Malec T. - Projektowanie architektoniczne. Wprowadzenie do zawodu architekta1

Tomasz Malec

PROJEKTOWANIE ARCHITEKTONICZNE Wprowadzenie do zawodu architekta Poznaj zasady projektowania architektonicznego

Spis treści Wstęp ............................................................................................................................. 7 Rozdział 1.

Czym jest projektowanie?..................................................................................... 11 1.1. Wstęp do projektowania ...................................................................................... 11 1.2. Cel projektowania architektonicznego...................................................................14 1.3. Myślenie projektowe w architekturze....................................................................16 1.4. Jak postrzegają projektowanie architekci i inni projektanci?....................................18

Rozdział 2.

Podstawowe zasady projektowania architektonicznego............................... 23 2.1. Kompozycja architektoniczna.............................................................................. 23 2.2. Zadania projektowe ............................................................................................ 25 2.3. „Przedmioty” projektowania architektonicznego....................................................28 2.4. Zakres opracowania projektowego ....................................................................... 32 2.5. Skala projektu.................................................................................................... 35 2.6. Zawartość architektonicznej dokumentacji projektowej ..........................................38

Rozdział 3.

Narzędzia projektowe .............................................................................................45 3.1. Klasyczne narzędzia rysownicze — od ołówka do rapidografu................................45 3.1.1. Narzędzia do wykonywania szkiców koncepcyjnych i rysunków pomocniczych........................................................................ 45 3.1.2. Narzędzia do sporządzania rysunków i plansz architektonicznych ............... 50 3.2. Nowoczesne narzędzia rysownicze — komputer i inne urządzenia.......................... 53 3.2.1. Komputer jako narzędzie rysownicze........................................................ 53 3.2.2. Narzędzia pomocnicze — drukarki i skanery............................................. 58

Rozdział 4.

O współpracy architekta z klientem .................................................................. 61 4.1. Wiedza, doświadczenie i intuicja architekta .......................................................... 61 4.2. Czego oczekuje klient? ........................................................................................63 4.2.1. Wyobrażenie klienta o współpracy z architektem ....................................... 63 4.2.2. Wyobrażenie architekta o współpracy z klientem ....................................... 67 4.2.3. Najważniejsze potrzeby klientów na przykładzie budynków mieszkaniowych — studium przypadku..................................................... 70 4.3. Które rysunki (i jak) pokazujemy naszym klientom? .............................................. 74

Rozdział 5.

Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym............................. 81 5.1. Wybrane źródła literaturowe i internetowe............................................................ 81 5.2. Prawo budowlane i normy projektowe ..................................................................86 5.2.1. Po co jest prawo budowlane? ................................................................... 86 5.2.2. Budynki mieszkaniowe i inne .................................................................. 88 5.2.3. Mieszkania i ich pomieszczenia ................................................................92 5.2.4. Dostęp do budynku — dojścia, dojazdy, parkingi i garaże .......................... 94 5.3. Inwentaryzacj e ................................................................................................... 95 5.4. Istniej ące proj ekty architektoniczne.....................................................................101

6

Projektowanie architektoniczne

Rozdział 6.

Jak prowadzić proces projektowy? ...................................................................109 6.1. Najważniejsi uczestnicy procesu projektowego....................................................109 6.1.1. Architekt zarządzający projektem ........................................................... 109 6.1.2. Współpracownicy architekta i podwykonawcy .........................................111 6.2. Organizacja miejsca pracy ................................................................................. 115 6.3. Organizacja procesu projektowego..................................................................... 118 6.4. Rozpoczynamy projektowanie — proces przygotowawczy................................... 122 6.4.1. Postawienie problemu projektowego....................................................... 122 6.4.2. Zebranie niezbędnych danych .................................................................124 6.5. Projektowanie w praktyce..................................................................................127 6.5.1. Założenia proj ektowe i ich zmiany.......................................................... 127 6.5.2. Metody rozwiązywania problemów projektowych.................................... 128 6.5.3. Rozwiązanie problemu projektowego i jego weryfikacja........................... 132

Rozdział 7.

Praktyka projektowa ............................................................................................137 7.1. Rodzaje rysunków i szkiców architektonicznych ................................................ 137 7.1.1. Myślenie na papierze............................................................................. 137 7.1.2. Szkice koncepcyjne i pomocnicze........................................................... 139 7.2. Pełna koncepcja projektowa .............................................................................. 144 7.3. Rysunki architektoniczno-budowlane..................................................................147 7.4. Rysunki wykonawcze, odtworzeniowe i detalu architektonicznego ........................155 Zakończenie. O kształceniu nakierunkach architektonicznych.................. 161 Literatura..................................................................................................................165 Akty prawne i norm y..............................................................................................171

Wstęp P rojektow anie architektoniczne to podręcznik, którego zadaniem jest przygotowanie stu­

dentów do pracy w zawodzie architekta. Architekt jest współcześnie uczestnikiem gry rynkowej, ze wszystkimi tego wadami i zaletami. Jego możliwości wykonywania pracy projektowej są ograniczone chęciami i możliwościami, a także sytuacją na rynku projek­ towym. Wykonywana przez niego praca oraz jej efekty powinny więc stać na wyższym poziomie niż dokonania konkurencji. Z tego powodu architekt powinien nieustannie dosko­ nalić swoje umiejętności, zdobywając doświadczenie oraz korzystając z doświadczenia innych osób pracujących w branży projektowej. Z drugiej strony utrzymanie się na jakże skomplikowanym rynku projektowym oraz rozwój działalności projektowej mogą dać architektowi ogromną satysfakcję. Wynika ona zarówno z możliwości nieustannego obser­ wowania i weryfikacji rozwoju swoich kwalifikacji zawodowych, jak i umacniania swojej pozycji rynkowej. Coraz silniejsza pozycja rynkowa jest bowiem ważnym czynnikiem wpływającym na sukces zawodowy zarówno w aspekcie merytorycznym, jak i finansowym. Aby podjąć się dowolnego zadania projektowego, architekt powinien dysponować określoną wiedzą dotyczącą celu projektowania i umiejętnością myślenia projektowego. Dlatego też rozdział pierwszy niniejszego podręcznika zawiera wprowadzenie do procesu projekto­ wego, ze szczególnym uwzględnieniem jego celu. W rozdziale tym zostało również opi­ sane postrzeganie projektowania przez reprezentantów zawodów mających z nim pośredni lub bezpośredni związek — a więc współpracujących architektów i przedstawicieli poszcze­ gólnych branż projektowych — oraz ich klientów. Należy podkreślić, że projektowanie architektoniczne jest usługą. Jest to usługa profesjo­ nalna, którą architekci świadczą swoim klientom. Poza wyjątkowymi przypadkami archi­ tekt najczęściej pracuje dla konkretnego klienta, który może być inwestorem, przyszłym użytkownikiem budynku lub też może odgrywać inną rolę. Klient ten wynajmuje profe­ sjonalistę do realizacji określonego zadania projektowego, którego nie może rozwiązać samodzielnie. Z tej właśnie przyczyny zatrudnia architekta. W rozdziale drugim przedstawiono najważniejsze zasady projektowania w oparciu o poję­ cia: temat projektu, skala projektu oraz zakres opracowania. Wiedza dotycząca tych trzech elementów pozwala projektantowi na świadome przystąpienie do procesu projektowego. Decyzje podjęte na wstępnym etapie projektowym rzutują w ogromnym stopniu na osta­ teczny kształt projektu. W rozdziale tym opisano również rodzaje budynków, budowli i terenów mogących być przedmiotami pracy projektowej architekta.

8

Projektowanie architektoniczne

Ze względu na wykorzystywanie przez architektów w różnych fazach projektowych odpo­ wiednich narzędzi, dostosowanych do wymogów określonych metod pracy, w rozdziale trzecim zaprezentowano najważniejsze narzędzia i przybory kreślarskie oraz rysunkowe. Ich opis uwzględnia typy rysunków, do których dane narzędzia lub przyrządy są najczęściej wykorzystywane, a także sposób ich działania i możliwe do uzyskania za ich pomocą efekty. W rozdziale tym uwzględniono nie tylko klasyczne narzędzia rysunkowe, ale i szeroko sto­ sowane obecnie narzędzia z poszerzonymi możliwościami archiwizacyjnymi, czyli kom­ puter z urządzeniami peryferyjnymi. Rozdział czwarty przedstawia współpracę architekta z klientem wraz z jej charakterystyką. Współpraca ta przebiega często w zróżnicowany sposób, zależny od wzajemnych oczeki­ wań i możliwości, nie zawsze czytelnych dla wszystkich uczestników procesu projek­ towego. Z tej przyczyny wyjaśniono podstawowe zasady komunikacji pomiędzy archi­ tektem a klientem oraz przedstawiono przyczyny potencjalnych konfliktów. Ponieważ podręcznik ma służyć studentowi zorientowanemu rynkowo, zostały również przedsta­ wione wyobrażenia klienta co do zasad współpracy z architektem. Szczególną uwagę zwrócono na oczekiwania klientów względem architektów oraz zasady wzajemnej współ­ pracy, mającej na celu dobro nie tylko obu stron, ale i projektowanej przestrzeni. W rozdziale piątym podano najważniejsze informacje dotyczące podstawowych źródeł wiedzy o projektowaniu architektonicznym. Jako najistotniejsze z nich zostały wymie­ nione: 1) doświadczenie projektowe, 2) wiedza nabyta w procesie edukacji architekto­ nicznej, stanowiąca podstawę dalszego rozwoju zawodowego, 3) bardzo przydatna litera­ tura polska i obcojęzyczna. W tym rozdziale zostały również opisane normy techniczne i prawo budowlane w sposób pozwalający na zrozumienie ich roli w procesie projektowym. Student może więc zdobyć wiedzę o normach technicznych i prawie budowlanym, zda­ jąc sobie jednocześnie sprawę z ich stopnia przydatności i możliwości zastosowania. Ze względu na dużą ilość dostępnych opracowań dokumentacji architektonicznej przedsta­ wiono też możliwe źródła jej pozyskiwania oraz przydatność dla poszczególnych zadań projektowych. Rozdział szósty podręcznika obejmuje zagadnienia związane z zasadami prowadzenia procesu projektowego przez architekta. Opisano w nim optymalne sposoby przygotowy­ wania danych projektowych niezbędnych do rozpoczęcia projektowania. Następnie przed­ stawiono najważniejsze zasady dotyczące prowadzenia całego procesu inwestycyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem projektowania. Celem tego sposobu przedstawienia pracy architekta i jego współpracowników jest ukazanie miejsca projektowania w całej inwestycji, w tym również wzajemnych powiązań oraz relacji pomiędzy uczestnikami całego procesu inwestycyjnego. Istotnym elementem rozdziału szóstego jest wyjaśnienie zadań i obowiązków architekta, inżynierów branżowych oraz ich klientów w procesie inwestycyjnym w świetle wymagań rynku projektowego. W rozdziale tym zamieszczono również informacje o wybranych problemach spotykanych w trakcie procesu projektowego, a także o sposobach ich rozwiązywania. W rozdziale siódmym zaprezentowano sposoby myślenia projektowego oraz techniki roz­ wiązywania określonych zadań projektowych. Wdrożenie do określonego sposobu myśle­ nia pozwala na świadome i prawidłowe podejmowanie decyzji projektowych, dzięki którym można w pełni uczestniczyć w procesie projektowym, a z biegiem czasu — samodzielnie

Wstęp

9

go prowadzić. Projektowanie zostało przedstawione z uwzględnieniem różnych technik tak zwanego „myślenia na papierze”, a więc twórczego podejścia do rozwiązywania pro­ blemów architektonicznych. Do pomyślnej realizacji procesu projektowego potrzebny jest dobrze wykształcony architekt, który dysponuje szeroką i opartą na solidnych podstawach wiedzą. Dlatego kształcenie młodego architekta przebiega już od początku studiów w sposób planowy. Ważnym elementem kształcenia jest takie kierowanie procesem dydaktycznym, aby stu­ dent zdawał sobie sprawę, jakie są najistotniejsze aspekty wykonywania zawodu archi­ tekta, a jednocześnie nie odnosił wrażenia, że obcuje z trudną i skomplikowaną materią. Zadaniem podręcznika jest więc przybliżenie studentom myślenia w kategoriach rynko­ wych, będącego standardem zawodu architekta. Niniejszy podręcznik projektowania architektonicznego stanowi opracowanie dydaktyczne z dziedziny architektury, pozwalające na przybliżenie studentom i innym zainteresowanym tą dziedziną osobom podstawowych zasad wykonywania zawodu architekta w sposób, w zamyśle autora, jak najbardziej przystępny. Adresatem P rojektow ania architektonicz­ nego są zarówno studenci początkowych lat kierunków architektonicznych, jak i osoby, które nie miały wcześniej z tą dziedziną żadnego kontaktu, a pragną poznać przynajm­ niej niektóre aspekty jakże ciekawego zawodu architekta. Chciałbym podkreślić, że źródłem zawartych w podręczniku wskazówek oraz uwag są wiedza oraz doświadczenie projektowe autora. Oznacza to, że adresaci nie są zobligowani do bezkrytycznego przyjmowania wszelkich moich opinii i wskazówek. W moim zamyśle podręcznik ten powinien jedynie pomóc w wytyczeniu własnej, autorskiej ścieżki postę­ powania projektowego.

10

Projektowanie architektoniczne

Rozdział 1.

Czym jest projektowanie? 1.1. W stęp do projektowania Wszystko, co nie jest dziełem przypadku, zaczyna się od jakiejś idei. Przychodzi nam do głowy pewien pomysł, który bardzo chcemy zrealizować. Na początku nie wiemy, w jaki sposób chcemy to osiągnąć. Zanim zrobimy cokolwiek i w jakikolwiek sposób, domy­ ślamy się też — przynajmniej mniej więcej — po co to robimy. W końcu osiągnięcie tego celu ma być dla nas rodzajem nagrody za poniesiony wysiłek. Powstały pomysł wyznacza tylko bardzo ogólny cel, na przykład „wybuduję dom, zamiesz­ kam w nim” czy „postawię fabrykę”. Właściwie nie jest to jeszcze nawet kierunek myślenia. Jest to jedynie sformułowanie marzeń oraz ich werbalizacja. Dopiero kolejnym krokiem jest doprecyzowanie i uszczegółowienie celu naszych przyszłych działań. I w tym właśnie momencie nachodzi nas refleksja: no dobrze, wybuduję ten dom lub fabrykę, ale jak to zrobić? Każdy z nas zajmuje się w większym czy mniejszym stopniu tworzeniem nowej rzeczywistości w różnych jej aspektach. Tylko niektórzy dodatkowo kształcą się w tym kierunku, ponieważ aby jak najlepiej wykonywać tę czynność, należy posiadać pewną wiedzę i mieć rozwiniętą świadomość tworzenia. Zajmują się tym właśnie projektanci (rycina 1.1), a cały twórczy proces podejmowania decyzji w celu zaspo­ kojenia potrzeb ludzkich nazywamy projektowaniem1. Projektowanie to po prostu sztuka podejmowania decyzji i ich logicznej obrony przy użyciu odpowiednich argu­ mentów.

|

FABRYKA

|

Rycina 1.1. Pomysł na wybudowanie dowolnego obiektu je s t zawsze pierwszym krokiem do spotkania z projektantem — architektem Źródło: opracowanie własne.

1 Wojciech Gasparski, Projektowanie. Koncepcyjne przygotowanie działań, PWN, Warszawa 1978, s. 67.

12

Projektowanie architektoniczne

Projektować możemy nie tylko domy. Projektuje się też odzież, kampanie promocyjne, gra­ fikę i plakaty, samochody, samoloty, maszyny i urządzenia, projektuje się wreszcie kraj­ obraz i wnętrza mieszkań, a nawet ustawy. Dzięki projektowaniu wiemy, jak zbudować samolot, żeby nie spadł podczas pierwszego lotu, jak wybudować dom, żeby nie doszło do katastrofy budowlanej, jak urządzić mieszkanie, żeby dało się w nim wygodnie mieszkać dłużej niż jeden dzień, jak narysować plakat, żeby zaciekawić oglądających, jak posadzić drzewa, żeby nie zasłaniały widoku nam i sąsiadom, a współtworzyły estetyczną przestrzeń. Nas interesuje przede wszystkim projektowanie przestrzeni, czyli budynków wraz z ich wnętrzami (to jest korytarzami, hallami, pokojami), budowli (np. mostów lub słupów rekla­ mowych), a także krajobrazu wraz z pomnikami, ławkami, drzewami i krzewami. Pro­ jektowanie przestrzeni, w przeciwieństwie do projektowania samolotów, samochodów, maszyn i urządzeń, projektowania odzieży, kampanii promocyjnych i ustaw, nazywamy projektowaniem architektonicznym2. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że decyzje w projektowaniu architektonicznym — rozumianym właśnie jako proces podejmowania decyzji zmierzających do wykonania pełnej dokumentacji projektowej, na podstawie której na przykład wybudujemy okre­ ślony obiekt — dotyczą przede wszystkim: ♦ doboru osób do wykonania konkretnych działań i sposobu organizacji pracy nad projektem, ♦ wyboru określonych metod projektowych, ♦ wyboru techniki wykonania i prezentacji projektu (m.in. narzędzi rysunkowych oraz materiału, na którym zostanie przedstawiony projekt), ♦ ustalenia miejsca wykonywania pracy, ♦ uzgodnienia zasad współpracy z klientem i ceny wykonania projektu, ♦ wreszcie — sposobów rozwiązania konkretnych problemów projektowych. Wszystkie decyzje właściwe procesowi projektowania architektonicznego podejmujemy w warunkach dużej niepewności co do ich słuszności i po uwzględnieniu możliwych, często trudnych do przewidzenia konsekwencji. Projektowanie architektoniczne wyróżnia się — wśród innych „projektowań” — kilkoma bardzo ważnymi cechami. Po pierwsze, dotyczy stosunkowo dużej przestrzeni, z reguły większej niż w przypadku samolotu lub samochodu. Architekt staje się jednocześnie odpo­ wiedzialny za przestrzeń, którą sam wykreował; oczywiście, znaczną część odpowiedzialno­ ści bierze również na siebie jego klient. Po drugie, zrealizowany efekt prac projektowych, czyli obiekt budowlany, park itp., nie za bardzo, a najczęściej wcale nie może się przemieszczać czy też zostać przemieszczony.

2 Projektowanie urbanistyczne zajmuje się jednak znacznie większymi obszarami, w związku z czym odbywa się na innym, ogólniejszym poziomie dokładności w porównaniu do projektowania architektonicznego.

Rozdział 1. ♦ Czym jest projektowanie?

13

Po trzecie, realizacja taka służy ludziom przez stosunkowo długi czas — dłuższy niż wspo­ mniane samolot i samochód. Wreszcie, po czwarte, do wykonania projektu architektonicznego trzeba dysponować wie­ dzą z kilku dziedzin poza architekturą; nie można bowiem zaprojektować sali sportowej bez znajomości zasad organizacji gry w piłkę nożną, siatkówkę lub koszykówkę. Trudno też zaprojektować ogród, nie mając odpowiednich wiadomości o właściwościach i potrze­ bach roślin, które chcemy w nim umieścić. Podobny problem stanowiłaby próba zaprojek­ towania dowolnej świątyni, podjęta bez znajomości rytuałów właściwych danej religii. Należy podkreślić w tym miejscu, że projektowanie architektoniczne jest usługą, za którą pobieramy stosowne wynagrodzenie. Jest to usługa profesjonalna, którą my, archi­ tekci — usługodawcy, świadczymy naszym klientom — usługobiorcom. Poza wyjątko­ wymi przypadkami, w których wykonujemy projekty architektoniczne sami dla siebie — wtedy jesteśmy nie tylko usługodawcami, ale i usługobiorcami — najczęściej pracujemy dla konkretnego klienta. Klient ten wynajmuje nas do rozwiązania określonego zadania projektowego, z którym sam nie może sobie dać rady. Dlatego właśnie zatrudnia profesjo­ nalistę — architekta. Skutkiem tej relacji jest to, że jesteśmy zobligowani do realizacji chęci, a czasami i kapry­ sów naszych klientów. Należy sobie jednak zdawać sprawę, że jednocześnie jesteśmy odpowiedzialni za efekty swoich działań projektowych. Oznacza to, że realizacja obiektu budowlanego wykonanego na zlecenie naszego klienta nie powinna powodować obniżenia estetyki, funkcjonalności i bezpieczeństwa kreowanej przez nas przestrzeni, a także musi respektować prawo i nie może szkodzić interesowi publicznemu. Dlatego też należy zaw­ sze tłumaczyć klientom, w jaki sposób niektóre z ich pomysłów mogą wpłynąć na prze­ strzeń — zarówno w pozytywnym, jak i negatywnym aspekcie. Jest to niewątpliwym obo­ wiązkiem i przywilejem każdego architekta3. Pod pojęciem „klient” rozumiemy nie tylko osobę prywatną, ale i instytucję, gminę, miasto lub państwo. Przykładowo klientem chcącym wybudować boisko sportowe lub szkołę może być gmina. W wielu przypadkach możemy mieć też do czynienia z klientami instytucjo­ nalnymi lub firmami, które będą reprezentowane przez pojedyncze osoby. To właśnie te upoważnione do reprezentowania swoich instytucji bądź firm osoby będą przekazywać nam wszelkie niezbędne informacje konieczne do wykonania prac projektowych. Podsumowując, możemy stwierdzić, że projektowanie architektoniczne jest opracowywa­ niem planu zmiany przestrzeni, która nie jest naszą własnością. Pamiętamy przy tym, że podejmując się jej przekształcenia, bierzemy pełną odpowiedzialność za efekt swojej pracy (rycina 1.2). Odpowiedzialność tę ponosimy nie tylko przed klientem, ale i przed społeczeństwem, ponieważ zawód architekta jest zawodem zaufania publicznego.

3 Więcej o etyce zawodu architekta można się dowiedzieć z publikacji o tej tematyce, między innymi: Konrad Kucza-Kuczyński, Zawód — architekt. O etyce zawodowej i moralności architektury, Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2004; Marcin Lisak, Elementy etyki w zawodzie architekta, Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2006.

14

Projektowanie architektoniczne

Rycina 1.2. To przede wszystkim my — architekci — jesteśmy odpowiedzialni za kreowaną przez nas estetykę przestrzeni

Źródło: opracowanie własne.

1.2. Cel projektowania architektonicznego Głównym celem projektowania architektonicznego jest umożliwienie realizacji pomy­ słu polegającego na zmianie wyglądu i funkcjonowania przestrzeni, który to pomysł ze względu na wysoki stopień skomplikowania nie jest możliwy do zrealizowania bez przygotowania planu działania. Projektowanie architektoniczne polega właśnie na opra­ cowaniu takiego planu działania. Do wykonania tego planu jest potrzebne posiadanie odpowiedniej wiedzy z architektury, dziedzin powiązanych z architekturą oraz branż, których znajomość jest wymagana w danym przypadku, na przykład branży sportowej, handlowej, gastronomicznej, komunikacyjnej itp. Wymienione dziedziny pokrewne — branże — również posiadają swoich specjalistów, zwanych projektantami branżowymi. Mam tu na myśli inżynierów budowlanych, popularnie zwanych konstruktorami, inżynie­ rów elektryków, rzeczoznawców do spraw przeciwpożarowych i wielu innych. Celem projektowania architektonicznego jest więc opracowanie projektu architektonicz­ nego, czyli „planu działania”, przy wykorzystaniu odpowiednich metod projektowych. Efektem projektowania architektonicznego jest powstanie projektu, a efektem procesu inwe­ stycyjnego — wzniesienie budynku, budowli lub urządzenie terenu. Im więcej metod pro­ jektowych znamy, tym większy jest nasz wachlarz możliwości tworzenia planów działania, a tym samym więcej projektów jesteśmy w stanie wykonać. Opracowywanie projektu architektonicznego kończy się w momencie, w którym efekt naszej pracy — a więc gotowy projekt — stanowi już podstawę do rozpoczęcia działań budowlanych, czyli budowy nowego budynku, budowli czy też urządzenia terenu. Należy wspomnieć, że rozpoczęcie budowy wcale nie oznacza zakończenia udziału archi­ tekta w procesie inwestycyjnym. Nadzoruje on również realizację swojego projektu — budowę. Niemniej jest to koniec głównych prac projektowych. W trakcie budowy można oczywiście dokonywać niewielkich zmian w projekcie lub opracowywać szczegółowe rozwiązania projektowe dla wybranych elementów wznoszonych obiektów. Widocznym i powszechnie uznawanym symbolem zakończenia całości prac projektowych jest opraco­ wanie pełnego wielobranżowego projektu architektoniczno-budowlanego, który będziemy nazywać dokumentacją projektową. Uwzględnia on nie tylko zagadnienia architektoniczne, ale i branżowe, czyli konstrukcyjne, instalacyjne i inne. Często za moment ukończenia

Rozdział 1. ♦ Czym jest projektowanie?

15

całego projektu jest uważane również zdobycie urzędowej akceptacji, czyli przykładowo uzyskanie pozwolenia na budowę. Ważne jest jednak, by jeszcze przed przystąpieniem do projektowania ustalić, co stanowi początek, a co koniec prac projektowych. Niezwykle istotne jest też to, żeby wymienione wyżej zasady określenia momentu rozpo­ częcia działań projektowych oraz ich zakończenia były zawsze przedstawiane klientom. Dzięki przekazaniu klientowi tej informacji pozbawiamy wzajemne relacje niedomówień, co pozwala zapobiec licznym nieporozumieniom. Na wyjaśnienie tych zasad nie należy więc nigdy żałować czasu. Celem projektowania architektonicznego może być również zbadanie, czy na danej działce jesteśmy w stanie zmieścić dany budynek — działanie to nazywamy „analizą pojemności terenu” (rycina 1.3). Sprawdzenie możliwości funkcjonowania budynku na działce w rela­ cji do otoczenia nazywamy z kolei „analizą funkcjonalną terenu”. Przykładem analizy funkcjonalnej terenu może być sprawdzenie, czy w określonej dzielnicy miasta, na danej działce i w określonym otoczeniu budowa nowego obiektu jest uzasadniona. Badanie to, ograniczone do poziomu wstępnej koncepcji projektowej, kończy się z reguły pisemnym opracowaniem wniosków. Wymienione badania analityczne dotyczą więc rozpoznania możliwości zagospodarowania terenu. Często przyczyną wykonywania tego typu opraco­ wań jest chęć sprawdzenia przez naszego klienta, czy może dokonać zakupu wybranej wstępnie działki, czy też powinien szukać innej w nowym miejscu.

Rycina 1.3. Analiza pojemności działki oraz analizafunkcjonalna terenu pozwalają uniknąć ryzyka wystąpienia nieprzewidzianych sytuacji bądź przynajmniej znacznie je ograniczyć Źródło: opracowanie własne. Innym celem projektowania architektonicznego może być też wykonanie wstępnego koszto­ rysu budowy nowego budynku lub remontu, modernizacji czy adaptacji już istniejącego. I tutaj powinna powstać wstępna koncepcja projektowa analizowanego obiektu. W oparciu o nią można wykonać ogólny kosztorys, a więc sprawdzić, jaka będzie cena całej inwe­ stycji. Na podstawie kosztorysu klient, przy pomocy architekta, będzie mógł podjąć decy­ zję o rozpoczęciu prac projektowych lub wręcz przeciwnie — o ich zakończeniu.

16

Projektowanie architektoniczne

1.3. M yślenie projektowe w architekturze Podstawą naszych działań projektowych jest myślenie, powinniśmy się więc zastanowić, w jaki sposób należy świadomie prowadzić nasze procesy myślowe. Początkiem naszego myślenia o konkretnym projekcie jest najczęściej moment, w którym dowiadujemy się od klienta, że możemy rozpocząć prace projektowe. Oznacza to, że podjął on już decyzję o rozpoczęciu całego długotrwałego i skomplikowanego procesu inwestycyjnego, w któ­ rym najważniejszą rolę odegra nasz projekt architektoniczny. Pragnę dodać, że wielu architektom rozpoczynającym prace projektowe nad konkretnym problemem przychodzą do głowy rozwiązania, które zostały przez nich wymyślone wcze­ śniej. Niezależnie od tego, czy były zrealizowane, czy też nie, rozwiązania te częstokroć okazują się bardzo przydatne w pracy nad nowymi projektami. Oczywiście należy pod­ kreślić, że im większe doświadczenie zawodowe posiada architekt, tym więcej zna możli­ wych rozwiązań danego problemu. Nasze myślenie projektowe zaczyna się więc na ogół od wyobrażenia, jak mógłby wyglą­ dać budynek czy też ogród, którego pragnie klient. Czy realizacja jego oczekiwań jest w ogóle możliwa? Częstokroć przecież klienci pragną na pierwszy rzut oka rzeczy niemoż­ liwych do zrealizowania. Dlatego rzeczą bardzo ważną jest dążenie do ustalenia z klientem już na początku prac projektowych, z których swoich pomysłów jest w stanie zrezy­ gnować, a z których nie. Jednocześnie należy pamiętać, aby samemu nie przywiązywać się do pierwszego naszego wyobrażenia o kreowanej przez nas przestrzeni; ostatecznie nie my jesteśmy jej właścicielami, a największe ryzyko porażki ponosi klient. Benefi­ cjentami dobrze zaprojektowanej przestrzeni będą natomiast nie tylko klient i architekt, ale także inne osoby z niej korzystające. Trzeba przy tym podkreślić, że pierwsze wyobra­ żenie projektowe jest bardzo ważne z psychologicznego punktu widzenia. Pozwala ono architektowi „oswoić” projektowany budynek bądź ogród. Sprawia więc, że może przystą­ pić do dalszej pracy bez obaw co do realnej możliwości zagospodarowania tego wycinka przestrzeni. Podany przykład podejścia do myślenia projektowego nie jest obowiązkowy ani jedyny. Jedną z zasadniczych, jeśli w ogóle nie najważniejszych zalet zawodu architekta jest przecież olbrzymia samodzielność. Samodzielność ta oznacza nie tylko dużą niezależność w wykonywaniu swego zawodu i dużą odpowiedzialność za projektowaną przestrzeń, ale i konieczność podejmowania niezależnych, rozsądnych decyzji. Twórcze procesy myślowe u różnych architektów — a nawet u tych samych architek­ tów, tylko w innych sytuacjach projektowych — przebiegają najczęściej w nieco inny sposób. Dlatego należy pamiętać, aby w żadnym przypadku nie negować swoich osiągnięć w dziedzinie myślenia projektowego tylko z tego powodu, że przebiega ono w odmienny sposób od znanego nam standardu. Chciałbym podkreślić, że przedstawiony powyżej spo­ sób myślenia może być popularny, ale nie jedyny; każdy architekt ma prawo wypracować swój własny, niezależny sposób myślenia projektowego.

Rozdział 1. ♦ Czym jest projektowanie?

17

Sztuka konceptualna to nazw a stosow ana na określenie d zieł sztuki, które nie są fiz y c z ­ nym i przedm iotam i, w yprodukow anym i p rze z artystę, lecz istnieją ja k o pojęcia, ideeĄ.

[H. Osborne] Nasze wyobrażenie o projektowanej przestrzeni w ciągu projektowania podlega najczę­ ściej dużym zmianom o ewolucyjnym charakterze. W trakcie zastanawiania się nad za­ gospodarowaniem projektowanej przestrzeni, na przykład za pomocą budynku wieloro­ dzinnego, po początkowym zadowoleniu z „oswojenia” tej przestrzeni architekt musi się zmierzyć z całym spektrum czynników wpływających na opracowanie rozwiązań pro­ jektowych. Czynniki te są zwykle znane i rozpoznane przez architekta w różnym stopniu, w zależności od jego doświadczenia oraz stopnia ich analizy w danym przypadku pro­ jektowym. Najpowszechniej znanymi i analizowanymi grupami czynników wpływających na nasze rozwiązania projektowe są więc: ♦ potrzeby klientów (ostatecznie to jest ich budynek), ♦ czynniki klimatyczne (trudno byłoby mieszkać zimą w domu bezdachu), ♦ czynniki techniczne i technologiczne (budynek musi jakoś stać), ♦ czynniki ekonomiczne (ktoś za całą inwestycję musi zapłacić), ♦ czynniki społeczne (ktoś też będzie oceniał ten budynek, chociażbyprzechodząc koło niego), ♦ czynniki prawne i administracyjne (istnieją wymogi opracowane przez architektów dla ułatwienia swojej pracy i zwiększenia bezpieczeństwa klientów), ♦ czynniki środowiskowe (na nasz projekt wpływa środowisko, stan jego zanieczyszczenia oraz potencjalne zagrożenia; projektowany obiekt również będzie wpływać w określony sposób na środowisko, często w negatywnym wymiarze: zużycie energii, spaliny, śmieci, toksyczne materiały itp.; rycina 1.4). W myśleniu projektowym, dotyczącym zagadnień związanych z wyglądem i funkcjono­ waniem budynku, budowli bądź ogrodu, bierzemy zawsze pod uwagę wszystkie wymie­ nione grupy czynników. Przystępując do projektowania dowolnego budynku, czyli do dostosowania naszych wy­ obrażeń do realiów w oparciu o wymienione czynniki, rozpoczynamy główny etap pro­ cesu inwestycyjnego z punktu widzenia architekta — fazę projektową. Faza projektowa charakteryzuje się znaczną czasochłonnością, ponieważ w jej trakcie poddajemy analizie dosłownie wszystkie aspekty projektowe naszego zadania — od wielkości obiektu, poprzez funkcję, po konstrukcję — jednocześnie konsultując przyjmowane rozwiązania architekto­ niczne z naszym klientem. W przypadku hali sportowej lub budynku biurowego badamy też akceptację przyjętych rozwiązań architektonicznych wśród potencjalnych użytkowników.

4 Harold Osbome, The Oxford Companion to Twentieth — Century Art, Oxford University Press, Oxford 1988, s. 122.

18

Projektowanie architektoniczne

Rycina 1.4. Czynniki wpływające na rozwiązania projektowe

Źródło: opracowanie własne.

Myślenie projektowe polega również na znajdowaniu szczegółowych rozwiązań archi­ tektonicznych. Dotyczy to różnego rodzaju poprawek projektowych — na każdym eta­ pie procesu inwestycyjnego możemy znaleźć lepsze rozwiązanie danego problemu — oraz opracowywania rozwiązań detali architektonicznych i lepszego dostosowywania projektowanego obiektu do potrzeb klienta. Należy dodać, że w trakcie samej budowy trzeba na bieżąco rozwiązywać nowe, niedostrzeżone wcześniej problemy oraz, szczególnie w przypadku przebudowy budynków istniejących, problemy nowo powstające. Wynika z tego, że dla architekta myślenie pro­ jektowe jest właściwe aż do końca trwania budowy danego obiektu, a czasami nawet dłużej. W trakcie ostatnich etapów całego procesu inwestycyjnego efekty myślenia projektowego nie muszą już być koniecznie nanoszone na papier.

1.4. Jak postrzegają projektowanie architekci i inni projektanci? Tak samo jak każda osoba wykonująca dowolny zawód, architekt również posiada pewne wyobrażenie o swojej pracy, to znaczy cenie, celu i zasadach jej wykonywania, związa­ nej z nią odpowiedzialności, a także jej miejscu w strukturze społecznej i gospodarczej. Ponieważ praca architekta polega przede wszystkim na projektowaniu, wyobrażenia te są związane głównie z wykonywaniem tej czynności. Projektowanie — będące, jak już wiemy, podstawą zawodu architekta — stanowi pracę niezwykle interesującą i wymagającą bardzo dużej inwencji twórczej. Najważniejszym zadaniem projektanta jest przecież opracowywanie projektów zagospodarowania prze­ strzeni poprzez umieszczenie w niej nowego obiektu o określonej funkcji i wyglądzie.

Rozdział 1. ♦ Czym jest projektowanie?

19

Obiekty te nie mogłyby powstać bez chociażby zasadniczej wiedzy dotyczącej techniki budowlanej. Dlatego też architekci muszą być zaznajomieni z dziedzinami umożliwiają­ cymi im wykorzystanie nie tylko zasad estetyki, ale i techniki. Takie podejście do zagad­ nienia nadaje projektowaniu głęboki sens artystyczny, a jednocześnie wiedza budowlana nadaje temu bardzo artystycznemu podejściu pewne ramy, pozwalając na zachowanie wartości użytkowych projektowanych obiektów. Oczywiście takie rozumowanie zawęża zakres obowiązków i możliwości architekta, dlatego też wielu przedstawicieli tego zawodu posiada wiele dodatkowych kwalifikacji. Możemy do nich zaliczyć znajomość problemów psychologicznych i socjologicznych, a także wie­ dzę na temat procesów ekonomicznych. Im więcej różnorodnych zagadnień jest znanych architektowi i może zostać wykorzystanych w projektowaniu, tym lepszą jakość projektu możemy osiągnąć w naszej pracy. Bez znajomości problematyki technicznej, a przynamniej budowlanej, projektowanie w dziedzinie architektury byłoby utrudnione, a co więcej, komunikacja z innymi projek­ tantami, reprezentującymi branże wspomagające projektowanie architektoniczne, stałaby się niemożliwa. O ile zatem pomiędzy architektami porozumiewamy się za pomocą języka architektonicznego, obejmującego przede wszystkim zagadnienia funkcjonalne i estetyczne, z pozostałymi projektantami, czyli tak zwanymi projektantami branżowymi, komuniku­ jemy się, korzystając z pewnej wspólnej dla wszystkich projektantów bazy językowej. Głównym językiem, którym porozumiewamy się z projektantami branżowymi, jest język techniczny (rycina 1.5). Obejmuje on szeroką paletę rysunków i szkiców, wykonanych w oparciu o pewne standardy rysunkowe, a także nieustannie opracowywanego i dosko­ nalonego słownictwa projektowego. Jak wspomnieliśmy, znajomość tego języka warun­ kuje skuteczność porozumiewania się i współpracy z projektantami branżowymi. Rycina 1.5. Język techniczny jest głównym środkiem komunikacji pomiędzy architektami a inżynierami innych branż Źródło: opracowanie własne.

Należy też podkreślić ogromną rolę ekonomicznej weryfikacji projektowania, oznaczającej relację pomiędzy włożoną w dany projekt pracą architekta a osiągniętym rezultatem. Im lepsza jakość zagospodarowanej przestrzeni powstałej na podstawie naszego projektu architektonicznego, wykonanego przy jak najmniejszym nakładzie pracy, tym lepszy efekt

20

Projektowanie architektoniczne

ekonomiczny możemy uzyskać. Większość architektów zdaje sobie sprawę, że jest to niezwykle trudne. Charakter pracy projektowej wymaga bowiem często wielokrotnego opracowywania tych samych rozwiązań projektowych. Wynika to z chęci ulepszenia pro­ jektu lub też zmiany wytycznych projektowych przez klienta. Dlatego w projektowaniu należy dążyć do zmniejszenia ilości wszelkich niedopowiedzeń oraz zachowania jak naj­ lepszego poziomu komunikacji z klientami. Takie podejście będzie owocować wyższą jakością opracowywanych przez nas projektów, a w efekcie — lepszym zagospodarowa­ niem projektowanej przestrzeni. Ponieważ architekt nie jest jedynym uczestnikiem całego procesu projektowego, projek­ tanci branżowi współpracujący z nim również postrzegają projektowanie w określony sposób. Dotyczy to zarówno ich pól projektowych, jak i procesu projektowego prowa­ dzonego bezpośrednio przez architekta. Przykładowymi zadaniami projektowymi wyma­ gającymi współpracy z projektantami branżowymi mogą być: ♦ opracowanie wielobranżowego projektu budynku mieszkalnego jednorodzinnego lub wielorodzinnego, ♦ wykonanie wielobranżowego projektu kina, teatru, opery, ♦ wykonanie wielobranżowego projektu hali sportowej, basenu, kortów tenisowych lub boiska, ♦ opracowanie wielobranżowego projektu centrum handlowo-usługowego, hipermarketu, domu towarowego, ♦ wykonanie wielobranżowego projektu zespołu sportowo-rekreacyjnego z basenem oraz zapleczem gastronomicznym, ♦ opracowanie wielobranżowej dokumentacji projektowej szkoły podstawowej, średniej bądź wyższej, budynku biurowego i wiele, wiele innych, ♦ wykonanie wielobranżowego projektu placu miejskiego. Tak samo jak w przypadku relacji pomiędzy architektem a klientem, zasady współpracy projektowej pomiędzy projektantami branżowymi a architektem powinny zostać ustalone jeszcze przed rozpoczęciem projektowania. Poprzez zasady współpracy projektowej rozu­ miemy, poza stroną finansową oraz ustaleniem terminów przeprowadzenia przedsięwzięcia, odpowiednie ustalenie i podział obszarów projektowych. Projektanci branżowi otrzymują od architekta wytyczne projektowe oraz przygotowane rysunki — tak zwane „podkłady projektowe”. Na podstawie rysunków i wizyt w terenie projektanci branżowi będą opraco­ wywać swoje projekty, obejmujące ściśle określoną część całości zagadnień projektowych. Odgrywając główną rolę projektową na etapie planowania każdego przedsięwzięcia budowlanego, architekt powinien korzystać ze współpracy z projektantami branżowymi. Wyjątkami mogą tu być projekty koncepcyjne, projekty niewielkich ogrodów przydomo­ wych, niektóre projekty małej architektury, niewymagające doprowadzenia elektryczno­ ści i wody. Projektanci branżowi najczęściej pracują jedynie nad fragmentem głównego zagadnienia projektowego. Dlatego też należy unikać nieporozumień wynikających z nie­ możności dostrzeżenia przez projektantów branżowych wielu aspektów projektowych związanych z tą częścią projektu, do której oni nie mają bezpośredniego dostępu. Trzeba przy tym podkreślić, że wiele bardziej skomplikowanych projektów architektonicznych

Rozdział 1. ♦ Czym jest projektowanie?

21

wymaga nie tylko zaangażowania jednego architekta wraz z zespołem projektantów branżowych; architektów może być wielu. Dotyczy to w szczególności opracowywania skomplikowanych projektów architektonicznych budynków o dużej kubaturze. Poza architektem zarządzającym projektem pozostali współprojektanci, na przykład archi­ tekci krajobrazu, architekci wnętrz lub architekci praktykanci, mogą projektować określone części całego zagadnienia projektowego. Wynika z tego, że ich rozeznanie projektowe może być porównywalne z rozeznaniem opisywanych wyżej projektantów branżowych, czyli obejmuje najczęściej wycinek znajomości całego zagadnienia projektowego. Zasady współpracy projektowej ze współpracownikami — architektami odpowiadającymi za określone części głównego zadania projektowego — powinny zostać ustalone odpo­ wiednio wcześnie. Pozwoli to na znaczne usprawnienie procesu projektowego i zapobiegnie wszelkim późniejszym nieporozumieniom mogącym niekorzystnie wpłynąć na jakość roz­ wiązań architektonicznych.

22

Projektowanie architektoniczne

Pytania sprawdzające: 1. Co nazywamy projektowaniem? Wymień i opisz cechy projektowania architektonicznego. 2. Co jest celem projektowania architektonicznego? 3. Jakie czynniki wpływają na opracowywane przez nas rozwiązania projektowe? Wymień i scharakteryzuj wymienione czynniki. 4. Wjaki sposób porozumiewają się między sobą architekci oraz projektanci innych branż? 5. Wymień 8 dowolnych zadań projektowych.

Rozdział 2.

Podstawowe zasady projektowania architektonicznego 2.1. Kom pozycja architektoniczna Kompozycja architektoniczna to taki układ elementów przestrzennych, który tworzy harmonijną całość. Wynika z tego, że kompozycja dotyczy przede wszystkim estetyki przestrzeni. Estetyka ta może się charakteryzować wysokim bądź niskim standardem, okre­ ślonym przez wybrane kryteria. Wyboru kryteriów dokonujemy w oparciu o naszą wie­ dzę i doświadczenie, kształtujące wrażliwość estetyczną. Rozwiązanie problemu kompozycji architektonicznej jest w gruncie rzeczy kwestią wyboru postępowania projektowego i konsekwentnej jego realizacji. W zależności od wybranej metody postępowania zarówno w odniesieniu do stylu architektonicznego, jak i przedstawienia graficznego konsekwentnie realizujemy przyjęte przez nas zasady. W projektowaniu kompozycji architektonicznej, o czym powinniśmy pamiętać, najważ­ niejsze jest jednak zawsze dostosowanie formy architektonicznej do budowy psychofi­ zycznej człowieka oraz historii społeczności, której jest reprezentantem1. W dzisiej­ szych czasach, charakteryzujących się szybkimi zmianami praktycznie w każdej dziedzinie życia, wybór reguł postępowania projektowego jest ważną deklaracją, zakładającą świa­ dome postępowanie, mające doprowadzić nas do określonego celu — a mianowicie do realizacji konkretnego projektu architektonicznego. Zaniechanie takiego działania owocuje powstawaniem różnego typu „koszmarków” architektonicznych, negatywnie wpływają­ cych na otaczającą nas przestrzeń. Z kolei konsekwentne przestrzeganie zasad postępo­ wania projektowego jest najczęściej gwarancją wykonania poprawnego projektu. Trudniejszym — od zastosowania powszechnie znanych reguł — postępowaniem pro­ jektowym, wymagającym już znacznej wiedzy architektonicznej, jest przyjęcie i czytelne ukazanie założonych zasad projektowych, a następnie ich świadome złamanie, mające na celu żart architektoniczny bądź pokazanie względności poprawności przyjętych zasad 1 Juliusz Żórawski, O budowie form y architektonicznej, Arkady, Warszawa 1973, s. 16.

24

Projektowanie architektoniczne

postępowania, bądź też jedno i drugie. Takie postępowanie jednak, jak wspomniałem, jest dużo trudniejsze niż stosowanie jednej zasady projektowej. Wymaga ono od nas bowiem wiedzy architektonicznej poddanej krytycznej analizie. Analiza istniejących reguł pozwala na wyciągnięcie wniosków związanych z metodami postępowania architektonicznego. Wnioski te pozwalają nam następnie na lepsze zrozumienie istniejących reguł postępo­ wania architektonicznego, a więc dają podstawę do ich zmian. Zakres tych zmian jest uzależniony, poza wiedzą projektową, od naszych chęci oraz warunków określonych przez naszego klienta. Oczywiście różnorodność możliwości zastosowania określonych zasad projektowych zależy od naszej wiedzy i doświadczenia nabytego w trakcie wykonywania zawodu. Z tej przy­ czyny architekci o dużej wiedzy zdobytej w trakcie kształcenia oraz z dużym doświadcze­ niem projektowym dysponują olbrzymimi możliwościami projektowymi, pozwalającymi na swobodne operowanie różnymi stylami architektonicznymi i ich graficznym przedsta­ wieniem, a nawet możliwością tworzenia własnego, autorskiego stylu. Takie umiejętności są jednak dostępne jedynie nielicznym architektom o ogromnych kwalifikacjach i bardzo rozwiniętej wyobraźni oraz, co nie mniej istotne, mającym przekonanie co do słuszności takiego postępowania projektowego. Wybór stylu architektonicznego pozostaje w istotnym, lecz niekoniecznie nierozerwal­ nym związku z otaczającą projektowany obiekt bądź teren przestrzenią. W tym momencie pojawia się pytanie, w jakim stopniu należy nawiązywać do otoczenia, a w jakim możemy sobie pozwolić na dużą swobodę projektową. Otoczenie w sensie estetycznym wywiera bowiem bardzo duży wpływ na odbiór naszego dzieła, a to oznacza, że nie możemy nie brać go pod uwagę w trakcie naszych prac projektowych. W tym momencie pozostają nam trzy drogi postępowania: ♦ w pełni dostosowujemy projekt architektoniczny naszego obiektu do szeroko pojętej kompozycji otoczenia, ♦ projekt dostosowujemy jedynie w pewnych wybranych przez nas aspektach, ♦ wykonujemy projekt, świadomie łamiąc kompozycję właściwą otoczeniu (rycina 2.1).

Rycina 2.1. Dostosowanie projektowanego obiektu do otoczenia (wymiary zewnętrzne, układ okien), dostosowanie w wybranych aspektach (wymiary zewnętrzne) oraz złamanie kompozycji otoczenia Źródło: opracowanie własne. W pierwszym przypadku tworzymy rzeczywistość przestrzenną dopasowaną do otoczenia. Oznacza to, że kiedy mamy do czynienia z otoczeniem o dużych walorach estetycznych, tworzymy dzieło o porównywalnych wartościach, świetnie wpisujące się w krajobraz. Z większym problemem, często spotykanym w naszej rzeczywistości przestrzennej, spoty­ kamy się, gdy otoczenie prezentuje niskie walory estetyczne. W tym przypadku zasada peł­ nego wpisywania się w istniejący krajobraz skutkuje stworzeniem dzieła mało interesują­ cego i nieestetycznego.

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

25

Dostosowanie projektu do otoczenia w wybranych aspektach jest metodą pośrednią, zakła­ dającą świadomą decyzję o tym, do których z wartości kompozycji otoczenia nawiązujemy, a które pomijamy. Rozwiązanie to, często stosowane w naszych realiach przestrzennych, pozwala na zachowanie częściowej ciągłości estetycznej. Mankamentem tej metody jest utrzymywanie stanu istniejącego, co nie pozwala nam na szybkie działania mające na celu podniesienie estetyki projektowanej przestrzeni wraz z jej otoczeniem. Świadome łamanie zasad estetycznych właściwych otoczeniu może być poprawne wtedy, gdy otoczenie prezentuje bardzo niski standard estetyczny. Wykonanie projektu o wyso­ kich walorach estetycznych w tych warunkach jest trudne do przyjęcia dla użytkowników otaczającej przestrzeni, gdyż pokazuje możliwości zagospodarowania tej przestrzeni na dużo wyższym poziomie. Powstaje zatem duży dysonans pomiędzy projektowaną prze­ strzenią a jej otoczeniem, w czytelny sposób ukazujący braki estetyczne istniejącego oto­ czenia. W tym przypadku problemem jest społeczny odbiór naszego projektu, ponieważ otoczenie o niskich walorach estetycznych jest zamieszkiwane przez ludzi, którzy z reguły identyfikują się z tym standardem. I odwrotnie — w przypadku, w którym standard este­ tyczny otoczenia jest wysoki, łamanie zasad estetycznych, w oparciu o które zagospodaro­ wano przestrzeń, prowadzi do wykonania projektu o niskich walorach architektonicznych. Stosowanie powyższych zasad zależy od wielu czynników, z których najważniejsze są świadome założenia projektowe uzgodnione z naszym klientem oraz nasza chęć dokonania określonych zmian przestrzennych. Jeszcze raz należy podkreślić, że zmiany te w rzeczy­ wistości dotyczą nie tylko projektowanej przestrzeni, ale i jej otoczenia. Omawiana problematyka odnosi się każdorazowo do wybranego fragmentu przestrzeni. Jego zakres można wyznaczyć poprzez to, co pozostaje w zasięgu naszego wzroku. Ozna­ cza to, że prawidłowa kompozycja architektoniczna powinna z każdego punktu widzenia w danej przestrzeni prezentować wysokie walory estetyczne. Walory este­ tyczne projektowanej przez nas przestrzeni zależą natomiast od naszej wrażliwości na formę wraz z jej cechami przestrzennymi i znaczeniowymi2.

