnym przekonaniu, że demonstruje on rzeczywiście opozycyjną postawę wobec moskiewskiej centrali, utrzymując na przykład stosunki dyplomatyczne z Izraelem lub z Chile po zamachu Pinocheta. Była to w dużej mierze gra pozorów, oparta w mistrzowski sposób na historycznych resentymentach narodu. W rzeczywistości reżim Ceaușescu pozostał dostatecznie lojalnym aliantem Kremla, by ten akceptował tę dziwaczną grę, ciągnąc z niej dyplomatyczne i wywiadowcze profity, jakich był w stanie dostarczyć tak dobrze widziany przez Zachód sojusznik. I mając dość długo pewność, że władza komunistów w Rumunii ma solidną podstawę w postaci poparcia narodu. *** A była to władza wyjątkowo okrutna, również, a nawet zwłaszcza, przed epoką Ceaușescu. W latach pięćdziesiątych doszło do nienotowanej w innych krajach obozu komunistycznego społecznej degradacji, a nawet fizycznej eksterminacji przedwojennej elity. Agresja, z jaką potraktował ją rumuński komunizm, miała też historyczną przyczynę. W przedkomunistycznym społeczeństwie rumuńskim istniała wyjątkowa przepaść między wyrafinowaną elitą społeczną a ludem – robotnikami, a zwłaszcza chłopami, którymi przedstawiciele warstw wyższych głęboko gardzili. Pisze o tym Magdalena Samozwaniec, która mieszkała w Bukareszcie w połowie lat dwudziestych jako żona Jana Starzewskiego, sekretarza poselstwa RP . Kilka rozdziałów drugiego tomu jej książki Maria i Magdalena to genialny reportaż ze stolicy narodzonej przed chwilą Wielkiej Rumunii. Już z okien polskiego poselstwa, patrząc na ulicę Calea Victoriei, żona polskiego dyplomaty dostrzegła nieco egzotyczny dla Polki problem: „Była to ulica jak gdyby tylko przeznaczona dla bukareszteńskiego high-life’u, dla wspaniałych pojazdów, luksusowych samochodów. Gdy chłopek ze skrzypiącym wozem, zaprzężonym w jakąś dychawiczną chabetę, chciał przejechać tą główną arterią, to nawet piękne, spasione koniki, wiozące bojarów lub dygnitarzy, spoglądały na niego spode łba. W żadnym kulturalnym kraju nie spotykało się w wieku dwudziestym takiej przepaści między panem a chłopem, jak w Rumunii. Madzia nigdy nie zapomni niesłychanie groteskowej sceny, jaka miała miejsce, gdy państwo Starzewscy zamieszkali u księżny Sutzo. Księżna wyszła na balkon właśnie w momencie, kiedy chłop rumuński, siedzący na wozie, okładał batem konia, który nie mógł pociągnąć przeładowanego wozu. Oburzona tym widokiem, przechyliła się przez poręcz balkonu i zaczęła przeklinać: – Ty przeklęty, śmierdzący drakul (diable)! Za to, że bijesz konia, zdechniesz wraz z żoną i dziećmi! Na to chłopek zsiadł z wozu, ukląkł na ulicy, złożył ręce jak do modlitwy i zaczął jęczeć: – Domnica, litości! Możesz mnie przekląć, nędznego robaka, ale daruj życie żonie i dzieciom! – No – rzekła łaskawie bojaryni – niech twoja sobaka ze szczeniętami żyje, ale ty zdechniesz, jak jeszcze raz uderzysz konia! – Pogroziła mu palcem i wróciła do salonu, z miną władczyni, zadzierając siwą głowę do góry”.

W latach pięćdziesiątych komuniści pozwolili dojść do głosu nagromadzonej frustracji. Jej odległym w czasie echem była obietnica Iona Iliescu z końca stycznia 1990 roku, że nie dopuści do powrotu kapitalistów i obszarników. Społeczeństwo rumuńskie wyszło wtedy z kilkudziesięcioletniej komunistycznej lodówki. Nieufność inteligenckiej elity wobec prostego człowieka – i vice versa – odwzorowała na jakiś czas przedwojenne podziały. Pod tym względem Rumunia różniła się jeszcze dwadzieścia lat temu radykalnie od Polski, w której tradycja ponadklasowej solidarności powstawała nieśmiało już w zamierzchłych czasach zaborów, a rozwinęła się na chwilę w pełni w epoce Solidarności pisanej wielką literą. W rumuńskiej mitologii historycznej utrwaliła się natomiast pamięć o osobie pierwszego wspólnego władcy. Alexandru Ioan Cuza miał być jakoby szczególnie wrażliwy na krzywdę ludu i dlatego też został odsunięty od tronu przez polityków. Ludowym bohaterem pozytywnym stał się też pierwowzór mitycznego Drakuli – średniowieczny hospodar wołoski Vlad Palownik, władca sprawiedliwy, walczący okrutnymi metodami z tureckim wrogiem, ale również z uciskającymi lud bojarami. Polityka historyczna reżimu Ceaușescu była jednak o dziwo mniej klasowa, a bardziej nacjonalistyczna – odwoływała się przede wszystkim do czasów sprzed rzymskiego podboju – do pogańskiego państwa Daków. Dyktator, choć tolerował Kościół prawosławny i na różne sposoby wykorzystywał go do swych celów, był wojującym ateistą. W gruncie rzeczy żywił jednak głęboką nieufność do Zachodu, podobnie jak prawosławni faszyści w latach trzydziestych. *** Zawieszony między Wschodem a Zachodem naród ma do dziś pewne kłopoty z określeniem swej tożsamości, bo złożyły się na nią w historii różne, niekiedy sprzeczne elementy, z których można czerpać właściwie dowolnie. Musi się też tłumaczyć ze swej nierzadko pokrętnej polityki aliansów zawiązywanych i zrywanych w zależności od doraźnych potrzeb. Taką bowiem tradycję – pragmatycznego lawirowania wśród groźnych, a często skłóconych sąsiedzkich potęg – stworzyło doświadczenie historyczne tego ludu już od średniowiecza. To lawirowanie przynosiło przez wieki korzyści, ale prowadziło też często w historyczne pułapki. Szczególnie kłopotliwy stał się w XX wieku udział Rumunii w I I wojnie światowej: walka u boku Hitlera przeciw Sowietom, a potem spektakularna zdrada niemieckiego sojusznika w obliczu klęski. Powojenna rumuńska historiografia wyeksponowała jako chwalebną datę 23 sierpnia 1944 roku, gdy młodociany król Michał I , głównie z pomocą przywódcy Narodowej Partii Chłopskiej Iuliu Maniu, odsunął od władzy marszałka Antonescu i odwrócił sojusze. Komuniści stworzyli przy tym wydumaną legendę o swym decydującym udziale w tym wydarzeniu. Inny historyczny mit, powtarzany przez Rumunów do dzisiaj, głosi, że przystąpienie armii rumuńskiej do działań przeciw Niemcom skróciło

wojnę o sześć miesięcy. Trudno ustalić dlaczego sześć, a nie cztery lub osiem, ważna jest teza: Rumuni znaleźli się wśród zasłużonych zwycięzców. W 2007 roku Rumunia przystąpiła do Unii Europejskiej, a parę lat wcześniej do N ATO , kończąc proces swej jednoznacznej integracji z Zachodem, silnie wspieranej, jakimś nieomylnym instynktem, przez tamtejszą opinię publiczną. Gdyby nie niepewny świat, w którym żyjemy, można by to dziś od biedy uznać za happy end. Przedtem jednak państwo rumuńskie musiało w przyspieszonym trybie przezwyciężyć wiele kompleksów, sentymentów i resentymentów. Choćby unormować stosunki z Węgrami. Oraz do pewnego stopnia z Ukrainą, traktowaną niechętnie, jako rzekoma część ewentualnego wschodniosłowiańskiego zagrożenia. A także przeżyć burzliwe społeczne i gospodarcze przemiany, które pogodziły lub zrównały w złym i dobrym Rumuna z ludu z Rumunem z elity, rodząc też nowe, nieznane w przeszłości podziały i wyzwania, o których nie śniło się przodkom.

Dlaczego tata jest smutny W piątek 18 maja 2001 roku na bukareszteńskim lotnisku Otopeni ląduje samolot, którym wraca do ojczyzny były król Rumunii Michał, zwany powszechnie w kraju Michałem Pierwszym. Wbrew wszelkiej logice, bo nawet najbardziej zajadli rojaliści stracili już nadzieję, że przydarzy się jeszcze kiedyś jakiś Michał Drugi. Byłego monarchę wita na płycie aeroportu jeden z doradców Iona Iliescu, Victor Opaschi. To on niedługo wcześniej odwiedził króla w jego emigracyjnej rezydencji w miejscowości Versoix koło Genewy, wręczając mu bardzo uprzejmy list od postkomunistycznego prezydenta z zaproszeniem do odwiedzenia kraju oraz kilkanaście butelek ulubionych przez byłego władcę gatunków rumuńskich win. Na lotnisku kłębi się tłum dziennikarzy, a wśród nich kłębię się i ja – tym razem jako świeżo upieczony stały korespondent „Rzeczpospolitej” w Bukareszcie. Towarzyszymy królowi, królowej Annie i najstarszej z ich córek, księżniczce Małgorzacie, w drodze do Pałacu Elżbiety, gdzie prezydent zaproponował mu rezydencję. W grobowej ciszy przemierzamy wraz z monarchą pałacowe salony, aż do drzwi królewskiego apartamentu. Nikt nie śmie zadawać pytań, bo przedstawiciele króla i prezydenta zgodnie uprzedzili, że nie będą składane żadne oświadczenia. A jednak, żegnając dziennikarzy, siedemdziesięciodziewięcioletni wtedy Michał I mówi cichym głosem kilka krótkich zdań z łagodnym uśmiechem i nieprzeniknionym wyrazem twarzy. – To dość smutne miejsce. – Nawiązuje do faktu, że właśnie w Pałacu Elżbiety pięćdziesiąt cztery lata wcześniej, w wieku dwudziestu sześciu lat, został zmuszony w 1947 roku do abdykacji. – Tych, którzy do tego doprowadzili, już nie ma. To paradoks, że zostałem już tylko ja. Dziś jednak są to już sprawy przeszłe. Następnego dnia prezydent Iliescu podejmuje Michała I kolacją w pałacu prezydenckim Cotroceni, jednej z przedwojennych rezydencji królewskich. Obaj panowie spotykają się po raz pierwszy w życiu i podają sobie ręce, a nie nogi. Mimo że dziesięć lat wcześniej, podczas swej pierwszej kadencji prezydenckiej, reformujący socjalizm Ion Iliescu traktował byłego monarchę emigranta jako symbolicznego wroga numer jeden. Na krótką wizytę w Rumunii pozwolił mu łaskawie tylko raz, na Wielkanoc 1992 roku. Na ulice Bukaresztu wyległy wtedy setki tysięcy ludzi witających Michała I . Prezydent postanowił więcej nie ryzykować. Gdy król próbował odwiedzić ojczyznę, na lotnisku zamykano chwilowo biuro wizowe. Gdy raz wbito mu przez nieporozumienie wizę do brytyjskiego paszportu, policja drogowa zawróciła go siłą z powrotem na Otopeni. Ale Iliescu z początku trzeciego tysiąclecia to już inny Iliescu, a jego postkomuniści to już inni postkomuniści. Zwłaszcza że wiele się w międzyczasie wydarzyło. W 1996 roku postkomuniści i ich charyzmatyczny prezydent przegrali wybory i na cztery lata przeszli do opozycji. Centroprawicowe władze z chadekami i prezydentem Emilem Constantinescu na

czele przywróciły Michałowi I obywatelstwo rumuńskie. Dostał paszport dyplomatyczny wraz z uprzejmą prośbą, by czynnie wsparł na Zachodzie rumuńskie dążenia do członkostwa w U E i N ATO , co też uczynił z zapałem, lobbując zwłaszcza u kuzynów na siedmiu dworach monarszych w Unii Europejskiej. W Rumunii mógł bywać, kiedy chciał, i często z tego korzystał. Dawano mu jednak delikatnie do zrozumienia, że osiedlenie się przezeń w kraju na stałe nie byłoby mile widziane. Wybory z jesieni 1996 roku przyniosły bowiem coś w rodzaju republikańskiego katharsis. Po raz pierwszy w historii rumuńskiej państwowości naród suwerenną wyborczą decyzją zmienił jednocześnie szefa państwa i parlamentarną większość. W tej sytuacji nie tylko nowo wybrany prezydent, ale nawet związani z nim chadecy o rojalistycznych skłonnościach nabrali dystansu wobec idei monarchii i wobec samego byłego władcy. Nieśmiała monarchistyczna wypowiedź ministra kultury Iona Caramitru spotkała się natychmiast ze stanowczą reprymendą. A jednak pod koniec kadencji parlamentu i prezydenta Constantinescu, w 2000 roku, wniesiono do prac legislacyjnych projekt ustawy o statusie byłych głów państwa, przyznający każdej z owych głów służbową rezydencję, samochód z kierowcą, ochronę i stosowną emeryturę wraz z uposażeniem na prowadzenie sekretariatu. Projekt był w dużej mierze skopiowany z analogicznej ustawy polskiej o statusie byłych prezydentów, ale w rumuńskim przypadku objął również byłego, wciąż żyjącego króla, któremu zaproponowano państwową rezydencję w Pałacu Elżbiety, mającym mu być może przypominać o abdykacji sprzed ponad pół wieku. Rzecz jednak nie w pałacu, ale w statusie – odtąd nie miał już być tylko obywatelem Michałem Hohenzollernem, wyposażonym łaskawie w paszport dyplomatyczny, ale prawnie uznanym byłym władcą. Ustawę uchwalono ostatecznie dopiero po powrocie do władzy postkomunistów i samego Iliescu, co można uznać za sympatyczny żart historii. Ich – w przeciwieństwie do chadeków o przedwojennym rodowodzie – nie można było podejrzewać o intencję przywrócenia monarchii, której prawie nikt w Rumunii już nie chciał. Mogli więc sobie pozwolić na przyjęcie byłego króla na ziemi ojczystej z otwartymi ramionami. Ich przyjazny gest wobec monarchy miał też podkreślić pojednanie z historią i zwrot w kierunku cywilizowanej europejskiej socjaldemokracji zrywającej z komunistyczną przeszłością, na jaki zdecydowali się w ciągu czterech lat pozostawania w opozycji. – Ewolucja Iliescu jest spektakularna – powiedział mi wtedy nieco zszokowany Bogdan Ficeac, redaktor naczelny prawicowego dziennika „Romaniâ Liberă”. I o takie wrażenie chodziło z kolei prezydentowi, który po czteroletniej przerwie powrócił do władzy pod zgoła innymi hasłami niż wrogie okrzyki z 1990 roku przeciw kapitalistom i obszarnikom. *** Historia rumuńskiej rodziny królewskiej jest jeszcze krótsza niż historia zjednoczonego rumuńskiego państwa. Jest to jednak opowieść jak z bajki – czasem pięknej, czasem

groźnej, ale ważnej dla historii narodu. Otwiera ją Karol I Hohenzollern z katolickiej linii Sigmaringen, sprowadzony w 1866 roku z Niemiec przez polityków zjednoczonych prarumuńskich księstw. Świadectwa osób towarzyszących jego przybyciu do Bukaresztu mówią o wzruszeniu, jakiego doznał na widok tysięcy witających go ludzi, oraz o pewnym zdziwieniu dwudziestosiedmioletniego kandydata na władcę rodzącej się Rumunii, gdy pokazano mu skromny pałacyk, który miał się stać jego pierwszym Pałacem. A także o patetycznych słowach, które zaciskając zęby, wypowiedział tego samego dnia wieczorem, podczas zaprzysiężenia w parlamencie: „Postawiwszy nogę na tej świętej ziemi, stałem się Rumunem”. A jednak Karol zachował przez całe życie wierność tej deklaracji złożonej wtedy jeszcze nieco na wyrost, a jego słowa okazały się – by tak rzec – prorocze. Debiutując, jeszcze nie jako król, ale jako wspólny hospodar Mołdawii i Wołoszczyzny, wziął się od poniedziałku do roboty wraz z rumuńskimi politykami, którzy go do niej zatrudnili. Doprowadził do uchwalenia konstytucji porządkującej system polityczny według modelu monarchii konstytucyjnej i dbał o jego stabilność. Budował drogi i linie kolejowe, porządkował system monetarny, wspierał organizacje przemysłowców i stymulował działalność kredytową banków na rzecz ludności na różnych szczeblach bogactwa. Hasło „Gospodarka, durniu!” – wymyślone ponad sto lat później na potrzeby kampanii wyborczej przez jednego z amerykańskich prezydentów – było drogowskazem dla mądrego Niemca, któremu Rumuni podarowali jego pięć minut w historii, co trwały prawie pięćdziesiąt lat. Własnymi rękoma budował nowy europejski kraj. Pracował u podstaw i posiłkując się ofiarowanym mu na tacy autorytetem, wprawiał w ruch modernizację rodzącego się państwa zaskakująco skutecznie. W latach 1877–1878, w wyniku udziału wraz z Rosją w wojnie przeciwko Turcji, zjednoczona Rumunia pod jego książęcym berłem wywalczyła ostatecznie uznanie swej pełnej niepodległości. W roku 1881 Karol I koronował się na króla nowo narodzonego państwa. Gdyby nie było to tylko państewko na prowincji dziewiętnastowiecznej Europy, to przeszedłby zapewne do historii kontynentu jako powszechnie znany, wybitny i wyjątkowo pracowity władca. A tak – pozostała mu tylko żywa do dziś wdzięczność Rumunów. Oraz osobista przyjaźń i szacunek, jakimi darzył go wielki cesarz Franciszek Józef. Tenże odwiedzał Karola I w jego letniej rezydencji, neorenesansowym zamku Peleş w karpackim kurorcie Sinaia, w którym rumuński monarcha wyrychtował mu oddzielny, cesarski apartament. Zamek Peleş – najbardziej trafny pomnik, jaki wystawił sobie władca wizjoner opętany ideą nowoczesności – to jeden z najcenniejszych zabytków rumuńskiej przeszłości. Zbudowany w latach 1873–1883, a potem udoskonalany i rozbudowywany aż do śmierci króla w 1914 roku, jest dziś przede wszystkim niezwykłym muzeum techniki. Wyposażono go we wszystkie najnowocześniejsze w owych czasach urządzenia, czyniące życie codzienne łatwym i przyjemnym. Karol rzucił wyzwanie naturze, bo miejsce, które sobie upodobał na zboczu w Karpatach, pełne górskich źródeł i strumieni, postawiło przed bardzo zdolnymi

rumuńskimi wykonawcami jego wizji niemałe trudności techniczne. Przede wszystkim ujarzmiono wodę na placu budowy. Woda z położonych jeszcze wyżej źródeł, zebrana w jedno koryto, posłużyła w 1897 roku jako siła napędowa hydroelektrowni zaopatrującej w energię ponad trzy tysiące żarówek, kilkadziesiąt lamp w parku i osiem silników elektrycznych. W zam​ku powstał też system elektrycznych dzwonków sygnalizacyjnych, dwie windy, szklany dach nad dziedzińcem wewnętrznym, wprawiany w ruch jednym przyciśnięciem guzika, organy z elektryczną dmuchawą, mechaniczny instrument odtwarzający muzykę z perforowanej taśmy, a nawet centralny odkurzacz: elektryczne pompy próżniowe w podziemiach i sieć rur w ścianach z końcówkami we wszystkich pomieszczeniach. Sprzątaczki wtykały w owe końcówki giętkie rury zakończone szczotkami i odkurzały w zupełnej ciszy, bo pompy hałasowały daleko w piwnicy. W kwietniu 2002 roku pokazuje mi te wszystkie cudeńka Daniela Voitescu z Muzeum Narodowego Peleş. Pani Voitescu sprowadza mnie też do zamkowych podziemi, niedostępnych dla zwykłych turystów, i tam pokazuje mi dwa olbrzymie piece zasilające skomplikowany system ogrzewania i nawilżania powietrza, konieczny w zamku pełnym zabytkowych obrazów. Z początku palono w nich drewnem, potem mazutem, a od 1939 roku paliwem stał się gaz. Piece ogrzewają do dziś wodę wędrującą do olbrzymich kaloryferów w kilkunastu piwnicznych komorach, na których zamontowano tace z wodą zamieniającą się z wolna w parę pod wpływem ciepła kaloryferów. Zimne powietrze, zasysane z zewnątrz kanałem wlotowym ukrytym wśród parkowej zieleni, jest w owych komorach ogrzewane i nawilżane, po czym poprzez system rur w zamkowych ścianach dociera do stu sześćdziesięciu pokoi i salonów. – Taki system ogrzewania i nawilżania zastosowany w 1893 roku w Belgii jest niesłusznie reklamowany jako pierwszy na świecie – podkreśla z powagą pani Voitescu. – W Peleşu działał już dziesięć lat wcześniej. Trzy lata wcześniej niż gdziekolwiek indziej, już w 1883 roku, rumuński król i odwiedzający go cesarz z Wiednia mogli też skorzystać z ważnego dla postępu cywilizacji wynalazku WC z bieżącą wodą, który – według naukowych ustaleń pani Voitescu – niektórzy autorzy niesłusznie przypisują Anglikowi Thomasowi Crapperowi i datują dopiero na rok 1886. Własne ujęcia wody z pobliskich źródeł i wieża ciśnień w lesie otaczającym zamek (a potem pompy elektryczne) pozwoliły na zbudowanie aż trzydziestu łazienek, które renomowana wówczas firma z Baden-Baden wyposażyła w olbrzymie niklowane wanny, bidety, umywalki oraz wspomniane WC . Już w 1885 roku Karol I nawiązywał też kontakt ze światem przy użyciu telefonu, choć w pierwszych miesiącach mógł się połączyć tylko z Pałacem Królewskim w Bukareszcie i stacją kolejową w Sinai. W 1906 roku, jedenaście lat po narodzinach wynalazku braci Lumière, rumuński król zasiadł przed ekranem własnego kina, na które przerobiono zamkowy teatr.

Karol

I

*** zasadził drzewo genealogiczne rodziny królewskiej i zbudował odlotowy zamek.

Do pełni szczęścia zabrakło mu tylko syna, bo królowa Elżbieta, którą za młodu sam sobie wybrał i którą bardzo kochał (znana również pod literackim pseudonimem Carmen Silva), urodziła niestety tylko córkę, która w dodatku zmarła w wieku trzech lat. Ten osobisty dramat król zniósł dzielnie i nieopatrznie wyznaczył na następcę tronu swego bratanka Ferdynanda, którego Rumuni nigdy nie nazwali Ferdynandem Pierwszym, bo chyba nikt nigdy nie zamarzył o Ferdynandzie Drugim. Bratanek, który przejął tron po śmierci Karola I u progu I wojny światowej, skonsumował największy happy end w historii Rumunii – zjednoczenie z Siedmiogrodem, Besarabią i Bukowiną. Po nim koronował się w 1922 roku powtórnie na króla Wielkiej Rumunii w zbudowanym ​specjalnie na tę okazję monumentalnym kościele w Alba Iulia, wzniesionym, jako historyczne wyzwanie, tuż obok najważniejszej w Siedmiogrodzie węgierskiej katedry katolickiej. Ferdynand był człowiekiem poczciwym, sympatycznym i łagodnym, ale od wybitności stryja dzieliły go lata świetlne. Magdalena Samozwaniec opisuje przyjęcie, podczas którego została przedstawiona – u boku męża – rumuńskiej parze królewskiej. „Król Ferdynand ma na sobie galowy mundur obwieszony orderami. Mały, przysadzisty, z krzywymi nogami, wygląda jak wyobrażenie baśniowego króla Ćwieczka […], z którym nikt nie pije i nie rozmawia, ponieważ on pierwszy musi się odezwać. Madzia, to »dobre serduszko«, lituje się nad opuszczonym starszym panem i pierwsza zaczyna z nim towarzyską rozmowę wbrew przyjętemu protokołowi, co wzbudza zrozumiałe zamieszanie. Królik jest jednak zachwycony. Rozmawia z zapałem, wygłodniały, stęskniony za jakąś normalną towarzyską rozmową. Popijają razem szampana, generałowie robią wokół tej pary cercle, podsłuchując ich rozmowę. Jaś po powrocie do domu nie wie, czy ma żonie zrobić wymówki, iż postąpiła wbrew przyjętym przepisom, czy też powinien ją pochwalić, bo ostatecznie to zrobiło na wszystkich ogromne wrażenie, że król Ferdynand cały wieczór tylko się nią zajmował. Sukces nie lada. Wybiera więc drogę pośrednią: – Dobrze, że ci się udało, moje Madziątko, ale na przyszłość, błagam, unikaj tego rodzaju wyskoków. Przecież cię pouczałem, że do ukoronowanych głów zwykły śmiertelnik nie ma prawa pierwszy się odezwać i musi czekać, aż one wpierw do niego zagadają. – To byłabym czekała do rana – odpowiada krnąbrna osóbka. – Czy nie zauważyłeś, jaki ten biedny Ferdynand jest nieśmiały? Stał koło mnie, przestępował z jednej krzywej nogi na drugą krzywą nogę, otwierał usta, aby coś powiedzieć, i ani be, ani me. Trzeba mieć trochę serca i litości, nawet dla ukoronowanych głów”. Jeśli panowanie Ferdynanda nie przeszło do historii jako kompletne nieporozumienie, to chyba dlatego, że dysponował siłą uderzeniową, jaką stała się żona, z którą go zaślubiono na wiele lat przed objęciem tronu, gdy miała lat osiemnaście. Królowa Maria nie wypadła sroce spod ogona. Po ojcu była wnuczką brytyjskiej królowej Wiktorii, a po matce – cara Aleksandra I I . Do historii przeszła zaś jako jedna z najwybitniejszych postaci rumuńskiej dynastii. Traktowana z początku nieufnie, zdobyła przebojem serca Rumunów dopiero jako małżonka koronowanego monarchy, służąc niestrudzenie w charakterze sanitariuszki

w szpitalach wojskowych podczas I wojny światowej. W rzeczywistości jednak jej rola nie sprowadzała się do roli pielęgniarki żołnierzy. Jej wpływ na rumuńską politykę, przynajmniej do śmierci męża w 1927 roku, był tak duży, że historycy skłaniają się ku ocenie, iż Ferdynand był tylko jej marionetką. Znany temperament pięknej królowej, wobec ogólnego braku temperamentu małżonka, sprawił też, że do dziś trwają rozważania, które z jej sześciorga dzieci były rzeczywiście dziećmi Ferdynanda. Bo że nie wszystkie – to jest raczej pewne. Pewne jest też, że dbała o los potomstwa. Jedna z jej córek została królową Grecji, a druga królową Jugosławii, dzięki czemu Marię obdarzyli rumuńscy poddani przydomkiem Teściowej Bałkanów. Pewne jest również, że synem Ferdynanda był bardzo kochany przez matkę pierworodny Karol, który potem, jako jedyny król z krótkiej rumuńskiej dynastii, mógł zostać określony jako Drugi. Jeszcze jednak zanim został Karolem I I , mocno narozrabiał. Pod koniec I wojny światowej, w 1918 roku, uciekł z frontu, gdzie służył jako oficer, po czym udał się potajemnie do Odessy z jedną ze swych kolejnych kochanek Zizi Lambrino, córką rumuńskiego generała. Tam równie potajemnie zawarł z nią ślub. Dwór był w szoku, bo następcy tronu raczej nie wypada iść za głosem serca w tak skandaliczny sposób. Przeczołgany przez rodzinę i rumuńskich polityków, Karol godzi się po pewnym czasie na unieważnienie małżeństwa, wyposaża Zizi hojnie w środki finansowe i wysyła ją na zawsze do Francji. Wraz z nią udaje się na banicję noworodek Mircea, syn Karola z łoża, które okazało się nieprawe. Tymczasem Karol – za radą dworu i polityków – poślubia grzecznie w 1921 roku w Atenach Bogu ducha winną grecką księżniczkę Helenę. Wkrótce rodzi się ich syn Michał. Jednak po spełnieniu prokreacyjnego obowiązku dynastycznego Karol znów wybiera wolność i zakochuje się na zabój w lwicy bukareszteńskich salonów Elenie Lupescu, znanej również pod trywialnym imieniem Magda. Tego już jest za wiele. Zostaje pozbawiony prawa do tronu. Po śmierci Ferdynanda w 1927 roku na ów tron wstąpi więc pięcioletni syn Karola, Michał, w imieniu którego rządzić będzie Rada Regencyjna. Simina Mezincescu, oficjalna przedstawicielka Domu Królewskiego w Rumunii, energiczna starsza pani, z którą rozmawiam w 2001 roku w jej pełnym antyków domu w Bukareszcie, opowiada mi niezliczone anegdoty o prapoczątkach panowania Michała I . Według jednej z nich, po ceremonii zaprzysiężenia rządu, w której król w wieku przedszkolnym uczestniczył ze śmiertelną powagą, miał on zażądać pozostania w pałacu jednego z ministrów, który charakteryzował się szokująco niskim wzrostem. – Pobawimy się razem – miał wyjaśnić monarcha. *** W 1930 roku zabawy się jednak skończyły. Ojciec bezpardonowo zdetronizował synka, dokonując czegoś w rodzaju łagodnego zamachu stanu z poparciem większości politycznej elity. Tak stał się Karolem I I . A jako Karol I I od początku starał się budować swe rządy na

