Markus G. Zygmunt Freud i tajemnice duszy

Georg Markus

Zygmunt Freud Państwowy Instytut Wydawniczy

SPIS RZECZY

Przedmowa

7

„Emocjonujące przeżycie” DR MENNINGER WSPOMINA SWOJĄ WIZYTĘ

U FREUDA

13

„Z ciebie nigdy nic nie wyrośnie” DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ Zawinił Gothe

21

lecz nie było w tym jego winy STUDIA MEDYCZNE NA

—

SKUTEK POMYŁKI

33

„Zamiast całować twe kochane usta” FREUD ZAKOCHANY „O kokainie ” EPIZOD KOKAINOWY FREUDA

42

53

Generał jako papuga FREUD, SŁUŻBA WOJSKOWA I MAŁŻEŃSTWO Przypadek Anny O. NA DRODZE DO PSYCHOANALIZY

63

77

Wiedeń IX, Berggasse 19 ADRES, KTÓRY PRZECHODZI

DO HISTORII

87

„Twemu zakazowi palenia nie jestem posłuszny” PRZYJACIEL FLIEß I CIĄGŁY

LĘK PRZED ŚMIERCIĄ

94

„Głównym pacjentem jestem ja sam ” KOZETKA Irma FREUD ŚNI

102

115

Przypadek Ottona Weiningera FRE19D W SAMYM CETRUM

SKANDALU

125

„Zamierzam być bogaty” DWIE KOSZTOWNE NAMIĘTNOŚCI: PODRÓŻE I KOLEKCJONERSTWO 130

SPIS RZECZY

Freud jest zbyt szczery SEKSUALNOŚĆ

138

„Zupełnie familionarnie" ZYGMUNT FREUD ŚMIEJE SIĘ

149

.Jedyny nadzwyczajny" 17 LAT OCZEKIWANIA NA TYTUŁ

156

„W żadnym innym miejscu..." FREUDA MIŁOŚĆ I NIENAWIŚĆ DO WIEDNIA — RELIGIA — ANTYSEMITYZM 162 „Aby damy mogły opuścić sałę" CZŁOWIEK-SZCZUR I INNI

PACJENCI

170

„Psychoanaliza kończy się przy drzwiach pokoju dziecinnego" FREUD

W RODZINNYM GRONIE

176

Sobowtór SCHNITZLER, FREUD I LITERATURA

183

...kosztował mnie jego przyjaźń” FREUD TRACI PRZYJACIÓŁ, NAUCZYCIELI, WSPÓŁPRACOWNIKÓW 192 „Jestem podobny do Leonarda” ...I JEDEN DZIEŃ Z GUSTAWEM MAHLEREM 200 „Niżej podpisany potwierdza...” ILE ZARABIAŁ FREUD

208

„Moje całe libido należy do Austro-Węgier” KONIEC MONARCHII

NADDUNAJSKIEJ

212

I jeszcze jedna „wojna” FREUD KONTRA WAGNER-JAUREGG „Nigdy nie przy żyłem czegoś równie bolesnego” CIOSY LOSU Karzeł jako wybawca DIAGNOZA: RAK SZCZĘKI

220

230

234

„To, co sprawia mi radość, ma na imię Anna” KOBIETY WOKÓŁ

FREUDA

240

Psychoanaliza po chińsku „CZŁOWIEK-WILK” MELDUJE SIĘ „Drogi panie Freud!” —

„Drogi panie Einstein!” DWAJ GENIUSZE

NIE ZNAJDUJĄ ODPOWIEDZI

254

246

SPIS RZECZY

„Mogę zarekomendować gestapo każdemu ” JAK FREUD PRZEŻYŁ

ANSCHLUß

259

„Moja ostatnia wojna” EMIGRACJA I ŚMIERĆ Ale czy będzie to możliwe?” LOSY RODZINY

269 278

Co pozostało po Freudzie? W 50 LAT PÓŹNIEJ?

Kalendarium życia i twórczości Zygmunta Freuda Wykaz źródeł 288 Indeks osób 290

282 285

Szczególne słowa wdzięczności winien jestem profesorowi dr. Fryderykowi Hackerowi (Wiedeń/Los Angeles), profesorowi dr. Karolowi Menningerowi (Topeka/USA), docentowi dr. Haraldowi Leupold-Lówenthalowi, mgr Ingę Scholz-Strasser, dr. Manfredowi Mullerowi, Elfriedzie Kopia (Towarzystwo Zygmunta Freuda, Wiedeń)

PRZEDMOWA Anatol France: „Leży w naturze prawdziwych mędrców, aby u reszty ludzkości wywoływać zgorszenie.” Żaden inny temat nie rozpalał tak twórczej, naukowej i powszechnej wyobraźni XX wieku jak osobowość Freuda i znaczenie jego teorii. Odkrycia Freuda, uznawane przez jego zwolenników za poglądy rewolu­ cyjne, interpretowane przez jego licznych krytyków jako produkty nienau­ kowej, wręcz brudnej fantazji, decydująco zmieniły i określiły współczesny obraz ludzi i ich świata. Pod wieloma Względami jest teoria Freuda znakiem i pierwowzorem nowoczesności. Odkrycie znaczenia nieświado­ mości wstrząsnęło wiarą w samowładztwo rozumu i rozwiało złudzenie o spójnej jedności indywiduum. W ten sposób psychoanaliza zachwiała „snem świata” . Jako młody student i hospitant wiedeńskiej psychiatrycznej kliniki uniwersyteckiej pracowałem na oddziale mego nauczyciela i późniejszego przyjaciela zajmującego się badaniem samobójstw, Erwina Stengla. Pod koniec 1937 roku i na początku roku 1938 Stengel zabierał mnie ze sobą na wieczory dyskusyjne do siedziby Stowarzyszenia Psychoanalitycznego przy Berggasse. Zostałem przedstawiony Freudowi, mogłem uścisnąć dłoń tego wielkiego starca i obserwować z najdalszego kąta sali wyraźnie już wówczas osłabionego przez chorobę profesora, który odzywał się rzadko, i to cichym, ledwie słyszalnym głosem. Tragiczne wydarzenia, jakie nastąpiły po objęciu władzy w Wiedniu 7

PRZEDMOWA

i nauczycielowi — Karolowi Menningerowi. Swoje studia psychoanali­ tyczne w Menninger Clinic zakończyłem dziesiątki lat temu; od tamtej pory utrzymywałem ścisły kontakt z dr. Menningerem. Był on jednym z niewielu wybitnych psychoanalityków, którzy od początku popierali freudowską hipotezę popędu śmierci. On też z okazji Światowego Kon­ gresu Higieny Psychicznej w roku 1953 umieścił wraz ze mną tablicę pamiątkową przy Berggasse 19. Wspomnienia Menningera o jego spot­ kaniu z Freudem stanowią pierwszy rozdział tej książki, która przekazuje oryginalny wizerunek Freuda bez zniekształceń, a równocześnie jasno i wyraźnie przedstawia podstawowe założenia psychoanalizy, właśnie dzięki swej jasności i zrozumiałości oddające sprawiedliwość znaczeniu Freuda dla naszego życia. Zawsze podkreślano nieustępliwą, skierowaną bezlitośnie przeciwko sobie samej, niemal okrutną dociekliwość badawczą Freuda, jego tenden­ cję do bezwzględnego zrywania wszelkich zasłon. Podobnie jak Mefisto, którego Freud cytuje w swej pracy Kultura jako źródło cierpień: „bo wszystko, co powstaje, słusznie się pastwą zatracenia staje” ,* poddaje on wszystko bez wyjątku, również to, co sam swego czasu odkrył, krytycznej ocenie własnego, niezwykle przenikliwego rozumu; wszyscy, którzy w związku z tym obwiniają go o podejście analityczne (zamiast syntetycz­ nego) i o destrukcyjność (zamiast konstruktywności), zapominają, że tak wyraża się owa siła, która „pragnie zło zawsze czynić, a dobro sprowa­ dza” **. Freud był jednym z tych nielicznych, którzy mieli odwagę radykalnie kwestionować to, w co dotychczas wierzono, w tym również własne wyniki badań i wcześniejsze opinie. Podczas gdy wielbiciele i uczniowie Freuda — których ambiwalencja dość często jednak kazała im zamieniać się w jego najostrzejszych krytyków i przeciwników — dogmatycznie umacniali elementy jego teorii i na tym poprzestawali, on nigdy nie spoczywał na laurach. W ciągu swego długiego życia badacza wciąż * J. W. Goethe, Faust, PIW, Warszawa 1953, przekład Emila Zegadłowicza, str. 99-100 (przyp. tłum.). ** ibid, str. 99 (przyp. tłum.).

10

PRZEDMOWA

zastanawiał się nad własnymi teoriami, rewidował je, korygował i zmie­ niał. Był więc odpowiedzialny tak za sianie twórczego fermentu (nieco podobnie jak Hegel, Marks, Kierkegaard), jak i za nieoczekiwane boga­ ctwo swego dzieła; mamy do dyspozycji 18 tomów nienagannie klarownej, wnikliwej prozy, która teraz, w 50 lat po jego śmierci, wciąż jeszcze, w pewnym sensie nawet bardziej niż kiedyś, porusza umysły i w decydują­ cy sposób kształtuje współczesną świadomość. Istnieją w dziełach i w życiu Freuda liczne sprzeczności i niezgodności, bez wątpienia niezwykle interesujące, czy to przedstawione tylko jako fakty, czy to zinterpretowane podług jego własnej metody. Sam nie tak całkiem pozbawiony iluzji, jak zwykł o sobie sądzić, odmawiał wszelkich praw iluzjom zarówno indywidualnym, jak i zbiorowym. Ostro krytyko­ wał dawanie wiary wszelkim nie dowiedzionym prawdom, a mimo to sam naiwnie wierzył w naukę. Był radykalnym rewolucjonistą społecznym, który zdemaskował mieszczańską moralność seksualną jako przyczynę choroby, a sam prowadził konwencjonalne życie wykształconego miesz­ czanina z górnych warstw klasy średniej. Odkrywca i — jak wielu szyderczo twierdzi — wynalazca wielu niecodziennych form seksualności i seksualności dziecięcej po spełnieniu małżeńskich obowiązków i spłodze­ niu sześciorga dzieci stracił zadziwiająco wcześnie seksualne żądze, z wy­ jątkiem ściśle wysublimowanej formy: pozostał wierny pracy. Freud chciał przy tym, aby oceniano jego konstatacje wyłącznie według miar ściśle naukowych, nawet przyrodniczych, a przecież był świetnym stylistą najwyższej literackiej rangi; przeciwny wszelkiej filozoficznej spekulacji, był przecież jednym z najważniejszych filozofów stulecia. Jako człowiek chciał całkowicie usunąć się poza swe dzieło, zaznaczył nawet z niejaką złośliwością, że chce biografom umyślnie utrudnić w przyszłości ich zadanie. A przecież w Interpretacji marzeń sennych wiele o sobie powiedział, gdy mimochodem siebie nazwał „konkwistadorem” , a swoją naukową teorię „ruchem” . W mowie o Goethem stwierdził niejedno, co odnosiło się do niego samego: „potrafił wyznać wiele”, lecz również „starannie ukrywać praw­ dę” . To jednakże — a w myśl swoich teorii Freud nie mógł właściwie niczego innego oczekiwać — niezwykle rozpaliło ciekawość jego współ­ czesnych i następców, jego wielbicieli i krytyków. 11

PRZEDMOWA

Mniej więcej w 30 lat po śmierci Zygmunta Freuda rząd austriacki podjął decyzję stanowiącą symboliczny akt zadośćuczynienia; postano­ wiono odrestaurować dawny gabinet przyjęć Freuda przy Berggasse jako miejsce pamięci i instytut badawczy. I tak, przy aktywnej pomocy Anny Freud oraz kilku wybitnych światowej rangi psychoanalityków powstało mimo znacznego oporu Wiedeńskie Towarzystwo Zygmunta Freuda, które zakładałem, inaugurowałem jego działalność i przez osiem lat pełniłem w nim funkcję prezesa. Musieliśmy wówczas usilnie przekonywać obojętną, po części nieoświeconą, po części negatywnie nastawioną opinię publiczną, jak też w wysokim stopniu nieprzyjazny krąg profesjonalistów 0 tym, że zamierzona przez Towarzystwo działalność, polegająca na krzewieniu poglądów i teorii Freuda, nie oznacza w żadnym wypadku taniej ich popularyzacji ani zniekształcania. Niniejsza książka, ukazująca się w pięćdziesiątą rocznicę śmierci Freu­ da, służy podobnemu celowi: ma zajmująco, a przecież wiernie opowie­ dzieć o Zygmuncie Freudzie i jego dziele, aby szerokiemu kręgowi czytelników udostępnić to, co przez nowy sposób widzenia zmieniło świat 1ludzi. Jednostki i społeczności można, jak powiedział Nietzsche, oceniać po tym, ile prawdy potrafią znieść. Szczególnie na przykładzie Freuda okazuje się, że niektóre odkrycia psychoanalizy — właśnie dlatego, że są prawdziwe — nie zawsze przyjmowane są z entuzjazmem. Freud nie mógł do niczego zmuszać i nie chciał niczego upiększać, pragnął tylko opowia­ dać, opisywać, wyświetlać i objaśniać. Właśnie to przyświeca również tej książce jako motto i cel. Los Angeles, marzec 1989 prof. dr Fryderyk Hacker

,,Emocjonujące przeżycie ’’

DR MENNINGER WSPOMINA SWOJĄ WIZYTĘ U FREUDA

Berggasse — ulica wtopiona w szare morze ciasnej zabudowy wiedeńskich kamienic. Gdy tylko pierwsze promienie wiosennego słońca rozpraszały zimowe chłody, Freud wyprowadzał się na obrzeża miasta przepojone zapachami Lasku Wiedeńskiego. Od maja do września mieszkał w starej willi otoczonej wspaniałym ogrodem, „bajkowo pięknej” — jak mówił — w eleganckiej dzielnicy Grinzing. W tym często opiewanym miejscu Wiednia, sławnym z młodego wina, Freud osiadł też na letnie miesiące roku 1934. W polityce był to „gorący rok” . W lutym Austria stała się widownią krwawej wojny domowej, w lipcu ofiarą zamachu zorganizowa­ nego przez narodowych socjalistów padł kanclerz. Nie tylko Freud spoglądał na przyszłość swej ojczyzny z głębokim pesymizmem. W tym właśnie czasie czterdziestojednoletni amerykański psychiatra dr Karol Menninger wsiada w samolot i podejmuje daleką podróż z Kansas do Austrii, aby złożyć wizytę siedemdziesięcioośmioletniemu Freudowi. Drugiego dnia swego pobytu w Wiedniu jedzie taksówką z hotelu w cen­ trum miasta do letniego domu wynajętego przez Freuda przy Strassergasse na Grinzingu. Drzwi otwiera Anna Freud, najpierw zostawia gościa na dłuższą chwilę w mrocznym pokoju, a potem prowadzi do ogrodu, gdzie pod wielkim, użyczającym cienia drzewem siedzi jej ojciec. Tu dochodzi do spotkania obu lekarzy. Minęło 50 lat od śmierci Zygmunta Freuda. Niewielu ludzi pozostało już, którzy zetknęli się z nim osobiście i mogą o tym opowiedzieć. Znajduję się w Topeka, stolicy amerykańskiego stanu Kansas. Naprzeciw­ ko mnie siedzi ów dr Karol Menninger, który wówczas, w sierpniu 1934 13

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

roku, odwiedził Freuda w Wiedniu. Dr Menninger ma dzisiaj 96 lat; jest mężczyzną o niebywałej energii i imponującej aktywności. Jest nie tylko założycielem, ale też niezwykle czynnym prezesem Menninger Foun­ dation, jednej z największych prywatnych klinik psychiatrycznych na świecie, a teraz, w podeszłym wieku, zajmuje się przede wszystkim zagadnieniami dotyczącymi wychowywania dzieci. Ruchliwy i pełen temperamentu psychiatra oprowadza mnie podczas mego dwudniowego pobytu w Topeka po pięciu klinikach i instytutach, w których codziennie oddaje się swej pracy. W czasie naszych rozmów zjawiają się lekarze, współpracownicy i studenci, prosząc tego mądrego starego człowieka o radę. — Pyta pan o Freuda — zaczyna Karol Menninger — tak, poleciałem wtedy do niego do Wiednia, i było to niezapomniane przeżycie. Może nie najpiękniejsze, ale z pewnością jedno z najbardziej emocjonujących w moim życiu. Wkrótce zadaję pytanie, które nieodparcie narzuca się autorowi bio­ grafii Freuda, gdy ma przed sobą jedną z ostatnich żyjących osób, które go znały. Pytanie o osobowość i charyzmat człowieka, być może najwybit­ niejszego w naszym stuleciu. — Weil, Freud wyglądał tak, jak zazwyczaj wyobrażamy sobie uczone­ go, i był to typical Viennese gentleman — opowiada dr Menninger, posługując się mieszaniną angielskiego i niemieckiego. Jego dziadek wyemigrował w roku 1848 z Frankfurtu nad Menem do USA. — Profesor Freud był miły, niezwykle uprzejmy i wielkoduszny, umiał jednak za­ chować pewien dystans. Nie stawał się od razu „przystępny”, gdy tylko wymieniło się z nim uścisk dłoni. Już wtedy był legendą, i zdawał sobie z tego sprawę. Freud i Menninger przeprowadzili w ów słoneczny letni dzień intensyw­ ną rozmowę. I w żadnym razie nie polegała ona na wymianie czczych frazesów między znanym na całym świecie człowiekiem a gościem, który mógłby być jego synem. Również Menninger był już wówczas sławą. Jego książka The Human Mind odniosła w USA ogromny sukces — miała znacznie wyższy nakład niż dzieła Freuda — i przyczyniła się też w olbrzymim stopniu do popularyzacji psychoanalizy w Ameryce, a przez 14

DR MENNINGER WSPOMINA SWOJĄ WIZYTĘ U FREUDA

to na całym świecie. Menninger był już wtedy od lat dyrektorem Menninger Clinic, jednego z niewielu szpitali psychiatrycznych, w którym leczono pacjentów stosując psychoanalizę. A więc o czym mówi jeden z najwybitniejszych psychoanalityków Stanów Zjednoczonych, gdy odbywa swą pielgrzymkę do Wiednia, do ojca psychoanalizy? Najpierw pełen entuzjazmu opowiedziałem Freudowi o paprykarzu z kury. Jadłem coś takiego właśnie po raz pierwszy w życiu w ogródku winiarni na Grinzingu. Mówiliśmy też o muzyce, którą się tam słyszy. — Ale chyba nie to było powodem pańskiej podróży? — Oh, no — Menninger śmieje się wesoło. — Mówiliśmy o popędzie śmierci. Dr Menninger zaliczał się do niezbyt wielkiej grupy tych zwolenników Freuda, którzy podzielali pogląd swego mistrza, że zalążek śmierci tkwi w organizmie człowieka od pierwszej chwili jego życia. Freud prowadził rozmowę w „doskonałej angielszczyźnie, aczkolwiek z silnym akcentem austriackim” . Mimo ciężkiej choroby był w pełni skoncentrowany, reagował na każdy zarzut i każde, choćby nie wiedzieć jak skomplikowane pytanie. Freud cierpiał już wówczas od przeszło dziesięciu lat na raka szczęki, często miewał nieznośne bóle i przeszedł już kilka operacji. „Ale cechowała go żelazna dyscyplina, nic nie dawał po sobie poznać.” Jeszcze dziś wyczuwa się zafascynowanie Menningera wielkim starcem, pozostałe po tamtym spotkaniu. A jednak w pewnym sensie przyniosło mu ono rozczarowanie. — Musi pan wziąć pod uwagę, że przybyłem do Wiednia z ogromnymi oczekiwaniami. Bądź co bądź przyczyniłem się w dużym stopniu do rozpowszechnienia psychoanalizy w Ameryce. W okresie, gdy wielu nie chciało w ogóle nic o niej słyszeć, byłem tu kimś w rodzaju rzecznika teorii Freuda, misjonarzem. A co mnie spotkało? Po mojej długiej, uciążliwej podróży z Ameryki do Europy Freud kazał mi czekać godzinę w mrocz­ nym przedpokoju, zanim mnie przyjął. To nie byłoby jeszcze najgorsze. Ale również potem, w trakcie naszej rozmowy, miałem wrażenie, że w ogóle współpraca z Amerykanami nie sprawia mu szczególnej przyjem­ ności. To, co czyniono dla niego i dla jego pracy, przyjmował jako 15

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

oczywiste, a ze swej strony nie starał się wesprzeć choćby w najmniejszym stopniu naszych wysiłków na rzecz rozwoju psychoanalizy w USA. Nie była to z pewnością kwestia osobistych sympatii czy antypatii. Przyczyna tkwiła raczej w doświadczeniach wcześniejszych lat. Freud był raz, w roku 1909, w Ameryce, i chociaż zgotowano mu wówczas wspaniałe przyjęcie, odczuwał od tamtej pory jakąś awersję do naszego kraju. Jest to dziwne, bowiem w Europie jeszcze przez bardzo długi czas rzucano mu kłody pod nogi, a właśnie stąd, ze Stanów Zjednoczonych, jego teoria rozeszła się w świat. Często później zastanawiałem się nad tym, co miał przeciwko nam, Amerykanom. Sam Freud tłumaczył swoją niechęć do Nowego Świata, który okazał mu tak wiele sympatii, długotrwałym zaburzeniem funkcjonowania jelit, a winna temu była — jak sądził — amerykańska kuchnia. Podczas dwutygodniowego pobytu w USA nie bardzo zachwyciło go również niekonwencjonalne zachowanie Amerykanów. Na terenie Menninger Foundation znajduje się imponujące Menninger Archive wraz z jednym z największych na świecie zbiorów literatury z dziedziny psychiatrii. Zaopatrzony w wyraźne zezwolenie dr. Menningera, mogę przejrzeć w archiwum jego korespondencję z Freudem po wizycie w Wiedniu. Menninger donosi o swojej praktyce psychoanalitycz­ nej w Ameryce, a listy, które nadeszły z Wiednia, są równie uprzejme i chłodne jak opisane spotkanie. A jednak w odpowiedziach Freuda — odrzucającego wszelki kult swej osoby — zaznaczają się pewne typowe cechy jego charakteru. I tak 4 stycznia 1937 roku pisze on do Topeka: „Szanowny Panie Kolego. Dziękuję Panu bardzo za uprzejmy list i wy­ czerpującą informację o Pańskiej działalności. Jak również za numery «Clinic Bulletin», które mi pan przesłał. Pański zamysł, aby majowy numer tego czasopisma poświęcić mojej osobie, nie mógł mnie nie ucieszyć, jednakże jest moją zasadą nie brać udziału w przedsięwzięciach o tak osobistym charakterze. Z głębokim szacunkiem Pański Freud.” — Był, jak mi to powiedział jeszcze w Wiedniu, bardzo zadowolony z naszej pracy, która przebiegała zupełnie po jego myśli. Ale nie zamierzał napisać przedmowy dla naszego czasopisma, a o to go prosiłem. Dr Menninger zachował w pamięci wizerunek genialnego człowieka pełnego sprzeczności. I nie przekazuje nam wcale jakiegoś nietypowego 16

DR MENNINGER WSPOMINA SWOJĄ WIZYTĘ U FREUDA

obrazu z życia tego wielkiego uczonego: Zygmunt Freud mógł być i uprzejmy, i odpychający zarazem. Już jako stosunkowo młodego mężczyznę nękał go straszliwy lęk przed śmiercią, a właśnie w tym okresie był szczególnie twórczy. Wielu wydawców pragnęło opublikować jego biografię, lecz odmawiał szorstko, a przecież pozostawił nam więcej ma­ teriału biograficznego niż większość innych wielkich w dziejach świata. Porzucał swych najlepszych i najwierniejszych przyjaciół i cierpiał z powo­ du odosobnienia, na które po części sam się skazywał. Freud był przypadkiem dla Freuda. W najlepszym tego słowa znacze­ niu. Bowiem właśnie jego skomplikowana osobowość, geniusz pełen sprzeczności dał podstawy do studium zawiłych procesów zachodzących w ludzkiej psychice. Jak sam to kiedyś wyraził: „Głównym pacjentem jestem ja sam.” Dr Menninger zapamiętał Freuda wprawdzie jako ujmującego, lecz jednak bardzo chłodnego, a mnie w Wiedniu wpadła w ręce koresponden­ cja byłego pacjenta Freuda, który opisuje go zupełnie inaczej. Pacjent ów nazywał się Bruno Goetz i w roku 1902 leczył się przez krótki czas u Freuda. Ówczesny student Goetz zajmuje się z rzadką otwartością fascynującą, wręcz magiczną osobowością swego lekarza. Zaledwie dwudziestoletni Goetz, cierpiący na silne nerwobóle twarzy, „z niezwykle mieszanymi uczuciami” udał się na Berggasse: „Freud zbliżył się do mnie, uścisnął mi rękę, poprosił mnie, abym usiadł, i przyjrzał mi się uważnie. Patrzyłem w jego nadzwyczaj dobre, ciepłe, melancholijne i wszystkowiedzące oczy. Równocześnie czułem się tak, jakby jakaś ręka przelotnie musnęła moje czoło.” Już przez samo to spotkanie bóle zniknęły „jakby ręką odjął” , przy­ pomina sobie Goetz tę sytuację, którą opisuje w listach do przyjaciela z lat młodzieńczych. Osobowość lekarza natychmiast urzekła nowego pacjenta. Goetz — późniejszy tłumacz dzieł Tołstoja i Gogola — pisywał w wolnym czasie wiersze. Freud siedział najpierw przez parę sekund w milczeniu i uśmiechał się. Potem powiedział serdecznie: — Niech pan pozwoli, abym trochę pana poznał. Mam tu parę pańskich wierszy. Bardzo ładne — ale zasklepione. Pan kryje się przecież 17

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

za słowami, zamiast dać się im unieść. Głowa do góry! Wcale nie musi pan obawiać się samego siebie... A teraz niech mi pan coś o sobie opowie. W pańskich wierszach stale występuje morze. Czy chce pan przez to symbolicznie coś wyrazić? Czy też miał pan rzeczywiście coś wspólnego z morzem? Skąd pan właściwie pochodzi? Bruno Goetz, wyrosły jako syn marynarza w łotewskim portowym mieście Rydze, był zdumiony celnym instynktem Freuda. „Czułem się tak, jakby otworzyła się we mnie jakaś śluza. I zanim się spostrzegłem, opowiedziałem mu całe swoje życie, bez jakichkolwiek oporów opowie­ działem mu o sprawach, o których jeszcze nigdy z nikim nie rozmawiałem. Jakiż miałoby zresztą sens coś przed nim ukrywać? On przecież wiedział już wszystko z góry. Słuchał mnie prawie godzinę, nie przerywając mi i nie patrząc na mnie. Czasem śmiał się cicho.” W końcu Freud przeszedł do rozmowy na temat ojca swego pacje­ nta. — Pański ojciec nie był więc dla pana surowy? — zapytał. — Był moim najlepszym przyjacielem, rozumieliśmy się niemal bez słów. Tylko o moich śmiesznych i nieszczęśliwych romansach z pewną dziewczyną i pewną starszą damą nic mu nie powiedziałem, ani o tym, że czasem byłem zakochany do szaleństwa w jakimś marynarzu, i miałem ochotę go obcałowywać. Bałem się, że ojciec być może nie potraktuje tego poważnie i będzie wyśmiewał się ze mnie skrycie. Wyrzutów na pewno by mi nie czynił. Ja sam nie miałem sobie przecież też nic do zarzucenia — tylko że się nie odważyłem, a później, gdy leżałem w łóżku... Rozumie pan.... — Oczywiście, oczywiście — mruczał Freud. — A ta sprawa z maryna­ rzami nie niepokoiła pana więcej? — Nigdy! — odparł pacjent. — Byłem przecież zakochany po uszy. A kiedy jest się zakochanym, wtedy wszystko jest w porządku. Czyż nie? — W pana przypadku z pewnością! — powiedział Freud i nagle głośno się roześmiał. — Ma pan pozazdroszczenia godne spokojne sumienie. Zawdzięcza to pan ojcu. A pańska matka?... Ponieważ Freud zalecił swemu pacjentowi terapię lekową, doszło do kilku zaledwie spotkań. 18

DR MENNINGER WSPOMINA SWOJĄ WIZYTĘ U FREUDA

— Mój drogi studencie Goetz — powiedział — nie będę poddawał pana analizie, pan może być ze swymi kompleksami szczęśliwy. Natomiast co do pańskich nerwobólów, wypiszę panu zwyczajną receptę. Lekarstwo zalecone przez Freuda zadziałało bardzo szybko i nerwobóle pacjenta wkrótce minęły. Bruno Goetz zachował Freuda w pamięci jako wielkiego człowieka o gorącym sercu. Obok lekarza dr. Menningera i pacjenta Bruno Goetza staje wnuk Zygmunta Freuda, przypominający sobie „dziadka” tak, jak pragnęłoby się go widzieć: Ernest Freud — jeden z niewielu żyjących członków rodziny, który zachował jeszcze żywo we wspomnieniach tego ojca sześciorga dzieci i „podobnego Bogu patriarchę” . Ernest miał 25 lat, gdy zmarł jego dziadek, mieszkał częściowo w Hamburgu, częściowo w Wied­ niu. Z Berggasse pozostała mu w pamięci wiedeńska rodzina, „ze swoją własną kulturą, własnymi wartościami, żydowska rodzina, ale w żaden sposób nie ortodoksyjna; inteligencka, solidnie mieszczańska, niezwykle uczciwa i rzetelna. Składała się z dziadka — w rzeczywistości wszystko kręciło się wokół niego — i jego najmłodszej córki Anny, która mu pomagała. Była jeszcze babcia, ciocia Minna, Paula — kombinacja gospodyni i służącej — i kucharka. Było też jeszcze pięć starych ciotek (sióstr Freuda), sami mili ludzie, uczynni i pełni ciepła. Dziadek wydawał się nadzwyczaj ludzki, chociaż uchodził za nieomylnego. To było dla każdego samo przez się zrozumiałe. Nie musiał wyrażać swoich życzeń, wszystko i tak funkcjonowało jak należy.” We wspomriieniach Ernesta Freuda jego dziadek był „zwykle zajęty pisaniem, czytańiem albo rozmyślaniem i często można go było zobaczyć, jak rozcina nie cżytane jeszcze strony nowych książek, do czego używał dużego noża do otwierania listów. Zawsze uprzejmy, otwarty i szczery. Mówił powoli i z rozmysłem, a to, co miał do powiedzenia, pobudzało do myślenia. Nie przypominam sobie, abym widział go kiedykolwiek roz­ gniewanego albo doprowadzonego do wściekłości. W domu panował zawsze spokój i zgoda, a klimat emocjonalny pozbawiony był napięć. Wydawało się oczywiste, że wszyscy starają się być jednego zdania. Nie przypominam sobie, aby któryś z członków rodziny mówił kiedykolwiek podniesionym głosem, żeby ktoś na kogoś krzyczał, uderzał pięścią w stół, 19

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

tupał z wściekłości nogami, trzaskał drzwiami albo klął. To wszystko było nie do pomyślenia, na to rodzina była zbyt dobroduszna, dumna i opanowana.” Od wnuka powróćmy jeszcze raz do Topeka, do dr. Menningera. Gdy posłał on Freudowi swoje drugie dzieło, Man Against Himself, ten podziękował 14 lutego 1938 roku, „tym goręcej, że popęd śmierci nie jest zbyt popularny wśród analityków” . Był to ostatni list, jaki Freud napisać miał do Menningera. Wyrażał w nim radość, że amerykański kolega poświęcił więcej uwagi popędowi śmierci, który szczególnie leżał mu na sercu. Właśnie te dwa ludzkie popędy znajdują się w centrum psychoanalizy Freuda: jednym jest popęd śmierci, skierowany ku niszczeniu własnego albo też obcego bytu. Drugim jest popęd życia („libido”), skierowany ku przyjemności i prokreacji. Ten wyznacza początek każdego życia, a zatem wprowadza nas bez trudu w pierwszy rozdział życia Freuda, w jego dzieciństwo.

„Z ciebie nigdy nic nie wyrośnie” DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ

Prawie wszystko, co dotyczy Zygmunta Freuda, było przez jego współ­ czesnych podawane w wątpliwość. Resztę poddała ostrej krytyce potom­ ność. Dlaczego więc miałoby być inaczej z narodzinami Freuda? Niezgoda panowała nawet co do dnia jego przyjścia na świat, ten świat, który miał on później tak trwale zmienić. Spór powstał wtedy, gdy na domu, w którym urodził się Freud — w morawskim miasteczku Freiberg niedaleko Ostrawy — postanowiono umieścić w 1931 roku tablicę pamiątkową. Dumni ojcowie gminy zamie­ rzali wówczas wykuć w marmurze datę „6 maja 1856” jako dzień urodzin najsławniejszego syna ich miasta. Ale po sprawdzeniu w miejscowym rejestrze urzędu stanu cywilnego godzina i dzień urodzin okazały się nagle nie tak oczywiste — niezgodne z tymi, które obchodził uroczyście sam Freud. Pisarż miejski zapisał bowiem jasno i wyraźnie jako dzień urodzin 6 marca, a nie 6 maja. Lecz to tylko wersja uproszczona. W rzeczywistości jest to znowu — jak wiele w przypadku Freuda — nieco bardziej skomplikowane. Wcale nie nazywał się „Sigmund” (Zygmunt), lecz urzędowo „Sigismund”, a i to nie jest całkiem poprawne, gdyż jego ojciec zapisał w Biblii rodzinnej imię swego syna jako „Szlomo” . A ponieważ obracamy się w drobnomieszczańskim żydowskim środo­ wisku morawskiego miasteczka w połowie XIX wieku, w Biblię nie został wpisany ani dzień 6 marca, ani 6 maja, lecz wtorek, w rosz chodesz miesiąca IJar 5616 roku kalendarza żydowskiego. Być może zgodna z prawdą jest wzmianka ojca Freuda, według której Sigmund-Sigismund-Szlomo przy­ 21

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

szedł na świat 6 maja, a pisarz miejski omylił się tylko. Ta wersja byłaby niewątpliwie aż nadto zrozumiała, biorąc pod uwagę nadzwyczaj skom­ plikowaną metodę przeliczania dat z kalendarza żydowskiego na grego­ riański. Istnieje jednak jeszcze jedna możliwość: matka Zygmunta, Amalia Nathanson, była trzecią żoną Jakuba Freuda. Pobrali się 29 lipca 1855 roku w Wiedniu. Zygmunt przyszedł więc na świat w następnym roku. Być może Jakub Freud wybrał 6 maja jako dzień urodzin syna, gdyż w przeciwnym razie między ślubem a narodzinami nie można by doliczyć się dziewięciu miesięcy. A może ojciec Freud po prostu się pomylił? Jeśli tak, to wówczas w związku z narodzinami Zygmunta zostałaby popeł­ niona już pierwsza z klasycznych później „Freudowskich czynności po­ myłkowych” . Porzućmy jednak spekulacje. Za dzień urodzin Zygmunta Freuda uważa się dziś 6 maja. Pozostaje jeszcze do wyjaśnienia, dlaczego nie nazywał się ani Szlomo, ani Sigismund — to były przecież jego właściwe imiona. Szlomo było nie do przyjęcia, skoro Freud w swym przecież bardzo mieszczańskim sposobie życia należał do zasymilowanych Żydów. To z kolei, że nie stał się sławny jako „Sigismund Freud” , spowodowane było istnieniem pewnego krewnego o takim samym imieniu. Obaj Freudowie pragnęli zapewne uniknąć niebezpieczeństwa pomyłek, wobec czego młodszy z nich zmienił jeszcze jako student swoje imię na Sigmund (Zygmunt). Miasteczko Freiberg liczyło w owych dniach około pięciu tysięcy mie­ szkańców; niemieckojęzyczna gmina żydowska tworzyła w porównaniu z Czechami znikomą mniejszość. Dzisiaj miasteczko to nie nazywa się już Freiberg, lecz Pribor. W Interpretacji marzeń sennych, pierwszym z jego głównych dzieł, pisze Freud o swoim przyjściu na świat: „Otóż przypomi­ nam sobie to, co tak często opowiadano mi w dzieciństwie: przy moich na­ rodzinach pewna stara chłopka przepowiedziała szczęśliwej matce pierwo­ rodnego, że podarowała ona światu wielkiego człowieka. Takie przepowie­ dnie muszą zdarzać się bardzo często; istnieje tak wiele pełnych nadziei matek i tak wiele starych wieśniaczek czy też innych starych kobiet, których władza na ziemi minęła i które zwracają się znów w stronę przyszłości.”

DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ

W domu nr 117 przy zakurzonej Schlossergasse — dzisiaj nazywa się ona na cześć wielkiego syna Freudova ulice — spędził Zygmunt trzy pierwsze lata dzieciństwa. W suterenie znajdował się warsztat ślusarski gospodarza Zajica, którego żona Monika zajmowała się dziećmi podnajemcy Jakuba Freuda, mieszkającego na pierwszym piętrze. W Inter­ pretacji marzeń sennych opisuje ją Freud jako „starą i brzydką, ale bardzo mądrą i dobrą; jak mogę wnioskować z moich snów, czasem nie najserdeczniej się ze mną obchodziła i nieraz padały z jej ust przykre słowa, gdy nie okazywałem dostatecznego zrozumienia dla wychowania w schludności” . Nagłe zniknięcie piastunki było jednym z jego pierwszych ważnych przeżyć: została zdemaskowana jako złodziejka i aresztowana. Córka Zajiców opowiadała później o małym Zygmuncie jako o „żywym chłopcu, który chętnie bawił się w warsztacie jej ojca, a ze skrawków metalu robił sobie małe zabawki” . W każdym razie sam Freud zawsze chętnie wspominał swe rodzinne miasto, o czym — już jako sławny człowiek — napisał w liście do burmistrza Priboru: „Głęboko we mnie żyje jeszcze wciąż szczęśliwe dziecko z Freibergu, pierworodny syn młodej matki, który z tego powietrza, z tej gleby, odbierał pierwsze niezatarte wrażenia.” Jakub Freud, ojciec, pochodził z galicyjskiej wsi Tyśmienica, skąd w roku 1844 przybył na Morawy. We Freibergu należał do grupy tak zwanych „Żydów wędrownych”; handlował głównie wełną i w owym czasie prowadził przez pół roku osiadły tryb życia, przez drugą połowę roku podróżował po Galicji, Węgrzech, Saksonii i Austrii, aby wystawiać towar na sprzedaż. Władał językiem hebrajskim. Miał 41 lat, gdy urodził się Zygmunt. Jego pierwsza żona Sally obdarzyła go dwoma synami — Emanuelem i Filipem — którzy, gdy Zygmunt przyszedł na świat, byli już w wieku 21 i 16 lat. Pierwsza żona umarła wcześnie, Jakub Freud ożenił się ponownie, lecz również druga żona, Rebeka, żyła krótko. Amalią Freud, z domu Nathanson — trzecia żona Jakuba i matka Zygmunta — o 20 lat młodsza od swego męża, jest przedstawiana jako silna indywidualność i piękność, pełna uroku i wdzięku, która potrafiła swego pierworodnego syna Zygmunta obdarzyć hojnie wielką miłością i poczuciem bezpieczeństwa. I ona to zapewne wpoiła mu ową ambicję, 23

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

która miała go później pobudzić do wielkich dokonań, jak sam to kiedyś stwierdził: „Jeśli było się niekwestionowanym ulubieńcem matki, za­ chowuje się na całe życie owo poczucie zdobywcy, ową pewność, że osiągnie się sukces, która nierzadko istotnie ten sukces sprowadza.” W liście do swej szwagierki Minny Bemays Freud pisze, że jego matka była kobietą pozbawioną egoizmu, i nie przypomina sobie takiego jej postępku, w którym by „nad dobro albo szczęście jednego ze swych dzieci przedłożyła własne zachcianki czy też własne dobro” . Po matce, jak podają przekazy, odziedziczył Zygmunt sposób bycia, pełen chłodnego dystansu, po ojcu lekkość usposobienia i poczucie humoru. Stosunki rodzinne trzeba istotnie uznać za niezwykłe, wszak matka Zygmunta należała do pokolenia jego przyrodniego brata Emanue­ la, a ojciec był już dziadkiem, gdy Zygmunt przyszedł na świat: Emanuel miał syna imieniem John, o rok starszego od „wujka Sigi” , obaj stanowili parę nierozłącznych przyjaciół. Nie tylko piastunka, ale również Józef Freud, brat ojca, popadł w konflikt z prawem, gdy „dla zysku dał się namówić do czynu, który prawo karze surowo” . Włosy Jakuba posiwiały w ciągu kilku dni, gdy sprawa ta wyszła na jaw, a później zwykł on mówić, że stryj Józef „nie był nigdy złym człowiekiem, jedynie półgłówkiem” . W świecie Zygmunta Freuda marzenie senne odgrywa, jak wiemy, ważną rolę, bardzo często to właśnie wrażenia z dzieciństwa zaskakują nas potem w późniejszych latach w czasie snu. Freud, już jako dorosły człowiek, śnił oczywiście o swoim dzieciństwie. Pewnego razu — tak to opisuje — odkrył w marzeniu sennym lekarza ze swego rodzinnego miasta Freiberg. Z oblicza jednak przypominał mu on raczej wiedeńskiego nauczyciela historii. „Potem na jawie nie mogłem dociec, jaki związek zachodzi między obiema tymi osobami. Gdy jednak spytałem matkę o lekarza z owych pierwszych lat mego dzieciństwa, dowiedziałem się, że był on jednooki, a jednooki jest również profesor z gimnazjum, którego postać przesłoniła w marzeniu sennym osobę lekarza.” Freud nazwał później to zjawisko „przemieszczeniem” . Porady jednookiego lekarza trzeba było zasięgnąć już wtedy, gdy dwuletni „Sigi” (który tej zdrobniałej formy swego imienia szczególnie 24

DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ

nienawidził) stał się ofiarą swej pierwszej psoty: „Stanąłem w spiżami na stołku, ażeby wziąć sobie coś dobrego do jedzenia, co leżało na skrzyni czy też na stole. Stołek wywrócił się i uderzył mnie kantem w dolną szczękę.” Skaleczenie pozostawiło głęboką bliznę, która nigdy nie zniknęła. Freud skrywał ją później zawsze pod gęstą brodą. W rozprawie O wspomnieniach maskujących podsumował Freud — w ramach autoanalizy, którą przeprowadził jako mężczyzna mniej więcej czterdziestoletni — okres dzieciństwa w taki sposób: „Jestem dzieckiem ludzi początkowo zamożnych, którym, jak sądzę, żyło się dość dostatnio w owej małej prowincjonalnej mieścinie. Gdy miałem około trzech lat, nastąpił kryzys w tej gałęzi przemysłu, z którą związany był ojciec. Stracił on cały majątek i zmuszeni koniecznością opuściliśmy dotychczasowe miejsce pobytu, aby przenieść się do dużego miasta. Potem nadeszły długie, ciężkie lata; sądzę, że niewarte tego, aby coś z nich sobie zapamiętać. W mieście nie czułem się nigdy naprawdę dobrze. Tęsknota do pięknych lasów stron rodzinnych, w których, ledwie nauczyłem się chodzić, zwy­ kłem umykać ojcu, nigdy mnie nie opuściła.” To zdumiewające, że właśnie ów człowiek, który we wspomnieniach z dzieciństwa upatrywał przesłanek dla naszego późniejszego życia, pewne lata uznawał za niewarte tego, aby coś z nich sobie zapamiętać. Wyraźnie też „wyparł” * w tym krótkim wspomnieniu to, że po wyjeździe z Freibergu mieszkał z rodzicami przez rok w Lipsku, zanim rodzina przeniosła się na stałe „do dużego miasta” . Freud miał wtedy zaledwie cztery lata i znajdował się u progu owego okresu życia, który określił później jako „edypalny” . Wiedeń roku 1860 to stolica wielkiego państwa. Freudowie byli jedną z tysięcj/ żydowskich rodzin, które przybywały tu ze wszystkich stron monarchii. Nie bez podstaw mogli liczyć na pewną liberalizację w następ­ stwie rewolucji, a także na obiecywane już od dawna polityczne równo­ uprawnienie z nie-Żydami. Podczas gdy w innych częściach monarchii Żydzi żyli w gettach albo przynajmniej w społecznej izolacji, stolica oka­ • W polskich przekładach prac Freuda słowo „verdrängen” (wypierać, wyprzeć) jest często tłumaczone jako termin „stłumić” (przyp. tłum.).

25

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

zała się postępowa, starając się o ułożenie harmonijnego współistnienia z Żydami. W Wiedniu panował wówczas nie spotykany nigdy dotąd nastrój ożywienia, trwał okres gigantycznego rozkwitu gospodarczego, w którym zamożni kupcy żydowscy mieli niemały udział. A miasto nad Dunajem, od dawna pękające w szwach, upodobniło się do jednego ogromnego placu budowy — dokładnie w tym roku, w którym Freudowie postanowili obrać Wiedeń na swoje nowe miejsce zamieszka­ nia, powstawały pierwsze wspaniałe budowle przy nowo wytyczonej Ring­ straße. Wcześniej zrównano wały i zasypano fosy — popularnie zwane przez wiedeńczyków basztami i skarpami. Wraz z powstaniem Ringstraße i przyłączeniem do gminy przedmieść, miasto, uwięzione dotychczas w średniowiecznym schemacie, stało się nowoczesną metropolią. Gdy rodzina Freudów osiedliła się w Wiedniu, cesarz Franciszek Józef, który wraz z nastaniem okresu nie spotykanej dotąd prosperity („Grün­ derzeit”) nadał stolicy nowy kształt, sprawował rządy już od dwu­ nastu lat. Uznanie jako monarcha zdobywał powoli. Po egzekucjach ucze­ stników rewolucji 1848 roku lud nazywał go „lejtnantem w czerwonych portkach” . Dopiero gdy cesarz — odniósłszy lekkie obrażenia — przeżył zamach dokonany przez krawca Janosa Libenyi, zaczęło otaczać go współczucie poddanych, które wkrótce przerodziło się w sympatię i mi­ łość. Kiedy w roku 1854 poślubił bawarską księżniczkę Elżbietę, zaczął powoli stawać się najpopularniejszym monarchą kontynentu. Freud nie miał nigdy zaliczać się do orędowników Habsburgów. Jako osiemnastoletni student medycyny wysłał list do swego kolegi z lat szkolnych, Edwarda Silbersteina, w którym zdradził mu, co uważa „za najbardziej bezużyteczne na świecie: kołnierzyki przy koszulach, filozo­ fów i monarchów” . Z wyjątkiem ostatniego roku, Freud spędził odtąd całe swe życie w Wiedniu. Właśnie w tym mieście, w którym „nie czuł się nigdy naprawdę dobrze” , z którym łączyło go uczucie miłości i nienawiści zarazem. Tu, w Wiedniu, rodzina Freudów rozrosła się znacznie, po urodzeniu Zygmunta bowiem Amalia obdarzyła Jakuba jeszcze siedmio­ rgiem dzieci. Kolejno przyszli na świat: Juliusz, Anna, Róża, Maria, Adolfina, Paula i Aleksander. Zygmunt wychowywał się z pięcioma siostrami i z młodszym o dziesięć 26

DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ

lat bratem Aleksandrem. Obaj znacznie starsi bracia przyrodni wyemi­ growali do Anglii, gdy reszta rodziny przeniosła się do Wiednia, brat Juliusz zaś żył bardzo krótko. Freud doszedł później do wniosku, „że swego o rok młodszego braciszka (zmarłego w wieku paru miesięcy) przywitał z prawdziwie dziecięcą zazdrością i nie życzył mu dobrze, a po jego śmierci zalęgło się w nim na zawsze poczucie winy”. Freud był w wiedeńskim domostwie najstarszym dzieckiem i rodzeńst­ wo „miało go słuchać” . Dwa i pół roku młodsza siostra Anna opisywała później Zygmunta jako uprzywilejowanego najstarszego syna w rodzinie, który zabraniał jej czytać Balzaka i Dumasa i który jako jedyny rościł sobie prawo do własnego pokoju i lampy olejowej tylko dla siebie. Gra na fortepianie przeszkadzała mu, co doprowadziło do tego, że fortepian sprzedano, a siostry musiały zakończyć edukację muzyczną. W ciągu pierwszych lat pobytu w Wiedniu wciąż powiększająca się rodzina Freudów często zmieniała siedzibę w zamieszkanej wówczas głównie przez Żydów dzielnicy Leopoldstadt, zanim urządziła się w domu przy Pfeffergasse nr 1. Do wspomnień Zygmunta z wczesnego dzieciństwa zaliczają się dwa zdarzenia, które zanotował. Gdy miał pięć lat, ojciec podarował mu kilka książek, które wolno mu było podrzeć, co — według Freuda — „z wychowawczego punktu widzenia trudne było do usprawie­ dliwienia”, a jednak wywarło decydujący wpływ na jego późniejszą miłość do książek: „Widok, jak my, dzieci, oskubujemy tę książkę z kartek, kartka za kartką zupełnie jak karczocha z liści, to niemal jedyny plastyczny obraz, jaki z owego okresu życia pozostał mi w pamięci. Gdy zostałem potem studentem, rozwinęło się we mnie wybitne zamiłowanie do zbierania i posiadania książek; stałem się istnym molem książkowym. Tę pierwszą pasję mego życia, od czasu gdy zacząłem zastanawiać się nad sobą, zawsze tłumaczyłem tym przeżyciem z dzieciństwa, czy też raczej zrozumiałem, że ta scena z dawnych lat jest «wspomnieniem maskującym» dla mojego późniejszego bibliofilstwa.” W owyńi czasie doszło również do zdarzenia numer dwa, gdy Zygmunt zmoczył się w sypialni rodziców, co ojcu dało okazję do przepowiedni: „Z ciebie nigdy nic nie wyrośnie.” Freud skonstatował później, że między nim a ojcem istniała pewnego rodzaju rywalizacja o miłość młodej, pięknej matki: „Odkryłem również u siebie stan zakochania się w matce i zazdrość 27

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

o ojca, i uważam je teraz za zjawisko powszechne we wczesnym dziecińst­ wie.” Właśnie poprzez analizę swego własnego dzieciństwa odkrył Freud kompleks Edypa, a więc „erotyczne przywiązanie dziecka do rodzica o płci przeciwnej” . Zygmunt pobierał nauki elementarne w domu, od swych rodziców. Od roku 1865 uczęszczał do komunalnej szkoły średniej przy TaborstraBe w dzielnicy Leopoldstadt. Ta ceniona placówka oświatowa była znana później jako Sperlgymnasium, a nazwę tę otrzymała stąd, ponieważ na miejscu nowego, wzniesionego dopiero po maturze Freuda budynku gimnazjalnego mieściła się dawniej sławna sala taneczna „Zum Sperl” , w której grywali niegdyś Jan StrauB i Józef Lanner. W rok po wstąpieniu Freuda do gimnazjum monarchią wstrząsnęła tragedia pod Sadową. Chociaż Zygmunt skończył dopiero dziesięć lat, był pod głębokim wrażeniem tego wydarzenia, jak to opisuje jego siostra Anna. „Widok rannych w wojnie prusko-austriackiej, którzy przyjechali na wiedeński Nordbahnhof, tak poruszył Freuda, że namówił on swoją klasę do wykonywania materiałów opatrunkowych.” Freud był znakomitym uczniem, i to najlepszym w klasie od pierwszej do ósmej gimnazjalnej, a jego pozycja była do tego stopnia ugruntowana, że, jak raz powiedział, „prawie nigdy nie był egzaminowany” . W czwartej klasie na jego świadectwie końcowym zaciążyła jednak pewna ciemna sprawa, która spowodowała, że ze sprawowania zamiast dotychczasowej oceny „wzorowe” otrzymał o dwa stopnie niższą „odpowiednie” . Przy­ czyną tego nadzwyczajnego kroku był skandal obyczajowy w jego klasie, który omal nie wstrząsnął posadami cenionej szkoły. W dziennikach kla­ sowych i protokołach konferencyjnych gimnazjum można znaleźć szcze­ góły tej sprawy. Dyrektor szkoły, dr Alois Pokorny, był niezwykle cenionym botani­ kiem i pedagogiem; austriackie szkolnictwo zawdzięcza mu stworzenie „gimnazjum realnego” . Pokorny wielokrotnie krytykował fakt, że dzie­ ci — czy też zamiast nich ich rodzice — już przed wstąpieniem do gimnazjum, a więc w wieku zaledwie dziesięciu lat, muszą zdecydować się na określony typ szkoły. Ponieważ decyzja taka ma dla całokształtu przebiegu nauki i kariery zawodowej człowieka największe znaczenie, profesor Pokorny domagał się generalnej reformy szkolnictwa średniego. 28

DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ

I postawił na swoim. Dzięki jego idei utworzenia „gimnazjum realnego” uczniowie musieli dokonywać wyboru między profilem humanistycznym i przyrodniczym dopiero w wieku 14 lat — w pierwszych klasach program nauczania był identyczny. Zygmunt Freud miał później wybrać profil humanistyczny. Na razie od tej decyzji dzielił go jeszcze cały rok szkolny, tymczasem 1 lipca 1869 roku dyrektor Pokorny zwołał pilnie nadzwyczajną konferen­ cję. Wspomniany „skandal obyczajowy” wymagał bez wątpienia koniecz­ nych wyjaśnień. Cóż się okazało? Kilku uczniów już od dłuższego czasu zwracało na siebie uwagę „nieobyczajnym zachowaniem, zakłamaniem, niezwykłym brakiem dyscypliny, jak też częstą nieobecnością na lekcjach” , tak że wychowawca klasy, profesor historii dr Emanuel Hannak uznał, iż należy wszcząć śledztwo. Gdy uzmysłowimy sobie, że dotyczyło ono czternasto­ letnich uczniów niższej klasy gimnazjum — to przyznamy, że istotnie wyszło na jaw coś niezwykłego: koledzy Freuda z klasy — Otto Drobił i Ryszard Olt — od miesięcy „odwiedzali podejrzane lokale” i tam obcowali z prostytutkami. Już śledztwo wstępne wykazało, że obaj winowajcy „odwiedzali szynki w dzielnicach Leopoldstadt i Wiedeń, tamże grali w bilard, zadawali się z kasjerką i utrzymywali stosunki z rozpustnymi dziewkami” . Drobił prócz tego „pozostawał w związku z córką rzeźnika Wisgrilla” . In­ dagowani przez profesorów uczniowie obciążyli go ponadto znajomością z „pewną panienką przy jednej z przecznic Grabenu” . Zygmunt Freud był również przesłuchiwany jako świadek, przy czym umiał poinformować jedynie o pewnym „osławionym lokalu w pobliżu RotenthurmstraBe, który ci dwaj odwiedzali” . Jego ocena ze sprawowania została 4 jak prawie wszystkich uczniów — obniżona za to, że wiedział już od dąwna o wszystkim, a nie powiadomił ani dyrekcji, ani wychowaw­ cy klasy. Zastanawiając się nad surowością tego kroku trzeba wziąć pod uwagę, że w tamtych czasach gimnazjaliści nie mogli przestąpić choćby progu kawiarni inaczej, jak tylko w towarzystwie rodziców. A cóż dopiero mówić o jawnym przestawaniu „z obcymi kobietami” . Obu przyłapanych na wykroczeniu chłopców wydalono ze szkoły, „ponieważ ich dalsza obecność w zakładzie stanowiłaby poważne za­ -

-

29

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

grożenie dla innych uczniów” . Freud mimo znacznego pogorszenia się jego oceny ze sprawowania pozostał prymusem. W następnym semestrze jego zachowanie było „chwalebne”, w rok po tamtym zdarzeniu znowu „wzorowe” . Ten najwybitniejszy w naszym stuleciu „badacz seksualiz­ mu” zapewne po raz pierwszy w życiu zetknął się poprzez ten epizod z „moralnymi uchybieniami” swych bliźnich. Ogółem klasa Freuda do chwili ukończenia gimnazjum zmalała z 40 do 16 uczniów, przy czym „skandal obyczajowy” pociągnął za sobą praw­ dopodobnie więcej ofiar niż tylko dwóch głównych winowajców. Inni koledzy z klasy zrezygnowali z nauki z powodu braku postępów, wśród nich również najlepszy przyjaciel Freuda — Henryk Braun, późniejszy szwagier Wiktora Adlera. Braun, bez wątpienia jeden z najzdolniejszych uczniów z rocznika Freuda, musiał opuścić gimnazjum, ponieważ w cza­ sie wojny niemiecko-francuskiej 1870/1871 przesiadywał w kawiarniach, aby — zamiast łaciny, greki i matematyki — studiować zagraniczne gazety. „Byliśmy nierozłącznymi przyjaciółmi”, pisał Freud parę dziesiąt­ ków lat później do wdowy po Braunie, i „pod jego to wpływem byłem wtedy zdecydowany studiować na uniwersytecie prawo.” Medycyna wcale Freuda nie interesowała, w swoim krótkim Wizerunku własnym stwierdził: „W owych dniach młodości nie odczuwałem jakiegoś szczególnego zami­ łowania do zawodu i pracy lekarza, zresztą później też nie. Raczej kierowała mną pewna żądza wiedzy, która jednak dotyczyła bardziej stosunków międzyludzkich niż rzeczywistych obiektów.” Gdzie indziej wyznaje Freud nawet, że „nigdy nie był lekarzem w dosłownym tego słowa znaczeniu” . Przyjaciel szkolny Henryk Braun nadrobił maturę dzięki lekcjom prywatnym i studiował później nauki polityczne. W ten sposób Freud i Braun, straciwszy się na lata z oczu, spotkali się ponownie na uniwer­ sytecie. Braun był później — razem z Wilhelmem Liebknechtem — założycielem pisma „Neue Zeit”, centralnego organu Socjaldemokratycz­ nej Partii Niemiec. Dzięki szkolnemu przyjacielowi Freud poznał Wiktora Adlera, twórcę socjaldemokracji austriackiej. Biografowie Freuda podają najczęściej, że wyrastał on w biedzie. Zastanawiające jest jednak, że przez cały czas nauki w szkole średniej nie był nigdy w żadnym roku zwolniony z czesnego ani nie otrzymywał 30

DZIECIŃSTWO I MŁODOŚĆ

stypendium — chociaż dzięki świetnym wynikom w nauce miałby ku temu wszelkie prawo. Ojciec, Jakub Freud — który w dyrekcji gimnazjum podał jako zawód „handlarz wełną” — płacił punktualnie za semestr nauki syna 9 guldenów 45 grajcarów* czesnego. Kolejne zdarzenie z czasów szkoły średniej wspomina Freud w swojej Interpretacji marzeń sennych: W piątej klasie uczniowie postanowili zbuntować się przeciwko równie głupiemu co despotycznemu nauczycie­ lowi; „za sprawą dyskusji o znaczeniu Dunaju dla Austrii doszło do otwartego buntu” . Sam Freud został wybrany przez kolegów rzecznikiem grupy protestacyjnej. Pośrednio napomyka Freud o tym incydencie także 16 lat później w liście do swej narzeczonej: „Nie uważa się mnie za takiego, a jednak już w szkole byłem odważnym opozycjonistą, znajdowałem się zawsze tam, gdzie trzeba było opowiedzieć się za jakąś skrajnością i z reguły za taką postawę odpokutować. Gdy potem zyskałem uprzywile­ jowaną pozycję jako długoletni prymus, gdy powszechnie darzono mnie zaufaniem, wtedy nie skarżono się już na mnie.” W wiele lat później w artykule Psychologia gimnazjalisty Freud określa czas dojrzewania jako ważny okres uniezależniania się od ojca, co poprzedza własnymi wspomnieniami z czasów szkoły średniej: „Nie wiem, co bardziej nas pochłaniało i było dla nas ważniejsze — zajmowanie się przekazywaną nam wiedzą czy też osobowościami naszych nauczycieli. Ubiegaliśmy się o ich względy albo odwracaliśmy się od nich, imaginowaliśmy sobie, że mają swoje sympatie i antypatie, które prawdopodobnie nie istniały, studiowaliśmy ich charaktery i kształtowaliśmy albo wypacza­ liśmy przy nich nasze własne. Wzbudzali w nas najżywszy opór i zmuszali do zupełnego poddania się; czatowaliśmy na ich drobne słabostki i byli­ śmy dumni z ich wielkich zalet.” Potem przechodzi do wniosków ogólnej natury: „W drugiej połowie dzieciństwa kształtuje się zmiana stosunku do ojca, której znaczenia nie można sobie wprost wyobrazić. Chłopiec zaczyna w pokoju dziecinnym spoglądać na zewnętrzny realny świat i wtedy dokonuje odkryć, które podkopują jego pierwotny wielki szacunek dla ojca i przyspieszają uwol­ • Odpowiada to według Centralnego Urzędu Statystycznego Wiednia w roku 1989 ok. 900 szylingom.

31

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

nienie się od tego pierwszego ideału. Stwierdza, że ojciec nie jest już tym najpotężniejszym, najmądrzejszym, najbogatszym, zaczyna być z niego niezadowolony, uczy się go krytykować i umieszczać w hierarchii drabiny społecznej. Wszystko, co wzbudza nadzieję, ale również gorszy, a co jest cechą nowego pokolenia, ma swoje uwarunkowania właśnie w uwolnie­ niu się od ojca. Na tę fazę rozwoju młodego człowieka przypada jego spotkanie z nauczycielami. Rozumiemy teraz nasz stosunek do naszych profesorów gimnazjalnych. Ci mężczyźni, którzy sami nie byli nawet niekiedy ojcami, stawali się dla nas substytutem ojca.” Ulubionym profesorem Freuda był żydowski nauczyciel religii, dr Sa­ muel Hammerschlag, z którym pozostawał w przyjacielskich stosunkach aż do jego śmierci w roku 1904. Chociaż Freud wyrastał w zasymilowa­ nym środowisku żydowskim, a więc w żadnym razie nie został wychowany „ortodoksyjnie”, przyznawał się przez całe życie do żydostwa. W domu mówiło się po niemiecku, językiem literackim, Zygmunt nie znał ani he­ brajskiego, ani jidysz, nauka religii jednak była obowiązkowa, do jakiejś grńiny wyznaniowej trzeba było należeć. List młodego dr. Freuda z roku 1884 dowodzi, jak bardzo czcił on swego dawnego nauczyciela religii i jego żonę Betty: „Nie znam ludzi lepszych, bardziej ludzkich, dalszych od jakichkolwiek nieszlachetnych motywów, pomijając już głęboko zakorze­ nioną sympatię, która trwa od lat gimnazjalnych między tym dzielnym żydowskim nauczycielem i mną.” I jeszcze jedno: Freud wcale nie nazwał najmłodszej córki po swojej siostrze, lecz po Annie Hammerschlag, córce swego nauczyciela.

Zawinił Goethe — lecz nie było w tym jego winy

STUDIA MEDYCZNE NA SKUTEK POMYŁKI

Rok 1873 — rok, w którym Zygmunt Freud zdawał egzamin dojrzałości w gimnazjum, zapowiadał się dla Austro-Węgier niezwykle pomyślnie. Okazał się jednak później jednym z najmroczniejszych w historii monar­ chii naddunajskiej. Wiedeń został wybrany na znamienite centrum gigan­ tycznej Wystawy Światowej, lecz ta międzynarodowa impreza nie odby­ wała się pod szczęśliwą gwiazdą. Dwa wydarzenia pokrzyżowały orga­ nizatorom plany: krach na giełdzie i straszliwa epidemia cholery. Już w tydzień po otwarciu w maju Wystawy Światowej Wiedeńska Giełda przeżyła Czarny Piątek, a wraz z nim raptownie załamała się po­ tężna koniunktura okresu wielkiego rozkwitu. Rozwój gospodarki został zahamowany na lata, mnóstwo przedsiębiorców straciło majątki, popadło w rozpacz, niejeden odebrał sobie życie. A od lipca do końca października tegoż 1873 roku zmarło prawie pół miliona ludzi na skutek ostatniej wielkiej epidemii cholery; w samym tylko Wiedniu było około 3000 ofiar. Kto mógł, opuszczał jak najprędzej miasto. Po dwukrotnym zwiedzeniu terenów Wystawy w rotundzie wiedeń­ skiego Prateru Freud napisał do swego przyjaciela Emila FluBa, że mię­ dzynarodowe obiekty „nie oszołomiły go ani nie zachwyciły” : „Wiele z tego, co innym zapewne się podoba, nie znajduje w moich oczach uznania. Oczarowały mnie tylko dzieła sztuki i efekty ogólne. W zasadzie jest to widowisko dla pomysłowego, szczęśliwego i bezwzględnego świata, którego przedstawiciele wystawę tę najczęściej odwiedzają.” Rodzina Freudów nie była na tyle zamożna, aby mogła pozwolić sobie na ucieczkę przed cholerą. Interesy Jakuba Freuda szły rar dohrze, raz źle, 33

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

a możemy przypuszczać, że wielki kryzys gospodarczy pośrednio wpłynął też negatywnie na drobny handel, którym Jakub Freud się trudnił. Niezależnie od tego Zygmunt Freud miał zdać maturę w Sperlgymnasium „z odznaczeniem” i wraz z początkiem semestru zimowego — w katastrofalnym roku 1873 — zapisać się na studia medyczne na Uniwersytecie Wiedeńskim. 0 ile w ciągu pierwszych lat pobytu Freuda w Wiedniu antysemityzm był tu prawie nieodczuwalny, to w następstwie krachu na giełdzie pojawiły się jego pierwsze oznaki, ponieważ ktoś musiał być „winien” tej kata­ strofy. W Interpretacji marzeń sennych Freud pisze, że pojęcie nienawiści do Żydów znał we wczesnym dzieciństwie, tylko z przekazu ojca. Gdy miał dziesięć albo dwanaście lat, ojciec opowiedział mu, że kiedyś w młodości spotkał na ulicy jakiegoś mężczyznę, który strącił mu czapkę w błoto i odezwał się do niego tymi słowy: „Ty Żydzie, wynocha z chodnika!” Gdy Zygmunt spytał ojca, jak na to zareagował, Jakub odrzekł: „Zszedłem na jezdnię i podniosłem czapkę.” Zygmunt był oburzony i uznał brak gotowości ojca do stawienia oporu za tchórzostwo. Zdarzenie to ukazuje nie tylko przepaść między ojcem i synem, lecz również całkowity brak zrozumienia w pokoleniu Zygmunta dla faktu, że z istnieniem antysemityzmu trzeba się pogodzić. Freud nigdy by nie pomyślał, że przyjdzie mu kiedyś doświadczyć, do czego może doprowadzić zaślepienie rasowe — w połączeniu ze zbrod­ niczym reżimem. Tym wrażliwiej reagował on w późniejszych latach na wszelkie formy antysemityzmu. Początkowo jednak wydawało się, że warunki życia 70 000 wiedeńskich Żydów rozwijają się dość pomyślnie. Przed rozpoczęciem swych studiów na uniwersytecie Freud wykazywał szczególne zainteresowanie popularną w owym czasie teorią Karola Darwina, „ponieważ mogła ona przyczynić się ogromnie do zrozumienia świata” . Jednak szalę na rzecz decyzji, aby zapisać się na medycynę, przeważyła aforystyczna rozprawa O naturze Johanna Wolfganga von Goethe, jak twierdzi sam Freud. 1 tak oto zaistniała osobliwa sytuacja: to, że jeden z najwybitniejszych lekarzy wszechczasów studiował medycynę, jest następstwem pomyłki. Tak - - Freud kierował się błędną informacją, gdy podejmował decyzję, że 34

STUDIA MEDYCZNE NA SKUTEK POMYŁKI

zostanie lekarzem. Mianowicie rozprawy O naturze wcale nie napisał Goethe. Gimnazjalista Freud wybrał się tuż przed maturą na wykład po­ pularnonaukowy zoologa Karola Briihla; w czasie wykładu zwrócił uwagę na fascynujące go słowa, a te, jak twierdzi, obudziły w nim zainteresowa­ nie naukami przyrodniczymi w ogóle, a medycyną w szczególności. Otóż rozprawa O naturze została włączona do Dzieł zebranych Goethe­ go, ponieważ uważano ją za nieopublikowane młodzieńcze dzieło poety. W rzeczywistości jednak wyszła ona, jak dziś wiadomo, spod pióra szwajcarskiego autora Georga Christopha Toblera, który posłał ją wiel­ bionemu przez siebie poecie. Pracę znalezioną w spuściźnie po Goethem przypisano — mylnie — właśnie jemu. W każdym razie ona to stała się przyczyną — chociaż autorem był kto inny, niż sądził Freud — decyzji o podjęciu studiów medycznych. „Natura. Otacza nas i obejmuje” — czytamy — „żyjemy wśród niej i jesteśmy jej obcy. Rozmawia z nami nieustannie, a nie zdradza nam swych tajemnic. Jest w niej wieczne życie, rozwój i ruch... Wszystko dzieje się za jej sprawą, wszystko jest jej zasługą.” Temat pisemnej matury z języka niemieckiego uczniowie mogli sobie wybrać, Freud pisał O względach kierujących wyborem zawodu. Jego kolega z klasy Wilhelm Knoepfmacher opowiadał, że on i Zygmunt spędzili wiele nocy w mieszkaniu rodziny Freudów i „aby przygotować się do nadchodzących egzaminów, pokonywali senność racząc się czarną kawą i winogronami” . Wypracowanie maturalne Freuda zostało w 70 lat później znalezione i zniszczone przez nazistów. Jeszcze przed osiągnięciem akademickiej dojrzałości przeżył Freud swój pierwszy romans, niezapomniane spotkanie z płcią odmienną. W czasie ostatnich szkolnych ferii rodzice wysłali go na wakacje do rodzinnego Freibergu i tam poznał on Gizelę FluB, siostrę swego przyjaciela Emila FluBa. Później Freud napisze: „Miałem siedemnaście lat, a w goszczącej mnie rodzinie była piętnastoletnia córka, i natychmiast się w niej zakocha­ łem. Było to moje pierwsze zauroczenie, dosyć intensywne, lecz zacho­ wałem je w całkowitej tajemnicy. Dziewczyna odjechała po paru dniach do szkoły — podobnie jak ja przyjechała tylko na wakacje — i to rozsta­ nie po tak krótkiej znajomości jeszcze bardziej spotęgowało tęsknotę. }•

35

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Spacerowałem godzinami samotnie po odkrytych na nowo wspaniałych lasach, pochłonięty budowaniem zamków na lodzie.” Freud dziwi się w swej rozprawie O wspomnieniach maskujących, że jego ówczesne myśli nie były skierowane ku przyszłości, lecz w przeszłość: „Gdyby wówczas nie nastąpił upadek [ojcowskiej firmy], gdybym pozo­ stał w rodzinnych stronach, wyrastał na wsi, stał się tak silny jak młodzi mężczyźni w tym domu, bracia ukochanej, i gdybym potem kontynuował zawód ojca i w końcu poślubił tę dziewczynę, która przez wszystkie te lata musiałaby mieć przecież do mnie zaufanie! Oczywiście nie wątpiłem ani przez chwilę, że w okolicznościach, które podsuwała mi fantazja, kochał­ bym ją równie gorąco, jak to wówczas rzeczywiście odczuwałem.” Nieszczęśliwy z powodu nie spełnionej pierwszej „wielkiej miłości” swego życia, Freud wrócił do Wiednia, aby przygotować się do matury. Gdy zdał ją z odznaczeniem, ojciec sfinansował mu w nagrodę podróż do Anglii, aby mógł odwiedzić swych przyrodnich braci. — Kolejny dowód na to, że warunki życia Freuda nie były wcale tak nędzne, jak często się je przedstawia, na tego rodzaju wyprawę bowiem drobny ciułacz nie mógłby sobie w żaden sposób pozwolić. Dzięki świadectwu dojrzałości Freud uzyskał prawo wstępu na uniwer­ sytet. Wiedeńska Szkoła Medyczna przeżywała właśnie w owym czasie kolejny okres rozkwitu. Była to era wielkich lekarzy, Józefa Skody i Karola von Rokitansky’ego, którzy rozwinęli nowoczesną diagnostykę. Tu właśnie wynaleziono nóż do przecinania krtani, gastroskop i aparat do mierzenia ciśnienia, przez co pojawiła się nieoczekiwanie możliwość stworzenia specjalizacji lekarskiej. Toteż w Wiedniu właśnie założono pierwszą na świecie klinikę okulistyczną (która później za sprawą Freuda miała zyskać jeszcze na znaczeniu). U szczytu kariery był również Teodor Billroth — Freud uczęszczał na jego seminarium chirurgiczne. Właśnie gdy Zygmunt rozpoczynał studia, ten najwybitniejszy zapewne chirurg „szkoły wiedeńskiej” zaczął stosować u pacjentów chorych na raka krta­ ni — usuwanie krtani, a — w kilka lat później — u chorych na raka żołądka — resekcję tego organu. Wiedeńska Szkoła Medyczna zawdzięcza swoje powstanie cesarzowej Marii Teresie, która za radą Kaunitza, późniejszego kanclerza, sprowa­ 36

STUDIA MEDYCZNE NA SKUTEK POMYŁKI

dziła do Wiednia Holendra Gerarda van Swietena i powierzyła mu sta­ nowisko nadwornego lekarza i naczelnego zarządcy do spraw medycyny. Wybitny lekarz stwierdził, że nauka medyczna w Austrii tkwi jeszcze w głębokim średniowieczu i zaczął reorganizację wszystkich jej gałęzi. W ciągu kilku lat udało mu się zastąpić „hipokratyzm” — przestarzałą „naukę o sokach ustrojowych” — leczeniem popartym badaniami doświad­ czalnymi. Van Swieten zrewolucjonizował również studia medyczne — mianowicie „wymyślił” sobie naukę przy łóżku chorego obok wykładów teoretycznych. Dalej — wprowadził codzienne mierzenie temperatury pa­ cjentów i porównując dane z wielu lat ustalił średnią temperaturę ciała człowieka. Przeprowadzanie sekcji zwłok było zakazane i określane przez Kościół katolicki jako „bezczeszczenie zwłok”, tymczasem on stworzył warunki do obdukcji wszystkich pacjentów zmarłych w szpitalu. Przy sto­ le sekcyjnym lekarze zdobywali potem przez lata niezwykle ważne do­ świadczenia diagnostyczne, wykorzystywane przy leczeniu wielu chorób. Oczywiście erę van Swietena dzieli od ery Billrotha (w której Freud podjął swe studia) okres wielkiej pustki. Austriacki świat lekarski stracił w owym czasie swą legendarną sławę, Paryż znacznie wyprzedził Wiedeń, uchodził za nową „Mekkę medycyny” . Freud miał stać się później jednym z ważnych przedstawicieli „Drugiej Szkoły Medycznej” . Teraz jednak, w roku 1873, zaczyna on dopiero swe studia. Podobnie jak w gimnazjum, jest pilny, ambitny, wszystko go interesuje. Uczęszcza nie tylko na wykłady obowiązkowe, lecz również na wiele nadobowiązkowych seminariów: z fizjologii, histologii, zoologii, ba, bierze _nawet dwa razy udział w kursach Zoologicznej Stacji Doświadczal­ nej w Trieście, zajmującej się badaniem zwierząt morskich; i pisze swą pierwszą pracę naukową o narządach płciowych węgorza. Uboczne zain­ teresowania znacznie wydłużają okres studiów Freuda. Podczas gdy studia medyczne można było ukończyć w ciągu dziesięciu semestrów, on, mimo najlepszych wyników egzaminów, miał uzyskać stopień doktora do­ piero w ósmym roku uczęszczania na uniwersytet. W Interpretacji marzeń sennych, zawierającej liczne zapisy biograficzne, Freud przyznaje się do tego, że w czasie studiów był „bumelantem” . Lecz mimo to badacze Freuda dziś jeszcze łamią sobie głowę, jak to możliwe, że ten wybitny lekarz potrzebował aż tyle czasu na ukończenie studiów medycznych. 37

ZYGMUNT FREUD 1 TAJEMNICE DUSZY

Freud wprawdzie „bumelował” , ale wyraźnie nie mógł doczekać się gorąco upragnionego tytułu, decydującego o dalszej drodze życiowej. W każdym razie student ów był na tyle próżny, że dał sobie wydrukować wizytówki z napisem „Zygmunt Freud, doktorant medycyny”. Obok Billrotha do wybitnych nauczycieli Freuda należeli psychiatra Teodor Meynert, okulista Ferdynand von Arlt, dermatolog Ferdynand von Hebra i patolog Salomon Stricker. Fizjologię i histologię studiował w instytucie również legendarnego profesora Ernesta Wilhelma von Brü­ cke, którego darzył szczególnym szacunkiem. I to Brücke powierzył młodemu studentowi pierwsze zadania naukowe. „Asystowałem przy ćwiczeniach w Instytucie Fizjologii — wspominał Freud — miałem dyżury wcześnie rano, a Brücke dowiedział się, że parę razy spóźniłem się do laboratorium. Przyszedł więc raz punktualnie na otwarcie i czekał na mnie. To, co mi powiedział, było lakoniczne i stanowcze; wcale nie cho­ dziło jednak o słowa.” Brücke był znany jako niezwykle surowy egza­ minator; studentów, którzy nie potrafili odpowiedzieć na pierwsze pyta­ nie, bezlitośnie oblewał. W laboratorium Brückego Freud poznał człowieka, którego spotkanie miało zaliczać się do najważniejszych wydarzeń w jego życiu: dr Józef Breuer prowadził akurat prace badawcze w Instytucie Fizjologii, gdy zetknął się tam po raz pierwszy z żądnym wiedzy studentem Zygmuntem Freudem. Ten specjalista chorób wewnętrznych stał się ojcowskim przyja­ cielem Zygmunta, później pomocnym kolegą przy otwieraniu prywatnej praktyki i ważnym partnerem rozmów, które ostatecznie miały do­ prowadzić do powstania psychoanalizy. „Był człowiekiem o wybitnej inteligencji” — pisze Freud w swym krótkim autobiograficznym Wizerunku własnym — „o czternaście lat starszym ode mnie; nasze kontakty szybko przerodziły się w serdeczną zażyłość, stał się moim przyjacielem i pomagał mi w ciężkich sytuacjach życiowych. Przyzwyczailiśmy się dzielić ze sobą wszystkie naukowe zainteresowania. Naturalnie to ja głównie odnosiłem korzyść z tego związku.” Breuer przyszedł na świat w Wiedniu w roku 1842 jako syn żydow­ skiego nauczyciela religii i wychowywał się u babki, ponieważ matka zmarła bardzo wcześnie. Szybko zauważono, że jest niezwykle zdolny, 38

STUDIA MEDYCZNE NA SKUTEK POMYŁKI

zdał maturę mając lat 16, a w wieku lat 22 jako jeden z najmłodszych słuchaczy uniwersytetu w owym czasie został promowany na doktora medycyny. Po założeniu prywatnej praktyki rozpoczął ponadto wspaniałą karierę naukową, porzucił ją jednak, gdy po śmierci jego długoletniego szefa, sławnego internisty Johanna Oppolzera, jako następcę wybrano kandydata o mniejszych kwalifikacjach, choć również on, Breuer, ubiegał się o to stanowisko. Jako docent prywatny nie przyjął później — wy­ suniętej przez samego Teodora Billrotha — nominacji na profesora nad­ zwyczajnego i odrzucił związaną z tym karierę akademicką, ponieważ „czuł się zbyt zobowiązany wobec swoich pacjentów, aby ich zawieść dla uniwersyteckiej kariery” . Do jego wielkich osiągnięć naukowych należy wiedza o regulacji oddechu; i to Breuer również dokonał odkrycia, że za nasz zmysł równowagi odpowiedzialny jest „labirynt słuchowy”. I wre­ szcie to on odkrył katartyczną metodę leczenia, która miała doprowadzić do powstania Freudowskiej psychoanalizy. Oddanie pacjentom to nie puste słowa. Józef Breuer prowadził jedną z najlepiej prosperujących praktyk w Wiedniu, był zamożny i odgrywał w wiedeńskim życiu towarzyskim niemałą rolę. Zapewne najlepszą miarą jego lekarskich kwalifikacji jest to, że niemal wszyscy wielcy ówcześni lekarze byli jego pacjentami, wśród nich Zygmunt Exner, Ernest Fleischl, Ernest Wilhelm Brücke i Teodor Billroth. Jako światowiec, człowiek wykształcony, interesujący się sztuką, Breuer bywał w znanych wiedeń­ skich salonach znakomitych rodzin Wertheimsteinów i Gomperzów, a poza tym należał do grona przyjaciół Artura Schnitzlera, Hugo Wolfa, Jana Brahmsa — również zaliczającego się do jego pacjentów — oraz poetki Marii von Ebner-Eschenbach, która zadedykowała mu żartobliwy wierszyk: Dla doktora Breuera mojego przyjaciela jakże mi drogiego lekarza kochanego któremu się oddaję sercem, duszą i ciałem. 39

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

W swej pracy wiele wysiłku poświęcał Breuer opiece nad biednymi i pozbawionymi środków do życia, których leczył bezpłatnie. Wspierał też Freuda w okresie, gdy ten dopiero rozpoczynał karierę, udzielając mu hojnie i bezinteresownie pożyczek. Wreszcie, aby ułatwić mu start po otwarciu prywatnej praktyki, przekazał mu niektórych ze swych pa­ cjentów. Przypadek pacjentki Breuera, Berty Pappenheim — która przeszła do historii psychoanalizy jako „Anna O.” — stał się wreszcie zwiastunem freudowskiej metody leczenia. Lecz na razie jest Freud studentem. Studiowanie medycyny wiązało się w drugiej połowie XIX wieku z szalonymi problemami. „Stary Uniwer­ sytet” przy Jesuitenplatz był zamknięty od czasu rewolucji, „Nowy Uniwersytet” przy Ringstraße jeszcze nie został otwarty. Toteż studenci musieli dzień w dzień przemierzać Wiedeń, przenosząc się z instytutu do instytutu. Józef Breuer, który doktoryzował się kilkanaście lat przed Freudem, pisze w swojej biografii o „uciążliwościach, z jakimi wiązały się wówczas studia medyczne. Uniwersytet był rozparcelowany, a jego części rozrzucone po dużym mieście.” Breuer opowiada o smutnym dniu pow­ szednim przyszłych lekarzy. Z nauki botaniki rezygnowała większość stu­ dentów, musieliby bowiem wstawać około piątej rano, aby pojawić się na wykładach wyznaczonych na godzinę szóstą przy Rennweg w Trzeciej Dzielnicy. Wykłady z chemii były wyznaczone na 7.30 przy Theresianum­ gasse w Wieden, o dziewiątej zaś zaczynał się wykład z anatomii przy Schwarzspanierstraße w IX Dzielnicy, tak więc trzeba było pokonać w jak najkrótszym czasie „trasę z Favoritenstraße aż do Währinger Straße, nie korzystając z tramwaju ani furmanki. Przypominam sobie bardzo dobrze potężne zaspy śnieżne przy Schottentor, które utrudniały nam posuwanie się naprzód. Przedmioty przyrodnicze były więc niezwyk­ le poszkodowane z powodu okoliczności ubocznych.” W okresie studiów Freuda sytuacja nie uległa istotnej poprawie; w miejscu, gdzie stanąć miał nowy budynek uniwersytecki, wciąż jeszcze znajdował się potężny plac budowy. Wprawdzie odbywano już wykłady z psychiatrii, Freud jednak nigdy nie zapisał się na zajęcia z tej tkwiącej jeszcze w powijakach pobocznej specjalności. Psychiatryczne i neurologiczne przypadki „lądowały” wów­ 40

STUDIA MEDYCZNE NA SKUTEK POMYŁKI

czas u internisty, który był kompetentny zarówno w ginekologii, jak i w zakresie chorób uszu, gardła i nosa. Jest więc zupełnie naturalne, że internista Breuer opiekował się licznymi pacjentami z objawami chorób psychicznych i nerwowych i że zaliczał się do najbardziej cenionych „neurologów” Wiednia. Po dwóch zdanych rygorozach musiał Freud w roku 1879 przerwać studia medyczne, ponieważ został powołany jako „elew pełniący funkcję lekarza wojskowego” do Wiedeńskiego Szpitala Garnizonowego ck armii na przeszkolenie. Nie nadawał się jednak na „wojaka” ten jednoroczniak-podchorąży; zacytujmy fragment jego późniejszego dzieła: „Państwo prowadzące wojnę” — twierdził — „pozwala sobie na każdą niesprawied­ liwość, każdą przemoc, które jednostce przyniosłyby niesławę.” W swoje dwudzieste czwarte urodziny obywatele Austro-Węgier stawali się pełnoletni. Ważny to dzień, bez wątpienia. Właśnie ten dzień spędził Zygmunt Freud w areszcie. Jego przełożony, lekarz w stopniu majora, dr Józef Podrazky, skazał go „za częste spóźnienia i samowolne niestawianie się na wizytach” . Mimo to służba wojskowa zapewne niezbyt absorbowała Freuda, skoro w tym czasie tłumaczy on dwunasty tom Dzieł zebranych sławnego angielskiego filozofa Johna Stuarta Milla, zastępując dotychczasowego, nagle zmarłego tłumacza. To pierwsze samodzielne dokonanie naukowe Freuda; jego tłumaczenie jest powszechnie chwalone, on sam jednak nie­ wiele ma wspólnego z tezami autora. Esej Milla o równouprawnieniu ko­ biet uważał Freud za utopijne marzycielstwo — i pogląd ten zachował przez całe życie; Freud traktował przecież kobietę — zgodnie ze swym patriarchalnym, głęboko zakorzenionym światopoglądem — jako pew­ nego rodzaju „wykastrowanego mężczyznę”. Wrażliwa potomność będzie mu wyrzucała głównie właśnie tę opinię. W każdym razie pierwszy publiczny sukces był dla dotychczasowego „bumelanta” zapewne potężnym bodźcem, ledwie bowiem pożegnał życie w koszarach, skoncentrował się całkowicie na studiach. Jeszcze wiosną 1880 roku zdał swoje trzecie rygorozum, w rok później, 31 marca 1881 roku, doktoryzował się zyskując tytuł doktora medycyny. Zostały spełnione warunki dla rozpoczęcia przełomowej kariery nau­ kowej.