2.2. Zadania projektowe Przed rozpoczęciem prac nad projektem architektonicznym architekt powinien rozpoznać, co jest podstawowym zadaniem projektowym podlegającym opracowaniu. Zadaniem pro­ jektowym, czyli głównym przedmiotem prac projektowych architekta, może być wykonanie dowolnego projektu architektonicznego budynku wraz z aranżacją wnętrza (dom jednorodzinny, budynek wielorodzinny, centrum handlowo-usługowe, kino, teatr, wnętrze mieszkania itp.), budowli (most, wieża widokowa, pomost nadmorski, słup rekla­ mowy itp.), projektu krajobrazowego (plac miejski, park miejski, park pałacowy, kalwaria, ogród przydomowy itp.), małej architektury (ławka, śmietnik itp.) i innych. Wszystkie

2 Z przedstawionymi zagadnieniami możemy się szerzej zapoznać w: Architectural Theory: From the Renaissance to the Present, praca zbiorowa pod red. Kunstbibliothek der Staatlichen Museen zu Berlin, Taschen, Köln 2006; David S. Capon, Architectural Theory: The Vitruvian Fallacy: A history o f the Categories in Architecture and Philosophy , vol. 1 (History o f Architectural Theory), John Wiley & Sons, Hoboken 1999.

26

Projektowanie architektoniczne

wymienione wyżej budynki, budowle i elementy małej architektury, wyłączywszy jednak zagospodarowanie terenu, nazywamy obiektami budowlanymi. W celu określenia zadania projektowego architekt powinien wiedzieć, jaki budynek czy budowla — a zatem obiekt budowlany lub zagospodarowanie terenu — powinien stano­ wić efekt realizacji jego prac projektowych oraz jaki jest stan wyjściowy prac projekto­ wych. Co to oznacza? W przypadku, w którym mamy zaprojektować na terenie pustej działki nowy obiekt budowlany, sprawa wydaje się prosta; punktem wyjścia jest właśnie ta działka (rycina 2.2). Natomiast w przypadku, w którym zmierzamy do przebudowy istniejącego już budynku, punktem wyjścia realizacji projektu będzie stan tego obiektu. Podobnie rozpoczynamy wykonywanie projektu aranżacji mieszkania — tu punktem wyjścia będzie istniejący przed rozpoczęciem prac projektowych stan funkcjonalny i tech­ niczny wymienionego mieszkania. Aby zbadać stan techniczny i funkcjonalny, niezbędne jest wykonanie inwentaryzacji architektonicznej.

Rycina 2.2. Koncepcja projektowa zagospodarowania terenu dla szeregowej zabudowy mieszkaniowej w Bielsku-Białej w celu określenia przydatności dwóch działek dla zabudowy szeregowej — część graficzna. Przedstawiona koncepcja powstała jako wynik uzgodnień proponowanych rozwiązań przestrzennych z klientem (arch.arch. Ewa Stachura, Tomasz Malec) Źródło: archiwumfirmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura. Prawidłowe określenie punktu wyjścia, od którego rozpoczniemy nasze prace projektowe, jest niezwykle istotne dla ich przebiegu. W zależności od tego, czy mamy do czynienia z budynkiem nowo projektowanym, czy też przebudowywanym, co innego będzie zada­ niem projektowym; zmieni się również zakres projektu. Obiekty budowlane, których zaprojektowanie będzie celem naszych prac projektowych, mogą się od siebie różnić wielkością, funkcją, usytuowaniem, przewidywanym okresem wykorzystywania i wieloma innymi cechami. Pomimo tych różnic — choć wydawać by się mogło, że projekt aranżacji mieszkania jest zupełnie czymś innym niż projekt budynku wielorodzinnego — temat projektowy zależy nie tylko od typu projektowanego obiektu

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

27

i rodzaju prac projektowych. Często zależy również od tego, jaką część budynku chcemy w uzgodnieniu z klientem opracować, a zatem od zakresu przewidywanych robót budow­ lanych. Może zaistnieć sytuacja, w której klient zażyczy sobie sporządzenia koncepcji prze­ budowy całego budynku, ale wnikliwemu opracowaniu będzie chciał poddać jedynie jedno mieszkanie. Podobna sytuacja może dotyczyć także nowo projektowanych budynków. Niezwykle istotną sprawą, wpływającą na określenie zadania projektowego, jest jeszcze jeden czynnik, a mianowicie lokalizacja projektowanego budynku. Poprzez lokalizację projektowanego obiektu rozumiemy miejsce, w którym ten budynek ma powstać. Miejsce to jest istotne nie tylko dlatego, że właśnie tam w przyszłości wybudujemy pro­ jektowany przez nas obiekt czy też urządzimy park, ale i z tej przyczyny, że posiada ono pewne otoczenie. Otoczenie to może w większym lub mniejszym stopniu wpłynąć na funk­ cjonowanie naszej inwestycji. Przykładem mogłaby być lokalizacja projektowanego budynku w pobliżu drogi szybkiego ruchu lub kina w parku miejskim. Oba przykłady pokazują, że takie sytuowanie budynków może mieć zarówno negatywne, jak i pozytywne aspekty. Trzeba jednak pamiętać, że to architekt musi wziąć pod uwagę aspekt lokalizacyjny, a szczególnie kontekst przestrzenny projektowanego obiektu budowlanego, i w uzgod­ nieniu z klientem starać się wykorzystać jak najlepsze cechy otoczenia. Lokalizacja budynku jest najczęściej wskazywana przez naszych klientów, a czasami bywa wynikiem różnego rodzaju analiz przestrzennych wykonywanych przez nas lub przez innych projektantów czy planistów. Precyzyjne określenie lokalizacji (sytuowania) pro­ jektowanego obiektu będzie stanowić podstawę do wykonania dokładnych analiz powiązań funkcjonalnych z bliższym i dalszym otoczeniem. Należy też pamiętać o tym, żeby podczas opracowywania dokumentacji projektowej uwzględnić w jej tytule adres, pod którym powstanie nowy obiekt. Informacja adresowa, dla osoby projektującej będąca często czymś oczywistym i niewymagającym poświęcenia jej nadmiernej uwagi pod koniec lub nawet po zakończeniu procesu projektowego, jest bardzo ważna dla osób, które widzą ten projekt po raz pierwszy. Dotyczy to zarówno klientów, jak i projektantów branżowych oraz sprawdzających projekt urzędników. Przykładowymi zadaniami projektowymi, jak już wiemy, mogą więc być: ♦ wykonanie projektu domu jednorodzinnego przy ulicy Andersa we Wrocławiu (a więc w domyśle projekt zupełnie nowego obiektu), ♦ zaprojektowanie budynku wielorodzinnego przy ulicy Kościuszki w Warszawie (również projekt nowego obiektu), ♦ aranżacja mieszkania dwupoziomowego w budynku przy ulicy Andrzeja 10 w Katowicach (w domyśle mieszkanie już istnieje, jedynie nie ma zaprojektowanej i wykonanej aranżacji), ♦ wykonanie projektu basenu z zapleczem sportowym przy ulicy Sportowej w Gdańsku (także projekt nowego obiektu), ♦ opracowanie projektu adaptacji i modernizacji budynku biurowego, usytuowanego przy ulicy Podgórskiej w Krakowie, na potrzeby handlowe (jak wyraźnie zostało to określone w temacie, jest to już adaptacja i modernizacja istniejącego budynku wraz ze zmianą jego funkcji, a nie budowa nowego obiektu),

28

Projektowanie architektoniczne

♦ projekt ogrodu przy budynku jednorodzinnym, usytuowanym przy ulicy Zamkowej w Poznaniu (w domyśle istnieje już budynek, będziemy wykonywać projekt ogrodu, czyli poddamy projektowaniu przestrzeń go otaczającą, nie zaś sam obiekt), ♦ projekt Pomnika Zwycięstwa i ławek w parku przy ulicach Piaskowej i Żwirowej w Białymstoku (to również jest projekt nowego obiektu budowlanego), ♦ projekt reklamy wolnostojącej przy ul. Wolności w Szczecinie (wymagający dobrej znajomości zasad projektowania graficznego; rycina 2.3).

Rycina 2.3. Zadania projektowe w architekturze mogą się pod wieloma względami znacznie różnić od siebie Źródło: opracowanie własne.

Oczywiście zadań projektowych jest nieskończenie wiele, tak jak wiele znamy typów budynków oraz innych obiektów budowlanych znajdujących się w bardzo zróżnicowanym stanie technicznym, a także miejsc, w których można je sytuować.

2.3. „Przedm ioty” projektowania architektonicznego Po omówieniu problemów związanych z zasadami opracowywania zadań projektowych chciałbym przedstawić podstawowe grupy obiektów i terenów, które mogą zostać poddane opracowaniu projektowemu. Opis ten uwzględnia przede wszystkim aspekty projektowe, przydatne, aby zyskać podstawowe rozeznanie co do charakteru prac projektowych. Roze­ znanie to jest niezbędne przed przystąpieniem do projektowania, pozwala bowiem na wstępne wyobrażenie sobie: ♦ wielkości (rozmiarów) budynku, ♦ zasadniczych zasad jego funkcjonowania, ♦ sposobu organizacji prac projektowych, różnego dla poszczególnych typów opracowań architektonicznych. Wszystko, co podlega projektowaniu architektonicznemu, może zostać podzielone na pewne grupy. Dzięki temu można zastosować te same zasady projektowe w ramach obiektów jed­ nej grupy. Dodatkowo podział taki uzmysławia nam, z jakiego typu zadaniem projektowym

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

29

mamy się zmierzyć, a więc jakie problemy projektowe będziemy musieli rozwiązać w trakcie naszej pracy. W zależności od problemu projektowego dobierzemy sobie też odpowiednich doradców — konsultantów, w oparciu o rady których uzyskamy odpowia­ dający nam rezultat projektowy. Wymienione poniżej grupy „przedmiotów” projektowania architektonicznego zostały wyodrębnione na podstawie kryterium rodzaju problemu pro­ jektowego. Parki, ogrody i place są przestrzeniami krajobrazowymi o charakterze z reguły publicz­ nym, znacznie rzadziej prywatnym. Charakteryzują się one stosunkowo dużym zróżni­ cowaniem w zakresie rozmiarów — od małych ogrodów przy budynkach mieszkalnych począwszy, a na olbrzymich parkach skończywszy. Projektowanie przestrzeni publicz­ nych wymaga od nas szczególnej staranności w rozpoznawaniu zwyczajów i potrzeb lokalnych społeczności. Przy projektowaniu tego typu przestrzeni niezwykle istotna jest też konieczność zachowania wysokich standardów estetycznych. Jest to związane ze sposobem użytkowania przestrzeni publicznych oraz ich dużym wpływem na zachowania użytkowni­ ków. Przy projektowaniu parków i ogrodów konieczne jest także posiadanie dużej wiedzy o charakterze przyrodniczym. Podstawowym problemem w projektowaniu przestrzeni publicznych jest, jak wspomniano wyżej, rozpoznanie potrzeb ich użytkowników. Budynki mieszkalne tworzą dwie w miarę homogeniczne grupy obiektów, w przypadku budowy których zawsze niezbędne jest opracowanie projektów architektonicznych. Budynki mieszkalne można podzielić zasadniczo według kryterium liczby rodzin mogących w nich zamieszkać; wyróżniamy więc budynki jednorodzinne i wielorodzinne. Budynki (domy) jednorodzinne są najczęściej obiektami o niewielkich rozmiarach, pro­ stej konstrukcji oraz nieskomplikowanej funkcji i formie przestrzennej. W trakcie projek­ towania budynków jednorodzinnych z reguły często i w miarę bezpośrednio kontaktujemy się z klientem, który będzie użytkownikiem tego budynku. Większość obecnie projek­ towanych domów jednorodzinnych jest realizowana na terenach stanowiących skupiska (na przykład całe dzielnice) budynków jednorodzinnych. Podczas projektowania nowych domów na takim terenie ważne jest, aby nawiązać architekturą nowego budynku do już istniejącej zabudowy. Wygląd, charakter oraz sposób funkcjonowania wnętrza budynku są w dużym stopniu uzależnione od pomysłu i inwencji zarówno architekta, jak i klienta. W przypadku projektowania domów jednorodzinnych głównym problemem dla archi­ tekta jest z reguły pragnienie klienta przesadnego zaakcentowania bryły obiektu i wyróżnie­ nia jej spośród najbliższego otoczenia. Często zdarza się, że klient początkowo wymaga od nas opracowania nierealistycznego, niedostosowanego do jego prawdziwych potrzeb rozwiązania układu funkcjonalnego wnętrza. Budynki wielorodzinne, obecnie najczęściej projektowane na zlecenie prywatnych inwe­ storów, są obiektami o prostej funkcji w przypadku obiektów małych i średnich (większe budynki wielorodzinne mogą posiadać bardziej złożony układ funkcjonalny), najczęściej stosunkowo nieskomplikowanej konstrukcji oraz zróżnicowanych rozmiarach. Z funkcjo­ nalnego punktu widzenia zasadniczą różnicą pomiędzy domami jednorodzinnymi a budyn­ kami wielorodzinnymi jest fakt, że w tych ostatnich istnieje przestrzeń komunikacji zbiorowej (klatki, korytarze, galerie, piony komunikacyjne z windami itp.). Budynki wielo­ rodzinne sytuujemy w centrach miast lub na przedmieściach, a często też w układach urbanistycznych składających się z przynajmniej kilku obiektów. Wtedy tworzą one osiedla, powstające z reguły tam, gdzie jest odpowiednio dużo przestrzeni pozwalającej na ich

30

Projektowanie architektoniczne

wybudowanie. Istotnym problemem w projektowaniu budynków wielorodzinnych jest optymalne — z punktu widzenia naszego klienta oraz przyszłych mieszkańców — zapro­ jektowanie układu mieszkań w oparciu o wybrany układ komunikacji wewnętrznej. Tym niemniej potrzeby ludzi w zakresie zamieszkiwania ulegają jedynie nieznacznym zmia­ nom. Wynika z tego, że opracowywane przez nas w zakresie architektury mieszkaniowej rozwiązania projektowe podlegają często tylko małym korektom w stosunku do znanych nam, istniejących już rozwiązań. Budynki zamieszkania zbiorowego stanowią bardzo szeroką grupę obiektów. Zaliczamy do niej przede wszystkim wszelkiego typu hotele, motele, internaty, domy dziecka, domy rencistów, domy studenckie, koszary, zakłady karne i poprawcze, a nawet więzienia. Budynki te posiadają najczęściej stosunkowo duże rozmiary i pod względem funkcjonal­ nym mają bardzo duży wpływ na otoczenie. Oznacza to, że podczas ustalania miejsca lokalizacji tego typu budynków powinniśmy się wykazać szczególną wnikliwością pro­ jektową. Wnętrza tych budynków charakteryzują się dużym skomplikowaniem funkcjo­ nalnym. Wynika ono z charakterystycznych, złożonych wymagań, określonych przez potrzeby użytkowników tych budynków. W przypadku budynków zamieszkania zbio­ rowego istotną jednostką, według której kształtujemy te obiekty, jest miejsce pobytu jed­ nego człowieka. Przykładowo w przypadku hotelu istotne jest, ilu turystów może w nim maksymalnie zamieszkać; w zależności od tej informacji, pozyskanej od naszego klienta, projektujemy odpowiednią liczbę pokoi hotelowych wraz z łazienkami. Na tej podstawie określamy też wielkość głównego hallu, pomieszczeń jadalnych i rozrywkowych, basenu i kortów tenisowych, parkingów i garaży, pralni itp. Podstawowym problemem przy pro­ jektowaniu budynków zamieszkania zbiorowego jest właściwe określenie liczby użytkow­ ników budynku oraz ich złożonych potrzeb. Równie skomplikowaną pod względem funkcjonalnym grupę obiektów stanowią budynki użyteczności publicznej. Jak sama nazwa wskazuje, zaspokajają one potrzeby społecz­ ności. Do grupy tej możemy zaliczyć wszystkie budynki administracji publicznej, budynki wymiaru sprawiedliwości (sądy), budynki opieki zdrowotnej (szpitale, przychodnie), budynki szkół podstawowych, średnich i wyższych, obiekty sportowe, biblioteki, kina, teatry, opery, hale sportowe itd. Projektowanie tego typu obiektów wymaga bardzo dobrej znajomości zasad funkcjonowania określonej branży. Przykładowo projektując szpital, musimy świetnie znać sposób organizacji pracy personelu szpitala oraz zadania wyko­ nywane przez dane grupy lekarzy i pielęgniarek oraz zdobyć wiele innych niezbędnych informacji wpływających na funkcjonowanie szpitala. Dlatego też w trakcie projektowania konieczne są konsultacje ze specjalistami w tej dziedzinie (na przykład lekarzami itp.). Budynki użyteczności publicznej nierzadko przyjmują bardzo duże rozmiary, a pod wzglę­ dem funkcjonalnym wpływają na otoczenie w jeszcze większym stopniu niż budynki zamieszkania zbiorowego. Podstawowymi problemami przy projektowaniu budynków użyteczności publicznej są bardzo duży stopień skomplikowania projektowego, wyni­ kający ze złożoności wykonywanych w tych budynkach zadań, oraz potrzeba dokonania właściwej, poprzedzonej analizami przestrzennymi lokalizacji tych obiektów. Budynki handlowe i usługowe tworzą kolejną grupę budynków, bardzo zróżnicowaną pod względem rozmiarów. Niektóre budynki handlowe, na przykład kioski, są obiektami bardzo małymi, ale już wielkokubaturowe centra handlowo-usługowe należą do najwięk­ szych obiektów budowlanych świata. Do grupy budynków handlowych i usługowych

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

31

należą między innymi wymienione kioski i centra handlowo-usługowe, budynki gastro­ nomiczne (bary, wolnostojące restauracje i kawiarnie), domy towarowe, hipermarkety, sklepy osiedlowe itp. Obiekty te charakteryzują się co prawda jednolitą funkcją handlowo­ -usługową, jednak zasady ich projektowania podlegają częstym zmianom i modyfikacjom. Wynika to ze zmieniających się potrzeb potencjalnych użytkowników tych budynków. Trzeba też podkreślić, że choć wymienione obiekty w dużym stopniu wpływają na oto­ czenie, to wpływ ten ma raczej charakter monofunkcjonalny. Oznacza to, że duży budy­ nek handlowy oddziałuje na swoje otoczenie głównie na płaszczyźnie handlowej, czyli na inne, stanowiące jego „konkurencję” budynki handlowe. Z tej przyczyny zasadniczym pro­ blemem projektowym w przypadku tej grupy obiektów jest wnikliwe rozpoznanie potrzeb osób dokonujących zakupów oraz właściwa lokalizacja budynków, poprzedzona wnikli­ wymi badaniami przestrzennymi. Budynki pracy zbiorowej są obiektami służącymi do wykonywania w nich pracy przez średnie lub duże grupy pracowników. Do tych budynków możemy zaliczyć wszelkie fabryki, przedsiębiorstwa produkcyjne i produkcyjno-usługowe (to znaczy obiekty prze­ mysłowe), centra logistyczne oraz budynki biurowe. Budynki produkcyjne są obiektami, których wygląd jest bezpośrednio podporządkowany funkcji. Bardzo ważne jest tu zwró­ cenie uwagi na fakt, że budynki produkcyjne są miejscem pracy ludzi. Z tego względu szczególną uwagę powinno się zwrócić na zapewnienie im odpowiednich warunków pracy. W wielu przypadkach cechą charakterystyczną tego typu budynków jest możliwość łatwego demontażu obiektu, czyli rozbiórki. Budynki biurowe z kolei, ze względu na organizację i prestiż pracy biurowej, cechują się znacznie wyższą jakością rozwiązań architektonicz­ nych. Wnętrza budynków biurowych projektuje się w oparciu o aktualne standardy pra­ cy biurowej powiązane z lokalnymi zwyczajami w tej dziedzinie. Należy podkreślić, że fabryki i przedsiębiorstwa mogą być obiektami niezwykle uciążliwymi dla otoczenia, cho­ ciażby ze względu na hałas lub zanieczyszczanie środowiska. Podstawowym problemem projektowym fabryk i przedsiębiorstw jest więc ich właściwa lokalizacja, dokonywana również w oparciu o wpływ środowiskowy, a także rozpoznanie charakteru wykonywanej w nich pracy. W tym przypadku często konieczne jest również zapewnienie odpowiedniej odległości budynków o innej funkcji (na przykład mieszkaniowej) oraz zastosowanie właściwego systemu izolacyjnego. Budynki i budowle komunikacji publicznej, podlegające opracowaniom architektonicz­ nym, to przede wszystkim budynki i budowle lotniskowe i portowe (morskie i rzeczne), mosty i różnego typu wiadukty, kładki oraz inne przejścia itp. Obiekty te wyróżniają się całkowitym podporządkowaniem swojej struktury przestrzennej potrzebom funkcji komu­ nikacyjnej. Pomimo relatywnie niewielkiego stopnia złożoności funkcjonalnej dużym pro­ blemem projektowym jest prawidłowe określenie stopnia wykorzystania danego obiektu przez użytkowników. Dodatkową komplikacją jest fakt, że obiekty te są często użytkowane w różnym natężeniu, w zależności chociażby od sezonu turystycznego. Ze względu na zaj­ mowanie przez lotniska oraz porty morskie i rzeczne dużych obszarów, czasami bardzo atrakcyjnych, ich opracowania architektoniczne nierzadko mają charakter krajobrazowy. Obiekty sakralne, ze względu na swoją funkcję religijną, to wszystkie świątynie, czyli kościoły, synagogi, meczety i cerkwie, kalwarie, cmentarze, różnego typu kapliczki oraz ołtarze wolnostojące i krzyże przydrożne. Wszystkie obiekty tego typu projektuje się pod kątem odprawianych w nich obrzędów religijnych, w miarę możliwości w miejscach

32

Projektowanie architektoniczne

atrakcyjnych krajobrazowo. Istotnym problemem projektowym jest potrzeba zapewnienia i zagospodarowania wokół większych obiektów sakralnych wolnej przestrzeni, w której mogliby się gromadzić ludzie uczestniczący w tych obrzędach. Kolejną grupą obiektów podlegających opracowaniom architektonicznym są wnętrza budynków i budowli. Najczęściej projektuje się wnętrza budynków mieszkalnych — zarówno jedno-, jak i wielorodzinnych. Opracowania projektowe wnętrz budynków cechuje szczególnie duża dbałość o detal, wpływająca na dużą pracochłonność projektową. Pod­ stawowym problemem przy projektowaniu wnętrz jest konieczność określenia rzeczywi­ stych potrzeb naszych klientów w oparciu o artykułowane przez nich potrzeby. Ten typ projektowania wymaga od nas szczególnych predyspozycji związanych z dwiema róż­ nymi dziedzinami, a mianowicie dobrej znajomości zasad psychologii oraz estetyki. Obiektami stanowiącymi przedmiot prac architektonicznych są też obiekty tak zwanej małej architektury. Zaliczamy do nich ławki, siedziska parkowe, różne typy oświetle­ nia, w tym latarnie, kosze na śmieci, ogrodzenia, barierki, stojaki na rowery itp. Obiekty małej architektury, cechujące się niewielkimi rozmiarami, często decydują o jakości prze­ strzeni publicznych. Dlatego też zasadniczym problemem projektowym, poza nieodzownością dopasowania tych obiektów do wymiarów i proporcji człowieka, jest też potrzeba dostosowania ich do charakteru architektonicznego przestrzeni publicznej. Warto wspomnieć też o obiektach hybrydowych, łączących różne funkcje, formy wła­ sności, konstrukcje oraz sposoby zarządzania. Obiekty te, coraz częściej pojawiające się w naszej rzeczywistości przestrzennej, zaspokajają obecne, złożone potrzeby ich użytkow­ ników, stając się swoistym signum tem poris. Podstawowym problemem projektowym w tym przypadku jest właśnie bardzo dobre rozpoznanie potrzeb ich potencjalnych użyt­ kowników i staranne dostosowanie przestrzeni tego typu obiektów do założonych wymo­ gów projektowych. Opracowanie wymogów projektowych powinno być poprzedzone bar­ dzo wnikliwymi badaniami i analizami, dającymi bezpośrednią podstawę do podjęcia prac projektowych.

2.4. Zakres opracowania projektowego Zaczynając projektowanie dowolnego budynku, budowli lub założenia krajobrazowego, musimy pamiętać, że zajmujemy się wyznaczoną przestrzenią, pokazaną na mapie za pomocą wskazanego obszaru opracowania projektowego, zwanego terenem projek­ towanym (rycina 2.4). Teren projektowany poddajemy naszym działaniom projekto­ wym, przy czym w zależności od potrzeb bierzemy również pod uwagę jego bliższe i dal­ sze sąsiedztwo. Wspomniane sąsiedztwo rozpatrujemy w aspekcie relacji przestrzennych pomiędzy przestrzenią projektowaną a przestrzenią otoczenia, a więc wzajemnych wpły­ wów i oddziaływań. Na mapie relacje te pokazujemy dwupłaszczyznowo, wyjaśniając trudniejsze kwestie za pomocą dodatkowego opisu. Często pokazujemy też jedynie efekty naszych analiz przestrzennych, nie ukazując całego sposobu dojścia do konkretnych wnio­ sków. Jest to o wiele prostsze do odczytania i zrozumienia przez naszego klienta, unikamy bowiem przedstawiania często skomplikowanej metodologii badań przestrzennych.

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

33

Rycina 2.4. Projektowany teren wyznaczony granicą opracowania na przykładzie projektu zagospodarowania terenu szkoły wyższej w Katowicach (arch.arch. Ewa Stachura, Tomasz Malec) Źródło: archiwumfirmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura. Określenie terenu projektowanego pozwala nam na skoncentrowanie się na ściśle wyzna­ czonym obszarze, który będziemy opracowywać, aż osiągniemy zadowalający nas efekt projektowy. Teren projektowany może obejmować niewielki, kilkuarowy obszar, typowy dla małych działek budowlanych przeznaczonych pod zabudowę domami jednorodzinnymi. Może jednak również obejmować wielohektarowe założenie parkowe, ale także część piętra budynku lub wnętrze jednego mieszkania. Niezależnie od wielkości cały czas będzie polem naszej działalności projektowej. W każdym wykonywanym przez architektów opracowa­ niu projektowym teren projektowany powinien być ustalony na samym początki i być tym, co nie będzie budzić żadnych wątpliwości architekta, jego klientów i osób biorących udział w procesie projektowym.

34

Projektowanie architektoniczne

Zakres projektowanego terenu powinien być zawsze dokładnie narysowany na projekcie zagospodarowania terenu, który, jak wiemy, jest elementem projektu architektonicznego. Projektowany teren zaznaczamy ściśle określoną linią: kropka — kreska — kropka. Należy też pamiętać, że wykonując opracowania koncepcyjne (czyli wtedy, gdy nie zawsze nasz klient potrafi określić, jakim obszarem będzie dysponować za kilka dni lub tygodni) lub dokonując analizy funkcjonalnej terenu, możemy wykroczyć poza obszar, który stanie się w przyszłości naszym terenem projektowanym. Na tym początkowym etapie opracowy­ wania projektu oraz w przypadku analiz funkcjonalnych o charakterze przestrzennym jest to postępowanie jak najbardziej przydatne, a często wręcz niezbędne. Podobnie, precyzyjne określenie szczegółowości rozwiązań architektonicznych jest pod­ stawą do rozpoznania, czy powinniśmy opracowywać projekt bardziej, czy mniej dokładnie. Nieprecyzyjne określenie stopnia dokładności opracowania projektu architektonicznego może się stać przyczyną różnego rodzaju niedomówień pomiędzy architektem a współ­ projektantami, a nawet klientem. Dlatego też przed rozpoczęciem prac projektowych należy wnikliwie rozpoznać, co ma być celem wykonania projektu — rozeznanie w możliwościach zagospodarowania działki budowlanej, zdobycie wyłącznie pozwolenia na budowę, zdo­ bycie pozwolenia na budowę wraz z wykonaniem szczegółowego opracowania projek­ towego na potrzeby wykonawstwa. W tym ostatnim przypadku dużą rolę przy opracowy­ waniu dokumentacji odgrywa wykonanie bardzo pracochłonnych rysunków wykonawczych. Następnie, adekwatnie do celu wykonania projektu, określamy stopień jego szczegółowości. Logika postępowania projektowego jest związana z koniecznością podjęcia działań pro­ jektowych, dostosowanych do charakterystyki zadania projektowego i jego przedmiotu. W zależności od zadania projektowego i przedmiotu działań projektowych sposób naszego postępowania ulega zmianom. Im lepiej potrafimy zrozumieć zadanie projektowe, tym lepiej dostosujemy do niego logikę naszego postępowania, a więc tym lepszy rezultat projek­ towy możemy osiągnąć. Ostateczne ustalenie projektowanego terenu oraz określenie dokładności projektu archi­ tektonicznego z uwzględnieniem logiki postępowania projektowego wyznaczają nam zakres projektowy dla danego zadania. Zakres projektowy obejmuje więc przestrzenne granice prac projektowych, przedstawione na płaszczyźnie mapy, oraz stopień szczegóło­ wości opracowania określonych rozwiązań architektonicznych, dostosowany do przed­ miotu i zadania projektowego. Dzięki tym informacjom architekt może rozpocząć prace projektowe. Powinniśmy przyjąć, że określenie zakresu projektowego naszych prac przed rozpoczęciem procesu projektowego jest standardem postępowania architekta. W tym miejscu chciałbym przedstawić, co konkretnie może być naszym zakresem projek­ towym. Należy przy tym pamiętać zarówno o projektowanym terenie, jak i przyjęciu stopnia szczegółowości rozwiązań projektowych. W zakres projektu może wejść na przykład: ♦ mieszkanie o powierzchni 150 m2, dla którego mamy wykonać projekt wnętrza, bez pozwolenia na budowę (projekt będzie zatem musiał posiadać atrakcyjną, plastyczną formę, niemniej nie będzie obejmował strony formalnej), ♦ teren ośmioarowej działki klienta, a naszym celem ma być (zgodnie z oczekiwaniami klienta) uzyskanie pozwolenia na budowę,

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

35

♦ obszar parku wraz z istniejącym budynkiem pałacu, a dokładność projektu będzie określona (znowu w uzgodnieniu z klientem) przez potrzebę uzyskania pozwolenia na budowę wraz ze wskazówkami dotyczącymi wykonawstwa (a więc musimy wykonać również rysunki wykonawcze), ♦ dwuhektarowy teren działki wraz z projektami wielorodzinnych budynków deweloperskich oraz małego boiska w szczegółowości pozwalającej na uzyskanie pozwolenia na budowę, ♦ niewielka działka (czteroarowa) na terenie miasta, na której mamy wykonać projekt koncepcyjny budynku małego teatru. Podane powyżej przykłady nie wyczerpują oczywiście niezwykle licznych możliwych do wykonania projektów o bardzo zróżnicowanym zakresie projektowym. Wskazują jedynie istnienie wielu możliwości konstruowania i uzgadniania z klientami różnorakich zakre­ sów projektowych. Ważne jest, abyśmy zawsze doprowadzali do tych uzgodnień. Określenie zakresu projektowego, co już wiemy, wpływa w zasadniczym stopniu na pracę architekta. Im większy zakres projektowy, tym więcej czynności musimy wykonać, tym więcej czasu potrzebujemy więc na realizację naszych zadań architektonicznych. Oczywi­ ście, w nieco mniejszym stopniu zależy to od wielkości projektowanego terenu, a w więk­ szym — od szczegółowości prac projektowych. Najtrudniejsze i najbardziej pracochłonne są prace projektowe dotyczące dużych obiektów, które — w uzgodnieniu z klientami — powinny zostać wykonane niezwykle szczegółowo, na przykład z bardzo dokładną aran­ żacją poszczególnych pomieszczeń. Wbrew pozorom bardzo pracochłonne są również niejednokrotnie niezwykle szczegółowe projekty wnętrz mieszkań. W przeciwieństwie do nich trochę mniejszego zaangażowania wymagają takie projekty, których celem wykona­ nia jest uzyskanie tylko i wyłącznie pozwolenia na budowę. Powyższe uwagi stanowią, o czym warto pamiętać, jedynie ogólne wnioski. Może się zda­ rzyć, że wykonujemy proste, mało pracochłonne projekty wnętrz mieszkań i niezwykle skomplikowane projekty niewielkich budynków, w przypadku których pracę kończymy „tylko” na zdobyciu pozwolenia na budowę. Wynika z tego, że zakres prac projektowych — ze względu na ilość czynników na niego wpływających — może być (i najczęściej jest) bardzo zróżnicowany.

2.5. Skala projektu Narysowany projekt architektoniczny, szczególnie dużego budynku, takiego jak na przy­ kład wielorodzinny budynek mieszkalny, nie mógłby się zmieścić na żadnym dostępnym nam formacie papieru. Problem ten dotyczy również projektów urbanistycznych — nie dysponujemy bowiem arkuszami papieru mogącymi pomieścić teren gminy, powiatu bądź miasta. Na szczęście problem ten udało się rozwiązać już w starożytności. Projekt budynku lub zagospodarowania terenu możemy mianowicie wykonać w pew­ nym pomniejszeniu, pozwalającym nie tylko na jego zmieszczenie na papierze, ale też na łatwiejsze ogarnięcie wzrokiem. Jak w takim razie odczytywać takie pomniejszone

36

Projektowanie architektoniczne

rysunki? Przecież każdy z nas mógłby je pomniejszyć w dowolnym stopniu, co spowo­ dowałoby zniekształcenie różnych części projektu i tym samym uniemożliwiłoby jego prawidłowe odczytanie. Dlatego też wymyślono skalę projektu, czyli stosunek wielkości pomniejszonego, pro­ jektowanego obiektu do jego rzeczywistych wymiarów. Najczęściej architekci używają skali liczbowej, czyli np.: 1:50, 1:100 itp. Skala 1:50 oznacza, że obiekt narysowany na papierze jest pomniejszony pięćdziesiąt razy w stosunku do rzeczywistości; w przypadku skali 1:100 nasz rysunek przedstawia obiekt pomniejszony stukrotnie. A zatem 1 metr w rzeczywistości odpowiada, w skali 1:50, 2 centymetrom na papierze, a w skali 1:100 — 1 centymetrowi na papierze. Dzięki temu pomysłowi możliwe jest nie tylko przedstawienie rysunkowe przyszłych budynków, ale i ich prawidłowe oraz bardzo proste odczytywanie, bez żadnych wątpliwości co do proporcji poszczególnych części budynków lub budowli. Oprócz skali liczbowej używamy również skali liniowej (zwanej też miarową). Skala liniowa jest nam znana chociażby z wszelkiego rodzaju taśm mierniczych. Skali liniowej używamy czasami także na projektach, ale najczęściej na mapach. Dzięki niej już na pierw­ szy rzut oka możemy prawidłowo ocenić odległość pomiędzy dwoma miejscowościami na mapie. Najwyższa pora, by zastanowić się, jakiej skali używamy do jakich celów. Możemy się przecież domyślać, że w innej skali przedstawiamy projekty budynków, a w innej mapy bądź projekty zagospodarowania gminy. Ze względu na potrzebę uproszczenia tego rodzaju komunikacji, jakim jest rysunek, przyjęto już jakiś czas temu, że w innej skali będziemy przedstawiać projekty małe i nieskomplikowane, na przykład domy jednorodzinne, w innej duże, a w jeszcze innej — bardzo skomplikowane. Na wybór odpowiedniej skali w naszym projekcie architektonicznym lub urbanistycznym największy wpływ ma więc jego dokład­ ność i czytelność — a im mniejsza skala, tym mniejsza dokładność. Wynika z tego, że w przypadku wykorzystania skali 1:50 uzyskamy większą dokładność i czytelność rysunku, a więc będziemy mogli zawrzeć na nim więcej szczegółów niż w przypadku skali 1:200. Z tej przyczyny, wykonując projekty domów jednorodzinnych, wielorodzinnych, szkół, biur, małych zakładów przemysłowych, warsztatów itp. oraz projekty wnętrz budynków, uży­ wamy najczęściej skali 1:50. Skala ta pozwala nam na pokazanie określonego stopnia szcze­ gółowości projektu, a także umożliwia zachowanie odpowiedniej czytelności. W wyjąt­ kowych przypadkach możemy zastosować skalę 1:100, na przykład projektując bardzo proste domy jednorodzinne, niezawierające żadnych nowatorskich rozwiązań architek­ tonicznych. W skalach tych z reguły nie możemy przedstawić wybranych, szczegółowych fragmentów rozwiązań architektonicznych i konstrukcyjnych — są one na to zbyt mało dokładne. Stosujemy wtedy, chociażby w przypadku ważnych przekrojów projektowanego obiektu, skalę o większej dokładności. W skalach 1:50 oraz 1:100 możemy jednak przedstawiać wybrane, powiększone fragmenty rozwiązań architektury krajobrazu. Dotyczy to sytuacji, w których możemy — i chcemy — przedstawić bardziej szczegółowo jakieś ciekawe rozwiązania przestrzenne, na przykład fragmenty placów czy też, w przypadku projektu kalwarii, otoczenie kolejnej stacji drogi krzyżowej. Należy pamiętać o tym, że najczęściej najdokładniej przedstawiamy te roz­ wiązania, które są przez nas najlepiej opracowane.

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

37

Skale 1:200 oraz 1:250 są najczęściej skalami używanymi w projektach architektury krajo­ brazu, pozwalają bowiem, przy zachowaniu w miarę dużego stopnia szczegółowości, pokazać stosunkowo duży teren. Na terenie tym możemy przedstawić w skali 1:200 zarówno zarys budynku, jak i różne piętra oraz gatunki zieleni. W skali 1:250 możemy z kolei dokładnie pokazać projekt zagospodarowania małego ogrodu przydomowego. Skale 1:500 lub 1:1000 są powszechnie stosowane przy wykonywaniu projektów zagospo­ darowania terenu, stanowiących swego rodzaju „wprowadzenie” do projektów architekto­ nicznych, a już na pewno będące ich początkową częścią. W tych właśnie skalach są nam udostępniane mapy zasadnicze i mapy do celów projektowych (rycina 2.5). Na mapach zasadniczych bądź mapach do celów projektowych wrysowujemy usytuowanie projekto­ wanych budynków na danym terenie, na przykład działce.

Rycina 2.5. Mapa zaktualizowana do celów projektowych — oryginał w skali 1:500 Źródło: archiwum TM Construction dr inż. arch. T. Malec.

W skali 1:500, która jest najczęściej stosowana chociażby w odniesieniu do sytuowania domów jednorodzinnych na niewielkich działkach, na rysunku umieszczamy obrys pro­ jektowanego budynku oraz zasadnicze elementy „wyposażenia” działki, to jest śmietnik, garaż, wiatę na samochód, zieleń wysoką (drzewa) i średnią (krzewy), główne dojazdy oraz ścieżki, a także doprowadzenie mediów (czyli wody i kanalizacji, energii elektrycznej, cie­ płociągu, łączy telekomunikacyjnych itp.). W skalach 1:500 oraz 1:1000 wykonujemy też większość projektów urbanistycznych i projektów architektury krajobrazu, a przede

38

Projektowanie architektoniczne

wszystkim dużych placów miejskich, rozwiązań nadbrzeży rzek, zielonych terenów blo­ kowisk oraz zespołów budynków deweloperskich, a także wielu innych podobnych roz­ wiązań przestrzennych. Skala 1:1000 oraz mniejsze skale są wykorzystywane przede wszystkim przy projektach urbanistycznych oraz planistycznych. Szczególnie projekty planistyczne, obejmujące znaczne tereny województw czy nawet kraju, wymagają stosowania relatywnie małej skali. Skale 1:7500, 1:10 000 czy też 1:20 000 są nam znane przede wszystkim z ogólnych opra­ cowań planistycznych oraz z map kartograficznych. W projektowaniu architektonicznym stosujemy je najczęściej do przedstawienia lokalizacji projektowanego budynku, czyli pokazania, w którym miejscu miasta czy też województwa jest on sytuowany. Dzięki tej informacji osoba po raz pierwszy oglądająca nasz projekt bez trudu zorientuje się w jego lokalizacji na wymienionym terenie. Czasami, a w przypadku projektów wykonawczych o większym stopniu szczegółowości nawet bardzo często istnieje potrzeba pokazania konkretnego rozwiązania architektonicz­ nego lub ciekawego elementu konstrukcji w dużym powiększeniu. Pozwala ono na ukaza­ nie wielu szczegółów, które zostały przez nas dopiero co wymyślone, a czytający pro­ jekt może ich jeszcze nie znać. W tym przypadku stosujemy tak zwaną dużą skalę, czyli 1:20, 1:10, 1:5, 1:2 czy też, w szczególnych sytuacjach, 1:1 lub nawet 2:1. Te skale pozwa­ lają nam na uzyskanie bardzo dużego stopnia dokładności. Używamy ich, chcąc przedsta­ wić na przykład rozwiązanie konstrukcji nietypowego okna w budynku jednorodzinnym, połączenie elementów stalowych konstrukcji w budynku centrum handlowego, doprowa­ dzenie wody do oczka wodnego w projektowanym ogrodzie czy też rozwiązanie pro­ jektowe przeszklenia sufitu w szkole. Tak szczegółowe skale dają nam naprawdę duże możliwości pokazania tych elementów, które są ciekawe i frapujące z architektonicznego punktu widzenia. W tym momencie należy wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie stosowania skali, dobrze znanym osobom o zainteresowaniach modelarskich — o makietach budynków i budowli. Do przedstawienia naszych projektów architektonicznych w przestrzeni wykorzystujemy makiety, dzięki którym można spostrzec wiele bardzo ważnych relacji przestrzennych. W makietach urbanistycznych stosujemy skale od 1:500 do 1:5000, przy czym w przed­ stawieniach zespołów przemysłowych lub zespołów boisk — najczęściej 1:500 lub 1:1000. Makiety budynków i budowli opracowujemy w skalach adekwatnych do przedsta­ wień rysunkowych, czyli 1:50 lub 1:100. Analogicznie, w przypadku makiet rozwiązań szczegółowych najczęściej wykorzystujemy skale 1:20, 1:10, 1:5, 1:2 lub też 1:1.

2.6. Zaw artość architektonicznej dokum entacji projektowej Projekt architektoniczny zawierający wykreślone na papierze o określonym formacie (rycina 2.6) rysunki architektoniczne stanowi część projektu budowlanego. Określenie „projekt architektoniczny” jest używane w niniejszej publikacji dla większej czytel­ ności i jasności zagadnienia; według prawa budowlanego jest on zwany projektem architektoniczno-budowlanym.

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

Rycina 2.6. Najczęściej używane w Europie formaty papieru (od największego A0 do najmniejszego A8), na których wykonujemy rysunki architektoniczne Źródło: opracowanie własne.

39

Format AO 841 mm

I

52

52

105 mm

210 mm

1-----1----------1--------------------- h

420 mm

A8 A8

aż

A6

A4

A5

A2 A3

A1 W skład projektu budowlanego wchodzą projekt architektoniczno-budowlany oraz projekt zagospodarowania terenu, który może być umieszczony w osobnym tomie dokumentacji. Dodatkowo projekt budowlany zawiera wszelkie potrzebne upoważnienia, pełnomocnic­ twa i oświadczenia, a ponadto uzgodnienia z dostarczycielami mediów, stanowiące ele­ ment projektu architektoniczno-budowlanego lub projektu zagospodarowania terenu. Rysunki architektoniczne, a w szczególności pełne projekty architektoniczne posiadają ściśle określoną zawartość. Zależy ona od następujących czynników: ♦ tematu projektu architektonicznego; z nieco inną zawartością będziemy mieli do czynienia w przypadku opracowania krajobrazowego, a z inną przy projekcie budynku, ♦ celu wykonania rysunków architektonicznych (konsultacje z klientem, uzyskanie pozwolenia na budowę, podział fizyczny budynku na potrzeby dokonania transakcji sprzedaży), ♦ wreszcie, uzgodnienia z klientem.

40

Projektowanie architektoniczne

Opracowując rysunki architektoniczne na potrzeby konsultacji z klientem, umieszczamy na nich proponowane rozwiązania architektoniczne. Ponieważ ten typ rysunków nie jest obwarowany żadnymi normami ani uwarunkowaniami prawnymi, pozwalamy sobie często na stosunkowo dużą dowolność w zakresie ich zawartości. Możemy na przykład pokazać naszemu klientowi same szczegółowe rozwiązania sposobu zamocowania komina (jeśli tylko tym jest zainteresowany), pomijając usytuowanie tego komina w danym pomiesz­ czeniu. Możemy też przedstawić rozwiązanie projektowe samego parteru budynku, a pominąć kolejne jego kondygnacje. Widzimy więc, że konsultacje z klientem wpły­ wają na duże zróżnicowanie zawartości pokazywanych przez nas rysunków, dodatkowo wykonanych w różnej, zależnej od klienta oraz od fazy projektowej szczegółowości i technice rysunkowej. Wymogi dotyczące zawartości rysunków architektonicznych projektowanych obiektów, wykonanych w celu uzyskania pozwolenia na budowę, są już bardziej restrykcyjne. Na pierwszym rysunku powinniśmy zamieścić tak zwaną orientację projektowanego budynku, a na kolejnym — układ urbanistyczny projektowanych obiektów (lub obiektu), wykonany na podkładzie mapowym, jak wspomniałem wcześniej, w skali 1:500 lub 1:1000. Na kolej­ nych rysunkach umieszczamy rzuty poziome (począwszy on najniższej kondygnacji, na przykład piwnicy), przekroje i elewacje, następnie zestawienie stolarki i ślusarki, perspek­ tywy lub aksonometrie projektowanych obiektów, wreszcie — wizualizacje komputerowe i elementy detalu architektonicznego. Rysunki wykonawcze mogą stanowić część pro­ jektu architektonicznego, ale mogą być też przedstawione oddzielnie; przepisy prawa budowlanego nie wymagają ich wykonania. Poza tym musimy też pamiętać o skali, w której kreślimy poszczególne części projekto­ wanego obiektu. Rzuty poziome oraz przekroje powinny być wykonane w tej samej skali, uwzględniającej potrzebę zachowania ich czytelności oraz jasności przedstawianych roz­ wiązań architektonicznych. Elewacje projektowanego obiektu, w zależności od jego roz­ miarów, możemy rysować w tej samej skali co rzuty poziome i przekroje lub nieco mniej dokładnej, przykładowo rzuty poziome i przekroje w skali 1:50, natomiast elewacje — 1:50 lub 1:100. Wynika z tego, że typowa dokumentacja rysunkowa projektu architektonicznego danego obiektu — budynku wielorodzinnego o pięciu kondygnacjach — może wyglądać następująco: ♦ orientacja obiektu w terenie (miasta, gminy) — skala 1:5000 lub podobna, ♦ projekt zagospodarowania terenu (tu pokazujemy układ urbanistyczny, czyli gdzie na działce umieszczamy nasz obiekt, w jakim otoczeniu i co znajduje się poza nim na projektowanym terenie) — skala 1:500 lub 1:1000, ♦ rzut poziomy fundamentów — skala 1:50, ♦ rzut poziomy piwnicy — skala 1:50, ♦ rzut poziomy parteru — skala 1:50, ♦ rzut poziomy I piętra — skala 1:50, ♦ rzut poziomy II piętra — skala 1:50, ♦ rzut poziomy poddasza — skala 1:50,

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

41

♦ rzut poziomy więźby — skala 1:50, ♦ rzut poziomy dachu — skala 1:50, ♦ przekrój podłużny budynku (na przykład oznaczony A - A) — skala 1:50, ♦ przekrój poprzeczny budynku (oznaczony, wobec powyższego, B - B) — skala 1:50, ♦ elewacja południowa budynku — skala 1:50 lub 1:100, ♦ elewacja zachodnia budynku — skala 1:50 lub 1:100, ♦ elewacja północna budynku — skala 1:50 lub 1:100, ♦ elewacja wschodnia budynku — skala 1:50 lub 1:100, ♦ perspektywa 1. — bez skali, ♦ perspektywa 2. — bez skali, ♦ zestawienie stolarki i ślusarki drzwiowej — bez skali lub skala 1:100, ♦ zestawienie stolarki i ślusarki okiennej — bez skali lub skala 1:100, ♦ szczegółowe rozwiązanie detalu architektonicznego — skala 1:1, 1:2, 1:5, 1:10, 1:20, 1:25 (ta część nie jest już wymagana, jak wspomniałem, przez prawo budowlane — wykonujemy ją najczęściej na życzenie klienta lub wtedy, gdy opracowujemy autorskie, skomplikowane rozwiązanie architektoniczne detalu). W zależności od rozmiarów i funkcji budynku dokumentacja rysunkowa może ulec zasad­ niczym zmianom. W przypadku projektu krajobrazowego zawartość projektu architektonicznego wygląda trochę inaczej. Nie jest bowiem uwarunkowana w takim stopniu prawem budowlanym jak wszelkiego typu obiekty architektoniczne. Zawartość rysunkowa projektu krajobrazowego może więc wyglądać następująco: ♦ orientacja terenu projektowanego w mieście bądź gminie — skala 1:5000 lub podobna, ♦ koncepcja funkcjonalno-przestrzenna (przedstawiająca powiązania terenu projektowanego z otoczeniem) — bez skali, ewentualnie w skali umożliwiającej prawidłowe odczytanie informacji), ♦ projekt zagospodarowania terenu — skala 1:100, 1:200, 1:500 (w zależności od wielkości projektowanego terenu), ♦ szczegółowe rozwiązania projektowe (detal krajobrazowy) — skala 1:50 lub 1:100, ♦ projekty poszczególnych obiektów oraz projekty małej architektury — skala 1:50 lub 1:100, ♦ perspektywa 1., ♦ perspektywa 2.