coraz bardziej autorytarną modłę. Kryzys gospodarczy początku lat trzydziestych wkrótce w Rumunii zaczął ustępować. Interesy kręciły się nieźle, zwłaszcza dzięki eksploatacji wciąż wielkich złóż ropy naftowej. Kapitał zagraniczny traktował kraj z zainteresowaniem. Otoczenie króla, a zwłaszcza jego niemal oficjalnej kochanki Eleny Lupescu, czerpało z tego wszystkiego niezliczone profity. Korupcja na każdym szczeblu administracji państwowej sięgnęła zenitu. Bogacze Bukaresztu bawili się beztrosko, choć z perspektywy czasu można to uznać za bal na Titanicu. I wtedy pojawił się faszyzm. Doświadczenie Rumunii w tej kwestii wzbogaca nieco wiedzę na temat faszyzmu w ogóle – owej zarazy, która położyła się cieniem na XX wieku i zdaje się nadal nieco grozić w wieku XXI , w którym równie złowrogi komunizm zdaje się już nie grozić. Faszyzm rumuński żywił się z początku protestem ludzi młodych – myślących i błądzących po omac​ku – przeciw demoralizacji i arogancji elity rządzącej w Rumunii upojonej historycznym sukcesem Wielkiego Zjednoczenia. Elity rządzącej z poczuciem oczywistości mechanizmów kierujących światem, który objęła we władanie, zadowolonej z siebie i niedoceniającej siły niezadowolenia w kraju, który miał przecież obowiązek strząsnąć z siebie dramaty historii i cierpienia teraźniejszości. „Mit nieskończonego postępu, wiara w możliwość zaprowadzenia – dzięki nauce i technice – powszechnego pokoju i społecznej sprawiedliwości, prymat racjonalizmu, prestiż agnostycyzmu – wszystko to rozlatywało się w drzazgi” – pisze w swoich wspomnieniach Mircea Eliade, po kilku następnych dziesięcioleciach szanowany, głęboki myśliciel i religioznawca światowej sławy, a w latach trzydziestych najbardziej wyrafinowany intelektualnie ideolog rodzącego się rumuńskiego faszyzmu. „Kryzys, jaki przechodził Zachód, dowodził w moich oczach, że wartości generacji wojennej wypadły już z obiegu. To nam, ludziom »młodego pokolenia«, przypadło zadanie znalezienia nowych racji istnienia”. Te zdania z pamiętników Eliadego cytuje Francuzka Alexandra LaignelLavastine w niezwykłej książce Cioran, Eliade, Ionesco: O zapominaniu faszyzmu, wydanej niedawno po polsku. Poszukiwanie całkiem nowych racji istnienia powodowane ogólnym oburzeniem na rzeczywistość – nawet wtedy, gdy to oburzenie nie jest bezpodstawne – skutecznie usypia rozum. A gdy rozum śpi – jak wiadomo – budzą się demony. „Jest w ich obozie więcej zaślepienia niż farsy i, być może, więcej dobrej wiary niż zakłamania. Ale w takim razie, wskutek jakiej aberracji nie zdają sobie sprawy ze swojej straszliwej, dzikiej pomyłki” – zapisał 15 stycznia 1937 roku w swoim dzienniku Mihail Sebastian, rumuński pisarz żydowskiego pochodzenia, przez lata blisko zaprzyjaźniony z Eliadem, przerażony ewolucją ideową swego przyjaciela. Tymczasem inny przyjaciel Eliadego, Corneliu Zelea​-Codreanu (jego polscy przodkowie mieli nosić nazwisko Zieliński), stworzył najpierw pobożny, choć od początku obłąkany i antysemicki Legion Michała Archanioła, który potem wydał z siebie zbrodniczą Żelazną Gwardię. Głębokie poczucie posiadania moralnej racji rodzi bowiem wyjątkowo diaboliczną pokusę sięgania po coraz bardziej kontrowersyjne, a następnie zbrodnicze

środki, uświęcane jakoby przez szlachetny cel wyrugowania ze świata wszelkiego zła – rzeczywistego i wyimaginowanego. A tego się oczywiście w ogóle nie da zrobić. Zwłaszcza przy użyciu zbrodni. Przy użyciu zbrodni nie da się zresztą wyrugować nawet faszyzmu, o czym przekonał się osobiście Karol I I . W grudniu 1937 roku król zignorował wyniki ostatnich w miarę demokratycznych wyborów, w których znaczne sukcesy odniosły partie wobec niego opozycyjne (w tym ugrupowanie Wszystko dla Kraju, będące emanacją Żelaznej Gwardii, które uzyskało szesnaście procent głosów). Premierem mniejszościowego rządu mianował Octaviana Gogę, którego własna, prawicowa i antysemicka, choć w zestawieniu z faszystami poczciwa, Partia Narodowo-Chrześcijańska uzyskała wynik znacznie skromniejszy. Z perspektywy czasu ówczesna decyzja króla wygląda na dość prostacką polityczną prowokację. Nowy rząd zlikwidował dekretem żydowskie gazety, wyrzucił z pracy urzędników żydowskiego pochodzenia i podjął wiele innych zorganizowanych działań przeciw ludności żydowskiej. Liczył na jej masową emigrację z Rumunii, ale wzbudził przede wszystkim zamęt i stanowczą krytykę Rumunii ze strony mocarstw zachodnich. I wtedy, 10 lutego 1938 roku, monarcha wkroczył jako zbawca, dokonując drugi raz w życiu bezkrwawego zamachu stanu i ustanawiając reżim, który przeszedł do historii kraju pod nazwą Dyktatury Królewskiej. Król miał do Żydów stosunek nieufny, ale na zbyt aktywny antysemityzm nie mógł sobie pozwolić, choćby dlatego, że nie zgodziłaby się na to najbliższa jego sercu Żydówka Elena Lupescu. Zresztą liczne relacje z tych czasów świadczą o tym, że i jemu, i nawet jej chodziło nie tyle o taki czy inny los Żydów, ile o dyktatorską władzę. Karol I I zmienił chybcikiem konstytucję, umacniając radykalnie swe prerogatywy, rozwiązał partie polityczne i stworzył w ich miejsce Front Odrodzenia Narodowego. Patriarcha prawosławny Bukaresztu Miron Cristea dał się postawić decyzją króla na czele rządu jedności narodowej, który miał zresztą niewiele do powiedzenia. Dyktatura Karola I I nie była ani krwawa, ani brutalna i została od biedy uznana jako mniejsze zło przez Francję i Anglię. Zwłaszcza że wkrótce król dobrał się do skóry Żelaznej Gwardii. A wobec niej okazał się bardzo brutalny. 16 kwietnia 1938 roku ZeleaCodreanu został aresztowany, a w maju skazany na dziesięć lat więzienia. Aresztowano też tysiące innych legionistów, a w domach trzydziestu tysięcy sympatyków ruchu przeprowadzono rewizje, połączone często z konfiskatą mienia. Potem jednak postępowanie Karola przeszło oczekiwania zachodnich sojuszników. W nocy z 29 na 30 listopada 1938 roku przetrzymywany w więzieniu w mieście Rîmnicu Sărat Corneliu Zelea-Codreanu, wraz z trzynastoma innymi czołowymi legionistami, został wywieziony ciężarówką w stronę więzienia w miasteczku Jilava koło Bukaresztu. Na głowy założono im worki, a ręce związano na plecach. Po drodze ciężarówka skręciła do lasu, gdzie więźniowie zostali uduszeni, po czym na wszelki wypadek potraktowani jeszcze strzałami w tył głowy. Ich ciała przewieziono do Jilavy, gdzie zostały wrzucone do przygotowanego wcześniej dołu, który zalano wapnem i betonem. Oficjalny komunikat

głosił, że zostali zastrzeleni przy próbie ucieczki. To już nie było happy. Wkrótce okazało się zresztą, że nie był to nawet end. *** Królowa Maria, już jako Królowa Matka, straciła wpływ na bieg spraw w Królestwie. Z rosnącym niesmakiem patrzyła na poczynania coraz mniej ukochanego syna. Coraz częściej znikała z Bukaresztu, by spędzać tygodnie, a nawet miesiące w swoim coraz bardziej ukochanym Bałcziku. W kwietniu 2003 roku odwiedzam Bałczik, jedną z najpiękniejszych bułgarskich miejscowości nadmorskich, na północ od Warny. Pejzaż miasteczka położonego na stromym stoku schodzącym ku zatoce, w której przez wieki znajdował schronienie ważny niegdyś czarnomorski port, znam dobrze z obrazów rumuńskich malarzy w bukareszteńskich muzeach. Białe skały nadmorskich gór wyrastające z morza zieleni, wśród których przycupnęły czerwone dachy domów. Wijące się po zboczu uliczki z domkami o orientalnej architekturze, niewielka plaża, malowniczy port, w którym dziś cumują już tylko morskie jachty. Bałczik to nie sąsiednie Złote Piaski, gdzie napływają tysiące wczasowiczów zażywających morskich i słonecznych kąpieli. Tu trzeba przede wszystkim pić boski jogurt z koziego mleka, napawać się widokami i zwiedzić niezwykły zabytek – pałac królowej Marii. Za kierownicą samochodu ze zwykłą bukareszteńską rejestracją czuję się w Bałcziku trochę jak niemiecki turysta na Mazurach. Nie jest to jednak najbardziej trafne porównanie, jakie przychodzi mi do głowy. Rumuńskie pretensje do południowej części Dobrudży (zwanej przez rumuńskich historyków Czworo​bokiem), której perłą jest Bałczik, były więcej niż wątpliwe. Jednak Rumunia zaanektowała zbrojnie ten region w 1913 roku, gdy Bułgaria była zajęta wojną z Serbią i Grecją. Rumuni zrobili wtedy coś podobnego do tego, co zrobili Polacy, zajmując w 1938 roku czeskie Zaolzie. Mniejszość rumuńska była na terenie Czworoboku rzeczywiście mniejszością. Większość stanowili Bułgarzy oraz muzułmańscy Turcy i Tatarzy. Na prawie trzydzieści lat Rumuni stali się władcami tego terytorium, które poznało już wcześniej władzę Greków i Rzymian, Bizancjum i imperium osmańskiego, a także państwa bułgarskiego, zarówno w średniowieczu, jak i po wyzwoleniu z niewoli tureckiej w drugiej połowie wieku XI X . Bukareszt kuriozalnie uzasadniał aneksję faktem, że w tym regionie przelewali krew rumuńscy żołnierze w połowie lat siedemdziesiątych XI X wieku podczas wojny z Turkami, która przyniosła ich krajowi pełną niepodległość. Jednak niewiele ponad ćwierć wieku wystarczyło, by Bałczik stał się dla Rumunów miejscem legendarnym. A to za sprawą królowej Marii, która przyjechała tu po raz pierwszy w 1924 roku i zakochała się w tym miasteczku od pierwszego wejrzenia. Wkrótce wybudowała tu oryginalny pałac z minaretem zaprojektowany przez najwybitniejszego rumuńskiego architekta, Victora Ştefănescu. „Jedyną rzeczą, jaką

pozostawiła miastu rumuńska okupacja, jest rezydencja letnia królowej Marii” – przyznają nawet niechętni Rumunii autorzy bułgarskiej broszury sprzedawanej u wejścia do parku. Bo rezydencja królowej to nie tylko sam pałac, ale również schodzący po skarpie aż do morza ogród botaniczny z malowniczymi wodospadami, potokami i mostkami, zakątkami i alejkami zagubionymi pośród drzew i krzewów, młynami wodnymi odrestaurowanymi przez Marię. Przy prowadzących na plażę schodach należy zasiąść w kamiennym fotelu królowej, o którym legenda mówi, że kto w nim siądzie, wkrótce się zakocha. Buszując wśród zieleni i wszechobecnych glinianych waz greckich, docieram do rozsianych na całym terenie domków i willi w stylu orientalnym, które służyły gościom i obsłudze rezydencji. Jeden szwajcarski ogrodnik i dwóch włoskich architektów pracowało wciąż nad udoskonalaniem całości oazy, w której izolowała się Maria od złego bukareszteńskiego świata. Po jej śmierci w 1938 roku, zgodnie z życzeniem zmarłej, serce królowej pochowano w kaplicy Stella Maris na terenie pałacowego parku. Sam pałac to bardzo duża willa stylizowana na meczet. Nawet łazienka z kilkoma umywalkami z marmuru przypomina pomieszczenia służące do rytualnych muzułmańskich ablucji. Z relacji Rumunów, którzy w tych czasach mieszkali w Bałcziku, można wnioskować, że ich stosunki z jego muzułmańskimi mieszkańcami były znacznie lepsze i intensywniejsze niż z miejscowymi Bułgarami. Wyjątkiem był mianowany przez premiera Rumunii w 1930 roku burmistrz Bałcziku Octavian Moşescu. Już po przybyciu do tego miasta w 1927 roku w celu objęcia stanowiska dyrektora rumuńskiego gimnazjum Octavian zakochał się w Bułgarce z bogatej miejscowej rodziny. Mówili między sobą po niemiecku, a ślub wzięli w Paryżu, bo ojciec narzeczonej nie chciał na oczy widzieć zięcia Rumuna. Dziesiątki lat później mieszkająca w Bukareszcie pani Balcica Maciuca, owoc tej rzadkiej miłości Rumuna i Bułgarki, zawdzięczająca nawet swe imię nazwie miasta, dla którego jej ojciec stracił głowę, opublikowała książkę będącą niezwykłym świadectwem o rumuńskim okresie historii Bałcziku. Moşescu, w ścisłej współpracy z królową Marią, przekształcił miasto w renomowany ośrodek kultury rumuńskiej. Stworzył czasopismo „Srebrne Wybrzeże” i letni uniwersytet o tej samej nazwie. Przyciągnął elitarne grono najwybitniejszych rumuńskich pisarzy, poetów, a zwłaszcza malarzy. W historii sztuki powstało pojęcie szkoły Bałcziku. Wielu ludzi kultury kupiło tu sobie lub wybudowało wakacyjne domy na działkach, które hojnie przydzielał im burmistrz. Bałczik zaczął odgrywać rolę nieco podobną do tej, jaka w polskiej kulturze przypadła w pewnej chwili Zakopanemu, a potem Kazimierzowi nad Wisłą. Rumunia oddała Bułgarii Czworobok w 1940 roku pod naciskiem Niemiec. Po wojnie, za rządów komuny, burmistrz Moşescu pracował przez pewien czas jako kasjer na torze wyścigów konnych w Bukareszcie (dopóki ów tor istniał), a jego żona Bułgarka była robotnicą w zakładach odzieżowych. Jednak – już pod wieczną nieobecność królowej Marii – w ich dwupokojowym mieszkaniu w bukareszteńskim bloku gromadziły się przez

lata wieczorami niedobitki największych rumuńskich artystów z lat trzydziestych, dla których Bałczik stał się małą ojczyzną. „Oto ostatnie romantyczne dotknięcie pałacu zwanego »cichym gniazdem«, który od dziesięcioleci przekazuje dzisiejszemu turyście piękno, wyrażające letni sen pewnej królowej” – piszą autorzy bułgarskiej broszury, zafascynowani urokiem tego, co stworzyła Maria, wbrew wszelkim szaleństwom, dramatom i niesprawiedliwościom historii, od których starała się uciec na stare lata. *** Drugi okres panowania pełnoletniego już Michała I zaczął się od długotrwałej katastrofy i skończył katastrofą jeszcze bardziej dotkliwą. Już w maju 1940 roku Bukareszt podpisał z Trzecią Rzeszą układ o dostawach ropy naftowej, w zamian za dozbrojenie rumuńskiej armii, a niedługo potem umowę na dostawy rumuńskiego zboża. Dwie strategiczne gałęzie rumuńskiej gospodarki miały odtąd pracować na rzecz hitlerowskiej machiny wojennej. W lipcu Rumunia wystąpiła z Ligi Narodów i wypowiedziała sojusz z Francją i Anglią. Tak przyłączyła się faktycznie do hitlerowskiej osi (do której formalnie przystąpiła cztery miesiące później), nie tylko nie dostając prawie nic w zamian, ale też inkasując dwa bolesne ciosy. W końcu czerwca 1940 roku Moskwa brutalnie zażądała zwrotu Besarabii i Bukowiny Północnej, mając za sobą poparcie Berlina, z którym tę korektę na mapie Europy uzgodniła już potajemnie i szczegółowo w pakcie Ribbentrop–Mołotow. W lipcu Berlin i Rzym zagroziły interwencją zbrojną, jeśli Rumunia nie odda dobrowolnie Węgrom północnej połowy Siedmiogrodu. Karol I I , który nieśmiało usiłował się temu wszystkiemu przeciwstawiać, wykazał się całkowitą nieudolnością, a Rada Koronna – porażającym oportunizmem. W lecie 1940 roku Rumunia skapitulowała bez jednego wystrzału wobec żądań ze wschodu i zachodu tej części Europy, która staczała się w otchłań wojny. Stanowisko premiera i pełnię władzy objął zdecydowany w tej kontrowersyjnej sytuacji na sojusz z Hitlerem generał (a wkrótce potem marszałek) Ion Antonescu, godząc się – pod naciskiem Niemiec – na wprowadzenie do rządu Żelaznej Gwardii, której wódz, Horia Sima, został wicepremierem. Już nazajutrz nowy premier zmusił króla do zawieszenia konstytucji i przyznania swej generalskiej osobie dyktatorskich uprawnień, po czym poprosił uprzejmie monarchę o opuszczenie kraju i przekazanie berła (pozbawionego jakiejkolwiek siły sprawczej) osiemnastoletniemu synowi. Bojówkarze Żelaznej Gwardii ostrzelali pociąg, którym Karol I I opuszczał ojczyznę. Tak to ojczyzna zapłaciła mu pięknym za nadobne. Król uszedł z życiem, którego resztę spędził wraz z Eleną Lupescu na emigracji w Brazylii i Portugalii, gdzie zmarł w 1953 roku. Michał I , wprawdzie już nie w wieku przedszkolnym, ale co najwyżej maturalnym, został zapędzony w kozi róg. Mógł tylko patrzeć bezradnie, jak wojskowy dyktator usiłuje w sposób wielce kontrowersyjny zapanować nad kierunkiem dryfowania rumuńskiej nawy

państwowej. Od początku działy się rzeczy straszne. Dopuszczona do władzy Żelazna Gwardia mordowała Żydów oraz polityków, którzy wzbudzali słuszną obawę, że mogliby stanąć na drodze realizacji wizji faszystowskiego państwa. W ponurych dniach 26– 28 listopada 1940 roku zginęło w Bukareszcie sześćdziesięciu wybitnych przedstawicieli elity, między innymi profesor Nicolae Iorga, były premier i historyk – jedna z najwybitniejszych i najszlachetniejszych postaci międzywojennej Rumunii. Antonescu dziwnie nie umiał temu wszystkiemu zapobiec, ale gdy w styczniu 1941 roku bojówkarze Żelaznej Gwardii spróbowali i jego odsunąć od władzy, okazał się znacznie bardziej skuteczny. Stawił im zdecydowany zbrojny opór i – za nic tym razem mając naciski niemieckie – faszystowską organizację bezwzględnie zdelegalizował. Antonescu – wbrew powtarzanym do dziś opiniom – nie był bowiem ideowym faszystą, a nawet ideowym antysemitą. Co nie znaczy, że nie był zbrodniarzem, bo patronował straszliwym, masowym mordom ludności żydowskiej w Besarabii, na Bukowinie Północnej i na Ukrainie, której część okupowały wojska rumuńskie. Według najbardziej ponurych szacunków ponad dwieście tysięcy Żydów, traktowanych jako żywioł prosowiecki, zginęło na tych terenach z rąk rumuńskich żołnierzy lub przy ich współpracy. Jednak gorliwość udziału marszałka w Holocauście pozostawiała nieco do życzenia, skoro jesienią 1942 roku, pod naciskiem polityków zdelegalizowanych partii prawicowych i rodziny królewskiej, zrezygnował z pierwotnego zamiaru deportacji Żydów do obozów koncentracyjnych również z terenów Starego Królestwa (małej Rumunii sprzed I wojny światowej) i południowej części Siedmiogrodu, którą kontrolował. W wyniku tej łaskawej zmiany dyktatorskiej decyzji Żydzi rumuńscy mieszkający na tym obszarze w zdecydowanej większości przeżyli wojnę, choć przez cały czas doznawali wyrafinowanych szykan, padali ofiarą lokalnych pogromów, a niektórzy byli deportowani do Naddniestrza, a tam zabijani. Konfiskowano Żydom majątki, powoływano ich do prac przymusowych i redukowano racjonowane przydziały żywności, co spora część rumuńskiej elity przyjmowała z akceptacją. Odbierano im rządowymi dekretami nawet radioodbiorniki, narty i rowery, a to już zakrawało na tragikomedię. Poza tym dyktator rządził autorytarnie, ale nie była to dyktatura tak brutalna i zideologizowana jak w Niemczech, jeśli nie liczyć prześladowań, jakim zostali poddani nieliczni rumuńscy komuniści. Inni politycy zdelegalizowanych partii utrzymywali z nim pewne kontakty, a przywódca Narodowej Partii Chłopskiej Iuliu Maniu umacniał go skutecznie w oporze przeciw niemieckim żądaniom masowej wywózki rumuńskich Żydów do obozów. Armia rumuńska nie wzięła też udziału w inwazji niemieckiej na Jugosławię i Grecję – państwa od dziesięcioleci z Rumunią zaprzyjaźnione. Jeśli Hitler to wszystko tolerował, to chyba dlatego, że obsesją Antonescu była walka u boku Niemiec przeciwko Rosji Sowieckiej. A w tej przynajmniej sprawie rumuński marszałek miał z początku poparcie dużej części społeczeństwa i okazał się betonowym, ofiarnym, najważniejszym dla Wehrmachtu sojusznikiem z całkiem niemałym wojskowym potencjałem, ponosząc potem na froncie wschodnim gigantyczne straty, które

przypieczętowały makabryczne rumuńsko-niemieckie braterstwo broni. Tylko na parę lat Antonescu odzyskał wtedy dla Rumunii Besarabię i Bukowinę Północną, a także podbił kawał Ukrainy wraz z Odessą. Gdy jednak losy wojny na dobre się odwróciły, na historycznym horyzoncie pojawiło się widmo klęski. Wobec owego widma wśród najwyższych dowódców armii zaczęła się na dobre szerzyć wątpliwość co do zasadności przyjętego kierunku walki zbrojnej. Politycy zdelegalizowanych przez Antonescu partii przedwojennych zaczęli planować zamach stanu. W tym celu nawiązali kontakt z królem, a nawet podjęli pewną współpracę z prześladowanymi przez dyktatora komunistami, których wpływy były wprawdzie w Rumunii niewielkie, ale potencjalna waga rosła z dnia na dzień, w rytm przemieszczania się armii sowieckiej w kierunku zachodnim. Antonescu był rozdarty. Chciał zachować wobec Niemiec sojuszniczą wierność, ale brał też pod uwagę niemożliwe do zrealizowania wycofanie Rumunii z wojny. 23 sierpnia 1944 roku, gdy armia sowiecka była już zaledwie sto kilkadziesiąt kilometrów od Bukaresztu, marszałek przybył na audiencję do Pałacu Królewskiego, gdzie dwudziestotrzyletni monarcha osobiście go zaaresztował. Tak Michał I zaczął grać swą własną rolę w rumuńskiej historii. Wojsko z ulgą podporządkowało się rozkazom króla i zaprzestało działań przeciw sowieckiej armii. Michał I zaproponował Niemcom wycofanie się z Rumunii bez walki, a w odpowiedzi na to Luftwaffe zbombardowała Bukareszt. I wtedy Rumunia przystąpiła ostatecznie do wojny przeciwko Niemcom, a następnie Węgrom. W ostatniej jej fazie wkład armii rumuńskiej w pokonanie hitlerowskich Niemiec był rzeczywiście niemały. Rumuni przeszli w zwycięskim marszu przez Siedmiogród, Węgry, Słowację i Morawy, bardzo ułatwiając sowieckim wojskom wspólną zwycięską kampanię. Rolę Michała I w tych wydarzeniach docenili nawet Rosjanie. W 2010 roku sędziwy rumuński monarcha wziął udział na zaproszenie Kremla w moskiewskich obchodach sześćdziesiątej piątej rocznicy zakończenia wojny. Był tam fetowany jako ostatni żyjący szef państw koalicji antyhitlerowskiej. Zanim jednak doznał po wielu dziesięcioleciach tak niebywałych zaszczytów, w latach 1944–1947 walczył dzielnie, acz beznadziejnie przeciw komunizacji kraju, którą przywieziono z Moskwy. 30 grudnia 1947 roku został zmuszony do kapitulacji, która w jego przypadku nazywała się abdykacją. Cztery dni później opuścił Rumunię na kilka dziesięcioleci. *** Historia życia na emigracji ostatniego króla budzi w wielu Rumunach szczere uczucia sympatii. Dużo światła rzuciły na nią wydane w 2001 roku w Bukareszcie wspomnienia Anny de Burbon-Parma, francuskiej arystokratki spokrewnionej z kilkoma europejskimi dworami, którą Michał poślubił w 1948 roku w Atenach. Wielu Rumunów nie waha się dziś nazywać jej królową, choć wyszła za mąż za byłego już monarchę.

