Mendygral Z_ - 500 zagadek z techniki wojskowe

C ena ai 2®.—

Zenon >4

" ‘ą

Men f ' TV* ^ 7 * " 1 * k ¿ s

O k ła d k a , k a r ta ty tu ło w a JO Z E F CZ ESŁ A W B IE N IE K

SPIS TREŚCI

PYTA. C DPONA V\ IEDZI R ysunki M IK O Ł A J P O R T U S i A D A M W ERK A

R e d a k to r R E G IN A JA R Z Ę B O W SK A R e d a k to r te c h n ic z n y JA D W IG A RZĘD O W SK A K o re k to r K R Y ST Y N A W YSO C K A F r in te d

in P o la n d

P W „W ied za P o w sz e c h n a ” . W a rsz a w a 1973. W y ­ d a n ie I. N a k ła d 30 000+207 egz. O b ję to ść 10,75 ark. w y d . 15,75 a r k . d ru k . P a p ie r d ru k o w y kL III 30 g (82X104). O d d a n o do sk ła d u w p a ź ­ d z ie rn ik u 1972 r . P o d p isa n o do d r u k u w lip c u 1973 r. D r u k u k o ń c z o n o w lip c u 1973 r. Z a k ła d y G ra fic z n e w K a to w ic a c h — Z a k ła d n r 2 Z am . ń r 1059/72 M-12 C ena zł 20,—

P rzedm ow a ............................ 7 1. R odzaje b ro n i i u z b r o j e n i a .......... 10 2. Z historii b ro n i s tr z e le c k ie j.......... 13 3. M achiny m i a t a j ą c e .......................... 14 4. K o n stru k to rzy fcroni strzeleckiej . . . 16 5. Co w 'em y o g r a n a ta c h ? .................. 20 6. D ziała z g ład k im i l u f a m i .............. 22 7. A rty leria — bóg w o jn y .................. 24 8. Części składow e d z i a ł a ..................... 26 9. A m unicja do b ro n i p a l n e j .............. 28 10. M ateriały w y b u c h o w e .................. 30 11. Działo w oczach f i z y k a .................. 32 12. W ytw órnie b r o n i .............................. 34 13. P rzezw iska n ad aw an e bro n i i u zb ro je­ niu 36 14. Rozwój o k rętu w o je n n e g o .............. 38 15. K alib ry pistoletów i k arab in ó w . . . . 43 16. Nowoczesne o k ręty w o j e n n e ...... 44 17. P o lsk a m a ry n a rk a w o jen n a w czasach II w ojny ś w ia to w e j.......................... 46 18. H y d ro lo k a c ja ........................................... . . 48 19. N avigare necesse est, v iv ere non est n e c e s s e ................................................... 50 20. H isto ria wozów b o jo w y c h .............. 52 21. W spółczesne wozy bojow e . . . . . . . 54 22. Z h isterii łączności w ojskow ej . . . . 56 23. Z czym skojarzysz te n a z w y ? ...... 59 24. U rządzenia łączności bezprzew odow ej . 60 25. W ojna ra d io e le k tro n ic z n a ........................ 62 26. R a d a r .................................................. 64 27. S tacje r a d a r o w e .............................. 68 28. N oktow izja i t e r m o l o k a c j a .......... 70

120 121 123 124 125 128 130 132 132 136 138 140 141 143 144 145 146 148 152 154 157 160 164 167 171 176 179 183

5

29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50.

R ozpoznanie i m a s k o w a n ie .................... Z h isto rii rozw oju r a k i e t W spółczesne ra k ie ty b o jo w e K ierow anie pociskam i rakietow ym i . . S am olot bom bow y Sam olot m y ś l i w s k i .................................... P olskie k o n stru k cje l o t n i c z e ................ R ozpoznajem y s a m o l o t y ........................ B alony i s t e r ó w c e ................................... Bom by lotnicze Z apory i n ż y n i e r y j n e ................................ M iny i sprzęt m i n e r s k i P rzy rząd y p o m ia r c w e ................................ Co m ają w s p ó ln e g o ? ................................. Dziesięć razy d l a c z e g o ............................ Co oznaczają te s k r ó ty ? O dgadujem y c z y n n o ś c i ............................. D w uznaczne n a z w y ..................................... B roń b io lo g i c z n a ......................................... B roń c h e m i c z n a ......................................... B roń j ą d r o w a ............................................. F o r t y f i k a c j e .................................................

L ite ra tu ra

72 74 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 102 104 106 108 110 112 114 116

.............................................................250

188 191 194 198 204 207 209 211 212 216 219 221 224 227 229 231 233 235 237 239 242 246

PRZEDMOWA

Człow iek używ a b ro n i od n iep am iętn y ch czasów. W n ajd aw n iejszy ch czasach służyła m u ona w yłącznie do celów m yśliw skich, u ła tw iając zdobyw anie poży­ w ienia, jednakże w m iarę p o w staw an ia plem ion, klas i p ań stw coraz częściej sta w ała się w ażkim arg u m e n ­ tem rozstrzygającym spory pow aśnionych stron. B roń i uzbrojenie, czyli jej b ard ziej udoskonalona postać, stały się tem atem kolejnego tom u serii „500 zagadek”. T reścią tych zagadek są zarów no n ajn o w ­ sze, jak i historyczne rodzaje bro n i i u zb ro jen ia. W poszczególnych zagadkach staran o się zap rezen to ­ w ać C zytelnikow i n ajw ażn iejsze i n ajciekaw sze p ro ­ blem y zw iązane z b ro n ią i uzbrojeniem , a w ięc z te ­ m atem , k tó ry w e w spółczesnym ś w iecie budzi n ie je ­ d n o k ro tn ie uzasadniony niepokój. J e st to całkow icie zrozum iałe — trw a bow iem n ieu stan n y , niepoham o­ w any w yścig zbrojeń. Nie w y starcza już, że daw ne m achiny m io tające zastąpione zostały działam i i r a ­ kietam i, łu k i i kusze — szybkostrzelną b ro n ią a u to ­ m atyczną, p ancerz ry cerza — pancerzem czołgu, a k u rierzy — falam i radiow ym i. O kres po II w ojnie św iatow ej w zbogacił arsen ały w ojskow e w now ą broń — b ro ń m asow ego rażen ia: atom ow ą, biologiczną i chem iczną, zwainą potocznie bro n ią ABC. Nic w ięc dziwnego, że w tej sy tu acji od la t trw a na are n ie m iędzynarodow ej n ie u sta n n a w alk a o zm n iej­ szenie zb ro jeń — w alka, k tó rej przew odzą postępow e p ań stw a św ia ta n a czele ze Zw iązkiem R adzieckim , w y su w ając żąd an ia całkow itego i pow szechnego roz­ b ro jen ia jako jedynego rozsądnego rozw iązania.

6

7

A le zanim do tego dojdzie, zanim w a lk a o za­ p rzestan ie p ro d u k cji i zniszczenie zapasów n ag ro m a­ dzonych środków bojow ych zostanie uw ieńczona su k ­ cesem, m uszą istnieć arm ie, broń i uzbrojenie. A jeśli tak, to w a rto pozna» niektóre problem y zw iązane z bronią oraz uzbrojeniem i poszerzyć swe w iad o ­ mości z te j dziedziny. P om ocne w tym okażą się z pew nością niniejsze zagadki, któ re polecam y uw adze C zytelnika. A u to r

pytania

1.

RO D ZA JE BRONI I U ZB R O JE N IA

Do broni i uzbrojenia zalicza się narzędzia, środki i u rządzenia zw iększające siłę raż en ia strony a ta k u ­ ją ce j lu b bron iącej się. B roń p o jaw iła się bardzo d aw ­ no, bo już w paleolicie, tj. epoce kam ien n ej. P o cząt­ kow o służyła w yłącznie do polow ań n a dziką zw ie­ rzynę, jednakże w raz z pow staw an iem plem ion, a n a ­ stęp nie p ań stw , b ro ń zaczęto rów nież w ykorzystyw ać do celów w ojennych. B roń była ciągle doskonalona w m iarę ogólnego postępu technicznego. P roces dosko­ n alen ia broni i uzb ro jen ia trw a bez przerw y, przy czym sta je się on szczególnie gw ałtow ny w ostatn ich d ziesiątkach lat. W niżej podanych te k stach zaw arto podstaw ow e, ale bardzo frag m en tary czn e inform acje odnoszące się do n iektórych w spółczesnych rodzajów b roni i uzbrojenia. P rosim y na ich podstaw ie odg ad ­ nąć, o jak i rodzaj broni lu b u zb ro jen ia chodzi?

4- Z nacznie zm ieniły sw ój w ygląd od dnia, w k tó ­ ry m n ad Som m ą przeszły sw ój ch rzest bojow y, jed n ak że zarów no ogólna zasada k o n stru k cji, ja k i przeznaczenie ty ch daw nych i obecnych n ie uległy isto tn ej zm ianie. 5. N a polu w alk i p o jaw iły się podczas II w ojny św iatow ej, sta ją c się n iezm iernie groźnym w ro ­ giem pancerza. M ogą być w ykonyw ane w p o sta­ ci g ranatów , pocisków a rty le ry jsk ic h lu b n a ­ w et rak iet. 6. Z asad a ich d ziałan ia znana b y ła już n a p rze­ łom ie X IX i X X w.; je d n ak ich w łaściw y roz­ w ój i zastosow anie p rzy p ad a n a o k res II w o j­ ny św iatow ej, kiedy były z pożytkiem w yko­ rzy sty w an e zarów no dla p o trzeb obrony, jak i ataku.

1. P ierw sze w zm ianki o nich pojaw iły się w k ro ­ nikach chińskich w 1130 r. I chociaż dzisiejsze w istotny sposób różnią się w yglądem od sw ych daw nych poprzedniczek, to je d n a k podstaw ą działania obu je st to sam o zjaw isko fizyczne. 2. N a początku X X w. w różnych arm iach było ich zaledw ie kilkanaście. Swój pierw szy sukces bojow y w dniu 22 IX 1914 r. zaw dzięczają sk ry tości działania, k tó ra i n a d a l je st ich p o d sta­ w ow ą cechą charak tery sty czn ą. 3. Po ra z pierw szy użyto ich podczas w ojny tr y politańskiej. Były rów nież używ ane w czasie I w ojny św iatow ej, ale dopiero w czasie II w o j­ ny św iatow ej stały się w istocie środkam i m a ­ sowego niszczenia.

10

U

7* S tała się następczynią łuków , kusz, balist, fro n dibol i innych m achin m iotających. N ajpierw zaczęli używ ać jej A rabow ie, od któ ry ch p rze­ jęli ją E uropejczycy i doprow adzili w ciągu la t do szczytów doskonałości. 8. Je st ciągle groźna, m im o u żyta w czasie II w ojny podobnie dlatego, że jej pod Y pres w okresie I długo pozostał w pamie.ci

iż ani raz u nie była św iatow ej. P ra w d o ­ m akabryczny debiut w ojny św iatow ej na potom nych.

9-

Nie by ła oficjalnie użyta ani w czasie I, ani II w ojny św iatow ej. N ależy do zespołu tzw. broni ABC, o zakaz któ ry ch w alczy cała po­ stępow a ludzkość.

10.

P ow stała w czasie II w ojny św iatow ej. Z ostała użyta, chociaż nie było to koniecznością m ili­ ta rn ą ; w rezultacie w jed n ej chw ili setki ty ­ sięcy ludzi straciło życie i zdrow ie.

• Z H IS T O R II BRONI STR Z EL E C K IE J

B roń p aln a zn an a je st od po n ad 600 lat, przy czym w pierw szy ch w iekach jej stosow ania nie było w y ­ raźnego podziału na broń p aln ą strzelecką, czyli po p ro stu broń strzelecką, i broń p aln ą arty lery jsk ą, czyli broń arty lery jsk ą. P ojęcia te zróżnicow ały się dopiero w X IV w., kiedy pow stały p-erw sze w zory b roni strz e ­ leckiej. W m iarę upływ u czasu pow staw ały (i p o w sta­ ją) coraz doskonalsze w zory broni strzeleckiej, k tó ­ rym nadaw ano różne nazw y. S potykam y je do dziś w różnych pow ieściach historycznych. Poniżej w po­ rząd k u alfabetycznym podano 10 nazw historycznej broni paln ej. N ależy odpow iedzieć, z jakiego okresu broń ta pochodzi i ja k a je st zasada jej działania.

1.

A rkebuz

23.

F lin ta G ariacz

4-

H akcw r.ica

5- K arab in

13

3.

M ACHINY M IO TA JĄ CE

t. W k tó ry m w iek u R zym ianie zaczęli nazyw ać k a ta p u lty balistam i? 9.

P oprzedniczkam i dzisiejszych dział i ra k ie t były m a­ chiny m iotające, używ ane w ciągu p raw ie 2000 lat, od IV w. p.n.e. aż do XTV w. M achin m iotających używ ali głów nie starożytni G recy i R zym ianie; były one rów nież stosow ane w średniow ieczu. G eneraln ie biorąc, m achiny m iotające, stanow iące w yposażenie tzw. arty le rii bezogniow ej, dzieliły się na dw ie g ru ­ py: m achiny neu ro - i barobalistyczne. Istn ia ły m a­ chiny obu podstaw ow ych g ru p dostosow ane albo do m iotania pocisków po torze płaskim , albo po torze stro m ym ; tych o statnich używ ano do m iotania pocis­ ków (głów nie kam ieni) n a oblegane zam ki i grody. Poszczególne k o n stru k cje m achin m iotających nosiły w sta ro ż y tn e j G recji i Rzym ie różne nazw y. P rz y ­ pom nijm y sobie, co w iem y o daw nych m achinach mio­ tających.

Ile w ażyły pociski m io tan e przez n ajw iększe k a ta p u lty zw ane o n ageram i?

10. J a k nazy w ała się balista, w k tó rej zm ech an i­ zow ano ładow anie pocisków (strzał)?

1- Z jakiego języka w yw odzi się i co oznacza nazw a: m achina neurobalistyczna? 2* Co stanow iło źródło energii w m achinie b aro ­ balistyczne j? 3.

Czy m achiny m iotające: onager i m onankon działały n a tej sam ej zasadzie? N a czym polegała różnica m iędzy b alistą i a rk a balistą?

5. Czy frondibola b y ła m ach in ą neuro-, czy b aro balistyczną? 6- N a ja k iej zasadzie działała m a ch in a m iotająca zw ana blidą? 7. J a k R zym ianie k tó rej greckim non?

14

nazyw ali m achinę m iotającą, odpow iednikiem był p alin to -

15

• KONSTRUKTORZY BRONI STR ZEL E C K IE J

P oczynając m niej w ięcej od połow y X IX w. obser­ w u je się w zm ożone w ysiłki zm ierzające w k ie ru n k u doskonalenia broni strzeleckiej. G łów nym zadaniem , jak ie zrodziły now e form y w alk i zapoczątkow ane w okresie w ojen napoleońskich, było zw iększenie cel­ ności i szybkostrzelności broni. P ozytyw nej realizacji tych zadań sprzyjał n a ra sta ją c y postęp techniczny oraz system atyczny rozw ój przem ysłu m aszynowego. Nic w ięc dziwnego, że w tym okresie po w staje szereg now ych k o n stru k cji broni strzeleckiej, któ re z n ie­ w ielkim i m odyfikacjam i p rze trw a ły do dnia dzisiejsze­ go. P oniżej podajem y pew ne ch a rak tery sty czn e in fo r­ m acje dotyczące k o n stru k to ró w broni strzeleckiej oraz specyficznych cech stw orzonych przez nich k o n stru k ­ cji, prosząc o odgadnięcie nazw isk tych k o n stru k ­ torów .

N iem iecki k o n stru k to r broni, znany głów nie z tego, że skonstruow ał w 3836 r. jed n o strzałow y iglicowy k ara b in ładow any od ty łu lufy. D okonał w ten sposób zasadniczego zw rotu w k o n stru k cji broni strzeleckiej, w szystkie bo­ w iem k o n stru o w an e w cześniej k a ra b in y łado­ w ane były od przodu (od w ylotu lufy). W 1841 roku w k a ra b in y tego k o n stru k to ra uzbrojono p iechotę w pań stw ie p ruskim . W alory bojow e tego k a ra b in u w ykazała dobitnie w ojna p ru sk o -a u stria c k a , w k tó rej P ru sy odniosły zdecydo­ w an e zw ycięstw o. 2. A m erykański inżynier i k o n stru k to r broni strzeleckiej; sk o n stru o w ał sześciostrzałow y re ­ w olw er bębenkow y, k tó ry nazw ano jego naz­ w iskiem . R ew olw er ten stał się m.in. nieod­ zow nym rek w izy tem w szystkich film ów kow ­ bojskich.

16

3« N iem ieccy k o n stru k to rzy b roni i przem y sło w ­ cy, b rac ia P a u l i W ilhelm . W 1866 r . skon­ stru o w ali w ielostrzałow y k a ra b in ładow any od ty łu i p istolet, w k tó re u zb rojone zostały w o j­ sk a niem ieckie. Byli w łaścicielam i fab ry k i zbro­ jeniow ej w O borndorfie od 1874 r. F a b ry k a ta p ro d u k o w ała k a ra b in y sam o p o w tarzaln e i p i­ stolety d la arm ii w ielu k rajó w . K arab in ich k o n stru k cji, w zór 1898, stan o w ił m.in. p o d sta­ w ow ą ręczn ą b ro ń p a ln ą w w ojsku polskim okresu m iędzyw ojennego. 4- A m erykański k o n stru k to r i fa b ry k a n t broni sam oczynnej, znany głów nie z tego, że w 1883 r. sk o n stru o w ał p ierw szy k ara b in m aszynow y na nabój k arabinow y. C iężkie k arab in y m aszynow e tego k o n stru k to ra, nazw an e jego im ieniem , produ k o w an e były m.in. w A nglii, N iem czech i Rosji. Je d en z ostatn ich w zorów tego k a ra ­ b in u w chodził w sk ła d u zb ro jen ia w ojsk r a ­ dzieckich i polskich jeszcze w czasie I I w ojny św iatow ej. 5* R osyjski k o n stru k to r bro n i strzeleckiej, o p ra­ cow ał w 1890 r. u d an y p ro to ty p k a ra b in u w ielostrzałow ego z urząd zen iem reg u lu jący m i roz­ dzielaczem naboi; k a ra b in ten p rzy jęto do u zb ro jen ia arm ii ro sy jsk ie j jak o k ara b in wzór 1891. W oparciu o k o n stru k cję tego k ara b in u w 1930 r. p o w sta ła udoskonalona jego odm iana ja k o w zór 1891/1930, k tó rą p rzy jęto n a u zbro­ je n ie w ojsk radzieckich. N ajb ard ziej znaną, zm odyfikow aną k o n stru k cją k a ra b in u tego k o n ­ s tru k to ra je s t k a ra b in w zór 1944, k tó ry był stosow any w czasie I I w o jn y św iatow ej i po w o jn ie zarów no w w ojskach radzieckich, jak polskich. C h arak tery sty czn y m szczegółem k o n ­ stru k cji tego ostatniego w zoru k a ra b in u je st to, że m a on b ag n et na stałe przym ocow any w spo­

2 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

17

sób przegubow y do lufy. B agnet te n w stan ie złożonym p rzylega brzeszczotem do lufy k a ra ­ binu, a w sta n ie bojow ym — do w alk i w ręcz — rozkładany je st w zdłuż lufy, stanow iąc jej przedłużenie. 6-

N iem iecki k o n stru k to r broni strzeleckiej, jeden z pierw szych k o n stru k to ró w pistoletów sam o­ czynnych. Do jego b ardziej znanych k o n stru k cji należą: pistolety sam oczynne w zór 1866 i w zór 1894, p isto let m aszynow y w zór 1918, ciężki k a ­ ra b in m aszynow y wzór 1910 i lek k i k ara b in m aszynow y w zór 1915. N azw iskiem tego k o n ­ stru k to ra nazyw a się szereg pistoletów oraz k a ­ rab in ó w m aszynow ych ciężkich i lekkich jego k o n stru k cji.