„Zamiast całować twe kochane usta”

FREUD ZAKOCHANY

Marta Bernays była córką solidnej mieszczańskiej rodziny, pochodzącej z Wandsbek koło Hamburga. W roku 1869 wraz z rodzicami i obojgiem rodzeństwa przeprowadziła się do Wiednia, gdy jej ojciec przyjął posadę sekretarza u słynnego ekonomisty Lorenza von Steina. Rodzina Bernaysów cieszyła się w Niemczech niezwykłym poważaniem. Dziadek Marty, Izaak Bernays, był znanym w Hamburgu rabinem, jeden z braci jej ojca — wybitnym filologiem klasycznym, drugi zaś zdobył sobie sławę jako badacz Goethego i cieszył się względami króla Bawarii Ludwika II, którego był lektorem. Gdy ojciec Marty zmarł po dziesięciu latach od chwili przyjazdu do Wiednia, jego stanowisko u profesora Steina objął jej brat Eli i od tej pory on odpowiadał za utrzymanie rodziny. W kwietniu 1882 roku Marta, która właśnie skończyła 21 lat, poznała o pięć lat starszego doktora medycyny, Zygmunta Freuda. Ona i jej młodsza siostra Minna poznały na spotkaniu towarzyskim pięć sióstr Freuda i zostały potem zaproszone do nich do domu. Nie przeczuwająca niczego, naiwna, stanęła naprzeciw Freuda śliczna i atrakcyjna dziewczyna z Wandsbek, „która przy pierwszym spotkaniu, mimo iż opierałem się najusilniej, oczarowała moje zmysły, o którą starać się obawiałem i która z wielkoduszną ufnością wyszła mi naprzeciw i sprawiła, iż mocniej uwierzyłem w siebie, obdarzyła mnie nową nadzieją i energią twórczą, w chwili gdy ich najbardziej potrzebowałem” . Tak opisywał Freud poznanie w liście do przyjaciółki, która: „pozostanie moją własną, dopóki Marta istnieć będzie” . 42

FREUD ZAKOCHANY

Po dwumiesięcznej znajomości młoda para zaręczyła się. „Marta jest moja, ta słodka dziewczyna, o której wszyscy wyrażają się z szacun­ kiem” , Freud był niezwykle szczęśliwy. Istotnie, wszyscy z jej otoczenia określali ją nie tylko jako szczególnie przystojną młodą kobietę, lecz chwalili również jej stały charakter, skromność i naturalność — w nie­ jednym przypominała matkę Freuda. Wyraźny to dowód jego pozytyw­ nej więzi z matką, więzi opisanej później w związku z „kompleksem Edypa” . „Byłem zupełnie zniechęcony do życia, zanim stałaś się moją” — pi­ sał Freud do swej narzeczonej 19 czerwca 1884 roku — „a teraz gdy «w zasadzie» jesteś moja, tym warunkiem, który stawiam życiu, jest zdobyć cię na zawsze, poza tym mało mnie ono obchodzi.” Na razie Marta była jego rzeczywiście tylko „w zasadzie”, bo o ślubie nie mogło być mowy. Według niepisanych praw owego czasu małżeństwo mogło być zawarte dopiero wówczas, gdy warunki finansowe pozwalały na założenie ogniska domowego. A to należało jeszcze do dalekiej przyszłości. Toteż zaręczyny musiały pozostać chwilowo tajemnicą; wiedziało o nich tylko kilku przyjaciół, ale ani rodzina Marty, ani rodzice i rodzeństwo Freuda nie zostali o tym fakcie poinformowani. Nawet przyjaciel Breuer miał dowiedzieć się o tym dopiero wtedy, gdy pewnego dnia zarzucił Freudowi wprost, że — jak się domyśla — tkwi w nim „pod maską nieśmiałości o wiele bardziej odważny i nieustraszony człowiek”. Freud chciał więc wykazać, jak „nieustraszony” jest faktycznie: „powierzyłem mu tajemnicę naszych zaręczyn” . Dopiero gdy sekret stał się wiadomy również obu rodzinom, para zakochanych uświadomiła sobie, że jest w sytuacji bez wyjścia. Niezwykle surowa matka Marty nie chciała zezwolić na ślub, dopóki narzeczony jej córki nie będzie miał stałej posady. I tak Marta i Zygmunt musieli czekać cztery długie lata. Czekać, aż będą mogli się pobrać, żyć pod jednym dachem, mieć dzieci. „Kiedy znów przybędziesz, słodka dziewczyno, przezwyciężę onieśmielenie i nienaturalność, które mnie w Twej drogiej obecności ogarniają. Znowu znajdziemy się sami w waszym miłym po­ koiku, moja dziewczyna usiądzie w brązowym fotelu... i będziemy rozmawiać o czasach, gdy nie będą nas rozdzielać ani przejście dnia w noc, ani obecność obcych, żadne rozstania i żadne obawy.” 43

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Nie dosyć tego — matka Marty, Emmelina Bemays, postanowiła do­ prowadzić do prawdziwej rozłąki. „Długotrwałe narzeczeństwo w tym samym mieście nie jest nic warte” — brzmiało jej wyjaśnienie — „dziew­ czyna staje się anemiczna, a mężczyzna przepada przy egzaminach.” Tak więc przeniosła się z córką do krewnych w Wandsbek, daleko od nie­ szczęśliwego narzeczonego. Upłynęły cztery lata, a młoda para nie miała prawie żadnych okazji, aby się spotkać. Jednak w ciągu tych czterech trudnych lat Marta i Zygmunt pozostawali ze sobą w żywym, niemal co­ dziennym kontakcie listownym: „Jakże jestem nieszczęśliwy, że muszę do ciebie pisać, zamiast całować twe kochane usta.” Te listy są świadectwem wielkiej miłości. „Moja droga, najukochańsza dziewczyno”, „Ukochana, maleńka narzeczono”, „Dostojna Pani, najmil­ sze kochanie”, „Księżniczko” albo zwyczajnie „Ukochana Marto” — tak przemawiał Freud do swej narzeczonej w około 1500 zachowanych listach. A kończyły się one równie romantycznie, jak zaczynały: „Do widzenia i nie zapominaj o biedaku, którego uczyniłaś tak szczęśliwym” albo „Dobranoc, mój najdroższy skarbie, pozdrawia cię serdecznie Twój Zygmunt.” Na własne utrzymanie miał młody dr Freud na razie akurat tyle, by móc z tego jakoś wyżyć — za większość wykonywanych obowiązków nie otrzymywał w ogóle zapłaty, jako że kariera uniwersytecka była wówczas zastrzeżona niemal wyłącznie dla osób wywodzących się z warstw zamoż­ nych. Nie mógłby więc utrzymać żony, a do tego jeszcze dzieci. Gdy zaręczał się z Martą, nie miał mieszkania, zajmował pokój służbowy w klinice, w której akurat w danej chwili praktykował, i był zdany na finansowe wsparcie ojca. Nauczyciel Freuda, Ernest Wilhelm von Brücke, był tym, który „ze względu na moją złą sytuację materialną pilnie mnie upominał, abym zrezygnował z kariery naukowej. Posłuchałem jego rady, opuściłem labo­ ratorium fizjologiczne i rozpocząłem pracę jako aspirant w Allgemeines Krankenhaus”. Tu Freud zajmował się początkowo badaniami histologicz­ nymi na oddziale psychiatrycznym sławnego Teodora Meynerta; znów bez zapłaty, jedynie z nadzieją, że kiedyś zostanie zatrudniony i będzie miał podstawy do założenia prywatnej praktyki lekarskiej. Freud wybrał tę drogę, aby szybciej osiągnąć cel, wcześniej móc się ożenić i założyć rodzinę. 44

FREUD ZAKOCHANY

Przydzielone mu po pewnym czasie pomieszczenie na oddziale profeso­ ra Meynerta opisał w liście do Marty i dołączył własnoręcznie sporządzo­ ny szkic. Podzielił swój maleńki pokoik na trakt „animalny” i „wegeta­ tywny” : „Część «animalna» tej nory, która jest dla mnie tym, czym skorupka dla ślimaka, udała się dość dobrze, część «wegetatywna» (tzn. przeznaczona na zwyczajne funkcjonowanie w życiu codziennym, w od­ różnieniu od animalnego, jak pisanie, czytanie, myślenie) nieco mniej. Tak więc, na przykład, nie można otworzyć szuflady stołu nie przesuwając go trochę, ale służąca, która bardzo pomogła mi przy urządzaniu się, powiedziała, iż nigdy by nie uwierzyła, że wszystko tak się tu zmieści, i ja sam również w to nie wierzyłem.” Dawny nauczyciel i obecny szef Freuda, Teodor Meynert, zaliczał się do najwybitniejszych lekarzy Wiednia; jeden z jego współpracowników opisał go jako „dość niezwykłą postać — olbrzymia głowa osadzona na małym tułowiu, na niej wiecznie rozczochrane włosy w lokach, które miały to natrętne przyzwyczajenie, że opadały na czoło i wciąż trzeba je było odgarniać” . Inny asystent wyrażał rozczarowanie, „że wiele z trak­ tów mózgowych, które Meynert rzekomo odkrył, było tylko tworami jego wyobraźni” . Częsta krytyka nie zmieniła jednak w niczym pozycji Mey­ nerta jako najznakomitszego chyba znawcy anatomii mózgu za jego czasów. To przede wszystkim dzięki niemu Wiedeń zyskał w 1870 roku swą pierwszą Klinikę Psychiatryczną. Freudowi udało się nawiązać stosunkowo dobry kontakt z Meynertem, człowiekiem uchodzącym za zamkniętego w sobie, który pracował w dość nieporządnym laboratorium, gdzie bawiły się też jego dzieci. Na oddziale Meynerta Freud zaczął przejawiać szczególne zainteresowanie neurologią. Do swojej Marty pisał przy każdej nadarzającej się okazji, wczesnym rankiem, w południe, po teatrze. Pisał w swym ubogim pokoju albo w laboratorium: „Wyrwałem kilka kartek z notatnika, ażeby napisać do ciebie, w czasie gdy przebiega mój eksperyment. Pióro ukradłem ze stołu profesora, ludzie wokół mnie myślą, że przeprowadzam obliczenia do moich analiz. Obok mnie pewien głupi lekarz ubogich bada jakąś jeszcze głupszą maść, czy nie zawiera ona składników szkodliwych dla zdrowia; w aparacie przede mną odbywa się proces wrzenia i bulgocą pęcherzyki 45

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

gazu, który muszę wprowadzić. Wszystko to przypomina znów o wyrze­ czeniu, o czekaniu.” Młody Freud opisywał nie tylko skromne warunki mieszkaniowe, wypowiadał się również o katastrofalnych warunkach pracy i nieludzkim traktowaniu około 5000 pacjentów znajdujących się w Allgemeines Krankenhaus. Młodemu lekarzowi o zdecydowanym charakterze trudno było zrozumieć, „że do żadnej — nie przeznaczonej do badań — sali szpitala nie jest doprowadzony gaz, wskutek czego chorzy w długie zimowe wieczory leżą w ciemnościach, a w nocy lekarz wizytuje pacjen­ tów, a nawet przeprowadza operacje (...) przy blasku świecy. Nadto czy uwierzysz, że podłogi nie są wywoskowane, nie ma chodników, a tam, gdzie wśród 20 pacjentów wciąż leży 10 ciężko chorych na płuca, zamiata się raz dziennie i wtedy całą salę spowijają tumany kurzu? Tak wygląda humanitaryzm naszych czasów. To prawda, że ci biedacy mają łóżko i opiekę, czyli więcej niż mieli kiedykolwiek, ale czyż jako chorym nie przysługuje im prawo do czegoś więcej z tego, z czego bez jakiejkolwiek ich winy zostali wykluczeni przez społeczeństwo wskutek jego nieudolnej gospodarki? Jakie są koszty inwestycji, które pozwoliłyby stworzyć dla tych wynędzniałych i zagubionych chorych ludzkie warunki pobytu w szpitalu, w porównaniu z kosztami ponoszonymi na różne głupstwa dla naszych europejskich armii?” Freud musiał pracować ponad dwa lata bez wynagrodzenia jako aspirant, zanim wreszcie otrzymał posadę. Tym usilniej starał się więc w owym czasie znaleźć jakieś stanowisko asystenta — pozycję obiecującą przynajmniej niewielkie wynagrodzenie. Niczego bowiem nie pragnął wtedy bardziej niż stworzenia finansowych podstaw, aby móc sprowadzić swoją Martę i ożenić się. Wciąż podejmował inicjatywy w tym kierunku: i tak, w pierwszych dniach października 1882 roku ubiegał się o posadę u profesora Hermanna Nothnagla, którego właśnie sprowadzono do Wiednia, proponując mu stanowisko dyrektora Drugiej Kliniki Uniwer­ syteckiej. Eksperymentalne metody Nothnagla zyskały światowy rozgłos; to on odkrył znaczenie ciśnienia krwi. Zachowała się dokładna relacja z tego spotkania ze sławnym lekarzem, Freud bowiem opisał je swojej na­ rzeczonej:

46

FREUD ZAKOCHANY

„Byłem więc u Nothnagla z moimi wszystkimi pracami i listem pole­ cającym od Meynerta. Dom jest nowy, dopiero co ukończony, w mieszka­ niu unosi się zapach farby, poczekalnia jest wprost wspaniała. Na ścianie obraz przedstawiający czworo dzieci, wspaniałego chłopca, który za dwa­ dzieścia lat będzie sprzątał lekarzom sprzed nosa najlepsze posady. Duży portret ciemnowłosej kobiety, ustawiony na sztalugach, obok mężczyzna, który ma zadecydować o naszym losie. To niesamowite uczucie widzieć człowieka, który ma dla nas tak wielkie znaczenie, a dla którego my nie znaczymy nic. Mężczyzna ten nie należy do naszej rasy. To germański człowiek lasu. Zupełnie jasne włosy; głowa, policzki, szyja, brwi zupełnie skryte pod włosami, a między kolorem włosów i cery prawie żadnej róż­ nicy. Dwie olbrzymie brodawki na policzku i na nosie; nie ma on nic wspólnego z pięknem, ale z pewnością ma w sobie coś szczególnego. Zanim wszedłem do domu, drżałem nieco, ale wewnątrz byłem już spokojny.” A potem dokładny opis rozmowy z Nothnaglem. — Pan profesor Meynert polecił mi — zaczął Freud bardzo oficjal­ nie — przekazać panu profesorowi wyrazy szacunku, wyrazić jego ubo­ lewanie, że niedawno nie mógł się pan z nim spotkać, a w mojej własnej sprawie ośmielam się wręczyć ten bilet. Bilet zawierał następującą wiadomość: „Szanowny Panie Kolego, polecam Panu jak najserdeczniej pana dr. Zygmunta Freuda ze względu na jego cenne prace histologiczne i proszę, aby okazał Pan względy jego prośbie. W nadziei rychłego spotkania, Pański Teodor Meynert.” — Rekomendację mego kolegi Meynerta cenię sobie bardzo wysoko — powiedział Nothnagel — a więc, czym mogę panu służyć, panie doktorze? — Zapewne pan profesor się domyśla — odpowiedział Freud. — Wiadomo, że zamierza pan zaangażować asystenta. Mówi się też, że prócz tego będzie pan obsadzał wcześniej czy później inne stanowiska, i że ceni pan wysoko pracę naukową: otóż pracowałem naukowo, obecnie nie mam możliwości kontynuowania mych badań i dlatego postanowiłem przed­ stawić panu moją kandydaturę. Freud wręczył Nothnaglowi kilka ze swych artykułów, potem w niewie­ lu słowach nakreślił — w sposób bardzo pewny siebie jak na jego młody wiek — swą dotychczasową drogę naukową: 47

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

— Byłem początkowo zoologiem, potem zostałem fizjologiem i zająłem się badaniami w dziedzinie histologii. Odszedłem, gdy profesor Briicke powiedział mi, że nie będzie mu potrzebny nowy asystent, i radził mi, jako człowiekowi niezamożnemu, abym u niego nie pozostawał. Reakcja Nothnagla była poniekąd otrzeźwiająca: — Nie chcę przed panem ukrywać, że było już tu kilku panów, którzy zgłosili swoje kandydatury, i nie mogę robić panu żadnych nadziei. Byłoby to z mojej strony nieuczciwie. Ale wezmę pana pod uwagę jako kandydata na to stanowisko i zanotuję sobie pańskie nazwisko na wypadek, gdyby miało się zwolnić jakieś inne miejsce. Jak mówiłem: nie czynię panu żadnych obietnic, i zapewne pan ich też nie oczekiwał... Pańskie prace zatrzymam. Freud opisuje też wrażenie, jakie zrobiła na nim ta rozmowa: „Brzmiało to wszystko nieco życzliwiej, niż może się wydawać na podstawie mojej relacji, nie była to szorstka rozmowa, raczej uprzejmie powściągliwa” . Młody gość zwrócił jeszcze uwagę profesora Nothnagla na powagę swojej sytuacji: — Jestem obecnie aspirantem w Allgemeines Krankenhaus, a jeśli pan nie czyni mi nadziei, mogę nim być tak u pana, jak u kogoś innego. — Co to znaczy? — spytał Nothnagel, który dopiero co przybył do Wiednia po zrobieniu błyskotliwej kariery naukowej w Berlinie, Zurychu i Jenie — nie orientuję się jeszcze w tutejszych zwyczajach. Na co Freud opisał mu raczej niewesołe położenie młodych medyków żyjących w Wiedniu. — Muszę zdobyć sobie niezależność, może w Anglii, gdzie mam krew­ nych. Tak długo pracuję już za Bóg zapłać. — Nie sądzę, by powinien pan publikować — powiedział wtedy wielki lekarz — niech pan tylko nadal pracuje w duchu naukowym, przecież medycynę można też uprawiać naukowo. — A więc jeśli dobrze pana zrozumiałem — indagował Freud — mam postępować tak, jakbym na razie nie miał u pana profesora żadnych szans? — Tak, niech pan się w każdym razie jakoś zabezpieczy, nie mogę panu niczego obiecać, byłoby to nieuczciwe. Decydowałby się pan więc na karierę naukową czy praktyczne uprawianie zawodu? 48

FREUD ZAKOCHANY

— Moje upodobania i moje dotychczasowe życie wskazują na to pierw­ sze, ale muszę... — ... tak, przede wszystkim musi pan z czegoś żyć. A więc zanotuję sobie pańskie nazwisko. — Czy mogę za jakiś czas odebrać swoje prace? To moje ostatnie egzemplarze. — Chcę je przeczytać; proszę przyjść za trzy, cztery tygodnie. Jestem teraz bardzo zajęty. — Wyobrażam sobie, panie profesorze. Jeszcze ukłon i pożegnałem się, kończy Freud swoje sprawozdanie z roz­ mowy u Nothnagla. Mimo wszystko pozostał optymistą: „I cóż, moja ukochana? Na razie nic z tego nie wyszło. Pierwsze miejsce przepadło, co do drugiego na pewno jestem brany pod uwagę jako kandydat, bo ten człowiek mówił uczciwie. W tych dniach osobiście wstawi się jeszcze za mną Meynert, którego Nothnagel niezwykle szanuje, a gdy zapozna się on z innymi profesorami, którzy są mi przyjaźni, zyskam u niego wyższą ocenę. Na razie jednak będę pracował tak, jakby nie miało z tego nic wyjść. Do czego mam się teraz zabrać — nad tym się jeszcze zastanawiam. Przypuszczam, że zajmę się odrażającą, lecz jakże ważną dla praktyki i samą w sobie interesującą dziedziną chorób skóry.” Konieczne jako warunek zawarcia małżeństwa finanse wciąż odgrywają w jego listach ważną rolę. „Czy nie dostrzegasz, że ta nauka może stać się naszym najgorszym wrogiem” — pisze on do Marty — „że nieprzeparty urok poświęcenia życia — bezpłatnie i bez uznania — na rozwiązanie ja­ kichś mało istotnych dla nas obojga problemów może odroczyć i udarem­ nić nasze wspólne życie, jeśli ja, tak, jeśli ja stracę rozsądek? Otóż nic z tego — jestem absolutnie przy zdrowych zmysłach i to ja zamierzam wykorzystywać naukę, zamiast dawać się wykorzystywać dla niej.” Je­ szcze w 1899 roku, już jako docent i lekarz specjalista o ustalonej pozycji, pisze Freud do swego mieszkającego w Berlinie przyjaciela Wilhelma FlieBa, że „poznał beznadziejną biedę i stale się jej obawia. Zobaczysz, mój styl będzie doskonalszy, a moje pomysły lepsze, jeśli to miasto po­ zwoli mi żyć w dostatku.” Przez cały czas, gdy zabiegał o rękę Marty, starał się Freud zjednać sobie przyszłą teściową: „Mam nadzieję, że teraz poprawią się stosun­ 49

ZYGMUNT FREUD l TAJEMNICE DUSZY

ki z twoją matką, która mimo sprzeczności naszych interesów jest mi sympatyczna.” Kilka letnich dni roku 1882 Freud spędził u Marty w Wandsbek. W drodze powrotnej do Wiednia wykorzystał przerwę w podróży w Ham­ burgu, aby u pewnego żydowskiego grawera zamówić papier listowy, który w ożywionej obustronnej korespondencji mógł służyć im obojgu — ich inicjały były „ściśle splecione i sprawiały, że żaden arkusik nie nadawał się do użycia w jakiejkolwiek innej korespondencji niż między Marteczką i mną” . Freud — opisywany przez wielu współczesnych jako raczej poważny, chociaż jego zamiłowanie do satyry i anegdoty widoczne jest w wielu jego dziełach — okazuje się w swoim zakochaniu wprost szelmowski. Przed grawerem gra komedię, podaje się za kogoś zupełnie innego, przedstawia się w małym sklepiku jako „dr Wahle z Pragi” . Ów dr Wahle istniał naprawdę, był przyjacielem Zygmunta i wcześniejszym wielbicielem jego Marty, wobec którego Freud reagował z chorobliwą zazdrością — jak wobec każdego męskiego towarzystwa, choćby zupełnie nieszkodliwego. Jeszcze gorsza była zazdrość Wahla, zagroził on bowiem kiedyś, że za­ strzeli zarówno Freuda, jak i siebie, jeśli ten nie uszczęśliwi Marty. Stary grawer z Hamburga opowiedział Freudowi o czasach swej mło­ dości. „Jest nas tu wielu mężczyzn starej szkoły, wszyscy żyjemy bardzo religijnie, nie odsuwając się przy tym od życia. Nasze wychowanie za­ wdzięczamy jednemu człowiekowi... niejakiemu Bemaysowi.” Freud trafił więc przez przypadek na kogoś, kto znał jeszcze dziadka Marty, równie legendarnego co sławnego rabina Izaaka Bemaysa. Prag­ nął zatem dowiedzieć się o nim jak najwięcej, aby później donieść o tym odwrotną pocztą Marcie w nadziei, że będzie miał dla swej ukochanej interesujący temat do przedstawienia w następnych listach: „Czy był on hamburczykiem?” — pyta Freud retorycznie, aby samemu sobie od­ powiedzieć: „Nie, przybył z Wiirzburga na studia z polecenia Napoleo­ na I. Przybył tu jako zupełnie młody człowiek, przed trzydziestu laty mie­ szkał tu jeszcze.” Izaak był językoznawcą i interpretatorem Biblii. Pozos­ tawił po sobie dwóch równie wybitnych synów. Tylko trzeci syn, poważ­ ny, zamknięty w sobie, „który mieszkał w Wiedniu i tam umarł, znaj­ dował się w cieniu braci” - to właśnie był ojciec Marty. Freud jednak V)

FREUD ZAKOCHANY

nie mógł pogodzić się z tą opinią, umniejszającą wartość osoby nie znanego mu teścia: „On ujmował życie jeszcze głębiej, niż potrafią to nauka i sztuka” — pisał do Marty — „był prawdziwie ludzki i tworzył nowe skarby, zamiast zajmować się dawnymi. Cześć pamięci tego, który podarował mi Marteczkę.” W każdym razie przybyłemu z Wiednia urlopowiczowi sprawiło wielką uciechę, że udało mu się wyprowadzić w pole kupca, w którym rozpoz­ nał „rysy Natana mędrca” : „Gdyby mój stary Żyd, mówiący z takim zachwytem o naukach swego wielbionego mistrza, domyślał się tylko, że jego klient, rzekomy dr Wahle z Pragi, rano całował wnuczkę owego człowieka...” Freud kończy wzruszająco ten długi, kilkustronicowy list: „Zjawił się jakiś klient i Natan był znowu kupcem. Żegnałem się, bardziej wzruszony, niż mógł przypuszczać. Jeśli kiedyś przyjedzie do Pragi, nie odmówi sobie przyjemności odwiedzenia mnie. Nie znajdzie mnie w Pradze, ale w za­ mian chcę mu sprawić inną radość. Jeśli moja Marteczka zechce przywieźć do Wiednia prezenty w rodzaju papeterii, powinna pójść na Adolphsplatz do naszego starego Żyda, ucznia swego dziadka, i podać mu swoje na­ zwisko. Dowie się on wtedy, że ród jego nauczyciela, u którego stóp nieg­ dyś siadywał, nie zaginął i nadal rozkwita.” Stosunek Freuda do matki Marty zmienił się z czasem na lepszy, w niczym jednak nie osłabiło to jej nieprzejednanego stanowiska. Jej córka nie mogła poślubić „biednego człowieka” . A miało upłynąć jeszcze dużo czasu do chwili ustabilizowania się sytuacji materialnej Freuda. Wpraw­ dzie po krótkim pobycie na oddziale chirurgii został on jednak przyjęty na oddział internistyczny profesora Nothnagla, lecz także tu był znów tylko aspirantem, pracującym za darmo. Dopiero w maju 1883 roku jego mistrz Teodor Meynert mógł przyjąć go na oddział psychiatryczny jako sekundariusza. Wtedy to zaczął się prawdziwie ważny okres w życiu Freuda.

O kokainie"

EPIZOD KOKAINOWY FREUDA

W Klinice Psychiatrycznej otworzyły się dla Freuda możliwości wstąpienia na drogę naukową. Była ona od początku kamienista. Po przeczytaniu w „Deutsche Medizinische Wochenschrift” artykułu doktora Teodora Aschenbrandta na temat kokainy zaczął zarówno na sobie samym, jak i na innych przeprowadzać eksperymenty i stwierdził, że ten jeszcze mało znany i uważany za nieszkodliwy narkotyk działa skutecznie w przypadku wy­ czerpania, a także przy dolegliwościach gastrycznych, astmie, chorobie morskiej i pomaga w uśmierzaniu bólu. W „Zentralblatt für die gesamte Therapie” Freud opublikował w artykule O kokainie pierwsze wyniki swych doświadczeń, zachwalając ten narkotyk również jako skuteczny afrodyzjak. Pierwsze liście południowoamerykańskiej rośliny koka zostały przywie­ zione do Austrii z Peru mniej więcej trzydzieści lat wcześniej przez ucze­ stników zainicjowanej przez arcyksięcia Maksymiliana wyprawy dookoła świata fregatą „Novara”. Dowiedzieli się oni, że Indianie czczą tę „boską roślinę” jako prawdziwie cudowny środek. Większość europejskich uczo­ nych jednak wyśmiewała narkotyk, a jego ożywczą moc zbywała jako fantazję. Dopóki Freud nie stwierdził w swym artykule, „że działanie liści koki nie jest ograniczone jedynie do rasy indiańskiej” . W jednym z listów do Marty Freud opisuje owego kolegę, który miał stać się jego pierwszym „próbnym pacjentem” . „Wczoraj byłem u mego przyjaciela Ernesta von Fleischla; dotychczas, dopóki nie znałem Marteczki, zazdrościłem mu pod każdym względem. Teraz jednak w czymś nad nim góruję. Jest on, zdaje mi się, od dziesięciu czy dwunastu lat zaręczony z dziewczyną w jego wieku, która chciała na niego czekać nieokreślenie 52

EPIZOD KOKAINOWY FREUDA

długo, a on z nieznanych mi powodów jest z nią poróżniony. To zupełnie wyjątkowy człowiek, natura hojnie go obdarzyła, otrzymał doskonałe wychowanie, jest bogaty, wysportowany, z piętnem geniuszu na wyrazistej twarzy, urodziwy, subtelny, posiada wszelkie talenty, jest zdolny wydać w większości spraw oryginalny sąd, był zawsze moim ideałem, i uspokoi­ łem się dopiero wtedy, gdy zostaliśmy przyjaciółmi, gdy mogłem szczerze cieszyć się z jego umiejętności i znaczenia... Nauczył mnie japońskiej gry go i zaskoczył wiadomością, że uczy się sanskrytu.” A oto czego Freud pierwotnie nie wiedział: Ten wielbiony przez niego asystent w Instytucie Fizjologii profesora Briickego, tak godny zazdrości, cierpiał z powodu dotkliwych nerwobólów i był morfmistą. Chorobę za­ początkowało skaleczenie kciuka, które zdarzyło mu się w trakcie doko­ nywania sekcji zwłok. Konieczna stała się amputacja palca. Na kikucie wciąż tworzyły się bolesne obrzęki i jedynie morfina przynosiła mu ulgę w cierpieniu. „Jego nieszczęście wstrząsnęło mną tak — pisał Freud do Marty, gdy tylko Fleischl wtajemniczył go w swoje uzależnienie od mor­ finy — jak jakiegoś starożytnego Greka przejęłoby zgrozą zniszczenie świętej i sławnej świątyni.” Freud miał więc nadzieję, że będzie mógł po­ móc starszemu o siedem lat, niezwykle cenionemu lekarzowi stosując nowy narkotyk: „kokę” . Cel jednak nie został osiągnięty — przeciwnie, Fleischl stał się pod koniec leczenia dodatkowo kokainistą. Freud poznał zalety kokainy, lecz nie dostrzegł niebezpieczeństw, jakie ze sobą niosła. Tak więc zaczął również sam przyjmować ten narkotyk, który wznosił go „na zupełne wyżyny duchowej i cielesnej świeżości”. Nie dość na tym, posyłał małe dawki Marcie, aby „uczynić ją silną i mocną”, namawiał do zażywania kokainy kolegów, przyjaciół i krewnych. On sam nie zaliczał się do osób, które popadłyby w uzależnienie od kokainy, mógł więc wstrzykiwać sobie w małych dawkach ten — tak niebezpieczny zazwyczaj — środek odurzający, nie szkodząc swemu zdrowiu, i potrafił też w każdej chwili z niego zrezygnować. O ile nadzieje Freuda na zastosowanie kokainy w leczeniu newralgii i schorzeń psychicznych miały okazać się już wkrótce złudne, to jednak jego badaniom nad kokainą zawdzięczamy przecież prawdziwie epokowe odkrycie: w ramach eksperymentów dokonywanych na samym sobie po­ czuł przy doustnym zażyciu kokainy „drętwość języka” . Wkrótce nie było 53

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

żadnych wątpliwości: w zetknięciu ze skórą i błoną śluzową narkotyk działa znieczulająco. Jeszcze zanim zakończył badania, a cóż dopiero mówić o ogłoszeniu ich wyników drukiem, Freud popełnił niewybaczalny dla naukowca błąd: opowiedział w gronie kolegów o swoim odkryciu. Było to latem 1884 ro­ ku. Freud został tymczasem przeniesiony na Oddział Neurologiczny. Gdy razem z kilkoma młodymi lekarzami stał na dziedzińcu Allgemeines Kran­ kenhaus, obok nich przeszedł asystent, skarżąc się na silny ból zęba. Freud powiedział: „Sądzę, że mogę panu pomóc, odkryłem, że kokaina powodu­ je drętwienie języka.” Grupa lekarzy towarzysząca Freudowi, niezwykle zainteresowana wynikami nowych badań, udała się z nim i jego ofiarą do pobliskiego pokoju zabiegowego — tam dzięki paru kroplom kokainy ból zęba został uśmierzony. Wśród młodych lekarzy znajdowali się doktorzy Koller i Königstein. Bezpośrednio po tym zdarzeniu Freud udał się znowu w podróż do Marty do Wandsbek, przygotowując ukochaną na swoje przybycie w taki oto zawadiacki sposób: „Jeśli będziesz ciekawa, przekonasz się, kto jest silniejszy — śliczna mała dziewczynka, która za mało je, czy też duży dziki mężczyzna, aplikujący sobie kokainę.” Wyjazd Freuda był Kollerowi i Königsteinowi bardzo na rękę — z utęsknieniem czekali na to, aby dzięki jakiejś sensacyjnej publikacji zyskać sławę. I tak obaj, niezależnie od sie­ bie, zaczęli pracować dalej w tym właśnie kierunku: Karol Koller spraw­ dzał w laboratorium profesora Strickera odkryte przez Freuda znieczu­ lające działanie kokainy na oczach żaby, którą pobrał z akwarium nale­ żącego do Instytutu. Leopold Königstein eksperymentował od razu na oku ludzkim. Ale to Koller miał wygrać ten „wyścig”. „Wynik był osza­ łamiający” — pisze lekarz Gustaw Gärtner, świadek pierwszego testu Kollera przeprowadzonego na żabie — „mniej więcej po minucie wy­ stąpiła taka niewrażliwość rogówki, że nie dało się zauważyć żadnej jej reakcji ani na dotyk, ani nawet na zranienie. Marzenie każdego oftalmologa, aby móc dokonywać operacji oka bezboleśnie, spełniło się.” Już w kilka tygodni później, na kongresie w Heidelbergu 17 paździer­ nika 1884 roku, dr Koller pozwolił, aby „bomba wybuchła” . Oprócz tego ogłosił on „swoje” odkrycie pod tytułem Sprawozdanie wstępne o miejsco­ wym znieczuleniu oka w „Klinische Monatsblätter für Augenheilkunde”; 54

EPIZOD KOKAINOWY FREUDA

wkrótce można było o nim przeczytać również w nowojorskim „Medical Record”, a w ciągu paru dni to spektakularne odkrycie dzięki publika­ cjom w gazetach codziennych i tygodnikach stało się znane na całym świecie. Nadto lekarze z Allgemeines Krankenhaus odkryli, że nowy śro­ dek pozwala też na przeprowadzanie bezbolesnych operacji w krtani i ja­ mie nosowej. Wiedeń stał się bezsprzecznie miastem narodzin znieczulenia miejscowego. A Koller człowiekiem światowej sławy. Niczego nie przeczuwając, Freud powrócił w radosnym nastroju z Wandsbek nad Dunaj, gdzie jego dobry humor szybko mu minął, gdy z prasy brukowej i czasopism fachowych dowiedział się o „sensacyjnych odkryciach” swego kolegi. Dla Freuda, który doskonale zdawał sobie sprawę, że dzięki dalszym badaniom nad kokainą mógł stać się znany — i tego też oczekiwał — był to ciężki cios. Koller swój cel osiągnął: był nagle na ustach wszystkich, co bardzo sprzyjało karierze medycznej. W kilka lat później Freud wspomina o tym zdarzeniu w Interpretacji marzeń sennych, na razie jednak okazuje jeszcze wspaniałomyślność: „Dlatego Koller słusznie uchodzi za odkrywcę znieczulenia miejscowego przy użyciu kokainy, tak ważnego dla małej chirurgii; ja zaś darowałem swojej narzeczonej, że spóźniłem się z publikacją” — utrzymuje on, kiedy to przecież on sam z powodu Marty zrezygnował z ogłoszenia w porę swe­ go odkrycia. W rzeczywistości nigdy jej tego niewybaczalnego błędu — który był naturalnie jego własnym — nie darował. Tak więc o wiele później w swym Wizerunku własnym mógł Freud, „patrząc w przeszłość, opowiedzieć, że była to wina mojej narzeczonej, jeśli już za młodych lat nie stałem się sławny” . W parę lat po niepowodzeniu związanym z kokainą o mało nie przy­ darzyło się Freudowi podobne nieszczęście, gdy był już docentem. Lecz dzięki niesamowitemu wręcz przypadkowi udało mu się go uniknąć. Pod­ czas krótkiego pobytu naukowego w Berlinie spotkał on rosyjskiego ana­ toma mózgu, doktora Darkszewicza, i opowiedział mu, że dokonał inte­ resującego odkrycia dotyczącego ludzkiego mózgu, chociaż przez ostroż­ ność jeszcze go nie ogłosił. Freud w liście do Marty: „Na to pokazuje mi on w swoich notatkach wnioski identyczne z moimi i powiada, że wia­ domość o rezultatach badań przekazał swemu koledze i konkurentowi, który wykorzysta je w pewnej pracy. Drogi przyjacielu, mówię, nie, to 55

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

ogłosimy my dwaj, i to teraz, natychmiast. Zgoda. Pierwszego dnia pięć i pół godziny studiowaliśmy razem przy świetle dziennym i świe­ tle lampy preparaty, w ciągłym poszukiwaniu, pełni wątpliwości, aż dr Darkszewicz padł na łóżko, a mnie, gdy odchodziłem, huczało w głowie. „Oryginalne doniesienia panów dr. L. Darkszewicza (Moskwa) i dr. Z. Freuda, docenta prywatnego (Wiedeń)” zostały istotnie opubliko­ wane w numerze berlińskiego „Neurologisches Zentralblatt”; chodzi w nich o skomplikowane zależności między móżdżkiem i rdzeniem kręgowym. Choć w tym przypadku Freud uratował swoje autorstwo dosłownie w ostatniej sekundzie, to musiał pogodzić się z faktem, że jego odkrycie dotyczące działania kokainy na siłę mięśni sławy mu już nie przyniesie. Mimo to nadal pracował w tym kierunku tak, jak zamierzał. I zyskał sobie dzięki tym badaniom zaiste wiele rozgłosu. Chociaż zupełnie innego ro­ dzaju, niżby sobie życzył. Gdy mianowicie w jednym z referatów rekomen­ dował zastosowanie kokainy również w psychiatrii, w przypadkach hi­ sterii, hipochondrii i depresji, profesor Albrecht Erlenmayer w odpowie­ dzi ogłosił w „Zentralblatt für Nervenheilkunde” skierowany przeciwko teorii Freuda pamflet, w którym „na podstawie imponująco dużej liczby doświadczeń” uznał, iż kokaina jest środkiem niebezpiecznym, który na­ leży publicznie potępić. Koller zyskał więc dzięki swym pracom o kokainie światową sławę, natomiast ten sam przedmiot badań przyniósł Freudowi jedynie nieprzy­ chylne oceny. „Zalecanie kokainy, które w 1885 roku wyszło ode mnie, stało się też dla mnie źródłem poważnych wyrzutów sumienia” — pisze Freud, aby raz jeszcze powrócić do tragedii swego kolegi Ernesta von Fleischla: „Wierny, już w 1895 roku zmarły przyjaciel*, przyspieszył poprzez nadużywanie tego środka swoją zgubę.” Ernesta von Fleischla dosięgła śmierć straszliwa. Coraz większe dawki kokainy, bez których już po krótkim czasie nie mógł się obyć, doprowadziły go do chronicznego zatrucia, a wreszcie do delirium, kiedy to widział białe węże pełzające po jego ciele. Freud czynił sobie przez całe życie wyrzuty, że raczej utrudnił, niż ułatwił przyjacielowi kres jego życia. * W rzeczywistości Fidschi zmarł już w roku 1891.

56

EPIZOD KOKAINOWY FREUDA

Nadszedł czas pierwszego ataku na Freuda, zwłaszcza że jego przyjaciel Fleischl nie miał być jedyną ofiarą kokainy. Freud eksperymentował na­ dal i zalecał ów łatwy wówczas do nabycia w aptekach i drogeriach nar­ kotyk każdemu, kto cierpiał na depresję. „Koka — mówił Freud — by­ łaby dalece bardziej skutecznym i mniej szkodliwym środkiem pobudzają­ cym niż alkohol” i należy żałować, że przeszkodą w jej stosowaniu jest zbyt wysoka, z punktu widzenia społecznego, cena. Jego badania przynio­ sły mu opinię fanatyka. Teraz przeciwko jego metodom protestowali gwałtownie również profesorowie Meynert i Ryszard von Krafft-Ebing. Lecz dawny wzorowy uczeń profesora Meynerta nie dał się powstrzy­ mać — wierzył w słuszność swych tez. Dopiero gdy u swego przyjaciela Fleischla odkrył niebezpieczne działania uboczne stosowanych iniekcji, przerwał doświadczenia z kokainą, która, jak później wyznał, wzbudzała w nim „uboczne, a jednak głęboko sięgające zainteresowanie” . Choćby nie wiedzieć jak lekkomyślnie eksperymentował Freud z „cu­ downym środkiem leczniczym” — kokainą, to jednak doświadczenia te miały decydujące znaczenie dla rozwoju psychoanalizy. Idea bowiem, że na psychikę człowieka można oddziaływać, już go odtąd nie opuściła. A jeśli nie można owej idei urzeczywistnić stosując leki, to trzeba po­ szukać innych możliwości. Droga, która wiodła Freuda do psychoanalizy, była długa i ciernista. A kokaina odegrała przy tym ważną rolę. Badania nad kokainą przyniosły mu jednak nie samo tylko rozcza­ rowanie — odkrycie znieczulającego działania tego narkotyku miało stać się dla niego źródłem wzruszającego przeżycia. Właśnie w tym czasie ojciec Freuda musiał poddać się operacji jaskry na jednym oku. I tak Jakub Freud stał się jednym z pierwszych pacjentów na świecie, który poznał dobrodziejstwo szczęśliwego odkrycia, jakiego dokonał jego włas­ ny syn. W obecności Zygmunta Freuda dr Koller wkropił kokainę do oka pacjenta, po czym dr Kónigstein przeprowadził bezboleśnie zabieg chirur­ giczny. „Koller uczynił potem uwagę, że przy zabiegu tym spotkały się jednocześnie wszystkie trzy osoby, które przyczyniły się do takiego za­ stosowania kokainy” — pisał Freud później. Tymczasem wykorzystywał okres samotności na badania, które utoro­ wałyby mu drogę do kariery. Martę prosił o wyrozumiałość — do chwili 57

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

założenia ogniska domowego upłynie jeszcze nieco czasu, albowiem wciąż absorbują go nowe eksperymenty: „Muszę podzielić się dzisiaj z tobą pewną drobną radosną nowiną; musiałbym się bardzo, ale to bardzo mylić, gdyby nie chodziło o «zupełnie nową metodę»; pisałem ci przecież, że pokładam nadzieję w świetle słonecznym, które, jak się wydaje, rzeczywiście pomaga. Ale nie smuć się, kiedy znów napiszę, że nic mi się nie udaje; aby dokonać odkrycia, potrzebna jest cierpliwość, czas i szczęście; zawsze tak się zaczyna, jeśli coś ma z tego wyniknąć. Dlatego odwagi, księżniczko.” W czerwcu 1885 roku Freud opisuje po raz pierwszy swoją pracę z chorymi nerwowo. Wtedy to objął na kilka tygodni zastępstwo urlopo­ we w ekskluzywnym Zakładzie dla Obłąkanych w Oberdóbling, na obrze­ żach Wiednia. I musi uznać bezsilność swego zawodu w podobnej sytuacji: „W domu przebywa sześćdziesięciu chorych, chorych umysłowo w róż­ nym stopniu, począwszy od lekkiego niedorozwoju, którego laik nie zau­ waża, aż po najgłębszą degradację psychiczną. Pomoc lekarska jest na­ turalnie znikoma, ogranicza się do leczenia wykrytych przy okazji do­ legliwości, wymagających działania internisty albo chirurga, reszta spro­ wadza się do opieki, pielęgnacji, żywienia i niezakłócania spokoju.” Wśród zamożnych pacjentów znajdowali się „grafowie, hrabiny, baro­ nowie i tym podobni” . Feud wymienia też „dwie Książęce Mości, księcia S. i księcia M. Ten ostatni to syn Marii Ludwiki, żony Napoleona i tak jak nasz cesarz wnuk cesarza Franciszka.” Prywatny zakład leczniczy dla chorych umysłowo był prowadzony przez sławnego psychiatrę Maksy­ miliana Leidesdorfa. Jak wszyscy tamtejsi lekarze, również Freud musiał w czasie codziennych obchodów pojawiać się we fraku, cylindrze i białych rękawiczkach. Jeszcze w tym samym roku Freud prosi o nadanie tytułu „docenta pry­ watnego neuropatologii” i ubiega się niemal równocześnie o stypendium zagraniczne dla młodych lekarzy, rozpisane przez Uniwersytet Wiedeński. Przez krótki czas asystuje jeszcze w Klinice Okulistycznej i na Oddziale Dermatologii. Osiemnastego lipca 1885 roku, po zdaniu z sukcesem wszy­ stkich egzaminów, zostaje mianowany docentem prywatnym. Tytuł ten za­ pewniał nie tylko szacunek, lecz również znacznie wyższe dochody w przy­ padku założenia prywatnej praktyki, jak też lepszą pozycję w klinice. 58

EPIZOD KOKAINOWY FREUDA

Jednak gdy właśnie w tym czasie Freud dowiedział się, że dzięki inter­ wencji jego nauczycieli Briickego i Meynerta jemu właśnie przyznano — mimo epizodu kokainowego — stypendium zagraniczne, odłożył karierę uniwersytecką i zdecydował się na sześciomiesięczny pobyt naukowy u profesora Charcota w Paryżu, aby zajmować się tam przede wszystkim pracami badawczymi w zakresie anatomii mózgu. Dlaczego wtedy odwrócił się do Wiednia plecami, wyjaśnił Freud póź­ niej tak: „Wielu ludzi powiedziałoby, że to głupota odrzucać coś, o co ubiegałem się przed czterema tygodniami. Lecz tkwiący w człowieku de­ mon jest tym, co w nim najlepsze, jest nim samym. Nie należy podej­ mować się tego, do czego nie podchodzi się z całą miłością.” Tego „de­ mona” spotykamy w wielu okresach życia Zygmunta Freuda. Jean-Martin Charcot, dyrektor legendarnego szpitala Salpêtrière w Pa­ ryżu — mieszczącego się na terenie dawnej prochowni — zaliczał się do najsławniejszych neuropsychiatrów Europy. Jego najnowszego ucznia, przybyłego z Austrii, natychmiast ogarnął niebywały entuzjazm: „Char­ cot, jeden z najwybitniejszych lekarzy, genialny, trzeźwo myślący czło­ wiek, dokonuje po prostu przewrotu w moich zapatrywaniach” — pisze Freud do Marty. „Po niektórych wykładach czuję się tak, jakbym wychodził z katedry Notre-Dame, przepełniony nowymi wrażeniami doskonałości. Ale on wyczerpuje do cna moje siły; gdy się z nim rozstaję, nie mam już ochoty zajmować się swoimi własnymi głupimi sprawami. Mój mózg jest tak nasycony jak po wieczorze w teatrze. Czy zasiew przyniesie kiedyś owoce, tego nie wiem, ale że żaden inny człowiek nigdy podobnie tak na mnie nie oddziaływał, to wiem na pewno.” Początkowo Freud był tylko jednym z wielu zagranicznych gości w Salpêtrière; wkrótce jednak zrozumiał, że zwrócił na siebie uwagę Charcota, gdy ten pewnego dnia polecił jednemu ze swych asystentów wezwać go do uczestniczenia w badaniu jakiegoś pacjenta. „Zakończenie obserwacji przesunięto na czwartą po południu — zawiadamia znowu swą narzeczoną w dalekim Wandsbek — a asystent zaprosił mnie do Salle des Internes, abym z nim i innymi lekarzami zjadł śniadanie, gdzie traktowano mnie naturalnie jako gościa. I wszystko to na jedno skinienie mistrza! Ale z jakim trudem przyszedł mi ten mały podbój. Moim nieszczęściem jest, że natura nie obdarzyła mnie nieokreślonym Czymś, co przyciąga ludzi. Ale 59

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

gdy myślę o swym dotychczasowym życiu, to wydaje mi się, iż bra­ kowało mi czegoś więcej niż tylko tego, aby moja egzystencja mogła być pogodna. Jakże powoli zdobywałem przyjaciół, jakże długo musiałem walczyć o pozyskanie względów mojej drogiej dziewczyny, a za każdym razem, gdy spotykam kogoś po raz pierwszy, czuję, że ten nowo poznany instynktownie, powodowany impulsem, lekceważy mnie. Wynagradza mi to jednak myśl, że wszyscy ci, którzy stają się moimi przyjaciółmi, darzą mnie potem gorącym przywiązaniem.” O ile w tym — i niektórych innych listach — dwudziestodziewięcioletni Freud okazuje wielką niepewność, a nawet wręcz poczucie niższości, to istnieją fragmenty listów, gdzie można zauważyć dokładne tego przeci­ wieństwo. Na przykład wtedy, gdy jako młody i zupełnie nieznany lekarz kilkakrotnie pisze o swoich późniejszych „biografach” . I zapowiada, że zniszczy większość swych listów i rękopisów: „niech biografowie się męczą, po co ułatwiać im za bardzo pracę. Każdy w swych dociekaniach 0 «rozwoju bohatera» powinien mieć swoje racje, już cieszę się na to, jak oni będą się mylić.” Charcot fascynował Freuda coraz bardziej. I nic dziwnego, że sławny lekarz zdołał rozbudzić w młodym gościu z Wiednia entuzjazm dla swego „hobby” — hipnozy. W owych latach klasyczna medycyna nie potrafiła poradzić sobie z leczeniem ciężkich przypadków histerii, istnienie „męskiej histerii” w ogóle negowano albo w najlepszym razie wyśmiewano jako kuriozum, hipnozę zaś zbywano jako magię i szarlatanerię. U Charcota w Paryżu Freud miał okazję obserwować po raz pierwszy symptomy histerii, które objawiały się w epileptycznych drgawkach całego ciała 1prowadziły poprzez porażenia i zaburzenia wzroku aż do delirium. Mógł też śledzić, jak te straszliwe symptomy choroby ustępują po zastosowaniu hipnozy. Po powrocie z Paryża Freud czynił wszystko, aby leczenie hipnozą rozpowszechnić również w Austrii. W środowisku wiedeńskich lekarzy natrafił jednak na tak silny opór, że nawet tak dobrze do niego uspo­ sobiony nauczyciel Teodor Meynert zaczął się od niego dystansować. Pod koniec pobytu w Paryżu Freud zaproponował ponad wszystko wiel­ bionemu Charcotowi przetłumaczenie na język niemiecki jego Nowych 60

EPIZOD KOKAINOWY FREUDA

wykładów o chorobach systemu nerwowego, w szczególności o histerii. Profesor zaakceptował ten projekt z entuzjazmem, przez co kontakt Freuda z jego mistrzem stał się jeszcze ściślejszy. „Książę nauk” Francji zaprosił kolegę z Wiednia na kilka swoich eleganckich przyjęć; na wy­ rosłym w skromnych warunkach Freudzie wywarły one ogromne wraże­ nie. Charcot imponował mu teraz nie tylko śmiałością poglądów na kwe­ stie hipnozy, histerii i nerwic posttraumatycznych, ale także wielkomieszczaóskim, wręcz pełnym przepychu stylem życia, jaki mógł sobie zapew­ nić lekarz, jeśli sprzyjało mu szczęście. Podczas gdy w Wiedniu Freud musiał „gnieździć się” w warunkach niegodnych człowieka, w Paryżu zajmował „bardzo piękny pokój na parterze” w małym hotelu Royer-Collard, blisko Panteonu, o czym dziś jeszcze przypomina tablica: „Sigmund Freud, Createur de la Psychoanalyse, habita cette maison 1885-1886.” W Interpretacji marzeń sennych napisze potem, że platforma katedry Notre-Dame była w owych miesią­ cach jego ulubionym miejscem pobytu i że „w każde wolne popołudnie zwykł wspinać się na wieże katedry pośród chimer i maszkaronów” . Freud zaczął zajmować się intensywnie hipnozą i jej możliwościami, doskonalił się w tym kierunku, a później, już po otwarciu własnej prak­ tyki, wprowadzał pacjentów w hipnotyczny trans i skłaniał ich do mó­ wienia o przeszłości. Józef Breuer okazał się na tym polu wiernym towa­ rzyszem. Po latach opublikowali wspólnie Studia nad histerią. Godny uwagi jest fakt, że Freud pozostał z Karolem Kollerem — który „wykradł” mu naukowe uznanie jako badacza kokainy — nadal w przyja­ cielskich stosunkach. Dowodzi tego list, jaki Freud wysłał do Kollera po swoim powrocie z Paryża. List ten dokumentuje równocześnie jego podziw dla Charcota: „Miałeś rację sądząc, że Paryż będzie oznaczał dla mnie nowy początek życia. Spotkałem tam nauczyciela odpowiadającego dokładnie moim wyobrażeniom — takiego, jaki powinien być, nauczyłem się obserwacji klinicznej, na ile potrafiłem, i nabyłem mnóstwo rzeczywi­ stej wiedzy.” Karol Koller zdobył po swoich pierwszych publikacjach o odkryciu znieczulenia miejscowego światową sławę — jednak jego osobisty los przybrał raczej tragiczny obrót. Już w rok później musiał z powodu skan­ 61

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

dalu związanego z pojedynkiem opuścić Austrię. Osiadł jako okulista w Nowym Jorku, gdzie zmarł w roku 1944, darzony wielkim szacunkiem i cieszący się sławą powagi naukowej. Do końca jednak nie mógł prze­ boleć, że w takich okolicznościach musiał opuścić swoją ojczyznę. Po kolejnym zagranicznym pobycie naukowym, w Berlinie, Freud jest znowu w Wiedniu, teraz już jako „docent prywatny neuropatologii” . Zalety tego tytułu wyjaśnia Marcie następująco: „Nie wiąże się z tym stała pensja, ale płyną z tego dwojakie korzyści. Po pierwsze, prawo (równocze­ śnie jedyny obowiązek) prowadzenia wykładów, z których, jeśli jest na nich dobra frekwencja, można od biedy żyć. Następnie — zyskuje się wśród lekarzy i publiczności wysoką rangę społeczną i można się raczej spodziewać, że przysporzy to i pacjentów, i lepszych dochodów, krótko mówiąc, łatwo dojść do pewnej sławy. Istnieją też naturalnie docenci, którzy nie mają pacjentów, i cała nasza przyszłość wygląda jednak mimo dobrych wyników moich prac jeszcze dość ponuro.” To, co wyniósł z pobytu w Paryżu, a co było najważniejsze dla jego dalszej drogi życiowej, to wiedza, że obok świadomego istnieje również myślenie nieświadome. Jedno zdanie Jean-Martina Charcota wziął sobie Freud do serca i kierował się nim w całej swej dalszej pracy naukowej: „Największą satysfakcją, jakiej może doznać człowiek, jest, gdy dostrzega on coś Nowego, to znaczy, poznaje, że jest to nowe.” Freud potraktował te słowa bardzo poważnie. I „dostrzegł” w następnych dziesięcioleciach więcej Nowego niż jakikolwiek inny uczony jego czasów.

Generał jako papuga

FREUD, SŁUŻBA WOJSKOWA I MAŁŻEŃSTWO

Freud jako ck Oberarzt w czasie manewrów na Morawach: „Wciąż bawimy się w wojnę” — pisze on do Józefa Breuera — „w Ołomuńcu znośna jest jedynie wiełkomiejska kawiarnia z lodami, prasą i dobrym ciastem.” Późnym latem 1886 roku Freud został — tuż po powrocie z Paryża — powołany na manewry niemieckojęzycznego ck 15 Batalionu Piechoty Landwery w Ołomuńcu. Obsługa — opisywanej przez oficera rezerwy Freuda — kawiarni w Ołomuńcu „cierpi z powodu wojskowych, tak jak wszystko inne. Kiedy dwaj albo trzej generałowie — nic nie poradzę na to, że zawsze przypomi­ nają mi papugi, ale ssaki nie przystrajają się zwykle w tak pstre barwy — otóż kiedy generałowie usiądą razem przy stoliku, nadskakuje im cała chmara kelnerów i poza nimi nie dostrzega nikogo innego. Kiedyś w rozpaczy musiałem uciec się do niebywałej fanfaronady. Złapałem jednego takiego z obsługi za frak i wrzasnąłem: «Panie, ja też mogę jeszcze kiedyś zostać generałem, więc niech mi pan przyniesie szklankę wody.» To poskutkowało.” Manewrom zawdzięczamy nie tylko tę anegdotę, lecz również dość dokładną charakterystykę trzydziestoletniego Freuda. Podczas gdy on o najwyższych rangą wojskowych wyrażał się lekceważąco, nazywając ich papugami, jego przełożeni, tak przez niego ośmieszani, byli wyraźnie zadowoleni z jego osiągnięć. Możemy dowiedzieć się o tym z Dokumentu kwalifikacyjnego ck Oberarzta dr. Zygmunta Freuda. „Znajomość języków, niemiecki w mowie i piśmie doskonale; francuski, angielski dobrze; włoski i hiszpański dość dobrze. W swoim zawodzie 63

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

bardzo zdolny, zna dokładnie przepisy sanitarne, zna się na opiece medycznej; cieszy się wielkim szacunkiem w wojsku i w cywilu. Człowiek o nieskazitelnym, mocnym charakterze; pogodny. Niezwykle obowiąz­ kowy, utrzymuje porządek, w służbie niezawodny. Posiada przepisowy mundur i materiały opatrunkowe. U wroga: nie służył. Wobec przełożo­ nych: posłuszny i szczery, przy tym skromny; wobec równych stopniem: uprzejmy; wobec podwładnych: życzliwy, wywiera dobry wpływ; wobec chorych: bardzo troskliwy i ludzki. Dobre formy towarzyskie. Warunki zdrowotne: słabowity, lecz zupełnie zdrowy, zdolny do służby wojskowej.” Po manewrach w Ołomuńcu Oberarzt Freud awansował jeszcze na lekarza pułkowego, jednak wkrótce potem wystąpił na własne żądanie ze służby rezerwowej w cesarsko-królewskiej armii. Wydaje się, że Freud wyjawił jakąś część własnej nieświadomości, gdy 20 lat później w swej pracy Dowcip i jego stosunek do nieświadomości podaje następującą żydowską anegdotę: Icek został powołany do artylerii. Jest wyraźnie inteligentnym chłopcem, ale krnąbrnym i nie wykazującym zainteresowa­ nia służbą wojskową. Jeden z jego przełożonych, przychylnie do niego usposobiony, bierze go na bok i mówi: „Icek, ty się do nas nie nadajesz. Dam ci radę: Kup sobie armatę i uniezależnij się.” Dochodzi tu do głosu całkowicie nieżołnierska natura Freuda, gdy żartobliwie łączy on mundur wojskowy ze zmysłem handlowym, jakby w wojsku działo się tak samo jak w interesach. W tym samym roku młody neurolog otwiera w centrum Wiednia swoją pierwszą praktykę prywatną, co ogłasza w „Neue Freie Presse” w nume­ rze z dnia 25 kwietnia 1886 roku, nie zapominając podać informacji 0 swoim stażu zagranicznym: „Dr Zygmunt Freud, docent neuropatologii na Uniwersytecie Wiedeńskim, po powrocie z sześciomiesięcznego pobytu w Paryżu (...) ordynuje teraz przy RathausstraBe 7.” Przyjacielowi Karolowi Kollerowi donosi w liście: „Wynajęty pokój 1służba oraz szybko topniejący, niewielki zapas gotówki. Jednak wiedzie mi się nadspodziewanie dobrze. Na ile przyczyniły się do tego pomoc Breuera, nazwisko Charcota i może samo przez się zrozumiały napływ ludzi ciekawych nowości, tego nie chcę analizować; zainkasowałem w cią64

1. Z y g m u n t F r e u d , je d e n z n a jw y b itn ie jsz y c h ludzi X X w ie k u , p ro w a d z ił w ra z z ż o n ą i sze­ ścio rg iem d zieci n iez w y k le s k ro m n e życie. O p ró c z p o d ró ż y z a g ra n ic z n y c h o so b is ty „ lu k s u s ” sta n o w iło 20 c y g a r d z ie n n ie . „ Z d ję c ie z c y g a re m ” w y k o n a ł je g o zięć M a k s H a lb e r s ta d t.

2. N a p ierw szy m p ię trz e teg o d o m u w m a ły m m ia s te c z k u F re ib e rg Z y g m u n t F r e u d p rz y sz e d ł n a św ia t. W s u te re n ie z n a jd o w a ł się w a r s z ta t ś lu sa rsk i g o s p o d a r z a Z a jic a , k tó re g o ż o n a by ła p ia s tu n k ą Z y g m u n ta . Jej a re s z to w a n ie s ta n o w iło p ierw sze n iezw y k łe p rz eż y cie Z y g m u n ta . U lic a , p rz y k tó re j sp ę d z ił o n trz y p ierw sze la ta sw eg o ży cia, n a z w a n a je s t o b e c n ie je g o im ie n ie m .

3. Z y g m u n t ze sw y m o jce m , p o c h o d z ą c y m z G a lic ji ż y d o w sk im h a n d la rz e m w e łn ą, k tó r y o sied lił się n a M o ra w a c h , a p ó ź n ie j w W ie d n iu . J a k u b F re u d m ia ł 41 la t i b y ł p o ra z trze ci ż o n a ty , g d y je g o sy n Z y g m u n t p rz y sze d ł n a św iat. O b ie p o p rz e d n ie ż o n y z m a rły m ło d o . Ś m ierć o jca o k re ślił F re u d p ó ź n ie j j a k o „ n a jd o n io ś le js z e p rzeży cie, d e c y d u ją c ą s tr a tę w ży ciu m ę ż cz y z n y ” .

4. A m a lia F r e u d ze sw y m szes­ n a s to le tn im sy n e m Z y g m u n ­ te m , k tó r y p o te m p o w ie d z ia ł k iedyś: „ Je śli b y ło się n ie k w e ­ s tio n o w a n y m u lu b ie ń c e m m a t ­ k i, z a c h o w u je się n a c a łe życie o w o p o c z u c ie z d o b y w c y , o w ą p e w n o ść , że o sią g n ie się s u k ­ ces, k tó r a n ie r z a d k o is to tn ie te n su k c e s s p r o w a d z a .”

5. Z a s p ra w ą F r e u d a te n d o m p rz y w ie d eń sk ie j B e rg g asse s ta ł się sław n y n a c ały św ia t. O d 1891 d o 1938 r o k u tu ta j F re u d p ra c o w a ł i p rz y jm o w a ł p a c je n ­ tó w .

6. C h o r y p o w in ie n „leżeć n a k o z e tc e ” , p o d ­ c za s g d y p s y c h o a n a lity k „ z a jm u je m iejsce z a n im ta k , a b y p a c je n t go n ie w id z ia ł” : S ła w n a k o z e tk a F r e u d a p rz y B erg g asse.

7.

D rzw i w ejścio w e w r o k u 1938.

8. „ M o ja d r o g a , n a ju k o c h a ń s z a d z ie w c zy ­ n o ” , pisze F re u d d o M a rty B ern ay s, sw ojej n a rz e c z o n e j, a p ó ź n ie j żo n y . C z te ry d łu g ie la ta m u s ia ł c z e k a ć n a m a łż e ń stw o i z a ło ż e n ie w s p ó ln e g o d o m u . Ich z w iązek b y ł n iez w y k le h a rm o n ijn y M a r ta o b d a r z y ła Z y g m u n ta F r e u d a sz e ścio rg iem dzieci.

9. je s t p o tw o r n ie b rz y d k ie , ssie o d p ie rw ­ szej c h w ili sw o ją p r a w ą rą c z k ę , w y d a je się p o ­ z a ty m b a r d z o ła g o d n e ” , d o n o s ił Z y g m u n t F r e u d w r o k u 1887 teścio w ej, b e z p o ś re d n io p o n a r o d z in a c h sw eg o n a js ta rs z e g o d z ie c k a , c ó r ­ k i M a ty ld y . W su m ie u ro d z iło m u się trz e c h s y n ó w i trz y c ó rk i, „ trz y i trz y to m o ja d u m a i m o je b o g a c tw o ” , stw ie rd ził. D o p rz y ja c ie la W ilh e lm a F lieB a n a p is a ł k ied y ś, że „ b ą k i c z u ­ j ą się d o b r z e ” ; sy n o w ie F r e u d a O liw e r, J e a n - M a r tin , E rn e s t n a p o c z ą tk u n a sz e g o stu le c ia (1 0 ) . M a r t a F r e u d z d w u le tn ią c ó re c z k ą Z o fią

( 11) .

FREUD, SŁUŻBA WOJSKOWA I MAŁŻEŃSTWO

gu trzech i pół miesiąca 1100 guldenów* i powiedziałem sobie, że mogę się ożenić, jeśli praktyka będzie rozwijała się stopniowo w taki sposób.” Po czteroletnim okresie oczekiwania, który parze narzeczonych wyda­ wał się o wiele dłuższy, teraz wreszcie nadeszła ta chwila: Marta Bemays i Zygmunt Freud wstąpili w związek małżeński. Matka Marty dała swoje przyzwolenie i Freud mógł wreszcie urzeczywistnić to, co przed swoim wyjazdem do Francji zapowiadał pełen radosnej nadziei: „Księżniczko, moja księżniczko, jakie to wspaniałe... Pojadę do Paryża i zostanę wielkim uczonym. Wrócę do Wiednia otoczony nimbem wielkiej sławy. Potem po­ bierzemy się szybko i będę leczył wszystkich nieuleczalnie chorych ner­ wowo. Ty zadbasz o moje zdrowie, a ja będę cię całował, aż staniesz się silna, pogodna i szczęśliwa — i będziemy żyli długo i szczęśliwie” — koń­ czy to pisemne przyrzeczenie małżeństwa. Ślub odbył się — bynajmniej nie ku radości Freuda — zarówno według obrządku żydowskiego, jak i w urzędzie stanu cywilnego. Ślub cywilny zawarto w Ratuszu w Wandsbek 13 września 1886 roku, a zawiadomienia o ślubie rozesłano w dzień później. Marta i Zygmunt spędzili swój miodowy miesiąc nad Bałtykiem, po czym wrócili do Wiednia. Wkrótce po powrocie Freud zrezygnował z gabinetu i mieszkania przy RathausstraBe — czynsz w wysokości 80 guldenów** miesięcznie wydawał mu się zbyt wielką sumą — i przeprowadził się ze swą młodą żoną na nie mniej elegancki Schottenring. Przychylna mu teraz teściowa udzieliła swej pomocy przy zakładaniu gospodarstwa domowego i gabinetu o tyle, że dała córce dość okazały posag. Freud sądził nadto, że jako docent będzie mógł wkrótce liczyć na przypływ zamożnych prywatnych pacjentów. Inwestycje zmusiły go naturalnie do zaciągnięcia poważnych długów — co przy zakładaniu prywatnej praktyki lekarskiej było powszechnie przyjęte. Nowy gabinet lekarski Freuda znajdował się w historycznym miejscu. Pięć lat wcześniej monarchią wstrząsnęła brzemienna w skutki katastrofa: * Odpowiada to wg Centralnego Urzędu Statystycznego Wiednia w roku 1989 kwocie 110000 szylingów. ** Odpowiada to sumie 8000 szylingów.

65

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

8 grudnia 1881 roku pożar wiedeńskiego Ringtheater w trakcie przed­ stawienia opery Offenbacha Opowieści Hoffmanna pozbawił życia 386 osób. Przez wzgląd na tę tragedię zrezygnowano z odbudowy Opery Komicz­ nej przy Schottenring, i tak sławny budowniczy Fryderyk von Schmidt — twórca wiedeńskiego ratusza — wzniósł w tym właśnie miejscu Kaiserli­ ches Stiftungshaus, nazywany przez wiedeńczyków Sühnhaus — Domem Pokuty. Pierwszego października 1886 roku Freud podał do wiadomości, że otworzył swój nowy gabinet „w najpiękniejszym domu Wiednia”, jak z dumą mówił. Do jego czteropokojowego mieszkania i gabinetu prowa­ dziło wejście od strony Maria-Theresien-Straße 8, znajdujące się na tyłach tej przypominającej pałac kamienicy. Wprawdzie pacjenci nie pojawiali się jeszcze tak licznie, jak się tego spodziewał, lecz na razie nie miał on przecież chorym nerwowo niczego innego do zaoferowania niż inni lekarze: kąpiele, dietę, ełektroterapię. A wyniki leczenia nie różniły się od tych, jakie osiągali jego koledzy. Gdy tylko stało się to dla niego jasne, „odstawił na bok aparat elektryczny” . W Wizerunku własnym cytuje on lekarza Paula Móbiusa, który „wypowie­ dział zbawcze słowa, że rezultaty leczenia nerwowo chorych za pomocą prądu elektrycznego są — jeśli się w ogóle pojawiają — wynikiem lekar­ skiej sugestii”. Poszukując nieustannie nowych metod leczenia pacjentów histerycz­ nych, Freud skłaniał się wciąż ku hipnozie i próbował swoich sił w jej praktycznym zastosowaniu. Podczas gdy Charcot zajmował się tym zja­ wiskiem raczej teoretycznie, w kręgach lekarskich szeptano sobie na ucho, że lekarze Bemheim i Liebeault z Nancy osiągnęli już, właśnie dzięki tej metodzie, pozytywne wyniki w leczeniu swych pacjentów. Freud przetłumaczył na język niemiecki pracę Hipolita Bernheima o hipnozie i wyjechał po raz drugi do Francji — tym razem, aby nauczyć się stosowania techniki hipnozy w praktyce. Kilka tygodni spędził w tak zwanej Szkole w Nancy i tam też odebrał „najsilniejsze wrażenia co do możliwości potężnych procesów psychicznych, które pozostawały ukryte przed świadomością człowieka” . Freud opisuje jeden z pierwszych rezultatów, jaki osiągnął w swojej praktyce lekarskiej stosując metodę sugestii hipnotycznej, jako Przypadek 66

FREUD, SŁUŻBA WOJSKOWA I MAŁŻEŃSTWO

wyleczenia metodą hipnozy. Pewna młoda kobieta została skierowana do Freuda z polecenia dr. Breuera tuż po urodzeniu drugiego dziecka. Freud znał przypadkowo tę pacjentkę od czasu swego dzieciństwa: „za sprawą swej dzielności, spokojnej rozwagi i naturalności nie miała ona u nikogo, nawet u lekarza domowego, opinii osoby nerwowej” . Już gdy urodziła pierwsze dziecko, nie mogła go karmić. „Mleko wydzielało się skąpo, ssanie wywoływało bóle, nie miała apetytu, odczuwała niechęć do przyj­ mowania pokarmów, noce miała nerwowe i bezsenne; aby dłużej nie na­ rażać matki i dziecka, próby karmienia po dwóch tygodniach przerwano, a do dziecka przyjęto mamkę.” W trzy lata później, po urodzeniu drugiego dziecka, pojawiły się u tej szczęśliwej w małżeństwie kobiety te same symptomy, tyle że w jeszcze dotkliwszej postaci. Młoda matka dostawała torsji, gdy tylko coś zjadła, popadała w zdenerwowanie już w chwili, gdy jedzenie pojawiało się przy jej łóżku, w ogóle nie spała. W tej sytuacji wezwano Freuda. „Zastałem ją z wypiekami na twarzy, leżącą w łóżku, wściekłą, że nie jest zdolna do karmienia dziecka; przy każdej następnej próbie owa niezdolność wzma­ gała się, mimo że przecież kobieta ze wszystkich sił starała się ją prze­ zwyciężyć. Aby uniknąć wymiotów, w ciągu całego dnia w ogóle nic nie jadła. Nie witała mnie jako mile widzianego gościa, lecz przyjęła z jawną niechęcią i nie mogłem liczyć na zbyt wiele zaufania. Natychmiast spró­ bowałem zastosować hipnozę. Utkwiłem w chorej wzrok, stale wmawiając jej symptomy snu. Po trzech minutach leżała ze spokojnym wyrazem twarzy osoby głęboko śpiącej. Posłużyłem się sugestią, aby rozwiać wszy­ stkie jej obawy i zaprzeczyć odczuciom, na których obawy te się opierały. «Proszę się nie lękać, pani sama wspaniale wykarmi dziecko, i zobaczy pani, jak będzie się doskonale rozwijać. Pani żołądek jest zupełnie zdrowy. Ma pani świetny apetyt, już marzy pani, żeby coś zjeść.»” Jeszcze tego samego dnia nastąpiła — na skutek „wyobrażenia kontra­ stowego” , jak Freud określił później tę metodę leczenia — chwilowa poprawa, lecz wkrótce pacjentka znowu odmówiła przyjmowania poży­ wienia. „Gdy więc zastosowałem hipnozę po raz drugi, byłem energicz­ niejszy i bardziej sugestywny. Chora w pięć minut po moim odejściu zaczęła z oburzeniem łajać domowników: gdzież to podziało się jedzenie, czy mają zamiar ją zagłodzić, jak ma karmić dziecko, skoro nie dostaje nic

67

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

do jedzenia itp. Kiedy przyszedłem trzeciego wieczora, położnica nie zgo­ dziła się na dalsze leczenie. Nic jej już nie dolega, ma wspaniały apetyt i obfitość mleka dla dziecka, przystawianie niemowlęcia do piersi nie sprawia jej najmniejszych trudności itp. Mąż był niezwykle zdziwiony, że wczoraj wieczór wkrótce po moim wyjściu natarczywie żądała jedzenia i czyniła swojej matce wymówki w sposób, jaki nigdy nie był w jej zwy­ czaju. Odtąd jednak wszystko jest w porządku.” Kobieta karmiła swoje dziecko przez osiem miesięcy, lecz gdy urodziła po raz trzeci, Freud został wezwany ponownie. „Zastałem tę kobietę w tym samym stanie, co w zeszłym roku, i wprost rozgoryczoną na siebie, że własną wolą nie potrafi przemóc niechęci do jedzenia i zwalczyć innych symptomów. Hipnoza zastosowana pierwszego wieczora miała tylko taki skutek, że chora poczuła się jeszcze gorzej. Po drugim seansie hi­ pnozy wszystkie objawy ustąpiły całkowicie, tak że trzeci seans nie był już potrzebny. Kobieta wykarmiła także i to dziecko (które ma te•raz półtora roku) bez żadnych dolegliwości i cieszy się doskonałym zdrowiem.” W nowej praktyce Freuda pacjentka, którą wyleczył, zanim poznał tkwiące w nieświadomości (podświadomości) przyczyny takich i podob­ nych objawów, zaliczała się na razie do przypadków wyjątkowych. Po początkowym ożywieniu w poczekalni urządzonej z wielką pieczołowito­ ścią przez Martę panowała przeważnie dojmująca pustka. Wtedy to nad­ szedł czas na stworzenie własnej rodziny. Między rokiem 1887 a 1895, w ciągu ośmiu lat zatem, Marta wydała na świat sześcioro dzieci. Pierwsza trójka urodziła się tutaj, przy Maria-Theresien-StraBe. Małżeństwo Freuda okazało się wyjątkowo harmonijne. Po ślubie Marta i Zygmunt żartowali wspólnie, że muszą przygotować się na „woj­ nę trzydziestoletnią”, jednak z okresu ich małżeństwa, trwającego faktycz­ nie 53 lata, znany jest tylko jeden „poważny spór” : dotyczył on problemu, czy prawdziwki powinno gotować się z trzonkiem czy bez.

W roku 1886 umiera Ignacy Schónberg, jeden z najbliższych przyjaciół Zygmunta Freuda i równocześnie narzeczony jego szwagierki: trzydzie­ stoletni badacz sanskrytu zakochał się w Minnie Bemays, młodszej sio­ 68

FREUD, SŁUŻBA WOJSKOWA I MAŁŻEŃSTWO

strze Marty, i pragnął ją poślubić. Gdy jednak zachorował na gruźlicę, a jego stan określono jako beznadziejny, unieważnił zaręczyny, aby uko­ chaną dziewczynę „zwolnić” z danego słowa. Minna Bemays pozostała przez całe życie niezamężna i mieszkała odtąd w domu Zygmunta i Marty Freudów. Brat Marty, Eli, poślubił najstarszą siostrę Zygmunta, Annę, przez co jeszcze bardziej zacieśniły się więzy pokrewieństwa między ro­ dzinami Freudów i Bemaysów. Jeszcze zanim zmarł przyjaciel Schönberg, Freud przeżył boleśnie inne „spotkanie ze śmiercią” . Jego trzydziestodwuletni kolega dr Natan Weiß, docent w Klinice Neurologicznej, popełnił samobójstwo. We wrześniu 1883 roku, gdy Marta przebywała jeszcze w Wandsbek, Freud opisał, jak doszło do tej tragedii. Szczegółowy list do narzeczonej jest interesującym studium, wczesnym „orzeczeniem psychiatrycznym”, jakie wyszło spod pióra Freuda. „Trzynastego, o drugiej po południu, dr Weiß powiesił się w łaźni przy Landstraße” — tak zaczyna się ta relacja. „Nie minął jeszcze miesiąc, od kiedy się ożenił, dziesięć dni temu wrócił z podróży poślubnej.” Żaden z kolegów nie mógł pojąć, jak do tego doszło, że zdolny lekarz, „który był na najlepszej drodze, żeby osiągnąć wszystko, do czego dążył”, rozstał się z życiem w tak tragiczny sposób. Freud sądził, że właśnie u niego rozpoznał „wspaniałą, pierwotną radość życia”. W dalszej części relacji Freud nawiązuje — miało stać się to później istotą jego teorii — do okresu dzieciństwa, opisuje na wielu stronach drogę życiową syna z biednej wielodzietnej rodziny, której ojcem był rabin i profesor religii, „ale przy tym człowiek całkowicie nieczuły, zły, brutalny” . Wydawało się, że Natan Weiß ma przed sobą błyskotliwą karierę, kie­ rował już jednym z oddziałów Kliniki Neurologicznej i osiągnął również w życiu prywatnym to, czego od dawna pragnął. Freud przypominał sobie .jeszcze wyraźnie ten dzień przed trzema laty, gdy Natan powiedział mi: «Dziś była u mnie pewna kobieta, aby się leczyć, ze swymi dwiema córkami. Tacy czarujący ludzie, gdybym miał pieniądze, ze starszą na­ tychmiast bym się ożenił.»” Przez trzy lata starał się on o tę dziewczynę i przez trzy lata był od­ trącany. Jednak po trzech latach osiągnął swój cel. Poślubił kobietę, którą prześladował swoją miłością. A w niewiele dni później odebrał sobie życie. 69

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Dla Freuda nie ulegało wątpliwości, że samobójstwo WeiBa miało zwią­ zek ze ślubem, przecież nie tak dawno temu zwierzył się on przyjacielowi, że „doszło do sprzeczek — powód pominął milczeniem —- i dziewczyna jest teraz melancholijna, płacze, nic nie mówi, widywanie go nie sprawia jej radości. Wyszło też na jaw, że obie siostry są histeryczne. Starałem się go pocieszyć mówiąc, że dziewczyna, zapewne delikatna i sumienna, miarkuje, iż jej uczucia nie są wystarczająco silne jak na bliski termin ślubu.” Termin zawarcia małżeństwa został na krótko przesunięty, dziewczyna udała się w podróż. Freud naradzał się z Breuerem, a ten powiedział: „może zdarzyć się największe nieszczęście, jeśli dziewczyna w taki sposób decyduje się na małżeństwo.” Freud próbował uświadomić WeiBowi, że narzeczona go nie kocha, lecz „on nie tolerował myśli, że jakaś dziew­ czyna mogłaby go odrzucić, poświęcił bezwzględnie wszystko temu jed­ nemu celowi nie po to, aby ponieść porażkę przed światem” . Nad otwar­ tym grobem Natana rabin „potężnym głosem fanatyka, z żarem zaciętego, bezlitosnego Żyda” oskarżał żonę i jej rodzinę: „Jeśli znajduje się trupa i nie wiadomo z czyjej ręki stracił życie, wtedy należy przyjrzeć się naj­ bliższym — to oni są mordercami.” Freud i inni żydowscy przyjaciele „osłupieli z oburzenia i wstydu wobec obecnych wśród nich chrześcijan. Było to tak, jakbyśmy dali im prawo sądzić, że czcimy Boga zemsty, nie miłości.” Również niektóre gazety „rozdzieliły” winę za „przypadek dr. WeiBa”, którego samobójstwo wy­ wołało w Wiedniu wielką sensację. Freud mało zważał na takie posądze­ nia, „świat jest gotowy głosić najohydniejsze oskarżenia pod adresem tej nieszczęśliwej kobiety. Ja w to nie wierzę. Uważam, że było to zrozumienie bolesnego niepowodzenia, wściekłość odrzuconej namiętności, do tego niemożność przyznania się przed światem do porażki. Wszystko to mogło doprowadzić do rozpaczy tego niezmiernie próżnego człowieka, skłonne­ go do poddawania się silnym emocjom, gdy wreszcie po licznych scenach uświadomił sobie swoją sytuację. Umarł na sumę cech swego charakteru, swą chorobliwie złą miłość własną, jak też na swoje ambicje, skierowane ku czemuś szlachetniejszemu.” W wiele lat później Freud miał wypowiedzieć się ogólnie na temat sa­ mobójstwa: „być może nikt nie znajduje energii psychicznej, aby siebie 70

FREUD, SŁUŻBA WOJSKOWA I MAŁŻEŃSTWO

uśmiercić, jeśli równocześnie nie uśmierca przy tym obiektu, z którym się identyfikował.” Na razie Freud publikował jeszcze niewiele, aby „odnaleźć się w nowym zawodzie i zabezpieczyć swój byt materialny, jak też swojej szybko po­ większającej się rodziny” . Prawie równocześnie z otwarciem własnej prak­ tyki w Sühnhaus zaczął pracę w Instytucie Kassowitza, szpitalu dzie­ cięcym założonym w 1788 roku przez cesarza Józefa II z powodu nie­ zwykle wysokiej umieralności niemowląt. Był to pierwszy na świecie za­ kład tego typu. Dzieci z biednych rodzin leczono tu, w domu przy Steindlgasse nr 2 w śródmieściu Wiednia, za darmo i zaopatrywano w leki. Freud miał zaszczytny dla młodego lekarza tytuł Kierownika Oddziału Neurologicznego, ale i tym razem skończyło się na zaszczycie. Bowiem z posadą tą znów nie łączyło się żadne wynagrodzenie, za sprawą osobli­ wego uzasadnienia namiestnictwa Dolnej Austrii: działalność ta „podnosi prestiż lekarza, a przez to wpływa na rozwijanie się prywatnej praktyki” . W istocie Freud czuł się właściwie zmuszony do przyjęcia oferty swego przełożonego, profesora Maksa Kassowitza, aby objąć oddział neurologii dziecięcej. Skąd miałby w przeciwnym razie czerpać „materiał chorobo­ wy”, skoro zrezygnował z pracy w Allgemeines Krankenhaus, a jako do­ cent prywatny był zobowiązany do prowadzenia na uniwersytecie „ćwi­ czeń praktycznych i demonstracji” . Nie tylko Freud, lecz wszyscy lekarze ze szpitala dziecięcego — łącznie z samym profesorem Kassowitzem — pracowali bez honorarium. Freudo­ wi przyniosła ta posada kolejne rozczarowanie, które przyczyniło się do dalszego ograniczenia jego kariery naukowej. W roku 1886 wraz z dwoma innymi kolegami złożył w Ministerstwie Oświaty pisemną prośbę o ze­ zwolenie na prowadzenie wykładów w salach Instytutu. Prośba została odrzucona, ponieważ w społeczeństwie mogłoby to wywołać wrażenie, że finansowana z prywatnych darów pieniężnych klinika jest „taka sama lub podobna do ck klinik uniwersyteckich” . W konsekwencji — czytamy da­ lej — do innych klinik napływałoby znacznie mniej pacjentów, bowiem „ten Instytut może pozwolić sobie na wydawanie leków za darmo” . Istnienie Instytutu Kassowitza, służącego za wzór na polu świadczeń społecznych, miało więc być, innymi słowy, trzymane w możliwie jak naj­

71

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

większej tajemnicy, aby nie wyrządzać szkody „konkurencyjnym ambu­ latoriom” . Po tej biurokratycznej decyzji Freud, który w klinice dziecięcej prze­ pracował bezpłatnie ogółem jedenaście lat, sukcesywnie zredukował swoją działalność pedagogiczną na uniwersytecie, aby poświęcić się w większym stopniu swej powoli, lecz wciąż rozszerzającej się praktyce prywatnej. W każdym razie owe szykany władz wobec Instytutu Kassowitza kojarzą się w fatalny sposób z napisaną przez Schnitzlera w wiele lat później sztuką teatralną Profesor Bernhardi. W wyniku pracy w Instytucie Ka­ ssowitza Freud opublikował kilka doniosłych rozpraw z dziedziny neuro­ logii dziecięcej. To bogate w tradycje, najstarsze ambulatorium dziecięce na świecie, zostało zresztą w roku 1938, w stopięćdziesiątą rocznicę swego powstania, zamknięte przez narodowych socjalistów, jako że w Instytucie pracowali przez cały czas jego istnienia niemal wyłącznie lekarze żydowscy. W związku z badaniami nad kokainą Freud zrobił już raz w kręgu wie­ deńskich lekarzy „nieprzyjemne wrażenie” i to samo powtórzyło się po jego powrocie z Paryża, kiedy to zaczął bronić teorii wielbionego przez siebie profesora Charcota: Zapowiedziany na 15 października 1886 roku w Cesarskim Towarzyst­ wie Lekarskim w gmachu Akademii Nauk wykład prywatnego docenta, dr. Zygmunta Freuda, nosił tytuł: „Histeria” . Audytorium składało się — jak w każdy piątkowy wieczór — z wielce poważanych lekarzy, głównie skrajnie konserwatywnych profesorów, którzy do technicznych albo me­ dycznych nowości z zasady odnosili się sceptycznie, doniesienia o rzeko­ mych sukcesach zaś, do tego jeszcze osiągniętych za granicą, uważali w ogóle za podejrzane. Ponadto ich pycha stanowa sprawiała, że młodzi lekarze prawie wcale nie mogli być „traktowani serio”. „Bogami w bieli” byli wiedeńscy lekarze tylko w ciągu dnia, wieczorem występowali w czar­ nych frakach albo w szarych surdutach; tak było również na pierwszym wykładzie Freuda. Po paru słowach wstępnych na temat swego pobytu w Paryżu Freud opowiedział w większości znacznie starszym kolegom o pewnym młodym mężczyźnie, który został przywieziony do Salpêtrière z porażeniem ręki 72

FREUD, SŁUŻBA WOJSKOWA I MAŁŻEŃSTWO

i szeregiem objawów histerycznych, będących następstwem wypadku przy pracy. Na podstawie tego przypadku Freud skomentował sporną teorię Charcota, według której histeria może być następstwem urazu powypad­ kowego i wystąpić tak u mężczyzny, jak u kobiety. „Zasługą Charcota jest — mówił Freud — wykazanie, że histeryczni pacjenci nie są symulantami, że histeria nie jest wynikiem zaburzeń w funkcjonowaniu narządów płcio­ wych i że męska histeria zdarza się częściej, niż się to u nas, w Austrii, powszechnie przyjmuje.” Głos zaczęły zabierać wytrącone z równowagi autorytety wiedeńskiego świata lekarskiego. Neurolog profesor Rosenthał orzekł, że zjawisko to nie jest nowe, on sam już przed kilku laty opisał symptomy męskiej histerii, były to jednak przypadki sporadyczne, kobiety cierpią na histerię dwadzieścia razy częściej niż mężczyźni. Przewodniczący, profesor Bamberger, nie mógł „pomimo wielkiego szacunku dla Charcota i wielkiego zainteresowania tematem znaleźć w wykładzie dr. Freuda niczego nowego. Że męska histeria się zdarza — to już wiadomo; czymś nowym jest, że może wywołać ją uraz, ale nie wydaje mi się to całkiem przekonywające, przypadek, który przy­ toczył dr Freud, wskazuje przecież na predyspozycje dziedziczne.” Te zarzuty były jeszcze stosunkowo łagodne, większość profesorów bo­ wiem w ogóle kategorycznie odrzuciła teorię, że mężczyzna może cierpieć na stany histeryczne. Urażeni szefowie kliniki przypomnieli Freudowi litościwie o tym, że termin „histeria” wywodzi się z greckiego słowa określającego macicę i dlatego absurdem byłoby twierdzić, że schorzenie to występuje u mężczyzn. Okoliczności, w jakich ledwie trzydziestoletni docent Freud przyjął zaszczytne zaproszenie Towarzystwa, nie były i tak zbyt sprzyjające, a jeszcze na dodatek ów nowicjusz był na tyle naiwny, by sądzić, że może wykroczyć przeciwko twardym regułom dostojnego stanu lekarskiego. Podczas gdy na tradycyjne spotkania w piątkowe wieczory dopuszczano wyłącznie referaty traktujące o zupełnie nowych wynikach badań naukowych, Freud — świadomie czy też nie — przeciwstawił się tej regule i omówił temat, który przynajmniej częściowo był już przedsta­ wiany przed nim. Ogólnie rzecz ujmując, Freud spotkał się, jak miał później odnotować, „ze złym przyjęciem. Kompetentne osoby, takie jak przewodniczący, internista Bamberger, uznały to, co opowiedziałem, za niewiarygodne.” 73

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Nauczyciel Meynert wezwał tymczasem Freuda, aby tego rodzaju przy­ padek, jaki widział w Paryżu, znalazł w Wiedniu i przedstawił Towarzy­ stwu Lekarskiemu. „Próbowałem to uczynić, ale prymariusze, gdy na ich oddziałach znajdowałem takie przypadki, nie pozwalali mi ich obserwo­ wać ani też zająć się nimi. Jeden z nich, pewien stary chirurg, odmowę wyraził bezpośrednio w okrzyku: «Ależ panie kolego, jak pan może pleść takie głupstwa... Jak mężczyzna może być histeryczny.» Na próżno tłu­ maczyłem, że chodzi mi tylko o możność obserwacji tego przypadku cho­ robowego, a nie o potwierdzenie mojej diagnozy.” Po dłuższych, wręcz detektywistycznych poszukiwaniach Freud znalazł wreszcie — poza szpitalem — przypadek „histerycznego mężczyzny” i w pięć tygodni później, 26 listopada 1886 roku, przedstawił go Towarzy­ stwu Lekarskiemu. „Panowie! (...) Chory, którego tu widzicie, to dwudziestodziewięcioletni cyzeler, August P.; inteligentny mężczyzna, który w nadziei na rychłe wyzdrowienie chętnie poddał się moim badaniom.” Freud zaczął przedstawiać złe stosunki rodzinne pacjenta, który wyra­ stał jako jeden z sześciu synów — niektórzy z nich już nie żyli, inni prowadzili „nieustabilizowany tryb życia”. August P. uległ „w ósmym roku życia nieszczęśliwemu wypadkowi — potrącił go wóz na ulicy”, pacjent doznał wówczas ciężkiego uszkodzenia błony bębenkowej. Poza tym rozwijał się normalnie. „Skończył normalną szkołę, wstąpił po śmier­ ci rodziców jako terminator do cyzelera, a o jego charakterze pozytywnie świadczy fakt, że jako czeladnik pozostał przez dziesięć lat u tego samego majstra.” Niebawem przeszedł Freud do omówienia przypuszczalnej przyczyny histerii: „Jego obecna choroba zaczęła się mniej więcej trzy lata temu. Pokłócił się wówczas ze swym bratem łajdakiem, -który odmówił mu zwrotu pożyczonych pieniędzy; brat zagroził mu, że go zabije, i rzucił się na niego z nożem. Chory przeraził się nieopisanie, poczuł taki szum w głowie, jakby miała mu za chwilę pęknąć. Ruszył do domu, nie pa­ miętał, w jaki sposób udało mu się do niego dotrzeć, potem upadł nie­ przytomny na progu mieszkania. Z relacji wiadomo, że przez dwie go­ dziny miał niezwykle silne drgawki i mówił przy tym o awanturze z bra­ tem. Gdy wrócił do przytomności, czuł się bardzo osłabiony.” Przez następnych sześć tygodni August P. cierpiał na silne bóle głowy 74

FREUD, SŁUŻBA WOJSKOWA I MAŁŻEŃSTWO

i łatwo męczył się przy pracy. Potem stan jego powrócił do normy, lecz na krótko przed przedstawieniem go przez Freuda Towarzystwu Lekarskie­ mu przeżył kolejny wstrząs: „Jakaś kobieta oskarżyła chorego o kradzież, dostał silnych palpitacji serca, przez blisko dwa tygodnie był tak przy­ gnębiony, że myślał o samobójstwie, sądził, że doznał porażenia lewej połowy ciała, cierpiał na osłabienie wzroku i często widział wszystko w szarych barwach; sen zakłócały mu budzące grozę wizje i marzenia senne, w czasie których miał wrażenie, że spada z wielkiej wysokości.” Z powodu tych objawów pacjent musiał zrezygnować z pracy. „Proszę teraz obserwować tego nieco bladego, o niezbyt mocnej po­ sturze pacjenta” — wezwał Freud swych słuchaczy. „Mogę, jak panowie widzą, wbić mu igłę w fałd skóry, a on na to nie reaguje. Zawiązuję mu oczy i pytam, co zrobiłem z jego lewą ręką. On tego nie wie.” Freud zwrócił jeszcze uwagę na to, że August P. cierpi również na lekkie za­ burzenia czynności ruchowych, jednakże badania lekarskie nie wykazały żadnych istotnych uszkodzeń organicznych. W tym przypadku Freudowi udało się nie poprzez hipnozę, lecz dzięki elektroterapii „w krótkim czasie przywrócić choremu normalną wrażliwość” . Później Freud tak pisał o „sukcesie” swego drugiego wykładu w Towa­ rzystwie Lekarskim: „Tym razem słuchacze bili mi brawo, potem jednak nikt się już mną nie interesował. Niezachwiane pozostało wrażenie, że nowiny, jakie przekazałem, nie znalazły uznania wielkich autorytetów. Ponieważ podjąłem temat męskiej histerii i porażeń histerycznych wywo­ łanych przez sugestię, zostałem zepchnięty do opozycji. Wkrótce zamknię­ to przede mną laboratorium anatomii mózgu i przez cały semestr nie miałem gdzie prowadzić wykładów. Tak więc wycofałem się z życia aka­ demickiego i wszelkich stowarzyszeń.” Nie kto inny jak Artur Schnitzler — wówczas oczywiście nieznany jeszcze dwudziestopięcioletni sekundariusz w poliklinice, zamieścił zaraz w „Wiener Medizinische Presse” dokładne sprawozdanie, w którym zre­ lacjonował pierwszy wykład Freuda, jak również krytyczne głosy świata lekarskiego. W następnym roku napisał Schnitzler dla „Internationale Klinische Rundschau” pochwalną recenzję o tłumaczonej przez Freuda książce Charcota: „Dr Freud przełożył tę książkę w tak doskonały spo­ 75

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

sób, iż czytając ją, w ogóle zapomina się, że to przekład: wprowadził do niemieckiej literatury dzieło, które niezwykle ją wzbogaca. Zasłużył więc sobie na wdzięczność niemieckich lekarzy i w równym stopniu na uznanie krytyki.” Nazwisko Freuda stawało się w Wiedniu znane, choć wymieniano je przeważnie w kontekście krytyki. Chorzy, którzy w tradycyjnych meto­ dach leczenia nie widzieli już dla siebie żadnego ratunku, chwytali się każdej nadziei. Jedną z nich był Freud. I pacjenci przychodzili. Gdy Freud uznał, że dzięki hipnozie rzeczywiście może pomagać, zaczął stosować poznaną w Nancy technikę. W jaki sposób konserwatywni naukowcy oceniali „hipnotyzerów”, mo­ żna dowiedzieć się z następującego epizodu: sławny psychiatra Ryszard von Krafft-Ebing w trakcie seansu zahipnotyzował medium, które — wprowadzone przez niego w trans — wyciągnęło obecnemu na seansie aktorowi Aleksandrowi Girardiemu zegarek z kieszeni. Chirurg Teodor Billroth nazwał wówczas swego uniwersyteckiego kolegę oszustem. Niewiele lepiej wiodło się w kilka lat później młodszemu koledze Kraffta-Ebinga — Freudowi, jak można wnioskować czytając zapis w dzienniku, pochodzącego z Wiednia wizjonera Hermanna Steinschneidera, który miał zyskać rozgłos jako Hanussen: „Dzisiaj w kawiarni Hotelu Flora w Pradze poznałem pewnego człowieka, który także robi eksperymenty hipnotyczne”, pisze Hanussen, ,jest to lekarz z Wiednia, nazywa się dr Freud. Zagrałem z nim partię bilardu i bardzo wysoko wygrałem. Gospodarz wieszał akurat nasz plakat, opowiedziałem więc doktorowi, że jestem asystentem Rubiniego, a oprócz tego robię ekspe­ rymenty hipnotyczne, na co on odpowiedział, że czyni to również, lecz tylko w celach terapeutycznych. Wszystko inne byłoby szarlatanerią. Nie dałem się sprowokować, bo poznałem, że jest w złym humorze z powodu wysokiej przegranej, i zaprosiłem go na filiżankę kawy. Zrobił mi wtedy trudno zrozumiały wykład o swoim odkryciu podświadomości. Szkoda! Dlaczego akurat on miałby odkryć podświadomość!? Ponieważ mnie nu­ dził, zaproponowałem mu czwartą partię, którą również wygrałem.” Tyle jasnowidz Hanussen, który później — gdy przepowiedział pożar Reichstagu — został na rozkaz Hitlera zastrzelony w lesie na przedmie­ ściach Berlina.

Przypadek Anny O.