Wbrew komunistycznej propagandzie Michał I wywiózł z Rumunii niewiele i choć nigdy nie żył w niedostatku, to nigdy nie był też beztroskim bogaczem. W Anglii prowadził zakład stolarski oraz fermę drobiu. Królowa Anna opowiada, jak razem z mężem, który osobiście prowadził furgonetkę, dostarczali jajka do sklepów. Król był bardzo uzdolniony technicznie, dzięki czemu pracował też przez pewien czas jako oblatywacz samolotów, a potem prowadził firmę produkującą maszyny automatyczne. Zdarzyło mu się nawet być przez kilka miesięcy maklerem na giełdzie w Nowym Jorku. Król i królowa, wraz z rodzącymi się na przestrzeni lat pięcioma córkami, pomieszkiwali z początku w szwajcarskiej Lozannie i we Włoszech, kilka lat spędzili w Anglii, a wreszcie osiedli w miasteczku Versoix koło Genewy. Boże Narodzenie i Wielkanoc spędzali przez kilka lat w Atenach, na dworze wuja, króla Grecji, gdzie Michał delektował się prawosławnymi obrzędami świąt. Regularnie bywali na europejskich dworach swych krewnych i przyjaciół, a jednocześnie utrzymywali się w dużej mierze z własnej pracy i przedsiębiorczości. Nigdy też nie uznawali miejsca swego zamieszkania za ostateczne miejsce pobytu. Michał zawsze uważał, że takie może znaleźć tylko w Rumunii. Żył sprawami swego kraju, który był dla niego zamknięty. Królowa opowiada, jak czteroletnia księżniczka Małgorzata, najstarsza córka – którą ojciec mianował dużo później, w latach dziewięćdziesiątych, spadkobierczynią Domu Królewskiego – zapytała, dlaczego tata jest taki smutny. Było to na początku lat pięćdziesiątych. Tata był smutny, bo w ojczyźnie, którą stracił, działy się wtedy straszne rzeczy. Dopiero po upadku dyktatury Ceaușescu Michał I odżył. Kilkakrotnie zwracał się do narodu z przesłaniami w ważnych politycznie chwilach. Robił to już w poprzednich latach za pośrednictwem Radia Wolna Europa, ale teraz jego głos nie był już zagłuszany. Być może z początku myślał o powrocie na tron. Wykazał się jednak realizmem i płonne nadzieje szybko porzucił. Wykazał się też odpowiedzialnością męża stanu, gdy podczas prezydenckiej kampanii wyborczej w 2000 roku wsparł kandydaturę umiarkowanego już wtedy postkomunisty Iona Iliescu, bo zwycięstwo jego kontrkandydata Corneliu Vadima Tudora – przywódcy skrajnych nacjonalistów – groziło powrotem egzotycznego, ale realnego faszyzmu. Podczas przylotu monarchy do Bukaresztu, 18 maja 2001 roku, młoda reporterka jednej z rumuńskich stacji telewizyjnych usiłuje opanować wzruszenie trudne do zrozumienia nawet dla niej samej i komentuje, poszukując po omacku odpowiednich słów: – Michał I daje przykład niezwykłej godności, która jest chyba nierozerwalnie związana ze statusem króla. Już po powrocie do kraju Michał przeżył jeszcze jedną niełatwą osobiście chwilę. 14 lutego 2003 roku w klasztorze Curtea de Argeş, który jest nekropolią rumuńskiej dynastii, rządzący postkomuniści pochowali króla Karola I I . Trumnę z jego zwłokami przywieziono z Portugalii, gdzie zmarł pół wieku wcześniej. – To gest pojednania z naszą historią – powiedział nad trumną monarchy premier Adrian Năstase, zgodnie z nową

postkomunistyczną poprawnością polityczną, która przyniosła Rumunii zbawienną ulgę. Na klasztornym cmentarzu mniszek pochowano też sprowadzoną tego samego dnia z Lizbony trumnę ze szczątkami Eleny Lupescu, którą Karol poślubił w końcu na emigracji w Brazylii i która przeżyła go o ćwierć wieku. Ich związek, budzący przed wojną przede wszystkim zgorszenie, wzbudził teraz nostalgiczną sympatię Rumunów, zwłaszcza że ich powtórny pogrzeb nastą​pił w dniu walentynek. Wielkim nieobecnym na drugim pogrzebie Karola I I , podobnie jak pięćdziesiąt lat wcześniej na jego pierwszym pogrzebie w Lizbonie, był jednak jego syn Michał I . Jemu chyba wciąż trudno było się pojednać z historią, a zwłaszcza obudzić w sobie walentynkową sympatię wobec Eleny Lupescu. Rodzinę królewską reprezentowała w Curtea de Argeş córka Michała, księżniczka Małgorzata, wnuczka Karola I I .

Z motyką na Słońce Karpat Ioana Arnăutoiu urodziła się w 1956 roku w jaskini w Karpatach Południowych jako córka porucznika Tomy Arnăutoiu i Marii Plop – antykomunistycznych partyzantów, którzy wraz z kilkoma towarzyszami broni ukrywali się przez kilka lat w górskich grotach i lasach. Walczyli stosunkowo niewiele. Oczekiwali raczej beznadziejnie na I I I wojnę światową i na przyjście Amerykanów, którzy oswobodzą ich kraj z komunistycznego zniewolenia. Rumuńscy Żołnierze Wyklęci, skupieni w wielu podobnych, niezależnych od siebie grupach, kryli się w górach aż do początku lat sześćdziesiątych, wspierani przez okoliczną ludność. Oddział stworzony przez porucznika Arnăutoiu, byłego oficera Rumuńskiej Armii Królewskiej, namierzono w 1958 roku na skutek zdrady jednej z ponad stu osób z pobliskich wsi, które przez lata im pomagały. Przez rok przetrzymywano złapanych w więzieniu w Piteşti, wyspecjalizowanym w profesjonalnym stosowaniu wyrafinowanych tortur. Potem Toma został rozstrzelany wraz z czternastoma innymi osobami, które wspierały jego oddział. Maria – skazana na dożywocie – zmarła za kratami po trzech latach. Jak na okoliczności swego przyjścia na świat, ​Ioana miała niebywałe szczęście. Uwięziona z początku wraz z matką, została oddana w wieku dwóch lat do sierocińca, a wkrótce potem w ręce dobrych ludzi, którzy ją adop​towali, dając jej nowe imię i nazwisko. Parę dziesięcioleci później, jako Raluca Voicu, zaczęła błyskotliwą karierę skrzypaczki i jest dziś profesorem Uniwersytetu Muzycznego w Bukareszcie. Dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych mogła szukać prawdy o swym wieku niemowlęcym, którego z natury rzeczy nie pamiętała i o którym nawet jej adopcyjni rodzice nie wiedzieli prawie nic. Po kolejnych latach wydała książkę o tragicznych losach Tomy i Marii. Dziś, gdy zebrała w jedno swój pęknięty na dwa życiorys, nazywa się ​Ioana-Raluca VoicuArnăutoiu. Ioana-Raluca wspierała od początku inicjatywę upamiętnienia czasów komunizmu w byłym stalinowskim więzieniu w miasteczku Sighetu Marmatiei, na północnych kresach Rumunii. Od 1948 roku przetrzymywano tam studentów i chłopów z okolicznych wsi, którzy stawiali opór komunistycznym reformom. Jednak dopiero 6 maja 1950 roku więzienie zaczęło zarabiać na swą najbardziej złowrogą sławę. Tego dnia wylądowało w nim ponad stu ludzi przedkomunistycznej elity – ministrów, członków Akademii Nauk, przemysłowców, oficerów, dziennikarzy, polityków z pierwszych stron gazet. Później doszlusowali do nich greckokatoliccy biskupi oraz księża, w tym również prawosławni. Ponad sześćdziesiąt osób nie przeżyło tego doświadczenia. Byli wśród nich sędziwy mąż stanu Iuliu Maniu i czołowy polityk liberałów Constantin Brătianu. Ciała skutecznie wykończonych więźniów wrzucano do rowów wykopywanych w miarę potrzeby na

przydrożnej łące przy wyjeździe z miasta. Po latach ludzie nazwali tę łąkę Cmentarzem Biedaków. W lipcu 2002 roku biorę udział w modlitwie za dusze zmarłych, którą prowadzi na owej łące nuncjusz papieski w Bukareszcie, szwajcarski arcybiskup Jean-Claude Périsset, wraz z rumuńskimi księżmi katolickimi i prawosławnymi. Pod rzeźbionymi drewnianymi krzyżami, które stawiają Rumuni od stuleci w celu upamiętnienia tych, co odeszli, zebrali się uczestnicy sympozjum historycznego zorganizowanego już po raz dziesiąty przez bukareszteńską fundację Akademia Obywatelska. Po modlitwie rozchodzą się w dziwnej ciszy. Tak kończy się co roku spotkanie w Sighecie, poświęcone za każdym razem innemu okresowi dziejów komunizmu w Rumunii i innych krajach. W 1993 roku, gdy byłem tu po raz pierwszy jako ambasador RP , był to improwizowany zlot Rumunów usiłujących poznać swą gorączkowo odkrywaną historię najnowszą. Wygłaszano raczej własne świadectwa o wydarzeniach przeżytych lub zasłyszanych niż naukowe referaty. To wtedy Raluca Voicu po raz pierwszy opowiedziała publicznie odkrytą niedawno historię swoich rodziców. Dziewięć lat później, obok ponad stu rumuńskich historyków i świadków historii, zabiera głos kilkunastu mówców z Anglii, Francji, Niemiec, Polski, Rosji. Jedną z sesji prowadzi Władimir Bukowski. Występują podczas niej między innymi Bogdan Lis i Henryk Wujec. W 2002 roku uczestnicy sympozjum spotykają się już w eleganckiej sali konferencyjnej w byłym więzieniu przekształconym w Muzeum-Pomnik Ofiar Komunizmu i Ruchu Oporu. W pięćdziesięciu salach wystawowych – byłych celach więziennych – opowiedziano historię martyrologii i walki z komunizmem w całej Europie Środkowej. Ana Blandiana, prezeska Akademii Obywatelskiej – poetka prześladowana u schyłku dyktatury Ceaușescu za napisanie dyskretnego pamfletu przeciw dyktatorowi, przemyconego sprytnie w książce dla dzieci – mówi mi, że idea stworzenia muzeum w Sighecie zrodziła się podczas jej wizyty w Polsce w 1990 roku. Zwiedziła wtedy Auschwitz i pomyślała, że jeśli powstało tak potężne centrum pamięci ofiar nazizmu, to coś podobnego powinno się stworzyć, aby nikt nie zapomniał, czym był komunizm. Tą nieco kontrowersyjną dla zachodnich Europejczyków ideą zrównania komunizmu z nazizmem zdołała jednak zarazić w 1993 roku samą panią Catherine Lalumière, Francuzkę piastującą wówczas urząd sekretarza generalnego Rady Europy, która wzięła projekt rumuńskiej poetki pod swój protektorat i wsparła go finansowo. Wśród współpracowników rodzącego się miejsca pamięci pojawili się historycy z krajów Unii Europejskiej, Amerykanie, Bułgarzy, Czesi, Polacy, Węgrzy, Ukraińcy, Łotysze, wreszcie Rosjanie. Mișu Cârciog, Rumun z Londynu, ufundował za sto pięćdziesiąt tysięcy dolarów miejsce refleksji – ponadwyznaniową świątynię na terenie muzeum. Parlament rumuński przyjął w 1997 roku ustawę o subwencjonowaniu ośrodka z budżetu państwa. Fundacja Adenauera zaczęła finansować szkołę letnią dla europejskiej młodzieży.

*** Lata stalinowskiego terroru trwały w Rumunii bardzo długo – od 1948 do 1964 roku. Więziono (w wielu przypadkach przez kilkanaście lat), torturowano, dręczono niewolniczą pracą lub po prostu zabijano setki tysięcy ludzi. Taki los mógł spotkać każdego, kto śmierdział przedwojenną i wojenną Rumunią. W osławionym więzieniu w Piteşti prowadzono w latach pięćdziesiątych naukowy eksperyment polegający na takiej manipulacji psychiką więźniów, by torturowali i zabijali się nawzajem. Ale ze świadectw osób, które przeżyły piekło rumuńskiego Gułagu i publikowały swoje wspomnienia po 1989 roku, można wyczytać również rzecz zaskakująco piękną – stanowczy opór moralny wielu ludzi z rozpaskudzonej przed wojną elity kraju, którzy z godnością stawili czoło losowi. Liczne gesty solidarności i bezinteresownej pomocy w więzieniach i poza nimi pozwoliły wielu osobom przetrwać. Wielu przeżyło też coś w rodzaju czyśćca – próbę wierności własnym przekonaniom i najbliższym ludziom, doświadczenie nawróceń moralnych, a nawet religijnych, odarcie z zewnętrznych znamion godności, bardzo pożyteczne przy poszukiwaniu głębszego sensu życia. Dlaczego więc w drugiej fazie komunistycznego barbarzyństwa, jaka nadeszła stopniowo od drugiej połowy lat siedemdziesiątych, Towarzysz Ceaușescu musiał już rzadko kogo więzić i zabijać, bo społeczeństwo rumuńskie dało się zniewolić i psychicznie sterroryzować w stopniu nienotowanym w innych krajach za żelazną kurtyną? Mój pierwszy rumuński przyjaciel Emil Marinescu tłumaczy to rozhartowaniem, jakie nastąpiło w pierwszych latach rządów Towarzysza. Druga połowa lat sześćdziesiątych i początek lat siedemdziesiątych przyniosły liberalizację głębszą niż polski Październik 1956 roku. Ceaușescu demonstracyjnie podkreślał też rzekomą niezależność od Kremla, czego kulminacją była odmowa udziału w tłumieniu Praskiej Wiosny. Poziom życia, między innymi dzięki zachodnim kredytom, stał się więcej niż znośny. Udręczeni ludzie uwierzyli, że może być już tylko lepiej, i nie zauważyli stopniowego przykręcania śruby. Klaskali władzy, a gdy już nie było czemu przyklaskiwać, klas​kali nadal. W latach osiemdziesiątych zaczęli śledzić i cenzurować się nawzajem, a nawet cenzurować siebie samych. Nastąpił paraliż woli oporu. W maju 1991 roku docieram wraz z niezapomnianym przyjacielem, nieżyjącym już dziś fotoreporterem Solidarności Erazmem Ciołkiem, do ukrytych głęboko w magazynach Muzeum Historycznego w Bukareszcie eksponatów ze zlikwidowanej pod koniec grudnia 1989 roku stałej wystawy ku czci Towarzysza i Towarzyszki. Podobizny Ceaușescu i jego Małżonki na ceramice w kształcie monumentalnych waz greckich, olbrzymie arrasy z portretami panującej pary utkane mozolnie przez najwybitniejszych artystów ludowych, malowidła, na których dyktator niczym Bóg Ojciec spogląda dobrotliwie na rumuńskie pola i fabryki, niezliczone prezenty otrzymywane z całego świata. Wice​dyrektor muzeum, nieco przygarbiony starszy pan, który pokazuje nam to wszystko na polecenie swoich władz zwierzchnich, jest wyraźnie zakłopotany. I nieco zniecierpliwiony, gdy rechocząc złośliwym śmiechem, przypominamy przydomki, jakimi określali Ceaușescu jego nadworni

wierszokleci – od najśmieszniejszego: „Dunaj Myśli”, do najbardziej popularnego: „Słońce Karpat”. Wicedyrektor prostuje się i złośliwie uśmiecha dopiero wtedy, gdy pokazuje nam kryształową betoniarkę ze złotą tabliczką, z której bezspornie wynika, że był to prezent dla Towarzysza i Towarzyszki od polskich towarzyszy budujących Hutę Katowice. Sugerujemy, by sprzedali to wszystko za duże pieniądze na licytacji w Paryżu. – Nigdy, bo my go nienawidzimy – grzmi z oburzenia, ale nietrudno wyczuć, że naprawdę chce powiedzieć: my się tego wstydzimy. Jednak nie wszyscy muszą się wstydzić, bo nie wszystkich sparaliżowało. Nieliczne osoby, które w czasach dyktatury Ceaușescu rzuciły się z motyką na słońce, budzą tym większy podziw. To zaledwie parędziesiąt nazwisk opozycjonistów, które zyskały rozgłos – raczej za granicą niż w kraju. Przeważnie pisarzy, intelektualistów, artystów. W Polsce podpisywano zbiorowo otwarte listy protestacyjne do władz. Oni pisali indywidualne listy do rumuńskiej sekcji Radia Wolna Europa, czytane potem na antenie. Taka była właśnie różnica między sytuacją w Polsce i w Rumunii – rumuńscy opozycjoniści rzucali wyzwanie samotnie, w społecznej próżni, bez szerszego odzewu, a co gorsza, bez przesadnej wiary w to, że taki odzew nastąpi. Nieśmiałe próby stworzenia niezależnych związków zawodowych skutecznie stłumiono w zarodku w 1977 roku, a wyjątkowo ambitny technik elektronik Dumitru Iuga, który w 1983 roku zebrał już trzydziestu potencjalnych członków ewentualnej partii opozycyjnej, wylądował natychmiast w więzieniu z wyrokiem dwunastu lat odsiadki. Były jednak i inne, malownicze akty protestu. Młody inżynier Radu Filipescu został skazany w 1983 roku na dziesięć lat więzienia za rozprowadzenie osobiście poprzez skrzynki na listy w bukareszteńskich blokach tysięcy własnoręcznie wykonanych ulotek krytykujących dyktatora. Pewnego sędziwego przedwojennego polityka aresztowano, gdy przyszedł przed wyborami do stosownego urzędu, by zarejestrować swą kandydaturę w okręgu, gdzie kandydował sam Nicolae Ceaușescu. Staruszek wyjaśnił, że z okręgiem wiąże go niegdysiejsze szesnastoletnie zamieszkiwanie w miejscowym zakładzie karnym w charakterze więźnia politycznego. Postacią godną szczególnej uwagi był robotnik z Klużu Julius Filip, który wylądował w więzieniu z solidnym wyrokiem po tym, jak podczas I Zjazdu N SZZ „Solidarność” w Gdańsku odczytano jego osobisty list z pozdrowieniami dla polskich niezależnych związkowców. Jednak osobą najbardziej niezwykłą wśród samotnych rumuńskich opozycjonistów pozostanie grekokatoliczka Doina Cornea, profesor literatury Uniwersytetu w Klużu. Aresztowano ją w listopadzie 1987 roku, po tym, jak rozrzuciła na ulicach miasta setki napisanych własnoręcznie ulotek informujących o rewolcie robotników w Braszowie. Zwolniono ją po kilku tygodniach po interwencji prezydenta Francji François Mitterranda. Pani Cornea była już osobą znaną na Zachodzie dzięki swym kilku listom do Radia Wolna Europa. W maju 1991 roku przeprowadzam z nią wywiad dla warszawskiego tygodnika „Spotkania”. Pani profesor mówi cichym głosem i uśmiecha się z niezwykłą łagodnością:

– To, co robiłam, uważałam za działalność nie tyle polityczną, ile etyczną. Byłam wykładowcą na uniwersytecie i widziałam, jak moi studenci po czterech latach studiów opuszczali uczelnię jako oportuniści. Poczułam chęć, by im dopomóc w zbawieniu, przynajmniej w sensie świeckim. By ich obudzić duchowo, pomóc w zachowaniu ludzkiej godności, pokazać, że prawda jest najwyższą wartością. Miałam jakąś nadzieję, że w dłuższej perspektywie, jeśli ludzie zacho​wają godność, to przestaną wreszcie oklaskiwać to, w co kompletnie nie wierzą. W 1975 roku kazano nam złożyć przysięgę na wierność Ceaușescu. W latach sześćdziesiątych wierzyłam w tego człowieka. Potem zauważyłam, że zaczyna rządzić twardą ręką, ale jeszcze nie uważałam, by trzeba było z nim walczyć. Aż tu nagle kazano nam złożyć tę przysięgę. Nie byłam w stanie tego zrobić. Widziałam profesorów o siwych włosach, którzy kolejno wstawali i mówili „przysięgam”. Jak można przysięgać na wierność człowiekowi, jeśli się nie wie, co zrobi za tydzień? Trzęsłam się ze strachu, a gdy odczytano moje nazwisko, wstałam. Ale nie powiedziałam „przysięgam” i nie podpisałam potem odpowiedniego dokumentu. Później był strajk górników w 1977 roku i ruch wolnych związków zawodowych, który stłumiono. Zdałam sobie sprawę, że w pełni wrócił stalinizm. Było kilku ludzi, którzy protestowali publicznie, pisząc listy do Wolnej Europy. Ja też chciałam coś zrobić. Zwłaszcza po ucieczce mojej córki, studentki, która nie wróciła z grupowego wyjazdu do Francji. Musiałam sobie zadać pytanie, czego brakuje tym młodym ludziom. I wtedy na wykładach z literatury zaczęłam mówić o wolności, o której tyle jest w tekstach literackich. Moi koledzy z uniwersytetu byli wzruszający, nawet w swym oportunizmie. Dopóki Securitate nie zmuszała ich do zajęcia stanowiska, robili wrażenie, że nic nie zauważają. W tym oportunizmie była również jakaś poczciwość i coś sympatycznego. Zresztą to byli ludzie kulturalni. Po przeczytaniu pierwszego mojego listu w Wolnej Europie, w roku 1982, byłam przesłuchiwana przez Securitate, ale moi koledzy nadal „nic nie wiedzieli”, bo przecież nie wolno było słuchać Wolnej Europy. A jednak później, gdy kazano mnie potępić, oni wyrzucili mnie z uniwersytetu. Pamiętam, jak w obecności przedstawiciela Securitate rektor ustalał fakty: „Powiedziała pani, że intelektualiści są tchórzami?”. „Tak, powiedziałam”. „Powiedziała pani, że studenci nie powinni brać z nich przykładu?” „Tak, powiedziałam”. „Powiedziała pani, że gospodarka jest w złym stanie?” „Powiedziałam i proszę mi udowodnić, że jest inaczej”. „Mówiła pani o Mircei Eliadem i o sprzężeniu ducha z wolnością; nie trzeba było mówić o Eliadem”. Wprawdzie rektor był oportunistą, ale – muszę być sprawiedliwa – zaproponował mi pracę w charakterze bibliotekarki. Odmówiłam, bo przecież nie umiem tego robić. Po manifestacjach w Braszowie w roku 1987 wywiesiłam kartkę na furtce mojego domu, na której napisałam, że solidaryzuję się z robotnikami. Tego samego dnia zauważyłam stojącą na ulicy ciężarówkę z Braszowa i dowiedziałam się od kierowcy szczegółów o wielkim proteście. Wróciłam do domu i zaczęłam pisać ulotki. Zobaczył to

mój syn i powiedział: „To jest szaleństwo, nie dotrzesz nawet do jednego robotnika”. Odpowiedziałam mu: „Wyjdź, jesteś takim samym tchórzem jak wszyscy Rumuni”. Wyszedł. Nie miałam prawa tak powiedzieć. Gdy wychodziłam z domu z ulotkami, mój syn wrócił. Prawie siłą zaciągnął mnie do samochodu i razem pojechaliśmy rozrzucać ulotki po mieście. Rano obudził mnie mój mąż, który nic o tym wszystkim nie wiedział. Po jego wyrazie twarzy domyśliłam się od razu: przed drzwiami stali milicjanci. Zabrali mi kałamarz z atramentem, którego używałam do pisania ulotek, i przesłuchiwali mnie non stop przez kilkadziesiąt godzin. Spędziłam kilka tygodni w więzieniu. Najgorszą karą był jednak moment, gdy zorientowałam się, że mój syn jest w tym samym więzieniu. Mój syn był dyrektorem przedsiębiorstwa, a jego żona pochodziła z reżimowej rodziny. Oboje wyszliśmy po interwencji prezydenta Francji. Byliśmy stale śledzeni. Kilka miesięcy później, po przeczytaniu w Wolnej Europie moich kolejnych listów o niszczeniu wsi i o sytuacji Kościoła greckokatolickiego, przed furtką mojego domu postawiono milicjanta i nie mogłam wychodzić przez ponad rok, aż do 21 grudnia 1989 roku, gdy zjawili się tu manifestanci. *** 15 listopada 1987 roku miejscowi dygnitarze Rumuńskiej Partii Komunistycznej w Braszowie, mieście na południu Siedmiogrodu, spodziewali się tylko wieczornego świętowania w duchowej łączności z Towarzyszem Ceaușescu. Odbywające się w tym dniu tak zwane wybory parlamentarne miały przynieść partii jak zwykle zasłużone 99,9 procent głosów. I przyniosły. W Braszowie spotkały jednak partię tego dnia niezasłużone przykrości. Ściśle biorąc, przykrości zaczęły się już w nocy. Niedziela wyborcza, jak zresztą żadna inna niedziela, nie była w braszowskiej fabryce ciężarówek „Czerwony Sztandar” dniem wolnym od pracy. Na trzecią, nocną zmianę stawiło się, zgodnie z harmonogramem, kilkuset spośród ośmiu tysięcy robotników. „Kolega z naszego wydziału, który zastępował majstra, przyniósł nam listę płac, z której wynikało, że zmniejszono nam pensje o połowę – powiedział po latach Gheorghe Niţescu autorom książki Ziua care nu se uita: 15 noiembrie 1987 Braşov (Niezapomniany dzień 15 listopada 1987 w Braszowie). – Wszyscy powiedzieliśmy, że nie przystępujemy do pracy”. Danut Jacob, wiceprezes Stowarzyszenia 15 Listopada 1987, jeden ze spontanicznych przywódców ówczesnego protestu, opowiada mi o tym momencie bardziej szczegółowo w listopadzie 2002 roku, podczas obchodów piętnastej rocznicy rewolty w Braszowie, w których biorę udział jako korespondent „Rzeczpospolitej”. – Powiedzieliśmy majstrowi, że nie mamy z czego żyć i że przerywamy pracę. Niektórzy mówili, żebyśmy się opamiętali, bo mamy dzieci, i że agenci doniosą na nas do Securitate. Oni nie byli tchórzami, tylko realistami. Ale gdy zaczęli pracować, odcięliśmy im prąd.

Potem poszliśmy poinformować inne wydziały, a rano namawialiśmy do protestu tych, którzy przychodzili na pierwszą zmianę. Zebrało się nas parę tysięcy przed budynkiem dyrekcji, ale z tego budynku wszyscy uciekli. Więc wybiliśmy szyby i wyszliśmy z fabryki w kierunku prefektury i regionalnej siedziby partii. Większość została i tylko niektórzy doszli później. Ale jak idziesz na przedzie i masz za sobą trzysta osób, to ci się wydaje, że to duży tłum. Była piękna pogoda – rozmarza się Danut. – Gdy wyszliśmy na ulice miasta, ludzie na balkonach bloków myśleli z początku, że to pochód na cześć wyborów. Ale myśmy krzyczeli, że chcemy chleba dla naszych dzieci, ogrzewania i światła w mieszkaniach. I wtedy ten czy ów rzucał w nas kwiatami. Na jakimś balkonie zobaczyłem znajomego z dzieckiem i krzyknąłem, żeby poszedł z nami. A on na to: „Już idę, jak tylko wróci żona, żebym miał z kim zostawić dzieciaka!”. Ale i z nami szło wiele dzieci, bo dzieci są ciekawe, gdy coś się dzieje. Krzyczeliśmy: „Precz z Ceaușescu!”, „Precz z dyktaturą!”, „Precz z komunizmem!”. Przechodnie klaskali. Czuliśmy się silni i nie myśleliśmy, co nas potem spotka. Zresztą po drodze nie było ani jednego milicjanta. Danut opowiada, jak dotarli do lokalnej siedziby partii z zamiarem rozmowy z jej lokalnym sekretarzem. – Tam nikogo nie było, więc zaczęliśmy demolować, rozbijając kandelabry. Niejeden wyszedł stamtąd z telefonem, telewizorem lub dywanem. Wdarliśmy się też do bufetu, gdzie było pełno żółtego sera, kiełbas, bananów i pomarańczy, które wtedy można było znaleźć tylko w luksusowych restauracjach. Potem podpaliliśmy olbrzymi portret Ceaușescu i stos propagandowych papierów. Gdy pojawił się strażnik, to go pobiliśmy, bo nam groził. Potem poszliśmy do Ratusza i też wszystko zdemolowaliśmy. Gdy zadzwonił telefon rządowy w gabinecie burmistrza, kolega podniósł słuchawkę i powiedział, że zajęliśmy gmach. Nazajutrz zrobiło się groźnie. Marius Opera i Stajărel Olaru, historycy z niezależnego Rumuńskiego Instytutu Historii Najnowszej, opublikowali w 2002 roku wspomnianą książkę Ziua care nu se uita…, w której zebrali świadectwa uczestników rewolty. „W poniedziałek rano musieliśmy iść do pracy – opisuje im Corina Chirac krajobraz po bitwie. – Gdy weszłam, w fabryce panowała niezwykła cisza, nikt nic nie mówił. Patrzyliśmy na siebie, nie mogąc wydobyć ani jednego słowa. Baliśmy się. O dziesiątej przyszedł inżynier Florescu i powiedział, że kopnęliśmy fabrykę, naszą matkę, i że ci, którzy pracowali na trzecią zmianę, zostaną aresztowani”. Securitate była zaskoczona wystąpieniem robotników w Braszowie. Szybko jednak otrząsnęła się z szoku. Prowodyrów wyłapała i przetransportowała już 17 listopada do centrali policji politycznej w Bukareszcie, gdzie byli brutalnie przesłuchiwani. Liczne poszlaki wskazują na to, że część z nich napromieniowano w śmiertelnej dawce aparatami Roentgena. Usiłowano też ustalić, kto za nimi stoi i kto był głównym przywódcą, a ponieważ było to z natury rzeczy nie do ustalenia, więc wszystkich sądzono 3 grudnia 1987 roku jako chuliganów, a potem deportowano do pracy przymusowej w inne