7* A m ery k ań sk i k o n stru k to r autom atycznej broni strzeleckiej. Z asłynął głów nie jako k o n stru k to r pistoletów autom atycznych; je st m.in. k o n stru ­ k to rem pisto letu C olt k a lib ru 11,43 mm. K on­ stru o w ał rów nież k a ra b in y m aszynow e uży­ w ane w piechocie, lotnictw ie i m a ry n a rc e w o­ jen n ej. K ilka ich odm ian w chodziło w skład uzb ro jen ia w ojsk polskich w okresie m iędzy­ w ojennym , a n iek tó re jego k o n stru k cje w yko­ rzy stu je się do dziś w arm ii S tanów Z jedno­ czonych. Jego k o n stru k cje uchodzą w ciąż je ­ szcze za klasyczne.

rów nież w ielo k alib ro w y k a ra b in m aszynow y oraz p isto let m aszynow y. Ręczne k a ra b in y m a­ szynow e jego k o n stru k c ji w chodziły w skład uzb ro jen ia w ojsk rad zieck ich i polskich. C h a­ rak te ry sty cz n ą cechą ręcznego k a ra b in u m aszy­ nowego przeznaczonego dla piechoty, m ającego oznaczenie Rkm D P, je st m agazynek w k sz tał­ cie talerza, um ieszczony w górnej części k a ­ rab in u . 9. P o lsk i k o n stru k to r sam oczynnej b roni strzelec­

kiej. P rzed II w o jn ą św iatow ą sk o n stru o w ał w ra z z J. S k rzy p iń sk im p isto let Vis, którego nazw a pochodzi od pierw szych lite r nazw isk obu k o n stru k to ró w . B ył rów nież w sp ó łk o n stru kto rem p isto letu m aszynow ego MORS, rusznicy p rzeciw p an cern ej U rugw aj oraz polskiego p isto ­ letu m aszynow ego w zór 1963, stanow iącego je ­ den z nielicznych m ałych pistoletów m aszyno­ w ych, k tó ry obecnie p rzy jęto na uzbrojenie naszego w ojska. W 1958 r. n apisał pracę: Broń sam oczynna. 10. R adziecki k o n stru k to r broni strzeleckiej. W 1938 r. sko n stru o w ał w raz z D iegtiariew em k a ­ rab in DSzk, w chodzący w skład u zb ro jen ia w ojsk radzieckich i polskich. J e s t szczególnie, znany jak o k o n stru k to r pisto letu m aszynow ego stosow anego szeroko w czasie II w o jn y św ia­ tow ej, m .in. przez oddziały fizylierów .

8. R adziecki generał, doktor n au k technicznych, k o n stru k to r broni. W 1914 r., p rac u jąc w zak ła­ dach zbrojeniow ych, skon stru o w ał k a ra b in a u ­ tom atyczny w łasnego w zoru. Po R ew olucji P aździernikow ej, w spółp racu jąc ze znanym k o n ­ stru k to rem W. F iodorow em , skonstruow ał ręcz­ ny k a ra b in m aszynow y, k tó ry stanow ił u zb ro ­ jenie piechoty. O dpow iednio przek o n stru o w an e w ersje tego k a ra b in u były stosow ane jako u zbrojenie sam olotów i czołgów. S konstruow ał

18

19

5.

CO W IEM Y O GRANATACH?

G ran aty są n iew ątpliw ie n ajsta rsz y m rodzajem p o ­ cisków, w k tó ry ch proch czarny w ykorzystany został ja k o m a te ria ł w ybuchow y. P ierw sze w iadom ości o g r a ­ n atach, jako broni, pochodzą już z początków XV w., w tym bow iem czasie pojaw iły się one w e Włoszech. Pierw sze g ran a ty m iały przew ażnie k sz tałt k u listy ; ich skorupy w ykonyw ano z gliny w ypalanej, szkła i żeliw a, a następ nie w ypełniano prochem czarnym . G ra n a t m iał lont, k tó ry zapalano przed użyciem . N aj­ w iększa p ro d u k cja tych w łaśnie g ran a tó w p rzy p ad a n a X V II w. R enesans g ran a tu , jako broni piechoty, rozpoczął się w drugiej połow ie X IX w., w raz z w y n a ­ lezieniem now ych rodzajów m ateriałó w w ybuchow ych. W spółczesne g ra n a ty ze w zględu na sposób ich m io­ ta n ia dzielą się na: arty lery jsk ie , nasadkow e i ręczne, natom iast ze w zględu n a działanie rażące na: burzące, odłam kow e, przeciw pancerne, dym ne, zapalające itp. Po tym k ró tk im w prow adzeniu prosim y odpow iedzieć n a poniższe pytan ia.

1- Co w spólnego m a g ran a t-p o c isk z g rana tem -ow ocem ? 2-

Ja k w X V II i X V III w. nazyw ano żołnierzy, którzy rzucali g ran atam i?

3.

W k tó rej z w ojen, jak ie toczyły się w X X w., użyto po ra z pierw szy n a szerszą skalę w spół­ czesnych granatów ?

4- Czym różni się g ra n a t arty le ry jsk i cd pocisku artyleryjskiego zasadniczego przeznaczenia? 5* Dlaczego g ra n a t ręczny zaczepny może być m iotany n a o tw arty m terenie, a g ra n a t ręczny obronny m usi być rzucany z ukrycia? 6» Do czego służyły zw ykle w iązki g ranatów ?

20

7-

Ja k ie je st przeznaczenie k oszulki u ży w an ej n ie ­ k ied y w ręcznych grainatach zaczepnych?

*■ Co m a w spólnego g arła cz z g ra n a te m n a s a d ­ kow ym ? Czy ciężar ła d u n k u w ybuchow ego je s t w iększy w gran acie zaczepnym czy w g ran a cie o b ro n ­ nym ? 10.

Ja k ie j grubości p an c erz m ogą p rze b ijać w sp ó ł­ czesne ręczne g ra n a ty p rzeciw p an cern e?

6,

D ZIA ŁA Z G ŁA D K IM I L U FA M I

W X IV w iek u rozprzestrzenił się w E uropie now y śro ­ dek m iotający — proch. P rzy b y ł on do E uropy z da­ lekiego w schodu — z C hin i Indii, gdzie znany był jako środek m io tający już w V II w. p.n.e. Do E uropy proch przy w ęd ro w ał dw iem a drogam i — ze w schodu, w raz z najazd am i M ongołów na p ań stw a E uropy w schodniej i z południa, poprzez H iszpanię pod b ijan ą przez M aurów . P ierw sze działa prochow e były u rzą­ dzeniam i bardzo pro sty m i — w m ia rę upływ u czasu doskonalono je. W X IX w. skończyła się era dział z gładkim i lufam i, bow iem pow szechnie do u zb ro je­ n ia arm ii różnych p ań stw w prow adzono działa g w in ­ tow ane. P ro p o n u je m y C zytelnikow i m ałą rep e ty cję ze znajom ości h isto rii tych dział.

6* J a k a jest różnica m iędzy działem zw anym śm igow nicą a działem zw anym org an am i lu b o r­ gankam i? 7- K iedy w prow adzono działa zw ane h au b icam i i czym się one w yróżniały? f.

W XVI w. n a m iejsce b o m b ard w prow adzono now e ro d zaje dział; ja k się one nazyw ały?

9.

W XV w. w prow adzono now y rodzaj dział zw a­ n ych m oździerzam i; do czego one służyły?

10.

J a k nazyw ały się n ajw ięk sze działa u żyw ane w X V I i X V II w .?

1« J a k były zbudow ane jed n e z pierw szych dział, zw ane przez A rabów m odfam i i używ ane przez nich w X III w.? 2.

J a k nazyw ano w Polsce w XV w . działa b u ­ rzące, przeznaczone do k ru sze n ia m urów o b ro n ­ nych?

3.

O dm ianą dział stosow anych w XV i XVI w. w P olsce i p ań stw ac h E uropy środkow ej były ta ra śn ic e; do czego one głów nie służyły?

4. J a k nazyw ano działa, k tó ry ch w XV i XVI w. używ ano do bezpośredniego rażenia n ie p rz y ja­ ciela uk ry teg o w okopach, za m u ram i i n asy ­ p am i ziem nym i? 5* Czym w yróżniały się działa zw ane foglerzam i spośród innych dział stosow anych w XV i X V I w ieku?

22

23

7.

A R T Y LER IA — BÓG W O JN Y

To słynne w czasach II w o jn y św iatow ej pow iedzenie, sław iące potęg ę a rty le rii, strac iło obecnie nieco na znaczeniu ze w zględu n a roziwój broni rakieto w ej, niem niej a rty le ria m a jeszcze dtużo do „pow iedzenia” n a polu w alk i. W spółczesne działa a rty le ry jsk ie to b ro ń p a ln a przeznaczona do m io tan ia pocisków o k a ­ librze p o n ad 20 m m . A rty le ria p o słu g u je się działam i polow ym i fortecznym i, okrętow ym i, czołgowymi, k o le­ jow ym i, przeciw lotniczym i a przeciw pancernym i. Służą one do zw alczania celów naziem nych, naw odnych, po­ w ietrzn y ch , pancern y ch . D ziała a rty le ry jsk ie mogą być sta cjo n arn e, sam obieżne, ciągnione. W ygląd zew nę­ trzn y działa zależy od jego p rzeznaczenia i k alib ru — im w iększy k alib er, ty m działo je st potężniejsze. W spółczesne działa odznaczają się w ysokim stopniem zau tom atyzow ania, m a ją dużą szybkostrzelność i ży­ w otność, odpow iednią donośność i sk u p ien ie ognia; są bezpieczne w obsłudze. Do dział zalicza się arm a ty , h aubice i m oździerze. A oto p ytanaa-zagadki d oty­ czące dział.

t.

K iedy po ra z w anych?

pierw szy

uży to dział g w in to ­

2.

J a k ą ro lę sp e łn ia ją g w in ty (bruzdy) n a w e­ w n ę trz n e j pow ierzchni lufy działa: a) zm n iej­ szają ta rc ie pocisku w lu fie ; b) n a d a ją pocisko­ w i ru c h w irow y; c) un iem o żliw iają zatarcie się pocisku w lufie?

3. Czym różni się a rm a ta od haubicy tego sam ego k alib ru ? 4* Pod ja k im k ątem należy ustaw ić lu fę działa w zględem pow ierzchni ziem i, aby uzyskać n a j­ w iększy zasięg pocisku w rzeczyw istych w a ­ ru n k ac h ?

24

3- Czy w razie konieczności m ożna użyć działa p rzeciw pancernego do zw alczania sam olotów ? Jakiego działa należy użyć do u n ieszk o d liw ie­ nia nieprzyjacielskiego sta n o w isk a ogniow ego, u k rytego za w zniesieniem : a) a rm a ty ; b) h a u ­ bicy; c) m oździerza? 7* Ile w ynosi p rze cię tn a pręd k o ść początk o w a po­ cisku arm atniego? t.

Od czego zależy m ak sy m aln y zasięg działa?

V.

Ja k a je st żyw otność dział p rzeciw lotniczych, tzn. ile m ożna oddać z nich strzałó w , zanim w y stąp i w y raźn e ro zk a lib ro w a n ie lu fy ?

10. Ile w ynosi m a k sy m a ln a szybkostrzelność dział dużego k alib ru ?

8.

CZĘŚCI SKŁADOW E D ZIA ŁA

W ykorzystując fak t, że w śród zespołów, podzespołów i części działa je st w iele takich, k tó ry ch nazw y m o­ gą kojarzyć się — szczególnie ■osobom nie obeznanym ze sprzętem w ojskow ym — z rzeczam i nie m ającym i nic w spólnego z działem , p ro p o n u jem y m ałą zgady­ w ankę.

t.

Czy k ołyska to: a) urządzenie, n a k tó ry m ko­ łysze się działo po w y strza le; b) część działa u m ożliw iająca p rzesuw anie się lu fy ; c) urząd ze­ nie um ożliw iające celow niczem u zajęcie w ygod­ n ej pozycji w czasie celow ania?

2* Czy łoże dolne je st: a) urząd zen iem zap ew n ia­ jącym bezpieczny przew óz działa; b) zespołem , na k tó ry m um ieszczone je s t łoże górne; c) zes­ połem , na k tó ry m z n a jd u ją się p rzy rząd y ce­ low nicze? 3. Czy łoże górne je st: a) zespołem , n a k tó ry m z n a jd u je się m echanizm podnoszenia; b) u rz ą ­ dzeniem , do którego um ocow ana je st kołyska; c) podzespołem , n a k tó ry m um ieszczone są przy rząd y celow nicze?

& Czy h am ulec przeznaczony je st do: a) p rz y ­ h am o w y w an ia działa podczas tra n sp o rtu ; b) zm niejszania en erg ii o d rz u tu lu fy podczas strzału ; c) zablokow ania kół działa podczas strzału ? Czy zam ek um ożliw ia: a) zam knięcie sk rzynki am u n icy jn ej p rzed osobam i n iepow ołanym i; b) zaryglow anie lu fy działa n a czas w y strzału ; c) zam knięcie łoża dolnego na czas tra n sp o rtu działa? 8. Czy ta rc za służy do: a) osłony obsługi działa p rzed pociskam i; b) ochrony p rzy rząd ó w ce­ low niczych; c) osłony lufy działa? 9.

Czy k ąto m ierz to: a) p rzy rząd optyczny służący do w ycelow ania lu fy działa w płaszczyźnie p o ­ ziom ej i pionow ej; b) p rzy rząd m echaniczny um ożliw iający p o m iar k ą ta p o d n iesien ia lufy; c) p rzyrząd, k tó ry m p o sługuje się działonow y p rzy w y k re śla n iu szkicu ogniow ego?

10. Czy opornik to: a) p odstaw a, n a k tó re j opiera się lu fa; b) część sk ład o w a urząd zen ia zw anego o p o ro pow rotnikiem ; c) część sk ład o w a kołyski, u m o żliw iająca celow niczem u oparcie nóg p o d ­ czas celow ania?

4* Czy ogon działa je s t podzespołem połączonym : a) z lu fą działa; b) z łożem dolnym działa; c) z łożem górnym działa? 5* Czy lem iesz służy do: a) zabezpieczenia działa p rze d przesuw aniem się podczas w y strza łu ; b) w y k o nyw ania okopu n a stan o w isk u ognio­ w ym działa; c) k o p an ia u k ry ć w ziem i dla ob­ sługi działa?

26

27

7* W jak iej b ro n i składane?

A M U N IC JA DO B R O N I P A L N E J

O gólnie biorąc, pojęciem am u n icji o kreśla się w szel­ k ie środki b ojow e oraz ich elem en ty przeznaczone do niszczenia i o b ezw ładniania celów , b u rze n ia obiektów , zad ym iania, zap alan ia, ośw ietlan ia itp. Słowo am u ­ n ic ja w yw odzi się z łacińskiego w y ra zu adm unitio, k tó re oznacza uzbrojenie. Do am unicji zalicza się za­ tem bom by, m iny, torpedy, ra k ie ty , g ran a ty , m a te­ ria ły w ybuchow e, zapaln ik i oraz naboje do broni p a l­ nej. A m u n ic ja do broni p a ln e j dzieli się n a am u n icję strzelecką, tzn. p isto leto w ą i k ara b in o w ą, o raz a r ty ­ le ry jsk ą (inaczej działow ą). Poniższe zagadki pośw ię­ cone są ty m w łaśn ie rodzajom am unicji, tzn. am u ­ n ic ji do b ro n i p a ln e j.

1.

8.

Dlaczego nazy w an ie w spółczesnych kulam i je st niew łaściw e?

9.

Ja k ą rolę spełnia pierścień w iodący na pocisku arty lery jsk im ?

pocisków

10. Z jakiego m a teria łu w y k o n u je 9ię łuski w n a ­ bojach najnow szej k o n stru k cji?

Czy n ab o je p o śred n ie stosow ane są w broni strzeleck iej czy arty le ry jsk ie j?

2. J a k ą ro lę sty czn y ?

3.

p aln ej stosow ane są naboje

w

pocisku

sp ełn ia

czepiec

bali­

S k ąd się w yw odzi i ja k a je s t w łaściw a nazw a pocisków d um -dum ?

4- Do zw alczania jak ich celów służą pociski rd ze­ niow e i ja k a je st ich w łaściw a nazw a?

5* Czy pocisk k u m u la cy jn y p rz e b ija czy przep ala p a n c e rz w ozu bojow ego?

Co oznacza term in : elab o rac ja pocisków ?

28

29

1 0 . M ATERIAŁY WYBUCHOWE

N ieodzow ny skład n ik w spółczesnej b ro n i stan o w ią m a ­ teriały w ybuchow e. Są to zw iązki chem iczne lu b m ie­ szaniny, w k tó ry ch — w sk u tek działania bodźców zew nętrznych — zachodzi gw ałtow ny rozkład su b ­ stancji chem icznej, czyli n astęp u je re a k c ja w yb u ch o ­ wa. We w spółczesnej technice w ojskow ej w y k o rzy ­ stu je się w zasadzie trzy podstaw ow e rodzaje m a­ te riałó w w ybuchow ych. Do pierw szej gru p y należą m ateriały inicju jące w ybuch; zalicza się do nich zw iązki chem iczne o szczególnej w rażliw ości na po­ budzenie m echaniczne, cieplne i chem iczne. Do drugiej g ru p y należą kruszące m a teriały w ybuchow e, k tó re odznaczają się w ielką energią rozkładu, ale m uszą być pobudzone przez m ateriały inicjujące. Do trzeciej g ru ­ py należą m iotające m a teriały w ybuchow e; zalicza się do nich w szelkiego rodzaju prochy i m ieszaniny p iro ­ techniczne, k tó re służą do m iotania pocisków. Stopień zorientow ania się w p roblem atyce m a teriałó w w y b u ­ chow ych będzie m ógł C zytelnik w pew nym zakresie ocenić, odpow iadając na poniższe pytan ia.