42

Projektowanie architektoniczne

Oczywiście pamiętamy, że zawartość rysunkowa projektów zależy od wspomnianych wcze­ śniej czynników, dlatego też wymienione wyżej zestawienia są jedynie przykładami, nie jedynymi i nie zawsze obligatoryjnymi. Na każdym z wykonanych rysunków powinniśmy zamieścić też najistotniejsze informacje dotyczące zawartości danego rysunku oraz całego projektu architektonicznego. Informacje te umieszczamy w formie czytelnej i widocznej tabelki (rycina 2.7), najczęściej w prawym dolnym rogu każdego rysunku architektonicznego. Zestawienie informacji w tabelce powinno zawierać kolejno: ♦ temat projektu, ♦ nazwę biura projektowego, w ramach którego jest wykonywany projekt, ♦ nazwisko autora lub autorów projektu z miejscem na podpisy, ♦ nazwisko osoby (osób) sprawdzającej projekt — projektantów sprawdzających projekt pod kątem poprawności merytorycznej projektu, również z miejscem na podpisy, ♦ nazwisko lub nazwę klienta (czyli inwestora), ♦ nazwę (tytuł) rysunku, ♦ numer rysunku, ♦ skalę rysunku, ♦ branżę, w ramach której projekt został wykonany (np. architektura, konstrukcja itp.). Rycina 2.7. Przykładowa tabelka projektowa stosowana w firmie TM Construction dr inż. arch. Tomasz Malec Źródło: opracowanie własne.

TEMAT:

XXX

OBIEKT:

XXX

NAZWA RYS.:

XXX

PROJEKTANT -ARCHITEKTURA:

XXX

PROJEKTANT -ARCHITEKTURA:

XXX

SPRAWDZAJĄCY -ARCHITEKTURA:

XXX

INWESTOR: XXX

PODPIS:

PODPIS:

PODPIS:

TM CONSTRUCTION dr inż. arch. Tomasz Malec 43-300 Bielsko-Biała, ul. Cechowa 20

DATA: BRANŻA: XX/XX NR RYS.: ARCHITEKTURA X SKALA: X

IL. RYS.: X

W przypadku, w którym projekt architektoniczny ma mieć określone umocowanie prawne, przykładowo ma służyć również uzyskaniu pozwolenia na budowę, obok nazwisk pro­ jektantów oraz projektantów sprawdzających powinniśmy wypisać numery ich uprawnień. Osoby, które biorą udział w przygotowaniu projektu, a nie posiadają odpowiednich upraw­ nień, wpisujemy do tabelek jako opracowujące projekt. Nie wszystkie informacje dotyczące projektu architektoniczno-budowlanego i projektu zagospodarowania terenu możemy przedstawić na rysunkach. Z tego powodu istotnym elementem dokumentacji projektowej jest opis techniczny projektu. W opisie technicznym przedstawiamy dane dotyczące celów i założeń projektowych, projektowanego obiektu bądź

Rozdział 2. ♦ Podstawowe zasady projektowania architektonicznego

43

terenu, konstrukcji i przyjętych rozwiązań pozostałych branż projektowych. Informacje zawarte w opisie technicznym powinny odpowiadać tym, które umieściliśmy na rysun­ kach architektonicznych. Zasadnicza różnica polega więc na większej szczegółowości opisu. Sposób wykonania opisu technicznego jest najczęściej bardzo zindywidualizowany i zależy od zadania oraz przedmiotu projektowego, logiki postępowania projektowego oraz stopnia trudności rozwiązań architektonicznych, charakterystycznych dla naszego opracowania projektowego. W opisach technicznych projektów przebudowy obiektów istniejących opi­ sujemy część inwentaryzacyjną, a także zamieszczamy ekspertyzy techniczne wykonane przez konstruktorów lub innych rzeczoznawców branżowych. Szata graficzna opisu tech­ nicznego, podobnie zresztą do rysunków architektonicznych, powinna zostać opracowana w sposób autorski przez jednostkę odpowiadającą za wykonanie dokumentacji projektowej.

44

Projektowanie architektoniczne

Pytania sprawdzające: 1. Czym jest kompozycja? Wymień cechy i podstawowe zasady tworzenia kompozycji. 2. Wymień i opisz 6 przykładowych zadań projektowych. 3. Co wchodzi w skład zakresu opracowania projektowego? 4. Scharakteryzuj podstawowe cechy przedmiotów projektowania architektonicznego. 5. Do czego wykorzystujemy skalę i jak ją przedstawiamy? 6. Wymień elementy przykładowej architektonicznej dokumentacji projektowej.

Rozdział 3.

Narzędzia projektowe 3.1. Klasyczne narzędzia rysow nicze — od ołówka do rapidografu 3.1.1. Narzędzia do wykonywania szkiców koncepcyjnych i rysunków pom ocniczych Opracowując rysunki architektoniczne, używamy odpowiednich narzędzi rysowniczych, za pomocą których przekładamy nasze pomysły i idee na papier. Zależnie od rodzaju wyko­ nywanych rysunków architektonicznych dobiera się narzędzia rysownicze, począwszy od najprostszych i najdłużej stosowanych w architekturze i rysownictwie, a skończywszy na nowoczesnych, bardzo zaawansowanych technicznie narzędziach, takich jak komputery. Wybór narzędzia rysunkowego zależy od tego, jak dokładnie ma być wykonany nasz rysunek. Dokładność wykonania rysunku zależy z kolei od celu jego wykonania oraz od tego, kto ma być jego odbiorcą. Z tej przyczyny do wykonania szkiców koncepcyjnych oraz rysunków pomocniczych, właściwych najczęściej początkowym etapom projektowym, używamy narzędzi, za pomocą których możemy osiągnąć mały lub średni stopień dokładności rysunkowej. Uzyskana dokładność jest wystarczająca do przedstawienia koncepcji projektowej lub rysunkowego objaśnienia ogólnego rozwiązania projektowego, na przykład wielkości bryły budynku, głównych ciągów komunikacyjnych itp. Niewielką dokładność rysunku zachowujemy też przy opracowywaniu wszelkich schematów funkcjonalnych oraz przedstawianiu schema­ tycznych relacji projektowanego obiektu z jego otoczeniem. Niezwykle ważnym aspektem stosowania mniej dokładnych narzędzi projektowych jest uzyskiwana za ich pomocą duża szybkość rysowania. Jest ona szczególnie istotna wtedy, gdy chcemy naszkicować kon­ cepcję rozwiązania projektowego, które właśnie wymyśliliśmy, a nie chcemy go zapomnieć. Wykonując rysunki koncepcyjne oraz pomocnicze, używamy najczęściej takich na­ rzędzi jak: ♦ ołówek klasyczny lub automatyczny, ♦ kredki, ♦ pisak,

46

Projektowanie architektoniczne

♦ długopis, ♦ tusz, nakładany na papier za pomocą piórka, drewienka lub rysika, ♦ wieczne pióro, ♦ rysik cyfrowy, ♦ pędzel i farby. Najpopularniejszym obecnie klasycznym narzędziem rysowniczym, używanym do two­ rzenia szkiców i rysunków pomocniczych, jest ołówek (rycina 3.1). Rysik jest wykonany z grafitu i kaolinu i znajduje się w drewnianej lub plastikowej oprawie. Rycina 3.1. Ołówek automatyczny Źródło: www.pentel.pl z dnia 10.02.2012.

Ołówek jest dostępny w dwudziestu stopniach twardości — od najtwardszego (9H) do naj­ miększego (9B) (rycina 3.2). W zależności od stopnia twardości ołówka używamy go do kreślenia rysunków szkicowych lub koncepcyjnych, nierzadko o zabarwieniu artystycz­ nym (w tym przypadku używamy ołówków miękkich) lub rysunków rozwiązań archi­ tektonicznych, uwzględniających aspekty techniczne (tutaj stosujemy ołówki twarde bądź średnio twarde).

BHHB0 Rycina 3.2. Skala twardości ołówka (od najmiększego 9B do najtwardszego 9H)

5 H |6H |7H |8 H |9 H Źródło: opracowanie własne.

Ogólnie rzecz biorąc, w architekturze wykorzystujemy najczęściej ołówki ze środka skali twardości, a mianowicie od 2B do 2H, chociaż nie zaprzestajemy używania ołówków z pozostałej części skali. Często stosowanym do wykonywania opracowań szkicowych rodzajem ołówka jest tak zwany „kubuś” (rysunek 3.3). Jego niewątpliwą zaletą jest duża szybkość rysowania. Natomiast mała dokładność w zupełności wystarczy na tym etapie projektowania. Często wykorzystywanym, również bardzo popularnym narzędziem rysowniczym są kredki (rycina 3.4). Kredki są dostępne w kilku podstawowych formach: ołówkowej (w drew­ nianej oprawie), pastelowej i świecowej. Dzięki kredkom możemy uzyskać dużą plastycz­ ność rysunku. Ich główną zaletą jest więc możliwość wykonywania interesujących schema­ tów funkcjonalnych oraz kolorowych szkiców, szczególnie elewacji budynków wraz z ich

Rozdział 3. ♦ Narzędzia projektowe

47

Rysunek 3.3. Kubuś Źródło: hergon.pl z dnia 20.05.2012.

Rycina 3.4. Kredki ołówkowe i pastelowe Źródło: www.pentel.pl z dnia 9.12.2011.

otoczeniem. Szkice i schematy tego typu mogą być pokazywane klientom w ramach kon­ sultacji lub przedstawiania kolejnych etapów prac o charakterze koncepcyjnym. Podstawo­ wym problemem w przypadku używania kredek jest brak możliwości mieszania kolorów. Ze względu na dużą szybkość kreślenia, jak również możliwość uzyskania stosunkowo dużej dokładności na etapie rysowania koncepcji projektowej stosujemy różnego typu pisaki (rycina 3.5). Pisaki mają najczęściej plastikową obudowę, a ich wkłady piszące (rysujące) są wypełnione tuszem; mogą mieć różne grubości. Wykonane nimi rysunki są trwałe. Cecha ta nie dotyczy, co należy zaznaczyć, specjalnych pisaków łatwo zmazywalnych, używanych do pisania i rysowania na tablicach. Dodatkową zaletą pisaków jest sze­ roka gama kolorystyczna, przy czym wszystkie kolory naniesione na papier za ich pomocą są niezwykle wyraźne i czytelne. Wadą pisaków, podobnie jak w przypadku kredek, jest brak możliwości mieszania kolorów.

48

Projektowanie architektoniczne

Rycina 3.5. Pisak Źródło: www.pentel.pl z dnia 10.02.2012.

Nieco rzadziej do wykonywania wszelkiego rodzaju rysunków koncepcyjnych i szkiców używamy długopisu lub tuszu. Długopis (składający się z obudowy i wkładu z mate­ riałem piszącym; rycina 3.6) pozwala na dużą szybkość rysowania, co jest jego istotną zaletą. Często jednak stwarza problemy związane z łatwym rozmazywaniem wykonanego za jego pomocą szkicu. Tusz z kolei jest nakładany na papier głównie za pomocą wszelkie­ go rodzaju rysików, piór oraz drewienek. Obecnie tusz jest coraz rzadziej wykorzystywany do opracowywania rysunków koncepcyjnych i szkiców, przede wszystkim ze względu na dużą pracochłonność oraz potrzebę posiadania stosunkowo dużych umiejętności rysowni­ czych. Jego zaletą jest jednak możliwość osiągania dobrych rezultatów artystycznych, dlatego też tuszem wykonujemy te rysunki, które są przeznaczone do pokazania naszym klientom. Rycina 3.6. Długopis Źródło: www.pentel.pl z dnia 10.02.2012.

Stosunkowo rzadko do wykonywania szkiców używa się wiecznego pióra (rycina 3.7). Materiałem piszącym w wiecznym piórze jest atrament spływający na stalówkę. Rycina 3.7. Pióro wieczne Źródło: www.pentel.pl z dnia 10.02.2012.

Rozdział 3. ♦ Narzędzia projektowe

49

W zależności od kształtu oraz szerokości pisanej linii stalówki dzielą się na: ♦ proste: EF (linia bardzo cienka), F (linia cienka), M (linia średnia), B (linia szeroka), BB (linia bardzo szeroka), ♦ ukośne: OM (linia średnio cienka), OB (linia szeroka), OBB (linia bardzo szeroka). Dodatkowo rozróżniamy pióra wieczne dla osób praworęcznych, leworęcznych (LH) oraz początkujących (A, MK). Wiecznym piórem łatwo się rysuje i pisze, a wykonane nim rysunki są bardzo eleganckie. Dlatego też narzędzie to jest często używane podczas spotkań z klientami — służy zarówno do kreślenia wspomagającego objaśnianie im rozwiązań architektonicznych, jak i do pod­ pisywania umów. Rysik cyfrowy (rycina 3.8), używany razem z tabletem, jest przydatnym narzędziem w szkicowaniu koncepcyjnym. Jego zaletą jest to, że na małej powierzchni możemy wykonywać praktycznie dowolną liczbę szkiców, co podnosi szybkość pracy. Niektóre modele rysików cyfrowych reagują na siłę nacisku oraz styl rysowania, co sprzyja indy­ widualizacji efektów pracy. Rycina 3.8. Rysik cyfrowy Źródło:

www.staedtler.com z dnia 19.02.2012. Wykorzystując w naszej pracy pędzel i farby (rycina 3.9), możemy osiągnąć zaskakujące efekty plastyczne, pozwalające na bardzo dokładne oddanie idei architektonicznej. Narzę­ dzie to szczególnie dobrze ukazuje wielopłaszczyznowość przekazu projektowego, oddając nie tylko kształt i kolor. Malunki szkicowe możemy z powodzeniem zastosować zwłaszcza w takich dziedzinach jak architektura wnętrz i architektura krajobrazu. Ten sposób przekazu jest zwykle pozytywnie odbierany przez klientów, ponieważ może im łatwo uzmysłowić zasadność naszej koncepcji projektowej. Duża różnorodność farb umożliwia osiągnięcie praktycznie każdego zamierzonego rezultatu plastycznego. Najpopularniejsze w architektu­ rze są farby akwarelowe, dzięki którym stosunkowo szybko uzyskujemy pożądane efekty. Rycina 3.9. Zestaw farb akrylowych i końcówka pędzla ze śladem farby na podłożu Źródło:

www.winsornewton.com z dnia 18.02.2012.

50

Projektowanie architektoniczne Każda plam a koloru, którą nakłada Cezanne, m usi [ ...] zawierać powietrze, światło, przed ­ miot, p łaszczyznę, cechę, rysunek, styl. K a żd y fr a g m e n t w id zia ln eg o spektaklu spełnia nieskończenie w iele warunków, w łaściw ością rzeczyw istości je s t w łaśnie to, że w każdym ze sw oich m om entów skupia nieskończoność rela cji1.

[M. Merleau-Ponty] Materiały, na których wykonujemy rysunki koncepcyjne i szkice, są niezwykle zróżni­ cowane. Do wykonywania tego typu rysunków używamy takiego materiału, na którym wybrane przez nas narzędzie rysownicze zostawia widoczny ślad. Do wykonywania szki­ ców i rysunków koncepcyjnych używamy więc papieru, papieru kolorowego, śniada­ niowego, a przede wszystkim kalki, która — dzięki umożliwieniu nakładania na siebie kolejnych warstw rysunków wykonywanych na kolejnych jej arkuszach — umożliwia szybszą i efektywniejszą pracę koncepcyjną. Na pierwszym etapie projektowania z reguły nie stosujemy żadnych innych przyrządów kreślarskich poza skalówkami, ewentualnie linijkami oraz ekierkami. Skalówka to typ linijki z narysowanymi na niej podziałkami skalowymi, umożliwiającymi określenie skali mie­ rzonego rysunku (rycina 3.10). Rycina 3.10. Skalówka Źródło:

kreslarski-sklep.pl z dnia 20.05.2012.

3.1.2. Narzędzia do sporządzania rysunków i plansz architektonicznych Podstawowymi do niedawna przyrządami kreślarskimi używanymi przez architektów do opracowywania głównych plansz projektowych są grafosy i rapidografy. Grafos (rycina 3.11) jest narzędziem rysowniczym posiadającym wymienialną stalówkę, która nanosi na papier tusz spływający z plastikowego zbiorniczka. Z wyglądu grafos przypo­ mina wieczne pióro. Główną wadą grafosów jest konieczność bardzo częstego czyszczenia stalówki z zasychającego tuszu, a także opróżnianie i czyszczenie zbiorniczka z tuszem po zakończeniu pracy. Zwiększa to bardzo czasochłonność i pracochłonność wykonywania rysunków, a także stwarza niebezpieczeństwo łatwego zniszczenia efektów naszej pracy, na przykład na skutek zalania rysunków tuszem. Dlatego też obecnie nie używa się grafosów. Zostały one zastąpione ich udoskonaloną wersją, nazywaną rapidografem.

1 Maurice Merleau-Ponty, Fenomenologia percepcji, Aletheia, Warszawa 2001, s. 348.

Rozdział 3. ♦ Narzędzia projektowe

51

Rycina 3.11. Przygotowany do kreślenia grafos Źródło:

www.wikipedia.org, www.rotring.com z dnia 9.12.2011.

Rapidograf (rycina 3.12), będąc nowszym narzędziem kreślarskim, nie wymaga aż tak skomplikowanej obsługi jak grafos. Najpopularniejszymi firmami produkującymi tego typu przyrządy kreślarskie są: Rotring, Rystor, Faber Castell oraz Staedtler. Rapidograf jest rodzajem pisaka kreślarskiego, również przypominającego z wyglądu wieczne pióro. Nie posiada typowej stalówki, lecz zamiast niej cienką igłę, przez którą spływa na papier tusz z umieszczonego w plastikowej obudowie naboju. Wcześniejsze typy rapidografów zawierały pojemniki z tuszem. Zaletą rapidografu jest mniejsza niż w przypadku grafosu pracochłonność obsługi, ponieważ rapidograf czyścimy tylko przed dłuższą, kilkudniową przerwą w rysowaniu. Ze względu na zastosowanie naboju zamiast zbiorniczka z tuszem prawdopodobieństwo zalania naszego rysunku tuszem w przypadku stosowania rapido­ grafu nie jest aż tak duże. Rycina 3.12. Zestaw rapidografów Źródło: www.rotring.com z dnia 9.12.2011.

Jednocześnie rysowanie za pomocą igły jest dużo szybsze niż przy użyciu stalówki. Rapi­ dografy są dostępne w kilku typach (oznaczonych dla wygody różnymi kolorami), zależ­ nych od grubości igieł rysujących (w milimetrach): 0,13 (kolor fioletowy), 0,18 (czerwony), 0,25 (biały), 0,35 (żółty), 0,50 (brązowy), 0,70 (niebieski), 1,00 (pomarańczowy) oraz naj­ grubszy, 1,40 (zielony). Kiedy używa się rapidografów jako narzędzi kreślarskich, aby osiągnąć dobry efekt, niezbędne jest stosowanie jak najlepszych przyrządów architektonicznych, stanowiących podkład pod wykonywane rysunki. Podstawowym narzędziem tego typu jest deska kre­ ślarska. Deska kreślarska stanowi drewnianą lub plastikową płaszczyznę — przymo­ cowujemy do niej papier lub kalkę, na których mamy zamiar wykonywać nasze rysunki. Deski kreślarskie posiadają także przykładnice, czyli zamocowane na trwałe, lecz ruchome elementy (linijki), umożliwiające bardzo dokładne kreślenie równoległych i prostopadłych

52

Projektowanie architektoniczne

linii (rycina 3.13). Dodatkowo wspomagająco używamy dokładnych ekierek (rycina 3.14), linijek bądź krzywików (rycina 3.15). Jak już wspomniałem, podstawowym materiałem do kreślenia za pomocą rapidografu jest kalka, która ze względu na duży stopień śliskości zapobiega niszczeniu rapidografu, pozwalając na szybkie i precyzyjne kreślenie nawet długich linii. Rycina 3.13. Deska kreślarska z przykładnicą Źródło: www.rotring.com z dnia 15.12.2011.

Rycina 3.14. Profesjonalna ekierka Źródło: www.rotring.com z dnia 15.12.2011.

Należy podkreślić, że rapidograf stracił na znaczeniu z powodu wzrostu wymagań klientów odnośnie do jakości i dokładności, a szczególnie szybkości opracowywania rysunków kreślarskich przy jednoczesnym wzroście wymagań natury prawnej co do zawartości projektów architektonicznych. Stał się on natomiast narzędziem wspomagającym pracę kreślarską na komputerze, na przykład w sytuacjach, w których należy dokonać uzupeł­ nień lub poprawek na już wydrukowanych rysunkach wielkoformatowych. Rycina 3.15. Zestaw krzywików Źródło: www.rotring.com z dnia 15.12.2011.

Rozdział 3. ♦ Narzędzia projektowe

53

3.2. Nowoczesne narzędzia rysow nicze — komputer i inne urządzenia 3.2.1. Kom puter jako narzędzie rysow nicze Najpopularniejszym obecnie „przyrządem” kreślarskim, pełniącym również dodatkowe funkcje wspomagające projektowanie, jest komputer (rycina 3.16). Komputer jest elektro­ nicznym narzędziem używanym najczęściej do algorytmicznego przetwarzania tych infor­ macji, które możemy zapisać za pomocą cyfr. Definicja ta nie wyczerpuje oczywiście wszystkich możliwości komputera. Architekci wykorzystują go jednak jako zaawansowane narzędzie kreślarskie, pozwalające na tworzenie, opracowywanie oraz edytowanie rysunków i archiwizację wszelkich danych projektowych. Dodatkowo komputer wspomaga pracę projektową w zakresie wykonywania wizualizacji trójwymiarowych projektowanych obiektów oraz przyspieszania dokonywania różnych obliczeń konstrukcyjnych, a także opracowywania opisów projektów. Widzimy więc, że dla architekta komputer (a obecnie równie często laptop; rycina 3.17) jest narzędziem niezwykle wszechstronnym, umożli­ wiającym znaczne przyspieszenie pracy projektowej oraz zapewniającym bezpieczeństwo, polegające na możliwości bardzo łatwego i szybkiego powielenia czy archiwizacji danych, chociażby na płytach CD lub w przestrzeni wirtualnej. Rycina 3.16. Komputer z monitorem i klawiaturą Źródło: www.hp.com z dnia 10.11.2011.

Rycina 3.17. Laptop Źródło: www.hp.com z dnia 10.11.2011.

54

Projektowanie architektoniczne

Komputer jest jednak, jak wspomniałem, przede wszystkim narzędziem rysowniczym. Nie jest on w stanie zastąpić procesów myślowych zachodzących w głowie architekta — może, co najwyżej, pomóc je zweryfikować (dzięki niemu architekt może na przykład zobaczyć model przestrzenny projektowanego budynku). Komputer pełni funkcję narzę­ dziową, nie projektową. Za pomocą komputera nie możemy więc niczego zaprojektować, ale już narysować — jak najbardziej tak. N ie przeceniając zbytnio roli sztuki m ożna chyba powiedzieć, że w usensownianiu św iata m a ona sw ój niebagatelny udział. Po to, by m ogła to czynić na m iarę sw ojego czasu, m usi je d n a k korzystać z narzędzi, ja k im i dysponuje w spółczesność2.

[P. Zawojski] Rysowanie na komputerze odbywa się przy użyciu programów komputerowych (wykorzy­ stujących obliczenia algorytmiczne). Do najpopularniejszych należą programy typu CAD (ang. C om puter A id e d D esign , w wolnym tłumaczeniu — projektowanie wspomagane komputerowo). W zakres funkcji wspomagających programów CAD wchodzi zatem w szczególności: ♦ kreślenie, ♦ modelowanie przestrzenne (cyfrowe), ♦ tworzenie cyfrowych baz danych (archiwizacja projektów i danych projektowych), ♦ tworzenie wizualizacji i animacji projektowanych obiektów architektonicznych. Najpopularniejszymi programami komputerowymi wykorzystywanymi przez architektów do wspomagania projektowania są obecnie ArchiCAD oraz AutoCAD, ale istnieje oczy­ wiście wiele innych programów przydatnych w pracy projektowej. Pozwalają one na wykonanie części zadań charakterystycznych dla wymienionych programów, szczególnie w zakresie kreślenia. Niemniej ArchiCAD oraz AutoCAD oferują wspomaganie projekto­ wania, obejmujące najpełniejszy wachlarz funkcji dostępnych w programach typu CAD. Ich dużą zaletą jest także możliwość uzyskania, przy odpowiedniej wprawie i doświad­ czeniu, bardzo dużej szybkości sporządzania rysunków architektonicznych oraz wysokiego stopnia dokładności. Dodatkowo zarówno ArchiCAD, jak i AutoCAD współpracują z wie­ loma programami wspomagającymi oraz ulepszającymi poszczególne ich funkcje, na przy­ kład w zakresie wizualizacji lub tworzenia odpowiedniej formy graficznej rysunków bądź też przygotowania samego wydruku. Wykonywanie rysunków na komputerze jest bardzo przydatne i komfortowe w przypadku chęci dokonania dowolnych zmian w naszych projektach. Chciałbym zaznaczyć, że zmian tych dokonujemy w przypadku wykonywania każdego projektu architektonicznego. Ich komputerowa edycja odbywa się szybko i nie ma negatywnego wpływu na estetykę rysunku. Należy też podkreślić olbrzymie możliwości archiwizacyjne komputera. Wszyst­ kie nasze projekty możemy przecież przechowywać w formie cyfrowej, która nie dość, że nie zabiera miejsca w przestrzeni fizycznej, to jeszcze umożliwia wykonywanie dodatko­ wych zmian, a także wydruków naszych projektów. 2 Piotr Zawojski, „»Stara« estetyka w konfrontacji z nowymi mediami”, w: Estetyczne przestrzenie współczesności, praca zbiorowa pod red. A. Zeidler-Janiszewskiej, Wyd. Instytutu Kultury, Warszawa 1996, s. 155.

Rozdział 3. ♦ Narzędzia projektowe

55

Kreślenie za pomocą programów komputerowych charakteryzuje się więc przede wszystkim: ♦ dużą szybkością rysowania, ♦ możliwością dokonywania w prosty sposób zmian i poprawek, czyli edycji rysunków, ♦ łatwością i szybkością archiwizacji, ♦ możliwością powielania projektów w dowolnym momencie. Powyższe informacje wskazują na niezwykle dużą przydatność komputera jako narzędzia służącego do rysowania i archiwizacji danych. Nie wyczerpują jednak wszystkich możli­ wości zastosowania komputera jako pomocy w projektowaniu architektonicznym. Bodaj najważniejszą z nich jest możliwość modelowania trójwymiarowego projektowanych obiektów oraz wykonywania wizualizacji i animacji komputerowych. Dzięki tej możli­ wości architekt może niezwłocznie sprawdzić, czy wykonywany przez niego rysunek architektoniczny nie zawiera błędów, które w innym wypadku można by zauważyć dopiero w trakcie budowy obiektu, co przysporzyłoby klientowi strat finansowych. Oczywiście również makiety są bardzo pomocne w projektowaniu, jednak ich wykonanie zabiera bar­ dzo dużo czasu i nie pozwala na uwzględnianie bieżących zmian projektowych, wyni­ kających choćby z potrzeby dokonania poprawek projektowych.

Rycina 3.18. Wizualizacja komputerowa wnętrza mieszkania — wydzielonej jadalni (arch.arch. Tomasz Malec, Ewa Malec-Wysocka) Źródło: archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec. Chciałbym podkreślić, że w przypadku używania programów komputerowych istotne jest, aby współpracujący ze sobą projektanci korzystali z kompatybilnych programów, zapisu­ jących poszczególne pliki rysunkowe w tych samych formatach (na przykład .pln, .dwg, .dxf). Pozwala to na duże uproszczenie pracy projektowej, związane z brakiem konieczności

56

Projektowanie architektoniczne

często bardzo pracochłonnego przerabiania rysunków. Używanie tych samych lub kompaty­ bilnych programów komputerowych przez projektantów współpracujących ze sobą w ra­ mach jednego biura architektonicznego lub w kilku kooperujących biurach, a także przez projektantów branżowych powinno być zawsze uzgodnione przed rozpoczęciem procesu projektowego. Zaniedbanie tego ustalenia może rodzić poważne, negatywne konsekwencje w postaci dużych opóźnień w pracy projektowej bądź, w wyjątkowych sytuacjach, niemoż­ ności jej kontynuowania. Modelowanie trójwymiarowe na komputerze pozwala na łatwiejsze zaprojektowanie budynku w kontekście otoczenia. Stosunkowo niewielkim nakładem pracy można bowiem opracować otoczenie projektowanego obiektu w nawet dość dużym zakresie terytorial­ nym, na przykład znacznego fragmentu dzielnicy. Dzięki modelowi trójwymiarowemu łatwo można zweryfikować poprawność relacji przestrzennych projektowanych budyn­ ków z obiektami sąsiednimi, praktycznie wykluczając możliwość popełnienia błędów projektowych. Istotny jest również fakt, że możemy badać różne rozwiązania architek­ toniczne w tym samym kontekście przestrzennym, wstawiając je, jak wspomniałem, w otoczenie i sprawdzając ich poprawność projektową. Należy też pamiętać, że wizualizacje komputerowe są bardzo efektownym środkiem komu­ nikacji na polu architektonicznym pomiędzy nami a naszymi klientami (rycina 3.18). Klienci, oglądając wizualizacje komputerowe projektowanych dla nich obiektów bądź założeń krajobrazowych, są w stanie wyobrazić sobie ich wygląd bodaj po raz pierwszy w trakcie całego projektowania. Po obejrzeniu wizualizacji podejmują często decyzje o korekcie, ewentualnie zmianie planów projektowych lub nawet o zmianie architekta. Z tej przyczyny wizualizacje, które nie służą bezpośrednio naszym potrzebom architekto­ nicznym, lecz stanowią fragment materiału projektowego przeznaczonego dla klienta, powinny być opracowywane ze szczególną precyzją.

Rycina 3.19. Wizualizacja komputerowa wnętrza mieszkania —pokoju dziennego (arch.arch. Tomasz Malec, Ewa Malec-Wysocka) Źródło: archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec.

Rozdział 3. ♦ Narzędzia projektowe

57

Wizualizacje komputerowe, będące istotnym elementem opracowania projektowego na różnych jego etapach, nie stanowią jedynej możliwości przedstawienia strony wizualnej naszego projektu. Istnieje też możliwość zastosowania dynamicznej metody prezentacji obiektu, która jest szczególnie interesująca dla naszego klienta, a mianowicie animacji. Za jej pomocą można stworzyć krótki film bądź też prezentację, pokazujące efekty naszych prac projektowych. Animacje komputerowe projektowanych przez nas budynków i założeń krajobrazowych powinny być wykonane tak, aby zasadniczo nie odbiegały od ostatecznej wersji projektowanego obiektu. Jest to szczególnie ważne ze względu na oglądającego je klienta, który po przejrzeniu znacznie uproszczonej wersji może powziąć przypusz­ czenie, że jest to wersja końcowa. Z tej przyczyny tworzenie animacji jest często bardzo pracochłonne. Warto pamiętać o tym, że wizualizacje projektowanych obiektów czy też terenu nieko­ niecznie muszą zaspokajać potrzeby estetyczne architekta bądź jego klienta. Może to być związane z niewielką dokładnością wizualizacji, wynikającą z niedostatecznej ilości czasu przeznaczonego na dopracowanie szczegółów projektowanego obiektu. Dlatego też do poprawy jakości estetyki, a przynajmniej swego rodzaju „twórczego ukrycia” niedopowie­ dzeń projektowych możemy wykorzystać różnego rodzaju programy graficzne i pro­ gramy służące do obróbki zdjęć (w pierwszym przypadku mógłby to być CorelDraw, w drugim — Photoshop). Umożliwiają one wykonanie nawet stosunkowo prostych operacji, które jednak w olbrzymim stopniu poprawiają estetykę naszych wizualizacji. Świetnym przykładem tego typu opracowania jest chociażby zwiększenie kontrastów kolorystycz­ nych albo dodanie efektów „słonecznych” naszej wizualizacji (rycina 3.19). Możliwości dokonania nawet znacznych korekt jest w każdym razie naprawdę wiele. Kolejną zaletą komputera jest to, że może on służyć do opracowywania niezbyt lubianego przez część architektów, dla których rysunek jest podstawową formą komunikacji, opisu projektowego. Za pomocą dowolnego edytora tekstu (najpopularniejsze obecnie to Word oraz OpenOffice) opracowujemy opisy. Możemy w nich zamieścić również mapy lub rysunki szczegółowych rozwiązań architektonicznych, na których przedstawieniu szcze­ gólnie nam zależy (lub oczywiście kiedy jest to niezbędne dla wyjaśnienia części albo całości opisu). Edytory tekstu umożliwiają nam również dokonywanie dowolnych zmian w tekście i znacznie upraszczają archiwizację zmian. Stosowanie kompatybilnych edyto­ rów tekstu przez współpracujące ze sobą nad jednym projektem architektonicznym osoby zaangażowane w proces projektowy znacznie ułatwia komunikację pomiędzy nimi. Lepsza komunikacja przyczynia się z kolei do wzrostu efektywności pracy projektowej. Wobec wymienionych najważniejszych zalet kreślenia na komputerze powinniśmy stwier­ dzić, że narzędzie to — będące w istocie nie tylko kreślarskim, ale wielofunkcyjnym — w olbrzymim stopniu usprawnia pracę architekta. Należy jednak podkreślić, że w żadnym wypadku nie jest ono w stanie, przynajmniej obecnie, zastąpić pracy intelektualnej archi­ tekta. Z tej przyczyny wydaje się, że warto mówić raczej o „kreśleniu komputerowym” niż o „projektowaniu komputerowym”. A my już przecież wiemy, że projektowanie nie polega na kreśleniu, lecz na myśleniu; kreślenie jest jedynie środkiem komunikacji niewer­ balnej oraz archiwizacji. Chciałbym dodać, że istnieją programy komputerowe umożliwia­ jące po wprowadzeniu danych „zaprojektowanie” nowego budynku. Całym procesem pro­ jektowym oraz wprowadzaniem odpowiednich poprawek i udoskonaleń zarządza jednak człowiek.

58

Projektowanie architektoniczne

3.2.2. Narzędzia pom ocnicze — drukarki i skanery Kreślenie za pomocą komputera charakteryzuje się również tym, że ostateczny efekt naszych prac widzimy dopiero po wydrukowaniu wykonanych przez nas rysunków. W tym celu wykorzystujemy drukarkę (rycina 3.20) lub ploter. W przypadku mniejszych rysunków, mieszczących się na formatach do A3 włącznie, zupełnie wystarczające są stan­ dardowe drukarki atramentowe lub laserowe. Jednak w przypadku chęci lub potrzeby wydrukowania większych rysunków, co zdarza się w pracy architekta niezwykle często, zwykła drukarka jest za mała. Używamy wtedy ploterów, za pomocą których drukujemy projekty nawet w formacie A0 i większym. Plotery, podobnie jak standardowe drukarki, posiadają atramentowe lub laserowe głowice drukujące. Niektóre plotery mają dodatkowo funkcję tnącą oraz składającą wyplotowane arkusze. Najczęściej używanymi obecnie dru­ karkami i ploterami w polskich biurach projektowych są urządzenia firm Hewlett-Pac­ kard oraz Epson. Rycina 3.20. Drukarka atramentowa Źródło: www.hp.com z dnia 10.11.2011.

Warto pamiętać, żeby w ramach wyposażania swojego biura projektowego dokonywać zakupów i używać urządzeń wyprodukowanych przez jedną firmę, a najlepiej — jeśli to możliwe — jednego typu. Myślę tu nie tylko o drukarkach i ploterach, ale i o komputerach, skanerach itd. Ułatwia to kontrolę nad zarządzaniem całością sprzętu wspomagającego pracę projektową, na przykład w związku z potrzebą wymiany wkładów drukujących (kartridży) w drukarkach i ploterach atramentowych lub usuwaniem drobnych usterek tego samego typu. Takie ujednolicenie sprzętowe w dużym stopniu sprzyja oszczędności czasu, a więc przyczynia się do obniżenia kosztów pracy biura projektowego. Skanery (a konkretnie skanery płaskie; istnieją również skanery odczytujące obraz trójwy­ miarowy, ale zwykle są one wykorzystywane w innych dziedzinach) są urządzeniami od­ czytującymi obraz i zapisującymi go w naszym komputerze (rycina 3.21). Skaner odczytuje obraz nie od razu, lecz linia po linii, dlatego też jego praca z reguły nie jest wyjątkowo szybka. Dzięki skanerowi możemy na przykład zeskanować mapę terenu, której później użyjemy jako podkładu rysunkowego do opracowania projektu zagospodarowania terenu. Pliki, które otrzymujemy po użyciu skanera, są plikami graficznymi zapisywanymi w for­ matach .jpg, .tiff .bm p itp.

Rozdział 3. ♦ Narzędzia projektowe

59

Praca z urządzeniami elektronicznymi wymaga podstawowego „obycia” technicznego. Powinniśmy potrafić nie tylko obsługiwać opisany wyżej sprzęt komputerowy wraz z urządzeniami peryferyjnymi (drukarkami, ploterami, skanerami itp.), ale i wiedzieć, w jaki sposób zapobiec największym „katastrofom” komputerowym. Mogą one wynikać na przykład z problemów związanych z siecią przesyłu prądu elektrycznego: wszelkiego rodzaju przepięć, wyłączenia dopływu prądu. W tym przypadku dla zabezpieczenia się przed utratą danych warto zaopatrzyć się w urządzenia podtrzymujące dopływ energii elektrycznej do komputera. Powinniśmy również wiedzieć, jak zapobiegać atakom wiru­ sów komputerowych. W tym celu należy używać programów antywirusowych, chociażby avast!, G Data itp., a w razie „zarażenia” komputera — jednego z wielu dostępnych ska­ nerów online. Warto też pamiętać o możliwości ubezpieczenia naszego sprzętu kompute­ rowego z programami projektowymi i innymi włącznie, co jest niezwykle istotne w przy­ padku utraty sprzętu na skutek pożaru, kradzieży czy innej katastrofy. Niemniej wiedza o tego typu zagrożeniach i sposobach zapobiegania im jest nabywana równolegle do naszej pracy ze sprzętem elektronicznym i często okupiona wysokimi stratami.

60

Projektowanie architektoniczne

Pytania sprawdzające: 1. Za pomocą jakich narzędzi rysunkowych wykonujemy szkice, a jakich używamy do tworzenia rysunków architektonicznych? Wymień narzędzia i opisz ich cechy. 2. Wjaki sposób kompatybilność programowa wpływa na współpracę pomiędzy projektantami z różnych biur? Wjaki sposób możemy ją uzyskać? Podaj przykład. 3. Co jest celem wykonywania wizualizacji komputerowych? 4. Wjaki sposób komputer i narzędzia peryferyjne ułatwiają, a w jaki utrudniają pracę architekta?

Rozdział 4.

O współpracy architekta z klientem 4.1. W iedza, doświadczenie i intuicja architekta Architekt może wykonywać swoją pracę w wielu zawodach. Może być projektantem, naukowcem, nauczycielem akademickim, ekspertem, urzędnikiem, konsultantem itd. Ozna­ cza to, że wykształcenie architektoniczne daje nam naprawdę bardzo duże możliwości wykonywania pracy, która będzie nam najbardziej odpowiadała i dawała dużo satysfakcji. Należy podkreślić, że we wszystkich tych zawodach ogromną rolę odgrywa aspekt kul­ turowy, bezpośrednio związany z każdą z wymienionych ról. Dzięki swojej pracy nad samodoskonaleniem, umiejętnościom, fachowej wiedzy i doświadczeniu architekt może działać na korzyść swego klienta, a także dla dobra publicznego, zgodnie z etyką zawodu. Nas jednak interesuje przede wszystkim rola architekta jako projektanta. Na jakość pracy architekta w olbrzymim stopniu wpływają trzy ważne czynniki: ♦ wiedza architekta, ♦ doświadczenie architekta, ♦ jego intuicja. Wiedza architekta jest związana z posiadaniem przez niego wszelkich informacji, które wpływają na proces projektowania dowolnego terenu, budowli bądź budynku. Opiera się ona przede wszystkim na wiadomościach zdobytych w trakcie nauki zawodu w czasie studiów i po studiach architektonicznych — podczas praktyki projektowej. Praktyka projektowa — w najszerszym tego wyrażenia znaczeniu — trwa przez całe życie zawo­ dowe architekta. Wiąże się ona nie tylko z pracą bezpośrednio związaną z projektowa­ niem, ale też z nieustannym dokształcaniem. Z tej przyczyny, kiedy decydujemy się zostać architektem, powinniśmy założyć, że nie wybieramy jedynie zawodu, lecz rów­ nież styl życia. Zdobywanie wiedzy przez architekta łączy się więc nie tylko z praktyką projektową, ale też z badaniami literaturowymi oraz badaniami przestrzeni w zakresie architektury, a często

62

Projektowanie architektoniczne

i urbanistyki. Badania literaturowe są prowadzone w oparciu o różnego typu publikacje — od gazet codziennych aż po fachowe czasopisma dla profesjonalistów, od książek o sztuce po wnikliwe studia badawcze dotyczące wysublimowanych aspektów pracy projektowej. To źródło wiedzy jest niezwykle przydatne — z literatury możemy korzystać w każdym momencie i w każdym kraju, w którym wykonujemy pracę projektową. Należy pamiętać, że to do nas należy ocena jakości danej publikacji oraz jej przydatności w wykonywanej przez nas pracy. Dlatego to my ponosimy odpowiedzialność za stosowanie istniejących sposobów rozwiązywania problemów architektonicznych, które niekoniecznie muszą być adekwatne do naszej pracy. Badania przestrzeni i jej odbiorców są typowo naukowymi źródłami wiedzy o pro­ jektowaniu architektonicznym. Wymienione badania — prowadzone zarówno przy użyciu klasycznych, jak i nowoczesnych metod badawczych — owocują poznaniem i zrozu­ mieniem wielu niejasnych dla nas do tej pory zjawisk. Przykładem może być chociażby badanie stopnia akceptacji przyjętych rozwiązań architektonicznych, wykonane w grupie potencjalnych klientów projektowanego przez nas obiektu. Powinniśmy zwracać uwagę na fakt, że dla architektów zawsze są przydatne te badania, z których mogą oni skorzy­ stać w procesie projektowym. Doświadczenie architekta jest istotnym i wymagającym dużego nakładu pracy źródłem informacji projektowych, powiązanym z czasem trwania oraz intensywnością praktyki zawodowej projektanta. Im dłuższa i intensywniejsza praktyka zawodowa, tym większe prawdopodobieństwo posiadania przez projektanta znacznej wiedzy projektowej. Doświad­ czenie zawodowe w projektowaniu dotyczy w szczególności tych dziedzin projektowych, w których architekt działa najczęściej, na przykład projektowania budynków mieszka­ niowych, obiektów przemysłowych itp. Nie oznacza to jednak, że doświadczenie zdo­ byte w pracy nad budynkami mieszkaniowymi w ogóle nie może się przydać w pracy nad obiektami przemysłowymi. Wiele aspektów projektowych, pomimo różnic wynikają­ cych z odmiennej funkcji obu typów obiektów budowlanych, jest w pewnym stopniu podobnych do siebie. Mam na myśli nie tylko prowadzenie procesu projektowego, organi­ zację biura architektonicznego oraz całą skomplikowaną procedurę uzyskiwania pozwole­ nia na budowę, ale również stronę czysto projektową. Wszystko, co m ożna zaobserw ow ać i zarejestrow ać w umyśle, je s t dodane do kolekcji idei przechow yw anych w pam ięci, działu biblioteki, z której m ożem y skorzystać w p rzypadku problem u. Tak w ięc im w ięcej dośw iadczam y i obserwujem y, tym lepsze p o d ejm u jem y decyzje, a zakres naszych m ożliw ości rośnie1.

[H. Hertzberger] Najciekawszym, choć czasami trudno mierzalnym czynnikiem wpływającym na jakość pracy projektowej jest intuicja architekta. Intuicja w pracy architekta oznacza zdolność do przewidywania sposobu funkcjonowania przestrzeni oraz znajdywania jak najtrafniej­ szych rozwiązań związanych z procesem projektowym i działalnością biura projekto­ wego. W tym przypadku jest związana z wiedzą i doświadczeniem projektanta, a także zdolnością do prawidłowego odczytania potrzeb klienta w zakresie jego oczekiwań co do projektu oraz projektowanego budynku. Intuicyjnymi działaniami dobry architekt może 1 Herman Hertzberger, Lessons fo r Students o f Architecture, 010 Publishers, Rotterdam 2001, s. 5 (tłum. autora).

Rozdział 4. ♦ O współpracy architekta z klientem

63

uzupełniać braki w wytycznych projektowych, wynikające z nieudzielenia mu przez klienta niezbędnych informacji o projektowanym terenie bądź budynku, nieumiejętności werbali­ zacji przez klienta swoich oczekiwań czy braku zgrania zespołu projektowego. Intuicja projektowa jest często raczej efektem wypracowanym w toku rozwoju architekta niż wrodzoną umiejętnością. Wynika z tego, że powinniśmy ją w sobie świadomie kształcić i pielęgnować.

4.2. Czego oczekuje klient? 4.2.1. W yobrażenie klienta o w spółpracy z architektem Oczekiwania klienta względem wyglądu rysunków architektonicznych i sposobów podania wszelkich dotyczących projektowanego obiektu informacji omówiliśmy wcześniej. Nie­ mniej pozostaje jeszcze jeden problem: czego oczekuje klient od samych rozwiązań archi­ tektonicznych? Nasza praca projektowa zmierza do znalezienia jak najkorzystniejszych dla wszystkich stron procesu projektowego rozwiązań architektonicznych przestrzeni. Dotyczy więc klientów, współprojektantów, ludzi zamieszkujących otoczenie czy też przejeżdżających koło pro­ jektowanego obiektu, władz samorządowych, a także szeroko pojętego środowiska natu­ ralnego. Cel, który stawia przed nami nowe wyzwanie projektowe, nie jest więc jeden, jednak bardzo istotne jest szeroko rozumiane dobro naszego klienta. A klient ten wobec naszego projektu może mieć różne oczekiwania. Podstawowe, najczęstsze oczekiwania klienta względem opracowywanych rozwiązań architektonicznych to przede wszystkim: ♦ znalezienie przez nas interesującego rozwiązania architektonicznego przestrzeni, satysfakcjonującego klienta, ♦ wymyślenie takiego rozwiązania architektonicznego, które będzie lepsze od innych, konkurencyjnych rozwiązań, ♦ sprawienie, że to rozwiązanie architektoniczne będzie jak najtańsze, a przynajmniej tańsze od wszelkich wyobrażeń naszego klienta na ten temat, ♦ takie opracowanie architektury projektowanego terenu lub obiektu, które uzyska jak najwyższą akceptację społeczną. Zasadniczy problem w pracy architekta polega więc na znalezieniu odpowiedzi na pyta­ nia, jak pogodzić ze sobą powyższe oczekiwania klientów oraz które z nich są najważ­ niejsze (rycina 4.1). Satysfakcjonujący klienta pod względem funkcjonalnym i estetycznym projekt architekto­ niczny dowolnego budynku lub budowli uwzględnia nie tylko jego oczekiwania względem przestrzeni, ale też nasze sugestie wynikające z profesjonalnego podejścia do projektowania. Przykładowo nasz klient pragnie w środku swojej działki umieścić sześciokondygnacyjny dom jednorodzinny dla jednej osoby z dużą liczbą półpięter, a więc i schodów. Naszym zadaniem jest wtedy wyjaśnienie, że:

64

Projektowanie architektoniczne

MOJA FIRMA

Rycina 4.1. Wyobrażenia klienta i architekta o projektowanym budynku

Źródło: opracowanie własne.

♦ budynek ten najprawdopodobniej będzie za duży w stosunku do potrzeb klienta, ♦ dużo schodów znacznie zmniejszy jego funkcjonalność; wie o tym każdy, kto nawet krótko mieszkał w tego typu budynku. Innym przykładem profesjonalnego podejścia do oczekiwań naszego klienta jest wytłu­ maczenie zasadności stosowania wszelkiego typu zabezpieczeń przeciwpożarowych, zwró­ cenie uwagi na duże ryzyko związane z sytuowaniem budynku na terenach zalewowych bądź osuwiskowych, konieczność wykonania fundamentów, potrzeba zapewnienia dosta­ tecznej ilości miejsc parkingowych i wiele, wiele innych. Pamiętajmy, że ostatecznie zado­ wolenie klienta zależy w największej mierze od tego, czy budynek po realizacji na pod­ stawie naszego projektu architektonicznego będzie prawidłowo funkcjonować w określonym otoczeniu. Z tej przyczyny projekty architektoniczne opracowujemy przy udziale naszego klienta, ale nie zawsze możemy — dla jego dobra oraz dobra kreowanej przez nas przestrzeni — zgodzić się na realizację wszystkich jego pomysłów. Istotnym elementem oczekiwań klienta względem budynku jest wygląd projektowanego obiektu. Budynek powinien według klienta spełniać często różnego rodzaju funkcje repre­ zentacyjne, niezależnie od tego, czy myślimy o pałacu, rezydencji jednorodzinnej, czy też budynku biurowym reprezentującym daną firmę. Funkcje reprezentacyjne, chociaż w ogra­ niczonym zakresie, pełnią nawet obiekty produkcyjne. Trudno nam wyobrazić sobie prze­ cież znaną firmę samochodową produkującą pojazdy w blaszanych barakach. Ugodziłoby to w wizerunek firmy, przyczyniając się pośrednio do spadku sprzedaży jej produktów. Estetyka obiektu oczekiwana przez klienta niekoniecznie musi odpowiadać naszym wyobrażeniom o ładnej przestrzeni. Klient ma prawo nie wiedzieć, że piękny, jaskrawoczerwony kolor jego postmodernistycznego budynku nie wpisze się najlepiej w kolorystykę średniowiecznej dzielnicy zabytkowej miasta. Podobnie ma on prawo nie wiedzieć, że usy­ tuowanie drewnianego jednorodzinnego budynku pomiędzy jedenastopiętrowymi blokami z płyty nie doda temu budynkowi uroku, a na pewno pogorszy jego wizerunek oraz wygląd całego osiedla (rycina 4.2). Naszym zadaniem jest więc wytłumaczenie klientowi braku zasadności stosowania wielu rozwiązań pogarszających estetykę projektowanego obiektu bądź terenu, a tym samym estetykę często bardzo ciekawego i atrakcyjnego otoczenia.