regiony kraju. Ich żonom doradzono życzliwie, by się z nimi rozwiodły. Angelica Vieru nie skorzystała z tej życzliwej rady, a historykom z Instytutu Historii Najnowszej opowiada po latach dramat człowieka, z którym się nie rozwiodła. „Męża deportowali do Bârlad. Ja z dziećmi zostałam w Braszowie, ale potem zdecydowałam, że za nim pojadę. On w grudniu jeszcze pracował, ale w styczniu się rozchorował. Aż do sierpnia to wychodził ze szpitala, to do niego wracał. Pojechał do Bukaresztu na badania lekarskie. Wybrałam się ze szwagierką i z dwojgiem dzieci, by go odwiedzić. Tam mi powiedziano, że nie ma pacjenta Vasilego Vieru. Szwagierka znalazła go w kostnicy. Zmarł kilka dni wcześniej. Przedtem śledzili go nawet w szpitalu w Bârlad. Nie mogłam rozmawiać z lekarzami. A on był coraz bardziej opuchnięty, ruszały mu się zęby, jego kędzierzawe włosy wyprostowały się, bolała go głowa, miał wrzody na rękach i ślady po pobiciu. Płakał, płakał. On, który nigdy przedtem nie był w szpitalu. Byłoby lepiej, gdyby teraz był z nami, bo naszych pięcioro dzieci miałoby ojca. Ale nasze dzieci mają dobrze w głowie i zrozumiały, co się wtedy stało. Są dumne z ojca, który miał odwagę sprzeciwić się komunizmowi”. Dumę z niespodziewanej odwagi robotników z Braszowa wyraziła, jak umiała, Doina Cornea. Większą polityczną wagę miało jednak wystąpienie Silviu Brucana, skłóconego z Ceaușescu byłego działacza partyjnego wysokiego szczebla, który przekazał zagranicznym korespondentom w Bukareszcie swe oświadczenie wychwalające robotników za odwagę i ostrzegające dyktatora przed stosowaniem represji. W marcu 1989 roku Brucan zrobił reżimowi jeszcze większą przykrość – to z jego inicjatywy w zagranicznej prasie opublikowano „List sześciu”, w którym byli komunistyczni notable (Gheorghe Apostol, Alexandru Bârlădeanu, Silviu Brucan, Corneliu Mănescu, Constantin Pârvulescu i Ion Răceanu) oskarżyli Towarzysza w duchu gorbaczowowskiej pierestrojki o lekceważenie postanowień konferencji helsińskiej, gwałcenie konstytucji, nadużywanie władzy i spauperyzowanie ludności. Wszyscy zostali osadzeni w areszcie domowym. Nie na długo. Brucan już kilka miesięcy później znalazł się u boku Iona Iliescu w grupie, która przejęła władzę po upadku komunistycznej dyktatury. *** Jest rok 2002. Piętnaście lat po wydarzeniach w Braszowie. Ristea Priboi, deputowany rządzącej partii postkomunistycznej, nie posiada się z oburzenia. Robotnik z Braszowa Werner Sommerauer twierdzi, że rozpoznał w nim oficera Securitate, który pobił go wtedy bestialsko podczas przesłuchań. Tymczasem on był w tamtych latach tylko ofiarnym oficerem wywiadu zagranicznego, pracującym w krajach zachodnich i z represjami politycznymi nie miał nic wspólnego. Priboi wytoczył proces o zniesławienie autorom książki Ziua care nu se uita… Skandal zatoczył szerokie kręgi, a Priboi stał się na chwilę gwiazdą medialną. W tej kłopotliwej sytuacji przywódcy kombatanckiego Stowarzyszenia 15 Listopada 1987 tracą pewność siebie. – Nasz kolega stanowczo twierdzi, że go

rozpoznał – mówi jeden z nich – ale minęło już wiele lat. A jednak ktoś nas wtedy bił, torturował i zabijał. Kto to był i gdzie jest dzisiaj? Dobre pytanie. Jednak na to i temu podobne pytania w ostatnim ćwierćwieczu trudno było znaleźć odpowiedź. Przez kilka lat wszelki dostęp do archiwów blokowała skutecznie Rumuńska Służba Informacyjna (SRI ), w którą przekształciło się Securitate po upadku rządów Towarzysza. Potem prawie równie skutecznie sabotowała implementację ustawy z 1999 roku, przyjętej za rządów centroprawicy i przewidującej przekazanie teczek bezpieki Krajowej Radzie Studiów nad Archiwami Securitate (CN SA S ). Radzie brakowało miejsca na zmagazynowanie dwudziestu trzech kilometrów akt, bo zwlekano z przyznaniem jej odpowiedniego budynku. Tymczasem – w myśl ustawy – każdy obywatel miał prawo zażądać swojej teczki, a także informacji o osobach publicznych dwudziestu sześciu kategorii – od prezydenta, premiera, ministrów i deputowanych, aż do kleru, szefów organizacji pozarządowych oraz osób obdarzonych tytułem Bohatera Rewolucji 1989 roku. Przyjmując prośby o wyjaśnienia, CN SA S każdorazowo prosiła o dokumenty SRI , a ta przekazywała jej, co chciała. W odpowiedzi na żądanie informacji o osobach duchownych udostępniła na przykład tylko teczki prawosławnego metropolity Banatu, który już wcześniej przyznał się publicznie do incydentalnej współpracy, oraz węgierskiego pastora László Tőkésa, bohatera wydarzeń, które przyniosły upadek komunistycznego reżimu. Podczas prezydenckiej wyborczej kampanii w 2004 roku Traian Băsescu obiecał przyspieszenie lustracji, ale gdy objął już stanowisko głowy państwa, deputowani jego partii zablokowali postawienie na czele CN SA S Constantina Ticu Dumitrescu, prezesa Stowarzyszenia Byłych Więźniów Politycznych, który takie przyspieszenie gwarantował. Po stanowczych, choć niezbyt masowych protestach prezydent zwołał jednak Najwyższą Radę Obrony Kraju, która podjęła decyzję o daleko idącym odtajnieniu akt. Na skutek tego wyszło wkrótce na jaw, że współpracownikami komunistycznej bezpieki byli na przykład niektórzy szefowie instytucji medialnych, pani minister Mona Muscă z partii liberalnej, Sorin Antohi, pisarz uważany przez wiele lat za antykomunistę, a nawet szanowany i popularny mnich Iustin Marchiş, autorytet moralny w świecie liberalnej, prodemokratycznej inteligencji prawosławnej. Arcy​biskup Konstancy Teodosie z dumą uzasadnił swą ujawnioną właśnie zgodę na współpracę z Securitate tym, że było to „przedłużenie przysięgi wojskowej będącej wyrazem zaufania do kraju i narodu”. I co? I nic. Żadnego trzęsienia ziemi. W 2000 roku ówczesny członek Kolegium CN SA S Andrei Pleşu, wybitny intelektualista, minister spraw zagranicznych w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, mówi mi pół żartem, pół serio, że ujawnienie agenturalnej przeszłości części kandydatów do parlamentu nie musi im zaszkodzić, bo duży odłam społeczeństwa wspomina Securitate jako instytucję grupującą ludzi kompetentnych. Tak komentuje kuriozalny fakt, że przed wyborami CN SA S dopełniła ustawowego obowiązku lustracji tylko wobec części kandydatów, bo na analizę pozostałych teczek nie starczyło czasu. A jednak Pleşu i poeta Mircea Dinescu byli jedynymi członkami kierownictwa tej instytucji, którzy starali się nadać lustracji jakąś

wagę i powagę. Bezskutecznie. Zresztą wsparcie opinii publicznej było mizerne – głównie ze strony wymierających już byłych więźniów politycznych z lat bardzo minionych, nielicznych opozycjonistów z czasów dyktatury i najbardziej antykomunistycznie nastawionych intelektualistów. Prośby o własne teczki złożyło w ciągu kilkunastu lat zaledwie kilka tysięcy osób. Ciszej nad tą trumną – zdawali się mówić Rumuni. Biorąc pod uwagę wszechobecność bezpieki w czasach rządów Towarzysza Ceaușescu – Bóg jeden wie, jaką jeszcze prawdę można by odkryć o znajomych, przyjaciołach, a nawet o sobie samym.

Ucieczka do przodu Wieczorem 17 listopada 1996 roku tysiące osób zgromadzonych na placu Uniwersyteckim w Bukareszcie słuchają w głębokiej ciszy pieśni młodego muzyka Valeriu Steriana. Niektórzy ludzie klęczą. To bowiem coś w rodzaju modlitwy. Modlitwy więźnia, który cierpi i śni o baśniowym świecie wolności. Boże, przyjdź, Boże, Zobacz, co zostało z ludzi… Noce są długie i smutne. Myślę o domu i ledwo was widzę. Tam u was są baśniowe noce. Dlaczego, Boże, to życie tak koszmarne? I za kogo umiera się daremnie? Noce są pełne trwogi i chce mi się wyć. Są baśniowe noce, których już nie znamy.

Ale owego baśniowego wieczoru słowa pieśni więźnia to już tylko wspomnienie coraz bardziej odległej przeszłości. Wkrótce ustępują miejsca radości i nadziei, przede wszystkim dla tych Rumunów, którzy przez dziesięciolecia z beznadziejną wiarą czekali na odejście komunistycznego koszmaru. Dla nich następuje coś w rodzaju cudu. Tego dnia – dwa tygodnie po porażce postkomunistów w wyborach parlamentarnych i zwycięstwie Rumuńskiej Konwencji Demokratycznej grupującej przedwojenne partie historyczne – wybory prezydenckie wygrywa w drugiej turze Emil Constantinescu. Rektor Uniwersytetu Bukareszteńskiego odsuwa od władzy Iona Iliescu, stając się symbolem ostatecznego przełomu. I chociaż Iliescu i jego partia po czterech latach do władzy powrócą, to jednak komunizm już więcej nie wróci, nawet w coraz łagodniejszej, nostalgicznej formie pichconej nieporadnie przez Iliescu i jego towarzyszy w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych. 17 listopada 1996 roku w Bukareszcie zapachniało happy endem. Myślimy z pewną ulgą o przeszłości, która zdaje się nieodwołalnie odchodzić, ale nie myślimy przesadnie o przyszłości. Żyjemy teraźniejszością. Na placu Uniwersyteckim mieszam się z rozentuzjazmowanym tłumem w towarzystwie najbliższych przyjaciół z korpusu dyplomatycznego – ambasadora Belgii i pani ambasador Holandii. Ignace i Monika uznają, że na potrzeby teraźniejszości ambasador Polski może zająć w Beneluksie miejsce ambasadora Luksemburga, który w stolicy Rumunii nie rezyduje. Tak wstępuję na kilka godzin do Unii Europejskiej, prawie osiem lat przed Polską, którą reprezentuję. Swoją okazję traci ambasador Węgier, którego zaciągamy na plac, ale który wkrótce oddala się po angielsku, uważając, że Węgrowi nie wypada zbyt aktywnie uczestniczyć w rumuńskiej historii. My nie mamy z tym problemu. Oklaskujemy wraz z tłumem na placu Uniwersyteckim przemówienie prezydenta elekta, a potem idziemy do pobliskiej siedziby Chrześcijańsko-Demokratycznej Narodowej Partii Chłopskiej, głównej partii historycznej,

której członkiem jest nowy prezydent i która właśnie stała się czołową siłą polityczną nowego układu rządzącego. Tam strzelają korki od szampana i nie ma końca radosnym toastom. Zarządzam odwrót do domu dopiero o pierwszej w nocy, gdy mój dziesięcioletni syn Paweł zasypia w fotelu za biurkiem zmarłego rok wcześniej legendarnego przywódcy chadeków Corneliu Coposu. *** Tak odchodzą partyjni towarzysze, którzy w grudniu 1989 roku obalili dyktaturę Nicolae Ceaușescu i miażdżąco wygrali wybory w maju 1990 roku. Rządzili ponad sześć lat. Najpierw starali się nadać ludzką twarz socjalizmowi. Zadanie okazało się jednak zbyt trudne. Celem ratowania socjalizmu trzeba było bowiem wzywać na pomoc do Bukaresztu robotniczą brać. Już w styczniu 1990 roku zaproszony przez prezydenta Iliescu lud robotniczy pokazał tak zwanym faszystom, kapitalistom i obszarnikom z odrodzonych nieopatrznie partii historycznych, gdzie jest ich miejsce. Kilka miesięcy później górnicy z Zagłębia Jiu rozpędzili antykomunistycznych demonstrantów, a w roku 1991 przepędzili nawet rząd młodego i ambitnego premiera Petre Romana, który chciał naprawiać socjalizm w kierunku niepokojąco demokratycznym, a zwłaszcza rynkowym. Wybryki zapraszanych przez prezydenta do stolicy ludzi pracy położyły się cieniem na ludzkiej twarzy rumuńskiego socjalizmu w wydaniu Iona ​Iliescu. Tymczasem międzynarodowe sąsiedztwo szybko ewoluowało, naprawianie socjalizmu ostatecznie wyszło z mody i nawet sam Michaił Gorbaczow wylądował na aucie historii. W tej nowej sytuacji rządząca ekipa prezydenta Iliescu doprowadziła do uchwalenia demokratycznej konstytucji, a na jej podstawie znów wygrała w 1992 roku wybory parlamentarne i prezydenckie, choć tym razem już skromniejszą większością głosów. Ion Iliescu dość niespodzianie zadeklarował otwarcie na rozwój stosunków z Zachodem oraz wolę budowania demokracji i gospodarki rynkowej. Premierem został jednak Nicolae Văcăroiu, poprzednio wiceminister i dyrektor departamentu podatków Ministerstwa Finansów, którego cechował przede wszystkim brak wyobraźni i przekonania w przedmiocie jakichkolwiek reform. Tym sposobem gwarantował pełną lojalność wobec umiłowanego przez lud prezydenta. Ten bowiem nie zamierzał owego umęczonego ludu dręczyć przemianami, które mogłyby się okazać zbyt trudne. Nastąpiły cztery lata stabilizacji i stagnacji. Z perspektywy czasu nie można wykluczyć, że ten okres przejściowy miał pewien paradoksalny sens, przynosząc ulgę znękanym w czasach dyktatury ludziom i otwierając szanse na przyszłość. Rządy ekipy Iliescu charakteryzowała bowiem w tym okresie dobrotliwa wyrozumiałość. Wyrozumiałość dla ludu, któremu zdawała się na razie wystarczać lekka poprawa bytu po spłaceniu przez Ceaușescu wszystkich zagranicznych długów w ostatnich miesiącach dyktatury. Wyrozumiałość dla wszechobecnej szarej strefy w gospodarce, która pozwalała nieco bardziej przedsiębiorczym jednostkom na skromny awans materialny. Wyrozumiałość dla

wielu państwowych zakładów pracy, które mogły jeszcze sobie trochę powegetować bez groźby restrukturyzacji i konkurencji. Wyrozumiałość dla sprytnych ludzi dawnego i nowego reżimu, którzy – korzystając z licznych luk prawnych – przejmowali na różne sposoby państwowy majątek, budując swą osobistą przyszłość. Ale również – o dziwo – wyrozumiałość dla rosnącej w siłę opozycji wobec tej całej beznadziei. Po czterech latach narosła niepostrzeżenie masa krytyczna większości, która zrozumiała, że tak dalej się nie da. Wczesną jesienią 1996 roku poczułem, że tu coś się zmieni, i założyłem się z kilkoma kolegami ambasadorami, że charyzmatyczny Ojciec Narodu Ion Iliescu przegra wybory. Patrzyli z uprzejmym pobłażaniem na naiwnego młokosa z sympatycznego, ale nieopierzonego jeszcze państwa Europy Wschodniej, który uległ złudzeniom. Tylko Belg i Holenderka podzielali moje ekscentryczne przekonanie, że Rumunia nie jest grajdołem skazanym na zgrzebny postkomunizm, bo tylko oni – tak jak ja – nie zamykali się w swoich wypasionych rezydencjach i usiłowali naprawdę poznać kraj, który ich zafascynował. Z punktu widzenia profesjonalizującej się i modernizującej europejskiej dyplomacji ich emocjonalne zaangażowanie było błędem. Belga odwołano przedwcześnie, bo zbyt hojnie wydawał Rumunom wizy. Holenderkę przeniesiono po czterech latach na wszelki wypadek na placówkę do Wietnamu, by nieco ochłonęła. Ja miałem trochę więcej szczęścia i przetrwałem w Bukareszcie ponad sześć lat. Jeśli w 1996 roku przewidziałem, co się stanie w Rumunii (choć nie wynikało to z niezbyt wiarygodnych sondaży), to nie dlatego, iżbym dysponował ponadprzeciętnym ilorazem inteligencji, ale dlatego że ten kraj mnie ponadprzeciętnie interesował, więc ponadprzeciętnie dużo o nim wiedziałem. Trafna intuicja wymaga zresztą również pewnej dozy poczucia humoru. W czwartek przed niedzielną drugą turą wyborów prezydenckich satyryczny tygodnik „Academia Caţavencu” opublikował na pierwszej stronie grafikę w formie dwóch kadrów z taśmy filmowej. Na pierwszym widniał tył głowy mężczyzny w kapeluszu dziwnie przypominającym nakrycie głowy prezydenta Iliescu. Na drugim – słowo „K O N I EC ” pisane rosyjską cyrylicą. Na parę dni zapadła dziwna, pełna napięcia cisza wyborcza. Opozycja – mimo wcześniejszego zwycięstwa w wyborach parlamentarnych – wciąż nie śmiała wierzyć w swoją nadzieję na przejęcie pełni władzy. Iliescu zamilkł i niektórzy obawiali się niesłusznie, że coś knuje, by zachować prezydencki fotel. Dla zabicia czasu postanowiłem uciec do przodu. W czwartek, po lekturze „Academii Caţavencu”, zaprosiłem do ambasady Adriana Severina, polityka Partii Demokratycznej, o którym wiedziałem, że zostanie ministrem spraw zagranicznych w rysującym się koalicyjnym rządzie. Partię Demokratyczną utworzył proreformatorski odłam postkomunistów po tym, jak w 1991 roku górnicy odsunęli od władzy jego przywódcę, premiera Petre Romana, który wraz kolegami przeszedł tym sposobem do opozycji. Po pięciu latach owi dość gruntownie zreformowani postkomuniści byli już oczywistym partnerem partii historycznych, dającym projektowanej koalicji bezwzględną większość parlamentarną. W celu jeszcze większego wzmocnienia owej większości partie historyczne

dokonały czegoś, co jeszcze kilka lat wcześniej nie mieściło się w głowach rumuńskich polityków – zaprosiły do koalicji rządowej ugrupowanie mniejszości węgierskiej dysponujące solidnym klubem parlamentarnym. Od tej chwili Demokratyczny Związek Węgrów w Rumunii przez kilkanaście lat wchodził do wszystkich rumuńskich rządów, niezależnie od ich koloru politycznego, odgrywając pozytywną rolę w demokratyzacji i modernizacji kraju. *** Zanim jednak do tego wszystkiego doszło, 14 listopada 1996 roku rozmawiam przez kilka godzin przy koniaku z Adrianem Severinem. Zaprzyjaźniłem się z nim już wiele miesięcy wcześniej, gdy nic nie zapo​wiadało jeszcze ważnej roli, jaką miał odegrać, bo dostrzegłem w nim człowieka myślącego o polityce zagranicznej swojego kraju w sposób wyzbyty kompleksów i nacjonalistycznych fobii, co dawało nadzieję na to, że będzie wpływał na ewolucję Rumunii w kierunku korzystnym dla jej prozachodniej orientacji. Tuż przed ostatecznym rozstrzygnięciem wyborczym w listopadzie 1996 roku staram się zarazić go pomysłem, by nowy prezydent Emil Constantinescu złożył pierwszą oficjalną wizytę w Warszawie. Pomysł jest prosty. Skoro Polska jest postrzegana jako prymus prozachodnich przemian, to taka wizyta będzie sygnałem dla Zachodu: wreszcie chcemy być tacy jak Polska. Adrian połyka przynętę. Pod koniec rozmowy odnoszę nawet wrażenie, że jest przekonany, iż on sam to wymyślił, czym wbija mnie niepotrzebnie w pychę, bo trudno o większy dyplomatyczny sukces. Oficjalna wizyta prezydenta Constantinescu w Warszawie następuje w połowie stycznia 1997 roku, niespełna dwa miesiące po jego wyborczym zwycięstwie, które świętowałem wraz z Belgiem i Holenderką. Już po pierwszym jej dniu tytuły w prasie bukareszteńskiej brzmią entuzjastycznie: „Rumunia i Polska – tandem na rzecz stabilności w Europie Środkowo-Wschodniej”, „Prezydent Constantinescu gorąco przyjęty przez prezydenta Kwaśniewskiego”, „Dla dobra Europy trzeba znaleźć miejsce w N ATO dla Rumunii i Polski” – to tylko niektóre z nich. Po drugim dniu wizyty prasa rumuńska cytuje między innymi przemówienie prezydenta Constantinescu w sejmie: „Dla obu krajów integracja europejska jest priorytetem w końcu tego tysiąclecia”. Prasa rumuńska informuje, że Emil Constantinescu spotkał się z Lechem Wałęsą. „Wybór Polski jako pierwszego kraju, w którym składa wizytę jako prezydent Rumunii, nie jest przypadkowy – pisze najważniejszy wówczas bukareszteński komentator polityczny Ion Cristoiu. – Emil Constantinescu wziął pod uwagę uprzywilejowane stosunki Polski z krajami zachodnimi oraz fakt, że Rumunia nie ma z Polską problemów, które mogą istnieć w przypadkach Węgier lub Ukrainy. […] Polska stanowi też przykład dla wielu byłych krajów komunistycznych, gdy chodzi o jej stosunki z takim sąsiadem jak Niemcy, z którym przy​najmniej teoretycznie mogłaby mieć spory terytorialne”. Wizyta Constantinescu w Warszawie, a także szanse, jakie mogłoby otworzyć polsko-

rumuńskie partnerstwo, stały się kilka lat później tematem jednego z rozdziałów książki będącej zapisem rozmowy politologa Gabriela Andreescu z Adrianem Severinem, wtedy już byłym ministrem. Adrian wspomina prowadzone wraz ze mną gorączkowe przygotowania do tej wizyty, której ideę prezydent Constantinescu natychmiast zaakceptował, a także liczne tematy polsko-rumuńskiej współpracy, jakie pojawiły się wtedy w rumuńskich głowach. W szczególności rozwija jeden z wątków naszej rozmowy z listopada 1996 roku – wizję wspólnego, polsko-rumuńskiego zbliżenia z Ukrainą, które mogłoby pomóc w przełamaniu rumuńskiej awersji do najbliższego wschodniosłowiańskiego sąsiada i przyczynić się do wciągania Ukrainy w orbitę Zachodu. Prezydent Constantinescu i minister Severin już w czerwcu 1997 roku doprowadzili do podpisania traktatu z Ukrainą, łamiąc opór większości klasy politycznej, która przez kilka poprzednich lat blokowała normalizację stosunków z północno-wschodnim sąsiadem. Jednak nasz projekt trójstronnego dialogu polsko-rumuńsko-ukraińskiego, którego ideę podchwycił natychmiast wybitny dyplomata Ołeksandr Czałyj, wówczas ambasador Ukrainy w Rumunii, nie znalazł zrozumienia ani w Warszawie, ani w Kijowie. Polska dyplomacja była wtedy bardzo skupiona na zabiegach o integrację z N ATO i U E . W tych staraniach mógł być pomocny co najwyżej polsko-węgiersko-czesko-słowacki czworokąt wyszehradzki. Budowanie jakiegoś trójkąta na Wschodzie, z krajami o niezbyt solidnej reputacji, wydawało się warszawskim strategom zbyt ryzykowne. Jedynym polskim politykiem, który zrozumiał, że coś w tym jest, był obdarzony wyjątkową wyobraźnią w przedmiocie polityki wschodniej prezydent Aleksander Kwaśniewski. 26 listopada 1997 roku przybył do Bukaresztu na spotkanie z Emilem Constantinescu i Leonidem Kuczmą, które miało ów podejrzany trójkąt zainaugurować. Ta góra nie urodziła nawet myszy, bo próby rozwinięcia tematu spotykały się w Polsce i na Ukrainie z brakiem zainteresowania, a po odejściu Severina ze stanowiska ministra spraw zagranicznych zainteresowanie ustało również w Rumunii. Tymczasem potwierdzenie trafności tej pochopnie porzuconej idei uzyskałem kilka lat później, w połowie maja 2003 roku, w rozmowie z profesorem Zbigniewem Brzezińskim, który przyjechał do Bukaresztu pod pretekstem wernisażu wystawy rzeźb jego żony w tamtejszym Muzeum Narodowym. Przy okazji spotkał się z prezydentem i premierem oraz poprowadził wykład dla studentów politologii. Profesor powiedział mi wtedy, że Rumunia mogłaby odegrać ważną rolę w budowaniu związków Ukrainy z Zachodem, pod warunkiem że Polska we własnym interesie potraktuje ją w tej kwestii jako poważnego partnera. W ogóle profesorowie wykazali się większą wyobraźnią niż politycy. Na początku kwietnia 1997 roku do Bukaresztu przybył profesor Leszek Balcerowicz, który przez parę dni zagrzewał do reform gospodarczych nowy rząd chadeckiego premiera Victora Ciorbea, wyrażając się zresztą pochlebnie o jego zamiarach. Gospodarze nadali tej wizycie bardzo dużą rangę – dość powiedzieć, że zaczęła się od kolacji z Emilem Constantinescu w Pałacu Prezydenckim. Tym razem triumfalna wizyta przyniosła też ciąg dalszy. W pomoc rządowi

rumuńskiemu zaangażowała się związana z Balcerowiczem fundacja CA SE . Do Bukaresztu przybywali kilkakrotnie profesorowie Marek Dąbrowski i Jerzy Osiatyński. CA SE otworzyła w stolicy Rumunii stałą placówkę doradczą i przez wiele miesięcy towarzyszyła wprowadzaniu w życie zasadniczych reform. *** Zdominowane przez centroprawicę władze stworzyły podczas swych rządów w latach 1996–2000 dość solidne podstawy prawne dla demokracji i gospodarki rynkowej, a także powstrzymały chaotyczne dryfowanie gospodarki w kierunku skraju przepaści. Szybko doszło jednak do konfliktów w koalicji rządzącej. Z rządu odszedł Adrian Severin, a kryształowo uczciwego, choć nieco nieudolnego prawnika Victora Ciorbea zastąpił na stanowisku premiera sprytny ekonomista Radu Vasile. W nieunikniony sposób pojawiły się też napięcia społeczne, bo praca nad reformami nie owocowała jak na razie niecierpliwie oczekiwaną poprawą poziomu życia. W dodatku zajęty reformami rząd – jak to zwykle w takich przypadkach bywa – nie zwrócił dostatecznej uwagi na konieczność dialogu ze społeczeństwem. Z dramatyczną kulminacją niezadowolenia, wykorzystaną przez obłąkanych polityków, musiał się zmierzyć Emil Constantinescu na początku trzeciego roku swej prezydentury, w zimie 1999 roku. W pierwszych dniach stycznia znani z najazdów na Bukareszt i zaprawieni w bojach górnicy z Zagłębia Jiu rozpoczynają bezterminowy strajk. Przez dwa tygodnie władze nie doceniają powagi sytuacji, zapraszając górników do spokojnych negocjacji w stolicy. Ci jednak żądają przyjazdu do Zagłębia prezydenta i premiera. 18 stycznia górnicy rozpoczynają marsz na Bukareszt. Groza narasta powoli, bo tym razem obrońcom demokracji nikt nie podstawił pociągów i mają do przejścia piechotą z górą trzysta kilometrów. Górnicy pod wodzą swego charyzmatycznego lidera Mirona Cozmy maszerują jednak nadspodziewanie szybko. Dołączają do nich najbardziej radykalni związkowcy z innych regionów kraju i wkrótce tłum maszerujących przekracza trzydzieści tysięcy osób. Skrajnie nacjonalistyczna i populistyczna Partia Wielkiej Rumunii, której przewodzi Corneliu Vadim Tudor, organizuje dla nich różnorodną pomoc logistyczną, ogłaszając ten fakt publicznie. 21 stycznia partie parlamentarne (włącznie z postkomunistami Iona Iliescu) podpisują wspólną deklarację „w obronie instytucji państwa prawa, zasad konstytucyjnych i demokracji”, upoważniającą prezydenta do ewentualnego wprowadzenia stanu wyjątkowego. Constantinescu przyjmuje dymisję ministra spraw wewnętrznych Gavrila Dejeu, a jego następca Constantin Dudu Ionescu natychmiast dymisjonuje szefów służb, które nie zapobiegły na czas formowaniu się marszu związkowców. Na autostradzie Piteşti–Bukareszt formują się natomiast kolumny sił porządkowych mające bronić stolicy. 22 stycznia, jeszcze przed wschodem słońca, budzi mnie zastępca attaché wojskowego

ambasady, podpułkownik Jerzy Stocki. Razem oglądamy telewizyjne orędzie prezydenta Constantinescu, który zapowiada wprowadzenie stanu wyjątkowego o godzinie czternastej, jeśli do tej pory górnicy nie zaczną się wycofywać do Zagłębia Jiu, lub nawet wcześniej, jeśli będą kontynuować marsz w jakąkolwiek inną stronę. Na rozmowy z Mironem Cozmą w klasztorze Cozia w Karpatach Południowych, pod protektoratem mnichów i biskupów, wyrusza premier Radu Vasile. W Bukareszcie dziesięć tysięcy ludzi demonstruje na wezwanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego „w solidarności z instytucjami państwa i porządku publicznego”. Komentatorzy polityczni niemal wszystkich mediów – niezależnie od ich politycznego zabarwienia – dają odpór populistycznej rewolcie. Po południu do ambasadorów w Bukareszcie nadchodzą informacje o zażegnaniu groźby konfrontacji. Premier donosi z klasztoru Cozia, że górnicy wsiadają do autokarów, które odwiozą ich do domów. Wygląda na to, że niczego konkretnego im nie obiecał, prócz dalszych rozmów w stolicy za miesiąc, ale z dyplomatycznym talentem wzbudził w nich przekonanie, że wychodzą z twarzą z konfliktu, którego dalszego ciągu sami zaczęli się obawiać. Trzy tygodnie później Sąd Najwyższy wydaje ostateczny wyrok w ciągnącym się od dawna procesie Mirona Cozmy, skazując go na osiemnaście lat więzienia za kierowanie atakiem na władze państwowe we wrześniu 1991 roku, gdy górnicy obalili rząd Petre Romana. Grupa najzagorzalszych zwolenników Cozmy wyrusza w kolejny marsz na stolicę, ale zostaje natychmiast rozbita przez siły porządkowe w obustronnie brutalnym starciu na pałki i granaty z gazem łzawiącym. Miron Cozma zostaje aresztowany i ląduje na długo w więzieniu. Ostateczny bilans tych wszystkich wydarzeń okazuje się zaskakująco pozytywny. Rząd podejmuje poważniejszy niż kiedykolwiek dialog ze związkami zawodowymi. Europejscy partnerzy Rumunii deklarują większą niż poprzednio pomoc gospodarczą, mającą łagodzić społeczne napięcia. Przede wszystkim jednak rodzi się konsensus w ramach klasy politycznej co do podstawowych wartości demokratycznych i zasad państwa prawa, obejmujący zarówno rządzącą centroprawicę, jak i wszystkie inne ugrupowania, łącznie z postkomunistami Iona Iliescu. Poza ramami tej powszechnej zgody pozostają tylko rosnący w siłę skrajni nacjonaliści Corneliu Vadima Tudora, którzy ponad rok później znów dadzą o sobie znać. *** Zażegnanie niebezpieczeństwa skrajnie populistycznego przewrotu nie oznaczało końca dramatu. Już w marcu 1999 roku, z chwilą rozpoczęcia interwencji N ATO w Serbii w obronie Albańczyków z Kosowa, Emil Constantinescu stanął przed jeszcze trudniejszym wyzwaniem. Prezydent zdecydowanie poparł działania podjęte przez N ATO , natomiast znaczna część polityków i większość mediów zaprotestowała przeciw bombardowaniom Serbii w sposób bardzo emocjonalny, zgodnie z uczuciami większości społeczeństwa.