NA DRODZE DO PSYCHOANALIZY

„Pacjentka — pewna młoda dziewczyna, niezwykle wykształcona i wyjąt­ kowo zdolna — zachorowała pielęgnując swego ukochanego ojca.” Tymi słowy opisuje Zygmunt Freud przypadek Berty Pappenheim, która weszła do historii psychoanalizy jako „Anna O.” . Freud usłyszał po raz pierwszy o Bercie Pappenheim w ostatnich dniach roku 1882, gdy jego przyjaciel Breuer opowiedział mu o tej swojej pa­ cjentce. W Salpêtrière Freud chciał zwrócić uwagę Charcota na fascy­ nujące go objawy, Charcot nie wykazał jednak zainteresowania przypad­ kiem czysto psychologicznym. „Po powrocie do Wiednia zająłem się znowu obserwacjami Breuera i poprosiłem, aby opowiedział mi o nich więcej.” Berta Pappenheim miała 29 lat, gdy w roku 1880 jej zrozpaczona ro­ dzina zwróciła się o pomoc do dr. Breuera. Internista — do którego zakresu obowiązków należało przecież także leczenie pacjentów chorych nerwowo — rozpoznał „różnorodny obraz porażeń i kontraktur ( = przy­ kurczów), zahamowań i stanów psychicznego zamętu”, czyli ogólnie — przypadek ciężkiej histerii. Ojciec Berty, zamożny wiedeński handlarz zbożem Zygmunt Pappen­ heim, kilka miesięcy wcześniej zachorował na gruźlicę płuc. Nawet tak ciężkiej choroby jak ta nie leczono wówczas w szpitalu. Żona pielęgno­ wała go w ciągu dnia, córka czuwała przy nim w nocy. Do tego momentu Berta wiodła beztroskie, aczkolwiek monotonne ży­ cie córki z dobrego domu — nowa sytuacja pociągnęła za sobą całkowitą zmianę. Bezsenne noce spędzone przy łóżku śmiertelnie chorego ojca 77

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

wyczerpały ją fizycznie i psychicznie. Już po kilku tygodniach wystąpiły u niej nasilające się stany osłabienia. Gdy nieco później zaczęła odczuwać również wstręt dojedzenia i popadła w anemię, matka uznała — choć było to wbrew woli Berty — że musi odsunąć ją od pielęgnowania ukochanego ojca, i zasięgnęła rady licznych lekarzy specjalistów; ci jednak nie potrafili stwierdzić żadnych przyczyn organicznych. Gdy zdrowie młodej kobiety, „wcześniej nigdy nie chorującej, bez śladu nerwicy”, pod koniec roku nadal nie ulegało poprawie, rodzina Pappenheimów zwróciła się o radę do wielce cenionego i sławnego już wówczas dr. Breuera. Gdy 8 grudnia 1880 roku Breuera wezwano po raz pierwszy, Anna O. cierpiała na ciężkie zaburzenia wzroku i słuchu, silne bóle głowy, nerwowy kaszel, halucynacje, a także objawy porażenia prawej ręki i mięśni szyj­ nych. Później wystąpiły jeszcze dalsze porażenia, a także zaburzenia mo­ wy. Wkrótce Anna O. nie poznawała już swego otoczenia i przez więk­ szość czasu była duchowo nieobecna. Początkowo również Breuer nie potrafił zalecić nic innego jak „absolutny spokój i pozostawanie w łóżku”, co trwało aż do 1 kwietnia następnego roku. Stan chorej poprawił się, gdy jednak ojciec Berty w cztery dni po upływie zaleconej kuracji zmarł 5 kwietnia 1881 roku, dawne objawy znów powróciły. Ze spisanej później przez Breuera (wskutek nalegań Freuda) Historii choroby Anny O. wynika, że uważał on początkowo swą pacjentkę za chorą umysłowo. Opisywał objawy choroby: „gwałtowne zmiany nastrojów w krańcowo różne, przelotne chwile wesołości, a poza tym ciężkie stany lękowe, uparte przeciwstawianie się wszelkim zabiegom terapeutycznym, halucynacje lękowe: jej włosy, naszyjniki i tym podobne zmieniały się w jej umyśle w czarne węże. Równocześnie wciąż przemawia­ ła do siebie, że to głupota, że to są przecież jej włosy itd. W chwilach pełnej świadomości żaliła się, że w jej głowie panuje głęboki mrok, że nie może myśleć, że traci wzrok i słuch, że są w niej dwie osoby, jej rzeczywista i zła, która zmuszają do popadania w jeszcze gorszy stan.” Wszystkie fizyczne dolegliwości były zdaniem Breuera następstwem „bardzo ciężkiej nerwicy i psychozy natury histerycznej” . Ponieważ w stanie pełnej świadomości Berta nie potrafiła naprowadzić swego lekarza na źródło objawów choroby, Breuer — wkrótce już jedyny człowiek, któremu ufała — postanowił zastosować hipnozę. On sam uznał 78

NA DRODZE DO PSYCHOANALIZY

to za cud: Anna O., wprowadzona w stan podobny do transu, zapytana 0 powód porażeń i innych zaburzeń, natychmiast ujawniła ich pocho­ dzenie. „Odwiedziłem ją rano, zahipnotyzowałem i spytałem, koncentru­ jąc jej myśli na leczonym właśnie objawie, o okoliczności, w jakich się pojawił. Pacjentka opisała zewnętrzne przyczyny w szybko następujących po sobie krótkich hasłach, które zanotowałem. W trakcie wieczornego seansu opowiedziała potem dość szczegółowo — wspierana zanotowany­ mi przeze mnie w kolejności hasłami — bieg wydarzeń.” Okazało się nagle, że dla każdego z symptomów choroby istnieje jakieś wyjaśnienie: pierwsze zaburzenie wzroku wystąpiło wtedy — jak opowia­ dała Berta w hipnozie — gdy przy łóżku chorego ojca nie mogła już, z powodu łez w oczach, czytać książki. Nerwowy kaszel pojawił się wów­ czas, gdy podczas czuwania przy chorym słyszała dochodzącą z sąsied­ niego domu muzykę taneczną, a ona nie mogła pójść bawić się razem z wesołymi młodymi ludźmi. Do przytępienia słuchu, względnie głuchoty doszło zaś, gdy nie chciała przyjąć do wiadomości napadu duszności ukochanego ojca. A mowa zawiodła ją wtedy, gdy poczuła się przez swego ojca do tego stopnia dotknięta i upokorzona, że nie chciała z nim już rozmawiać. Opowiadając w hipnozie Berta stopniowo „wyrzucała z siebie”, jak to określił Breuer, przyczyny objawów choroby. Po opisaniu owych dręczą­ cych ją przeżyć, doznanych podczas sprawowania pełnej poświęcenia opieki nad ojcem, objawy zniknęły. „Gdy przejęta zgrozą i lękiem, od­ tworzyła i wypowiedziała wszystkie te straszne obrazy, nastąpiło całko­ wite wyzwolenie jej psyche.” O ile w stanie pełnej świadomości odczuwałaby „orzeczenie winy” ojca jako „niestosowne”, to w transie hipnotycznym mogła mówić na ten temat względnie otwarcie. Toteż w hipnozie przyznała nagle, że właściwie „miała większą ochotę pójść potańczyć, niż zajmować się chorym ojcem” . Nie ulegało wątpliwości: Berta ukrywała prawdę, wypierała swoje przeży­ cia zawsze wtedy, gdy była świadoma słów, które wypowiadała. Gdy w hipnozie wypowiedziała wszystko otwarcie i tym samym wewnętrzny konflikt przeniknął do jej świadomości, zniknęły zaburzenia wzroku 1 słuchu, porażenie, kaszel, drżenie, trudności w mówieniu. I wrócił jej apetyt. 79

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Stan Berty Pappenheim poprawiał się wyraźnie za każdym razem, gdy Breuer ją „spowiadał”. Ponieważ Berta w ciągu długich tygodni i miesięcy wymazała też całkowicie z pamięci swój ojczysty język, rozmawiała na razie ze swoim lekarzem tylko po angielsku i nazywała leczenie talking cure, a więc sama rozpoznała istotę terapii. Nic dziwnego, była przecież, jak Breuer wkrótce stwierdził, „osobą o wybitnej inteligencji, zadziwiająco bystrym umyśle i przenikliwej intui­ cji (...) Przekonywały ją tylko argumenty, nigdy gotowe twierdzenia (...) Jej nastroje miały zawsze lekką tendencję do nadmiernej wesołości lub przesadnego smutku; stąd też pewna kapryśność.” I dalej: „Czynnik seksualny był u niej zdumiewająco niedorozwinięty; chora, której życie poznałem w takim stopniu, w jakim rzadko dane jest człowiekowi poznać życie drugiego człowieka, nie znała miłości, i w żadnej z niezliczonych halucynacji występujących w jej chorobie, nigdy nie poja­ wił się ten element życia duchowego.” Wiosną 1882 roku Breuer raptownie przerwał leczenie Berty Pappen­ heim. O ile on sam przedstawia w Studiach nad histerią koniec terapii jako harmonijny, to w rzeczywistości faza końcowa w niczym nie przypomina­ ła spokojnego rozstania, a miała wręcz dramatyczny przebieg. W trakcie intensywnego leczenia Berty żona Breuera, Matylda, zaczęła odczuwać tak silną zazdrość z powodu pacjentki męża, że małżeństwo Breuerów wydawało się zagrożone. Breuer nie chcąc narażać na rozbicie swego szczęśliwego dotychczas życia rodzinnego, poinformował Bertę nieoczeki­ wanie, że nie będzie już więcej do niej przychodził. Wiadomość ta doprowadziła do nowej katastrofy. Poprzedniego dnia Anna O. wydawała się niemal całkowicie wyleczona — w wieczór po zapowiedzianym przerwaniu leczenia, 7 czerwca 1882 roku, Breuer musiał pospieszyć do chorej, leżącej w łóżku Berty. Zupełnie zamroczona leżała w bólach urojonej ciąży i krzyczała: „Rodzę dziecko dr. Breuera!” Pacjentka najwyraźniej zakochała się w swoim lekarzu — nierzadkie to zjawisko przy tej i podobnych metodach leczenia, bowiem powstanie więzi emocjonalnej między pacjentem a lekarzem jest wręcz warunkiem skutecz­ nej terapii. Raz jeszcze, teraz już naprawdę po raz ostatni, Breuer, za­ mieszany teraz w tę sprawę osobiście, wprowadził Bertę w stan hipnozy, aby ją uspokoić. Potem w popłochu opuścił dom rodziny Pappenheimów 80

NA DRODZE DO PSYCHOANALIZY

i wraz z żoną udał się do Gmunden nad Traunsee, aby powtórzyć swą podróż poślubną. Leczenia Anny O. nie podjął się już nigdy, a wręcz odesłał ją na kura­ cję — daleko, do prywatnego sanatorium w szwajcarskim Kreuzlingen nad Jeziorem Bodeńskim. „Wycofanie się” Breuera miało straszliwe następstwa. Powróciła więk­ szość dawnych objawów, Berta cierpiała na bolesną newralgię twarzy, przejściowo była morfmistką. Breuer, który przez brata Berty nadal był na bieżąco informowany o jej stanie, powiedział kiedyś do Freuda, że ży­ czyłby swojej dawnej pacjentce śmierci, „ażeby biedaczka uwolniła się od swego cierpienia” . Freud był jeszcze studentem medycyny, gdy Berta stała się pacjentką Breuera, a pracującym bez wynagrodzenia „aspirantem” w Allgemeines Krankenhaus, gdy Breuer wręcz z dnia na dzień zakończył leczenie metodą katar tyczną — jak nazwał wypowiadanie się w hipnozie. W sześć miesięcy później Breuer opowiedział Freudowi po raz pierwszy o Bercie. Młody lekarz, pełen zapału do działania i rozpierającej go energii, był zafa­ scynowany, a równocześnie zaskoczony. Dlaczego Breuer przerwał lecze­ nie? Dlaczego nie ogłosił drukiem tych bez wątpienia rewolucyjnych od­ kryć i nie pracował dalej w tym kierunku? Freud nie znalazł wówczas jeszcze w sobie tyle odwagi, aby starszego, cieszącego się szacunkiem uczonego poprosić o wyjaśnienia. W pół wieku później krytykuje on w liście do Stefana Zweiga brak wytrwałości Breuera, a w szczególności porusza wypowiedź Berty twierdzącej, że Breuer jest ojcem jej dziecka: „W tym momencie trzymał w ręce klucz, dzięki któremu mógł poznać samą istotę rzeczy, ale go wypuścił. Przy wszystkich swych wielkich talentach nie miał w sobie nic faustowskiego. Najzwyczajniej przerażony, rzucił się do ucieczki i przekazał chorą jakie­ muś koledze. Całe miesiące walczyła jeszcze w sanatorium o powrót do zdrowia.” Marta Freud była daleką krewną Berty Pappenheim — której matka pochodziła z frankfurckiej rodziny bankierskiej — przypadek ten należał zatem „do rodziny” . Toteż Freud po wizycie u Breuera pisał do swej ówczesnej narzeczonej do Wandsbek: „Potem nastąpiły długie rozważania 81

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

medyczne o «morał intensity» i o chorobach nerwowych, rozmawialiśmy też znowu o twojej przyjaciółce Bercie Pappenheim, a potem dotknęliśmy spraw intymnie osobistych i Breuer opowiedział mi w zaufaniu o czymś, co mogę powtórzyć dopiero wtedy, gdy będę z Martą po ślubie.” Właśnie ten przypadek zainteresował Freuda do tego stopnia, że posta­ nowił całkowicie poświęcić się psychopatologii, chorobliwym stanom du­ szy. Od początku lat dziewięćdziesiątych wzywał on Breuera wielokrotnie, aby spisał Historię choroby Anny O. Tekst ten miał stanowić później, w roku 1895, podstawę opublikowanych wspólnie przez obu lekarzy Studiów nad histerią. Niezwykły przypadek Berty Pappenheim stał się więc punktem wyjścia do nowych odkryć w dziedzinie dość słabo jeszcze wów­ czas poznanych nerwic. Do opublikowania wniosków opracowanych wspólnie przez Breuera i Freuda nie dochodziło długo na skutek różnicy zdań dzielącej obu lekarzy. Breuer przez całe lata wahał się, czy współuczestniczyć w Studiach z powodu odmiennych zapatrywań na temat znaczenia seksualności. Z pewnością odgrywało przy tym jakąś rolę i to, że Breuer w związku z urojoną ciążą Berty był w całą sprawę zamieszany osobiście. Psycholog Franciszek Schweighofer posuwa się w swojej książce Prywatny teatr Anny O. nawet tak daleko, że objaśnia scenę wyimaginowanego porodu słowami: „Obwinienie Breuera jako ojca dziecka pozwala też na domysł, że między tych dwojgiem mogło jednak dojść do intymności.” Innej tezy broni amerykański psychiatra George H. Pollock. Uważa on, że niechęć Breuera do uznania seksualnego podłoża nerwic może wiązać się z jego własnym urazem z okresu dzieciństwa. Gdy Breuer miał trzy lata, jego matka zmarła na skutek powikłań poporodowych. Wyparte wspomnienia o tym nieszczęściu mogły przeszkodzić Breuerowi w dal­ szym zajmowaniu się obserwacjami poczynionymi w odniesieniu do Berty Pappenheim, jak również w zastosowaniu ich w innych przypadkach. Istotnie zdumiewające jest, że w związku z całą tą sprawą Breuer przy­ pisywał tak małe znaczenie seksualności, do tego stopnia, że nigdy nie rozmawiał ze swoją pacjentką na ten temat, podczas gdy Freud uważał, że histeria ma wyłącznie podłoże seksualne. Tak więc Freud posunął się o jeden krok dalej, o krok decydujący. I to właśnie ten krok pozwolił mu stać się jednym z najwybitniejszych badaczy naszego stulecia. Później miał 82

NA DRODZE DO PSYCHOANALIZY

on zagadnienia seksualności umieścić w centrum całej swojej teorii. Przypadek Anny O. — pacjentki Breuera, której Freud nigdy nie leczył — zainicjował narodziny psychoanalizy, tej tak ważnej dla całej ludzkości nowej metody leczenia i poznania życia duchowego. Freud i Breuer potrafili jeszcze mimo ostrych sporów porozumieć się ze sobą i wspólnie wyciągnąć wnioski z przypadku Anny O. Ale można już było dostrzec pierwsze oznaki, że w przyszłości ich drogi się rozejdą. Taki los miał spotykać Freuda bardzo często — rozstawał się po jakimś czasie z większością swoich współpracowników. Zbawienne działanie „wypowiedzenia się” , „wypłakania się” nie jest wcale odkryciem Breuera czy Freuda. Ale to oni właśnie na podstawie zjawisk znanych już częściowo od tysiącleci stworzyli nową metodę tera­ peutyczną. Freud dostrzegł możliwości dalszego rozwijania metody katartycznej Breuera i z niej wywiódł powstanie psychoanalizy. Nigdy nie negował udziału Breuera w początkach swego najdonioślejszego odkrycia. „Jeśli powołanie do życia psychoanalizy jest jakąś zasługą” — pisze Freud — „to nie jest to moja zasługa. Byłem studentem... gdy inny wiedeński lekarz, dr Józef Breuer, zastosował po raz pierwszy tę metodę u dziew­ czyny z objawami histerii.” Czołowi psychoanalitycy są zdania, że Freud przeceniał udział Breuera w narodzinach psychoanalizy. Nie tylko Bemheim, Liebeault, Freud i Breuer prowadzili badania nad histerią. Po wyjeździe Freuda nowym asystentem Charcota został Pierre Janet; i on również zajął się wówczas objawami histerii, wyobrażając sobie, że opublikuje wyniki badań jako pierwszy i dzięki temu zyska rozgłos. W roku 1898 Freud, który znów obawiał się, że zostanie „wy­ przedzony” przez innego badacza, pisał do przyjaciela: „Książkę Janeta, która ostatnio się ukazała, Histeria i idees fixes, brałem do ręki z bijącym sercem, a odłożyłem ze spokojem. On nawet nie domyśla się klucza.” A więc co było „kluczem”? Najpierw musiał Freud odejść od hipnozy. Lecząc swoich pacjentów metodą Breuera stwierdził przede wszystkim, że nie da się jej stosować inaczej, jak tylko pod przymusem, pod przy­ musem lekarza. I tak stworzył Freud metodę „swobodnych skojarzeń”; dotychczasowy dialog między lekarzem a pacjentem został zastąpiony 83

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

przez monolog psychicznie chorego. Wydobywane z podświadomości wspomnienia zbyt często krzyżowały się w dialogu z oddziaływaniem lekarza — nowa metoda Freuda eliminowała niebezpieczeństwo „zafał­ szowania” . Wraz z wprowadzeniem luźnego monologu pacjenta, który przed psychiatrą — przede wszystkim jednak przed samym sobą — ujaw­ nia to, co w nim nieświadome, wybiła godzina narodzin psychoanalizy. Od tej pory do lekarza należała już tylko interpretacja wypartych, prze­ niesionych do świadomości wspomnień. Zewnętrzny przymus nie istnie­ je, pacjent ulega wyłącznie swemu własnemu wewnętrznemu przymuso­ wi, który narzuca mu nieświadomość. W odróżnieniu od wszystkich dotychczasowych metod w leczeniu psychoanalitycznym Freuda nie ma ingerencji lekarskiej, kazań czy udzielania rad — lekarz pozostaje słu­ chaczem. Choć Breuer bliski był odkrycia psychoanalizy, to jednak brakowało mu wielkości Freuda, aby z pojedynczego przypadku Anny O. rozwinąć metodę leczenia chorób psychicznych. Znajdował się na dobrej drodze, aby pomóc pacjentce, lecz nie zadbał o wyciągnięcie naukowych wnio­ sków wynikających z tego przypadku. Uznał przypadek Anny O. za załatwiony z chwilą, gdy przestała ona być jego pacjentką. Freud nato­ miast wywiódł z przypadku Anny O. jedno z najdonioślejszych odkryć naukowych XX wieku, gdy zrozumiał, że dotarcie do ukrytej prawdy działa nie tylko oczyszczająco, lecz również toruje drogę do samopoznania: dopiero gdy pacjent pozna uwarunkowania, odczuje i pojmie, co jest źródłem choroby, możliwe jest trwałe wyleczenie. Breuer umiał zwal­ czyć jedynie zewnętrzne objawy takie jak lęk, kaszel, porażenia — Freud zaś potrafił dzięki swej metodzie dociec, jakie zaburzenia kryją się za tymi objawami, potrafił dotrzeć do źródła cierpienia. Losy Anny O., która wszystko to wywołała, miały potoczyć się w póź­ niejszych latach w nieoczekiwany sposób. Po dalszych latach choroby, połączonej z niewyobrażalnym cierpieniem, pobytach w sanatorium i ku­ racjach odwykowych w związku z używaniem środków odurzających, wy­ dawała się wyleczona. Trzynastego stycznia 1884 roku Breuer pisał do zajmującego się nią teraz lekarza, dr. Roberta Binswangera, do Bad 84

NA DRODZE DO PSYCHOANALIZY

Kreuzlingen: „Widziałem dzisiaj tę małą Pappenheim. Jest całkiem zdro­ wa, nie ma bólów i w ogóle nic jej nie dolega.” Diagnoza Breuera była chyba nieco przedwczesna. Jeszcze w trzy lata później Marta Freud pisała przecież do swojej matki po wizycie Berty Pappenheim: „w ciągu dnia czuje się dość dobrze, ale pod wieczór cierpi wciąż jeszcze na stany halucynacyjne.” W roku 1899 Berta przeniosła się do Frankfurtu. Mniej więcej od tego momentu jej życie przybiera wprost niewiarygodny obrót. O ile lata po chorobie i śmierci jej ojca naznaczone były ciężkim cierpieniem fizycznym i psychicznym, to później stała się ona wzorem dla postępowo myślącego pokolenia, wojującą femi­ nistką. Entuzjazmowała się jazdą konną, zaczęła działać w organiza­ cjach dobroczynnych. Założyła — po części z własnych środków — sierociniec dla dzieci żydowskich, zaangażowała się w walkę przeciwko szeroko wówczas rozpowszechnionemu handlowi dziewczętami: młode kobiety z Polski i Galicji były masowo wywożone do Kairu, Konstan­ tynopola, Algieru, Ameryki Południowej i tam sprzedawane do domów publicznych. Ta niegdyś ciężko chora Berta Pappenheim podejmowała podróże w różne zakątki świata, aby walczyć z tym zjawiskiem. Pisała artykuły, książki, wygłaszała odczyty, nawiązywała kontakty z wpły­ wowymi osobistościami, prosząc o poparcie dla swojej sprawy. Jedną z napisanych przez nią rezolucji do Ligi Narodów w Genewie poparł Albert Einstein. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej Berta Pappenheim zasłynęła jako pionierka emancypacji kobiet, jako rzeczniczka praw kobiet żydow­ skich i jedna z przywódczyń niemieckiego ruchu kobiecego na rzecz rów­ nouprawnienia. Poświęcała wszystkie swe siły słabym i pokrzywdzonym przez los, upominała się o opiekę nad schodzącymi na złą drogę dziew­ czętami, nad kobietami w ciąży, samotnymi matkami, niemowlętami, małymi dziećmi i dziećmi w wieku szkolnym. W roku 1936 zmarła w wieku 77 lat w Niemczech nazistowskich, gdyż nie oceniła należycie Hitlera i nie zgodziła się na emigrację. Dopiero w ćwierć wieku po śmierci Berty został ujawniony jej pseudonim, powstały ze względu na konieczność zachowania tajemnicy lekarskiej: długoletni współpracownik i biograf Freuda Ernest Jones wyjawił, że to właśnie Berta Pappenheim była Anną O. Świat nie mógł wówczas pojąć, jak 85 k

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

młoda kobieta ciężko chora psychicznie mogła przeistoczyć się w energicz­ ną, nieustraszoną pionierkę ruchu emancypacji kobiet. Bez wątpienia terapia doktora Breuera — nawet jeśli przyniosła przej­ ściowe niepowodzenia — przyczyniła się w istotny sposób do przywró­ cenia tej niezwykłej kobiecie pełnowartościowego życia.

Wiedeń IX, Berggasse 19

ADRES, KTÓRY PRZECHODZI DO HISTORII

Szesnastego października 1887 roku Freud zanotował: „Tak byłem zmęczony, jakbym sam to wszystko przeszedł. Trzy kwadranse na ósmą mieliśmy więc już dziecko.” Jeszcze tej samej nocy siada przy biurku, aby poinformować teściową o narodzinach swego pierwszego dziecka. „Waży trzy tysiące czterysta gramów, co jest bardzo przyzwoitą wagą, jest potwornie brzydkie, ssie od pierwszej chwili swoją prawą rączkę, wydaje się poza tym bardzo łagodne i zachowuje się tak, jakby rzeczywiście było u siebie w domu. Mimo swego wspaniałego głosu krzyczy mało, patrzy bardzo zadowolone, leży wygodnie w swoim pięknym wózku i wcale nie sprawia wrażenia nieszczęśliwego z powodu swej wielkiej przygody. Nazywa się naturalnie Matylda, po żonie dr. Breuera. Jak można o czymś takim, co ma dopiero pięć godzin, już tak dużo pisać? Bardzo je już lubię, chociaż go jeszcze nie widziałem przy świetle dziennym.” Wyraźnie zdenerwowany, jak każdy mężczyzna, który zostaje po raz pierwszy ojcem, powtarza się Freud już po kilku linijkach: „Urodziło się trzy kwadranse na ósmą.” Radosne wydarzenia następowały szybko po sobie. W dwa lata po Matyldzie urodził się Jean-Martin, pierwszy syn, którego dumny ojciec nazwał po swym nauczycielu i mistrzu — Charcocie. Jako następny przyszedł na świat — w lutym 1891 roku przy Maria-Theresien-StraBe — Oliwer, nazwany po angielskim mężu stanu Cromwellu. Freud może być zadowolony z rozwoju swoich dzieci. „Ta hałastra rozwija się wspa­ niale” — pisze do swojej szwagierki Minny w lecie po narodzinach Oliwera. 87

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Ponieważ rodzina wciąż się powiększała, a po narodzinach trzeciego dziecka już znowu zapowiadał się kolejny potomek, we wrześniu 1891 roku Freudowie przeprowadzili się do większego mieszkania. Znajdowało się ono na przedmieściu Alsergrund, w IX Dzielnicy, przy Berggasse 19. Adres ten miał przejść do historii. Freud przejął mieszkanie położone na pierwszym piętrze od dr. Wik­ tora Adlera, lekarza, i przywódcy Socjaldemokratycznej Partii Austrii, który tu właśnie prowadził dotychczas swą prywatną praktykę. Wiktor Adler i Freud poznali się w roku 1873 jako członkowie Koła Czytelniczego Niemieckich Studentów Wiednia. Ich spotkanie wcale nie należało do przyjemnych. Kłótnia o „filozofię materializmu” — który Adler wówczas odrzucał — o mało co nie doprowadziła przecież do ich pojedynku! W swojej książce Interpretacja marzeń sennych opowiada Freud o zaciętej dyskusji: „Ja, młokos, przepełniony teorią materializmu, wysunąłem się do przodu, aby bronić wysoce jednostronnego punktu widzenia. Wtedy podniósł się opanowany starszy kolega, który od tamtej pory dowiódł swej zdolności kierowania ludźmi i organizowania mas (nosi on zresztą nazwisko z królestwa zwierząt*), i porządnie nas zbeształ; również on w swej młodości pasał świnie i powrócił potem skruszony do domu ojca. Zaperzyłem się (jak we śnie), stałem się grubiański i od­ powiedziałem, że odkąd wiem, iż pasł świnie, nie dziwi mnie już ton jego wypowiedzi (we śnie dziwiłem się mojemu niemieckonarodowemu sposo­ bowi myślenia). Wielkie wzburzenie; z wielu stron wzywano mnie, abym odwołał swoje słowa. Pozostałem jednak nieustępliwy. Obrażony kolega był zbyt rozsądny, aby zaakceptować kierowane ku niemu żądanie wyzwania mnie na pojedynek, i nie zajmował się więcej tą sprawą.” W pięć lat po tym skandalu Adler poślubił poznaną w Café Griensteidl przy Michaelerplatz siostrę szkolnego kolegi Freuda — Henryka Brauna. Poprzez to małżeństwo doszło do ponownych kontaktów między Adlerem i Freudem. W roku 1879 założył on swoją prywatną praktykę w domu przy Berggasse 19, odziedziczonym po ojcu, i zaprosił Freuda razem z Henrykiem Braunem na obiad, lecz nie znaleźli ze sobą przy tej okazji wspólnego języka. * Adler znaczy po niemiecku orzeł (przyp. tłum.).

88

ADRES, KTÓRY PRZECHODZI DO HISTORII

Podczas gdy po poznaniu omal nie doszło między Adlerem a Freudem do pojedynku, to teraz, po 18 latach, fakt, że mógł objąć po Adlerze mieszkanie, był dla Freuda dodatkowym motywem, aby tu właśnie otworzyć prywatną praktykę. Wiktor Adler stał się bowiem tymczasem sławnym człowiekiem. Jego ojciec, wyrosły w biedzie, dorobił się jako przedsiębiorczy kupiec sporego majątku. Dzięki temu Adler był niezależ­ ny finansowo i mógł sobie pozwolić na to, aby przyjmować przy Berggasse ubogich pacjentów, nie żądając za swoje leczenie honorariów, co więcej, postawił sobie nawet za zadanie zaopatrywanie swych najuboższych pacjentów w leki i żywność. W roku 1886 Adler, uznający niegdyś niemieckonarodowy punkt widzenia, przyłączył się do socjaldemokratów, w dwa lata później doprowadził do zjednoczenia partii na zjeździe w Hainfeld — udało się przy tym stworzyć wspólną płaszczyznę porozu­ mienia dla różnych rozbitych ideologicznie frakcji. Socjaldemokraci zrzeszyli się w partię, Adler stał się jej pierwszym przywódcą, a wkrót­ ce potem założył też „Arbeiter Zeitung” i został jej redaktorem na­ czelnym. Działo się to mniej więcej wtedy, gdy Freud przejmował mieszkanie i gabinet Adlera przy Berggasse. „Lekarz ubogich” — Wiktor Adler posunął się w swej wspaniałomyślności tak daleko, że stracił swój majątek, musiał sprzedać dom przy Berggasse 19 i zlikwidować znajdujący się w nim gabinet lekarski. Za sprawą Zygmunta Freuda adres ten miał stać się znany na całym świecie. Podczas gdy Adler w swych poglądach „przeszedł” ze strony skrajnie prawej na lewo, to, z perspektywy czasu, polityczna droga Freuda przedstawia się jeszcze mniej prostolinijnie. Po „przezwyciężonym obecnie okresie niemieckonarodowym w latach młodości” , który przypomniał sobie na przełomie wieków, popierał później — nie będąc nigdy orientacji lewicowej — socjaldemokratów. Choć bowiem jego myśli, odczucia i życie, jakie prowadził, zgodne były z poglądami burżuazyjno-liberalnymi, nigdy nie opowiedział się za ruchem chrześcijaósko-społecznym, a to z powodu swego głęboko antyklerykalnego nastawienia. Przyczyny należało się też dopatrywać w tym, że partia ta uosabiała dla niego ideologię antysemity Karola Luegera. Gdy w roku 1895 cesarz Franciszek Józef po raz trzeci odmówił zatwierdzenia Luegera na stanowisku burmi­ 89

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

strza Wiednia, Freud triumfował: „Zazwyczaj przestrzegam zakazu pale­ nia”, jedynie w dniu, w którym nie zatwierdzono Luegera, złamał ów zakaz z czystego uczucia radości. Pierwsza trójka dzieci przyszła na świat jeszcze przy Maria-Theresien-StraBe, troje następnych urodziło się już przy Berggasse: syn Ernest — nazwany po nauczycielu Freuda, Briickem — w roku 1892; córeczka Zofia — nazwana po siostrzenicy nauczyciela religii Freuda, Hammerschlaga — w roku następnym; i wreszcie w roku 1895 Anna, najmłod­ sza — która swe imię otrzymała po córce Hammerschlaga. Były więc trzy córki i trzech synów, „trzy i trzy, to moja duma i moje bogactwo”, wyznaje Freud w Interpretacji marzeń sennych, gdzie również wspomina 0 wyborze imion: „Dbałem o to, aby ich imiona nie były wybierane zgodnie z panującą modą, lecz przez pamięć drogich mi osób. Imiona te czynią z dzieci miłych «revenants». A w końcu, czy posiadanie dzieci nie jest dla nas wszystkich jedynym dostępem do nieśmiertelności?” Marta Freud była zarówno przez swoje dziewczynki i chłopców, jak 1 przez swego męża czule nazywana „mamą” . Początkowo Freud zaj­ mował jedynie położone na pierwszym piętrze domu przy Berggasse mieszkanie przejęte od Wiktora Adlera, po narodzinach Zofii — piątego dziecka — wynajął dodatkowo pomieszczenia znajdujące się na wysokim parterze i przeniósł tam swój gabinet, aby w ten sposób wyjść naprzeciw potrzebom niemal corocznie powiększającej się rodziny. Mieszkanie i gabinet były wprawdzie duże, lecz urządzone nadzwyczaj skromnie. Pisarz Ernest Lothar odprowadził kiedyś na Berggasse swoją matkę — Freud zajmował się nią w ostatnich latach monarchii — a potem odwiedził Freuda jeszcze raz, aby przeprowadzić z nim wywiad. W swoich wspomnieniach opisuje Lothar mieszkanie Freuda jako „typowe miesz­ kanie austriackiego lekarza: wchodziło się do mrocznego przedpokoju, oświetlonego również za dnia sztucznym światłem, potem do poczekalni, tak przygnębiającej jak wszystkie poczekalnie. Po chwili oczekiwania na progu pojawił się właściciel i powiedział rutynowo «Proszę wejść». Wyglądał jak typowy austriacki lekarz. Wąsy i broda krótko przy­ strzyżone, pociągła twarz, nie krępujący ruchów szyi niski kołnierzyk, a przy nim mała czarna muszka.”

90

ADRES, KTÓRY PRZECHODZI DO HISTORII

Gość, posłuszny poleceniu lekarskiego autorytetu, podążał potem za Freudem do jego gabinetu przyjęć. „Stanąwszy za biurkiem” — opisuje Ernest Lothar swoją wizytę na Berggasse — „Freud powiedział: «Proszę usiąść». Jak inni austriaccy lekarze. Lecz już w następnej chwili w niczym nie przypominał tych innych, bowiem na jego ustach pojawił się pełen zrozumienia uśmiech, a podczas gdy siadał, z jego oczami stało się coś, czego od tamtej pory nigdy u nikogo nie widziałem: rozświetliło je wewnętrzne światło. Oto przy biurku siedział mężczyzna i robił zdjęcie rentgenowskie duszy, niczym innym jak swoimi oczami. Nie trwało to długo, ani nie była to szarlataneria; można by powiedzieć, że aplikował zastrzyk, w równych częściach zmieszany z fantazji i wiedzy — wiedzy rozumie się głębokiej, przenikliwej i nie znoszącej kompromisu, która wyobraźni zawdzięczała tyle samo co skrupulatności, poetyckiej naturze nie mniej niż medycynie. Czy to właśnie dlatego stał się dla wiedeńskich lekarzy aż tak podejrzany, że zabrakło dla niego profesury? Oto siedział typowy Austriak, którego Austria nie darzyła przychylnością, i zada­ wał nietypowe pytania. Ale ja się sprzeciwiłem. Nie przyszedłem jako pacjent — «chociaż nim pan jest», powiedział.” Inni, którzy odwiedzali Berggasse, opisywali ją zawsze jako „niegodną” tak wybitnego człowieka. Francuski pisarz André Breton opowiadał w wiele lat później, że największy żyjący psychiatra mieszka i pracuje „w takim sobie przeciętnym domu, w zaniedbanej dzielnicy Wiednia; dziewczyna, która otworzyła drzwi, nie była ładna. Zobaczyłem niepozor­ nego, skromnego człowieka — przyjął mnie w swym nędznym pokoju przyjęć jak lekarz ubogich.” W dalszej części relacji czytamy, że pokój przyjęć Freuda „wyglądał tak, jakby należał do pierwszego lepszego profesora uniwersyteckiego”, a nie do światowej sławy lekarza. Wtedy, w roku 1893, gdy Freud poszerzył mieszkanie i gabinet o dodatkowe piętro, daleko mu jeszcze było do światowej sławy, lecz zajmował się już budowaniem podstaw do jej zyskania. W pierwszych latach praktyki przy Berggasse Freud stosował metodę katartyczną Breuera, pozwalał więc swoim pacjentom mówić w stanie hipnotycznym o nurtujących ich problemach. Wspólnie z Breuerem opublikował w „Neurologisches Zentralblatt” artykuł O psychicznym mechanizmie 91

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

zjawisk histerycznych, określając go jako „Komunikat wstępny”, ponie­ waż szczegółowa publikacja na ten sam temat była zaplanowana na okres późniejszy. Podczas współpracy obu przyjaciół dochodziło do owych rozbieżności zdań, które doprowadziły wreszcie do zerwania stosunków. Ich wspólnie ogłoszonym w roku 1895 Studiom nad histerią Alfred baron von Berger poświęcił niezwykle pochwalną recenzję w „Morgen­ presse” . Był czas po temu, zauważał w recenzji późniejszy dyrektor Hof-Burgtheater, aby wreszcie również nauka odważyła się zająć tą dziedziną, „dotychczas bowiem to poeci byli tymi, którzy o tajemnicach duszy ludzkiej wiedzieli i potrafili powiedzieć najwięcej i najlepiej” . Przeprowadzka na Berggasse przyczyniła się też do ogromnej zmiany warunków życia trzydziestopięcioletniego wówczas Zygmunta Freuda. Mniej więcej od tego momentu rodzina zaczęła zaliczać się za sprawą wyraźnie coraz lepiej prosperującej praktyki do wiedeńskiej warstwy średniej, nieco później do zamożnego mieszczaństwa. W okresie świetno­ ści Freud poddawał analizie dziesięciu, nawet jedenastu pacjentów dzien­ nie, a każdemu z nich poświęcał prawie godzinę. Często jednak mijało bardzo dużo czasu, zanim wpłynęły honoraria, a Freud nie był energicz­ nym „poborcą” należnych mu sum. Do Breuera pisał: „nadwyżka finansowa tkwi zawsze w wierzytelnościach, na które w naszym zawodzie trzeba się godzić.” Dla wyjaśnienia tej sytuacji przedstawił jeszcze przypa­ dek pewnej pacjentki: „Panna N.N. zażądała w swej egzaltacji, abym traktował ją tak jak wszystkie inne pacjentki. Mnie samemu zależało na tym, aby nie dopuścić do nadmiaru wdzięczności; z drugiej strony daleki byłem od zamiaru pozbawienia biednej dziewczyny jej skromnych środ­ ków. Tak więc doszło między nami do umowy, że policzę jej za każdą wizytę pięć* guldenów, «jak wszystkim innym», lecz z całego honorarium, które wynosiło 750 guldenów (za 150 wizyt) zapłaci od razu tylko 150 guldenów, resztę zaś — 600 guldenów — dopiero wtedy, gdy otrzyma należny jej spadek po żyjącej na razie matce. Jak pan widzi, nic nie może mnie zmusić do przyjęcia honorarium za leczenie panny N.N., zanim nie otrzyma ona spadku.” * Odpowiada to wg przeliczeń Centralnego Urzędu Statystycznego Wiednia w roku 1989 kwocie 500 szylingów.

92

ADRES, KTÓRY PRZECHODZI DO HISTORII

Oprócz wypełniania codziennych obowiązków lekarskich i rewolucyjnej działalności naukowej Freud prowadził już pod koniec ubiegłego stulecia życie typowego wiedeńskiego mieszczanina. Czytał codziennie „Neue Freie Presse”, mógł sobie każdego roku pozwolić na trzymiesięczne letnie wakacje, co było wówczas w „lepszych kręgach” powszechnym zwycza­ jem, w swoim wielkim mieszkaniu zatrudniał kilka służących, bywał w „stosownym” towarzystwie. Pod jednym względem tylko Freud, który był niezwykle oczytany i interesował się literaturą, różnił się od większości kolegów z kręgów uniwersyteckich, mianowicie prawie nigdy nie można go było spotkać w teatrze, a praktycznie nigdy w operze, chociaż właśnie przełom wieku przyniósł rozkwit wiedeńskiego życia teatralnego. Jednak intensywna praca — godziny spędzane dniem i nocą w gabinecie oraz inne zajęcia — nie pozostawiały Freudowi prawie wcale czasu na oddawanie się osobistym upodobaniom: raz w tygodniu miał wykład na uniwersytecie, przez wiele lat przyjmował pacjentów codziennie aż do godzin wieczornych, potem do późnej nocy opracowywał wyniki analiz, pisał książki i rozprawy, poprawiał manuskrypty, odpowiadał na licznie napływającą korespondencję. Przez wszystkie te lata nie miał nigdy żadnej sekretarki, asystenta czy pomocnika. W ciągu prawie 50 lat spędzonych na Berggasse Freud przyjął tysiące pacjentów. Przypadki ciężkie i lżejsze, uleczalne, lecz również takie, które pozostały niewyleczone lub wykazały tylko nieznaczną poprawę. Wszyst­ kie wnioski wykorzystane w pracy naukowej pochodzą z doświadczeń, jakie zebrał w czasie praktyki lekarskiej. Obserwował losy wielu neu­ rotycznych pacjentów. Jego resume wykazuje trzeźwy pesymizm: „Tak jak dla jednostek, tak też dla całej ludzkości życie jest trudne do zniesienia.”

„ Twemu zakazowi palenia nie jestem posłuszny” PRZYJACIEL FLIEß I CIĄGŁY LĘK PRZED ŚMIERCIĄ

„Kiedy nasza mała Matylda śmieje się, uważamy, że słuchanie jej śmiechu to najpiękniejsze, co mogło nas spotkać.” To osobiste wyznanie znajduje się w liście, który Freud wysłał do swego przyjaciela dr. Fließa. Wilhelm Fließ był specjalistą chorób gardła, uszu i nosa, o dwa lata młodszym od Freuda, a od 1887 roku jego najważniejszym powiernikiem w problemach tak osobistych, jak i medycznych. Związek obu lekarzy był przyjaźnią na odległość, ponieważ najlepszy przyjaciel Freuda, „pierwszy czytelnik” i „najwyższy sędzia”, przez następnych piętnaście lat mieszkał w Berlinie. Podczas pobytu w Wiedniu Fließ za radą Józefa Breuera zjawił się na wykładzie Freuda o Porażeniach histerycznych i od tej chwili ożywiony kontakt między obu lekarzami miał trwać już nieprzerwanie przez wiele lat. Fließ stał się ważnym partnerem, z którym Freud omawiał w listach powstawanie psychoanalizy. Fließ był imponującą osobowością, miał dobrze prosperującą praktykę i wychodząc daleko poza dziedzinę swej specjalności zajmował się też neurologicznymi problemami swych pacjentów. Freud był nim zafas­ cynowany od samego początku, czemu dał wyraz już w pierwszym liście: „Mój dzisiejszy list związany jest wprawdzie ze sprawami służbowymi, muszę jednak zacząć od wyznania, że czynię sobie nadzieję na kontynuację kontaktów z Panem i że wywarł Pan na mnie głębokie wrażenie, które łatwo mogłoby mnie skłonić do powiedzenia Panu otwarcie, jaką rangę muszę Panu nadać w hierarchii mężczyzn.” Wspólne zainteresowania medyczne, ale też podobne poglądy na tematy polityczne, społeczne i kulturalne były podstawą tej przyjaźni. 94

PRZYJACIEL FLIEß I CIĄGŁY LĘK PRZED ŚMIERCIĄ

Już wkrótce ujrzał Freud we Fließie nie tylko powiernika, lecz także swego „lekarza domowego”, jeśli przy dzielącej ich odległości udzielanie porad albo wręcz leczenie było w ogóle możliwe. W każdym razie był on Fließowi ślepo oddany, o wiele bardziej niż Breuerowi, jego uważał za „typ człowieka, któremu z pełnym zaufaniem powierza się życie swoje i swoich najbliższych” . Freud „niedomagał” praktycznie przez całe życie. Profesor Nothnagel stwierdził u swego dwudziestosześcioletniego asystenta lekki tyfus, ponad­ to we wczesnej młodości cierpiał Freud na ischias i prawdopodobnie chorował też na ospę, która jednak nie pozostawiła żadnych śladów. Chorobę tę przechodził w czasie, gdy był gorąco zakochany, i mimo zaleconej mu krótkotrwałej kwarantanny znalazł sposób, aby utrzymywać kontakt listowny ze swą ukochaną Martą: „Mój lekarz wymyślił, jak mogę do ciebie pisywać. Ten list razem z kopertą zostanie włożony na kilka godzin do suszarki, gdzie w temperaturze 120° C straci wszystkie swe niebezpieczne właściwości. Prawda, że ten rodzaj cenzury nie będzie nam przeszkadzał?” Listom Freuda do Wilhelma Fließa zawdzięczamy szczegółową znajo­ mość stanu jego zdrowia w wieku średnim, a z tym nie było najlepiej. Freud pisze o kilku wciąż powracających dolegliwościach: męczące bóle głowy, które określał jako „ataki migreny” i które nigdy nie zostały skutecznie wyleczone, sprawiały, że okresami nie był zdolny do pracy. Poza tym był ciągle zaziębiony i zakatarzony, co należy zapewne tłuma­ czyć chronicznym zapaleniem zatok bocznych nosa. Cierpiał też na powracające stale dolegliwości przewodu pokarmowego, miał problemy z trawieniem, przede wszystkim jednak nękały go regularnie pojawiające się dolegliwości serca. Z listów Freuda możemy wnioskować, że był przez Fließa wciąż usilnie namawiany, aby wreszcie rzucił palenie tytoniu. Przez cały czas trwania przyjaźni z Fließem Freud próbował niezliczoną ilość razy zastosować się do tej lekarskiej rady. Rzeczywiście wielokrotnie starał się zerwać z nałogiem — a jednak wciąż do niego powracał. W licznych a krótkich okresach całkowitego wyrzeczenia się nikotyny Freud cierpiał straszliwe męki. Do wydawanego po przyjacielsku, lecz nie mniej surowego zakazu palenia zaczynał stosować się dopiero wtedy, gdy nasilały się jego dolegliwości sercowe. O ile w jednym z listów Freuda pod 95

ZYGMUNT FREUD 1 TAJEMNICE DUSZY

koniec 1893 roku czytamy jeszcze: „Twemu zakazowi palenia nie jestem posłuszny; czyż uważasz za wielkie szczęście żyć długie lata, ale marnie?” , to sytuacja zmieniła się wkrótce potem po ostrym ataku serca: „Ponieważ każdemu człowiekowi zgadzającemu się na czyjeś sugestie potrzebny jest wypoczynek od krytyki, ja rzeczywiście od tamtej pory (mijają dziś trzy tygodnie) nie miałem nic żarzącego się w ustach i dzisiaj mogę już bez zazdrości patrzeć, jak inni palą, umiem znowu wyobrażać sobie życie i pracę bez tego dodatku. Doszedłem do tego nie tak dawno, a męki abstynencji były niewyobrażalnie wielkie, lecz to jest przecież samo przez się zrozumiałe.” Freud pisze w jednym z listów, że nieregulamość czynności serca pojawiła się po raz pierwszy w roku 1889 „dość nagle po ataku influency” . Od leczących go lekarzy nie mógł nigdy uzyskać odpowiedzi, czym należałoby tłumaczyć te już od trzydziestego trzeciego roku życia stale powracające dolegliwości serca. Przyjacielowi FlieBowi wyznaje: „Dla medyka męczącego się całymi dniami nad zrozumieniem istoty nerwic przykra jest przecież niewiedza, czy jego rozstrój jest uzasadniony, czy też ma podłoże hipochondryczne.” W każdym razie w owych latach Freuda prześladowały stany depresyj­ ne i trudne do zniesienia przeczucie zbliżającej się śmierci. Niespełna czterdziestoletni, prosi on FlieBa o wyjaśnienie bez ogródek, ile mu jeszcze zostało życia: „Jeśli tylko możesz powiedzieć coś pewnego, proszę cię, żebyś mnie o tym powiadomił. Nie mam zbyt wygórowanego mniemania ani o swojej odpowiedzialności, ani też o swojej niezbędności i z godnością zniosę niepewność i perspektywę krótkiego życia, związane z diagnozą myocarditis (zapalenie mięśnia sercowego, przyp. aut.), a może nawet twoje orzeczenie będzie miało korzystny wpływ na dalszy bieg mego życia, i będę cieszyć się z wszystkiego, co mi jeszcze pozostało.” Freud zdradzał przyjacielowi znacznie więcej ze swych obaw niż własnej rodzinie, której w żadnym razie nie chciał niepokoić. „Bąki i żona czują się dobrze”, pisze do Berlina, „żonie nie zwierzam się ze swej obsesji śmierci.” Gdyby jakiś lekarz mógł zagwarantować trzydziestoośmioletniemu Freu­ dowi, że dożyje on 51 lat, wtedy: „nikt nie potrafiłby obrzydzić mi cygar. Sądzę, lecz nie mam dla tego kompromisowego poglądu żadnego nauko­ wego uzasadnienia, że będę jeszcze 4-5-8 lat cierpiał ze zmiennym

96

PRZYJACIEL FLIEß I CIĄGŁY LĘK PRZED ŚMIERCIĄ

szczęściem na różne dolegliwości, a potem między czterdziestką a pięć­ dziesiątką w nagły sposób pięknie zakończę żywot na zawał serca; gdybym nie był tak bliski czterdziestki, nie byłoby wcale tak źle.” Freud był właśnie bardzo „bliski czterdziestki”, gdy pewien przypadek, który zdarzył się w owym czasie, skłonił go znów do myślenia o zbliżają­ cym się kresie życia. Szesnastego kwietnia 1896 roku, a więc na trzy tygodnie przed okrągłą rocznicą urodzin Freuda, zmarł znany rzeźbiarz Wiktor Tilgner. Wiedeń ma mu do zawdzięczenia pomniki Mozarta, Makarta i Brucknera, jego też rzeźby zdobią Burgtheater, Hofburg i wielkie muzea przy Ringstraße. Freud przeczytał w „Neue Freie Presse”, swoim ulubionym dzienniku, że Tilgner zmarł w wieku 52 lat na atak serca. Zawał był wynikiem zakrzepów w naczyniach wieńcowych, co wskazywało na pewne podobieństwo do dolegliwości sercowych Freuda. Nic więc dziwnego, że Freud — który od bardzo dawna nie czuł już w sobie „żadnych sił żywotnych” — utożsamił się z przypadkiem Tilgnera. „Zauważam u siebie napady lęku przed śmiercią”, pisze on do Fließa w dniu, w którym w „Neue Freie Presse” ukazało się wspomnienie pośmiertne o rzeźbiarzu, „choć w większym zapewne stopniu winę za to ponosi śmierć Tilgnera na zawał serca niż termin*.” Jeśli weźmie się pod uwagę, że Freud dożył 83 lat (a zatem w okresie gdy nękały go tak ponure myśli, nie miał jeszcze za sobą nawet połowy życia), to obawy te — z punktu widzenia wykształconego lekarza — wyrażają, jak się zdaje, więcej niż „zdrowy” pesymizm. On sam bardzo dobrze to rozumiał i określił swoje przeczucia zbliżającej się śmierci jako „neuro­ tyczne” . A jednak, gdy czuł się tylko nieco lepiej, sięgał znów po jedno cygaro za drugim. Tak niekonsekwentnie postępował przez całe dziesięciolecia, pozostał — z krótkimi przerwami — do końca życia nałogowym pala­ czem, z reguły wypalał 20 cygar dziennie. Jego dolegliwości fizyczne zaczęły się na długo przedtem, zanim zajął się zgłębianiem tematu „czynności pomyłkowe” , lecz właśnie wtedy on sam stał się ich ofiarą. Oto w okresie dobrego samopoczucia pisze on, że spodziewa się „długiego życia i nie zmniejszonej chęci walki {Rauflust)” (zamiast chęci palenia — * Pod słowem „termin” rozumie Freud zapewne swoje zbliżające się czterdzieste urodziny.

97

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Rauchlust). Maks Schur, lekarz zajmujący się nim w późniejszych latach, dostrzega w tej wprost klasycznej w rozumieniu Freudowskim pomyłce pragnienie walki (Rauf) o prawo do palenia ulubionych cygar. Uzależnienie od tytoniu i skutki palenia pozostawały w każdym razie głównym tematem korespondencji z Wilhelmem Fließem. Oto przykład tej desperackiej, nie kończącej się walki z nikotyną: „Od dnia Twego zakazu nie paliłem przez 7 tygodni. Najpierw, jak należało się tego spodziewać, wiodło mi się nieprawdopodobnie źle, dolegliwości sercowe razem z rozstrojem, a do tego przygnębienie z powodu abstynencji... byłem kompletnie niezdolny do pracy, ot, ruina człowieka. Po 7 tygo­ dniach zacząłem — wbrew danej Ci obietnicy — znowu palić... Już po zapaleniu pierwszego cygara poczułem się zdolny do pracy i stałem się panem swego nastroju, przedtem życie było nie do zniesienia. Nie zauważyłem też, aby dolegliwości przy wypalaniu jednego cygara wzmog­ ły się. Palę teraz umiarkowanie, doszedłem powoli do trzech cygar dziennie, czuję się o wiele, wiele lepiej niż przedtem, właściwie coraz lepiej, choć naturalnie nie całkiem dobrze.” Współpracownik Freuda Ernest Jones tłumaczy jego fizyczne doleg­ liwości wyłącznie — faktycznie istniejącymi — nerwicami, uważa go więc ogólnie rzecz biorąc za hipochondryka, „który bez wątpienia sklasyfiko­ wałby później swoją chorobę jako histerię lękową” . Dr Schur sprzeciwia się tej tezie: „Nie mamy żadnego przekonywającego powodu, aby przyłą­ czać się do teorii Jonesa, że wszystkie te zaburzenia stanowią łatwe do ustalenia objawy nerwicy.” Schur, którego pacjentem Freud był przez ostatnich dziesięć lat swego życia, tłumaczy dolegliwości Freuda w śred­ nim wieku (silne bóle serca promieniujące do lewego ramienia, duszności i uczucie niepokoju) raczej silnymi atakami anginy pectoris. „W tym okresie można było u Freuda zaobserwować też oznaki lekkiej niewydol­ ności lewej komory serca, jak astma albo «niewydolność ruchowa», jak sam to później określił.” Na skutek nerwicy Freud odczuwał fizyczne dolegliwości wprawdzie przesadnie, bez wątpienia jednak był on również poważnie chory organicznie. W roku 1929 Zygmunt Freud, wtedy już światowej sławy lekarz, tak odpowiedział na ankietę prasową na temat nałogu palenia: „Zacząłem palić mając 24 lata, najpierw papierosy, wkrótce jednak wyłącznie cygara; 98

PRZYJACIEL FLIEß I CIĄGŁY LĘK PRZED ŚMIERCIĄ

palę do chwili obecnej (72 lata) i ograniczam się w tej przyjemności bardzo niechętnie. Między trzydziestym a czterdziestym rokiem życia musiałem na półtora roku zaniechać palenia ze względu na zaburzenia w pracy serca, które mogły być następstwem działania nikotyny, prawdopodobnie jednak spowodowała je influenca. Od tamtej pory pozostałem wiemy memu przyzwyczajeniu czy też nałogowi i sądzę, że cygarom zawdzięczam wzmożoną zdolność działania i większą łatwość panowania nad sobą. Wzorem był mi mój ojciec — nałogowy palacz, jakim pozostał do osiemdziesiątego pierwszego roku życia.” Maks Schur podaje nawet w wątpliwość, czy Freud — gdyby całkowicie zaprzestał palenia — potrafiłby w ogóle wznieść się w swej pracy ku takim szczytom: „Podobnie jak w przypadku każdego nałogu, tak i tu niezwykle tmdno rozstrzygnąć, czy bez nikotyny Freud mógłby osiągnąć ten rodzaj koncentracji, jaki konieczny jest przy rozwiązywaniu bardzo trudnych problemów, skoro w trakcie odzwyczajania się od palenia zmniejszała się jego zdolność do długotrwałej natężonej uwagi, a jak się zdaje — spe­ cyficzne farmakologiczne oddziaływanie nikotyny sprzyjało, przynajmniej w przypadku Freuda, optymalnej zdolności twórczej.” Najtrafniej cierpienie Freuda można by określić jako klasyczny przypa­ dek „choroby twórczej”, którą psycholog głębi Henry F. Ellenberger definiuje następująco: „Okresy poprawy i pogorszenia przeplatają się ze sobą. Podczas trwania choroby pacjent nie traci nigdy wątku myśli, która nim zawładnęła. Choroba daje się często pogodzić z normalną pracą zawodową i normalnym życiem rodzinnym. Ale nawet gdy pacjent spełnia swoje funkcje społeczne, jest on prawie wyłącznie zajęty sobą. Cierpi z powodu uczucia skrajnej izolacji, nawet jeśli ma jakiegoś doradcę, który towarzyszy mu w tym ciężkim doświadczeniu. Owładnięty tą chorobą, wychodzi ze swej próby z trwałą zmianą osobowości i przekonaniem, że odkrył jakąś wielką prawdę albo jakiś nowy duchowy świat. W przypadku Freuda można odnaleźć wszystkie te cechy.” Podczas gdy Freud w latach przyjaźni z Fließem opracowywał zręby psychoanalizy — i mógł być słusznie przekonany o tym, że odkrył „nowy duchowy świat” — Fließ zajmował się w Berlinie tworzeniem własnych teorii medycznych. Według jednej z jego licznych hipotez zmiany w bło99

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

nach śluzowych nosa były odpowiedzialne za wielką liczbę schorzeń — począwszy od bólów głowy poprzez choroby żołądka i jelit, dolegliwości sercowe aż po problemy seksualne. Ponieważ Freud sam cierpiał na niektóre spośród opisanych przez Fließa symptomów, okazał oczywiście wielkie zainteresowanie teorią przyjaciela. Berliński otolaryngolog głosił też tezę, że nie tylko kobieta podlega pewnemu cyklowi (28-dniowemu), lecz również mężczyzna żyje w określonym rytmie, a ten męski cykl miał trwać, zdaniem Fließa, 23 dni. Wreszcie był on też przekonany „o bez­ warunkowej biseksualności wszystkich istot żywych”. Jakkolwiek dziwacznie mogła brzmieć dla Freuda ta czy inna teza Fließa, cenił on przyjaciela nie tylko jako partnera w korespondencji i jako swego osobistego lekarza, lecz również jako doradcę naukowego. Ba, wzywał go nawet, gdy choroba któregoś z jego pacjentów wymagała interwencji chirurgicznej laryngologa. Dawało to obu przyjaciołom spo­ sobność do współpracy zawodowej — oprócz tego obaj spotykali się w trakcie wakacji, a swe dobrze przygotowane spotkania określali mianem „kongresów”. Smutnej sławy doczekał się w kontekście owej współpracy zawodowej „przypadek Emmy”, wiedenki leczącej się u Freu­ da z powodu nerwicy żołądka i zaburzeń menstruacji. Według Fließa również w jej przypadku za źródło histerii należało uznać chorobę nosa. Freud poprosił berlińskiego przyjaciela, aby przyjechał do Wiednia. Rzeczywiście Fließ przybył do Wiednia w roku 1894, i po dokładnym zbadaniu Emmy przeprowadził operację nosa. Potem wrócił natychmiast do Berlina, powierzając opiekę pooperacyjną nad pacjentką wiedeńskim kolegom. Już po kilku dniach nastąpiły ciężkie komplikacje i wówczas lekarz dyżurny stwierdził, że dr Fließ zostawił przez nieuwagę długi kawałek gazy jodoformowej w ranie operacyjnej. Nieco później wystąpiło tak silne krwawienie, że Emma dłuższy czas pozostawała na granicy życia i śmierci. Dla Freuda sprawa ta była podwójnie nieprzyjemna. Chodziło tu bowiem o Emmę Eckstein, siostrę jego przyjaciela Fryderyka Ecksteina. Zaliczał się on do najbardziej oryginalnych i najbardziej wykształconych ludzi Wiednia, był ogromnie oczytany i panowała o nim opinia, że wie po prostu wszystko. Nie było pytania, tak mówiono, na które ten polihistor nie potrafiłby odpowie­ dzieć. Szeptano sobie — opowiada Fryderyk Torberg — że wielki 100

PRZYJACIEL FLIEß I CIĄGŁY LĘK PRZED ŚMIERCIĄ

Brockhaus, gdy czegoś nie wiedział, wstawał po kryjomu i sprawdzał w starym Ecksteinie. Eckstein był mężem pisarki Berty Diener — znanej pod pseudonimem Sir Galahad. Do ścisłego grona jego przyjaciół zaliczali się Gustaw Mahler, Franciszek Liszt, Adolf Loos, Karol Kraus, Piotr Altenberg i Hans Makart. Gdy Hofmannsthal, Werfel albo Rilke mieli wątpliwości co do jakiegoś wiersza, wędrowali do stałego stolika Ecksteina w Cafe Imperial. Fryderyk Eckstein należał do partnerów Freuda w grze w taroka, można więc sobie łatwo wyobrazić, jak komentowa­ no w Wiedniu „przypadek Emmy” , błąd w sztuce lekarskiej popełniony przy leczeniu jego siostry, i jaką szkodę wyrządziło to pośrednio rów­ nież Freudowi. Mimo to Freud zawsze brał swego berlińskiego kolegę w obronę. Z obfitej korespondencji obu przyjaciół zachowały się 284 listy Freu­ da — zaliczają się one do najważniejszych źródeł badań nad psycho­ analizą, dotyczą przecież właśnie owego okresu, który stanowi o po­ wstaniu nowej dziedziny wiedzy. „Szanowny przyjacielu i kolego”, czyta­ my w pierwszym liście z 24 listopada 1887 roku, jeszcze bardzo oficjalnym; w pięć lat później tę formułę zastępują zwroty „Najdroższy przyjacielu” względnie „Drogi Wilhelmie” i bezpośrednia forma „ty” . Nagłówki były różne, ale bardzo wiele listów Freuda przepełnia straszliwe przeczucie zbliżającej się śmierci. Obok troski o rodzinę Freud odczuwał lęk, że nie zdoła ukończyć swego dzieła, zdawał sobie bowiem sprawę, że jego praca badawcza wymaga wiele czasu. Leczenie każdego pacjenta, które miało go zbliżyć do celu, trwało miesiące, niekiedy lata. Czy będzie mu dana możliwość przedstawienia dowodów swoich teorii współczesnym, nastawionym wobec niego bardziej niż krytycznie? Czy też potrzebny na to czas nie jest mu przeznaczony, albowiem — co często powtarzał — umrze ,jak Mojżesz, u progu celu”? Myśli te dręczyły Freuda przez następne lata, doniosłe lata badań nad psychoanalizą.

„Głównym pacjentem jestem ja sam ”

KOZETKA

W połowie lat dziewięćdziesiątych Freud doszedł do wniosku, że należy odejść od metody katartycznej. Wydawała mu się ona „metodą przymuso­ wą”, ponieważ rzeczywiste myśli pacjenta znajdującego się w hipnozie za bardzo mieszały się z zewnętrznymi wpływami, ponadto nie każdy też podatny jest na hipnozę. Freud poszukiwał więc nowej metody po­ stępowania, którą w roku 1894 nazwał po raz pierwszy „psychoanalizą”. „Swobodny przepływ myśli” albo też „swobodne kojarzenie” pacjenta miało zastąpić hipnozę i umożliwić pełen dostęp do nieświadomości. Dla stadium przejściowego od hipnozy do psychoanalizy ważna sta­ ła się pacjentka, którą Freud nazywał w swych rozprawach „Elżbietą von R.” — później została ona zidentyfikowana jako Elżbieta Weiss. Zaj­ mując się leczeniem tego interesującego przypadku, Freud zastosował elementy obu metod. Elżbieta von R. była przystojną, niezwykle inteligentną dwudziesto­ czteroletnią dziewczyną. Wyrastała otoczona troskliwością, w idealnych warunkach rodzinnych. Jednak w ciągu dwóch lat dotychczasowe szczęś­ cie rodziny Weissów załamało się. Ojciec Elżbiety — którego córka kochała nade wszystko — zmarł po ciężkiej chorobie; matka musiała wkrótce potem poddać się niezwykle niebezpiecznej jak na ówczesne czasy operacji oczu i groziła jej ślepota; starsza siostra wyszła za mąż za człowieka wywierającego negatywny wpływ na całą rodzinę; do wszyst­ kich tych nieszczęść dołączył się szok zapewne najcięższy, gdy bardzo szczęśliwie zamężna i spodziewająca się dziecka młodsza siostra Elżbiety zmarła nagle na serce.

102

KOZETKA

Kiedy jesienią 1892 roku jeden z kolegów przedstawił Freudowi pannę Weiss, jego oczom ukazał się smutny widok. Objawy choroby były nieco podobne do obserwowanych u Anny O.: Elżbieta odczuwała tak silne bóle w nogach, że przez jakiś czas w ogóle nie mogła chodzić. Na domiar złego ta młoda kobieta odnosiła się sceptycznie do wszelkiej formy terapii psychiatrycznej i nie wierzyła w efekty tego rodzaju leczenia. Po przeprowadzeniu szczegółowego badania Freud doszedł do wnio­ sku, że źródłem objawów nie jest żadne schorzenie organiczne, lecz wyraźny przypadek histerii. Zaczął od masaży i elektroterapii wrażliwych mięśni nóg, aby — jak to opisuje w Studiach nad histerią — „mieć możliwość pozostawania z pacjentką w kontakcie”. Nastąpiła lekka poprawa, „pacjentka wykazała szczególne zainteresowanie bolesnymi uderzeniami maszyny influencyjnej, a im te uderzenia były silniejsze, tym bardziej tłumiły — jak się zdawało — jej własne bóle” . Gdy po czterech tygodniach Freud zdobył poprzez to postępowanie — które on sam określił jako „leczenie pozorne” — zaufanie Elżbiety, zaproponował swej sceptycznej pacjentce leczenie psychiatryczne. Plan powiódł się, panna von R. wyraziła zgodę mimo dotychczasowych uprzedzeń. „Lecz praca, którą od tego momentu rozpocząłem, okazała się jedną z najtrudniejszych, jakie kiedykolwiek przypadły mi w udziale.” Freud próbował przede wszystkim znaleźć związek między nieszczęściami, jakie dotknęły pacjentkę, a symptomami jej choroby. Od początku domyślał się, że kryje się za nią jakaś „tajemnica”, którą Elżbieta nosi w sobie. „Tajemnica” , której należy dociec. „Na razie mogłem więc zrezygnować z zastosowania hipnozy, z za­ strzeżeniem jednak, że posłużę się nią później, gdyby w trakcie zwierzeń wyłoniły się wątki, do których wyjaśnienia pamięć pacjentki nie byłaby wystarczająca. Tak oto doszedłem przy tej pierwszej pełnej analizie histerii, jakiej się podjąłem, do sposobu postępowania, który później podniosłem do rangi metody.” Wraz z leczeniem przypadku Elżbiety von R. wybiła godzina narodzin psychoanalizy. Freud kazał sobie opowiedzieć najpierw wszystko, co chorej było wiadome: „bacznie zważałem na to, gdzie jakiś wątek pozostawał niejas­ ny, gdzie brakowało jakiegoś ogniwa w łańcuchu przyczyn, i wnikałem potem w głębsze warstwy pamięci, stosując wówczas hipnozę lub techniki 103

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNIC* DUSZY

pokrewne... Historia, którą opowiadała panna Elżbieta, była długa, utkana z różnorodnych bolesnych przeżyć. W trakcie opowiadania pacjentka nie znajdowała się w hipnozie, kazałem jej jednak leżeć z zamkniętymi oczami, nie protestując, gdy je na chwilę otwierała, gdy zmieniała pozycję, siadała itp.” W tym szczególnym przypadku psychiatra przeprowadzał leczenie czę­ ściowo w mieszkaniu rodziny Weissów, co — jak się wkrótce miało oka­ zać — odegrało istotną rolę w rozwiązaniu problemu. „Pewnego razu pod­ czas pracy z chorą usłyszałem w sąsiednim pokoju męskie kroki, ktoś o przyjemnie brzmiącym głosie zadał chyba jakieś pytanie, a moja pa­ cjentka podniosła się wtedy prosząc, aby na dziś przerwać; usłyszała, że przyszedł jej szwagier i pyta o nią. Do tego momentu nie odczuwała bólów, po tym zakłóceniu zarówno wyraz jej twarzy, jak też sposób cho­ dzenia zdradziły nagłe pojawienie się silnego bólu. Upewniłem się co do swych podejrzeń i postanowiłem doprowadzić do decydujących wyjaśnień.” W czasie następnej wizyty Freud prowadził swoją pacjentkę ku wy­ świetleniu tych „podejrzeń”: „Przyjemnie brzmiący głos” z poprzedniego posiedzenia należał do męża jej zmarłej siostry. Człowiek ten pojawiał się już wcześniej w opowiadaniach, jednak dopiero teraz doszło do „wy­ znania” : Tuż przed śmiercią siostry Elżbieta odbyła ze swym szwagrem długi spacer. Gdy powrócili ze wspólnej wędrówki — przypominała sobie w rozmowie z Freudem — wystąpiły u niej pierwsze objawy porażenia. Potem wciąż marzyła o tym, aby mieć u swego boku „mężczyznę takiego jak on” . W parę dni po tym spacerze siostra Elżbiety, a jego żona, zmarła. Freud opisuje następującą teraz, ważną fazę analizy słowami: „Potem stali przy łóżku, patrzyli na zmarłą i w chwili straszliwej pewności, że ukochana siostra odeszła na zawsze, nie pożegnawszy się z nimi, nie zaznawszy w swych ostatnich dniach osłody ich opieki — w tej samej chwili przez mózg Elżbiety przemknęła inna myśl, która teraz znów nieodparcie się pojawiła, myśl niczym błyskawica przeszywająca ciemność: Teraz on jest znowu wolny i mogę zostać jego żoną.” Wszystko było już oczywiście jasne, „trud analityka został hojnie nagrodzony” . Freud doprowadził pacjentkę do wyrzucenia z siebie tego wszystkiego, co sprowokowało przemianę psychicznego wzburzenia w za­ burzenie somatyczne. „Dziewczyna ta obdarzyła swego szwagra uczu­ 104

KOZETKA

ciem, lecz silne poczucie moralności nie pozwalało jej przyjąć tego faktu do świadomości. Udało się jej zaoszczędzić sobie bolesnej pewności, że kocha męża swej siostry, poprzez ucieczkę w ból fizyczny”, który pojawił się dokładnie w tym momencie (podczas spaceru ze szwagrem), gdy tę pewność zdobyła. Mimo poznania prawdy i wypowiedzenia jej o wyleczeniu nie mogło być jeszcze mowy — przeciwnie — zarówno pacjentkę, jak i terapeutę czekał teraz trudny czas. „Ponowne wydobycie owych wypartych treści podziałało druzgocąco na to biedne dziecko. Krzyknęła głośno, gdy w suchych słowach pod­ sumowałem istniejący stan rzeczy: Była więc pani od dłuższego czasu zakochana w swym szwagrze. W tym momencie zaczęła skarżyć się na najstraszliwsze bóle, czyniła jeszcze rozpaczliwe wysiłki, aby to rozpo­ znanie odrzucić. To nieprawda, ja jej to wmówiłem, to niemożliwe, do takiej niegodziwości nie byłaby zdolna. Nigdy też nie wybaczyłaby so­ bie czegoś takiego. Nie było trudno udowodnić jej, że jej własne zwie­ rzenia nie dopuszczają żadnej innej interpretacji, upłynęło jednak spo­ ro czasu, zanim moje dwa pocieszające argumenty — że za uczucia nie jest się odpowiedzialnym i że jej zachowanie, popadnięcie w tej sytuacji w chorobę, są wystarczającym świadectwem jej moralności, upłynęło sporo czasu, powtarzam, zanim moje słowa pocieszenia wywarły na niej wrażenie.” Podczas następnych spotkań udało się poprzez odreagowanie uwolnić pacjentkę od nagromadzonych napięć. Związek z ukochanym szwagrem nie był możliwy — jak Freud dowiedział się w rozmowie z matką Elżbie­ ty — mężczyzna ten bowiem był człowiekiem słabowitym i nie otrząsnął się po śmierci żony. Mimo to wraz z nadejściem letnich wakacji Freud uznał swą pacjentkę za wyleczoną. Wprawdzie w trakcie urlopu matka Elżbiety informowała go jeszcze o nawrotach bólów i pogorszeniu, lecz jesienią 1893 roku, w rok po rozpoczęciu leczenia, Elżbieta powróciła całkowicie do zdrowia. „Wiosną 1894 roku”, kończy Freud opis tego przypadku, „usłyszałem, że ma być ona obecna na prywatnym balu; wystarałem się więc o zaproszenie i nie odmówiłem sobie okazji zoba­ czenia, jak moja była pacjentka mknie w szybkim tańcu. Potem poznała kogoś, kogo obdarzyła uczuciem, i wyszła za niego za mąż.” 105

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Bezpośrednim następstwem pomyślnego wyzdrowienia Elżbiety von R. było odwrócenie się Freuda od hipnozy i zwrócenie się ku owej metodzie leczenia, która odtąd miała pozostać związana z jego nazwiskiem: ku metodzie „swobodnych skojarzeń”, znanej później na całym świecie jako psychoanaliza. W pierwszych latach praktyki przy Berggasse Freud doszedł przez doświadczenie do wniosku, że „nawet w najlepszej hipnozie sugestia nie sprawuje nieograniczonej władzy, lecz tylko władzę o okreś­ lonej sile. Hipnotyzowany ponosi małe ofiary, od dużych natomiast wstrzymuje się, zupełnie tak jak na jawie.” Zygmunt Freud pozostawił nam szczegółowe informacje, jakimi sło­ wami nawiązywał kontakt z pacjentem w nowo tworzonej psychoanali­ zie, bądź też w jaki sposób „planował” terapię. Była to równocześnie pewnego rodzaju „wskazówka” dla zainteresowanych kolegów: Chory psychicznie powinien, pisze Freud, „leżeć na kozetce, podczas gdy lekarz zajmuje miejsce za nim, tak aby pacjent go nie widział. Temat, od jakiego zaczyna się terapię, jest całkowicie obojętny, mogą to być dzieje życia, przebieg choroby czy też wspomnienia z dzieciństwa pacjenta. W każdym razie należy pozwolić opowiadać pacjentowi i jemu pozostawić dokonanie wyboru.” Gdy pacjent ułoży się już wygodnie na — tak sławnej później — Freudowskiej kozetce, lekarz zaczyna rozmowę: „Mówi się więc (do pacjenta): Zanim będę mógł coś orzec, muszę się wiele o panu dowiedzieć: proszę podzielić się ze mną tym, co pan o sobie wie. Jeszcze jedno, zanim pan zacznie. Opowiadanie powinno różnić się w jednym punkcie od zwyczajnej rozmowy. Podczas gdy zwykle słusznie stara się pan w opisie kontynuować obrany wątek i odrzucać wszelkie nasuwające się refleksje i myśli uboczne, aby, jak to się mówi, nie przeskakiwać chaotycznie z tematu na temat, tu trzeba postępować inaczej. Proszę więc mówić wszystko, co przychodzi panu na myśl. Proszę zachowywać się tak, jak na przykład podróżujący pociągiem, który siedzi przy oknie i opisuje pasaże­ rom ulokowanym w głębi przedziału zmieniający się przed jego oczyma krajobraz. Wreszcie proszę nie zapominać o tym, że obiecał pan całkowitą szczerość, i proszę nigdy nie pomijać czegoś milczeniem dlatego, że mówienie o tym jest z jakiegoś powodu nieprzyjemne.” Po tym krótkim wprowadzeniu przychodzi kolej na pacjenta. Mówi

106

KOZETKA

i mówi — mówi swobodnie i do woli. Freud najpierw tylko słucha, i nic ponadto. „Lekarz”, wypowiedział się on kiedyś, „powinien być dla analizowanego nieodgadniony i tak jak lustro nie ukazywać niczego innego niż to, co jest mu ukazywane.” Cel analizy zostaje — zdaniem Freuda — osiągnięty wówczas, gdy pacjent wejrzy w swą nieświadomość. Albowiem — i to było wielkim odkryciem Freuda — za każdym zachowaniem kryją się również motywy, których człowiek nie jest świado­ my. Procesy nieświadome są istotną częścią naszej psyche. Skoro tylko Freud osiągał sukces w poszukiwaniu treści nieświadomych, okazywał pacjentowi swe zadowolenie. Wstawał z krzesła znajdującego się za kozetką i mówił: „To trzeba uczcić!” Dla niego był to jeszcze jeden dodatkowy powód, aby z przyjemnością zapalić cygaro, a informację tę zawdzięczamy jego pacjentce Hildzie Doolittle. Freud wyrażał jednak także swe niezadowolenie w przypadku, gdy zwierzenia pozostawały zbyt fragmentaryczne. Jeśli szczegóły ważne dla analizy nie wydostawały się na powierzchnię, lecz tkwiły wciąż w nieświadomości, zwykł mówić: „Musi­ my szukać nadal, aż natrafimy na coś, co wyjaśni więcej.” Freud nie był pierwszym, który próbował opisać „nieświadomość” . Pisarze i uczeni na długo przed nim zajmowali się mrocznymi obszarami duszy. Jednak to on badał systematycznie ludzką psyche, aż wreszcie udało się poprzez marzenia senne i czynności pomyłkowe, wyparcie i przemieszczenie wydobyć na światło dzienne treści nieświadome. Wpro­ wadzenie do świadomości jak największej części tego co nieświadome prowadzi niejednokrotnie do wyleczenia choroby psychicznej. W praktyce jest to możliwe tylko dzięki cofnięciu się do czasów dzieciństwa, z którego przeżycia częściowo zapominamy albo też wypieramy. A to zapominanie i wypieranie, twierdzi Freud, nie odbywa się przypadkowo, lecz jest następstwem systematycznie przeprowadzanego ukrywania prawdy. Wy­ piera się to, co nieprzyjemne, aby idealizować swój wizerunek własny, i przez to ulega się samooszukaniu. W kręgach lekarskich Freud znalazł znów niewiele uznania, gdy jego nowa metoda leczenia stała się wiadoma. Co uczynił Freud wiedeńskim lekarzom, że traktowali go z nieufnością, widzieli w nim outsidera? Jak wiadomo, rewolucjoniści nigdy nie cieszą się zbytnią sympatią u przed­ 107

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

stawicieli zamożnych i wpływowych warstw społeczeństwa. Dokładnie tak właśnie było w przypadku Freuda: był rebeliantem, rewolucjonistą. Prowadził życie w mieszczańskim stylu, lecz jako uczony był rewolucyjny. Czcigodni lekarze leczyli wciąż jeszcze tradycyjnymi metodami — meto­ dami swych nauczycieli i nauczycieli nauczycieli. Lekarze pragnący wprowadzać innowacje i dokonywać ulepszeń byli zwalczani lub ig­ norowani — jak na przykład Ignacy Filip Semmelweis, który pokonał śmiertelną gorączkę połogową, albo Karol Landsteiner — odkrywca grup krwi. Freudowi przytrafiło się to samo. Jedno było bowiem jasne: nic nie mogło się zmienić w podejściu do pacjenta. Po jednej stronie stali w bezwzględnie przestrzeganej hierarchii panowie profesorowie, radcy medyczni i hofraci, docenci i doktorzy. Po drugiej — chorzy szukający pomocy, którzy wyrokom leczących ich lekarzy musieli z wdzięcznością się poddawać. Zazwyczaj rozmowy między lekarzem a pacjentem w ogóle nie było, nie mogło być. A właśnie terapeutyczne działanie rozmowy było rewolucyjnym od­ kryciem Freuda. W psychoanalizie pacjent stawał się główną postacią, a przez to lekarz schodził na plan nieco dalszy. Z niejaką przesadą można by powiedzieć, że wcześniej leczono choroby, od czasu Freuda zaś leczy się pacjentów. Do obiektywnych kryteriów medycznych przyłączył się subiek­ tywny kontakt, kontakt człowieka z człowiekiem. Podczas gdy medycyna przed erą Freuda opisywała pacjenta tylko od zewnątrz, nie dopuszczając go nigdy bezpośrednio do głosu, i streszczała co najwyżej przebieg jego choroby — Freud poprzez rozmowę z chorym odkrył subiektywność cierpienia. Niezrozumiała dla większości pacjentów łacina, którą po­ sługiwali się lekarze, została zastąpiona językiem ogólnie dostępnym. Pojmując rzecz szerzej, nastąpiła demokratyzacja w stosunkach lekarza z pacjentem. Aby naprawdę zrozumieć sceptycyzm wobec rewolucji Freuda, trzeba wiedzieć cokolwiek o opiece medycznej w monarchii. Sytuacja była katastrofalna, warunki nieludzkie, mimo że to właśnie w minionym stuleciu działało kilku najwybitniejszych lekarzy Wiedeńskiej Szkoły Medycznej. Ich uwaga jednak skupiała się głównie na diagnozie, a nie na leczeniu. Zdobytą wiedzę teoretyczną wcielano w życie bardzo powoli 108

KOZETKA

albo w ogóle nie, pacjent był interesujący jedynie jako obiekt doświad­ czenia; uznający się za autorytety lekarze w większości nie okazywali zbytniego współczucia pacjentom, uważali, że ich zadanie nie polega na wytępieniu chorób, lecz tylko na ich zrozumieniu i opisaniu. Katastrofalny był też stan medycznego personelu pomocniczego — nie przygotowanego fachowo i tak nisko opłacanego, że do zawodu, pomija­ jąc siostry zakonne, trafiały jako pielęgniarki tylko służące i praczki, które nie mogąc znaleźć pracy, musiały rezygnować z pierwotnie wykonywane­ go zajęcia. Chociaż pracowały na dwudziestoczterogodzinnych zmianach, musiały dodatkowo sprzedawać w salach szpitalnych kawę, aby jako tako zarobić na utrzymanie. Doprowadziło to w Allgemeines Krankenhaus do kryminalnych nadużyć, które tuż przed końcem ubiegłego stulecia wyjawił w Reichsracie poseł Engelbert Pemerstorfer: pacjenci, jeśli nie kupowali u sióstr kawy albo nie dawali „dobrowolnie” napiwków, byli przez nie po prostu „przeoczani” . Ponieważ pacjenci musieli poza tym opłacać sami większość leków, nic dziwnego, że biedak bał się szpitala, bał się, że nie opuści go już żywy. Tak więc chory nie zgłaszał się w ogóle do szpitala, jeśli tylko mógł tego jakoś uniknąć. Przez co w wielu przypadkach choroba nie była nawet roz­ poznawana. W psychiatrii sytuacja przedstawiała się jeszcze gorzej niż w innych działach medycyny. Do roku 1869 większość wszystkich przypadków psychiatrycznych Wiednia zamykano w podobnej do więzienia „wieży szaleńców” należącej do Allgemeines Krankenhaus. Równie znikomej opieki lekarskiej doświadczali mieszkańcy „domów wariatów” , które nastały po „wieży szaleńców” . Nawet wybitny nauczyciel Freuda, Teodor Meynert, zniżający się czasem do rozmowy z psychicznie chorymi, odrzucał „leczenie duszy”, ponieważ wymaga ono więcej, „niż możemy dokonać, i wykracza poza granice ścisłego badania przyrodniczego” . W drogim prywatnym sanatorium Oberdöbling, w którym Freud praco­ wał przez krótki czas jako młody lekarz, personel starał się wprawdzie o komfort podopiecznych, ale do wyleczenia, czy choćby leczenia, dochodziło równie rzadko jak w „normalnych” szpitalach. Opieka lekar­ ska ograniczała się również tutaj — jak Freud donosił swej narzeczo­ nej — w zasadzie do „opieki, pielęgnacji, żywienia i niezakłócania 109

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

spokoju” . Nikt przed Freudem nie wpadł na myśl, że zaburzenia emo­ cjonalne mogą być związane z psychiką, a nie ze zmianami somatycznymi, i że aby te zaburzenia leczyć, trzeba dotrzeć do ich źródła. Psychoanaliza stanowiła triumf nad panującym dotychczas terapeuty­ cznym nihilizmem. Wstrząs wywołany przez Freuda był ogromny. A wkrótce wstrząs ten objął znacznie szersze kręgi społeczeństwa, wykraczając daleko poza świat lekarski. Bowiem to, co głosił Freud, było „trzecią ciężką zniewagą, jakiej doznała miłość własna ludzi ze strony nauki”, pisał Freud w 1917 roku; zaczął Kopernik, gdy wykazał, że Ziemia obraca się wokół Słońca, a nie odwrotnie, czyli że nasza planeta nie jest centrum Wszechświata. Jako następny zaszokował świat Darwin swym stwierdzeniem, że człowiek pochodzi od małpy. Teoria Freuda wykazała natomiast, że człowiek, uważający się zawsze za „koronę stworzenia”, nie jest właściwie „panem i władcą swej duszy”, że za pomocą swej woli i energii nie wszystkim może kierować. Nasza egzysten­ cja jest raczej zależna od licznych czynników, które częściowo powstają w nieświadomości, przy czym życie popędowe odgrywa znacznie większą rolę, niż chce to przyznać człowiek. Było to nowe widzenie świata, widzenie sprzeczne z uczuciami reli­ gijnymi wielu ludzi, podające w wątpliwość dotychczasowe ujęcia his­ torii stworzenia. Nic więc dziwnego, że Freud musiał stać się outsi­ derem. Sam też się nieco do tego przyczynił; wprawdzie dyskutował regularnie ze swymi zwolennikami, lecz bardzo rzadko ze swymi kry­ tykami. Freud od początku zdawał sobie doskonale sprawę, że sytuacja jest problematyczna. Przecież podczas jednego z pierwszych wykładów stano­ wiących wstęp do psychoanalizy powiedział: „Za trudność, na jaką natrafiacie w waszym stosunku do psychoanalizy, muszę was samych, moi słuchacze, uczynić odpowiedzialnymi, przynajmniej jeśli uprawialiście dotychczas studia medyczne. To, czego uczyliście się do tej pory, nadało waszemu myśleniu pewien określony kierunek, daleki od psychoanalizy. Szkolono was, abyście funkcje organizmu i ich zakłócenia uzasadniali anatomicznie, wyjaśniali chemicznie i fizycznie, a ujmowali biologicznie, lecz żadna cząstka waszego zainteresowania nie została skierowana na 110

KOZETKA

życie psychiczne, które jest przecież szczytowym osiągnięciem tego za­ dziwiająco skomplikowanego organizmu. Dlatego obcy jest wam psycho­ logiczny sposób myślenia i przyzwyczailiście się traktować go podej­ rzliwie, odmawiać mu naukowego charakteru, pozostawiać go laikom, poetom, filozofom i mistykom. Wasza działalność lekarska doznaje niewątpliwie uszczerbku przez to ograniczenie. Lukę tę stara się zapełnić psychoanaliza. Chce ona dać psychiatrii brakujące podstawy psycho­ logiczne, ma nadzieję, że odkryje wspólny grunt, na którym zetknięcie się zaburzeń fizycznych z psychicznymi będzie zrozumiałe. W tym celu musi być niezależna od wszelkich obcych jej przesłanek natury anatomicznej, chemicznej lub fizjologicznej, musi pracować korzystając wyłącznie z po­ jęć czysto psychologicznych, i właśnie dlatego obawiam się, że począt­ kowo będzie wydawać się państwu obca.” Psychoanaliza Freuda nie tylko otworzyła nowe pole działania psy­ chiatrii, zrewolucjonizowała także całą medycynę, a nawet więcej jesz­ cze: owo poznanie duszy doprowadziło do wykształcenia się nowych po­ glądów w religii i kulturze, w wychowaniu i życiu rodzinnym, w seksual­ ności, filozofii i w sprawach państwowych. Niewielu uczonych zdołało wywrzeć poprzez swoje idee tak ogromny wpływ na myślenie współczes­ nej im epoki — a także następnych pokoleń — jak Freud, gdy opisał „anatomię duszy” . Słowo „dusza” , nigdy nie cytowane tak często jak w powiązaniu z Freudem, używane było całe tysiąclecia niemal wyłącznie przez religie, które przedstawiały duszę, w przeciwieństwie do materialnej substancji ciała, jako nieśmiertelną. Nowoczesne pojęcie duszy zrodziło się w re­ wolucyjnym Paryżu roku 1789 za sprawą niemieckiego lekarza Franciszka Antoniego Mesmera, który wywołał wzburzenie dystyngowanego świata swoją nową metodą leczenia stanów nerwowych. Twierdził on, że choroby duszy można leczyć za pomocą „fluidu magnetycznego” . W roku 1838 wiedeńskiemu lekarzowi i poecie Ernestowi von Feuchtersieben udało się rzucić nieco światła na związki między „ciałem i duszą”, wskutek czego lekarze i przyrodnicy coraz częściej podejmowali próby zrozumienia ludzkiej psyche. Jednakże to Zygmunt Freud był tym, któremu udał się najtrafniejszy opis, gdy — uwolniwszy się od wpływów religijnych —

111

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

odkrył, że dusza („psyche”) składa się nie tylko ze świadomego życia, lecz również z nieświadomych popędów. O tym, do jakiego stopnia akademicka medycyna ubiegłego stulecia drwiła z pojęcia „duszy” , świadczy wypowiedź wielkiego patologa Karola von Rokitansky’ego, który anatomię uczynił niezawodnym narzędziem diagnozy. Powiedział on: „Przeprowadziłem już sekcję 80 000 zwłok — ale duszy nie widziałem jeszcze żadnej.” Wypowiedź tę dzieliło od rewolucji Freudowskiej zaledwie kilka lat. To, co stało się w stosunkowo krótkim czasie, pojął w roku 1931 Stefan Zweig, gdy pisał: „Zygmunt Freud sprawił, że ludzkość — jakże wspania­ łe dokonanie jednego człowieka — stała się bardziej świadoma: mówię bardziej świadoma, nie — szczęśliwsza. Całemu pokoleniu pogłębił ob­ raz świata: mówię pogłębił, a nie — uczynił piękniejszym... Dzięki jego dziełu nowe pokolenie spogląda w nowe czasy innymi oczami, swobod­ niej, rozumniej i uczciwiej.” (Że te „nowe czasy” pomimo Freuda okażą się straszliwsze niż jakiekolwiek przedtem, tego nawet Stefan Zweig nie mógł przewidzieć.) Pierwszym krokiem na drodze do zbadania nieświadomości było wniknięcie Freuda we własną sytuację psychiczną — proces ten nazwał on „autoanalizą” . Freud był swym własnym terapeutą, o czym w roku 1897 pisał do Wilhelma Fließa: „Głównym pacjentem, który zaprząta moją uwagę, jestem ja sam.” Istotnie, w trakcie autoanalizy płynęły ku niemu wyparte wspomnienia z dzieciństwa — do tego stopnia, że przypomniał sobie nawet dawno zapomniany, jak sądził, język czeski. Już w przypadku tej terapii własnej osoby seksualność odgrywała dominującą rolę. Tak więc Freud odkrył, że jego brzydka stara piastunka Monika Zajic z Freibergu, dzięki której „dowiedział się o Bogu i piekle”, była źródłem jego pierwszego seksual­ nego przeżycia. Gdy miał dwa i pół roku, zostały obudzone jego żądania libidinalne wobec własnej matki. Przyjaźń z będącym mniej więcej w tym samym wieku bratankiem Johnem dostarczyła wzoru dla neurotycznego aspektu jego późniejszych przyjaźni. W trakcie analizy Freud przypo­ mniał sobie również swą zazdrość o małego braciszka Juliusza i poczucie winy po jego wczesnej śmierci.