Rozdział 4. ♦ O współpracy architekta z klientem

65

Rycina 4.2. Naszym zadaniem je st wytłumaczenie klientowi, dlaczego jego pierwsze wyobrażenie o swoim budynku niekonieczne musi się komponować z otoczeniem Źródło: opracowanie własne. Satysfakcja estetyczna sensu largo to teren nader trudnych do przep ro w a d zen ia opisów, analiz i interpretacji; gdy, na przykład, dokonana zo sta n ie „ a to m iza cja ” tego rodzaju doznania, w ów czas sam o zjaw isko zo sta je zw ulgaryzow ane, n adm iernie uproszczone; nie do uchw ycenia je s t je g o w ielopłaszczyznow ość czy też w ielow arstw ow ość, za ś p ró b a w ydobycia istoty kończy się stw ierdzeniem bezradności intelektualnej, p rze w a g i niezna­ nego n a d eksplikacją2.

[M. Gołaszewska] Jak mogliśmy się zorientować, znalezienie takiego rozwiązania architektonicznego prze­ strzeni, które będzie interesujące dla klienta w świetle jego oczekiwań, jest zadaniem skom­ plikowanym i wymaga znajomości przynajmniej podstaw psychologii. Potrzeba do tego często wielu rozmów i konsultacji, a ich wynik może zaskoczyć nie tylko naszego klienta, ale i nas samych. Niemniej wszelkie nasze działania projektowe powinny zmierzać do zre­ alizowania nie tych pierwszych, czasami jeszcze nie do końca przemyślanych pomysłów, ale tych, które w odpowiedniej perspektywie czasowej jak najlepiej się przysłużą klientowi. Po­ nadto działania projektowe powinny się przyczyniać do wzrostu atrakcyjności kreowanej przez nas przestrzeni, w tym otoczenia projektowanego budynku bądź terenu. Kolejnym aspektem oczekiwań klientów względem naszej pracy projektowej jest znale­ zienie rozwiązania architektonicznego pod różnymi względami lepszego od innych, kon­ kurencyjnych rozwiązań podobnego problemu projektowego, a znajdujących się na przy­ kład w najbliższym otoczeniu. Pierwszym krokiem projektowym w przypadku tego rodzaju oczekiwań klienta jest ustalenie, co rozumiemy pod pojęciem „lepsze rozwiązanie archi­ tektoniczne”. Może to być funkcjonalne, lepiej dostosowane do potrzeb klienta wnętrze budynku lub mieszkania. Może to być również bardziej przejrzysty układ funkcjonalny centrum handlowego lub budynek wielorodzinny o lepszej kolorystyce w stosunku do budynku sąsiedniego. Wreszcie, pod pojęciem „lepsze rozwiązanie architektoniczne” możemy także rozumieć wyższy bądź niższy budynek, jaśniejszy bądź ciemniejszy odcień koloru wykończenia pomieszczeń biurowych itp. Po ustaleniu znaczenia terminu „lepsze rozwiązanie architektoniczne” należy się zastano­ wić wspólnie z klientem, które z możliwych ulepszeń jesteśmy w stanie zastosować i co one faktycznie zmienią. Może się bowiem okazać, że ciemniejsza elewacja przy innym oświetleniu będzie wyglądać nieestetycznie. 2 Maria Gołaszewska, Estetyka współczesności, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, s. 15.

66

Projektowanie architektoniczne

Podsumowując, rozpoczęcie poszukiwań „lepszych rozwiązań architektonicznych” wymaga: ♦ ustalenia, od czego (na przykład od jakiego budynku) nasze rozwiązania architektoniczne mają być lepsze, ♦ wyjaśnienia, pod jakim względem powinny być lepsze (funkcja, estetyka, konstrukcja?), ♦ zorientowania się, czy wynikające z tego sposobu rozumowania zmiany rzeczywiście przyczynią się do polepszenia jakości naszego projektu. Wybór najtańszego według naszego klienta rozwiązania architektonicznego jest zadaniem stosunkowo prostym. Większość klientów, wyłączywszy tych, którzy są w stanie zapłacić każde pieniądze za odpowiedni wygląd obiektu, oczekuje od nas stosowania rozwiązań projektowych nie tylko atrakcyjnych oraz funkcjonalnych, ale równocześnie najtańszych. Warunkiem, który powinien być koniecznie przez nas spełniony, jest znalezienie takiego rozwiązania danego problemu projektowego, które będzie bezpieczne dla użytkowników, a także nie będzie powodować dysonansu estetycznego pomiędzy nowo projektowaną prze­ strzenią a istniejącym otoczeniem. Trudno bowiem uznać za właściwe stosowanie balu­ strad ze zniszczonego drewna lub też przerdzewiałego zbrojenia w stropach żelbetowych oraz wielu innych, podobnie zagrażających bezpieczeństwu użytkowników rozwiązań. Dopuszczalne przez architekta najtańsze rozwiązanie architektoniczne jest więc tym, które pomimo niskiej ceny pozwala na zachowanie bezpieczeństwa użytkowników obiektu lub terenu projektowanego oraz nie pogarsza jego estetyki. Ostatnim z najważniejszych wyobrażeń klientów o „projekcie doskonałym” jest oczekiwa­ nie od nas opracowania takiej architektury projektowanego terenu lub obiektu, która uzyska jak najwyższą akceptację i podziw społeczny. Jak już wiemy, dotyczy to szcze­ gólnie tych obiektów lub też terenu, z którymi klient jest szczególnie mocno związany emocjonalnie czy których jedną z najważniejszych funkcji jest funkcja reprezentacyjna. Omawiane przez nas wyobrażenie klienta jest najczęściej związane z wyglądem rezy­ dencji, obiektu biurowego bądź handlowego. W tym przypadku etap projektowy należy poprzedzić badaniem ankietowym przeprowadzonym wśród potencjalnych odbiorców projektowanej przez nas architektury. Dopiero na podstawie tych badań możemy ocenić, jaka architektura oraz jakie rozwiązania architektoniczne znajdą powszechną akceptację. Należy też zawsze pamiętać, że my, architekci, również posiadamy wiedzę i popartą doświadczeniem opinię o tym, co jest bardziej lub mniej estetyczne. Niemniej to nie my najczęściej jesteśmy odbiorcami projektowanej przez nas architektury. Dlatego też należy prowadzić badania opinii wśród innych ludzi, niebędących ekspertami w tej dziedzinie, a korzystających z zaprojektowanych przez nas obiektów i terenów. Reasumując, dobór rozwiązań architektonicznych pozwalających na akceptację projektowanych obiek­ tów i terenów należy przeprowadzić po uprzednim zapoznaniu się z opinią osób, które mogą się stać ich użytkownikami. Przedstawione oczekiwania klientów względem opracowywanych przez nas rozwiązań architektonicznych stanowią usystematyzowanie jedynie najważniejszych grup wyobrażeń. Nie wyczerpują one niewątpliwie wszystkich oczekiwań klientów wobec architekta; w zależności od typu projektu, a nawet osobowości i charakteru ich oczekiwania wzglę­ dem naszej pracy i jej efektów mogą się w różnym stopniu zmieniać. Ważne jest, abyśmy mogli te oczekiwania spełnić z pożytkiem dla klienta i kreowanej przez nas przestrzeni.

Rozdział 4. ♦ O współpracy architekta z klientem

67

4.2.2. W yobrażenie architekta o w spółpracy z klientem Po omówieniu oczekiwań klienta względem architekta przyszła pora na zastanowienie się nad sytuacją odwrotną: jakie są nasze oczekiwania wobec klientów? Jak wyobrażamy sobie naszą pracę z klientami? Ostatecznie one również odgrywają istotną rolę w procesie projektowym. Najważniejsze oraz najczęstsze z naszych oczekiwań wobec klientów to: ♦ uzyskanie należnej zapłaty za swoją pracę, ♦ umożliwienie nam projektowania bez jakichkolwiek ograniczeń, ♦ utrzymywanie takiej częstotliwości spotkań z klientem, która pozwala nam na kontrolę całego procesu projektowego, a najlepiej z pominięciem klienta przy podejmowaniu wszelkich decyzji, ♦ wyrażanie zachwytu z powodu naszych wybitnych osiągnięć projektowych. Oczekiwania architektów wobec ich klientów są więc skierowane na podtrzymanie etosu pracy twórczej i niezależnej, również w aspekcie finansowym. Oczywiście, chociaż speł­ nienie wszystkich naszych oczekiwań, także na polu współpracy z klientami, jest praktycz­ nie niemożliwe — najważniejsze jest zawsze uzyskanie zapłaty za wykonaną pracę. Umożliwienie nam projektowania bez ograniczeń nie może dotyczyć aspektu finanso­ wego, bowiem zawsze istnieją granice opłacalności przedsięwzięcia budowlanego, których przekroczenie stawia pod znakiem zapytania zasadność całej inwestycji. Trudno bowiem inwestować w deweloperski budynek wielorodzinny, dając jednocześnie architektowi wolną rękę w sprawach finansowych. Dlatego też przed rozpoczęciem projektowania należy ustalić z naszym klientem następujące kwestie: ♦ ile pieniędzy jest on w stanie przeznaczyć na poszczególne etapy inwestycji, włączając w to zarówno projektowanie, jak i jej realizację, ♦ kto według niego ma zostać ostatecznym odbiorcą inwestycji — na przykład mieszkania, domu itp. (bogaty nabywca mieszkania, biedny rencista, właściciel sklepu, kina itp.). Powinniśmy zatem zauważyć, że oczekiwania naszych klientów dotyczące strony finan­ sowej i możliwości jak najlepszego wykorzystania powierzchni stosowanych przez nas roz­ wiązań architektonicznych są często zasadne (rycina 4.3). Wyjątki są związane jedynie z tymi sytuacjami, w których klient po prostu nie wie, że pro­ ponowane przez nas rozwiązanie architektoniczne jest tańsze lub też przyniesie mu zysk w najbliższej przyszłości. Przykładem może być tu zastosowanie materiałów wyższej jakości w budynkach prze­ znaczonych dla ludzi zamożniejszych. Klient może nie wiedzieć, że ludzie ci są w stanie zapłacić dużo większe pieniądze za lepszej jakości parapety lub stolarkę okienną, a równo­ cześnie zrezygnować z zakupu mieszkania niespełniającego ich wysokich standardów estetycznych. W tym momencie warto wytłumaczyć klientowi zależność pomiędzy zasto­ sowaniem droższego rozwiązania architektonicznego a zyskiem przy sprzedaży miesz­ kania. Poruszanie się na polu zagadnień ekonomicznych inwestycji jest często przed­ sięwzięciem trudnym i skomplikowanym, szczególnie gdy nie wiemy, jakie są intencje

68

Projektowanie architektoniczne

a)

b)

Rycina 4.3. Rzuty kondygnacji: a) parkingu podziemnego, b) parteru koncepcji projektowej centrum handlowo-usługowego, opracowane na potrzeby rozmów z klientem; w związku z tym szczególną uwagę zwrócono na liczbę miejsc postojowych w budynku, a także na zaprojektowanie ja k największej przestrzeni handlowo-usługowej (arch.arch. E. Stachura, T. Malec,) Źródło: archiwum firmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura.

Rozdział 4. ♦ O współpracy architekta z klientem

69

inwestycyjne klienta dotyczące chęci przeznaczenia na tę inwestycję określonych środków finansowych. Dlatego też wszelkie problemy i niedomówienia mogące wpłynąć niekorzyst­ nie na proces projektowy i utrudnić nam podejmowanie właściwych decyzji powinny zostać wyjaśnione na samym początku współpracy z naszym klientem. W innym przy­ padku będziemy musieli się liczyć z występowaniem dużych trudności nie tylko w trakcie procesu projektowego, a także na dalszych etapach inwestycji, czyli w trakcie budowy. Stosunkowo popularne wśród osób niebędących profesjonalistami w dziedzinie budow­ lanej jest również twierdzenie, że zaprojektowanie przez architekta ciekawszego, nowo­ czesnego budynku o oryginalnym kształcie i nowatorskim podejściu do funkcji jest niebez­ pieczne, chociażby ze względu na niską akceptowalność społeczną tego typu rozwiązań. Twierdzenie to, z gruntu fałszywe w odniesieniu do przemyślanych rozwiązań archi­ tektonicznych, niesie za sobą ryzyko pozostania przy projekcie może mniej ciekawym i gorzej wkomponowanym w otoczenie, lecz za to już sprawdzonym. W efekcie tego często powstaje architektura odtwórcza, nieciekawa, o stosunkowo niskim poziomie funkcjonal­ nym i estetycznym. W tej sytuacji naszym zadaniem jest wskazanie klientowi zalet i wad obu rozwiązań architektonicznych w celu osiągnięcia kompromisu. Należy jednak pamiętać, że tego typu obawy u naszych klientów wiążą się najczęściej z ich osobistymi przekonaniami i ich własnym oglądem rzeczywistości, dlatego w tych negocjacjach musimy zachować daleko idącą wyrozumiałość. Następnym często spotykanym oczekiwaniem architekta jest chęć ograniczenia kontaktów z klientem w celu wzmocnienia własnej pozycji w całym procesie projektowym, a może i nawet w całej inwestycji. Należy pamiętać, że inicjatywa inwestycyjna związana z podj ęciem decyzji o rozpoczęciu projektowania oraz finansowanie inwestycji leżą w gestii klienta. Z tej też przyczyny postępowanie mające na celu ograniczenie jego roli w inwe­ stycji nie jest dobrym pomysłem. Należy więc dążyć do tego, aby klient miał również poczucie pełnego uczestnictwa w podejmowaniu wszelkich ważniejszych decyzji projektowych; ostatecznie to my jesteśmy usługodawcami (rycina 4.4). Ograniczenie roli klienta może jednak dotyczyć podejmowania decyzji w kwestiach typowo profesjonalnych, należących do warsztatu architekta, a nie do końca zrozumiałych dla osób niemających odpowiedniego przygotowania do funkcjonowania w branży archi­ tektonicznej. W tym przypadku możemy zażądać od klienta pozostawienia tylko i wyłącznie w naszej gestii wyboru sposobu rozwiązywania określonych problemów projektowych. Przykładem mogą tu być sposoby projektowania różnych typów stref funkcjonalnych określonych obiektów budowlanych, dobór typu konstrukcji właściwej dla danego typu obiektu czy też podejmowanie decyzji związanych z wszelkiego rodzaju trudniejszymi zagadnieniami projektowymi. Pragnienie doznania akceptacji na polu projektowym oraz uznania dla naszych osiągnięć jest właściwe wszystkim autorom prac o twórczym charakterze, nie tylko projektowym. W przypadku projektowania architektonicznego najbardziej usatysfakcjonowani bylibyśmy niewątpliwie wtedy, gdyby nasza praca wywoływała zachwyt klienta przy jednoczesnym podziwie informowanego o tym środowiska zachwyconych projektantów — konkurentów. Niestety, zdarza się to niezmiernie rzadko. Uznanie dla naszej pracy może wynikać rów­ nocześnie z różnych pobudek o pozytywnym lub negatywnym charakterze, na przy­ kład chęci obniżenia naszych apanaży w zamian za „docenienie” naszej pracy, dlatego też nie należy przywiązywać do niego zbyt wielkiej wagi. Z drugiej strony powinniśmy dbać o reklamę naszej pracy twórczej.

70

Projektowanie architektoniczne

Rycina 4.4. Konsultacje z klien — wyjaśnienie zasadności proponowanego rozwiązania projektowego w celu uzyskania jego akceptacji Źródło: opracowanie własne

Nasze oczekiwania względem współpracy z klientem nie zawsze są możliwe do zrealizo­ wania. W wielu przypadkach prowadzi to do skomplikowania relacji pomiędzy archi­ tektem a jego klientem. Należy sobie zdawać sprawę, że główny ciężar tej komunikacji spoczywa na nas jako na profesjonalistach odpowiedzialnych za relacje z klientem oraz kształtowanie przestrzeni.

4.2.3. Najw ażniejsze potrzeby klientów na przykładzie budynków m ieszkaniowych — studium przypadku Projektowanie obiektów i budynków, a szczególnie budynków mieszkaniowych wymaga odpowiedniego rozeznania potrzeb przyszłych mieszkańców. Przedstawiony przykład budynku mieszkalnego ma na celu zapoznanie nas z potrzebami, które mniej lub bardziej świadomie znamy już od dzieciństwa. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że posiadanie miejsca zamieszkania jest jedną z najistotniejszych potrzeb człowieka, w związku z czym w olbrzymim stopniu wpływa na jakość życia. Niezaspokojenie tej potrzeby, a w krań­ cowym przypadku — brak miejsca zamieszkania będzie więc rodzić negatywne konse­ kwencje także w innych sferach życia. W przypadku budynków mieszkaniowych znaczna część zaspokajanych przez nie potrzeb człowieka pozostaje niezmienna od setek, a może i tysięcy lat. Myślę tu przede wszystkim o: ♦ potrzebie posiadania miejsca wypoczynku zarówno dziennego, jak i nocnego, chroniącego przed wpływem niekorzystnych czynników atmosferycznych, ♦ potrzebie bezpieczeństwa w miejscu zamieszkania3. Warunki atmosferyczne pod różnymi szerokościami geograficznymi ulegają większym lub mniejszym zmianom, najczęściej w cyklach dobowych i rocznych, ale nie tylko; spoty­ kamy się także z trudnymi do przewidzenia zjawiskami atmosferycznymi, na przykład cyklonami, powodziami itp. Ponieważ z reguły nie sprzyjają one człowiekowi, powinni­ śmy tak projektować miejsce zamieszkania, aby móc ich całkowicie uniknąć bądź też zminimalizować ich wpływ. Warunki atmosferyczne naszej strefy klimatycznej są dobrze rozpoznane i w dużej mierze przewidywalne. Pozwoliło to na opracowanie standardów 3 Szerzej o potrzebach człowieka i zasadach kształtowania zdrowego środowiska mieszkaniowego w: Grażyna Schneider-Skalska, Kształtowanie zdrowego środowiska mieszkaniowego. Wybrane zagadnienia, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2004.

Rozdział 4. ♦ O współpracy architekta z klientem

71

i norm projektowych, dotyczących sposobu kształtowania budynków mieszkalnych, tak aby struktura ich przestrzeni korelowała z wymaganiami środowiska zewnętrznego. Elementami wymienionych standardów, powszechnie znanymi i mającymi odzwiercie­ dlenie w regulacjach prawnych, są między innymi: ♦ kąt nachylenia dachu, ♦ sposób budowy ścian różnych typów budynków ze szczególnym uwzględnieniem konieczności ich docieplenia, ♦ wielkość pomieszczeń, zależna chociażby od długości spędzanego w nich czasu, ♦ wymiary oraz rozmieszczenie okien, ♦ sposób kształtowania granicy pomiędzy wnętrzem a otoczeniem budynku (wiatrołap, ganek itp.) i wiele innych. Powinniśmy pamiętać, że w szczególnych przypadkach, kształtując przestrzeń budynków mieszkalnych, jesteśmy „zmuszeni” do nieprzestrzegania wspomnianych standardów. Myślę tu mianowicie o rozwiązywaniu złożonych problemów projektowych wymagają­ cych kompleksowego ujęcia lub o projektach posiadających silny rys indywidualny. Niemniej wymienione przykładowe standardy kształtowania budynków mieszkaniowych w dużym stopniu ułatwiają prace projektowe. Opracowane rozwiązania problemów zwią­ zanych z wpływem warunków klimatycznych na budynki mieszkaniowe pozwalają archi­ tektom na skoncentrowanie się na innych, często ważniejszych problemach projektowych. Kolejna z przedstawionych potrzeb, zaspokajanych za pomocą przestrzeni budynków mieszkalnych, czyli posiadanie poczucia bezpieczeństwa, jest niezwykle istotna dla każ­ dego z nas. Brak tego poczucia skutkuje nieustannym stresem, utrudniającym bądź nawet uniemożliwiającym normalną egzystencję. Trudno bowiem o wypoczynek w miejscu, w którym nieustannie czujemy się zagrożeni. Prawidłowo zaprojektowana przestrzeń dzięki ładowi przestrzennemu daje więc jej użytkownikowi poczucie bezpieczeństwa. Wynika z tego, że jednym z zasadniczych problemów projektowych jest stworzenie takiej czytelnej i łatwo oswajalnej przestrzeni mieszkaniowej, której mieszkańcy nie są narażeni na żadne niebezpieczeństwo. Niebezpieczeństwo to może mieć różne źródła; najczęściej jednak jego przyczyną jest możliwość wtargnięcia osoby nieproszonej, na przykład zło­ dzieja, do przestrzeni prywatnej. Z tego powodu powinniśmy tak kształtować przestrzeń, aby zminimalizować to zagrożenie. Oznacza to, że należy pamiętać nie tylko o zastosowa­ niu różnego typu zabezpieczeń (kraty, rolety antywłamaniowe, zamki w drzwiach itp.), ograniczających ryzyko napadu bądź kradzieży, ale również o kształtowaniu przestrzeni w taki sposób, aby było to jak najmniej prawdopodobne lub wręcz niemożliwe. Mam tu na myśli unikanie projektowania takich rozwiązań przestrzennych, ze względu na które możemy być narażeni na zagrożenie, na przykład ciemnych, niedoświetlonych zaułków w korytarzach itp. Bardzo istotne dla poczucia bezpieczeństwa jest też stworzenie odpowiednich granic pomiędzy strefą prywatną a strefą publiczną. Do pierwszej z nich dostęp może mieć tylko jedna osoba bądź wybrane osoby, natomiast do drugiej — większa liczba ludzi, nieko­ niecznie dobrze się znających lub nieznających się wcale. Przykładem pierwszej z wymie­ nionych stref jest mieszkanie lub też jego pomieszczenia (gabinet, pracownia itp.). W tej strefie, do której dostęp mogą mieć nieliczne osoby, możliwość zaistnienia zjawiska

72

Projektowanie architektoniczne

interakcji międzyludzkich jest niezwykle ograniczona i obejmuje co najwyżej kilka osób. W strefie publicznej — korytarz czy hall budynku, teren przed budynkiem itp. — prze­ ciwnie, interakcje międzyludzkie mogą dotyczyć wielu osób. Wynika z tego, że ilość moż­ liwych kontaktów pomiędzy ludźmi maleje wraz ze stopniem zwiększenia prywatności przestrzeni. W zależności od naszych założeń projektowych możemy przesuwać granicę pomiędzy strefą prywatną a publiczną. W niektórych przypadkach możemy również wyznaczyć tę granicę w mniej oczywisty sposób, dając jej użytkownikom większy wybór w zakresie samodzielnego podejmowania decyzji o jej zakreśleniu. Projektowanie obu typów przestrzeni wymaga uważnego rozpoznania potrzeb potencjal­ nych mieszkańców — użytkowników projektowanej przestrzeni. Pewnym ułatwieniem jest fakt, że potrzeby te mają wiele wspólnych elementów w obrębie jednej strefy kultu­ rowej; w naszym przypadku środkowoeuropejskiej. Utrudnienie stanowią podziały o cha­ rakterze społecznym, wpływające na zróżnicowanie potrzeb i możliwości ekonomicznych w odniesieniu do przestrzeni mieszkaniowej. Stopień zaspokojenia wyżej wymienionych potrzeb w zasadniczy sposób wpływa na jakość zamieszkiwania w projektowanej przez nas przestrzeni mieszkaniowej. W im większym stopniu potrzeby te zostaną zaspokojone przez projektanta, tym lepszą przestrzeń będzie on w stanie stworzyć. Część potrzeb człowieka ulega zmianom. Są to przede wszystkim potrzeby związane z: ♦ stylem życia, obejmującym zarówno rekreację, jak i pracę, ♦ estetyką przestrzeni mieszkaniowej. Styl życia obejmuje nie tylko zagadnienia związane ze spędzaniem czasu wolnego, ale i czasem pracy. W obecnym świecie tak zwany „wolny czas” w coraz większym stopniu przenika się z czasem pracy. Wielokrotnie możemy zaobserwować, że w czasie urlopów wiele osób, szczególnie spośród przedstawicieli wolnych zawodów, a więc i architektów oraz kadry zarządzającej, konsultuje na odległość wiele mniej lub bardziej skompliko­ wanych zagadnień związanych z wykonywaną przez nich pracą. W ten sposób również miejsca zamieszkania często są zamieniane w biura, a życie codzienne coraz częściej i płynniej przenika się z pracą zawodową. Rozpoznanie potrzeb naszych klientów na płaszczyźnie ich życia zawodowego jest więc coraz bardziej istotne ze względu na zmianę postrzegania miejsca zamieszkania, niesłużącego już tylko i wyłącznie do wypoczynku i rekreacji, ale i pracy (rycina 4.5). Relacja pomiędzy spędzanym w mieszkaniu czasem wolnym oraz czasem pracy w dużym stopniu warunkuje bowiem układ funkcjonalny mieszkania (rycina 4.6). W tym miejscu warto wspomnieć o rosnącej społecznej akceptacji dla innych niż trady­ cyjne stylów życia. Chociaż jak do tej pory nadal zajmują one w naszym społeczeństwie niszową pozycję, w dużej mierze dotyczą ludzi mających istotne znaczenie społeczne i ekonomiczne. W związku z tym możemy założyć, że ich rola jako osób wyznaczających nowe trendy w zachowaniach społecznych będzie systematycznie rosła. Efektem tego może być z jednej strony rosnący stopień indywidualizacji potrzeb mieszkaniowych, a z dru­ giej — większa świadomość w zakresie swoich potrzeb i oczekiwań, również w przy­ padku kwestii dotyczących miejsca zamieszkania.

Rozdział 4. ♦ O współpracy architekta z klientem

73

Rycina 4.5. Przykład opracowania wstępnej koncepcji projektowej dwukondygnacyjnego domu jednorodzinnego w oparciu o rozpoznane w trakcie rozmowy potrzeby klientów —przyszłych mieszkańców (arch.arch. Tomasz Malec, Ewa Malec-Wysocka)

Źródło: archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec.

Estetyka przestrzeni mieszkaniowej w odniesieniu do budynku jest zawsze zależna od aktualnie obowiązującego stylu architektonicznego oraz od szeroko pojętych możliwości uczestników całego procesu budowy nowego budynku mieszkalnego. Możliwości te obej­ mują, co warto podkreślić, zarówno stronę ekonomiczną, jak i ich wykształcenie w tej dziedzinie. Aktualnie panujący styl architektoniczny wywiera ogromny wpływ na działania projektowe architekta. W efekcie tego możemy się spodziewać upodobnienia do siebie powstaj ących budynków mieszkaniowych, co możemy zaobserwować w przestrzeni pol­ skich miast i wsi. Należy tu zaznaczyć, że pojęcie „upodobnienie” może się odnosić zarówno do pozytywnych, jak i negatywnych aspektów estetyki budynków mieszkalnych, na przykład do powielania złych rozwiązań kolorystycznych budynków wielokondygna­ cyjnych. Często jednak w polskiej rzeczywistości przestrzennej możemy zaobserwować nie

74

Projektowanie architektoniczne

Rycina 4.6. Schematyczne opracowanie układu funkcjonalnego (arch. Tomasz Malec) Źródło : archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec.

BUt)VK/£U tMte<ĄA>y$rtiACM3l/l tyle stosowanie podobnych rozwiązań przestrzennych, co zachowywanie dużej odrębności architektonicznej poszczególnych obiektów, podkreślającej indywidualizm ich właścicieli bądź użytkowników. Pojedyncze mieszkania pod względem rozwiązań estetycznych ulegają o wiele większej indywidualizacji, niż ma to miejsce w przypadku całych budynków. Mieszkania różnią się od siebie w zależności od wielu czynników o złożonym charakterze, począwszy od ekonomicznych, a skończywszy na psychologicznych. Projektując wystrój mieszkania, powinniśmy wziąć pod uwagę tę złożoność, czyli rozpoznać potrzeby jego przyszłych użyt­ kowników w sposób wielopłaszczyznowy. Wymaga to od nas dużej, interdyscyplinarnej wiedzy, obejmującej nie tylko zagadnienia związane z architekturą, ale i ekonomią, socjo­ logią, ergonomią i, wreszcie, psychologią. Reasumując, wykonanie prawidłowego projektu architektonicznego wymaga bardzo dobrego rozpoznania potrzeb przyszłych użytkowników projektowanej przestrzeni. Rozpoznanie to w dużym stopniu wpłynie na jakość tworzonego przez nas projektu, a więc i na jakość obiektu lub krajobrazu. Nieprawidłowe rozpoznanie wymienionych potrzeb bądź nawet jego brak może skutkować niedoborem przesłanek do podjęcia trafnych decyzji projektowych.

4.3. Które rysunki (i jak) pokazujem y naszym klientom ? Nim pokażemy naszym klientom efekt pracy projektowej, musimy się zastanowić, co dokładnie powinniśmy im przedstawić. Nie zawsze musi to być efekt pracy z użyciem sprzętu komputerowego. Szczególnie w początkowej fazie projektowej klient woli się zapoznać z efektami naszej pracy intelektualnej. Wtedy też należy pamiętać o rysowaniu ręcznym, a przede wszystkim o wszelkiego rodzaju szkicach koncepcyjnych.

Rozdział 4. ♦ O współpracy architekta z klientem

75

Klienci, choć czasami sprawiają wrażenie, że ich to w ogóle nie interesuje, chcą panować nad planowaniem zmian przestrzeni, podobnie jak architekci. Podstawą „panowania” nad zmianami przestrzeni jest jej zrozumienie i wyobrażenie — a jedyną drogą do tego jest odczytanie i zrozumienie naszych rysunków. Niektórzy spośród naszych klientów mogą mieć pewne problemy z odczytywaniem i rozumieniem rysunków. Nie dotyczy to oczywiście jury konkursów architektonicznych, w których zasiadają architekci lub specjaliści z dziedzin pokrewnych, potrafiący odczyty­ wać szkice i rysunki architektoniczne. Większość ludzi w celu komunikacji z drugim człowiekiem posługuje się mową, a nie samym rysunkiem (rycina 4.7). Dlatego też klienci starają się obrazowo opowiedzieć o swoich wyobrażeniach związanych z przestrzenią i niejako automatycznie oczekują podobnego sposobu przekazywania informacji. Naj­ częściej jednak natrafiają na rysunek i zadowolonego z siebie architekta, który zawarł na tym rysunku efekty swojej wielogodzinnej pracy i często uważa, że komentarz jest zby­ teczny. W ten sposób stwarzamy pole do powstania wzajemnego niezrozumienia i nie­ rozwiązywalnych konfliktów. Aby tego uniknąć, powinniśmy pamiętać o innym sposobie odbioru naszych rysunków przez klientów. Każdy przedstawiany przez nas klientowi rysunek wymaga obszernego komentarza, połączonego ze sprawdzaniem (oczywiście bar­ dzo dyskretnym) aktualnego stanu zrozumienia danego rysunku. Ponadto w przypadku widocznego niezrozumienia przez klienta dowolnego aspektu projektowego należy powtó­ rzyć komentarz w taki sposób, by nie obawiał się on w przyszłości zadawać pytań. Do takiego prowadzenia profesjonalnej rozmowy projektowej, poza cierpliwością architekta, potrzeba również nieco spokoju i odizolowania od bodźców zewnętrznych — na przy­ kład nieustannego odbierania przez naszego klienta połączeń telefonicznych. Przed taką rozmową wszyscy powinniśmy wyłączyć bądź ściszyć nasze telefony komórkowe. Rozsądny i rzeczowy komentarz do naszych rysunków to jeszcze nie wszystko. Ostatecznie opowiadamy o rysunkach przedstawiających efekty naszych przemyśleń projektowych oraz konkretne rozwiązania problemów przestrzennych. Dlatego sposób przedstawienia na papierze tych rysunków również powinien być jak najbardziej czytelny i zrozumiały dla klienta, a najlepiej — oddziałujący na wyobraźnię (rysunki 4.8 i 4.9). Przede wszystkim nie powinniśmy pokazywać niczego, co narysowaliśmy na małych kawałkach papieru, a szczególnie na wyrwanych kartkach z postrzępionymi brzegami. Papier ten powinien być duży, nie może być porwany ani pomięty; najlepiej, by w trakcie transportu został zwi­ nięty w zabezpieczony przed deszczem rulon, zwłaszcza gdy to my jedziemy na spotkanie z naszym klientem. Na tym papierze w czytelny sposób rysujemy szkice koncepcyjne w technice czarno-białej lub kolorowej. Należy też pamiętać, że pewne rozwiązania architektoniczne, na przykład sposób zamoco­ wania okna, mogą w danym momencie mniej interesować klientów od, chociażby, elewacji, którą będzie oglądać sąsiad lub „mniej lubiany” członek rodziny. Preferencje klientów w tym zakresie powinniśmy rozpoznać przed spotkaniem, w czasie którego przedstawiamy nasze prace projektowe po raz pierwszy. Po zaakceptowaniu przez klienta pierwszych szkiców projektowych, przedstawionych naj­ częściej w formie szkicowej, nadchodzi pora na zaprezentowanie pełniejszych opracowań, uwzględniających większą liczbę rozwiązań architektonicznych. W tym momencie archi­ tekt powinien być już dobrze zorientowany, czy jego klient preferuje tradycyjne rozwią­ zania architektoniczne, czy wręcz przeciwnie — nowoczesne, dokładne rysunki, a może

76

Projektowanie architektoniczne

Rycina 4.7. Powyższe rysunki, przedstawiające elewacje domu jednorodzinnego, są zrozumiałe chyba dla każdego klienta; sylwetki ludzi przedstawiono dla zwiększenia czytelności skali i proporcji budynku (arch. Tomasz Malec) Źródło: archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec. nawet luźne koncepcje o zróżnicowanej dokładności. W zależności od podejścia klienta na kolejnym etapie uzgadniania z nim wybranych, najważniejszych rozwiązań projek­ towych pokazujemy mu opracowania o adekwatnym do jego oczekiwań poziomie dokład­ ności i sposobie prezentacji. W przypadku gdy klient nie jest przeświadczony o konieczności zastosowania jakiegoś nowatorskiego rozwiązania projektowego, możemy mu przynieść literaturę z podobnymi rysunkami, przedstawiającymi podobny sposób myślenia projekto­ wego. Pozwala to często architektowi uzyskać akceptację przyjętych przez niego sposobów rozwiązywania rzadko spotykanych problemów architektonicznych. Oczywiście, literatu­ rę może „zastąpić” nasz kolega architekt lub inny specjalista w danej dziedzinie. Pod koniec projektowania architekt często staje przed potrzebą wyboru konkretnych materiałów wykończeniowych. O ile wielu ludzi wyobraża sobie, jak wygląda cegła bądź pustak, to wobec bardziej wysublimowanych materiałów budowlanych lub elementów wy­ kończenia budynku może już być całkowicie bezradnych. Z tej przyczyny należy pokazy­ wać, oprócz rysunków, w miarę możliwości również elementy detalu architektonicznego czy też wyposażenia projektowanego przez nas budynku lub budowli. Pozwala to na lepsze wyobrażenie sobie przez klienta istniejącego dopiero w wyobraźni (albo w wyobraźni i na papierze) obiektu lub przynajmniej jego części. Dopiero w momencie zobaczenia konkretnego materiału budowlanego lub fragmentu detalu architektonicznego wiele osób zdaje sobie sprawę z fizyczności obiektu, czyli z tego, że będzie on współtworzył

Rozdział 4. ♦ O współpracy architekta z klientem

77

Rycina 4.8. Wizja architektury „totalnej”projektu Richarda Neutry, bardzo oddziałująca na ■wyobraźnię... Źródło: www.arkinetblog.wordpress.comz dnia 12.08.2011. przestrzeń, w której egzystujemy. Wtedy też nasi klienci zaczynają pojmować, w jaki sposób projektowany budynek będzie oddziaływał na otoczenie, a więc i wyobraźnię innych ludzi... Oddając klientowi gotowy projekt architektoniczno-budowlany, jesteśmy zobligowani do ostatecznego i całościowego, rzeczowego wyjaśnienia najważniejszych problemów pro­ jektowych i przyjętych sposobów ich rozwiązania. Powinniśmy wskazać też na rysun­ kach te miejsca, w których nadal mamy pewne wątpliwości natury projektowej albo w których nie możemy ustosunkować się do danego problemu bez dokonania, przykła­ dowo, odkrywek na budowie. Komentarz do ostatecznej wersji projektu architektonicz­ nego powinien też zostać uzupełniony wskazówkami dotyczącymi potrzeby — czy też jej braku — wykonania szczegółowych prac nad detalem architektonicznym, a więc rysun­ ków wykonawczych. Rysunki wykonawcze zwykle nie interesują klienta w przypadku prostych projektów domów jednorodzinnych lub innych nieskomplikowanych i niewielkich rozwiązań archi­ tektonicznych, jednak większość projektów wymaga wykonania niezbędnych rysunków. W zależności od stopnia znajomości wiedzy budowlanej przez naszego klienta zrozu­ mienie naszych rysunków wykonawczych też będzie różne. Inną wiedzą będzie przecież

78

Projektowanie architektoniczne

Rycina 4.9. ...oraz nie mniej sugestywna wizja architektury organicznej Jamesa Cuetary Źródło: www.jamescuetara.comz dnia 15.08.2011. dysponować akwizytor, niebędący pasjonatem architektury i budownictwa, a inną — doświadczony przedsiębiorca budowlany. Niezależnie od tego w kontakcie z każdym klientem powinniśmy zachować ten sam, wysoki stopień profesjonalizmu. W trakcie samej budowy zaprojektowanego przez nas budynku również możemy poka­ zywać naszym klientom rysunki szczegółowych rozwiązań architektonicznych, których nagłe i często zaskakujące wykonanie jest wymuszone przez specyfikę budowy. Rysunki szczegółowych rozwiązań architektonicznych wykonujemy często w trakcie sprawowa­ nia nadzoru autorskiego nad budową. Wykonane wtedy rysunki — niezależnie od tego, czy są to luźne szkice, czy też dokładne opracowania szczegółów technicznych bądź detalu architektonicznego — powinny być archiwizowane nie tylko przez ich odbiorców (klientów, osoby prowadzące budowę), ale też przez nas. Zapobiegnie to w przyszłości jakimkolwiek wątpliwościom dotyczącym przyjętych rozwiązań architektonicznych i zwią­ zanej z tym odpowiedzialności.

Rozdział 4. ♦ O współpracy architekta z klientem

79

W przypadku prac projektowych dotyczących przebudowy istniejących budynków warto się posługiwać dokumentacją fotograficzną. Dokumentacja fotograficzna powinna przed stawiać te miejsca budynku lub budowli, które są wyjątkowo trudne do przebudowy lub innej, dowolnej zmiany. Możemy też wrysowywać na fotografiach koncepcje wszelkich zmian — sprzyja to zrozumieniu ich przyczyn i sposobów przeprowadzenia. (...) na p oczą tku nie był zadow olony. L ecz kiedy za p a lił dobre cygaro (...) i w ypiliśm y p o trochę dobrego reńskiego w ina (...), zaczęło m u się p o d o b a ć4.

[M. van der Rohe] Reasumując, nasi klienci wymagają od nas zarówno profesjonalizmu, jak i dużej dozy cier­ pliwości, spokoju i zaufania. Nie każdy z nich jest przecież ekspertem budowlanym. Poza tym im dłużej pracujemy z tym samym klientem, tym lepiej go rozumiemy, a jednocześnie tym lepiej on odczytuje nasze rysunki i intencje projektowe. My z kolei przede wszyst­ kim oczekujemy od naszych klientów ustalonej podczas negocjacji zapłaty za naszą pracę.

4 Anegdota z wywiadu z Simonem Mawerem, 1969, za: Nigel Cross, Designerly Ways o f Knowing, Birkhauser Verlag AG, Boston 2007, s. 31.

80

Projektowanie architektoniczne

Pytania sprawdzające: 1. Jaką rolę odgrywają wiedza, doświadczenie i intuicja architekta w jego pracy zawodowej? 2. Jak klient wyobraża sobie pracę z architektem? Które oczekiwania klienta możemy zrealizować, a których nie? 3. Które z oczekiwań architekta względem klienta jest najważniejsze? 4. Co nazywamy „dobrym" rozwiązaniem architektonicznym? 5. Jak wyobraża sobie pracę z klientem architekt? 6. Wymień i scharakteryzuj podstawowe potrzeby klientów. 7. Wymień sposoby pokazywania klientom rysunków architektonicznych, omawiając ich wady i zalety.

Rozdział 5.

Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym 5.1. Wybrane źródła literaturow e i internetowe Bardzo ważnym źródłem wiedzy projektowej nie tylko dla studentów architektury, ale i wykonujących swój zawód architektów jest literatura o szeroko pojętej tematyce archi­ tektonicznej. Zawiera ona liczne istotne wskazówki dotyczące zarówno samego projek­ towania architektonicznego, jak i prowadzenia procesu inwestycyjnego oraz aspektów prawnych i normatywnych projektowania. Opracowując dokumentację projektową, często napotykamy problemy, które zostały już przez innych architektów rozwiązane i opisane. Korzystanie ze sprawdzonych rozwiązań problemów architektonicznych pozwala nam na znaczne zaoszczędzenie czasu. Równie istotne dla nas informacje są związane z wiedzą z zakresu pogranicza architektury i innych nauk, a przede wszystkim budownictwa, marketingu i ekonomii, socjologii, psychologii i innych dziedzin. Wykorzystanie źródeł literaturowych w dużym stopniu przyczynia się do szybkiego wzbogacenia naszej wiedzy, a wraz z nią do lepszego ukierunkowania naszych prac projektowych, co jest szczególnie istotne w przypadku pracy przy projektach wielo­ branżowych, o złożonym przeznaczeniu oraz skomplikowanym układzie funkcjonalnym. Metodyka naszej pracy zakłada korzystanie ze źródeł literaturowych w całym procesie uczenia się, znacznie wybiegającym poza sam okres studiów. Powinniśmy wręcz założyć, że rzetelnie wykonujący swoją pracę architekt uczy się przez całe życie zawodowe. Literatura architektoniczna w Polsce obejmuje liczne interesujące pozycje szczegółowo opisujące tematykę związaną z szeroko pojętym projektowaniem architektonicznym. Poni­ żej zostały przedstawione te pozycje, które w dużym stopniu pomagają w zrozumieniu

82

Projektowanie architektoniczne

procesu projektowania oraz jego doskonaleniu z uwzględnieniem nauk pokrewnych, na przykład budownictwa i socjologii, bardzo pomocnych w rozwiązywaniu wielu skom­ plikowanych problemów architektonicznych. Chciałbym zaznaczyć, że przedstawione publikacje to jedynie część dostępnych źródeł lite­ raturowych. Ponadto nieustannie pojawiają się kolejne pozycje prezentujące nowe osią­ gnięcia naukowe oraz zmodyfikowane postrzeganie przestrzeni architektonicznej. Celem omówienia poniższych publikacji jest przede wszystkim zachęcenie studentów i projek­ tantów do korzystania z informacji zawartych w tych źródłach. Publikacja O budowie fo rm y architektonicznej Juliusza Żórawskiego1jest jedną z najważ­ niejszych książek opisujących zasady tworzenia kompozycji architektonicznej. Jej wielką zaletą dla studentów jest duża wnikliwość opisów zasad tworzenia kompozycji architek­ tonicznej, podkreślona bardzo czytelnymi i pomocnymi w zrozumieniu tych zasad rysun­ kami. To jedna z najważniejszych książek pomagających w zrozumieniu podstaw two­ rzenia architektury jako sztuki. W podręczniku Projektowanie architektoniczne Edward Charytonow2 przedstawia w przy­ stępny sposób podstawowe zasady projektowania architektonicznego i przygotowywania dokumentacji projektowych. Co istotne, autor opisuje nie tylko teoretyczne podstawy projektowania, ale też zasady prowadzenia inwestycji ze szczególnym uwzględnieniem norm projektowych. Zaletą tej książki jest też szczegółowe omówienie sposobów projek­ towania różnych typów obiektów budowlanych (m.in. budynków mieszkaniowych, hoteli, obiektów szkolnych, handlowych oraz przemysłowych), które nie uległo do dzisiaj — w omawianym zakresie — zasadniczym zmianom w aspekcie funkcjonalnym. Wartościowym podręcznikiem, który przedstawia wiele ważnych i przydatnych informa­ cji na temat projektowania praktycznie wszystkich typów obiektów budowlanych, a także najpopularniejszych materiałów budowlanych oraz sposobów ich graficznej prezentacji, jest wielokrotnie wznawiana i tłumaczona na język polski publikacja Ernsta Neuferta P odręcznik projektow ania architektoniczno-budowlanego 3. Olbrzymią zaletą podręcznika jest bardzo szeroki zakres opisywanej szczegółowo problematyki architektonicznej i budowlanej, dzięki czemu książka jest bardzo przydatna i interesująca, a wręcz niezbędna w przypadku rozwiązywania wielu problemów projektowych. Dodatkowo książka jest wzbogacona wieloma szczegółowymi, dokładnie opisanymi rysunkami architektonicznymi, które są bardzo pomocne w procesie projektowym. Projektow anie m ieszkań Władysława Korzeniewskiego4 jest bogato ilustrowanym porad­

nikiem przeznaczonym dla potencjalnych nabywców, inwestorów oraz projektantów nowo­ czesnych mieszkań, mających za zadanie zaspokojenie potrzeb współczesnych rodzin. W książce zawarto liczne i szczegółowe informacje dotyczące standardu przestrzennego mieszkań, ich układów funkcjonalnych, a także warunków technicznych, które mieszkania te powinny spełniać. 1 Juliusz Żórawski, O budowie form y architektonicznej, Wyd. Arkady, Warszawa 1973. 2 Edward Charytonow, Projektowanie architektoniczne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980. 3 Ernst Neufert, Podręcznik projektowania architektoniczno-budowlanego, Wyd. Arkady, Warszawa 2010. 4 Władysław Korzeniewski, Projektowanie mieszkań, Wyd. Polcen, Warszawa 2011.

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

83

Interesującą pozycją literaturową jest też Architektura wielorodzinnych dom ów dostępnych Jana Pallado5, w czytelny i łatwy do zrozumienia dla studenta sposób opisująca zasady projektowania mieszkalnych budynków wielorodzinnych. Zaletą publikacji są liczne ilu­ stracje oraz kolorowe zdjęcia, stanowiące uzupełnienie tekstu, a także atrakcyjne przy­ kłady rozwiązań funkcjonalnych i formalnych. Problematyka projektowania bezpiecznej przestrzeni została szczegółowo omówiona w publikacji Marka Czyńskiego Architektura w przestrzeni ludzkich zachow ań6. W książce tej zostały szeroko omówione zagadnienia natury socjologicznej i psychologicznej w aspek­ cie wpływu zbudowanej przestrzeni na zachowanie korzystających z niej ludzi, a przede wszystkim — jej mieszkańców. Zaletą publikacji jest niezwykle jasne przedstawienie omawianej problematyki, zrozumiałe praktycznie dla każdego czytelnika, a także bardzo przystępny język opracowania. Dodatkowo poruszana tematyka jest opisana w sposób bardzo interesujący nie tylko dla projektantów. Technologiczne i środow iskow e projektow anie architektury biur Macieja Złowodzkiego7 jest książką w wyczerpujący sposób opisującą problematykę projektowania nowoczesnej architektury biurowej. Zaletą książki jest bardzo jasne i zrozumiałe przedstawienie ewo­ lucji przestrzeni biurowej. O ergonom ii i architekturze 8 tego samego autora jest z kolei kompendium wiedzy o problematyce ergonomii w ujęciu zarówno teoretycznym, biorącym pod uwagę aspekty naukowe, jak i praktycznym. Istotne informacje zawarte w publikacji są związane również z zagadnieniem warunków pracy, w tym — pracy architekta.

Stosunkowo trudno dostępne są z kolei publikacje dotyczące projektowania architektury przemysłowej. Interesującą pozycją dla studentów architektury są natomiast Zblokowane budynki przem ysło w e Karla Schmidta9, opisujące, poza aspektami projektowymi, także ekonomiczną oraz ogólnobudowlaną stronę przedsięwzięć inwestycyjnych tego typu. Zaletą książki jest więc interdyscyplinarne podejście do projektowania architektury obiektów przemysłowych. E lem en ty kom pozycji urbanistycznej Kazimierza Wejcherta10 wyczerpująco i w sposób bardzo interesujący przedstawiają zagadnienia związane z planowaniem przestrzennym i urbanistyką. Podejście autora do przestrzeni miast i wsi jest bardzo przydatne szczegól­ nie dla tych studentów i projektantów, którzy zajmują się dodatkowo architekturą krajo­ brazu. Bardzo duże doświadczenie projektowe Kazimierza Wejcherta wpływa na precyzję i czytelność przekazu informacji, co sprawia, że są one zrozumiałe i łatwo przyswajalne.

5 Jan Pallado, Architektura wielorodzinnych domów dostępnych, Wyd. Śląsk, Katowice 2007. 6 Marek Czyński, Architektura w przestrzeni ludzkich zachowań, Wyd. Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2006. 7 Maciej Złowodzki, Technologiczne i środowiskowe projektowanie architektury biur, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 1997. 8 Tegoż, O ergonomii i architekturze, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2008. 9 Karl Schmidt, Zblokowane budynki przemysłowe, Wyd. Arkady, Warszawa 1969. 10Kazimierz Wejchert, Elementy kompozycji urbanistycznej, Wyd. Arkady, Warszawa 1984.