5* K tó ry z niżej w y m ienionych prochów znany był n ajw cześn iej: a) p ro ch bezdym ny; b) p ro ch bezpło m ien n y ; c) p ro ch czarny? 6- Ja k ie są p odstaw ow e sk ład n ik i m a te ria łu w y ­ buchow ego zw anego p lastykiem ? 7- Ja k nazyw a się zw iązek azotu, k tó ry stanow i podstaw ow y sk ład n ik m ieszanin w ybuchow ych, a jednocześnie je st pow szechnie u żyw any w ro l­ nictw ie jako naw óz sztuczny? 8.

K tóry z w y m ienionych m a teriałó w w ybucho­ w ych odznacza się najw ięk szą siłą kru szącą: a) heksogen; b) te try l; c) tro ty l? W ja k im celu do m a teria łó w w ybuchow ych do­ daje się su b stan cje zw ane ogólnie fleg m aty zatoram i?

10. Ja k i ro d zaj m a te ria łu w ybuchow ego zaw arty je st w bom bie jąd ro w ej?

1> Ja k ą lite rę należy zm ienić w im ieniu A natol, aby otrzym ać nazw ę m a teria łu w ybuchow ego szeroko stosow anego zarów no w czasie I, jak i II w ojny św iatow ej? 2- Co należy uczynić z g liceryną, aby pow stał m a­ te ria ł w ybuchow y o niezw ykłej w rażliw ości n a bodźce m echaniczne i dużej sile w ybuchu? 3.

A lfred Nobel, tw ó rca fu n d a c ji N obla, zdobył o l­ brzym i m a ją te k dzięki p ro d u k cji: a) d y nam itu ; b) n itrogliceryny; c) tro ty lu ?

4* S kąd w yw odzi się nazw a baw ełny strzelniczej — m a te ria łu m iotającego produkow anego po­ w szechnie przez przem ysł?

30

31

1 1 . DZIAŁO W OCZACH FIZY K A

Z fizycznego p u n k tu w idzenia działo a rty le ry jsk ie jest potężną m aszyną cieplną, służącą do m io tan ia pocis­ ków na duże odległości w ściśle określonym k ieru n k u . W m aszynie tej n astęp u je gw ałtow na zm iana energii chem icznej, zm agazynow anej w ła d u n k u prochow ym , w energię kinetyczną pocisku w ylatującego z lufy działa. Podczas w y strzału w lu fie działa (w w y n ik u spalania ła d u n k u prochow ego) p o w staje ogrom ne ciś­ nienie rzędu 2500—3000 atm , przy czym te m p e ra tu ra gazów prochow ych dochodzi do 3000 °C, stąd olbrzym a moc działa. Na przykład działo k alib ru 75 mm m a moc ok. m iliona koni m echanicznych — je st to moc rów now ażna w przybliżeniu mocy 15 000 sam o­ chodów m ark i P olski F ia t 1300. Moc dział w iększych k alibrów je st jeszcze w iększa — działo k alib ru 300 m m m a moc dochodzącą do 10 000 000 KM. P oniżej p y ­ tan ia — spróbujm y n a nie po p raw n ie odpow iedzieć.

6- Czy k ą t n ajw ięk szej donośności działa w ynosi 45°? 7. Im dłuższa jest lu fa działa, ty m w iększa jest prędkość w y lo to w a pocisku. Dlaczego ta k jest — przecież p rzy dłuższej lu fie pocisk m usi p o ­ konać w iększe opory ta rc ia? B. Czy n a podstaw ie w y g ląd u zew nętrznego m ożna odróżnić a rm a tę od haubicy? 9.

Co wspólnego m a w ag o m iar pocisku z k alib rem jak o n ajm n iejszy m w y m iarem w ew n ętrzn ej średnicy lu fy działa?

10. K iedy n a polu w alki p ojaw iły się działa bez-

odrzutow e?

K tó rej zasadzie dynam iki podporządkow ane jest zjaw isko o drzutu lufy działa tow arzyszące w y ­ strzałow i? 2- Czym

należy tłum aczyć fak t, że lu fa arm a ty lub haubicy je st znacznie grubsza w pobliżu kom ory zam kow ej niż u jej w ylotu?

3. Dlaczego a rm a ta przeciw p an cern a pow inn a za­ pew niać w iększą prędkość w ylotow ą pocisku niż zw ykła a rm a ta połow a? 4. Czy celność strza łu arm a tn ie g o zależy w yłącz­

nie od dokładności w ycelow ania? 5* Ja k ie działa m ają najw iększą żyw otność: m a­ łych, średnich czy dużych kalibrów ?

32

S — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

33

12 .

W YTW ORNIE BRONI

B urzliw y rozw ój p rzem ysłu zbrojeniow ego, zapocząt­ kow any u schyłku X IX w., trw a w łaściw ie do dziś. P o w staw ały i p o w sta ją coraz to now e w ytw órnie broni i uzbrojenia. W iele z nich p ro d u k u je broń już dzie­ sią tk i lat. N iek tó re z nich, ja k np. zakłady zbroje­ niow e K ru p p a , stały się sym bolem m ilitary zm u i im ­ perializm u. A oto 10 p y ta ń n a te m a t w ytw órni broni. W każdym z nich są trzy odpow iedzi — k tó ra je st p r a ­ w idłow a?

1« Z nana firm a zbrojeniow a Bofors, k tó ra do star­ czała m.in. różne ty p y broni dla przedw rześniow ej arm ii polskiej, je s t firm ą: a) angielską; b) niem iecką, c) szw edzką? 2.

F irm a b ry ty jsk a V ickers-A rm strong, prod u k u ­ ją ca broń, sam oloty w ojskow e, okręty w ojenne i czołgi, p o w stała: a) w 1847 r.; b) w 1897 r.; c) w 1927 r.?

3.

F irm a N agant, k tó ra w końcu X IX w. zaczęła produkow ać ty p rew o lw eru znanego pow szech­ n ie jak o nagan, była firm ą: a) belgijską; b) fra n ­ cuską; c) ro syjską?

4.

A m ery k ań sk a firm a Colt, założona w 1853 r. przez k o n stru k to ra b ro n i S am uela Colta, pro­ dukow ała: a) rew o lw ery i pistolety; b) k ara­ b iny m aszynow e; c) b ro ń arty lery jsk ą?

7- Z akłady zbrojeniow e O erlikon sp ecjalizujące się w p ro d u k cji k a ra b in ó w m aszynow ych, m ało­ k alibrow ych dział i przeciw lotniczych pocisków rak ieto w y ch są zakładam i: a) au striac k im i; b) szw ajcarsk im i; c) fran cu sk im i? 8* W ytw órnia u zb ro jen ia H otchkiss, założona w 1867 r. przez k o n stru k to ra b roni p aln ej B en­ jam in a H otchkissa i p ro d u k u ją c a oprócz broni p aln ej ró w nież w ozy bojow e, je s t firm ą: a) a n ­ gielską; b) fra n cu sk ą ; c) am ery k ań sk ą? 9. Jakiego ro d zaju b ro ń p ro d u k o w an a p rzez zn a­ ny fran cu sk i k o n cern zbrojeniow y S ch n eid er-C reu so t w chodziła w sk ład u zb ro je n ia w o jsk a polskiego p rzed 1939 r.: a) czołgi; b) k a ra b in y m aszynow e; c) arm a ty ? 10. R adziecka fa b ry k a u zb ro je n ia w T ule znana jest z p ro d u k cji: a) p isto letó w ; b) k ara b in ó w m aszynow ych; c) dział?

5- N iem iecki koncern zbrojeniow y K ruppa, który sta ł się narzędziem zbrodniczej polityki H itlera, obejm ow ał w 1939 r.: a) p o n ad 50; b) ponad 100; c) p o n ad 200 przedsiębiorstw ? 6. A m ery k ań sk a firm a R em ington zn an a je s t z pro d u k cji: a) broni m aszynow ej; b) maszyn do szycia; c) m aszyn do pisania?

34

35

PR ZEZW ISK A NADAW ANE BRONI '■ I U ZBRO JEN IU

K ażde now e urządzenie techniczne w yprodukow ane przez zak ład produ k cy jn y m a sw oją nazw ę, np. sa­ mochód, W arszaw a 203, M oskw icz 408, Sim ca 1100 itd. Podobnie np. sk o n stru o w an y przed II w o jn ą św iatow ą przez P. W ilniew czyca i J. S krzypińskiego pisto let sam oczynny nazw ano Visem. U żytkow nicy urządzeń technicznych n ad a ją im z biegiem czasu przezw iska, np. przezw isko „garbus” otrzym ał sam ochód m ark i V olksw agen z ra c ji swego kształtu. P odobnie jest z b ro n ią i uzbrojeniem . Żołnierze n ad a ją użytkow anej przez siebie broni i uzb ro jen iu różne przezw iska: jedne są pieszczotliw e, inne śm ieszne, a jeszcze inne budzą grozę. T ak było w czasie każdej niem al w ojny. Poniżej podano 10 takich przezw isk, w plecionych w k ró tk ie ch a ra k te ry sty k i okoliczności, w ja k ich d an ej broni użyto. N ależy odpow iedzieć, o ja k ą b ro ń lu b uzb ro je­ nie chodzi i ja k a je st je j w łaściw a nazw a.

S przęt bojow y, k tó ry żołnierze radzieccy w cza­ sie II w ojny św iatow ej nazyw ali pieszczotliw ie „K atiuszą”. 2. S przęt radziecki, m asow o p ro dukow any w cza­ sie I I w ojny św iatow ej, któ reg o żołnierze h itle­ row scy bardzo się bali, n azy w ając go „czarną śm iercią”. 3. W czasie pow stania w arszaw skiego w ojska n ie­ m ieckie używ ały przeciw pow stańcom broni, k tó rą w arszaw iacy nazyw ali „k ro w ą”. 4« W czasie II w ojny św iatow ej N iem cy stoso­ w ali sam olot, k tó ry przez p arty z an tó w i pol­ sk ą ludność cyw ilną nazyw any był „ram ą”.

36

5* Jed en z rodzajów b ro n i p ro d u k o w an ej w cza­ sie o k u p acji h itlero w sk iej w Polsce nazw an o „błyskaw icą”. S p rzęt bojow y, k tó rem u pow stańcy w arszaw scy n ad ali p rzydom ek „K u b u ś”. 7.

B roń szeroko stosow ana w czasie II w o jn y św iato w ej; żołnierze radzieccy nazw ali ją „pe­ peszą”.

8.

N iem cy w okupow anej W arszaw ie p osługiw ali się b ronią, k tó rą w arszaw iacy n azyw ali „ro z­ pylaczem ”.

9. S przęt w ojskow y dość pow szechnie u żyw any w czasie I w ojny św iato w ej, k tó ry p o p u la rn ie nazyw ano „latający m i cy g aram i”. 10. B roń używ ana w czasie I w ojny św iato w ej., k tó rą potocznie n azyw ano „grubą B e rtą ”.

OPIS OKRĘTOW WOJENNYCH

1 4 . ROZW ÓJ OKRĘTU W OJENNEGO

H isto ria rozw oju okrętów sięga zam ierzchłej p rz e ­ szłości, co n ajm n iej k ilk a tysięcy la t p.n.e. O k rę t w o­ jen n y , jako je d n o stk a p ły w ając a dostosow ana w yłącz­ nie do prow adzenia w alki n a m orzu, zaczął w y o d ręb ­ niać się dopiero w IX —V III w. p.n.e. W ciągu w ielu w ieków zasadniczym napędem okrętów zarów no w o­ jennych, ja k i handlow ych były w iosła i żagle. W pierw szych greckich o krętach w ojennych dom inow ał n ap ęd w iosłow y, jed n ak w późniejszym okresie coraz częściej u zupełniany był napędem żaglow ym ; przez w iele w ieków oba te napędy w zajem nie się uzu p eł­ niały. N apęd żaglow y rozw inął się szczególnie w śred ­ niow ieczu i w X V III w., a w pierw szej połow ie X IX w. stał się w łaściw ie jedynym napędem okrętó w w ojennych. Z astosow anie (w d ru g iej połow ie X IX w.) m aszyny p aro w ej do napędu jed n o stek pływ ający ch i stali do ich budow y położyło k res żaglow ym o k rę­ tom w ojennym . Od ok. 100 la t o k ręt w ojenny jest o k rętem stalow ym , napędzanym silnikiem początkow o parow ym , później spalinow ym , a obecnie tak że ją d ro ­ w ym . Z ogrom nej liczby historycznych okrętów w o ­ jen nych w y brano 10 typów , podając ich skrócone o p i­ sy. N iżej w ym ieniono nazw y tych typów okrętów , oznaczając je lite ra m i od a do j. Z adanie C zytelnika polega na skojarzeniu odpow iedniego opisu z w łaści­ w ą nazw ą.

H ISTO R Y C Z N E N A ZW Y OK R ĘTÓ W W O JEN N Y C H

T riera Kogga c. G alera i. K arra k a e. K araw ela a. b.

G aleon P in k a F re g ata i. O k rę t liniow y i. G aleasa f.

2. k.

U S tanow ił typ przybrzeżnego o k rętu żaglow ego. Rozpow szechniony b ył szczególnie w H olandii i F ra n cji w XV—X V II w. U żyw ano go także na w odach B ałtyku, w ty m rów nież i w Polsce, szczególnie za p an o w a n ia Z y g m u n ta III i W ła­ dysław a IV. B ył to szybki i zw rotny o k ręt w o­ jen n y z c h a rak te ry sty cz n ą ściętą ru fą , p rze­ w ażnie tró jm aszto w y , z ożaglow aniem rejow ym n a dw óch p rzed n ich m asztach i żaglem łaciń ­ skim n a ty ln y m m aszcie. Jego załoga sk ład ała się z 30—40 osób, a u zb ro jen ie stanow iły lek ­ kie działa. 2.

O k ręt w o jen n y i handlow y, używ any n a m o­ rzach p ó łn o cn o -eu ro p ejsk ich w X III—X V w. P osiadał trzy m aszty o żaglach p ro sto k ątn y ch ; do X IV w. jako nap ęd u pom ocniczego używ ano n a nim wioseł. U zbrojenie o k rętu do X IV w. stanow iły k a ta p u łty i b alisty , a później działa. C h ara k te ry sty cz n ą cechą ty ch ok rętó w były w ysokie k asztele n a dziobie i ru fie. Z ałoga dużej jed n o stk i liczyła 80—90 osób, w ty m 40— —50 żołnierzy.

3.

O k ręt ten był używ any w okresie od V II do III w. p.n.e. Był to o k ręt w iosłow y, o w io­ słach rozm ieszczonych w trzech rzędach. N ie­ kiedy m iał d o d atkow y n ap ęd żaglowy w postaci żagla pro sto k ątn eg o rejow ego. Załoga takiego ok rętu w ojennego sk ład ała się z 150— 170 uzbro­ jonych w ioślarzy, 18—50 w ojow ników i 12—16 m ary n arzy . O k ręt b ył zw ykle w yposażony w ta ­ ra n , a jego p odstaw ow ą ta k ty k ą w alk i byłota ra n o w an ie o k rętu p rzeciw n ik a i abordaż.

4- N ajb ard ziej rozpow szechniony w XV i X V I w ., głów nie w H iszpanii i P o rtu g alii, żaglowy o k ręt

38

30

w ojenny, zazw yczaj trójm asztow y o żaglach re ­ jow ych prostokątnych. Na jego dziobie i ru fie znajdow ały się nadbudów ki. U zbrojenie ok rętu składało się zw ykle z 4—6 dział, a załogę s ta ­ now iło ok. 50 osób.

T akim w łaśn ie o k rętem był n ajp raw d o p o d o b ­ niej o k ręt K rzysztofa K olum ba „S anta M a ria”. 8*

*• W ojenny o k rę t w iosłow o-żaglow y, używ any na M orzu Ś ródziem nym od ok. XV w. p.n.e. aż do początku X IX w. Był to o k ręt o niskich b u r ­ tach. W średniow ieczu o k ręty tego ty p u były szczególnie rozpow szechnione w G enui i W e­ necji; do końca XV w. m iały jeden m aszt, a później dw a lu b trzy m aszty z żaglam i r e ­ jow ym i. W końcow ym okresie rozw oju liczeb­ ność ich załogi dochodziła do 400 osób, w tym 250 w ioślarzy, którym i bardzo często byli s k a ­ zańcy przykuci do wioseł. Szybki żaglow y o k ręt w ojenny z X V II—X V III w., dostosow any do działań n,a dalekich m o­ rzach i oceanach. Był to okręt trójm asztow y o ożaglow aniu rejow ym . O kręty tego rodzaju służyły głów nie do utrzy m y w an ia łączności m e­ tropolii z koloniam i. W yporność ich dochodziła do 600 T, uzbrojenie w ynosiło k ilkadziesiąt dział, a załoga liczyła 200—300 osób. Od połowy X IX w. okręty te oprócz napędu żaglowego m iały rów nież napęd parow y. O kręty tego ro­ dzaju spotyka się rów nież i obecnie; są u ży ­ w ane do celów szkoleniow ych. 7.

40

Duży żaglowy ok ręt w ojenny rozpow szechniony szczególnie w H iszpanii i P o rtu g a lii w X IV — —XVI w. Jego w yporność dochodziła do 2000 T; był dostosow any do- rejsó w oceanicznych. Miał 3 m aszty — środkow y najw yższy, dw a p o k ła ­ dy, w ysunięty poza dziób kasztel p rzedni i 2lu b 3-piętrow y kasztel rufow y, w któ ry m z n a j­ dow ały się działa. Załoga liczyła ok. 200 osób.

O kręt w ojenny tej klasy pow stał w X V II w., kiedy w b oju m o rsk im zaczęto stosow ać n o w y szyk, w k tó ry m najw iększe, siln ie u zb ro jo n e o k ręty w ojenne, p rzy jm u jąc e n a siebie głów ny ciężar w alki, pły n ęły jeden za drugim . S zyk te n nazw ano szykiem linii; od nazw y tego szy­ ku p o w stała nazw a te j klasy okrętów w o jen ­ nych. Początkow o były to żaglow e o k ręty d rew ­ nian e o w yporności rzęd u 1500— 1700 T. W la ­ ta ch sw ej św ietności, k tó re przy p ad ły n a o k res II w ojny św iato w ej, b yły to już potężne s ta ­ low e o k ręty w ojenne o silnym u zb ro jen iu a r ty ­ lery jsk im , dobrze opancerzone i przeznaczone do zw alczania ogniem a rty le rii okrętów w o je n ­ nych p rzeciw n ik a w szystkich klas, a tak że do o strzeliw an ia um ocnień nadbrzeżnych. Ich w y ­ porność dochodziła do kilkudziesięciu ty sięc y ton.