112

KOZETKA

Autoanaliza, stwierdza Freud, „jest teraz dla mnie najistotniejsza, i zapowiada się, że będzie ona miała dla mnie najwyższą wartość, gdy zostanie zakończona (...) Być ze sobą całkowicie szczerym, to dobre ćwiczenie. Zaświtała mi jedna myśl o ogólnej wartości; odkryłem również u siebie zakochanie się w matce i zazdrość o ojca, i uważam je teraz za zjawisko powszechne we wczesnym dzieciństwie (...) Jeśli tak jest istotnie, zrozumiała staje się fascynująca potęga króla Edypa...” Właśnie w autoanalizie, w której był on lekarzem i pacjentem w jednej osobie, Freud dokonał chyba najdonioślejszego ze swych odkryć, miano­ wicie, że wspomnienia z dzieciństwa odgrywają centralną rolę w leczeniu chorób psychicznych. Tak więc zaczął skłaniać pacjentów, aby opowiadali o swych dziecięcych latach. Później żądał nadto od kolegów lekarzy, aby — tak jak on — przeprowadzali autoanalizę, doświadczenie to bowiem nauczyło go „że każdy psychoanalityk dociera tylko tak daleko, jak pozwalają mu na to jego własne kompleksy i wewnętrzne opory” . Z autoanalizy wyłoniła się z biegiem czasu obowiązkowa dla każdego psychiatry „analiza szkoleniowa” — analiza dokonywana w tym przypad­ ku przez drugiego analityka. Bez FlieBa Freud nie mógłby zrealizować tego niewątpliwie ryzykow­ nego eksperymentu polegającego na wniknięciu we własną nieświado­ mość. Berliński przyjaciel zastępował przecież owego niezbędnego dla „swobodnego kojarzenia” rozmówcę, o czym Freud stale pisał do Berlina: „Mam nadzieję, (...) że pozwolisz, abym nadal nadużywał cię jako przychylną publiczność: W gruncie rzeczy bez niej nie mogę pracować.” Albo innym razem: „Potrzebuję od ciebie nowego impulsu, po pewnym czasie zaczyna mi go brakować.” Cierpienia psychiczne nękały Freuda w owych latach o wiele bardziej niż dolegliwości fizyczne. Długo utrzymujące się okresy depresji niosły z sobą zmienność nastrojów, a wtedy nie był on zdolny do pracy wymagającej koncentracji. Zużywał ten czas na prostsze czynności, jak rozcinanie kartek w nowych książkach, oglądanie map starożytnej Pom­ pei, układanie pasjansów albo grę w szachy. Jednak „w przerwach” , skoro tylko poczuł się lepiej, badał, analizował, pisał nieustannie i stworzył właśnie wtedy, gdy sam nie czuł się dobrze, swe najważniejsze dzieło. Wciąż dręczyło go przeczucie zbliżającej się śmierci, 113

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

a podtrzymywała na duchu, obok troski o rodzinę, jeszcze tylko nadzieja, że zdoła dokończyć badania nad psychoanalizą: „Daj mi jeszcze parę lat” , pisze do FlieBa, „a ta Ziemia będzie miała inne oblicze.” Tak więc Freud zdawał sobie doskonale sprawę ze znaczenia swej pracy w chwilach, gdy odsuwał na bok zwątpienie w siebie.

Irma

FREUD ŚNI

Zamek Bellevue, położony na wzniesieniu Cobenzl, był na przełomie wieków szczególnie ulubionym celem wycieczek wiedeńczyków. Freud bardzo lubił hotel, z którego roztaczał się zapewne najpiękniejszy widok na stolicę. Freudowie spędzali tu lato kilkakrotnie — nie tylko ze względu na wyjątkowe położenie tego miejsca, lecz również dlatego, że daleka podróż byłaby dla licznej rodziny zbyt kosztowna. Także w lipcu 1895 roku, gdy Marta oczekiwała ich najmłodszego dziecka, przybyli do Cobenzl, aby uniknąć upalnych dni i nocy w wielkim mieście. Późnobiedermeierowski zamek Bellevue miał stać się za sprawą tego pobytu miejscem historycznym, albowiem to tu właśnie Freudowi udało się po raz pierwszy w pełni zinterpretować sen, który jemu samemu się przyśnił. „Sen o zastrzyku Irmy.” Już od pewnego czasu Freud przypuszczał, że w marzeniu sennym wyraża się spełnienie stłumionych życzeń. Innymi słowy: czego nie odważamy się przeżywać, wypowiedzieć w rzeczywistości, o tym może­ my — często w zamaskowanej formie — śnić. Bariery stref zakazanych pozostają w czasie, gdy śpimy, otwarte, i dlatego mogą zostać przełamane w marzeniu sennym. Ta myśl teoretyczna okazała się trafna. W nocy z 23 na 24 lipca 1895 roku Freud śnił w hotelu zamku Bellevue o „zastrzyku Irmy” . Irma była pacjentką Freuda — histeryczną młodą kobietą, która w tygodniach poprzedzających letnie wakacje poddawała się leczeniu psychoanalitycznemu przy Berggasse. Gdy Freud przerwał leczenie, aby rozpocząć urlop w Cobenzl, mógł określić wynik terapii jako „częściowy 115

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

sukces” . Wprawdzie pacjentka wyzbyła się swych stanów lękowych, lecz objawy somatyczne po części wciąż jeszcze się utrzymywały. Zanim Freud śnił o Irmie, odwiedził go w Bellevue zaprzyjaźniony lekarz, Otto. Był on asystentem Freuda w Instytucie Kassowitza, znał Irmę i złożył jej wizytę w miejscowości, w której spędzała wakacje. Na pytanie Freuda, jak czuje się jego pacjentka, młodszy kolega odpowiedział: „Czuje się lepiej, ale nie całkiem dobrze.” Freud doszukał się w tym zdaniu zarzutu wobec przeprowadzonej przez siebie terapii. Aby domniemany zarzut odeprzeć, napisał wieczorem 23 lipca raport o przebiegu choroby Irmy z zamiarem pokazania go pewnemu sławnemu koledze (dr. M.). Skończywszy raport, Freud położył się, zasnął i śnił. Śnił o Irmie i następnego ranka, bezpośrednio po przebudzeniu, zapisał treść swego marzenia sennego: „Wielka sala, mnóstwo gości, których podejmuje­ my. — Wśród nich Irma. Natychmiast proszę ją na bok, aby jej czynić wyrzuty. Mówię do niej: Jeśli wciąż jeszcze masz bóle, to naprawdę wy­ łącznie z własnej winy. — Ona odpowiada: Gdybyś wiedział, jakie stra­ szne mam teraz bóle gardła, żołądka i brzucha — wprost paraliżujące. — Ogarnia mnie strach i przyglądam się jej. Jest blada i opuchnięta. Zastanawiam się, czy jednak w końcu nie przeoczyłem jakichś zaburzeń organicznych. Prowadzę ją w stronę okna i zaglądam jej do gardła.” Za­ wezwany dr M. stwierdza — wciąż jeszcze w śnie Freuda: Irma cierpi z powodu infekcji, jaka wywiązała się po źle zrobionym zastrzyku. Leka­ rzem, który dał jej zastrzyk, był Otto. Ów Otto, który obwiniał go — jak Freud sądził — że nie wyleczył Irmy całkowicie. „Tego rodzaju zastrzy­ ków nie robi się tak lekkomyślnie. Prawdopodobnie strzykawka też nie była sterylna” — brzmią dwa ostatnie zdania notatki Freuda o jego śnie. Po analizie marzenia sennego Freud dochodzi do następującego wnio­ sku: „Nie ja jestem winien utrzymującej się jeszcze choroby Irmy, lecz winien jest Otto. Otto rozzłościł mnie swoją uwagą o niezupełnym wyleczeniu Irmy, w marzeniu sennym zemściłem się na nim, kierując zarzut na niego samego. Marzenie senne uwalnia mnie od odpowiedzial­ ności za stan zdrowia Irmy, tłumacząc ten stan innymi przyczynami. Marzenie senne przedstawia pewną określoną rzeczywistość tak, jakbym sobie tego życzył; jego treść jest zatem przedstawieniem życzenia, a jego motywem życzenie.”

116

FREUD ŚNI

Późniejszy lekarz Freuda, Maks Schur, uważał, że sen o zastrzyku Irmy wyrażał zupełnie inne życzenie; sądził, że w rzeczywistości Freud miał na myśli nie Irinę, lecz „Emmę”, pacjentkę, wobec której Fließ popełnił rok wcześniej błąd w sztuce lekarskiej. Zgodnie z teorią Freuda byłby to więc typowy przypadek „przemieszczenia” . Schur widzi w „klasycznym” śnie Freuda nieświadomą próbę usprawiedliwienia Fließa. Jakkolwiek by było, Freud za sprawą „zastrzyku Irmy” odkrył, że marzenia senne nie są bezsensowne, lecz pozwalają poznać rzeczywiste wyobrażenia życzeń. Poprzez marzenia senne zbliżał się Freud po omacku do dalszego zbadania nieświadomości. „Przeżycia w czasie snu” stanowiły przy tym jego pierwsze i najlepsze obiekty obserwacji. Wciąż korzystał on z własnych snów jako źródła informacji do autoanalizy jako „najważniej­ szego obiektu studiów” na drodze do psychoanalizy. Jednym z jego najdłuższych marzeń sennych był sen o cyklamenie: W ciągu jednej nocy i następnego przedpołudnia w czasie „snu na jawie” Freud spotkał w marzeniu sennym kilka osób szczególnie ważnych w jego życiu: żonę Martę, ojca, przyjaciela Fließa, lekarzy Kollera i Königstei­ na — którzy niegdyś pozbawili go sukcesu związanego z kokainą — swego dyrektora gimnazjalnego, kilku kolegów ze szkoły, jedną pacjentkę. „Przed południem zobaczyłem w witrynie pewnej kwiaciarni nową książkę zatytułowaną O cyklamenie — zapewne monografię o tej roślinie. Cyklamen jest ulubionym kwiatem mojej żony. Czynię sobie wyrzuty, że tak rzadko myślę o tym, aby przynieść jej kwiaty, jak ona tego pragnie. W związku z przynoszeniem kwiatów przypominam sobie pewną historię, którą niedawno opowiedziałem w gronie przyjaciół, a użyłem jej jako dowodu dla mego twierdzenia, że zapominanie jest bardzo często speł­ nieniem zamiaru nieświadomości, w każdym razie pozwala na wysnucie wniosku co do ukrytego nastawienia zapominającego: Pewna młoda kobieta, przyzwyczajona do otrzymywania w dniu urodzin kwiatów od męża, zauważa brak tej oznaki czułości w uroczystym dla siebie dniu i wybucha płaczem. Nadchodzi mąż, nie umie sobie wytłumaczyć powodu łez żony, dopóki ona nie wyjaśnia: Dziś są moje urodziny. Wtedy on stuka się w czoło, woła: Przepraszam, zupełnie o tym zapomniałem, i chce wyjść, aby kupić jej kwiaty. Ona jednak nie daje się pocieszyć, brak pamięci męża 117

\

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

uznaje bowiem za dowód na to, że nie odgrywa już w jego myślach tej samej roli co dawniej. — Owa pani L. spotkała moją żonę przed dwoma dniami, poinformowała ją, że czuje się dobrze, i pytała o mnie. Leczyła się u mnie za młodych lat.” Teraz Freud wyciąga wnioski, porównuje sen na temat książki o cyk­ lamenie z tym, że „on sam napisał kiedyś podobną monografię o roślinie, mianowicie artykuł o kokainie, który zwrócił uwagę K. Kollera na jej znieczulające właściwości”. Jak więc widać, niemiłe zdarzenie sprzed wielu lat zajmowało Freuda wciąż jeszcze, nawet po tak długim czasie. „Przypomniałem też sobie, że przed południem dnia następnego po tym śnie (na jego interpretację znalazłem czas dopiero wieczorem) myślałem o kokainie i fantazjowałem: Gdybym miał kiedyś zachorować na jaskrę (= podwyższone ciśnienie śródgałkowe oczne), to pojadę do Berlina i tam u mojego berlińskiego przyjaciela (FlieBa) dam się operować incognito jakiemuś lekarzowi, którego on mi poleci. Operator, nie wiedząc, kogo operuje, znów będzie się zachwycał, jak łatwe stały się te operacje od czasu wprowadzenia znieczulenia kokainą; nie zdradzę się wyrazem twarzy, że sam miałem udział w tym odkryciu. Z tą fantazją łączą się też myśli, jak niedogodne jest dla lekarza korzystanie z pomocy kolegów, gdy samemu jest się pacjentem. Berlińskiemu okuliście, który by mnie nie znał, mógłbym wręczyć honorarium, jak wszyscy. Gdy przypomniałem sobie ten sen na jawie, zauważyłem dopiero, że kryje się za nim wspomnienie określonego zdarzenia. Wkrótce po odkryciu Kollera właśnie mój ojciec zachorował na jaskrę; operował go mój przyjaciel, okulista dr Kónigstein, a dr Koller przeprowadził znieczulenie kokainą...” Łączna interpretacja snu na jawie i nocnego marzenia sennego przypo­ mniała Freudowi wiele momentów z jego życia, które wydały się mu ważne: „każdy z zapoczątkowanych wątków myślowych — o upodoba­ niach mojej żony i moich własnych, o kokainie, o trudnościach w pod­ dawaniu się leczeniu u kolegów, o moim szczególnym zamiłowaniu do studiów monograficznych i moim zaniedbaniu pewnych przedmiotów, jak botanika (...) Sen ma znowu charakter usprawiedliwienia, mowy obroń­ czej dla mych racji, jak pierwszy analizowany sen o zastrzyku Irmy; co więcej, kontynuuje on zaczęty tam temat i roztrząsa go korzystając z nowego tworzywa, które pojawiło się w okresie między jednym snem

118

FREUD ŚNI

a drugim... Teraz znaczy to: ja jestem przecież tym człowiekiem, który napisał cenną i uwieńczoną sukcesem rozprawę (o kokainie).” Po zanalizowaniu tego snu i uzyskaniu sensu dalekiego od pierwotnej treści Freud uznał za nieprawdziwy pogląd, że „marzenie senne zajmuje się tylko okruchami nieistotnych zdarzeń z życia na jawie; muszę także nie zgodzić się z twierdzeniem, że życie psychiczne w stanie czuwania nie jest kontynuowane w marzeniu sennym i że marzenie senne trwoni przeto aktywność psychiczną na błahostki. Prawdą jest coś wręcz przeciwnego: to, co zajmowało nas najbardziej w ciągu dnia, opanowuje również myśli marzenia sennego, zadajemy sobie trud, by treścią marzenia sennego uczynić materiał istotnie wzbudzający za dnia nasze zainteresowanie.” A więc: każdy szczegół marzenia sennego, który wydaje się nam na pierwszy rzut oka nieistotny, kryje w sobie zdarzenie ważne dla naszego życia psychicznego. Freud rozróżnił „jawną treść marzenia sennego” — którą przypomina­ my sobie po przebudzeniu — i „utajoną myśl marzenia sennego”, której „nie pamięta się” następnego ranka. Potem Freud postawił sobie za zadanie, aby poprzez pozostałą w pamięci część marzenia sennego dotrzeć do właściwych, utajonych w nim myśli i myśli te rozszyfrować. Tak czynił Freud w praktyce, „kiedy analizował jawną treść marzenia sennego, nie zwracając uwagi na jej ewentualny pozorny sens, a potem śledził wątki skojarzeniowe, wypływające z każdego wyizolowanego teraz składnika marzenia sennego. Wątki te splatają się z sobą i w końcu prowadzą do układu myśli, które nie tylko są w pełni poprawne, ale bez trudu dadzą się powiązać ze znanym nam kontekstem zachodzących w nas procesów psychicznych. Na drodze tej analizy z treści marzenia sennego zniknęło wszystko to, co nas zdumiewało i było niezrozumiałe.” W ten sposób mógł Freud rozpoznawać nieświadome i wyparte myśli, życzenia i lęki. Szukał „myśli marzenia sennego” za „fasadą marzenia sennego” , a to, czego udało się mu dociec, nazwał później „najpiękniej­ szym, prawdopodobnie jedynym trwałym odkryciem, jakiego dokonał” . Akurat w najgorszej fazie swych obaw przed śmiercią Zygmunt Freud odkrył tajemnicę snu. Jasno i zrozumiale opisuje Freud przebieg analizy marzenia sennego: Marzenie senne odnosi się zawsze do przeżyć minionego dnia, ,jakiekol­ 119 I

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY'

wiek marzenie senne rozpatruję, własne czy kogoś obcego, potwierdza się to za każdym razem. Przekonany o tym fakcie, zaczynałem interpretację od poszukiwania w minionym dniu tego przeżycia, które wywołało dane marzenie senne; w wielu przypadkach jest to też najkrótsza droga.” Zatem jak w ogóle dochodzi do powstania marzenia sennego? „Prze­ ważnie bardzo skomplikowany związek myśli” — pisze Freud — „który był konstruowany podczas dnia i nie został doprowadzony do końca — pozostałość z dnia — zatrzymuje podczas nocy ową zaangażowaną sumę energii — zainteresowanie — i grozi zakłóceniem snu. Praca marzenia sennego zamienia tę resztkę z dnia w marzenie senne i sprawia, że staje się ona dla snu nieszkodliwa (...) Życzenie wypływające z myśli marze­ nia sennego jest wstępem do marzenia sennego, a później stanowi jego istotę.” W roku 1899 Freud opublikował Interpretację marzeń sennych, jego wydawca Franciszek Deuticke mylnie opatrzył tę pracę datą 1900, nie przeczuwając nawet, że istotnie okaże się ona symbolem nowego stulecia. „Powodzenie” jednej z najbardziej rewolucyjnych książek wszechczasów było najpierw ograniczone: w ciągu pierwszych sześciu lat po jej ukazaniu się zdołano sprzedać — aż trudno uwierzyć — 351 egzemplarzy! Potem Interpretację marzeń sennych przetłumaczono naturalnie na wszystkie cywilizowane języki świata i wydrukowano w milionowych nakładach. Wprawdzie w wielu kulturach domyślano się już znaczenia marzenia sennego, ale to Freud odkrył je jako postać życia psychicznego w czasie trwania snu i odkrycie to umiał zastosować w terapii. „Sen mara” — drwiono niegdyś, opisując wspomnienia nocy jako bezsensowne twory wyobraźni, z których czerpią poeci i filozofowie, których jednak medycy­ na nie może traktować poważnie. Jeszcze w ubiegłym stuleciu lekarze niejednokrotnie opisywali marzenia senne jako „procesy chorobowe” . Nic więc dziwnego, że Freud znalazł się — ponownie — w samym centrum akademickich napaści. Porównywano go do szczególnie popularnych na przełomie wieków „egipskich tłumaczek snów” , które swoje liczby sprze­ dawały grającym w lotto: jeśli komuś śniło się żelazko, miał postawić na cyfrę 9, sen o przejażdżce saniami oznaczał cyfrę 27, stara kobieta — 39. Niemiecki psychiatra Alfred Eryk Hoche stwierdzał w swej książce

120

FREUD ŚNI

o tłumaczeniu snów, że teorię Freuda można by odnaleźć „w każdej kuchni w dobrze znanych sennikach wydrukowanych na tanim papierze” . Hoche — zdecydowany orędownik eutanazji — był przez całe życie zażartym przeciwnikiem Freuda. Gdy określił kiedyś psychoanalizę jako „złą metodę” , Freud dostrzegł w tym „największe dotychczas uznanie” dla swej teorii. Freud zdawał sobie sprawę z tego, że Interpretacja marzeń sennych zostanie przyjęta krytycznie. Toteż kiedyś zapytał swych słuchaczy na uniwersytecie: „Czy możecie sobie wyobrazić, co orzekłaby nauka ścisła na wiadomość, że staramy się odnaleźć sens marzeń sennych?” A potem, by ośmielić studentów do wysłuchania go, dodał: „Uznajmy przesądy panujące wśród ludu i u starożytnych i pójdźmy w ślady antycznych tłumaczy snów.” Następstwa nieprzychylnego przyjęcia po ogłoszeniu Interpretacji ma­ rzeń sennych nie kazały na siebie długo czekać i były dla kariery naukowej Freuda tragiczne, co on sam tak sformułował: „Znalazłem się w cał­ kowitej izolacji. W Wiedniu unikano mnie, zagranica nie chciała o mnie słyszeć. Interpretacja marzeń sennych nie miała w pismach fachowych prawie żadnych recenzji. Moje innowacje w psychologii zraziły do mnie współczesnych, szczególnie starszych spośród nich.” A co się tyczyło pozalekarskich kręgów czytelniczych, Freud wiedział, że „te zadowoliły się sprowadzeniem treści książki do jednego hasła «spełnienie życzenia», łatwego do zapamiętania i wygodnego do nadużywania” . Bezwzględność marzenia sennego ukazuje pewne marzenie senne Freu­ da, którego treścią podzielił się on ze swymi studentami podczas innego wykładu: „Była pełnia lata, przebywałem w tyrolskiej miejscowości położonej w górach i pewnego ranka obudziłem się pamiętając swój sen. Śniło mi się, że umarł papież. Nie potrafiłem jednak znaleźć wyjaśnienia dla tego krótkiego, niewizualnego marzenia sennego. Przypomniałem sobie tylko jedno ewentualne uzasadnienie: na krótko przedtem anon­ sowano w prasie lekkie niedomaganie Jego Świątobliwości. Lecz w trakcie przedpołudnia moja żona spytała mnie: Słyszałeś dzisiaj rano to straszliwe bicie dzwonów? Nie miałem pojęcia o tym, że je słyszałem, lecz zro­ zumiałem wówczas treść swego marzenia sennego. Był to wyraz mojej potrzeby snu, moja reakcja na hałas, którym pobożni Tyrolczycy chcieli 121

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

mnie obudzić. Zemściłem się na nich przez wniosek stanowiący treść marzenia sennego i spałem nadal zupełnie niezainteresowany biciem dzwonów.” Papież (był nim wtedy Benedykt XV) w marzeniu sennym Freuda „musiał umrzeć” . Dzięki autoanalizie Freud poczuł się w trakcie pracy nad Interpretacją marzeń sennych lepiej, zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Przekonanie, że odkrył coś, co poruszy cały świat, prowadziło do poczucia sukcesu, a to z kolei wpływało pozytywnie na jego samopoczucie: ciężkie stany ner­ wicowe, na które cierpiał przez dziesięć lat, z wolna ustępowały. Ten sam człowiek, którego nie tak dawno jeszcze dręczyły posępne myśli, mówił teraz o „nieustającej euforii” i pisał do swego przyjaciela FlieBa: „mój zły okres skończył się typowo i nie interesuje mnie już wcale życie po śmierci.” Tak więc gdy Freud wkraczał w czwarte dziesięciolecie swego życia, wiodło się mu pod każdym względem zdecydowanie lepiej — mimo to nigdy nie zaniechał autoanalizy, poświęcał jej do końca życia codziennie jakąś krótką chwilę. W pięć lat po historycznym „śnie o zastrzyku Irmy” Freudowie spędzali kolejne lato w Cobenzl. Do FlieBa Freud pisał stamtąd: „Czy nie sądzisz, że kiedyś będzie tu można przeczytać na marmurowej tablicy: W tym domu dnia 24 lipca 1895 roku dr. Zygmuntowi Freudowi objawiła się tajemnica snów?” I choć nieco zrezygnowany dodawał: „Widoki na to są jak dotąd znikome”, to jednak list ten dowodzi, że ów lekarz, nękany niegdyś zwątpieniem i kompleksami niższości, odzyskał tymczasem pewność siebie. Inaczej nie byłoby chyba możliwe, aby Freud pomyślał o mar­ murowej tablicy, która kiedyś miałaby o nim przypominać. Maks Schur uważał, że „to nie sukces, lecz nieustanny proces autoanalizy” uwolnił w końcu Freuda od jego wcześniejszej niepewności. W każdym razie dnia 6 maja 1977 roku przedstawiciele Wiedeńskiego Towarzystwa Zygmunta Freuda umieścili w obecności Anny Freud dokładnie tam, gdzie niegdyś znajdował się zburzony tymczasem zamek Bellevue, kamień pamiątkowy. Na marmurowej tablicy wykuto w dosłow­ nym brzmieniu owo zdanie sformułowane przez Freuda. Tym samym spełniło się zupełnie jawnie wyrażone marzenie Zygmunta Freuda. 122

FREUD ŚNI

Psychoanalityk Fryderyk Hacker wyraża przypuszczenie, że gdyby Freud nie był Austriakiem, nie mógłby w ogóle rozwinąć interpretacji marzeń sennych. Teoria Freuda głosi mianowicie, że nasze myśli i wspo­ mnienia są „uwięzione” w podświadomości i nie mogą wydostać się stamtąd na powierzchnię, gdyż nie dopuszcza do tego pewnego rodzaju cenzura. Cenzorów porównuje Freud do urzędników celnych. Tylko w nocy, gdy śnimy, myśli nasze mają sposobność przeniknąć do naszej świadomości, ponieważ wówczas śpią również celnicy. „Otóż jest to bardzo austriackie wyjaśnienie, w żadnym innym kraju bowiem nikomu nie przyszłoby do głowy, że celnicy w czasie nocnej zmiany śpią zamiast pracować” — zauważa profesor Hacker, komentując wyjaśnienie Freuda, oparte na austriackim niedbalstwie i mentalności urzędników wyznają­ cych zasadę: „nic by się nie przedostało” . Zupełnie inne okoliczności sprawiły, że Freud sam dowiedział się kiedyś, za jak bardzo „austriackie” uważa się jego badania nad marzenia­ mi sennymi. Pewien przyjaciel i kolega zacytował na jakimś zebraniu naukowym w Ameryce twierdzenie Freuda, że wszystkie nasze marzenia senne opanowane są przez czysto egoistyczne motywy. Na to spośród publiczności podniosła się jakaś dama i powiedziała, że zdanie to jest być może słuszne w przypadku Austrii, lecz śmie twierdzić, iż ona i jej przyjaciele nawet we śnie czują się altruistami. Freud wspomniał tę anegdotę w artykule, który w wiele lat później napisał dla psycho­ analitycznego czasopisma „Imago”, i zakończył ją słowami: „Mój przyja­ ciel, chociaż sam należał do Anglosasów, musiał na podstawie własnych doświadczeń w dziedzinie analizy marzeń sennych energicznie sprzeciwić się tej damie: we śnie nawet szlachetna Amerykanka jest tak samo egoistyczna jak Austriak.” W rok po tym, gdy Freud „przewidział” umieszczenie marmurowej tablicy w Cobenzl, zmarł w wieku 81 lat jego ojciec. I również w związku z tym faktem Freud wspominał sen, pozwalający na daleko idące wnioski. Jakub Freud chorował długo i zanim zmarł, Freud oczekiwał przez cztery miesiące „na śmierć ojca, a więc na najdonioślejsze przeżycie, na decydu­ jącą stratę w życiu mężczyzny”. Na pogrzeb w żydowskiej części Wiedeń­ skiego Cmentarza Centralnego spóźnił się, ponieważ „musiał czekać u fryzjera” . Potem w nocy śnił mu się szyld, na którym można było 123

ZYGMUNT FREUD 1 TAJEMNICE DUSZY

przeczytać: „Uprasza się o zamykanie oczu.” Sen pełen był samooskarżeń: czy dla starego, chorego ojca nie uczynił zbyt mało, czy nie pozostawiał go zbyt często samego w obliczu zbliżającej się śmierci? W ostatnich latach odnosił się do niego krytycznie, nawet nieprzyjaźnie. Dopiero teraz, gdy go zabrakło, zrozumiał, jak wiele ojciec dla niego znaczył. Choć na kilka dni przedtem stwierdzał jeszcze dość lakonicznie: „stan ojca ograniczy prawdopodobnie moje współczucie do minimum” , to po jego śmierci napisał do FlieBa: „Jakimś dziwnym sposobem, poza oficjal­ ną świadomością, śmierć ojca bardzo mnie poruszyła. Bardzo go szano­ wałem, bardzo dobrze rozumiałem i wywarł on znaczny wpływ na moje życie, za sprawą cechującej go głębokiej mądrości mieszającej się z pełną fantazji lekkomyślnością. Gdy umierał, był już od dawna poza życiem, lecz w głębi duszy budzi się przy tej okazji cała przeszłość. Czuję się teraz naprawdę tak, jakby wyrwano mnie z korzeniami.” Nie jest też zapewne przypadkiem, że w pełnych wyrzutów miesią­ cach po śmierci ojca duchowe cierpienia Freuda na jakiś czas znowu powróciły.

Przypadek Ottona Weiningera

FREUD W SAMYM CENTRUM SKANDALU

Jesienią 1902 roku w gabinecie Freuda pojawił się młody człowiek, który przedstawił się jako Otto Weininger. Ten zaledwie dwudziestodwuletni doktor filozofii napisał niedawno swoją rozprawę doktorską pod tytułem Eros i Psyche, a teraz chciał opublikować ją również w formie książkowej. Gdy jego opiekun naukowy na Uniwersytecie Wiedeńskim, profesor Fryderyk Jodl, nie zgodził się zarekomendować manuskryptu do druku, Otto Weininger zwrócił się do docenta dr. Freuda, którego interpretacją marzeń sennych się zajmował, aby polecił on Erosa i Psyche swemu wydawcy Franciszkowi Deutickemu. Freud, podobnie jak uczynił to przed nim profesor Jodl, odmówił zajęcia pozytywnego stanowiska — praca bowiem sprawiała osobliwe wrażenie szmiry, zawierała poglądy zarówno antysemickie, jak i antyfeministyczne. Gdy w kilka miesięcy później Otto Weininger odebrał sobie życie, zarzucono Freudowi, że częściowo on ponosi winę za samobójstwo „młodego geniusza” . Otto Weininger, który przyszedł na świat w Wiedniu jako syn żydow­ skiego złotnika, był bez wątpienia niezwykle inteligentnym i utalen­ towanym młodzieńcem, władał sześcioma językami, a po maturze studio­ wał filozofię i psychologię. W dniu swej promocji przeszedł na wiarę protestancką, przez co czuł psychiczno-duchową wspólnotę z Jezusem Chrystusem, który również „był Żydem, lecz tylko po to, aby jak najpełniej przezwyciężyć w sobie żydostwo” . Do „ojca psychoanalizy” zaprotegował Weiningera jego najlepszy przyjaciel Hermann Swoboda, pacjent Zygmunta Freuda na Berggasse. 125

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Freud zwykł wtajemniczać pacjentów, którzy wydawali się mu inteligentni i wykształceni, w swoją pracę, a częściowo też w życie prywatne. Ze Swobodą rozmawiał między innymi o Wilhelmie FlieBie, którego hipo­ tezami był w owym czasie zafascynowany. Swoboda natomiast, jak należy przypuszczać, opowiedział swemu przyjacielowi Weiningerowi o pracach badawczych dr. FlieBa w Berlinie. Tak zaczęła się ta pod wieloma względami fatalna w skutkach tragedia. Doktorant Otto Weininger bowiem włączył nie opublikowaną jeszcze teorię FlieBa w swą dysertację, powołując się przede wszystkim na „bezwarunkową biseksualność wszystkich istot żywych”, i wykorzystał tę tezę jako „dowód” dla swych antyfeministycznych polemik. Nie ulegało wątpliwości: to Freud „wypaplał” przedwcześnie doktrynę FlieBa. Freud zwrócił manuskrypt Weiningerowi, którego wybryków myś­ lowych nie mógł zrozumieć, i dołączył krytyczne uwagi. W kilka miesięcy po samobójstwie młodego naukowca Freud informował monachijskiego neurologa Leopolda Lówenfelda, przygotowującego psychopatologiczne studium przypadku Weiningera, że Otto Weininger zrobił na nim wpraw­ dzie duże wrażenie — pisał o „poważnym i pięknym obliczu, zdradzają­ cym genialność” — ale manuskrypt musiał odrzucić. Nic dziwnego, skoro „Żyd” opisany jest przez Weiningera zupełnie ogólnie jako „zawsze chciwy i lubieżny”, jako „urodzony komunista”, „stręczyciel” i ktoś, kto „nie potrafi wierzyć” . Równie bezduszna i pozbawiona wszelkiej moralnej godności jest kobieta, co znalazło ukoronowanie w stwierdzeniu: „Kobie­ ta nie posiada swego ja, kobieta jest niczym.” Po daremnej wizycie u Freuda Weininger znalazł nabywcę swego dzieła w osobie wydawcy Wilhelma Braumullera. Autor dołączył do dysertacji trzy dalsze rozdziały i nadał liczącej 600 stron książce nowy tytuł Płeć i charakter, pod którym to tytułem ukazała się wreszcie w roku 1903. Później Freud powiadomił dodatkowo Lówenfelda, że gdyby te nowe rozdziały znał już wówczas, jego krytyka byłaby jeszcze ostrzejsza, ponieważ akurat w tych fragmentach antysemityzm Weiningera i jego nienawiść do kobiet ujawniły się w jeszcze skrajniejszej formie. Wprawdzie pseudonaukowa książka Weiningera Płeć i charakter zna­ lazła z miejsca więcej nabywców niż Interpretacja marzeń sennych Freuda, nie była jednak sensacyjnym sukcesem wydawniczym. Ponieważ „biblia”

126

FREUD W SAMYM CENTRUM SKANDALU

ta nie została przyjęta jako nowa księga kultu, Otto Weininger popadł w głęboką depresję; 3 października 1903 roku wynajął pokój przy Schwarzspanierstraße w Wiedniu, w domu, w którym zmarł Beethoven, i zastrzelił się trafiając sobie kulą w serce. Ten poruszający czyn sprawił, że Weininger stał się dla wielu mitem, zaś jego krytyk Freud — antybohaterem. Do zastępu wielbicieli zaledwie dwudziestotrzyletniego filozofa, który tak tragicznie rozstał się z życiem, zaliczał się August Strindberg — przysłał on na pogrzeb wieniec ze Sztokholmu: „ponieważ czczę jego pamięć jako śmiałego męskiego myśliciela” — jak również Arnold Schönberg, Alban Berg, Georg Traki, Hermann Broch i Heimito von Doderer, na których twórczość wpłynął. Dla Alfreda Kubina był Weinin­ ger „najwybitniejszym człowiekiem tego stulecia”, za jego trumną szli Stefan Zweig i czternastoletni wówczas Ludwik Wittgenstein. Nie zabrak­ ło też Karola Krausa, który stał się najbardziej zaangażowanym zwolen­ nikiem Weiningera i napisał dla „Fackel”* hymniczne wspomnienie pośmiertne: „Niezależnie od poglądów, jest faktem, że kobieta to rudy­ mentarny mężczyzna (...) Tę znaną tajemnicę odważył się wypowiedzieć Otto Weininger; właśnie owo odkrycie istoty i natury kobiety zawarł w swej odważnej książce, i ono kosztowało go życie.” Przez samobójstwo Weiningera Freud został nie tylko wmieszany w „skandal” , w związku z tą sprawą stracił też niezwykle ważną dla niego przyjaźń Wilhelma Fließa, który w roku 1904 domagał się w kilku listach wyjaśnień, jak to się stać mogło, że za pośrednictwem pacjenta Freuda, Hermanna Swobody, Weininger dowiedział się o jego badaniach. Freud próbował zbagatelizować swą oczywistą winę i udział w aferze związanej z plagiatem. Fließ odpowiedział na „wykręty” Freuda — jak nazwał jego reakcję — dwoma pamfletami, w których oskarża przyjaciela o „niedo­ zwolone niedbalstwo w obchodzeniu się z poufnymi wynikami badań naukowych” . Dla Freuda opublikowanie tych tekstów polemicznych było nader przykre, choć nie przyznawał Fließowi wyłącznego autorstwa idei biseksualizmu człowieka. * „Die Fackel” — pismo społeczno-krytyczne założone przez Karola Krausa w roku 1899 (przyp. tłum.).

127

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Gdy pacjent Freuda i informator Weiningera — Hermann Swoboda przegrał proces przeciwko FlieBowi, do gwałtownej walki słownej rzucił się znowu Karol Kraus. W piśmie „Fackel” ponownie ujął się za Weiningerem, i tak wołał do zmarłego: „Wielbiciel kobiet aprobuje z zachwytem argumenty jego pogardy dla kobiet.” W Wiedniu wytworzyła się wówczas niezwykła sytuacja: Weininger, który w swej książce cytował również Freuda i nadużył jego Studiów nad histerią dla swych mrocznych antyfeministycznych argumentów, był traktowany z jednej strony jako „uczeń Freuda” , z drugiej z kolei jako anty-Freud, jego mętne wywody zaś — jako antyteza psychoanalizy. Niezależnie od tego, co wówczas na ten temat napisano — brednie Weiningera nie były godne nawet tego, by wymieniać je jednym tchem z nazwiskiem Freuda. W każdym razie Freud powraca w jednej ze swych prac do sprawy Weiningera, gdy w opublikowanej w 1909 roku Analizie fobii pięciolet­ niego chłopca (małego Hansa) znajduje związek między nienawiścią do kobiet i antysemityzmem Ottona Weiningera: „Kompleks kastracyjny jest najgłębszym nieświadomym źródłem antysemityzmu, ponieważ już jako dziecko chłopiec słyszy, że Żydowi odcina się coś z penisa — on sądzi, że część penisa — i to daje mu prawo do pogardzania Żydami. Również wywyższanie się wobec kobiety nie ma żadnego innego silniejszego nieświadomego źródła. Weininger, ów niezwykle utalentowany młody filozof z zaburzeniami seksualnymi, który po napisaniu swej osobliwej książki Płeć i charakter zakończył życie samobójstwem, traktował w częs­ to wzmiankowanym rozdziale Żydów i kobiety z jednakową wrogością i obrzucał tymi samymi obelgami. Weininger jako neurastenik był całkowicie owładnięty dziecięcym kompleksem: związek z kompleksem kastracyjnym jest tam dla Żyda i kobiety tym, co ich łączy.” Wydawca Wilhelm Braumuller nie musiał żałować, że zdecydował się na opublikowanie książki Weiningera. W ciągu dziesięcioleci po tak skutecznie zainscenizowanej śmierci autora stało się to, o czym ten marzył za życia. W okresie, w którym antyfeminizm i antysemityzm trafiły na podatny grunt, jego rozprawę istotnie traktowano nieraz jako nowe objawienie - - ogółem ukazało się 28 wydań. Dopiero narodowi socjaliści uznali (z ciężkim sercem) za stosowne zakazać rozpowszechniania tej 128

FREUD W SAMYM CENTRUM SKANDALU

antysemickiej książki — ponieważ jej autor był Żydem. Natomiast w faszystowskich Włoszech tyrady Weiningera święciły właśnie w owym czasie swe największe triumfy. Mussolini twierdził nawet, że dzięki Weiningerowi „wiele spraw stało się dla niego jasnych” . Freud był przez całe życie konfrontowany z wynurzeniami Weiningera. Jeszcze 11 czerwca 1939 roku — na trzy miesiące przed śmiercią — w liście do norweskiego psychiatry Dawida Abrahamsena, pracującego nad kolej­ nym studium o Weiningerze, musiał powtórzyć swoją opinię na temat jego przypadku.

,,Zamierzam być bogaty”

DWIE KOSZTOWNE NAMIĘTNOŚCI: PODRÓŻE I KOLEKCJONERSTWO

„W sobotę wieczorem po jedenastogodzinnej pracy analitycznej, pod ko­ niec tygodnia, bez niedzielnego wypoczynku, nie nadaję się do niczego i dobrze robię, że idę grać w karty” , pisze Freud do swego ucznia Sandora Ferencziego. Raz w tygodniu zasiadał na parę godzin do taroka, aby się nieco odprężyć. Było mu to koniecznie potrzebne, ponieważ zarówno licz­ ne analizy, jak i jego działalność naukowa wymagały ogromnego wkładu energii i koncentracji. Cotygodniowe spotkania przy taroku odbywały się akurat w mieszkaniu okulisty Leopolda Königsteina, a więc jednego z owych dwóch lekarzy, którzy swego czasu „wykradli” mu odkrycie znieczulających własności kokainy. Freud dawno przebaczył Königsteinowi — jak również jego „wspólnikowi” dr. Kollerowi — i zaliczył go tymczasem do ścisłego grona swych przyjaciół. Dwoma innymi stałymi partnerami do taroka byli pediatra Oskar Rie, któremu Freud powierzył opiekę nad własnymi dziećmi, i lekarz Ludwig Rosenberg; często dołączał też do nich Fryderyk Eckstein, brat jego pacjentki „Emmy” . Poza kartami niewiele miał namiętności: jedną z nich był codzienny spacer szeroką aleją wspaniałej, czterokilometrowej Ringstraße. Aby za­ chować kondycję, maszerował około południa zadziwiająco szybkim kro­ kiem przez ów Ring otaczający centrum miasta, mijał Operę, Burgtheater, Votivkirche. Zawsze, dopóki dopisywało mu zdrowie, wolał przemierzać długie trasy piechotą. Później dało mu to okazję do żartobliwej uwagi: z tolerancją jest tak ,jak z samochodem i przechodniami: kiedy zacząłem jeździć przez cały dzień samochodem, złościłem się na nieostrożność przechodniów, tak jak wcześniej na bezwzględność woźniców.”

130

DWIE KOSZTOWNE NAMIĘTNOŚCI: PODRÓŻE I KOLEKCJONERSTWO

Gdy mógł już sobie na to pozwolić, pojawiło się kolejne hobby. Zaczął kolekcjonować antyczne przedmioty, którymi ozdabiał mieszkanie i gabi­ net. Pasjami też lubił podróżować. Około stu większych wyjazdów zagra­ nicznych zawiodło go do Francji, Holandii, Belgii, Niemiec, Anglii, Grecji i Szwajcarii. A przede wszystkim do Włoch — ulubionego celu, dokąd zachwycony wyjeżdżał w sumie aż osiemnaście razy. Zdaniem złośliwych kolekcjonerstwo i podróże „zastąpiły” nieco miłość do Marty, Freud zajmował się teraz planowaniem podróży i zakupów z takim samym intensywnym uczuciem, jakim w młodości darzył swą narzeczoną. Uważał za cudowne to, że oba zamiłowania można było ze sobą łączyć. Po powrocie z pierwszej większej podróży włoskiej w roku 1896 Freud napisał do FlieBa: „Mój pokój (przy Berggasse, przyp. aut.) ozdobiłem teraz gipsowymi odlewami florenckich posągów. Było to dla mnie źródłem niezwykłego pokrzepienia; zamierzam być bogaty, aby móc często podróżować.” I rzeczywiście, podróżowanie, zwiedzanie, dokony­ wanie zakupów stały się istotnym motywem powiększania dochodów. Freud nie byłby sobą, gdyby źródła swej „płomiennej tęsknoty do dalekich podróży i zwiedzania świata” nie umiał sam zanalizować. W liście do pisarza Romain Rollanda tłumaczy tęsknotę za dalekim światem tym, że jako gimnazjalista wątpił, czy kiedykolwiek będzie mu dane zobaczyć Ateny: „Dalekie podróże, «zajście tak daleko», wydawało mi się wręcz nierealne. Miało to związek z ciasnotą i biedą, trudnymi warunkami życia. Tęsknota do podróży była też zapewne wyrazem pragnienia, aby uciec przed kłopotami, pragnienia pokrewnego temu pędowi, jaki popycha tak wielu niedorostków do ucieczki z domu.” W Interpretacji marzeń sennych Freud przytacza kilka „snów o Rzymie” , których „źródłem jest tęsknota, aby pojechać do Rzymu” . Całkowicie logicznym następstwem marzeń studenta i młodego lekarza był fakt, że ustabilizowany już materialnie Freud wysyłał ze wszystkich swych podróży dzień w dzień listy i pocztówki do rodziny i że wiadomoś­ ciami z dalekich stron „psuł” też zupełnie przyjaciół i kolegów — ogółem wysłał 400 „listów z podróży”, czuł się więc wyraźnie dumny, że może podróżować, i pragnął, aby wiedziało o tym jego otoczenie. Gdy w roku 1901 mógł urzeczywistnić swój „sen o Rzymie” — i codziennie wiele czasu spędzał tam przed posągiem Mojżesza dłuta Michała Anioła — określił 131

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

swe wrażenia jako „porywające” , jako „kulminacyjny punkt życia”. W trzy lata później zwiedził Ateny, co uwiecznił w eseju Zakłócenie wspomnienia na Akropolu: „To nieuniknione, że z satysfakcją, iż zaszło się tak daleko, wiąże się poczucie winy; jakby stało się coś, co jest niewła­ ściwe, z dawien dawna zabronione. Ma to związek z dziecięcą krytyką ojca, z owym lekceważeniem, które pojawiło się na skutek przeceniania we wczesnym dzieciństwie jego osoby. Wydaje się, jakby istotą powodzenia było zajście dalej od ojca i jakby wciąż jeszcze chęć przewyższenia go była czymś niedozwolonym.” W listach zawierających wrażenia z podróży Freud rozwinął zamiłowa­ nie do opisywania pikantnych i oryginalnych szczegółów. FlieBowi na przykład donosił z wyprawy, jaką odbył w czasie Wielkanocy do antycznej Akwilei: „W katedrze zgromadziło się właśnie na świątecznej mszy kil­ kaset najpiękniejszych dziewcząt Friuli. Przepych starej romańskiej bazy­ liki przynosił ukojenie wobec ubóstwa współczesności. W drodze powrot­ nej widzieliśmy fragment starej uliczki rzymskiej odkopanej w środku jakiegoś pola. Na antycznym bruku leżał jakiś nowożytny pijak.” Oprócz żony, szwagierki Minny i — we wczesnych latach — Wilhelma FlieBa, z którym spotykał się w różnych miastach na „kongresach”, do najwierniejszych towarzyszy podróży zaliczał się przede wszystkim młod­ szy brat Freuda — Aleksander. Nie był to przypadek, on przecież jeździł koleją wręcz „profesjonalnie” . Przez długie lata Aleksander Freud pra­ cował zawodowo głównie jako redaktor Powszechnego Biuletynu Taryf, sporządził również Wykaz stacji kolejowych do mapy kolejowej i mapy komunikacji pocztowej Austro-Węgier wydanej przez wydawnictwo Artaria. Czuł się więc na wszystkich dworcach monarchii jak w domu i potrafił wymienić każde połączenie kolejowe przez sen. Podczas gdy początkowo Freud zadowalał się, wraz z towarzyszącymi mu osobami, korzystaniem ze skromnych zajazdów, to gdy tylko zaczęło powodzić się mu lepiej, zajeżdżał do eleganckich i luksusowych hoteli, jak Eden w Rzymie, Bristol-Britannia w Wenecji, Continental des Etrangers w Genui, czy Cocumella w Sorrento. Na początku jako środek lokomocji służył mu jeszcze dyliżans pocztowy, później podróżował koleją. „Szkoda, że nie można mieszkać tu wiecznie” , pisał z pobytu w Rzymie do pozostałej w domu rodziny, „z tych krótkich wizyt nie ma się nic poza

132

DWIE KOSZTOWNE NAMIĘTNOŚCI: PODRÓŻE I KOLEKCJONERSTWO

niezaspokojoną tęsknotą i odczuwaniem wszędzie niedoskonałości.” Swo­ ją tęsknotę do Rzymu on sam określał jako „głęboko neurotyczną” . Godne uwagi jest to, że od czterdziestego roku życia Freud podróżował bardzo wiele, choć nie znosił jazdy koleją i przez długi czas cierpiał na chorobliwy lęk przed podróżami. Mimo tych objawów nerwowych, które nękały go w przedziałach pociągów i ciasnych pokojach hotelowych, nie pozwolił odebrać sobie „pędu do podróżowania” . W ramach autoanalizy udało mu się uwolnić od nieznośnych stanów lękowych. Fobia ta przetrwała jednak w szczątkowej formie: również w późniejszych latach Freud pojawiał się na dworcu zasadniczo o godzinę wcześniej, niż było to konieczne. W drodze powrotnej jego bagaż zawierał zawsze jakieś antyczne cenne pamiątki. Freud przeczytał — jak wyznał kiedyś w liście Stefanowi Zweigowi — „więcej z dziedziny archeologii niż psychologii”, a ci, którzy go odwiedzali, mogli stwierdzić, że w późniejszych latach jego gabinet przypominał muzeum. Zarówno sam Freud, jak i jego pacjenci pozo­ stawili dokładne opisy tego „muzeum” : pierwsze kamienne figurki ustawił na biurku, potem kolekcja rozprzestrzeniła się na cały gabinet i przyległą bibliotekę. W serwantkach stały niezliczone wazy, czary i posążki z pompejańskich i etruskich grobowców, satyrowie, boginie, szkło mieniące się barwami tęczy, rzymskie lampki gliniane i inne osobliwości. Na podłodze, przy stale otwartych drzwiach skrzydłowych prowadzących do biblioteki, stały egipskie kamienne reliefy. Gdy Freud przeprowadzał analizy, jego wzrok padał na mały stolik, gdzie ustawiona była szczególnie piękna głowa Buddy z brązu. Na jednej ze ścian widniał wizerunek egipskiej mumii, o której Freud żartobliwie mówił, że ma „piękną żydowską twarz” . Nad kozetką wisiała rycina wielkiej świątyni w Kamaku, obok gipsowa kopia marmurowego reliefu z grobowca Gradivy — owej pompejańskiej postaci dziewczęcej, której poświęcił jedną ze swych wczesnych prac*. Z jej figury przez długie lata zwieszał się w stronę kozetki pęk wysuszo­ nych liści papirusu. Paula Fichtl, służąca Freudów, ostrzegała nowych * Der Wahn m d die Träume in W. Jemens „Gradiva” (przyp. tłum.).

133

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

pacjentów, aby nie dotykali liści, gdyż przy najlżejszym ich poruszeniu zostaną spowici tumanami kurzu. Przez 40 lat, w ciągu których Freud zbierał antyczne przedmioty, stłukły się tylko trzy spośród nich, co rzeczywiście graniczy z cudem, ponieważ w gabinecie wszędzie poustawiane były delikatne eksponaty. Dumny ze zręczności swych ruchów, tak opisuje Freud owe trzy „kata­ strofy” w Psychopatologii życia codziennego: „Tak więc pewnego ranka, gdy przechodziłem w kostiumie kąpielowym i słomkowych pantoflach przez pokój, rzuciłem, wiedziony nagłym impulsem, pantoflem o ścianę, tak że śliczna mała Wenus z marmuru spadła z konsolki. Podczas gdy rozpadała się na kawałki, ja cytowałem, zachowując zupełny spokój, wiersz Buscha: Ach! Ta Wenus już zgubiona — Klickeradoms! — medycejska!” „Postępek” ten, nawet jeśli stało się to nieświadomie, był wynikiem przesądu: Freud miał nadzieję, że dzięki tej ofierze odzyska zdrowie jego chora córka Matylda (i istotnie wkrótce wyzdrowiała). Innym razem „egzekucja” — jak się wyraził —- została dokonana na przykrywce kałamarza. Również w przypadku trzeciego przedmiotu, prześlicznie glazurowanej egipskiej figurki, odegrał rolę przesąd. Freud stłukł ją, aby uniknąć większego nieszczęścia, mianowicie utraty starego i zaufanego przyjaciela, który czuł się przez niego niesprawiedliwie potraktowany. „Na szczęście jedno i drugie — zarówno przyjaźń, jak i figurkę — udało się tak skleić, że pęknięcia nie można było zauważyć.” W związku z kolekcją antyków dowiadujemy się więc, że w działaniach Freuda odrobinę miejsca zajmował przesąd. Chociaż twierdził on, że „przepaść między przemieszczeniem występującym u paranoika i przemie­ szczeniem u człowieka przesądnego” nie jest zbyt duża, stawał w obronie przesądu, który „wydaje się niestosowny tylko z punktu widzenia naszego nowoczesnego, przyrodniczego, lecz jeszcze wcale nie do końca sprecyzo­ wanego światopoglądu; w światopoglądzie dawnych przednaukowych epok i ludów przesąd był uprawniony i konsekwentny.” Niektóre wybrane drobiazgi, choć nie najcenniejsze, zwykł Freud zabie­ rać ze sobą w podróż. W lecie 1915 roku pisze do córki Anny w liście z Karlsbadu, że pokojówka „zrzuciła popielniczkę i ją stłukła. Z pewno­ ścią żałowała, że była to tylko czarka porfirowa, a nie ta z nefrytu, którą

134

DWIE KOSZTOWNE NAMIĘTNOŚCI: PODRÓŻE I KOLEKCJONERSTWO

zostawiłem w domu. Wtedy odzyskałem energię, po wymianie zdań poka­ załem jej umocowany pinezkami nad biurkiem sporej wielkości pasek papieru z napisem «Nie dotykać biurka! Pod groźbą kary!» To poskut­ kowało.” Freud ograniczył się do umieszczania kolekcjonowanych antyków w gabinecie i bibliotece, w mieszkaniu widoczne były jedynie nieliczne ślady jego wypraw. W roku 1908 postarał się o dodatkową powierzchnię dla swego „muzeum” : zrezygnował z pomieszczeń na parterze, w których przyjmował pacjentów, i objął zamiast tego większe mieszkanie na pierwszym piętrze, zajmowane dotychczas przez jego siostrę Różę. Odtąd miał do dyspozycji całe piętro, a stało się to konieczne nie tylko ze względu na zajmujące coraz więcej miejsca antyki. Mieszkanie i gabinet przyjęć były teraz bezpośrednio z sobą połączone. W liście do dr. Schura Freud określił zbieranie antyków i przedmiotów pochodzących z wykopalisk „jako namiętność, od której silniejszy jest jedynie głód nikotyny” . Skłonny do metafor, znalazł nadto trafne porów­ nanie swego zawodu z równie łubianym hobby: proces psychoanalityczny jest jak gdyby odkopywaniem ukrytych struktur, dopiero gdy dzięki analizie zyskuje się dostęp do nieświadomości, „można skruszyć zastygłe konflikty i kompleksy, tak jak budowle Pompei zostały wystawione na działanie wiatru, słońca i deszczu po zdjęciu warstwy lawy, która zachowała je w nie zmienionej postaci przez 2000 lat” . W psychoanalizie, podobnie jak w archeologii, trzeba tak długo szukać, aż natrafi się na jakiś ślad, który pozwoli coś odkryć. Już na początku stosowania autoanalizy, gdy dzięki niej rekonstruował swe dzieciństwo, napisał do FlieBa: „Do­ prawdy, ledwie mam odwagę w to wierzyć. To tak, jakby Schliemann znów odkopał Troję, uważaną za miasto mityczne.” Wykopaliska i antyczne dzieła sztuki zachwycały Freuda już w młodo­ ści, czego dowodzi jego list do Marty, który napisał, gdy był w wieku zaledwie 26 lat. Porównywał on w nim narzeczoną do Wenus z Milo, chociaż stopa dużego starogreckiego posągu znajdującego się w paryskim Luwrze „zakryłaby od razu dwie twoje. Wybacz przedmiot porównania, lecz rąk ta antyczna dama nie posiada.” Później studia archeologiczne i kolekcja gromadzona w mieszkaniu były dla niego „niezrównaną pociechą” i „źródłem pokrzepienia” w zmaganiach życiowych. 135 I

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Oprócz Rzymu jego ulubiony cel podróży stanowiła Pompeja, a nowe wykopaliska na Krecie określił on jeszcze w wieku 75 lat jako „niezwykle emocjonujące wydarzenie” i żałował, że los nie pozwoli mu ujrzeć ich efektów. Marzeniem miała również pozostać podróż do Rosji, którą Freud najchętniej połączyłby z badaniem psychiatrycznym cara Mikołaja II, wraz z odpowiednim honorarium, jak w dowcipnej formie donosił FlieBowi 31 sierpnia 1898 roku: „Manifest cara, ta wiadomość dnia, osobiście mnie poruszyła. Już lata temu postawiłem diagnozę, że ten młody człowiek — szczęśliwie dla nas — cierpi na natręctwa myślowe (...) Gdyby mnie z nim poznano, mogłoby to pomóc dwojgu ludziom. Wyobraź sobie: jadę na rok do Rosji, biorę od niego tyle, żeby nie zubożał (...) Odtąd odbywamy trzy kongresy rocznie, wyłącznie na ziemi włoskiej, a ja leczę już tylko za darmo.” Chociaż car nigdy nie sprowadził go do Petersburga, to jednak już wkrótce Freud był wzywany coraz częściej w odległe strony świata również służbowo. Dzięki wyjazdom związanym z prowadzeniem wykładów poznał miasta włoskie i niemieckie, wziął udział w sześciu kongresach psycho­ analitycznych, między innymi w Budapeszcie, Hadze i Berlinie. Największa podróż jego życia zawiodła go o wiele później, w roku 1909, do Stanów Zjednoczonych Ameryki, dokąd wyjechał z cyklem wykładów o psychoanalizie na zaproszenie Clark University w Worcester koło Bostonu. Już sama podróż statkiem z Bremy do Nowego Jorku była na ówczesne warunki niezwykle emocjonującym przeżyciem. Freud po­ dróżował w towarzystwie swych dwóch przyjaciół — Sandora Ferencziego i Carla Gustawa Junga. W trakcie dwutygodniowego rejsu trzej psychoanalitycy spędzali większość czasu na wzajemnym tłumaczeniu sobie swych marzeń sennych. Jak się przy tym okazało, Freud w snach zajmował się głównie przyszłością rodziny i własną pracą. Najpiękniej­ szą chwilę na pokładzie „George’a Washingtona” przeżył wtedy, gdy zaskoczył stewarda na lekturze swej książki Psychopatologia życia co­ dziennego. Freud opowiedział potem Ernestowi Jonesowi, który był wówczas profesorem na uniwersytecie w Toronto i podejmował trzech przybyszów w USA, że przy tej okazji przyszło mu na myśl, iż mógłby stać się sławny. 136

DWIE KOSZTOWNE NAMIĘTNOŚCI: PODRÓŻE I KOLEKCJONERSTWO

Notatka w jednym z amerykańskich dzienników, gdzie błędnie wy­ drukowano jego nazwisko, sprowadziła go następnego dnia z powrotem na ziemię. Donoszono, że z Wiednia przybył „profesor Freund” (!). Po dwudniowym pobycie w Nowym Jorku Freud wykorzystał ten pobyt na zwiedzenie greckich zbiorów starożytnych w Metropolitan Museum — trzej psychoanalitycy pojechali pociągiem do Massachusetts, gdzie Stan­ ley Hall, rektor małego, lecz cenionego Clark University, zgotował im przyjazne przyjęcie. Ponieważ Freud uważał swoją znajomość angielskiego za niewystar­ czającą, prowadził wykłady po niemiecku; mimo to wywarł na słucha­ czach w trakcie pięciu spotkań ogromne wrażenie. Mówił jak zawsze swobodnie, bez notatek, zaledwie na parę godzin wcześniej przygotowując się do danego tematu. Koledzy, którzy przybyli wraz z Freudem z Europy, byli zaskoczeni, gdy w Ameryce podkreślał on wielkie zasługi Breuera dla psychoanalizy. Kiedy cykl wykładów dobiegał końca, Freuda spotkał jeden z największych zaszczytów w życiu — uniwersytet nadał mu tytuł doktora honoris causa w dziedzinie nauk prawniczych. „Jest to pierwsze oficjalne uznanie naszego trudu” , powiedział Freud wyraźnie wzruszony, składając podziękowanie. W Wizerunku własnym jeszcze w wiele lat później wspominał o tym, jak dobrze wpłynął na jego samopoczucie ten krótki pobyt w Nowym Świecie. „W Europie czułem się potępiany, tu najlepsi podejmowali mnie jak równego sobie. Gdy w Worcester wstąpiłem na katedrę, aby wygłosić wykład z psychoanalizy, odczułem to jak spełnienie się jakiegoś niereal­ nego marzenia. Psychoanaliza nie była już więc ułudą, stała się wartoś­ ciową częścią rzeczywistości.” Tym bardziej dziwią resentymenty Freuda wobec Stanów Zjednoczonych. Również z Ameryki przywiózł do domu wartościową pamiątkę: u Tiffany’ego w Nowym Jorku nabył chińską czarkę z nefrytu, która otrzy­ mała honorowe miejsce na małym, okrągłym stoliczku w gabinecie przyjęć, tuż obok kozetki.

Freud jest zbyt szczery

SEKSUALNOŚĆ

Im więcej pacjentów wypowiadało się przy Freudzie w luźnym monologu („swobodnie kojarząc”), tym wyraźniej wysuwał się na plan pierwszy jeden temat: temat seksualności. Jeśli popęd przyjemności zostanie stłu­ miony i wyparty do podświadomości, i nie zostanie — zgodnie z prawami natury — zaspokojony, wówczas dochodzi niejednokrotnie do powstania zaburzeń psychicznych. Psychiatra z Berggasse bardzo wcześnie zdał sobie sprawę ze związków między chorobami psychicznymi, stłumionymi wspomnieniami z dzieciń­ stwa i seksualnością. Tak oto przedstawia on w opublikowanych w roku 1895 Studiach nad histerią pewien przypadek ze swej praktyki: „Leczyłem młodą kobietę z objawami skomplikowanej nerwicy. Pacjentka znów nie chciała zgodzić się z tym, że jej cierpienie związane jest z jej życiem małżeńskim. Zaznaczyła, że już jako dziewczynka cierpiała na napady lęku, kończące się omdleniami. Byłem wytrwały. Gdy poznaliśmy się lepiej, powiedziała nagle pewnego dnia: «Teraz chcę panu opowiedzieć, skąd wzięły się moje stany lękowe w okresie, gdy byłam małą dziewczyn­ ką. Spałam wówczas w pokoju obok sypialni rodziców, drzwi były otwar­ te, na stole paliło się światło. Otóż widziałam wtedy kilka razy, jak ojciec wchodził do łóżka matki, i słyszałam coś, co za każdym razem wywoływa­ ło we mnie silne wzburzenie. Wtedy zaczęły się moje napady lęku.»” Przyjaciel Freuda Breuer nie zwrócił uwagi na zagadnienie seksualno­ ści, natomiast Freud rozwinął przede wszystkim teorię, która miała wyjaśnić powstawanie wszelkiego rodzaju zahamowań, histerii i nerwic: według Freuda rozwój zaburzeń psychicznych poprzedzały z zasady 138

SEKSUALNOŚĆ

seksualne przeżycia w dzieciństwie. Pacjentki opowiadały mu, że jako dziewczynki padły ofiarą uwiedzenia lub gwałtu; mężczyźni podawali, że ich matki naprzykrzały się im w dzieciństwie „przesadnymi czułościa­ mi” — przy kąpieli lub w podobnych sytuacjach. Freud sądził, że w większości przypadków winę ponoszą rodzice, często też jednak piastunki, guwernantki albo osoby obce. Freud sformułował „teorię uwiedzenia” na podstawie przypadku, który opisał jego dawny nauczyciel, wybitny neurolog Maurycy Benedikt. Oto jego relacja: „Zostałem wezwany do prowincjalnego miasta na konsylium. Pacjentka, młoda kobieta, od wielu miesięcy cierpiała na trwające od rana do wieczora napady kaszlu kurczowego i histerycznego krzyku. Przyjęła mnie słowami: «Panie profesorze, nie uda się panu mnie wyleczyć!» Wtedy już wiedziałem, że podłożem jej choroby jest jakaś doniosła tajemnica.” Po przeprowadzeniu dokładnego badania „podzieliłem się z matką pacjentki swoim podejrzeniem, że jej córka padła zapewne kiedyś ofiarą gwałtu i że dlatego jest chora zarówno somatycznie, jak i psychicznie. Powiedziałem jej też, że z reguły nie wyjawiam tego rodzaju tajemnic moich pacjentek nawet matkom. W tym przypadku chodzi jednak o wyleczenie ciężkiego stanu i wszystko musi być zupełnie jasne. Nie myliłem się: jako dziesięcioletnie dziecko pacjentka została zgwałcona przez jakiegoś mężczyznę. Gdy ponownie zjawiłem się u chorej, powie­ działa mi: «Teraz mnie pan wyleczy.» Istotnie, dolegliwości somatyczne udało się usunąć w krótkim czasie.” W tym miejscu włączył się Freud — nie bez wskazania w swej pracy O psychicznym mechanizmie zjawisk histerycznych na „opublikowane o tym przypadku uwagi Benedikta” . Dzięki ambicji i nadzwyczajnej intuicji miał on znów na podstawie jednego przypadku stworzyć ogólną metodę leczenia; w tym kierunku przeprowadzał badania swych pacjen­ tów. Jednak w 1897 roku Freud był zmuszony zrewidować swe poglądy na ten temat, zorientował się bowiem, że przypadek pacjentki profesora Benedikta, i podobne z jego własnej praktyki, należały raczej do wyjąt­ ków. Wprawdzie również w innych przypadkach uwiedzenie „dokonało się” , jednakże najczęściej tylko jako wytwór dziecięcej fantazji. Wniosek ten uznaje Freud w Wizerunku własnym tsl rzeczywistą godzinę narodzin psychoanalizy: „pod naciskiem mego ówczesnego ruty­ 139

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

nowego sposobu postępowania większość moich pacjentów odtwarzała sceny ze swego dzieciństwa, których treścią było seksualne uwiedzenie przez kogoś dorosłego. W przypadku osób płci żeńskiej rola uwodziciela przypadała prawie zawsze ojcu. Dawałem wiarę tym relacjom, a więc przyjąłem, że w owych przeżyciach seksualnego uwiedzenia w dzieciństwie odnalazłem źródło późniejszych nerwic (...) Gdy musiałem potem uznać, że sceny uwiedzenia nigdy się nie wydarzyły, a były jedynie fantazjami, które być może sam podsunąłem swoim pacjentom, czułem się przez jakiś czas bezradny (...) Kiedy się uspokoiłem, wyciągnąłem z mojego doświad­ czenia słuszne wnioski, że symptomy nerwicowe nie są bezpośrednio zwią­ zane z rzeczywistymi przeżyciami, lecz z fantazjami życzeniowymi, i że w przypadku nerwicy realność psychiczna znaczy więcej niż rzeczywistość.” Freud dochodzi więc do następującej konkluzji: Nawet jeśli uwiedzenie nie zdarzyło się w rzeczywistości, to jednak samo wyobrażenie o do­ znanym przeżyciu może wywrzeć na psychikę wpływ równie katastrofal­ ny. U dziewczyny, której śniło się, że jest nagabywana, albo też uroiła to sobie, mogą w późniejszych latach pojawić się takie same symptomy cierpienia jak u tej, którą to okropne przeżycie spotkało w rzeczywistości. Do tej istotnej zmiany swego stanowiska doszedł praktyk Freud wówczas, gdy zaczął poznawać i „brać pod lupę” rodziców i środowisko swych pacjentów, a wtedy musiał dojść do przekonania, że osoby te z pewnością nie były „gwałcicielami” czy też „seksualnymi uwodziciela­ mi” swych własnych dzieci. Bezpośrednią przyczyną korekty jego teorii był przypadek pacjentki Emmy Eckstein, owej młodej kobiety, która z powodu błędu sztuki jego ówczesnego przyjaciela Wilhelma Fließa omal nie umarła. W kilka dziesiątków lat po śmierci Freuda modyfikacja, jakiej dokonał w swej teorii seksualnej, miała stać się przyczyną międzynarodowego skandalu. Psychoanalityk Jeffrey M. Masson, jako desygnowany na dyrektora Archiwum Zygmunta Freuda w Nowym Jorku, postanowił opublikować znajdującą się w posiadaniu Anny Freud korespondencję Freuda z Fließem. Bez porozumienia z córką Freuda Masson sfor­ mułował zupełnie nowe wnioski i w ogłoszonej drukiem w roku 1984 książce Co tobie, biedne dziecko, uczyniono? napiętnował „teorię uwiedze­ nia” : Masson nie był skłonny zrozumieć myśli Freuda, że gwałt w dzieciń­ 140

SEKSUALNOŚĆ

stwie jest wytworem dziecięcej fantazji. Sądził raczej, że Freud zrezyg­ nował ze swojej pierwotnej teorii „nie za sprawą teoretycznych rozważań albo na podstawie nowego klinicznego materiału dowodowego, lecz dlatego, że nie zdobył się na odwagę, aby przy niej obstawać” . W rzeczy­ wistości — przypuszcza Masson — do uwiedzenia doszło na pewno we wszystkich przypadkach, Freud jednak był zbyt tchórzliwy, aby pod­ trzymać niepopularne tezy. Autor zarzuca Freudowi kłamstwo, które przyniosło mu jakoby osobiste korzyści. I opiera się przy tym na statystykach głoszących, że gwałt we wczesnym dzieciństwie zdarza się o wiele częściej, niż się przypuszcza: spotyka rzekomo co trzecią kobietę ogółu populacji. Skandal był ogromny, tym bardziej, że Masson zaliczał się do osób, które Anna Freud darzyła pełnym zaufaniem. Teoria Massona znalazła niewielu zwolenników, nowoczesna psychoanaliza stoi nadal mocno po stronie Freuda, który uznaje, że seksualne naprzykrzanie się jest na ogół wytworem dziecięcej fantazji. Odkrycia Freuda na temat seksualności przyczyniły się do ułatwienia ludzkiego życia. On sam swoje własne życie raczej sobie przez to utrudnił. Nazwał bowiem po imieniu to, co do tej pory było nie wypowiedziane. Dziś „nazwy” te — ostatecznie dzięki Freudowi — używane są niemal na co dzień, lecz za jego czasów uchodziły za nieprzyzwoite. „Freud mógłby wszystko albo prawie wszystko wyrazić bez wywoływania większego zgorszenia, gdyby tylko okazał gotowość formułowania swej genealogii życia seksualnego ostrożniej, oględniej, grzeczniej” — twierdził Stefan Zweig. „Powinien był tylko ukryć pod płaszczykiem słów swoje przekona­ nia, trochę je upoetycznić i upiększyć, a przemyciłby je do opinii publicznej bez zbędnej jaskrawości (...) Lecz Freud nie uznaje straszydeł ani żadnych półśrodków, używa surowych, kanciastych, dosadnych okre­ śleń, nie unika dosłowności: mówi wprost libido, popęd przyjemności, seksualność, popęd płciowy, zamiast Eros i miłość. Freud jest zawsze zbyt szczery, aby gdy pisze, wyrażać się oględnie.” „Zbyt szczery” w rozumieniu Stefana Zweiga był Freud zapewne również wtedy, gdy twierdził, że już małe dziecko dysponuje instynktem seksualnym. Na przełomie wieków sądzono jeszcze, jak ziemia długa 141

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

i szeroka, że seksualne życie popędowe zaczyna się wraz z dojrzałością płciową, dzieci były istotami pozbawionymi płci, nie miały z seksualnością nic wspólnego. To oczywiście „jest grubą pomyłką, brzemienną w skutki tak dla wiedzy, jak i dla praktyki”, konstatował Freud, który tak często przekonywał się w swym gabinecie o czymś wręcz przeciwnym, i dziwić się należy, jak mogło do niej w ogóle dojść. „W rzeczywistości bowiem nowo narodzone dziecko przynosi seksualność z sobą na świat, pewne odczucia seksualne towarzyszą jego rozwojowi przez okres niemowlęctwa i dzieciń­ stwa i zaledwie niewielka liczba dzieci może uniknąć działań i doznań seksualnych, zanim osiągnie dojrzałość płciową.” Seksualność w ujęciu Freuda jest oczywiście pojęciem o wiele szerszym niż w rozumieniu powszechnym. Freud doszukiwał się jej nie tylko w seksualnym zespoleniu, lecz również w etapach wstępnych jak patrzenie i ukazywanie siebie, pocałunki, reagowanie na bodźce zapachowe, gra miłosna, w każdym razie w zachowaniach, które do owego momentu w żadnym razie nie były uważane za zachowania seksualne. Lecz nie tylko tradycja ludowa odmawiała dzieciom wszelkiej seksual­ ności, „również w pojawiających się coraz liczniej pracach o rozwoju dziecka rozdział Rozwój seksualny jest przeważnie pomijany”, stwierdza Freud w swych Trzech rozprawach z teorii seksualnej. Było to w roku 1906. Gdy w 14 lat później, w maju 1920 roku, opracowywał czwarte wydanie tej książki, zamieścił na temat powyżej cytowanego zdania przypis: „Zapisane tu twierdzenie mnie samemu wydało się później tak śmiałe, że postanowiłem sprawdzić je przez powtórne przejrzenie literatury. Wynik ponownego zbadania tej kwestii był taki, że pozostawiłem mój tekst bez zmiany.” Powszechnie panujące przekonanie o nieistnieniu „seksualności dziecię­ cej” Freud tłumaczy amnezją: większość ludzi zapomina i wypiera to, co przeżyła w pierwszych latach swego dzieciństwa — przy czym Freud ma na myśli nie tylko sferę seksualną. „Opowiada się nam, że w owych latach, z których później nie zachowujemy w pamięci nic poza paroma nie­ zrozumiałymi okruchami wspomnień, reagowaliśmy żywo na wrażenia, że potrafiliśmy w ludzki sposób wyrażać ból i radość, że okazywaliśmy miłość, zazdrość i inne namiętności, które nas wówczas silnie poruszały, ba, że wypowiadaliśmy zdania, postrzegane przez dorosłych jako dowody 142

SEKSUALNOŚĆ

naszego rozumu i rodzącej się zdolności do wydawania samodzielnych sądów. A sami jako dorośli nic o tym wszystkim nie wiemy. Dlaczego nasza pamięć pozostaje tak bardzo w tyle za innymi aspektami naszej aktywności psychicznej?” — pyta Freud. „Mamy przecież podstawy sądzić, że w żadnym innym okresie życia pamięć nie jest tak chłonna jak właśnie w latach dzieciństwa.” W kluczowym zdaniu stwierdza Freud potem, że „dzięki badaniu psychologicznemu innych możemy przekonać się, że właśnie te zapom­ niane przez nas wrażenia pozostawiły w naszym życiu psychicznym akurat najgłębsze ślady i stały się decydujące dla całego naszego późniejszego rozwoju... Ale jakie siły doprowadzają do tego wyparcia wrażeń z dzieciń­ stwa?” To pytanie musiał sobie Freud postawić również w wypadku „Do­ ry” — jednym z najbardziej znanych przypadków z jego praktyki. Od czasu przypadku „Elżbiety von R.” Freud zmienił w decydujący sposób metodę leczenia. Hipnoza nie odgrywała już teraz w ogóle żadnej roli, a stosując metodę „swobodnych skojarzeń” pozwalał on swoim pacjen­ tom samodzielnie dokonywać wyboru tematu w trakde każdej wizyty. Nie ingerował więc odtąd w przebieg opowiadania i w ten sposób zbliżył się jeszcze bardziej do specyficznych wywodów podświadomości. Dora, dziewczyna osiemnastoletnia, zjawiła się u Freuda nie z własnej woli, lecz na skutek nalegań ojca, w pewnych okresach bowiem cierpiała na zaburzenia mowy, nerwowy kaszel i napady histerycznej duszności. Oprócz tego rodzice znaleźli jej list pożegnalny, z którego wywnioskowali, że życie ich córki jest poważnie zagrożone, gdyż myśli ona o popełnieniu samobójstwa. Za sprawą swej pacjentki Dory Freud istotnie przedstawia nam nie­ zwykłe życie rodzinne, jakby zaczerpnięte z mistrzowsko napisanej powie­ ści: rodzice dziewczyny byli zaprzyjaźnieni z małżeństwem K. Ojciec Dory od dawna pozostawał z panią K. w intymnym związku, natomiast pan K. zabiegał o względy Dory. Dora nie uległa przystojnemu, starszemu mężczyźnie, uderzyła go nawet w twarz, gdy uczynił jej pewną propozycję, chociaż go kochała. Początkowo zaprzeczała, lecz później wyznała swemu psychoanalitykowi, że darzy tego mężczyznę miłością. Analizując marze­ nia senne Dory, Freud odkrył następnie, że poza tym odczuwa ona 143

ZYGMUNT FREUD 1 TAJEMNICE DUSZY

również pociąg fizyczny do swego ojca i odwzajemnia homoseksualno-platoniczną namiętność pani K. Dora wyparła swoje uczucia do wszyst­ kich trzech odnośnych osób tak dalece, że pozostawały one ukryte dla jej świadomości. Skomplikowane stosunki doprowadziły w końcu do tego, że oprócz miłości do ojca jak też do pana i pani K. zaczęła również odczuwać zazdrość, nienawiść i wstręt. Po kilku posiedzeniach stało się dla Freuda jasne, że symptomy choro­ by pojawiały się zawsze wtedy, gdy skrycie uwielbiany pan K. wyjeżdżał w interesach, co zdarzało się dosyć często. Freud tłumaczył zaburzenia mowy następująco: „Gdy ukochany był daleko, rezygnowała z mówienia; nie przedstawiało ono żadnej wartości, skoro nie mogła z nim rozmawiać.” W toku analizy — przede wszystkim dzięki wyjawieniu przez Dorę treści dwóch marzeń sennych — Freud doszedł do wniosku, że również w jej przypadku źródłem objawów choroby było to, iż we wczesnym dzieciństwie słyszała odgłosy spółkowania rodziców: napady kaszlu i ast­ my odtwarzały sapanie ojca przy obserwowanym wówczas akcie płcio­ wym. W ten sposób pacjentka dokonała „ucieczki od życia w chorobę”. Chociaż Freud odkrył, że „siłą motywującą” jej histerii jest seksualność, nie mógł wyleczyć chorej, gdyż przerwała leczenie już po jedenastu tygod­ niach. Dlatego Freud określił ten przypadek jako Fragmenty z analizy przypadku histerii i opublikował relację z niego pod tym właśnie tytułem. W rok po przerwaniu terapii Dora odwiedziła go znowu, lecz do kontynuowania leczenia nie doszło. Freud obiecał „wybaczyć jej, że pozbawiła go satysfakcji z gruntowniejszego uwolnienia jej od choroby” . Później zanotował, że „dziewczyna wyszła za mąż” . W przedmowie do Historii choroby Dory Freud zajmuje się obszernie problematyką dochowywania tajemnicy zawodowej obowiązującej leka­ rza w związku z publikowanymi przez niego doniesieniami: „To pewne, że chorzy nigdy by się nie zwierzali, gdyby dopuścili myśl o możliwości wykorzystania ich wyznań w celach naukowych. Równie pewne jest, że wypraszanie od nich samych zgody na publikację tych zwierzeń byłoby całkowicie daremne. Wrażliwe, a i zapewne lękliwe osoby na pierwszy plan wysunęłyby w tych okolicznościach obowiązek dochowywania ta­ jemnicy lekarskiej i wyraziłyby żal, że nie mogą przysłużyć się nauce. Sądzę jednak, że lekarz bierze na siebie obowiązki nie tylko wobec 144

SEKSUALNOŚĆ

pojedynczego chorego, lecz również wobec nauki. Wobec nauki, to nie znaczy w istocie nic innego jak wobec wielu chorych, którzy cierpią na tę samą chorobę lub kiedyś będą na nią cierpieć. Podanie do publicznej wiadomości informacji o przypuszczalnych przyczynach i strukturze histerii staje się obowiązkiem, zaniedbanie tego byłoby haniebnym tchó­ rzostwem; pod warunkiem, że nie wyrządza się krzywdy bezpośrednio i osobiście zainteresowanemu. Sądzę, że uczyniłem wszystko, aby wy­ kluczyć możliwość wyrządzenia krzywdy mojej pacjentce.” Zygmunt Freud bez wątpienia uczynił wszystko, aby taką możliwość wykluczyć, a jednak wiemy dzisiaj, kto kryje się pod pseudonimem „Dora” : ową pacjentką była siostra ówczesnego studenta prawa i później­ szego polityka Ottona Bauera, który po śmierci Wiktora Adlera w roku 1918 został szefem ministerstwa spraw zagranicznych młodej Republiki i duchowym przywódcą austriackiej socjaldemokracji. Później, omawiając kiedyś na wykładzie przypadek Dory, Freud zmienił ten pseudonim ze względu na jedną z dwóch uczestniczących w wykładach studentek o nazwisku Dora Teleki. Dla Freuda było jasne, że przez wypowiedzenie tego imienia naraziłby swą słuchaczkę na drwiny ze strony kolegów, zwłaszcza że chodziło tu akurat o najintymniejsze szczegóły życia seksualnego. A więc tego dnia w audytorium Uniwersytetu Wiedeńskiego nazwał on Dorę Erną. Nie mógł wiedzieć, że wskutek tego przedmiotem kpin stanie się druga z obu słuchaczek: jej nazwisko brzmiało Lucerna — czyli zawierało w sobie imię Erna. Obserwowanie przez dzieci spółkowania dorosłych, a „dzieje się tak za sprawą przekonania dorosłych, że małe dziecko nic jeszcze nie rozumie z życia seksualnego”, może mieć według Freuda również zupełnie inne następstwa: ponieważ małe dziecko postrzega akt seksualny jako pewnego rodzaju sadystyczne maltretowanie albo zadawanie gwałtu, zatem „takie wczesnodziecięce wrażenie w dużym stopniu przyczynia się do powstania skłonności w kierunku późniejszego sadystycznego przemieszczenia celu seksualnego” . Freud broni poglądu, że dziecko przeczuwa istnienie aktu seksualnego i jego następstwa, traktuje ten akt jako coś wrogiego i bru­ talnego, jako coś, czemu chciałoby zapobiec, bo w narodzinach braciszka albo siostrzyczki widzi „zagrożenie dla swych egoistycznych interesów” . 145

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Freud wyprowadza tu — tak jak często do tej pory— wnioski ogólne ze swej własnej biografii: gdy jemu, jako najstarszemu synowi rodziny Freudów, co roku przybywała w Wiedniu siostra, tęsknił do miasteczka Freiberg — tam był jeszcze jedynakiem, psutym i rozpieszczanym przez matkę. Gdy osiemdziesięcioletniemu Freudowi zaproponowano założenie gazety konkurencyjnej wobec istniejącego pisma psychoanalitycznego, odmówił, uzasadniając, że siostrzana gazeta „mogłaby zaszkodzić tej pierwszej, sprawić, że wyschłyby źródła jej powodzenia, albo wyrażając to bardziej obrazowo: wypić jej mleko!” Dramat Edyp król, dramat króla Edypa, stanowi podstawę jednej z najdonioślejszych teorii seksualnych Freuda: w Tebach szaleje zaraza, tak zaczyna się starogrecka tragedia Sofoklesa. Szukający pomocy lud zwraca się do króla Edypa, a ten zasięga rady wyroczni delfickiej. Wyrocznia orzeka: zaraza ustanie, gdy morderca poprzedniego króla Lajosa zostanie odnaleziony i ukarany. Edyp wydaje natychmiast rozkaz, aby szukać mordercy Lajosa. Wróżbita Tejrezjasz objawia Edypowi, że to właśnie on sam zabił swego ojca — sądząc, że atakuje go jakiś obcy człowiek — jak również, że poślubiając Jokastę, pojął za żonę swą własną matkę. Teraz prawda wychodzi na jaw: Jokaście i jej pierwszemu małżonkowi, królowi Lajosowi, przepowiedziano, że gdy narodzi się im syn, stanie się on zabójcą ojca i pohańbi matkę. Kazali więc zgładzić nowo narodzonego, lecz pewien pasterz ulitował się nad porzuconym na pustkowiu chłopcem i zajął się nim. Potem nastąpiło wszystko to, co przepowiedziała wyrocznia: Edyp zabija króla Lajosa — nie wiedząc, że to jego ojciec, poprzez małżeństwo z Jokastą zostaje królem i płodzi czworo dzieci. Gdy para królewska poznaje prawdę, Jokasta wiesza się, a Edyp wykłuwa sobie oczy. Człowiek, który nie przeczuwając niczego złego pragnie być sprawied­ liwy, sam okazuje się winny — oto teza Sofoklesa, na podstawie której w 2500 lat później Freud stworzył pojęcie „kompleksu Edypa”: Podczas gdy dziewczynka obdarza swymi względami ojca, chłopiec swe wczesne infantylne pragnienia seksualne kieruje ku matce. „Ojciec staje się zatem dla chłopca niepożądanym rywalem, matka — rywalką dla dziewczynki.” Stan zakochania się w jednym z rodziców i nienawiść żywiona wobec

146

SEKSUALNOŚĆ

drugiego mogą rozwinąć się później w nerwicę. U chłopca lęk przed własnymi kazirodczymi pragnieniami prowadzi do lęku przed kastracją. Freud użył wyrażenia wywiedzionego od nieszczęśliwego króla Teb po raz pierwszy w roku 1910, gdy pisał o jednym z pacjentów, że „podlega, jak mówimy, panowaniu kompleksu Edypa” . Do przyjaciela FlieGa napisał już wiele lat wcześniej, że każdy był kiedyś w zarodku Edypem, i „każdy wzdraga się przed rzeczywistym spełnieniem marzenia, wypiera­ jąc je całkowicie, co oddziela jego stan dziecięcy od stanu dorosłości” . Akcja sztuki nie jest dla Freuda niczym innym jak stopniowym i w sposób pełen artyzmu opóźnianym odkrywaniem prawdy, „porównywalnym z pracą psychoanalityczną” . Perwersja nie stanowi dla Freuda niczego odrażającego, lecz w pewnych fazach życia jest w pełni naturalnym stanem rzeczy, o którym powinno się mówić bez oburzenia. Skoro już niemowlę zdolne jest do różnych form wyrażania seksualności, to dorastające dziecko przechodzi przez szereg „perwersyjnych” stadiów rozwoju. — Sformułowanie to, bardzo często mylnie rozumiane, znacznie przyczyniło się do potępiania Freuda: „Już sam fakt, że granice tego, co uznajemy w życiu seksualnym za normalne, nie są wyraźnie określone” — stwierdza Freud — „powinien ostudzić gorliwców. Nie możemy przecież zapominać, że wydająca się nam najohydniejszą spośród perwersji miłość zmysłowa mężczyzny do męż­ czyzny była przez Greków, a więc przez naród, którego kultura miała zasadnicze znaczenie dla świata, nie tylko przyjmowana z tolerancją, lecz że przypisywano jej też ważne funkcje społeczne. Od czasu do czasu każdy z nas przekracza we własnym życiu seksualnym granice tego, co zostało uznane za normalne. Perwersje nie są ani zezwierzęceniem, ani zwyrod­ nieniem, w poważnym tego słowa znaczeniu. Są rozwinięciem zarodków tkwiących w niezróżnicowanych predyspozycjach seksualnych dziecka. Ich stłumienie albo zwrot ku wyższym aseksualnym celom — ich sublimacja — sprawia, że siły oddawane są działaniom w dziedzinie kultury. Jeśli więc ktoś grubiańsko i jawnie stał się perwersyjny, to słuszniej byłoby powiedzieć, że takim pozostał, że przedstawia stadium pewnego zahamo­ wania rozwoju.” Gdy w roku 1927 w jednym z niewielu wywiadów, jakich Freud udzielił, spytano go, czy słuszne byłoby umieszczenie zagadnień seksualności 147

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

w centrum jego teorii, odpowiedział: „Z pewnością popełniłem wiele błędów, lecz nacisk, jaki w mojej teorii położyłem na problem seksualno­ ści, z pewnością błędem nie był. Popęd płciowy jest niezwykle silny, dlatego też stale wchodzi w konflikt z konwenansami i z obwarowaniami cywilizacji. Jeśli ludzkość próbuje negować jego znaczenie, to tak jakby w pewnym sensie wypierała się siebie. Analizując jakiekolwiek ludzkie uczucie, choćby jak najbardziej odległe od sfery związanej z seksualnością, odkryjemy, że pierwotnym impulsem tego uczucia jest seksualność, której życie zawdzięcza swe trwanie.” Rosnące zainteresowanie Freuda zagadnieniem seksualności szło w pa­ rze — chciałoby się powiedzieć: dziwnym sposobem — z jego własną wstrzemięźliwością przejawianą w dalszych latach małżeństwa. Choć bar­ dzo Martę kochał, zaprzestał utrzymywania z nią kontaktów seksualnych mniej więcej od swego czterdziestego roku życia — po tym, jak urodziła mu sześcioro dzieci. Potwierdzają to różne wypowiedzi Freuda. Nie są też znane żadne jego związki z innymi kobietami, jeśli pominie się pewne „podejrzenie” , które wyraża badacz życia Freuda, Peter Swales, zarzu­ cając mu „podwójną moralność” : pozostawał on jakoby w związku ze swą szwagierką, Minną Bemays, która mieszkała pod jednym dachem z rodzi­ ną Freudów, a Freud spędził z nią kilka urlopów. Jak mało wnoszą takie wypowiedzi, dowodzi tego wręcz przeciwne twierdzenie pisarki Anny de Noailles: po wizycie u Freuda „była wstrząśnięta, że człowiek, który tak wiele napisał o seksualności, nie był nigdy niewierny swej żonie” . Jedno i drugie — zarówno wierność małżeńską, jak i domniemaną niewierność — odnośni autorzy stawiali Freudowi jako zarzut.

,,Zupełnie familionarnie

ZYGMUNT FREUD ŚMIEJE SIĘ

„Przypadek Weiningera” odsunął Freuda nie tylko od FlieBa, ale też od Karola Krausa. Od tamtej pory, gdy tylko nadarzała się okazja, ten wielki kpiarz wypowiadał się przeciwko Freudowi. Uczynił to także — równie złośliwie co efektownie — tworząc aforyzm: „Psychoanaliza jest tą cho­ robą umysłu, która sama uważa się za metodę jej leczenia.” Gdyby pointa nie była skierowana przeciwko niemu samemu, Freud zamieściłby zapewne ten aforyzm w swej książce Dowcip ijego stosunek do nieświadomości. Bowiem żartów o lekarzach i pacjentach bynajmniej w niej nie brakuje. Oto przykłady: Lekarz, który odchodzi od łóżka chorej kobiety, mówi potrząsając głową do towarzyszącego mu męża chorej: „Pańska żona nie podoba mi się.” — „Mnie nie podoba się już od dawna” , potakuje szybko mąż. Dowcip, nieszkodliwy żart, bez głębi, wymyślony tylko dla rozrywki? Zygmunt Freud jest innego zdania. Dla niego za każdą pointą kryje się jakiś fragment nieświadomości. Po swych pierwszych sukcesach w lecze­ niu chorych wciąż starał się dotrzeć do tego co nieświadome. Tylko wtedy, gdy zbliżam się do ukrytych i wypartych myśli moich pacjentów — mówił — mogę im pomóc. „Metoda swobodnych skojarzeń” — a więc nieskrępowane opowiadanie pacjenta o własnym życiu — okazało się w wielu przypadkach drogą wiodącą do celu. Elementem pomocnym w zbliżaniu się do nieświadomości było marzenie senne, zdolne w roz­ mowie analityka z pacjentem przełamać barierę cenzury. Freud odkrył następnie, że lekarz ma możliwość uzyskania wskazówek na temat ukrytych uczuć pacjenta dzięki „czynnościom pomyłkowym” . W Psycho­ 149

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

patologii życia codziennego wykazuje on, że błędne działania, pozornie mało ważne i bezsensowne, jak przejęzyczenia, pomyłki w pisaniu, gu­ bienie, zapominanie służą w istocie spełnieniu nieświadomych życzeń i dają analitykowi ważne wskazówki. On sam pisząc kiedyś po powrocie z wakacji list, opatrzył go omyłkowo datą październikową zamiast wrześniowej. I rozpoznał w tym pomyłko­ wym działaniu życzenie, aby był już październik, ponieważ właśnie w październiku miał przyjąć pacjenta, którego przypadek szczególnie go interesował. Również gdy nie mógł przypomnieć sobie jakiegoś imienia, domyślał się w tym procesu wypierania za sprawą potęgi nieświadomości: „W takich przypadkach bowiem człowiek nie tylko zapomina, ale też błędnie sobie przypomina. Gdy stara się przypomnieć sobie zapomniane imię, przy­ chodzą mu na myśl inne — zastępcze imiona. Wprawdzie natychmiast wie, że nie są to te właściwe, one jednak wciąż niezwykle uparcie narzucają się jego pamięci.” Fließowi opisał raz przeżycie, którego „nie mógłby niestety podać do publicznej wiadomości” . Freudowi umknęło z pamięci nazwisko pisarza Juliusza Mosena — autora sztuki o Andreasie Hoferze. Imię Juliusz nota bene pamiętał, jedynie nazwiska Mosen nie mógł sobie» absolutnie przypomnieć. Gdy je sobie wreszcie przypomniał, wyjaśnił to następująco: „nazwisko Mosen z pewnych względów (Mösen*, przyp. aut.) wyparłem (...)” Dużo do myślenia daje też cytowane przez Freuda „przejęzyczenie się” pewnego mężczyzny, który mówiąc o jakiejś okre­ ślonej sprawie użył określenia zum Vorschwein zamiast zum Vorschein.** Powróćmy do dowcipu. Mąż, który opowiada cytowany wcześniej żart, a więc mówi o swojej żonie „mnie nie podoba się już od dawna” albo też śmieje się z takiej pointy, tak właśnie — nieświadomie — myśli. Temu zjawisku Freud poświęcił w roku 1905 swą książkę o dowcipie; zajmuje się * „Möse” jest wulgarnym określeniem sromu (przyp. tłum.). ** „R. opowiada o rzeczach, które w swej duszy określa jako Schweinereien (świństwa). Szuka jednak łagodniejszego wyrażenia i zaczyna: „Dann aber sind Tatsachen zum Vor­ schwein gekommen” („Potem wyszły jednak na jaw fakty” — Vorschwein zamiast Vor­ schein) Zygmunt Freud, Psychopatologia życia codziennego, PWN, Warszawa 1984 s. 94 (przyp. tłum.).