84

Projektowanie architektoniczne

Książka K ształtow anie terenów zielonych z elem entam i ekologii autorstwa Zbigniewa Habera oraz Piotra Urbańskiego11 jest pozycją szczególnie przydatną dla studentów archi­ tektury krajobrazu oraz tych projektantów, którzy zajmują się projektowaniem szeroko rozumianej przestrzeni niezabudowanej (w tym w największym stopniu parków, ogro­ dów itp.). W publikacji tej można znaleźć wiele niezwykle przydatnych informacji doty­ czących projektowania współczesnych terenów zielonych oraz małej architektury. Zaletą książki dla studentów jest położenie nacisku na kwestie ekologiczne. W publikacji P o d sta w y arch itektu ry kra jo b ra zu , opracowanej przez Edytę Gadomską, Katarzynę Gańko, Magdalenę Garczarczyk oraz Kingę Zinowiec-Cieplik12, w prosty i przej­ rzysty sposób zostały opisane nie tylko zagadnienia związane z projektowaniem archi­ tektury krajobrazu, ale również podstawy rysunku technicznego i odręcznego oraz zasady tworzenia grafiki projektowej. Dużą wartością książki jest czytelny opis problematyki kompozycji krajobrazu, uwzględniający odbiór rezultatu pracy projektanta przez jego klientów. Istotną publikacją wprowadzającą w aspekty postrzegania nowoczesnej architektury, przy­ datną w procesie jej kształtowania, jest tłumaczone na język polski O dczuw anie archi­ tektury Steena E. Rasmussena13. Zaletą książki jest wszechstronny opis przestrzeni jako pola relacji pomiędzy jej fizycznością a człowiekiem. R ysunek techniczny budowlany autorstwa Elżbiety Miśniakiewicz oraz Wojciecha Skowroń­

skiego14jest z kolei podręcznikiem opisującym wyczerpująco zasady wykonywania wszel­ kich rysunków technicznych, począwszy od architektonicznych, na rysunkach elementów drewnianych i metalowych skończywszy. Zaletą podręcznika jest niewątpliwie prosty i jasny sposób przedstawienia kreślenia i rysowania rysunków technicznych. Bardzo przydatną publikacją dla studentów architektury jest Perspektyw a praktyczna dla architektów Teresy Romaszkiewicz-Białas15, pozwalająca na szybkie zapoznanie się z zasa­ dami tworzenia perspektywy oraz popularnymi złudzeniami optycznymi, których znajo­ mość jest niezbędna w procesie projektowania architektonicznego. Zaletą publikacji jest bardzo proste, wzbogacone o liczne jasno przedstawione rysunki, ukazanie zasad two­ rzenia perspektywy jako sposobu postrzegania przestrzeni. Wykorzystywanie wiedzy zdobytej wcześniej przez innych architektów oraz projektan­ tów znacznie przyspiesza i usprawnia zdobywanie wiedzy architektonicznej. Omówione publikacje to oczywiście tylko część opracowań tematu — zarówno polsko-, jak i ob­ cojęzyczna (szczególnie angielska, amerykańska i niemiecka) literatura architektoniczna jest bogata w wiele różnorodnych książek, które spełniają oczekiwania odbiorców ''Zbigniew Haber, Piotr Urbański, Kształtowanie terenów zielonych z elementami ekologii, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2008. ' 2Edyta Gadomska, Katarzyna Gańko, Magdalena Garczarczyk, Kinga Zinowiec-Cieplik, Podstawy architektury krajobrazu, Wyd. Hortpress Sp. z o.o., Warszawa 2004. ' 3Steen E. Rasmussen, Odczuwanie architektury, Wyd. Murator, Warszawa '999. ' 4Elżbieta Miśniakiewicz, Wojciech Skowroński, Rysunek techniczny budowlany, Wyd. Arkady, Warszawa 2006. ' 5Teresa Romaszkiewicz-Białas, Perspektywa praktyczna dla architektów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2006.

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

85

w zależności od poszczególnych faz projektowych, określonego stanu wiedzy czy — w końcu — ich potrzeb w tym zakresie. Niemniej są to publikacje, których poznanie wprowadzi nas w świat projektowania architektonicznego. Warto również wspomnieć o czasopismach architektonicznych, których olbrzymią zaletą jest aktualność poruszanej tematyki. Wiele czasopism zamieszcza także szczegółowe roz­ wiązania techniczne interesujących elementów budowlanych oraz przykłady najciekaw­ szych konstrukcji budynków i budowli. Do najpopularniejszych czasopism o tematyce architektonicznej na polskim rynku wydawniczym możemy zaliczyć następujące publi­ kacje: „Architektura — murator”, „Architektura & Biznes”, „Archivolta” oraz „Zawód: Architekt”. W miesięczniku „Architektura — murator” są zamieszczane reportaże o nowych budyn­ kach posiadających ciekawą architekturę wraz z niewielkimi planami. Dodatkowo w czaso­ piśmie tym możemy znaleźć interesujące wywiady ze znanymi architektami oraz felietony i inne teksty publicystyczne. „Architektura & Biznes” jest miesięcznikiem poświęconym projektowaniu architektonicznemu, urbanistycznemu oraz wzornictwu. Prezentuje prze­ gląd projektów i realizacji nowoczesnej architektury, a także informacje o nowościach z dziedziny techniki, technologii budowlanej oraz wyposażenia wnętrz. „Archivolta” to kwartalnik opisujący nie tylko problematykę projektową, ale i poruszający aspekty naukowe. Również to czasopismo zawiera zagadnienia dotyczące wzornictwa, architektury wnętrz i sztuki. „Zawód: Architekt” jest z kolei czasopismem zawodowym, wydawanym przez Izbę Architektów Rzeczpospolitej Polskiej. W tym dwumiesięczniku zawarte są najczęściej informacje z pogranicza architektury oraz prawa, techniki, kultury i biznesu, a także felietony o tematyce związanej z wykonywaniem zawodu architekta. Z reguły czasopismo „Zawód: Architekt” nie zawiera informacji bezpośrednio związanych z dzie­ łami architektonicznymi. Należy zauważyć, że poza czasopismami polskojęzycznymi, powszechnie dostępne są również czasopisma zagraniczne, często w szczegółowy i bar­ dzo przystępny sposób przedstawiające najnowsze trendy w architekturze realizowanej na całym świecie. Dla większości architektów bardzo ważnym źródłem informacji jest również internet. Jego największą zaletą jest łatwa dostępność i możliwość korzystania z wielu źródeł w bardzo krótkim czasie. W wersji internetowej znajdziemy nie tylko wiele czasopism, ale i liczne portale o tematyce architektonicznej, między innymi: w w w .architektura.info, w w w .a rch itek ci.p l,w w w .a rch ira m a .p l,bryla.gazetadom .pl, w w w .sztuka-architektury.pl.

Wśród bardzo przydatnych informacji zawartych w tych portalach możemy znaleźć cho­ ciażby plany najnowszych realizacji architektonicznych, aktualne wywiady i felietony, wreszcie — ogłoszenia o pracy dla architektów w Polsce i w innych krajach. Niemniej należy pamiętać, że nie wszystkie informacje pochodzące z internetu są zawsze wiary­ godne. Ponadto wykorzystując w naszej pracy przykłady proponowanych w internecie rozwiązań architektonicznych, technicznych i technologicznych, powinniśmy sprawdzić, czy nie naruszamy praw autorskich ich twórców. Podsumowując, internet dzięki powszechnej dostępności staje się dla architekta coraz popu­ larniejszym i bardziej interesującym źródłem najnowszych informacji. Warto jednak pamię­ tać, że nie wszystkie zawarte w nim informacje są podane w taki sposób, który umożliwi nam swobodne posługiwanie się nimi bez naruszania wspomnianych wyżej praw autorskich.

86

Projektowanie architektoniczne

5.2. Prawo budowlane i normy projektowe 5.2.1. Po co je s t prawo budowlane? Jednym z najczęściej stosowanych źródeł informacji o projektowaniu, opracowanych z myślą o usprawnieniu całego procesu projektowania architektonicznego, a właściwie całego procesu inwestycyjnego, jest ustawa Prawo budowlane16. Ze względu na bardzo szeroki zakres tematyki związanej z projektowaniem i budową różnych typów obiektów budowlanych oraz zagospodarowywaniem wszelkiego rodzaju terenów ustawa ta została wzbogacona o cały szereg dodatkowych rozporządzeń, warunków technicznych oraz norm projektowych. Usprawnienie prowadzenia całego procesu inwestycyjnego z projektowa­ niem architektonicznym na czele za pomocą wyżej wymienionych aktów prawnych, mające moc prawną, polega przede wszystkim na: ♦ określeniu kompetencji poszczególnych uczestników procesu inwestycyjnego, a więc projektantów, klientów — inwestorów, a także organów administracyjnych, uzgadniających i opiniujących nasze projekty, a także sprawujących nadzór nad poszczególnymi etapami inwestycji o charakterze budowlanym, ♦ uporządkowaniu i standaryzacji przebiegu procesu inwestycyjnego, w tym — projektowania architektonicznego, ♦ uporządkowaniu wielu wytycznych projektowych dotyczących sposobów funkcjonowania oraz bezpieczeństwa użytkowników obiektów budowlanych i terenów projektowanych (np. w zakresie ochrony przeciwpożarowej), ♦ wreszcie — uporządkowaniu wymagań związanych ze stosowaniem powtarzalnych rozwiązań i elementów architektonicznych oraz materiałów. Powinniśmy pamiętać, że prawo budowlane, warunki techniczne sytuowania obiektów budowlanych oraz zagospodarowania terenów, a także pozostałe akty prawne i opraco­ wania są wtórnymi źródłami informacji projektowej. Oznacza to, że zostały one opraco­ wane na podstawie pierwotnego źródła. Źródłem pierwotnym jest wiedza oraz doświad­ czenie projektowe, zdobyte dzięki uczeniu się i pracy wielu pokoleń projektantów oraz innych osób zajmujących się projektowaniem, budowaniem i zagospodarowywaniem tere­ nów. Wszystkie wymienione akty prawne oraz opracowania stanowią zestawienie tej wie­ dzy, przedstawione w sposób usystematyzowany w celu jak najłatwiejszego znalezienia oraz zrozumienia interesujących nas informacji. Prawo budowlane, podobnie jak wszystkie inne akty prawne oraz opracowania pomoc­ nicze, podlega nieustannym modyfikacjom i nowelizacjom. Cechą poprawnie skonstru­ owanego prawa budowlanego jest:

16Ustawa Prawo budowlane z dnia 7 lipca 1994 r. (Dz.U. Nr 89 poz. 414).

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

87

♦ jego jak największa prostota i czytelność, które zwiększają jego użyteczność projektową; skomplikowane prawo budowlane, szczególnie w zastosowaniu z innymi aktami prawnymi i opracowaniami pomocniczymi, stwarza wiele niejasności interpretacyjnych i skazuje nas na niemożność przewidzenia jego poprawnego rozumienia i zastosowania, ♦ niezmienność, która umożliwia nam zapoznanie się z przepisami i ich stosowanie przez dłuższy czas w niezmienionej formie; częste zmiany powodują liczne niepotrzebne komplikacje nawet w trakcie prowadzenia jednego procesu projektowego, co skutkuje jego wydłużeniem i zwiększeniem kosztów; pamiętajmy, że konsekwencje tego obciążają w olbrzymim stopniu nie tylko naszych klientów, ale i nas — architektów. Nowelizacje prawa budowlanego powinniśmy brać pod uwagę na każdym etapie wykony­ wania projektu budowlanego. Dlatego też należy jak najwcześniej zapoznawać się z projek­ tami nowelizacji prawa budowlanego i innych przepisów w celu przewidzenia ich moż­ liwego wpływu na proces inwestycyjny, a więc i projektowy. Zaniechanie tej czynności może być przyczyną trudnych do przewidzenia konsekwencji, zależnych od zakresu i czę­ stotliwości zmian. Należy pamiętać, że prawo budowlane, wszelkie rozporządzenia oraz warunki techniczne sytuowania obiektów budowlanych oraz zagospodarowania terenów nie są przydatne dla projektantów na początkowych etapach procesu projektowego, lecz dopiero po ukończe­ niu lub pod sam koniec prac koncepcyjnych. Bardzo ważne jest, byśmy nie sugerowali się szczegółowymi wymaganiami, określonymi w warunkach technicznych, prawie budowlanym i innych aktach prawnych, na początku tworzenia koncepcji architektonicznej. Wymienione akty prawne nie zastępują wie­ dzy projektowej, a tym samym nie wskazują właściwych rozwiązań architektonicz­ nych na etapie kreowania koncepcji projektowej. Mogą one być w tym czasie pewnym ograniczeniem, powodującym utracenie z pola widzenia głównych problemów projek­ towych. Projektowanie architektoniczne wymaga od nas bowiem dużej dyscypliny meto­ dologicznej. W naszym przypadku oznacza to najczęściej określony sposób projektowa­ nia — „od ogółu do szczegółu”. Projektowanie rozpoczynamy od poszukiwania odpowiedzi na pytania związane z opra­ cowaniem głównych rozwiązań architektonicznych wskazanych przez klienta lub wyni­ kające z właściwości projektowanej przestrzeni i jej otoczenia (na przykład z warunków klimatycznych, geofizycznych, ekonomicznych i tym podobnych). Dopiero końcowe etapy projektowania są właściwe do tego, by zająć się szczegółami projektowymi; czyli przy­ kładowo zastosowaniem drzwi o odpowiedniej szerokości i wysokości lub schodów o danej szerokości spocznika, zgodnych z warunkami technicznymi. Na etapie koncepcji projekto­ wej nie zajmujemy się problemami o takiej szczegółowości. Wiemy już zatem, że w projektowaniu architektonicznym prawo budowlane oraz inne akty prawne odgrywają istotną, lecz nie zasadniczą rolę; najważniejszą rolę odgrywają bowiem nasza wiedza, umiejętności oraz doświadczenie projektowe. Reasumując, prawo budow­ lane wykorzystujemy po ukończeniu prac koncepcyjnych, w czasie których rozwiązujemy

88

Projektowanie architektoniczne

główne problemy projektowe. Kolejność ta jest warunkiem niezbędnym do stworzenia poprawnego pod względem merytorycznym projektu architektonicznego, z którego będziemy zadowoleni nie tylko my — projektanci, ale też nasi klienci.

5.2.2. Budynki m ieszkaniowe i inne Najwięcej uregulowań prawnych w procesie projektowym dotyczy wszelkiego typu budyn­ ków mieszkaniowych. Wynika to z jednej strony z rozpowszechnienia budownictwa tego typu, a z drugiej — z dużych wymagań związanych z dobrze rozpoznanym funkcjono­ waniem tych obiektów (ponieważ na przestrzeni wieków budownictwo mieszkaniowe ulega stosunkowo niewielkim zmianom, chociażby ze względu na ergonomię) oraz bez­ pieczeństwem mieszkańców. Wybrane, ważne według mnie uregulowania dotyczą w szcze­ gólności: ♦ dopuszczalnych rozwiązań funkcjonalnych i rozmiarów poszczególnych pomieszczeń oraz samych budynków, ♦ możliwych rozwiązań konstrukcyjnych oraz technicznych i technologicznych w zakresie stosowanych elementów architektonicznych, instalacji oraz materiałów, ♦ wszelkich uzgodnień i opinii wymaganych w trakcie całego procesu projektowego. Ze względu na nasze zainteresowanie przede wszystkim stroną merytoryczną projekto­ wania skoncentrujemy się głównie na rozwiązaniach funkcjonalnych, ale wspomnimy także o rozwiązaniach konstrukcyjnych, technicznych oraz technologicznych. Podstawowe wymagania dotyczące dopuszczalnych rozwiązań funkcjonalnych określają możliwe układy funkcjonalne wnętrz budynków mieszkalnych, w tym — samych miesz­ kań projektowanych w tych budynkach. Należy pamiętać, że informacje o nich zawarte w omówionej wcześniej ustawie Prawo budowlane oraz w rozporządzeniu o warun­ kach technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich sytuowanie, są przy­ datne najwcześniej pod koniec prac koncepcyjnych, lecz nie wcześniej. Na początku prac koncepcyjnych koncentrujemy się bowiem na rozwiązaniu głównych, najważ­ niejszych problemów projektowych związanych z przestrzenią, czyli formą, funk­ cjonowaniem i konstrukcją projektowanego budynku. Najważniejsze z wymagań szczegółowych uwzględnionych w warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie17, a dotyczących bezpośrednio aspektów funkcjonalnych i stosowanych na końcowym etapie prac koncepcyjnych, to: ♦ W zakresie funkcjonalności najbliższego otoczenia budynku (rycina 5.1): ♦ Działka budowlana, na której sytuujemy projektowany budynek, powinna mieć zapewniony dostęp do sieci wodociągowej, kanalizacyjnej, elektroenergetycznej i ciepłowniczej. Może też mieć zapewniony indywidualny dostęp do wody oraz źródeł energii i ciepła.

17Rozporządzenie Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, z dnia 12 kwietnia 2002 r. (Dz.U. Nr 75 poz. 690).

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

89

Rycina 5.1. Wybrane zasady sytuowania budynku jednorodzinnego na terenie projektowanym z uwzględnieniem minimalnej szerokości bramy orazfurtki i minimalnych odległości bryły budynku, okien, drzwi, okapów, tarasów, schodów i śmietnika od granic działki Źródło: opracowanie własne. ♦ Budynki sytuujemy co najmniej 4 m od granicy z sąsiednią działką. Tę odległość możemy zmniejszyć do 3 m, jeśli w ścianie budynku od wymienionej granicy działki nie ma otworów okiennych. W szczególnych przypadkach, np. w zabudowie jednorodzinnej szeregowej, odległości te możemy zmniejszyć. ♦ Balkony, zadaszenia (np. nad wejściem), schody, pochylnie i tarasy nie powinny się znajdować w odległości mniejszej niż 1,5 m od granicy z sąsiednią działką. ♦ Umieszczane — od strony drogi — na elewacjach budynku daszki, balkony oraz różnego typu osłony (np. markizy) powinny się znajdować na wysokości co najmniej 2,4 m nad chodnikiem z pozostawieniem 1 m wolnej przestrzeni od strony jezdni.

90

Projektowanie architektoniczne

♦ Maksymalna liczba schodów zewnętrznych (czyli poza budynkiem) w jednym biegu nie może być większa niż 10 stopni. ♦ Odległość budynku od innych budynków powinna zapewniać naturalne oświetlenie pomieszczeń przeznaczonych na stały pobyt ludzi. Wymogi określające, kiedy jest zapewniony wystarczający dostęp do światła naturalnego, są szczegółowo opisane w W arunkach tech n iczn ych .... ♦ Na terenie działki należy przewidzieć miejsce przeznaczone do gromadzenia odpadków stałych (śmieci), oddalone o minimum 10 m od okien i drzwi oraz 3 m od granicy z działką sąsiednią, a także oddalone nie więcej niż 80 m od wejścia do budynku w przypadku budynków wielorodzinnych. Dla budynków jednorodzinnych odległości te zmniejszamy do 3 m od okien i drzwi oraz 2 m od granicy z sąsiednią działką. Śmietniki możemy sytuować w granicy działki, gdy graniczą one z drogą lub na sąsiedniej działce występuje w granicy również śmietnik. ♦ Na terenie działki, w przypadku budynków wielorodzinnych, minimum 25% jej powierzchni powinien stanowić teren zielony, biologicznie czynny. Zwiększenie powierzchni biologicznie czynnej ponad wymienione minimum podnosi jakość zamieszkiwania. ♦ W zespole budynków wielorodzinnych należy przeznaczyć miejsce na plac zabaw dla dzieci i miejsce rekreacyjne dla osób niepełnosprawnych, znajdujące się w odległości co najmniej 10 m od okien budynku oraz śmietników. ♦ W zakresie funkcjonalności i bezpieczeństwa użytkowania wnętrza budynku: ♦ Budynek należy zaprojektować w taki sposób, aby opady atmosferyczne, a szczególnie zalegający na dachach śnieg oraz wody gruntowe nie powodowały zagrożenia dla jego konstrukcji. ♦ Dachy i tarasy powinny mieć zabezpieczoną możliwość odprowadzenia wody. ♦ Minimalna szerokość drzwi wejściowych do budynku wynosi 0,9 m. ♦ Minimalna szerokość biegu schodów w budynkach wielorodzinnych (jednorodzinnych) to 1,2 (0,8) m, a maksymalna wysokość schodów w budynkach wielorodzinnych (jednorodzinnych) — 17,5 (19) cm. ♦ Minimalna szerokość korytarza, pełniącego funkcję ewakuacyjną w budynku, wynosi 1,4 m (z możliwością zmniejszenia do 1,2 m, gdy nie będzie on drogą ewakuacyjną dla więcej niż 20 osób), a minimalna wysokość tego korytarza to 2,2 m (z możliwością obniżenia do 2 m na odcinku do 1,5 m). Zwiększenie szerokości korytarzy ponad przedstawione wymagania może pozytywnie wpłynąć na ich funkcjonalność, co daje też nowe możliwości w zakresie rozszerzenia funkcji — możemy na przykład połączyć funkcję komunikacyjną z wypoczynkową itp. ♦ W budynkach, w których wysokość pomiędzy posadzką pierwszej i ostatniej kondygnacji przekracza 9,5 m, należy stosować dźwig osobowy (przynajmniej jeden o wymiarach wnętrza minimum 1,1*1,4 m, umożliwiający przemieszczanie się osobom niepełnosprawnym).

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

91

♦ Dostęp do windy należy zapewnić z każdej kondygnacji, przy czym odległość od drzwi windy osobowej do przeciwległej ściany powinna wynosić 1,6 m (dotyczy również pozostałych typów budynków). ♦ W budynkach o wysokości powyżej 25 m powinny być co najmniej dwie klatki schodowe, obudowane i oddzielone od komunikacji poziomej przedsionkami. ♦ Budynki wielorodzinne nieposiadające windy powinny być zawsze wyposażone w pochylnie lub odpowiednie urządzenia umożliwiające osobom niepełnosprawnym przemieszczanie się w obrębie budynku (i jego najbliższego otoczenia). ♦ Balkony możemy stosować do 25 m wysokości budynku; powyżej, aż do wysokości 55 m, należy stosować loggie. ♦ Minimalna wysokość balustrad wynosi 0,9 m w przypadku budynków jednorodzinnych i 1,1 m w budynkach wielorodzinnych. Wymienione wyżej wybrane wymagania dotyczą budynków mieszkalnych oraz ich oto­ czenia. Są one najlepiej zbadanymi i opisanymi wymaganiami w zakresie projektowania, ponieważ najłatwiej możemy rozpoznać potrzeby ich użytkowników, którymi jesteśmy my wszyscy. Niemniej zostały też opracowane wymagania związane z projektowaniem innych typów budynków. Do grupy najlepiej opracowanych wymagań projektowych należą również te, które dotyczą bezpieczeństwa korzystania z budynków użyteczności publicz­ nej. Najważniejszymi z nich, z punktu widzenia architekta opracowującego koncep­ cję projektową lub projekt architektoniczny, są: ♦ Szerokość dróg ewakuacyjnych powinna wynosić co najmniej 0,6 m na każde 100 osób, ale nie mniej niż minimum 0,9 m (za wyjątkiem dróg ewakuacyjnych dla maksymalnie 3 osób — wtedy szerokość korytarza wynosi co najmniej 0,8 m). ♦ Szerokość drzwi na drogach ewakuacyjnych również powinna wynosić co najmniej 0,6 m na każde 100 osób, ale nie mniej niż minimum 0,9 m (za wyjątkiem drzwi ewakuacyjnych dla maksymalnie 3 osób — wtedy szerokość drzwi wynosi co najmniej 0,8 m). ♦ Odległość od najdalszego miejsca w pomieszczeniu, w którym może przebywać człowiek, do wyjścia z budynku lub innej strefy pożarowej (czyli takiej, która jest odgrodzona elementami oddzielenia przeciwpożarowego) zależy od kategorii budynku (w strefie Zl — 40 m, w strefie PM o gęstości obciążenia ogniowego powyżej 500 MJ/m2 i więcej niż 1 kondygnacji — 75 m, w strefie PM o gęstości obciążenia ogniowego poniżej 500 MJ/m2 i więcej niż 1 kondygnacji lub w budynku jednokondygnacyjnym — 100 m). Ze względu na skomplikowany charakter wymogów przeciwpożarowych bardzo ważne jest, by uzgodnić projekt z rzeczoznawcą ds. przeciwpożarowych jeszcze na etapie koncepcji projektowej. ♦ Liczba wyjść ewakuacyjnych z danego pomieszczenia zależy od liczby osób, które jednocześnie mogą w nim przebywać, oraz jego powierzchni i kategorii strefy pożarowej. Możemy przyjąć, że dwa wyjścia ewakuacyjne z pomieszczenia stosujemy wtedy, gdy liczba osób w nim przebywających może wynosić 30 lub jego powierzchnia przekracza 300 m2

92

Projektowanie architektoniczne

♦ Pomieszczenia w budynkach służące do pracy lub nauki powinny mieć minimalną wysokość 3 m (z możliwością zmniejszenia do 2,5 m wtedy, gdy w pomieszczeniu mogą pracować lub uczyć się maksymalnie 4 osoby). ♦ Liczba schodów w jednym biegu nie może być większa niż 14 stopni w budynkach opieki zdrowotnej oraz 17 stopni w pozostałych budynkach. ♦ W budynkach użyteczności publicznej należy umieszczać ogólnodostępne ustępy (na każdej kondygnacji, jeśli pracuje na niej co najmniej 10 osób) z przedsionkiem i drzwiami o szerokości minimum 0,9 m w świetle. ♦ Odległość miejsca pracy lub przebywania ludzi od najdalszego ustępu nie może przekraczać 75 m. ♦ W ustępach ogólnodostępnych powinny się znajdować: ♦ co najmniej 1 umywalka na 20 osób, ♦ co najmniej 1 miska ustępowa i 1 pisuar na 30mężczyzn, ♦ co najmniej 1 miska ustępowa na 20 kobiet. Powyższe wybrane wymagania dotyczące projektowaniaobiektów użyteczności publicznej są w sposób wyczerpujący opisane w Warunkach technicznych... oraz odpowiednich rozpo­ rządzeniach. Niemniej na etapie przygotowywania koncepcji wymienione tu zasady są bar­ dzo przydatne, pozwalają bowiem na doprecyzowanie takich aspektów projektowych, które w dużym stopniu mogą wpłynąć na kształt i sposób funkcjonowania danego obiektu.

5.2.3. M ieszkania i ich pom ieszczenia Mieszkanie, z punktu widzenia prawa budowlanego, postrzegamy jako wydzieloną stałymi przegrodami (tzn. ścianami) część budynku, posiadającą odrębne wejście i umożliwiającą stały pobyt ludzi. Mieszkanie może się składać z kilku lub kilkunastu wyodrębnionych pomieszczeń. Mieszkania, ze względu na cykl życia rodziny oraz zróżnicowane potrzeby mieszkańców, mogą się od siebie różnić w bardzo dużym stopniu zarówno w odniesieniu do powierzchni, jak i układu funkcjonalnego. Projektowanie mieszkań wymaga od nas przestrzegania kilku istotnych reguł, a mianowicie: ♦ zapewnienia odpowiedniego do potrzeb mieszkańców wydzielenia przestrzeni o określonej funkcji (np. sypialnej, rekreacyjnej, miejsca pracy), ♦ powiązania zróżnicowanych funkcjonalnie przestrzeni mieszkania w taki sposób, aby ze sobą nie kolidowały (np. części dla rodziców oraz odrębnej dla dzieci itp.), ♦ jak najlepszego, najbardziej adekwatnego do potrzeb użytkowników wykorzystania przestrzeni w poszczególnych częściach mieszkania, ♦ zapewnienia odpowiedniego nasłonecznienia w poszczególnych pomieszczeniach (większego w pomieszczeniach mieszkalnych, mniejszego — w pomocniczych). W celu ułatwienia projektowania mieszkań zostały opracowane zasady dotyczące podsta­ wowych wymagań przestrzennych. Zasady te opisują rodzaj pomieszczeń mieszkalnych (pokoje dzienne, sypialnie) i pomocniczych (kuchnie, łazienki, pomieszczenia gospodarcze) oraz ich najbardziej użyteczne wymiary, czyli:

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

93

♦ mieszkanie powinno posiadać: ♦ pokój lub pokoje przystosowane do wspólnego przebywania osób zamieszkujących lokal, do wypoczynku, rozrywki oraz przyjmowania gości; im więcej pomieszczeń tego typu, tym większa możliwość zróżnicowania ich funkcji, przykładowo jeden pokój może stanowić sypialnię, drugi pełnić funkcję pokoju dziennego, trzeci — jadalni lub miejsca pracy itp., ♦ kuchnię lub wnękę kuchenną, umożliwiającą przygotowywanie żywności wraz z jej wygodnym dostarczeniem do miejsca spożycia, a także jej przechowywanie, ♦ łazienkę, wydzielony ustęp lub łazienkę z ustępem, zapewniające możliwość korzystania z urządzeń i przyborów służących do zaspokajania potrzeb związanych z higieną, ♦ przestrzeń składowania (np. garderobę, komórkę), ♦ komunikację wewnętrzną (np. korytarz, przedpokój), wyposażoną w lustro, szafę, półki, schowki itp.; ♦ w mieszkaniu co najmniej jeden pokój powinien mieć powierzchnię wynoszącą przynajmniej 16 m2, a minimalna wysokość pomieszczeń wynosi 2,5 m; powierzchnia pokoju — jeśli to możliwe — może zawsze zostać zwiększona, poprawiając, w połączeniu z odpowiednim kształtem i skomunikowaniem z innymi pomieszczeniami, jego funkcjonalność; ♦ minimalna szerokość drzwi w pomieszczeniach przeznaczonych na stały pobyt ludzi wynosi (w świetle) 0,8 m, a ich wysokość 2 m; ♦ minimalna szerokość korytarza w mieszkaniu wynosi 1,2 m (z możliwością zwężenia do 0,9 m na odcinku do 1,5 m); ♦ minimalna szerokość pomieszczeń w budynkach wielorodzinnych wynosi z kolei: ♦ dla sypialni jednoosobowej — 2,2 m, ♦ dla sypialni dwuosobowej — 2,7 m, ♦ dla kuchni w mieszkaniu jednopokojowym — 1,8 m, ♦ dla kuchni w mieszkaniu wielopokojowym — 2,4 m. Projektując mieszkania, powinniśmy pamiętać o tym, że nie pełnią one funkcji mieszkalnej jedynie przez chwilę, lecz czasami przez całe życie jego mieszkańców. W związku z tym nie należy projektować w obrębie mieszkań takich przestrzeni, które stanowią odpowiedź na chwilowy kaprys naszych klientów, a w dłuższej perspektywie utrudnią lub wręcz uniemożliwią zamieszkiwanie. Z naszego punktu widzenia ważne jest, aby najistotniejsze kwestie związane z zagospodarowaniem przestrzeni mieszkania ustalić z klientem na poziomie wstępnej koncepcji projektowej. Oznacza to tym samym konieczność prawi­ dłowego rozpoznania faktycznych potrzeb klienta.

94

Projektowanie architektoniczne

5.2.4. Dostęp do budynku — dojścia, dojazdy, parkingi i garaże Do każdej działki, na której projektujemy budynek, a więc i do każdego budynku powinna prowadzić droga, dostępna dla pieszych oraz dla samochodów. Konieczność zapewnienia dojazdu wynika nie tylko z wygody; należy również pamiętać o tym, że często niezbędne jest wykonanie podjazdu dla samochodów specjalnych, na przykład karetki pogotowia, straży pożarnej czy policji. Z drugiej strony istotne jest też, aby miejsca parkingowe dla samochodów osobowych nie znajdowały się bezpośrednio pod oknami pomieszczeń miesz­ kalnych, ponieważ doprowadziłoby to na skutek wzrostu poziomu hałasu i spalin do spadku jakości zamieszkiwania. Z powyższych powodów zostały opracowane następujące wa­ runki techniczne dotyczące dojazdów i dojść do budynków oraz miejsc parkingowych: ♦ budynek powinien mieć zapewnione dojście o szerokości minimum 1,5 m z możliwością dostępu dla osób niepełnosprawnych oraz dojazd (funkcję dojazdu mogą też spełniać dojścia o szerokości minimum 4,5 m); ♦ na działce, na której projektujemy budynek wielorodzinny, musimy zapewnić odpowiednią liczbę miejsc parkingowych, przy czym odległość miejsc parkingowych od okien budynku wynosi: ♦ 7 m — w przypadku maksymalnie 4 stanowisk parkingowych (przy czym minimum 3 m od granicy z sąsiednią działką), ♦ 10 m — w przypadku 5 - 60 stanowisk (minimum 6 m od granicy z sąsiednią działką), ♦ 20 m — w przypadku większej liczby stanowisk (minimum 16 m od granicy z sąsiednią działką); ♦ minimalne wymiary miejsca parkingowego wynoszą 2,3*5 m, a dla samochodu przystosowanego do przewozu osób niepełnosprawnych — 3,6*5 m; ♦ w garażach wielopoziomowych lub stanowiących część (np. całą kondygnację) budynku należy zapewnić możliwość przemieszczania się osobom niepełnosprawnym (za pomocą dźwigów osobowych lub innych urządzeń umożliwiających komunikację pionową); ♦ w garażu o liczbie miejsc postojowych nie większej niż 25 możemy zastosować pochylnie jednopasmowe o szerokości minimum 2,7 m; przy większej liczbie miejsc należy zastosować pochylnie dwukierunkowe o szerokości minimum 5,5 m (ewentualnie osobne, jednopasmowe); ♦ szerokość drogi manewrowej w garażu wielostanowiskowym wynosi minimum: ♦ 5,7 m przy prostopadłym usytuowaniu samochodów, ♦ 4 m przy usytuowaniu samochodów pod kątem 60°, ♦ 3,5 m przy usytuowaniu samochodów pod kątem 45°, ♦ 3 m przy równoległym usytuowaniu samochodów; ♦ na każdej kondygnacji garażu o powierzchni całkowitej powyżej 1500 m2powinny się znajdować co najmniej dwa wyjścia ewakuacyjne (jednym z nich może być

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

95

wjazd lub wyjazd z garażu), przy czym długość przejścia do najbliższego wyjścia nie może być dłuższa niż 40 m w garażach zamkniętych i 60 m w garażach otwartych; ♦ szerokość bramy w ogrodzeniu działki powinna wynosić przynajmniej 2,4 m, natomiast szerokość furtki — co najmniej 0,9 m; zarówno bramy, jak i furtki nie mogą być otwierane na zewnątrz działki. Projektując otoczenie budynku, powinniśmy mieć na względzie zarówno bezpieczeństwo jego przyszłych mieszkańców, jak i komfort zamieszkiwania w tym obiekcie. Z tej przy­ czyny uważne i rozsądne zaplanowanie najbliższego otoczenia budynku powinno mieć dla nas bardzo duże znaczenie, gdyż w bezpośredni sposób wpływa na standard życia osób w nim przebywających. Musimy też pamiętać o tym, że przedstawione zasady kształtowania przestrzeni, stano­ wiące ważne źródło informacji projektowej, nigdy nie są w stanie zastąpić wiedzy projek­ tanta oraz zdrowego rozsądku, niezbędnego przy rozwiązywaniu większości problemów projektowych. Wymienione reguły, choć wielokrotnie sprawdzone, w uzasadnionych przy­ padkach poddajemy koniecznym modyfikacjom. Priorytetem dla nas jest cały czas bez­ pieczeństwo i dobro naszych klientów oraz innych osób korzystających z efektów pracy architekta.

5.3. Inw entaryzacje Jednym z najważniejszych źródeł informacji niezbędnych do rozpoczęcia prac projek­ towych jest analiza poprzedzająca projektowanie, określająca zakres koniecznych działań przedprojektowych. W przypadku terenu lub obiektów istniejących niezbędne jest wyko­ nanie inwentaryzacji architektonicznej budynku, mieszkania lub wspomnianego terenu. Inwentaryzacja polega na zebraniu oraz graficznym i opisowym opracowaniu wszystkich niezbędnych informacji w oparciu o ustalone zasady postępowania. Zasady te dotyczą przede wszystkim zakresu, szczegółowości oraz dokładności pozyskiwania informacji o interesującej nas przestrzeni. Zdobywane przez nas informacje powinny w jak największym stopniu uwzględniać potrzeby projektowe architekta. W zależności od tego, co z istniejącym budynkiem bądź terenem zamierzamy zrobić, zdobywamy informacje adekwatne do naszych zamierzeń projektowych. Jeśli więc chcemy dokonać zmian tylko i wyłącznie funkcjonalnych, interesować nas będzie głównie istniejące rozwiązanie funkcjonalne obiektu lub terenu. Gdy będziemy z kolei chcieli dokonać modernizacji i przebudowy całego obiektu, potrzebne nam będą praktycznie wszystkie możliwe do zdobycia informacje nie tylko o istniejących rozwiązaniach funkcjonalnych, ale też konstrukcyjnych i instalacyjnych; na ich podstawie będziemy mogli określić możliwy zakres ingerencji. W przypadku zago­ spodarowania terenu szczególnie istotne jest wykonanie analizy kompozycyjnej oraz inwentaryzacji instalacji. Może się zdarzyć, że dzięki wykonanej inwentaryzacji spostrze­ żemy, iż nasze przyszłe zamierzenia projektowe będą musiały ulec modyfikacji, a w niektó­ rych przypadkach — trzeba będzie wręcz porzucić myśl o przebudowie budynku bądź zmianie zagospodarowania danego terenu. Z tego względu bardzo ważne jest, by nie

96

Projektowanie architektoniczne

podejmować prac typowo projektowych przed dokonaniem pełnej inwentaryzacji budynku lub terenu. Istotne będzie tu jedynie określenie typu zadania projektowego oraz opraco­ wanie wymagań dotyczących projektowanej przestrzeni (na przykład liczby mieszkań, które mają się znaleźć po przebudowie w danym obiekcie, liczby i wielkości budynków, które chcemy ulokować na danej działce itp.). Inwentaryzacji architektonicznej możemy dokonać sami, korzystając z powszechnie dostęp­ nych narządzi pomiarowych (np. miary, dalmierza laserowego itp.), ewentualnie możemy skorzystać z dokumentacji inwentaryzacyjnej (o ile taka istnieje), wykonanej wcześniej przez nas lub przez innych architektów. W tym przypadku należy jednak pamiętać 0 konieczności weryfikacji praktycznie wszystkich najważniejszych danych. Po upływie pewnego czasu wygląd i sposób funkcjonowania badanej przez nas przestrzeni mógł się zmienić w stopniu wymagającym dodatkowej weryfikacji. Na podstawie tej weryfikacji na istniejącej inwentaryzacji możemy dokonać niezbędnych zmian i poprawek, które będą odzwierciedlały aktualny stan rzeczy. Niezwykle ważne jest też prawidłowe i bardzo czytelne rysowanie oraz zapisywanie zdobytych informacji. Wielokrotnie zdarza się, że dokonując inwentaryzacji danego obiektu, jesteśmy pewni, iż wiele informacji jesteśmy w stanie zapamiętać, niekoniecznie nano­ sząc je na papier. Ostatecznie bardzo często okazuje się, że po kilku dniach czy nawet godzinach informacje te zostają przez nas zapomniane. Efektem tego jest najczęściej konieczność powrotu do inwentaryzowanego miejsca i powtórnego sprawdzenia danego wymiaru czy też rozwiązania konstrukcyjnego. Bardzo pomocne jest wykonywanie jak najdokładniejszej dokumentacji fotograficznej danego miejsca. Pozwala to na weryfikację wielu danych, a czasami tylko kontekstu przestrzennego (np. usytuowania drzwi wzglę­ dem okna itp.) bez konieczności kolejnej wizyty w terenie. Dodatkowo dokumentacja fotograficzna stanowi dowód dobrego lub złego stanu inwentaryzowanej przestrzeni w danym momencie, co w wielu przypadkach obrazuje skutek zaprzestania prac zabez­ pieczających dany teren. Jest to często ważny argument podczas prowadzenia trudnych 1 skomplikowanych negocjacji z naszym klientem, wskazujący na przykład na koniecz­ ność niepodejmowania czy zaprzestania prowadzenia wymienionych prac. Wykonanie prawidłowej inwentaryzacji wymaga od nas posiadania dużej wiedzy nie tylko z dziedziny architektury, ale również — w zależności od inwentaryzowanego podmiotu — z branży budowlanej, ogólnoinstalacyjnej czy też ogrodniczej. Im większa jest nasza wie­ dza z danej dziedziny, tym lepszą i pełniejszą inwentaryzację jesteśmy w stanie wykonać. Reasumując, do wykonania prawidłowej inwentaryzacji architektonicznej budynku lub terenu niezbędne są: ♦ wiedza architektoniczna i ogólnobudowlana, ♦ umiejętność mierzenia i czytelnego zapisywania pozyskanych informacji, ♦ znajomość przyszłych zamierzeń projektowych odnośnie do badanego budynku lub terenu. Inwentaryzacji architektonicznej mogą podlegać budynki, obiekty bądź też tereny. Do naj­ ważniejszych grup inwentaryzowanych podmiotów (wyodrębnionych według kryterium funkcji i sposobu przeprowadzania prac inwentaryzacyjnych) możemy więc zaliczyć:

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

97

♦ obiekty zabytkowe, ♦ obiekty sakralne, ♦ budynki użyteczności publicznej, ♦ budynki mieszkalne, ♦ mieszkania oraz pomieszczenia mieszkalne, ♦ sklepy, pomieszczenia handlowe, obiekty magazynowe i gospodarcze, ♦ zakłady pracy, budynki oraz hale przemysłowe i poprzemysłowe, ♦ obiekty infrastruktury komunikacyjnej, ♦ tereny o różnej funkcji i przeznaczeniu. Każda z wymienionych grup charakteryzuje się określonymi cechami, które wpływają na stopień trudności zdobywania informacji, a w związku z tym — na nakład pracy i czasu, niezbędne do wykonania inwentaryzacji architektonicznej. Inwentaryzacja obiektów zabytkowych, np. zamków, pałaców, willi, XIX-wiecznych i starszych kamienic (rycina 5.2), należy do najtrudniejszych prac ze względu na stopień komplikacji przestrzennych tych budynków, niekiedy trudny do rozpoznania na pierw­ szy rzut oka, a także często występujący i zróżnicowany detal architektoniczny. W tym przypadku niezbędne jest rozpoznanie stylu architektonicznego, w którym wybudowano dany obiekt; znacznie ułatwi to zrozumienie jego przestrzeni oraz zasady stosowania detalu. Prace inwentaryzacyjne obiektów zabytkowych mogą zostać wsparte pozyskaniem informacji archiwalnych (starych projektów, inwentaryzacji, archiwalnych fotografii), znaj­ dujących się na przykład w posiadaniu konserwatorów zabytków, byłych właścicieli oraz różnego typu archiwów. Inwentaryzacja obiektów zabytkowych wymaga stosowania przez nas, poza standardowym wymiarowaniem ścian, również wymiarowania przekątniowego pomieszczeń. Wynika to z niekoniecznie dokładnego postawienia ścian przez współcze­ snych obiektowi budowniczych, na przykład w okresie średniowiecza. Przeprowadzenie inwentaryzacji obiektów sakralnych, np. kościołów, cerkwi, kapliczek lub cmentarzy, wymaga od nas pracy o charakterze zbliżonym do tej, którą wykonujemy w przypadku obiektów zabytkowych. Powinniśmy bowiem zauważyć, że często obiekty sakralne są jednocześnie obiektami zabytkowymi, co zwiększa stopień trudności inwenta­ ryzacji. W przypadku prac inwentaryzacyjnych związanych z obiektami sakralnymi istotne jest, poza wykonaniem prac typowych dla obiektów zabytkowych, rozpoznanie podsta­ wowych zasad i reguł postępowania, właściwych danej religii — pozwoli to nam na lepsze zrozumienie funkcjonowania przestrzeni świątyni, cmentarza i innych. Budynki użyteczności publicznej (np. kina, teatry, hale sportowe, dworce kolejowe itp.) są również obiektami, w przypadku których wykonywanie inwentaryzacji wymaga znajo­ mości ich funkcjonowania; niemniej stopień komplikacji jest dużo mniejszy niż w przy­ padku chociażby obiektów zabytkowych. Ważną cechą budynków użyteczności publicz­ nej są, co warto zaznaczyć, ich duże rozmiary, warunkujące określoną czasochłonność dokonywania pomiarów inwentaryzacyjnych.

98

Projektowanie architektoniczne

Rycina 5.2. Inwentaryzacja elewacji zabytkowego budynku wielorodzinnego, wykonana na potrzeby rozbudowy, modernizacji i adaptacji obiektu na cele mieszkaniowe (arch. Tomasz Malec, inż. Ewa Duźniak) Źródło: archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec. Budynki mieszkalne (rycina 5.3), np. bloki mieszkaniowe, nowe rezydencje i domy jedno­ rodzinne, są jednymi z najczęściej inwentaryzowanych obiektów. Wynika to zarówno ze stopnia ich rozpowszechnienia, jak i dokonywanych w nich stosunkowo częstych zmian budowlanych. Inwentaryzacja obiektów mieszkaniowych ze względu na powszechną zna­ jomość standardów i sposobów zamieszkiwania jest najczęściej czynnością stosunkowo nieskomplikowaną. Inwentaryzacja mieszkań oraz pomieszczeń mieszkalnych wymaga od nas z kolei dużej dbałości o pobranie bardzo dokładnych wymiarów (nawet do 1 mm). W niektórych przy­ padkach stopień dokładności wymiarowania pomieszczenia mieszkalnego może decydo­ wać o przyjęciu bądź odrzuceniu danego rozwiązania architektonicznego. Inwentaryzacja architektoniczna mieszkań, o czym należy pamiętać, jest często łączona z inwentaryzacją instalacji wodnej, kanalizacyjnej, gazowej, elektrycznej, internetowej itd. Inwentaryzacja instalacji jest niezbędna do prawidłowego zaprojektowania ustawienia urządzeń kuchen­ nych, łazienkowych, mebli oraz wszystkich tych sprzętów, które wymagają podłączenia do określonej sieci instalacyjnej. Inwentaryzacja sklepów, pomieszczeń handlowych, obiektów magazynowych i gospo­ darczych jest stosunkowo prosta i nie wymaga od nas z reguły żadnych ponadstandardowych prac i umiejętności. Przestrzeń sklepowa w części handlowej może być wypeł­ niona w trakcie inwentaryzacji regałami czy też półkami, podobnie jak magazyny — tu dobrze jest zwrócić uwagę na sposób ich ustawienia i możliwości magazynowania towaru. Inwentaryzacja obiektów gospodarczych, po ich odpowiednim przygotowaniu do prowa­ dzenia prac, jest również przedsięwzięciem najczęściej nieskomplikowanym. Pewnym utrudnieniem może być natomiast inwentaryzacja małych obiektów, stawianych bez

99

Pu=83,37 mz

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

Rycina 5.3. Inwentaryzacja Ipiętra modernistycznego budynku mieszkalno-usługowego w Bielsku-Białej (arch.arch. E. Stachura, T. Malec,)

Źródło: archiwum firmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura.

100

Projektowanie architektoniczne

projektu i pozwolenia na budowę — w tych przypadkach możemy spotkać bardzo orygi­ nalne, nierzadko zaskakujące rozwiązania przestrzenne, w tym zarówno funkcjonalne, jak i konstrukcyjne. Inwentaryzacja zakładów pracy, budynków oraz hal przemysłowych i poprzemysłowych polega często nie tylko na pomiarach fizycznych przestrzeni tych obiektów, ale i na pomiarach niektórych maszyn czy też ważnych z naszego punktu widzenia urządzeń. W tym przypadku również dobrze jest zaznajomić się z zasadami i organizacją pracy w danym zakładzie. Dzięki temu będziemy w stanie zrozumieć zasady funkcjonowania tej przestrzeni, co — jak wiemy — jest bardzo ważne dla prawidłowego wykonania inwenta­ ryzacji architektonicznej praktycznie każdego obiektu. Inwentaryzacja hal poprzemysłowych jest najczęściej zadaniem o średnim stopniu trudności, w dużej mierze zależącym od zakresu dewastacji badanych obiektów. Im większy stopień zniszczenia, tym trudniej zdobyć i pokazać istotne dla architekta informacje o tym obiekcie. W trakcie prowadzenia prac w terenie należy też pamiętać o różnego typu zagrożeniach dla zdrowia lub nawet życia. Związane są one z prowadzeniem prac na obszarze, na którym mogą się znajdować pozostałości maszyn, różnego typu urządzeń oraz przestrzeni (wnęk, dołów itp.) o często niezrozumiałym dla nas przeznaczeniu. Obiekty infrastruktury komunikacyjnej, np. mosty, wiadukty, kładki, są takim rodza­ jem obiektów, których inwentaryzacja wymaga od nas dobrej znajomości konstrukcji budowlanych. Z tej też przyczyny najczęściej niezbędna jest pomoc inżyniera budowla­ nego. Najważniejsze informacje w tego typu inwentaryzacjach dotyczą najczęściej wła­ śnie kwestii nośności i bezpieczeństwa konstrukcji danego obiektu. Dotyczy to nie tylko wiaduktów kolejowych i dużych mostów, ale również mniejszych kładek czy przejść nad drogami. We wszystkich tych przypadkach nie jesteśmy w stanie samodzielnie ocenić stop­ nia bezpieczeństwa tych konstrukcji. Podczas inwentaryzacji wszelkiego typu terenów o różnych funkcjach i przeznaczeniu, np. działek budowlanych, parków, terenów rekreacyjnych, wypoczynkowych i sportowych, nadbrzeży rzek oraz związanych z nimi obiektów sportowych itp., zwracamy szczególną uwagę na rzeźbę terenu, wkomponowanie istniejących na nim obiektów w teren oraz znaj­ dującą się na nim zieleń niską i wysoką (czyli drzewa). Do przeprowadzenia inwentary­ zacji terenu często potrzebne są nam dodatkowo specjalistyczne przyrządy miernicze, pozwalające na odtworzenie jego rzeźby. Inwentaryzując tereny nadbrzeży, powinniśmy pamiętać o sprawdzeniu w istniejącej dokumentacji — jeśli taka jest — lub przeprowa­ dzeniu wywiadu z okolicznymi mieszkańcami na temat potencjalnego zagrożenia powo­ dzią oraz istnienia naturalnych bądź sztucznych terenów zalewowych. Podobnie, inwentaryzując tereny górskie i podgórskie, bierzemy pod uwagę możliwość wystąpienia osuwisk skalnych, ziemnych lub błotnych, a także przebieg strumieni i potoków, mogą­ cych wywrzeć duży wpływ na otoczenie w porze wzmożonych opadów deszczu (tereny zalewiskowe). Istnieją jeszcze trzy grupy obiektów wyodrębnione według kryterium celowej zmiany przeznaczenia: ♦ budynki i obiekty przeznaczone do wyburzenia, ♦ budynki, obiekty i tereny przeznaczone do sprzedaży lub zmiany własności, ♦ budynki nowo wybudowane.