9. Żaglow y o k ręt w o jen n y z X V I—X V II w. o w y ­ sokich b u rtac h i ch arak tery sty czn y ch n a d b u ­ dów kach, zw anych kasztelam i, n a dziobie i r u ­ fie. W k asztelach um ieszczone były działa. O kręt ten m iał zw ykle trzy w ysokie m aszty; na dw óch pierw szych znajdow ało się ożaglow anie p ro sto k ątn e, a na o statn im •— przew ażnie tr ó j­ k ątne. N ajw iększe ok ręty tej klasy m iały w y ­ porność ok. 1500 T; ich u zbrojenie stan o w iły działa (zwykle po n ad 100 dział lek k ich lu b k il­ k adziesiąt dział ciężkich) rozm ieszczone w zdłuż b u rt n a piętro w y ch pokładach. Do te j klasy ok rętó w zaliczony został pierw szy polski o k ręt w ojenny zbudow any w 1572 r. w E lblągu za p an o w an ia Z y g m u n ta II A ugusta. 10.

W iosłow o-żaglow y o k ręt w o jenny używ any od końca X V I do początku X V III w. M iał trzy

41

m aszty z ożaglow aniem tró jk ą tn y m i 30—50 p a r w ioseł, każde obsługiw ane przez 5—8 w io­ ślarzy siedzących pod pokładem . N a pokładzie o k rę tu ustaw io n e były działa lekkie, a na n a d ­ budów kach rufow ych i dziobach — działa cięż­ kie. Z ałoga takiego o k rętu liczyła ok. 700 osób, w ty m ok. 400 w ioślarzy.

15 .

KA LIBRY PISTO LETÓ W I KA RA BINÓ W

Znajom ość k alib ru b ran i strzeleck iej i am u n icji nie je st bez znaczenia na p o lu w alki. D latego nin iejszy cy k l 10 zagadek pośw ięcim y kalib ro m b ard ziej zn a­ nych pistoletów , p istoletów m aszynow ych i k arabinów . N ajczęściej stosow anym i obecnie k alib ram i broni strzeleckiej są k alib ry : 7,62 m m , 9 m m i 11,43 m m , lecz k alib er 11,43 m m odnosi się p raw ie w yłącznie do b roni p ro d u k o w an ej w S tan ach Z jednoczonych A m eryki P ółnocnej. N ależy odgadnąć jak ie k alib ry m ają:

1* Radziecki p isto let TT, m asow o używ any w cza­ sie II w ojny św iatow ej 2.

A m ery k ań sk i p isto let Colt

3.

P isto let polskiej k o n stru k cji Vis

4-

R adziecki p isto let m aszynow y PPSz, zw any p o ­ p u la rn ie pepeszą

5* P isto le t m aszynow y Sten p ro d u k cji angielskiej 6-

A m ery k ań sk i p isto let m aszynow y M-3

7.

P isto let m aszynow y W alther

8.

R adziecki ręczny k a ra b in m aszynow y R km D P

9* Ciężki k ara b in m aszynow y M axim 10.

A m ery k ań sk i ra n d

k a ra b in

sam opow tarzalny

G a-

43

1 B . NOW OCZESNE OKRĘTY W OJENNE

W spółczesne okręty w ojenne budow ane są ze s ta li. c o w istotny sposób odróżnia je od daw nych, b u d o ­ w a n y c h z drew na. W łaściw y rozw ój stalow ych o k rę ­ tó w w ojennych d atu je się od czasu w ojny secesyjnej ■w A m eryce P ółnocnej, dokładnie od 1862 r., kiedy inż. E ricson zbudow ał d la w ojsk federalnych p ie rw ­ szy o k ręt w ojenny o żelaznym kadłubie, m ający p a n ­ ce rn y pokład i pan cern e burty. O kręt ten otrzym ał nazw ę M onitor. W ciągu ponad stuletniego rozw oju stalow ych o k rętó w w ojennych o b serw uje się n ie u sta n ­ ny w zrost ich w yporności i szybkości pływ ania. P o ja ­ w ia ją się coraz to now e ro d zaje okrętó w w ojen n jrch p rzeznaczonych do w ykonyw ania określonych zadań bojow ych. P ow stały p an cern ik i, krążow niki, to rp e ­ dow ce, kontrtorpedow ce, lotniskow ce, okręty podw od­ ne, fregaty rakietow e, trałow ce, k u try torpedow e, k u try rakietow e, ścigacze. N iniejszy cykl p y ta ń d o ty ­ czy znanych now oczesnych okrętów w ojennych. W k aż­ dy m p y ta n iu podano 3 odpow iedzi. N ależy odgadnąć, k tó ra z nich je st prawidłowa,.

Czy słynny o k rę t w ojenny A urora był: a) k r ą ­ żow nikiem ; b) niszczycielem ; c) okrętem lin io ­ w ym ? 2.

Czy polski okręt w ojenny B urza, będący obec­ nie O krętem -M uzeum , to: a) torpedow iec; b) k o ntrtorpedow iec; c) niszczyciel?

~3* Czy najw iększy o k ręt w ojenny Y am ato, zb u ­ dow any w 1941 r. i zatopiony w 3 la ta później, był: a) okrętem liniow ym ; b) krążow nikiem ; c) niszczycielem ? Czy zbudow any w S tan ach Z jednoczonych w 1961 r. o k ręt w ojenny E n te rp rise — to: a) f re ­ g a ta rak ie to w a; b) lotniskow iec; c) krążow nik?

44

5. Czy radziecki o k ręt w o jen n y M oskw a, zbudo­ w any w 1967 r., to: a) lotniskow iec; b) śm igłowco-wiec; c) fre g a ta rak ieto w a? 6.

Czy polski o k ręt w o jen n y O rzeł, k tó ry w sław ił się w czasie II w ojny św iatow ej, to: a) niszczy­ ciel; b) o k ręt podw odny; c) le k k i krążo w n ik ?

7- Czy am ery k ań sk i o k ręt w o jen n y o napędzie jąd ro w y m — Long Beach, w odow any w 1961 r., to: a) k rążo w n ik ; b) w ielk a fre g ata rak ieto w a; c) niszczyciel? 8- Czy jeden z w iększych angielskich ok rętó w w o­ jen n y ch Hood, zbudow any w 1920 r., był: a) o k rętem liniow ym ; b) p an cern ik iem ; c) k r ą ­ żow nikiem ? 9. Czy jed en z now szych fran cu sk ich o k rętó w w o­ jen n y ch — S u ffre n , zw odow any w 1967 r., to: a) k rążo w n ik ; b) fre g a ta ; c) niszczyciel? 10. Czy jeden z w iększych radzieckich ok rętó w w o­ jen n y ch — K irów , zbudow any w 1938 r., to: a) p an c ern ik ; b) k rążo w n ik ; c) o k ręt liniow y?

PO LSK A M ARYNARKA W OJENNA ’ W CZASACH II W OJNY ŚW IA TO W EJ

N a czyją cześć jed en z o k rętó w w o jen n y ch p rzekazanych P o lsk iej M ary n arce W ojennej przez flotę b ry ty jsk ą o trzy m ał nazw ę C onrad?

W chw ili n apaści N iem iec hitlero w sk ich na Polskę w skład P olskiej M a ry n a rk i W ojennej w chodziło 10 w iększych okrętów w ojennych, nie licząc m niejszych jed nostek bojow ych. B yły to okręty: B łyskaw ica, B u­ rza, G rom , G ryf, Orzeł, Ryś, Sęp, W icher, W ilk i Żbik. T rzy z ty c h o krętów na dw a dni przed niem iecką ag re sją n a P olskę w ypłynęły z G dyni do W ielkiej B rytanii. Je d en z pozostałych w G dyni został zatopio­ ny, a jeden zniszczony w czasie w alk z niszczycielam i niem ieckim i w dniu 2 i 3 w rześnia 1939 r. T rzy o k ręty w ojenne zostały in te rn o w a n e w Szw ecji, a dw a prze­ d arły blokadę niem iecką i przedostały się także do W ielkiej B rytanii. T ak w ięc pięć przybyłych do Anglii okrętów w ojennych stanow iło zalążek Polskiej M ary­ nark i W ojennej n a Zachodzie. W czasie w ojny weszło do niej jeszcze 11 w iększych ok rętó w w ojennych, nie licząc m niejszych jednostek. W szystkie przekazane Pol­ skiej M arynarce W ojennej przez A nglię okręty, które nie zostały zatopione, po zakończeniu w ojny zwrócono flocie b ry ty jsk ie j. A oto py tań ia-zagadki zw iązane z polskim i o k rętam i w ojennym i z okresu II w ojny św iatow ej.

'■

Ile okrętów podw odnych m iała w 1939 r.: trzy, pięć czy siedem ?

Polska

2. Czy w skład polskich okrętów w ojennych w al­ czących w czasie II w ojny św iatow ej w cho­ dziły krążow niki? 3.

J a k nazyw ał się o k ręt podw odny, który 18 w rześnia 1939 r. odpłynął z T allina, gdzie był in tern o w an y od 15 w rześnia, u k ry w a ł się nie­ m al trzy tygodnie i dopiero 7 października opuścił skrycie B ałtyk, u d ając się do W ielkiej B ry tan ii?

4* K tóry z w ym ienionych okrętów w ojennych m iał n ajw iększą w yporność: B łyskaw ica, B urza czy G ryf?

46

Ja k n azyw ały się polskie o k ręty w o jen n e in ­ tern o w an e w Szw ecji i jak iej o ne b yły klasy? K tóry z trzech polsk ich o k rętó w w o jen n y ch , ja ­ kie w dn. 30.V I I I 1939 r. popłynęły do A nglii, nie w rócił do P o lsk i po zakończeniu w ojny: B łyskaw ica, B u rza czy G rom ? Ile z p rzek azan y ch p rzez A nglię w u ży tk o w a­ nie P olskiej M ary n arce W ojennej 11 okrętów w ojennych zostało zatopionych: trzy , cztery czy pięć? Nazwy trzech polskich o k rętó w w ojennych, za­ topionych w czasie II w o jn y św iatow ej, n a ­ d ano okrętom p rzek azan y m Polsce przez Z w ią­ zek R adziecki w la tac h 1957—59, jak ie to n a ­ zwy? Dowódca jednego z polskich ok rętó w w o jen ­ nych, k o m an d o r por. J. G rudziński, został po­ śm iertn ie odznaczony Z łotym K rzyżem V irtu ti M ilitari. O k rę t te n zaginął bez ślad u 23.V 1940 r., w ykonując k o lejn y re js p atro lo w y w okolicach H elgolandu. J a k i to o k ręt?

5- Do czego służą pław y rad io h y d ro lo k acy jn e? 1 8 . HY DROLO K A CJA

Podobnie ja k radiolokacja je st nieodzow nym środkiem w spółczesnej obrony pow ietrzn ej, ta k hydrolokacja stanow i podstaw y elem en t w spółczesnej obrony pod­ w odnej. H ydrolokacja je st dziedziną h y d r o aku sty k i zajm ującą się w yk ry w an iem i w yznaczaniem położenia obiektów zn ajd u jący ch się pod w odą. Chodzi tu głów ­ nie o okręty podw odne i broń torpedow ą, ale nie tylko o to. U rządzenia h y d rolokacyjne m ogą np. słu ­ żyć do w y k ry w a n ia m in m orskich. W spółczesna h y d ro ­ lo k acja dzieli się n a ak ty w n ą i pasyw ną. H ydrolo­ kacja a k ty w n a posługuje się h y d ro lo k ato ram i (sta­ cjam i hydrolokacyjnym i), k tó re działają n a podobnej zasadzie ja k stacje rad a ro w e, m ianow icie w ysy łają i o dbierają odbite od obiektów sygnały akustyczne. H ydrolokacja p asy w n a w y k o rzy stu je szum onam iem ik i (stacje szum onam iernikow e), k tó re o d b ie ra ją szumy w y tw arzane np. przez śruby napędow e poruszających się w w odzie obiektów . U rządzenia hydrolokacyjne w y k o rzy stu ją w zględnie dobre ro zprzestrzenianie się fal dźw iękow ych i ultradźw iękow ych w w odzie m or­ skiej — w yposażone są w nie zarów no okręty n a­ wodne, ja k i podw odne, m ogą być instalow ane n a sp e­ cjalnych bojach pływ ających, ja k rów nież n a p o k ła­ dzie sam olotów i śm igłow ców poszukujących o krę­ tów podw odnych. H ydrolokacja je s t w ażnym ogniw em w spółczesnej w ojny m orskiej; problem ów hydrolokacji dotyczą podane niżej p y tan ia.

6* W jak i sposób śm igłow iec może w y k ry w ać o k ręty podw odne za pom ocą stacji h y d ro lo k acyjnej? 7. Z jak ich u rządzeń zbud o w an a jest a n te n a ak u s­ tyczna? 8. Do

czego tyczne?

służą brzegow e

stacje

9.

Co nazyw am y b ro n ią akustyczną?

10.

Ja k ie je st przeznaczenie echosond?

h y d ro ak u s-

K to w 1918 r. zbudow ał pierw szy hydrolok ato r do w y k ry w a n ia okrętów podw odnych? 2* Ja k i zakres fal akustycznych w ykorzystyw any jest w urządzeniach hydrolokacyjnych?

48

3.

N a czym polega isto tn a w ad a stacji hydrolokacy jn ej?

4.

Czy szum onam iernik m inow ą?

może

w y k ry ć

zagrodę

4 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

49

N A V JG A R E N E C ESSE E ST , V IV E R E N O N E ST l N EC ESSE

O to słow a P orapejusza w ypow iedziane przed 2000 la t w odniesieniu do problem ów żeglugi m orskiej. Nic one d otąd n ie strac iły na aktu aln o ści — w epoce lo t­ n ic tw a i k o sm onautyki żegluga n ad a l je st koniecz­ nością. Je d n ak ż e n a d bezpieczeństw em żeglugi w spół­ czesnej czuw ają n ie tylk o odpow iednio w yszkoleni ludzie, ale i znacznie b ard ziej doskonałe p rzy rząd y n a ­ w igacyjne, niż m iało to m iejsce w czasach P o m p eju sza. W łaśnie przy rząd am i naw igacyjnym i chcem y za­ in teresow ać C zytelnika, zarów no tym i, któ re były sto ­ sow ane przed w iekam i, ja k i obecnie używ anym i w żegludze m o rsk iej i pow ietrznej. N azw y dziesięciu ta ­ kich p rzyrządów podano niżej, a ich w ygląd ze­ w n ętrzny przed staw io n o na ry su n k ac h obok. N ależy p rzyporządkow ać w ym ienionym nazw om odpow iednie ry su n k i przyrządów naw igacyjnych.

1• A nem om etr 2.

A n ten a ram o w a

3* A stro lab iu m 4.

K om pas m agnetyczny

5.

K w adr a n t D aw ida

9-

Log m echaniczny

7.

S ekstans

•8* Sztuczny horyzont 9. 10.

50

W skaźnik echosondy W skaźnik rad aro w y

51

20 .

w ano w n iek tó ry ch k ra ja c h po I w o jn ie św ia­ tow ej?

H ISTO R IA WOZÓW BOJOW YCH 8-

Dziś w ozam i bojow ym i nazyw a się czołgi, sam ochody p ancerne, tra n sp o rte ry opancerzone, pociągi pan cern e, działa sam obieżne. Wozy bojow e m a ją jed n ak sw ą historię, sięgającą czasów starożytnych. Co praw da, kiedyś nie były to pojazdy opancerzone, w yposarzone w broń p a ln ą i napędzane silnikam i spalinow ym i, n ie ­ m niej służyły do celów w ojennych starożytnym np. Egipcjanom , G rekom i Rzym ianom . Nie tylko w sta ­ rożytności, ale tak że w średniow ieczu budow ano po­ jazdy służące celom w ojennym , któ re śm iało m ożna nazw ać w ozam i bojow ym i. A zatem m ożna m ów ić o ciągłości historii wozów bojow ych, z tym że ich ren esan s w czasie I w ojny św iatow ej spow odow ał cał­ kow itą zm ianę ich w alorów bojow ych. P rosim y do za­ g ad ek z h isto rii wTozów bojow ych.

Ja k a je st różnica m iędzy czołgiem i sam ocho­ dem pan cern y m ?

9. K iedy p ojaw iły się czołgi zw ane ta n k ietk am i? 10. Ja k i czołg p ro d u k o w an y

w Polsce w okresie m iędzyw ojennym był opracow any przez p ol­ skich k o n stru k to ró w ?

1« Ja k nazyw ały się wozy bojow e pow szechnie stosow ane przez starożytnych w ojow ników ? 2.

Do czego służyły wozy bojow e zw ane w in eam i?

3.

K iedy powrstały p ro jek ty w ych?

tzw. okrętów lądo­

4. Dlaczego pierw sze m etalow e (opancerzone) w o­

zy bojow e zostały nazw ane tankam i? 5- K tóry z niżej w ym ienionych czołgów był uży­ ty jako pierw szy w spółczesny w óz bojow y: a) M ark; b) S chneider; c) St. Cham ond? ń* Do czego w pierw szych czołgach służyły sponsony? 7. Ja k im i w ozam i bojow ym i m iały być tzw. p a n ­ cerniki lądow e, k tó ry ch p ro jek ty opracow y­

52

53

21 .

W SPÓŁCZESNE WOZY BOJOW E

We w spółczesnych arm iach najszersze zastosow anie z n a jd u ją trzy podstaw ow e rodzaje wozów bojow ych: czołgi, działa sam obieżne i tra n sp o rte ry opancerzoneDo wozów bojow ych należą je d n a k rów nież sam ocho­ dy i pociągi p an cern e; te ostatn ie są obecnie co raz rzadziej w ykorzystyw ane. W spółczesne wozy bojow e m ogą poruszać się albo ty lk o po lądzie, albo w za­ leżności od p otrzeby zarów no po lądzie, ja k i po wodzie. C h a ra k te ry sty cz n ą cechą każdego w spółczes­ nego w ozu bojow ego je st silne u zbrojenie (strzeleckie,, a rty le ry jsk ie lu b rakietow e), ruchliw ość za p ew n ia ją ca znaczną sw obodę m a n ew ru oraz odpow iednie o p an ­ cerzenie chroniące załogę p rzed rażen iem środ k am i ogniow ym i nieprzyjaciela. Wozy bojow e mogą m ieć gąsienicow y, kołow y lub m ieszany, tj. kołow o-gąsienicowy u k ła d jezdny. Czołgi m a ją zaw sze gąsienicow y u k ład jezdny; w iększość dział sam obieżnych m a ró w ­ nież gąsienicow y układ jezdny, chociaż istn ieją działa sam obieżne m ające m ieszany, a n a w e t kołow y u k ład jezdny; podobnie p rzed staw ia się sp raw a z tra n s p o rte ­ ram i opancerzonym i. We w spółczesnych w ojskach róż­ nych p ań stw istn ieje dość duża różnorodność k o n ­ stru k c ji tych podstaw ow ych typów wozów bojow ych. Je st to u w aru n k o w an e zarów no staw ian y m i w y m ag a­ niam i, ja k i ew en tu aln y m przeznaczeniem tych śro d ­ ków w^alki. T en cykl zagadek pośw ięcono w łaśn ie n iektórym zagadnieniom dotyczącym w spółczesnych, wozów bojow ych.