150

ZYGMUNT FREUD ŚMIEJE SIĘ

w niej podłożem humoru jako kolejną możliwością „przeniesienia do świadomości tego, co nieświadome” . „Małżeństwo X żyje na dość wysokiej stopie” — Freud cytuje tu grę słowną Wiedeńskiego spacerowicza Daniela Spitzera — „zdaniem jednych mąż zapewne dużo zarabiał i nieco sobie przy tym odkładał, zdaniem drugich zaś żona kładła się nieco i dużo przy tym zarabiała.” Czy to coś więcej niż powierzchowny żart? Czy opowiadający pozwala poprzez tę pointę wejrzeć we własną przeszłość, z którą się nie uporał? Freud jest zdania, że w żarcie można wypowiedzieć wszystko to, co „po­ ważnie” — z powodu odebranego wychowania — nigdy nie mogłoby zostać powiedziane. Temu służą również przypisywane pewnemu małżon­ kowi słowa skierowane do żony: „Gdy jedno z nas umrze, przeniosę się do Paryża” .* Na podstawie tego przykładu Freud wysuwa wniosek, że: „W żarcie można, jak wiadomo, powiedzieć nawet prawdę”, i dowodzi przy tym po raz kolejny, w jak dużym stopniu on sam posiadł sztukę pointowania. Wśród zebranych przez Freuda humoresek znajduje się również ta: „Jak idzie?” , pyta ślepy kulawego. „Jak pan widzi”, odpowiada kulawy ślepemu. Podobnie jak w „przejęzyczeniach”, w „pomyłkach przy pisaniu” czy w „zapominaniu”, także w dowcipie wyrażają się żywo odczuwane nie­ świadome dążenia. W działaniu bez zastanowienia — jak w trakcie krót­ kiego spięcia — następuje wyłączenie świadomości i na jaw (zum Vor­ schein) — aby nie powiedzieć zum Vorschwein — wychodzą myśli, których wykształcony, należący do towarzystwa człowiek nigdy nie wypowiedział­ by bez pointującej otoczki, ponieważ wykroczyłby wówczas przeciwko dobrym obyczajom. Dowcip — „skok w bok interpretacji marzenia sen­ nego” —^ czyni wypowiedzenie tego, co niemożliwe, możliwym. „Ujaw­ nienie psychicznego automatyzmu należy do techniki komizmu, jak każde zdemaskowanie, każde zdradzenie siebie”, mówi Freud. „Zdemaskowanie” to staje się znów szczególnie wyraźne w związku z seksualnością. Podczas gdy „działanie rozweselające niewinnego dow­ * Ten żart podaje Freud w swej rozprawie Aktualnie o wojnie i śmierci, 1915.

151

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

cipu jest przeważnie umiarkowane — wyraz zadowolenia czy lekki uśmiech to przeważnie wszystko, co może on wywołać u słuchacza”, o tyle zupełnie inaczej przedstawia się ten problem w przypadku „dowcipu ten­ dencyjnego” : „Gdy dowcip nie jest celem samym w sobie, tzn. nie jest niewinny, wtedy przejawiają się w nim tylko dwie tendencje, które dopu­ szczają nawet do rozpatrywania ich z tego samego punktu widzenia: dowcip jest wtedy albo nieprzyjazny (służący agresji, satyrze, obronie), albo nieprzyzwoity (służący obnażeniu).” Jako przykład żartu tendencyjnie nieprzyjaznego Freud podaje pow­ szechnie znaną za jego czasów anegdotę o „genialnej aktorce Józefinie Gallmeyer” , która na pytanie „Wiek?” miała odpowiedzieć, wstydliwie spuszczając wzrok: „W Brnie” . Żart ten jest równocześnie przykładem na to, że rzadko można „brać na serio” anegdoty o aktorach: aktorka „Pepi” Gallmeyer przyszła w rzeczywistości na świat w Lipsku. Dziś można już też napisać kiedy: w roku 1838. Dla zaprezentowania seksualności w dowcipie Freud cytuje „dowcip zadomowiony w kręgach lekarskich” : Jeśli pytało się któregoś z młodo­ cianych pacjentów, czy kiedykolwiek oddawał się masturbacji, z pewno­ ścią nie usłyszało się żadnej innej odpowiedzi niż: On, a nie, nigdy!* „Sprośny kawał” — jak Freud określa tego rodzaju tani żart związany z seksualnością — „jest kierowany bezpośrednio do kobiety i porów­ nywalny z próbą uwodzenia” : w poważnej rozmowie z mało znaną mu jeszcze kobietą mężczyzna nie miałby zapewne odwagi poruszyć tematu seksualności, natomiast w żarcie można bardzo łatwo „przystąpić do tematu” : „Gdy przychylność kobiety objawi się szybko, wtedy mowa obscenicz­ na nie trwa długo, wnet ustępując seksualnemu działaniu.” Dla Freuda staje się oczywiste, jaką funkcję spełnia dowcip służąc swej tendencji: „Umożliwia on zaspokojenie popędu (erotycznego i wrogości) wbrew stojącej na drodze przeszkodzie, omija tę przeszkodę i w ten sposób czerpie przyjemność ze źródła przyjemności, które z powodu tej prze­ szkody było niedostępne. Owa przeszkoda nie jest właściwie niczym * W oryginale odpowiedź ta brzmi: O na, nie! (Ależ nie, nigdy) i układa się dokładnie w słowo Onanie onania (przyp. tłum.).

152

ZYGMUNT FREUD ŚMIEJE SIĘ

innym jak związaną z wyższym poziomem wykształcenia i wyższą pozycją społeczną niezdolnością kobiety do tolerowania otwartości w tym, co seksualne.” Jednak nieprzyzwoite żarty mężczyzna wypowiada otwarcie nie tylko wobec płci odmiennej, lecz bardzo często również wobec własnej: „Jeśli mężczyzna zabawia się opowiadaniem albo słuchaniem sprośnych kawa­ łów w męskim gronie, wówczas ukazuje pierwotną sytuację, która na skutek spełecznych zahamowań nie może być urzeczywistniona. Ktoś, kto śmieje się ze sprośnego kawału, śmieje się jak ktoś obserwujący akt agresji seksualnej.” Jednym słowem: dowcip — podobnie jak marzenie senne i przejęzycze­ nie — może dzięki swej fasadzie wyrazić to, co zakazane. Pracy o dowcipie zawdzięczamy też pewną informację, której nie spo­ dziewalibyśmy się w tym kontekście. Właśnie w tej książce Freud ujawnia swoje — choć dalekie — pokrewieństwo z jednym z największych poetów niemieckiego obszaru językowego. „Przypominam sobie — pisze Freud — opowiadanie mojej starej ciotki, która poprzez małżeństwo weszła do rodziny Heinego. Jako piękna młoda kobieta uczestniczyła kiedyś w ro­ dzinnym obiedzie; sąsiad przy stole wydał się jej odrażający, zresztą wszyscy odnosili się do niego z lekceważeniem. Nie uważała za konieczne, aby okazać się dla niego łaskawszą. Dopiero w wiele lat później dowie­ działa się, że tym zaniedbanym i zaniedbywanym kuzynem był poeta Henryk Heine.” W rozprawie o dowcipie cytuje też Freud żart Heinego z jego Obrazów z podróży, w których poeta ukazuje „zabawną postać Hirscha — Hiacynta z Hamburga, właściciela kolektury loteryjnej i operatora nagniotków” . Ów totumfacki chełpi się swoją znajomością z bogatym baronem Rothschildem, mówiąc: „I jak Boga kocham, siedziałem obok Salomona Rothschilda, a on traktował mnie całkiem jak równego sobie, całkiem familionarnie." Do opisu ciotki Freud dodaje: „Jak bardzo cierpiał Heine w młodości i później z powodu owej nieprzychylności bogatych krewnych, świadczy o tym niejeden zapis. Na gruncie takiej subiektywnej emocji powstał później żart o traktowaniu «familionarnie» (famillionar).” Ten „niezwykle dowcipny przykład” (Freud) wyraża zapewne marzenie biedaka, aby być 153

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

bogatym i przez bogatych traktowanym równocześnie familiarnie (fami­ liär) i jak milioner (Millionär). Freud ukazał nam fragment osobowości Heinego i podbudował tę historię jeszcze jednym szczegółem: bogaty wuj poety nazywał się też Salomon, „zupełnie jak stary Rothschild” . Żydowskie pochodzenie Freuda odgrywa istotną rolę we wszystkich jego pracach, również w książce o dowcipie daje on temu wyraz i za­ stanawia się, „czy zdarza się w ogóle, aby jakiś naród dworował sobie w takim stopniu z własnego charakteru” . Przy okazji podaje kilka dow­ cipów o kupieckim talencie „szadchena” — żydowskiego swata: Szadchen broni swatanej przez siebie dziewczyny przed krytyką młode­ go mężczyzny: „Nie podoba mi się teściowa”, mówi tenże, „jest złośliwa i głupia.” — „Nie żeni się pan przecież z teściową, stara się pan o cór­ kę.” — „Tak, ale młoda to ona też już nie jest, a ładna akurat też nie.” — „To nic nie szkodzi; skoro nie jest młoda ani ładna, tym bardziej po­ zostanie panu wierna.” — „Pieniędzy też nie ma za wiele.” — „Kto mówi o pieniądzach? Więc żeni się pan dla pieniędzy? Przecież chce pan żo­ nę!” — „Ale ona jest przecież na dodatek garbata!” — „A czegóż by pan chciał? Żeby nie miała żadnych wadi” Freud zainteresował się dowcipami — tak jak już wieloma innymi zagadnieniami — znów dzięki Fließowi, gdy ten zauważył, że: „moje interpretacje marzeń sennych często sprawiają «dowcipne» wrażenie. Aby to wrażenie wyjaśnić, zająłem się badaniem dowcipów.” Freud był dobrze przygotowany do tej pracy, przecież już w 1897 roku ułożył „zbiór głę­ boko mądrych dowcipów żydowskich” . Oto jeszcze jeden przykład z tego zbioru: Dwóch Żydów spotyka się w pociągu na galicyjskiej stacji. „Do­ kąd jedziesz?” pyta jeden. „Do Krakowa”, brzmi odpowiedź. — „Popatrz no, jakim ty jesteś kłamcą”, wybucha tamten. „Kiedy mówisz, że jedziesz do Krakowa, chcesz przecież, abym myślał, że jedziesz do Lwowa. Teraz wiem jednak, że rzeczywiście jedziesz do Krakowa. No więc po co kłamiesz?” W rozprawie o dowcipie Freud cytuje raz jeszcze Heinego, który zrecenzował pewną komedię satyryczną mądrym aforyzmem: „Ta satyra nie byłaby taka zjadliwa, gdyby poeta miał więcej do jedzenia.” Heine, który często sam miał „mało do jedzenia” , zmarł w roku 1856, roku narodzin Freuda.

154

ZYGMUNT FREUD ŚMIEJE SIĘ

Rozprawa Freuda o dowcipie okazała się — tak jak zdarzało się to już w wielu innych przypadkach — studium teoretyczno-filozoficznym. Jako takie zaćmiło ono wszystkie późniejsze prace powstałe na ten temat. Żaden inny badacz nie potraktował dowcipu tak poważnie jak Freud. Gdy ogłosił on książkę o dowcipie drukiem, miał połowę życia za sobą. Tak więc zacytowana tam gra słów pozwala wejrzeć niejako we własne myśli Freuda, absorbujące go w owym okresie. Pisze on mianowicie: „Życie człowieka dzieli się na dwie części, w pierwszej połowie życia pragnie się, aby nadeszła druga, a w drugiej, aby powróciła pierwsza.” Nic u Freuda nie obywa się bez spojrzenia wstecz na początek „pierw­ szej połowy życia”, w dzieciństwo. „Radość z absurdu” zawartego w dow­ cipie porównuje on z pierwszymi działaniami człowieka: „Przede wszy­ stkim dowcip oferuje coś, co możemy określić jako zabawę albo żart. Zabawa — pozostańmy przy tej nazwie — zaczyna interesować dziecko, gdy uczy się ono używania słów i kojarzenia myśli.” Dowcip dorosłych jest zatem naturalnym przedłużeniem zabawy dziecięcej.

,Jedyny nadzwyczajny 17 LAT OCZEKIWANIA NA TYTUŁ

Pewna gra słów, którą Zygmunt Freud cytuje w rozprawie o dowcipie, daje asumpt do zajęcia się następnym rozdziałem jego życia. Pisze on mianowicie: „Różnica między profesorami zwyczajnymi i nadzwyczajny­ mi polega na tym, że ci zwyczajni nie dokonują niczego nadzwyczajnego, a ci nadzwyczajni — niczego zwyczajnego.” Kiedy stulecie zbliżało się ku końcowi, Zygmunt Freud dokonał już więcej niż czegoś nadzwyczajnego. Ale profesorem bynajmniej nie był. Ani nad-, a cóż dopiero zwyczajnym. Do tego czasu opublikował już całe mnóstwo rozpraw naukowych i pół tuzina książek oraz dokonał kilku swoich najważniejszych odkryć: tak więc udało się mu wykazać istnienie męskiej histerii, odkrył metodę „swobodnych skojarzeń” , rozwinął teorię „uwiedzenia” — aby ją potem odrzucić, opisał kompleks Edypa, wraz z Breuerem opublikował Studia nad histerią i wreszcie odkrył znaczenie marzenia sennego. Chociaż więc w gronie specjalistów był człowiekiem znanym, który ponadto mógł cieszyć się dobrze prosperującą praktyką, wiele jeszcze czasu miało upłynąć, zanim Wydział Medyczny nadał mu tytuł profesora. Można by sądzić, że sentencja wypowiedziana kiedyś przez Teodora Billrotha odnosiła się wprost do Freuda: „Docent prywatny, który nie zosta­ nie profesorem choćby nadzwyczajnym, nosi aż do śmierci sztylet w ser­ cu.” Innymi słowy: nauczyciel akademicki, który w średnim wieku nie jest jeszcze profesorem, pozostaje w życiu uniwersyteckim martwym człowie­ kiem, lekceważonym przez kolegów, bez jakiegokolwiek znaczenia dla nauki.

156

17 LAT OCZEKIWANIA NA TYTUŁ

Tymczasem Freud osiągnął już wiek średni, a nawet go przekroczył. I wciąż jeszcze był docentem. Po habilitacji w roku 1885 musiał czekać 17 lat na to, aby przyznano mu tytuł profesora. Na przełomie stuleci, według statystyk Wydziału Medycznego na Uniwersytecie Wiedeńskim, docent zyskiwał tytuł profesorski przeciętnie po ośmiu latach, w przypadku Freu­ da okres ten był zatem przeszło dwukrotnie dłuższy. Początkowo on sam wcale nie starał się też o to, aby sięgnąć po wyższe akademickie zaszczyty, sądził może nieco naiwnie, że awansowanie będzie następować „tak czy owak samo przez się” . Gdy w roku 1897 nadal nic na to nie wskazywało, zaczął zabiegać jednak — wraz z czterema innymi docentami — o uzyskanie tytułu „prof. nadzw” . Dla porównania: trzech spośród czterech ubiegających się wraz z nim uczonych uzyskało uprag­ niony tytuł już w rok później, czwarty musiał czekać dwa kolejne lata. Natomiast w przypadku Freuda mijał jeden semestr za drugim, a on wciąż nie był profesorem tytularnym. A przy tym nie brakowało interwencji wysoko postawionych przyjaciół, kolegów i wielbicieli. Sławni i wpływowi profesorowie Hermann Nothna­ gel i Ryszard von Krafft-Ebing wysunęli z początkiem 1897 roku kan­ dydaturę Freuda do tytułu profesora na kolegium, o czym zawiadomili go „spontanicznie, lecz z prośbą o zachowanie tego na razie w tajemnicy” . Nothnagel zdradził mu ponadto, że on i Krafft-Ebing — który objął Klinikę Psychiatryczną po swoim nauczycielu Teodorze Meynercie — skierują wniosek o nominację wyżej, do właściwego ministerstwa również wtedy, gdy inni profesorowie będą głosować przeciwko niemu. Nothnagel myślał realistycznie, dodał więc, że „jest mało prawdopodobne, aby minister przychylił się do tego wniosku” . Zarówno wśród profesorów, jak i w ministerstwie oświaty Freud miał już wielu przeciwników i zdawał sobie z tego zapewne sprawę, gdyż w owym okresie parokrotnie pisał do swego przyjaciela Fließa, że nie wierzy w to, aby miał kiedykolwiek zostać profesorem. Wprawdzie Rada Wydziału Medycznego opowiedziała się 22 głosami przeciwko 10 za nomi­ nacją Freuda, powołując się na jego „niezwykły talent i dar kierowania badań naukowych na nowe tory” , lecz przez całe lata wniosek ten pozo­ stawał w ministerstwie „nie załatwiony” , sprawę, jak mówi się w Austrii, „zaszufladowano” : odłożono do szuflady.

157

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Po wizycie u dawnego nauczyciela Zygmunta Exnera, który tymczasem został wysokim urzędnikiem ministerialnym, Freud zyskał pewność, że niemałą rolę odegrały tu naciski ze strony jego przeciwników i ludzi mu zawistnych, o czym donosi FlieBowi: Exner napomknął o osobistych wpływach — „działaniach na moją niekorzyść u Jego Ekscelencji*, i po­ radził mi, abym poszukał kogoś, kto mógłby z kolei osobiście przeciw­ działać intrygom” . Wtedy to Freud zwrócił się do swej byłej pacjentki Elizy Gomperz, po raz pierwszy więc zajął się aktywnie „sprawami awansu” . Eliza Gomperz była żoną wybitnego filologa Teodora Gomperza — jednego z nielicznych zresztą profesorów uniwersyteckich w Austrii, który nie mając doktoratu, zrobił błyskotliwą karierę naukową. Profesor Gomperz był nie tylko przy­ jacielem ministra Hartla i jego kolegą ze studiów, lecz posiadał też jako liberalny poseł do parlamentu i szwagier bankiera Leopolda Wertheimsteina — w którego legendarnym salonie spotykało się pół Wiednia — niezwykłą pozycję towarzyską. Znalazł się ktoś, „kto mógłby osobiście przeciwdziałać intrygom”. Profesor Gomperz odegrał prawdopodobnie ważną rolę w badaniach Freuda nad marzeniem sennym, jak możemy wnosić z listu Freuda do Elizy Gomperzowej, w którym zaznacza on, że właśnie od jej męża usłyszał pierwsze „uwagi na temat roli snów w życiu psychicznym ludów pierwotnych. Od tego momentu sprawy te tak żywo go zainteresowały.” Freud i Teodor Gomperz znali się od dawna, filolog ten wydał Dzieła zebrane Johna Stuarta Milla, poruczając młodemu Freudowi przekład dwunastego tomu. Gdy w wiele lat później Eliza Gomperz zaczęła cierpieć na bolesną newralgię nerwu trójdzielnego, poddała się terapii hipnotycznej u Freuda. To mąż zarekomendował jej tę formę leczenia, choć wcale nie był przekonany o skuteczności hipnozy, jak można wnosić z listu z 13 listopada 1893 roku, skierowanego do syna, późniejszego filozofa Henryka Gomperza: „Wyda­ je się, że za sprawą hipnozy zdrowie mamy rzeczywiście się poprawia. Gdyby tylko metoda leczenia nie była taka niesamowita i tak mało jeszcze wypróbowana...” * Ówczesny minister oświaty Wilhelm baron von Hartel.

158

17 LAT OCZEKIWANIA NA TYTUŁ

Jakkolwiek leczenie hipnotyczne nie przyniosło trwałego wyleczenia, mimo to pani Gomperz była w osiem lat później wciąż jeszcze w tak zażyłych stosunkach ze swym dawnym lekarzem, że kazała sobie wyzna­ czyć audiencję u ministra, aby poprzeć starania Freuda o nominację na profesora. Gdy przedstawiła swą prośbę, minister von Hartel wyraził zdziwienie, że profesura Freuda była już w ogóle kiedyś rozważana — stwierdził, że skierowany do niego przed pięciu laty wniosek kolegium profesorskiego nigdy nie trafił do jego rąk. Krafft-Ebing i Nothnagel byli oburzeni przebiegiem wizyty pani Gom­ perz u ministra i gotowi natychmiast sformułować nowy wniosek (można go odnaleźć w archiwum Uniwersytetu Wiedeńskiego). Pismo z 5 grudnia 1901 roku skierowane „Do kolegium profesorskiego wydziału medycz­ nego” brzmi następująco: „Niżej podpisani postawili przed laty wniosek, aby z uwagi na wybitne osiągnięcia naukowe przedstawić doc. dr. Zygmunta Freuda do nominacji na profesora nadzw. w Ministerstwie Nauki i Oświecenia Publicznego. Wniosek ten kolegium profesorskie przedłożyło wówczas w Ministerstwie, lecz do dnia dzisiejszego sprawa ta nie została załatwiona. Niżej podpisani zwracają się z prośbą o przypomnienie władzom ministerialnym kandyda­ tury doc. dr. Freuda do tytułu profesora nadzwyczajnego. R. v. Krafft-Ebing, Nothnagel.” Jak było to możliwe, że ten genialny człowiek tak długo nie znaj­ dował uznania w kręgach Uniwersytetu Wiedeńskiego, uznania, na któ­ re zasługiwał bardziej niż ktokolwiek? Czy winę za to ponosił an­ tysemityzm, znów modny od czasu, gdy burmistrzem Wiednia został wybrany Karol Lueger? Czy też wywołujące zgorszenie teorie seksu­ alne Freuda, które skłoniły biurokratów w ministerstwie do intryg mających uniemożliwić awans outsidera? A może kariera Freuda po prostu opóźniła się — ładnie po austriacku — za sprawą czyjegoś niedbalstwa? Z jednej strony osobliwe „zniknięcie” pierwszego wniosku o nominację, z drugiej — izolacja Freuda w kręgach lekarskich od czasu, gdy znana stała się psychoanaliza, pozwalają na konkluzję, że każdy z tych czyn­ ników odegrał jakąś rolę. Dokument zaginął dlatego, że kandydat był ,jakimś tam Żydem” , do tego jeszcze wysuwającym niewygodne tezy.

159

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

A także dlatego, że w Austrii nikogo specjalnie nie dziwi, gdy jakieś podanie ląduje w koszu zamiast na biurku ministra. Teraz jednak, już wkrótce, na skutek interwencji pani Gomperz mini­ ster miał wziąć tę sprawę osobiście w swoje ręce. I tak 5 marca 1902 roku Freud został mianowany profesorem nadzwyczajnym, co potwierdzał wła­ snoręczny podpis cesarza Franciszka Józefa. W ten sposób Freud otrzy­ mał jeden z owych słynnych wiedeńskich tytułów, do których odnosi się powiedzenie „nic po tytule, gdy pustki w szkatule”, ponieważ w tym kraju jest się na stanowisku docenta tak długo, aż nie zostanie się „profesorem zwyczajnym” . Ten zaś tytuł otrzymał Freud w ogóle dopiero wówczas, gdy już od dawna nie prowadził żadnych wykładów na uniwersytecie, mianowicie w roku 1920, w wieku 64 lat. Cesarz Franciszek Józef przyjął na audiencjach w ciągu długich 68 lat swego panowania około 250 000 poddanych. Choć zasadniczo każdy oby­ watel państwa cieszący się dobrą opinią mógł raz kiedyś dostać się przed oblicze swego cesarza, „audiencja u cesarza” stanowiła niezwykłe przeży­ cie. Było powszechnie przyjęte, że po nominacjach, odznaczeniach albo wyniesieniu do stanu szlacheckiego osobiście składano podziękowanie Jego Cesarskiej Mości. Chociaż Freud, jak wiemy, nie darzył zbyt wielką miłością Habsburgów w ogóle ani też specjalnie Franciszka Józefa, to jednak krótka audiencja 13 października 1902 roku należała bez wątpienia do wzruszających mo­ mentów w jego życiu. Zgodnie ze ścisłym protokołem zarówno cesarz, jak i obecni na audiencji stali, gdy Freud w czarnym surducie wyrażał swoje „podziękowanie za najłaskawsze nadanie tytułu profesora nadzwyczaj­ nego” . Koniec audiencji, trwającej równo dziesięć minut, wyznaczały cesarskie słowa pożegnania. Osobliwością tego dnia przyjęć było to, że na to samo przedpołudnie wyznaczono audiencję u cesarza równocześnie dwóm członkom rodziny Freudów. O dziesięć lat młodszy brat Zygmunta, Aleksander, wykładają­ cy jako profesor na Akademii Handlowej — późniejszej Wyższej Szkole Handlu Światowego — został przez Franciszka Józefa wyróżniony tytu­ łem „radcy cesarskiego” . Jak to w Wiedniu, mieście plotek i intryg, gdzie trudno byłoby ocze­

160

17 LAT OCZEKIWANIA NA TYTUŁ

kiwać czegoś innego, wokół nominacji Zygmunta Freuda na profesora tytularnego wybuchł po pewnym czasie „skandal” . Mówiono mianowicie, że oprócz pani Gomperz inna dawna pacjentka Freuda, baronowa von Ferstel, odwiedziła ministra Hartla, aby poprzeć nominację. A chcąc całą sprawę nieco przyspieszyć podarowała galerii, na której ministrowi bardzo zależało, obraz Arnolda Böcklina Ruiny zamku. Był to więc jawny przypadek przekupstwa. Badaczowi Freuda, Renée Gicklhornowi, udało się dowieść, że Ruiny zamku były nieprzerwanie, aż do roku 1958, w posiadaniu wiedeńskiej rodziny Thorschów. W roku 1902 baronowa Ferstel ofiarowała dla Mo­ derne Galerie inny obraz, Kościółek w Auscha namalowany przez Emila Orlika. Lecz wartość obrazu była tak niewielka, że „prezent” taki nie stanowiłby odpowiedniej łapówki mającej na celu uzyskanie tytułu profe­ sorskiego. Po swej nominacji Freud pisze cynicznie do Wilhelma Fließa: „Posypa­ ły się już teraz gratulacje i kwiaty, jakby rola seksualności została nagle urzędowo uznana przez Jego Cesarską Mość, znaczenie marzenia sennego zatwierdzone przez Radę Ministrów, a konieczność psychoanalitycznego leczenia histerii przeszła większością 2/3 głosów w parlamencie.” Stefan Zweig zaliczał się do tych współczesnych, którzy zdawali sobie sprawę, że dla dzieła Freuda nie ma to ostatecznie wielkiego znaczenia, jaki tytuł on sam, człowiek tego formatu, posiada. „Pośród wszystkich zwyczajnych profesorów”, powiedział kiedyś pisarz do lekarza, „pan jest jedynym wćwfewyczajnym.”

,,W żadnym innym miejscu...”

FREUDA MIŁOŚĆ I NIENAWIŚĆ DO WIEDNIA — RELIGIA — ANTYSEMITYZM

„Wiedeń między rokiem 1900 a 1910 jest jednym z duchowych centrów świata i Wiedeń nie ma o tym pojęcia.” Tymi słowami historyk Karol Schorske bardzo trafnie opisuje czas fin de siecle’u, nowego przepychu ulic Ringu, secesji, epokę Artura Schnitzlera i Ottona Wagnera, Hugona von Hofmannsthala, Karola Krausa, Gustawa Mahlera, Egona Schielego, Gustawa Klimta, Zygmunta Freuda. Freud jest wprawdzie teraz profesorem — nawet jeśli tylko „nad­ zwyczajnym” — z pewnością jednak nie tak winno wyróżniać miasto jednego ze swych wielkich synów. Lecz jakżeby mogło postępować ina­ czej — przecież Wiedeń „nie ma pojęcia o tym”, co dzieje się przy Berggasse. Freud sam przyznawał: „W żadnym innym miejscu nieprzyjazna obojętność kręgu uczonych i intelektualistów nie jest tak wyraźnie wyczuwalna jak w Wiedniu.” Do Fließa napisał kiedyś nawet, że Wiednia „osobiście wręcz nienawidzi” . Ale równie osobiście miasto to kochał. I właśnie dlatego, jak to wielokrotnie stwierdzano, w Wiedniu, tylko w Wiedniu, i to w Wiedniu przełomu wieków, mogła powstać nauka 0 chorobach duszy. Radość życia i tęsknota do śmierci, otwartość na świat 1kołtuństwo, Eros i pruderia nigdzie nie szły ze sobą w parze tak osobliwie jak wówczas tu, w przeżywającej swój nowy rozkwit stolicy cesarstwa, którego nic nie mogło już uchronić od upadku. Było to inferno w takcie na trzy czwarte, rewolucja mówiła jeszcze przed ciosem „całuję rączki” . Życie w ck Wiedniu, radośnie świętującym swój kres, znajdowało odbicie w stosunku Freuda do tego miasta. Miłość i nienawiść nie

162

FREUDA MIŁOŚĆ I NIENAWIŚĆ DO WIEDNIA — RELIGIA — ANTYSEMITYZM

wykluczały się wzajemnie, lecz dopełniały w twórczej harmonii. W ciągu 78 lat, między rokiem 1860 a 1938, kiedy to Wiedeń był miejscem zamieszkania i pracy Freuda, spędził on poza nim w sumie tylko parę miesięcy, gdy podróżował. Zawsze do niego powracał— jak długo było to tylko możliwe, dochowywał wierności Wiedniowi, miastu, które kochał i nienawidził. To jest miejsce, powiedział kiedyś, „które człowieka śmier­ telnie irytuje, a w którym mimo to chce się umrzeć” . Tylko trzy lata mieszkał Freud w miasteczku Freiberg na Morawach. Gdy z okazji jego siedemdziesiątych piątych urodzin postanowiono umieścić na domu, w którym przyszedł na świat, tablicę pamiątkową, podziękował uprzejmym listem burmistrzowi i wysłał córkę na uroczy­ stość odsłonięcia. Gdy natomiast z tej samej okazji wiedeńską Berggasse — przy której wówczas od bądź co bądź 40 lat mieszkał — chciano przemianować na Sigmund-Freud-StraBe, odrzucił ten pomysł jako „nie­ dorzeczny i niestosowny” . W wiedeńskim świecie pozorów — przygotowywanego z przepychem upadku, i tłumionych żądz — powstały nerwice, których Freud po­ trzebował dla swych badań naukowych. On sam jednak uważał, że gdzie indziej znalazłby je również. Lecz Wiedeń to nie tylko miasto jego „przypadków” , Wiedeń to także miasto jego izolacji. Tę jednak Freud przedstawiał zapewne w nieco przesadzonej formie. Choć bowiem jego przeciwnicy stanowili dość liczne grono — to nie było też nigdy przedtem ani nigdy później takiego wiedeńskiego lekarza, który miałby tak wielu zwolenników jak on. Już w 1901 roku można było znaleźć jego nazwisko w Leksykonie biblio­ graficznym wybitnych lekarzy dziewiętnastego wieku, a w rok później pierwsi zwolennicy Freuda powołali w Wiedniu do życia Środowe Towarzystwo Psychologiczne, które zapoczątkowało powstawanie stowa­ rzyszeń psychoanalitycznych na całym świecie. Dr Rudolf Reitler wysłuchał uniwersyteckich wykładów Freuda na temat „Psychologii nerwic” i był pierwszym po nim lekarzem w Wied­ niu, który stosował psychoanalizę w praktyce. Kolejnym słuchaczem był dr Maks Kahane, pracujący w sanatorium dla nerwowo chorych, tam jednak wciąż jeszcze stosował elektrowstrząsy i inne przestarzałe metody leczenia. W roku 1901 Kahane wspomniał o Freudzie swemu koledze 163

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

dr. Wilhelmowi Steklowi, cierpiącemu w tym czasie na dolegliwości nerwicowe. Po rozmowie z Kahanem Stekel udał się na Berggasse, aby poddać się analizie. Gdy już po kilku posiedzeniach nastąpiła poprawa, także i on stał się „freudystą” . Jesienią 1902 roku Freud zaprosił do siebie do domu doktorów Reitlera, Kahanego i Stekla, proponując dyskusję 0 swojej metodzie leczenia. Jak Freud później pisał, myśl tę poddał mu „pewien kolega, który na sobie samym doświadczył dobrego działania terapii analitycznej”, co bez wątpienia odnosiło się do Stekla. Czwartym gościem, jaki pojawił się w poczekalni u Freuda, był trzydziestodwuletni lekarz chorób nerwowych, dr Alfred Adler; już wcześniej zwrócił on na siebie uwagę Freuda jako słuchacz jego wykładów. W następnych la­ tach — ich kontakty nigdy nie stały się szczególnie serdeczne — Adler okazał się jedną z najtęższych głów w otoczeniu Freuda, potem zaś jednym z jego najbardziej zaciętych rywali. Po pierwszym spotkaniu postanowiono odbywać rozmowy regularnie raz w tygodniu — w środowe wieczory w poczekalni Freuda. Do nowego stowarzyszenia przyłączyło się ogółem 20 mężczyzn — stałych uczest­ ników spotkań. Wśród nich internista Paul Federn, dalej lekarz domowy rodziny Freudów, Edward Hitschmann, jak też Fritz Wittels, Otto Rank 1 — jako jeden z nie-lekarzy — historyk muzyki Maks Graf. W przed­ mowie do swej pracy Ryszard Wagner w ,,Holendrze Tułaczu” Graf wspomina „małą grupę osób, które przez kilka lat spotykały się co tydzień w gościnnym domu profesora Freuda” . Omawiało się tu problemy psychologiczne, a przy tym podejmowano próby „zastosowania Freudo­ wskich idei w różnych dziedzinach” . Graf opisuje, jak różnorodne były to dziedziny, właśnie w Towarzystwie Środowym wygłosił on przecież po raz pierwszy wykład o Holendrze Tułaczu Ryszarda Wagnera. Później wykład ten stał się podstawą obszerniejszej pracy. „Myśli, które tutaj rozwinąłem, rodziły się powoli w nieprzerwanej wymianie poglądów z profesorem Freudem i za sprawą niejednej zachęty w pobudzających dyskusjach w jego domu.” Oprócz stałych adeptów nowej dyscypliny naukowej na spotkania ekskluzywnego grona przybywali też wciąż jacyś goście, jak na przykład student medycyny, a później praktykujący w Berlinie lekarz Maks Eitingon, niemiecki neurolog Karol Abraham, wykładający w Zurychu 164

FREUDA MIŁOŚĆ I NIENAWIŚĆ DO WIEDNIA — RELIGIA — ANTYSEMITYZM

docent psychiatrii Carl Gustaw Jung, pochodzący z Budapesztu psycho­ analityk Sandor Ferenczi, Szwajcar Ludwig Binswanger, angielski psy­ chiatra Ernest Jones. W sześć lat od założenia Towarzystwo Środowe > przekształciło się w już nieco bardziej formalne Wiedeńskie Stowarzysze­ nie Psychoanalityczne; wkrótce podobne organizacje zaczęły powstawać w innych krajach. Gdy poczekalnia Freuda okazała się zbyt mała, spotkania odbywały się w innych pomieszczeniach. Uczestnik środowych wieczorów dr Maks Graf wniósł później swój szczególny wkład do historii psychoanalizy. Gdy mianowicie jego pięcio­ letni syn Herbert cierpiał na uczucie lęku przed zwierzętami i nie chciał wychodzić z domu z obawy, że zostanie pogryziony przez konia, Freud poradził Grafowi, aby sam przeprowadził analizę, był bowiem przekona­ ny, że w przypadku tak małego dziecka jedynie ojciec może dokonać terapii rozmawiając z synem. Aby zachować anonimowość chorego, Freud w swej opublikowanej później Analizie fobii pięcioletniego chłopca nazwał pacjenta „małym Hansem”. Ojciec Graf informował Freuda na bieżąco o postępie analizy. Okazało się przy tym, że „Hans” zaczął bardzo wcześnie interesować się swoim penisem i porównywał go z penisem ojca, a także z penisem konia. Uznał, że większy penis jest dla niego za­ grożeniem w ubieganiu się o względy matki. Przy czym jeszcze większy członek konia stał się obiektem „przemieszczenia” : „mały Hans” przemie­ ścił uczucie lęku przed ojcem na konia. Herbert Graf został ze swej fobii w pełni wyleczony, opublikowanie historii jego przypadku posłużyło Freudowi za ważny dowód istnienia seksualności dziecięcej. W Analizie fobii pięcioletniego chłopca Freud używa po raz pierwszy określenia „kompleks kastracyjny” . W 14 lat po leczeniu „na odległość’ przeprowadzonym przez Freuda na Berggasse pojawił się bez zapowiedzi młody mężczyzna i powiedział: „To ja jestem małym Hansem.” Przeczytał on opis „swojego” przypadku, lecz treści własnej analizy w ogóle już nie pamiętał. Maks Graf, Adler, Stekel, Kahane i wszyscy inni stali uczestnicy środowych spotkań byli, tak jak Freud, żydowskiego pochodzenia. Kiedyś Freud zadał im pytanie: „A tak na marginesie — dlaczego psychoanalizy nie stworzył żaden spośród wszystkich tych pobożnych, 165

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

dlaczego trzeba było czekać na zupełnie bezbożnego Żyda?” Istotnie zdumiewa, że w tych pierwszych latach około 90 procent zwolenników Freuda było pochodzenia żydowskiego. Czy „ci inni” , nieżydowscy lekarze, nie chcieli mieć nic wspólnego z Freudem i jego „żydowską nauką”? Syn szwajcarskiego pastora C. G. Jung był jednym z nielicznych pochodzących z kręgu wiary chrześcijańskiej wczesnych zwolenników psychoanalizy. Freud uważał współpracę Junga za szczególnie ważną, w roku 1908 pisał do Karola Abrahama, że „dopiero jego pojawienie się uchroniło psychoanalizę przed niebezpieczeństwem uznania jej za żydow­ ską sprawę narodową” . Zapewne też aby tego niebezpieczeństwa uniknąć, właśnie Jung został w dwa lata później wybrany pierwszym prezesem Międzynarodowego Stowarzyszenia Psychoanalitycznego. Wiedeń: miasto tak wielu antysemitów, a zarazem też miasto, które wydało więcej wybitnych Żydów niż jakiekolwiek inne. Żydowskich lekarzy zwalczano tu jak nigdzie indziej, a przecież to właśnie oni w znacznej mierze umocnili sławę tego miasta jako Mekki sztuki lekar­ skiej. Do znakomitych żydowskich lekarzy Wiednia zaliczali się obok Freuda Breuer i Adler, anatomowie Emil Zuckerkandl i Juliusz Tandler, laureaci Nagrody Nobla — Robert Barany i Karol Landsteiner, jak też twórca nowoczesnej otiatrii Adam Politzer i radiolog Guido Holzknecht. Nastawienie Teodora Billrotha ukazuje ten kontrast w jego całym irracjonalnym wymiarze: Billroth był zdeklarowanym antysemitą — jed­ nakże wszyscy jego asystenci byli pochodzenia żydowskiego. Nauka zrobiła użytek z głupiej sentencji Luegera: „O tym, kto jest Żydem, decyduję ja.” Właśnie w tym czasie, gdy Zygmunt Freud jako młody student medycyny był słuchaczem Billrotha, zetknął się on po raz pierwszy bezpośrednio ze zjawiskiem antysemityzmu. W Wizerunku własnym Freu­ da można przeczytać: „Uniwersytet, na który wstąpiłem w 1873 roku, przyniósł mi najpierw kilka dotkliwych rozczarowań. Przede wszystkim ugodziło mnie, że mam czuć się kimś gorszym i nie należącym do narodu, ponieważ jestem Żydem. Odrzuciłem to z całą stanowczością. Nigdy nie pojąłem, dlaczego miałbym wstydzić się swego pochodzenia, czy — jak zaczęto mówić — rasy. Ważnym na przyszłość następstwem tych pierw­ szych wrażeń z uniwersytetu było to, że tak wcześnie poznałem swój los 166

FREUDA MIŁOŚĆ I NIENAWIŚĆ DO WIEDNIA — RELIGIA — ANTYSEMITYZM

kogoś znajdującego się w opozycji i wyklętego przez «zwartą większość». Stanowiło to przygotowanie do pewnej niezależności mych sądów.” Freud czuł się przynależny do prześladowanej mniejszości i swą siłę twórczą tłumaczył częściowo okolicznością, że był zmuszony myśleć inaczej. Jako młody lekarz Freud za pośrednictwem szkolnego kolegi Wilhelma Knoepfmachera, który tymczasem został adwokatem, wstąpił do nowo założonego wówczas w Wiedniu Izraelickiego Stowarzyszenia Bratniego B’nai B’rith. Tu właśnie, jeszcze przed ukazaniem się Interpretacji marzeń sennych, wygłosił on odczyt, w którym po raz pierwszy przed publiczno­ ścią nie z kręgów medycznych przedstawił swoje poglądy na temat znaczenia snów. Musiał chyba zafascynować słuchaczy, skoro żony członków loży żaliły się, że nie zostały zaproszone na prelekcję. Knoepfmacher, który był też prezesem B’nai B’rith, pocieszał później panie: on sam, tak jak wszyscy obecni na wykładzie prawnicy, śnił potem, że „przegrał wszystkie procesy, lekarze śnili, że ich pacjenci poumierali, a kupcy — że ich dłużnicy zbankrutowali” . Gdy ta uwaga doszła do uszu Freuda, uznał on marzenie senne Knoepfmachera za przejaw nieświado­ mej zazdrości — w czasach szkolnych on sam był prymusem, natomiast przyjaciel zaliczał się tylko do uczniów przeciętnych. Freud wspomniał o tym w próbnych odbitkach Interpretacji marzeń sennych pod tytułem „Marzenie senne dr. K.” Gdy dowiedział się potem, że chodziło o żart, a sen był wymyślony, usunął tę uwagę z książki. Freud pozostał wierny loży B’nai B’rith tak długo, jak długo mieszkał w Wiedniu, nie zmieniwszy przy tym nigdy swego religijnego nastawienia „niewierzącego Żyda” — jak raz się wyraził. Na uroczystościach przygotowanych przez to żydows­ kie stowarzyszenie z okazji siedemdziesięciolecia jego urodzin nie zjawił się, uzasadniając: „Jeśli ktoś mnie znieważa, mogę się bronić, natomiast jeśli się mnie chwali, jestem bezbronny. Żydzi w ogóle czcili mnie jak bohatera narodowego, chociaż moja zasługa dla sprawy żydowskiej ogranicza się do tego jedynie, że nigdy nie ukrywałem swego żydowskiego pochodzenia.” W swej opublikowanej w 1925 roku pracy Opory wobec psychoanalizy Freud wymienia cztery zjawiska, które przyczyniły się do tego, że stał się outsiderem: ogólnie ambiwalentne nastawienie wobec każdej nowości, 167

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

negowanie przez współczesne pokolenie lekarzy znaczenia czynników psychicznych, „hipokryzja kulturowa” społeczeństwa nie życzącego sobie, aby jego życie seksualne nazywać po imieniu. I właśnie antysemityzm. Freud nie odebrał wychowania ortodoksyjnie żydowskiego ani też nie umiał — w przeciwieństwie do swego ojca — czytać po hebrajsku, a jednak mimo pełnej asymilacji miał silne poczucie przynależności do żydostwa. Wraz z narastaniem antysemityzmu poczucie to stawało się coraz intensywniejsze. Z żydowską tradycją zgadzało się również patriarchalne myślenie Freuda, w którym kobieta była podporządkowana mężczyźnie. Manifestowało się to zresztą zarówno w jego życiu prywat­ nym, jak i w jego teorii. Choć silne było powinowactwo Freuda z własną „rasą”, to jednak decydującą rolę odgrywało jego ateistyczne nastawienie. Religii zarzucał przede wszystkim to, że stawiała wymóg tłumienia seksualnego życia popędowego. Uważał, że nieśmiertelność nie jest niczym innym jak tylko zabiegiem teologii, aby „życie po śmierci przedstawić jako cenniejsze, pełnowartościowe, natomiast życie doczesne sprowadzić jedynie do etapu przygotowania” . Szczególną niechęć żywił wobec Kościoła katolickiego, uważając, że jest to największy hamulec wszelkiego postępu. „W dobie Renesansu — wypowiedział się kiedyś — Kościół katolicki był bliski upadku, uratowały go dwa czynniki: syfilis i Luther.” Religia i jej wpływ na ludzi często przewijają się jak nić przewodnia przez dzieło Freuda. Na przykład, gdy zauważa w Leonarda da Vinci wspomnieniach z dzieciństwa: „Psychoanaliza zapoznała nas ze ścisłym związkiem między kompleksem ojca a wiarą w Boga, ukazała nam, że z psychologicznego punktu widzenia Bóg osobowy nie jest niczym innym jak wyidealizowanym ojcem, i unaocznia nam codziennie, jak młodzi tracą wiarę religijną, skoro tylko załamie się ojcowski autorytet.” Później w pracy Totem i tabu przeprowadza analogię między religią a nerwicą natręctw, natomiast opublikowana w 1927 roku Przyszłość pewnego złudzenia jest jedną z najostrzejszych krytyk religii, jakie kiedykolwiek ogłoszono drukiem. Doktryny religijne, stworzone przez człowieka z nieodpartej potrzeby pocieszenia, są według Freuda iluzjami, i z tego powodu nie można ich udowodnić, zrewidować ani wyjaśnić. Pisarz Romain Rolland zarzucił Freudowi, komentując jego wypowie­

168

FREUDA MIŁOŚĆ I NIENAWIŚĆ DO WIEDNIA — RELIGIA — ANTYSEMITYZM

dzi, że nie docenił on „prawdziwego źródła energii religijnej”, mianowicie uczucia, które nazywa „doznaniem wieczności” . Na co Freud w trzy lata później w pracy Kultura jako źródło cierpień odpowiedział, że to „ocea­ niczne uczucie” w ogóle nie jest mu znane. Nic więc dziwnego, że teologowie wciąż odrzucają stosowanie psycho­ analizy, a niektóre kręgi kościelne określają to nawet jako „grzech śmiertelny” . Często wysuwane twierdzenie, że Kościół katolicki oficjalnie odrzuca psychoanalizę, nie odpowiada jednak faktom. Prawdą jest raczej, że wielu księży postrzega „wyznania” pacjentów w trakcie psychoanalizy jako niedozwoloną konkurencję dla spowiedzi. Zupełnie inne stanowisko prezentował Oskar Pfister, protestancki pastor z Zurychu, który swe wiadomości z zakresu psychoanalizy stoso­ wał w pracy duszpasterskiej, a z Freudem przez dziesięciolecia pozostawał w przyjacielskich stosunkach. „Sama w sobie psychoanaliza nie jest ani religijna, ani niereligijna”, pisał Freud do Pfistera, „lecz jest instrumen­ tem, którym może posługiwać się zarówno duchowny, jak i osoba świecka, jeśli tylko służy to uwolnieniu człowieka od cierpień. Zdumiewa mnie, że sam nie pomyślałem o tym, jak niezwykłą pomocą dla duszpa­ sterstwa może być metoda psychoanalityczna. Lecz stało się tak zapewne dlatego, że cały ten krąg pojęć jest mi, jako złemu heretykowi, obcy.” Obcy był też jednak Freudowi kiełkujący w owym czasie nowy ruch propagujący ideę powrotu Żydów do Palestyny. Idei syjonizmu Teodora Herzla okazywał niewiele sympatii, z nim samym nigdy nie zetknął się osobiście, chociaż obaj ci wielcy żydowscy synowie miasta mieli wspólny krąg znajomych. A Herzl mieszkał przez kilka lat w domu przy Berggasse pod numerem 6, tylko o parę kroków od miejsca zamieszkania Freuda. W przedmowie do hebrajskiego wydania książki z filozofii religii Totem i tabu Freud podsumował swą żydowską świadomość w jednym zdaniu, które trudno byłoby sformułować trafniej: Gdyby jego, Freuda, miał ktoś zapytać, co pozostało w nim jeszcze z Żyda, odpowiedziałby: „Niewiele, lecz prawdopodobnie to, co najważniejsze.”

„Aby damy mogły opuścić salę"

„CZŁOWIEK-SZCZUR” I INNI PACJENCI

Na kilka miesięcy przed nominacją na profesora Freud napisał do Fliefla list, który ukazuje przepaść między nim a „życiem naukowym w Wied­ niu” . Można tam przeczytać: „Referatu zapowiedzianego w zeszły ponie­ działek w «Neue Freie Presse» nie wygłosiłem. Na propozycję prelekcji zgodziłem się bardzo niechętnie, potem przy opracowywaniu referatu zmiarkowałem, że nie uniknę poruszenia rozmaitych zagadnień seksual­ nych, co w przypadku mieszanej i nie znanej mi publiczności nie byłoby wskazane, tak więc listownie odmówiłem (pierwszy tydzień). Wtedy poja­ wili się u mnie dwaj wysłannicy i starali się mnie jednak nakłonić do wy­ stąpienia. Odradzałem im usilnie ten pomysł i domagałem się, aby które­ goś wieczora przyszli do mnie i sami wysłuchali referatu (drugi tydzień). W trzecim tygodniu wygłosiłem mój referat tylko dla nich i usłyszałem, że jest wspaniały, publiczność przyjmie go we właściwy sposób itd. Prelekcję wyznaczono więc na czwarty tydzień. Lecz na kilka godzin przed prelekcją otrzymałem list pocztą pneumatyczną, że kilku członków zgłosiło jednak zastrzeżenia, wobec czego proszą mnie, abym wyjaśnił swoją teorię podając najpierw niewinne przykłady, potem zapowiedział, że zostaną poruszone tematy drażliwe i przerwał na chwilę, aby damy mogły opuścić salę. Oczywiście natychmiast odmówiłem, a list z odmową był przynaj­ mniej ostry i pikantny. To właśnie jest życie naukowe w Wiedniu!” Typowo austriackie kompromisy pozwoliłyby więc Freudowi bez prze­ szkód uczestniczyć w akademickim życiu Wiednia na przełomie wieków, lecz on możliwości kompromisu nie brał w ogóle pod uwagę. Ostrzeżenie, „aby damy mogły opuścić salę” , nic go nie obchodziło. 170

.CZŁOWIEK-SZCZUR” I INNI PACJENCI

Chociaż w świętych salach uniwersytetu przypatrywano się mu nieuf­ nie, choć koledzy lekarze ustosunkowywali się do niego wrogo, a jako autor był niedoceniany i lekceważony, to właśnie w tym czasie stał się człowiekiem sukcesu. Jego zdolności jako „lekarza dusz” były coraz częściej tematem rozmów, w dniach przyjęć pacjenci w poczekalni przy Berggasse przekazywali sobie klamkę z rąk do rąk; Freud często przyj­ mował pacjentów przez dwanaście godzin, po czym siedział sam jeszcze do trzeciej nad ranem, aby spisać i podsumować spostrzeżenia z całego dnia „Już prawie nie jestem człowiekiem” , napisał w 1896 roku do FlieBa „o wpół do jedenastej wieczorem, gdy kończę przyjmować, jestem śmiertelnie zmęczony.” „Żyje on, jak się zdaje, w bardzo dobrych warunkach”, zaznaczono też w świadectwie moralności, koniecznym przy ubieganiu się o tytuł profeso­ rski, „ma trzy osoby na służbie, a jego prywatna praktyka lekarska jest wprawdzie niezbyt rozległa, lecz lukratywna. Pod względem moralnym jest dr Freud absolutnie bez zarzutu i cieszy się dobrą opinią.” Materialnie powodziło się mu już wówczas dobrze, zwłaszcza że jego prywatni pacjenci zaliczali się do zamożnych mieszkańców miasta. Więk­ szość studiów neurologicznych potrzebnych do pracy naukowej prze­ prowadzał w klinice na przypadkach pacjentów wywodzących się z niż­ szych warstw społecznych, natomiast w poczekalni przy Berggasse czekali raczej mężczyźni i kobiety rekrutujący się z „wiedeńskiego towarzystwa” . Jakkolwiek w najmniejszym nawet stopniu nie przeczuwano rzeczywis­ tego znaczenia Freuda, to stał się on mimo wszystko modnym lekarzem i pod koniec XIX wieku zarabiał do 100 koron* dziennie. Choć nadany mu właśnie tytuł profesora nie wiązał się z pobieraniem wynagrodzenia, to jednak pozwalał na podwyższenie honorariów pobieranych od prywat­ nych pacjentów. Z wiekiem — zapewne i dlatego, że sam doznał wielu cierpień psychicz­ nych — Freud zaczął przejmować się osobiście,»szczerze i głęboko troska­ mi swych pacjentów. * Wg Centralnego Urzędu Statystycznego Wiednia suma ta odpowiada w roku 1989 kwocie 5000 szylingów.

171

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Wieści o sensacyjnych sukcesach obiegały Wiedeń. Freud po części sam dbał o to, wygłaszając odczyty i pubłikując doniesienia o poszczególnych przypadkach. Jednym z najbardziej znanych pacjentów pierwszych lat nowego stulecia stał się tak zwany „Człowiek-Szczur” („Rattenmann”). Pewien młody wiedeńczyk, doktor praw, przeczytał opublikowaną w 1904 roku książkę Freuda Psychopatologia życia codziennego. Uznał, że opisuje ona liczne cechy jego własnej choroby. Tak więc zameldował się na Berggasse, a Freud bardzo szybko stwierdził, że pacjent cierpi na nerwicę natręctw. Leżąc na kozetce w gabinecie Freuda, dwudziestodziewięcioletni prawnik opowiadał: swego czasu, jako student, musiał odbyć ćwicze­ nia wojskowe, w trakcie których dowiedział się o istnieniu pewnej orientalnej metody tortur. Ofiara była tak długo dręczona przez szczury, dopóki nie wgryzły się one w jej odbytnicę, co stanowiło kulminacyjny moment tych bestialskich tortur. Bez uzasadnionego powodu młodego mężczyznę zaczął dręczyć nieopisa­ ny strach, że owa tortura stosowana we Wschodniej Azji mogłaby zostać użyta wobec dwóch najbliższych mu osób: ojca i ukochanej. Do tych wyo­ brażeń przymusowych dołączyły się zamiary samobójcze: kiedy przyjaciół­ ka musiała wyjechać z miasta, aby zaopiekować się swoją babką, on igrał z myślą, że zabije staruszkę, lecz sam był tym pomysłem tak przerażony, iż doszedł do wniosku, że musi popełnić samobójstwo, aby temu zapobiec. Z powodu dręczących go urojeń pacjent Freuda został opisany w litera­ turze jako „Człowiek-Szczur” . „Człowiek-Szczur”, podobnie jak inni pacjenci, zaczął wkrótce na polecenie Freuda opowiadać o swoim dzieciństwie i wtedy okazało się, że już wcześniej — nie zdając sobie z tego naturalnie sprawy — cierpiał on na natręctwa myślowe i wyobrażenia przymusowe, które wywodziły się z wczesnodziecięcej ciekawości seksualnej, z wątpliwości na temat własnej tożsamości płciowej i ze strachu przed śmiercią ojca. W roku 1908, po jedenastomiesięcznej analizie, „Człowiek-Szczur” był wyleczony. „Za szybko”, jak Freud zanotował, gdyż wolałby leczyć go dłużej w interesie pogłębienia badań naukowych. W roku 1923 Freud jeszcze raz pisze o „Człowieku-Szczurze”: „Pacjent, który dzięki przeprowadzonej analizie powrócił do zdrowia psychicznego, zginął w Wielkiej Wojnie, podobnie jak wielu innych wartościowych i obiecujących młodych ludzi.” 172

„CZŁOWIEK-SZCZUR” I INNI PACJENCI

Znacznie później szczególnie dociekliwi badacze odkryli w związku z przypadkiem „Człowieka-Szczura” , że Freud popełnił czynność pomył­ kową. Gdy jego pacjent opowiadał o pewnej dziewczynie o imieniu „Gizela”, Freud mylnie zapisał w notatkach „Gizela Fluß” . Wymienił więc imię i nazwisko swej pierwszej wielkiej miłości, dziewczyny, o której marzył na rok przed maturą w rodzinnej miejscowości Freiberg. Z pacjentem Brunonem Goetzem spotkaliśmy się już wcześniej. W lis­ tach do przyjaciela z lat młodości — które opublikował w roku 1952 w artykule w „Neue Schweizer Rundschau” — opowiada on między innymi o swej kolejnej wizycie na Berggasse. Gdy Goetz po zakończonym leczeniu przyszedł jeszcze raz do Freuda, aby podziękować za wyzwolenie go od silnych bólów głowy, obaj zaczęli prowadzić rozmowę na temat niemieckiej, indyjskiej i rosyjskiej historii literatury — przy czym Freud wykazał się rozległym i wszechstronnym wykształceniem. Mówił też o swym wielkim zamiłowaniu do poezji, nie pozostawił jednak żadnych wątpliwości co do moralnej rangi, jaką posiada dla niego jego zawód: „Przede wszystkim jestem lekarzem i pragnę, na ile potrafię, pomóc ludziom, którzy dziś wewnętrznie żyją w piekle. Nie na jakimś tamtym świecie, lecz na Ziemi większość ludzi żyje w piekle: bardzo trafnie orzekł to Schopenhauer. Wyniki moich badań, moje teorie i metody mają na celu uświadomienie im tego piekła, aby mogli się od niego uwolnić. Dopiero gdy ludzie nauczą się swobodnie oddychać, uświadomią sobie, czym może być sztuka. Teraz nadużywają jej jak środka odurzającego, aby przynajm­ niej na parę godzin uwolnić się od swoich utrapień. Jest ona dla nich czymś w rodzaju wódki!” Notatki Brunona Goetza dają też wyraz wielkości Freuda jako człowie­ ka. Zdarzało się mianowicie, że lecząc pacjenta, zamiast żądać od niego honorarium, sam mu takie wypłacał: Freud „usiadł przy biurku i pisał. W pewnym momencie spytał, jakby mimochodem: «Mówiono mi, że jest pan prawie bez pieniędzy i żyje dość skromnie. Zgadza się?» Opowiedziałem mu, że mój ojciec nie może ze swojej małej pensji nauczycielskiej opłacić moich studiów, ponieważ w domu jest jeszcze czwórka młodszego rodzeństwa; tak więc usamodzielniłem się i żyję z korepetycji oraz z artykułów pisanych niekiedy do gazet. 173

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

«Tak», powiedział. «Surowość wobec siebie samego nie jest złą rzeczą. Nie można tylko przesadzać. Kiedy to ostatnio jadł pan befsztyk?» «Zdaje się, że miesiąc temu.» «Tak też sobie myślałem», powiedział i wstał od biurka... Potem niemal z zakłopotaniem odezwał się: «Nie może mi pan brać tego za złe, ale ja jestem starym doktorem, a pan jeszcze młodym studentem. Proszę przyjąć ode mnie tę kopertę i pozwolić mi, dzisiaj wyjątkowo, odegrać raz rolę pańskiego ojca. Małe honorarium za radość, jaką mi pan sprawił swoimi wierszami i swoją młodzieńczą opowieścią. Adieu, i proszę znowu kiedyś do mnie wstąpić. Jestem wprawdzie bardzo zajęty, ale jakieś pół godzinki albo i cała znajdzie się dla pana. Do widzenia!» Tak pożegnał się ze mną. I wyobraź sobie, że gdy otworzyłem kopertę u siebie w pokoju, było w niej dwieście koron*. Byłem tak wzruszony, że musiałem głośno zapłakać.” W kilka miesięcy później Bruno Goetz przeniósł się do Monachium, aby kontynuować tam studia. „Złożyłem Freudowi pożegnalną wizytę. Wtedy widziałem go po raz ostatni (...) Kiedy wyciągnął do mnie rękę na pożegnanie, spojrzał mi w oczy, a ja odczułem jeszcze raz serdeczną, melancholijną dobroć jego spojrzenia. Tego spojrzenia nie zapomniałem nigdy, ani przez jedną chwilę w życiu.” Nie był to jedyny raz, kiedy Freud zamiast żądać pieniędzy, wypłacał je swemu pacjentowi. Postąpił tak również wobec „Człowieka-Wilka” („Wolfsmann”), należącego do jego najsłynniejszych przypadków. Będzie o nim jeszcze później mowa. Rozgłos zyskał również inny „przypadek” : przewodniczącego Królews­ kiego Sądu Apelacyjnego dr. Daniela Paula Schrebera. Stał się on „przypadkiem Freuda”, chociaż obaj panowie nigdy się nie widzieli. Daniel Gottlob Moritz Schreber pochodził z Lipska, był lekarzem i po­ łożył wielkie zasługi w tworzeniu placów zabaw dla dzieci oraz zainicjo­ wał ruch zakładania ogródków działkowych. Dziś jeszcze dziesiątki ty­ sięcy tych ogródków, zwanych od jego nazwiska „Schrebergärten”, przy­ pominają o tym wybitnym człowieku. Jego energiczne żądanie dostępu do świeżego powietrza dla szerokich kręgów ludności mogło być godne * Wg Centralnego Urzędu Statystycznego Wiednia odpowiada to w roku 1989 sumie 10000 szylingów.

174

„CZŁOWIEK-SZCZUR” I INNI PACJENCI

naśladowania, natomiast jego poglądy pedagogiczne były przerażające. Jako ojciec rodziny wcielał je też zapewne w życie. Jego syn Daniel Paul Schreber, który urodził się w roku 1842, miał stać się żywym świadectwem tego, do czego mogą doprowadzić chybione metody wychowawcze. Ojciec Schreber, praktykujący jako lekarz ortopeda, opowiadał się w swoich pismach za rygorystycznym i represyjnym wychowywaniem dzieci, stwo­ rzył „maszyny utrzymujące postawę” i inne, sprawiające wrażenie wręcz narzędzi tortur, aparaty z rzemieniami i pasami. Po doświadczonych w domu rodzicielskim mękach syn Daniel ukończył studia prawnicze i doszedł do rangi przewodniczącego Sądu Apelacyjnego Królewskiego Wyższego Sądu Krajowego w Dreźnie. Jednak w czter­ dziestym drugim roku życia pojawiły się u niego pierwsze symptomy zaczynającej się choroby umysłowej, wskutek czego umieszczany był w różnych zakładach dla obłąkanych. Ten wybitnie inteligentny prawnik napisał w roku 1903, gdy znów znalazł się na wolności, książkę, którą zatytułował Pamiętniki nerwowo chorego. Opisuje w niej między innymi przebieg procesu sądówego, który doprowadził do wypuszczenia go z kliniki dla nerwowo chorych. Sąd przyznał temu cierpiącemu na paranoję, lecz łagodnemu człowiekowi prawo do bycia obłąkanym rów­ nież poza zakładem zamkniętym, skoro jego urojenia nie wyrządzają nikomu żadnej krzywdy. Rodzina Schrebera wykupiła wprawdzie cały nakład Pamiętników, Freudowi jednak udało się zdobyć egzemplarz tego interesującego studium. W roku 1911, roku śmierci Daniela Paula Schrebera, Freud opublikował swoje Spostrzeżenia psychoanalityczne na temat autobiograficznego opisu przypadku paranoi. W rozprawie tej Freud wywodzi urojenia pacjenta, którego osobiście nigdy nie poznał, z wypar­ tego homoseksualizmu i cytuje jego zdanie „Ja, mężczyzna, kocham jego, mężczyznę”, wyrażające w rzeczywistości nienawiść do ojca. Odwrócenie tej myśli, a mianowicie, że również ojciec nienawidzi jego, doprowadziło go w końcu do manii prześladowczej. Ostatnie lata życia Schreber spędził w lipskim zakładzie dla obłąkanych, i tam też umarł.

,,Psychoanaliza kończy się przy drzwiach pokoju dziecinnego”

FREUD W RODZINNYM GRONIE

„Wielkie wakacje” spędzał Freud z żoną i dziećmi w rozmaitych, niezbyt odległych od Wiednia miejscach w Bawarii i Austrii. W Berchtesgaden albo w Altaussee, na Semmeringu albo w okolicach Rax wiedli Freudowie bardzo mieszczańskie życie; pan domu lubił chodzić na grzyby, wykorzys­ tywał każde jezioro, aby się w nim kąpać, i przedsiębrał długie piesze wędrówki. „Będziemy na przemian czytać, pisać i biegać po lasach. Jeśli Bóg da, że lato nie będzie deszczowe, może być bardzo pięknie”, pisał Freud w lipcu 1908 roku z Berchtesgaden do swej córki Anny, czekając na jej przyjazd po zakończeniu roku szkolnego. Anna miała 13 lat, gdy otrzymała ten list. Uczęszczała wtedy do Cottage Lyceum w Wiedniu, szkoły prywatnej, w której już w trzy lata później, w wieku lat 16, zdała maturę. Bardzo wcześnie nawet dla osoby postronnej było widoczne, że Zygmunt Freud darzy swą najmłodszą córkę szczególnymi względami. Już jako o małym dziecku pisze o niej w Inter­ pretacji marzeń sennych: „Jeśli uzna się, że mówienie dzieci przez sen zawiera się w kręgu marzenia sennego, to mogę tu podać jedno z najwcześ­ niejszych marzeń sennych mojego zbioru. Moja najmłodsza córeczka, wówczas dziewiętnastomiesięczna, zwymiotowała pewnego ranka i dlate­ go przez cały dzień nie dostała nic do jedzenia. W nocy, która nastąpiła po tym dniu głodowania, podrażniona wołała przez sen: Anna F.eud, t/r/uskawka, poziomka, jajelczlnica, papi. Swego imienia użyła wówczas po to, aby wyrazić wolę objęcia w posiadanie; lista potraw zawierała zapewne wszystko, co wydawało się jej godne pożądania; to, że poziomki występowały w tym śnie w dwóch odmianach, było demonstracją przeciw­

176

FREUD W RODZINNYM GRONIE

ko domowej policji — dziewczynka skojarzyła zapewne, że niania przypi­ sała jej niedyspozycję zjedzeniu zbyt obfitej porcji poziomek. Za to niewygodne dla niej orzeczenie zemściła się więc w marzeniu sennym.” Ktokolwiek opisywał w późniejszych latach żonę Freuda, Martę, („panią profesorową”), sławił ją przede wszystkim jako dobrą panią domu i matkę dla sześciorga dzieci. Wnukowi Ernestowi Freudowi pozostała w pamięci jako „mała i niepozorna”, lecz równocześnie „była doskonale we wszystkim zorientowana. Nie mogę określić jej jako «władzy zza tronu», ale to przecież właśnie ona dzierżyła w rękach nici wielu spraw. Była mechanizmem, który utrzymywał w ruchu gospodarst­ wo domowe. Promieniowała dobrocią i życzliwością, nawet jeśli nie czuła się zbyt dobrze. Nigdy nie słyszałem, aby skarżyła się na swój stan — wszelkie bóle i dolegliwości uważała raczej za coś, z czym po prostu trzeba się pogodzić. Wydawała się delikatna i krucha, a przecież praca, którą wykonywała, aby gospodarstwo domowe sprawnie funkcjonowało, mu­ siała być ogromna. W jej sposobie wyrażania się wyczuwało się głęboką mądrość.” Pracą naukową swego coraz bardziej sławnego męża niezbyt się interesowała, miała nawet powiedzieć, że „psychoanaliza kończy się przy drzwiach pokoju dziecinnego”. Abstrahując od tego, że takie słowa niespecjalnie mogły ucieszyć ojca psychoanalizy, to były one słuszne tylko do pewnego stopnia. Bowiem mniejsze problemy, takie, jakie znał ze swego gabinetu, musiał Freud „leczyć” również we własnej rodzinie. Świadczy o tym jego list do dwudziestojednoletniej córki Matyldy: „Domyślałem się od dawna, że choć jesteś rozsądna, to jednak martwisz się, iż nie jesteś dość ładna, aby spodobać się jakiemuś mężczyźnie. Przyglądałem się temu z uśmiechem, gdyż, po pierwsze, wydajesz mi się dość ładna, a po drugie, wiem, że w rzeczywistości o losie dziewczyny od dawna już nie decyduje uroda, lecz jej osobowość. Twoje lustro uspokoi cię co do tego, że w twych rysach nie ma nic pospolitego ani od­ straszającego, a pamięć potwierdzi ci, że poza tym we wszystkich kręgach zdobywałaś sobie zawsze wpływ i szacunek.” Chociaż ojcowskie słowa pocieszenia zapewne nie bardzo wówczas Ma­ tyldzie pomogły, to jej zmartwienie nie trwało na szczęście zbyt długo — po pierwsze, była „dość ładna”, po drugie, uroda wcale nie jest taka 177

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

ważna — i już w rok później (1909) wyszła za mąż za młodego wiedeńskiego kupca Roberta Hollitschera. Młodsza od niej o sześć lat siostra Zofia poślubiła w roku 1912 fotografa Maksa Halberstadta (później wykonał on kilka z najlepszych portretów Freuda) i przeniosła się do męża do Hamburga. Tuż po narodzinach Zofii, Freud myślał już o takiej możliwości, pisząc wówczas do swej szwagierki Minny: „Jest mała, ale zachowuje się bardzo inteligentnie, jakby już w łonie matki dowiedziała się, że brak posagu trzeba rekompensować w inny sposób.” Tylko Anna pozostała niezamężna i była też jedyną, która miała wstąpić w ślady ojca. Wszyscy trzej synowie ożenili się. Wykonywali całkowicie odmienne zawody: Jean-Martin został adwokatem, Oliver inżynierem budowlanym, Ernest architektem. Jean-Martin opisuje później swego ojca jako serdecznego i dobrego wychowawcę, który w niedziele i w letnie wakacje poświęcał czas rodzinie. Jako uczony twierdził Freud w pracy Wprowadzenie do narcyzmu, że „wzruszająca, w gruncie rzeczy tak dziecięca miłość rodzicielska nie jest niczym innym jak odrodzonym narcyzmem rodziców, który w swojej przemianie w miłość do obiektu bez wątpienia objawia swą niegdysiejszą istotę” . Wiemy, że Freud obserwował bardzo dokładnie nie tylko swych pacjentów, lecz również własne dzieci, a uzyskane przy tej okazji wyniki wykorzystywał w badaniach psychoanalitycznych. „Zachowanie dzieci w szkole, jakże zagadkowe dla nauczycieli” — co stwierdzał zapewne obserwując też własną rodzinę — „zasługuje na rozpatrywanie go w zwią­ zku z ich rodzącą się seksualnością. Seksualnie podniecające działanie pewnych nieprzyjemnych w sobie doznań, jak niepokój, wstręt, przeraże­ nie, utrzymuje się wśród dużej liczby ludzi również w ciągu życia dojrzałego i może stanowić wyjaśnienie, dlaczego tyle osób szuka okazji do przeżywania takich sensacji, o ile tylko pewne okoliczności uboczne (przynależność do jakiegoś świata fikcyjnego, lektura, teatr) zmniejszają powagę nieprzyjemnych odczuć.” Z biegiem lat rysy twarzy Freuda stawały się coraz ostrzejsze, wyrzeź­ bione przez wielki umysł i wewnętrzną dobroć; im bielsza była jego broda, tym wytworniej wyglądał. Stefan Zweig charakteryzuje jego osobę jako „na wskroś harmonijną” :

178

FREUD W RODZINNYM GRONIE

„Postać nie za duża, nie za mała*, ciało nie za ciężkie, nie za lekkie, zawsze i wszędzie między skrajnościami wprost wzorowy umiar. Od lat przed jego obliczem wszyscy karykaturzyści popadają w zwątpienie, nigdzie bowiem nie znajdują w tym doskonale ukształtowanym owalu właściwego punktu zaczepienia dla rysunkowej przesady... Rysy trzydziestoletniego, czter­ dziestoletniego, pięćdziesięcioletniego Freuda nie mówią nic więcej niż: piękny mężczyzna, męski mężczyzna, pan o regularnych, niemal zbyt regularnych rysach.” W życiu codziennym cechował go konserwatyzm; długo nie mógł prze­ konać się do nowości takich jak telefon, automobil, rower i maszyna do pisania; swoje liczne listy pisał aż do późnej starości własnoręcznie — wyraźnym i łatwo czytelnym gotyckim pismem. Gdyby wypowiedź Goe­ thego o historycznym znaczeniu korespondencji odnosiła się do okreś­ lonej osoby, to z pewnością dotyczyłaby Freuda: „Listy dlatego mają tak wielką wartość, że przechowują prywatność ludzkiej egzystencji” — uważał książę poetów. Zasługą historyka medycyny Gerharda Fichtnera jest, że bogatą kore­ spondencję Freuda przejrzał i skatalogował, a następnie zanalizował dane za pomocą komputera i uzyskał zdumiewający rezultat: korespondencja Freuda z całego życia obejmuje w przybliżeniu 20000 listów**, z których zachowała się zaledwie połowa. Wśród osób, z którymi Freud wymieniał listy, znaleźli się: Tomasz Mann, Artur Schnitzler, Stefan i Arnold Zweigowie, Albert Einstein, jak też najważniejsi koledzy psychoanalitycy, C.G. Jung, Sandor Ferenczi, Karol Abraham, Oskar Pfister, Ernest Jones, Maks Eitingon, a przede wszystkim Wilhelm FlieB i Marta Bemays w czasach narzeczeństwa. Korespondencja prowadzona była w językach niemieckim, angielskim, francuskim i hiszpańskim. Nie ulega wątpliwości, że listy Freuda stanowią jedno z najważniejszych źródeł informacji dla jego biografów. Minna Bemays, młodsza siostra Marty, mieszkała od chwili przed­ wczesnej śmierci swego narzeczonego Ignacego Schónberga w domu Freuda. Pan domu bardzo ją cenił, ponieważ jednak chętnie słuchała * Freud miał ok. 170 cm wzrostu. ** Listy Freuda i odpowiedzi adresatów.

179

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

muzyki z gramofonu, a jemu w trakcie pracy analitycznej potrzebny był absolutny spokój, umieścił ją więc w najodleglejszej części mieszkania. Freud był znany z tego, że wykazywał niewielkie zrozumienie dla muzyki. „Ciocia Minna” była postacią imponującą, dzieci w domu uważały, że jest osobą surową. Szorstka, lecz dobroduszna, bardzo wykształcona, posiadała w swym oddzielonym mieszkaniu własną dużą bibliotekę i wydawało się, że przeczytała wszystkie książki świata. Jej cioteczny wnuk Ernest „miał wrażenie, że przez to zdobyła sobie prawo prowadzenia z dziadkiem intelektualnych rozmów” . Z pięciu sióstr Zygmunta Freuda, Anna, która poślubiła brata Marty, Eli Bemaysa, mieszkała już od 1892 roku w USA, pozostałe — Róża, Maria, Adolfina i Paula — miały własne mieszkania w Wiedniu, bywały jednak często na Berggasse, często uczestniczyły w posiłkach, tak że członkowie tej prawdziwie wielkiej rodziny biesiadowali przeważnie przy dość długim stole. W październiku 1912 roku Freudowie zyskali nowego „członka rodzi­ ny” . Przynajmniej wydawało się tak osobom postronnym: w życie Freuda wstąpiła pisarka Louise von Salome, zwana Lou Andreas-Salomé; czuła się przy Berggasse jak u siebie w domu — później mieszkała też przez jakiś czas w jednym z pokojów obszernego mieszkania, w którym znajdował się gabinet przyjęć Freuda. Była to kobieta piękna, podniecająca, jej związki miłosne z mężczyznami stały się legendarne. Freud poznał i docenił tę 0 cztery lata młodszą, niezwykle inteligentną artystkę na III Między­ narodowym Kongresie Psychoanalitycznym w Weimarze. Wkrótce napi­ sała do niego list, że chętnie uczęszczałaby na jego wykłady i na wieczory środowe, dlatego też ze Szwecji, gdzie aktualnie mieszka, chciałaby przeprowadzić się do Austrii. Freud, który był nią zafascynowany, zgodził się pełen zachwytu. Została przez pół roku w Wiedniu. Urodzona w St. Petersburgu jako córka generała pochodzącego ze szlacheckiego rodu, „Lou” studiowała najpierw teologię i zakochała się wtedy w nauczycielu religii. W kilka lat później wystąpiła z Kościoła 1 zerwała też silnie erotyczny, rzekomo jednak platoniczny związek ze swym duszpasterzem. W Rzymie poznała Fryderyka Nietzschego, który zakochał się w niej po uszy. Odrzucała wszelkie jego oświadczyny, nie doszło też do stworzenia „ménage à trois” zaproponowanego przez Paula Rće, przyjaciela Nietzschego. Poślubiła natomiast orientalistę Fryderyka

180

FREUD W RODZINNYM GRONIE

Karola Andreasa, lecz każde z nich żyło w tym małżeństwie własnym życiem. Osobiste znajomości łączyły ją z Tołstojem, Turgieniewem, Strindbergiem, Rodinem, Frankiem Wedekindem, Schnitzlerem, Hofmannsthalem, Feliksem Saltenem. W roku 1897 silne uczucie związało ją z 14 lat młodszym Rainerem Marią Rilkem, zaszła w ciążę, lecz poroniła. W Szwecji żyła z również ze znacznie od niej młodszym neurologiem Paulem Bjerre, dzięki któremu nawiązała znajomość z Freudem. Niewier­ ność określiła w swym dzienniku nie jako zdradę mężczyzny, lecz jako drogę do odnalezienia siebie. Lecz Lou Andreas-Salome była nie tylko „femme fatale”, lecz przede wszystkim niezwykle wrażliwą, inteligentną i wykształconą artystką, opublikowała liczne prace naukowe, a później zajęła się psychoanalizą — leczyła również Rilkego. Ta niezwykła kobieta była — jak mówiono — zaprzyjaźniona z dwoma najwybitniejszymi mężczyznami XIX i XX wieku, mianowicie z Nietzschem i z Freudem. W niedługim czasie — jakże mogłoby być inaczej — posądzono ją o aferę miłosną również z tym ostatnim. Jest niemal pewne, że do tego romansu, który jakże często podejrzewano, jednak nie doszło; każda z sen­ sacyjnych przygód miłosnych Lou znajdowała przecież swój literacki wy­ raz — nie była typem kobiety, która przemilczałaby związek z Freudem. Freud określił ją jako „poetkę psychoanalizy”, uznając, że sam pisze tylko prozę. W swym eseju W gościnie u Freudów Lou Andreas-Salome opisywała później życie rodzinne przy Berggasse, przy czym o samym Freudzie pisała jako o człowieku zrównoważonym i pogodnym, dobrot­ liwym, nigdy ponurym, zawsze niezwykle uprzejmym. „I ta równowaga duchowa uderzyła mnie również jako cecha charakterystyczna całej rodziny Freudów: nawet jego osiemdziesięcioletnia matka jest jeszcze zadziwiająco krzepka, siostra (Róża) mimo słabego słuchu i zaawan­ sowanego wieku jest uosobieniem wdzięku, a córki Anna i Matylda są go wprost pełne.” W pani Freud Lou podziwiała to, „że w swym działaniu i w swej strefie wpływów spełnia niezmiennie to, co do niej należy, zawsze gotowa okazać stanowczość i swe oddanie, równocześnie daleka od zarozumiałego wtrącania się w sprawy męża. Dzięki niej wychowanie sześciorga dzieci z pewnością nie miało nic wspólnego z psychoanalizą, jednak ze strony 181

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Freuda nie było to zapewne tylko dawanie jej wolnej ręki, lecz — tak odczuwam to teraz — podobało się mu również, iż sprawy domowe pozostawały z dala od jawnych konfliktów; to właśnie podobało się mu w żonie. W każdym razie to wspólne ich życie zrobiło na mnie głębokie wrażenie.”

Sobowtór

SCHNITZLER, FREUD I LITERATURA

Zygmunt Freud i Artur Schnitzler mieszkali w tym samym mieście, a z początkiem nowego stulecia — niemal drzwi w drzwi, w odległości, jaką można było pokonać pieszo w kilka minut*. Pisarz, o sześć lat młodszy od psychoanalityka, także studiował medycynę i tak samo czcił wspólnego nauczyciela — Teodora Meynerta. Wcześnie też zetknął się ze zjawiskami zaburzeń psychicznych: jako asystent swego ojca, wybitnego laryngologa profesora Jana Schnitzlera, leczył w młodości histeryczną dziewczynę, cierpiącą na afonię. Na kanwie tego przypadku powstała później jego jednoaktówka Paracelsus. W wieku 30 lat Schnitzler zrezyg­ nował z posady sekundariusza w poliklinice i poświęcił się bardziej zdecydowanie pracy literackiej — nie wyrzekając się przy tym praktyki prywatnej. Freud — praktykujący lekarz, objawił się jako publicysta. W roku 1906 oba nazwiska były znane w wiedeńskim towarzystwie. Cykl jednoaktówek Schnitzlera — Anatol, a także Miłostki, Porucznik Gustl, Samotna droga, znajdowały się częściowo w repertuarze HofBurgtheater. Freud zwrócił na siebie uwagę zainteresowanych publikując Interpretację marzeń sennych, Psychopatologię życia codziennego, Dowcip, Trzy rozprawy z teorii seksualnej— zaczęto o nim mówić. Najwybitniejszy pisarz fin de siecle’u znał prace wielkiego lekarza, a ten interesował się jego sztukami. Z dokumentów można wywnioskować, jak bardzo badacz duszy Freud i Schnitzler cenili się wzajemnie, a jednak wówczas — w roku 1906 — ci dwaj najbardziej postępowi myśliciele tego stulecia wciąż je­ szcze nie znali się osobiście. * Artur Schnitzler mieszkał w latach 1900-1903 przy Frankgasse, znajdującej się w tej samej dzielnicy co Berggasse.

183

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Szóstego maja 1906 roku Zygmunt Freud obchodził swe pięćdziesiąte urodziny. Jest to już inny Freud niż ten, którego znamy z czasów jego młodości i początkowych lat praktyki lekarskiej. Obok licznych, stale powtarzających się ataków wymierzonych w jego osobę, słyszy się też teraz coraz częściej głosy uznania. Do niedawna znano go jako inter­ pretatora snów i badacza nieświadomości — przy czym tylko nieliczni rozumieli, co kryje się pod tymi pojęciami — tymczasem objawił się jako prorok nowej teorii seksualnej. Choć nie ustawały głosy pełne oburzenia, pojawili się też jej zwolennicy — ich grono stopniowo powiększało się. Opisy, według których Freud za życia spotykał się prawie wyłącznie z ne­ gatywną oceną, są przesadzone, albowiem właśnie z początkiem nowego stulecia zetknął się on z falą zachwytu i szacunku. To uznanie ze strony licznych intelektualistów na całym świecie — i w nie mniejszym stopniu również ze strony pacjentów, których wciąż przybywało — ukształtowało jego osobowość, dodało mu pewności siebie. Na dodatek stany nerwi­ cowe, na które cierpiał, ustąpiły niemal całkowicie, a fizycznie też czuł się znacznie lepiej niż w latach młodości. Chorowity niegdyś dr Freud czuł się teraz, w średnim wieku, „młodzieńczo i zdrowo”, jak pisze w Wizerunku własnym. W dniu pięćdziesiątych urodzin okazywano mu już liczne dowody czci i szacunku, jego zwolennicy wybili nawet z tej okazji medal — awers przedstawiał podobiznę Freuda. Jedyną kroplą goryczy w tym uroczy­ ście obchodzonym dniu jubileuszu był kolejny polemiczny atak ze stro­ ny Wilhelma Fließa, którego dawna przyjaźń przerodziła się w nie­ nawiść. Owego 6 maja 1906 roku listonosz przynosi do gabinetu list, który w domu Freuda wywołuje ogromne zdumienie. Całkiem nieoczekiwanie gratulacje z okazji pięćdziesiątej rocznicy urodzin przesyła jubilatowi Artur Schnitzler. Freud jest niezwykle uradowany, w dwa dni później wzruszony odpowiada, „Szanownemu Panu Doktorowi” : „Od wielu lat zdaję sobie sprawę z daleko idącej zgodności pańskiego i mego ujęcia niektórych problemów psychologicznych i erotycznych, a niedawno od­ ważyłem się takową wyraźnie zaznaczyć*. Często zadawałem sobie ze • Wc Fragmentach z analizy przypadku histerii, 1905.

184

SCHNITZLER, FREUD I LITERATURA

zdziwieniem pytanie, skąd czerpie pan tę czy inną tajemną wiadomość, jaką ja zdobyłem poprzez żmudne badanie przedmiotu, i wreszcie doszed­ łem do tego, że zacząłem zazdrościć pisarzowi, szczerze zresztą przeze mnie podziwianemu. Może więc pan się domyślić, jak bardzo ucieszyły i zbudowały mnie pańskie słowa, że również dla pana moje pisma były pobudzające. Odczuwam niemal żal, że musiałem dożyć pięćdziesiątki, aby dostąpić takiego zaszczytu.” Nie ulega wątpliwości, że Freud i Schnitzler mówili „tym samym językiem” , dążyli od dawna do tych samych ce­ lów społecznych, wyprzedzając swą epokę o całe dziesięciolecia, a Wiedeń wiwatował na ich cześć w takim samym stopniu, w jakim występował przeciwko nim. W centrum uwagi obu znajdowała się miłość i śmierć, między psychoanalizą Freuda a Schnitzlerowskim przedstawianiem ludzi istniało duchowe pokrewieństwo, za sprawą prezentowanych idei doda­ wali sobie wzajemnie skrzydeł — i wreszcie pisarz wystąpił z inicjatywą nawiązania kontaktu. Zresztą w zupełnie dla siebie nietypowy sposób, jak przyznaje on w swych wspomnieniach z młodości: „Prawie nigdy w życiu nie zdarzyło mi się, abym to ja był stroną ubiegającą się o czyjąś przyjaźń (...) Właściwie większość ludzi raczej dopuszczałem do siebie, ja sam nie starałem się do nich zbliżyć.” Następny rozdział w rozwoju tej znajomości mógłby znaleźć się w stu­ dium Freuda na temat dowcipu. Minęło sześć lat, zanim korespondencja znów została podję.ta. Tym razem inicjatywą wykazał się Freud, nie wyróżniając się przy tym wcale szczególną pomysłowością w wyborze okazji. On również przesłał gratulacje „Szanownemu Panu Koledze” Schnitzlerowi — na jego pięćdziesiąte urodziny: „Zechce pan usprawied­ liwić sposób, w jaki pana tytułuję, jeśli powołam się na pański dyplom doktora medycyny. Proszę przyjąć też moje serdeczne gratulacje, zalicza­ jąc mnie do rzeszy tych wszystkich, którzy pragną uczcić pańskie pięćdziesiąte urodziny. Nie jest to jedynie akt rewanżu z mojej strony.” Freud potwierdza, że zawsze należał do tych, „którzy potrafili rozumieć pańskie piękne i poważne dzieła poetyckie w zupełnie szczególnym wymiarze i delektować się nimi. Tak, pomyślałem sobie, że pewien refleks nierozsądnego i karygodnego lekceważenia, jakie ludzie w dzisiejszych czasach gotowi są okazywać erotyce, padł również na pańską działalność, i że dlatego może mi pan być szczególnie drogi.” 185

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Chociaż obaj byli sobie bliscy duchowo, to jednak ich kontakt pozostał powierzchowny również w następnych latach. Z zapisu w dzienniku Lou Andreas-Salome można wprawdzie wnosić, że Schnitzler uczestniczył przynajmniej w jednym z „wieczorów środowych” w domu Freuda, lecz większość spotkań była raczej przypadkowa. W kolejnym liście — tym razem z okazji sześćdziesiątej rocznicy urodzin dramaturga — Freud pisze, dlaczego wręcz schodził z drogi człowiekowi, który był mu do tego stopnia „pokrewną duszą” : „Chciałbym przyznać się panu do czegoś, co zechce pan łaskawie przez wzgląd na mnie zachować dla siebie i nie dzielić się tą wiadomością z przyjaciółmi ani z obcymi. Zadręczałem się pytaniem, dlaczego właś­ ciwie przez wszystkie te lata nigdy nie podjąłem próby, aby poszukać pańskiego towarzystwa i porozmawiać z panem (...). Sądzę, że unikałem pana za sprawą czegoś w rodzaju lęku przed sobowtórem. Nie żebym zazwyczaj skłonny był tak łatwo identyfikować się z drugą osobą lub żebym chciał zbagatelizować dzielącą mnie od pana różnicę talentu, lecz ilekroć zagłębiałem się w pańskie piękne utwory, wydawało mi się, że za ich poetycką formą odnajduję te same przesłanki, zainteresowania i wnio­ ski, które były mi znane jako własne. Pański determinizm podobnie jak i pański sceptycyzm — ludzie nazywają to pesymizmem — pańskie przejęcie prawdami nieświadomości, naturą ludzką kierowaną popędami, podważanie kulturowo-konwencjonalnych zasad, dawanie pierwszeństwa i trwanie myślami przy sprawach miłości i śmierci, to wszystko było mi niesamowicie bliskie. Tak więc odebrałem wrażenie, że pan dzięki intui­ cji — właściwie jednak na skutek doskonałej samoobserwacji — wie to wszystko, co ja odkryłem poprzez mozolną pracę z innymi ludźmi...” Zdarzył się więc rzadki zapewne przypadek, że dwaj mężczyźni byli do siebie tak podobni jak „sobowtóry” — za bardzo, aby mogli się do siebie bardziej zbliżyć. Zupełnie szczególny przypadek ich bardzo podobnych, lecz przebiegających niezależnie od siebie obserwacji znajdujemy w jedno­ aktówce Schnitzlera Paracelsus i w pracy Freuda Poza zasadą przyjemno­ ści: zarówno w sztuce, jak i w naukowej rozprawie wyjaśnione są przyczyny oporu neurotycznych pacjentów przeciwko ich wyleczeniu — zjawisko to Freud tłumaczy „popędem śmierci”, opisanym przez niego w tej rozprawie po raz pierwszy.