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

101

Budynki i obiekty wyburzane inwentaryzujemy w takim zakresie, który jest niezbędny do opracowania projektu rozbiórki i bezpiecznego przeprowadzenia procesu wyburzenia. Istotne jest jednak, by wziąć pod uwagę wszelkie możliwe zagrożenia mogące wystąpić podczas rozbiórki, a wynikające ze skomplikowanej konstrukcji bądź nietypowego układu pomieszczeń czy też instalacji. Budynki, obiekty i tereny przeznaczone do sprzedaży lub zmiany własności inwentaryzujemy zgodnie z aktualnym stanem prawnym, ponieważ opracowane przez nas doku­ menty będą stanowić podstawę do przeprowadzenia transakcji ich sprzedaży bądź zakupu. Tym samym nasza praca inwentaryzacyjna w zasadniczym stopniu wpływa na ukształto­ wanie ceny. Aktualny stan prawny w zakresie obrotu nieruchomościami, o czym warto pamiętać, może zasadniczo różnić się od standardowych zasad wykonywania inwentary­ zacji architektonicznej w celach budowlanych. Różnice mogą dotyczyć zasad obliczania powierzchni i kubatury, a także sposobu przedstawienia informacji zarówno w formie pisemnej, jak i rysunkowej. Inwentaryzacji budowlanej podlegają nie tylko obiekty i tereny mające dopiero zostać przeprojektowane, ale też budynki nowo wybudowane. Inwentaryzację powykonawczą budynków tego typu przeprowadzamy w celu sprawdzenia zgodności wykonanych robót budowlanych z projektem architektoniczno-budowlanym. Szczególnie ważną rolę odgrywa tu ustalenie zrealizowanej powierzchni i kubatury budynku, poprawność wykonania robót budowlanych, w tym instalacyjnych, oraz wykazanie efektów przeprowadzenia dodatko­ wych prac, nieobjętych umową z naszym klientem. Należy jeszcze wspomnieć o istotnej roli, jaką odgrywa geodezyjna inwentaryzacja powy­ konawcza. Jej wykonanie polega na zebraniu danych o przestrzennym rozmieszczeniu poszczególnych elementów zagospodarowania terenu. Należy podkreślić, że wykonanie geodezyjnej inwentaryzacji powykonawczej powinno zostać rozpoczęte wtedy, gdy widoczne są jeszcze niezasypane sieci instalacyjne.

5.4. Istniejące projekty architektoniczne Jak wiemy, wykonując projekt architektoniczny przebudowy budynku, przeprowadzamy jego inwentaryzację oraz badamy istniejącą dokumentację fotograficzną. Równie ważnym źródłem informacji będących podstawą do wykonania naszej dokumentacji projektowej są już istniejące projekty architektoniczne. Większość istniejących budynków została wybudowana w oparciu o projekty, które przynajmniej częściowo zostały zachowane — ze względu na wymogi prawne, ich wartość merytoryczną, „na wszelki wypadek” lub z innych powodów. Zachowane projekty architektoniczne możemy znaleźć najczęściej: ♦ w prywatnych archiwach aktualnych lub byłych właścicieli bądź zarządców budynków, ♦ w archiwach urzędów administracji (gminnych, powiatowych, wojewódzkich i centralnych), ♦ w archiwach konserwatorów zabytków, ♦ w archiwach muzealnych,

102

Projektowanie architektoniczne

♦ w zbiorach kolekcjonerskich, ♦ w archiwach pracowni projektowych, ♦ w wydanych publikacjach. Prywatne archiwa aktualnych lub byłych właścicieli bądź zarządców budynków charakteryzują się przede wszystkim dużym stopniem zróżnicowania, jeśli chodzi o stan techniczny zachowanej dokumentacji (rycina 5.4). Najczęściej jednak ich stan zachowania zależy od poziomu zaangażowania właściciela — osoby prywatnej, organizacji świeckiej bądź sakralnej itp. — w utrzymanie pozostającej w jego gestii przestrzeni w jak najlep­ szym stanie technicznym i funkcjonalnym. Zaletą tego źródła informacji jest stosunkowo łatwy dostęp oraz możliwość reprodukcji archiwalnej dokumentacji, ograniczona jedynie dobrą wolą właściciela budynku. Możemy też stosunkowo łatwo uzyskać nieopisane i nigdzie nieujęte, a ważne dla nas informacje, zachowane tylko i wyłącznie w pamięci posiadaczy tych obiektów.

Rycina 5.4. Archiwalny projekt rzutu poziomego parteru budynku szkoły pilotów w Świdniku, pozostający w dyspozycji Stowarzyszenia Forum Świdnika Źródło: www.historia.swidnik.net z dnia 12.06.2011. Archiwa urzędów administracji (gminnych, powiatowych, wojewódzkich i central­ nych) posiadają z reguły bardzo duże i dobrze zachowane zbiory dokumentacji projek­ towych (rycina 5.5). Poszukiwania interesującej nas dokumentacji są bardzo ułatwione dzięki katalogom przechowywanych zbiorów. Dodatkowo możemy zawsze liczyć na pomoc

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

103

J. J. V o ig t.

Rycina 5.5. Archiwalny projekt Faelledparken (z 1908 r.) autorstwa J.J. Voigta, znajdujący się w The Danish Royal Library w Kopenhadze Źródło: commons.wikimedia.org z kolekcji The Danish Royal Library w Kopenhadze z dnia 25.05.2011. kadry administracyjnej. Warunki reprodukcji poszukiwanej przez nas archiwalnej doku­ mentacji często różnią się od siebie oraz zależą od wewnętrznych postanowień i uregu­ lowań poszczególnych urzędów lub bibliotek.

104

Projektowanie architektoniczne

Archiwa konserwatorów zabytków są jednymi z najlepszych źródeł pozyskiwania archi­ walnych projektów architektonicznych. Zbiory dokumentacji są nie tylko dobrze skatalo­ gowane i opisane, ale też pozostają pod nieustannym nadzorem przygotowanych do tego służb konserwatorskich. Z tego względu, poszukując interesującej nas archiwalnej doku­ mentacji, możemy szybko uzyskać profesjonalną pomoc w interesującej nas dziedzinie. Warunki reprodukcji są podobne do warunków obowiązujących w archiwach urzędów administracji. Często w archiwach konserwatorskich możemy spotkać nie tylko plany budynków (rycina 5.6), ale też plany urbanistyczne lub inne opracowania przestrzenne.

Rycina 5.6. Archiwalny projekt domu wielorodzinnego w Bielsku-Białej Źródło: archiwum delegatury wojewódzkiego konserwatora zabytków w Bielsku-Białej.

Archiwa muzealne często posiadają pojedyncze egzemplarze pełnych bądź fragmenta­ rycznych dokumentacji projektowych. Ich cechą jest bardzo zróżnicowany stan zacho­ wania rysunków. Należy podkreślić, że w niektórych przypadkach archiwa muzealne zawierają bardzo interesujące i rzadkie dokumentacje projektowe (rycina 5.7), mające nie­ bagatelne znaczenie dla architektów zajmujących się projektowaniem przebudów objętych wymienionymi dokumentacjami budynków i budowli. Zbiory kolekcjonerskie są rzadko wykorzystywane jako źródła archiwalnych projek­ tów architektonicznych. Wynika to z faktu, że dostęp do informacji o zawartości tego typu zbiorów jest bardzo utrudniony, a czasami wręcz nie istnieje. Zbiory kolekcjoner­ skie możemy wykorzystywać w interesującym nas celu najczęściej dzięki przypadkowo

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

105

Rycina 5.7. Fragment projektu przebudowy wschodniej elewacji Zamku Królewskiego w Krakowie autorstwa Z. Hendla (z 1906 r.), znajdujący się w archiwum konserwatorskim Zamku Królewskiego na Wawelu Źródło: www.wawel.krakow.pl z dnia 27.05.2011. zdobytym informacjom. Archiwalne dokumentacje projektowe stanowią też relatywnie rzadki obiekt zainteresowania kolekcjonerów. Należy podkreślić, że w tym wypadku udo­ stępnienie nam archiwalnych dokumentacji projektowych zależy tylko i wyłącznie od dobrej woli kolekcjonera. Archiwa pracowni projektowych stanowią bardzo ciekawe źródło archiwalnych doku­ mentacji projektowych. Z jednej strony archiwa te najczęściej zawierają pełne dokumen­ tacje projektowe, a z drugiej — mamy możliwość uzyskania odpowiedzi na wiele pytań związanych z interesującym nas przedmiotem „z pierwszej ręki”. Przeprowadzenie wywiadu z autorem projektu architektonicznego gwarantuje nam najpełniejszy obraz sytuacji pro­ jektowej zaistniałej w momencie opracowywania danego projektu. Dużym walorem tego źródła informacji jest wysoki stopień znajomości danego problemu oraz całej tematyki pro­ jektowej; w dużym stopniu pomaga nam to w pozyskiwaniu ważnych dla nas informacji. Wydane publikacje również mogą stanowić źródło archiwalnych projektów. Niektóre publikacje zawierają przede wszystkim opisane opracowania projektowe. W innych publi­ kacjach znajdujemy z kolei nie pełne opracowania projektowe, lecz najczęściej ich frag­ menty; ten rodzaj przedstawienia archiwalnych projektów jest najbardziej rozpowszech­ niony. Wynika to z dwóch powodów: po pierwsze, trudno zamieścić w publikacji całą dużą dokumentację projektową, a po drugie, przedstawione projekty stanowią jedynie uzupeł­ nienie lub potwierdzenie prezentowanych w tych publikacjach tez i opinii. Dużą zaletą jest tu możliwość dowolnej reprodukcji (za zgodą autora publikacji), natomiast wadą — często niska jakość rysunków, wynikająca z małego formatu publikacji (rycina 5.8).

106

Projektowanie architektoniczne

Rycina 5.8. Plan mieszkania Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM), zamieszczony w czasopiśmie „Dom, Osiedle, Mieszkanie”, Warszawa 1936 r. Uwagę zwraca jakość rysunku Źródło: naszastolica.waw.pl z dnia 26.05.2011. Projekty już wybudowanych obiektów nabierają powtórnie dużego znaczenia wtedy, gdy chcemy dokonać przebudowy tych obiektów, modernizacji lub zmiany funkcji. Wyko­ rzystanie projektów architektonicznych pochodzących z jednego z wymienionych źródeł może nam nie tylko ułatwić prace inwentaryzacyjne, ale i pozwolić dostrzec pewne ukryte na pierwszy rzut oka aspekty związane z usytuowaniem budynku, jego otoczeniem czy wręcz z samym obiektem. Przykładowo przyjęte w projekcie archiwalnym rozwiązania architektoniczne odnośnie do lokalizacji budynku na działce mogły wynikać z przebiegu wód gruntowych, jakości podłoża w danym miejscu itp.; pozornie nielogiczny rozkład pomieszczeń mógł z kolei mieć swoje uzasadnienie w zupełnie innej niż istniejąca funkcji. Dzięki analizie projektu możemy więc już na etapie przygotowania nowej kon­ cepcji projektowej uniknąć wielu błędów. Wiemy już, że archiwalna dokumentacja projektowa — w zależności od czasu i warunków przechowywania — może się znajdować w różnym stanie technicznym: dobrym i pełnym, częściowo zdekompletowanym lub wręcz zniszczonym. W zależności od stanu zacho­ wania dokumentacji mamy większą lub mniejszą możliwość jej wykorzystania. Powinniśmy też pamiętać, że w niektórych przypadkach mamy do czynienia z kilkoma projektami archiwalnymi dotyczącymi tego samego budynku. Z taką sytuacją możemy się spotkać wtedy, gdy dany budynek był już wcześniej przebudowywany lub przynajmniej przebudowy takie były planowane.

Rozdział 5. ♦ Najważniejsze źródła informacji w procesie projektowym

107

Niezależnie od dużej wartości informacyjnej archiwalnych projektów architektonicznych, dobrze jest zdawać sobie sprawę ze zmian zachodzących w przestrzeni tych budynków na skutek samodzielnych decyzji właścicieli lub ich zarządców. Z pewnością nie wszystkie z tych zmian zostały ujęte w formie dokumentacji papierowej. Ponadto w ciągu kilkudzie­ sięciu lat funkcjonowania budynku warunki terenowe (myślę tu zarówno o podłożu, na którym stoi budynek, jak i o najbliższym otoczeniu) mogły ulec zasadniczym zmianom, także nieujętym w projekcie archiwalnym. Wynika z tego, że archiwalne projekty archi­ tektoniczne, pomimo ich bardzo dużego znaczenia jako źródła informacji przy wykony­ waniu nowego projektu architektonicznego, nie zastąpią nam inwentaryzacji architekto­ nicznej. Stanowią one natomiast jej bardzo ważne uzupełnienie.

108

Projektowanie architektoniczne

Pytania sprawdzające: 1. Opisz rolę, jaką odgrywają publikacje książkowe, internetowe oraz czasopisma w pracy architekta. 2. Wymień publikacje ważne dla architekta zajmującego się projektowaniem architektury krajobrazu, architektury wnętrz i architektury kubaturowej. 3. Jaką rolę odgrywa prawo budowlane w procesie projektowym? 4. Do czego służą warunki techniczne, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie? 5. Czym jest inwentaryzacja obiektu budowlanego i na czym polega? 6. Wymień i opisz zasady inwentaryzacji poszczególnych typów obiektów budowlanych. 7. Do czego archiwalne projekty mogą być przydatne architektowi? Wymień i opisz źródła dokumentacji archiwalnych.

Rozdział 6.

Jak prowadzić proces projektowy? 6.1. Najważniejsi uczestnicy procesu projektowego 6.1.1. A rchitekt zarządzający projektem Architekt zarządzający projektem 1 (będziemy go nazywać dalej po prostu archi­ tektem) jest główną postacią procesu projektowego. Czasami opracowywanie projek­ tów architektonicznych (zwłaszcza tych większych i bardziej skomplikowanych) może prowadzić w sensie organizacyjnym i merytorycznym większa liczba architektów, nie­ mniej w kwestiach zasadniczych, związanych z całością zagadnienia, ostateczne decyzje podejmuje tylko jedna osoba. Architekt ten nie tylko podejmuje najważniejsze decyzje projektowe, ale także bierze za nie odpowiedzialność. Najważniejsze decyzje projektowe to te w największym stopniu wpływające na kształt projektu, jego możliwości realizacyjne oraz stronę finansową przedsięwzięcia inwestycyj­ nego, którego częścią jest wspomniany projekt. W zależności od nich w największym stopniu zmienia się projektowana przestrzeń oraz cena całej inwestycji. Architekt odpo­ wiada przed klientem przez cały czas współpracy, on też podejmuje decyzje o uwzględ­ nianiu bądź nieuwzględnianiu najistotniejszych uwag i opinii klienta (dla jego dobra), tłumacząc mu w zrozumiały sposób powody swojego postępowania. Podejmowanie głów­ nych decyzji projektowych wiąże się też z ryzykiem popełnienia istotnego błędu, który powinien zostać przez architekta zauważony i skorygowany, w miarę możliwości jak najwcześniej. Konieczność szybkiej naprawy istotnych błędów wymaga od architekta nie­ ustannej uwagi, sprawowania kontroli nad pracą całego biura architektonicznego i dużego zaangażowania w prowadzone przez siebie prace.

1 Architekt prowadzący projekt budynku lub budowli powinien posiadać uprawnienia do projektowania, sprawdzania projektów architektoniczno-budowlanych oraz sprawowania nadzoru autorskiego w specjalności architektonicznej.

110

Projektowanie architektoniczne

Architekt odgrywa najważniejszą rolę w procesie projektowym przede wszystkim dzięki swojemu wykształceniu, wiedzy i doświadczeniu, a także cechom osobowości. Wykształ­ cenie architekt zdobywa początkowo w trakcie studiów, wykonując coraz to bardziej zaawansowane projekty architektoniczne, niektóre już we współpracy z innymi architek­ tami. Po ukończeniu studiów architekt odbywa praktykę projektową, w trakcie której spotyka się z realnymi problemami i wyzwaniami związanymi z jego zawodem. Wiedza architekta zależy jednak nie tylko od tego, czego uda mu się nauczyć w trakcie studiów. Olbrzymią, jeśli nie zasadniczą rolę odgrywa tak zwane wykształcenie ogólne, także w aspekcie humanistycznym. To ono określa bowiem, czy architekt będzie w stanie spoj­ rzeć na rozwiązywane przez siebie problemy projektowe z szerszej perspektywy i zacho­ wać do nich odpowiedni dystans (rycina 6.1). Dzięki temu wzrasta efektywność jego pracy, a jej rezultaty mogą być w dużo większym stopniu satysfakcjonujące i przydatne zarówno dla niego, jak i jego klientów. Architekt najczęściej zaczyna zdobywać doświadczenie w trakcie edukacji na poziomie wyższym. W miarę upływu czasu doświadczenie archi­ tekta wzrasta, stając się coraz mocniejszą bazą jego możliwości twórczych. Pozwala ono na efektywniejszą i przyjemniejszą pracę, ponieważ architekt może często stosować i roz­ wijać wykorzystywane przez siebie metody projektowe, ułatwiające znajdowanie roz­ wiązań wszelkich problemów architektonicznych. Cechy osobowości odgrywają w pracy architekta, szczególnie kierującego zespołem ludzi, bardzo ważną rolę. Posiadanie odpo­ wiednich predyspozycji, zwłaszcza wspartych doświadczeniem organizacyjnym, umożli­ wia nawiązanie prawidłowych relacji ze współpracownikami, co owocuje lepszą atmos­ ferą w pracy, a co za tym idzie — lepszymi wynikami.

Rycina 6.1. Architekt zarządzający projektem zachowując odpowiedni dystans, zarazem dba o dobrą atmosferę w pracy

Źródło: opracowanie własne.

Rola architekta prowadzącego proces projektowy jest więc ogromna, a stawiane mu wyma­ gania bardzo wysokie. Architekt ten posiada bardzo duży wpływ na otoczenie w sensie kreowania nowej rzeczywistości fizycznej, ale również na swoich współpracowników, a także ludzi stanowiących odbiorców i użytkowników efektów jego pracy, czyli wszystkie rodzaje budynków, budowli czy też zagospodarowywane tereny. Z tej przyczyny architekt prowadzący proces projektowy powinien zdawać sobie sprawę z szeroko pojętej odpowie­ dzialności nie tylko za tworzoną przez siebie przestrzeń, ale i za swoich współpracowni­ ków, a także przyszłych użytkowników tej przestrzeni. L ekarz m oże p o g rzebać sw oje błędy, ale architekt m oże co najw yżej p o ra d zić klientow i zasadzenie w inorośli2.

[F.L. Wright] 2 Cytat z wywiadu z Frankiem L. Wrightem, zamieszczonego w „New York Times Magazine” dnia 4.10.1953.

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

111

6.1.2. W spółpracow nicy architekta i podwykonawcy Architekt zarządzający procesem projektowym, jak już wiemy, nie pracuje wyłącznie sam, może bowiem kierować — i często kieruje — zespołami projektowymi. Zespół projektowy może liczyć od kilku do kilkuset osób, a jego liczebność zależy najczęściej od potrzeb i możliwości związanych z opracowywanym projektem lub projektami. Poszczególne grupy architektów, pracujące nad konkretnymi zadaniami projektowymi, tworzą kompletne i we­ wnętrznie spójne opracowania. Przykładem organizacji pracy grup architektów nad dużym i skomplikowanym opracowaniem projektowym może wyglądać następująco: ♦ I grupa projektowa — odpowiada za wykonywanie opracowania urbanistycznego, zawierającego projekt zagospodarowania terenu, inwentaryzacje i ekspertyzy stanu technicznego obiektów budowlanych, inwentaryzacje sieci instalacji podziemnej i naziemnej, wymiarowanie geodezyjne, drogi, ukształtowanie terenu, zieleń, ♦ II grupa projektowa — zajmuje się opracowaniem projektu architektoniczno­ -budowlanego obiektów kubaturowych, zawierającego architekturę obiektów, ich konstrukcję, instalacje wewnętrzne oraz wszelkiego typu technologie, ♦ III grupa projektowa — odpowiada za wykonanie projektów wnętrz. Ponadto architekt oraz członkowie zespołów projektowych współpracują z wieloma oso­ bami mającymi duży wpływ na kształt tworzonego projektu: ♦ rzeczoznawcami budowlanymi (branżowymi), ♦ konstruktorami oraz specjalistami w danych dziedzinach budowlanych, ♦ podwykonawcami i dostawcami z różnych branż, ♦ przedstawicielami jednostek samorządów terytorialnych lub miejscowych władz, ♦ reprezentantami administracji, odpowiedzialnymi za sprawdzenie i zatwierdzenie dokumentacji budowlanej, ♦ ewentualnie innymi zespołami projektowymi (rycina 6.2). Rzeczoznawcy budowlani, zwani branżowymi, gdyż dana osoba może być rzeczo­ znawcą najczęściej w jednej lub dwóch branżach, uczestniczą w procesie projektowym w zakresie swoich kompetencji. A zatem zabezpieczenia przeciwpożarowe konsultuje i opiniuje rzeczoznawca do spraw przeciwpożarowych; podobnie jest z pozostałymi rze­ czoznawcami. Rzeczoznawcy budowlani pełnią swoje funkcje konsultacyjne i opiniujące dzięki doświadczeniu budowlanemu, zdobytej wiedzy oraz dużej odpowiedzialności zawo­ dowej. Do rzeczoznawców biorących udział w procesie projektowym zaliczamy: ♦ rzeczoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy, ♦ rzeczoznawców do spraw ochrony przeciwpożarowej, ♦ rzeczoznawców do spraw ochrony sanitarno-epidemiologicznej. Rzeczoznawcy do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy konsultują, a ostatecznie rów­ nież opiniują nasz projekt pod kątem zapewnienia szeroko pojętego bezpieczeństwa przyszłych użytkowników obiektu. Sprawdzają między innymi warunki, w jakich będą żyć

112

Projektowanie architektoniczne

Inżynierowie niezależni bądź wchodzący w skład grupy projektowej

Rycina 6.2. Miejsce architekta zarządzającego projektem w procesie projektowym Źródło: opracowanie własne.

i pracować osoby korzystające z budynku. W przypadku wystąpienia uchybień zagrażają­ cych bezpieczeństwu tych osób rzeczoznawca do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy może wskazać na konieczność przeprowadzenia zmian w projekcie. Rzeczoznawcy do spraw ochrony przeciwpożarowej zajmują się problematyką bezpie­ czeństwa użytkowników budynku w zakresie ochrony przed pożarami. Sprawdzają, czy w budynku projektujemy wszystkie niezbędne zabezpieczenia utrudniające rozprzestrzenia­ nie się ognia lub temu zapobiegające. Uzgadniają również typy i sposób użycia urządzeń przeciwpożarowych, projekty dróg służących do ewakuacji ludzi z budynku w przypadku wystąpienia pożaru oraz dróg dojazdowych dla wozów straży pożarnej. Rzeczoznawcy do spraw ochrony przeciwpożarowej posiadają też czasami uprawnienia rzeczoznawców do spraw bezpieczeństwa i higieny pracy, więc możemy uzgadniać nasze projekty archi­ tektoniczne u jednej i tej samej osoby. Rzeczoznawcy do spraw ochrony sanitarno-epidemiologicznej konsultują prace pro­ jektowe i zatwierdzają projekty architektoniczne pod kątem zapewnienia właściwych wa­ runków sanitarnych oraz zmniejszenia potencjalnego zagrożenia epidemiologicznego. W ramach zapewnienia odpowiednich warunków sanitarnych rzeczoznawcy do spraw ochrony sanitarno-epidemiologicznej uzgadniają projekty różnego typu pomieszczeń sani­ tarnych oraz ich dostępność dla potencjalnych użytkowników. Wszyscy wymienieni rze­ czoznawcy dodatkowo sprawdzają przystosowanie naszego projektu architektonicznego

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

113

do potrzeb osób niepełnosprawnych. Zapewnienie komfortowego i bezpiecznego korzysta­ nia z budynku przez osoby niepełnosprawne obejmuje problemy z zakresu zarówno bez­ pieczeństwa i higieny pracy, jak i ochrony przeciwpożarowej oraz sanitarno-epidemio­ logicznej. Konsultacje oraz opinie wydawane przez rzeczoznawców budowlanych nie zwalniają architekta od obowiązku myślenia o rozwiązaniach architektonicznych związanych z poru­ szonymi kwestiami szeroko pojętego bezpieczeństwa użytkowników projektowanych budynków, budowli i wszelkiego typu terenów. Architekt, mimo że konsultuje swój projekt z rzeczoznawcami i oddaje im go do zatwierdzenia, i tak bierze odpowiedzialność za cały projekt architektoniczny. Jest on osobą, która koordynuje prace projektowe, a więc posiada najlepsze rozeznanie w kwestii opracowywanych rozwiązań architektonicznych w przekroju ogólnym. Przekrój ten obejmuje, jak wiemy, również zagadnienia bezpie­ czeństwa przyszłych użytkowników budynku. Konstruktorzy oraz specjaliści w danych dziedzinach budowlanych konsultują prace architektoniczne oraz wykonują projekty branżowe będące częścią dokumentacji projektu budowlanego. Cały projekt budowlany składa się z projektu architektonicznego oraz pro­ jektów branżowych, w tym właśnie projektu konstrukcyjnego, wodno-kanalizacyjnego, elektrycznego, gazowego itd. Konstruktorzy wspomagają naszą pracę, pomagając w odna­ lezieniu rozwiązań trudnych problemów natury konstrukcyjnej. Zajmują się oni zagad­ nieniami wymagającymi profesjonalnego przygotowania z dziedziny budownictwa. Przyjęte przez nich rozwiązania często decydują o bezpieczeństwie samej konstrukcji projektowa­ nego budynku lub budowli, czyli o bezpieczeństwie użytkowników oraz osób znajdujących się w pobliżu. Prawidłowe rozwiązania konstrukcji budynku zabezpieczają więc nas przed możliwością katastrofy budowlanej. Specjaliści z innych dziedzin budowlanych również pomagają nam w wykonaniu całego projektu budowlanego. Wykonują oni projekty zwią­ zane z dziedziną, którą się zajmują, oraz konsultują ich wpływ na architekturę budynku lub budowli. Przykładowo inżynier elektryk nie tylko podpowiada nam, w którym miejscu umieścić określone urządzenia elektryczne, ale i opracowuje projekt ich funkcjonowania i współdziałania ze sobą. Oczywiście, za prawidłowe rozmieszczenie punktów świetlnych (na przykład lamp) odpowiada architekt. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w przypadku współpracy z inżynierem do spraw wodno-kanalizacyjnych. Wskazuje on możliwe rozwiązania w zakresie rozmieszczenia odpowiednich urządzeń doprowadzających wodę do budynku, rozprowadzających ją po obiekcie i odprowadzających z niego pod postacią ścieków (zarówno sanitarnych, jak i deszczowych). Rozwiązania te ujmuje w swoim projekcie, stanowiącym część projektu budowlanego. W niektórych sytuacjach, szczególnie w przypadku niewielkich opracowań projektowych, wystarcza nam nasza ogólna wiedza budowlana bądź tylko konsultacja z inżynierem odpowiedniej branży. Współdziałając w czasie prowadzenia prac projektowych z podwykonawcami i dostaw­ cami z różnych branż, zdobywamy informacje o ważnym dla nas znaczeniu, na przykład: ♦ jak umieścić urządzenia filtrujące wokół basenu i ile miejsca na to potrzebujemy, ♦ jakie są zasady umieszczania kasetonów z logo na oddziałach banku znajdujących się w obiektach zabytkowych, ♦ jakie typy roślin możemy zaprojektować w ogrodzie w górach,

114

Projektowanie architektoniczne

♦ jakimi właściwościami różnią się dostępne na polskim i austriackim rynku rodzaje pustaków, ♦ jak zaprojektować oczko wodne przy projektowanym przez nas budynku wielorodzinnym, ♦ od czego zależy trwałość pomp wodnych, ♦ ile kosztuje wykonanie drenażu odprowadzającego wodę, ♦ jaka prędkość windy będzie optymalna w projektowanym przez nas budynku i wiele, wiele innych. Powyższe informacje wskazują, jakie firmy mogą być naszymi podwykonawcami i dostaw­ cami. Są to między innymi: ♦ firmy sprzedające materiały budowlane (od nich możemy uzyskać wiele cennych informacji dotyczących oferowanych produktów budowlanych, ich właściwości i możliwości zastosowania), ♦ firmy projektowe i graficzne (zajmujące się wykonywaniem projektów o wysokim stopniu specjalizacji), ♦ firmy sprzedające technologie, ♦ firmy ogrodnicze, ♦ inne, stosownie do specyfiki wykonywanego przez nas projektu. W zależności od potrzeb na etapie projektowania budynku, budowli bądź zagospodaro­ wywania terenu możemy uzyskać konieczne dane, rozeznać możliwości cenowe itp. Wynika z tego, że rola podwykonawców oraz dostawców w przebiegu procesu projekto­ wego może być bardzo duża. Należy podkreślić, że im większy i bardziej skomplikowany projekt architektoniczny wykonujemy, tym więcej informacji pozyskujemy od podwyko­ nawców i dostawców, a ich wpływ na ostateczny kształt naszego dzieła znacznie rośnie. Współpraca z przedstawicielami jednostek samorządów terytorialnych lub miejsco­ wych władz ma olbrzymie znaczenie szczególnie w przypadku wykonywania dużych pro­ jektów, których realizacja wpłynie w zasadniczy i wielowymiarowy sposób na otocze­ nie, czyli na przykład na przebieg komunikacji pieszej oraz kołowej i natężenie ruchu, środowisko naturalne, możliwość wybudowania w pobliżu obiektu innych budynków i budowli. Współpraca ta wymaga od nas konsultowania z nimi naszych zamierzeń już w fazie wykonywania koncepcji projektowej. Zaprezentowanie naszych pomysłów w tym momencie pozwoli przedstawicielom jednostek samorządów terytorialnych lub miejsco­ wych władz na zrozumienie idei projektowej i jej akceptację. Może się też okazać, że na skutek lepszej znajomości terenu uzyskamy przydatne w procesie projektowym informa­ cje bądź opinie, mogące poprawić jakość wykonywanego przez nas projektu architekto­ nicznego. W przypadku większych inwestycji często zdarza się, że decyzja o ich akceptacji zależy nie tylko od planu zagospodarowania przestrzennego, ale także od woli miejsco­ wych władz związanej z planowanymi kierunkami rozwoju zarządzanego przez nich terenu (województwa, miasta, powiatu, wsi). Reprezentanci administracji odpowiedzialni za sprawdzanie i zatwierdzanie doku­ mentacji budowlanej, w tym architektonicznej, wykonują odpowiedzialną pracę o cha-

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

115

rakterze kontrolnym. Niestety, w polskich warunkach współpraca pomiędzy architektami a reprezentantami administracji pozostawia często wiele do życzenia. Zdarza się, że repre­ zentanci administracji nie chcą brać odpowiedzialności za swoje decyzje, w związku z czym wydłużają czas ich podejmowania w sposób uniemożliwiający architektowi dopro­ wadzenie procesu projektowego do końca. Ponadto nie zawsze jasne zaopiniowanie kon­ cepcji projektowej lub projektu pod kątem wymogów konkretnego urzędu nie pozwala nam na szybkie i pewne przejście przez wszystkie procedury administracyjne. Współpraca z innymi zespołami projektowymi jest zjawiskiem stosunkowo rzadko spo­ tykanym, ponieważ dotyczy przede wszystkim opracowań dużych projektów architekto­ nicznych. Wtedy właśnie może się okazać, że zaistnieje potrzeba współpracy z wyspe­ cjalizowanym w wykonywaniu projektów określonych budynków (lub ich części, np. parkingów wielopoziomowych, czy też projektów zagospodarowania terenu) biurem archi­ tektonicznym. Kooperacja ta odbywa się na zasadzie równorzędnej współpracy bądź, co częstsze, podwykonawstwa ze strony biura, z którym współpracujemy. Niezwykle ważne jest bardzo szczegółowe określenie i wzajemne przedstawienie kompetencji wszystkich kooperujących biur architektonicznych już na początku pracy. Zapobiega to ewentualnym późniejszym trudnościom związanym z niewypełnieniem konkretnych, a jasno nieokre­ ślonych oczekiwań względem drugiego biura architektonicznego. Kooperacja architekta z wszystkimi wymienionymi osobami i grupami osób ma na celu przede wszystkim ułatwienie naszej działalności projektowej. Trudno bowiem wyobrazić sobie, że mielibyśmy tylko i wyłącznie sami zdobywać w dostępnej literaturze lub inter­ necie wszystkie potrzebne nam informacje, niezbędne w procesie projektowym. Dzięki kooperacji z wymienionymi ludźmi nasza praca staje się nie tylko lepsza pod względem merytorycznym, ale i o wiele ciekawsza i dająca więcej satysfakcji.

6.2. Organizacja m iejsca pracy Organizacja miejsca pracy jest dla architekta zadaniem stosunkowo prostym i nieskom­ plikowanym. Jej podstawowe zasady są niezmienne dla pracy nad większością projektów architektonicznych. Miejsce to powinno spełniać warunki, które odpowiadają naszym potrzebom i charakterowi procesu projektowego (rycina 6.3). Jeśli lubimy pracować w ciszy, to zapewniamy sobie takie miejsce pracy, które będzie odizolowane akustycznie od otoczenia we właściwym dla nas stopniu. Miejscem pracy może być część naszego mieszkania czy też biuro, czyli każda przestrzeń, którą jesteśmy w stanie chwilowo „opanować”. Przestrzeń tę adaptujemy do swoich potrzeb, przy czym pamiętamy o podstawowych zasadach ergonomii. Zgodnie z nimi rzeczy najważniejsze trzymamy „pod ręką”, tak by łatwo zapamiętać ich położenie. Ważne jest, aby biurko czy też deska kreślarska z komputerem znajdowały się w takim położeniu, które nie będzie obciążać naszego kręgosłupa. Dotyczy to również fotela lub krzesła, na którym spędzimy, bądź co bądź, wiele pracowitych godzin. Należy również pamiętać o tym, by odległość ekranu komputera od naszych oczu odpowiadała naszym potrzebom i możliwościom. W sytuacji idealnej za ekranem komputera możemy mieć widok na las lub góry, dzięki czemu odry­ wając na chwilę wzrok od ekranu, nie tylko uspokajamy się, ale i dajemy naszym oczom chwilę wytchnienia.

116

Projektowanie architektoniczne

Rycina 6.3. Organizacja miejsca pracy powinna odpowiadać wymaganiom procesu projektowego Źródło: archiwum autora.

W naszym miejscu pracy trzymamy także wszelkie najważniejsze dokumenty i opraco­ wania projektowe — zarówno archiwalne, jak i te, nad którymi pracujemy. Opracowania archiwalne są często przydatne w trakcie pracy nad aktualnym projektem, dlatego też powinniśmy trzymać je w należytym porządku. Przyspieszy to znacznie dostęp do nich i zaoszczędzi żmudnych i czasochłonnych poszukiwań. Prawidłowa archiwizacja najważ­ niejszych opracowań projektowych w miejscu pracy nie polega na tym, że stosujemy wymyślone przez kogoś zasady, ale że dostosowujemy ich ułożenie do swoich aktual­ nych potrzeb. Wszelkie pozostałe dokumenty, związane chociażby z wykonywanym w danym momencie projektem architektonicznym, przechowujemy w dowolnego typu segregatorach, opisanych przez nas w sposób jasny i czytelny. Miejsce pracy architekta powinno być dobrze oświetlone. Oznacza to konieczność zapew­ nienia przynajmniej kilku źródeł światła (rycina 6.4), odpowiadających porze dnia i rodza­ jowi pracy. W przypadku pracy przy komputerze źródło słabego światła możemy umieścić tuż za ekranem monitora. W trakcie pracy koncepcyjnej oświetlamy mocnym światłem miejsce, w którym pracujemy nad nowymi pomysłami architektonicznymi. Wtedy pozo­ stała część pomieszczenia może być słabo oświetlona lub wręcz ciemna, co pozwoli na stworzenie wrażenia oderwania się od otaczającej nas rzeczywistości i wpłynie na lepsze skupienie się nad naszą pracą twórczą.

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

117

Rycina 6.4. Bardzo ważne jest prawidłowe oświetlenie pomieszczenia pracy architekta światłem naturalnym i sztucznym oraz zastosowanie rolet bądź żaluzji

Źródło: opracowanie własne.

Oświetlenie górne należy dostosować do wielkości pomieszczenia, pamiętając, by światło było przyjemne dla oka i nie było męczące. Za jasne oświetlenie pomieszczenia pracy, na przykład za pomocą świetlówek, szybko nas męczy i niekorzystnie wpływa na kom­ fort pracy. W miarę możliwości powinniśmy korzystać w ciągu dnia z oświetlenia na­ turalnego. Z tej przyczyny wybór miejsca pracy jest często utrudniony, nie zawsze możemy bowiem pracować tam, gdzie liczba okien zapewniających prawidłowe oświetlenie dzienne jest wystarczająca. W takim przypadku dobrze jest zadbać o takie ustawienie wyposa­ żenia naszego miejsca pracy, dzięki któremu najlepiej oświetlone są te części pomiesz­ czenia, w których przebywamy najdłużej. Posiadając w naszym pomieszczeniu wiele okien, powinniśmy zadbać o zastosowanie rolet, żaluzji i innych przesłon niezbędnych w okresie dużego nasłonecznienia, na przykład w lecie. Ponadto może się okazać, że w okresie letnim niezbędne będzie zastosowanie klimatyzacji stałej bądź też przenośnych klimatyzatorów zdolnych do utrzymania odpo­ wiedniej dla nas temperatury. Istotnym czynnikiem wpływającym na jakość naszej pracy jest też urządzenie miejsca, w którym — w miarę możliwości — możemy odbyć spokojną i rzeczową rozmowę z naszym klientem. Mam tu na myśli stolik z wygodnymi fotelami, a także małe zaplecze kuchenne, pozwalające na szybkie przygotowanie kawy czy herbaty. Ważną rzeczą jest też dostęp do odpowiedniej ilości napojów nie tylko dla klientów, ale i dla nas oraz dla naszych współpracowników, szczególnie w okresie grzewczym (zmniejszona wilgotność powietrza) oraz w czasie letnich upałów. W miejscu pracy architekta, chcąc nie chcąc, prawie zawsze znajduje się duża ilość papieru (projekty archiwalne, dokumenty, papiery firmowe, papier do drukarki lub plotera). W celu zachowania odpowiadającej nam atmosfery powinniśmy więc bardzo dbać o odkurzanie pomieszczenia oraz zapewnienie odpowiedniej wilgotności powietrza. Dzięki temu, zacho­ wując komfort pracy, unikniemy wielu niepotrzebnych problemów zdrowotnych.

118

Projektowanie architektoniczne

Ostatnią, lecz wcale nie najmniej ważną rzeczą w miejscu pracy jest urządzenie małego kącika wypoczynkowego, na przykład z książkami (rycina 6.5). Po wielu godzinach wytę­ żonej pracy twórczej lub kreślarskiej chwilowy wypoczynek jest bardzo wskazany, gdyż pozwoli nam nabrać odpowiedniego dystansu do wykonywanej przez siebie pracy. Po chwili przerwy często okazuje się, że nierozwiązywalne do tej pory problemy projektowe mają swoje — nierzadko bardzo proste — rozwiązania. Do ich znalezienia konieczne są jednak odpoczynek, zrelaksowanie się i zajęcie, chociażby przez krótki czas, czymś innym. Niezbędna regeneracja sił pozwoli wtedy na podjęcie pracy w dużo lepszym stanie psy­ chofizycznym.

Rycina 6.5. Obok miejsca pracy powinniśmy zorganizować również miejsce wypoczynku Źródło: opracowanie własne.

6.3. Organizacja procesu projektowego Po przygotowaniu odpowiadającego nam miejsca pracy możemy przystąpić do organi­ zacji procesu projektowego. Pomimo że architekt wykonuje przecież różne typy pro­ jektów, podstawowe zasady organizacji ich opracowywania są z reguły takie same lub przynajmniej zbliżone do siebie. Pierwszą kwestią jest zastanowienie się, w jaki sposób chcemy pracować nad całością projektu, a następnie — nad konkretnymi zadaniami pro­ jektowymi. Rodzaj trybu pracy nad całością projektu zależy od stopnia jej skomplikowania. Następnie, co jest szczególnie istotne w przypadku projektów o dużym stopniu skompli­ kowania, wykonujemy harmonogram prac projektowych. Harmonogram prac projek­ towych dostosowujemy do: ♦ poddanych negocjacjom wymagań naszego klienta, ♦ rodzaju zadania projektowego, ♦ możliwości naszego zespołu projektowego (lub zespołów projektowych), ♦ możliwości uzgodnienia dokumentacji projektowej w organach administracyjnych.

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

119

Wykonując niewielkie opracowania projektowe, powinniśmy dysponować minimalnym zapleczem projektowym, obejmującym komputer, najlepiej z dostępem do internetu, małą deskę kreślarską i niewielką ilość przyrządów kreślarskich. Wystarczy do tego jedno lub dwa stanowiska pracy. Duże projekty wymagają od nas większej liczby komputerów, współpracowników i przynajmniej kilku stanowisk pracy, które nie będą ze sobą kolido­ wały. Również liczba desek kreślarskich lub biurek, niezbędnych do pracy koncepcyjnej, jest wtedy znacznie większa i zależna już od konkretnych założeń projektowych. Ilość przyborów kreślarskich, papieru oraz kalek, przydatnych w pracy koncepcyjnej, także zasadniczo wzrasta. Opracowując skomplikowane projekty architektoniczne, ze względu na konieczność „zoba­ czenia” przestrzeni projektowanej często przydaje się też mały warsztat modelarski. Wykonywanie makiet projektów architektonicznych wymaga osobnego stanowiska pracy, aby czynności manualne nie przeszkadzały innym współpracownikom (rycina 6.6). Więk­ sze makiety lub też ich większa liczba powinny być budowane w osobnym pomieszczeniu. Wynika to z charakteru pracy modelarskiej, w której stosujemy w większości inne narzę­ dzia niż w procesie twórczym bądź kreślarskim.

Rycina 6.6. Le Corbusier przedstawiający makietę (Villa Savoye w Poissy); warsztat modelarski znajduje się w innym miejscu Źródło: www.bryla.gazetadom.pl z dnia 15.08.2011. Jak już wiemy, organizacja stanowisk pracy zależy od rodzaju wykonywanego projektu (lub projektów). Kolejną kwestią, chyba najważniejszą w organizacji procesu projekto­ wego, jest podzielenie obowiązków pomiędzy współpracowników. Oczywiście nie dotyczy to sytuacji, w których pracujemy nad niewielkimi projektami architektonicznymi, kiedy to jesteśmy w stanie pracować samodzielnie. Podział obowiązków oznacza stworzenie

120

Projektowanie architektoniczne

takiej struktury organizacyjnej, która będzie jak najlepiej odpowiadać potrzebom konkret­ nego zadania projektowego. Przede wszystkim powinniśmy ustalić, kto jest osobą odpo­ wiedzialną za całość prac projektowych. Najczęściej jest to architekt z największym doświadczeniem w tej dziedzinie, do której przynależy nasz projekt. A zatem opracowując projekt budynku mieszkalnego, kierowanie pracami powinna przejąć ta osoba, która posiada największe kompetencje w tej dziedzinie, a więc w projektowaniu architektury mieszka­ niowej. Podobnie, opracowując projekt wnętrza mieszkania, kierowanie może przejąć osoba, która jest już w stanie podołać temu zadaniu. Bardzo ważne jest to, aby wybrani przez nas kierownicy zadania projektowego wyrazili zgodę na objęcie tej funkcji nie z przymusu, lecz z chęci rozwoju osobistego i sprostania powierzonemu zadaniu. Gwarantuje to wysoką motywację do pracy oraz realne wzięcie odpowiedzialności za powierzone zadanie projektowe. Osoba taka powinna jednocześnie posiadać przygotowanie do pracy zespołowej, a także odpowiednie kompetencje charakte­ rologiczne. Dobrze jest też pamiętać o zasadzie, że możliwości zespołu projektowego zależą od kompetencji i chęci konkretnych ludzi. Dlatego ważne jest takie rozdzielenie obowiązków, które będzie odpowiadać poszczególnym osobom uczestniczącym w pro­ cesie projektowym. Jeśli ktoś wyjątkowo nie lubi pracy kreślarskiej, nie należy wymagać od niego dużego zaangażowania w tej dziedzinie. Jego praca bowiem, wykonywana bez osobistej satysfakcji, nie przyniesie zadowalających nikogo rezultatów. Po wyznaczeniu kierownika zadania projektowego i uzyskaniu jego zgody na pełnienie tej funkcji nadchodzi pora na określenie osób odpowiedzialnych za konkretne elementy zadania projektowego. Pierwszą kwestią jest wyznaczenie właściwej osoby do prowadze­ nia rozmów z klientem. Może to być kierownik zadania projektowego — jako osoba odpo­ wiedzialna za całokształt projektu — albo inny pracownik posiadający kompetencje do prowadzenia negocjacji związanych zarówno ze stroną finansową, jak i projektową. W zakresie projektu osoba ta będzie przedstawiać klientowi rozwiązania problemów pro­ jektowych i tłumaczyć ich zasadność. Od niej w olbrzymim stopniu będzie zależeć, czy nasz klient zatwierdzi efekty pracy projektowej, czy też je odrzuci. Jest to więc funkcja o zasadniczym znaczeniu dla całości prac projektowych. Najbardziej chyba interesująca dla większości architektów jest praca twórcza, w której architekt może się wykazać swoimi najważniejszymi kompetencjami architektonicznymi. Kreowanie nowej rzeczywistości przestrzennej w oparciu o naszą wizję stanowi naj­ ciekawszy, najbardziej fascynujący aspekt pracy architekta. W tej właśnie pracy archi­ tekt realizuje się artystycznie, wkładając w tworzoną przestrzeń część swojego „ja”. Aby podołać temu wyzwaniu, architekt powinien mieć jasno określoną koncepcję two­ rzonej przez siebie przestrzeni. W zależności od niej architekt organizuje pracę w taki sposób, aby jego wizja przestrzeni była nie tylko możliwa do zrealizowania, ale także została zrealizowana. Zadaniem współpracowników architekta jest więc pomoc w tym pro­ cesie twórczym. Żeby byli oni w stanie tego dokonać, należy im przedstawić w możliwie jak najprostszy i najbardziej klarowny sposób swoją wizję architektoniczną. Jest to nie­ zbędne do uzyskania pożądanego efektu pracy, ponieważ dzięki temu są oni w stanie w świadomy sposób uczestniczyć w procesie projektowym. Brak tej świadomości może spowodować nieoczekiwane zmiany w pierwotnej wizji i zaprzepaścić ostateczny efekt pracy. Z tej też przyczyny na kolejnych etapach projektowania, kiedy to współpracownicy koncentrują się już na szczegółowych problemach architektonicznych, warto organizować

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

121

cykliczne spotkania robocze całego zespołu. Na tych spotkaniach omawia się aktualne postępy w zakresie robót projektowych i uzgadnia sposób przyszłej pracy, dokonując odpowiednich korekt. Korekty te mogą dotyczyć zarówno samej wizji architektonicznej, jak i podziału obowiązków oraz zakresu pracy. Korekta, najczęściej częściowa, pierwotnej wizji architektonicznej może wynikać z efek­ tów rozmów z klientem, który zmodyfikował swoje preferencje, ze zmiany warunków projektowych (przykładowo w trakcie prac odkrywkowych okazuje się, że na terenie pro­ jektowanym znaleziono artefakty archeologiczne; rycina 6.7), nowych zasad finansowa­ nia całej inwestycji bądź też innych, trudnych do przewidzenia przyczyn.

Rycina 6.7. Teren wykopalisk archeologicznych (Madinat az-Zahra); częściowa rekonstrukcja zburzonego zamku. Dokonane na terenie wykopalisk znaleziska archeologiczne wymagają odpowiedniego zabezpieczenia, co często opóźnia prace projektowe oraz budowlane, ale daje możliwość pokazania tradycji miejsca Źródło: archiwum autora. Nowy podział obowiązków może z kolei wynikać z tego, że jeden z współpracowników nie wywiązuje się ze swoich obowiązków w należyty sposób lub też zmienia się skład zespołu projektowego. Nowe zasady finansowania mogą oznaczać zarówno możliwość powięk­ szenia zespołu projektowego, dokonania lepszego podziału pracy, jak i konieczność ogra­ niczenia zakresu działań projektowych. Duży stopień komplikacji procesu projektowego powoduje bardzo często zaistnienie nowych, nieprzewidzianych sytuacji, w których kie­ rownik zespołu projektowego jest zobligowany podjąć działania w celu dostosowania się do nowych okoliczności. Tu, chyba najszybciej i najwyraźniej, następuje weryfikacja fak­ tycznych zdolności kierowniczych osoby zarządzającej procesem projektowym.