„Bałkany nie potrzebują bomb, ale dolarów i dobrobytu, które w ostatecznym rachunku przyniosą więcej tolerancji etnicznej i religijnej” – pisał bukareszteński dziennik „Adevărul”. Takie reakcje miały dwie zasadnicze przyczyny. Po pierwsze Rumuni żywili głęboko zakorzenioną w świadomości zbiorowej sympatię wobec Serbii, wynikającą z tak licznych przyczyn historycznych, że same te przyczyny zdawały się tracić wagę, a owa powszechna wśród Rumunów postawa przyjaźni wobec Serbów była oczywistością niewymagającą uzasadnień. Było to zjawisko nieco podobne – choć jeszcze silniejsze – do odwiecznej sympatii Polaków wobec węgierskich bratanków. Obrazowało je popularne w Bukareszcie przysłowie, że Rumunia ma wśród swych sąsiadów tylko dwóch przyjaciół: Serbię i Morze Czarne. Po drugie kosowscy Albańczycy budzili w większości Rumunów niechęć nie tylko dlatego, że byli postrzegani jako obcy kulturowo muzułmanie, lecz przede wszystkim ze względu na problem mniejszości etnicznych (w Rumunii mniejszości węgierskiej), uważanych za zagrożenie dla integralności krajów tego regionu Europy. Choć w następnych latach problem mniejszości węgierskiej stracił w oczach Rumunów na ostrości, to uwrażliwienia na tym tle pozostały. Do dziś Rumunia jest w gronie kilku krajów Unii Europejskiej, które nie uznają niepodległości Kosowa. W tej sytuacji rumuńskie gazety biły czytelników po oczach mocnymi tytułami: „W Jugosławii umierają niewinni”, „Śmierć przychodzi z czystego nieba”, „Ukrzyżowanie Serbii”, „Wielka porażka Europejczyków”, „Na kolanach przed Zachodem”, „Barbarzyństwo N ATO nie zna granic”. Nie pojawiały się natomiast relacje o czystkach etnicznych w Kosowie, a niektóre gazety twierdziły nawet, że nie ma na to żadnych dowodów. Pani profesor Zoe Petre, współpracowniczka prezydenta, która próbowała skłonić kierownictwo telewizji publicznej, by wysłało do Kosowa własnych reporterów, usłyszała bezczelną odpowiedź, że jest to technicznie niemożliwe, bo wszystkie trzy zdolne do czegoś takiego ekipy Telewizji Rumuńskiej są zajęte relacjonowaniem bombardowań Belgradu. Od początku kryzysu prezydent Constantinescu pojawia się jednak kilkakrotnie na telewizyjnym ekranie w celu tłumaczenia obywatelom, że Rumunia uczestniczyła „w wysiłkach wspólnoty międzynarodowej mających na celu rozwiązanie napięć na drodze negocjacji”, ale w tej chwili wspiera bezwarunkowo działania N ATO . „Tylko zdecydowana i jasna polityka może wywoływać szacunek wspólnoty międzynarodowej i w pełni odpowiada interesowi narodowemu Rumunii, w warunkach gdy N ATO pozostaje naszą jedyną opcją bezpieczeństwa”. Prezydenta wspierają bez zastrzeżeń wszystkie kluczowe osoby w tych okolicznościach: ministrowie spraw zagranicznych Andrei Pleşu i obrony Victor Babiuc oraz szef Sztabu Generalnego, generał Constantin Degeratu. Premier Radu Vasile ląduje w szpitalu z zawałem serca. Postawa Constantinescu wywołuje liczne protesty aż do chwili, gdy w sukurs przychodzi mu sam prezydent Serbii, deklarując zamiar przyłączenia swego kraju do Związku Białorusi i Rosji. Rumuńska opinia publiczna jest w szoku. W końcu jedną

z licznych przyczyn sympatii Rumunów wobec Serbów była fascynacja niezależnością Jugosławii marszałka Tity od Moskwy, którą do pewnego stopnia próbowała naśladować Rumunia Ceaușescu. „Kim pan jest, panie ​Milošević?” – pyta dziennik „România ​Liberă” w tytule na pierwszej stronie. „Jeśli mamy – zrozumiałą z uczuciowego punktu widzenia – tendencję do stania u boku Serbów, to trzeba przemyśleć, za jaką Serbią jesteśmy – polemizuje komentator dziennika »Ziua« z artykułem w innej gazecie. – Jeśli dziennikarz z »National« chce za wszelką cenę stanąć u boku Serbii Miloševicia stowarzyszonej z Białorusią Łukaszenki i nieprzewidywalną Rosją Jelcyna, to jego sprawa, ale pewnego dnia może odkryć, że jest zmuszony pisać swe artykuły cyrylicą”. W połowie kwietnia prezydent Constantinescu znów zwraca się do narodu z telewizyjnym orędziem. „Musi być jasne, że bezpieczeństwo Rumunii zależy od jej zdecydowanej opcji na rzecz przystąpienia do N ATO i U E . Wybraliśmy dla Rumunii tę drogę zdecydowania, bo w swej historii zbyt dużo cierpiała na skutek dwuznacznej postawy swych przywódców, na skutek wahań i zmian kierunku postępowania w zależności od okoliczności”. Tak prezydent uzasadnia swój wniosek do parlamentu o przyznanie samolotom N ATO nieograniczonego dostępu do rumuńskiej przestrzeni powietrznej. Uzyskuje poparcie koalicji rządzącej i paru pomniejszych partii opozycyjnych. Wniosek przechodzi dużą większością głosów. Postkomuniści Iona Iliescu, z którym przed głosowaniem rozmawia ambasador U SA , a potem ambasadorowie krajów U E – wstrzymują się od głosu. Prasa przyjmuje decyzję parlamentu z zadziwiającym spokojem, a kilkudziesięciu znanych intelektualistów publikuje list otwarty do społeczeństwa: „Zawsze, gdy popełnialiśmy błędy, musieliśmy płacić za nasz historyczny bełkot, za nasze niekonsekwentne postawy, czasem za niemożliwą neutralność. Teraz, w końcu tysiąclecia, pojawia się okazja do przyjęcia stanowiska jednoznacznego […]. Czy chcemy się kierować w stronę Europy i stabilnego Sojuszu, który może nam zapewnić wyjście z niekończącego się postkomunistycznego stanu przejściowego, czy też poprzez symbol Miloševicia optujemy za starymi komunistami, wdrapującymi się na wyżyny władzy przy wykorzystywaniu szacunku dla uczuć narodowych […]. Wielu naszych współobywateli jest zdezorientowanych i nie potrafi przyjąć jasnej postawy wobec aktualnego konfliktu na Bałkanach, bo zauważają przede wszystkim, że z narodem serbskim dzielimy wspólne wartości wiary. Ale Milošević nie prowadzi wojny świętej, tylko czystkę etniczną, i wartości prawosławia, które dzielimy z Serbami, nie oznaczają zbieżności dążeń politycznych obu narodów”. W ten ostatni wątek publicznej debaty wpisuje się bardzo szczęśliwie zaplanowana znacznie wcześniej wizyta Jana Pawła I I w Bukareszcie w dniach 7–9 maja 1999 roku, która staje się chwilą oddechu dla społeczeństwa bombardowanego od wielu miesięcy złymi informacjami. Polski papież wygłaszający po rumuńsku swe przemówienia i homilie, w których wyraża szacunek i sympatię dla tradycji duchowej Rumunów, przynosi lekarstwo na lęki, frustracje i kompleksy bukareszteńczyków dopatrujących się w postępowaniu

wobec Serbii dowodu na pogardę Zachodu wobec krajów wschodniego chrześcijaństwa, a więc również Rumunii. Papież i prawosławny patriarcha Rumunii wydają wspólne oświadczenie, w którym wzywają do przerwania działań zbrojnych w Jugosławii, a jednocześnie wyrażają troskę o los kosowskich Albańczyków. Papież jest bardziej przekonywający niż wojujący politycy. Oni jednak też dostrzegają wagę Rumunii w Europie Południowo-Wschodniej i chuchają na nowego, tak istotnego sojusznika. Już na początku kryzysu do ministra Pleşu telefonuje pani Madeleine Albright z podziękowaniem za zajęte przez Bukareszt stanowisko. Potem stolicę Rumunii odwiedzają kolejno: generał Rupert Smith, zastępca dowódcy sił sojuszniczych w Europie, Sergio Balanzino, zastępca sekretarza generalnego N ATO , oraz Strobe Talbott, zastępca sekretarza stanu U SA , który oświadcza, że Rumunia stała się głównym partnerem Stanów Zjednoczonych w regionie. Kilka dni później przybyły z Paryża minister spraw zagranicznych Hubert Védrine zapowiada w Bukareszcie, że Francja domagać się będzie od N ATO „szerszego otwarcia, w ramach którego specjalne miejsce zostanie zarezerwowane dla Rumunii”. Po sekretarzu stanu, zastępcach różnych sekretarzy i dowódców oraz francuskim ministrze zabierają głos zawodnicy wagi ciężkiej. Jeszcze przed kwietniowym szczytem N ATO w Waszyngtonie, podczas którego do Sojuszu przyjęto Polskę, Czechy, Słowację i Węgry, prezydent U SA Bill Clinton wypowiada w jednym ze swych przemówień zdania, cytowane potem w Rumunii wielokrotnie: „Kto dostarczy modelu, by narody uwolnione od komunizmu mogły rozwiązać swe rzeczywiste problemy? Slobodan Milošević ze swą machiną propagandową i paramilitarnymi bojówkami, które zmuszają ludzi do opuszczania ich kraju, ich historii i ich ziemi, czy też taki kraj jak Rumunia, który zbudował demokrację, szanując prawa mniejszości etnicznych?”. Radykalne wnioski z odpowiedzi na to retoryczne pytanie wyciąga już po waszyngtońskim szczycie brytyjski premier Tony Blair w swym przemówieniu wygłoszonym 4 maja 1999 roku w rumuńskim parlamencie. Mówi o Rumunii jako o „wzorowym partnerze i sojuszniku należącym do tej samej rodziny europejskiej i usytuowanym w tym samym świecie wartości”. Podkreśla, że Rumunia jest na czele stawki kandydatów do kolejnego rozszerzenia N ATO . Zapowiada, że Wielka Brytania będzie się domagała na szczycie U E w Helsinkach rozpoczęcia z Bukaresztem negocjacji członkowskich. Obiecuje pomoc Unii w realizacji rumuńskich reform gospodarczych. Rumuńscy deputowani oklaskują gorąco przemówienie Blaira, ale jego deklaracje są tak niebywałe, że czynią to z lekkim niedowierzaniem. A jednak ucieczka do przodu, jakiej podjął się prezydent Constantinescu, już przynosi namacalne rezultaty. Zgromadzeni w Waszyngtonie przywódcy N ATO eksponują Rumunię jako pierwszego spośród kandydatów w chwili następnego rozszerzenia Sojuszu. Prezydent może obwieścić narodowi, że uzyskał „od najważniejszych czynników decyzyjnych N ATO wiążące deklaracje dotyczące ich zaangażowania w gwarancje bezpieczeństwa dla Rumunii”, a także zaangażowania Sojuszu „w proces trwałego rozwoju południowoN ATO

wschodniej Europy, której Rumunia jest centralnym filarem”. Następne lata pokażą, że te okrągłe zdania nie były słowami rzucanymi na wiatr. *** Z perspektywy czasu można stwierdzić bez ryzyka pomyłki, że pierwsze półrocze 1999 roku zdecydowało o ostatecznej reorientacji Rumunii w kierunku prozachodnim i że rola prezydenta Constantinescu w tej kwestii była kluczowa. Poparcie obywateli dla przystąpienia kraju do N ATO , które w połowie kwietnia spadło do poziomu pięćdziesięciu dwóch procent, w końcu maja znów wzrosło do sześćdziesięciu trzech procent. Jednak, pomimo wielkich sukcesów w polityce zagranicznej, notowania prezydenta i jego obozu politycznego nie przestały spadać, a na sondażowym proscenium pojawił się znów Ion Iliescu. Już w końcu półrocza zamiar głosowania na niego w przyszłorocznych wyborach prezydenckich deklarowało trzydzieści osiem procent ankietowanych, a na Constantinescu – zaledwie dwadzieścia procent. Reformy gospodarcze wciąż znajdowały się w stadium przynoszącym społeczeństwu raczej uciążliwości niż korzyści. Co gorsza, rządzący politycy poświęcali coraz więcej energii międzypartyjnym walkom o zakres władzy. Z biegiem czasu wychodziła też na jaw okoliczność jeszcze bardziej gorsząca: antykomunistyczni demokraci zaczęli sobie nieźle układać życie z rekinami postkomunistycznego biznesu i z odziedziczoną po postkomunistach, bardzo skorumpowaną biurokracją. I sami czerpać z tego osobiste korzyści. W tej sytuacji prezydent sięgnął po głębokie odwody. Z jego woli, wbrew pewnemu oporowi partii koalicyjnych, premierem został bezpartyjny gubernator Banku Narodowego Mugur Isărescu, który zastąpił podupadającego na zdrowiu Radu Vasilego. Isărescu to fenomen – fotel gubernatora objął na początku lat dziewięćdziesiątych i dziś, po ponad dwudziestu latach, zasiada w nim nadal. Z ową kilkunastomiesięczną przerwą w latach 1999–2000, gdy skusiła go polityczna przygoda. Jako premier doprowadził szybko do zahamowania spadku produkcji przemysłowej i ożywienia eksportu dzięki drastycznej obniżce podatków. Pojawił się nareszcie wzrost gospodarczy. Na tym się znał. Nie można było natomiast od niego oczekiwać, by rozwiązał politykierskie problemy koalicji rządzącej, tracącej gwałtownie na wiarygodności. Późną wiosną 2000 roku Constantinescu znów usiłuje uciec do przodu. 17 czerwca oznajmia w orędziu telewizyjnym, że rezygnuje z kandydowania na drugą kadencję w wyborach prezydenckich przewidzianych na jesień. Swą decyzję tłumaczy niepowodzeniami w walce z mafijnym systemem „korupcji sięgającej najwyższych instytucji państwowych”. „Żyjemy w świecie, gdzie wszystko można kupić: zasady, ideologie, miejsca w parlamencie. Dla większości polityków funkcje publiczne są jedynie źródłem władzy i korzyści. Swą postawą usiłowałem przeciwstawić się tej wizji” – mówi prezydent. Prosi też o przebaczenie wszystkich tych, „którzy mieli nadzieję na lepsze życie

i doznali zawodu”. Kandydatem Chrześcijańsko-Demokratycznej Narodowej Partii Chłopskiej w wyborach prezydenckich zostaje Mugur Isărescu, a inne partie koalicji wysuwają własnych kandydatów. Rzadko kto wierzy jednak w sukces któregokolwiek z nich. Partie historyczne, a zwłaszcza chadecy, staczają się po równi pochyłej. W wyborach czeka je klęska podobna do tej, jakiej dozna rok później polska AWS , a Rumuńska Partia Demokracji Społecznej Iona Iliescu odniesie sukces podobny do tego, jaki stał się udziałem polskiego SLD . Sam Iliescu znów zostanie prezydentem. Przegrana centroprawica i jej elektorat obawiają się, że postkomuniści odstąpią od zaawansowanych już reform i prozachodniej orientacji kraju. O dziwo obawiają się niesłusznie.

Więcej światła w Bukareszcie Na początku listopada 2000 roku przeprowadzam wywiad dla „Rzeczpospolitej” z Ionem Iliescu. Człowiek, któremu ponad siedem lat wcześniej złożyłem ambasadorskie listy uwierzytelniające bez przesadnej sympatii wobec jego prezydenckiej osoby, wita mnie dziś znów swym znanym, ponad miarę szerokim uśmiechem. Ja jestem od ponad roku byłym ambasadorem, który powrócił do dziennikarskiej profesji, a on od czterech lat byłym prezydentem, słusznie przekonanym, że za kilka tygodni będzie prezydentem po raz drugi. Ale to już inny Iliescu. Nawet nowoczesny model okularów, które nosi, oraz jego modny krawat mają wskazywać, że chce być kimś nowym. Poddany face liftingowi Ion Iliescu mówi bardzo stanowczo rzeczy zadziwiające. Ożywienie wzrostu gospodarczego poprzez radykalną obniżkę podatków stawia na liście priorytetów wyżej niż walkę ze skrajną biedą. Propozycje inwestorów, którzy zechcą zakupić nierentowne przedsiębiorstwa państwowe pod warunkiem zwolnienia połowy załogi, zamierza przyjmować, bo „to jest kwestia rachunku ekonomicznego”. Ujawnia, że sam miał w 1996 roku nadzieję, iż zmiana u steru władzy związana z jego odejściem przyciągnie kapitał zagraniczny, bo dowodziła konsolidacji demokracji. Jego następcy jednak okazali się za mało liberalni i ani inwestorom zagranicznym, ani krajowym nie stworzyli dobrych warunków. Teraz on musi się stać bardziej liberalny od liberałów i powrót kapitalistów przyjmie tym razem z entuzjazmem. Były i przyszły prezydent unika krytyki interwencji N ATO w Jugosławii i zapowiada wysiłki na rzecz przystąpienia Rumunii do Sojuszu, gdy tylko ten podejmie decyzję w sprawie dalszego rozszerzenia. Chce „zwiększyć potencjał ekonomiczny kraju oraz dostosować rumuńską administrację i praktyki ekonomiczne do standardów unijnych”, by otworzyć Rumunii drogę do Unii Europejskiej. Deklaruje walkę z korupcją i odpolitycznienie administracji. Z rozmowy z Iliescu wychodzę nieco oszołomiony. Prawdziwe zdumienie przeżyję jednak stopniowo w następnych czterech latach, gdy duża część jego zapowiedzi doczeka się realizacji rękami ludzi z jego postkomunistycznej partii przemalowanej na europejską socjaldemokrację. Ambitny premier Adrian Năstase okaże się odwrotnością nudnego urzędnika Nicolae Văcăroiu z poprzedniej odsłony postkomunistycznych rządów. Przyspieszy prywatyzację państwowych przedsiębiorstw. Przyciągnie skutecznie inwestycje zagraniczne. Uruchomi nawet reprywatyzację, dzięki której wielu Rumunów odzyska mienie utracone w czasach komunistycznych. Tchnie ducha optymizmu w ludzi przedsiębiorczych. Nigdy nie przyzna się do tego, że warunki do takich działań przyniosły w poprzednich latach przełomowe rządy centroprawicy, które obaliły paraliżujące antykapitalistyczne tabu.

Już na początku swej drugiej kadencji Ion Iliescu pojedna się z byłym królem Michałem, czyli „z naszą historyczną przeszłością”. W listopadzie 2002 roku będzie gospodarzem wizyty George’a W. Busha w Bukareszcie, gdy prezydent U SA wypowie słowa: „Witamy Rumunię w N ATO !”. Ponad sto tysięcy Rumunów zgromadzonych w centrum stolicy będzie oklaskiwało amerykańskiego gościa, któremu tak bardzo udzieli się podniosła atmosfera tej chwili, że zacznie wypatrywać tęczy na wciąż zachmurzonym niebie, z którego nieprzerwanie będzie padał deszcz, i zapowie z nadzieją, że „Dziś sam Bóg się uśmiechnie”. Naprzeciw trybuny, z której przemówi, będzie widniał gigantyczny transparent z napisem: „Tylko wolność może czynić takie cuda”. *** Zanim jednak dojdzie do owych cudów, rumuńscy wyborcy rozgrywają w listopadzie 2000 roku dramatyczną i pełną paradoksów batalię o prezydenturę Iona Iliescu. Kandydat chadeków Mugur Isărescu i kandydat liberałów Theodor Stolojan przegrywają z kretesem w pierwszej turze wyborów walkę o rozbite głosy centroprawicy. Do drugiej tury staje przeciw Iliescu Corneliu Vadim Tudor, niegdyś utalentowany poeta piszący ody na cześć Towarzysza Ceaușescu i Towarzyszki Eleny, a dziś przywódca skrajnie nacjonalistycznej i populistycznej Partii Wielkiej Rumunii. „Jeśli przyjdą oddziały interwencyjne O N Z , jak nam grożą węgierscy ekstremiści, chłop rumuński walnie ich w głowę, ponosząc każde ryzyko”; „Zażądam od rządu stworzenia narodowych obozów pracy o statusie specjalnym, by nikt się nie skarżył, że nie ma zatrudnienia”; „Stało się oczywiste, że katastrofa jest tak całkowita, iż Rumunia nie może być rządzona inaczej niż z karabinem maszynowym”; „Sąd ostateczny bandytów i zdrajców narodu zbliża się wielkimi krokami” – to tylko niektóre frazy z politycznej poezji z lat dziewięćdziesiątych człowieka zwanego przez Rumunów pieszczotliwie Vadimem. Perspektywa ewentualnego zwycięstwa Vadima przypomina nieco, a nawet znacznie przewyższa, grozę, jaką obudził w Polsce dziesięć lat wcześniej reemigrant z Peru Stan Tymiński. Obrót spraw jest tak korzystny dla Iliescu, że wśród niechętnych mu polityków prawicy zaczynają krążyć pogłoski, iż w niektórych obwodach wyborczych postkomuniści udzielali Vadimowi przed pierwszą turą dyskretnej pomocy, by to właśnie on, a nie kto inny, stanął przeciw Iliescu do drugiej tury. Jeden z bukareszteńskich dzienników zamieszcza humorystyczny rysunek przedstawiający ​Iliescu pukającego do drzwi Unii Europejskiej ze słowami: „Otwórzcie, to ja – mniejsze zło!”. Tę ocenę zdaje się podzielać niemal cała rumuńska elita, dzięki czemu nawet zaprzysięgli antykomuniści wzywają do głosowania na przywódcę postkomunistów. Do głosowania na niego zachęca też w zawoalowanych słowach wciąż jeszcze przebywający na emigracji były król Michał I . W rezultacie Ion Iliescu wygrywa w drugiej turze sporą większością głosów. – W 1990 roku mówiono, że Iliescu ukradł nam rewolucję, a teraz

okazuje się, że ukradł nam również dyktaturę – mówi mi, parskając śmiechem, bukareszteński dziennikarz Corneliu Vlad. – Nam, Rumunom, wciąż ktoś coś kradnie albo czegoś nie daje. *** Zwycięskie mniejsze zło dokonało przez następne cztery lata znacznie więcej rzeczy dobrych, niż spodziewali się jego polityczni przeciwnicy. Gospodarka coraz bardziej wychodziła z dołka, a poziom życia zaczął dostrzegalnie rosnąć. Wskazówki Unii Europejskiej dotyczące podwyższania rozlicznych demokratycznych standardów były przyjmowane bez buntu, nawet jeśli nie zawsze konsekwentnie wprowadzane w życie. Na potrzeby wojny w Iraku rząd rumuński oddał do dyspozycji Amerykanów lotnisko Mihaila Kogălniceanu nad Morzem Czarnym, gdzie powstała baza lotnicza wojsk U SA istniejąca do dzisiaj. Rumuni z Konstancy i jej okolic przyjęli amerykańskich żołnierzy z dużą życzliwością, jakby wreszcie nastąpiło mityczne przyjście Amerykanów, na które wielu oczekiwało w latach pięćdziesiątych z nadzieją na wyzwolenie z komunistycznego przekleństwa. Jeśli postkomuniści musieli jednak oddać władzę po wyborach parlamentarnych i prezydenckich w 2004 roku, to z powodów nieco podobnych do tych, które przyniosły kres rządów polskiego SLD rok później. Przebili jednak nawet swych polskich odpowiedników w dziedzinie arogancji i trudnych do ukrycia afer. Korupcyjnych skandali nie zdołali się ustrzec tak dalece, że nawet zasłużony premier Adrian Năstase wylądował kilka lat później w więzieniu za osobiste przekręty z tych czasów. Zadziwiający gwóźdź do trumny swojej skompromitowanej formacji wbił jednak sam Ion Iliescu w ostatnich dniach prezydentury, tuż przed przekazaniem urzędu swemu wybranemu już następcy. Najpierw wręczył bardzo wysokie odznaczenie państwowe swemu rywalowi sprzed czterech lat Corneliu Vadimowi Tudorowi, a potem ułaskawił Mirona Cozmę, przywódcę zbrodniczych najazdów górników na Bukareszt, oraz dowódcę oddziałów wojska, które dokonały masakry demonstrantów w Timişoarze w grudniu 1989 roku. W odpowiedzi na tak oryginalny sposób rozliczenia się przez prezydenta z przeszłością Elie Wiesel, laureat Pokojowej Nagrody Nobla, amerykański Żyd urodzony w Rumunii, odesłał rumuńskie odznaczenia otrzymane dwa lata wcześniej. To samo zrobili odznaczeni przez Iliescu byli dziennikarze rumuńskiej sekcji Radia Wolna Europa. Wściekłość całej elity politycznej, włącznie z częścią postkomunistów, wzbudziło zwłaszcza uwolnienie herszta górniczych bojówek. „Ułaskawienie Mirona Cozmy, dokonane tchórzliwie już po wyborach, jest sygnałem, który stary bolszewicki diabeł daje siłom ciemności, by zwarły swe szeregi wokół niego” – napisał z niezwykłą u niego zaciekłością Cristian Tudor Popescu, jeden z najważniejszych rumuńskich komentatorów politycznych. Prezydent elekt Traian Băsescu, zaproszony razem z odchodzącym szefem państwa na szczyt U E , odmówił podróży prezydenckim samolotem i przybył do Brukseli samolotem rejsowym. Tam,