186

SCHNITZLER, FREUD I LITERATURA

Na podstawie pochodzącego z 1922 roku zapisu w dzienniku Schnitzlera można wnosić, że pisarz „rozmawiał do tej pory tylko parę razy przelotnie” z Freudem, natomiast Freud w tym właśnie roku był wreszcie gotów przezwyciężyć swoje zahamowania i zaprosić Schnitzlera na Berggasse. „Czy mogę więc panu zaproponować, aby po prostu któregoś wieczora w przyszłym tygodniu przyszedł pan do nas na kolację? Prócz mojej osoby obecna będzie moja żona i moja, znana już panu, córka*. Nikogo innego poza nami nie będzie. Ponieważ pracuję przez cały dzień do godziny ósmej, a niektóre wieczory mam regularnie zajęte, ośmielam się podać konkretne propozycje. Pozostawiam panu do wyboru 12 (poniedziałek), 13 (wtorek), 16 (piątek), jeśli ten tydzień i sposób wspól­ nego spędzenia czasu w ogóle panu odpowiada.” Schnitzler przyjął zaproszenie i pojawił się w mieszkaniu Freuda 16 czerwca 1922 roku. Pan domu z góry cieszył się na to, i „choć nie przygotował żadnego programu na te godziny”, obaj spędzili wieczór na ożywionej rozmowie. W każdym razie była ona tak owocna, że Freud po kolacji, kawie i wspólnym wypaleniu cygara odprowadził jeszcze Schnitz­ lera na piechotę do domu — co związane było z poważnym wysiłkiem, ponieważ willa przy Stemwartestraße, do której tymczasem przeprowa­ dził się Schnitzler, jest oddalona o dobrą godzinę drogi od Berggasse. Tym bardziej zdumiewa, że dalszy kontakt obu panów, pomijając kilka raczej przypadkowych spotkań, znów ograniczył się na dłuższy czas do wymiany grzecznościowych listów z okazji jubileuszy. Freud cenił sztuki Schnitzlera i lubił go też jako człowieka, natomiast ze strony pisarza szacunek był raczej jednowymiarowy. Schnitzler bowiem był, jak pisze on w swych wspomnieniach, „całkowicie przeciwny wszyst­ kiemu, co dogmatyczne, obojętne z jakiej wygłaszane ambony i w jakich szkołach nauczane, co więcej, wydawało mu się to w dosłownym znacze­ niu tego słowa bezdyskusyjne” . A teoria Freuda była dogmatyczna jak prawie żadna inna, co stwierdza również Stefan Zweig: „To sztywne trzymanie się własnych poglądów przeciwnicy Freuda nazwali gniewnie dogmatyzmem i nawet jego zwolennicy czasem głośno lub cicho ubolewali * Najmłodsza córka Freuda, Anna.

187

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

nad tym. Lecz tej kategorycznej postawy Freuda nie da się oddzielić od charakteru jego natury.” Anegdota krążąca po Wiedniu w połowie lat dwudziestych dowodzi, że już wówczas znane było bliskie duchowe pokrewieństwo obu lekarzy — Freuda i Schnitzlera: Syn pewnego przemysłowca został ugryziony przez swojego kucyka dokładnie w najwrażliwsze miejsce ciała. Dwóch służą­ cych ułożyło zranionego jeźdźca na noszach i przetransportowało do pobliskiego gabinetu Schnitzlera. Gdy ten założył prowizoryczny opat­ runek, dał obu tragarzom następujące polecenie: „Tego młodego człowie­ ka proszę zawieźć natychmiast do stacji ratunkowej.” I po chwili: „A kuca do profesora Freuda!” W skąpej raczej „korespondencji urodzinowej” Freud prawie zawsze tytułuje Schnitzlera „Szanownym Panem Kolegą” — przy czym może on powoływać się przy tej okazji nie tylko na wspólną im praktykę lekarską, lecz także na swą własną twórczość literacką. Z publikacji Freuda — jakże licznych — wynika, że w przeciwieństwie do większości autorów prac naukowych posiadał on oprócz wszystkich innych zdolności również wybitny talent literacki. Z faktu tego zdał sobie sprawę bardzo wcześnie — dowiadujemy się o tym z jednego z pierwszych zachowanych listów Zygmunta Freuda — listu skierowanego do przyjaciela Emila Flußa. Siedemnastoletni wówczas Freud opowiada w nim o ocenie jego pracy maturalnej przez nauczyciela języka niemieckiego: „Mój profesor powiedział mi jednocześnie — a jest on pierwszym człowiekiem, który odważył się mi to powiedzieć — że mam styl, który Herder tak pięknie nazywa stylem idiomatycznym, to znaczy styl poprawny i charakterystyczny zarazem. Zdziwiłem się odpowiednio tym niewiarygodnym faktem i nie omieszkałem tego szczęśliwego wyda­ rzenia, pierwszego w tym rodzaju, rozgłosić jak najszerzej. Piszę do pana, na przykład, który też zapewne do tej pory nie zauważył, że wymienia listy z niemieckim stylistą. Teraz jednak radzę panu, jako przyjaciel, nie jako zainteresowany — proszę te listy zachować — związać — strzec dobrze — nigdy nic nie wiadomo.” Emil Fluß wziął sobie te rady do serca, listy zachował, związał, strzegł ich dobrze •- tego doprawdy nie mógł przewidzieć, jak cenne okażą się

188

SCHNITZLER, FREUD I LITERATURA

kiedyś listy ucznia gimnazjum. Talent literacki Freuda, radość tworzenia, miłość do mowy ojczystej, bogate słownictwo i nieomylne wyczucie językowe to istotne elementy jego dzieła. „Dla jego czytelników nie zajmujących się psychoanalizą profesjonalnie”, wyrokuje uczeń Freuda i jego pierwszy biograf Fritz Wittels już w roku 1924, „często nie jest takie ważne to, o czym Freud pisze, lecz raczej fascynujący jest sposób, w jaki pisze. Przekład nie potrafi oddać tego na wskroś niemieckiego ducha, jakim tchną dzieła Freuda. Magicznego czaru mowy nie da się przełożyć. Jeśli rzeczywiście chce się dogłębnie zrozumieć psychoanalizę Freuda, trzeba jego książki czytać w oryginale.” Pacjent Freuda, Bruno Goetz, pytał lekarza w trakcie jednej ze swych wizyt przy Berggasse również o jego stosunek do literatury. Freud odpowiedział, że istnieje różnica, czy odbiera on sztukę poetycką jako czytelnik względnie widz teatralny, czy też jako analityk: „Jeśli rozko­ szuję się poezją jako poezją, w ogóle jej nie analizuję, tylko poddaję się jej działaniu i całkiem po prostu cieszę się nią. To właśnie jest za­ daniem sztuki, aby nas podnosiła na duchu, gdy jesteśmy zagrożeni utratą równowagi psychicznej. Jeśli jednak zaczynam zajmować się poezją jako psycholog, wtedy nie jest to już dla mnie poezja, lecz nie­ co hieroglificzny i zagadkowy tekst, który mam rozszyfrować, a zatem muszę dokonać jego analizy. Sens psychologiczny, do którego potem, je­ śli mi szczęście dopisze, docieram, nie ma z leżącym przede mną dzie­ łem sztuki absolutnie nic wspólnego. Ja tylko je wykorzystuję, jest ono częstokroć nieocenionym środkiem prowadzącym do naukowego poznania.” Freud często zaznaczał, że wielcy pisarze wyprzedzili go w badaniu duszy ludzkiej. Chętnie cytował w swych rozprawach naukowych greckich tragików, ale też Szekspira, Goethego, Schillera i Heinego. Jednemu z odwiedzających jego gabinet pokazał kiedyś swą bogatą bibliotekę, w której nie brakowało żadnego klasyka, i zaznaczył, że jego główne teorie zasadzają się na intuicji tych pisarzy. „Freud bez wątpienia mógłby zostać jednym z największych pisarzy” , konstatuje Henry F. Ellenberger w swo­ im Odkryciu nieświadomości, „lecz on zamiast wykorzystać swą głęboką, intuicyjną znajomość duszy ludzkiej do tworzenia dzieł literackich, starał się swą wiedzę sprecyzować i usystematyzować.” 189

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Za dowód jego umiejętności precyzowania myśli może posłużyć cytat z pewnego wykładu, w którym Freud obrazowo, za pomocą niewielu jasnych, ogólnie zrozumiałych słów — dalekich od suchego żargonu medycznego — komentuje zjawisko ludzkiego snu: „Nasz stosunek do świata, na którym pojawiliśmy się tak niechętnie, sprawia, jak się wydaje, że nie wytrzymujemy przebywania na nim bez przerwy. Dlatego powracamy czasem do stanu sprzed narodzenia, a więc do egzystencji w łonie matki. Przynajmniej stwarzamy sobie warunki całkiem podobne do wówczas istniejących: jest ciepło, ciemno i spokojnie. Niektórzy z nas zwijają się jeszcze w kłębek i przyjmują do snu pozycję podobną jak w łonie matki. To tak, jakby świat także nas, dorosłych, posiadał nie całkowicie, a tylko w dwóch trzecich; w jednej trzeciej nie jesteśmy jeszcze w ogóle narodzeni. Budząc się rano za każdym razem rodzimy się na nowo. Określamy też stan po przebudzeniu używając sformułowania, że czujemy się jak nowo narodzeni, przy czym to, co zakładamy na temat ogólnego samopoczucia nowo narodzonego, jest prawdopodobnie zupełnie mylne. Można przypuszczać, że noworodek czuje się raczej bardzo nieswojo.” Szwajcarski literaturoznawca Walter Muschg stwierdza na podstawie tego fragmentu: „Cóż to za mowa! Mogłaby wyjść spod pióra wielkiego pisarza! Tymczasem jest ona dziełem orędownika czystego rozumu, który przez szlachetność języka, przez zarys czysto wyrażonej treści nadaje ostateczny kształt przepełniającej go myśli i chce być rozumiany przez swych bliźpich.” Albert Einstein gratulował Freudowi jego książki Mojżesz i monoteizm: „Szczególny podziw wzbudziło we mnie to pańskie dzieło, podobnie jak wszystkie pańskie prace, ze względu na kunszt literacki. Nie znam nikogo ze współcześnie żyjących, kto w języku niemieckim opisywałby w tak mistrzowski sposób sprawy, jakimi się zajmuje.” „Słowa”, pisał Freud, „miały pierwotnie charakter zaklęć, i słowo dziś jeszcze zachowało wiele ze swej dawnej magicznej mocy. Słowami czło­ wiek może drugiego uszczęśliwić albo doprowadzić go do rozpaczy, dzięki słowom nauczyciel przekazuje uczniom wiedzę, dzięki słowom mówca porywa za sobą słuchaczy, narzuca opinie i rozstrzygnięcia. Słowa wzbudzają uczucia i są powszechnym sposobem wzajemnego wpływania 190

SCHNITZLER, FREUD I LITERATURA

na siebie ludzi. Nie będziemy więc bagatelizować przydatności słów w psychoterapii.” Już od czasu, gdy niezwykle oryginalnie napisana Interpretacja marzeń sennych zyskała wreszcie szerszy rozgłos, wielu intelektualistów uznało wysoki poziom literacki dzieł Freuda. Za dowód posłużyć może wypo­ wiedź sławnego kolegi i antagonisty Freuda, profesora Juliusza WagneraJauregga. Gdy w roku 1927 Wagner-Jauregg odbierał Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny, jeden z gratulujących odezwał się do wyróż­ nionego uczonego w te słowa: „Szkoda, że Nagrody Nobla nie otrzymuje też doktor Freud.” Na co Wagner-Jauregg odrzekł uszczypliwie: „Może jeszcze otrzyma — ale literacką!”

kosztował mnie jego przyjaźń”

FREUD TRACI PRZYJACIÓŁ, NAUCZYCIELI, WSPÓŁPRACOWNIKÓW

Otóż Freud nie miał otrzymać żadnej Nagrody Nobla — ani jednej (literackiej), ani drugiej (w dziedzinie medycyny). Ten ostatni fakt należy z pewnością do ciemnych punktów w historii tego wyróżnienia. Sam Freud w podeszłym już wieku miał nadzieję na jego uzyskanie, nie liczył jednak poważnie na sukces. Do Arnolda Zweiga, który, jak wielu innych artystów i uczonych, uważał, że nikt nie zasługuje na to bardziej niż on, ojciec psychoanalizy, pisał Freud jeszcze na rok przed śmiercią: „Niechże pan nie da się zwariować chimerze Nobla.” Gdy wiedeńskiemu otiatrze Robertowi Barany’emu przyznano po wybuchu I wojny światowej Nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny za pracę o przewodach półkolistych ludzkiego ucha wewnętrznego, Freud nie krył swego rozgoryczenia z powodu przyznania nagrody komuś o 20 lat młodszemu. Do przyjaciela Sandora Ferencziego napisał: „Przyznanie Nagrody Nobla Barany’emu, którego kiedyś odrzuciłem jako ucznia, ponieważ wydał mi się zbyt niesympatyczny i zbyt nienormalny, obudziło też we mnie zapewne posępne myśli jednostki wobec potępiającego tłumu. Ludziom wydaje się, że zależy mi tylko na nagrodzie pieniężnej i może na chęci zemsty, wynikłej ze złości okazywanej mi przez niektórych rodaków. Ale śmieszne byłoby oczekiwanie gestu uznania, jeżeli 7/8 świata ma się przeciwko sobie.” Abstrahując od wybitnego ponad wszelką wątpliwość osiągnięcia nau­ kowego Barany’ego — dzięki jego badaniom umieralność na zapalenie opon mózgowych po ropieniu ucha wewnętrznego spadła praktycznie do zera Freud pomylił się również co do jego ludzkiego oblicza. W rok po 192

FREUD TRACI PRZYJACIÓŁ, NAUCZYCIELI, WSPÓŁPRACOWNIKÓW

otrzymaniu Nagrody Nobla bowiem Barany zaproponował właśnie Freu­ da jako następnego kandydata do nagrody — owego Freuda zatem, który go kiedyś odrzucił jako ucznia, jako że wydał mu się „zbyt niesympatycz­ ny i zbyt nienormalny” . Należy przypuszczać, że Freud, który w ciągu swego długiego życia prześwietlił dusze tysięcy pacjentów, był doskonałym znawcą łudzi. A jednak wydając swe bezlitosne sądy bardzo często się mylił, postępował zbyt pochopnie, a czasem wręcz niesprawiedliwie, odrzucając przyjaźnie. Freud miał wielu przyjaciół i wielbicieli, a mimo to czuł się odizolowa­ ny. Naturalnie w dużym stopniu sam się do tego przyczynił. Nie znosił słów krytyki, na zastrzeżenia wysuwane przez przychylnych mu kolegów reagował obrazą, zrywał wtedy często kontakty — i nigdy nie dawał się nakłonić do ponownego ich nawiązania. Boleśnie przeżył fakt, że laury za jego badania nad kokainą zostały przyznane innym, pod wpływem tego zdarzenia pozostał przez całe życie nieufny i przesadnie ostrożny, bardzo łatwo określał różne publikacje mianem „plagiatu”, nawet wówczas, gdy ich treści były sprzeczne z jego własnymi teoriami. Stracił w ten sposób w ciągu dziesięcioleci kilku ze swych najważniejszych sojuszników. Jed­ nym z pierwszych, z którymi Freud „zerwał”, był jego przez długi czas wielbiony nauczyciel Ernest Wilhelm von Brücke. Podczas studiów uczeń szczerze podziwiał pochodzącego z Berlina profesora, który w Wiedniu, nie zaniedbując kariery akademickiej, został też deputowanym Izby Wyższej. Freud odkrył, że bardzo wiele łączy go z równie wszechstronnie uzdolnionym fizjologiem: obaj byli nastawieni antyklerykalnie, od Brückego Freud nauczył się wiązać nauki przyrodnicze ze studiami nad sztuką i literaturą — toteż napisał, podobnie jak przed nim już Brücke» esej o Michale Aniele. W 1882 roku Brücke dał swemu uczniowi, którego uznał za nieprzeciętnie zdolnego, ważną radę, żeby, nie rezygnując z pracy naukowej, dążył do otwarcia prywatnej praktyki, ponieważ nie jest na tyle zamożny, aby poświęcić się wyłącznie karierze uniwersyteckiej. W trzy lata później ten sam Brücke zarekomendował go jako kandydata do stypendium na pobyt w Paryżu u Charcota. Gdy jednak Brücke nie zaakceptował jego teorii o seksualnym podłożu nerwic, Freud zerwał z nim kontakt. 193

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

W Wizerunku własnym Freud wspomina o „dziesięciu lub więcej latach izolacji” , nie precyzując, w jakim okresie jego życia należałoby to dziesięciolecie umiejscowić. Właśnie w dojrzalszym wieku spotkał się on zarówno w kraju, jak i za granicą z bardzo wieloma dowodami najwyż­ szego uznania. Badacze, studenci i pacjenci przyjeżdżali specjalnie do Wiednia, aby rozmawiać z Freudem, co pozwala na wniosek, że on sam przedstawia swoje odosobnienie w przesadnej formie. Korzeni tych odczuć można by doszukiwać się w bocznych pędach jego nerwicy, w „chorobie twórczej” . Podobnie jak Briickego, Freud przez długi czas wielbił też swego nauczyciela i szefa kliniki Teodora Meynerta. Kiedyś powiedział o nim, że „to najwspanialszy geniusz, jakiego kiedykolwiek spotkał” . Stosunki ochłodziły się, gdy sławny psychiatra nazwał szarlatanerią leczenie hip­ nozą, stosowane początkowo przez Freuda. Meynert nie zgadzał się również z teorią Freuda — przejętą od Charcota — według której przypadki histerii mogą wystąpić także u mężczyzn. Meynert odzyskał szacunek Freuda prawdopodobnie dopiero na łożu śmierci. Zanim bo­ wiem zmarł w roku 1892, wyznał on swemu dawnemu uczniowi mrugnąw­ szy okiem: „Wie pan, Freud, zawsze byłem jednym z najpiękniejszych przypadków męskiej histerii.” Leczenie kokainą, stosowane przez młodego Freuda, Meynert odrzu­ cił tak samo jak jego następca Ryszard von Krafft-Ebing. A więc i ten psychiatra zaliczał się już wkrótce do uczonych „niegdyś” przez Freuda łubianych. Baron von Krafft-Ebing, wykładający w Wiedniu rodowity mannheimczyk, stał się sławny dzięki dwom sensacyjnym przypadkom ze swej praktyki. To on leczył następcę tronu Rudolfa na krótko przed jego samobójstwem i on też zwrócił uwagę nadwornego lekarza bawars­ kiego króla Ludwika II na jego skłonności samobójcze, zanim ten rze­ czywiście utopił się w Stambergersee. W swojej pracy Psychopathia sexualis Krafft-Ebing zajmował się na długo przed Freudem zagadnie­ niami ludzkiej seksualności, lecz jako lekarz-katolik doszedł do przekona­ nia, że jedyną naturalną funkcją aktywności płciowej jest zapewnienie zachowania gatunku. Od Kraffta-Ebinga pochodzą takie określenia jak „sadyzm”, „masochizm” i „fetyszyzm” , jego teorie wzbogaciły psycho­

194

FREUD TRACI PRZYJACIÓŁ, NAUCZYCIELI, WSPÓŁPRACOWNIKÓW

patologię Freuda — mimo częściowo przeciwnych zapatrywań — o istot­ ne szczegóły. Głównym punktem sporu między nimi była wypowiedź Kraffta-Ebinga, że Freudowska „teoria uwiedzenia” jest „naukową bajeczką” . Cho­ ciaż Krafft-Ebing poprzez dwukrotną interwencję przyczynił się w decy­ dujący sposób do nominacji Freuda na profesora nadzwyczajnego, ten nigdy nie wybaczył mu tamtego ostrego sformułowania, nawet wówczas, gdy już sam uznał za błędne swe twierdzenie, że wszyscy neurotycy byli w dzieciństwie uwiedzeni lub źle traktowani przez rodziców. Już w 1893 roku, w trakcie pisania wspólnie z Józefem Breuerem pracy O psychicznym mechanizmie zjawisk histerycznych, Freud wspominał 0 „walkach z panem wspólnikiem”, w rok później spory te znacznie się zaostrzyły, doprowadzając w końcu do całkowitego zerwania znajomości. W odniesieniu do wielu zagadnień poglądy obu uczonych były zbieżne, lecz akurat wtedy, gdy Freud podkreślał rolę seksualności w histerii, Breuer nie potrafił się z nim nigdy zgodzić. Ponieważ ich zapatrywania co do tej zasadniczej kwestii różniły się, Breuer stał się dla Freuda pierwszym przykładem nieświadomego odrzucania niepożądanych pojęć psycho­ analizy. Zdaniem Freuda Breuer nie potrafił przyłączyć się do jego poglądów, gdyż nie chciał. W wiele lat później Breuer pośrednio przyznał Freudowi rację, gdy pisał do psychiatry Augusta Forela: „Przyznaję, że to wgłębianie się w zagadnienia seksualne w teorii i praktyce nie jest w moim guście.” Do zerwania stosunków mogła przyczynić się również zbyt wielka różnica charakterów obu uczonych. Breuer — w przeciwieństwie do ambitnego Freuda — miał stale uczucie, że jego odkryciom przypisuje się nadmierne znaczenie, nie miał też w sobie, mimo osiągania sukcesów, owego pędu do zdobywania nowych lądów, jaki nieodzowny jest każdemu badaczowi. Breuer i Freud zwracali się do siebie zawsze per pan. O ile młodszy z nich pisał nigdyś do starszego jako do „Najszanowniejszego przyjaciela 1 najdroższego z wszystkich ludzi” , o tyle w ostatnim liście z 7 stycznia 1898 roku Freud tytułuje przyjaciela i protektora bardziej niż oficjalnie „Szanownym Panem” . List ten dotyczy spłaty pewnej nie uiszczonej 195

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

jeszcze sumy pieniędzy, jaką Breuer pożyczył swego czasu Freudowi: „Co do istnienia mego długu nie może być żadnych wątpliwości. Nie zapom­ niałem o nim i zawsze zamierzałem go spłacić, przyjmując też, że nie inaczej pan tego oczekuje. Powiadomił mnie pan kiedyś, że nie zna jego wysokości; według mej własnej pamięci, choć naturalnie nie jest ona niezawodna, oceniłem go na dwa tysiące trzysta guldenów*. Gdy dług został spłacony, dawni przyjaciele nie utrzymywali już ze sobą kontaktów, przede wszystkim z woli Freuda. I tak, Freud stracił swego ojcowskiego przyjaciela, o którym niegdyś pisał do Marty: „Rozmawiać z Breuerem to tak, jakby siedzieć w słońcu, promieniuje on światłem i ciepłem. Jest słonecznie pogodną osobowością, i nie wiem, co znalazł we mnie, że tak serdecznie mnie traktuje. Nie można scharakteryzować go całkiem trafnie, jeśli będzie mówiło się o nim same tylko dobre rzeczy, ponieważ trzeba przede wszystkim zaznaczyć, że nie ma w nim zupełnie zła.” Po zerwaniu z Freudem Breuer stracił praktycznie zainteresowanie przy­ padkami psychiatrycznymi i znów poświęcił się całkowicie swej właściwej specjalności, internie. Mimo wszystko Freud nigdy nie zapomniał, kim był dla niego Breuer i co ma mu do zawdzięczenia. W kilka tygodni po śmierci Breuera w roku 1925 znajdą się w opublikowanym właśnie Wizerunku własnym Freuda słowa: „Rozwój psychoanalizy kosztował mnie potem jego przyjaźń. Nie było to dla mnie łatwe, lecz nieuniknione.” Gdy nastąpiło zerwanie stosunków z Breuerem, powiernikiem Freuda wciąż jeszcze pozostawał Fließ, tymczasem jednak — po sprawie Weiningera — skończyła się również i ta przyjaźń. Nie dosyć na tym — w następ­ nych dziesięcioleciach Freud zrywał kontakty z wieloma ze swych przyja­ ciół i współpracowników. A każde zerwanie było równie radykalne jak w przypadku Breuera i Fließa. Przez długie lata ulubionym uczniem Freuda był o 14 lat młodszy od niego Alfred Adler. Syn zasymilowanego żydowskiego handlarza z Burgenlandu zaczął w roku 1899, będąc już lekarzem posiadającym prywatną * Wg Centralnego Urzędu Stratystycznego Wiednia suma ta w roku 1989 odpowiada kwocie 240000 szylingów.

196

FREUD TRACI PRZYJACIÓŁ, NAUCZYCIELI, WSPÓŁPRACOWNIKÓW

praktykę przy PraterstraBe, uczęszczać na wykłady Freuda i wkrótce znalazł się pod jego urokiem. W trzy lata później Adler ( nie spokrewniony zresztą z Wiktorem Adlerem) uczestniczył w inauguracyjnym spotkaniu Towarzystwa Środowego w mieszkaniu Freuda. Tak jak swego czasu młody Freud pragnął dzięki wynikom własnych badań szybko osiągnąć sławę, tak również jego najzdolniejsi uczniowie starali się wybić, rozwijając własne teorie. A tego Freud nie tolerował. Kto nie popierał go w stu procentach, był przeciwko niemu. Tak więc po długich wewnętrznych walkach Adler musiał rozstać się ze swym bożysz­ czem, aby około 1910 roku rozwinąć własną psychologię głębi, a wkrótce również pojęcie „psychologii indywidualnej” . Lecz także Freud nie chciał przez długi czas pogodzić się z tym zerwaniem, postanowił „być toleran­ cyjny” i nie wywierać żadnego wpływu, doszedł jednak do wniosku, że „w rzeczywistości nie jest to możliwe” . Świat myśli Adlera ukształtowało jego własne, niezwykle trudne dzie­ ciństwo. Był dzieckiem rachitycznym, zaczął chodzić dopiero w wieku czterech lat, w młodości przeżył dwa ciężkie wypadki, z powodu regular­ nie powtarzających się napadów duszności dręczył go nieprzerwanie lęk przed śmiercią. W roku 1907 w Studium organicznej niższości wysunął opartą na własnym doświadczeniu tezę, że dzieci o słabej konstytucji fizycznej kompensują swą słabość przez nadmierne akcentowanie swych mocnych stron. Wyrażenie „kompleks niższości”, które od tamtej pory dawno już przyjęło się w powszechnie używanym słownictwie — pochodzi właśnie od Adlera. W roku 1911 Adler (przeszedłszy tymczasem na wiarę protestancką) oddalił się od Freuda, gdy zaprzeczył tezie, jakoby jedynym źródłem powstawania nerwic była seksualność, i zakwestionował znacze­ nie kompleksu Edypa. Jego zdaniem zaburzenia psychiczne nie były rezultatem nieświadomego wyparcia, on interpretował je jako nieumiejęt­ ność przystosowania się do życia w społeczeństwie. Wreszcie zmienił też Adler technikę psychoterapii. Dr Freud siedział za kozetką — niewidocz­ ny dla pacjenta, natomiast dr Adler wcale nie usuwał się w cień, dążył do większej bliskości z pacjentem, zachowywał się jak jego przyjaciel. Adler chciał poznać sposób zachowania się człowieka nie tylko z jego opowiada­ nia o przeszłości, lecz również na podstawie określenia planu życiowe­ go — celu życia w przyszłości. 197

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Wziąwszy po raz ostatni udział w posiedzeniu Wiedeńskiego Stowarzy­ szenia Psychoanalitycznego w maju 1911 roku, Adler, tak jak Freud, starał się zgromadzić wokół siebie możliwie dużą grupę zwolenników — i wkrótce znalazł ich też na całym świecie. Organizowane również raz w tygodniu spotkania zwolenników Adlera odbywały się prowokacyjnie w czwartkowe wieczory. Jedyną osobą, która mogła bywać zarówno w środy u Freuda, jak też w czwartki u Adlera — i to za wiedzą obydwu — była Lou Andreas-Salome. Podczas gdy Freuda podziwiała bez za­ strzeżeń, o tyle jej zdanie o Adlerze było mniej pochlebne: „Jest uprzejmy i bardzo mądry. Mnie przeszkadzają tylko dwie rzeczy: że w zbyt osobisty sposób mówi o istniejących sporach, następnie, że wygląda jak guzik. Jakby gdzieś sam w sobie pozostał.” Dziś uznaje się powszechnie, że psychologia głębi przedstawia dalszy — samodzielny — rozwój psychoanalizy i że Adler w imię tego postępu zdobył się na odwagę, aby opuścić swe niegdysiejsze bożyszcze. „Niestety spór Adlera z Freudem co do jednej sprawy nie był przykładny” , zauważa psycholog głębi Erwin Ringel, „lecz zupełnie typowy, mianowicie typowo ludzki: za sprawą swego rozgoryczenia (wywołanego zapewne wrogą, obraźliwą reakcją Freuda) Adler poszedł w końcu zbyt daleko i odrzucił praktycznie wszystko, co zgłosił Freud, ba, unikał nawet skrupulatnie używania pojęć, które wprowadził twórca psychoanalizy. Toteż następcy, nawet jeśli są zagorzałymi zwolennikami Adlera, mają dziś za zadanie przyznać, że wiele z tego, co Freud odkrył, jest słuszne, a nawet fundamentalne — mogą to uczynić, nie stając się przez to «zdrajcami» Adlera, ponieważ nie są już po prostu uwikłani w ówczesną «sytuację konfliktową», która ograniczała trafność sądu.” W tym samym czasie co Adler do „innego obozu” przeszedł również psychiatra Wilhelm Stekel. W wiele lat później napisał on do czującego się coraz bardziej osamotnionym Freuda: „Pan widzi tylko krzywdę, jaką panu wyrządzono, a nie dostrzega błędów przez siebie popełnionych. Gdyby we właściwym czasie poznał pan źródła rywalizacji pańskich uczniów, niejeden z wartościowych ludzi pozostałby przy panu. Nie była to tylko walka pretendentów do tronu, lecz bój o pańską miłość. Raczej zazdrość o pańskie serce niż roszczenie sobie prawa do pańskiej głowy.” Freud, sam wrażliwy na wszelkie przejawy krytyki, potrafił być bez­

198

FREUD TRACI PRZYJACIÓŁ, NAUCZYCIELI, WSPÓŁPRACOWNIKÓW

litosny w ocenie swych nauczycieli, współpracowników i uczniów. Meynerta określał jako „bożka na piedestale” , Breuerowi okazywał pogardę aż po kres jego życia, a Adlerowi jeszcze nawet po jego śmierci; gdy bowiem Adler jako profesor gościnnie wykładający w Wielkiej Brytanii zmarł tamże w roku 1937, Freud napisał cynicznie do Arnolda Zweiga: „Dla żydowskiego chłopaka z przedmieść Wiednia śmierć w szkockim Aberdeen jest niesłychaną karierą i dowodem na to, że zaszedł daleko.” Freud mówi o „długich latach zaszczytnej, lecz bolesnej samotności” i pisze do swego ucznia C.G. Junga we wrześniu 1907 roku „o obojętności i braku zrozumienia ze strony najbliższych przyjaciół” . Symptomatyczne, że Freud w kilka lat później zerwał również z Jungiem. To zerwanie zapowiadało się już od lat. Szwajcarski psychiatra — Freud zawdzięczał mu pierwsze kontakty zagraniczne i widział w nim swego następcę — nawiązał ze swą pierwszą poddaną psychoanalizie pacjentką stosunki miłosne, a tego Freud nie potrafił naturalnie zaakceptować. Jung należał do tych uczniów Freuda, którzy mieli skłonność do roszczenia sobie praw względem psychoanalizy. Prowadziło to do osobistych rywalizacji, a wkrótce doszły do tego również spory merytoryczne, na przykład co do pojmowania libido, nieświadomości, marzenia sennego i techniki psycho­ analitycznej. Podobnie jak Adler, także Jung stworzył po zupełnym zerwaniu z Freudem własną teorię, którą nazwał „psychologią analitycz­ ną” . Po ostatnim spotkaniu Freuda z Jungiem w roku 1913 na IV Międzynarodowym Kongresie Psychoanalitycznym w Monachium Freud skomentował to zdarzenie słowami: „Rozstaliśmy się, nie czując potrzeby ponownego spotkania.”

,, Jestem podobny do Leonarda”

... I JEDEN DZIEŃ Z GUSTAWEM MAHLEREM

Stosunki z Jungiem były wciąż jeszcze niczym nie zmącone, a w kontak­ tach z Adlerem już „zanosiło się na kryzys”, gdy jesienią 1909 roku Freud zaczął pisać Leonarda da Vinci wspomnienia z dzieciństwa. Jungowi donosił wówczas: „Obraz charakteru Leonarda da Vinci stał się dla mnie nagle przejrzysty. Byłby to więc pierwszy krok w stronę jego biografii. Lecz informacje o Leonardzie są tak skąpe, iż wątpię, abym potrafił innym jasno przedstawić swe słuszne przekonania.” A zatem, jakie były jego „słuszne przekonania”? Osobowość tego wszechstronnego geniusza fascynowała Freuda od dawna, pod wieloma względami mógł się przecież identyfikować z twórcą Ostatniej Wieczerzy i Mony Lizy. Zachwycał się sztuką i tak jak Leonardo czerpał z wiedzy 0 naturze. I znalazł też chyba pewne paralele między losem własnym 1 Leonarda. Leonardo pozostawił wprawdzie po sobie arcydzieła malars­ kie, „lecz jego odkrycia naukowe pozostały nie opublikowane i nie wykorzystane” . Takiego losu Freud obawiał się dla siebie przez całe życie (w rzeczywistości nigdy jednak do tego nie doszło). Jeśli Freud przez takt i skromność daleki był od tego, aby w jakimkolwiek stopniu porównywać swe własne „nikłe zdolności” z talentami „jednego z najwybitniejszych mężów włoskiego Renesansu”, to bez wątpienia czuł się on równie samotny i niedoceniony, jak niegdyś rzeczywiście był da Vinci. Eksperymenty Leonarda z maszynami latającymi, jego studia medyczne i wynalazki sprawiły, że genialnego artystę umiejscawiano niemal w krę­ gach alchemików i szarlatanów, podobnie jak Interpretacja marzeń sennych Freuda przyrównywana była przez współczesnych do książek 200

... I JEDEN DZIEŃ Z GUSTAWEM MAHLEREM

z dziedziny astrologii, psychoanaliza zaś nazwana została „raczej sprawą namiętności niż wiadomości” (przez Karola Krausa), uznana więc nie za dziedzinę wiedzy, lecz za czyjąś słabostkę. Na przełomie wieków inny z wielkich, Hugo von Hofmannsthal, wpisał Freuda w przeciętność, „pełną głupiej, prowincjonalnej pychy” . Freud studiował więc biografię Leonarda i doszedł do przekonania, że z większą dozą prawdopodobieństwa można by przyjąć za prawdziwy brak zainteresowania artysty życiem seksualnym niż jego skłonności homoseksualne, o których często pisano. Wprawdzie Leonardo został w młodości oskarżony o zakazane stosunki homoseksualne, proces jednak zakończył się wyrokiem uniewinniającym. Również co się tyczy później­ szych lat jego życia, Freud uważa „za o wiele bardziej prawdopodobne, że w czułych związkach Leonarda z młodymi ludźmi, którzy zgodnie z ówczesnym uczniowskim zwyczajem dzielili jego życie, nie dochodziło do seksualnego zbliżenia”, i w ogóle uznał on, że Leonardo był przykła­ dem człowieka, który chłodno odrzucił życie seksualne, czego nie spodzie­ walibyśmy się w przypadku artysty i odtwórcy kobiecego piękna. Liczne pisma pozostawione przez Leonarda „unikają tak zdecydowanie wszyst­ kiego, co związane z życiem seksualnym, jakby sam Eros, który zawiera w sobie wszelkie życie, nie był tematem godnym żądzy wiedzy badacza” . Z tezy tej Freud wywodzi pochodzenie owej nadzwyczajnej genialności, kóra przejawiła się w tak wielu dziedzinach: Leonardo zamienił ową „iskrę bożą”, która pośrednio lub bezpośrednio jest siłą napędową wszelkiego ludzkiego działania, na niezmordowaną żądzę wiedzy. Nie wykorzystane siły seksualności zostały skierowane ku wyższym celom. „Wydaje się, że gwałtowne namiętności, wzniosłe i niszczące, za których sprawą inni doznają najgłębszych przeżyć, jego nie dotknęły. Kto przeczu­ wa wspaniałość związków rządzących światem i ich nieuchronność, ten łatwo wyrzeka się swego własnego małego ego.” Czy również tu znajdował Freud paralele do własnej osoby? Czy on także, jak donoszą jego współcześni, stracił w czterdziestym roku życia wszelkie zainteresowanie dla aktywności seksualnej? „Jeśli próba bio­ graficzna” , pisze Freud na początku swej książki o Leonardzie, „ma rzeczywiście doprowadzić do zrozumienia życia psychicznego bohatera, to nie może ona, jak przez dyskrecję czy też z pruderii dzieje się to 201

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

w większości biografii, pomijać milczeniem życia seksualnego, seksualnej specyfiki badanej osoby.” Freud sprawił swoim biografom więcej trudno­ ści, niż miał sam jako biograf Leonarda. Wszystko bowiem, co związane było z jego własnym życiem seksualnym i miłosnym, umiał doskonale ukryć przed opinią publiczną, a przez to również przed potomnością. Leonardo da Vinci szukał i znalazł w swych wielorakich badaniach naukowych rekompensatę dla aktywności seksualnej. „Obserwacja co­ dziennego życia ludzi ukazuje nam, że większości z nich udaje się dość pokaźną część swych popędów seksualnych skierować na działalność zawodową. Popęd seksualny szczególnie nadaje się do tego, aby składać taką ofiarę, ponieważ cechuje go zdolność sublimacji, to znaczy, potrafi on zamienić swój najbliższy cel na inne cele, ewentualnie wyżej skierowane i nieseksualne.” Wkrótce Freud przechodzi do omówienia właściwego zagadnienia: Leonarda da Vinci wspomnień z dzieciństwa, które to stanowią tytuł tej pierwszej psychoanalitycznej biografii. W swych pismach o zgłębianiu problemu latania artysta pisze mianowicie o pewnym wczesnym przeżyciu z ptakiem: „Wydaje się”, pisze Leonardo, „że było mi już wprzódy przeznaczone, abym się tak gruntownie zajął sępem, bowiem najwcześniejsze wspo­ mnienie, jakie przywodzi mi pamięć, to, że gdy jeszcze leżałem w kołysce, sfrunął do mnie sęp, otworzył mi usta ogonem i wiele razy uderzył mnie nim w wargi.” Freud uznaje wspomnienie Leonarda za „dziwne z powodu jego treści, jak też okresu życia, w który zostało przeniesione” . Zachowanie w pamię­ ci takiego przeżycia z okresu niemowlęcego byłoby wprawdzie możliwe, lecz raczej mało prawdopodobne. Przypuszczalnie chodzi tu o jakąś fantazję, którą malarz stworzył sobie w późniejszym wieku i przeniósł ją w dzieciństwo. Oczytany Leonardo mógł z dużą dozą prawdopodobieństwa znać pewną znajdującą się w jego bogatej bibliotece egipską legendę, która głosiła, że istnieją tylko sępy rodzaju żeńskiego, natomiast w ogóle nie ma ptaków-samców tego gatunku. Według przekazów zapłodnienie miało odbywać się w ten sposób, że ptaki „w pewnym określonym czasie 202

... I JEDEN DZIEŃ Z GUSTAWEM MAHLEREM

zatrzymywały się w locie, otwierały dostęp do swego wnętrza i były zapładniane przez wiatr” . Fantazja ta, odniesiona do ludzi, mogła podobać się Leonardowi, gdyż w jednej ze swych rozpraw pisał: „Akt płciowy i wszystko, co z nim związane, jest tak obrzydliwe, że ludzkość wkrótce by wymarła, gdyby nie uświęcony tradycją zwyczaj i gdyby nie to, że istnieją jeszcze piękne twarze i zmysłowe skłonności.” Leonardo da Vinci przeniósł więc w okresie, gdy znał już ową egipską legendę, swoją sępią fantazję we własne dzieciństwo, aby samemu sobie dostarczyć dowodu, że można obejść się również bez seksualności. Decydujące znaczenie ma dalszy okres dzieciństwa Leonarda. Chłopiec z wioski Vinci, której nazwa już jego ojcu użyczyła nazwiska, wyrastał jako nieślubne dziecko najpierw u swojej biednej matki, i dopiero po kilku latach przyjął go do swego domu zamożny ojciec, ponieważ jego zawarte tymczasem z inną kobietą małżeństwo pozostawało bezdzietne. Fakt, że Leonardo pierwsze lata spędził sam z matką, miał według Freuda decydujący wpływ na kształtowanie się jego życia wewnętrznego, al­ bowiem „w pierwszych trzech lub czterech latach życia utrwalają się wrażenia i torują sobie drogę sposoby reagowania na świat zewnętrzny, i żadne późniejsze doznania nie mogą ich już pozbawić znaczenia” . Freudowi wydawało się zupełnie logiczne, że dla Leonarda akurat badanie maszyn latających odgrywało tak przemożną rolę. Co się tyczy sępa, Freud uległ zapewne pomyłce w przekładzie, ponieważ sam Leonardo w oryginalnym manuskrypcie opisał swe przeżycie wspominając o kani, nieco mniejszym od sępa ptaku drapieżnym. W czasie gdy Freud zaczął pisać studium biograficzne wielkiego malarza, leczył pacjenta „o tej samej konstytucji co Leonardo, chociaż bez jego geniuszu”, jak donosił C.G. Jungowi. Książka o Leonardzie ukazała się w maju 1910 roku. W trzy miesiące później miał zgłosić się do Freuda pewien mężczyzna, znów o podobnej konstytucji co Leonardo — tym razem naturalnie z piętnem geniuszu! Był to Gustaw Mahler. Ten kompozytor i dyrygent doprowadził Wiedeńską Operę — jako jej dyrektor na przełomie wieków — do nie spotykanych wyżyn artystycz­ nych, został jednak napiętnowany w brudnej kampanii prasowej, w której poruszono między innymi kwestię „żydowskiego panowania w Wiedeń­

203

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

skiej Operze” . „Odchodzę, ponieważ nie mogę już znieść tej hołoty”, pisał Mahler w lipcu 1907 roku do jednego z przyjaciół. Mniej więcej w tym samym czasie ukochana córka Mahlera, Maria Anna, zmarła na dyfteryt, u niego natomiast lekarz stwierdził pierwsze oznaki choroby serca, która później miała stać się przyczyną jego śmierci. W trzy lata po tym katastrofalnym dla życia rodzinnego i zawodowego roku, następnym wstrząsem w życiu Mahlera był dramatyczny rozpad jego małżeństwa z prawie o dwadzieścia lat młodszą małżonką Almą. Po rozwiązaniu wiedeńskiej umowy genialny muzyk przyjął zaproszenie do Metropolitan Opera i został też kierownikiem Nowojorskich Filharmo­ ników. Miesiące letnie roku 1910 Alma i Gustaw Mahlerowie spędzali w swoim „kompozytorskim domku” nad Attersee. Podczas tego urlo­ pu — który stał się przyczyną zwrócenia się Mahlera do Freuda — Alma nawiązała burzliwy romans z Walterem Gropiusem. Znakomity architekt, którego miała też po śmierci Mahlera poślubić, przeprowadzał kurację w styryjskim uzdrowisku. Gdy pięćdziesięcioletni wówczas Mahler dowie­ dział się o aferze miłosnej swej żony z innym, znacznie młodszym męż­ czyzną, jego wzburzenie było tak wielkie, że aby odnaleźć psychoana­ lityka, ścigał go przez pół Europy. W tym czasie teściowa Zygmunta Freuda, Emmelina Bernays, była zło­ żona śmiertelną chorobą — zmarła w kilka miesięcy później — w związku z czym rodzina Freudów spędzała letni urlop w pobliżu Hamburga. Pod­ czas gdy Marta czuwała stale przy swej matce, Zygmunt podjął w celach poznawczych podróż po Holandii, skąd najszybciej mógł dotrzeć do matki swej żony. W hotelu Nordzee w Nordwijku dosięgną! go pierwszy telegram Gustawa Mahlera z usilną prośbą o możliwie szybką rozmowę. Zazwyczaj Freud reagował gniewem, gdy pacjenci lub inne osoby zainteresowane problemami psychiatrycznymi nagabywały go w trakcie urlopu. W przy­ padku Mahlera stało się oczywiście inaczej. Mahler był człowiekiem światowej sławy i kolejną osobowością, z którą Freud mógł się w wielu punktach identyfikować: tak jak on urodzony w małej miejscowości na granicy czesko-morawskiej, tak jak on nie doceniany, tak jak on żydow­ skiego pochodzenia, jak on związany z Wiedniem miłością i nienawiścią zarazem. Freud, chociaż nie miał wielkiego zrozumienia dla muzyki, był 204

... I JEDEN DZIEŃ Z GUSTAWEM MAHLEREM

pod głębokim wrażeniem Mahlera na długo, zanim miał go poznać osobiście. Termin spotkania uzgodniono na koniec sierpnia, miejscem spotkania miało być holenderskie miasto Lejda, gdzie Freud przebywał w tym czasie, zaproszony przez lekarza de Bruine-Groevenveldta. Wycieczka do Nider­ landów nie była dla Mahlera niczym nadzwyczajnym — przecież amster­ damska Concertgebouw Orchester angażowała go regularnie od lat jako dyrygenta na gościnne występy. Bezpośrednią przyczyną kryzysu w życiu Gustawa Mahlera był więc jego związek z Almą; przed związkiem tym ostrzegał Almę, jeszcze przed ślubem, po ojcowsku do niej przywiązany dyrektor Burgtheater Maks Burckhard. Taka piękna dziewczyna, twierdził wówczas, w 1901 roku, nie może przecież „poślubić zdegenerowanego, chorowitego Żyda, który ma mnóstwo długów, a jako kompozytor jest mocno kontrowersyjny” . W dziewięć lat później miało się okazać, że małżeństwo to istotnie było pomyłką. Trzydziestojednoletnia Alma w pełnym rozkwicie swej kobiecej dojrzałości, adorowana przez mężczyzn, uprawiała u boku swego męża — jak kiedyś powiedziała — „przymusową ascezę”. Natomiast Mahler, cierpiący fizycznie i psychicznie, kochający swą żonę ponad wszystko, „odwrócił swe libido od Almy” — jak wyraził się Freud. Po wstrząsach przeżytych w roku 1907 artysta istotnie poświęcił całą swą ograniczoną przez chorobę energię twórczości artystycznej, a z żoną, którą nadal kochał, czuł się związany już tylko duchowo. Kontakt między Mahlerem i Freudem ograniczył się do jednego jedynego spotkania. Dwaj najznakomitsi mężowie swej epoki spotkali się najpierw w hotelu, w którym zatrzymał się Freud, a później wybrali się na długi, kilkugodzinny spacer. W wiele lat później Freud wspomina o tym spotkaniu, pisząc: „przez całe popołudnie analizowałem Mahlera w Lejdzie i jeśli mogę wierzyć relacjom, bardzo wiele dla niego osiąg­ nąłem. W niezwykle interesującej wędrówce przez jego życie odkryli­ śmy uwarunkowania jego miłości, szczególnie jego kompleks Marii (więź z matką); miałem okazję podziwiać genialną rozumność tego człowieka. Na fasadę symptomów jego nerwicy natręctw nie padało żadne światło. To tak, jakby kopało się jeden jedyny szyb w głąb zagadkowej budowli.” 205

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Alma Mahler uzupełnia tę wypowiedź w swych wspomnieniach o Mahlerze. Wówczas w Lejdzie Freud czynił jej mężowi, który przedstawił mu szczegółowo obraz swego życia i aktualną sytuację, gwałtowne wyrzuty: „Jak można w takim stanie wiązać przy sobie młodą kobietę?” — miał rzekomo powiedzieć lekarz. A potem: „Znam pańską żonę. Kochała swego ojca* i może tylko takiego typu mężczyzny poszukiwać i kogoś takiego kochać. To właśnie pański wiek, którego tak się pan obawia, sprawia, że jest pan dla żony interesujący. Proszę być spokojnym! Pan kocha matkę, w każdej kobiecie poszukiwał pan jej typu. Pańska matka była wciąż zatroskana i cierpiąca, tego samego oczekuje pan nieświadomie również od żony!” Mahler wydawał się wprawdzie uspokojony wywodami Freuda, nie chciał jednak nic słyszeć o swym zapatrzeniu w matkę. Freud w żadnej ze swych prac nie poruszył bezpośrednio problemu cierpienia Mahlera, opis tego przypadku zachował się wyłącznie dzięki ustnym przekazom. Pośrednio czyni on jednak aluzję do problemów kompozytora w opublikowanej w 1912 roku rozprawie O powszechnej degradacji życia miłosnego. Chodzi o zbyt silną więź z matką i przeniesie­ nie obrazu zgnębionej, cierpiącej matki na żonę. Tak jak w wielu innych przypadkach ze swej praktyki, również tutaj Freud wysnuł wnioski ogólne z interesującego pojedynczego przypadku, pisząc: „Jeśli kochają, nie pożądają, a jeśli pożądają, nie potrafią kochać.” Po raz kolejny zdumiewa fakt, w jak niezwykle krótkim czasie Freud umiał zgłębić problematykę danego przypadku. Na początku swej znajo­ mości z Almą Mahler istotnie chciał nie tylko nazywać ją Marią (to było imię jego matki), lecz był również rozczarowany, że nie wygląda ona „na bardziej zgnębioną”, jak się wyraził. W związku z tym poskarżył się nawet raz swej teściowej, która błyskawicznie zareagowała ciętą odpowiedzią: „Bądź spokojny, to przyjdzie już wraz z życiem.” Mahler dotarł do Freuda przypuszczalnie dzięki swemu najbliższemu powiernikowi, Brunonowi Walterowi, i po jednej rozmowie z twórcą psychoanalizy odzyskał nawet podobno potencję. Dyrygent Bruno Walter był sam przed laty pacjentem Freuda, z czego zwierzał się w swoich pamiętnikach. Z powodu newralgicznego porażenia * Znanego malarza Jakuba Emila Schindlera.

206

... I JEDEN DZIEŃ Z GUSTAWEM MAHLEREM

prawego ramienia obawiał się, że jego kariera zawodowa skończy się zbyt szybko. Zwrócił się więc do Freuda i oczekiwał, że będzie przez niego pytany o seksualne przewinienia okresu niemowlęctwa. Tymczasem Freud znów udowodnił, iż w żadnym razie nie stosował uparcie psychoanalizy, gdy domyślał się innych niż psychiczne przyczyn choroby. Zamiast badać życie seksualne Brunona Waltera, spytał go: „Czy zna pan Sycylię?” Dyrygent zaprzeczył, a wtedy Freud powiedział: „Więc niech pan wyjedzie jeszcze dziś w nocy i zapomni o swym ramieniu i pracy w operze.” Bruno Walter usłuchał lekarskiej rady i rzeczywiście już wkrótce dolegliwości ustąpiły. Mahler jednakże, który prawdopodobnie dotarł do Freuda za pośred­ nictwem Waltera, zmarł w kilka miesięcy po konsultacji psychiatry z powodu choroby serca. Być może za sprawą popołudniowej rozmowy w holenderskim mieście Lejda Freud upiększył nieco schyłek życia sławnego w świecie i zamożnego kompozytora, którego nie skłoniło to jednak do zapłacenia lekarzowi należnego mu honorarium.

,,Niżej podpisany potwierdza ...”

ILE ZARABIAŁ FREUD?

O tym, że Gustaw Mahler nie wypłacił Freudowi należnego mu hono­ rarium, dowiadujemy się przez przypadek. W maju 1985 roku, ponad 70 lat od śmierci Mahlera i w niecałe 50 lat od śmierci Freuda, na pew­ nej aukcji autografów w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby’s poja­ wiły się nagle dwa listy Zygmunta Freuda. Były one skierowane do dr. Emila Freunda, kuratora spadku po Gustawie Mahlerze i rzecznika jego spadkobierców. Pierwszy list nosi datę 23 maja 1911 roku. „Wielce Szanowny Panie doktorze!” , pisze Freud dokładnie w tydzień po śmierci Mahlera do Freunda, „ponieważ dowiedziałem się z gazet, że prowadzi pan sprawy spadkowe po zmarłym dyrektorze Mahlerze, pozwalam sobie zgłosić panu moje roszczenie do honorarium w wysokości 300 koron, którego zmarły nie uregulował. Honorarium to związane jest z wielo­ godzinną konsultacją przeprowadzoną w sierpniu 1910 roku w Lejdzie (Holandia), dokąd przybyłem z Noordwijk na skutek naglącego wezwania dyr. Mahlera. Pozostając z szacunkiem najuniżeniej, prof. dr Freud.” W drugim liście „niżej podpisany prof. dr Zygmunt Freud potwierdza, że otrzymał należną kwotę honorarium w wysokości 300 K (słownie trzystu koron)* za usługę wyświadczoną panu dyrektorowi Gustawowi MahIerowi” . Za sprawą udzielonej Mahlerowi przez Freuda konsultacji do­ chodzimy do bardzo prozaicznego pytania. Pytanie brzmi: ile zarabiał Freud? * Wg Centralnego Urzędu Statystycznego Wiednia odpowiada to w roku 1989 kwocie 12000 szylingów.

208

ILE ZARABIAŁ FREUD?

Bez wątpienia Freud osiągnął wysoką pozycję finansową. Po traumaty­ cznych przeżyciach ubogiego dzieciństwa — które w swym Wizerunku własnym przedstawił być może nieco przesadnie — musiał czekać całymi latami, zanim otrzymał płatną posadę, a potem z kolei na założenie prywatnej praktyki, która w pierwszym okresie nie przynosiła zbyt wielkiego dochodu. Aby urządzić gabinet, musiał się zadłużyć, a spłacanie długów trwało latami. Lecz od przełomu wieków sytuacja zmieniła się radykalnie, urzeczywi­ stniło się to, o czym marzył czterdziestoletni Freud po swym pierw­ szym urlopie we Włoszech: „Zamierzam być bogaty, aby tę podróż powtórzyć.” W okresie świetności Freud przeprowadzał jedenaście analiz dziennie i otrzymywał za każdą z nich do 100 koron — przy czym zawsze brał pod uwagę sytuację finansową pacjentów i biednych leczył niezmien­ nie za darmo. Czyniąc aluzję do swej autoanalizy, napisał kiedyś do Wilhelma FlieBa, że właśnie podjął się bezpłatnego leczenia dwóch przypadków, „co wraz z moją osobą daje trzy analizy nie przynoszące dochodu” . Pokaźne dochody zapewniały jemu i jego licznej rodzinie życie bez trosk finansowych. Aby móc właściwie ocenić jego zarobki, trzeba wiedzieć, ja­ kimi sumami na utrzymanie dysponowały w owym czasie inne grupy za­ wodowe. Zatrudnieni w handlu, nauczyciele szkoły podstawowej czy urzęd­ nicy państwowi średniego szczebla otrzymywali pensję między 120 a 140 koron miesięcznie, służba domowa, taka, jaką w liczbie kilku osób zatrud­ niała rodzina Freudów, otrzymywała około 20 koron tygodniowo, tak więc jej opłacenie nie odgrywało żadnej roli w sytuacji finansowej znakomitego profesora. Dochody uzyskiwane przez Freuda, poza praktyką prywatną, nie były oczywiście tak znaczne. Na uniwersytecie nie zaliczał się przecież nigdy do wykładowców otrzymujących stałą pensję, wypłacano mu honoraria za wykłady, a odbywał je, jak wiemy, raczej rzadko. Tak więc na przykład w spisie wykładów semestru zimowego 1905/1906 Freud zapowiadał: „Wprowadzenie do psychoterapii, trzy godziny, dwa razy tygodniowo według umowy, Allgemeines Krankenhaus, sala wykładowa Kliniki Psy­ chiatrycznej (honorarium 10 koron).” Później wykładał już tylko raz w tygodniu. 209

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Również dochody z publikacji książek były raczej skromne. Wprawdzie Zygmunt Freud stał się tymczasem jako lekarz i indywidualność postacią znaną, ale rzeczywiste zainteresowanie jego dziełami naukowymi wciąż jeszcze było ograniczone. Z całego nakładu Leonarda da Vinci wspomnień z dzieciństwa sprzedano w ciągu pierwszych sześciu miesięcy wszystkiego 573 egzemplarze, za co autor otrzymał z wydawnictwa równą sumę 300 koron. Zarobił więc za całą książkę, nad którą pracował przez wiele miesięcy, tyle, ile dzięki jednej jedynej rozmowie z Gustawem Mahlerem. W ostatnich dniach monarchii zgłosił się do gabinetu Freuda pacjent, z którym znajomość miała okazać się w tych ciężkich czasach korzystna. Dr Antoni von Freund — zapewne przypadkowa zbieżność nazwisk z ku­ ratorem spadku Gustawa Mahlera — był bogatym węgierskim piwowa­ rem. Chorował na raka jąder. Po operacyjnym usunięciu guza cierpiał — z obawy przed nawrotem choroby — na ciężką nerwicę, a Freud skute­ cznie go z niej wyleczył. Antoni von Freund przeczuwał naturalnie, że jego dni są policzone, i postanowił przeznaczyć poważną część swego wielkiego majątku na badania nad psychoanalizą, dzięki której odzyskał równo­ wagę ducha. Ponieważ Zygmunt Freud miał wciąż problemy ze swym wydawcą Hugonem Hellerem, postanowił środki te — ćwierć miliona koron* — wykorzystać na założenie Międzynarodowego Wydawnictwa Psychoanalitycznego. Wydawnictwo powstało po zakończeniu pierwszej wojny światowej; jego organizacją i prowadzeniem zajął się Sandor Ferenczi, a później przejął je najstarszy syn Freuda, Jean-Martin. Freud nie przyjmował z wydawnictwa żadnych pieniędzy, odmawiał nawet przyjmowania tantiem wpływających ze sprzedaży jego książek. W roku 1927 Freud zwierzał się publicyście George’owi Sylvestrowi Viereckowi: „Wojna pochłonęła mój niewielki majątek i oszczędności całego życia. Cóż, potrafię się z tym pogodzić, praca jest moim szczęś­ ciem.” W trudnych latach inflacji ratunkiem byli zamożni pacjenci ze Stanów Zjednoczonych, którzy często przyjeżdżali do Wiednia na kilka miesięcy, aby leczyć się u Freuda. Płacili w gorąco wówczas pożądanych dolarach amerykańskich. * Wg Centralnego Urzędu Statystycznego Wiednia odpowiada to w roku 1989 kwocie 730000 szylingów.

210

ILE ZARABIAŁ. FREUD?

Temat pieniędzy Freud poruszał też czasem na swoich wykładach. Opowiadał mi dr Markus Wasser, zmarły tymczasem wiedeński lekarz, który w latach trzydziestych uczęszczał na wykłady Freuda, że przed­ stawiając temat „Moralność” , profesor zaskoczył kiedyś słuchaczy takim oto pytaniem: „Wyobraźcie sobie państwo, że spacerujecie po KartnerstraBe i znajdujecie dziesięć tysięcy szylingów. Ręczę, że nikt was nie obserwuje. Oddając pieniądze, nie otrzymacie żadnego znaleźnego. Jaką decyzję państwo podejmiecie? Pójdziecie na policję, czy zachowacie pieniądze?” Jedenastu spośród dwunastu obecnych na sali studentów postanowiło zachować pieniądze. Jeden tylko zadeklarował pójście na policję. Freud spojrzał chytrze znad okularów i powiedział do uczciwego znalazcy: „Gratuluję panu moralności — dureń z pana!” Powróćmy jednak do czasu, gdy Austro-Węgry stanowiły jeszcze jednolity twór państwowy. Ekonomiczna sytuacja Freuda, wyglądająca na wręcz rajską, uległa nagle w roku 1914 błyskawicznej zmianie. Wybuch wojny światowej okazał się dla wszystkich dziedzin codziennego życia, a wkrótce również dla psychoanalizy, katastrofalny w skutkach. Setki tysięcy mężczyzn wyruszyły na front, miasto było jak wymarłe.

,,Moje cale libido należy do Austro-Węgier”

KONIEC MONARCHII NADDUNAJSKIEJ

Ową wiosną 1914 roku Austro-Węgry jaśnieją jeszcze swą dawną świet­ nością. Lecz nad monarchią i jej domem panującym od dziesięcioleci ciąży jakaś klątwa. Gdy w roku 1867 został zamordowany brat cesarza Franciszka Józefa — władca Meksyku, Maksymilian, jedenastoletni Freud uczęszczał do gimnazjum w wiedeńskim Leopoldstadt. Gdy w roku 1889 następca tronu Rudolf i baronówna Maria Vetsera odebrali sobie razem życie w Mayerlingu, Freud był młodym, ambitnym docentem, którego żona urodziła właśnie pierwsze dziecko. A w cztery lata po zamordowaniu w Genewie cesarzowej Elżbiety, jej małżonek, cesarz, wręczył czterdziestojednoletniemu Freudowi akt nominacyjny na profeso­ ra nadzwyczajnego. Teraz pozostał już tylko jeden człowiek, który mógł reprezentować cesarstwo, od dawna zresztą skazane na upadek. Lecz Franciszek Józef dawno przekroczył osiemdziesiątkę i był osłabiony ciężkimi ciosami, jakimi smagał go los. Panował już wówczas, gdy Freud przyszedł na świat, ale wciąż jeszcze sumiennie podpisuje jeden dokument za drugim. Zimą w Hofburgu, wiosną w Schónbrunnie, latem w Bad Ischl. Dwudziestego ósmego czerwca 1914 roku — wraz z zamordowaniem arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żony Zofii w Sarajewie — następuje ostatni akt dramatu w sześćsetletniej historii monarchii. Freud ma 58 lat, gdy Austro-Węgry wypowiadają wojnę Serbii. W czasie gdy ojczyzna Freuda zaczyna popadać w izolację, jego nazwisko znane jest już w kręgach lekarskich wielu krajów. Stowarzyszenia Psychoanalityczne istnieją już w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii i w Stanach 212

KONIEC MONARCHII NADDUNAJSKIEJ

Zjednoczonych, istnieje również międzynarodowa organizacja centralna. Mieszkający w Wiedniu „ojciec” tej w pełni nowej dziedziny wiedzy otoczony jest kultem, wokół niego gromadzą się psychiatrzy z całego świata. Gdy odsunęli się od niego jego długoletni sprzymierzeńcy — Breuer, Fließ, Adler, Stekel i Jung, pojawili się nowi wierni zwolennicy — Karol Abraham, Maks Eitingon, Ernest Jones, Sandor Ferenczi, Paul Federn i Otto Rank. Sam Freud uczestniczył już w czterech Między­ narodowych Kongresach Psychoanalitycznych odbywających się w róż­ nych miastach na terenie Austrii i Niemiec. Kolejne spotkanie miało odbyć się jesienią 1914 roku w Dreźnie, ale po wybuchu wojny światowej zostało odroczone na czas nieokreślony. Następca tronu nie żyje. Freud jeszcze tego samego dnia pisze wstrząś­ nięty do Ferencziego, „pod wrażeniem zaskakującego mordu w Sarajewie, którego następstw nikt nie jest w stanie przewidzieć”. W miesiąc później w liście do Abrahama daje wyraz swemu patriotyzmowi: „Czuję się jednak, może po raz pierwszy od 30 lat, Austriakiem i chciałbym jeszcze raz spróbować z tym rokującym niewielkie nadzieje państwem. Nastroje są wszędzie doskonałe.” Gdzie indziej pisze: „Moje całe libido należy do Austro-Węgier.” Lecz euforia nie trwa zbyt długo, już we wrześniu Freud jest niezmiernie rozczarowany „okrucieństwem, jakie rozpętało się” po obu stronach. Jak większość Austriaków, także on wierzył początkowo jedynie w krótką wojnę lokalną. Tak więc bezpośrednio po wypowiedzeniu wojny Serbii pisał do przyjaciela Eitingona: „Również na nasz kongres padają teraz cienie, jednak na dwa miesiące naprzód nie można nic planować. Może do tego czasu większość spraw będzie już znowu w porządku.” Nazajutrz powszechną mobilizację ogłosiła Rosja. Program letnich wakacji rodziny Freudów w roku 1914 wygląda tak jak w latach pokoju. Anna, najmłodsza córka, jedzie — w tydzień po zamachu — przez Hamburg do Anglii, aby tam spędzić najbliższe miesiące. Marta i Zygmunt zamieszkali w Villa Fasolt na Schloßbergu opodal Karlsbadu, gdzie Freud chciał wyleczyć zaburzenia w trawieniu. Wróciwszy z początkiem sierpnia do Wiednia, zajął się uporządkowaniem kolekcji antyków i bogatej biblioteki. 213

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Wkrótce jego synowie, Jean-Martin i Ernest, zgłosili się na ochotnika do artylerii. Najstarszy syn w pierwszych tygodniach wojny, najmłodszy jesienią. Ze sposobu, w jaki Ernest Freud został przyjęty w październiku 1914 roku przez szefa swojej kompanii, można wnioskować, jak oceniano tę wojnę: „Teraz zgłaszacie się do wojska”, mówi oficer z wyrzutem, „teraz, gdy wojna prawie się kończy!” Anna wróciła do domu wkrótce po przystąpieniu Wielkiej Brytanii do wojny. Freud, wciąż jeszcze nastawio­ ny całkowicie patriotycznie, pisze do Abrahama: „Byłbym całym sercem za tym, gdybym nie wiedział, że Anglia jest po niewłaściwej stronie” — akurat w Londynie mieszka kilku z jego najwierniejszych zwolenników. Z nimi i licznymi współpracownikami z „wrogiej teraz zagranicy” poro­ zumiewa się dzięki przyjaciołom, którzy przemycają listy do neutralnej Szwajcarii. Początkowy entuzjazm ustępuje już po kilku tygodniach głębokiemu pesymizmowi, wyrażonemu w liście do Lou Andreas-Salome: „Nie wątpię w to, że ludzkość również tę wojnę przeboleje, ale jestem pewny, że ja i moje pokolenie nie będziemy już radośnie spoglądać na świat. Jest zbyt wstrętny; co najsmutniejsze jednak, to że jest właśnie tak, jak zgodnie z rozbudzonymi przez psychoanalizę oczekiwaniami powinniśmy sobie wyobrażać ludzi i ich zachowanie. Z powodu takiego nastawienia nie mogłem nigdy przystać na pani radosny optymizm. Moim skrytym postanowieniem było: skoro widzimy, że obecna najwyższa kultura przesiąknięta jest niewyobrażalną hipokryzją, to organicznie nie na­ dajemy się do tej kultury. Musimy ustąpić, a ten wielki nieznany albo to wielkie nieznane kryjące się za losem powtórzy kiedyś tego rodzaju kulturowy eksperyment z jakąś inną rasą.” W ciągu wojennych lat Freud czuł się jeszcze bardziej samotny niż zazwyczaj, wielu z jego przyjaciół i przeważnie znacznie młodsi od niego jego zwolennicy walczyli na froncie albo przebywali nieosiągalni po stronie mocarstw sprzymierzonych. Pac­ jentów było bardzo mało — czasem nie zgłaszał się w ogóle nikt, co stwarzało ogromne problemy finansowe. Lecz właśnie w owych ciężkich czasach, jak zdarzało się to już często, Freud znów wkroczył w szczególnie twórczy okres. W ciągu zaledwie trzech miesięcy roku 1915 napisał dwanaście dużych rozpraw naukowych, wśród nich tak ważne jak Popędy i ich przemiany, O procesie wypierania, Nieświadomość, Smutek i melan­

214

KONIEC MONARCHII NADDUNAJSKIEJ

cholia, Świadomość i strach — niestety część tych prac zaginęła, nigdy nie opublikowana. Ponieważ najważniejsi współpracownicy obu regularnie ukazujących się pism psychoanalitycznych zostali również powołani do wojska, Freud musiał zupełnie sam troszczyć się o redakcję periodyków, aby w tych ciężkich czasach nie doszło do tego, że przestaną się w ogóle ukazywać. W „Imago”, wydawanym przez niego czasopiśmie poświęconym za­ stosowaniu psychoanalizy w naukach humanistycznych, opublikował w 1915 roku Aktualnie o wojnie i śmierci, przy czym — zważywszy, że każde słowo nadzorowała cenzura — pisał bez ogródek: „Można by sądzić, że wielkie narody osiągnęły już tyle zrozumienia dla tego, co je łączy, i tyle tolerancji dla tego, co je dzieli, że pojęcia «obcy» i «wrogi» nie mogą, jak w czasach klasycznej starożytności, stapiać się dla nich w jedno. Wojna, w którą nie chcieliśmy uwierzyć, wybuchła i przyniosła — roz­ czarowanie. Jest nie tylko bardziej krwawa i przynosi dotkliwsze straty niż którakolwiek z wojen poprzednich, za sprawą niezwykle udoskonalonych broni natarcia i obrony, lecz także co najmniej równie okrutna, zacięta, bezwzględna jak inne. Przekracza wszelkie granice zobowiązań podjętych w czasach pokoju, które nazwano prawem międzynarodowym, nie uznaje praw rannego i lekarza, nie czyni rozróżnienia między ludnością cywilną a walczącymi, nie respektuje praw własności prywatnej. Po drodze unicestwia wszystko, co jej zawadza, w ślepej furii, jakby po niej nie miało już być żadnej przyszłości i żadnego pokoju pośród ludzi. Zrywa wszelkie więzy wspólnoty między walczącymi z sobą narodami i grozi pozos­ tawieniem po sobie ślepej nienawiści, która uczyni na długi czas niemoż­ liwym ponowne ich nawiązanie.” A potem następuje frontalny atak na politykę i polityków, wysyłających swoje narody na śmiertelny bój: „Państwo prowadzące wojnę (...) po­ sługuje się nie tylko dozwoloną przebiegłością, lecz również świadomym kłamstwem i rozmyślnym oszustwem wobec wroga, i to, jak się zdaje, w stopniu daleko przewyższającym to, co było przyjęte w dawnych czasach.” Freud znalazł też związki między wojną i odkryciami psychoanalizy: jego zdaniem choroby umysłowe i perwersje — trwałe lub przejściowe — 215

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

stanowiły cofanie się („regresję”) do prymitywnej kultury ludów pierwo­ tnych, bądź też do własnego wczesnego dzieciństwa: „Bez wątpienia”, sądził wówczas, „również wpływy wojny należą do sił, które mogą wywołać taką regresję, i dlatego nie należy twierdzić, że wszyscy ci, korzy obecnie zachowują się niekulturalnie, nie są zdolni do kultury: możemy oczekiwać, że w spokojniejszych czasach znów nastąpi uszlachetnienie ich skłonności.” Doświadczenie psychoanalityczne może „wykazywać każ­ dego dnia, że nagle najbardziej inteligentni ludzie zaczynają zachowywać się nierozsądnie, jak umysłowo niedorozwinięci, skoro tylko rozsądek, jaki jest wymagany, napotyka u nich na opór ze strony uczucia, ale też odzyskują rozum, gdy opór ten zostanie przezwyciężony”. Wojna jest dla Freuda powrotem do morderczych pragnień ludów pierwotnych. „Właś­ nie akcentowanie przykazania «Nie zabijaj!» upewnia nas, że pochodzimy od nieskończenie długiego szeregu pokoleń morderców, którzy pragnienia mordercze mieli we krwi, co być może nam samym jest jeszcze właściwe.” Mimo przygniatającego braku pieniędzy i papieru Freudowi udaje się wydawać przez cały czas trwania wojny oba magazyny — „Imago”, w którym ukazała się ta rozprawa, i „Internationale Zeitschrift fur Psychoanalyse” . Co do stanu zdrowia, to mniej więcej od sześćdziesiątego roku życia Freud zaczął cierpieć na schorzenie prostaty, a wraz z przed­ łużaniem się wojny również na silny reumatyzm, którego nabawił się zapewne w czasie dotkliwych chłodów zimowych dni wojennych; im dłużej trwa wojna, tym gorsze jest zaopatrzenie w żywność i opał. W ostatnim roku nie ma już praktycznie możliwości ogrzewania mieszkania przy Berggasse; siedząc przy biurku, Freud często trzęsie się z zimna. I w owych dniach największej biedy pisze z tego miejsca do Ferencziego, który był najpierw na froncie, a później spędzał wojnę jako naczelny lekarz Budapeszteńskiej Kliniki dla Nerwowo Chorych: „Dziwnym spo­ sobem czuję się przy tym wszystkim całkiem dobrze i nie tracę dobrego nastroju. Oto dowód, jak niewiele człowiekowi do tego potrzeba.” Potem znów cierpi na „ataki braku chęci do życia” i okresy wielkiego przy­ gnębienia. Listy do Ferencziego i Abrahama wyraźnie ukazują zmienność nastrojów Freuda. Raz przepowiada on, że jeśli wierzyć przesądom, zakończy życie „mniej więcej w lutym 1918 roku” , innym razem pisze:

216

KONIEC MONARCHII NADDUNAJSKIEJ

„Wkrótce przekona się pan, że nie cierpię przy tym na zły humor. Pracuję przez cały dzień zupełnie spokojnie z dziewięcioma pacjentami, nie mogę wprost opanować apetytu...” Z kolei w ostatnim roku wojny znów całkiem ponuro: „Moja matka skończy tego roku 83 lata i nie jest już zbyt silna. Czasem wydaje mi się, że gdy umrze, będę czuł się swobodniej, myśl bowiem, że trzeba by ją zawiadomić o mojej śmierci, napawa mnie przerażeniem.” Z powodu niezbyt dobrego stanu zdrowia średni syn Freuda, Oliwer, pracował najpierw w swym zawodzie jako inżynier budowlany, pod koniec wojny jednak, gdy w wojsku potrzebny był każdy człowiek, powołano oczywiście także i jego. O dwóch pozostałych synów rodzina martwiła się stale przez całą wojnę, czasem miesiącami nie docierały od nich do Wiednia żadne wiadomości. Latem 1916 roku Freud spotkał się wreszcie z Jean-Martinem, który walczył w galicyjskich i rosyjskich okopach, i z Ernestem, którego kompanię wojna zagnała do Włoch. „Donoszę panu z przyjemnością”, pisze Freud do Maksa Eitingona, „że w trakcie urlopu w Salzburgu mieliśmy przy sobie równocześnie obu synów, obu w dobrym stanie. Teraz są znowu poza domem, jeden na północy, drugi na południu, i nie mamy od nich jeszcze żadnych wiadomości.” O kilka lat starszy od dzieci Freuda był syn Wiktora Adlera. Gdy we wrześniu 1891 roku Freud przejmował mieszkanie i gabinet lekarski Adlera przy Berggasse, dwunastoletni wówczas syn Adlera — Fritz — aż do chwili przeprowadzki dokazywał tam i brykał wzdłuż całej amfilady. Tymczasem minęło ćwierć wieku, Fritz studiował fizykę i wykładał potem jako prywatny docent na uniwersytecie w Zurychu. W roku 1911 powrócił do Wiednia i został posłem „lewicy” , lecz po wybuchu wojny światowej opuścił parlament na znak protestu przeciwko polityce wojennej swej partii. Ten sam motyw skłonił tegoż właśnie dr. Fryderyka Adlera do zajęcia dnia 21 października 1916 roku miejsca w restauracji eleganckiego hotelu Meissl & Schadn przy Neuer Markt w centrum Wiednia, miejsca od­ dalonego o kilka stolików od obecnego tam premiera Karola Stiirgkha. Najpierw Adler spożywa z całkowitym spokojem obiad. O godzinie 14.30 podnosi się, podchodzi do ck szefa rządu i oddaje do niego trzy śmiertelne 217

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

strzały. Fryderyk Adler zostaje ujęty przez starszego kelnera i przypad­ kowego oficera, następnie zaaresztowany, skazany przez sąd specjalny na karę śmierci, zamienioną w drodze ułaskawienia na karę więzienia, które w roku 1918 opuszcza na mocy amnestii. Dokładnie w dniu, w którym upłynął miesiąc od zamordowania premiera — po tym ostatnim ciosie w życiu — umiera też w wieku 86 lat cesarz Franciszek Józef. Chociaż w nastawieniu Zygmunta Freuda wobec Habsburgów nic się nie zmieniło, odczuwał on przecież dla sędziwego Franciszka Józefa coś w rodzaju szacunku. Cesarz panował niezmiennie, przez całe życie Freuda, i nikt, również Freud, nie mógł sobie wyobrazić innego monarchy na czele tej mieszanki narodów — Czechów, Węgrów, Rumunów, Polaków, Rusinów, Słowaków, Serbów, Chorwatów, Wło­ chów i Niemców. Nie mógł sobie tego również wyobrazić Karol Renner, który w lis­ topadzie 1918 roku — gdy wojna światowa wreszcie się skończyła i po dwuletniej regencji abdykował też młody cesarz Karol — został pierw­ szym kanclerzem Republiki. Renner powiedział wówczas, po przewrocie: „Gdyby stary cesarz żył jeszcze, nie odważylibyśmy się na coś podob­ nego.” Dawna monarchia, licząca 54 miliony obywateli, skurczyła się do siedmiomilionowego państwa. „Czasy są strasznie napięte”, pisze Freud *do Ferencziego, „dobrze, że dawne minęły, lecz nowe jeszcze nie nadeszły. Nad losem Austrii i Niemiec nie uronię ani jednej łzy.” Jedenastego listopada — tego dnia, gdy cesarz Karol zrezygnował „z wszelkiego udziału w sprawach państwowych” — Freud pisze memoran­ dum, które ma skłonić społeczeństwo do rozwagi: „Austro-Węgry prze­ stały istnieć. Gdzie indziej nie chciałbym mieszkać. Emigracja nie wchodzi dla mnie w rachubę. Będę żył nadal wraz z kadłubem i wyobrażał sobie, że jest on całością.” Zygmunt Freud, który odkrył wyparcie, nie znalazł teraz żadnego innego wyjścia, jak samemu je zastosować. Na krótko przedtem zaprosił on listownie Ernesta Lothara (który nieg­ dyś odprowadzał na Berggasse swą matkę, a tymczasem opublikował esej o psychiatrze), aby go odwiedził, „gdyby przyszła mu ochota” . „Obawiam się niemal”, kończy list, „że jest to częstsze, niżby pan przyznał.” 218

KONIEC MONARCHII NADDUNAJSKIEJ

I oto późniejszemu reżyserowi i dyrektorowi teatru w Josefstadt przyszła ochota zadać Freudowi pytanie: „Jak można żyć bez kraju, dla którego się żyło?” Odpowiedź Freuda brzmiała: „W pewnym określonym momencie każdy dorosły staje się sierotą. «Kraj już nie istnieje», powiada pan? Może ten kraj, który ma pan na myśli, nigdy nie istniał, a tylko my ulegliśmy złudzeniu. Konieczność ulegania złudzeniu jest również faktem biologicznym. W pewnym określanym momencie poznaje się na przykład, że człowiek, z którym jest się w zażyłych stosunkach, nie jest tym, za kogo się go uważało. Ulega się złudzeniu (...) Jestem tak jak pan ogromnie przywiązany do Wiednia i Austrii, chociaż znam ich nieszczęścia.” Synowie Freuda, o których przez wszystkie te lata rodzina martwiła się najbardziej, przetrwali wojnę bez szwanku. Wyruszyli na nią w imię światowego mocarstwa, a powrócili do nic nie znaczącej „Republiki, której nikt nie chciał” . Czy teorie Freuda, tak doniosłe dla ludzkości, mogły dotrzeć z tego państewka na całą kulę ziemską? Freud znowu znajdował wystarczające powody do rezygnacji, widział dzieło swego życia zniszczone, wydane na łup zapomnienia. Gruntownie się pomylił. Tak, w małej Austrii i w pozostałych państ­ wach sukcesyjnych obróconej w perzynę monarchii Habsburgów nie bardzo interesowano się duszą i nauką. Ważne było raczej, aby przetrwać najbliższą zimę, o niczym innym nikt prawie tutaj na razie nie myślał. Jednak w czasie gdy Freud z powodu wojny odcięty był od ważnych informacji z Anglii i Stanów Zjednoczonych, w krajach tych zaczęto przejawiać entuzjazm dla psychoanalizy. Psychoanalitycy tacy jak Ernest Jones, Stanley Hall, James J. Putnam i Abraham A. Brill zatroszczyli się o to, żeby „doctor Freud, the psychoanalyst from Vienna”, stał się znany, a nawet popularny. Zygmunt Freud siedział głodny i zziębnięty przy Berggasse i był niezmiernie zdziwiony, gdy w ostatnich dniach 1918 roku dowiedział się, że stał się człowiekiem światowej sławy.

I jeszcze jedna ,,wojna”

FREUD KONTRA WAGNER-JAUREGG

Juliusz Wagner Ritter von Jauregg, jedyny psychiatra, jakiemu kiedykol­ wiek przyznano Nagrodę Nobla, i Zygmunt Freud, „ojciec psycho­ analizy”, mieli ze sobą wiele wspólnego. Byli mniej więcej w tym samym wieku, znali się od czasu studiów, zostali równocześnie docentami. A przecież obaj ci wybitni lekarze biegunowo się od siebie różnili. Wagner-Jauregg opowiadał się za „klasyczną psychiatrią”, podczas gdy Freud przez stworzenie psychoanalizy zmierzał do czegoś wręcz przeciw­ nego, mianowicie do odejścia od tradycyjnych praktyk medycznych w kierunku bardziej humanitarnych metod leczenia. f Ich kariery zaczęły się rozchodzić, gdy Wagner-Jauregg już w rok po uzyskaniu docentury został w wieku lat 32 mianowany profesorem nadzwyczajnym psychiatrii, tymczasem w przypadku Freuda oczekiwanie na tytuł miało trwać 17 lat. Wagner-Jauregg, wkrótce też profesor zwyczajny, należał już od dawna do śmietanki stanu lekarskiego, gdy Freud w akademickiej hierarchii wciąż jeszcze zaliczał się do medycznego „narybku” . Poprzez stworzenie całkowicie nowej psychologii obrał bez wątpienia najbardziej mozolną drogę do kariery. W tej sytuacji profesor Wagner-Jauregg uczynił krok, który musiał doprowadzić do zerwania stosunków między oboma wielkimi lekarzami. Gdy kolegium profesorskie Wydziału Medycznego miało na swym posie­ dzeniu 4 czerwca 1889 roku rozważać kandydatury do tytułu „profesora nadzwyczajnego”, przedmiotem dyskusji była też kandydatura ówczes­ nego docenta Freuda. Lecz jego kolega ze studiów i serdeczny przyjaciel Wagner-Jauregg zaproponował nadanie tytułu neurologowi Emilowi 220

FREUD KONTRA WAGNER-JAUREGG

Redlichowi i przy tej okazji wypowiedział się wręcz nieprzychylnie 0 Freudzie, czego dowodzi protokół posiedzenia: „Dr Freud jest przecież tylko docentem neuropatologii i w praktyce nigdy nie zajmował się gruntowniej psychiatrią.” Abstrahując od tego, że te publicznie wygłoszone przez WagneraJauregga słowa musiały zostać zrozumiane jako pewnego rodzaju „wypo­ wiedzenie wojny” , to mijają się one z prawdą. Oczywiście Wagner-Jauregg wiedział doskonałe, że cztery lata wcześniej Freud pisząc wspólnie z Breuerem Studia nad histerią poświęcił się właśnie zagadnieniom psychiatrii. Negatywnemu stanowisku przeciwnika należało zapewne przypisać to, że Freud musiał czekać następne trzy lata na uzyskanie tytułu profesora nadzwyczajnego. Blisko dwa dziesięciolecia później, po upadku monarchii, WagnerJauregg jako szef Kliniki Psychiatrycznej w Allgemeines Krankenhaus 1następca Ryszarda Kraffta-Ebinga od dawna zaliczał się już do wielkich autorytetów Uniwersytetu, natomiast sześćdziesięciotrzyletni teraz Freud, sławny wprawdzie na całym świecie, w Wiedniu wciąż jeszcze był „nad­ zwyczajnym profesorem tytularnym” . Znaczyło to, że studenci i sąsiedzi zwracali się do niego per „panie profesorze” , lecz w hierarchii zawodowej w dalszym ciągu należał do niższego stanu „docentów prywatnych” . Osobliwość tej sytuacji polegała na tym, że Freud, gdy wreszcie rozważano przyznanie mu tytułu profesora zwyczajnego, odszedł właśnie na emeryturę. Zawiesił on swoją działalność na Uniwersytecie Wiedeńs­ kim wraz z semestrem letnim 1919 roku i od tej chwili gromadził swych słuchaczy na mniej lub bardziej prywatnych wykładach w sali Oddziału Kardiologicznego w Allgemeines Krankenhaus. Później wykorzystywał do tego celu pomieszczenia Wiedeńskiego Stowarzyszenia Psychoanality­ cznego. O awansie Freuda miała znowu zadecydować komisja. A do tej należał znowu Wagner-Jauregg, tym razem nawet jako jej przewodniczący. Trzeba przyznać Wagnerowi-Jaureggowi, że tym razem opowiedział się za nominacją Freuda na profesora zwyczajnego; choć nie miał prakty­ cznie żadnego innego wyboru. Nazwisko Freuda nie tylko zyskało tymczasem rozgłos międzynarodo­ wy, ale jego awans był zgodny z osobistym życzeniem nowego sekretarza 221

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, dr. Ottona Bauera, którego siostra „Dora” była na początku stulecia pacjentką Freuda. Tak więc 6 lipca 1919 roku Wagner-Jauregg, chcąc nie chcąc, przedło­ żył Ministerstwu Oświaty „opinię”, w której popierał on nominację Freuda na profesora zwyczajnego: „Prof. dr Zygmunt Freud należy niewątpliwie do tych członków ciała pedagogicznego naszego wydziału, którego imię stało się sławne w świecie naukowym.” Wagner-Jauregg wypowiada najpierw mnóstwo pochwał pod adresem reprezentanta zupełnie innej formy leczenia psychiatrycz­ nego. Między wierszami znajdują się wprawdzie cyniczne wzmianki o teoriach Freuda, które „w wielu punktach spotkały się z gwałtownymi atakami”, oprócz tego Wagner-Jauregg poddaje pod rozwagę problem, czy „wraz z dalszym postępem nauki teorie Freuda mają szansę utrzymać się w nie zmienionej formie, czy też będą podlegać ograniczeniom” . Po omówieniu wszystkich argumentów przemawiających za i przeciw Wagner-Jauregg dochodzi jednak ostatecznie do wniosku, że „również przyjmując częściowo przeciwny punkt widzenia, nie można odmówić uznania działalności naukowej Freuda” . I tu następuje bodaj najosobliwszy fragment w ocenie przeciwnika. Ponieważ Freud osiągnął już wiek 63 lat, Wagner-Jauregg zauważa: ffToteż z pewnością wyróżnienie go tytułem profesora «¿/¿/zwyczajnego nie może być uznane za przedwczesne.” („Prof. Wagner-Jauregg”). Wagner-Jauregg proponował więc Freuda do nominacji na profesora «¿/¿/zwyczajnego — wymieniał zatem tytuł, który Freud otrzymał już przed 17 laty! Gdyby Freud zażądał od Wagnera-Jauregga dowodu na poparcie swej tezy o ludzkich czynnościach pomyłkowych, jego oponent nie mógłby dostarczyć mu piękniejszego przykładu. Oczywiście Wagner-Jauregg po­ mylił się przy pisaniu, a potem w dziekanacie jego pomyłka została po­ prawiona atramentem w innym kolorze. W historii medycyny jest to jed­ nak przypadek kuriozalny: za czynnością pomyłkową Wagnera kryje się oczywiste życzenie, aby nie mianować Freuda na profesora zwyczajnego. Mimo wszystkich przeszkód 7 stycznia 1920 roku Freud został miano­ wany większością głosów ordynariuszem, przy czym w uzasadnieniu nie padło ani jedno słowo o psychoanalizie, lecz jedynie o „jego wydanej 222

FREUD KONTRA WAGNER-JAUREGG

wspólnie z Breuerem pracy o histerii” , liczącej już tymczasem ćwierć wieku. Nominacja nie była niczym innym jak tylko zaszczytną formalnoś­ cią. Jeszcze w tym samym roku przyszła kolej na Zygmunta Freuda, aby zrewanżować się za wszystkie zniewagi, jakich Wagner-Jauregg dopusz­ czał się w czasie przebiegu całej jego kariery. Nie była to jednak żadna tania wyprawa wojenna podyktowana zemstą, przeciwnie — Freud potrafił działać z zachowaniem godności. Afera, w którą zamieszany był Wagner-Jauregg, mianowany tymczasem radcą dworu, miała nader przy­ kre znamiona. Wojna światowa przyniosła ogółem dziesięć milionów ofiar, tylko po stronie austriackiej było 1,2 miliona zabitych i prawie cztery miliony rannych. Siostrzeniec Freuda Flermann Graf, syn jego ukochanej siostry Róży, poległ na froncie włoskim, zięć Maks Halberstadt został ranny we Francji. Zrozpaczone wdowy i sieroty domagały się ukarania winnych tej bezsensownej rzezi, która zabrała im ich najbliż­ szych krewnych. Tak więc prowizoryczne Zgromadzenie Narodowe zare­ agowało już w kilka tygodni po zakończeniu wojny wydaniem „Ustawy o ustalaniu i ściganiu naruszeń obowiązków przez instytucje wojskowe w czasie wojny” . Komisja, złożona z wybitnych osobistości, miała zbadać, w jakim stopniu winę ponoszą oficerowie, urzędnicy, lekarze i inni uczestnicy wydarzeń wojennych. W komisji do badania działań mających cechy zbrodni wojennych zasiadał również Juliusz Wagner-Jauregg. Jednak wkrótce po tym, jak powołano go na to stanowisko, sławny lekarz sam znalazł się w krzyżo­ wym ogniu krytyki: z dnia na dzień z sędziego stał się oskarżonym. „Przypadek Wagnera-Jauregga” wypłynął za sprawą artykułu pod tytułem Elektryczne tortury, opublikowanego dnia 11 grudnia 1918 roku w gazecie „Der freie Soldat” . Artykuł ten zawierał ciężkie zarzuty, skierowane w pierwszym rzędzie pod adresem Wagnera-Jauregga. Rzeko­ mo w jego klinice leczono zbrodniczymi metodami tysiące żołnierzy cierpiących na tak zwane „nerwice wojenne” — a zatem na chorobę psychiczną, która w pewnych przypadkach prowadziła wręcz do wy­ stąpienia całkowitego paraliżu na polu bitwy. Ponoć u Wagnera-Jauregga „te pożałowania godne ofiary poddawane były leczeniu zupełnie szczegól­ nego rodzaju” , jak można wnosić z żołnierskiej gazety: „Ponieważ 223

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

gruntowne leczenie wymaga długiego czasu, wielkiego trudu i dobrej opieki, a prześwietne dowództwo nie zaszczyca jednak «zwykłych» żoł­ nierzy taką troską, usłużni lekarze wymyślili metodę, która w zadziwiają­ co krótkim czasie uwalniała oddziały chorób nerwowych od pacjentów. Chorych na nerwicę wojenną poddawano mianowicie działaniu prądu elektrycznego, zadając im przez to tak szalony ból, że wielu na skutek tej metody leczenia umierało, większość jednak — naturalnie nie wyleczona — uciekała ze szpitala, aby uniknąć tortury. Znakomici lekarze chorób nerwowych powtarzali i publicznie oświadczali, że stanowiące torturę leczenie prądem elektrycznym w ogóle nie daje pomyślnych rezultatów. Stosowaniem tego leczenia szczególnie wyróżniły się podczas wojny wiedeńska klinika Wagnera-Jauregga i oddział chorób nerwowych w szpi­ talu wojskowym na Grinzingu. Niejeden z pacjentów tych haniebnych szpitali popełnił samobójstwo. Tych panów lekarzy powinno się gruntow­ nie rozliczyć.” Wkrótce też były podporucznik, uczestnik wojny światowej, o nazwisku Walter Kauders — nie mylić z uczniem i następcą Wagnera-Jauregga, Ottonem Kaudersem — oddał do dyspozycji powołanej przez parlament komisji śledczej swój dziennik wojenny, który potwierdzał ciężkie zarzuty przeciwko wybitnemu lekarzowi. Wraz z pięcioma innymi psychiatrami ^jfeef kliniki Wagner-Jauregg był teraz jako lekarz wojskowy podejrzany 0 udział w zbrodniach wojennych. Freud i psychiatra Emil Raimann zostali powołani przez przewodniczącego komisji dr. Aleksandra Lófflera jako eksperci medyczni. Wagner-Jauregg złożył rezygnację ze stanowiska członka komisji dochodzeniowej do spraw naruszeń obowiązków wojs­ kowych. Z relacji podporucznika Kaudersa można się było dowiedzieć, że on 1 inni żołnierze cierpiący na nerwicę wojenną poddawani byli leczeniu wysokim napięciem, a bólu, jakiego doznawali, „nie potrafią opisać żadne słowa” . Według „Der freie Soldat” bliższe prawdy jest podejrzenie, że prądu elektrycznego wcale nie używano do celów leczniczych, lecz wyłącznie w celu tortur” . Opis Kaudersa osiągnął punkt kulminacyjny w stwierdzeniu, że „za pomocą męczarni próbowano po prostu wymusić zaniechanie rzekomej symulacji” . W ten sposób uzyskiwano wciąż nowe „mięso armatnie” — żołnierze mieli być wysyłani na front bez względu na

224

12. „ D o n o s z ę p a n u z p rz y je m n o ­ śc ią, że w tr a k c ie u r lo p u w S a lz b u r­ g u m ie liśm y p rz y so b ie ró w n o c z e ­ śnie o b u sy n ó w , o b u w d o b ry m s ta ­ n ie ” , p isz e F r e u d d o p rz y ja c ie la , g d y w r o k u 1916 z r o b io n o to z d ję ­ cie.