4* W ja k i sposób załoga w ozu bojow ego po ro zu ­ m iew a się m iędzy sobą o raz z in n y m i w ozam i bojow ym i? 5« Czy w spółczesny czołg może prow adzić celny ogień a rty le ry jsk i podczas jazdy? 6-

K tó ry z niżej w y m ienionych elem entów k a ­ d łu b a czołgu m a n ajm n iejszą grubość pancerza: wieża, dno czy boki k ad łu b a?

7.

Do ja k ich celów w y k o rzysty w an e są p rzew aż­ nie sam ochody p an cern e?

8* Co nazyw am y je d n o stk ą ognia w ozu bojow ego? 9.

Czy radzieckie działa p an cern e oznaczone sym ­ bolem SU m a ją k alib er: 85, 100 czy 122 m m ?

10.

Czy tra n sp o rte r opancerzony SKOT, będący ak tu aln ie n a w yposażeniu jed n o stek W ojska Polskiego, je st tra n sp o rte re m k o n stru k cji: r a ­ dzieckiej, p olskiej czy czesko-połskiej?

!• Ja k a je st podstaw ow a różnica m iędzy czołgiem; i działem pancernym ? 2. Co stało się pow odem w prow adzenia do u zbro­ jen ia w ojska dział sam obieżnych? 3.

54

Czym p rzede w szystkim różni się czołg od tra n ­ sp o rte ra opancerzonego: rodzajem uzbrojenia,, g rubością opancerzenia czy przeznaczeniem bo­ jow ym ?

55

22 .

Z H IS T O R II ŁĄCZNOŚCI W O JSK O W EJ

Łączność w ojskow a nie je st ani bronią, ani u zb ro je­ niem , niem niej odgryw a isto tn ą rolę w procesie do­ w odzenia. K ierow anie w alką je st bow iem ściśle zw ią­ zane z p rzesyłaniem in fo rm acji w postaci m eldunków , rozkazów, zarządzeń itp . In fo rm a cje te odnoszą się do w ojsk w łasnych, dotyczą także w ojsk nieprzyjaciela. D obrze zorganizow ana łączność um ożliw ia dowódcy podjęcie w łaściw ej decyzji, a w ięc sprzyja osiągnięciu zw ycięstw a. N a przykład w b itw ie pod G runw ald em w 1410 r. k ró l W ładysław Jagiełło w sw ej decyzji u m ie­ jętn ie w ykorzystał in fo rm acje o zam iarach K rzy ża­ ków, co przyczyniło się do zw ycięstw a. Z n ane są ró w ­ nież w h isto rii w o jen tak ie bitw y, kiedy zła łączność doprow adziła do klęski. W bitw ie pod W aterloo np. N apoleon w sk u tek źle zorganizow anej łączności i roz­ poznania nie otrzym yw ał ak tu aln y c h inform acji o sy­ tu acji n a polu w alki, w rezu ltacie czego m im o p rze­ w agi liczebnej i technicznej poniósł klęskę. Łączność w ojskow a odgryw a w ięc rolę niepoślednią, dlatego też w arto h isto rii je j rozw oju pośw ięcić kolejny cykl za­ gadek.

W jak i sposób A chaj ow ie przekazali do M yken w iadom ość o zdobyciu T roi: a) za po śred n ic­ tw em gońców ; b) za p o średnictw em okrętów żaglow ych: c) za pom ocą sygnałów ? 2- Z a pom ocą jakiego rodzaju linii telegraficznej, zbudow anej w końcu 1830 r., utrzym yw ano łączność m iędzy W arszaw ą a tw ie rd z ą m od­ lińską? 3.

W w ojnie k ry m sk iej w 1853—56 r. stosow ana była łączność telefoniczna czy telegraficzna?

4- K to po raz pierw szy w 1897 r. w ykorzy stał u rządzenia łączności radiow ej dla potrzeb łącz­ ności m iędzy okrętam i w ojennym i: a) G. M a r­ coni; b) A. Popow ; c) P. Szylling?

56

5* K tóry z niżej w ym ienionych a p a ra tó w te le ­ graficznych był u żyw any w łączności w ojsko­ w ej jeszcze w czasie II w ojny św iatow ej: a) a p a ra t W h eatsto n e’a; b) a p a ra t M orse’a; c) a p a ra t H ughesa? K iedy po raz p ierw szy użyto rad io stacji isk ro ­ w ych w łączności w ojskow ej: a) w czasie w o j­ ny an g lo -b u rsk iej w 1899— 1902 r.; b) w cza­ sie w ojny ro sy jsk o -jap o ń sk iej w 1904— 1905 r.; c) w czasie I w o jn y św iatow ej? 7.

Ja k im i środkam i dysponow ały już w ojska łącz­ ności utw orzone w n iek tó ry ch p ań stw ach w czasie I w ojny św iato w ej?

8* Czym różni się -połowy a p a ra t telefoniczny od a p a ra tu telefonicznego używ anego pow szechnie: a) w yglądem zew nętrznym ; b) zasadą d ziała n ia ; c) ro d zajem zasilania? 9. S tacje radioliniow e, w prow adzone do łączności

w ojskow ej w 1943 r., u sp raw n ia ją przew odow ą czy radiow ą?

łączność

10. K tóry z niżej w ym ienionych rodzajów łączności

zapew nia m aksym alną bezstronność i w ierność w przek azy w an iu inform acji n a polu w alki: a) łączność telefoniczna; b) łączność telegraficz­ na; c) łączność fototelegraficzna?

'■ Z CZYM SK O JA RZY SZ TE NAZWY?

Istn ie je obszerny dział w iedzy m orskiej, zw any w iedzą o k ręto w ą, o bejm ujący budow ę o k rętu, pokładow e u rząd zen ia i instalacje, osprzęt o raz in n e spra-wy do­ tyczące o k rętu i jego ek sploatacji. W iedza o k ręto w a m a bogate i ciekaw e nazew nictw o, u k ształto w an e na p rzestrzen i długich w ieków rozw oju żeglarstw a. To w łaśn ie nazew nictw o posłużyło za te m a t k o lejnych dziesięciu zagadek. W ty m celu w y b ran o dw adzieścia m n iej lu b w ięcej znanych słów, k tó re są nazw am i części okrętu, jego urząd zeń pokładow ych lu b osprzętu, i podzielono je n a dw ie grupy, po 10 nazw w każdej grupie. Z adanie C zytelnika polega na w łaściw ym sko­ ja rz e n iu dw óch nazw z tych dw óch grup.

1.

B ar beta

a.

2.

C hrapy

b. K om pas

3.

C um a

c.

4.

K ata p u lta

d. N adburcie

5.

K iosk Ł ąńcuch kotw iczny

K luza

e. P achołek

t>.

N ak tu z

f.

7.

Peryskop

g. Sam olot pokładow y

Róża kom pasow a

8.

P ro siak

b. S ilnik spalinow y

9.

R um b

i.

Ster

S ztu rw ał

j.

Wieża działow a

10 .

59

URZĄ D ZEN IA ŁĄCZNOŚCI BEZPRZEW O '* DOW EJ

Je st rzeczą oczyw istą, że sp raw n e kiero w an ie w o jsk a­ mi w yposażonym i w now oczesny sprzęt bojow y, od­ znaczający się dużą siłą raż en ia i niezw ykłą ru c h li­ w ością, może być zrealizow ane jedynie za pom ocą urządzeń łączności bez,przewodowej, tj. takich, k tó re do przek azy w an ia in form acji w y k o rzy stu ją zjaw isko rozchodzenia się fal elektrom agnetycznych (radiow ych, św ietlnych) lu b akustycznych w n atu ra ln y m środo­ w isku: w pow ietrzu, w odzie i ziemi. Jed y n ie bow iem urządzenia łączności bezprzew odow ej m ogą zapew nić w y m ianę inform acji m iędzy stanow iskam i k ie ro w a n ia (dowodzenia) a ruchom ym i śro d k am i w alki, ja k ró w ­ nież m iędzy jed n y m środkiem w alki a drugim . T e r u ­ chome środki w alki to przede w szystkim sam oloty i śm igłow ce w pow ietrzu, okręty naw odne i podw od­ ne na m orzu, czołgi i inne wozy bojow e na ziem i, nie m ów iąc już o rak ietach . U rządzenia łączności bezprze­ w odow ej są poza tym jedynym rodzajem środków łączności, jak ie m ogą być b ran e pod uw agę w dzia­ łan iach bojow ych o ch a rak te rz e m anew row ym , a tak i w łaśnie ch a ra k te r m iały już w w iększości działania w ojenne z okresu II w ojny św iatow ej. D latego też w y daje się, że pośw ięcenie kolejnych dziesięciu p y ta ń zagadnieniom w spółczesnych urządzeń łączności bez­ przew odow ej nie pow inno w yw ołać sprzeciw u Czy­ telnika.

5* N a jak im szczeblu dow odzenia sto su je się lin ie radiow e: a) k o m p an ia—b atalio n ; b) p u łk —dy­ w izja; c) arm ia—fro n t? 6- K tó ry z w ym ienionych rodzajów łączności r a ­ diow ej jest n ajb ard zie j o d p orny n a zakłócenia: a) łączność rad io teleg raficzn a; b) rad io tele fo ­ niczna; c) radio fo to teleg raficzn a? 7.

Ja k ą rolę sp ełn ia telew izja jak o środek łącz­ ności w ojskow ej: a) służy do p rzek azy w an ia obrazu pola w alk i; b) służy do p rzek azy w an ia inform acji między w yższym i sztabam i; c) służy jako środek oddziaływ ania k u ltu ra ln eg o na żoł­ nierzy?

8.

Ja k i rodzaj m odulacji w y korzystyw any je st w now ych ty p ach rad io stac ji w ojskow ych: a) m o­ d u la cja am p litu d o w a; b) częstotliw ościow a; c) jednow stęgow a?

9. Czy p rom ieniow anie lasero w e

może być w y ­ k o rzystane dla p o trzeb łączności?

10.

W jak i sposób p o ro zu m iew ają się p łe tw o n u r­ kow ie?

1- Czy n a szczeblu dow odzenia p lu to n —dru ży n a używ a się rad io stacji: a) długofalow ych; b) krótkofalow ych; c) u ltrakrótkofalow ych?

60

2.

W jaki sposób przekazyw ane są radiow e in fo r­ m acje m iędzy w yższym i sztabam i: a) za pom ocą rad io tele g ra fu kodem M orse’a; b) ra d io te le g ra ­ fu dalekopisow ego; c) radiotelefonu?

3.

Co nazyw am y siecią radiow ą?

4.

Ja k organizuje się łączność radiotelefoniczną?

61

25 .

W O JN A RA D IOELEK TRO NICZN A

Co to jest rad io — w iem y, te rm in „elek tro n ik a” też raczej je st znany, ale co to je st w o jn a rad io e lek tro ­ niczna — w iedzą tylko w tajem niczeni. R ozw iew ając te n nim b tajem niczości m ożna pow iedzieć, że najogól­ n iej w ojną radioelek tro n iczn ą nazyw a się obecnie ro z ­ m aite sposoby zm niejszania efektyw ności działania różnych u rządzeń radio elek tro n iczn y ch nieprzyjaciela przy jednoczesnym zapew nieniu m aksym alnej sta b il­ ności p racy i odporności n a zakłócenia w łasnych śro d ­ ków radioelektronicznych. W zakres w ojny rad io e le­ k tron iczn ej w chodzi w ięc rozpoznanie, przeciw d ziała­ nie i kontrp rzeciw d ziałan ie radioelektroniczne. N ie­ kiedy w ojnę rad io elek tro n iczn ą nazyw a się „w ojną m ożliw ości”, poniew aż je j w a ru n k i u le g ają zm ianie w raz z k ażdym now ym udoskonaleniem broni i u zbro­ jenia. Z ak ład a się, szczególnie w k ra ja c h zachodnich, że w w ojnie radioelektronicznej m oże zw yciężyć ten, k to szybciej p o trafi opracow ać bardziej skuteczne m e­ tody i środki uniem ożliw iające działanie urządzeń r a ­ dioelektronicznych przeciw nika, a jednocześnie zacho­ w a całkow itą spraw ność w łasnych urządzeń rad io e lek ­ tronicznych. N ie je st to pozbaw ione sensu, jeżeli zw a­ ży się, że skuteczne działanie w spółczesnych w ojsk jest nie do pom yślenia bez spraw n ie działających urządzeń rad ioelektronicznych. W ystarczy w ym ienić tu śro dki łączności radiow ej, urządzenia rad io n aw ig acy j­ ne, radiolokację i urządzenia do kiero w an ia pociska­ mi. W te j sy tu acji w arto zapoznać C zytelnika ró w ­ nież z niek tó ry m i problem am i w ojny rad io e lek tro ­ nicznej.

t-

3. Ja k ie zastosow anie zn a jd u je m agnetofon w roz­ poznaniu rad io w y m ? 4- K iedy po ra z p ierw szy zaczęto stosow ać ro z­ poznanie radiow e do celów w ojskow ych? 5. Co rozum ie się pod pojęciem „cisza rad io w a” ? 9- Ja k ą ro lę w p rzeciw d ziałan iu radiow ym sp eł­ nia dezin fo rm acja rad io w a? 7- Co trzeb a znać, aby m ożna było skutecznie zakłócać p ra c ę sta c ji rad io lo k acy jn ej? 8-

Czy sam oloty lu b in n e śro d k i n ap ad u pow ie­ trznego m ogą m askow ać się p rzed w yk ry ciem ich przez naziem ne stacje radio lo k acy jn e?

9. Czy strącony w d niu 1 m a ja 1960 r. nad te ry ­ to riu m Z w iązku R adzieckiego am ery k ań sk i sa­ m olot rozpoznaw czy L ockheed U -2 m iał na sw ym pokładzie, o p rócz środków rozpoznania fotograficznego, rów nież a p a ra tu rę do rozpo­ zn an ia radioelektronicznego? 10. Na czym polega k o n trp rzeciw d ziałan ie rad io ­ elektroniczne?

Ja k im celom służy rozpoznanie rad io e lek tro ­ niczne?

2. Za pom ocą jakich urządzeń przeprow adza się nam ierzan ie p rac u jąc y ch urządzeń rad io elek ­ tronicznych przeciw nika: a) rad io stac ji; b) ra diopelengatorów ; c) rad io lo k ato ró w ?

62

63

28 . r a d a r Z pew nością słowo „ ra d a r” nie je st obce C zytelnikom . R ad ar je st dziś szeroko w ykorzystyw any do realizacji różnorodnych zadań: urządzenia rad a ro w e um ożliw iają m.in. bezpieczne lądow anie sam olotów , zapew n iają bezkolizyjne w p row adzanie o krętów do portów w w a ­ ru n k ach złej w idoczności, w y k ry w a ją burze i tajfu n y , o k reśla ją prędkość pojazdów m echanicznych itp. S ta ­ cje rad a ro w e są także szeroko stosow ane w różno­ rodnych zadaniach m ilitarn y ch . Z resztą nie m a w tym nic dziwnego — ra d a r pow stał przecież przede w szyst­ kim dla potrzeb obrony i w ojny i tym te ż celom po­ czątkow o wyłączanie służył. U rządzenia rad aro w e w niem ałym stopniu przyczyniły się do licznych su k ce­ sów n a polach b itew II w ojny św iatow ej; m.in. dzięki rad a ro w i w ygrano bitw ę o A tlan ty k , k ład ąc kres bez­ k a rn e j działalności niem ieckich okrętó w podw odnych. R ad ar pom agał także przy zw alczaniu nalotów po­ w ietrznych i um ożliw iał celne bom bardow anie obiek­ tów nieprzyjaciela. A oto zagadki.

3.

S tacja ra d a ro w a je st u rządzeniem rad io tech ­ nicznym , podobnie ja k radiostacja* rad io o d b io r­ nik, telew izor, ra d io la ta rn ia itp. W skład u rzą­ dzeń rad io tech n iczn y ch w chodzą m .in. tak ie podzespoły i układy, ja k n ad ajn ik , odbiornik, an ten a, w skaźnik, u k ład zasilania. K tó re z tych podzespołów stan o w ią części składow e stacji rad a ro w ej?

4. Chociaż n ad opracow aniem pierw szych stacji rad aro w y ch tru d ziły się liczne zespoły n au k o w o -k o n stru k cy jn e, często m ów i się, że ra d a r je st w ynalazkiem bez w ynalazcy. P o w stał on w w yniku osiągnięć technicznych, odkryć i w y ­ nalazków , jak ich dokonano w końcu X IX i w

1* N azw a „ ra d a r” pow stała w czasie II w ojny św iatow ej. O znacza ona urządzenia służące do w y k ry w a n ia obiektów i określania ich w spół­ rzędnych (odległości, k ie ru n k u , wysokości) za pośrednictw em fal radiow ych. S kąd w zięła się ta nazw a i ja k ą in n ą może być zastąpiona? 2. S tac ja rad a ro w a je st urządzeniem rad io tech ­ nicznym , k tó re w ykorzy stu je zjaw isko echa. N a­ d ajn ik stacji w ysyła za pośrednictw em an ten y im puls drgań elektrom agnetycznych, zw any im ­ pulsem sondującym , zaś odbiornik tejże stacji za pom ocą tej sam ej an ten y o dbiera tzw . syg­ n ał echa, stanow iący n iew ielką część energii im pulsu sondującego, ja k a odbija się od w y k ry ­ w anego obiektu. Ze w zględu n a zasadę d ziała­ nia, sitaeję rad a ro w ą często porów nuje się do pew nego zw ierzęcia. Jakiego?