122

Projektowanie architektoniczne

Omawiając ze swoimi współpracownikami kolejne zagadnienia związane z pracą pro­ jektową, należy pamiętać, aby wyjaśniać i podawać przyczyny naszych decyzji zarówno odnośnie do projektu, jak i personalnych. Czytelne wyjaśnienie poruszanej kwestii pomoże w znalezieniu wspólnego, racjonalnego rozwiązania praktycznie każdego problemu i po­ zwoli na uniknięcie niepotrzebnych nieporozumień.

6.4. Rozpoczynam y projektowanie — proces przygotow aw czy 6.4.1. Postaw ienie problemu projektow ego Prowadzenie procesu projektowego jest jednym z najciekawszych elementów wszelkich dyskusji o tworzeniu. Bardzo często najistotniejszym problemem pojawiającym się w tych dyskusjach jest to, w jakim stopniu jesteśmy w stanie świadomie wpłynąć na znalezienie rozwiązania postawionego problemu projektowego. Zdarza się przecież, że nasz długo­ trwały wysiłek intelektualny nie przynosi nam absolutnie żadnych rozwiązań, a wręcz przeciwnie — doprowadza do dalszego zagmatwania problemu, w wyniku czego jesteśmy w sytuacji, w której najwłaściwsze wydaje się porzucenie myśli o podejmowaniu jakich­ kolwiek działań projektowych. Ten wysiłek intelektualny nierzadko przypłacamy my, pro­ jektanci, olbrzymim zmęczeniem i ogólnym zniechęceniem do podejmowania kolejnych działań projektowych. Z drugiej strony niektórzy projektanci są w stanie jakby zupełnie przypadkowo doznać olśnienia, dzięki czemu potrafią znaleźć rozwiązanie problemu pro­ jektowego. Wobec tego możemy się zastanawiać, w jaki sposób należy prowadzić nasze działania pro­ jektowe: świadomie czy też, na etapie idei, nieświadomie? Czy rozpatrywanie odpowiedzi na to pytanie ma w ogóle sens, czy też powinniśmy próbować podchodzić do problemu projektowego racjonalnie, nie licząc na przypadkowe olśnienie i łatwe znalezienie jego rozwiązania? Ponieważ najprawdopodobniej nie ma dobrej odpowiedzi na postawione pytania albo też jest, ale dla każdego projektanta nieco inna, możemy przyjąć pewną zasadę postępowa­ nia projektowego. Myślę tu mianowicie o jak najspokojniejszym podejściu do procesu projektowego i niestawianiu sobie już na wstępie takich założeń, które zaraz przekształcą się w nasze ograniczenia. Ograniczenia te będą już od początku projektowania stanowić poważne bariery i stwarzać problemy, na których pokonanie będziemy tylko tracić nasz czas. W związku z tym proponuję, aby proces projektowy prowadzić świadomie, biorąc jednocześnie pod uwagę, że sam sposób znalezienia rozwiązania projektowego umyka naszej wiedzy. Nie możemy przecież określić, że konkretnego dnia o określonej godzi­ nie znajdziemy jak najwłaściwsze rozwiązanie danego problemu projektowego. Sam czas znajdowania jego rozwiązania jest więc, praktycznie rzecz biorąc, nie do ustalenia. Wiemy natomiast, co może mieć wpływ na przyspieszenie całego procesu. Tym czymś jest głęboki spokój projektanta. Jest on związany z brakiem niepotrzebnego przejmowania się niemożnością wywarcia bezpośredniego wpływu na samego siebie. Dopiero nie wywie­ rając na siebie tego wyobrażonego przez nas — a często wzmacnianego przez naszych

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

123

klientów — wpływu, paradoksalnie odzyskamy kontrolę nad naszą podświadomością, która w dużej mierze odpowiada za znalezienie właściwych rozwiązań projektowych. Dlatego też powinniśmy pamiętać o tym, żeby projektując, stworzyć sobie możliwie dogodne warunki pracy, pozbawione ciągłego dostępu do telefonów, faksów, inter­ netu i innych urządzeń oraz sieci, zakłócających w dużym stopniu naszą pracę. Stworzenie takiego miejsca pracy jest jednym z nieodzownych warunków uzyska­ nia powodzenia w projektowaniu architektonicznym. Im lepsze, spokojniejsze miejsce pracy, tym mniejszym kosztem możemy osiągnąć lepsze efekty. Nasza podświadomość, tak niezbędna w znajdowaniu rozwiązań projektowych postawio­ nych problemów i zagadnień, powinna zostać wsparta naszą wiedzą w zakresie metodolo­ gii projektowania i postępowania w procesie projektowym. Pierwszą czynnością w procesie projektowym jest, jak już wiemy, sformułowanie proble­ mu projektowego (rycina 6.8). Możemy go określić, przynajmniej w zarysie, wiedząc, co jest celem naszej pracy — co oczywiście wymaga uzgodnienia z klientem. Problem projektowy pojawia się w momencie, w którym jesteśmy w stanie go określić, nazwać. Nazywając problem projektowy, niejako powołujemy go do życia. Od tej pory problemy projektowe związane z naszym głównym zadaniem będą nam nieustannie towarzyszyć przez caiy proces inwestycyjny aż do ukończenia budowy, a czasami jeszcze dłużej. Wynika to z tego, że nawet po zakończeniu budowy mogą nam przychodzić do głowy jeszcze lep­ sze, jeszcze ciekawsze rozwiązania określonych problemów, z którymi zetknęliśmy się w czasie inwestycji. Rycina 6.8. Metodologia rozwiązywania problemów projektowych Źródło: opracowanie własne.

Przygotow anie do rozw iązania problemu

Rozwiązania architektoniczne, które powstają w naszych głowach już po ukończeniu inwestycji, nadal mają dla nas duże znaczenie. Zawsze istnieje prawdopodobieństwo, że zetkniemy się z nimi przy nowych projektach. Ponadto mają one dla nas także znaczenie typowo ćwiczeniowe.

124

Projektowanie architektoniczne

Problemy projektowe powstają już po określeniu celu projektowego. Jeśli celem jest na przykład wybudowanie budynku wielorodzinnego, to tym samym zastanawiamy się od razu, w jaki sposób go wybudować, a więc zaczynamy już rozwiązywać pierwsze problemy projektowe. Kolejne problemy projektowe będą dotyczyć następnych zagadnień zwią­ zanych z celem projektowania, a więc na przykład wielkości budynku, liczby mieszkań, usytuowania względem stron świata, dojazdu i dojścia do budynku itd. Postawienie problemu projektowego jest faktycznym rozpoczęciem działań projektowych w architekturze. Od tego, co określimy problemem projektowym, będzie zależeć nie tylko dobór czy wynalezienie metody jego rozwiązania, ale także czas pracy, jaki poświęcimy temu zagadnieniu.

6.4.2. Zebranie niezbędnych danych Przystępując do zebrania niezbędnych danych, najczęściej — a praktycznie prawie zaw­ sze — mamy już za sobą pierwsze rozmowy z naszymi klientami. Wiemy więc, jakie są ich oczekiwania względem przestrzeni, której będą w przyszłości właścicielami. W trakcie tych rozmów pozyskaliśmy bowiem nowe informacje oraz doprowadziliśmy do wstępnego ustalenia potrzeb klientów. W ich efekcie posiadamy już pewne podstawowe przesłanki pozwalające nam na przystąpienie do projektowania, a konkretnie — przygotowania do rozwiązania problemu projektowego. Aby informacje te były dla nas przydatne, powinniśmy je najpierw zhierarchizować. Ozna­ cza to, że nie wszystko, co powiedzieli nasi klienci, jest dla nas tak samo ważne. Klienci podali nam wiele informacji w sposób stosunkowo dowolny, gdyż miało to miejsce w cza­ sie rozmowy, w której przypominali sobie o wielu sprawach w różnych momentach, a na pewno nie w kolejności, w jakiej informacje te zostaną użyte przez nas w projektowaniu. To naszym zadaniem jest przede wszystkim: ♦ wybór najważniejszych informacji uzyskanych od klienta, ♦ ich opracowanie i zarchiwizowanie w taki sposób, aby były przydatne do projektowania. Wyboru najważniejszych informacji uzyskanych od klienta dokonujemy w trakcie rozmów oraz po nich. Znaczną część informacji możemy też uzyskać w urzędach prze­ chowujących dane dotyczące chociażby podziałów własnościowych terenu, przebiegu instalacji na terenie działek (czyli tzw. uzbrojenia) lub wymogów środowiskowych. Waga uzyskanych informacji zależy od ich przydatności w naszym sposobie projektowania, właściwym dla danego typu zadania projektowego. W sytuacji gdy naszym celem jest zaprojektowanie budynku wielorodzinnego (w przypadku większości projektów architek­ tonicznych zasada zdobywania informacji jest albo ta sama, albo bardzo zbliżona; oczywi­ ście wykonując projekt zagospodarowania krajobrazowego terenu, informacje dotyczące chociażby liczby wymaganych przez klienta mieszkań są dla nas zbędne), najważniejsze jest zdobycie na początku podstawowych informacji związanych z: ♦ wielkością i kształtem działki, na której mają powstać budynki, ♦ liczbą budynków i mieszkań, które nasz klient chciałby postawić na tym terenie, ♦ przebiegiem i dostępem do sieci instalacyjnej,

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

125

♦ przyszłymi użytkownikami tych mieszkań, ♦ czasem, w którym inwestycja — według naszego klienta — powinna zostać zrealizowana. Od wielkości i kształtu działki, na której mają powstać budynki (rycina 6.9), zależy, ile budynków o określonych gabarytach, a tym samym ile mieszkań możemy w nich umieścić. W tym celu dokonujemy analizy pojemności terenu (a więc działki lub działek). W jej wyniku może się okazać, że ze względu na nietypowy kształt działki nasze możliwości projektowe są bardziej ograniczone, niż przypuszcza nasz klient. Oczywiście, może też zaistnieć sytuacja odwrotna — pojemność projektowanego terenu jest znacznie większa niż oczekiwania klienta. W zależności od wyniku analizy pojemności terenu określamy więc liczbę budynków, mieszkań oraz innych obiektów, które chcemy umieścić na badanej działce. W niektórych przypadkach zdarza się, że po wykonaniu analizy pojemności terenu klient odstępuje od zamierzonej inwestycji lub też decyduje się na zmianę działki, na której chciałby postawić swoje budynki. Prawidłowa i dokładna analiza pojemności terenu jest zatem niezwykle ważna z punktu widzenia dalszego postępowania — zarówno naszego, jak i klienta. Jeśli to możliwe, należy zaproponować kilka zróżnicowanych wariantów zagospodarowania terenu budynkami bądź innymi obiektami. Ostateczna decyzja o kon­ tynuacji działań projektowych należy jednak do naszego klienta. Liczba budynków i mieszkań, które nasz klient chciałby postawić na danym terenie, jest kolejnym zagadnieniem niezbędnym do ustalenia w ramach zbierania bazowych danych, koniecznych do opracowania założeń projektowych. Informacja, którą otrzymu­ jemy od klienta, zostaje, jak wspomniano, zweryfikowana w trakcie analizy pojemności terenu. Niemniej nasz klient powinien określić swoje potrzeby w zakresie liczby budynków i mieszkań, ponieważ na tej podstawie będziemy wykonywać naszą analizę. Istniejący przebieg sieci instalacyjnej i dostęp do niej jest również bardzo ważnym ele­ mentem przygotowywania założeń projektowych, który powinien być rozpoznany na wcze­ snym etapie opracowywania koncepcji projektowej. W zależności od tego, do jakich me­ diów będziemy mieli dostęp (najlepiej mieć możliwość dostępu do wszystkich mediów), podejmujemy decyzje projektowe wpływające na dalszy tok postępowania. Na terenach wysoko zurbanizowanych duża część działek posiada z reguły dobry dostęp do sieci insta­ lacyjnej, w związku z czym przynajmniej w tej dziedzinie nic nie stoi na przeszkodzie kon­ tynuacji działań projektowych. Informacje o przyszłych użytkownikach mieszkań należą do najważniejszych danych, które uzyskujemy przed rozpoczęciem projektowania. W zależności od tego, kto będzie w nich mieszkał, opracowujemy przecież projekty. Jak wiemy, przed rozpoczęciem projektowania wykonujemy badania (np. ankietowe) potrzeb przyszłych użytkowników tworzonych budynków. Jeśli jest to z różnych powodów (stanowczy sprzeciw naszego klienta — inwestora, spowodowany trudnościami finansowym itp.) niemożliwe lub bardzo utrudnione, powinniśmy przynajmniej zdobyć podstawowe dane dotyczące potrzeb użyt­ kowników, opierając się głównie na naszym doświadczeniu oraz tych informacjach, które jesteśmy w stanie zdobyć.

126

Projektowanie architektoniczne

Rycina 6.9. Koncepcja projektowa trójapartamentowego domu w Grecji (rzuty parteru i piętra), uzależniona w największym stopniu od wielkości kształtu działki, dostosowana do potrzeb użytkowników korzystających z apartamentów w sezonie letnim (arch.arch. E. Stachura, T. Malec) Źródło: archiwum firm ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura oraz TM Construction dr inż. arch. T. Malec. Współpracując z klientem posiadającym duże doświadczenie deweloperskie, znajdujemy się z reguły w bardzo dobrej sytuacji. Klient tego typu posiada najczęściej dobre, ugrun­ towane rozeznanie co do potrzeb osób kupujących od niego mieszkania czy apartamenty. Dlatego też wiele informacji związanych z potrzebami użytkowników możemy uzyskać bezpośrednio od niego. Chciałbym jednak podkreślić, że najpełniejszym dla nas źródłem informacji o potencjalnych użytkownikach są wykonane przez nas badania, a dodatkowo zdobyta wiedza oraz nasze doświadczenie projektowe. Czas, w którym inwestycja — według naszego klienta — powinna zostać zrealizo­ wana, zostaje określony przez niego często już na początku rozmów o projekcie i jego realizacji. Określenie czasu, który otrzymamy na wykonanie naszej pracy, jest dla nas niezwykle ważnym czynnikiem, warunkującym jej organizację. W zależności od ilości

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

127

czasu, który możemy przeznaczyć na prowadzenie prac projektowych, dobieramy chociażby współpracowników; im więcej czasu, tym mniej ich potrzebujemy, ponieważ więcej pracy jesteśmy w stanie wykonać sami (chyba że nie mamy akurat na to możliwości lub ochoty...). W zależności od ilości czasu na wykonanie projektu określamy też jego zakres — im więcej czasu, tym więcej pracy jesteśmy w stanie poświęcić danemu zagad­ nieniu projektowemu. Negocjacje z klientem odnośnie do czasu, który uznajemy za właściwy do wykonania naszego projektu, powinny się więc odbyć jak najwcześniej, na etapie początkowych roz­ mów o inwestycji. Dodatkowo najlepiej byłoby zagwarantować sobie możliwość zmiany terminu oddania projektu w przypadku zaistnienia okoliczności wydłużających czas pracy projektowej, a od nas niezależnych. Wynegocjowanie odpowiedniej ilości czasu na opra­ cowanie projektu architektonicznego wpływa, co warto podkreślić, na realizację praktycz­ nie całego założenia projektowego. Właściwie, stosownie do naszych możliwości oraz rodzaju zadania projektowego skonstruowany harmonogram jest podstawą dobrej organi­ zacji pracy projektowej.

6.5. Projektowanie w praktyce 6.5.1. Założenia projektow e i ich zm iany Na podstawie zebranych i zhierarchizowanych w trakcie analizy danych wyjściowych informacji jesteśmy w stanie opracować założenia projektowe. Jest to pierwszy krok dzia­ łalności twórczej. W zależności od okoliczności wszystkie (nawet podstawowe) założenia projektowe opracowane przez nas na początkowym etapie projektowania mogą zostać zmienione. Ważne jest jednak, aby w trakcie prac nad projektem dokonywać coraz mniej mody­ fikacji w bazowych założeniach projektowych. Dotyczy to w szczególności założeń bazowych. W trakcie prac projektowych nie powinniśmy, przechodząc do kolejnego etapu projektowego, wracać do faz poprzednich, co spowodowałoby zmianę realizowanych już założeń projektowych, gdyż bardzo opóźniłoby to i zdezintegrowało pracę architekta. Takie sytuacje zdarzają się jednak często na skutek nieprzewidzianych okoliczności, ewen­ tualnie nowego pomysłu bądź zmiany sposobu myślenia naszego klienta. Przykładem może być tu decyzja klienta o zmianie liczby koniecznych do zaprojektowania mieszkań w momencie, w którym opracowujemy już szczegółowe rozwiązania architek­ toniczne. Podobnie bywa, gdy na skutek zmian w planie zagospodarowania przestrzen­ nego okazuje się, że wysokość projektowanych przez nas budynków jest znacznie za duża; na skutek zmniejszenia przewidzianej przez nas całkowitej powierzchni mieszkaniowej jesteśmy wtedy zobligowani albo do zmniejszenia liczby mieszkań, albo do znacznego zmniejszenia ich powierzchni. Jest to bardzo duża zmiana projektowa. Właściwe zebra­ nie najważniejszych informacji, a następnie przygotowanie i opracowanie założeń pro­ jektowych oraz ich jak najmniejsza zmienność wywierają więc zasadniczy wpływ na cały proces projektowy.

128

Projektowanie architektoniczne

6.5.2. M etody rozw iązyw ania problem ów projektow ych Postawienie problemu projektowego wiąże się z potrzebą znalezienia jego rozwiązania. Wiemy już, że najtrudniejsze problemy projektowe, czyli te, które są związane z two­ rzeniem, rozwiązujemy w sposób podświadomy, stwarzając sobie jedynie dogodne do tego warunki. Niemniej często podczas procesu projektowania architektonicznego natrafiamy na takie problemy projektowe, których rozwiązanie będzie od nas wymagać tylko się­ gnięcia do profesjonalnej literatury czy też wybrania odpowiedniego rozwiązania kon­ strukcyjnego. W przypadku bardziej zaawansowanych problemów, dotyczących konstrukcji projektowanego przez nas obiektu, możemy się konsultować z konstruktorem — inży­ nierem budowlanym. Przekazując mu informacje opisujące cel, który chcemy osiągnąć, oraz warunki, które należy spełnić (na przykład warunki finansowe, wyznaczające ramy finansowe przedsięwzięcia), konstruktor pomoże nam znaleźć określony sposób rozwią­ zania problemu konstrukcyjnego. Problemem projektowym może być na przykład znalezienie takiej formy budynku, która — spełniając wymogi funkcjonalne wnętrz i otoczenia budynku — odpowiada rzeźbie terenu. Jest to jeden z typowych problemów, właściwych początkowym etapom tworzenia projektu budynku. Możemy się łatwo zorientować, że problem ten charakteryzuje się wysokim stopniem komplikacji. Wymaga bowiem od nas równoczesnego wzięcia pod uwagę: ♦ zastosowania dopuszczalnych pod względem estetycznym form budynku, właściwych jego funkcji (tu: mieszkalnej), ♦ potrzeby powiązania tej formy z otaczającym budynek krajobrazem, ♦ konieczności wymyślenia ogólnego schematu funkcjonalnego wnętrza budynku, z uwzględnieniem rozpoznanych (przykładowo w trakcie wywiadu) potrzeb klienta, ♦ zasad włączenia budynku w istniejący w otoczeniu układ komunikacji pieszej i kołowej. Powyższe problemy projektowe, ze względu na ich bezpośrednie powiązanie ze sobą i współzależność, wymagają właśnie znalezienia jak najwłaściwszego rozwiązania pro­ jektowego, najbardziej odpowiadającego potrzebom klienta i naszym wyobrażeniom o architekturze. Próbując rozwiązać podany przykład problemu projektowego, możemy zastosować jedną z trzech prostych metod zakładających: ♦ przyjęcie od razu ostatecznej wersji i uznanie jej za prawidłową, ♦ przyjęcie kilku możliwych wariantów, z których w ciągu dalszej pracy zostanie wybrany jeden, najwłaściwszy według nas, ♦ rozpatrzenie kilku możliwości w zależności od wybranych priorytetów, a dopiero później wybranie jednej wersji, adekwatnej do tych priorytetów (rycina 6.10). Przyjmując od razu wersję ostateczną, i tak zakładamy jej dalsze modyfikacje, jednak nie będą one miały kompleksowego charakteru, zmieniającego cały projekt. Przyjęte a prio ri rozwiązanie uznajemy za właściwe i przygotowujemy się następnie do przejścia na kolejny poziom szczegółowości. Tym samym zaczynamy się zajmować kolejnymi problemami projektowymi, a konkretnie — opracowujemy rozwiązania szczegółowe. Zaletą tej metody jest duże tempo pracy projektowej w tej fazie, pozwalające na szybkie

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

Rycina 6.10. Trzy wersje projektowe domu jednorodzinnego na tej samej działce, zaprojektowane na podstawie różnych priorytetów: a) dostosowania do okolicznej zabudowy, b) oszczędności cieplnej, c) ekologii (arch.arch. E. Stachura, T. Malec) Źródło: archiwum firmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura.

a)

b)

c)

129

130

Projektowanie architektoniczne

przejście do kolejnych etapów projektowych. Wadę stanowi natomiast stosunkowo duże ryzyko popełnienia błędu na samym początku projektowania. Taki błąd może spowodo­ wać znaczne opóźnienie pracy, ponieważ na jego skutek będzie trzeba wrócić do począt­ kowej fazy projektowej i jeszcze raz zastosować tę metodę. Oczywiście za drugim razem możemy też wybrać inną metodę. Jest to już suwerenna decyzja projektanta. Przyjęcie kilku możliwych wariantów, z których w ciągu dalszej pracy zostanie wybrany jeden, najwłaściwszy według nas, jest kolejną metodą projektową. Charak­ teryzuje się ona pozostawieniem możliwości dokonania wyboru spośród opracowanych wersji do czasu potwierdzenia słuszności naszych zamiarów projektowych. W praktyce przyjęcie kilku wariantów rozwiązań architektonicznych najczęściej nie oznacza, że są one całkiem różne. Czasami może się zdarzyć, że dla jakiegoś problemu nie jesteśmy w stanie znaleźć więcej niż jedno czy dwa rozwiązania. Z tego wynika, że znalezione przez nas rozwiązania problemu projektowego mogą się różnić od siebie tylko częściowo. Tego typu metoda projektowa jest bezpieczniejsza od narzucenia sobie od razu wersji ostatecznej. Jej elastyczność pozwala na dokonywanie zmian w trakcie kolejnych faz projektowych. Rozpatrzenie kilku możliwości w zależności od wybranych priorytetów, a dopiero później wybranie jednej wersji, adekwatnej do tych priorytetów jest następną z metod projektowania architektonicznego. Różni się od dwóch pierwszych trochę innym podej­ ściem do problematyki projektowania. Jako podstawę dokonania wyboru najwłaściwszego rozwiązania problemu przyjmujemy tu analizę wybranego priorytetu lub kilku prioryte­ tów. A zatem projektując dom jednorodzinny, bierzemy na początku pod uwagę widoki z działki, na której ma stanąć nowy budynek, i chęć posiadania przez jego użytkowników kilku sypialni. W oparciu o analizę tych danych tworzymy wstępną koncepcję projektową budynku. W tym miejscu chciałbym wspomnieć o dwóch już klasycznych metodach projektowych, znajdujących szerokie zastosowanie w projektowaniu architektonicznym — „od ogółu do szczegółu” oraz „od szczegółu do ogółu” (rycina 6.11). Metoda projektowania „od ogółu do szczegółu” polega na takim podejściu do rozwiązywania problemów architektonicznych, które zakłada następującą kolejność działań: na początku rozwiązujemy problemy najwięk­ szej rangi (np. ogólny zarys funkcjonalny, formę obiektu itp.), a następnie przechodzimy do rozwiązywania problemów coraz bardziej szczegółowych. Metoda ta sprawdza się szczególnie dobrze w przypadku projektowania wszelkiego typu budynków i budowli. Rzadziej, ze względu na swoją specyfikę, stosowaną metodą jest metoda „od szczegółu do ogółu”, jak sama nazwa wskazuje, charakteryzująca się odwrotną kolejnością postę­ powania projektowego: najpierw zajmujemy się znajdowaniem szczegółowych rozwiązań architektonicznych, następnie zaś — całości zagadnienia projektowego. Metoda ta jest najczęściej stosowana w przypadku projektów z zakresu architektury krajobrazu, gdzie problemy kompozycji wybranych fragmentów krajobrazu, na przykład wnętrz krajobra­ zowych, są najistotniejsze z punktu widzenia użytkowników. W ostatnim okresie pojawiły się też dwie nowe metody rozwiązywania problemów pro­ jektowych: top-down i bottom-up. Metoda top-down polega na podejściu do danego sys­ temu od zewnątrz, a następnie na podzieleniu go na mniejsze części. Jest to metoda typowo analityczna, zakładająca możliwość pracy nad danym zagadnieniem poprzez podzielenie go na odpowiadające architektowi fragmenty. Metoda bottom-up jest z kolei syntetyczną

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

131

Rycina 6.11. Metody „ od ogółu do szczegółu ” (A) oraz „odszczegółu do ogółu ” (B) Źródło: opracowanie własne.

metodą procesową, w której wykorzystujemy zaobserwowane, bardzo proste zależności pomiędzy poszczególnymi elementami systemu. Zarówno top-down, jak i bottom-up możemy wykorzystać samodzielnie lub łącznie z innymi, klasycznymi metodami pro­ jektowymi. Metodą pozwalającą na szybką i bardzo skuteczną weryfikację przyjętych założeń pro­ jektowych jest analiza SWOT (rycina 6.12), w której analizujemy słabe i mocne strony całej inwestycji lub wykonywanego projektu architektonicznego oraz szanse i zagroże­ nia ich realizacji. Zarówno słabym i mocnym stronom, jak i szansom oraz zagrożeniom przypisujemy określoną wagę punktową w wybranej skali w celu dokonania ich porów­ nania. Rycina 6.13 przedstawia analizę SWOT, w której mocne strony inwestycji przewa­ żają nad słabymi, a szanse nad zagrożeniami (odpowiednio według przyjętej skali: 43 do 32 oraz 21 do 12 punktów); wynika z tego, że badana inwestycja ma duże szanse powo­ dzenia. Analiza SWOT jest szczególnie przydatna w sytuacji, gdy zasadność inwestycji bądź przyjętego wstępnie rozwiązania architektonicznego jest wątpliwa. Analizę SWOT możemy też wykorzystać jako dobry argument w trakcie rozmów z naszym klientem, pod­ czas których będziemy chcieli podtrzymać lub obalić określony pomysł. Wszystkie przedstawione wyżej metody rozwiązywania problemów projektowych znaj­ dują szerokie zastosowanie w praktyce. Ważne jest jednak, abyśmy pamiętali, że metody te mogą podlegać różnym modyfikacjom, upraszczającym bądź komplikującym proces projektowy w zależności od naszych potrzeb. Ostatecznie architekt posiada naprawdę sze­ rokie pole manewru projektowego. Aby jednak rozpocząć tworzenie nowej przestrzeni, wykorzystując przedstawione lub też inne opracowane przez siebie metody projektowe, należy zdobyć i uporządkować wszystkie dane, które będą nam przydatne w procesie pro­ jektowym, a następnie opracować założenia projektowe, w oparciu o które będziemy pro­ wadzić dalsze działania.

132

Projektowanie architektoniczne

Rycina 6.12. Metoda SWOT Źródło: opracowanie własne.

Do metod rozwiązywania problemów projektowych zaliczamy, jak wspomniałem, także te, które opracujemy sami. Już na etapie nauki projektowania architektonicznego każdy z nas bądź modyfikuje poznane w procesie dydaktycznym metody projektowe, bądź też tworzy nowe. Tworzenie swoich własnych metod projektowania jest działaniem fascynującym, przynoszącym mnóstwo satysfakcji szczególnie wtedy, gdy ich zastosowanie przynosi pożądane efekty.

6.5.3. Rozwiązanie problemu projektow ego i je g o w eryfikacja Efektem pracy projektanta na tym etapie, oczywiście jeśli wszystko się uda, jest rozwią­ zanie problemu projektowego (rycina 6.13). Dochodzi do tego w momencie, kiedy uzna­ jemy, że nasza praca przyniosła zamierzony efekt. Rozwiązanie problemu projektowego następuje dzięki naszej wcześniejszej twórczej pracy, ale chwila, w której doznajemy olśnienia, jest jedynie krótkim momentem. W tej właśnie chwili odkrywamy odpowiedź na pytanie dotyczące sposobu rozwiązania tego problemu. Przykładowymi rozwiązaniami problemów projektowych w architekturze mogą być: ♦ zaprojektowanie zagospodarowania terenu osiedla mieszkaniowego, ♦ wykonanie proj ektu domu j ednorodzinnego, ♦ wykonanie projektu fabryki mebli, ♦ zaprojektowanie okna, ♦ opracowanie detalu architektonicznego, ♦ opracowanie proj ektu modernizacj i wnętrz mieszkań w budynkach wielorodzinnych, ♦ wykonanie projektu parku krajobrazowego, ♦ zaprojektowanie hallu w budynku biurowym itp. Przedstawione przykłady rozwiązań projektowych wskazują na istnienie szerokiego wach­ larza możliwych do opracowania problemów. Ukazują nam również, że problemem

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

Rycina 6.13. Przedstawione obok trzy kondygnacje centrum sportowo­ -rekreacyjnego w Bielsku-Białej pokazują rozwiązanie problemu architektonicznego polegającego na potrzebie zapewnienia doświetlenia istniejącym koło projektowanego obiektu budynkom mieszkalnym. Rozwiązanie problemu architektonicznego polega w tym przypadku na tym, że każda kolejna kondygnacja je st cofnięta o kilka metrów w stosunku do niższej kondygnacji (arch.arch. E. Stachura, T. Malec) Źródło: archiwumfirmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura.

a)

b)

c)

133

134

Projektowanie architektoniczne

projektowym w architekturze może być zarówno znalezienie rozwiązania projektowego dla całego budynku lub obiektu, jak i jego dowolnej części. Wynika z tego, że otrzy­ mujemy hierarchiczny układ problemów. W zależności od naszych potrzeb kształtujemy tę hierarchię w taki sposób, który najlepiej odpowiada naszym celom projektowym, czyli temu, co chcemy osiągnąć na zakończenie procesu projektowego. Najczęściej przyjmu­ jemy, że głównym problemem do rozwiązania jest opracowanie całego projektu architek­ tonicznego danego obiektu, choć na każdym etapie powstają inne, podrzędne względem niego problemy do rozwiązania. Przykładowa hierarchia rozwiązywania problemów dla projektu domu jednorodzinnego mogłaby wyglądać na przykład tak: 1. Opracowanie projektu domu jednorodzinnego na zboczu góry (główny problem projektowy). 2. Wykonanie analizy funkcjonalnej terenu i opracowanie układu funkcjonalnego wnętrza budynku. 3. Wykonanie projektu bryły budynku, adekwatnie do jego funkcji. 4. Zaprojektowanie układu pomieszczeń, ścian, okien, drzwi, dachu. 5. Dobór materiałów budowlanych wykorzystanych do konstrukcji. 6. Opracowanie projektu ścieżek, dojazdów i garażu wewnątrz budynku. 7. Opracowanie projektu stolarki okiennej i drzwiowej. 8. Aranżacja wnętrza budynku, dobór materiałów budowlanych. Na każdym z powyżej przedstawionych etapów projektowych uzyskujemy rozwiązania problemów architektonicznych (zwróćmy uwagę na fakt generowania kolejnych proble­ mów na skutek rozwiązania poprzednich), a ukończenie procesu projektowania będzie tożsame z rozwiązaniem problemu głównego, jakim — w tym przypadku — jest właśnie opracowanie projektu domu jednorodzinnego. Rozwiązanie problemu projektowego nigdy nie oznacza końca projektowania, a nawet etapu projektowania. Praktycznie rzecz biorąc, znalezienie rozwiązania jednego problemu auto­ matycznie oznacza, że staje przed nami kolejny, nowy problem. Ponadto w międzyczasie może nam przyjść do głowy inne, lepsze lub równorzędne rozwiązanie. W ten sposób pro­ jektowanie architektoniczne okazuje się procesem, w trakcie którego rozwiązujemy pewną ilość problemów projektowych. Nasza praca projektowa zawsze podlega weryfikacji. Weryfikacji tej dokonuje na pewno klient, użytkownik korzystający z efektów naszej pracy, inni twórcy mający kontakt z naszym dziełem, a przede wszystkim my sami. Każda z osób dokonująca weryfikacji stosuje własne kryteria oceny, czasami różniące się między sobą w dość dużym stopniu. Wynika to z tego, że osoby te posiadają nieco inny punkt widzenia, inne też aspekty naszego projektu interesują je w większym bądź mniejszym stopniu. Dla nas jednym z kryterium oceny projektu może być atrakcyjność estetyczna opracowanych rozwiązań projektowych; dla naszego klienta to zagadnienie może już stanowić sprawę drugorzędną. Podobnie to, co jest istotne dla naszych współpracowników biorących udział w procesie projektowym — czyli na przykład niezwykle nowatorskie odprowadzenie wody deszczo­ wej spod niewidocznego załamania dachu — nie musi być kryterium oceny dla przyszłego użytkownika, dla którego ważniejsza jest funkcjonalność jego mieszkania.

Rozdział 6. ♦ Jak prowadzić proces projektowy?

135

Na poziomie rozwiązywania konkretnych problemów projektowych weryfikacji doko­ nujemy na początku my sami. Przyjęte przez nas opracowania projektowe sprawdzamy następnie w wybranym zakresie z konsultantami — rzeczoznawcami — oraz weryfiku­ jemy je, porównując z innymi, znanymi nam lub dostępnymi rozwiązaniami projekto­ wymi o podobnym charakterze. Weryfikacja ta następuje jednak przede wszystkim na polu intuicyjnym. Najczęściej architekt po prostu intuicyjnie wie, czy przyjęte przez niego rozwiązanie problemu projektowego jest prawidłowe i spełnia wszystkie założenia pro­ jektowe. Jednocześnie architekt zdaje sobie sprawę z potrzeby weryfikacji swojej pracy w sposób bardziej zobiektywizowany. Z tej przyczyny na początku, a także w trakcie projektowania niezbędne są konsultacje z rzeczoznawcami bądź też innymi architektami w zakresie kontroli i sprawdzenia poprawności przyjmowanych rozwiązań. Pozytywna weryfikacja naszych rozwiązań projektowych daje dużo satysfakcji z wykonanej pracy oraz poczucie większej pewności siebie na polu projektowym. Najważniejszym momentem weryfikacji naszej pracy projektowej jest ten, w którym cały projekt lub tylko jego część przekazujemy klientowi w celu otrzymania zapłaty za naszą pracę. Wtedy następuje proces weryfikacji również tych wymogów wobec wykonanego przez nas projektu, które postawił nasz klient. Najczęściej zdarza się, że klient wnosi swoje uwagi i opinie w trakcie procesu projektowego. Naszym zadaniem jest dać mu taką możliwość. W szczególnych przypadkach, gdy klient posiada doświadczenie projektowe lub budowlane, możemy dzięki temu liczyć na dodatkowe profity w postaci cennych wska­ zówek i uwag. Praca konsultacyjna z klientem w trakcie opracowywania przez nas pro­ jektu architektonicznego przynosi po raz kolejny wymierny efekt na etapie weryfikacji. Klient bowiem nie dostaje do ręki nieznanego, widzianego po raz pierwszy na oczy i nie­ zrozumiałego kompletu dokumentacji projektowej. Dostaje on znany, zrozumiały i „oswo­ jony” materiał w postaci widzianego wcześniej, na przykład we fragmentach, projektu architektonicznego. Aby uzyskać pozytywną weryfikację, tak ważną dla otrzymania wynagrodzenia, niebaga­ telne znaczenie posiada znajomość projektu, co wiąże się właśnie z jego zrozumiałością i czytelnością. Nie każdy klient jest w stanie prawidłowo „odczytać” informacje zapisane nie tylko w postaci rysunków architektonicznych, ale i opisu technicznego projektu. Ci spośród naszych klientów, którzy po raz pierwszy oglądają projekt, mają z reguły poważne problemy z odczytywaniem rozmiarów przestrzeni, szczególnie w zakresie jej trzech wymiarów fizycznych. Poprawny odczyt zapisu architektonicznego przestrzeni wy­ maga przynajmniej minimalnej wprawy i doświadczenia. Dlatego też warto wytłumaczyć odbiorcom naszych projektów podstawowe zasady „widzenia” przestrzeni na rysunku. Istotne jest także chociażby zasadnicze przygotowanie klienta do zrozumienia opisu technicz­ nego towarzyszącego rysunkom. Stanowi on bowiem istotne ich uzupełnienie; nie wszystkie informacje o projekcie możemy przecież zapisać tylko i wyłącznie za pomocą rysunku. Jednym z ostatnich etapów weryfikacji projektu architektonicznego są też uzgodnienia w wydziałach architektury lub budownictwa poszczególnych jednostek samorządowych. W tych wydziałach nasze opracowania projektowe są weryfikowane pod kątem spełniania postawionych na początku projektowania wytycznych, wydanych przez te urzędy, a także poprawności w zakresie stosowania i przestrzegania wszystkich niezbędnych przepisów prawnych. Dotyczy to w szczególności weryfikacji projektu architektonicznego pod kątem przestrzegania prawa budowlanego oraz ustaw i rozporządzeń dotyczących zagospodaro­ wania przestrzennego.

136

Projektowanie architektoniczne

Pytania sprawdzające: 1. Jaką rolę odgrywa architekt zarządzający projektem? 2. Z kim współpracuje architekt? Wymień i krótko scharakteryzuj współpracowników architekta. 3. Opisz zasady kooperacji architekta z poszczególnymi współpracownikami. 4. Przedstaw zasady organizacji biura architektonicznego jako miejsca pracy twórczej. 5. Wymień i opisz podstawowe metody projektowe. 6. Kto i w jakim zakresie weryfikuje poprawność projektu architektonicznego?

Rozdział 7.

Praktyka projektowa 7.1. Rodzaje rysunków i szkiców architektonicznych 7.1.1. M yślenie na papierze Najlepiej opanowanym przez architekta środkiem komunikacji z klientem oraz współpra­ cownikami jest rysunek. Nim jednak rozpoczniemy „rozmowę” za pomocą tego sposobu komunikacji, zastanawiamy się nad tym, co chcemy pokazać. Na początku tworzenia koncepcji projektowej należy przemyśleć, co właściwie chcemy osiągnąć i w jaki spo­ sób chcemy pokazać pierwsze efekty naszej pracy. Dlatego też etap ten można nazwać „myśleniem na papierze” (rysunek 7.1). Rozpoczynając tworzenie przestrzeni, myślimy 0 tym, jak powinna według nas wyglądać koncepcja projektowa. W tym celu, równolegle myśląc i rysując, wykorzystujemy dowolne odpowiadające nam narzędzia rysunkowe 1 papier lub kalkę. Pierwsze rysunki często nie przypominają w ogóle ostatecznej kon­ cepcji projektowej. Najczęściej są wynikiem pierwszych pomysłów przychodzących nam do głowy w sposób mniej lub bardziej zorganizowany, a często mających bardzo luźny związek z zadaniem projektowym. Są one wyznacznikiem naszych możliwości twór­ czych oraz chęci projektowania. Dopiero na ich bazie kreujemy nowe wizje architektoniczne, które w coraz większym stopniu dotyczą naszego zadania projektowego. Aby do tego dojść, możemy jednak rozpo­ cząć proces twórczy na papierze w sposób bardziej dowolny — najczęściej nie wiemy przecież jeszcze, jak powinna wyglądać nasza koncepcja projektowa. Myślenie na papie­ rze, któremu często towarzyszą emocje związane z podjęciem nowego wyzwania, pozwala na rozpoczęcie procesu racjonalizacji naszych oczekiwań i możliwości wyzna­ czonych przez zadanie projektowe. Oznacza to, że rozpoczynając rysowanie, nie wiemy jeszcze prawie nic o ostatecznym kształcie naszego działania projektowego i wyko­ nujemy dopiero pierwsze przymiarki. Do myślenia na papierze możemy wykorzystać wszelkie możliwe przyrządy rysownicze oraz inne, pozostawiające mniej lub bardziej trwały ślad. Często architekci używają na tym etapie kredek, ołówków, różnego rodzaju pisaków o dużej lub średniej grubości; jesz­ cze nie jest nam potrzebna żadna większa dokładność kreślenia. Nie używamy natomiast takich przyrządów, które wymagają dużego skupienia przy rysowaniu lub kreśleniu, a także

138

Projektowanie architektoniczne

Rycina 7.1. „Myślenie na papierze” — pierwsze przymiarki rysunkowe do koncepcji projektowej (arch. Tomasz Malec)

Źródło: archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec.

spowalniają pracę. Mam tu na myśli chociażby grafosy czy rapidografy. Nie posługujemy się też linijkami, ekierkami i innymi przyborami, które w za dużym stopniu przykuwa­ łyby naszą uwagę nie do idei architektonicznej, lecz do jej przedstawienia. Interesujące efekty może przynieść natomiast rysowanie węglem. Początkowo rysujemy proste formy, nieskładające się jeszcze w żadną logiczną całość. Mogą to być zestawienia linii, prostych lub pokrzywionych figur geometrycznych bądź jeszcze zupełnie innych kształtów. Ukierunkowują nas one jednak na pewien sposób myślenia o naszym projekcie. Już na początku widzimy, że pewne jeszcze zupełnie surowe i nieregularne formy zaczynają się powoli przekształcać w jakieś struktury. Struktury te zaczynają ewoluować w pierwsze zarysy czegoś, co może już stanowić sformalizowaną myśl architektoniczną (rycina 7.2). Nasza praca twórcza przynosi pierwsze widoczne efekty w postaci kształtów nasuwających na myśl — przy rozwiniętej wyobraźni — kon­ kretne kształty budynków czy terenu. Na tym jednak nie koniec. W naszych głowach zaczynają się pojawiać nowe myśli, które przenosimy na papier. Pracując w ten sposób, po pewnym czasie mamy już całą paletę narysowanych przemyśleń. Nasza intuicja pod­ powiada nam, które z nich możemy ciągnąć dalej, a które porzucimy już w tej fazie projektowania. W tym momencie dokonujemy bardzo określającego wyboru — efekt naszego myślenia na papierze „nabiera życia”, stając się bazą dla kolejnych kroków projektowych. Na tym etapie dokonuje się też z reguły świadomego lub podświadomego wyboru idei projektowej, której realizację kontynuujemy w dalszych fazach projektowania architektonicznego.

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

139

Rycina 7.2. Rozpoczęcie „myślenia na papierze” — widoczne są już zarysy formy wskazujące na je j charakter (arch. Tomasz Malec)

Źródło: archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec.

7.1.2. Szkice koncepcyjne i pom ocnicze Po dokonaniu wyboru czy też wymyśleniu interesującej nas idei projektowej przystępujemy do nadania jej nieco bardziej określonego charakteru za pomocą szkiców koncepcyj­ nych (rycina 7.3). W tym celu wykorzystujemy już częściowo inne przyrządy rysownicze. Są to, poza ołówkiem i kredką, cienkie pisaki oraz wszelkie przyrządy cechujące się więk­ szą niż w poprzednim przypadku dokładnością kreślenia. Rysując dokładniejsze szkice kon­ cepcyjne, możemy też powoli przystępować do korzystania z mniej dokładnych przyborów kreślarskich, czyli linijek i ekierek.

140

Projektowanie architektoniczne

Rycina 7.3. Myślenie na papierze”; na przedstawionych szkicach koncepcyjnych wyraźnie ju ż widzimy zamierzenia formalne (arch. Erich Mendelsohn) Źródło:

tectonicablog.com z dnia 14.07.2011.

Szkice koncepcyjne są pierwszym rodzajem pracy twórczej, który może zostać pokazany naszemu klientowi. Z szkiców tych powinny wynikać już stosunkowo konkretne formy projektowanej bryły budynku czy też formy terenu, a także proste układy funkcjonalne. Dokładność ich wykonania zależy w dużej mierze od nas samych i od celu wykonania szkiców (rycina 7.4). Jeśli wykonujemy szkice koncepcyjne dla swoich potrzeb, na przy­ kład jako element rozwojowy koncepcji projektowej, niekoniecznie powinny być one dokładne i czytelne dla każdego. Wystarczy, że wymienione szkice koncepcyjne będą w stanie odczytać nasi współpracownicy, którzy już powoli pojawiają się na tym etapie projektowania architektonicznego. Opracowując szkice koncepcyjne dla klienta, należy pamiętać, że nasza znajomość ryso­ wanego tematu jest już bardzo duża, a znaczna część wiedzy pozostaje nadal w naszej głowie. Dlatego właśnie warto rysować szkice koncepcyjne tak, aby zawrzeć w nich proste i czytelne dla naszego klienta komunikaty (rycina 7.5) dotyczące formy i sposobu funkcjo­ nowania projektowanego przez nas obiektu. Opracowywanie szkiców koncepcyjnych jest zajęciem znacznie bardziej pracochłonnym niż myślenie na papierze. Wynika to z jednej

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

141

Rycina 7.4. Szkice koncepcyjne i diagramy projektu domu jednorodzinnego — Villa Mairea (arch. Alvar Aalto) Źródło: boessel.comz dnia 22.08.2011. strony z większej dokładności rysunku, a z drugiej — z kontynuowania procesu myśle­ nia twórczego w czasie ich wykonywania. Proces myślenia twórczego na etapie opraco­ wywania szkiców koncepcyjnych może przebiegać dwutorowo: w dalszym ciągu architekt zastanawia się nad formą i funkcją obiektu, a dodatkowo myśli już o pierwszych konkret­ nych rozwiązaniach projektowych. Rozwiązania te mogą przykładowo dotyczyć struktury dachu (projekt budynku lub budowli), sposobu rozwiązania systemu tarasów naziemnych (projekt zagospodarowania krajobrazu), rozmieszczenia mebli w kuchni (projekt wnę­ trza mieszkania) itp. Ze względu na zwiększenie stopnia dokładności rysunku w celu pokazania go innym ludziom w niektórych szkicach koncepcyjnych stosujemy też skalę. Rysując pierwsze szkice koncepcyjne, w większości przypadków zupełnie wystarczającą skalą jest 1:200 lub 1:100. W innej skali możemy rysować bardziej szczegółowe rozwiązania projektowe, szczególnie interesujące naszego klienta. W zależności od jego zainteresowań pewne

142

Projektowanie architektoniczne

Rycina 7.5. Intrygujące, a zarazem czytelne szkice koncepcyjne, wskazujące na sposób myślenia i inspiracje ich twórcy (Le Corbusier) Źródło:

archrecord.construction. comz dnia 16.08.2011.

elementy naszej koncepcji projektowej szkicujemy dokładniej i szczegółowiej, inne zaś mniej dokładnie lub też je w ogóle pomijamy (rycina 7.6). Szkice koncepcyjne pojawiają się często w opracowaniach architektonicznych uka­ zujących drogę dochodzenia do ostatecznych rozwiązań projektowych. Należy jednak pamiętać, że ich głównym celem jest przedstawienie wstępnej koncepcji projektowej w zrozumiały dla odbiorcy rysunku sposób. Szkice koncepcyjne rysujemy nie tylko w tej fazie projektowej. Również na późniejszych etapach procesu projektowania architektonicznego pojawia się często potrzeba wymy­ ślenia jakiegoś rozwiązania, a jego najbardziej zrozumiałym sposobem przedstawienia jest właśnie wykonanie szkicu. W ten sposób prezentujemy swoje przemyślenia na przykład naszym współpracownikom. Ten typ szkicu nazywamy dalej szkicem koncepcyjnym (doty­ czącym konkretnego rozwiązania projektowego) lub też szkicem pomocniczym (rycina 7.7)

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

143

Rycina 7.6. Dokładny szkic koncepcyjny planetarium, przedstawiający form ę budynku z zaakcentowaniem wybranych elementów architektonicznych (arch. Frank L. Wright) Źródło: architecture.about.comz dnia 17.08.2011. ze względu na pełnioną przez niego funkcję. Szkic pomocniczy nie pełni bowiem tak istot­ nej roli w procesie projektowania jak szkic koncepcyjny — jego rolą jest wspomaganie projektowania. Wiemy już także, że nie tylko architekci wykonują wszelkiego typu szkice. Również projektanci branżowi posługują się tą metodą rysunkową, używaną zresztą w tym samym celu. Bez szkicowania pomysłów i rozwiązań problemów projektowych komunikacja pomiędzy architektami i projektantami branżowymi, a szczególnie konstruktorami byłaby bardzo utrudniona, a w niektórych przypadkach zapewne niemożliwa. Należy też zaznaczyć, że szkice koncepcyjne rysowane przez projektantów branżowych charakteryzują się często znacznie większą dokładnością wykonania niż szkice architektów. Wynika to z różnych ról, które architekci i projektanci branżowi odgrywają w procesie projektowania architektonicznego. Rola najbardziej twórcza, wymagająca stworzenia — często z niczego — nowej przestrzeni o dużym stopniu komplikacji, jest pełniona przez architekta. Z tego powodu szkice koncepcyjne architektów cechuje bardzo często pewna swoboda i lekkość, właściwa szeroko zakrojonym planom kreacji nowej rzeczywistości przestrzennej. Sztuka nie je s t lustrem rzeczy w idzialnych; ona j e czyni w idzialnym i1.

[P. Klee]

1 Paul Klee, Schöpferische Konfession, w: Creative Credo, 1920, sec. I.

144

Projektowanie architektoniczne

Rycina 7.7. Dokładny szkic pomocniczy ukazujący autorskie modularne wyposażenie wnętrza — Burberry Line (arch. FrankL. Wright) Źródło: architecture.about.comz dnia 19.08.2011.