13. F r e u d w tr a k c ie w ę d ró w k i z m a tk ą i ż o n ą M a r t ą w o k o lic a c h A lta u s se e . M iło ść d o n a tu ry o d g ry ­ w a ła w a ż n ą ro lę w je g o p asji b a d a w czej. Je szcze b a rd z ie j o d u rlo p o w s p ę d z a n y c h w A u s trii lu b ił o n o c z y ­ w iście p o d r ó ż e z a g ra n ic z n e .

• ..T o , c o s p ra w ia mi ra d o ś ć , m a n a im ię A n n a " : n a jm ło d s z a c ó r k a F r e u d a b yła trzy lata p o d d a w a n a a n a liz ie p rz ez o jca . G n ę b iło g o , że n ig d y nie w yszła za m ąż; to , że w je j oczach ż a d e n m ęz cz y z n a m c .d o ró w n y w a ł” u b ó s tw ia n e m u o jcu , o k re ślił j a k o „ k o m p le k s o jc a ” .

15. S ta rz e ją c y się Z y g m u n t F re u d z w ró cił c a łą sw ą m iło ść k u p so m c h o w -c h o w . O b a p sy m ia ły ten p rz y w ile j, że m o g ły , g d y F re u d p r z e p r o w a d z a ł a n a liz y , siedzieć u s tó p sw eg o p a n a . „ P r z e d k ła d a m to w a rz y s tw o z w ie rz ą t n a d lu d z k ie ” , p o w ie d z ia ł F re u d k ied y ś, „ n ie w ą tp liw ie d z ik ie z w ierzę je s t o k ru tn e . A le n ik c z e m n o ść je s t p rzy w ilejem c y w iliz o w a n y c h lu d z i.” P sy p o d a r o w a ła m u D o r o ta B u rlin g h a m , p rz y ja c ió łk a je g o c ó rk i A n n y . W o k re sie p o p r z e d z a ­ ją c y m w y ja z d n a e m ig rac ję F re u d p rz e tłu m a c z y ł n a w e t k sią żk ę o p sa c h c h o w -c h o w n a ję z y k n iem ieck i.

1 6 -2 6 K a ry k a tu rz y ś c i p o p a d a ją w o b e c F r e u ­ d a w z w ą tp ie n ie , p is a ł S te fa n Z w eig , „ n ig d z ie b o w ie m n ie z n a jd u ją w ty m d o s k o n a le u k s z ta ł­ to w a n y m o w a lu w łaściw eg o p u n k t u z a c z e p ie ­ n ia d la ry su n k o w e j p rz e s a d y (...) R y sy tr z y ­ d z ie sto le tn ie g o , c z te rd z ie s to le tn ie g o , p ię ć d z ie ­ się cio letn ie g o F r e u d a n ie m ó w ią n ic w ięcej niż: p ię k n y m ęż cz y z n a, m ę s k i m ę ż c z y z n a , p a n o re g u la rn y c h , n ie m a l z b y t re g u la rn y c h ry ­ s a c h .” Z b ieg iem la t ry sy tw a rz y F r e u d a s ta ­ w a ły się c o ra z o strz ejsz e, w y rz e ź b io n e p rz e z w ielk i u m y sł i w e w n ę trz n ą d o b ro ć . Im b ielsz a b y ła je g o b r o d a — z a k ry w a ją c a b liz n ę p o w y ­ p a d k u w d z ie ciń stw ie — ty m w y tw o rn ie j w y ­ g lą d a ł.

27. G d y o sie m d z ie się c io d w u le tn i F re u d p rz y b y ł w ra z z r o d z in ą d o L o n d y n u , z g o to w a n o m u o w a c y jn e p rzy jęcie. L o rd s tra ż n ik pieczęci b ry ty js k ie g o k ró la p rz y z n a ł e m ig ra n to m s ta tu s d y ­ p lo m a ty c z n y . N a lo n d y ń sk iej V ic to ria S ta tio n setk i d z ie n n ik a rz y i f o to r e p o r te r ó w w itało le g e n d a rn e g o j u ż za ży cia „ o jc a p s y c h o a n a liz y ” . N a zdjęciu: F re u d ze sw ą c ó r k ą A n n ą w czasie ja z d y k o leją w d ro d z e n a e m ig rac ję.

28. J e sie n ią 1938 r o k u , p o o s ta tn ie j p o w a ż n e j o p e ra c ji, Z y g m u n t F r e u d w p ro w a d z ił się w ra z z c ó r k ą A n n ą d o lo n d y ń sk ie g o E s p la n a d e H o te l, p o d c z a s g d y je g o ż o n a p r z y g o to w y w a ła p r z e p ro w a d z k ę d o d o m u p rz y M a re s fie ld G a r d e n s . O sie m d z ie s ię c io d w u le tn i p s y c h ia tr a z W ie d ­ n ia , o s ła b io n y p o z a b ie g u , nie w ró c ił ju ż d o sił.

29. W d o m u M a re s fie ld G a r d e n s 20 w lo n d y ń sk ie j d zieln icy H a m p s te a d Z y g m u n t F r e u d sp ędził o s ta tn i ro k życia. D o m je s t „ z b y t p ię k n y j a k d la k o g o ś, k to nie b ęd zie ju ż m ie sz k a ł tu d łu g o ” , o rz e k ł, g d y się w p ro w a d z a ł. Z y g m u n t F re u d z m a rł w ty m w ła śn ie d o m u 23 w rz e ś n ia 1939 ro k u o trzeciej n a d ra n e m w w ie k u 83 lat.

30. F re u d p isa ł i c z y ta ł p ra w ic d o śm ierci. D o p ie ro gdy nie b y ło to ju ż m o żliw e , p o p ro s ił sw ego le k a rz a o u w o ln ien ie g o o d m ęk i.

FREUD KONTRA WAGNER-JAUREGG

to, w jakim stopniu byli dotknięci chorobą. Sam podporucznik Kauders przebywał przez 77 dni częściowo z chorymi umysłowo, częściowo w całkowitej izolacji, zamknięty w celi zakładu dla obłąkanych. W sądowym śledztwie wstępnym Wagner-Jauregg bronił się utrzymu­ jąc, że Walter Kauders był symulantem i, tak jak wielu innych tchórzy, „uciekał w chorobę” . „Gdy nastąpił upadek monarchii, mnóstwo chorych na nerwicę uciekło ze szpitala — nagle potrafili poruszać się o własnych siłach.” Późniejszy laureat Nagrody Nobla oświadczył, że wobec chorych na nerwicę wojenną stosował najpierw dietę mleczną, zanim poddawał ich leczeniu indukcyjnemu, które jest „od dawna znanym (elektrycznym) leczeniem stanów histerycznych” . W większości przypadków osiągano ponoć bardzo szybko pozytywne rezultaty. „Wielki występ” Freuda przed komisją śledczą odbył się przed połu­ dniem 15 października 1920 roku. Nadeszła godzina, w której zażarci przeciwnicy stanęli naprzeciw siebie przed komisją sądową. Tym razem jednak w zdecydowanie korzystniejszej sytuacji znajdował się Freud. W swej patriotycznej euforii pierwszych dni wojennych sam był prze­ ciwny udzielaniu pomocy pacjentom w „dekowaniu się” przed wrogiem, lecz już po krótkim czasie wystawiał świadectwa niezdolności do służby wojskowej z większą hojnością. Teraz, w dwa lata po zakończeniu wojny, Freud skorzystał ze sposob­ ności, aby przed komisją śledczą przeprowadzić najpierw szczegółowe porównanie między własnym leczeniem psychoanalitycznym i „elektrycz­ nym” stosowanym przez „przyjaciela Wagnera-Jauregga” — jak się wyraził — oraz jego klasyczną Szkołą Wiedeńską. Freud, wydając swą opinię biegłego, zaczął od łagodnego jeszcze stwierdzenia, że WagnerJauregg „zakreśla zbyt szerokie granice dla symulacji”. „W wielu przy­ padkach — mówił Freud — dostrzegałem w większym stopniu stany nerwicowe niż symulację, nie ma tu jednak zasadniczej różnicy (...) W naszym rozumieniu wszyscy ci neurotycy uciekali przed wojną. Liczba tych, którzy udawali chorych, była prawdopodobnie znikoma. O to nie będę się spierać (...) Lecz prawdą jest również, że mieliśmy armię narodową, że mężczyźni byli zmuszeni do służby wojskowej, że nie pytano ich, czy mają ochotę wyruszyć na wojnę, i dlatego należało oczekiwać, że ludzie będą chcieli uciekać, a lekarzom przypadła niejako rola karabinów 225

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

maszynowych, rola zapędzania uciekinierów z powrotem. Lekarz powi­ nien być w pierwszym rzędzie rzecznikiem chorego, a nie innych.” Przez wypowiedzenie jednego tylko zdania Freud zaakcentował ogrom­ ną różnicę między humanitarną wartością własnej teorii i teorią Wagnera-Jauregga: „Wszyscy neurotycy są symulantami, symulują, nie wiedząc o tym, i na tym właśnie polega ich choroba.” A potem nastąpił atak frontalny na Wagnera-Jauregga: „Jego zapatrywania dowodzą, że jest on złym psychologiem i ma skłonność do tego, aby w każdym dopatrywać się symulanta, i to mam właśnie prof. Wagnerowi do zarzucenia. Wszyscy mówią o symulowaniu i są gotowi zawsze natychmiast wykrywać symu­ lantów.” O wiele słuszniej byłoby uznać, że chodzi o faktycznych neurotyków albo o osoby, w stosunku do których zachodzi podejrzenie, że są neurotykami. Potem nastąpiło coś w rodzaju kampanii reklamowej na rzecz psychoanalizy: „Są oni (pacjenci) poddawani wszelkim badaniom, temu zasadniczemu jednak, któremu winni być poddani, poddawani nie są. To tak, jakby kogoś, kto oświadcza, że jest głuchy, poddano wszel­ kim badaniom, tylko nie zbadano mu słuchu. O badaniu psychologi­ cznym nie myśli się. Lekarzom brakuje jakiejkolwiek wiedzy na ten temat, i gdy przeprowadzą już wszechstronne badania, sądzą, że uczy­ n ili wszystko, a nie uwzględniają badań psychologicznych; i dlatego wy, moi panowie, możecie na przykładzie tych właśnie zjawisk dostrzec konsekwencje, karę za to niedociągnięcie. Chory czuje się nie zrozu­ miany, i stąd rodzą się nieporozumienia (...) Gdyby ci chorzy byli również badani psychoanalitycznie, wówczas takie oskarżenia nie miałyby miejsca.” Wreszcie Freud konkluduje, że należało zastosować wyłącznie psycho­ analizę: „Sądzę więc, że wina leży częściowo po stronie hofrata Wagnera. Chodzi o to, że nie posługiwał się on moją terapią. Nie wymagam od niego, żeby umiał się nią posługiwać, nie mogę też tego od niego wymagać, nie umieją tego przecież nawet moi uczniowie.” Po wykazaniu tych zasadniczych różnic między obiema teoriami Freud okazał się na tyle lojalny, aby podkreślić osobistą prawość swego przeciwnika: „Choć nie wszystkie zajścia w Wiedniu są mi znane, jestem absolutnie przekonany, że podlegające oskarżeniu osoby, jak pan hofrat 226

FREUD KONTRA WAGNER-JAUREGG

Wagner, którego znam od 35 lat i o którym wiem, że dobro bliźniego jest dla niego głównym motywem leczenia chorych, w żaden sposób nie mogą zostać uznane winnymi.” Na pytanie przewodniczącego, czy Wagner-Jauregg jest winien popeł­ nienia błędu w sztuce lekarskiej, odpowiedział Freud jasno i wyraźnie: „O tym, że nastąpiło naruszenie obowiązków, nie może być mowy. Jest to wewnętrzna sprawa nauki, jak dalece uzasadnione jest leczenie psycho­ analityczne danego pacjenta. Ogólnie nie jest ono akceptowane. Nie brałem też za złe przyjacielowi Wagnerowi, że się na to nie zdecydował. Nigdy nie twierdziłem, że chorzy muszą być leczeni tą metodą.” Zamiar dręczenia chorych można było w przypadku Wagnera-Jauregga z absolut­ ną pewnością wykluczyć. Wprawdzie on, Freud, odrzucił elektroterapię, jednak nie należy sądzić, że mogłaby ona szkodzić pacjentom. Pojednawcze słowa Freuda były pojmowane wielokrotnie jako orzecze­ nie grzecznościowe, bowiem metody leczenia w przypadku nerwic wojen­ nych istotnie nie były szczególnie ludzkie. Mimo ogólnie korzystnej opinii Freuda, miało jednak przed komisją śledczą dojść jeszcze do potyczki między psychoanalizą a klasyczną psychiatrią; sala rozpraw stała się areną walki obu wiedeńskich szkół psychiatrii — „konserwatywnej” WagneraJauregga i „postępowej” Zygmunta Freuda. WAGNER-JAUREGG: „Co się tyczy psychoanalizy, to chciałbym stwier­ dzić, że leczenie trwa często niezwykle długo, nie można przewidzieć, jak długo, i dlatego metoda ta nie nadaje się do stosowania podczas wojny.” PRZEWODNICZĄCY: „Leczenie według prof. Freuda wymaga indywi­ dualizowania.” FREUD: „Było jednak przeprowadzane również podczas wojny.” WAGNER-JAUREGG: „Lecz tylko w pojedynczych przypadkach.” FREUD: „W ogromnej liczbie przypadków zostało jednak skrócone dzięki stosowaniu hipnozy. Wymagało to wprawdzie ogromnego trudu, lecz w szczególnie skomplikowanych przypadkach trud ten się opłacał.” PRZEWODNICZĄCY: „To są zagadnienia przyszłości. Nauka roz­ strzygnie, który z poglądów jest słuszny.” Otóż nauka „rozstrzygnęła” tymczasem — i przeważająca większość uczonych stoi dzisiaj przecież po stronie teorii Freudowskich. Gdy 227

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Wagner-Jauregg przy okazji rozważania nominacji Freuda na profesora zwyczajnego podawał w wątpliwość, czy jego teorie znajdą zastosowanie również w przyszłości, to poprzez tę uwagę umniejszył w pierwszym rzędzie wartość swego własnego dokonania dla przyszłych pokoleń. Podczas gdy znaczenie Freuda u progu XXI wieku nie słabnie, lecz nadal rośnie, o tyle dzieło Wagnera-Jauregga — bez zamiaru pomniejszania doniosłości jego pracy naukowej — jest dawno przebrzmiałe, a jego metody już od dziesięcioleci nie znajdują zastosowania. Wagner-Jauregg znalazł sposób leczenia późnego stadium syfilisu — porażenia postępują­ cego — gorączką zimniczą. Dzięki zakażaniu chorych zimnicą udało się mu leczyć tę straszliwą chorobę umysłową, która stała się przyczyną marnego kresu takich wielkich jak Nietzsche i Hugo Wolf. Właśnie za to osiągnięcie Wagner-Jauregg otrzymał w 1927 roku Nagrodę Nobla w dzie­ dzinie medycyny, ale wraz z odkryciem penicyliny przez Aleksandra Fleminga jego metoda stała się zbyteczna: nie dochodzi już do porażenia postępującego, gdyż syfilis leczony jest we wcześniejszych stadiach. Powróćmy do roku 1920, gdy Wagner-Jauregg znajdował się w centrum spektakularnego dochodzenia. Proces nie doszedł do skutku, gdyż zanim przeniósł się na salę sądową, komisja, po odciążającym orzeczeniu Z ygm unta Freuda uznała, że nie ma podstaw do wniesienia oskarżenia. Przewodniczący dr Löffler podkreślił, że nic nie wiadomo o tym, aby pacjenci Wagnera-Jauregga umierali wskutek jego leczenia czy też decy­ dowali się na samobójstwo. Podejrzenie o udział w zbrodniach wojennych było już drugą głośną aferą w tak świetnej poza tym karierze Wagnera-Jauregga. W pierwszym przypadku sprawa, z powodu której stanął on pod pręgierzem opinii publicznej, była nie mniej przykra. W roku 1895 Wagner-Jauregg złożył w dyrekcji policji wiedeńskiej wniosek o umieszczenie w zakładzie za­ mkniętym sławnego aktora Aleksandra Girardiego jako osoby „obłąka­ nej i niebezpiecznej dla ogółu” . W trakcie zarządzonego później przez cesarza Franciszka Józefa specjalistycznego badania lekarskiego okazało się tymczasem, że Wagner-Jauregg „pacjenta” Girardiego nie widział nigdy na oczy, a cóż dopiero mówić o przeprowadzeniu badania. Przeciwnie — to żona Girardiego, również popularna aktorka Helena 228

FREUD KONTRA WAGNER-JAUREGG

Odilon, poprosiła Wagnera-Jauregga o tę „przysługę”, aby przyspieszyć swój rozwód. Wskutek tego przypadku cesarz nakazał znowelizować procedurę ubezwłasnowalniania: od czasu wprowadzenia Lex Girardi nikt nie może już być umieszczony w zakładzie dla umysłowo chorych na wniosek psychiatry powołanego przez stronę przeciwną, lecz wyłącznie na wniosek niezależnego specjalisty powołanego przez sąd. Chociaż Freud pomógł swemu najsławniejszemu naukowemu przeciw­ nikowi uniknąć procesu, Wagner-Jauregg nigdy nie wybaczył mu krytycz­ nych słów wypowiedzianych podczas śledztwa wstępnego. W swoich Wspomnieniach zanotował tylko lakonicznie, że Freud „wydał orzeczenie o moim postępowaniu, które brzmiało dla mnie bardzo niekorzystnie” . O ile Wagner-Jauregg utrudniał Freudowi zrobienie kariery uniwer­ syteckiej, o tyle w przypadku kolejnego „rewolucjonisty” uniemożliwił ją w ogóle: gdy Alfred Adler złożył pracę habilitacyjną, Wagner-Jauregg postarał się o jej odrzucenie. „Broniono na wydziale zdania” , domyśla się psychiatra Erwin Ringel, „że «psychologia głębi» nie ma nic wspólnego z medycyną, i chciano uniknąć «niedopatrzenia», przez które nie została w porę wstrzymana akademicka kariera Freuda.”

„Nigdy nie przeżyłem czegoś równie bolesnego”

CIOSY LOSU

Gdy rodzina Freudów przeniosła się do Wiednia, Zygmunt Freud był czteroletnim dzieckiem; jego o 24 lata starszy brat przyrodni Emanuel osiedlił się wówczas w Manchesterze, gdzie odtąd mieszkał z żoną i dziećmi Johnem i Pauliną. Z początkiem listopada 1914 roku osiemdziesięciodwuletni Emanuel Freud zginął w wypadku kolejowym. Wiado­ mość o śmierci ukochanego przyrodniego brata obudziła wspomnienia z dzieciństwa i była wielkim ciosem dla Freuda. Chociaż niegdyś żył w przeświadczeniu, że umrze młodo, to teraz ęiężarem stała się dla niego świadomość, że prawdopodobnie jest mu jednak sądzone dożyć późnego wieku. W ostatnich dniach wojny świato­ wej pełen pesymizmu pisał do swego przyjaciela Karola Abrahama, że musi liczyć się z tym, iż starość będzie jego udziałem, czego na tym świecie wcale nie uważa za przywilej: „Mój ojciec dożył 81 lat, mój najstarszy brat tyleż samo, smutne widoki.” Przy tym Freud nie mógł wówczas przypuszczać, że najcięższe ciosy dopiero go czekają. Całkiem osobista tragedia starzejącego się Freuda była niemal porównywalna z tragedią starego cesarza. W ciągu niewielu lat los kilka razy okrutnie go doświadczył. Stracił córkę i wnuka, musiał też przeżyć śmierć dwóch ze swych najbliższych i najszczerszych współ­ pracowników. Wreszcie — Freud dowiedział się też, że ma raka. Śmiertel­ nie chory musiał potem jeszcze wstąpić na trudną drogę emigracji. Piętnaście ostatnich lat tego tak wypełnionego życia miało być pasmem niewyobrażalnego cierpienia. Córka Zofia, która urodziła się jako przedostatnia, zmarła zupełnie

230

CIOSY LOSU

nieoczekiwanie 25 stycznia 1920 roku w wieku 26 lat. Z mężem, fotografem-portrecistą Maksem Halberstadtem i dwójką małych dzieci wiodła niezwykle szczęśliwe życie w Hamburgu. Stała się ofiarą panującej wówczas epidemii grypy azjatyckiej. Freud, gdy dowiedział się o chorobie swej pięknej córki — nazywał ją „dzieckiem szczęścia” — chciał do niej pojechać, lecz w owym powojennym czasie pociągi z Wiednia do Niemiec wciąż jeszcze nie kursowały. Freudowie nie mogli nawet uczestniczyć w pogrzebie córki. Synowie Freuda Oliwer i Ernest, dowiedziawszy się o krytycznym stanie siostry, wyruszyli z Berlina, przybyli jednak zbyt późno, aby ją zastać przy życiu. Głęboko wstrząśnięty tym pierwszym osobistym ciosem, pisze Freud do Ferencziego: „Latami byłem przygotowany na śmierć moich synów, teraz nadeszła śmierć córki; ponieważ jestem niewierzący, nie mam nikogo, kogo mógłbym obwiniać, i wiem, że nie ma takiego miejsca, gdzie można wnieść skargę (...) Całkiem na dnie duszy domyślam się uczucia głębokiej, niemożliwej do przebolenia narcystycznej krzywdy. Moja żona i Anna są głęboko wstrząśnięte w bardziej ludzkim wymiarze.” Synek Zofii, Henryk, czule nazywany „Henrysiem”, miał dopiero 13 miesięcy, gdy zmarła jego matka. Gdy następnego lata wznowiono wreszcie ruch pociągów, Freud odwiedził swego owdowiałego zięcia i obu wnuków. Sześcioletni Ernest został ze swoim ojcem w Hamburgu, natomiast „Henrysia” Freud zabrał ze sobą do Wiednia, gdzie odtąd miał wychowywać się w rodzinie najstarszej córki Freuda — Matyldy. Lecz w trzy lata później mały „Henryś” również nie żył, zmarł na gruźlicze zapalenie opon mózgowych. O ile po stracie córki Freud próbował jeszcze ukryć przed otoczeniem wszelkie oznaki słabości, to teraz nie potrafił już powściągnąć swych uczuć; pierwszy i jedyny raz widziano, jak ten wielki człowiek płakał. „Henryś był zachwycającym smykiem”, zwierzał się Freud zaprzyjaź­ nionej parze Levy’ch w liście, „i sam wiem, że chyba nigdy nie kochałem nikogo tak jak jego, a na pewno nigdy żadnego dziecka. Niestety był on bardzo słabowity, właściwie wciąż gorączkował, był jednym z owych dzieci, których rozwój duchowy odbywa się kosztem rozwoju fizycznego (...) Tak źle znoszę tę stratę, że wydaje mi się, iż nigdy nie przeżyłem czegoś równie bolesnego.” 231

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Jako postscriptum dodał Freud jeszcze: „Może dodatkowy wpływ na to ma wstrząs, jakiego doznałem na wiadomość o mojej własnej chorobie. Pracuję zmuszony koniecznością, w gruncie rzeczy wszystko stało się dla mnie nieważne.” W ten sposób. Freud napomyka o kolejnej katastrofie, o której do­ wiedział się mniej więcej w tym właśnie czasie, a której prawdziwą wagę lekarze wprawdzie już znali, lecz jeszcze ukrywali przed wybitnym ko­ legą. Całej prawdy miał dowiedzieć się w dwa miesiące po śmierci wnuka. Tymczasem jednak zmarł również Antoni von Freund, wkrótce też musiał Freud przyjąć do wiadomości śmierć Karola Abrahama. W przy­ padku Antoniego von Freunda, który dzięki leczeniu Freuda pozbył się swych nerwic, sprawdziły się najgorsze obawy, złośliwy nowotwór w pod­ brzuszu odżył — wielki protektor psychoanalizy przeszedł przed śmiercią straszliwe cierpienia. Karol Abraham, który mieszkał w Berlinie, stał się po ustąpieniu C.G. Junga w 1914 roku jego następcą jako przewodniczący Między­ narodowego Stowarzyszenia Psychoanalitycznego i — z kilkoma przer­ wami — pozostał nim aż do śmierci. Zmarł w wieku zaledwie 48 lat, dla ^¡Freuda była „strata Abrahama może największą, jaka mogła nas spot­ kać”, a we wspomnieniu pośmiertnym o nim powiedział coś, co mógł powiedzieć o nielicznych: „Czułem się przy nim bezpiecznie za sprawą absolutnego zaufania, jakie wzbudzał we mnie — podobnie jak we wszy­ stkich innych.” Akurat w czasie gdy żegnał tak wiele bliskich mu osób, Freud dowiedział się również o zagrożeniu własnego życia. O pierwszych oznakach choroby nowotworowej poinformował swego współpracownika Ferencziego już kilka lat wcześniej, w listopadzie 1917 roku, kiedy to w związku z panującą wojną brakowało tytoniu: „Wczoraj wypaliłem ostatnie cygaro, od tej pory byłem rozdrażniony i zmęczony, odczuwałem bicia serca i powiększał się bolesny obrzęk podniebienia (carcinom? etc.), dostrzegalny od czasu chudych dni. Lecz pewien pacjent przyniósł mi 50 cygar, zapaliłem jedno, poweselałem, i podrażnienie podniebienia cofnęło się bardzo szybko! Nie uwierzyłbym w to, gdyby tak nie rzucało się w oczy.” 232

CIOSY LOSU

Freud domyślał się, nie chciał tego jednak przyznać, że obrzęk w jamie ustnej stanowi wczesne stadium nowotworu. Przez pięć lat choroba nie dawała znać o sobie, po zakończeniu wojny ukochane cygara stały się „na szczęście” wkrótce znów łatwiej dostępne, Freud nie miał żadnych bólów, nie poddawał się żadnym badaniom lekarskim, problem można było doskonale „wyprzeć” . Ale w lutym 1923 roku Freud odkrył, że w jamie ustnej, na podniebieniu z prawej strony, pojawił się nowy obrzęk. Gdy w ciągu następnych tygodni narośl stawała się coraz większa, Freud skonsultował się ze swym lekarzem domowym, dr. Maksymem Steinerem, a ten wezwał internistę dr. Feliksa Deutscha. Obaj lekarze natychmiast rozpoznali, że guz jest złośliwy, lecz nie mieli odwagi powiedzieć prawdy swemu sześćdziesięciosiedmioletniemu pacjentowi. Freud miał raka szczę­ ki. Lekarze wyrażali się ostrożnie, mówiąc o obrzmiałości, której nie należy traktować zbyt poważnie, zalecili jednak udanie się „na drobny zabieg” do Allgemeines Krankenhaus. Ponieważ nie chciano Freuda niepokoić, wprowadzono go 20 kwietnia 1923 roku na oddział laryn­ gologiczny. Tam, aby tylko nie powziął żadnych podejrzeń, przyjęto go w ambulatorium, a nie na sali operacyjnej. Freud nie zabrał ze sobą żadnych osobistych rzeczy, sądził, że po drobnym zabiegu będzie mógł od razu wrócić na pobliską Berggasse. Tego uczynionego tyleż w dobrej wierze, co niebezpiecznego manewru, zastosowanego przez obu lekarzy dla zmylenia Freuda, omal nie przy­ płacił on życiem. W każdym razie miał przekonać się wtedy na własnej skórze o skandalicznych stosunkach panujących wówczas w Allgemei­ nes Krankenhaus — szpitalu, w którym pracował niegdyś jako młody medyk.

Karzeł jako wybawca

DIAGNOZA: RAK SZCZĘKI

Profesor dr Markus Hajek, dyrektor uniwersyteckiego Instytutu Laryn­ gologii, przyjął wybitnego kolegę osobiście w pomieszczeniach ambulato­ ryjnych swojej kliniki. W domu, aby nie niepokoić rodziny, Freud we wczesnych godzinach rannych oznajmił, że wybiera się na spacer. Około południa Martę i Annę Freud zawiadomiono telefonicznie, że powinny bezzwłocznie przyjść do Allgemeines Krankenhaus, gdyż wystąpiły nie­ przewidziane komplikacje. Kiedy obie panie, zaskoczone tą wiadomością, przybyły do szpitala, nie mogły uwierzyć własnym oczom. Zastały ukochanego męża i ojca zalane­ go krwią, samiuteńkiego, siedzącego na taborecie. Żaden lekarz ani pie­ lęgniarka nie zatroszczyli się o niego, gdy po zabiegu profesora Hajka nastąpił krwotok. Usilne prośby Anny Freud sprawiły, że skandalicznie potraktowanemu pacjentowi założono prowizoryczny opatrunek i zapro­ wadzono do małego pokoiku, gdzie na prymitywnej drewnianej pryczy miał przyjść do siebie. Na drugiej pryczy leżał chory umysłowo karzeł. Ta sytuacja mogłaby uchodzić za śmieszną, lecz prawdopodobnie uratowała Freudowi życie. Gdy obie kobiety chciały w południe pozostać w szpitalu, siostra od­ działowa bezceremonialnie je wyprosiła, gdyż o tej porze obowiązuje „surowy zakaz odwiedzin” . „Proszę się o nic nie martwić” , uspokajano, „już nic złego się nie przydarzy, zatroszczymy się o pana profesora.” W dwie godziny później żona i córka wróciły do kliniki Hajka, aby dowiedzieć się o skandalicznych zajściach, jakie tymczasem się wydarzyły. Nastąpił nowy, niezwykle silny krwotok, Freud sięgnął po dzwonek nad 234

DIAGNOZA: RAK SZCZĘKI

łóżkiem, lecz dzwonek nie działał. Freud był zbyt słaby — nie mógł wstać ani wezwać pomocy. W tej sytuacji leżący na sąsiedniej pryczy karzeł okazał się aniołem-wybawcą. Zawiadomił pielęgniarkę, której z trudem udało się zatamować krwotok. Gdyby niepoczytalny sąsiad Freuda jeszcze trochę poczekał, Freud zmarłby zapewne na skutek upływu krwi. Pacjent miał silne bóle i był tak osłabiony przez operację i krwotoki, że Anna nie zgodziła się na ponowne opuszczenie ojca. Ze zrozumiałych względów nie ufała już personelowi Allgemeines Krankenhaus. A jednak miało nastąpić coś o wiele jeszcze gorszego. Wraz z nastaniem nocy stan Freuda pogorszył się zatrważająco. Anna Freud, czuwająca przy ojcu, poprosiła pielęgniarkę o zbudzenie lekarza dyżurnego. Ten jednak odmówił pójścia do pacjenta i ułożył się z pow­ rotem do snu po niepożądanym zakłóceniu nocnego odpoczynku. Zyg­ munt Freud cudem przeżył również ten nieprawdopodobny przypadek ciężkiego naruszenia lekarskich obowiązków. Jakby tego jeszcze nie było dosyć, „wkrótce okazało się, że operacja była niewystarczająca” — pisze wiedeński patolog Hans Banki w swej relacji z badań Na co rzeczywiście umierali — choroby i śmierć postaci historycznych. Dalej czytamy: „nic w tym zresztą dziwnego przy tak nie­ dbale przygotowanym i przeprowadzonym zabiegu. Dlaczego prof. Hajek poprzestał na miejscowym wycięciu narośli, skoro musiał wiedzieć, że nie zahamuje to rozprzestrzeniania się nowotworu? Wytłumaczyć można to jedynie przyjmując hipotezę, że uznał ten przypadek za beznadziejny i dla­ tego zaniechał operacji, a wykonał tylko pro forma mały zabieg. To jed­ nak, że Hajek przeprowadził ów zabieg w ambulatorium, a nie na sali operacyjnej, że później po krwotoku zostawił Freuda bez dostatecznej opieki lekarskiej i pielęgniarskiej, jest niepojęte i niewybaczalne, także wówczas, gdyby pacjent nie był człowiekiem światowej sławy, lekarzem i członkiem wydziału lekarskiego.” Nazajutrz po operacji profesor Hajek zademonstrował jeszcze z dumą swego sławnego pacjenta studentom, po czym Freud mógł powrócić do domu. Zapewne to on sam poprosił o wcześniejsze wypisanie go ze szpi­ tala. Tak dobrze jak tu — w tej powszechnie cenionej Wiedeńskiej Klinice Uniwersyteckiej — mógł być przecież doglądany przez rodzinę. Od tego 235

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

dnia aż do śmierci Freuda pielęgnowała go córka Anna, innej opieki nie tolerował. Badanie wycinka potwierdziło, jak przewidywano, złośliwy charakter nowotworu. Freud musiał poddać się teraz naświetlaniom promieniami Roentgena u radiologa Guido Holzknechta. Tego sławnego lekarza miał również spotkać wstrząsający los: właśnie on, który odkrył, że jedyną skuteczną ochroną przed promieniowaniem radioaktywnym jest „guma ołowiowa”, zmarł w cierpieniach z powodu spustoszeń, jakich promienie Roentgena dokonały w jego organizmie. Jak dzisiaj wiemy, niezwykle bolesne naświetlania, jakim poddawał się Freud, były bezsensowne. Przy tego rodzaju guzie nowotworowym rentgenoterapia nie jest skuteczna, przeciwnie — powoduje tylko dalsze uszkodzenie tkanek. Chociaż Freud czuł się bardzo osłabiony po tej pierwszej spośród 33 operacji szczęki, jakie miał przejść w następnych latach, obstawał, aby miesiące letnie spędzić zgodnie z wcześniejszymi planami. Najpierw prze­ widziany był pobyt w kurorcie Gastein, potem w Lavarone w północnych Włoszech i wreszcie przyjazd do Rzymu — miasta marzeń całego życia, miasta, które chciał pokazać swej córce Annie. Do Gastein, a później do Lavarone przyjechał wskutek nalegań Anny flr Deutsch i w trakcie badania stwierdził pojawienie się nowego guza. Znowu zatajono przed Freudem niebezpieczną sytuację, internista nie chciał go też informować o konieczności przeprowadzenia radykalnej operacji jesienią, aby nie psuć mu urlopu. Kilku przyjaciół — wśród nich Eitingon, Jones i Ferenczi — przyjechało do Lavarone, aby odwiedzić Freuda. Tutaj, w trakcie „tajnego spotkania” z dr. Deutschem, dowiedzie­ li się, jaki jest stan ich uwielbianego mistrza. Otto Rank jako jedyny został już wcześniej poinformowany o krytycznie złym stanie zdrowia Freuda. Po stracie tak wielu przyjaciół — spowodowanej przez śmierć czy też zerwanie — Otto Rank był dla Freuda w tym czasie najbliższym po­ wiernikiem. Freud akceptował go i traktował jak syna. Widział w nim również swego godnego następcę jako przywódcę Ruchu Psychoanalitycz­ nego, który zyskał już duży międzynarodowy zasięg. Trzydziestoośmioletni teraz Rank miał za sobą prawdziwie niezwykłą drogę życiową. Urodził się w Wiedniu, był synem alkoholika i pracował najpierw jako 236

DIAGNOZA: RAK SZCZĘKI

mechanik. Zbyt słaby fizycznie, zrezygnował z tego zawodu i został urzęd­ nikiem biurowym. Pod wpływem Freuda zajął się pisarstwem. Alfred Adler skontaktował Ranka z Freudem w roku 1905. Później Freud wspo­ minał: „Zjawił się u nas kiedyś pewien absolwent szkoły przemysłowej, którego manuskrypt wzbudził nasze duże zainteresowanie. Skłoniliśmy go, aby nadrobił wykształcenie gimnazjalne, podjął studia uniwersyteckie i poświęcił się pozamedycznym zastosowaniom psychoanalizy.” Istotnie, Otto Rank zdał maturę, studiował filozofię i doktoryzował się w roku 1912. Objął funkcję sekretarza Stowarzyszenia Psychoanalitycznego i opublikował liczne prace naukowe, zanim jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny światowej zaczął wydawać „Internationale Zeitschrift für Psychoanalyse” i wspólnie z prawnikiem Hannsem Sachsem — magazyn „Imago”. Po upadku monarchii Rank był również redaktorem odpo­ wiedzialnym w Wydawnictwie Psychoanalitycznym Freuda. Później zer­ wał on z psychoanalizą, co doprowadziło nawet do rozwodu z żoną, która jako psychoanalityczka dziecięca chciała pozostać wierna teorii Freuda. Lecz tego trudnego lata 1923 roku Otto Rank jest jeszcze ulubionym uczniem Freuda. Ze swego dodatkowego — i ostatniego — pobytu w Wiecznym Mieście Freud pisał do Eitingona: „Rzym był bardzo piękny, szczególnie przez dwa pierwsze tygodnie, zanim nie zaczął wiać sirocco i nie nasiliły się moje bóle. Anna była wspaniała, wszystko rozumiała i z wszystkiego się cieszyła, a ja byłem z niej bardzo dumny.” W Rzymie dotarła do niego jeszcze notatka prasowa, którą wysłał mu jakiś szczególnie „taktowny” zwolennik z Chicago. „Professor Freud is slowly dying”, anonsowano tam, zakończył działalność i powierzył ją swemu „spiritual son”, Ottonowi Rankowi. „To bardzo pouczające w związku z zagadnieniem powstawania plotek” — skomentował Freud tę informację — „całkiem zmyślone to przecież nie jest, ta przesyłka jest dla mnie pocieszeniem, ponieważ śmierć nie istnieje, tylko zło może umrzeć.” Gdy w kilka dni później Freud powrócił do Wiednia, poczyniono już wszelkie przygotowania do nowej operacji. Z polecenia Deutscha wez­ wano teraz również sławnego chirurga szczękowego Hansa Pichlera, który wspólnie z Hajkiem stwierdził szybkie rozprzestrzenianie się nowotworu na podniebienie, części szczęki górnej, błonę śluzową policzków, język i szczękę dolną. Profesor Pichler przeprowadził operację z początkiem 237

ZYGMUNT FREUD ! TAJEMNICE DUSZY

października w dwóch etapach. Oba kilkugodzinne zabiegi dzielny pacjent znosił cierpliwie przy znieczuleniu miejscowym. Za każdym razem nie mógł potem przez wiele dni mówić i był sztucznie odżywiany. Radykalna operacja była przedsięwzięciem tak nowatorskim i niezwyk­ łym, że Pichler, zanim odważył się przeprowadzić ją u Freuda, wypró­ bował zabieg na zwłokach, ażeby przekonać się, czy technicznie jest ona w ogóle wykonalna. Profesor Pichler okazał się znakomitym operatorem, opiekował się Freudem aż do końca jego życia i odwiedzał go nawet w Londynie, gdy Freud przebywał już na emigracji. Pichlerowi zawdzięczamy też dokładną znajomość historii choroby Freuda. Ojciec chirurga szczękowego wymyślił odmianę systemu steno­ graficznego Gabelsbergera, którą profesor Pichler stosował w swych me­ dycznych notatkach. Po śmierci Pichlera w roku 1949 notatki te potrafiła odcyfrować tylko jedna osoba — jego długoletnia sekretarka. Lekarz domowy Freuda, Maks Schur, odnalazł tę kobietę i poprosił ją o od­ czytanie protokołu choroby. W czasie pierwszej dużej operacji w Sanatorium Auersperg Pichler usunął część szczęki górnej i dolnej, część podniebienia oraz fragmenty błony śluzowej policzka i języka. Pod koniec października jego pacjent mógł opuścić szpital, jednak nowe badania wykazały już w kilka dni luźniej, że tkanka rakowata jest nadal obecna. Pichler operował ponow­ nie, wyciął duże fragmenty kości szczękowej i na razie pierwotny nowo­ twór został rzeczywiście usunięty w całości. Życie Freuda stało się od tej pory jednym pasmem udręki. Po sporzą­ dzeniu kilku próbnych modeli protezy wstawiono mu sztuczną szczękę olbrzymich rozmiarów, którą on sam określał jako „monstrualną” . Proteza uzupełniała cały ubytek szczęki i sprawiała mu do końca życia piekielny ból. Dodatkową uciążliwością okazał się fakt, że tej potężnej szczęki nie mógł on nigdy wyjmować z ust na dłuższy czas, dla wy­ tchnienia, gdyż wtedy warstwa blizn doznawałaby uszkodzenia i zmieniał­ by się układ tkanek. Liczne podejmowane w następnych latach próby wykonania protezy sprawiającej mniej cierpień spełzły na niczym. Jedzenie, picie i mówienie wymagało szalonego wysiłku. A także pa­ lenie! Freud nawet po przeżytych torturach nie mógł odzwyczaić się od ożywczo działającej nikotyny, nadal palił swoje ukochane cygara. W kilka 238

DIAGNOZA: RAK SZCZĘKI

miesięcy po zabiegu dr Deutsch zrezygnował na własne życzenie z funkcji lekarza-konsultanta Freuda, ponieważ miał wrażenie, że jego pacjent nie darzy go już absolutnym zaufaniem. Istotnie, Freud miał pretensje do dr. Deutscha, że ten nie poinformował go od samego początku o powadze sytuacji. Mimo to obaj lekarze pozostali w bliskiej przyjaźni. Od tego momentu Freud nie miał przez ponad pięć lat żadnego stałego lekarza. W 1929 roku został nim zaledwie trzydziestodwuletni wówczas internista dr Maks Schur, który uczęszczał na wykłady Freuda stanowiące wstęp do psychoanalizy. Freud powiedział do Schura, że oczekuje od niego zawsze prawdy, i odebrał od swego nowego lekarza — który aż do końca wzorowo się nim opiekował — następujące przyrzeczenie: „Kiedy już nadejdzie czas, nie pozwoli pan, abym się niepotrzebnie męczył.” „To wszystko” — relacjonuje dr Schur w swych wspomnieniach o Freu­ dzie — „powiedział on z największą prostotą, bez śladu patosu, ale też z absolutną stanowczością.” Gdy Schur faktycznie przyrzekł, że — jeśli to będzie konieczne — ułatwi swemu pacjentowi umieranie przy użyciu le­ ków, obaj panowie przypieczętowali tę umowę uściskiem dłoni. Następnie Freud — jak zawsze — zażądał od swego lekarza, aby leczył go nie jak kolegę, lecz wpisywał do rachunku pełne honorarium. Rachunki, które wydawały się mu zbyt niskie, zwracał obrażony, groził nawet żartobliwie, że pociągnie „delikwenta” do odpowiedzialności przed sądem rozjem­ czym Izby Lekarskiej z powodu postępowania sprzecznego z etyką zawodową. Jego sarkazm nie mógł oczywiście nikogo zmylić co do faktu, że z biegiem lat jego męczarnie stawały się coraz straszliwsze.

,,To, co sprawia mi radość, ma na imię Anna”

KOBIETY WOKÓŁ FREUDA

W dziennikach Artura Schnitzlera znajduje się następujący zapis: „19.12.1923. Sprawunki w mieście, spotkanie z profesorem Freudem, jego żoną i córką; po operacji mówi z wielkim trudem!” Anna, najmłodsza córka Freuda, nie odstępowała go w tych ciężkich dniach ani na krok, okazała się jego największą podporą, poświęciła całe życie, aby służyć ojcu. Nikt inny nie był teraz Freudowi tak bliski, za­ równo jako człowiek, jak też jako rzecznik Ruchu Psychoanalitycznego. Anna stała się pielęgniarką, sekretarką, a w życiu publicznym jakby „za­ stępczynią”; na kongresach psychoanalitycznych czytała napisane przez Freuda przemówienia, w jego imieniu przyjmowała hołdy i wyrazy sza­ cunku, wspierała go we wszystkich dziedzinach jego pracy naukowej. W marcu 1923 roku, na kilka dni przed operacją Freuda, kiedy nie mogło nawet przejść jej przez myśl, co czeka rodzinę, wprowadziła się do pokoju przylegającego do gabinetu ojca, ażeby tam — choć nie studiowała nigdy medycyny — przeprowadzać analizy z własnymi pacjentami. Jej ojciec zawsze opowiadał się za „analizą niezawodową”, a więc za tym, aby analizy przeprowadzali również nie-lekarze. Wydawało się mu nawet nie­ bezpieczne uznawanie psychoanalizy „wyłącznie za domenę lekarzy, po­ nieważ samo medyczne wykształcenie dość często stanowi dla psycho­ analityka przeszkodę” . Po maturze Anna Freud pracowała jako nauczycielka w szkole pod­ stawowej, a później uczyła w Cottage Lyceum, którego uczennicą była niegdyś sama. Podczas pierwszej wojny światowej zaczęła interesować się psychiatrią, uczęszczała na wykłady ojca, a w klinice Wagnera-Jauregga 240

KOBIETY WOKÓŁ FREUDA

mogła uczestniczyć w licznych obchodach lekarskich, aby przy tej okazji zdobyć podstawowe wiadomości medyczne. Tuż przed zakończeniem wojny pojechała wraz z Freudem na V Mię­ dzynarodowy Kongres Psychoanalityczny do Budapesztu, a w kilka lat później ojciec włożył jej na palec pierścień — znak przynależności do kręgu najbliższych przyjaciół i współpracowników. W sumie było siedem takich pierścieni — noszący je zaliczali się do tak zwanego „Comité” , wąskiej grupy najbardziej zaufanych zwolenników. Do założonego w 1913 roku „Comité” należeli Abraham, Ferenczi, Jones, Rank, Eitingon i Hanns Sachs. Zadaniem związku, określonego wyraźnie jako „tajne przymierze”, było — po zerwaniu z Adlerem, Stekiem i Jungiem — chronienie Freuda przed wszelkimi atakami z zewnątrz, aby mógł on w spokoju zajmować się rozwijaniem swojej teorii psychoanalitycznej. Anna Freud okazała się godnym członkiem wąskiego kręgu Ruchu Psychoanalitycznego; w ciągu swego życia uzupełniła przecież odkrycia ojca o pewien całkowicie nowy zakres. Wraz z psychoanalizą dziecięcą wprowadziła leczenie nerwic u dzieci i młodzieży, i temu też tematowi poświęciła swe liczne, wyraźnie pedagogicznie ukierunkowane prace. Przy czym Anna Freud zawsze podkreślała, że historia psychoanalizy dziecięcej zaczęła się w rzeczywistości znacznie wcześniej, mianowicie wraz z lecze­ niem „małego Hansa” . Przez trzy lata, od 1918 do 1921 roku, Anna Freud była poddawana analizie przez swego ojca. Tego rodzaju „analiza szkoleniowa” stała się potem, od połowy lat dwudziestych, obowiązkowa dla początkujących te­ rapeutów, zakładano bowiem, że żaden człowiek nie jest wolny od ner­ wicy, a psychoanalityk, zanim w ogóle zacznie praktykować, musi naj­ pierw uwolnić się od swych własnych kompleksów i wewnętrznych oporów. O niektórych marzeniach sennych Anna pisała do ojca w listach. Ponieważ ojciec stanowił treść jej życia, odgrywał zarówno on sam, jak i troska o jego osobę, olbrzymią rolę w jej — jak to określała — „życiu nocnym” . I tak w lecie 1919 roku Anna opisuje pewien sen, w którym wspólna znajoma wynajęła mieszkanie naprzeciwko, w domu przy Berggasse 20, aby stamtąd zastrzelić Freuda. Innym razem śniła: „Ty jesteś królem, a ja księżniczką, ktoś chce nas rozłączyć snując polityczne intrygi.” 241

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Freuda gnębiło, że Anna jako jedyna spośród jego dzieci pozostała wolna. Adoratorów nie powinno jej było brakować, ale dwie okoliczności sprawiły, że nie wyszła za mąż. Po pierwsze, miała zawsze przed oczyma ubóstwianego ojca, któremu nikt inny nie „dorównywał” — co Freud zdiagnozował jako „kompleks ojca” . A po drugie, jak Freud donosił Eitingonowi, „wyraźnie łaknęła przyjaźni kobiet...” Bez wątpienia analiza własnej córki była niezwykle problematycznym przedsięwzięciem. Kłopotliwa okazała się w przypadku tak bliskiej osoby odgrywająca ważną rolę projekcja uczuć na analityka („przeniesienie”) i analiza stosunku do własnego ojca, który przecież w tym zupełnie szczególnym przypadku był identyczny z terapeutą. Mimo to pisał Freud później do Edwarda Weissa, założyciela Włoskiego Towarzystwa Psycho­ analitycznego, że terapia „przeprowadzona na własnej córce powiodła mi się”. Zygmunt Freud był z córki niezwykle dumny, jak możemy wnioskować z listu do Lou Andreas-Salome: „To, co sprawia mi jeszcze radość, ma na imię Anna. Godne uwagi, jak wielki wpływ i autorytet zyskała sobie wśród analityków (...) Zdumiewające również, jak przenikliwie, jasno ynieomylnie opanowuje materiał, rzeczywiście niezależnie ode mnie. Ucieszy się pani, czytając jej ostatnie prace. Naturalnie istnieją pewne kłopoty, za bardzo się martwi, co pocznie, gdy mnie utraci, życie w asce­ tycznej surowości?” Do pierwszych małych pacjentów Anny należało czworo amerykań­ skich dzieci, mieszkających wraz z matką w Austrii: Dorota Burlingham, córka sławnego nowojorskiego jubilera Tiffany’ego, przeprowadziła się w 1925 roku, mając za sobą nieszczęśliwe małżeństwo, do Wiednia i tu poddała się analizie u Zygmunta Freuda. Wkrótce między nią i rodziną Freudów zadzierzgnęły się więzy przyjaźni; szczególnie dobrze rozumiała się z Anną, która była mniej więcej w jej wieku. Mrs. Burlingham wy­ najmowała apartament położony nad mieszkaniem Freudów przy Berggasse i poddała terapii u Anny Freud swoje dzieci w wieku od siedmiu do dwunastu lat. Dzieciom i wnukom Freudów wydawało się, że nowi przyjaciele przy­ bywają z jakiejś innej planety. Na Berggasse było się przyzwyczajonym do

242

KOBIETY WOKÓŁ FREUDA

solidnie mieszczańskiego, lecz jednak ascetycznie skromnego i nieco już staroświeckiego życia. Ponieważ wszystko odbywało się według życzeń dziadka-patriarchy, styl nowych czasów nie odcisnął piętna również na najmłodszych członkach rodziny, życie wciąż jeszcze biegło tak jak na przełomie wieków. Dzięki Burlinghamom rodzina Freudów poznawała nowoczesne, niekonwencjonalne życie „szalonych” lat dwudziestych: mali Burlinghamowie zachwycali się filmami Walta Disneya, które migały przed oczyma za sprawą projektora Pathe Baby na ręczną korbkę, upra­ wiali sporty, pstrykali zdjęcia rodzinne, używali do mycia zębów pasty zamiast proszku, nosili piżamy zamiast nocnych koszul. Dorota prowa­ dziła samochód — model Ford-T i zabierała swoje dzieci i małych Freu­ dów do opery, kina i na przedstawienia teatralne. Freudowie zachwycali się amerykańskim stylem życia bardzo bogatych Burlinghamów, a ci z kolei byli zafascynowani owym ck milieu starej austriackiej rodziny. Dorota Burlingham nie znalazła w Wiedniu żadnej odpowiedniej szkoły dla swych dzieci, a zatem — będąc kobietą przedsiębiorczą, pełną energii i pogody życia — założyła, wspierana przez Zygmunta Freuda i Annę, własną szkołę, a stosowane tam metody nauczania okazały się interesują­ cym eksperymentem wychowawczym. Do tej prywatnej szkoły, mieszczą­ cej się przy Wattmanngasse w dzielnicy Hietzing, uczęszczały również wnuki Freuda; Ernest Freud wspomina: „Nigdzie nie uczono z takim wyczuciem, zrozumieniem i otwartością jak tam. Decydowało o tym psy­ choanalityczne podejście. Ani nas nie «uczono», ani nie «wychowywano», lecz była nam dana możliwość samodzielnego zaznajamiania się z fascy­ nującą wiedzą. Było to coś w rodzaju «samoobsługowego bufetu z nau­ ką».” Potem Dorota Burlingham i Anna Freud prowadziły Wiedeńskie Przedszkole Montessori. Kupiły też wspólnie wiejski dom w Hochrotherd niedaleko Wiednia, pomyślany jako stała siedziba wakacyjna. Zygmunt Freud nieraz spędzał w tym domu weekendy i o tej małej sensacji donosił listownie Arnoldowi Zweigowi: „Skąd piszę do pana? Z wiejskiego domku na zboczu wzgórza, oddalonego o czterdzieści pięć minut jazdy samochodem od Wiednia. Domek ten nabyły moja córka i jej amerykańska przyjaciółka (posiadają­ ca samochód) jako willę na weekendy.” To właśnie Dorota Burlingham podarowała Freudowi dwa psy chow-chow, które kochał ponad wszystko. 243

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Lun i Tatoo miały ten niezwykły przywilej, że mogły, gdy Freud prze­ prowadzał analizy, siedzieć u stóp swego pana. „Przedkładam towarzy­ stwo zwierząt nad ludzkie”, powiedział on, już jako właściciel psów, „niewątpliwie, dzikie zwierzę jest okrutne. Ale nikczemność jest przywile­ jem cywilizowanych ludzi.” Obok Marty, Anny, Doroty Burlingham i Lou Andreas-Salome jeszcze jedna niezwykła kobieta miała odegrać pewną rolę w życiu Zygmunta Freuda: Maria Bonaparte, księżniczka Grecji i Danii, przyszła na świat w Paryżu w roku 1882 jako prawnuczka brata Napoleona I. Od 1907 roku była żoną księcia Jerzego, syna greckiego króla Jerzego I. Książę i księż­ niczka uchodzili za jedną z najpiękniejszych i najwytworniejszych par owego okresu, co nie zmienia faktu, że Maria Bonaparte miała jako mężatka liczne romanse, między innymi z premierem Francji Arystydem Briandem. Bardzo wcześnie zaczęła interesować się psychoanalizą, w roku 1925 uczestniczyła w założeniu Francuskiego Stowarzyszenia Psychoana­ litycznego, często przyjeżdżała do Wiednia i utrzymywała stały kontakt listowny z Freudem, odwzajemniającym jej sympatię. Maria Bonaparte straciła matkę, gdy miała cztery tygodnie, między siódmym i dziesiątym rokiem życia prowadziła pamiętnik, któremu poygierzała swe traumatyczne przeżycia związane ze stratą matki — później pamiętnik ten stał się ważnym dokumentem dla psychoanalizy. W okresie dojrzewania zaszantażował ją i zgwałcił korsykański sekretarz jej ojca, gdy odkrył kilka listów miłosnych przez nią napisanych. W swojej publi­ kacji Mężczyźni, których kochałam Maria Bonaparte wspomina o tym epizodzie. Gdy w połowie lat dwudziestych Maria Bonaparte po raz pierwszy zgłosiła się do Freuda, by poddać się analizie, ten przyjął ją początkowo z rezerwą, sądził bowiem, że chodzi o „podyktowany modą kaprys damy z towarzystwa”, ale już wkrótce stała się ona jego ulubioną uczennicą. „Księżniczka”, jak ją nazywał, była kobietą silną i stanowczą, przetłumaczyła niektóre artykuły Freuda na język francuski i opubliko­ wała też własne rozprawy psychoanalityczne — wśród nich obszerne stu­ dium o Edgarze Allanie Poe, poprzedzone przedmową Freuda. W przeci­ wieństwie do Freuda, który zachwycał się Napoleonem, ona nie bardzo lubiła swego przodka. Zarówno Dorota Burlingham, jak i Maria Bonaparte wyszkoliły się

244

KOBIETY WOKÓŁ FREUDA

w stosowaniu psychoanalizy i zaczęły praktykować. Księżniczka Grecji mogła później dzięki swemu statusowi dyplomatycznemu pomóc Freudo­ wi w wyjeździe do Anglii, Dorota Burlingham zaś towarzyszyła mu w drodze na emigrację i aż do swojej śmierci mieszkała z rodziną Freudów. Rozmach, jaki ta Amerykanka wraz ze swymi dziećmi wniosła na Berggasse, niewątpliwie ułatwił małżeństwu Freudów emigrację i życie w nowym świecie.

Psychoanaliza po chińsku

„CZŁOWIEK-WILK” MELDUJE SIĘ

Freud znosił swój ciężki los zadziwiająco dobrze. Człowiek, który w mło­ dości cierpiał z powodu nerwicy i lęku przed śmiercią, teraz okazał niemal nadludzką siłę i niewzruszoną wolę życia. Drugiego stycznia 1924 roku zaczął znów praktykować, przyjmując sześciu pacjentów dziennie. Głos i sposób mówienia zmieniły się — goście i pacjenci często z trudem go rozumieli. Ponieważ poza tym na skutek operacji stracił najpierw częś­ ciowo, a później całkowicie słuch w prawym uchu, trzeba było przestawić kozetkę, biurko i krzesło tak, aby mógł kierować w stronę pacjenta lewe, słyszące ucho. Twierdził, że „nie jest już tym samym człowiekiem”, f opisywał nową sytuację słowami: „Słuszne byłoby zaniechanie pracy i obowiązków i czekanie w jakimś zaciszu na naturalny koniec. Stale coś mi dolega. Wydaje się to takie proste — zastąpić część szczęki protezą, a wszystko będzie dobrze, ale sama proteza nigdy nie jest całkiem dobra, a próby jej ulepszenia nigdy całkiem zakończone (...) Naturalnie mogę gryźć i połykać, lecz gdy jem, nikt nie powinien się temu przyglądać.” Wnuk Ernest, który po wczesnej śmierci swej matki wychowywał się w rodzinie Freudów, wspomina: „Posiłki różniły się od reszty dnia już choćby tym, że brał w nich udział dziadek. Jedzenie odbywało się według ustalonego rytuału. Oczywiście stół był nienagannie nakryty, a dania po­ jawiały się w niezawodnej kolejności. Ważne było, aby to, co podawano do stołu, miało najlepszą jakość, jeśli coś nie odpowiadało oczekiwaniom, spotykało się nieuchronnie z krytyką. Zupa była zawsze gorąca, starano się, żeby dziadek otrzymywał ją dopiero, gdy nieco ostygnie. Mięso musiało być miękkie, to znaczy łatwe do pogryzienia dla dziadka (...) 246

,CZŁOWlEK-WILK” MELDUJE SIĘ

Nawet gdy miał bóle albo był przygnębiony, wydawał się zrównoważony. Nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek widział go rozdrażnionego albo rozzłoszczonego. Chociaż było widoczne, że cierpi, nie miało się przecież nigdy uczucia, że chciałby wzbudzić litość.” Wszyscy byli wyraźnie zatroskani stanem zdrowia głowy rodziny. W dwa lata po pierwszym zabiegu chirurgicznym Freud zasłabł na serce i dla poprawy zdrowia przebywał przez jakiś czas w Cottage Sanatorium przy SternwartestraCe. Bezpośrednie sąsiedztwo sanatorium i domu, w którym mieszkał Artur Schnitzler, doprowadziło do odnowienia stosun­ ków z pisarzem. Freud nawiązał z nim kontakt listownie, umiejętnie skojarzył bliskie sąsiedztwo z ich duchową bliskością, pisząc: „Naj­ szanowniejszy, nie byłem jeszcze nigdy tak blisko pana. Przebywam w sanatorium przy pańskiej ulicy i na życzenie internistów leczę się na serce, subiektywnie czuję się jednak dość dobrze.” Schnitzler odwiedził pacjenta dwa razy i opowiedział „sobowtórowi” , że właśnie pracuje nad Nowelą senną — w utworze tym można bez wątpienia dostrzec wpływy Freuda. Zdania: „A żaden sen nie jest w pełni snem” albo „Człowiek przypomina coś sobie dopiero później, o wiele później, i nie wie już, czy przeżył to naprawdę, czy też tylko śnił o tym”, zgodne są całkowicie z interpretacjami Freuda. Freud udowadnia po raz kolejny, jak twórczy potrafił być w trakcie choroby oraz że fizyczne osłabienie w żaden sposób nie wpływało na jego sprawność umysłową. W owych dniach, gdy przechodził operację nowo­ tworu, ukazało się jego, na krótko przedtem dokończone, ważne dzieło Ego i id, w rok później Hamulce, objaw i lęk, jak też Wizerunek własny z podtytułem Przyczynki do historii psychoanalizy. Przy tym mimo nowych nękających go trudności życiowych napisał w tym czasie liczne artykuły i eseje. Po wszystkich ciosach losu jego życie toczyło się podobnie jak wcześniej, utartym torem, i pozornie niewiele różniło się od dawnego. Z czasem Freud powrócił do swego cynizmu, mówił wkrótce o „swoim kochanym starym raku” i skarżył się księżniczce Marii Bonaparte na pech, że akurat on, który tak chętnie je raki, musi cierpieć na raka. Praca Ego i id miała okazać się jednym z filarów teorii Freuda; przedstawia on w niej przecież model struktury ludzkiej osobowości, 247

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

którą dzieli na trzy części: psyche nowo narodzonego ogranicza się do instynktownego id, na które zdane jest bezradne niemowlę. Aby zapewnić sobie przetrwanie, małe dziecko rozwija bazę organizacyjną dla skutecz­ nego, roztropnego postępowania, określoną przez Freuda jako ego. Trzecią instancją psychiczną, jaka później jeszcze do tego dochodzi, jest superego — nasze sumienie. Przemianę pierwotnych impulsów popędo­ wych w społecznie akceptowane działania nazywa Freud sublimacją. Ego jest pośrednikiem między instynktownym id, moralnym superego i świa­ tem zewnętrznym. Wielkie niebezpieczeństwo tego „pośrednictwa” tkwi w całkowitym stłumieniu naszych popędów. Właśnie owo stłumienie obu rodzajów popędów — Erosa i agresji — powoduje powstanie choroby psychicznej. Cel zdrowego i moralnie możliwego do przyjęcia życia wyraził Freud w twierdzeniu, które dawno już stało się klasyczne: „Tam, gdzie było id, powinno być ego.” W czasie gdy Freud szkicuje ten model struktury człowieka i gdy rozgrywa się jego osobista tragedia, przygotowuje się polityczna kata­ strofa Europy. Niemcy i skurczona do niewielkiego państewka Austria nie bardzo potrafią pogodzić się ze swoją nową sytuacją po klęsce. Premier Francji Georges Clemenceau decyduje: „Reszta to Austria”, w Wersalu i w Saint-Germain uchwalono wypłacenie poważnych kwot reparacyjnych na rzecz mocarstw sprzymierzonych. Oba kraje nie wiedzą, jak zwalczyć bezrobocie i inflację. Na pierwszym zjeździe NSDAP Hitler domaga się unieważnienia traktatu pokojowego. „Politycznie jestem niczym”, wyznaje Freud w 1926 roku swemu przyjacielowi Maksowi Eastmanowi. Rzeczywiście, droga życiowa ojca zgoła nie będącej apolityczną psychoanalizy, wcale nie odznaczała się ustaloną linią ideologiczną. Początkowe sympatie dla niemieckonarodowego ruchu studenckiego wnet porzucił — w latach dwudziestych najbar­ dziej sympatyzował z socjaldemokratami; to przecież oni jako jedyni dostrzegli go za życia w jego mieście rodzinnym. Po roku od chwili, gdy stało się wiadome, że Freud cierpi na chorobę nowotworową, burmistrz Wiednia — socjalista Karol Seitz — nadał mu tytuł „Honorowego oby­ watela Wiednia”, co Freud sarkastycznie skomentował: „Myśl, że przypa­ dające pojutrze moje sześćdziesiąte ósme urodziny mogą być ostatnie, 248

,CZŁOWIEK-WILK” MELDUJE SIĘ

musiała i innym przyjść do głowy. Wiedeń pospieszył się z nadaniem mi z tej okazji honorowego obywatelstwa, choć zazwyczaj czeka się na jubileusz siedemdziesięciolecia.” Przed wyborami do rad narodowych w roku 1927 Freud podpisał odezwę wyborczą popierającą Partię Socjaldemokratyczną — na tej samej liście znalazły się też nazwiska takich osobistości jak Alfred Adler, kompozytorzy Wilhelm Kienzl i Antoni von Webem, artysta kabaretowy Fritz Grünbaum, aktor Józef Jarno, pisarze Franz Werfel, Alfred Polgar i Robert Musil. Chociaż wówczas Freud dostrzegał w socjaldemokracji jedyną siłę zdolną do przeciwstawienia się kroczącemu ku władzy faszyz­ mowi, to w kilka lat później znów zbliżył się do „innego obozu” . Jest teraz uczonym światowej sławy. W Nowym Jorku wystawia się w latach dwudziestych wersję Hamleta zgodną z interpretacją psycho­ analityczną, dzieła Freuda są już przetłumaczone na język angielski, francuski, niderlandzki, szwedzki, hiszpański, rosyjski, czeski, węgierski, japoński, zostały zapisane w alfabecie Braille’a i ukazały się nawet po chińsku. Ten ostatni fakt Freud skomentował ironicznie, że należy wątpić, czy psychoanalizę po chińsku zrozumie się lepiej niż po niemiecku. A tego, że nie jest rozumiana po niemiecku, dowodzi coraz więcej kierowanych przeciwko Freudowi publikacji, ukazujących się dmkiem wraz z jego rosnącą popularnością. Tak więc jako stały prześladowca Freuda objawia się pod koniec lat dwudziestych wiedeński zakonnik Wilhelm Schmidt. Teolog ten twierdził na przykład, że „Rosja Sowiecka urzeczywistniła już to, co najstraszliwsze” : Freudowski kompleks Edypa został odkryty przez bolszewików, którzy „nie respektują już żadnych, ale to żadnych więzi rodzinnych i żadnych ograniczeń w niczym nie skrępo­ wanych kontaktach płciowych, tak że dopuszczalne są też małżeństwa między rodzeństwem, a nawet między rodzicami i dziećmi” . A za to wszystko i za wiele gorszych jeszcze rzeczy odpowiedzialny jest Zygmunt Freud. W sierpniu 1931 roku miesięcznik „Süddeutsche Monatshefte” , wydany pod znamiennym tytułem Przeciwko psychoanalizie, został poświęcony Freudowi. Teoria Freuda, głoszą autorzy, wywiera wpływ „na pacjentów, a nawet na całą ludzkość, zatruwając jedną z niewielu sfer ludzkiego życia, 249

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

jaką ludzkość uznaje jeszcze za świętą” . Lecz również poza niemieckim obszarem językowym zaczynają pojawiać się przeciwnicy Freuda. Amery­ kański profesor nazwiskiem C. Clemen odrzuca „drogę psychoanalizy jako błędną”, a w Anglii podnosi się głos etnologa W. H. Riversa, dostrzegającego „w panseksualizmie szkoły Freuda przyczynek raczej do pornografii niż do medycyny” . Międzynarodowy rozgłos Freuda sprawia, że do Wiednia spieszą reporterzy z całego świata, aby przeprowadzić wywiad z tym „sławnym starcem” . Dziennikarz Raymond Recouly opisuje swe spotkanie z Freu­ dem we francuskim dzienniku „Le Temps” : „Naszym oczom ukazuje się nader wyraźny typ semicki, wizerunek starego rabiego, przybyłego jakby wprost z Palestyny, mizerna i wychudła twarz człowieka, który wraz z grupą swych wtajemniczonych uczniów dyskutował dniami i nocami o subtelnościach Prawa. Wyczuwa się u niego niezwykle intensywną pracę umysłu i moc bawienia się myślami; podobnie mieszkaniec Wschodu bawi się bursztynowymi paciorkami swego różańca. Gdy Freud mówi o swojej teorii, o swoich uczniach, robi to z mieszaniną dumy i dystansu, lecz duma przeważa.” 4 Freud — chociaż stawał się coraz bardziej znany, co po latach izolacji f dyskredytowania musiało mu pochlebiać — starał się unikać wszelkich przejawów kultu swojej osoby i dlatego w większości przypadków nie zgadzał się na udzielanie wywiadów. Przekonał się o tym nie kto inny, jak Billy Wilder, później światowej sławy reżyser hollywoodzki, który opo­ wiedział mi w Los Angeles następującą historię. Wówczas, w latach dwudziestych, pracował on jako młody reporter w wiedeńskim dzienniku „Die Stunde” . Redaktor naczelny polecił mu przeprowadzić do numeru świątecznego na Boże Narodzenie wywiady do bardzo wówczas popular­ nej ankiety „Poglądy wybitnych osobistości” . Sławni współcześni mieli wypowiedzieć się na temat „faszyzmu”, który po „Marszu na Rzym” Mussoliniego i upadku rządu włoskiego stał się tematem aktualnym. „Na przeprowadzenie wywiadów miałem tylko jeden dzień”, wspomina Wil­ der, „i w tym dniu odwiedziłem Ryszarda StrauBa, Artura Schnitzlera, Alfreda Adlera i Freuda. Najładniejszy epizod wydarzył mi się z Freudem. Przyszedłem do jego mieszkania przy Berggasse, podałem służącej swoją 250

„CZŁOWIEK-WILK” MELDUJE SIĘ

wizytówkę z napisem: Billy S. Wilder, reporter «Die Stunde». Służąca powiedziała, że pan profesor je obiad. Poprosiłem, żeby mimo to zawiado­ miła go o moim przyjściu. Podczas gdy czekałem w salonie, widziałem przez uchylone drzwi pokój ze słynną kozetką, a nad nią rozpostarty na ścianie turecki dywan. Wkrótce potem z jadalni nadszedł Freud, wciąż z serwetą pod szyją, popatrzył na moją wizytówkę i spytał: «Czy pan Wilder?», odpowiedziałem: «Tak jest, panie profesorze». Wtedy zadał następne pytanie: «Jest pan ze „Stunde”?», odparłem znowu: «Tak jest, panie profesorze». Na to powiedział: «Tam są drzwi!» Wyrzucił mnie, bo nie znosił reporterów.” Obawa Freuda przed prasą musiała dojść do uszu przybyłej z Paryża dziennikarki Odetty Pannetier, posłużyła się ona bowiem fortelem, twier­ dząc, że przychodzi jako pacjentka, cierpiąca na lęk przed psami. Aby wydać się wiarygodną, madame Pannetier przyniosła nawet z sobą pismo polecające od jakiegoś francuskiego psychiatry. Freud przyjął młodą kobietę, prawdopodobnie jednak szybko poznał się na tej komedii, jak można wnosić z jej artykułu, zatytułowanego „Visite au professeur Freud” . Dziennikarka opisuje uczonego jako cierpiącego, lecz uprzej­ mego, dobrodusznego starego pana, który jej lęku „nie potraktował zbyt poważnie”, a jako najbliższy krok zalecił, aby jej mąż przybył z Paryża. Potem wyjaśnił, ile kosztowałoby leczenie i jakie trudności byłyby do przezwyciężenia. „Podałam mu kopertę. Jego zachowanie wydawało się raczej uprzejme niż profesjonalne. Ale kopertę przyjął.” W roku 1926 zameldował się u Freuda „stary znajomy” , człowiek, który już dużo wcześniej wszedł do historii psychoanalizy. Dr Sergiusz P., rosyjski arystokrata, był przed pierwszą wojną światową przez cztery lata pacjentem przy Berggasse i zyskał potem rozgłos jako „Człowiek-Wilk” („Wolfsmann”). Syn bogatego obszarnika z Odessy zgłosił się do Freuda za poradą rosyjskiego psychiatry, gdy ten uznał swą bezsilność wobec ciężkiej nerwicy natręctw Sergiusza. „Człowiek-Wilk” leżąc na kozetce w gabinecie Freuda opisuje atmo­ sferę swego bardziej niż niezwykłego dzieciństwa. Jego matka uchodziła za hipochondryczkę, ojciec cierpiał na stany depresyjne, wuj był paranoikiem. Dziadek — paralela do Braci Karamazov/ — chciał odebrać synowi narzeczoną, babka popełniła samobójstwo, tak samo jak starsza siostra 251

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Sergiusza, która zanim rozstała się z życiem,'jeszcze go uwiodła. Gdy Sergiusz w wieku lat 17 po fizycznym zbliżeniu z prostytutką zachorował na rzeżączkę, popadł w trudną do zniesienia depresję. Nagle stał się całkowicie bezradny, nie potrafił nawet ubierać i rozbierać się samodziel­ nie ani poradzić sobie z innymi najprostszymi czynnościami życia codzien­ nego. Poza tym cierpiał na bardzo poważne zaburzenia jelitowe i natural­ nie nie potrafił też nawiązać kontaktu z żadną kobietą. „Całkowicie zależnego i niezdolnego do życia”, jak Freud opisze póź­ niej tego pacjenta w swej Historii pewnej nerwicy dziecięcej, odsyłano Sergiusza od jednego lekarza do drugiego, jeździł do St. Petersburga i Monachium, odwiedzał różne sanatoria, przez specjalistów (zajmujących się już wcześniej jego rodzicami) był leczony hipnozą i za pomocą prądu elektrycznego — jednak poprawa nie następowała. U Freuda Sergiusz zjawił się po raz pierwszy w lutym 1910 roku — miał wówczas 23 lata. Pacjent „słuchał, rozumiał i nie dopuszczał do pogłę­ bienia analizy. Jego poza tym nienaganna inteligencja zaczynała jakby instynktownie szwankować. Nakłonienie go do aktywnego udziału w tera­ pii wymagało długotrwałego procesu psychoanalizy.” Wreszcie Freudowi udaje się doprowadzić do tego, że Sergiusz przypo­ mina sobie pewne marzenie senne, w którym Freud dopatruje się przy­ czyny jego nerwicy — i któremu „Człowiek-Wilk” zawdzięcza swój sław­ ny później pseudonim. Jako czteroletnie dziecko pacjent śnił: „Nagle okno samo się otwiera i widzę przerażony, że za oknem na wielkim drzewie orzechowym siedzi kilka białych wilków. Było ich sześć albo siedem. Wilki były całkiem białe i wyglądały raczej jak lisy albo owczarki, miały bowiem duże ogony jak lisy, a uszy postawione jak u psów w chwili nasłuchiwania. Pod wpływem wielkiego strachu, że wilki mnie pożrą, obudziłem się z krzykiem.” W tym śnie — analizuje Freud — kryje się przeżycie z jeszcze wcze­ śniejszego dzieciństwa. Jako półtoraroczne dziecko Sergiusz chorował na malarię i w nocy spał w pokoju rodziców zamiast jak zwykle u piastunki. Tam był „świadkiem trzykrotnie powtórzonego coitus a tergo” i zobaczył wówczas „narządy płciowe zarówno matki, jak i ojca” . Wilki są białe, gdyż odpowiada to białej bieliźnie, jaką mieli na sobie rodzice w trakcie spółkowania, określonego przez Freuda mianem „sceny pierwotnej” . 252

»CZŁOWIEK-WILK” MELDUJE SIĘ

Obserwowanie aktu płciowego stało się przyczyną silnych lęków kastracyjnych pacjenta. Freud ponownie doszedł do wniosku, że nie ma to znaczenia, czy pacjent widział scenę stosunku w rzeczywistości, czy też tylko jako twór swojej fantazji. Po czteroletniej, niezwykle intensywnej analizie — kiedy to Sergiusz leżał codziennie przez godzinę na kozetce w gabinecie Freuda — przeżycia z dzieciństwa przeniknęły do jego świadomości i całkowicie zdrowy mógł on zaprzestać leczenia. Podczas gdy Armia Czerwona wkracza do Odessy i konfiskuje wszyst­ kie dobra rodzinne — grunty, posiadłości i zamki — Sergiusz P. podąża właśnie do Wiednia. Tu Freud doradza mu leczenie uzupełniające, bo­ wiem poprzednio tok analizy nie został doprowadzony do końca. Po re­ wolucji zubożały arystokrata nie mógł już powrócić do swojej ojczyzny. Freud nie tylko bezpłatnie go leczy, ale też przez sześć lat wspiera go finansowo i organizuje zbiórki pieniężne wśród kolegów, aby temu emi­ grantowi, który tymczasem ożenił się i zyskał tytuł doktora praw, za­ pewnić środki do życia. Gdy w 1926 roku Sergiusz melduje się z nowymi symptomami choroby, Freud nie czuje się na tyle zdrowy, aby podjąć się prowadzenia dalszej analizy, i odsyła go do swojej uczennicy dr Ruth Mack-Brunswick, która sprawia, że doktor P. zostaje wreszcie definitywnie wyleczony. Od 1918 roku „Człowiek-Wilk” mieszkał w Wiedniu, jednak i tu miały dosięgnąć go ciosy losu. Jego żona przeżyła śmierć małej córeczki, a w marcu 1938 roku, w kilka dni po wkroczeniu wojsk Hitlera do Austrii odebrała sobie życie. Sergiusz P. zmarł w maju 1979 roku w wieku 92 lat w wiedeńskim domu starców.

„Drogi panie Freud!” — „Drogi panie Einstein!”

DWAJ GENIUSZE NIE ZNAJDUJĄ ODPOWIEDZI

Po stworzeniu psychoanalitycznego wizerunku Leonarda da Vinci Freud zajął się również sportretowaniem Michała Anioła i Johanna Wolfganga Goethego. Dwudziestego ósmego sierpnia 1930 roku, w sto osiemdziesiąte pierwsze urodziny Księcia Poetów, Freud otrzymał Nagrodę Goethego miasta Frankfurtu. Wyróżnienie to odebrała w imieniu ojca Anna Freud, gdyż on sam był „zbyt słaby na to przedsięwzięcie” . Freud określił ten zaszczyt jako „punkt kulminacyjny swego obywatelskiego życia” . Freudowi odpowiadało portretowanie postaci historycznych, sam nato­ miast odrzucał wszelkie propozycje opublikowania jego własnej biografii. Gdy w 1923 roku Fritz Wittels wydał pierwszą biografię Freuda bez jego przyzwolenia, Freud zareagował powściągliwie, wydawało mu się, że „opinia publiczna nie ma żadnego prawa do jego osoby” . Stefan Zweig, który zaliczał się do najważniejszych korespondencyjnych partnerów Freuda, poświęcił „twórcy dziś już wcale nie zbytecznej seksuologii” rozdział w swej opublikowanej w 1931 roku książce Leczenie poprzez umysł. Freud przyznał wprawdzie Zweigowi, że właściwie ujął to, co najistotniejsze, „mianowicie, że o ile wchodzi w rachubę osiągnięcie, to jest ono nie tyle sprawą intelektu co charakteru” . Zgłaszał natomiast inny zarzut: „pan zbyt wyłącznie podkreśla we mnie cechy drobnomieszczańskie; ten jegomość jest przecież nieco bardziej skomplikowany (...) Wiem, że mała forma literacka zmusza artystę do uproszczeń i opuszczeń, lecz wtedy łatwo powstaje fałszywy obraz.” Gdy nieco później Arnold 254

DWAJ GENIUSZE NIE ZNAJDUJĄ ODPOWIEDZI

Zweig planował opublikowanie studium porównawczego o Nietzschem i Freudzie, Freud gwałtownie zaprotestował. Projekt nie został zrealizo­ wany, przyjaźń przetrwała niezmącona. Zupełnie innego rodzaju przyjaźń rozwinęła się między Freudem i Einsteinem, o których mówiło się wówczas jako o dwóch „najwybitniej­ szych żyjących Żydach” . Freud spotkał się po raz pierwszy z Albertem Einsteinem w Berlinie, w Boże Narodzenie 1926 roku, i po dwugodzinnej pogawędce przy kawie tak go ocenił: „Jest pogodny, uprzejmy i budzi zaufanie, zna się na psychologii tyle co ja na fizyce, tak więc bardzo miło sobie porozmawialiśmy.” Potem z inicjatywy Ligi Narodów prowadzili oni w roku 1932 pisemną dyskusję, opublikowaną pod tytułem Dlaczego wojna? Tytuł pozostał wprawdzie bez odpowiedzi, lecz po powitalnej for­ mułce „Drogi panie Freud!” względnie „Drogi panie Einstein!” nastę­ powały akademickie rozważania, które, jak wiadomo, nie mogły zapo­ biec najgorszemu. „Musimy nasze dzieci szczepić przeciwko militaryzmowi, wychowując je w duchu pacyfizmu”, zalecał Einstein, ostrzegając również przed nadużywaniem państwowych autorytetów, i zupełnie po myśli zmarłej Berty von Suttner apelował: „Jestem nie tylko pacyfistą, jestem wojującym pacyfistą. Chcę o pokój walczyć. Nic nie położy kresu wojnom, jeśli sami ludzie nie odmówią służenia w wojsku.” Freud wyja­ śniał, czym jest „popęd śmierci” , poza tym był jednak raczej zdania, że niezbyt wiele z tego wynika, ,jeśli przy pilnych praktycznych zadaniach zasięga się rady oderwanych od życia teoretyków (...) Stanem idealnym byłoby naturalnie istnienie społeczeństwa” , pisze Freud, „które swoje życie popędowe poddałoby dyktaturze rozsądku, lecz jest to prawdopodo­ bnie utopijna nadzieja. Lepiej starać się w każdym pojedynczym przypa­ dku zapobiegać niebezpieczeństwu środkami, jakie akurat są pod ręką.” Lecz nie było żadnych środków pod ręką, jak bardzo szybko miało się okazać. Trzydziestego stycznia 1933 roku bowiem Hitler zostaje w Berlinie kanclerzem Rzeszy. Narodowi socjaliści rzucają dzieła Freuda na pastwę płomieni — ze względu na „destrukcyjnie wpływające na psychikę przecenianie w nich życia popędowego” . Freud komentuje to słowami: „Ależ oni robią postępy! W średniowieczu spaliliby mnie na stosie, w dzisiejszych czasach zadowalają się tym, że palą moje książki.” 255

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

W Austrii następuje upadek systemu parlamentarnego, kanclerz Dollfuß tworzy autorytarne państwo stanowe i wydaje zakaz działalności partii narodowosocjalistycznej. Jeszcze pokłada Freud nadzieje w tym środku zaradczym i uważa, że do Anschlußu nie dojdzie, gdyż Francja i jej sprzymierzeńcy nie dopuszczą do tego. Poza tym Austriakom „nie odpowiada niemiecka brutalność” . Według jego naiwnej oceny usank­ cjonowane prawem prześladowanie Żydów „spowodowałoby natych­ miastową interwencję Ligi Narodów” . W lutym 1934 roku dochodzi w całej Austrii do krwawych starć między socjalistycznym Schutzbundem z jednej strony a Heimwehrą, wojskiem i policją z drugiej. Teraz zostaje również rozwiązana Partia Socjaldemo­ kratyczna, burmistrza Karola Seitza aresztowano w Ratuszu, Otto Bauer ucieka do Czechosłowacji. Wojna domowa pochłania setki ofiar, dziewię­ ciu członków Schutzbundu stracono z wyroku sądu doraźnego. W lipcu przy próbie zorganizowania puczu narodowi socjaliści mordują w urzę­ dzie kanclerskim Engelberta Dollfußa. W kilka dni po niepokojach lutowych Freud pisze do Arnolda Zweiga: „Nasz kawałeczek wojny domowej nie był wcale ładny. Bez paszportu nie można było wyjść na ulicę, przeszło dzień byliśmy pozbawieni elektryczn9Ści, już sama myśl, że mogłoby zabraknąć wody, była bardzo nieffrzyjemna.” Co najmniej tak samo nieprzyjemnie musiał czuć się Freud, który jeszcze przed paru laty głosował na socjalistów, gdy w okresie narastania austriackiego faszyzmu wiązał z Dollfußem i jego następcą Schuschniggiem ostatnią nadzieję na zwalczenie Hitlera. Gdy po 1934 roku Stowarzy­ szenie Psychoanalityczne wydało zakaz analizowania pacjentów opowia­ dających się za nielegalną „lewicą”, Freud spotkał się z ostrą krytyką. Stanowisko, jakie zajął, uznano za przejaw oportunizmu i tchórzostwa. Z tym, że stawiał na chrześcijańsko-społeczną „broń” przeciwko nie dającym się powstrzymać nazistom, wiązały się jednak również naras­ tające od lat resentymenty wobec socjaldemokratów. Ci bowiem, gdy byli jeszcze przy władzy, sympatyzowali z psychologią indywidualną Adlera. Do roku 1932 Adler założył w szkołach powszechnych „czerwonego Wiednia” kilka poradni dla dzieci i wykształcił nauczycieli w psychiatrii dziecięcej; wspierali go w tym szczególnie socjalistyczni politycy — Juliusz 256

DWAJ GENIUSZE NIE ZNAJDUJĄ ODPOWIEDZI

Tandler i Otto Gloeckel, co Freud miał za złe przede wszystkim swemu koledze po fachu Tandlerowi. W każdym razie z tego powodu socjal­ demokraci „przestali dla niego istnieć” . Gdy Austrii zaczęło zagrażać to, że stanie się ona państwem narodowego socjalizmu, Freud nie miał już politycznej ojczyzny. Prawdopodobnie nie miał jej jednak nigdy. W roku 1936 polityczne prognozy Freuda stają się bardziej posępne: „Obecne czasy nie nastrajają optymistycznie”, pisze on do Arnolda Zweiga, „droga Austrii do narodowego socjalizmu wydaje się nieunik­ niona. Wszystkie losy sprzysięgły się z hołotą. Z coraz mniejszym żalem oczekuję chwili, gdy dla mnie kurtyna opadnie.” W tym to okresie, gdy Freud daje wyraz zmniejszającej się woli życia, jego zdrowie staje się przedmiotem rosnącej troski. W trzynaście lat po pierwszej operacji i po kilku mniejszych zabiegach nowotwór znów dał znać o sobie. W dniach zbliżających się osiemdziesiątych urodzin Freuda profesor Pichler musiał usunąć operacyjnie tkanki tumoru i kolejny kawałek kości. Nie było już nadziei, że uda się powstrzymać rozwój choroby. Trzeba było liczyć się z tym, że każda zmiana w błonie śluzowej jamy ustnej wykaże tendencję do szybkiego wzrostu i okaże się złośliwa. „Najpierw silne bóle”, pisał Freud nieco później do Marii Bonaparte, „w następnych dniach przykra blokada ust — nie mogę nic jeść, z trudem przyjmuję płyny, godziny mijają mi tylko dzięki zmienianym co pół godziny butelkom z gorącą wodą.” W tym ciężkim położeniu nie mogły go chyba nawet pocieszyć słowa Tomasza Manna wypowiedziane z okazji jego 80 urodzin. W trakcie przemówienia w wiedeńskim Domu Koncertowym pisarz stwierdził, iż jest całkowicie przekonany, „że dzieło życia Freuda zostanie kiedyś uznane za jeden z najważniejszych elementów w budowie podwalin przyszłości, domu mądrzejszej i bardziej wolnej ludzkości” . Potem, na Berggasse, Tomasz Mann wręczył Freudowi, „prawdziwemu synowi stulecia Scho­ penhauerów i Ibsenów, z którego się wywodzi”, list gratulacyjny pod­ pisany przez 200 artystów z całego świata. Najwybitniejsi ludzie epoki — mężczyźni i kobiety — chcieli tym samym zaznaczyć, że „bez odważnego dzieła życia Freuda nie można by sobie wyobrazić naszego duchowego świata” ; list podpisali między innymi 257

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Hermann Broch, Maks Bród, Elżbieta Bergner, Salvador Dali, Alfred Doblin, Lion Feuchtwanger, André Gide, Hermann Hesse, Aldous Huxley, James Joyce, Egon Erwin Kisch, Paul Klee, Selma Lagerlof, Robert Musil, W. Somerset Maugham, Gunnar Myrdal, Pablo Picasso, Bruno Walter, Franz Werfel, H. G. Wells, Thornton Wilder, Arnold i Stefan Zweig. Freud znalazł uznanie, którego szukał przez całe życie, u progu śmierci. Doborowy krąg jego zwolenników ogarnął cały świat. Było jednak „za późno” . Z początkiem 1938 roku Freud znów zaczął skarżyć się na silne bóle szczęki, w obolałym miejscu szybko powstawały podejrzane zmiany. Nadal palił cygara, aby jednak umieścić cygaro między wargami, musiał rozwierać szczęki klamerką do bielizny. Konieczne było przeprowadzenie kolejnej operacji, miała ona okazać się najcięższą z dotychczasowych, ponieważ zmiany pojawiły się w miejscu położonym głęboko wewnątrz jamy ustno-nosowej, miejscu prawie niedostępnym dla narzędzi chirur­ gicznych. Profesor Pichler nie odkrył przed Freudem całej prawdy. Prawdy o tym, że zmiany nowotworowe pojawiły się tym razem w niebez­ piecznej bliskości oczodołu. ,#Po lutowych zamieszkach roku 1934 Freud pisał jeszcze do Arnolda Źweiga, że obczyzna jest wszędzie niegościnna i że nie mógłby już w swej fizycznej nieporadności opuścić Wiednia. „Jedynie w przypadku, gdyby w Wiedniu rzeczywiście objął rządy hitlerowski namiestnik, będę zmuszo­ ny wyjechać, obojętne dokąd.” Aż do końca Freud miał nadzieję, że do tego nie dojdzie.