64

5 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

65

pierw szych 25 la tac h X X w. Ja k ie to były od­ k ry cia i osiągnięcia? D la ułatw ien ia podam y nazw iska auto ró w tych o-dkryó: H en ry k H ertz, A leksander Popow , L ee de F orest, A lb ert H ull, W atson-W att. 5* S tac ja rad a ro w a nie tylko w y k ry w a obecność obiektów , np. sam olotów lecących nocą we m gle lub w odległości uniem ożliw iającej obser­ w ację w zrokow ą, lecz rów nież m ierzy odległość do w yk ry ty ch obiektów ; Dzięki jak iej w łaści­ w ości fal radiow ych m ożliw y je st ta k i pom iar odleg:ości? 6« W czasie II w ojny św iatow ej stacje radaro w e zainstalow ane na sam olotach um ożliw iały w y ­ k ry w a n ie niem ieckich okrętów podw odnych nap ad ający ch znienacka na konw oje m orskie. W jak ich w aru n k ac h o k rę t podw odny mógł być w y k ry ty przez stację rad a ro w ą z sam olotu? 7* Je d n o z licznych zastosow ań ra d a ru polega m.in. n a tym , że stacja ra d a ro w a może być w y ­ k o rzystyw ana rów nież do pom iaru prędkości w ia tru w górnych w arstw ac h atm osfery. Czy je st to możliw e dlatego, że fale radiow e od­ b ija ją się od w iatru , czy też rea lizu je się to w inny sposób? 8. Ł atw ość w y k ry cia obiek tu przez stację ra d a ro ­ w ą zależy m.in. od w ielkości tego obiektu, ro­ dzaju m a teriału , z jakiego je st on w ykonany, długości fali roboczej d an ej stacji rad a ro w ej itp. O biekt duży, np. krążow nik, jest znacznie ła tw iej w ykryć niż obiekt m ały, np. k u te r to r­ pedow y. Ale czy ta k i k u te r łatw iej będzie w y ­ kryć za pom ocą stacji rad a ro w ej p rac u jąc ej na falach krótkich czy u ltra k ró tk ic h ?

66

N a ek ran ie w sk aźn ik a sta cji rad a ro w ej zo b ra­ zow anie np. sam olotu w łasnego je st ta k ie samo ja k zobrazow anie sam olotu przeciw nika. W ja k i sposób o p erato r stacji rad a ro w ej, przeznaczonej do k iero w an ia obroną przeciw lotniczą, odróżnia zobrazow ania w łasnych sam olotów od zobrazo­ w ań sam olotów p rzeciw nika? S tac ja rad aro w a, w y k ry w a jąc i w yznaczając w spółrzędne sam olotu p rzeciw n ik a, u ła tw ia a r ­ ty le rii przeciw lotniczej jego zestrzelenie. P rzed porażeniem pociskam i obiekt może być chro­ niony za pom ocą p an cerza; p an cerz ta k i nie chroni jed n ak o b iek tu p rzed w y k ry ciem przez stację rad aro w ą. W ja k i zatem sposób sam oloty lu b in n e obiekty m ogą ochronić się p rzed w y ­ kry ciem przez stację rad a ro w ą?

27 . S TA C JE

a) w ach larza usytuow anego prosto p ad le do p o ­ w ierzchni Z iem i; b) w iązki podobnej do o l­ brzym iego cygara; c) w ach larza usytuow anego poziomo w zględem pow ierzchni Ziem i?

RADAROWE

W ciągu przeszło 25 lat, ja k ie upłynęły od zakończe­ nia II w ojny św iatow ej, r a d a r nie u tra c ił sw ego zn a­ czenia m ilitarnego. S tacje rad a ro w e są w dalszym cią­ gu w ykorzystyw ane dla p otrzeb w ojskow ych. Co p ra w ­ da, ra d a r nie jest ju ż bronią ta jem n ą w ta k im sto p ­ niu, ja k to m iało m iejsce w czasie o statn iej w ojny, niem niej stacje rad a ro w e, w chodzące ak tu aln ie w skład w yposażenia w ojsk w szystkich k rajó w , chro n io ­ ne są ta jem n icą w ojskow ą. Je st to u zasadniane choćby z tego w zględu, że urządzenia rad a ro w e pełnią n ie­ zm iernie odpow iedzialne zadanie w system ie obrony k ra ju , ostrzegając przed niespodziew anym w ta rg n ię ­ ciem w kontrolow any obszar pow ietrzny obcych sa­ m olotów i rak ie t. N iezależnie od tego stacje i u rzą­ dzenia ra d a ro w e w ykorzystyw ane są w system ach k ie ­ ro w an ia i naprow adzania, a tak że służą do celów n a ­ w igacyjnych. S tacje rad a ro w e w ykorzystyw an e są w w ojskach lądow ych, m a ry n a rc e w ojennej, lo tn ic­ tw ie i w ojskach rakietow ych. Bez przesady m ożna po­ wiedzieć, że w e w spółczesnych system ach obronnych stacje rad aro w e p ełnią rolę stróżów i zw iadow ców elektronicznych, dostarczających sztabom niezbędnych inform acji. K olejny cykl zagadek pośw ięcim y więc w ojskow ym stacjom rad a ro w y m i ich w ykorzystaniu.

K tó ry z niżej w y m ienionych obiektów będzie n ajłatw iej w y k ry w aln y przez stację rad a ro w ą: a) k u te r torpedow y; b) czołg; c) m yśliw ski sa­ m olot odrzutow y? 6. Do jak ich celów w y k o rzysty w an e są stacje r a ­ darow e na dużym okręcie w ojennym ? 7- Czy ra d a r okrętow y może w y k ry ć duży okręt w ojenny w odległości 80 km ? 8- J a k ą ro lę spełnia w sam olocie m yśliw skim tzw. celow nik rad io lo k acy jn y ? 9.

Czy sta cja ra d a ro w a do k o n tro li ląd o w an ia sa­ m olotów m a jedną, dw ie czy trzy an ten y ?

10.

J a k ą średnicę m a a n ten a p arab o liczn a używ ana w am ery k ań sk im system ie w y k ry w an ia ra k ie t balistycznych: 12,5; 22,5 czy 33,5 m?

1* Czy zasięg w ykry w an ia obiektów pow ietrznych (np. sam olotów ) przez stację rad a ro w ą zależy od w ysokości lo tu tych obiektów czy nie? 2.

Czy stacja rad a ro w a może w ykryć stanow isko m oździerza znajdujące się za w zniesieniem te ­ ren u ?

3.

Czy kształt, w ielkość i sposób um ieszczenia u k ła d u antenow ego m a ją zw iązek z przeznacze­ niem stacji rad aro w ej?

4- Czy stacja ra d a ro w a obserw acji okrężnej p ro ­

m ieniuje w iązkę fal radiow ych w

68

kształcie:

69

28 . N O K TO W IZJA

I TERM O LO KA CJA

Noc jest niew ątpliw ym sprzym ierzeńcem żołnierza: broniącem u u łatw ia zorganizow anie obrony, zaś a ta ­ k u jącem u — skryte p rzeprow adzenie atak u . Jedn ak że zarów no pierw szem u, jak i drugiem u u tru d n ia rów nież spraw ne działanie, bow iem nocą w idoczność jest p rz e ­ cież ograniczona. Nic w ięc dziwnego, że od w ielu lat prow adzone były bad an ia nad opracow aniem urządzeń zw iększających skuteczność działań nocnych. Z pom o­ cą przyszła noktow izja, czyli dziedzina zajm ująca się w idzeniem w ciemności, i term olokacja, zajm ująca się w y k ry w an iem i lokalizacją obiektów , któ ry ch te m p e­ ra tu ra je st w yższa od te m p e ra tu ry otoczenia. Do a rs e ­ nału w spółczesnych środków tech n ik i w ojskow ej w e ­ szły w ięc na stałe tak ie urządzenia ja k noktow izory i term olokatory. U rządzenia noktow izyjne w y k o rzy stu ­ je się głów nie do skrytego p row adzenia pojazdów m e­ chanicznych, do celow ania i do obserw acji te re n u no­ cą. T erm olokatory, zw ane rów nież term o n am iern ik am i, służą do określan ia k ieru n k u , w ja k im zn ajd u je się obiekt, a w ięc um ożliw iają w y k ry w an ie czołgów, sa­ mochodów, dział, okrętów , a n aw et pojedynczych żoł­ nierzy. W noktow izorach i term o lo k ato rach w ojsko znalazło now ych sprzym ierzeńców , zw iększających efektyw ność ew entualnych działań nocnych. Cykl k o ­ lejnych dziesięciu zagadek dotyczy w łaśnie n o kto w izj; i term olokacji.

5* Czy m etaskop to: a) celow nik noktow izyjny; b) noktow izor p asy w n y ; c) przyrząd do w y­ k ry w a n ia p rom ieniow ania podczerw onego? 6- K iedy pow stała id ea w y k o rzy stan ia p ro m ien io ­ w ania pcdczerw onego do celów w y k ry w an ia obiektów nagrzanych? 7-

Ja k ą fu n k cję spełnia zw ierciadło paraboliczne w głow icy term o n am iern ik a?

8.

Ja k i je st zasiąg w spółczesnych te rm o n am ierników ?

9.

Z jak ich elem entów pasyw ny?

10.

sk ład a się term o ło k ato r

Czy w układzie saraonaprow adzania pocisku na podczerw ień stosuje się: a) noktow izor; b) te rm o n am iern ik ; c) m etaskop?

1* Co w spólnego m a noktow izor i term ołok ato r: a) k o n stru k cję; b) zastosow anie; c) rodzaj w y ­ korzystyw anego prom ieniow ania?

70

2.

K iedy w prow adzono pierw sze noktow izory do u ży tk u w ojskow ego?

3.

K tó ry z trzech zasadniczych podzespołów n o k ­ tow izora je st n ajb ard zie j skom plikow anym urządzeniem : a) prom iennik podczerw ieni; b) p rze tw o rn ik obrazu; c) blok zasilania?

4.

J a k i noktow izor dem askuje sw ą obecność — ak ty w n y czy pasyw ny?

71

29 . RO ZPOZN A NIE

I M A SKOW ANIE

Rozpoznanie i m askow anie to dw ie w zajem nie p rze­ ciw staw ne dziedziny działalności w ojskow ej. Jeśli bo­ w iem rozpoznanie m a na celu uzyskanie m ak sy m al­ nie w iarygodnych in fo rm acji o ru ch a ch w ojsk p rze­ ciw nika, jego sprzęcie i zam iarach, to zadania m ask o ­ w ania, ogólnie biorąc, sprow adzają się do m ak sy m al­ nego u k ry cia przed n ieprzyjacielem w łasnych poczy­ n ań i sprzętu bojow ego oraz do tw orzenia pozorów. G łów nym celem m askow ania je st w ięc w prow adzenie w b łą d nieprzyjacielskiego rozpoznania lub u tru d n ie ­ nie m u pracy. Chociaż rozpoznanie i m askow anie są tak sta re ja k w ojny, to je d n ak dopiero w czasie I w ojny św iatow ej zaczęto pośw ięcać w ięcej uw agi tej działalności w ojskow ej. Szczególnego znaczenia n a b ra ­ ły je d n ak spraw y rozpoznania i m askow ania dopiero podczas II w ojny św iatow ej. W płynął na to n ie w ą t­ p liw ie fak t, że do a rse n a łu dotychczasow ych w izu a l­ n ych naziem nych i pow ietrznych środków rozpoznania w eszło rozpoznanie fotograficzne i radiolokacyjne. J a k szczególną uw agę przyw iązyw ano do prob lem u rozpoznania, niech np. św iadczy fak-t, że w lo t­ nictw ie N iem iec h itlerow skich sam oloty rozpoznaw ­ cze stanow iły aż 20*/o ogólnej liczby sam olotów bo­ jow ych. O lbrzym ie środki w y datkow ano rów nież na cele m askow ania i pozorow ania strategicznego. W cza­ sie I w ojny św iatow ej sam a W ielka B ry ta n ia w ydała n a k am uflaż o krętów w ojennych sum ę ponad 12 000 000 dolarów . Na ile problem y rozpoznania i m as­ kow anie n ie są nam obce, przekonam y się, odpow iada­ jąc n a kolejne dziesięć p y ta ń pośw ięconych tem u te ­ m atow i.

1* K to je st autorem pow iedzenia: „zwycięża ten, kto posiadł sztukę m y le n ia”: a) Ju liu sz C ezar; b) S un Tsy; c) B e rn a rd L. M ontgom ery? 2.

72

K iedy po ra z pierw szy dokonano rozpoznania pow ietrznego?

3.

K iedy n a skalę m asow ą (powszechnie) w p ro w a­ dzono ubiór ochronny d la w alczących żołnie­ rzy?

4.

Na czym polega tzw. m askow anie dekoracyjne? W jakich o p eracjach w czasie II w ojny św ia­ tow ej na szerszą skalę stosow ano rozpoznanie radiolokacyjne?

6- W ja k i sposób realizow ane je s t m askow anie przeciw radiolokacyjne? 7.

Na czym polega różnica m iędzy m askow aniem im itacy jn y m a kam uflażem ?

8.

Do czego służy m ask o w an ie dźw iękow e?

9.

Do czego służą m aski będące etato w y m w ypo­ sażeniem w ojsk inży n iery jn y ch ?

tO.

W ja k iej o p eracji w czasie II w ojny św iato ­ w ej zastosow ano n a szeroką skałę kom pleksow e maskę w an ie o peracy j n e?

30 .

Jesteśm y św iadkam i niezw ykle burzliw ego rozw oju techniki rakieto w ej. To w łaśnie dzięki rakietom po orbitach okołoziem skich k rążą sztuczne satelity i s ta t­ ki załogowe, a autom atyczne stacje m iędzy p lan etarn e do cierają do coraz odleglejszych zakątków p rzestrzen i kosm icznej. R akiety um ożliw iły rów nież lo t ludziom na Księżyc, lądow anie na nim i szczęśliwy p ow ró t na Ziemię. Ale nie tylko. R akiety to także niezw ykle groźna broń X X w. Co praw da, pociskam i ra k ie to ­ w ym i posługiw ali się już w e w czesnym średniow ieczu Chińczycy, H indusi i P ersow ie, ale w porów n an iu z obecnym i rak ie tam i bojow ym i, były to raczej dzie­ cinne zabaw ki. D zisiejsze ra k ie ty bojow e to potężne pociski m etalow e o skom plikow anej budow ie, n ap ę­ dzane silnikam i rakietow ym i o ogrom nej m ocy; mogą one przenosić ła d u n k i bojow e n a odległość setek, a n aw et tysięcy k ilom etrów od m iejsca sta rtu . P o ­ wyższe fak ty pow odują, że te ch n ik ą rak ie to w ą i ra k ie ­ tam i in te re su je się niem al każdy, dlatego kolejn e za­ gadki pośw ięcono te j tem atyce.

•• P ociski rakietow e znane były ju ż w e w czesnym średniow ieczu. P ierw sze w iarygodne w zm ianki na ten te m at pochodzą z kro n ik chińskich z 1130 r. Z C hin, poprzez In d ie i P ersję, w ia ­ domości o rak ie tac h p rze n ik n ęły do k rajó w arabskich, a stąd do E uropy. A ra b H assan ał-R am m a n apisał n aw e t w 1285 r. książkę p o ­ św ięconą rakietom , któ rej dał ch a rak te ry sty cz­ ny ty tu ł: C hińskie strzały. Jak ież to były te chińskie strzały, poprzedniczki dzisiejszych r a ­ kiet? 2. R ak iety m ają sw oją historię, m a ją także sw ych tw órców , którzy przyczynili się do rozw oju w iedzy o rak ie tac h i stw orzyli w spółczesną tech n ik ę rakietow ą. W śród nich zn a jd u ją się

74

m .in j K. Siem ienow iez, K. Ciołkow ski, R. G od­ d ard, I. K orolew . C o i k ied y w nieśli oni do rozw oju tech n ik i rak ieto w ej?

Z H IST O R II ROZW OJU RA K IET

3.

S ilnik rak ieto w y — źródło napędu ra k ie t i po­ cisków rak ieto w y ch — działa na zasadzie z ja ­ w iska cd rzu tu . W silnikach rak ieto w y ch na paliw o chem iczne en erg ia chem iczna m a teria łu pędnego przekształca się w sk u tek sp alan ia w energię cieplną, a ta z kolei w en erg ię k in e­ tyczną gazów spalinow ych. P o w staje w ówczas ciąg niezbędny do n ad an ia rakiecie ru ch u : gazy spalinow e w y p ły w ają bow iem z dyszy siln ik a z olbrzym ią prędkością w jednym k ie ru n k u , zaś siln ik w raz z ra k ie tą porusza się w k ie ­ ru n k u przeciw nym . Z jaw isko odrzu tu w y stęp u je nie ty lk o w rak ie tac h ; znane są zw ierzęta, k tó re rów nież p o ru szają się w te n sposób. O ja k ie zw ierzęta chodzi?

4.

W spółczesne rak ie ty b y w ają jedno- lu b w ielo­ stopniow e; w śród tych o statn ich n a jc z ę śc ie j'w y ­ stęp u ją ra k ie ty d w u - lu b trzystopniow e. K ażdy stopień rak ie ty w ielostopniow ej to w istocie rzeczy oddzielny siln ik rak ieto w y , k tó ry u ru ­ ch am ian y je st po zakończeniu p rac y siln ik a stopnia poprzedniego. Ilustopniow e ra k ie ty używ ane są do w ynoszenia na o rb ity okołozaemskie załogow ych statk ó w kosm icznych?

5* R akiety w ielostopniow e mogą być bud o w an e w tzw. układzie w iązkow ym , w k tó ry m p o ­ szczególne stopnie rak ie ty um ieszczone są w za­ jem n ie rów nolegle, lu b w tzw . układzie poso b ry m , gdzie stopnie te um ieszczone są jed en za drugim . W jak im układzie zbudow ana była rak ie ta, k tó ra w yniosła n a o rb ity okołoziem skie poszczególne sta tk i kosm iczne serii W ostok?

75.

$• K olejność stopni w rak iecie w ielostopniow ej 0 układzie posobnym liczona je st od podstaw y rak ie ty , np. w rakiecie trzystopniow ej p ie rw ­ szy stopień je st u dołu rak ie ty , a trzeci — u góry. W chw ili s ta rtu rozpoczyna p racę silnik rak ie to w y pierw szego stopnia. Po zakończeniu jego pracy zaczyna działać silnik drugiego stopnia, a n astęp n ie silnik trzeciego stopnia. S ilnik trzeciego stopnia ra k ie ty je st znacznie m niejszy i lżejszy od siln ik a stopnia drugiego, a te n je st z kolei znacznie m niejszy i lżejszy od silnika stopnia pierw szego. Dlaczego?

10.

Z arów no ra k ie ty nośne, stosow ane dla potrzeb kosm onautyki, ja k i pociski rak ieto w e, szcze­ gólnie te n ajw iększe, zw ane b alisty czn y m i lu b m ięd zy k o n ty n en taln y m i, to u rząd zen ia kosztow ­ ne. N a ic h budow ę i p ro d u k cję m ogą sobie pozwolić jed y n ie p a ń s tw a bogate o w ysokim rozw oju technicznym . Ile w przy b liżen iu kosz­ tu je w y p ro d u k o w an ie jednego pocisku b alis­ tycznego: 100 000, 300 000, 500 000 dolarów ?

7* R akiety nośne przeznaczone do w ynoszenia na o rb ity okołoziem skie załogow ych sta tk ó w kos­ m icznych należą obecnie do najw iększych. Ich ciężar sta rto w y w ynosi tysiące ton, a w yso­ kość... A w łaśnie, ja k ą w ysokość m iała ra k ie ta nośna, k tó ra w yniosła w p rzestrzeń kosm iczną sta te k Apollo-11? 8.