w obecności swego poprzednika, powiedział dziennikarzom, że „Iliescu wszedł do polityki razem z Cozmą i razem z nim z niej odejdzie”. W geście spóźnionego opamiętania prezydent chciał przed swym odejściem anulować ułaskawienie, ale prawnicy orzekli, że jest to niemożliwe. Jednak zwolniony z więzienia Miron Cozma został aresztowany powtórnie już następnego dnia i przedstawiono mu inne zarzuty, za które jeszcze nie był sądzony. Ale mleko rozlało się nieodwołalnie. Postkomuniści, mocno osłabieni w wyniku wyborów, choć wciąż dysponujący największym klubem parlamentarnym, utracili całkowicie zdolność koalicyjną i stało się jasne, że większość rządząca zostanie zbudowana przeciwko nim. Stworzyły ją Narodowa Partia Liberalna (jedyna spośród partii historycznych, która ostała się na politycznej scenie) i Partia Demokratyczna Traiana Băsescu. Dołączyło ugrupowanie mniejszości węgierskiej i kilkunastu deputowanych innych mniejszości narodowych, a nawet kanapowa Partia Humanistyczna, której posłowie zdobyli mandaty z listy postkomunistów. Premierem został liberał Călin Popescu-Tăriceanu, który lata wyjątkowo dobrej koniunktury politycznej i gospodarczej poprzedzające przystąpienie Rumunii do Unii Europejskiej wykorzystał potem skutecznie do niezwykłego przyspieszenia modernizacji kraju i wyrwania go z paraliżującej biedy poprzednich dziesięcioleci. *** Patronem i konstruktorem nowego układu rządzącego był jednak nowy prezydent Traian Băsescu, jedna z najbardziej malowniczych postaci w historii Rumunii ostatniego ćwierćwiecza. Băsescu do dziś jest głową państwa, choć zwłaszcza w swej drugiej, kończącej się w 2014 roku prezydenckiej kadencji spotyka się z gwałtowną kontestacją dużej części polityków i społeczeństwa, na co zarobił sobie bardzo konfliktowym stylem sprawowania urzędu. Zanim jednak doszło do tak niefortunnego obrotu zdarzeń, rogaty charakter Băsescu, byłego kapitana marynarki handlowej obdarzonego bosmańskim poczuciem humoru i realizującego swe cele z wdziękiem buldożera, przyczyniał się raczej do pchania nieco ospałej Rumunii do przodu. Karierę polityczną zaczął w rządzie Petre Romana, gdzie był ministrem transportu. Wraz z Romanem, odsuniętym od władzy w 1991 roku, przekształcił prorynkową frakcję postkomunistów w Partię Demokratyczną. Za czasów prezydentury Constantinescu znów został ministrem transportu. I wtedy zaczął rozrabiać. Najpierw zwolnił wszystkich pracowników ministerstwa i ogłosił konkurs na wszystkie stanowiska. W jego wyniku część byłych urzędników powróciła, a resztę etatów dostali ambitni młodzi ludzie nieskażeni doświadczeniem gnicia w postkomunistycznej biurokracji. Potem zażądał wprowadzenia drastycznego podatku od użytkowników samochodów celem zebrania funduszy na remont dróg znajdujących się w katastrofalnym stanie. Zapowiedział dymisję, jeśli rząd ugnie się przed gwałtownym

protestem taksówkarzy. Pieniądze dostał i szybko je pomnożył, zabiegając skutecznie o fundusze z Banku Światowego. Przed każdym odcinkiem nowo wyremontowanej drogi Ministerstwo Transportu ustawiało tablicę z bijącym po oczach napisem: „Tu są Twoje pieniądze”. Popularność ministra rosła wraz z postępem prac drogowych. Ambicje Băsescu były jednak zakrojone szerzej. W końcu 1997 roku oskarżył publicznie swego szefa, chadeckiego premiera Victora Ciorbea, o nieudolność i zażądał jego dymisji. Partia Demokratyczna na trzy miesiące opuściła koalicję i powróciła do niej dopiero wtedy, gdy chadecy postawili na czele rządu Radu Vasilego. Băsescu oddał się znów modernizacji dróg, ale jeszcze przed końcem kadencji rządu, wiosną 2000 roku, z nieomylnym bosmańskim instynktem postanowił uciec z tonącego okrętu, zgłaszając ostatniego dnia, gdy to było możliwe, swą kandydaturę na stanowisko mera Bukaresztu w wyborach lokalnych. Kampanii wyborczej prawie nie prowadził, bo nie było już na to czasu. Na mieście zawisły tylko niezliczone plakaty z jego podobizną i lakonicznym napisem: „Do Ratusza nadchodzi Băsescu!”. O włos przeszedł do drugiej tury, w której o włos pokonał kandydata postkomunistów, od miesięcy pewnego zwycięstwa. Według powtarzanych na mieście plotek w Ratuszu zapanowała panika. Zanim nowy szef wszedł do gmachu, urzędnicy przez parę dni i nocy pucowali zgrzebne wnętrza i wkręcali brakujące żarówki. Nic nie pomogło. Băsescu znów pozbył się znacznej części pracowników i zatrudnił nowy narybek. Kapitan u steru Ratusza zmierzył się z marną rzeczywistością stolicy. Dla części bukareszteńczyków okazał się pomocny w odzyskiwaniu utraconego w czasach komuny mienia, wspierając na dużą skalę reprywatyzację nieruchomości. Dla wszystkich dokonał przynajmniej dwóch rzeczy: zdecydowanie poprawił oświetlenie bardzo dotąd ciemnego miasta i radykalnie przerzedził dwustutysięczną populację bezpańskich psów terroryzujących od wielu lat mieszkańców w dzień i w nocy. Protestującym przeciw ich masowemu usypianiu miłośnikom zwierząt doradził, by zabierali psy z ulicy do własnych domów. Przybyłą na odsiecz zwierzakom Brigitte Bardot przywitał w Ratuszu z honorami i swym znanym uśmiechem, o którym nigdy nie wiadomo, czy jest przyjazny, czy ironiczny. „Jakże się cieszę, że panią widzę – miał powiedzieć na powitanie w nienagannym języku francuskim, którym włada równie dobrze jak angielskim – choć szczerze mówiąc, czekałem na panią ponad trzydzieści lat temu”. Po czym zaproponował jej samotny wieczorny spacer po niektórych dzielnicach miasta, celem bliższego zapoznania się ze stadami zdziczałych ulicznych psów. Powyższa anegdota miała wprawdzie status plotki, ale tak trafnie oddawała osobowość Băsescu, że łatwo w nią było uwierzyć. Takie anegdoty budowały jego legendę. Mimo widocznych sukcesów mer Traian Băsescu nie odmienił Bukaresztu w sposób rewolucyjny. Jednak już od początku uprzedzał, że potrzebuje na to przynajmniej dwóch kadencji. Tymczasem drugą kadencję zaledwie zapoczątkował, bo jesienią 2004 roku rzucił się w wir jeszcze większej polityki. Ściśle biorąc, przygotował to o wiele wcześniej. Już w 2000 roku, niedługo po pierwszym zwycięstwie w wyborach lokalnych w stolicy,

odesłał do narożnika kolejnego ze swych szefów, Petre Romana, któremu odebrał przywództwo Partii Demokratycznej. Od tej chwili jest to już tylko partia Băsescu, która ewoluowała zresztą potem pod jego przywództwem tak karkołomnie, że z socjaldemokracji przekształciła się przejściowo i bez zmiany nazwy w chadecję, by odnaleźć w sobie następnie tożsamość liberalną jako Partia Liberalno-Demokratyczna. Przed wyborami w 2004 roku partia Băsescu zawiązała z tradycyjnymi liberałami koalicję opozycyjną o wdzięcznej nazwie Sprawiedliwość i Prawda (skrót owej nazwy brzmiał po rumuńsku D A , czyli po polsku TA K ). Po jej ewentualnym zwycięstwie wyborczym Băsescu miał zostać premierem. Na stanowisko prezydenta wysunięto kandydaturę przywódcy liberałów Theodora Stolojana. Jednak niedługo przed wyborami Stolojan zrezygnował ze względu na stan zdrowia i jego miejsce zajął Traian Băsescu. Do drugiej tury przeszedł na drugim miejscu. Jego rywalem pozostał popularny postkomunistyczny premier Adrian Năstase, głęboko przekonany o swej zdecydowanej przewadze. Băsescu zaczął się awanturować. W bardzo agresywnym przemówieniu telewizyjnym zarzucił komisjom wyborczym fałszerstwa przy liczeniu głosów, żądając aresztowania osób za to odpowiedzialnych i anulowania wyborów. Dobrze wiedział, że w swych nie całkiem zresztą bezpodstawnych zarzutach mocno przesadza, i gdy Centralne Biuro Wyborcze stanowczo je odrzuciło, spokojnie zapewnił, że weźmie udział w drugiej turze. Chodziło mu bowiem właśnie o ową drugą turę. Musiał w niej przejąć część elektoratu nacjonalisty Corneliu Vadima Tudora, który tym razem w pierwszej turze wylądował na miejscu trzecim. A ten elektorat mógł polubić agresywnego, mocnego człowieka, i Băsescu wcielił się w tę rolę perfekcyjnie. Wieczorem w dniu drugiej tury wszystkie trzy firmy realizujące sondaże exit polls wprawiły telewidzów w osłupienie, oznajmiając, że obaj kandydaci uzyskali po pięćdziesiąt procent głosów. Rumunia pękła na pół, choć nie były to identyczne połowy. Băsescu wygrał wśród mieszkańców Siedmiogrodu i Bukaresztu, osób młodych, mieszkańców miast, mężczyzn oraz ludzi z wykształceniem wyższym i średnim. Năstase zwyciężył zaś na południu i wschodzie kraju, wśród osób starszych, mieszkańców wsi, kobiet i osób z wykształceniem podstawowym. Obaj kandydaci z nienaganną kulturą polityczną wezwali swych wyborców do spokoju i cierpliwości, po czym poszli spać. Następnego dnia Centralne Biuro Wyborcze oznajmiło, że wygrał Băsescu, uzyskując niewiele ponad pięćdziesiąt jeden procent głosów. Również tym razem wygrał o włos. Ale jego zwycięstwo zadecydowało o stworzeniu nowej ekipy rządzącej, która znów uciekła do przodu. Prezydent Traian Băsescu i premier Călin Popescu-Tăriceanu żyli wprawdzie w następnych latach jak pies z kotem, ale obaj przyczynili się do decydującej transformacji, ​która umożliwiła Rumunii wejście do Unii Europejskiej. ***

Jest styczeń 2006 roku. Czarnowłosa i ciemnooka Maria, czteroletnia dziewczynka z kolczykami w uszach, znika w paszczy rury-zjeżdżalni i po chwili ląduje ze śmiechem na dole, na stosie kolorowych piłeczek. Potem znów wspina się na piramidę prowadzącą do zjeżdżalni i z każdego podestu macha do mnie z dumą. Wreszcie biegnie układać z chłopcami domy z plastikowych klocków. Hałas jest niemiłosierny. Szczebiot kilkudziesięciorga dzieci miksuje się z głośną muzyką rockową, której słuchają ich rodzice popijający drinki przy stolikach wokół dziecięcego raju. Rumuni z trudnych do ustalenia przyczyn lubią odpoczywać w hałasie. Obok jest olbrzymi sklep z zabawkami, gdzie pociechy zaciągają potem skutecznie mamy i tatusiów. A dalej dziesiątki innych, kuszących kolorowymi reklamami sklepów renomowanych zachodnich marek. Jesteśmy na drugim piętrze otwartego niedawno, kolejnego już w Bukareszcie centrum handlu i rozrywki, identycznego z tymi, jakie rozpleniły się w Warszawie już dziesięć lat wcześniej. Maria prowadzi mnie za rękę ulicą Olteniţei, na skraju odległego od centrum stolicy, skromnego blokowiska Berceni. Przez ponad rok, gdy mnie tu nie było, pojawiły się filie kilku banków, wiele nowych sklepów, wielka, elegancka apteka. Znikły natomiast „bieda kios​ki”, w których sprzedawano mydło i powidło. Na siódme piętro bloku, podobnego do tysięcy innych w tym mieście, gdzie moja córka mieszka ze swą matką i rumuńskim przyrodnim bratem, wjeżdżamy niebudzącą zaufania, niepokojąco klekoczącą windą. Jednak na końcu brudnego i zaśmieconego korytarza otwierają się drzwi bardzo zadbanego mieszkania. Tu też wiele się zmieniło: nowa zabudowa kuchni, zmywarka do naczyń, nowe meble. W innych bukareszteńskich domach zauważam podobne zmiany. A na ulicach rumuńskiej stolicy dziesiątki tysięcy samochodów najlepszych marek stojące w coraz bardziej uciążliwych korkach. Po wyjaśnienie tych wszystkich fenomenów zmierzam do starego przyjaciela, redaktora naczelnego miesięcznika ekonomicznego „Piaţă Financiară”. Na spotkanie z nim haniebnie się spóźniam. Po wyjściu ze znanej mi od lat stacji metra Grozăveşti po prostu osłupiałem. Przez dwa lata, gdy mnie tu nie było, wokół tego dość odległego od śródmieścia skrzyżowania wyrosło olbrzymie centrum handlowe Carrefour i kilka sporych biurowców. Znikły natomiast ruiny upadłej fabryki i dzikie wysypiska śmieci. Krajobraz tak się zmienił, że przez ponad pół godziny szukałem bezradnie drogi do siedziby redakcji, którą odwiedzałem już wielokrotnie. – Ostatni rok był w Rumunii czasem wybuchu konsumpcji i to jest pewien problem – mówi z uczoną zadumą, ale nie bez z trudem ukrywanej satysfakcji redaktor Florin Petria, do którego w końcu dotarłem. Tłumaczy też przyczyny gwałtownego najazdu Rumunów na wyrastające jak grzyby po deszczu sklepy zachodnich sieci. Obowiązujący od 2005 roku szesnastoprocentowy podatek liniowy wzbogacił kieszenie obywateli tego biednego kraju o miliard euro. Polityka Rumuńskiego Banku Narodowego doprowadziła do wzmocnienia leja wobec waluty europejskiej o siedemnaście procent i do ponad dwukrotnego spadku

cen kredytów konsumpcyjnych. Trzy i pół miliarda euro rocznie przesyłają swoim rodzinom ludzie pracujący legalnie lub nielegalnie w krajach Unii Europejskiej. W samej Hiszpanii, która stała się dla Rumunów tym, czym potem stała się Wielka Brytania dla Polaków, jest ich około trzystu tysięcy. W Madrycie powstała rumuńskojęzyczna stacja radiowa. 11 marca 2004 roku makabrycznego dowodu na masową obecność rumuńskich pracowników w Hiszpanii dostarczył fakt, że aż kilkunastu z nich zginęło w zamachu terrorystycznym na pociąg dowożący ludzi do pracy w hiszpańskiej stolicy. Redaktor Petria zwraca jednak uwagę, że skutki konsumpcyjnego szaleństwa są niepokojące, bo Rumun nie wierzy w wartość produktów krajowych i masowo kupuje towary zagraniczne, co bardzo pogłębia deficyt handlowy, zwłaszcza wobec spadku eksportu spowodowanego umocnieniem leja. – Wy też na tym korzystacie – dodaje z uprzejmym uśmiechem – polski eksport do nas kilkakrotnie przewyższa nasz eksport do Polski i jesteście na trzecim miejscu w gronie sprawców naszego deficytu, po Rosjanach sprzedających nam gaz i Niemcach, którzy mają wyjątkowo dużo do sprzedania. W rezultacie – twierdzi Petria – rumuński wzrost gospodarczy, który w roku 2004 poszybował na niebotyczny poziom osiem i pół procent, już w roku następnym spadł o połowę. Nadzieję budzi lawinowy napływ inwestycji zagranicznych, a obawy – zapowiedź podwyżki cen energii. Redaktor Petria troszczy się o przyszłość, ale przeciętny Rumun, człowiek europejskiego południa, żyje przede wszystkim teraźniejszością. W styczniu 2006 roku energia jest jeszcze w miarę tania i kolejny burmistrz stolicy nie żałuje pieniędzy na noworoczne oświetlenie miasta. Girlandy, gwiazdy i serca rozświetlają ulice nawet w dzielnicach odległych od śródmieścia. Na centralnym bulwarze Magheru-Bălcescu jest nocą jasno jak w dzień. Szesnaście lat wcześniej, w styczniu 1990 roku, tuż po upadku dyktatury Towarzysza Ceaușescu, jeździłem tym bulwarem samochodem, którego kierowca włączał długie światła, by cokolwiek widzieć. Dzisiejsze zamiłowanie Rumunów do wszelkiego rodzaju oświetlenia to skutek traumy lat osiemdziesiątych, gdy z powodu drakońskich oszczędności ulic nie oświetlano w ogóle. Bukareszteńczycy świętują, a niezliczone restauracje wszystkich światowych kuchni pękają co wieczór w szwach. W belgijskim pubie Waterloo czekają na mnie jeden z tutejszych dziennikarskich tuzów Mircea Toma i jego pełna optymizmu dwudziestopięcioletnia żona Teo. Oboje wierzą, że obecny rząd liberałów i centrowych demokratów doprowadzi Rumunię za rok do Unii Europejskiej. Główne pragnienie mieszkańców tego kraju streszcza się w słowie: zapomnieć. Zapomnieć o biedzie i upokorzeniach szczególnie okrutnej i absurdalnej wersji komunizmu. Zapomnieć o własnym uwikłaniu w aberracje tamtego reżimu. Zapomnieć o dziwnych meandrach przemian po upadku Ceaușescu. W 2006 roku, na rok przed przystąpieniem do Unii Europejskiej, powolne i niekonsekwentne wysiłki reform przynoszą wreszcie rezultat dostrzegalny dla zwyk​łego człowieka. Ci, którzy od lat szukali swej szansy w rodzącej się nowoczesnej gospodarce

i własnej aktywności, zbierają tego owoce. Mimo wciąż znacznych obszarów biedy spora część społeczeństwa odczuwa namacalnie początki dobrobytu. Do władzy doszli ludzie, o których mój zawsze małomówny przyjaciel Camil mówi lakonicznie, że są trochę bardziej uczciwi. Rumunia sprawia wrażenie kraju, który po wielu dziesięcioleciach odetchnął z ulgą. Być może tylko na chwilę, bo zagrożeń, że znów może być gorzej, jest aż nadto. – Wygląda na to, że idzie ku lepszemu – mówi jednak Vlad, brat Tudora, jednego z moich pierwszych rumuńskich przyjaciół. Sam Tudor chyba jeszcze nie wierzy w happy end. Na wszelki wypadek na razie wyemigrował do Kalifornii.

Brat, którym można pogardzać Na początku roku 1993 przygotowywałem się do wyjazdu do Rumunii jako ambasador. Urzędnicy różnych instytucji państwowych, a nawet politycy, z którymi rozmawiałem, patrzyli na mnie przeważnie z lekkim politowaniem i nie mieli do powiedzenia niczego ciekawego na temat oczekiwań Warszawy co do stosunków z Bukaresztem. Rumunia miała złą prasę. Żebrzący na ulicach polskich miast Cyganie, pochodzący z dość dużej, kilkuprocentowej mniejszości romskiej w tym kraju, przestali już budzić współczucie, a nawet litość, a zaczęli wywoływać irytację. Większości polskich polityków i urzędników było wiadomo, że zapyziała Rumunia nie nadąża za demokratycznymi i rynkowymi przemianami w uwolnionej od komunizmu części Europy. W końcu trudno żeby cygański tabor nadążał za mercedesem polskich reform. Biedni wciąż Polacy konstatowali z satysfakcją istnienie jeszcze biedniejszego, bałkańskiego brata, którym można bezkarnie pogardzać, by poczuć się kimś lepszym. I któremu z lubością przyprawiali gębę Bogu ducha winnego Roma. Skoro Rom przybył z Rumunii, to znaczy, że Rumun jest Romem, czyli Cyganem. Poprawność polityczna nie pozwalała jednak mówić o żebrzącym Cyganie, że jest Cyganem, a nawet Romem, bo to zakrawało na rasizm. W rezultacie poprawne politycznie media informowały wszem wobec, że na ulicach polskich miast żebrzą Rumuni. To karkołomne rozumowanie, będące mieszanką godnej szacunku poprawności politycznej z ignorancją i zaściankową pychą, budziło we mnie rosnącą wściekłość, którą musiałem oczywiście starannie ukrywać. W tych mało komfortowych okolicznościach jedynym naprawdę ważnym spotkaniem okazała się dla mnie rozmowa z przewodniczącym sejmowej Komisji Spraw Zagranicznych. Bronisław Geremek, pykając fajkę, długo słuchał wynurzeń młodego entuzjasty, który znał Rumunię już nieźle i którego, nie wiedzieć czemu, ten kraj fascynował. W jego oczach pojawiły się ogniki uśmiechu – Geremek uśmiechał się jak zwykle oczami, bo usta zakrywały mu wąsy, broda i fajkowy cybuch. Gdy wreszcie skończyłem, chwilę milczał, po czym powiedział krótko: – Jedzie pan do kraju ważnego dla Polski. Uznałem, że to żart lub banalna kurtuazyjna uprzejmość. Profesor jednak zaczął długi wykład, z którego wynikało, że dobrze zna Rumunię, jej historię, wartości jej kultury i intelektualnej elity, drzemiący w tym kraju duży potencjał, któremu trzeba pomóc się przebudzić, szanse, jakie może otwierać dla Polaków partnerstwo z Rumunami. I że ma wizję Europy – solidarnej wspólnoty, która dla własnego dobra musi objąć również swój trudny południowo-wschodni zakątek, gdzie Rumunia, strategicznie położony największy kraj w tym regionie, ma do odegrania ważną rolę jako sąsiad Ukrai​ny, otwarty też na niespokojne zachodnie Bałkany, a nawet na Bliski Wschód. I bardzo przywiązany do swej

łacińskiej tożsamości, co daje nadzieję na jego instynktowną solidarność ze światem Zachodu. Wyszedłem z tej długiej rozmowy pod sporym wrażeniem. Lech Wałęsa nie uwzględnił mojej prośby o przedwyjazdową audiencję. Do końca swej prezydentury odmawiał przyjazdu do Rumunii, nie wierząc w moje zapewnienia, że w Bukareszcie, prócz Iona Iliescu, którego miał prawo nie lubić, witałyby go w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych tysiące Rumunów zapatrzonych w Polskę i czekających na pomoc w wygrzebaniu się z postkomunistycznej magmy, jaka ich zalała po wybuchowym obaleniu Nicolae Ceaușescu. Dlatego do dziś uważam, że choć prezydent Wałęsa podpisał moją ambasadorską nominację, a minister Krzysztof Skubiszewski pomógł mi bardzo mądrze i skutecznie u początku mej dyplomatycznej misji w Bukareszcie, to jednak tak naprawdę wysłał mnie do Rumunii w imieniu Polski Bronisław ​Geremek. *** W Bukareszcie wylądowałem jako ambasador 17 marca 1993 roku. Dla Polski zaczynały się wtedy niezłe czasy, bo bolesna terapia zaaplikowana ponad trzy lata wcześniej przez Leszka Balcerowicza zaczynała przynosić gospodarcze rezultaty odczuwalne dla ludzi, a polityka zagraniczna prowadzona przez Krzysztofa Skubiszewskiego umocniła już na dobre polską niepodległość, porządkując skutecznie stosunki ze wszystkimi sąsiadami. Rumunia Iona Iliescu z pierwszej odsłony jego prezydentury utknęła natomiast w marazmie postkomunistycznego bagna. Poszukiwanie sposobu, w jaki moglibyśmy pomóc Rumunom, nie było łatwe, bo tym krajem rządzili wciąż na wszystkich szczeblach ludzie o archaicznej mentalności, nawet jeśli starali się jakoś szanować podstawowe demokratyczne wartości i zazdrościli Polsce jej rysującego się już sukcesu. Trudno mi było traktować poważnie sugestie dyrektorów rumuńskich fabryk, byśmy odnowili regionalną współpracę gospodarczą na zasadach z czasów RWP G , choć bez moskiewskiej dominacji, bo przecież – jak sugerowali – z krajami Zachodu nigdy nie będziemy w stanie konkurować, a tym bardziej do nich dołączyć. Równie trudno było odpowiedzieć na propozycje zawarcia polsko-rumuńskiego strategicznego partnerstwa politycznego, bo nie bardzo było wiadomo, w jakiej sprawie mamy być politycznymi partnerami. W tej kłopotliwej sytuacji postanowiłem się skupić na promowaniu polskiej drogi przemian, poszukiwaniu w Rumunii partnerów na przyszłość, a przede wszystkim ocieplaniu polsko-rumuńskiej przyjaźni, z nadzieją na to, że to skumulowane ciepło pozwoli we właściwym momencie na przyczynienie się na naszą miarę do rumuńskiej ucieczki do przodu. Okazja do wspomnianego ocieplania nadeszła jesienią 1994 roku, w pięćdziesiątą piątą rocznicę masowego napływu polskich uchodźców do Rumunii w roku 1939, którą to rocznicę można było od biedy uznać za okrągłą. Z inspiracji mojego szczególnie cennego współpracownika, radcy ambasady Romana Wyborskiego, byłego działacza Solidarności na Śląsku, uznałem, że nadszedł czas, by to, po czym przejechała się

czołgami historia, zostało przypomniane, skoro teraz można było już o tym mówić. Niezbędnej pomocy udzielił nam profesor Tadeusz Dubicki, którego rodzina pochodzi z Bukowiny – jedyny polski historyk wyspecjalizowany w temacie polskiego uchodźstwa w Rumunii w 1939 roku. A było to wydarzenie niezwykłe, choć do dziś w polskiej pamięci historycznej mało znane i budzące sprzeczne oceny. Polscy historycy emigracyjni związani z obozem sanacyjnym, a za nimi niektórzy historycy krajowi wydali Rumunom złe świadectwo. Wielu Polaków nabrało przekonania, że Rumunia zdradziła, nie udzielając nam pomocy w wojnie z Niemcami, co było zarzutem nietrafnym, bo wiązał ją z Polską sojusz tylko w przypadku konfliktu z Moskwą. Teoretycznie Rumuni mieli więc obowiązek wystąpić zbrojnie dopiero 17 września 1939 roku przeciw sowieckiej inwazji na Polskę. Jednak tego samego dnia sam polski rząd schronił się w Rumunii, rezygnując z oporu przeciwko Sowietom i zwalniając Bukareszt z sojuszniczego zobowiązania, z nadzieją, że Rumuni umożliwią mu wyjazd do Francji. Rumuni rozbroili i internowali liczne oddziały wojska polskiego, które również poszukały schronienia na ich terytorium, bo taki obowiązek nakładało na nich prawo międzynarodowe, gdyż w wojnie polsko-niemieckiej mieli status państwa neutralnego. Internowali jednak również polski rząd, a to już ich obowiązkiem bynajmniej nie było. Jednak w tej sprawie ulegli zadziwiająco zgodnym jak na tę historyczną chwilę naciskom Moskwy, Berlina, Londynu, Paryża, a nawet ambasady RP w Bukareszcie, która podporządkowała się tworzonemu w stolicy Francji przez opozycję antysanacyjną rządowi emigracyjnemu generała Sikorskiego, natychmiast uznanemu przez sojuszników zachodnich. Do Rumunii napłynęło ponad pięćdziesiąt tysięcy uchodźców z Polski – w tym dwadzieścia pięć tysięcy żołnierzy, którzy zostali internowani, ale także cywilów przyjmowanych z dużą życzliwością przez społeczeństwo i goszczonych potem przez wiele miesięcy w rumuńskich domach. Władze rumuńskie wypłacały im zasiłki na bieżące utrzymanie. W kilku miastach działały przez parę lat polskie szkoły. Kilku​dziesięciu Polaków skończyło studia na rumuńskich uniwersytetach. Gorąca życzliwość Rumunów wobec Polaków sięgnęła zenitu, ale nie była czymś niespodziewanym. Do rumuńskiej, choć niestety nie do polskiej historii przeszło przemówienie w bukareszteńskim parlamencie jednego z największych wówczas rumuńskich intelektualistów i mężów stanu Nicolae Iorgi, który z niezwykłym patosem zaapelował o solidarność z Polską, do której Rumuni żywili sympatię od zawsze. Ale większość polskich uchodźców wyjechała z Rumunii dość szybko. Rumuńskie władze cywilne i wojskowe niczego nie utrudniały, a nawet dyskretnie ułatwiały ucieczki żołnierzy i oficerów z obozów internowania do Francji. Reszty dokonywały bakszysze chętnie przyjmowane przez strażników i urzędników, a także bezinteresowna pomoc ludności. W rezultacie z portu w Konstancy odpływały całe statki pełne mężczyzn w dziwnie niedopasowanych cywilnych ubraniach. Jeszcze bardziej dyskretnie ​ewakuowano żołnierzy koleją przez Jugosławię. Ambasadorowi Niemiec, który

awanturował się w tej sprawie w rumuńskim MSZ , odpowiadano tam bezczelnie, że jest wojenny bałkański bałagan i rząd rumuński nie jest w stanie wszystkiego kontrolować. Nieco gorszy był los sanacyjnych generałów, którzy przebywali w komfortowym obozie internowania w renomowanym uzdrowisku Băile Herculane, skąd słali listy z deklaracjami chęci brania udziału w dalszej walce do pułkownika Zakrzewskiego, attaché wojskowego Ambasady RP w Bukareszcie, który kierował nielegalną ewakuacją wojska na Zachód. Pułkownik miał im niezbyt uprzejmie odpisywać, że nie może się zgodzić na ich wyjazd, bo niezadowolenie żołnierzy z klęski wrześniowej jest tak duże, że mogłoby grozić Panom Generałom niebezpieczeństwo z ich strony. W ten sposób Ambasada RP w Bukareszcie dokonywała w warunkach wojennych czegoś w rodzaju emigracyjnego zamachu stanu. Mój poprzednik sprzed ponad pół wieku, ambasador Roger Raczyński, odegrał tym sposobem rolę historyczną. Mnie pozostało już tylko historię upamięt​nić, które to zadanie było bez porównania skromniejsze, ale za to wyzbyte politycznej kontrowersji. I tak we wrześniu 1994 roku zorganizowaliśmy po raz pierwszy obchody rocznicy tamtych wydarzeń. Odsłoniliśmy tablice pamiątkowe w miejscach, gdzie przebywali prezydent Mościcki i marszałek Śmigły-Rydz, oraz w polskiej kwaterze cmentarza w mieście Krajowa, gdzie zamieszkało w 1939 roku wielu uchodźców cywilnych. Odwiedziliśmy cmentarze przy byłych obozach internowania wojska, a na terenie byłego obozu w Târgu Jiu, gdzie internowano kilka tysięcy Polaków, odkryliśmy niezwykłą pamiątkę – zbudowany w 1939 roku przez polskich żołnierzy zegar słoneczny z podwójnym cyferblatem pokazującym godzinę w Polsce i w Rumunii. Podjęliśmy przedsięwzięcie na dużą skalę, relacjonowane z przejęciem przez rumuńskie media. Z Polski przyjechała oficjalna delegacja nie najwyższego wprawdzie szczebla, ale za to aż dwudziestoosobowa, w której skład wchodzili między innymi Andrzej Przewoźnik, Andrzej Stelmachowski, kilku wysokich rangą oficerów na czele z generałem Stanisławem Koziejem reprezentującym MO N , a także starsze osoby, które w 1939 roku trafiły do Rumunii jako dzieci. Przyjechała też Alicja Wancerz-Gluza z warszawskiego Ośrodka K A RTA . Ogłosiliśmy w telewizji i w gazetach, że poszukujemy świadków wydarzeń sprzed z górą pół wieku. Umówionego dnia od ósmej rano do dziesiątej wieczór zgłosiło się na adres Domu Polskiego w Bukareszcie ponad sto osób z całej Rumunii. Przywieźli pamiątki i nieco pożółkłe fotografie. Przez wiele godzin opowiadali, a ich opowieści zostały skrupulatnie udokumentowane. Potem K A RTA zaprosiła pewnego dnia do Warszawy Polaków, którzy w 1939 roku trafili do Rumunii. O dziwo, odzew z całej Polski okazał się równie masowy. W paru przypadkach udało się nawet skontaktować ze sobą Polaków i Rumunów, którzy spotkali się wtedy, a potem przez kilka dziesięcioleci już się więcej nie widzieli. Stworzono z tego wszystkiego Archiwum Rumuńskie Ośrodka K A RTA . Na podstawie jego zbiorów powstało kilka wystaw, ale dopiero kilka lat temu ukazała się książka Rumuński azyl.