„Mogę zarekomendować gestapo każdemu”

JAK FREUD PRZEŻYŁ ANSCHLUß

Ernest, starszy syn przedwcześnie zmarłej córki Freuda Zofii, jest jedynym żyjącym członkiem rodziny, który wraz z Freudem przeżył Anschluß i mógł opowiedzieć o tym, co zdarzyło się przy Berggasse w marcu 1938 roku. Wnukowi Freuda — mieszkającemu dzisiaj niedaleko Kolonii psychoanalitykowi — nie był obcy widok wojsk Hitlera maszerujących przez ulice. Przecież w 1933 roku mieszkał w Berlinie i tam widział już brutalnych ludzi SA w ich brunatnych mundurach z przypiętymi do pasów stalowymi pałkami. I poznał triumfujący motloch, który w Ber­ linie wołał do niego szyderczo „Ulica jednokierunkowa do Palestyny!” W Wiedniu Ernest Freud-Halberstadt przeżywał ponownie swe ówczesne obawy, a mianowicie, że można być gdzieś schwytanym i deportowanym tak, że nikt nie będzie wiedział, co się z człowiekiem stało. Gdy władzę w Niemczech objęli narodowi socjaliści, jego owdowiały ojciec Maks Halberstadt, który powtórnie się ożenił, wyjechał wraz z żoną i córką z drugiego małżeństwa do Johannesburga, natomiast Ernest przybył do Wiednia, gdzie, jak sądził, będzie mógł czuć się bezpieczny na łonie rodziny Freudów. Po pięciu latach jednak jego dziadek, który zyskał tymczasem światową sławę, miał dowiedzieć się, że jemu także naziści nie zamierzają okazywać szacunku. Dwunastego marca 1938 roku, w małym mieszkaniu przy wiedeńskiej Eroicagasse, Ernesta zbudził huk niemieckich jednostek Luftwaffe. „Usia­ dłem wtedy ze słuchawkami na uszach przy małym radioaparacie na kryształki, zachowanym przez ciocię Minnę, i wysłuchałem wiadomości. Wynikało z nich, że Niemcy wkraczają do Austrii. Zdaje mi się, że 259

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

wspomniano też coś o oporze, w jakimś mieście rozrzucono na przykład gwoździe na ulicach, aby zatrzymać niemieckie kolumny.” Takie epizody jednak nie mogły przeszkodzić hitlerowskim wojskom we wkroczeniu do Austrii. Dwudziestoczteroletni student ostrzegł jeszcze szybko przyjaciela i razem z nim spalił socjaldemokratyczną literaturę, którą tamten posiadał, a potem postanowił opróżnić swoje mieszkanie i przenieść się do dziadków, „nie tylko z obawy, że sąsiedzi widujący mnie niekiedy z moją aryjską przyjaciółką mogliby mnie zadenuncjować. Berggasse wydawała mi się już choćby dlatego bezpieczniejsza, że tam znajdowałem się w ochronnym kręgu zagranicznych przyjaciół: Burlinghamowie mieszkali dwa piętra wyżej i byli przecież Amerykanami, przed domem stał chwilowo, ze względu na mego dziadka, samochód amerykań­ skiej ambasady.” Wóz dyplomatyczny parkował przy Berggasse za sprawą osobistej interwencji prezydenta Stanów Zjednoczonych. Franklin D. Roosevelt polecił Johnowi C. Wileyowi, amerykańskiemu charge d’affaires w Wied­ niu, aby zwrócił uwagę na bezpieczeństwo dr. Freuda. Polecenie zostało natychmiast wykonane. Oprócz tego amerykańscy dyplomaci w innych europejskich metropoliach dali swoim niemieckim kolegom jak najwyraź­ niej do zrozumienia, że złe traktowanie Freuda wywołałoby ogólno­ światowy skandal. Drugim mężem stanu, który w owym okresie wstawił się za sławnym, lecz fizycznie bezradnym uczonym z Wiednia, był Benito Mussolini. Zwrócił się on bezpośrednio do Hitlera w Berlinie z prośbą, aby oszczędzić Freuda. Teraz dla Freuda okazało się korzystne to, że cztery lata wcześniej leczył pacjentkę z Włoch, której ojciec był dobrym znajomym Duce. Wówczas przesłał on włoskiemu przywódcy faszystów książkę z uprzejmą dedykacją: „Od starego człowieka, który w dyktatorze widzi herosa kultury.” Pochlebne słowa należało rozumieć jako aluzję do popierania przez Mussoliniego wykopalisk archeologicznych. Gdy w marcowych dniach 1938 roku Ernest Freud przeprowadził się do dziadków na Berggasse, umieszczono go w saloniku Minny Bernays, gdzie za miejsce do spania służyła mu sofa. Wkrótce przez okno tegoż pokoju miał okazję obserwować, jak ludzie z SA splądrowali sklep żydowskiego handlarza warzyw w domu naprzeciwko i po załadowaniu towarów na 260

JAK FREUD PRZEŻYŁ ANSCHLUß

ciężarówkę odjechali. Pierwsze „kroki” zostały podjęte z zapierającą dech szybkością. Także rodzinie Freudów użyczono jedynie krótkiej chwili wytchnienia, zanim na Berggasse zameldowali się panowie z Berlina. Ernest Jones i Maria Bonaparte okazali się w tej sytuacji prawdziwie niezawodnymi przyjaciółmi. Księżniczka pospieszyła z Francji na pomoc, a Jones poruszył w Londynie wszystkie sprężyny, aby uzyskać papiery emigracyj­ ne dla całej rodziny Freudów. W owych tygodniach dręczącej niepewności Freud pomagał Annie w tłumaczeniu książki Marii Bonaparte pod tytułem Topsy, historii jej małego pieska. Opowieść ta bardzo go wzruszyła; podobnie jak księżnicz­ ka darzył przecież szczególną miłością psy chow-chow. Pracował też codziennie przez godzinę nad manuskryptem swego ostatniego dokoń­ czonego dzieła Mojżesz i monoteizm, gdzie z psychoanalitycznego punktu widzenia przedstawia śmiałe opinie na temat powstania chrześcijaństwa i motywów antysemityzmu, który stał się akurat tak tragicznie aktualny. Religia żydowska, uważa Freud, ma swe źródło w egipskim monoteiz­ mie. Znakomity Egipcjanin imieniem Mojżesz przyniósł ją Żydom w cza­ sie, gdy wyprowadzał ich z Egiptu. Antysemityzm panuje przede wszyst­ kim wśród tych narodów, którym chrześcijaństwo zostało narzucone. W rzeczywistości jednak ich reprezentanci pozostali nadal, jak ich przodkowie, barbarzyńskimi politeistami. Antysemityzm byłby zatem „przemieszczeniem” : nienawiść do Żydów byłaby w gruncie rzeczy niena­ wiścią do chrześcijan. Freud długo nie chciał uwierzyć, że jakiś kraj zadeklaruje gotowość przyjęcia go do siebie. Zbyt często słyszało się w owych dniach o Austria­ kach, którzy błagali w konsulatach najróżniejszych państw o wizę i spoty­ kali się z odmową. A Freud nie brał pod uwagę ewentualności, że mógłby być „przypadkiem szczególnym” . Jednak z chwilą, gdy uzyskał przy­ rzeczenie, że on i jego rodzina, służba, opiekujący się nim lekarze i kilku uczniów otrzymają zezwolenie na wjazd do Anglii, zaczął zapoznawać się z ulicami Londynu, studiując plan miasta. W brytyjskim konsulacie złożono następującą listę, do której dołączono podanie o wizy dla „domu prof. dr. Freuda, Wiedeń IX, Berggasse 19” : 261

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Prof. Zygmunt Freud 1. 82 jego żona Marta 1. 77 siostra żony Minna Bemays 1. 73 córka Anna 1. 42 syn dr Jean Martin 1. 48 jego żona Esti 1. 41 jego syn Walter 1. 16 jego córka Zofia 1. 13 wnuk Ernest Halberstadt 1. 24 zamężna córka Matylda 1. 50 jej mąż R. Hollitscher 1. 62 dr Maks Schur, 1. 41, lekarz domowy od 9 lat, wraz z: żoną i dwójką małych dzieci długoletnia pomoc domowa Paula Fichtl 1. 36

W Wiedniu z całej wielkiej rodziny pozostały więc tylko jego cztery siostry: Róża Graf, Adolfina i Maria Freud oraz Paula Wintemitz — wszystkie w wieku od 74 do 79 lat. Bracia, Zygmunt i Aleksander, mający obaj możliwość wyemigrowania, pozostawili im na koncie 160000 szylin­ gów*. Piąta siostra Anna żyła już od 46 lat w USA, matka Freuda zmarła w roku 1930 w wieku 95 lat. Bardzo pomocne w uzyskaniu zezwolenia na wjazd do Anglii dla Freuda okazało się to, że trzy lata wcześniej został on mianowany członkiem honorowym Royal Society of Medicine. Znacznie większy problem stanowiło otrzymanie od nazistów zezwolenia na wyjazd ze zdegradowanej do „Marchii Wschodniej” ojczyzny. Adwokat dr Alfred Indra, którego rady zasięgał Freud starając się o wymagane do wyjazdu „zaświadczenie o braku zastrzeżeń” („ Unbedenklichkeitserklarung”), oka­ zał się niezwykle przyzwoitym doradcą. Podanie o zwolnienie z „podatku od wychodźstwa z Rzeszy” zostało oczywiście odrzucone. Freuda wezwano do zapłacenia kwoty 31 329

* Odpowiada to wg Centralnego Urzędu Statystycznego Wiednia w roku 1989 kwocie ok. 4,4 min szylingów.

262

JAK FREUD PRZEŻYŁ ANSCHLUß

marek niemieckich*, której uiszczenie stanowiło warunek opuszczenia kraju. Ponieważ w ostatnim okresie Wydawnictwo Psychoanalityczne przynosiło raczej straty niż zyski — książki z tej dziedziny były przecież w Niemczech po dojściu Hitlera do władzy zabronione — Freud nie mógł zebrać całej sumy. Aby uratować przed konfiskatą jego bibliotekę i zbiór antyków, Maria Bonaparte oddała do dyspozycji Freuda dalsze 12000 guldenów holenderskich. Freud zwrócił potem te pieniądze księżniczce, gdy był już w Anglii. Miał za granicą konta, których istnienie zdołał ukryć przed nazistami. W związku z „podatkiem od wychodźstwa z Rzeszy” („Reichsfluchtsteuer”) znów pojawił się kolejny znakomity dowód na słuszność Freudow­ skiej tezy o czynnościach pomyłkowych: jego adwokat prosił mianowicie o zwolnienie od „przeklętego podatku Rzeszy” („Reichsfluch (!) steuer”). Od 12 marca Zygmunt Freud nie opuszczał już mieszkania. „Trudno było ocenić, gdzie jest bezpieczniej”, przypomina sobie Ernest Freud. „Jeśli przebywało się w domu, człowiek narażał się na niebezpieczeństwo, że naziści przyjdą po niego i go zabiorą. Jeśli wychodziło się na zewnątrz, istniało ryzyko, że zostanie się napadniętym i schwytanym na ulicy. Spędzałem dużo czasu na górze u Burlinghamów i dlatego nie byłem w mieszkaniu dziadka, gdy zjawili się tam ludzie z SA i zażądali pieniędzy (które zresztą leżały już przygotowane na taką ewentualność w sejfie ściennym).” Ta pierwsza „wizyta” na Berggasse nastąpiła 15 marca. Trzech męż­ czyzn wpadło do jadalni i wezwało Martę Freud do oddania całej gotówki. Ze słowami: „Zechcą się panowie obsłużyć?” położyła na stole znajdujące się w domu pieniądze, przeznaczone na prowadzenie gos­ podarstwa. Gdy naziści nie zadowolili się tą sumą, Anna zaprowadziła ich do sejfu, z którego wydała im całą zawartość — 6000 szylingów. Równocześnie zostały też naturalnie zablokowane wszystkie konta — tak prywatne, jak i wydawnictwa. Rodzina zachowywała się rzeczowo, w sposób opanowany i kont­ rolowany, na ile pozwalały na to okoliczności, wspomina dalej Ernest * Odpowiada to wg Centralnego Urzędu Statystycznego Wiednia w roku 1989 sumie ok. 1,3 min szylingów.

263

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Freud. Nikt nie wpadał w panikę, było w ogóle nie do pomyślenia, aby ktoś z członków rodziny mógł kiedykolwiek „stracić głowę” . W tych dniach swe uczucia uzewnętrzniła jedynie żona Freuda Marta — zwróciła ona uwagę na fakt, że w okolicznych sklepach zaczęto ją nagle traktować zupełnie inaczej niż dotychczas: „Przypominam sobie pewien epizod związany z moją ukochaną babką. Towarzyszyłem jej wtedy przy zaku­ pach. Byliśmy u zbiegu Berggasse i Porzellangasse, i babcia wyraziła tę całą niepojętą dla niej sytuację potrząsając głową z rozczarowaniem i z żydowską rezygnacją: «W ciągu wszystkich tych 47 lat, odkąd mieszkam przy Berggasse, nie byłam przecież nigdy w żadnym sklepie winna ani grosza.»” Na Erneście wywarły głębokie wrażenie słowa babki, wyrosłej jeszcze w atmosferze, gdy nienaganne zachowanie dawało rę­ kojmię uznania, nagrody, szacunku i bezpieczeństwa. Teraz jednak żyło się już w innym, nowym świecie. W świecie, który nastawiony był na zniszczenie wszystkiego co „niearyjskie” . Dotyczyło tó naturalnie również dzieła Freuda i innych powag naukowych „obcej rasy”. Profesor Matthias H. Góring — kuzyn Hermanna Góringa i prezes Niemieckiego Powszechnego Lekarskiego Towarzystwa Psychoterapeu­ tycznego — nakreślił już nowe wytyczne: „Zależy mi przede wszystkim na pogodzeniu różnych kierunków z celem niemieckiej psychoterapii; nie może się ona opierać na niczym, co żydowskie (Freud, Adler), ani co alpejskie (Jung), niemiecka psychoterapia musi być specyficzna.” Specyficzne było to wszystko bez wątpienia. Podczas gdy ciężko chory Freud siedział przy biurku i pracował prawie tak, jakby nic się nie stało, jego wnuk miał odwagę chodzić jeszcze po przybranych flagami ze swastyką ulicach Wiednia. „Na KartnerstraBe ludzie idąc ćwiczyli trochę nieśmiało hitlerowskie pozdrowienie. U fry­ zjera — zdaje się, że przy LiechtensteinstraBe — zawsze można było bez trudu stać się świadkiem rozmów innych klientów. Tym razem dys­ kutowano o antysemityzmie i odnosiło się wrażenie, że zacni ci wiedeń­ czycy nigdy w życiu nie widzieli na oczy żadnego Żyda i — jak mó­ wili — żadnego by też nie rozpoznali, gdyby zdarzyło się im jakiegoś spotkać.” W czasie jednej z tych — nie należących wcale do bezpiecznych wędrówek po wiedeńskim śródmieściu udziałem Ernesta Freuda stało się 264

JAK FREUD PRZEŻYŁ ANSCHLUß

niezwykle zatrważające przeżycie. W pobliżu Michaelerplatz zobaczył on jadący z przeciwnej strony samochód gestapo, w którym między dwoma gestapowcami w czarnych uniformach siedziała jego ciotka Anna. W ty­ dzień po pierwszej wizycie na Berggasse zjawiło się kilku „panów”, aby przeprowadzić drugą, „gruntowniejszą” rewizję domu; aresztowano wów­ czas ukochaną córkę Freuda i zabrano ją na przesłuchanie do głównej kwatery gestapo przy Morzinplatz. Ernest wspomina: „Byłem zupełnie roztrzęsiony, pobiegłem szybko na Berggasse, gdzie usłyszałem, że Annę rzeczywiście zabrało gestapo. Denerwowaliśmy się wszyscy strasznie, ale na szczęście po kilku godzinach ciotka cała i zdrowa wróciła do domu” — podobno w sprawie jej zwolnienia interweniował w gestapo amerykański charge d’affaires. Gdy rewizja w mieszkaniu została zakończona, Zygmunt Freud musiał podpisać dokument następującej treści: „Ja, profesor Freud, stwierdzam niniejszym, że po Anschlussie Austrii do Rzeszy Niemieckiej byłem traktowany przez władze niemieckie, a w szczególności przez gestapo, z należnym mojej sławie naukowej szacunkiem i względami, mogłem swobodnie oddawać się swej pracy, tak jak sobie tego życzyłem, i nie mam najmniejszego powodu do jakiejkolwiek skargi.” Dokument, podany do podpisu przez nazistowskiego komisarza, był przygotowany już wcześniej. Freud go przeczytał, podpisał i spytał, czy mógłby jeszcze dodać zdanie: „Mogę jak najgoręcej zarekomendować gastapo każdemu.” Najstarszy syn Freuda Jean-Martin prowadził od siedmiu lat Między­ narodowe Wydawnictwo Psychoanalityczne i z tego powodu był podwój­ nie zagrożony. Poprosił swego siostrzeńca Ernesta, aby przyszedł do wydawnictwa — oddalonego tylko o kilka kroków od mieszkania, mieściło się ono bowiem w domu przy Berggasse 7 — i pomógł mu ulokować w bezpiecznym miejscu książki. „Tak czy inaczej zapomnieliśmy zasłonić okna. Jakaś sąsiadka z na­ przeciwka musiała nas zapewne obserwować i zrobiła na nas donos.” W trakcie bezzwłocznie podjętej rewizji przeprowadzający ją urzędnicy stwierdzili, że Martin na krótko przedtem wysłał do Szwajcarii część wydanego w 1924 roku nakładu Dzieł zebranych Freuda, aby uratować przed zniszczeniem dzieło, które niegdyś przemówiło do Hermanna 265

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

Hessego za sprawą swej „wielkiej wartości tak humanistycznej jak i literackiej” . Rewidujący nalegali, aby książki sprowadzić z powrotem do Wiednia, gdzie zostaną „uroczyście” spalone. Już w cztery dni po Anschlussie wydawnictwo przekazano lekarzowi dr. Antoniemu Sauerwaldowi w „zarząd komisaryczny” , aby „odebrać Żydom to, co jako finansowe i handlowe pasożyty zagarnęli oni nieświadomie postępujące­ mu narodowi niemieckiemu” , jak sformułowało to ministerstwo gospo­ darki Rzeszy. Nieco później nastąpiła likwidacja wydawnictwa oraz Stowarzyszenia Psychoanalitycznego, instytutu naukowego i ambulato­ rium, mieszczących się w tym samym budynku. I od razu znaleźli się „redaktorzy”, gotowi zająć się oceną psycho­ analizy z narodowosocjalistycznego punktu widzenia. Ekspert nazwis­ kiem Edmund Finke opublikował w „Deutsche Ostmark”, piśmie o pod­ tytule „Zeitschrift für Kunst, Kultur und Geistesgeschichte”, pamflet skierowany zarówno przeciwko Freudowi, jak też przeciwko „żydowsko-liberalnemu bastardowi literatury” Henrykowi Mannowi. Freud, jak można tam było przeczytać, został w „pełnym chwały roku rewolucji narodowosocjalistycznej w uzasadniony sposób wyeliminowany z niemie­ ckiego życia duchowego” . Nic dziwnego, przecież jego teoria seksualna oznaczała „bezsprzecznie i jednoznacznie obyczajowy regres, który znisz­ czył ludzkość w większym stopniu niż wojna światowa ze swymi jedena­ stoma milionami ofiar (!)” . Aby uspokoić własne antysemickie sumienie, autor odważył się na twierdzenie, „że to tak zwane libido odgrywa dominującą rolę jedynie w życiu ludów prymitywnych, podludzi, do których należy zaliczyć Żydów”. Cała psychoanaliza nie jest przecież, jak wiadomo, niczym innym jak „pseudonauką” z „erotomańską nadbudową, rozrywką dla kawiarnianych literatów i reszty żądnego sensacji, wykształconego po­ spólstwa z zażydzonych i histerycznych środowisk wielkomiejskich” . Poza tym teorie Freuda sprawiły, że „ludzie stali się aż do głębi duszy nieszczęśliwi i zniechęceni do życia”. Nieco trudniej jest zrozumieć pana Finkego, gdy stara się udowodnić, że „zżydziała pseudonauka” Freuda nie jest niczym innym jak sfał­ szowaniem „wielkich duchowych odkryć aryjsko-germańskich myślicie­ li” — Novalisa, Schopenhauera, Goethego i Nietzschego. Wyjaśnienie 266

JAK FREUD PRZEŻYŁ ANSCHLUß

jednak następuje już po kilku linijkach: zasadnicze myśli psychologii głębi byłyby przecież wspaniałe, gdyby „ten Żyd nie przywłaszczył ich sobie” i nie przemienił w „niegodziwe kupieckie przedsięwzięcie” . Wreszcie dochodzi pan Finkę do sedna, do którego zmierzał przez długie na kilka stron tyrady: zwykły obywatel może „znieść uświado­ mienie mu jego nicości i bezradności, jego zależności i ograniczoności tylko wówczas (...) gdy to, co zostało mu uświadomione, znajdzie przywódcę potrafiącego wyrwać ludzi z wewnętrznego i zewnętrznego chaosu” . A kto jest tym przywódcą? Rozwiązanie: „W tym sensie tylko Adolf Hitler mógł odważyć się na to, aby narodowi niemieckiemu uświadomić hańbę lat powojennych, bowiem on jest powołany i wybrany do okieł­ znania chaosu, poskromienia ciemnych sił.” Hitler był więc najlepszym psychoanalitykiem. Mimo kilku w podobnym tonie utrzymanych obelg udało się Freudom stosunkowo szybko zgromadzić dokumenty konieczne do wyjazdu. Wnuk Ernest był pierwszym, który mógł opuścić kraj: „Gdy żegnałem się z babcią, płakała. Byłem wstrząśnięty, bo nigdy przedtem nie widziałem jej we łzach. Mabbie Burlingham, najstarsza córka Doroty Tiffany-Burlingham, odwiozła mnie na Dworzec Zachodni, pożegnanie było bolesne.” Przez Francję udał się Ernest do Wielkiej Brytanii i tam czekał na resztę rodziny. Jako następna wyjechała Minna Bernays, która przed odjazdem musiała poddać się jeszcze operacji oczu. Wkrótce dołączyli Jean-Martin i Matylda ze swoimi rodzinami. Zanim także Zygmunt, Marta i Anna Freud zebrali wszystkie potrzeb­ ne dokumenty, córka spytała ojca: „Czy nie byłoby lepiej, gdybyśmy sobie wszyscy odebrali życie?” Na co Freud odpowiedział: „Dlaczego? Dlatego, że oni chcieliby, żebyśmy to zrobili?” Drugiego czerwca profesor Pichler zanotował w karcie chorobowej Zygmunta Freuda: „Ostatnie badanie przed wyjazdem do Anglii.” Na szczęście nie pojawiły się żadne nowe symptomy choroby, wobec czego osiemdziesięciodwuletni teraz Freud gotów jest podjąć ryzyko i znosić niedogodności związane z męczącą, długą podróżą. Tego samego dnia 267

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

otrzymuje on od władz nazistowskich owo konieczne do wyjazdu „za­ świadczenie o braku zastrzeżeń” . W dwadzieścia cztery godziny później, w sobotę przed dniem Zielonych Świątek, 3 czerwca 1938 roku, po południu o godzinie 3.25 Orient Express wytacza się z hali wiedeńskiego Dworca Zachodniego. Zygmunt Freud opuszcza miasto, które kochał i nienawidził, które go rozpieszczało i lekceważyło, które przez długie lata jego życia było mu ojczyzną. Opuszcza miasto, którego nigdy już nie ujrzy.

„Moja ostatnia wojna”

EMIGRACJA I ŚMIERĆ

Następnego dnia przed południem Freudowie byli już gośćmi Marii Bonaparte w stolicy Francji. „Ten jeden dzień w pani domu w Paryżu przywrócił nam godność i dobry nastrój” , pisał później Freud, już z Londynu, do księżniczki, „przez dwanaście godzin otaczani miłością, odjechaliśmy dumni, bogaci, pod opieką Ateny.” — Statuetkę greckiej bogini, która jeszcze przed paroma dniami stała na biurku Freuda, księżniczka przeszmuglowała do Paryża i tam wręczyła ją swemu goś­ ciowi. Po dwunastogodzinnym pobycie w Paryżu Freudowie udali się w dalszą podróż parowcem przez Calais do Dover, a stamtąd znowu koleją do Londynu. Wypędzonemu z ojczyzny zgotowano w Anglii przyjęcie dorównujące powitaniu głowy państwa. Lord de la Warr, lord strażnik pieczęci Jego Wysokości króla Jerzego VI, przyznał Freudowi i jego rodzinie status dyplomatyczny, tak że na granicy nie żądano okazania paszportów ani też nie kontrolowano nieprzebranego mnóstwa bagaży. Setki dziennikarzy i fotoreporterów pojawiły się na londyńskiej Victoria Station, aby powitać światowej sławy człowieka, a w następnych tygodniach Freud był tema­ tem numer jeden angielskich dzienników. „Stan lekarski Wielkiej Brytanii z dumą przyjmuje fakt, że nasz kraj udzielił profesorowi Freudowi azylu i że obrał on Anglię na swą nową ojczyznę”, można było przeczytać w „British Medical Journal” . Syn Freuda Ernest po dojściu Hitlera w Niemczech do władzy wyemig­ rował w roku 1933 z Berlina do Londynu, gdzie jako architekt bardzo szybko stanął mocno na nogi. Teraz doskonale wszystko przygotował na 269

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

przyjazd starego ojca i reszty rodziny; przy londyńskiej Elsworthy Road wynajął umeblowany dom, który przez krótki okres miał służyć jego rodzicom, Minnie i Annie jako schronienie, dopóki nie zostanie znalezio­ na jakaś stała siedziba. Po przybyciu na Victoria Station rodzina, aby oszczędzić Zygmunta Freuda, wymknęła się reporterom, a dopiero później zaimprowizowano konferencję prasową, w czasie której Anna Freud oznajmiła: „Proszę, powiedzcie państwo światu, że wszyscy byli dla nas bardzo uprzejmi, policja w Wiedniu, władze w Anglii, wszyscy. Mój ojciec ma nadzieję, że będzie miał tu możliwość kontynuowania swej pracy. Opuścił Wiedeń, aby znaleźć spokój. Cieszył się, że znowu przybędzie do Anglii, i jest szczęśliwy, że się tu znalazł. Jesteśmy wdzięczni za wszystko, co dła nas uczyniono, i wdzięczni za to, że udzielono nam zezwolenia na pobyt tutaj.” To, że Anna określiła jako „uprzejmą” nawet wiedeńską policję, wynikało z faktu, że w Wiedniu pozostały jej cztery ciotki, i bez wątpienia uczyniła to przez wzgląd na nie. Dziennikarze byli sceptyczni i pytali, czy prawdziwe są pogłoski, że Freud był szykanowany przez SA i gestapo: „W Wiedniu należeliśmy do tych nielicznych Żydów” , odpowiedziała Anna znowu ostrożnie, „których traktowano uprzejmie. Nie jest prawdą, że zastosowano wobec nas areszt domowy. Wprawdzie mój ojciec tygo­ dniami nie opuszczał mieszkania, lecz jedynie z powodu złego stanu zdrowia. My wszyscy mogliśmy wychodzić bez przeszkód. Nawet przy przekraczaniu granicy nie zakłócono nam nocnego wypoczynku.” Freud zniósł tę długą podróż zdumiewająco dobrze, lekkie dolegliwości serca uśmierzono w pociągu lekami. Uniknięcie więcej niż niepewnej przyszłości wyraźnie dobrze na niego wpłynęło. W pięknym ogrodzie prowizorycznego domostwa na skraju Regent’s Park podejmował space­ ry, aby odprężyć się po trudach przeprowadzki. Czuł się w Anglii tak dobrze, iż do Ernesta Jonesa, wciąż otaczającego go wzruszającą troską, powiedział kiedyś: „Jestem niemal skłonny zawołać «Heil Hitler!»” Kolejny list do Marii Bonaparte oddaje nastrój Freuda: „Powitanie na Victoria Station, a potem przez prasę w ciągu tych dwóch pierwszych dni było miłe, nawet entuzjastyczne. Toniemy w kwiatach... Pełne szacunku zaproszenie do zamieszkania i najrozmaitsze obietnice (będziemy musieli odpowiedzieć, że niestety już się rozpakowaliśmy). Wreszcie, a to jest 270

EMIGRACJA I ŚMIERĆ

w Anglii niezwykle, mnóstwo listów od zupełnie obcych ludzi, którzy chcą tylko wyrazić, jak bardzo się cieszą, że przybyliśmy do Anglii, że jesteśmy teraz bezpieczni i żyjemy w spokoju. Doprawdy, jakby ta sprawa była także ich sprawą.” Naturalnie radość nie mogła trwać niczym nie­ zmącona, ponieważ, jak Freud pisze do Eitingona, „bądź co bądź nie przestało się kochać więzienia, z którego zostało się wypuszczonym” . Wkrótce znów pojawiły się złe wiadomości. Profesor Pichler napisał raport o stanie zdrowia Freuda i wysłał go do swego dawnego asystenta dr. Georga Exnera, który tymczasem osiedlił się w Londynie jako chirurg szczękowy. W połowie sierpnia w błonie śluzowej policzków pojawiły się nowe narośle, Pichler przyleciał do Londynu i 8 września 1938 roku przeprowadził w London Clinic ponad dwugodzinną operację, podczas której musiał przeciąć wargę, aby dotrzeć do znajdującego się już teraz bardzo głęboko w jamie ustnej ogniska choroby. Ten ostatni duży zabieg chirurgiczny, najcięższy od czasu radykalnej operacji sprzed 15 lat, bardzo Freuda osłabił, nigdy już nie wrócił on po nim całkowicie do sił. Droga krzyżowa trwała jednak jeszcze cały długi rok. Po pobycie w klinice Freud nie wrócił już do wynajętego domu w pobliżu Regent’s Park, lecz razem z Anną zamieszkał w Esplanade Hotel. Marta Freud tymczasem wprowadziła się wraz ze służącą Paulą Fichtl do nowego domu przy Maresfield Gardens 20, w wytwornej dzielnicy Hampstead na północnych obrzeżach Londynu. Przygotowywa­ ła dom na przybycie męża po jego oczekiwanym powrocie do sił. Gdy dom był gotowy, Freud wprowadził się i nie po raz pierwszy zaszokował rodzinę wypowiadając ironiczno-gorzką uwagę, że wszystko to jest zbyt piękne jak dla kogoś, kto nie będzie już mieszkał tu długo. Ku jego wielkiemu przerażeniu szwagierka Minna zachorowała na zapalenie płuc i musiała wyjechać do sanatorium. Tymczasem z Wiednia nadeszły książki, meble, dywany i antyki, tak jak było to umówione — a jednak stanowiło dla Freuda zaskoczenie. Dzięki drobiazgowym wska­ zówkom Pauli ukochane rzeźby zostały ustawione dokładnie tak jak na Berggasse, Freud mógł więc od razu czuć się jak w domu. W liście do Margarety Stonborough-Wittgenstein — siostry Ludwika Wittgensteina i przyjaciółki Marii Bonaparte — opisuje on atmosferę nowego domo­ 271

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

stwa: „Jeśli więc znowu odwiedzi mnie pani tutaj, znajdzie mnie pani w innym domu, tak pięknym i przestronnym, że kogoś, kto nie zna mojej sytuacji, mogłoby to wprowadzić w błąd. Mój syn Ernest znalazł go dla nas i przebudował. Tajemnicą jest naturalnie, że dom w dwóch trzecich należy do banku. W każdym razie, ma to być najtańszy sposób mieszkania w tym drogim mieście. Wszystkie nasze rzeczy nadeszły bez uszkodzeń, kolekcja wyeksponowana na większej przestrzeni robi dużo większe wrażenie niż w Wiedniu. Oczywiście kolekcja jest teraz martwa, nie wzbogaca się już o żadne nowe okazy, i niemal równie martwy jest właściciel, z którego niedawno znów część usunięto.” Dzięki ogromnemu rozgłosowi, jaki prasa nadała jego przybyciu do Londynu, każdy londyński taksówkarz wiedział, gdzie Freud mieszka, a gdy po raz pierwszy wszedł on do banku, aby otworzyć konto, dyrektor powitał go słowami: „I know all about you.” Odpowiednio do tego rozgłosu mnóstwo osób starało się o leczenie u światowej sławy psychiat­ ry. Istotnie mógł zająć się jeszcze kilkoma przypadkami: wczoraj „przyją­ łem trzech nowych pacjentów” , pisze 4 października do Marii Bonaparte, „lecz nie było to łatwe” . Mimo iż słaby fizycznie, Zygmunt Freud aż do końca przejawiał żywość umysłu, interesował się nową ojczyzną i jej mieszkańcami, popierał projekty tworzących się pism psychoanalitycznych, omawiał nowe wyda­ nie swoich Dziel zebranych, zniszczonych przez nazistów, bardzo dużo czytał, pracował nad ostatnim dziełem, które pod tytułem Zarys psycho­ analizy ukazało się już po jego śmierci, i przyjmował nielicznych gości. Zaliczali się do nich Chaim Weizmann, późniejszy pierwszy prezydent państwa Izrael, jak też Maria Bonaparte, oraz pisarze H. G. Wells, Artur Koestler i Stefan Zweig. Ten ostatni przyprowadził też Salvadora Dalego, którego Freud przed laty poznał już w Wiedniu, o czym malarz wspomina w swej autobiografii: „Wieczorami wiodłem długie i wyczerpujące roz­ mowy z Freudem; raz poszedł nawet ze mną do domu i spędził całą noc, uczepiony zasłon, w moim pokoju w Hotelu Sacher.” Tymczasem Dali postawił sobie za artystyczne zadanie wprowadzenie teorii Freuda do malarstwa. Tak więc wykonywał teraz, podczas spotkania w Londynie, szkic swego idola, aby na zakończenie wyjaśnić: „Doktorze Freud, pańska czaszka przypomina mi ślimaka.” 272

EMIGRACJA I ŚMIERĆ

Wiedeński psychiatra, należący do generacji, która zachwycała się dekoracyjnym, przeładowanym stylem Hansa Makarta i odwracała się od sztuki nowoczesnej, wykazał się otwartością i następnego dnia napisał do Zweiga: „Drogi panie doktorze! Doprawdy, mogę panu tylko podzięko­ wać za to rozjaśnienie, pochodzące od wczorajszych moich gości. Do tej pory bowiem skłonny byłem uważać surrealistów, którzy mnie widocznie wybrali na patrona, za absolutnych (powiedzmy siedemdziesięciopięcioprocentowych, jak w przypadku alkoholu) błaznów. Ów młody Hiszpan 0 szczerze fanatycznych oczach i niezaprzeczalnie mistrzowskiej technice nasunął mi inną ocenę. Analityczne zbadanie powstawania takiego obrazu byłoby rzeczywiście bardzo interesujące.” Gdy chodziło o sporządzenie zupełnie innej analizy, Freud naturalnie odmówił. W Londynie spotkał Huberta księcia Lówenstein, aktywnego założyciela Niemieckiej Akademii na Emigracji, i przy tej okazji przed­ stawił wspaniały, półtorej godziny referowany psychogram Adolfa Hit­ lera. Gdy potem książę poprosił Freuda, aby swoje rozważania utrwalił na piśmie, Freud odparł: „Nigdy jeszcze nie opublikowałem żadnej historii choroby żyjącego pacjenta bez jego zgody.” Freud był natomiast gotów wspierać rozwój założonej przez Lówensteina organizacji zajmującej się pomocą dla artystów i uczonych, którzy musieli opuścić swą ojczyznę. Gdy jednak potem książę — członek najstarszej gałęzi Wittelsbachów — poprosił go w liście, aby wspólnie z Tomaszem Mannem przewodniczył związkowi Niemców i Austriaków na emigracji, Freud uznał, że ze względów zdrowotnych nie może podjąć się tego zadania. Odpowiadając na propozycję jeszcze raz dowiódł, że sarkazm nie opuścił go nawet w ostatnim roku życia: „Kochany książę!” , wyjaśniał po odmownym wstępie, „wyobrażam sobie, co pan na ten sprzeciw odpowie: to wszystko nic nie szkodzi. Wiemy przecież, że pan za parę tygodni lub miesięcy umrze, ale w ten sposób okażemy przynajmniej nieco szacunku na zapas. Wszystkich tych zadań, które pana przerażają, nie będzie pan musiał spełniać, zrobi to za pana pański sprawniejszy 1 energiczniejszy następca. Mówiłby pan, jak gdyby otrzymawszy telepa­ tycznie wiadomość, że właśnie wczoraj mój (przybyły wraz ze mną) lekarz domowy odebrał mi prawo do wypalania tych kilku cygar, na jakie miałem jeszcze dotychczas przyzwolenie. W zamian za to skazał mnie na 273

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

zażywanie sześciu kropli jakiejś piekielnej mikstury (...) Lecz niech pan będzie ostrożny, sytuacja jest niepewna, moja matka dożyła 95 lat, toteż i ja mogę pożyć jeszcze tak długo, że moja bezużyteczność wyjdzie na jaw w całej rozciągłości.” Freud napomyka jeszcze w liście o swojej osobistej, dość smutnej sytuacji: „(...) na przykład sam piszę do tej pory wszystkie listy. Ale rzeczywiście nie mogę już ruszać się daleko z miejsca (...) Wizyty i rozmowy męczą mnie szybko itd.” Na zakończenie doradził księciu, aby zamiast niego wybrać do prezydium Einsteina. W końcu jednak udało się Löwensteinowi — którego cioteczna babka Anna von Lieben była niegdyś pacjentką na Berggasse — przekonać Freuda, aby zmienił zdanie. Freud potraktował wówczas swe obowiązki prezesa Niemieckiej Akademii na Emigracji bardzo poważnie, nie można go bynajmniej porównać do galionowej ozdoby, działał bowiem aktywnie, opracowywał przesyłane do niego listy zwracających się o pomoc emi­ grantów cierpiących biedę i, o ile było to w jego mocy, sprawdzał je przed skierowaniem do sekretariatu Akademii. Następnie na prośbę Löwen­ steina Freud oddał mu do dyspozycji listy i oryginalne manuskrypty, które miały zostać sprzedane na aukcji, a uzyskane kwoty — przekazane pisarzom i uczonym — uchodźcom. Co prawda większość manuskryptów pozostała w Wiedniu, ubolewał Freud w liście z odpowiedzią, i dodawał skromnie: nie można przecież „pierwszego lepszego skrawka papieru sprzedawać w świat” . Dwudziestego trzeciego lutego 1939 roku korespon­ dencja obu panów kończy się słowami podziękowania ze strony księcia wraz z informacją, że: „listy od pana, które zakupiła League of American Writers, osiągnęły szczególnie piękne ceny”. Nawet jeśli Freud z żelazną dyscypliną przyjmuje dzień w dzień czterech pacjentów, nikt nie może mieć już wątpliwości, że jego stan jest bez­ nadziejny. Złośliwy nowotwór rozprzestrzenia się w zatrważającym tem­ pie, Anna wzywa różnych sławnych specjalistów, lecz oni nie mogą już pomóc, stwierdzają jedynie „nieoperacyjnego, nieuleczalnego raka”, usy­ tuowanego w jamie ustnej tak głęboko, że interwencja chirurgiczna nie jest już możliwa. Dr Schur oświadcza, że gotowy jest przeprowadzić kilka drobniejszych zabiegów, a oprócz tego pozostaje tylko naświetlanie promieniami Roentgena. Freud zdaje sobie w pełni sprawę ze swego stanu, pisze przecież w marcu 1939 roku do Eitingona, który tymczasem 274 t

EMIGRACJA I ŚMIERĆ

wyemigrował do Palestyny, że ma przed sobą już tylko kilka tygodni życia. Jego dawne, wciąż powracające przeczucia zbliżającej się śmierci ustąpiły teraz miejsca tragicznie realnej ocenie, ile mu jeszcze pozostało życia. Szczególnie wzruszający jest list do Marii Bonaparte z 28 kwietnia: „Moja kochana Mario, długo do pani nie pisałem (...) Sądzę, że wie pani dlaczego, poznaje to pani również po moim piśmie. (Nawet pióro nie jest już to samo, opuściło mnie jak lekarz domowy i inne zewnętrzne organy). Nie czuję się dobrze (...) Próbowano wciągnąć mnie w atmosferę optymiz­ mu: rak w odwrocie, objawy reakcji są przejściowe. Nie wierzę w to i nie chcę, aby mnie oszukiwano...” W kilka dni później 6 maja 1939 roku Freud obchodzi swe ostatnie osiemdziesiąte trzecie urodziny. Wierna Maria Bonaparte znowu przyby­ wa. Wkrótce potem umiera Tatoo, jeden z ukochanych psów Freuda. „Dwie kolejne noce znowu okrutnie zniszczyły moje nadzieje” , brzmi jego ostatni list do księżniczki, „rad znowu zaczął coś pożerać, wśród cierpień i objawów zatrucia, a mój świat jest znowu tym, czym był wcześniej, małą wysepką bólu, dryfującą po oceanie obojętności.” W marcu ukazało się w Amsterdamie ostatnie wielkie dzieło Freuda Mojżesz i monoteizm, wydane po niemiecku. W ostatnich tygodniach życia Freud mógł ucieszyć się jeszcze dokończonym właśnie angielskim tłuma­ czeniem tej książki. Do swego przyjaciela Hannsa Sachsa pisa^„M ojżesz nie jest niegodnym pożegnaniem.” H. G. Wells gratulowął: Mojżesz jest „tak fascynujący, że położyłem się spać dopiero o pierwszej” . Einstein pisał z Princeton: „Dziękuję panu serdecznie za przesłanie mi pańskiego nowego dzieła, którym jestem bardzo zainteresowany. Pańskie ujęcie, że Mojżesz był dostojnym Egipcjaninem, należącym do kasty kapłańskiej, ma w sobie wiele przekonywającego, również to, co podaje pan o zwyczaju obrzezania.” Pierwszego września 1939 roku, na trzy tygodnie przed śmiercią, Freud dowiaduje się o wkroczeniu wojsk niemieckich do Polski, a przez to o wybuchu drugiej wojny światowej. Na pytanie dr. Schura, czy miałaby to być ostatnia wojna, Freud reaguje: „Moja ostatnia wojna.” Zygmunt Freud, który od 40 lat przeczuwał zbliżającą się śmierć, miał po raz pierwszy rację. Ostatnie życzenie, aby mógł umrzeć jako obywatel 275

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

brytyjski, już się nie spełniło. Swej przynależności narodowej Freud wyrzekł się jeszcze przed objęciem władzy przez nazistów: „Pod względem duchowym czułem się Niemcem dopóty” , powiedział on w roku 1927, „dopóki nie zacząłem obserwować narastania antysemityzmu w Niem­ czech i w Austrii. Od tej pory wolę czuć się Żydem.” W ostatnim roku życia pragnął stać się obywatelem brytyjskim, lecz rząd, obawiając się stworzenia precedensu, odrzucił wniosek Izby Gmin, aby dla Freuda skrócić czas oczekiwania. Freud zmarł jako „enemy alien”, czyli nie­ przyjacielski cudzoziemiec. Aby zapewnić sobie i swojej rodzinie miejsce w kwocie ¿migracyjnej, dr Schur musiał na krótko wyjechać do Stanów Zjednoczonych. Po powrocie stwierdził, że stan jego pacjenta znacznie się pogorszył. Rakowaty wrzód przerzucił się na policzek i dno oczodołu, Freud nie mógł już prawie spać, Anna i wierna służąca Paula czuwały dzień i noc przy łóżku umierającego. Freud odmawiał zażywania jakichkolwiek środków odurzających, toteż cierpiał silne bóle. „Wolę raczej myśleć w mękach, niż nie móc myśleć jasno” , wyjaśnił kiedyś Stefanowi Zweigowi i również teraz gotów był jedynie zażyć od czasu do czasu tabletkę aspiryny. Tak więc aż do końca czytał gazety i śledził komentarze po wybuchu wojny. W ostatnich dniach śmiertelna choroba rozwinęła się tak dalece, że między jamą ustną a policzkiem powstała otwarta rana. Z rany dobywał się nieprzyjemny zapach — nad łóżkiem Freuda została rozciągnięta moskitiera, gdyż odór przyciągał muchy. Ukochany pies Freuda, chow chow Lun, nie mógł znieść tego zapachu i nie można go było zmusić do pozostania w pobliżu pana. Jeśli zamykano go z nim w pokoju, zaszywał się w najdalszy kąt. Freud wiedział, co to oznacza, i tylko patrzył smutno na swego ulubieńca. Po powrocie z Ameryki dr Maks Schur czuwał aż do końca przy łóżku Freuda, ustawionym teraz w gabinecie, pośród jego ukochanych książek i posążków, i to w taki sposób, aby mógł spoglądać na ogród. „Coraz trudniejsze stawało się dostarczenie mu odpowiedniej ilości pożywienia. Odczuwał silne bóle, źle znosił noce. Już prawie wcale nie opuszczał łóżka, jego organizm stawał się stopniowo coraz bardziej wyniszczony. Dręczy­ łem się nie mogąc złagodzić jego cierpienia, lecz wiedziałem, że muszę czekać, aż on sam poprosi mnie o to.” 276

EMIGRACJA I ŚMIERĆ

Ostatnia faza nastąpiła z chwilą, gdy trudność zaczęło mu sprawiać czytanie. Ostatnią książką, jaką przeczytał, był Jaszczur Balzaca. Gdy ją skończył, powiedział do Schura: „To była odpowiednia lektura dla mnie; o kurczeniu się i umieraniu z głodu.” Dwudziestego pierwszego września 1939 roku Freud chwycił rękę swego lekarza i powiedział: „Drogi Schur, zapewne przypomina pan sobie naszą pierwszą rozmowę. Przyrzekł mi pan wtedy, że nie zawiedzie mnie, gdy nadejdzie czas. Teraz to już tylko udręka i nie ma to już sensu.” Lekarz potwierdził, że pamięta o swym ówczesnym przyrzeczeniu, na co Freud westchnął z ulgą, mocno przytrzymał rękę dr. Schura jeszcze przez moment i powiedział: „Dziękuję panu.” Po chwili wahania dodał: „Proszę powiedzieć o tym Annie.” Wszystko to — relacjonuje dr Schur — Freud mówił bez śladu emfazy lub litowania się nad sobą i z pełną świadomością istniejącego stanu rzeczy. Następnego dnia, gdy Freud znów cierpiał straszne bóle, lekarz zrobił swemu pacjentowi zastrzyk z 0,02 grama morfiny. Wkrótce Freud poczuł ulgę i zapadł w spokojny sen. Po dwunastu godzinach dr Schur powtórzył dawkę. Freud był u kresu sił — zapadł w śpiączkę, z której już się nie obudził. Śmierć Zygmunta Freuda nastąpiła 23 września 1939 roku o godzinie trzeciej nad ranem. Była wybawieniem z nie kończącej się męki, którą przepowiedział już dwanaście lat wcześniej, pisząc: „U kresu śmierć wydaje się nam o wiele łatwiejsza do zniesienia niż rozmaite trudy życia.”

„Ale czy będzie to możliwe?”

LOSY RODZINY

Pogrzeb odbył się 26 września w krematorium Golder’s Green w obecno­ ści wielu przyjaciół i licznie zgromadzonych mieszkańców Londynu. Prochy Freuda zostały pogrzebane w starogreckiej wazie, którą na siedemdziesiąte piąte urodziny podarowała mu Maria Bonaparte. Po­ dziękował wówczas za prezent słowami: „Szkoda, że nie można jej zabrać ze sobą do grobu.” Stefan Zweig wygłosił wzruszającą mowę, w której sławił nieśmiertel­ ność Freuda: „Inni śmiertelnicy, niemal wszyscy, w ciągu ledwie minuty, w której ostyga ich ciało, przestają istnieć, ich obecność wśród nas jest na zawsze skończona. Natomiast w przypadku tego, przed którego katafal­ kiem stoimy, w przypadku tego jednego jedynego, śmierć w tej pełnej smutku dla nas chwili oznacza tylko przelotne i prawie nieważne zjawisko. To odejście nie jest końcem życia, bezlitosnym kresem, lecz jedynie ła­ godnym przejściem od śmierci w nieśmiertelność. Fizyczną doczesność jego bytu, którą dzisiaj pełni boleści żegnamy, zastąpi to, co nieprzemija­ jące — wiekopomność jego dzieła, jego istnienia — my wszyscy tutaj zebrani, którzy jeszcze oddychamy, żyjemy, mówimy i słuchamy, my wszyscy tutaj nie jesteśmy w sensie duchowym nawet w tysięcznej części tak żywi, jak ten wielki Zmarły, którego prochy spoczywają w wąskiej ziemskiej trumnie.” W trzy lata po śmierci Freuda zmarła Minna Bernays. Z siostrą i szwagrem spędziła ona wspólnie pod jednym dachem 30 lat. Marta Freud dożyła lat 90, przeżyła więc swego męża o dwanaście lat — 278

LOSY RODZINY

mieszkała aż do śmierci w roku 1951 w Londynie. Poza przedwcześnie zmarłą Zofią, synowie i córki Freuda żyli od 78 do 90 lat. W roku 1982 jako ostatnia zmarła Anna Freud w wieku 87 lat. Wierna Paula Fichtl również i ją pielęgnowała aż do śmierci w domu przy Maresfield Gardens 20. Potem wróciła do swojej ojczyzny, gdzie obecnie, w sędziwym wieku, mieszka w domu starców pod Salzburgiem.* Bratu Freuda, Aleksandrowi, udała się ucieczka przez granicę do Szwajcarii, skąd wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Zmarł w 1943 roku w wieku 77 lat w Toronto. Siostra Anna, po mężu Bemays, mie­ szkała do 1955 roku w Nowym Jorku, gdzie zmarła w dziewięćdziesiątym siódmym roku życia. Na szczęście została Freudowi oszczędzona wiedza o straszliwym losie jego pozostałych w Wiedniu sióstr Róży, Adolfiny, Marii i Pauli. Docent dr Harald Leupold-Lówenthal, prezes Wiedeńskiego Towarzystwa Zyg­ munta Freuda, prześledził losy zamordowanych czterech kobiet i w lecie 1988 roku, na Drugim Międzynarodowym Zjeździe Stowarzyszenia Hi­ storii Psychoanalizy w Wiedniu, przedstawił kronikę owych niepojętych wydarzeń. Powołuję się tutaj na wyniki jego poszukiwań. Pod koniec roku 1938, gdy wieść o zarządzeniach Rzeszy skierowanych przeciwko Żydom dotarła również do Anglii, Freud napisał do Marii Bonaparte do Paryża: „Straszne wydarzenia w Niemczech, jakie nastąpiły tam ostatnio, sprawiają, że coraz bardziej palące staje się pytanie, co będzie z moimi siostrami, starymi kobietami między siedemdziesiątym piątym i osiemdziesiątym rokiem życia. Utrzymanie ich w Anglii przerasta nasze możliwości. Majątek, który pozostawiliśmy im przy pożegnaniu, około stu sześćdziesięciu tysięcy szylingów austriackich, jest może skonfis­ kowany i na pewno przepadnie, gdy wyjadą. Myślimy o jakimś miejscu pobytu na francuskiej Riwierze, w Nicei albo gdzieś w pobliżu. Ale czy będzie to możliwe?” Wyjazd starych dam — mimo że Maria Bonaparte energicznie zabiega­ ła o to na drodze dyplomatycznej — nie był już możliwy. Nie pozwalał na to ich stan zdrowia, jak też brak pieniędzy. Wszystkie pozostawione im środki pochłonęły po Nocy Kryształowej w Rzeszy „podatek od mająt­ * Paula Fichtl zmarła w roku 1989 (przyp. tłum.).

279

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

ków żydowskich” („Judemermogenabgabe”) i „świadczenie pokutne” („Siihneleistung”). Cztery siostry zostały wypędzone ze swoich mieszkań — ochrona lokatorów nie odnosiła się już do Żydów — najpierw jednak pozwolono im wprowadzić się do byłego mieszkania ich brata Aleksandra przy BiberstraBe 14. Syn Aleksandra, Harry Freud, przekazywał regularnie z Nowego Jorku pieniądze swym mieszkającym w Wiedniu ciotkom. Piętnastego stycznia 1941 roku zrozpaczone kobiety pisały do swego adwokata, wyznaczonego przez nazistów „przymusowego zarządcy”, dr. Eryka Fuhrera: „Wielce szanowny panie doktorze! Ostateczna konieczność zmusza nas, aby mimo pańskiego negatywnego stanowiska w kwestii mieszkaniowej zaapelować 0 pańską pomoc. Po tym jak przed 3 miesiącami musiałyśmy przyjąć 2 małżeństwa, przydzielono teraz do naszego mieszkania kolejnych 8 osób, a nam, czterem siostrom, nakazano ograniczyć się do jednego pomieszczenia, które ma nam służyć za sypialnię i pokój mieszkalny. Jesteśmy, jak pan wie, starymi, słabowitymi, często obłożnie chorującymi osobami, porządne wietrzenie i sprzątanie bez narażania zdrowia będzie niemożliwe, podobnie jak umieszczenie choćby tylko samych najpotrzeb­ niejszych przedmiotów codziennego użytku. Najzwyklejsze przykazanie humanitaryzmu przemawia przeciwko takiemu przymusowi. Nie wierzy­ my, że mógłby pan potraktować to zarządzenie z obojętnością i odmówić nam swojej pomocy. Dlatego zwracamy się do pana, wielce szanowny panie doktorze, jako do naszego rzecznika, z uniżoną prośbą, wyjątkowo, 1podkreślając, że sprawa jest bardzo pilna, aby wyprosił pan u referenta do spraw przesiedlenia Żydów w urzędzie kwaterunkowym dla I Dzielnicy ograniczenie przydziału z ośmiu osób do czterech, o co zostały już po­ czynione starania. Oczekując z ufnością, że pan wysłucha naszego roz­ paczliwego wołania o pomoc, kreślimy się z poważaniem Maria Freud, Adolfina Freud, Paulina Wintemitz.” Następnego dnia list był już nieaktualny. Osiem nowych osób, których wprowadzenia siostry się obawiały, znalazło się w mieszkaniu i teraz w ciasnocie żyło szesnastu lokatorów. W półtora roku później, 29 czerwca 1942, trzy siostry Freuda wywiezio­ no do Terezina, Róża, najstarsza, dołączyła do nich po dwóch miesiącach. Adolfina Freud według danych terezińskiej księgi zgonów zmarła 5 lutego 280

LOSY RODZINY

1943 roku z powodu „krwotoków wewnętrznych” — zapewne stanowią­ cych jeden z objawów syndromu głodu. Maria Freud i Paulina Wintemitz zostały 23 września przetransportowane do obozu zagłady Mały Trościaniec na Białorusi, gdzie zmarły w nie ustalonym czasie. Róża G raf zginęła prawdopodobnie w Treblince. W protokole z procesu przeciwko głównym zbrodniarzom wojennym przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze pod datą 27 lutego 1946 roku znajduje się następujący zapis: SĘDZIA SMIRNOW: Proszę, aby świadek odpowiedział, czy znane mu jest nazwisko Kurt Franz? RAJZMAN: To był zastępca komendanta obozu, zastępca Stangla i naj­ większy morderca w obozie. Kurt Franz awansował na Obersturmbannfiihrera,„ponieważ w styczniu 1943 roku zameldował, że w Treblince zostało zamordowanych milion Żydów. SĘDZIA SMIRNOW: Proszę, żeby świadek opowiedział, jak Kurt Franz zabił kobietę, która podawała się za siostrę Zygmunta Freuda. Czy świadek to sobie przypomina? RAJZMAN: To było tak: Przyjechał pociąg z Wiednia. Stałem wtedy na peronie, gdy ludzi wyprowadzano z wagonów. Do Kurta Franza podeszła jakaś starsza kobieta, wyciągnęła ausweis i powiedziała, że jest siostrą Zygmunta Freuda. Prosiła, żeby przydzielić ją do lekkiej pracy biurowej. Franz obejrzał dokładnie ausweis i powiedział, że przypuszczalnie zaszła jakaś pomyłka; zaprowadził ją do rozkładu jazdy i oznajmił, że za dwie godziny będzie jechał pociąg z powrotem do Wiednia. Może więc zostawić wszystkie wartościowe przedmioty i dokumenty, pójść do łaźni, a gdy wróci po kąpieli, dokumenty i bilet powrotny do Wiednia będą już na nią czekały. Oczywiście ta kobieta poszła do łaźni i nigdy już z niej nie wróciła.

Co pozostało po Freudzie?

W 50 LAT PÓŹNIEJ „Tak więc patrząc wstecz na niedoskonałą pracę mojego życia, mogę powiedzieć, że wiele spraw zapoczątkowałem i poddałem niejedną myśl, z których w przyszłości coś się wyłoni. Sam nie potrafię przewidzieć, czy będzie tego dużo, czy mało." ZYGMUNT FREUD, 1925

Ocenę, „czy będzie tego dużo, czy mało” , pozostawił Freud potomności. Co po 50 latach od jego śmierci zachowało się z owoców tego niezwykle bogatego życia? Które z odkryć Freuda przeżyły jego i jego epokę? Nie ma dzisiaj prawie takiej dziedziny ludzkiego życia, która nie za­ wdzięczałaby mu zasadniczej zmiany. Ślady działań Freuda znajdujemy tak w medycynie, jak i w sztuce, religii i wychowaniu, socjologii i filozofii. Zrozumienie przez Freuda znaczenia rozmowy, wniknięcie w nieświa­ domość podbiło tymczasem nie tylko psychiatrię, lecz niemal wszystkie działy medycyny. Wiadomo dzisiaj, że często jedyna uzdrawiająca prawda tkwi w szczególe. Nawet ci badacze, którzy nie zgadzają się z Freudem, nie mogą pominąć jego teorii. Nieświadomość jest wszechobecna. Psychoanaliza rozpoczęła swój zwycięski pochód po drugiej wojnie światowej z USA oraz z Wielkiej Brytanii i ogarnęła cały świat. Chociaż metoda leczenia jako taka została tymczasem znów zepchnięta nieco na drugi plan, to jednak jej główne zarysy można odnaleźć we wszystkich terapiach psychiatrycznych. Odkrycia Freuda wykraczają daleko poza ludzką psyche. To on odkrył, że szwankujące życie psychiczne może mieć decydujący wpływ na dole­ gliwości fizyczne. Tak więc Freud uchodzi również za ojca psychosomatyki i medycyny traktowanej całościowo. I on to stworzył też model nowych, bardziej ludzkich stosunków między lekarzem i pacjentem.

282

W 50 LAT PÓŹNIEJ

Artyści wcześnie docenili Freuda. W literaturze nieświadomość znaj­ duje swój wyraz tak w „monologu wewnętrznym” Schnitzlera, jak i w dziełach Jamesa Joyca. Ale wpłynął też Freud na muzykę Mahlera i Schónberga, na obrazy Chagalla, Picassa i Dalego. Ekspresjoniści i surrealiści wydobywają to, co w głębi, na powierzchnię i powołują się przy tym na „ojca psychoanalizy” . Rola rozpoznanego przez Freuda „wszechpotężnego ojca” zaznacza się w religioznawstwie, w nowoczesnym nauczaniu historii i w polityce. Jego teoria przyniosła ogromne zmiany w sądownictwie i w kryminologii. A w wielu przypadkach powołujemy się na teorie Freuda, nie zdając sobie nawet z tego sprawy. Niemal wszyscy uczniowie Freuda udali się na emigrację. W Niemczech stosowanie psychoanalizy było zabronione po roku 1933, w Austrii w pięć lat później, wszystkie zaś dzieła z tego zakresu zniszczono. Spośród 120 członków Wiedeńskiego Stowarzyszenia Psychoanalitycznego tylko czte­ rech pozostało w Wiedniu. Po wojnie powracający przeważnie do kraju emigranci byli tymi, którzy kwitnący niegdyś ruch umysłowy przywiedli na powrót do źródła jego pochodzenia. Anna Freud założyła w Londynie razem z Dorotą Burlingham ośro­ dek opiekuńczy dla sierot wojennych i bezdomnych dzieci, jak również Hampstead Child Therapy Clinic i do końca życia podtrzymywała na całym świecie pamięć o swym ojcu. Obie kobiety mieszkały aż do śmier­ ci w domu Zygmunta Freuda przy Maresfield Gardens, gdzie mieści się obecnie duże Muzeum Freuda z zachowanym oryginalnym umeblowa­ niem. Wiedeńskie Muzeum Freuda — które odwiedza corocznie prze­ szło 30000 osób — znajduje się w byłym mieszkaniu Freuda przy Berggasse 19. Pieczę nad nim sprawuje Towarzystwo Zygmunta Freuda, założone w roku 1968 przez Fryderyka Hackera. Prezesem Towarzystwa jest obecnie Harald Leupold-Lówenthal. Pod arkadami Uniwersytetu Wiedeńskiego obok rzeźb innych sławnych pedagogów znajduje się po­ piersie Freuda. Również w domu, w którym przyszedł na świat, w Priborze — dawnym Freibergu, utworzono miejsce pamięci. Prywatny księgo­ zbiór Freuda przeszedł na własność New York Psychiatrie Institute, 283

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

który zdołał uratować cenne zbiory po Anschlussie Austrii do Niemiec hitlerowskich. Co pozostało po Freudzie? Stefan Zweig porusza w swej mowie po­ grzebowej również tę kwestię. „Każdy z nas — ludzi dwudziestego wie­ ku”, powiedział pisarz, „byłby inny bez niego — inaczej by myślał, inaczej pojmował; myślenie, wartościowanie i odczuwanie każdego z nas byłoby bardziej ograniczone, mniej swobodne, bardziej niesprawiedliwe bez jego uprzednich przemyśleń, bez owej danej nam przez niego potężnej zachęty do zainteresowania się wnętrzem. I gdy tylko będziemy próbowali dotrzeć do tajników ludzkiego serca, jego duchowe światło zawsze będzie oświet­ lać nam drogę. — Wszystko, co Zygmunt Freud stworzył i objaśnił jako badacz i przewodnik, będzie towarzyszyć nam również w przyszłości...”

K ALENDARIUM ŻYCIA I TWÓRCZOŚCI ZYG M UNTA FR EU D A

1856 6 maja we Freibergu na Morawach (obecnie — Pribor) przychodzi na świat jako syn Jakuba Freuda i Amalii z domu Nathanson 1859 przeprowadzka do Lipska 1860 przeprowadzka do Wiednia 1865 wstępuje do Gimnazjum Komunalnego w dzielnicy Leopoldstadt (później­ szego Sperlgymnasium) 1872 wakacje letnie we Freibergu, „pierwsza miłość” (do Gizeli Fluß) 1873 zdaje z odznaczeniem maturę, rozpoczyna studia na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Wiedeńskiego 1875 odwiedza przyrodniego brata Filipa w Manchesterze, praca naukowa Die Geschlechtsorgane der Aale (O narządach płciowych węgorza)* 1877 studiuje w Instytucie Fizjologii prof. Ernesta Wilhelma von Brückego 1878 początek przyjaźni i współpracy z Józefem Breuerem 1879 zaczyna uczęszczać na wykłady z psychiatrii u profesora Meynerta 1880 jednoroczna służba wojskowa, tłumaczy cztery eseje Johna Stuarta Milla 1881 30 marca uzyskuje tytuł doktora medycyny 1882 zostaje aspirantem w Allgemeines Krankenhaus; 17 czerwca zaręczyny z Martą Bernays 1883 zostaje asystentem u Meynerta 1884 badania nad kokainą 1885 zostaje prywatnym docentem w dziedzinie neuropatologii; pobyt naukowy u Jean-Martina Charcota w Salpêtrière w Paryżu; tłumaczy prace profeso­ ra Charcota 1886 krótki pobyt naukowy w Berlinie; zaczyna pracować w „Instytucie Kassowitza”; otwiera swą pierwszą praktykę prywatną w Wiedniu przy Rat­ hausstraße nr 7; 14 września ślub z Martą Bernays w Wandsbek koło Ham­ burga; druga prywatna praktyka w I Dzielnicy Wiednia, przy Maria-Theresien-Straße 8 1887 zajmuje się hipnozą; narodziny pierwszej córki, Matyldy * W przypadku prac nie tłumaczonych na język polski przekład tytułu podano w nawiasie. W przypadku prac, które zostały przełożone, w nawiasie podano brzmienie tytułu oryginal­ nego (przyp. tłum.).

285

ZYGMUNT FREUD I TAJEMNICE DUSZY

1889 narodziny syna Jean-Martina; podróż do Bernheima i Liebeaulta do Nan­ cy, stosuje jako pierwszy po Breuerze „metodę katartyczną” 1891 narodziny syna Oliwera; we wrześniu przeprowadza się do mieszkania przy Berggasse 19, w IX Dzielnicy Wiednia 1892 narodziny syna Ernesta 1893 narodziny córki Zofii; publikuje razem z Breuerem Über den psychischen Mechanismus hysterischer Phänomene (vorläufige Mitteilung) (O psychicz­ nym mechanizmie zjawisk histerycznych (Komunikat wstępny) ) 1894 zerwanie z Breuerem 1895 ukazuje się napisana jeszcze wspólnie z Breuerem praca Studien über Hy­ sterie (Studia nad histerią) ; zostaje członkiem „B’nai B’rith”; interpretuje „sen o zastrzyku Irmy” w zamku Bellevue w Cobenzl opodal Wiednia; na­ rodziny najmłodszej córki Anny 1896 śmierć ojca — Jakuba Freuda 1899 ukazuje się Traumdeutung (Interpretacja marzeń sennych) (datowana 1900); Über Deckerinnerungen (O wspomnieniach maskujących) 1900 zaczyna leczyć „Dorę” 1902 zostaje profesorem nadzwyczajnym 1904 Psychopatologia życia codziennego* (Zur Psychopathologie des Alltagsle­ bens) 1905 Trzy rozprawy z teorii seksualnej** (Drei Abhandlungen zur Sexualtheorie) ; Der Witz und seine Beziehung zum Unbewußten (Dowcip i jego stosunek do nieświadomości); Bruchstück einer Hysterie-Analyse (Dora) (Fragmenty z analizy przypadku histerii (Dora)) 1907 odwiedziny C. G. Junga 1908 I Międzynarodowy Kongres Psychoanalityczny (Salzburg) 1909 Analyse der Phobie eines fünfjährigen Knaben (der kleine Hans) (Analiza fobii pięcioletniego chłopca (małego Hansa)); Bemerkungen über einen Fall von Zwangsneurose (der Rattenmann) (Spostrzeżenia na temat przypadku nerwicy natręctw („Czlowiek-Szczur”)); wykłady i doktorat honoris causa na Clark University/USA 1910 II Międzynarodowy Kongres Psychoanalityczny (Norymberga) Leonarda da Vinci wspomnienia z dzieciństwa*** (Eine Kindheitserinnerung des Leo­ nardo da Vinci) * Psychopatologia życia codziennego, PWN, Warszawa 1987, przekład uzupełnił i po­ prawił na podst. pierwszego wyd. poi. 1912 w przekł. Ludwika Jekelsa i Heleny Ivànki — Włodzimierz Szewczuk (przyp. tłum.). ** Trzy rozprawy z teorii seksualnej, Lipsk 1924, przełożyli Ludwik Jekels i Marian Albiński (przyp. tłum.). *** Leonarda da Vinci wspomnienia z dzieciństwa ukazały się wraz z pracami Poza zasadą przyjemności, Psychologia zbiorowości i analiza ego, Ego i id oraz nie cytowanymi w niniej­ szym kalendarium Analiza skończona i nieskończona, Zarys psychoanalizy w zbiorze za­ tytułowanym Poza zasadą przyjemności, PWN, Warszawa 1975 w przekładzie Jerzego Prokopiuka (przyp. tłum.).

286

KALENDARIUM ŻYCIA I TWÓRCZOŚCI ZYGMUNTA FREUDA

1911 zerwanie z Alfredem Adlerem; III Międzynarodowy Kongres Psychoana­ lityczny (Weimar) 1913 zerwanie z Jungiem; IV Międzynarodowy Kongres Psychoanalityczny (Monachium); Totem i tabu (Totem und Tabu) 1914 Der Moses des Michelangelo (Mojżesz Michała Anioła) 1917 Trauer und Melancholie ( Smutek i melancholia); prowadzi wykłady stano­ wiące wstęp do psychoanalizy 1918 Aus der Geschichte einer infantilen Neurose (der Wolfsmann) (Historia pewnej nerwicy dziecięcej (,,Człowiek- Wilk”) ; V Międzynarodowy Kongres Psychoanalityczny (Budapeszt) 1919 Poza zasadą przyjemności (Jenseits des Lustprinzips); śmierć córki Zofii 1920 zostaje profesorem zwyczajnym, VI Międzynarodowy Kongres Psychoana­ lityczny (Haga) 1921 Psychologia zbiorowości i analiza ego (Massenpsychologie und Ich-Analyse) 1923 pierwsza operacja na raka; Ego i id (Das Ich und das Es), śmierć wnuka „Henrysia” 1925 Wizerunek własny* (Selbstdarstellung); śmierć Józefa Breuera 1927 Przyszłość pewnego złudzenia** (Die Zukunft einer Illusion) 1929 Kultura jako źródło cierpień (Das Unbehagen in der Kultur) 1930 Anna Freud przyjmuje w imieniu ojca Nagrodę Goethego we Frankfurcie nad Menem; śmierć matki — Amalii Freud 1932 ukazuje się korespondencja Freuda z Einsteinem pod tytułem Warum Krieg? (Dlaczego wojna?) 1933 dzieła Freuda zostają spalone w Berlinie 1934 Karol Menninger odwiedza Freuda w Wiedniu 1937 śmierć Alfreda Adlera 1938 3 czerwca emigruje do Londynu 1939 Mojżesz i monoteizm (Der Mann Moses und die monotheistische Religion); 23 września umiera w Londynie

* Wizerunek własny, Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa 1936, przełożył H. Zaszłupin; wyd. II na podst. wyd. I: Wydawnictwo Recto, Warszawa 1990 (przyp. tłum.). ** Przyszłość pewnego złudzenia, Kultura jako źródło cierpień oraz fragmenty prac Totem i tabu i Mojżesz i monoteizm ukazały się pod wspólnym tytułem Człowiek, religia, kultura, Książka i Wiedza, Warszawa 1967, w przekładzie Jerzego Prokopiuka (przyp. tłum.). Ponadto w języku polskim ukazały się Wstęp do psychoanalizy, przekład S. Kempnerówny i W. Zaniewickiego, wyd. I: Wydawnictwo J. Przeworskiego, Warszawa 1935, wyd. IV: PWN: Warszawa 1984 oraz O marzeniu sennym ( Uber den Traum), Lipsk 1923 w przekładzie Beaty Rank, wydanie powojenne pod tytułem Marzenie senne w przekładzie Włodzimierza Szewczuka ukazało się wspólnie z Psychopatologią życia codziennego w: Psychopatologia życia codziennego, PWN, Warszawa 1987 (przyp. tłum.).

W YKAZ ŹRÓDEŁ

HANS BANKL, Woran sie wirklich starben, Krankheiten und Tod historischer Persönlichkeiten, Wien 1989 SIEGFRIED BERNFELD/SUZANNE CASSIRER-BERNFELD, Bausteine der Freud-Biographik, Frankfurt/Main 1981 JOSEPH BREUER/SIGMUND FREUD, Studien über Hysterie, Frankfurt/ Main 1970 MILAN DUBROVIC, Veruntreute Geschichte, Wien/Hamburg 1985 K. R. EISSLER, Freud und Wagner-Jauregg vor der Kommission zur Erhebung militärischer Pflichtverletzungen, Wien 1979 HENRY F. ELLENBERGER, Die Entdeckung des Unbewußten, Zürich, 1985 ERNST FREUD/LUCIE FREUD/ILSE GRUBRICH-SIMITIS, Sigmund Freud, Sein Leben in Bildern und Texten, Frankfurt/Main 1976 SIGMUND FREUD, Brautbriefe (1882-1886), Frankfurt/Main 1988 SIGMUND FREUD, Gesammelte Werke, London-Frankfurt/Main (1940-1968) SIGMUND FREUD, Selbstdarstellung, Frankfurt/Main 1971 SIGMUND FREUD, Briefe (1873-1939), Frankfurt/Main 1960 PETER GAY, Freud, A Life for Our Time, London/New York 1988 ERNEST JONES, Sigmund Freud Leben und Werk, Band 1-3, München 1984 WILLIAM M. JOHNSTON, Österreichische Kultur- und Geistesgeschichte, Ge­ sellschaft und Ideen im Donauraum 1848-1938, Wien/Köln/Graz 1972 KARL KRAUS, Beim Wort genommen, München 1965 ERNA LESKY, Meilensteine der Wiener Medizin, Wien 1981 HARALD LEUPOLD-LÖWENTHAL, Handbuch der Psychoanalyse, Wien 1986 HANS-MARTIN LOHMANN, Freud zur Einführung, Hamburg 1986 ERNST LOTHAR, Das Wunder des Überlebens, Wien/Hamburg 1961 OCTAVE MANNONI, Freud, Reinbek bei Hamburg 1971 JEFFREY M. MASSON, Was hat man dir, du armes Kind, getan?, Reinbek bei Hamburg, 1984 WALTER MUSCHG, Freud als Schriftsteller, München 1975 KARIN OBHOLZER, Gespräche mit dem Wolfsmann, Eine Psychoanalyse und die Folgen, Reinbek bei Hamburg 1980 UWE HENRIK PETERS, Anna Freud, Ein Leben für das Kind, München 1979 ALBERT PLE, Freud und die Religion, Wien 1969 288

WYKAZ ŹRÓDEŁ

ERWIN RINGEL, Alfred Adler: Neue österreichische Biographie Band XIX, Wien/München 1977 ERWIN RINGEL, Sigmund Freud,: Neue österreichische Biographie Band XVI, Wien/München 1965 ARTHUR SCHNITZLER, Jugend in Wien, Eine Autobiographie, Wien/München/Zürich 1981 ARTHUR SCHNITZLER, Medizinische Schriften, Wien/Darmstadt 1988 MAX SCHUR, Sigmund Freud, Leben und Sterben, Frankfurt/Main 1973 FRITZ SCHWEIGHOFER, Das Privattheater der Anna O., München/Basel 1987 JOSHUA SOBO, Weiningers Nacht, Wien 1988 FRIEDRICH TORBERG, Die Tante Jolesch, Wien/München 1980 STEFAN ZWEIG, Die Heilung durch den Geist, Frankfurt/Main 1983

INDEKS OSÓB

(indeks nie obejmuje kalendarium życia i twórczości Zygmunta Freuda, wykazu źródeł oraz podpisów pod ilustracje) Abraham Karol 164, 166, 179, 213, 214, 216, 217, 230, 232, 241 Abrahamsen Dawid 129 Adler, ojciec Wiktora 89 Adler Alfred 164-166, 196-200, 213, 229,237, 249, 250, 256, 264 Adler Fryderyk, syn Wiktora 217,218 Adler Wiktor 88-90, 145, 197, 217 Altenberg Piotr 101 Andreas Fryderyk Karol 180, 181 Anna O. p. Pappenheim Berta Arlt Ferdynand 38 Aschenbrandt Teodor 52 August P. 74, 75 Balzak Honore de 27, 277 Bamberger 73 Banki Hans 235 Barany Robert 166, 192, 193 Bauer Otto 145, 222, 256 Benedikt Maurycy 139 Benedykt XV, papież 122 Berg Alban 127 Berger Alfred von 92 Bergner Elżbieta 258 Bernays, ojciec Marty Freud 42, 50, 51 Bernays, stryj Marty Freud 42, 50 Bernays Anna p. Freud Anna Bernays Eli, brat Marty Freud 42, 69, 180 290

Bernays Emmelina, matka Marty Freud 43, 44, 49-51, 65, 87, 204 Bernays Izaak 42, 50, 51 Bernays Marta p. Freud Marta Bernays Minna, szwagierka Zygmun­ ta Freuda 19, 24, 42, 68, 87, 132, 148, 178-180, 259, 260, 262, 267, 270, 271 Bernaysowie, rodzina 42, 43, 69 Bernheim Hipolit 66, 83 Billroth Teodor 36-39, 76, 156, 166 Binswanger Ludwig 165 Binswanger Robert 84 Bjerre Paul 181 Bocklin Arnold 161 Brahms Jan 39 Braille Louis 249 Braunmüller Wilhelm 126, 128 Braun, siostra Henryka Brauna, żona Wiktora Adlera 88 Braun tienryk 30, 88 Breton André 91 Breuer Józef 38-41,43, 61,63, 64,67, 70, 77, 80-84, 86, 91, 92, 94, 137, 138, 156, 166, 195, 196, 199, 213, 221, 223 Breuer Matylda, żona Józefa 80, 81, 87 Briand Arystyd 224 Brill Abraham A. 219 Broch Hermann 127, 258

INDEKS OSÓB

Brockhaus Fryderyk Arnold 101 Bród Maks 258 Brücke Ernest Wilhelm von 38, 39, 44, 53, 59, 90, 193, 194 Bruckner Antoni 97 Brühl Karol 35 Bruine-Groevenfeldt, 205 Burckhardt Maks 205 Burlingham Dorota, z domu Tiffany 8, 242-245, 267, 283 Burlingham Mabbie, 267 Burlinghamowie, rodzina 243, 260, 263 Busch Wilhelm 134 Chagall Marc 283 Charcot Jean-Martin 59-62, 64, 66, 72, 73, 75, 77, 83, 87, 193, 194 Clemen C. 250 Clemenceau George 248 Cromwell Oliwer 87 „Człowiek-Szczur” (Rattenmann) 172, 173 „Człowiek-Wilk” (Wolfsmann), Ser­ giusz P. 174, 251-253 Dali Salvador 258, 272, 283 Darkszewicz 55, 56 Darwin Karol 34, 110 Deuticke Franciszek 120, 125 Deutsch Feliks 233, 234, 239 Diener Berta, pseud. Sir Galahad

101

Disney Walt 243 Döblin Alfred 258 Doderer Heimito von 127 Doolitle Hilda 107 Dollfuß Engelbert 256 Dora, pacjentka Zygmunta Freuda 143-145, 222 Drobił Otto 29 Dumas Aleksander 27

Eastman Maks 248 Ebner-Eschenbach Maria von 39 Eckstein Anna 100, 101,117,130,140 Eckstein Fryderyk 100, 101, 130 Einstein Albert 85,179, 190, 255, 274, 275 Eitingon Maks 164, 179, 213, 217, 236, 237, 241, 242, 271, 274 Ellenberger Henry F. 99 Elżbieta, cesarzowa, żona Franciszka Józefa 26,212 Elżbieta von R. p. Weiss Elżbieta Erlenmayer Albrecht 56 Exner Georg 271 Exner Zygmunt 39, 158 Federn Paul 164, 213 Ferenczi Sandor 130, 136, 165, 179, 192, 210, 213, 216, 218, 231, 232, 236, 241 Ferstel von 161 Feuchtersieben Ernest von 111 Feuchtwanger Lion 258 Fichtl Paula 8, 19, 133, 262, 271, 276, 279 Fichtner Gerhard 179 Finke Edmund 266, 267 Fidschi Ernest 39, 52, 56, 57 Fleming Aleksander 228 Fließ Wilhelm 49, 94-96, 98-100, 112-114, 117, 118, 122, 124, 126128, 131, 132, 135, 136, 141, 147, 149, 150, 154, 157, 158, 161, 170, 171, 179, 184, 209, 213 Fluß Emil 33, 35, 188 Fluß Gizela 35, 36, 173 Forel August 195 France Anatol 7 Franciszek I, cesarz, dziadek Fran­ ciszka Józefa 58, 89, 160, 161 Franciszek Ferdynand, arcyksiążę 212

291

INDEKS OSÓB

Franciszek Józef I, cesarz 26, 161, 212, 218, 228, 229 Franz Kurt 281 Freud Adolfina, siostra Zygmunta 19, 26, 42, 43, 180, 262, 279, 280 Freud Aleksander, brat Zygmunta 26, 27, 43 132, 160, 262, 279 Freud Amalia, z domu Nathanson, matka Zygmunta 21, 23, 26, 27, 43, 113, 181, 217, 262, 274 Freud Anna, córka Zygmunta 8, 12, 13, 19, 32, 90, 122, 134, 140, 141, 163, 176, 178, 181, 187, 213, 214, 231, 234-236, 240-244, 254, 261263, 265, 267, 270, 271, 274, 276, 277, 279, 283 Freud Anna, po mężu Bernays, siost­ ra Zygmunta 19, 26-28, 32, 42, 43, 69, 180, 262, 279 Freud Emanuel, brat przyrodni Zyg­ munta 23, 24, 27, 36, 43, 230 Freud Ernest, syn Zygmunta 90, 178, 214, 217, 219, 231, 269, 272, 279 Freud Ernest p. Halberstadt Ernest Freud Esti, żona Jeana-Martina 262 Freud Filip, brat przyrodni Zygmun­ ta 23, 27, 36, 43 Freud Harry, syn Aleksandra 280 Freud Jakub, ojciec Zygmunta 21-28, 31, 33, 34, 36,43,44, 57,99, 113, 117, 123, 124 Freud Jean-Martin, syn Zygmunta 87, 178, 210, 214, 217, 219, 262, 265, 267, 279 Freud John, syn Emanuela 24, 112, 230 Freud Józef, stryj Zygmunta 24 Freud Juliusz, brat Zygmunta 26, 43, 112

Freud Maria, siostra Zygmunta 19, 26, 42, 43, 180, 262, 279, 280, 281 292

Freud Marta, żona Zygmunta 8, 19, 31,42-46,49, 52-54, 57, 59,60,62, 65, 68, 69, 85, 90, 95, 96, 109, 115, 117, 131, 132, 135, 148, 177, 179, 182, 187, 196, 204, 212, 213, 231, 240, 244, 262-264, 267, 270, 271 Freud Matylda, po mężu Hollitscher, córka Zygmunta 87, 94, 134, 177, 181, 231, 262, 267, 279 Freud Oliwer, syn Zygmunta 87, 178, 217, 219, 231, 179 Freud Paulina (Paula), po mężu Winternitz, siostra Zygmunta 19, 26, 42, 43, 180, 262, 279-280 Freud Paulina, córka Emanuela 230 Freud Rebeka, druga żona Jakuba 23 Freud Róża, po mężu Graf, siostra Zygmunta 19, 26, 42, 43, 135, 180, 223, 262, 279. 281 Freud Sally, pierwsza żona Jakuba 23 Freud Sigismund, krewny Zygmunta 22

Freud Zofia, córka Jeana-Martina 262 Freud Zofia, po mężu Halberstadt, siostra Zygmunta 90, 230, 231, 246, 259, 279 Freud Walter, syn Jeana-Martina 262 Freud Zygmunt (Sigismund, Sig­ mund, Szlomo) passim Freudowie, rodzina 19,25-27, 33, 35, 68, 11^ 122, 146, 164, 176, 181, 204, 209, 213, 219, 230, 242, 243, 246, 261, 263, 267, 269, 270 Freund Antoni von 210, 232 Freund Emil 208 Führer Eryk 280 Gabelsberger 238 Gallmeyer Józefina 152 Gärtner Gustaw 54 Gicklhorn Renée 161

INDEKS OSÓB

Gide Andre 258 Girardi Aleksander 76, 228 Gloeckel Otto 257 Goethe Johann Wolfgang von 10, 11, 33-35, 42, 179, 189, 254, 266 Goetz Bruno 17-19, 173, 174, 189 Gogol Nikołaj Wasiljewicz 17 Gomperz Eliza 158-161 Gomperz Teodor 158 Gomperzowie, rodzina 39 Göring Hermann 264 Göring Matthias H. 264 Graf Hermann, siostrzeniec Zygmun­ ta Freuda 223 Graf Herbert, syn Maksa 165 Graf Maks 164, 165 Graf Róża p. Freud Róża Gropius Walter 204 Grünbaum Fritz 249

Hartel Wilhelm von 158, 159, 161 Hebra Ferdynand von 38 Hegel Georg Wilhelm Friedrich 11 Heine Henryk 153, 154, 189 Heller Hugo 210 Herder Johann Gottfried von 188 Herzl Teodor 169 Hesse Hermann 258, 265, 266 Hitler 76, 85, 255, 256, 259, 260, 267, 273 Hitschmann Edward 164 Hoche Alfred Eryk 120, 121 Hofmannstahl Hugo von 101, 102, 181, 201 Hollitscher Matylda p. Freud Matyl­ da Hollitscher Robert 178, 262 Holzknecht Guido 166, 236 Huxley Aldous 258

Habsburgowie, dynastia 26, 160, 218, 219 Hacker Fryderyk 12, 123, 283 Hajek Markus 234, 235, 237 Halberstadt Ernest, wnuk Zygmunta Freuda 19, 20, 177, 180, 231, 243, 246, 259, 260, 262-265, 267 Halberstadt Henryk, wnuk Zygmun­ ta Freuda 231 Halberstadt Maks 178, 223, 231, 259 Halberstadt Zofia p. Freud Zofia Hall Stanley 137, 219 Hammerschlag Anna, córka Samuela 90 Hammerschlag Betty, żona Samuela 32 Hammerschlag Samuel 32, 90 Hammerschlag Zofia, siostra Samue­ la 90 Hannak Emanuel 29 Hanussen p. Steinschneider Her­ mann

Ibsen Henryk 257 Indra Alfred 262 Irma, pacjentka Zygmunta Freuda 115-118, 122 Janet Pierre 83 Jarno Józef 249 Jerzy, książę, syn Jerzego I, króla Grecji 244 Jerzy VI, król Anglii Jodl Fryderyk 125 Jones Ernest 85, 98, 136, 165, 179, 213, 219, 236, 241, 261, 270 Joyce James 258, 283 Józef II, cesarz 71 Jung Carl Gustaw 136, 165, 166, 179, 199, 200, 203, 213, 232, 264 Kahane Maks 163-165 Karol, cesarz 218 Kassowitz Maks 71, 72, 116 Kauders Otto 224 293

INDEKS OSÓB

Kauders Walter 224, 225 Kaunitz Wenzel Anton 36 Kienzl Wilhelm 249 Kierkegaard S0ren Aabye 11 Kisch Egon Erwin 258 Klee Paul 258 Klimt Gustaw 162 Knoepfmacher Wilhelm 35, 167 Koestler Artur 272 Koller Karol 54, 55, 57, 61, 62, 64, 117, 118, 130 Königstein Leopold 54, 57, 117, 118, 130 Kopernik Mikołaj 110 Krafft-Ebing Ryszard von 57, 76, 157, 159, 194, 195, 221 Kraus Karol 101, 127, 128, 149, 162, 201

Kubin Alfred 127 Lagerlof Selma 258 Landsteiner Karol 108, 166 Lanner Józef 28 Leidesdorf Maksymilian 58 Leonardo da Vinci 200-203, 254 Leupold-Löwenthal Harald 279, 283 Levy, małżeństwo 231 Libenyi Janos 26 Liébeault 66, 83 Lieben Anna von 274 Liebknecht Wilhelm 30 Liszt Franciszek 101 Löffler Aleksander 224, 228 Loos Adolf 101 Lothar Ernest 90, 91, 218 Löwenfeld Leopold 126 Löwenstein Hubert 273, 274 Lucerna, studentka 145 Ludwik II, król 194 Lueger Karol 89, 150, 166 Luther Marcin 168

294

M., książę, syn Marii Ludwiki, żony Napoleona, wnuk cesarza Franci­ szka 58 Mack-Brunswick Ruth 253 Mahler Alma, z domu Schindler, żo­ na Gustawa 204-206 Mahler Gustaw 101, 162, 200, 203-208, 210, 283 Mahler Maria Anna, córka Gustawa 204 Market Hans 97, 101, 273 Maksymilian, arcyksiążę 52 Maksymilian, władca Meksyku, brat Franciszka Józefa 210 Mann Henryk 266 Mann Tomasz 179, 257, 273 Maria Bonaparte, żona księcia Jerze­ go, syna Jerzego I, króla Grecji 244, 245, 247, 257, 261, 263, 269-272, 275, 278, 279 Maria Ludwika, żona Napoleona 58 Maria Teresa, cesarzowa Austrii 36 Marks Karol 11 Markus Georg 9 Masson Jeffrey M. 140, 141 Maugham Somerset 258 Menninger Karol 9, 10, 13-17, 19, 20

Mesmer Franciszek Antoni 111 Meynert Teodor 38,44, 45,47,49, 51, 57, 59, 60, 74, 109, 157, 183, 194, 199 • Michał Anioł (właśc. Michelangelo Buonarroti) 131, 193, 254 Mikołaj II, car Rosji 136 Mili John Stuart 41, 158 N Möbius Paul 66 Mosen Juliusz 150 Mozart Wolfgang Amadeusz 97 Muschg Walter 190 Musil Robert 249, 258

INDEKS OSÓB

Mussolini Benito 129, 250, 260 Myrdal Gunnar 258 Napoleon I Bonaparte 50, 58, 244 Natan, grawer 50, 51 Nietzsche Fryderyk 180, 181, 228, 255, 266 Noilles Anna de 148 Nothnagel Hermann 46-47, 51, 157, 159 Novalis (właśc. Friedrich Leopold von Hardenberg) 266 Odilon Helena 228, 229 Offenbach Jacques 66 ojciec Dory 143, 144 Olt Ryszard 29 Oppolzer Johann 39 Orlik Emil 161 Otto, lekarz 116 pan K. 143, 144 pani K. 143, 144 pani L. 118 panna N. N. 92 Pannetier Odetta 251 Pappenheim Berta (Anna O.) 40, 77-83, 85, 103 Pappenheim Zygmunt, ojciec Berty 77, 78 Pernerstorfer Engelbert 109 Pfister Oskar 168, 179 Picasso Pablo 258, 283 Pichler Hans 237, 238, 257, 258, 267, 271 Podrazky Józef 41 Poe Edgar Allan 244 Pokorny Alois 28, 29, 117 Polgar Alfred 249 Politzer Adam 166 Pollock George H. 82 Putnam James J. 219

Raimann Emil 224 Rajzman 281 Rank Otto 164, 213, 237, 241 Recouly Raymond 250 Redlich Emil 220, 221 Ree Paul 180 Reitler Rudolf 163, 164 Renner Karol 218 Rie Oskar 130 Rilke Rainer Maria 101, 181 Ringel Rewin 198, 229 Rodin August 181 Rokitansky Karol von 36 Rolland Romain 131, 168 Roosevelt Franklin Delano 260 Rosenberg Ludwig 130 Rosenthal 73 Rothschild Salomon 153, 154 Rubini 76 Rudolf, arcyksiążę, syn cesarza Fran­ ciszka Józefa 194, 212 S., książę 58 Sachs Hanns 237, 241, 275 Salome Louise von, zwana Lou And­ reas, żona Fryderyka Andreasa 180, 181, 186, 198, 214, 242, 244 Salten Feliks 181 Sauerwald Antoni 266 Schiele Egon 162 Schiller Fryderyk 189 Schindler Jakub Emil 206 Schliemann Henryk 135 Schmidt Fryderyk von 66 Schmidt Wilhelm 249 Schnitzler Artur 39, 72, 162, 179, 181-188, 240, 247, 250, 283 Schnitzler Jan, ojciec Artura 183 Schönberg Arnold 69, 127, 283 Schönberg Ignacy 179 Schopenhauer Artur 173, 257, 266 Schorske Karol 162 295

INDEKS OSÓB

Schreber Daniel Gottlob Moritz 174, 175 Schreber Daniel Paul, syn Daniela Gottloba Moritza 174, 175 Schur Maks 98,99,117,122,135,238, 239, 262, 274-277 Schuschnigg Kurt von 256 Schweighofer Franciszek 82 Seitz Karol 248, 256 Semmelweis Ignacy Filip 108 Sergiusz p. p. „Człowiek-Wilk” Silberstein Edward 26 Skoda Józef 36 Smimow, sędzia 281 Sofokles 146 Spitzer Daniel 151 Stangl 281 Stein Lorenz von 42 Steiner Maksym 233 Steinschneider Hermann (Hanussen) 76 Stekel Wilhelm 164, 165, 198, 213 Stengel Erwin 7 Stonborough-Wittgenstein Margare­ ta 271 Strauß Jan 28 Strauß Ryszard 250 Stricker Salomon 38, 54 Strindberg August 127, 181 Stürgkh Karol 217, 218 Suttner Berta von 255 Swales Peter 148 Swieten Gerard van 37 Swoboda Hermann 125-128 Szekspir William 189 Tandler Juliusz 166, 256, 257 Teleki Dora 145 Thorsch, rodzina 161 Tiffany 242 Tilgner Wiktor 97 296

Tołstoj Lew Nikołajewicz 17, 181 Torberg Fryderyk 100 Trakl Georg 127 Turgieniew Iwan Siergiejewicz 181 Vetsera Maria 212 Viereck George Sylvester 210 Wagner Otto 162 Wagner Ryszard 164 Wagner-Jauregg Juliusz 191, 220, 222, 223, 226-229, 240, 241 Wahle dr 50, 51 Walter Bruno 206, 207, 258 Warr de la lord 269 Wasser Markus 211 Webern Antoni von 249 Wedekind Frank 181 Weininger Otto 125-129, 149 Weiss, matka Elżbiety 105 Weiss, ojciec Elżbiety 102 Weiss Edward 242 Weiss Elżbieta (Elżbieta von R.) 102-106, 143 Weissowie, rodzina 102, 104 Weiß Natan 69, 70 Weizmann Chaim 272 Wells Herbert George 258, 272, 275 Werfel Franciszek 101, 249, 258 Wertheimstein Leopold 158 Wertheimsteinowie, rodzina 39 Wilder Billy 250, 251 Wilder Thornton 258 Wile^John 260 Wisgrill, rzeźnik 29 Wittels Fritz 164, 189, 254 Wittelsbachowie, rodzina 273 Wittgenstein Ludwik 127, 271 Wolf Hugo 39, 228 Zajic, mąż Moniki 23 Zajic, córka Moniki Zajic 23

INDEKS OSÓB

Zajic Monika 23, 112 Zegadłowicz Emil 10 Zofia, żona arcyksięcia Franciszka Ferdynanda 212 Zuckerkandl Emil 166

Zweig Arnold 179, 192, 199, 243, 254 Zweig Stefan 81, 112, 127, 133, 141, 161, 178, 187, 154, 258, 272, 273, 276, 278, 284