R akieta jednostopniow a u żyw ana w czasie II w ojny św iatow ej przez A nglików do obrony przeciw lotniczej m ia ła długość 1,8 m i śred n icę 10 cm. Je j m asa w ynosiła 25,5 kg, na co sk ła ­ dała się m asa k o n stru k cji, m a teria łu pędnego 1 ła d u n k u w ybuchow ego. Ile w ynosiła m asa m a te ria łu pędnego (prochu) w te j rakiecie? Dla u łatw ien ia podaje się trzy w artości: 5,5; 10,5 i 15,5 kg, z których jedna je st w łaściw a.

9. W ielkość w spółczesnych pocisków rak ieto w y ch zależy m.in. od przeznaczenia; najw iększe są rak ieto w e pociski balistyczne, a najm niejsze rak ie to w e pociski przeciw pancerne. Ile razy w przybliżeniu przeciętny pocisk balistyczny je st w iększy od przeciętnego pocisku przeciw ­ pancernego?

76

77

31,

W SFÓŁCZESNE RA K IETY BOJOW E

R a k ie ty są -tem atem dn ią dzisiejszego. Nowoczesne arm ie św iata uzbrojone są w pociski rak ieto w e p rze­ znaczone do zw alczania, sam olotów , okrętów , czołgów i różnych stały ch obiektów naziem nych, a n aw et po­ cisków rakietow ych. P ociski rak ie to w e m ogą być w y­ rzucane ze stałych w y rzu tn i naziem nych lub p o d ­ ziem nych, z sam olotów , okrętów naw odnych i pod­ w odnych, z w y rz u tn i um ieszczonych n a czołgach, sa­ m ochodach, a n aw et z w y rzu tn i przenośnych. Istn ie je w iele różnych m etod klasy fik o w an ia -współczesnych pocisków rakietow ych. N ajczęściej, w zależności od m iejsca odpalenia pocisku i m iejsca położenia a ta k o ­ w anego obiektu, dzieli się je na n astęp u jące klasy: ziem ia—ziem ia (Z—Z), ziem ia—pow ietrze (Z—P), zie­ m ia—w oda (Z—W), pow ietrze—pow ietrze (P—P), p o ­ w ietrze—ziem ia (P—Z), pow ietrze—w oda (P—W), w o­ da—w oda {W—W), w oda—ziem ia (W—Z) i w oda—po­ w ietrze S,W—P). N iezależnie od tego, ze w zględu na sp e łn ia h tę -^ d im ia bojowe'; jpociski rak ieto w e dzieli się aa: strategićźm e,. operacyjne,- '-taktyczne, • p rze ciw p an ­ cerne, przeciw lotnicze; przeciw poeiśki. -Pociski ra k ie ­ towe rri-ogą- być .'kierow ane i n ie k iero w an e ; m ogą być napędzane silnikam i n a stały lub ciekły m ateriał pędny; m ogą być jedno-, dw u-, a naw et trzystopniow e; w reszcie m ogą być w yposażone w konw encjonalne lub ją d ro w e głow ice bojow e. Istn ie ją pociski ra k ie ­ tow e, k tó re może unieść żołnierz, i są tak ie, k tó ry ch m asa w ynosi dziesiątki ton, Oto cykl kolejnych dzie­ sięciu zagadek.

3- K tóry z am ery k ań sk ich pocisków balistycznych może być w yrzucany spod w ody z w y rzu tn i rak ieto w y ch um ieszczonych n a okręcie p o d ­ w odnym : a) P o laris; b) P ersh in g ; c) A tlas? 4.

Ja k i jest zasięg m iędzy k o n ty n en taln y ch pocis­ ków rak ieto w y ch ?

5. Czy nazw a „balistyczny pocisk rak ie to w y ” su­ g eru je: a) zasięg pocisku; b) c h a ra k te r lotu pocisku; c) przeznaczenie bojow e pocisku? 6- Do zw alczania jak ich celów służą ra k ie to -to rpedy? 1'

Z jak ich w y rz u tn i w y rzucan e są sam oloty-pociski?

8. Czy rak ieto w e pociski szturm ow e służą do zw alczania celów: a) naziem nych; b) m orskich; c) pow ietrznych? 9, W jakie głowice w yposażone są przeciw pociski przeznaczone do zw alczania ra k ie t b alistycz­ nych? 10.

ile w p rzybliżeniu w ynosi koszt am ery k ań sk iej m ięazy k o n ty n en taln ej ra k ie ty b alistycznej w raz z w y rzu tn ią podziem ną?

1* K tó ry z pocisków rak ieto w y ch je st n a jm n ie j­ szy: a) rakieto w y pocisk przeciw lotniczy; b) r a ­ kietow y pocisk przeciw p an cern y ; c) przeciw pocisk, zw any rów nież a n ty ra k ie tą ? 2. Z a pom ocą jakiego pocisku rakietow ego zestrze­ lony został n ad te ry to riu m Z w iązku R adziec­ kiego w 1960 r. am ery k ań sk i sam olot szpie­ gow ski L ockheed U-2?

7*

79

32 . K IERO W A N IE

&• Ja k ie pociski rak ie to w e kiero w an e są za po­ m ocą stacji rad aro w y ch ?

PO C ISK A M I RAKIETOW YM I

7. Z agadnienie kiero w an ia pociskam i rak ieto w y m i je st obecnie jed n y m z n ajw ażniejszych problem ów , k tó ­ rem u pośw ięca się w iele uw agi, w ysiłku i środków finansow ych. Na opracow anie niezaw odnych w dzia­ łan iu system ów k iero w an ia przeznacza się olbrzym ie sum y i angażuje się w ysiłek naukow y licznych uczo­ nych i specjalistów . U kłady k iero w an ia instalow an e w e w spółczesnych pociskach rakieto w y ch są niezw ykle kosztow ne; n ie ra z przeciętny koszt urząd zeń p rzezn a­ czonych do kierow ania pociskiem p rzekracza połow ę całkow itych kosztów pocisku. U kłady k ie ru jące lotem pocisku rakietow ego w y korzystują w przew ażającej w iększości osiągnięcia techniki radiow ej i elektroniki. Istn ie ją trzy podstaw ow e system y k ierow ania pocis­ kam i rakietow ym i: kierow anie zdalne, k ierow anie p ro ­ gram ow e i sam om aprow adzanie. K ażdy z tych p o d sta ­ w ow ych system ów dzieli się z kolei na szereg grup, m ających w łasną specyfikę. U rządzenia k ie ru jące r a ­ kietam i należą do n ajb ard zie j skom plikow anych u rz ą ­ dzeń w spółczesnej techniki, a kierow anie pociskam i rak ietow ym i je st n ajb ard zie j odpow iedzialną dziedziną w spółczesnej techniki w ojskow ej. Poniższe p y tan ia m a­ ją na celu jedynie w prow adzenie C zytelnika w to tru d n e i skom plikow ane zagadnienie.

Ja k ą rolę spełniał p ilo t-sam o b ó jca w ja p o ń ­ skich sam olotach-pociskach Baka?

8- N a czym polega isto ta k iero w an ia p ro g ram o ­ wego? 9.

W jak i sposób pocisk rak ieto w y może sam n a ­ prow adzać się n a cel?

10. W jak i sposób m ożna zakłócić popraw ność dzia­

ła n ia biernego u k ład u sam onaprow adzenia?

1» K iedy rozpoczęto pżerw rze p~ace, k tó ry ch ce­ lem było kierow anie na ceległcść obiektem w ojskow ym ? 2- Na czym polega istota k iero w an ia zdalnego? 3.

\Y jakich pociskach rakietow ych i-w . kierow anie przew odow e?

stosuje

się

4■ Czy pocisk rakietow y może być kierow any za pom ocą św iatła? 5* Z jak ich elem entów składa się układ k iero w a­ nia pociskiem za pomocą fal radiow ych?

80

6 — 500 zagadek z tech n ik i w ojskow ej

81

33 . SAM OLOT

BOMBOWY

Rozwój sam olotu bom bow ego trw a niep rzerw an ie od czasu I w o jn y św iatow ej, a w ięc w łaściw ie od po­ czątku pow stania lotnictw a w ojskow ego. Sam oloty bombowe z okresu I w ojny św iatow ej były jed n ak dość prym ity w n y m i k o n stru k cjam i, legitym ującym i się niew ielkim i osiągam i: prędkość rzę d u 100 k m /h, udźw ig bom b zaledw ie k ilk a se t kilogram ów , m asa cał­ kow ita sam olotu rzędu 3000—5000 kg. Intensyw ny ro z­ wój sam olotów bom bow ych n astąp ił dopiero w o k re­ sie m iędzyw ojennym i w łaściw ie trw a do dnia dzi­ siejszego. Z apraszam y do rozw iązania kolejnych 10 za­ gadek pośw ięconych rozw ojow i sam olotu bombowego.

Ja k nazyw a się au to r książki P anow anie w pow ietrzu, w k tó rej rozw inięte zostały zasad­ nicze koncepcje p row adzenia w ojny p rzy u ży­ ciu lotnictw a, a w yłożone w książce poglądy stym ulow ały w łaściw ie rozw ój sam olotów bom ­ bow ych? 2.

Ile raz y m asa całkow ita w spółczesnego w iel­ kiego sam olotu bom bow ego je st w iększa od m asy całkow itej sam olotu bom bow ego z okresu I w ojny św iatow ej?

3- Ja k ą m ak sy m aln ą prędkość może w spółczesny sam olot bom bow y?

7.

K tó ry z typów sam olotów bom bow ych był po­ w szechnie u żyw any p rzez lo tn ictw o polskie na Zachodzie, w szczególności w D yw izjonie 300: a) S h o rt S tirlin g ; b) A vro 683 L an c aster; c) B-24 L ib erato r?

8-

K to był k o n stru k to rem pow szechnie stosow ane­ go w czasie II w o jn y św iatow ej ciężkiego bom ­ bowca' radżiećkiógó rhaj ą c e g o . oznaczenie w d ja­ śkow e TB-7 (i>ctłk ’tyćh bombow ców dokonał w; k ilk a tygodni po; napaści N iem iec na Z w ią­ zek R adziecki n alo tu bom bow ego na Berlin)-: a) O-. A ńtónów ;' b) W. P etlak d w ; ć> A. Tupolew ?

9.

K to jesit k o n stru k to rem n ać ćźw ięko wegó cięż­ kiego Strategicznego bom bow ca radzieckiego, oznaczonego Id3-M , k tó ry w 1959 r. pobił szereg rekordów , m.in. w znosząc się na wysokość 13 121 m z obciążeniem 55 000 kg?

10. K tóry z w ym ienionych najw iększych sam olo­ tów św ia ta jest sam olotem bom bow ym : a) am e­ ry k ań sk i sam olot Boeing C-132 o m asie całko­ w itej 226 750 kg; b) am ery k ań sk i sam olot N orth A m erican RS-70 o m asie całkow itej 250 000 kg; c) radziecki sam olot An-22 A nteusz o m asie całkow itej 250 000 kg?

rozw inąć

4. Ile kilogram ów bom b może zabrać n a pokład w spółczesny duży sam olot bom bow y? 5* Ja k i je st m aksym alny zasięg lo tu w spółczesnego sam olotu bom bow ego? 6* Ile o rien tacy jn ie w ynosi m oc silników n ap ę­ dow ych najw iększych w spółczesnych sam olotów bom bow ych?

82

83

34 . SAM OLOT M Y ŚLIW SK I S am olot m yśliw ski ro zw ija ł się i doskonalił n a rów ni z sam olotem bom bow ym . Je śli je d n ak podstaw ow ym w skaźnikiem w arto śc i bojow ej sam olotu bom bow ego je s t m aksym alny udźw ig, to najw ażniejszym p a ra m e t­ rem sam olotu m yśliw skiego je st zdolność m an ew ro ­ w ania, a w ięc duża prędkość, duża zw rotność i duży p ułap, przeznaczeniem bow iem sam olotu m yśliw skiego je st zw alczanie p rzeciw nika w bezpośredniej w alce p ow ietrznej. D latego też sam oloty m yśliw skie są z r e ­ g u ły znacznie m niejsze od sam olotów bom bow ych, choć nie u stę p u ją im niejed n o k ro tn ie pod w zględem u zb ro jen ia (k arabiny m aszynow e, działka, rakiety). Sam oloty m yśliw skie są przew ażnie m aszynam i jed n o ­ silnikow ym i, przy czym są to m aszyny jednoosobow e. P oniżej podajem y zagadki zw iązane z sam olotam i m y­ śliw skim i.

84

1-

Ile razy w przybliżeniu m asa całkow ita (star­ tow a) w spółczesnego sam olotu m yśliw skiego je st m niejsza od m asy sta rto w e j w spółczesnego dużego sam olotu bom bow ego: kilka, kilkan aście czy kilkad ziesiąt razy?

2.

Ilo k ro tn ie w zrosła prędkość w spółczesnych sa­ m olotów m yśliw skich w porów naniu z p rę d ­ kością sam olotów m yśliw skich z okresu I w o j­ ny św iatow ej?

3-

Ile razy m asa całkow ita w spółczesnego sam olo­ tu m yśliw skiego je st w iększa od m asy całko­ w ite j sam olotu m yśliw skiego z czasów I w ojny św iatow ej: 10, 20 czy 30 razy?

4.

Na ja k ich sam olotach la ta li przew ażnie lotnicy polscy z dyw izjonów m yśliw skich n a Zachodzie w la tac h 1942—43: a) H u rric an e ; b) S pitfire; c) M osquito?

3* Ja k ie sam oloty radzieckie stanow iły w yposa­ żenie słynnej esk ad ry pilotów fran cu sk ich N orm andie-N iem en? <&■ W któ ry m ty p ie sam olotu m yśliw skiego serii MiG zastosow ano po ra z pierw szy sam odzielny nap ęd turbinow y? 2.

K tóry z sam olotów radzieckich, używ anych m a­ sowo w czasie II w ojny św iatow ej, n ie był sam olotem m yśliw skim : Ił-10, Ja k -9 czy Ła-11?

8*

Co oznacza sk ró t MiG, jak i nosi cała seria radzieckich sam olotów m yśliw skich?

9.

Co oznacza sk ró t LIM , n ad an y serii sam olotów m yśliw skich p rodukow anych w Polsce po II w ojnie św iatow ej n a podstaw ie licencji rad ziec­ kiej?

10. Co je st najnow szym osiągnięciem w k o n stru k ­ cji w spółczesnych sam olotów m yśliw skich: a) zastosow anie k abin ciśnieniow ych dla załogi sam olotu; b) zastosow anie p łató w nośnych typu „d elta” ; c) zastosow anie zm iennej geom etrii skrzydła?

85

35 . P O L S K IE

K O N STRU K CJE LO TN ICZE

W okresie ndędzyw ójennym , a . ,tak że-,p o II w o jn ie św iatow ej.. powstało, . szereg- udanych k o n stru k cji sa­ m olotów w ojskow ych i sportow ych, k tórych au to ram i byli inżynierow ie polscy. S łynne W sw oim czasie byiy sam oloty typu , RW.D, .pa .których piloci polscy d w u ­ k ro tn ie — w 1932 i 1934 r. w yw alczyli pierw sze m ie j­ sca w C hallenge’ti,' tjh M iędzynarodow ym tu rn ie ju sa ­ m olotów sportow o -turystycznych. D obre osiągi m iały rów nież produkow ane przez P olskie Z akłady L otnicze (PZL) . sam oloty wbjiskdwe ■ było ich za m dło, aby mogły skutec^nip p rzęciw stay/ió.się h itlero w sk iej L u ftw affe we w rześniu 1939 r. Cykl niniejszych 10 zag a­ dek pośw ięcam y pjfzy.poprmieniu nazw isk k o n stru k to ­ rów i nazw .stw orzonych przez, n ich -k o n stru k cji. A za­ tem :

1-

2.

86

K to był k o n stru k to rem znanej przed w o jen n ej serii sam olotów w ojskow ych p ro dukow an y ch przez P olskie Z akłady Lotnicze: a) inż. Mo­ krzycki; b) inż. N aleszkiew icz; c) inż. P u ław sk i? K tóry z trzech niżej podanych typów7 sam olo­ tów w ojskow ych p rodukow anych w Polsce przed I I w o jn ą św iatow ą był sam olotem bom ­ bow ym : a) PZL P - l l ; b) P Z L P-24; c) P Z L P-37?

3.

S kąd w yw odzi się skrót RWD, któ ry m o zna­ czano typy sam olotów spo rto w o -tu ry sty czn y ch , produkow anych w Polsce w la tac h trzy d zies­ tych: a) od nazw y w ytw órni, b) od nazw isk a k o n stru k to ra, c) od ch a rak tery sty czn y ch cech kon stru k cy jn y ch ?

4.

K tó ra z w ym ienionych niżej w y tw ó rn i sam o­ lotów w yprodukow ała w 1926 r. pierw szy p ol­ ski sam olot m yśliw ski: a) P ań stw o w e Z ak ład y L otnicze; b) L ubelska W ytw órnia S am o lo tó w ; c) P o d lask a W ytw órnia Sam olotów ?

K tó ry z w ym ienionych sam olotów w ojskow ych był w y produkow any tylko w w ersji p ro to ty p o ­ w ej: a) P Z L P-23 K araś, b) P Z L P-37 Łoś, c) PZL-38 W ilk? 6« J a k nazyw a się zbudow any w P Z L po II w o j­ nie św iatow ej pierw szy polski sam olot o n a ­ pędzie odrzutow ym : a) PZL-1G1 G aw ro n ; b) P Z L M -4; c) P Z L TS-11 Isk ra? 5-

7.

8.

K to je st k o n stru k to rem pierw szego polskiego sam olotu odrzutow ego przeznaczonego do celów szkoln o -tren in g o w y ch : a) inż. Sołtyk; b) inż. R udlicki; c) inż. D ąbrow ski? W jak im z czterech k rajó w , k tó re p rzed w y b u ­ chem II w ojny św iatow ej zakupiły w Polsce sam oloty m yśliw skie P Z L P-24 lu b licencję na ich p rodukcję, sam oloty tego ty p u jeszcze w 1948 r. eksploatow ane były jak o sam oloty szkolno-treningow e lo tn ictw a w ojskow ego: a) w G recji; b) B ułgarii, c) T u rcji; d) R um unii?

9.

W k tó ry m ro k u po w stały P ań stw o w e Z akłady L otnicze, n ajw iększy p rzed II w o jn ą św iatow ą p ro d u ce n t sam olotów w ojskow ych w Polsce: a) w 1925 r.; b) w 1927 r.; c) w 1929 r.?

10.