Znalazły się w niej świadectwa zebrane w Bukareszcie w 1994 roku. Emerytowana lekarka Adina Secareanu tak wspominała z literackim zacięciem i właściwym Rumunom patosem swe niezapomniane przeżycie z dzieciństwa: „Przybyli do naszej miejscowości niczym zagubiony klucz ptaków, napływając nagle w ciągu jednej nocy i jednego dnia. Dziadka poproszono o zakwaterowanie korpusu oficerskiego (6–8 osób). Prawie we wszystkich domach przyjęto gości. Przypominam ich sobie w długich płaszczach, bez insygniów wojskowych, a to, co zrobiło duże wrażenie na dziecku, to był wielki smutek, godny i powściągliwy, szlachetny i wstrząsająco głęboki, który można było wyczytać z ich twarzy. Zapytałam dziadka, który był kuratorem szkolnym i oficerem rezerwy, dlaczego oni są tacy smutni […], a on mi powiedział, że oni są niewinnymi żołnierzami pewnego kraju szczególnie zgnębionego i że nie wolno mi ich martwić pytaniami, a mogę ich tylko pozdrawiać z wielkim szacunkiem”. *** Na prośbę o zawiezienie do „Budimexu” bukareszteński taksówkarz nie pyta o adres. Wszyscy w tym mieście wiedzą, że chodzi o szpital imienia Marii Curie-Skłodowskiej, której polskie nazwisko trudno Rumunowi zrozumieć. Dla taksówkarza łatwiejsza do zrozumienia jest nazwa polskiego przedsiębiorstwa, które go wybudowało jeszcze w czasach komuny. Taksówkarz, jak każdy Rumun, wie o tym szpitalu jeszcze dwie rzeczy: że jest polski i że jest najlepszym szpitalem pediatrycznym w kraju. Tu dokonuje się najtrudniejszych operacji, tu zmierzają z całej Rumunii zdesperowani rodzice, poszukując ratunku dla dzieci, którym nie zdołali pomóc lekarze na prowincji. Było tak od chwili otwarcia tego szpitala w 1984 roku. Było tak też dwadzieścia lat później, gdy w 2003 roku rumuńskie stowarzyszenie dziennikarskich specjalistów od opieki zdrowotnej ogłosiło „Budimex” najlepszą placówką medyczną w kraju. Polskorumuńska tablica nad głównym wejściem do szpitala głosi, że był „darem narodu polskiego dla społeczeństwa Bukaresztu dotkniętego straszliwym trzęsieniem ziemi w marcu 1977 roku”. – 4 marca 1977 roku był piękny wieczór z księżycem w pełni – wspomina emerytowany dyplomata Jerzy Kotliński, w tych bardzo zamierzchłych czasach sekretarz Ambasady P RL w Rumunii. – Jednak o godzinie dziewiątej rozpętało się piekło i tylko światło księżyca przebijało się z trudem przez tumany pyłu z zawalonych budynków. – Wyłączono prąd i gaz – mówi jego żona Zosia, która po pierwszych wstrząsach zdołała wybiec z domu i przez dłużące się niemiłosiernie kilkadziesiąt sekund biegała jak obłąkana po podwórku, chwytając się drzew. – Ziemia falowała pod nogami jak wzburzona woda. Z jej głębi dochodził potworny huk. W stolicy Rumunii zginęło ponad tysiąc osób, a rannych trudno było policzyć. Jeden z dyplomatów ambasady P RL ocalał tylko dlatego, że kilka minut przed kataklizmem wyszedł ze swego mieszkania w bloku, który się zawalił. Zawaliło się jednak stosunkowo

niewiele budowli, znacznie więcej poważnie ucierpiało, a w tym piękny budynek ambasady zakupiony przez państwo polskie w latach dwudziestych. Przybyła z Warszawy komisja ekspertów orzekła, że trzeba go prawie całkowicie rozebrać i odbudować. Ambasada w Bukareszcie to pestka, skoro odbudowaliśmy nawet warszawską Starówkę. I wtedy ktoś w Warszawie, skutecznie inspirowany przez towarzyszy z bukareszteńskiej ambasady P RL , wpadł na szczęśliwy pomysł, że gierkowska Polska, która uważała się za dziesiątą potęgę gospodarczą świata, może przy okazji pobytu w Bukareszcie swych ekip budowlanych zbudować też coś w darze dla dotkniętych nieszczęściem towarzyszy rumuńskich. Zaproponowano szkołę i szpital. Grzegorz Matusiewicz – człowiek, który spędził w Rumunii pół życia, zaczynając tu studia w latach sześćdziesiątych, a kończąc karierę na stanowisku radcy ambasady RP ponad trzydzieści lat później – wysuwa hipotezę dość przyziemną. P RL eksportowała wtedy usługi budowlane do wszystkich państw socjalistycznych, a jedynym bastionem nie do zdobycia była Rumunia, więc prawdopodobnie liczono na to, że budowlany dar otworzy drogę na rumuński rynek. Nie otworzył, bo Towarzysz Ceaușescu rozumiał rynek jeszcze bardziej opacznie niż Towarzysz Gierek i uważał, że Rumunia poradzi sobie sama w każdej dziedzinie. Jednak kosztem siedemnastu milionów rubli transferowych z budżetu P RL (według ówczesnych procedur przeliczania – dwadzieścia milionów dolarów) powstało niespodzianie coś tak bezdyskusyjnie dobrego, że ja – antypeerelowski dyplomata – chuchałem po wielu latach na tę placówkę medyczną, by nadal promowała Polskę w rumuńskiej stolicy. Matusiewicz, który z ramienia kierownictwa Budimexu nadzorował budowę szkoły i szpitala, wspomina po latach, że początki były trudne. Gospodarze odrzucali polskie propozycje modernizacji rumuńskiego projektu, według którego przedsiębiorstwo Budimex miało budować szpital. Poinformowali na przykład, że klimatyzacji nie wolno montować w żadnym rumuńskim budynku, bo Towarzysz Ceaușescu w każdej chwili może chcieć go nawiedzić, a on boi się przeciągów. Zmieniająca się co pół roku trzystupięćdziesięcio​osobowa grupa polskich robotników i inżynierów zbudowała najpierw internat przyszłej szkoły. Podczas budowy samej szkoły i szpitala internat służył im za kwaterę. Owa kwatera przy ulicy Trapezului 4 stała się miejscem dobrze znanym wszystkim hotelarzom, restauratorom i taksówkarzom w Bukareszcie. Gdy na przykład klient z odpowiednio grubym portfelem domagał się dostępnych tylko na czarnym rynku kultowych kentów lub mocnego alkoholu renomowanej marki, wysyłano umyślnego do Polaków. – Na portierni u wejścia do internatu był ukryty cały magazyn tych delikatesów – wspomina Matusiewicz. Według jego niemożliwej do zakwestionowania wiedzy, polscy robotnicy, rozumiejący już wtedy mechanizmy rynkowe lepiej niż Towarzysze Ceaușescu i Gierek, szmuglowali do Rumunii towary luksusowe, trudniejsze tam wtedy do zdobycia – papierosy, alkohol i perfumy – a stamtąd wywozili tańsze i łatwiej dostępne niż w Polsce materiały budowlane. Gdy specjalnym pociągiem odjeżdżała kolejna zmiana, z Bukaresztu wyruszał jednocześnie dwudziesto​tonowy zaplombowany TI R z bagażami polskich robotników

i inżynierów. Tak trafiły do Polski na początku lat osiemdziesiątych całe kilometry kwadratowe rumuńskiej glazury. Reszta towaru jechała pociągiem, który celnicy traktowali pobłażliwie. Najbardziej niespodziewanie skorzystał na inwazji polskich robotników rumuński proboszcz biednej parafii katolickiej w bukareszteńskiej dzielnicy, w której mieszkali Polacy. Kościół co niedziela zapełniały chłopaki z Rzeszowszczyzny, bo stamtąd głównie pochodziły. A ludność Podkarpacia nigdy nie szczędziła Kościołowi grosza. W miesiącach karnawału Solidarności, a potem w latach stanu wojennego w Polsce wokół internatu na Trapezului 4 kręciło się coraz więcej agentów Securitate, którzy mieli zapobiec zbyt bliskim kontaktom Polaków z mieszkańcami miasta. Matusiewicz twierdzi jednak, że nawet agenci potrzebowali czasem kentów i polskiej wódki. W rezultacie kontrolowali niebezpieczny obiekt w stanie niepełnej trzeźwości, a nielegalne kontakty polsko-rumuńskie na mieście tak się zacieśniły, że urodziło się kilkoro dzieci. Podobno w następstwie tych narodzin były nawet jakieś śluby. Rumuni przyjmowali z podziwem jakość i rezultaty pracy polskich budowlańców. Jednak gdy w 1984 roku Polacy oddali im gotowy szpital wyposażony w możliwie najlepszy polski sprzęt medyczny, funkcjonariusze rumuńskiego reżimu za nic nie chcieli słyszeć o upamiętnieniu daru od polskich towarzyszy. Imię noblistki i pamiątkowa tablica pojawiły się dopiero po upadku komuny, dzięki staraniom pierwszego ambasadora znów niepodległej Polski, mojego poprzednika Zygmunta Komorowskiego, ojca obecnego prezydenta RP . Miejscowa ludność nie przestała jednak nazywać tego ważnego w mieście medycznego obiektu „Budimexem”, bo pod tą nieformalną nazwą zdobył wielką renomę dzięki pracującej tu elicie rumuńskich pediatrów. Po 1989 roku otworzyły się zupełnie nowe możliwości i renoma ta stawała się coraz bardziej zasłużona. Nie były to bynajmniej możliwości budżetowe, bo pod tym względem sytuacja „Budimexu” nie odbiegała w latach dziewięćdziesiątych od katastrofalnej sytuacji innych rumuńskich szpitali. Cudowne przemiany sprawił pozabudżetowymi sposobami doktor Dan Catana, chirurg ortopeda, szara eminencja szpitala, Rumun z Siedmiogrodu, jeden z paru grekokatolików wśród większości prawosławnych lekarzy, szanowany przez kolegów, ale postrzegany niekiedy przez medyczne władze administracyjne jako czarna owca. Doktor Catana już w 1990 roku uchwycił się kurczowo szansy, jaką dała nieznana w czasach komuny możliwość kontaktów z szeroko pojętą zagranicą. Sprowadził do szpitala wolontariuszy z fundacji charytatywnych z różnych krajów Europy i U SA – studentów medycyny, pielęgniarki, pedagogów. Ci zaś przynieśli ze sobą wiedzę na temat zachodnich standardów opieki medycznej i wychowawczej nad dziećmi. A także ponieśli w świat wiadomość o potrzebach bukareszteńskiego szpitala. W następnych latach z pomocą przyszły rządy i fundacje z Francji, Belgii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Włoch i U SA , a nawet pierwsi rumuńscy sponsorzy. Dzięki nim zbudowano pawilon rehabilitacji i pawilon pediatrycznego pogotowia

ratunkowego, wyposażono w najnowszy sprzęt kilka oddziałów, szkolono rumuńskich lekarzy i pielęgniarki za granicą, stworzono sale zabaw i plac zabaw dla dzieci na szpitalnym podwórku, zbudowano szpitalną szkołę, a nawet szpitalny kościół. Wolontariusze z kilkunastu krajów pokryli ściany korytarzy i gabinetów zabiegowych kolorowymi malowidłami ściennymi. Nieżyjący już dziś Dan Catana, szczycący się polskim pochodzeniem swej babci, pokazywał mi szczególnie mu drogie malowidło przedstawiające Bolka i Lolka, a obok wykaligrafowany na ścianie wiersz Wisławy Szymborskiej Do serca w niedzielę. To był ślad po pobycie polskich wolontariuszy. Polskich śladów zostawało jednak stopniowo coraz mniej. Odwiedzający Bukareszt w latach dziewięćdziesiątych przedstawiciele Polski różnej rangi i różnych opcji politycznych nawiedzali „Budimex” ciągnięci tam na siłę przez ambasadę, ale niewiele z tego wynikało. Na wysokości zadania stanęli od biedy tylko marszałek senatu Adam Struzik, a potem pani Jolanta Kwaśniewska, którzy przywieźli w darze aparaturę medyczną nieco większej wartości. O innych w ogóle szkoda gadać. Miarę śmieszności przekroczył pewien polski senator, który zjawił się w szpitalu z torbą cukierków. Rozpoczęty z inicjatywy profesora Pawła Januszewicza (który w lot pojął, o co chodzi) cykl staży pielęgniarek i lekarzy z „Budimexu” w Centrum Zdrowia Dziecka w Międzylesiu został szybko przerwany, bo Ministerstwo Zdrowia w Warszawie uznało, że skromne koszty tego przedsięwzięcia są najłatwiejszą do skreślenia pozycją budżetu. *** Jest 14 lipca 2003 roku. Răzvan Theodorescu, rumuński minister kultury, oraz Witold Górski, polski wiceminister infrastruktury, zrywają zasłonę z pomnika. „Naszym braciom Polakom, którzy zginęli 14 lipca 2002 roku” – głosi napis na marmurowym krzyżu. Stoimy przy drodze z Aradu do Devy, niedaleko miejscowości Burjuc na południu Siedmiogrodu. Przybyli z Polski rządowym samolotem J A K -40 rodzice i dziadkowie nastolatków, którzy zginęli rok temu w drodze na wakacje do Bułgarii, nie mogą uwierzyć, że na tym prostym odcinku nienagannej, nowoczesnej rumuńskiej drogi polski autobus stoczył się na pobocze, uderzając w drzewa. Na miejscu zginęło czworo dzieci i zmiennik kierowcy. Kilkunastu rannych ewakuowali do szpitali strażacy i ekipy pogotowia. Kamila zmarła jeszcze w Rumunii, a Damian już po przewiezieniu do Polski. Jednego z najciężej rannych przetransportowano helikopterem do najlepszej rumuńskiej kliniki chirurgii naczyniowej w Târgu Mureş. Krew dla niego zwoziły z całej okolicy samochody policyjne na sygnale. – Ludzie opowiadali, że Rumunia to nie wiadomo co, a oni są bardzo życzliwym narodem – mówi mi ze łzami w oczach pan Jerzy, rzecznik grupy rodziców ofiar. Nazwisko jego czternastoletniej córki, która zmarła kilka dni po wypadku w szpitalu w Timişoarze, widnieje na cokole pomnika. Pana Jerzego wpuszczono wtedy do Rumunii, choć miał nieważny paszport. Kilka dni mieszkał wraz z żoną w szpitalu. Wszyscy im pomagali. Gdy umierała Kamila, poprosili o księdza. Prawosławny duszpasterz szpitala z własnej

inicjatywy sprowadził księdza katolickiego. – Ja też mam dzieci i to mogło być któreś z nich – wzdycha major Iulian Butar, dowódca rumuńskich strażaków, którzy ratowali pasażerów polskiego autokaru, inicjator budowy pomnika. Z własnej kieszeni pokrył dużą część kosztów. Inni strażacy, władze lokalne i kilku rumuńskich sponsorów dołożyło resztę. Wycięto feralne drzewa, zbudowano przydrożną zatokę u stóp krzyża. – Wiemy, że między Rumunami a Polakami jest tradycja braterstwa – stwierdza z powagą męża stanu Mihail Nicolae Rudeanu, przewodniczący Rady Samorządowej regionu Hunedoara. – Jako prawosławni wierzymy, że każdy, kto popatrzy na ten pomnik, pomyśli o zmarłych ludziach, a gdy o nich pomyśli, to będą żyli. Po ceremonii żałobnej celebrowanej przez miejscowych księży prawosławnych i polskiego jezuitę trudno zebrać rodziców, którzy płaczą u stóp pomnika. Wreszcie jedziemy do pobliskiej restauracji na przyjęcie na cześć zmarłych, zwane przez Rumunów pomană. – Jesteśmy zaskoczeni tym wszystkim, co zrobili dla nas Rumuni – mówi jeden z ojców ofiar wypadku. Byłby trochę mniej zaskoczony, gdyby wiedział coś, o czym w Polsce w ogóle rzadko kto wie i kiedykolwiek wiedział. Wiedziałby mianowicie, że Rumuni darzą Polaków wyjątkową sympatią. Wielu pamięta o związkach, jakie łączyły Mołdawię z Polską przed wiekami. Wielu nie zapomniało o szczególnym zainteresowaniu, jakim darzył ich kraj marszałek Józef Piłsudski, w którego utopijnej wizji Wielka Rumunia i Turcja jawiły się jako główni sojusznicy przeciw sowieckiej Rosji. Cenią ponad miarę polską kulturę. Klasyczna literatura polska, z Sienkiewiczem i Reymontem na czele, należała przez kilka pokoleń do kanonu rumuńskich lektur. Literatura współczesna jest do dziś masowo tłumaczona i prawie równie masowo czytana. Gombrowicza wydawano jeszcze w czasach komuny i niektórzy rumuńscy pisarze wspominają, że był ich duchowym ojcem. Sztuki Mrożka weszły do żelaznego repertuaru rumuńskich teatrów. Filmy Wajdy, Kieślowskiego i Zanussiego to legenda dla rumuńskich kinomanów. Jeszcze w latach dziewięćdziesiątych rumuńscy artyści i krytycy ze wszystkich dziedzin sztuki wymieniali z pamięci dziesiątki nazwisk polskich twórców, którzy stali się dla nich ważni. Polska walka z komunizmem, śledzona za pośrednictwem Radia Wolna Europa, rozpalała do białości wyobraźnię tych, którzy decydowali się na opozycyjne wystąpienia. Dla nich Polska, jak żaden inny kraj, była punktem odniesienia. – Gdy zastanawiałam się nad podjęciem kolejnych aktów protestu i bardzo się bałam, pytałam samą siebie, jak postąpiłabym, gdybym była Polką. I wtedy wszystko stawało się jasne – mówi w styczniu 2006 roku Doina Cornea, odbierając w Polskiej ambasadzie w Bukareszcie skromny medal dwudziestopięciolecia Solidarności. Ale znacznie liczniejsi Rumuni, którzy z odwagą pani Doiny Cornei nie mieli wiele wspólnego, też lubili Polaków. Choćby tych, którzy masowo przyjeżdżali na wakacje nad Morzem Czarnym i handlowali, czym się dało, a zwłaszcza kremem Nivea oraz Biseptolem stosowanym potem przez zdesperowane Rumunki dopochwowo jako prymitywny

i szkodliwy środek antykoncepcyjny. W końcu taki pokątny handel też wymagał nieco odwagi i budził coś w rodzaju podziwu, nawet jeśli zaszczyt, jaki przynosił Polsce, był cokolwiek dyskusyjny. Sympatia Rumunów do Polaków trwa w jakiejś mierze do dzisiaj, choć w ostatnich dwóch dziesięcioleciach jej temperatura nieco spadła. Świat się otworzył i polskie okno na Zachód straciło na znaczeniu. Rumuni zauważyli też stopniowo, że ich sympatia wobec Polski nie spotyka się ze wzajemnością. W Polsce byli konsekwentnie postrzegani jako naród niewiele wart, a nawet nieco niebezpieczny. W latach dziewięćdziesiątych autokary z polskimi wycieczkami do Grecji i Turcji jechały przez Jugosławię, w pobliżu terenów ogarniętych wojną, bo po tranzycie przez Rumunię spodziewano się czegoś gorszego niż wojenne zagrożenie. Tymczasem droga przez Rumunię jest dobra, bezpieczna i prosta. A wypadek może się zdarzyć wszędzie.

Fundamenty odporne na trzęsienia ziemi „Może się dziwisz, że do Ciebie piszę. Może już o mnie zapomniałaś. Ale ja pamiętam Twoje słowa: »Proszę, żebyś o mnie nie zapomniała«. Dlatego przesyłam Ci kilka wiadomości z Polski” – tak we wrześniu 1937 roku siedemnastoletnia Maria Błażewska (zwana przez rodzinę i przyjaciół Myszką) rozpoczęła pierwszy list do swej rumuńskiej rówieśniczki Georgety Romascanu (Gety), z którą zaprzyjaźniła się kilka tygodni wcześniej na rumuńsko-polskim obozie harcerskim w Karpatach Południowych. Polskie harcerki pojechały jeszcze potem na czarnomorskie wybrzeże. „Wasz kraj bardzo się nam podobał – pisze dalej Myszka do Gety w imieniu całej drużyny. – Wasze Morze Czarne ma kolor zielony, a nasz Bałtyk jest raczej szary”. Z dalszych listów pisanych do Gety wynika, że młodociana Myszka była zakręconą idealistką, a wyższość Morza Czarnego nad Morzem Bałtyckim nie załamała jej patriotycznych morale. Wśród bardzo intymnych dziewczęcych zwierzeń równie szczerze uderza w tony o innym rodzaju powagi. „Trzeba pracować dla społeczeństwa od młodości. A ja, jak wiesz, chcę studiować nauki społeczne. Już teraz mam trochę pracy w redakcji szkolnej gazetki. W redakcji jest sześciu chłopców i tylko ja jedna. Więc muszę pisać i pisać” (wrzesień 1937). „Rozumiem, że człowiek musi poświęcić swoje szczęście dla dobra ojczyzny. Najpierw ojczyzna, a potem świat. Bo moją ideą jest pokój i braterstwo w świecie. Ale teraz jestem bardzo smutna, nawet z powodu mojego drogiego kraju” (październik 1937). „W grudniu wraz z kolegami ze Straży Przedniej zorganizowaliśmy Mikołaja dla biednych sierot. Wyobraź sobie, Geta, że byłam Świętym Mikołajem! Są jeszcze klasy społeczne. Jest jeszcze bogactwo i bieda. W Rumunii, u Was, macie to samo. Polacy są marzycielami, ale są również indywidualistami. Przez ten indywidualizm osiemnastowieczna szlachta straciła naszą ojczyznę. Teraz, kiedy mamy wolność, trzeba stworzyć nową Ojczyznę, która będzie sprawiedliwa dla wszystkich, która będzie chronić zarówno chłopów, jak robotników, jak inteligencję. I to my, młodzież, zobaczymy Dobro w naszym kraju. My, którzy idziemy śladem naszego Wodza, marszałka Piłsudskiego. Z powodu naszych ideałów nazywają nas często komunistami. A to nie jest prawda. Głupi ludzie tak mówią” (styczeń 1938). „Wielka radość – Śląsk Cieszyński wraca do Polski. W całym kraju manifestacje pełne radości” (październik 1938). „Moi rodzice mieszkają razem w naszym małym domu z ogródkiem we Lwowie. Ja studiuję w Warszawie nauki społeczne. Wyszłam za mąż za Witolda 2 kwietnia 1939 roku. Jesteśmy szczęśliwi. Rano i wieczorem parzymy sobie herbatę. Czasem robimy sobie jajecznicę. Na obiad chodzimy do restauracji. Witold kończy studia w Szkole