7.2. Pełna koncepcja projektowa Wykonanie szkiców koncepcyjnych doprowadza nas w końcu do zupełnie już precyzyj­ nego kształtu projektu. Możemy więc określić funkcję, kształt oraz wszystkie pozostałe parametry budynku, czyli jego wysokość, wymiary poszczególnych kondygnacji, a nawet pomieszczeń. Na tym etapie wiemy też, ile osób może z budynku korzystać, a także jakie będą koszty jego utrzymywania (ogrzewania, zużycia wody, elektryczności itd.). Ostatnim etapem, a właściwie efektem szkiców koncepcyjnych jest opracowanie pełnej koncepcji projektowej. Koncepcja projektowa zawiera wszystkie najważniejsze informa­ cje dotyczące projektowanego budynku. Są one związane z: ♦ kształtem jego bryły, ♦ podstawowymi wymiarami, ♦ układem funkcjonalnym,

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

145

♦ wyglądem elewacji, ♦ powierzchniami pomieszczeń, ♦ kubaturą, ♦ najważniejszymi rozwiązaniami konstrukcyjnymi, ♦ opisem podstawowych rozwiązań architektonicznych. Dodatkowo możemy wstępnie stwierdzić, jakie w przybliżeniu będzie zapotrzebowanie materiałowe oraz ile pracy wymaga wybudowanie projektowanego obiektu. Pełna koncepcja projektowa w zasadzie zaczyna już przypominać projekt architektoniczny (rycina 7.8). Zawiera ona wszystkie te rysunki, które stanowią części projektu architekto­ nicznego. Co jednak istotne, nie jesteśmy jeszcze zobligowani do używania normatywnych linii, kolorów oraz oznaczeń materiałowych, nie interesują nas też szczegółowe rozwiąza­ nia branżowe, w tym konstrukcyjne. Dlatego też koncepcje projektowe są często kolo­ rowe i nie przypominają pod tym względem projektu architektonicznego. Niemniej pełna koncepcja projektowa, zawierająca poza częścią graficzną również część opisową, sta­ nowi dobrą podstawę do szybkiego wykonania projektu architektonicznego. Opracowana jest też zawsze w odpowiedniej skali, na przykład 1: 100 lub 1:200, w zależności od typu opracowania projektowego. Część niezbędnych ustaleń z inżynierami reprezentującymi różne branże projektowe wykonujemy na etapie kończenia pełnej koncepcji projektowej. Dotyczy to również wery­ fikacji zewnętrznej wykonywanej przez organy kontrolne, a więc przede wszystkim rze­ czoznawców, np. do spraw przeciwpożarowych czy też sanitarno-epidemiologicznych. Przyczynia się to do znacznego przyspieszenia tempa pracy w fazie opracowywania pełnej dokumentacji projektowej. Dobrze (zarówno dla nas, jak i dla naszych klientów), aby w tej fazie projektowej opra­ cowywany przez nas obiekt był do wyobrażenia w sensie przestrzennym przez osoby go oglądające, a niekoniecznie związane z projektowaniem. Na tym etapie dokonujemy bowiem jednej z ostatnich weryfikacji estetyki obiektu; mamy też po temu dobrą możli­ wość. Począwszy od rozpoczęcia wykonywania pełnego projektu architektonicznego, każda, nawet niewielka zmiana w przestrzeni czy też konstrukcji projektowanego obiektu może spowodować duże komplikacje. Opracowanie pełnej koncepcji projektowej kończy niezwykle interesującą dla architekta fazę projektową, w trakcie której kreuje on przestrzeń w sposób niemalże dowolny, a przy­ najmniej praktycznie „z niczego”. Kolejne fazy projektowe będą już od nas wymagać poświęcenia większej uwagi konstrukcji i możliwościom materiałowym. Koncepcja pro­ jektowa przedstawia więc pełny obraz projektowanego budynku bez szczegółowych opra­ cowań architektonicznych i konstrukcyjnych. Reasumując, ten etap projektowania, który kończy się jej utworzeniem, daje architektowi bardzo dużo satysfakcji, ponieważ składa się przede wszystkim z bardzo twórczej i kreatywnej pracy.

146

Projektowanie architektoniczne

Rycina 7.8. Rzut poziomy II piętra (a) i elewacja północno-wschodnia (b) koncepcji projektowej budynku szkoły wyższej w Bielsku-Białej (arch.arch. E. Stachura, T. Malec) Źródło: archiwum firmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura.

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

147

7.3. Rysunki architektoniczno-budowlane Oprócz myślenia na papierze, szkiców koncepcyjnych i pomocniczych, a także koncepcji projektowej posługujemy się też rysunkami architektoniczno-budowlanymi. Rysunek architektoniczny jest dla każdego architekta podstawowym sposobem komunikacji z klientem, użytkownikiem, organami zatwierdzającymi i kontrolnymi oraz innymi osobami zainteresowanymi projektem. W rysunku architektonicznym stosujemy kilka podstawowych rodzajów linii: ♦ linię ciągłą, którą oznaczamy obrysy i krawędzie obiektów oraz elementów budowlanych na rzutach poziomych, przekrojach oraz widokach, ♦ linię przerywaną (kreska — kreska — kreska), oznaczającą elementy lub ich niewidoczne zarysy, na przykład zakryte lub znajdujące się powyżej naszego planu rysunkowego, a także elementy o znaczeniu drugorzędnym, ewentualnie pomocniczym, ♦ linię przerywaną złożoną punktową (kreska — kropka — kreska), oznaczaj ącą pojęcia abstrakcyjne, na przykład osie symetrii, osie przekrojowe na rzutach poziomych lub osie rozdzielające, ♦ linię przerywaną złożoną dwupunktową (kreska — kropka — kropka — kreska), oznaczającą elementy leżące — patrząc z naszego punktu widzenia — przed przekrojem, ♦ linię przerywaną wielopunktową (kropka — kropka — kropka), oznaczającą obrysy oraz krawędzie o niewielkim znaczeniu, ♦ linię ciągłą falistą lub zygzakowatą, oznaczającą przerwanie rysowanego elementu, ewentualnie oddzielenie dwóch widoków. Wymienione wyżej linie możemy rysować w różnych grubościach, w zależności od zna­ czenia rysowanych elementów. Im ważniejszy jest element, tym grubszą linią go rysujemy. W rysunku architektonicznym, co jest skorelowane z grubościami wielu narzędzi rysun­ kowych (np. rapidografów; tabela 7.1), stosujemy określone grubości linii, przedstawione w poniższej tabelce (w milimetrach). Do rysowania linii i innych elementów, jeśli nie jest to wyraźnie oznaczone i nie mamy do czynienia z projektem koncepcyjnym, uży­ wamy koloru czarnego. Wyjątkiem jest rysowanie na komputerze, w przypadku którego możemy sobie pozwolić na wykonywanie rysunków kolorowych i ustawienie opcji wydruku czarno-białego. Jest to wygodne ze względu na czytelność linii i innych ele­ mentów na ekranie komputera. Tabela 7.1. Grubości linii — adekwatne do grubości stalówki rapidografów Linia cienka Linia gruba Linia bardzo gruba

0,13 0,50 1,00

0,18 0,25 0,70 1,00 2,00 -

0,35 Źródło: opracowanie własne.

148

Projektowanie architektoniczne

Granice opracowania, niezależnie od skali rysunku, obrysowujemy linią grubą, prze­ rywaną lub przerywaną złożoną punktową w kolorze czarnym bądź czerwonym. Jest to podstawowa informacja o wielkości terenu objętego naszymi pracami projektowymi, za który odpowiadamy jako kreatorzy przestrzeni. Granice opracowania rysujemy z zazna­ czeniem wierzchołków przecinających się poszczególnych boków i oznaczamy je literami: A, B, C... itd. Linie oznaczające drogi (przede wszystkim w skali 1:500) obrysowujemy linią grubą, natomiast chodniki i inne ciągi piesze — linią cienką. Osie dróg oznaczamy cienką linią przerywaną złożoną punktową. Budynki w skali 1:500 oznaczamy linią bardzo grubą i opi­ sujemy rzymską cyfrą określającą liczbę kondygnacji nadziemnych. Zieleń rysujemy, w zależności od jej znaczenia dla projektu, liniami cienkimi bądź grubymi. Dla ujednolicenia przekazu informacji dotyczącej zieleni przyjmujemy, że w skali 1:500 (a często również w skali dokładniejszej) oznaczamy ją w sposób widoczny w tabeli 7.2. Pozostałe elementy projektu w skali 1:500, w tym małą architekturę, śmietniki itp., rysujemy najczęściej liniami cienkimi, chyba że posiadają one ważne dla projektu zna­ czenie; wtedy do ich narysowania używamy linii grubych. Wszelkie wejścia i wjazdy na projektowany teren i do budynku oznaczamy za pomocą widocznych i czytelnych strzałek. Dla ułatwienia możemy przyjąć, że wejścia oznacza­ my strzałką z czarnym wypełnieniem i obrysem, natomiast wjazdy — strzałką o czar­ nym obrysie bez wypełnienia. Ściany i mury projektowanego obiektu obrysowujemy najgrubszą linią, ponieważ jest to dla nas najistotniejsza informacja o jego rozmiarach oraz układzie funkcjonalnym wnętrza. Wszystkie ściany będące elementami prefabrykowanymi oznaczamy ponadto odpowiednim, normatywnym symbolem literowym. Ściany i mury zaznaczone w projek­ tach przebudowy jako przeznaczone do likwidacji możemy ująć za pomocą innego koloru (np. czerwonego) lub skreślić przy użyciu krzyżyków. Zaznaczenie wypełnienia ścian zależy już od rodzaju materiału, z którego zostały wykonane (uwzględniamy je w skali 1:50 i dokładniejszej). Zawiera ono bardzo ważną dla architekta i jego współpracowników informację, dzięki której już na pierwszy rzut oka widzimy, jakie są możliwości przebu­ dowy lub modernizacji obiektu, a także jakie kroki projektowe możemy podjąć. Ściany i mury, a także fundamenty wypełniamy opisanymi w tabeli 7.3 wzorami zarówno na rzutach poziomych, jak i na przekrojach. Należy pamiętać, że grubość linii, kropek i innych elementów wypełnienia nie może nigdy być większa od obrysu zewnętrznego ściany bądź muru. Ponieważ poza ścianami i murami mogą na naszych rysunkach występować też inne materiały i elementy, na przykład zdobnicze, do ich przedstawienia również używamy określonych wzorów graficznych (tabela 7.4). W trakcie rysowania wypełnienia może się okazać, że jego linie są równoległe do obrysu ścian lub murów. W takiej sytuacji, dla zwiększenia czytelności rysunku, zmieniamy kąt nachylenia wypełniania — w zależności od naszego uznania — na 30 lub 60°.

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

149

Tabela 7.2. Graficzne sposoby przedstawiania zieleni projektowane drzewo liściaste oznaczamy kołem z krzyżykiem (pień drzewa) pośrodku (istniejące — z kółkiem lub kropką pośrodku)

projektowane drzewo iglaste oznaczamy kołem z ośmioma krótkimi kreskami, rozmieszczonymi równomiernie po jego obrysie, z krzyżykiem pośrodku (istniejące — z kółkiem lub kropką pośrodku) grupę projektowanych drzew liściastych jednego gatunku oznaczamy obrysem w kształcie części kół z krzyżykami pośrodku (istniejące — z kółkami lub kropkami pośrodku) grupę projektowanych drzew iglastych jednego gatunku oznaczamy obrysem w kształcie części kół z krótkimi kreskami po jego zewnętrznej stronie i z krzyżykami pośrodku (istniejących — z kółkami lub kropkami pośrodku) grupę projektowanych krzewów liściastych jednego gatunku oznaczamy obrysem w kształcie części małych kółek z krzyżykami pośrodku (istniejących — z kółkami lub kropkami pośrodku) grupę projektowanych krzewów iglastych jednego gatunku oznaczamy obrysem w kształcie części kół z krótkimi kreskami po jego zewnętrznej stronie i z krzyżykami pośrodku (istniejących — z kółkami lub kropkami pośrodku) projektowany żywopłot iglasty oznaczamy dwoma zygzakowatymi liniami równoległymi

projektowany żywopłot liściasty oznaczamy dwoma liniami równoległymi, zamiast zygzaków wstawiając półkola

trawnik oznaczamy kropkami zagęszczonymi w niektórych miejscach dla podkreślania jego krawędzi

Źródło: opracowanie własne na podstawie normy PN-71/B-01027.

Rysując na rzutach poziomych schody, zaznaczamy część widoczną do wysokości 1 m liniami ciągłymi o większej grubości, a także niewidoczną linią znajdującą się powyżej tej wysokości; w tym przypadku stosujemy linię przerywaną o mniejszej grubości. Linią rozpo­ czynającą się od kropki na dole schodów, a kończącą strzałką w punkcie oznaczającym

150

Projektowanie architektoniczne

Tabela 7.3. Graficzne sposoby przedstawiania konstrukcyjnych materiałów budowlanych ściany ceglane oznaczamy równoległymi ciągłymi kreskami pod kątem 45°

ściany z betonu zbrojonego (żelbetowe) oznaczamy równoległymi kreskami, naprzemiennie ciągłymi i przerywanymi, pod kątem 45°

ściany drewniane oznaczamy liniami odręcznymi, zbliżonymi do równoległych, i ciągłymi, poziomymi lub pod kątem 45°

ściany z betonu niezbrojonego oznaczamy równoległymi przerywanymi kreskami pod kątem 45° lub kropkami o nieregularnym układzie

y/// / / / a ' / S

,

/ / / /z

/ / / / / ,

Z

/ / / / / / ,

z z z z z z z

ściany z pustaków pozostają bez wypełnienia

ściany kamienne oznaczamy dużymi kropkami o nieregularnym układzie

ściany gipsowe oznaczamy kropkami o regularnym układzie

Źródło: opracowanie własne na podstawie normy PN-70/B-01030.

wysokość jednego metra rysujemy kierunek wejścia do góry. Nad tą linią opisujemy liczbę schodów i ich wysokość (np. 11x15 cm), pod nią — ich szerokość (np. 35 cm). Balustradę możemy oznaczyć podwójną ciągłą linią. Na powierzchni gruntu, poziomie wejścia do budynku, na poszczególnych kondygnacjach, większych płaszczyznach (np. półpiętrach, tarasach, balkonach) oraz na dachu i kominie umieszczamy koty wysokościowe (rycina 7.9). Opisują one wysokość w danym punkcie, przy czym przyjmujemy, że poziom 0,00 wyznacza nam górna część posadzki kondy­ gnacji parteru (obok koty wysokościowej pokazującej poziom 0,00 podajemy też często wysokość bezwzględną, czyli nad poziomem morza). Koty wysokościowe oznaczamy za pomocą linii poziomej z ukośną strzałką dotykającą interesującej nas powierzchni. Na niej opisujemy w metrach, z dokładnością do drugiego miejsca po przecinku, wysokość ze znakiem dodatnim (ponad parterem), ujemnym (poniżej parteru) bądź oboma naraz (poziom parteru); na przykład + 3,20 m. Należy zaznaczyć, że w skali 1:500 też używamy kot wysokościowych do zaznaczenia wysokości charakterystycznych miejsc, narożników projektowanego obiektu oraz założonego poziomu 0,00 na jego parterze.

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

151

Tabela 7.4. Graficzne sposoby przedstawiania pozostałych najczęściej stosowanych materiałów budowlanych materiały termoizolacyjne i przeciwakustyczne (np. styropian) oznaczamy linią w kształcie odwróconych względem siebie „U” o równoległych bokach

materiały izolacyjne przeciwwilgociowe oznaczamy pełnym wypełnieniem lub naprzemiennie — wypełnieniem i brakiem wypełnienia

beton lekki oznaczamy równoległymi przerywanymi kreskami pod kątem 45°, uzupełnionymi w równomiernych odstępach układami trzech małych kółek

beton lekki zbrojony oznaczamy równoległymi kreskami, naprzemiennie ciągłymi i przerywanymi, pod kątem 45°, uzupełnionymi w równomiernych odstępach układami trzech małych kółek tworzywa sztuczne oznaczamy równoległymi, bardzo gęstymi ciągłymi kreskami pod kątem 45°

elementy metalowe oznaczamy pełnym wypełnieniem lub bardzo gęstą kratką pod kątem 45°

elementy szklane pozostają bez wypełnienia bądź są oznaczone potrójnymi krótkimi kreskami

sklejki oznaczamy równoległymi poziomymi, gęsto rozmieszczonymi kreskami

piasek i inne rodzaje drobnych podsypek oznaczamy drobnymi kropkami o nieregularnym układzie

żwir oznaczamy grubymi kropkami i małymi trójkątami o nieregularnym układzie

152

Projektowanie architektoniczne

Tabela 7.4. Graficzne sposoby przedstawiania pozostałych najczęściej stosowanych materiałów budowlanych — ciąg dalszy materiały ceramiczne oznaczamy podwójnymi ciągłymi liniami pod kątem 45°

grunt oznaczamy układami trzech krótkich równoległych kresek usytuowanych pod kątem 45° pod linią powierzchni gruntu

wodę lub płyny oznaczamy równoległymi liniami przerywanymi (lub równoległymi ciągłymi liniami falistymi)

Źródło: opracowanie własne na podstawie normy PN-70/B-01030.

Okna i drzwi zaznaczamy w usystematyzowany sposób dla całego projektu, to znaczy zarówno do przedstawienia na rzutach poziomych i przekrojach pionowych, jak i w zesta­ wieniach ślusarki i stolarki okienno-drzwiowej (rycina 7.10). Okna i drzwi rysujemy za pomocą linii cieńszych od tych, których użyliśmy do narysowania obrysu ściany lub muru. Dla zwiększenia ilości informacji przekazywanych za pomocą naszego rysunku przyjęto, że pokazujemy również sposób, w jaki otwierają się drzwi. Przez środek okien i drzwi przeprowadzamy linię, którą kończymy kółkiem oznaczającym numer typu okna lub drzwi, stanowiący odniesienie do zestawienia ślusarki bądź stolarki. Kanały dymowe, wentylacyjne i spalinowe oznaczamy za pomocą małych kwadratów lub kółek (w zależności od typu zaprojektowanego przewodu). Kanały dymowe rysujemy z obrysem o pełnym wypełnieniu, kanały wentylacyjne — obrysem bez wypełnienia z przecięciem kreską pod kątem 45°, a kanały spalinowe — połowicznym wypełnie­ niem pod kreską przecinającą kanał pod kątem 45°. Wszystkie elementy wyposażenia kuchni, łazienki oraz meble rysujemy liniami cienkimi w taki sposób, aby nie przesłaniały istotniejszych z naszego punktu widzenia informacji projektowych. Choć istnieją opracowane i często stosowane standardy rysunkowe dotyczące wyposażenia i mebli, możemy założyć, że nie są one obligatoryjne i możemy sobie pozwolić na pewną dowolność w ich rysowaniu. Oczywiście nie oznacza to, że mają one być nie­ czytelne... Linie wymiarowe, przedstawiające długości poszczególnych części obiektu, rysujemy cienką kreską równoległą do mierzonego elementu. Zaznaczamy wyraźnie jej zakończenie w celu uniknięcia niejasności co do tego, którego elementu linia ta dotyczy. Zakończenie to może mieć formę kropki, pionowej krótkiej kreski przeciętej kreską ukośną lub strzałki. Nad poziomą linią wymiarową zaznaczamy jej długość (w przypadku rysunków orien­ tacyjnych i sytuacyjnych w metrach z dokładnością do drugiego miejsca po przecinku, np. 12,60 m; dla pozostałych rysunków — w centymetrach lub za pomocą wielokrotności

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

153

Rycina 7.9. Rzut poziomy budynku wielorodzinnego wykonany w skali 1:50, na którym umieszczono między innymi koty wysokościowe, okna i drzwi, kanały dymowe i wentylacyjne, elementy wyposażenia kuchni i łazienek oraz linie wymiarowe (arch.arch. E. Stachura, T. Malec) Źródło: archiwumfirmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura. przyjętego modułu)2. Linie pionowe opisujemy w taki sposób, by były czytelne po obró­ ceniu rysunku o 90° zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Rysując linie wymiarowe, należy pamiętać, aby na tej najbardziej zbliżonej do opisywanego elementu umieścić wszystkie wymiary — od początku elementu, poprzez różnego typu załamania, uskoki, wreszcie otwory drzwiowe i okienne aż po koniec tego elementu. Druga linia wymiarowa, umieszczana za 2

Zgodnie z Polską Normą PN-60/B-01029 stosowanie Polskich Norm w budownictwie zdaniem Polskiego Komitetu Normalizacyjnego nie jest obecnie obligatoryjne. Nie zmienia to faktu, że to projektanci ponoszą odpowiedzialność za poprawność wykonanego przez siebie projektu, a tu Polskie Normy sąjak najbardziej przydatne; wynika z tego, że zaleca się ich stosowanie (na podstawie Jan Norwisz, Aleksander D. Panek, Czy istnieje obowiązek stosowania Polskich Norm w budownictwie?, „Prawo w budownictwie” 2007, nr 5).

154

Projektowanie architektoniczne

Rycina 7.10. Przykładowe zestawienie stolarki okiennej i drzwiowej projektu modernizacji i adaptacji na cele szkoleniowe pałacu w Mysłowicach w skali 1:100 (arch.arch. E. Stachura, T. Malec) Źródło: archiwum firmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura. pierwszą, opisuje osie konstrukcyjne budynku, czyli te, które wyznaczają środek elemen­ tów nośnych. Dla ściany z cegły o grubości 36 cm, izolacji przeciwwilgociowej, 10 cm styropianu, 8 cm pustki powietrznej i 12 cm cegły klinkierowej od strony zewnętrznej oś konstrukcyjna przypada w środku 36-centymetrowej części ceglanej — nie bierzemy pod uwagę izolacji, styropianu, pustki powietrznej ani cegły klinkierowej. Rysunek architektoniczny wymaga od nas dużej sprawności manualnej oraz znajomości zasad nim rządzących. Ponieważ jedną rzeczą jest znaleźć rozwiązanie problemu projek­ towego, a drugą — przedstawić je współpracownikom, organom kontrolnym lub klien­ tom, wysoki stopień opanowania tego narzędzia, jakim jest rysunek architektoniczny, odgrywa w procesie projektowania architektonicznego niebagatelną rolę. (...) umiejętność rysowania pozw ala na dużą swobodę wypowiedzi, je d n a k najpierw trzeba zostać mistrzem w używaniu tego narzędzia. Zarówno rysowanie ręczne, j a k i kom puterowe w ym agają dużej znajom ości dyscypliny dla skonstruow ania dobrego rysunku i p o p ra w ­ nego p rzeka zu inform acji za p o m o cą tego narzędzicł.

[F.D.K. Ching]

3 Francis D.K. Ching, Architectural Graphics, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey 2009, s. 241.

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

155

7.4. Rysunki wykonawcze, odtw orzeniow e i detalu architektonicznego W celu przedstawienia szczegółów fragmentów rozwiązań architektonicznych oraz detalu architektonicznego opracowujemy tak zwane rysunki wykonawcze. Różnią się one od standardowych rysunków architektonicznych dużo wyższym stopniem dokładności, a więc i skalą. Do rysunków wykonawczych używamy najczęściej skali 1:20, 1:10, 1:5, 1:2, a nawet 1:1 lub 2:1. Rysunki te przedstawiają z reguły te fragmenty projektu, które wyma­ gają naszej szczególnej uwagi ze względu na trudność w ich realizacji. Dlatego też rysun­ ków wykonawczych używamy do przedstawienia: ♦ skomplikowanych rzutów i przekrojów bądź też ich fragmentów, ♦ wyjątkowo skomplikowanych elementów konstrukcyjnych, ♦ nietypowych okien i drzwi, ♦ skomplikowanych rozwiązań balkonu czy tarasu, ♦ trudnych do przedstawienia i zrealizowania rozwiązań architektonicznych lub instalatorskich (rycina 7.11) itp. Dzięki rysunkowi wykonawczemu osoby opracowujące dane rozwiązania architektoniczne są w stanie podołać wykonaniu bądź rozmieszczeniu nowego, często nieznanego lub nieuwzględnionego na rzutach architektonicznych elementu (rycina 7.11). W wielu przypad­ kach do opracowania rysunku wykonawczego niezbędna jest pomoc współpracowników innych branż, zwłaszcza konstruktorów. Prawidłowe opracowanie rysunków wykonaw­ czych wymaga nie tylko dobrego opanowania zasad tworzenia projektów i wiedzy archi­ tektonicznej, ale i wiedzy budowlanej. Umiejętność ich poprawnego wykonania wskazuje więc na nasze duże zdolności i sprawność projektową. Opracowując rysunki odtworzeniowe, zwracamy szczególną uwagę na dostępność doku­ mentacji archiwalnej zarówno w postaci archiwalnych projektów architektonicznych (rycina 7.12), jak i wszelkich zdjęć, a nawet pocztówek. Wykonujemy też możliwie jak najdokładniejszą inwentaryzację projektowanego obiektu z pełną dokumentacją fotogra­ ficzną włącznie. Dopiero na tej podstawie przystępujemy do pracy nad rysunkami odtworzeniowymi. W przypadku gdy nie mamy materiałów źródłowych, a obiekt jest poważnie zniszczony lub wręcz nie istnieje, opieramy się na znajomości stylu architektonicznego, w którym był zbudowany. Jeśli nawet nie jesteśmy w stanie odtworzyć całego detalu, a nawet większych elementów budowlanych, zachowujemy styl właściwy danym czasom. Dzięki temu, tworząc własną interpretację, nie popełnimy błędu o charakterze architek­ tonicznym, a nasz odtworzony obiekt czy też jego część będą się znakomicie wpisywać w otoczenie. Dokładność wykonania rysunku odtworzeniowego zależy od tego, jakie cele ma on speł­ niać (rycina 7.13). Jeśli odtwarzamy cały obiekt, wykonujemy pełną dokumentację archi­ tektoniczną ze wszystkimi wymaganymi rysunkami i opisem.

156

Projektowanie architektoniczne

Rycina 7.11. Rysunek wykonawczy rozmieszczenia oświetlenia i urządzeń elektrycznych w pensjonacie w Wiśle (IIpiętro; arch. Tomasz Malec, inż. Ewa Duźniak) Źródło: archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec. Rysunek detalu architektonicznego częściowo obejmuje zagadnienia związane z opra­ cowywaniem rysunków wykonawczych. Wykonujemy go w skali 1:20, 1:10, 1:5, 1:2, podobnie jak rysunki wykonawcze (rycina 7.14). Ze względu na fakt, że od lat 20. XX wieku detal architektoniczny nie cieszył się w modernizmie wielką estymą, a raczej wręcz prze­ ciwnie, do niedawna stosunkowo trudno było zdobyć wiedzę o zasadach jego projekto­ wania. Obecnie sytuacja ta uległa znacznej poprawie. Projektowanie detalu wymaga od nas dużego zaangażowania w proces twórczy. Jego właściwe dopasowanie do obiektu jest pro­ bierzem zrozumienia estetyki projektu. Im lepiej rozumiemy przeznaczenie i funkcję obiektu, tym lepszy detal architektoniczny jesteśmy w stanie zaprojektować. Detale archi­ tektoniczne, pełniące najczęściej funkcje zdobnicze i informacyjne, czasami również posiadają pewne aspekty użytkowe (rycina 7.15). Detalami architektonicznymi mogą być na przykład:

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

157

Rycina 7.12. Rysunek odtworzeniowy profili gzymsów elewacji południowej pałacu w Mysłowicach (arch.arch. E. Stachura, T. Malec)

Źródło: archiwum firmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura.

♦ elementy obramowania okien lub drzwi, ♦ boniowanie, ♦ elewacyjne płytki ceramiczne, ♦ mozaiki naścienne, ♦ wykończenie komina, ♦ różnego typu elementy zdobnicze, nowoczesne lub właściwe stylom historycznym i inne. Detal architektoniczny w ujęciu historycznym odgrywał olbrzymią rolę w architekturze. Przekazywał wiele informacji o właścicielu obiektu, jego statusie materialnym, poglądach i zamiarach. Detal nie tylko bowiem może upiększyć budynek, ale również nadać mu cechy wieloznaczne i bardzo ekspresyjne (np. detal fasady kościoła Sagrada Famflia w Barce­ lonie). Zasady stosowania detalu oraz jego wygląd opracowujemy sami w oparciu o nasze zamierzenia twórcze, na podstawie pozyskanego doświadczenia i dla kon­ kretnego zadania projektowego. Należy pamiętać o tym, że detal tego typu pełni także funkcje informacyjne, możemy więc świadomie lub nieświadomie wprowadzić odbiorcę w błąd. Aby tego uniknąć, w projektowaniu detalu należy zachować odpowiednią pre­ cyzję i umiar.

158

Projektowanie architektoniczne

Rycina 7.13. Rysunek odtworzeniowy więźby dworca PKP w Czechowicach (widoczne trzy charakterystyczne przekroje: A, B i C), wykonany na potrzeby stworzenia dokumentacji przebudowy konstrukcji dachowej (arch. Tomasz Malec) Źródło: archiwum firmy TM Construction dr inż. arch. T. Malec.

Rozdział 7. ♦ Praktyka projektowa

159

Rycina 7.15. Detal architektoniczny wnętrza —przęsło balustrady w hali sportowej w Pszczynie w dwóch wersjach (arch.arch. E. Stachura, T. Malec) Źródło: archiwum firmy ES AR&D dr inż. arch. E. Stachura.

160

Projektowanie architektoniczne

Pytania sprawdzające: 1. Czym jest „myślenie na papierze"? Co jest jego celem? 2. Po co wykonujemy szkice koncepcyjne? 3. Wymień i opisz podstawowe rodzaje szkiców. 4. Wjakim celu wykonujemy koncepcję projektową? 5. Czym jest rysunek architektoniczno-budowlany i czym kierujemy się przy jego wykonywaniu? 6. Czym są rysunki wykonawcze i odtworzeniowe? 7. Czym charakteryzują się rysunki detalu architektonicznego?

Zakończenie

O kształceniu na kierunkach architektonicznych Jednym z podstawowych wyzwań związanych z prowadzeniem działalności dydaktycznej jest dostosowanie stawianych studentom kierunków architektonicznych zadań do ich zainte­ resowań, predyspozycji intelektualnych oraz zróżnicowanego sposobu postrzegania świata w oparciu o samodzielnie wypracowany system wartości. Praca ze studentami kierunków architektonicznych wymaga szczególnie dużych umiejętności, ponieważ przekazywanie wiedzy nie tylko powinno współistnieć z dbałością o rozwój osobowości studenta, ale wręcz współgrać w sposób nierozerwalny. Studenci pochodzą z różnych kręgów kulturowych, z różnych warstw społecznych, są wyznawcami różnych religii bądź też ateistami, ich wiedza wyniesiona z domów rodzinnych także jest różna. Nawet istniejąc w tej samej przestrzeni i czasie, grupy społeczne tak naprawdę żyją w zupełnie innych realiach. Bo czy można na przykład powiedzieć, że bogaci i biedni żyją tak samo? Czy świat starożyt­ nych Greków i Żydów był taki sam (rycina Z.1)? Dlatego też praca dydaktyczna wymaga starannego przygotowania, dzięki któremu będziemy w stanie tę różnorodność dostrzec i wykorzystać.

Rycina Z.1. Pozostałości Świątyni Jerozolimskiej i świątyni Apollina w Delfach

Źródło: archiwum autora.

162

Projektowanie architektoniczne

Myślę tu także o konieczności posiadania przez nauczyciela akademickiego nie tylko takiej wiedzy, którą zdobywa się poprzez własne studia nad interesującą nas problematyką, ale i wiedzy, dzięki której jesteśmy w stanie przyjąć inny punkt widzenia czy też z nim polemizować, dzięki czemu nie wpadnie on w sidła łatwej i przyjemnej negacji racjonali­ zmu. Uwzględnianie powyższego w pracy dydaktycznej nie oznacza bynajmniej koniecz­ ności propagowania jednego systemu wartości; wręcz przeciwnie — należy wykorzy­ stywać to zróżnicowanie dla rozwoju studentów i własnego. Rozwój ten polega na kształtowaniu jednostek samodzielnie myślących, z jednej strony krytycznie nastawionych do otaczającej ich rzeczywistości, ale z drugiej współtworzących tę rzeczywistość, czer­ piących radość z możliwości obcowania z innymi ludźmi i z sobą samym, wreszcie, bio­ rących czynny udział w życiu publicznym. Nie jest to jednak zawsze w pełni możliwe, choć pominięcie tego aspektu w pracy ze studentami może sprawić, że nie zostaną dostrze­ żone ich indywidualne cechy i predyspozycje, w związku z czym drastycznie obniży się jakość kształcenia. Nie tylko to jest zresztą skutkiem niewłaściwego podejścia do ucznia, zakładającego prze­ cież, że jego praca jest wkładem w swój własny szeroko pojęty rozwój. Skutkiem tym może też być alienacja niektórych jednostek czy też jeszcze poważniejsze działania autodestrukcyjne. W tym charakterystycznym i jakże skomplikowanym przypadku, jakim jest kształcenie młodzieży, myślimy bowiem o czymś istotniejszym niż problem rozwoju prze­ mysłu czy też rozwijania sektora bankowego. Kształtowanie człowieka jest bazą tworze­ nia nowoczesnych stosunków społecznych. Dzięki nim można ulepszyć funkcjonowanie społeczeństwa w czasach powoli zamierającego dotychczasowego modelu gospodarki, przygotowując je na istotne zmiany o zasięgu globalnym, a więc takie, których też nie da się uniknąć. Obecnie niezwykle ważnym problemem stało się takie kształcenie studen­ tów, które uwzględniałoby właśnie szybko zachodzące w świecie przemiany o różno­ rodnej naturze. Czy możemy tego nie brać pod uwagę w naszej pracy dydaktycznej? Wyobraźmy sobie zatem, że zbuntowana młodzież niszczy uniwersytety, demoluje budynki, nie zapomi­ nając przy tym o kadrze naukowej... Dlaczego?! Odpowiedź jest bardzo prosta. Czymże jest dla młodzieży zdehumanizowana oferta edukacyjna, kojarząca się bardziej z destruk­ cją niż atrakcyjną obietnicą lepszego jutra? Utożsamianie przez studentów uniwersyte­ tów, politechnik i innych szkół wyższych z niszczącą siłą abstrakcyjnej dehumanizacji byłoby wielką tragedią środowisk naukowych i dydaktycznych, tragedią, której cały czas możemy jeszcze zapobiec. W jaki sposób? Odpowiedź na to pytanie jest stosunkowo prosta, choć oczywiście realizacja tego planu będzie o wiele trudniejsza. Cóż zatem może­ my zrobić, aby zapobiec masowemu niezadowoleniu i frustracji wśród młodzieży, którą przecież jednostki zdegenerowane mogą łatwo wykorzystać do swoich abstrakcyjnych celów (rycina Z.2; wydaje mi się, że abstrakcja jest szczególnie groźna w życiu społecz­ nym)? Po pierwsze, należy właśnie zindywidualizować podejście do studenta, stworzyć mu możliwość nieskrępowanego niczym poza racjonalnością rozwoju, dzięki któremu otrzyma on olbrzymie wsparcie, przede wszystkim od samego siebie! Po drugie, trzeba ukazać studentowi, że jest on jednostką na określonym etapie rozwoju, a jego zakres wyznaczają tylko i wyłącznie jego możliwości. Wreszcie, po trzecie, powinniśmy obserwować stu­ denta, pomagać w realizacji jego prac, jednocześnie tłumacząc i wyjaśniając istotę pro­ blemów otaczającego go świata.

Zakończenie ♦ O kształceniu na kierunkach architektonicznych

163

Rycina Z.2. Po lewej stronie wizja Seattle opracowana w 1914 r., przedstawiająca wyobrażenie ówczesnych architektów dotyczące wyglądu miasta w 2014 r. Po prawej — wizja budynku przyszłości. Stopień realizacji marzeń architektów oraz ich sens w kontekście najnowszej wiedzy o świecie możemy ocenić sami... Źródło: www.vintageseatlle.org i www.e-architect.co.uk z dnia 12.06.2011. W tym momencie można sobie zadać pytanie, czy tak wielki stopień akceptacji jednost­ ki wraz ze wszystkimi jej pragnieniami i dążeniami nie godzi przypadkowo zbyt bole­ śnie w dotychczasowy porządek publiczny? Pytanie to, oczywiście będące nawiązaniem do jakże dobrze nam znanej dialektyki interesu publicznego oraz interesu jednostki, wymaga jednak podejścia do problemu z nieco innej strony. To właśnie nowy porządek publiczny powstanie w oparciu o racjonalną wolność jed­ nostki pozbawionej w jak największym stopniu uprzedzeń wobec innych ludzi, zdolnej do pokojowego współistnienia z nimi niezależnie od wyznawanej religii czy też rodzaju wykonywanej pracy. Poprzez wolność jednostki rozumiemy więc nie aprobatę czy, co jest dzisiaj niezwykle popularne, apoteozę irracjonalnych zachowań osób nieodpowie­ dzialnych, lecz wolność kreującą coraz to lepiej funkcjonujące społeczeństwo, przyno­ szące tej jednostce jak najwięcej korzyści.

164

Projektowanie architektoniczne

Literatura 1. Alexander Christopher, N ature o f order: A n E ssa y on the A r t o f B u ild in g a n d the N a tu re o f the U n iv e rse , Center for Environmental Structure Publishing, Berkeley 2003. 2. A rc h ite c tu ra l Theory: F ro m the R e n a issa n ce to the P r e s e n t , praca zbiorowa pod red. Kunstbibliothek der Staatlichen Museen zu Berlin, Taschen, Köln 2006. 3. Baranowski Andrzej, P rojektow anie zrów now ażone w architekturze, Wyd. PG, Gdańsk 1998. 4. Basista Andrzej, K o m p o zy cja dzieła a rc h ite ktu ry , Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2006. 5. Błeszyńska-Koclęga Elżbieta, O architekturze przestrzeni: w nętrze — kontekst przeżycia, Wyd. PŚ, Gliwice 2005. 6. Bogdanowski Janusz, Łuczyńska-Bruzda Maria, Novak Zygmunt, A rch itektu ra krajobrazu, PWN, Warszawa 1979. 7. B udynek inteligentny, praca pod redakcją Elżbiety Niezabitowskiej, tom I: Potrzeby użytkow nika a standard budynku inteligentnego, Wyd. PŚ, Gliwice 2005. 8. Böhm Aleksander, P la n o w a n ie p rze strze n n e d la a rch itektó w krajobrazu. 0 czyn n iku kom pozycji, Wyd. PK, Kraków 2006. 9. Brookes John, P rojektow anie ogrodów , Wyd. Wiedza i Życie, Warszawa 1996. 10. Capon S. David, A rchitectu ra l Theory: The Vitruvian F allacy: A H isto ry o f the C a teg o ries in A rc h ite c tu re a n d P h ilo so p h y , vol. 1: H isto r y o f A rc h ite c tu ra l Theory, John Wiley & Sons, Hoboken 1999. 11. Charytonow Edward, P rojektow anie architektoniczne, Wydawnictwa Szkolne 1Pedagogiczne, Warszawa 1980. 12. Ching Francis D.K., A rc h ite c tu ra l G ra p h ics, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey 2009. 13. Chmielewski Jan M., Teoria urbanistyki w p rojektow aniu i planow aniu m iast, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001. 14. Chmielewski Jan M., Mirecka Małgorzata, M odernizacja osiedli mieszkaniowych, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001.

166

Projektowanie architektoniczne

15. Ciechanowski Kazimierz, P odstaw y kom pozycji architektonicznej , Wyd. PW, Wrocław 1972. 16. Cross Nigel, D esignerly Ways o f Know ing, Birkhauser Verlag AG, Boston 2007. 17. Czarnecki Bartosz, Siemiński Waldemar, K ształtow anie bezpiecznej p rzestrzen i publicznej, Wyd. Difin, Warszawa 2004. 18. Czarnecki Jakub, P rojektow anie obiektów bankow ych, Wyd. PŚ, Gliwice 2005. 19. Czyński Marek, A rchitektura w przestrzeni ludzkich zachowań, Wyd. Politechniki Szczecińskiej, Szczecin 2006. 20. Franta Aleksander, K ryteria ogólne kwalifikacji poziom u dzieła architektonicznego, Wyd. PK, Kraków 1995. 21. Gadomska Edyta, Gańko Katarzyna, Garczarczyk Magdalena, Zinowiec-Cieplik Kinga, P odstaw y architektury krajobrazu, Wyd. Hortpress, Warszawa 2004. 22. Gasparski Wojciech, P rojektow anie. K oncepcyjne przygotow anie działań, PWN, Warszawa 1978. 23. Gibbs Jenny, P rojektow anie wnętrz, PWN, Warszawa 2008. 24. Gołaszewska Maria, Estetyka współczesności, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001. 25. Gyurkovich Jacek, Z n a cze n ie fo r m ch a ra kte rystyc zn yc h d la k szta łto w a n ia i p e r c e p c ji p rze strze n i: w yb ra n e za g a d n ie n ia ko m p o zycji w a rc h itektu rze i urbanistyce, Wyd. PK, Kraków 1999.

26. Haber Zbigniew, Urbański Piotr, K ształtow anie terenów zielonych z elem entam i ekologii, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2008. 27. Hensbergen van Gijs, Gaudi, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 2001. 28. Hertzberger Herman, L e sso n s f o r S tu d e n ts o f A rc h ite c tu re , 010 Publishers, Rotterdam 2001. 29. Jałowiecki Bohdan, Społeczne wytw arzanie przestrzeni, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1988. 30. Jałowiecki Bohdan, Szczepański Marek, M ia sto i p rzestrzeń w architekturze, Wyd. Nauk. Scholar, Warszawa 2002. 31. Jencks Charles A., A rchitektura postm odernistyczna, Wyd. Arkady, Warszawa 1987. 32. Jencks Charles A., L e C o rb u sier — trag izm w sp ó łcze sn ej a rch itektu ry, Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1982. 33. Jencks Charles A., R uch nowoczesny w architekturze , Wyd. Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987. 34. Jodidio Philip, N o w e fo rm y : a rc h ite ktu ra la t d zie w ię ćd ziesią tyc h X X w ieku, Wyd. Muza, Warszawa 1998. 35. Klee Paul, Schöpferische K onfession, w: C reative Credo, 1920, sec. I.

Literatura

167

36. Korzeniewski Władysław, B udow nictw o jed n o ro d zin n e, COIB, Warszawa 1998. 37. Korzeniewski Władysław, P ora d n ik projekta n ta budow nictw a m ieszkaniow ego , Wyd. Arkady, Warszawa 1981. 38. Korzeniewski Władysław, Projektowanie mieszkań, Wyd. Polcen, Warszawa 2011. 39. Kucza-Kuczyński Konrad, Z a w ó d — architekt. O etyce zaw odow ej i m oralności architektury, Wyd. PW, Warszawa 2004. 40. Lawson Bryan, H ow D e sig n e rs Think. The d esig n p r o c e s s d em ystified , Architectural Press, New York 2009. 41. Lenartowicz Krzysztof J., O p sy c h o lo g ii arch itektu ry: p ró b a in w en ta ryza cji badań, zakres przedm iotow y i w pływ na architekturę, Wyd. PK, Kraków 1992. 42. Lewandowski Witold M., P ro ek o lo g ic zn e o d n a w ia ln e źró d ła en erg ii, Wyd. Naukowo-Techniczne, Warszawa 2001. 43. Lisak Marcin, E le m e n ty etyki w za w o d zie a rc h ite kta , Wyd. Politechniki Poznańskiej, Poznań 2006. 44. Maj Tadeusz, Z aw odow y rysunek budow lany, WSiP, Warszawa 2008. 45. Majdecki Longin, H istoria ogrodów , tom I, PWN, Warszawa 2007. 46. M a ła a rchitektura w o k ó ł domu. 150 p ro jektó w o p tym alnego w yko rzysta n ia p rzestrzen i , Wyd. Muza, Warszawa 2008. 47. Margolin Victor, Buchanan Richard, The Id e a o f D esig n , The MIT Press, Cambridge 1995. 48. Markiewicz Przemysław, Budownictwo ogólne dla architektów, Wyd. Archi-Plus, Kraków 2009. 49. Mazur Jacek, Tofiluk Anna, R ysu n ek budow lany, WSiP, Warszawa 2008. 50. Merleau-Ponty Maurice, F e n o m e n o lo g ia p e rc e p c ji, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001. 51. Miśniakiewicz Elżbieta, Skowroński Wojciech, R ysu n e k techniczny budow lany, Wyd. Arkady, Warszawa 2006. 52. Mitkowska Anna, P olskie kalw arie, Wyd. Ossolineum, Kraków 2003. 53. Moussavi Farshid, The Function o f F orm , Actar and Harvard University Graduate School of Design, New York 2009. 54. Nawratek Krzysztof, Id eo lo g ie w p rzestrzen i: p ró b y d em istyfika cji, TAiWPN Universitas, Kraków 2005. 55. Neufert Ernst, P o d rę c zn ik p ro je k to w a n ia a rc h ite kto n ic zn o -b u d o w la n e g o , Wyd. Arkady, Warszawa 2010. 56. Niezabitowska Elżbieta, P ro je kto w a n ie o b iektó w b iu ro w ych , Wyd. PŚ, Gliwice 1997. 57. Norbert-Schulz Christian, B ycie, p rze str ze ń i a rc h ite ktu ra , Wyd. Murator, Warszawa 2000.

168

Projektowanie architektoniczne

58. Norbert-Schulz Christian, Z naczenie w a rch itektu rze Z achodu, Wyd. Murator, Warszawa 1999. 59. Norwisz Jan, Panek D. Aleksander, C zy istnieje o bow iązek stosow ania P olskich N orm w budow nictw ie? , „Prawo w budownictwie” 2007, nr 5. 60. Osborne Harold, The O xfo rd C om panio n to T w en tieth — C en tu ry A rt, Oxford University Press, Oxford 1988. 61. Pallado Jan, A rc h ite k tu ra w ielo ro d zin n yc h dom ów d o stęp n ych , Wyd. Śląsk, Katowice 2008. 62. Pauwels Jo, Pauwels Wim, W spółczesn e w n ętrza , Wyd. Jacek Olesiejuk, Warszawa 2010. 63. Pawłowska Krystyna, Przeciwdziałanie konfliktom w okół ochrony i kształtowania krajobrazu, Wyd. PK, Kraków 2008. 64. Popławski Bogdan, Projektowanie szkół wyższych: zespoły dydaktyczno-naukowe, Wyd. Arkady, Warszawa 1982. 65. Prokopska Aleksandra, M o rfo lo g ia dzieła a rc h ite kto n ic zn e g o : a n a liza m eto d o lo g iczn a w yb ranych m o rfo lo g iczn ych układów śro d o w isk n a tu ra ln eg o i architektonicznego, Oficyna Wydawnicza PR, Rzeszów 2002.

66. P rzestrzeń, filo zo fia i architektura: osiem rozm ów o poznaw aniu, produkow aniu i konsumowaniu przestrzeni, praca zbiorowa pod red. Ewy Rewers, Wyd. Fundacji Humaniora, Poznań 1999. 67. Rasmussen Steen E., O dczuw anie architektury, Wyd. Murator, Warszawa 1999. 68. Romaszkiewicz-Białas Teresa, P erspektyw a praktyczna dla architektów, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2006. 69. Samujłło Hanna i Jerzy, R y su n e k te ch n ic zn y i o d rę czn y w b u d o w n ictw ie, Wyd. Arkady, Warszawa 1987. 70. Schmidt Bolesław, Ł a d przestrzeni, PIW, Warszawa 1981. 71. Schmidt Karl, Zblokow ane budynki przem ysłow e, Wyd. Arkady, Warszawa 1969. 72. Schneider-Skalska Grażyna, K ształtow anie zdrow ego środowiska mieszkaniowego. W ybrane zagadnienia, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2004. 73. Stachura Ewa, D e te rm in a n ty zm ia n w a rc h ite ktu rze m ieszka n io w ej okresu tra n sfo rm a cji w P olsce, Wyd. PŚ, Gliwice 2009. 74. Stachura Ewa, Malec Tomasz, N ieruchom ości — p ro c es inw estycyjny, Wyższa Szkoła Bankowości i Finansów w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała 2005. 75. Starmer Anna, J a k dob iera ć kolory. S ch e m a ty barw dla p ro je kta n tó w w nętrz, Wyd. Arkady, Warszawa 2007. 76. The Id e a o f D esign. A D esign Issu e s R ea d er, praca zbiorowa pod red. Victora Margolina i Richarda Buchanana, The MIT Press, Cambridge - Massachusetts - London 1995.

Literatura

169

77. The Jerde Partnership with Vilma Barr, B u ild in g Type B a sics f o r R eta il a n d M ix e d — Use F acilities , John Wiley & Sons, Inc., Hoboken 2004. 78. Tołłoczko Zdzisława, Wybrane problem y współczesnej estetyki architektonicznej, Wyd. PK, Kraków 1995. 79. Trzeciak Przemysław, H istoria, psychika, architektura, PIW, Warszawa 1988. 80. Wallis Aleksander, Socjologia p rze strzen i, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1990. 81. Wejchert Kazimierz, E le m e n ty ko m p o zy cji u rb a n isty c zn e j , Wyd. Arkady, Warszawa 1984. 82. Werner Witold A., P ro ce s in w esty cy jn y d la a rch itektó w , Oficyna Wyd. PW, Warszawa 2000. 83. Werner Witold A., P roces inw estycyjny. Studium przyp a d ku , Oficyna Wyd. PW, Warszawa 2007. 84. Witruwisz, O architekturze ksiąg dziesięć , Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa 1999. 85. Wright Frank L., L lo y d W right a n d H is A r t, „New York Times Magazine” z dnia 4.10.1953. 86. Yi-Fu Tuan, P rzestrzeń i m iejsce, PIW, Warszawa 1987. 87. Zawojski Piotr, „ S ta ra ” estetyka w konfrontacji z nowym i m ediami, w: Estetyczne p rzestrzenie w spółczesności, praca zbiorowa pod red. A. Zeidler-Janiszewskiej, Wyd. Instytutu Kultury, Warszawa 1996. 88. Złowodzki Maciej, O ergonom ii i architekturze, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2008. 89. Złowodzki Maciej, Technologiczne i środow iskow e pro jekto w a n ie architektury biur, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 1997. 90. Żórawski Juliusz, O bud o w ie fo r m y a rc h ite k to n ic zn e j , Wyd. Arkady, Warszawa 1973.