Dziennikarskiej. Na jesieni pójdzie do wojska i pozostanę przez rok sama. Teraz odbywam praktykę w miejskim Wydziale Opieki Społecznej i Zdrowia Publicznego. Poznaję ludzi, którzy korzystają z pomocy tej instytucji: wdowy z dziećmi, nielegalne matki (to znaczy te, które mają dzieci bez mężów), dzieci bez opieki itp. Potem będę robiła badania społeczne – będę odwiedzała proletariackie domy i opisywała warunki materialne i moralne, w jakich żyją te rodziny. W przyszłym roku być może wrócę do Lwowa, bo tam również jest teraz studium pracy społecznej. Tam będę w domu” (maj 1939). „Gdy piszę ten list, nie wiem, czy nie jest on ostatni. Ja też pójdę na wojnę. Znajdę sobie jakąś funkcję” (23 sierpnia 1939). Wszystkie, pisane po francusku, listy od Myszki przechowała Geta z pietyzmem przez następne dziesięciolecia. Dziś przechowuje je w rodzinnym archiwum jej syn Gheorghe Stănculescu, wybitny rumuński architekt i miłośnik historii. Nie zachowały się żadne listy Gety do Myszki. Myszka w ogóle rzadko co z tak odległej przeszłości zdołała zachować. W październiku 1939 roku spodziewająca się dziecka dziewiętnastoletnia Myszka została aresztowana przez okupacyjną sowiecką bezpiekę w rodzinnym domu we Lwowie wraz ze swym mężem Witoldem, matką, a zwłaszcza bratem Andrzejem, który był sprawcą całego zamieszania, bo N K WD namierzyła go jako członka rodzącej się we Lwowie organizacji polskiego ruchu oporu. Ojciec Myszki uniknął aresztowania, ostrzeżony przez służącą przez okno, by nie wchodził do domu, i na zawsze zniknął z ich życia, choć własne życie osobiste zdołał sobie po paru latach odbudować, przekonany, że jego pierwsza rodzina fizycznie nie istnieje. Tymczasem Myszka urodziła w więzieniu syna, którego dość szybko zdołali stamtąd wydobyć bogaci dziadkowie z Białegostoku. Ich syn Witold, ojciec dziec​ka, zmarł w tym samym więzieniu na zapalenie płuc, o czym jego żona Myszka dowiedziała się ostatecznie czarno na białym po ponad pięćdziesięciu latach dzięki poszukiwaniom przeprowadzonym w moskiewskich archiwach przez rosyjskie Stowarzyszenie Memoriał na prośbę warszawskiej Fundacji K A RTA . Brat Myszki zmarł już na zesłaniu na Syberii, gdzie wylądował wraz z matką i siostrą. Myszka i jej matka przetrwały zesłanie. Wykończone psychicznie i fizycznie zdołały opuścić Związek Sowiecki dopiero z Armią Berlinga. W 1946 roku w Połczynie-Zdroju urodziła się Agnieszka – córka Myszki i Józka, oficera, z którym zbliżyły Myszkę przeżycia na wojennym szlaku. Wkrótce Myszka wraz z matką i córeczką osiadła na warszawskim Muranowie. Agnieszkę wychowywała głównie babcia. Józek przez całe lata przemykał jak meteor – raz był, raz go nie było. Myszka była zdruzgotana przedwczesną ruiną swojego życia. Stawiła mu jednak czoło, została dziennikarką i pracowała przez dziesięciolecia w redakcji wyjątkowo sympatycznego jak na P RL tygodnika dla kobiet „Przyjaciółka”, znajdując w tej pracy odrobinę szczęścia. *** Jej rumuńską przyjaciółkę Getę historia potraktowała znacznie łagodniej. Wprawdzie

4 kwietnia 1944 roku została lekko ranna podczas amerykańskiego nalotu na stolicę Rumunii, ale były to jedyne rany, jakie zadał jej światowy kataklizm wojenny. Podczas wojny studiowała spokojnie w Bukareszcie inżynierię budowlaną i matematykę – dziedziny nieco bezpieczniejsze życiowo niż nauki społeczne. W 1943 roku uzyskała dyplom jako druga w rankingu najlepszych absolwentów swojego rocznika. Kilka miesięcy później poślubiła numer pierwszy rankingu – inżyniera Ioana Tomę Stănculescu, z którym przez całe studia toczyła zawziętą rywalizację. Wygląda na to, że numer pierwszy był tym jedynym, wobec którego jej ambitne serce było gotowe skapitulować. Jej wybranek miał po kim odziedziczyć ambicję. Jego ojciec, generał Rumuńskiej Armii Królewskiej Ioan Stănculescu, dzięki niezwykłym talentom, ciężkiej pracy i odwadze zrobił godną uwagi karierę. Ten syn wielodzietnej chłopskiej rodziny z południa Rumunii opuścił dom w wieku dziesięciu lat, zapisując się do gimnazjum w pobliskim mieście Alexandria. Jego ojciec – wójt miejscowej gminy i lokalny przedsiębiorca – też nie był byle kim i jak mógł, wspierał awans społeczny swoich licznych dzieci. Jednak gimnazjum i liceum Ioan skończył po dziesięciu latach również dzięki pomocy nauczycieli i udzielaniu korepetycji młodszym kolegom. Potem dla młodego człowieka w jego sytuacji pozostawały teoretycznie dwa wyjścia: klasztor lub armia. Obie instytucje gwarantowały wikt i opierunek, a dla najbardziej ambitnych – karierę kościelną lub wojskową. 30 września 1911 roku Ioan Stănculescu zostaje przyjęty bez egzaminu wstępnego do Wojskowej Szkoły Artylerii w Bukareszcie ze względu na wyjątkowo wysokie noty w liceum. Jego dalsze, obszerne curriculum vitae wydaje się cywilowi nieco nudne, bo składa się z niezliczonych przydziałów, szkoleń i awansów, których sens i znaczenie niełatwo precyzyjnie rozszyfrować. W I wojnie światowej walczył na froncie jako podporucznik, a potem porucznik wojsk artyleryjskich. Po wojnie odbył dalsze studia wojskowe w kraju i za granicą, a potem pracował w Sztabie Generalnym. W pierwszych latach wojny z Sowietami służył głównie na zapleczu, a na samym froncie wylądował dopiero w pierwszych miesiącach 1944 roku, już jako generał brygady. Wygląda na to, że współpraca z Wehr​machtem nie budziła jego entuzjazmu, a jego rogaty charakter nie pozwolił mu milczeć. W swej zwięzłej „autobiografii” spisanej na kilku kartkach w 1951 roku pisze: „Na skutek raportów, jakie składałem na temat sytuacji oraz sposobu, w jaki traktowali nas Niemcy, Ministerstwo Obrony Narodowej zdecydowało o usunięciu mnie z armii, domagając się, bym złożył dymisję, ponieważ sformułowałem poważne oskarżenia przeciw dowództwu niemieckiemu, że zdruzgotało armię rumuńską na Kaukazie, nad Donem i na Krymie, co w rzeczywistości było prawdą. Odmówiłem podania się do dymisji”. Generał został wycofany z frontu i otrzymał inne zadania na zapleczu, a w sprawie jego podejrzanej postawy toczyło się śledztwo. W połowie sierpnia śledztwo umorzono, a Stănculescu dostał kilka dni urlopu. Późnym wieczorem 22 sierpnia 1944 roku dotarła do niego jednak depesza z uprzejmym rozkazem: „Proszę zameldować się na służbie, urlopy są zawieszone”. Następnego dnia król obalił rządy marszałka Antonescu, a generał

Stănculescu odetchnął z ulgą. Pod rozkazami króla ruszył na front zachodni do ciężkich walk przeciw Niemcom i Węgrom. Wreszcie w listopadzie 1944 roku został dowódcą legendarnej 9. Dywizji Piechoty. Na jej czele przeszedł błyskotliwy, choć krwawy i trudny szlak bojowy, który prowadził przez Słowację (gdzie wyzwolił między innymi Bańską Bystrzycę), a zakończył się niedaleko czeskiej Pragi. Pod koniec kwietnia 1945 roku pod miasteczkiem Strání generał Stănculescu pokonał Niemców w jednej z ostatnich bitew I I wojny światowej w Europie. Z punktu widzenia wielkiej historii nie była to strategiczna bitwa, ale w łamaniu niemieckiego oporu na terenie Czech odegrała istotną rolę. Dwie sowieckie dywizje pod dowództwem ukraińskiego generała Filipa Żmaczenki ofiarnie atakowały przez dwa tygodnie przełęcz, którą Niemcy bronili zażarcie z uporem godnym lepszej sprawy, bo podobno wiedzieli, że za nią są złoża uranu – ostatnia wydumana nadzieja upadającego Reichu na uzyskanie broni masowego rażenia, która miała odwrócić losy wojny za pięć dwunasta. Sowiecka taktyka „Riebiata wpieriod!” przyniosła tylko niezliczone ofiary wśród żołnierzy upijanych przed walką spirytusem. Żmaczenko doszedł do wniosku, że przyszedł czas na podległą mu również dywizję rumuńskich sojuszników. Generał Stănculescu, kształcony przed wojną w zachodnich akademiach wojskowych, nieco bardziej szanował życie swoich żołnierzy i dzięki sprytnym okrążającym manewrom przez sąsiednie lasy na trzeźwo i z dużo mniejszymi stratami zdobył w ciągu kilku dni feralną przełęcz, otwierając sowieckim sojusznikom drogę na Morawy. Sam został podczas tej bitwy ranny, trafiony niemiecką kulą na stanowisku dowodzenia. Generał Żmaczenko nie mógł dla niego znaleźć słów podziwu. Na jego zaproszenie Ioan Stănculescu upił się z radości, podobno pierwszy i jedyny raz w życiu. Król Michał I mianował wkrótce Ioana Stănculescu generałem dywizji i przyznał mu dwa wysokie odznaczenia państwowe. Równie cennym orderem odznaczył go tuż po zakończeniu wojny prezydent Czechosłowacji. Kilka miesięcy przed ostatecznym zniewoleniem przez komunistów Europy Środkowej spotkał go jeszcze jeden zaszczyt, który ukoronował wojskową karierę upartego chłopskiego syna znad Dunaju. 3 maja 1947 roku dotarł do niego telegram z bardzo sympatycznym rozkazem: „Pan Generał Dywizji Stănculescu I . stawi się w Ministerstwie Wojny, w Gabinecie Ministra, w dniu 6 maja br. w celu wyjazdu do Pragi w charakterze Szefa Rumuńskiej Delegacji Wojskowej, która weźmie udział w obchodach rocznicy wyzwolenia miasta Praga. Strój: mundur w kolorze khaki, czerwone rękawiczki, pas, buty lakierowane lub czarne, wszystkie odznaczenia rumuńskie i zagraniczne. Podpis: Dyrektor Gabinetu, pułkownik Ioan Focşeneanu”. Kilka dni później prezydent Czechosłowacji Edvard Beneš przyjął na odrębnych, uroczystych audiencjach szefów delegacji trzech armii alianckich: sowieckiej, amerykańskiej i rumuńskiej. Po kilku następnych miesiącach, 1 stycznia 1948 roku, dwa dni po abdykacji króla Michała I , generał Stănculescu został przeniesiony do rezerwy w charakterze wojskowego

emeryta. Z armii się go pozbyto, ale nie był prześladowany przez komunistów jak wielu innych kolegów. Obroniły go spektakularne zasługi na froncie zachodnim oraz wcześniejszy brak entuzjazmu do walki na foncie wschodnim. Miał wreszcie czas na poświęcenie się rodzinie. Ukochanej żonie Elzie, córce brytyjskiego lekarza, który nie wiedzieć czemu osiedlił się w rumuńskiej Konstancy w końcu XI X wieku. Synom, którzy niepostrzeżenie stali się dorośli, i pierwszemu wnukowi Ionowi, który urodził się, gdy on dowodził wojskiem na polu bitwy w Strání. Do nich słał poprzednio niezliczone listy zarówno z frontu, jak i z innych miejsc, gdzie kierowała go armia przez całe życie. Najwyraźniej uważał, że rodzina jest równie ważna jak wojna. Zmarł pewnego zimowego popołudnia 1956 roku w wieku zaledwie sześćdziesięciu sześciu lat na zawał serca, chwilę po tym, gdy przez kilka godzin z właściwym sobie uporem odśnieżał okolice domu w centrum Bukaresztu, który zbudował dla swej rodziny jeszcze w latach dwudziestych. Młodsza od niego Elza zmarła niewiele ponad rok później po ciężkiej, choć niezbyt długiej chorobie tęsknoty za Generałem. Weterani 9. Dywizji Piechoty umieścili na jego grobie na Cmentarzu Bellu – bukareszteńskich Powązkach – słowa siódmej zwrotki dywizyjnego hymnu: „Nasz nieustraszony Generał / Jak skrzydlaty orzeł / Stał zawsze obok nas / W ogniu i dymie, w wietrze i deszczu / Był dla nas jak okazałe drzewo / Ukochany Komendant i kolega”. *** Geta od początku poczuła się w rodzinie teścia generała jak ryba w wodzie. Szybko urodziła dwóch synów, którzy otrzymali imiona Ion i Gheorghe. Wiadomości o jej życiowych sukcesach dotarły w jakiś sposób niedługo po wojnie do Myszki, która w końcu stycznia 1946 roku napisała do niej po ponad pięciu latach pierwszy powojenny list na kartce pocztowej opatrzonej pieczęcią polskiej cenzury wojskowej. „Już dawno dostałam wiadomości od Ciebie, ale zmieniałam miejsce zamieszkania i odpowiadam trochę późno. Proszę, wybacz mi i napisz do mnie długi list. Opowiadasz mi o swojej rodzinie, więc trzeba, żebym i ja się pochwaliła, że mam dziecko. Skończy 6 lat w maju 1946 roku, nazywa się Krzysztof. Twoja przyjaciółka Myszka znalazła się w 1940 roku w Rosji, a w roku 1944 wróciła z polską armią. Jej syn był z rodzicami jej męża. Ja jestem w Łodzi, która jest centrum Polski i teraz stolicą, bo Warszawa jest zrujnowana. Ja mam się dobrze – mój mąż nie żyje od 1939 roku i nie poznał swojego syna. Teraz chcę wyjść za mąż po raz drugi. Proszę, odpowiedz mi długim listem. Ściskam Cię tysiąc razy. Maria”. Na drugiej stronie Myszka napisała postscriptum: „Może znasz język rosyjski, mogłybyśmy pisać listy po rosyjsku”. Korespondencja chyba nie kleiła się w żadnym języku, a zwłaszcza w nieznanym przez Getę języku rosyjskim, bo straszne czasy, które nadeszły, nie sprzyjały takim międzynarodowym pocztowym flirtom. W każdym razie kolejny list Myszki (pisany jednak znów po francusku), który zachował się w prywatnym archiwum Gety, pochodzi

z maja 1959 roku, a z jego treści wynika, że był ponownie pierwszy po kolejnych trzynastu latach, bo dopiero w nim Myszka poinformowała, że ma dwunastoletnią córkę Agnieszkę. Był to jednak list dużej wagi. Myszka doniosła, że redakcja ufundowała jej w nagrodę wycieczkę zagraniczną do Bułgarii i Rumunii i że cały dzień 29 maja spędzi w Bukareszcie. Po ponad dwudziestu latach przyjaciółki znów się spotykają, który to fakt okaże się brzemienny w skutki kilka lat później. W 1965 roku Geta wraz z synami odwiedza Polskę jako zwykła turystka. W Warszawie jadą tramwajem z wizytą do Myszki na Muranów. Docierają na przystanek koło kina Femina, gdzie czeka na nich Myszka z dziewiętnastoletnią córką Agnieszką. Wysiadają z tramwaju. Starszy syn Gety, dwudziestoletni Ion, rzuca okiem na Agnieszkę, osobę niezwykłej urody, i – jak to Rumun, dla którego wszystko dzieje się natychmiast – podejmuje wstępną decyzję, że ta Polka będzie jego żoną. Swego zamiaru na razie nie ujawnia. Rok później Agnieszka gości w Bukareszcie na zaproszenie Gety. W kolejnym roku 1967 Ion zjawia się w Warszawie w towarzystwie młodszego brata z pierścionkiem wyproszonym u matki, która nie zadaje mu zbędnych pytań. W wykwintnym języku francuskim prosi Myszkę o rękę Agnieszki, która języka francuskiego nie zna i która udziela potem swej własnej zgody na zamążpójście w języku angielskim, znanym zresztą Ionowi równie dobrze jak francuski. Dopiero kilka lat później Ion opanuje język polski, a Agnieszka – rumuński. Zanim jednak dojdzie do porozumienia w tych niezbyt bratnich językach, Ion i Agnieszka muszą trochę poczekać i na razie dialogują nadal po angielsku. Zwiedzają Kraków. Jadą na Mazury. Na gorącą głowę Iona, zdecydowanego na natychmiastowy ślub przed obrazem Czarnej Madonny w Częstochowie, wylewa kubeł zimnej wody konsul z ambasady Rumuńskiej Republiki Socjalistycznej w Warszawie: – Hola, hola, panie Stănculescu, na takie coś jak ożenek z cudzoziemką musi wyrazić zgodę obywatelowi Rumunii sam Towarzysz Ceaușescu! Ion jak niepyszny wraca do Bukaresztu i składa stosowne podanie. Ale Towarzysz, choć w tych czasach jeszcze dość poczciwy, jest osobą zajętą licznymi sprawami wagi państwowej i nie ma czasu na rozpatrywanie od ręki tak ekscentrycznych wniosków. Ion i Agnieszka czekają dwa lata na zgodę, którą trzeba skonsumować w ciągu sześciu miesięcy. W kwietniu 1969 roku biorą ślub w katolickiej katedrze Świętego Józefa w Bukareszcie, w obecności Myszki i Gety. Ion jest wprawdzie wyznania prawosławnego, ale czego się nie robi dla Agnieszki! Rok później rodzi się w Warszawie Michał, syn Agnieszki i Iona. Agnieszka kończy studia w Polsce, a w Rumunii zjawia się na dobre już z pierworodnym niemowlakiem. W sierpniu 1972 roku rodzi Ionowi upragnioną córkę. Tak przychodzi na świat Ana Maria. Kilka pierwszych lat życia tak powstałej rumuńsko-polskiej rodziny to okres szczęśliwy. Rumunia jest jeszcze wtedy krajem mniej biednym i bardziej kolorowym niż Polska. Dobrze sytuowany ojciec Iona, międzynarodowej sławy profesor inżynierii budowlanej,

pomaga żyć dzieciom i wnukom w dobrobycie. Kolejne wakacje Ion i Agnieszka spędzają wraz z dziećmi w bajkowych Karpatach lub w czarującej wiosce Doi Mai nad brzegiem Morza Czarnego. Podróżują do Polski. Otacza ich krąg przyjaciół Iona – bukareszteńskich intelektualistów i artystów. Kwitnie życie towarzyskie. Sam Ion – z woli swego ojca inżynier budowlany – pisze wiersze i czyta niezliczone książki ze wszystkich dziedzin literatury rumuńskiej i obcej. Nie gra już jednak na fortepianie i nie zostaje pianistą, choć babcia Angielka usiłowała go z przejściowym sukcesem zarazić w dzieciństwie bakcylem muzyki. 4 marca 1977 roku przeżywa razem z Agnieszką straszliwe trzęsienie ziemi, które zrujnowało Bukareszt. Ion przychodzi do trzęsącego się na prawo i lewo pokoju dzieci i bierze na ręce obudzoną w panice ze snu swą czteroletnią córkę. Ana Maria pamięta to do dzisiaj. *** Krótko potem, pod koniec lat siedemdziesiątych, nad rodziną Iona i Agnieszki, tak jak nad całą Rumunią, zbierają się chmury. Ion odmawia współpracy z wywiadem gospodarczym i nie ma już prawa wyjeżdżać za granicę, nawet do Polski. Co gorsza, nie daje się zapisać do Komunistycznej Partii Rumunii. Jego ojciec, syn generała, wstąpił do partii w latach, gdy Towarzysz Ceaușescu budził jeszcze zaufanie większości Rumunów, i dzięki temu profesor mógł potem realizować swe godne szacunku profesjonalne ambicje w przedmiocie budowy fundamentów odpornych na trzęsienia ziemi. Ion trafia na okres, gdy przyjęcie partyjnej legitymacji oznacza wsparcie odrażającej dyktatury. Zarzuty wobec niego nabierają dodatkowej powagi wobec gorszącego rumuńskich towarzyszy faktu, że jego polska żona za nic nie chce zrezygnować z polskiego obywatelstwa i stać się poddaną Towarzysza Ceaușescu. Ion jest coraz częściej kierowany na całe tygodnie do prac budowlanych w terenie i z rodziną widzi się tylko podczas weekendów. Agnieszka coraz bardziej nie lubi Rumunii, która coraz mniej daje się lubić, bo pogrąża się w biedzie i w absurdzie. Krnąbrna Polka i krnąbrny Rumun – każde na swój sposób – odrzucają w głębi ducha propozycję oferowaną przez najbardziej parszywy okres rumuńskiej historii. Wrażliwe serce Iona nie jest w stanie znieść napięcia tej konfrontacji. Inżynier umiera niespodziewanie 30 listopada 1984 roku w wieku trzydziestu dziewięciu lat. Agnieszka, pozbawiona w ten tragiczny sposób wsparcia mężczyzny, który ją bardzo kochał, nie jest w stanie wytrzymać w Rumunii i po trzech latach wyjeżdża do Polski, pozostawiając kilkunastoletnie dzieci pod dobrą opieką rumuńskich dziadków – Gety i jej męża profesora, zakochanego bez pamięci we wnukach. Michał kończy w Rumunii studia, ale Ana Maria nawet ich nie zaczyna. Strategiczną maturalną wiosnę 1990 roku spędza na placu Uniwersyteckim w Bukareszcie wśród antykomunistycznych demonstrantów, nazwanych uprzejmie przez Iona Iliescu łobuzami. Maturę zdaje, ale jak na łobuza przystało, nie ma czasu na odpowiednie przygotowanie się

do egzaminów wstępnych na studia, wskutek czego owe egzaminy oblewa. I wtedy wkracza Agnieszka, która wciąż kombinuje, jak ściągnąć córkę do Polski. Z jej inicjatywy Ana Maria uzyskuje stypendium Wspólnoty Polskiej, adresowane do polskiej młodzieży ze Wschodu. We wrześniu 1991 roku rozpoczyna w Łodzi roczne studia języka polskiego dla cudzoziemców, a potem studiuje prawo na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, gdzie mieszka jej matka. Studia prawnicze ją fascynują, choć język polski nadal ją uwiera i musi się uczyć ze słownikiem w ręku. Co gorsza, boleśnie przeżywa pogardliwy stosunek Polaków do Rumunów. Miała wprawdzie przyjaciół i przyjaciółki, ale co pewien czas ten czy ów kolega – głęboko przekonany, że Rumun, czyli Rom, czyli Cygan, musi mieć czarne oczy – usiłuje dociekać, jak to się stało, że ona ma oczy niebieskie. Niektórzy w ogóle nie uwierzyliby, że jest Rumunką, gdyby nie to obciachowe nazwisko Stănculescu, którego nikt, nawet z grona profesorów, nie usiłuje prawidłowo wymówić. Postanawia więc, że pokaże „Polaczkom”, co może Rumunka, i studiuje z zawziętością odziedziczoną po rumuńskich przodkach. W rezultacie kończy studia jako bezdyskusyjna prymuska seminarium z prawa konstytucyjnego, pisząc pracę magisterską o rumuńskim parlamencie. Profesorowi, który proponuje jej asystenturę na toruńskim uniwersytecie, pokazuje w uprzejmej formie gest Kozakiewicza i wraca z ulgą do rumuńskiej ojczyzny. W Bukareszcie jednak, o dziwo, Ana Maria nie umie się z Polską rozstać. Zostaje rumuńsko-polskim tłumaczem przysięgłym. Pracuje w paru przedstawicielstwach polskich firm, potem w polskiej ambasadzie, a wreszcie w Instytucie Polskim, gdzie ze szczególną pasją oddaje się promocji polskiej kultury. Wtedy właśnie ją poznaję i okazuje się to dla mnie najważniejszym spotkaniem w życiu. Dwa lata później, w styczniu 2004 roku, pół roku po śmierci babci Myszki, która zmarła w Białymstoku, i trzy tygodnie po śmierci babci Gety, która zmarła w Bukareszcie, Ania wraca razem ze mną do Polski. Od dziesięciu lat Ana Maria (i nasz syn Tudor urodzony w 2004 roku, który po swym rumuńskim dziadku nosi drugie imię Ion) – to Rumunia w naszym warszawskim domu. Ania wybrała ten happy end dla siebie i dla mnie.

Lubię Rumunów Ta książka nie jest obiektywna, bo ja po prostu lubię Rumunów. A także ich besarabskich pobratymców, niezależnie od tego, czy uważają się za Rumunów, czy nie. Nie znaczy to, że nie jest to książka prawdziwa, bo przyjazne uczucia otwierają oczy skuteczniej niż zimny obiektywizm, ubabrany podświadomie w stereotypy, które są formą prawdy dotkniętą ciężkim kalectwem. Rumunów lubię przede wszystkim dlatego, że wciąż rzadko kto ich lubi. Ale lubię ich również z wielu innych powodów. Lubię ich za dzielność, wyobraźnię i spryt, z jakimi mierzyli się przez wieki z parszywym losem ludu poszukującego dla siebie miejsca w świecie zdominowanym przez buldożery sąsiednich potęg – imperiów tureckiego, austro-węgierskiego i rosyjskiego, które żywiły lekceważenie dla tego, co słabsze. Cieszę się, że przynajmniej jedno z niegdysiejszych mocarstw tego regionu Europy – Rzeczpospolita Obojga Narodów i to, co potem z niej zostało – zapisało się w rumuńskiej pamięci historycznej jako siła raczej przyjazna. Szanuję Rumunów za niezwykły historyczny sukces, jaki odnieśli, budując ponad kulturowymi różnicami solidną narodową wspólnotę i wspólne państwo, potem już nie do wykreślenia z mapy Europy. Lubię Rumunów za ich pogodę ducha, pozostającą w ścisłym związku ze słoneczną pogodą w ich kraju, która od prawie ćwierć wieku pozwala mi powracać do psychicznego pionu, gdy tam jadę, uciekając z zachmurzonej Polski. Lubię ich za przekraczającą zdrowy rozsądek przyjaźń, którą okazują każdemu, kto ich szanuje. A także za ich niezwykłą umiejętność wspólnego świętowania, gdy czas staje i łączy ludzi z wiecznością, czyli z nieskończoną chwilą teraźniejszą. Bo w Rumunii wszystko dzieje się dziś, teraz i natychmiast. Zakorzenione w historycznej pamięci doświadczenie wskazuje im, że jutra można nie dożyć. Śmierć jest na wyciągnięcie ręki. Tak jak życie. I tak jak wszędzie, tylko że oni mają tego szczególną świadomość. Dlatego umieją żyć ze śmiercią i życiem za pan brat, czego niezwykłym świadectwem jest Wesoły Cmentarz we wsi Săpânţa w regionie Maramureş, odwiedzany coraz liczniej przez zagranicznych turystów, którym szczęki opadają z wrażenia na widok kolorowych, żartobliwych nagrobków. Lubię ich także za wisielcze poczucie humoru i dystans wobec siebie samych. „Rumunia jest pięknym krajem, szkoda tylko, że jest zamieszkana” – mówią, parskając śmiechem. A zaraz potem chcą temu zaprzeczyć, próbując przebić ambicją i talentami narody bardziej szanowane. Parę milionów Rumunów wyemigrowało w ostatnich kilku dziesięcioleciach na Zachód. Większość z nich bardzo dobrze się tam odnalazła. Bardzo wielu zrobiło błyskotliwe kariery. W przeciwieństwie do Cyganów są jednak rzadko kojarzeni z Rumunią, bo do swej rumuńskiej tożsamości niechętnie się przyznają, czując, że jest to

jakiś obciach. Ale nawet u siebie dokonali w ostatnim ćwierćwieczu cudu. Zrujnowany przez komunę znacznie bardziej niż Polska kraj wykonał dzieło modernizacji w stopniu godnym podziwu i dziś w wielu dziedzinach depcze Polsce po piętach. Do happy endu jest oczywiście daleko. Zarówno Rumunii, jak i Polsce, jak i Europie, i światu. Bo z happy endem jest jak z króliczkiem. Warto go gonić, ale jego złapanie wydaje się mało prawdopodobne.

Wydawnictwo Czarne Sp. z o.o. w w w. c za r ne . c om. pl Sekretariat: ul. Kołłątaja 14, III p., 38-300 Gorlice tel. +48 18 353 58 93, fax +48 18 352 04 75 e-mail: ma te us z@ c za r ne . c om. pl, toma s z@ c za r ne . c om. pl, dominik@ c za r ne . c om. pl, e w a @ c za r ne . c om. pl, e dyta @ c za r ne . c om. pl Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa tel. +48 18 351 00 70 e-mail: r e da kc ja @ c za r ne . c om. pl Sekretarz redakcji: ma lgor za ta . kur @ c za r ne . c om. pl Dział promocji: ul. Hoża 42/1, 00-516 Warszawa tel./fax +48 22 621 10 48 e-mail: a gnie s zka @ c za r ne . c om. pl, dor ota @ c za r ne . c om. pl, zof ia @ c za r ne . c om. pl, ma r c ja nna @ c za r ne . c om. pl Dział marketingu: honor a ta @ c za r ne . c om. pl Dział sprzedaży: piotr. ba gins ki@ c za r ne . c om. pl, a gnie s zka . w ilc za k@ c za r ne . c om. pl, ur s zula @ c za r ne . c om. pl Audiobooki i e-booki: a nna @ c za r ne . c om. pl Skład: d2d. pl ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków, tel. +48 12 432 08 52 e​-mail: inf o@ d2d. pl Wołowiec 2014 Wydanie I