K tó ry z w ym ienionych typów sam olotów sta ­ now i! podstaw ow e w yposażenie polskiego lo t­ n ictw a w ojskow ego bezpośrednio p rzed II w o j­ n ą św iatow ą: a) R -X H I; b) PW S-10; c) PZL P -ll?

87

36 . RO ZPOZN A JEM Y

SAMOLOTY

K o nstruktorzy sam olotów — przeznaczonych zaró w n o dla p o trze b w ojskow ych, ja k i cyw ilnych — w ciągu bez m ała 70-letniego rozw oju lo tn ictw a dążyli zaw sze do zw iększania prędkości, wysokości, zasięgu i bezpie­ czeństw a lotu oraz ciężaru użytecznego. S tałe polepsza­ nie tych osiągów je st w ynikiem doskonalenia k o n ­ stru k cji płatow ca i zespołów napędow ych. P row ad zi to do zm iany kształtów sam olotów , co n a jb a rd z ie j rzuca się w oczy przeciętnem u obserw atorow i lo tn ic­ tw a. Dzięki ciągłej ew olucji sam olot p rzekształcił się z w ielopłata, w którym p ła ty nośne połączone b yły z sobą i kadłubem zastrzałam i i dru tam i, w sam o lo t o zm iennej geom etrii skrzydła. P oniżej podano nazw y , a obok na rysu n k u sylw etki 10 typów sam olotów w ojskow ych, skonstruow anych w 7 różnych p ań stw ac h w ciągu ostatnich czterdziestu lat. N ależy sk o ja rz y ć te sylw etki z nazw am i sam olotów i państw am i.

88

1.

M irage H IC

2.

Tu-16

3.

B arling NBL-1

III. N iem cy

4.

SAAB J-3-5 D raken

IV. P olska

5.

Jak -9

ó.

X B-70-V alkyrie

7.

F ocke-W uli Fw-189

8.

L IM -5

9.

S p itfire

10.

RWD-9

I. A nglia II. F ra n cja

V. S zw ecja VI. USA VII. P-SRR

89

37 . BALONY

I STERÓW CE

Balony i sterów ce, -zwane ogólnie ae ro statam i, są s ta t­ kam i latając y m i lżejszym i od pow ietrza. Mogą one wznosić się ponad ziem ię dzięki staty czn ej różnicy ciężaru gazu nośnego i pow ietrza. A erostaty -wszelkich typów były i są stosow ane do różnych celów. W o k re ­ sie m iędzyw ojennym szczególnie szeroko rozw in ął się spo rt balonow y — m.in. słynne były zaw ody ba­ lonow e o p u c h a r G ordon B ennetta. W 1931 r. p rof. A. P icc ard zapoczątkow ał loty balonow e do stra to sfery, k o n stru u ją c specjalny balon zw any stra to sta tem. P rzed I w ojną św iatow ą pow stały sterów ce, czyli balony m ające w łasny napęd. B alony i steró w ce były w ykorzystyw ane do celów w ojskow ych zarów no w cza­ sie I, ja k i II w ojny św iatow ej. N iniejszy cykl zag a­ dek pośw ięcony je st rozw ojow i i w y k o rzy stan iu a e ro statów głów nie d la celów w ojskow ych.

1* W jakim k ra ju i kiedy zorganizow ano p ie rw ­ szą w historii kom panię w ojsk balonow ych? 2.

Czy w w ych?

6- K to po raz pierw szy dokonał przelo tu na ste­ ro w an y m balonie, będącym p ro to ty p em sterow ca: a) H. G iffa rd ; b) F. Z eppelin; c) S. D u­ m ont? 2.

Czy sterow ee były używ ane do celów w o jsk o ­ w ych?

8-

Ja k im gazem n ap e łn ia n e są pow łoki w spółczes­ nych aero stató w : a) helem ; b) w odorem ; c) azo­ tem ?

9. Ile w ynosiła pojem ność b alonu strato sfery cz­ nego, na k tó ry m A m ery k an in M. Rose osiągnął w 1961 r. rek o rd o w ą w ysokość 34 688 m: ok. 100 000, 200 000 czy ok. 300 000 m 3? 10. J a k nazyw ał się sterow iec, k tó ry po n ad rok (od 6 III 1936 r. do 6 V 1937 r.) u trzy m y w ał stałą ko m u n ik ację p asażersk ą m iędzy E uropą i A m eryką?

Polsce były form acje w ojsk balo n o ­

3- J a k nazyw a się polski p ilo t balonow y, pod k tó ­ rego k ieru n k iem w 1924 r. zbudow ano p ie rw ­ szy w Polsce balon obserw acyjny? D la u ła tw ie ­ nia podam y, że pilot te n w la ta c h trzydziesty ch d w ukrotnie zdobył p u ch a r G ordon B en n etta, a w 1960 r. odbył swój setny lot balonow y. 4.

Do jakich celów służą balony n a uw ięzi?

5* W obronie przed czym i kiedy użyli A nglicy podczas II w ojny św iatow ej zapory balonow ej złożonej z 2000 balonów ?

90

91

38. BOMBY

LOTNICZE

Bomby, jako pociski działowe, pojaw iły się ju ż w XVI w. i były używ ane do X V III w. Były to k u le żelazne w ew n ątrz w ydrążone, k tó re napełniano p ro ­ chem lub m ieszaniną prochu i m ałych kulek. W ta ­ k iej bom bie znajdow ał się otw ór, w który w k ład an o lo n t; czas w ybuchu bom by regulow ano długością lo n ­ tu. Bom by a rty le ry jsk ie p ierw si zastosow ali N iem cy, strzelając n im i z haubic. W połow ie X IX w. bom bam i nazyw ano rów nież g ra n a ty o znacznej m asie, p rz e ­ k raczającej zw ykle 40 funtów , tj. ok. 20 kg. Po ty m k ró tkim w stępie historycznym — p y ta n ia dotyczące bom b lotniczych.

1* K iedy i gdzie użyto po raz pierw szy bom b lo t­ niczych? 2. Ja k określa się w ielkość bomby lotniczej? 3- Czy podczas II w ojny św iatow ej używ ane były bom by gazowe? 4.

Czym różni się bom ba agitacy jn a od bom by burzącej?

5* Czy „bom ba długa” je st bardziej niebezpieczna dla celu niż „bom ba k ró tk a ”? 6-

Ja k nazyw a się bom bę lotniczą, k tó ra po u p a d ­ ku nie eksploduje?

7* Czy w czasie I I w ojny św iatow ej były stoso­ w ane kierow ane bom by lotnicze? 8-

Czy burząca bom ba jest cięższa od bom by od­ łam kow ej?

9.

Czy bom ba ośw ietlająca służy do tego sam ego celu co bom ba błyskow a?

10.

92

Czym napełn io n a je st bom ba zapalająca?

39 .

ZA PO RY IN ŻY N IER Y JN E

P odstaw ow ym zadaniem w spółczesnych w ojsk inży n ie­ ry jn y ch je st in ży n iery jn e zabezpieczenie działań b ojo­ wych, a z kolei jego głów nym celem — m aksym alne w y korzystanie możliw ości bojow ych w ojsk w łasnych i m aksym alne u tru d n ia n ie działań oraz m ożliw ości bo­ jow ych w o jsk nieprzyjaciela. Je d n y m z elem entów zabezpieczenia działań bojow ych je st m.in. budow anie zapór inżynieryjnych. O gólnie biorąc, w szelkie zapory in żynieryjne dzielą się n a dw ie zasadnicze grupy: 1) zapory u tru d n ia ją c e działanie pojedynczego żołnie­ rza oraz 2) zapory u tru d n ia ją c e działanie sp rzę tu te c h ­ nicznego n ieprzyjaciela. Z te j ra c ji m.in. zapory p rz y ­ jęto dzielić n a przeciw piechotne i przeciw pancerne. Ze w zględu zaś n a to, z czego zbudow ano zaporę, d zie­ li się zapory n a ziem ne, drutow e, m inow e, betonow e, leśne, w odne itp. P oniżej podano nazw y dziesięciu różnych zapór inżynieryjnych, a obok zam ieszczono ich ry su n k i schem atyczne. N ależy dopasow ać nazw ę do w łaściw ego ry su n k u i w skazać, k tó re z tych zapór są zaporam i przeciw piechotnym i, któ re — zaporam i przeciw pancernym i, a k tó re — zaporam i przeciw p ie­ chotnym i i p rzeciw pancernym i jednocześnie.

1.

P ło t kolczasty

2.

W alec kolczasty

3.

Jeż kolczasty

4.

S k a rp a

5.

P rzeciw skarpa

6.

M ina

7.

Kozioł stalow y

8.

S łupy drew n ian e

9.

S łupy betonow e

10.

94

Z aw ała

95

40 .

M INY I SPRZĘT M IN ER SK I

Ł ad u n ek m a teria łu w ybuchow ego um ieszczony w od­ pow iedniej obudow ie m etalow ej, drew n ian ej, szk lan ej, a n aw et z tw orzyw sztucznych i zaopatrzony w u rz ą ­ dzenie zapalające nazyw a się m iną. I co ta k a m ina może m ieć w spólnego z podkopem ? A je d n ak ma. H istorycznie bow iem biorąc, m in ą w średniow ieczu n azyw ano podkop pod m u rem obronnym , pow odujący jego zaw alenie. Z resztą te rm in „m ina” pochodzi od francuskiego słow a m in e r — podkopyw ać. Od X V w. w podkopach um ieszczano ła d u n k i prochow e detono­ w ane za pom ocą lontów . T akie prochow e m iny p o d ­ kopow e używ ane były do p o cz ątk u X X w. jako ele­ m e n t taw. w o jn y m in ersk iej lu b w alki podziem no-m in ersk iej. W ojna m in ersk a b y ła jeszcze stosow ana w 1904 r. podczas oblężenia tw ierd zy P o rt A rtu r przez Japończyków . W racając je d n ak do w spółczesnego zn a­ czenia m iny, należy stw ierdzić, że obecnie istn ieje n ie­ zm iernie szeroki w achlarz m in lądow ych i m orskich o różnym przeznaczeniu i różnej zasadzie działania. O stopniu znajom ości ich odm ian przekonam y się, odpow iadając n a 10 poniższych pytań .

7. K iedy

po raz pierw szy użyto m in m orskich: a) podczas w ojny k ry m sk iej w la tac h 1853— —1856; b) podczas am ery k ań sk iej w ojny sece­ sy jn ej w latach 1861—1865; c) podczas w ojny ro sy jsk o -tu rec k iej w latach 1877— 1878?

8* K iedy po raz 'pierwszy użyto na szeroką skalę m in przeciw piechotnych: a) podczas w ojny an~ g ielsk o -b u rsk iej w la ta c h 1899— 1902; b) pod­ czas w ojny jap o ń sk o -ro sy jsk iej w la tac h 1904— 1905; c) podczas I w ojny św iatow ej? 9.

10.

Ile w yprodukow ano różnego czasie II w ojny św iatow ej?

ro d zaju

m in w

Do czego służy tra ł przeciw m inow y?

1* Czy m ina w ytykow a je s t m iną m orską, czy lą ­ dow ą? 2- Czy m in a -p u łap k a stosow ana jest przeciw czoł­ gom, czy przeciw żołnierzom ? 3.

Czy m orska m ina an ten o w a m a jak iś zw iązek z an te n ą radiow ą?

4-

Ja k ą m inę nazyw a się fugasem ?

5« M iny niekontaktow e używ ane są w działaniach lądow ych czy m orskich? 6-

96

Ja k ich m in nie m ożna w ykryć za pom ocą w y ­ kryw acza m in?

7 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

97

■ PRZYRZĄDY POM IA RO W E

Różnorodne przy rząd y pom iarow e są obecnie nieod­ łącznym i tow arzyszam i naszego życia. T rudno na p rzykład w yobrazić sobie codzienną działalność bez p opularnego zegara. N iem ałą rolę w życiu codzien­ nym o dgryw ają rów nież ta k ie p rzyrządy pom iarow e jak: term o m etry , b aro m etry , higrom etry, a także, może nieco m niej znane, aw om etry, p sychrom etry, in te rfe ro ­ m etry, m ag n eto m etry i szereg innych. Rów nież we w spółczesnej technice w ojskow ej stosow ane są różne m ierniki. Spośród niezw ykle licznej rodziny różnego rod zaju m ierników w y b ran o dziesięć takich, k tó re m.in. z n a jd u ją zastosow anie bądź w urządzeniach te ch ­ niki w ojskow ej, bądź też w y k orzystyw ane są przez różne służby w ojskow e. P oniżej podano nazw y tych p rzyrządów pom iarow ych, a obok — oznaczone li­ teram i — rodzaje realizow anych przez nie pom iarów . N ależy skojarzyć odpow iedni przyrząd z realizow anym za jego pom ocą pom iarem , tzn. z m ierzoną przy jego pomocy w ielkością fizyczną.

98

1.

A kcelerom etr

a.

D aw ka p rom ieniow an ia jonizującego

2.

A łtim etr

b.

N atężenie ośw ietlenia

3.

Dobroć

A nem om etr

c.

4.

B olom etr

d.

Prędkość w ia tru

5.

D ozym etr

e.

K ąt

6.

G oniom etr

f.

W ysokość lotu sam olotu

7.

K u m etr

g-

Przyspieszenie

8.

L uksom etr

h.

P rędkość w zajem nego przesuw ania się elem en ­ tów broni palnej

9.

M achom etr

i.

Ilość energii p rom ien istej

10.

W elocym etr

i.

P rędkość lotu szybkiego sam olotu

42 . CO M A JĄ

W SPÓLNEGO?

Z afascynow ani osiągnięciam i w spółczesnej techniki często n a eo dzień zapom inam y, że tw ó rca tej tech n ik i — człow iek — sarn je st przecież niezw ykle skom pli­ kow anym tw o rem przyrody, tej p rzyrody, k tó ra do­ starcza w ielu w zorów dla jego działalności. Istn ie ją bow iem u rządzenia i przyrządy, w ty m rów nież w y ­ k orzystyw ane dla potrzeb w ojskow ych, w których m ożna w ykryć cechy niek tó ry ch p rzedstaw icieli św iata zw ierząt lu b w ykorzystyw ane przez nich p ra w a i zja­ w iska. Na przykład:

a a a

v <

^ ' 'v' V * s* , v V V " <<<’^ V V

> $ & :«

* W '. ’O

V W W 1.

O k ręt podw odny

6*

A m fibia

2.

R adiolokator

7.

M aszyna elektroniczna

3.

S ilnik rakieto w y

8.

A p arat fotograficzny

4.

S am olot

9.

N arzu ta m askująca

5.

Sam ochód pan cern y

10.

m m vV / A V /

' ' . / ' / y ł Ą A A

a

W

- ✓v v « « V V ; W

V » A /> >

N oktow izor

m ają swe „prototypy przyrodnicze”, k tó re w ym ieniono poniżej: a.

K ot

r.

D elfin

b.

Bocian

g-

Ćma

c.

Żółw

h.

K ałam arn ica

i.

N ietoperz

i.

Mózg

e.

Bóbr

i.

Oko

N ależy skojarzyć odpow iednie urządzenia z ich „proto­ ty p am i przyrodniczym i” i odpow iedzieć na pytanie, co m a ją w spólnego?

100

101

10.

D Z IE SIĘ Ć RAZY DLACZEGO

Z e b ra n e poniżej dziesięć zagadek dotyczy różnych dziedzin te ch n ik i w ojskow ej. S ą to w istocie p y ta n ia zw iązane z w ystępow aniem określonego zjaw iska f i­ zycznego lu b urządzenia znajdującego zastosow anie w te ch n ic e w ojskow ej.

1-

Dlaczego o k rę t podw odny nie może zanu rzać się n a dow olną głębokość?

2.

Dlaczego dw a okręty nie pow inny płynąć zb y t blisko siebie?

3.

Dlaczego ściany p an c ern e, tw orzące p rze d n ią część k ad łu b a czołgu, ustaw ione są w zajem n ie pod k ątem ostrym ?

4.

Dlaczego żołnierz n ie słyszy św istu n a d la tu ją ­ cego pocisku karabinow ego?

5* Dlaczego nie należy rzucać g ra n a tu ręcznego n aty ch m iast po jego uzbrojeniu, lecz po u p ły ­ w ie kilku sekund? Dlaczego czołg może poruszać się po bezdrożach i nie grzęźnie?

102

7.

Dlaczego n ajp ierw w idzim y n ad latu jąc y sam o­ lo t nad dźw iękow y, a dopiero po chw ili słyszy­ m y szum jego silników ?

*•

Dlaczego przy strzelan iu z działa b ezodrzu to w ego lu fa działa nie cofa się do tyłu, p o ­ dobnie jak podczas strzelan ia z działa zw y ­ kłego?

9.

Dlaczego bom ba lotnicza, aby m ogła tra fić w cel, m usi być zrzucona, zanim sam olot znajd zie się nad danym celem ?

Dlaczego podczas b o m b ard o w an ia a rty le ry js k ie ­ go ukry cie się w św ieżo pow stałym leju należy do najbezpieczniejszych?

• • •

43 .

. CO OZNACZAJĄ TE SKRÓTY?

We w spółczesnej technice w ojskow ej, podobnie jak w każdej innej dziedzinie, istn ieje w iele skrótów ozna­ czających k o n k retn e urządzenia, czynności itp. W oj­ skowi chętnie posługują się nim i, poniew aż um ożli­ w iają cn e szybsze przekazyw ania określonych in fo r­ m acji. Z obszernego arsen ału skrótów w ybrano dzie­ sięć — co one oznaczają?

8- Co oznacza sk ró t PKM ; a) p an cern a kolum na m otorow a; b) przeciw lotniczy k arab in m aszy­ now y; c) pułkow a kolum na m oździerzy? 9.

Czy skrót P P K oznacza; a) przeciw pancerny pocisk kiero w an y ; b; przeciw lotniczy pocisk k u m u lacy jn y ; c) pokład p an cern y krążo w n ik a?

10.

Czy sk ró t ASU oznacza: a) a rty le ry jsk a stacja uzbrojenia; b) aw iadesantnaja sam ochodnaja u sta n ko w ka ; c) au to m aty czn a stacja u ta jn ia ­ jąca?

1* Czy skrót DNO oznacza: a) dalekom orski nisz­

czyciel operacyjny; b) d aleki napad ogniowy; c) D ow ództw o N aczelne O brony? 2- C iy skrót FTS, stosow any na oznaczenie broni, należy cdczytać jako: a) polski pistolet sam o­ czynny; b) P olizeipistolet Sachsenw erke; c) p is­ to let pv.lcm.ict Sudajew a? 3- C :y skrót SOZ rm a c z a : a) sta-y ogień zapo­ row y; b) strzelecki oddział zapasow y; cl skryby cb-smr r rm irc w ania? 4* Czy sk ró t RAF może b 3'ć odczytany jako: a) radiostancja arm ia—front; b) R oyal A ir Forces; c) ręczny a p a ra t fugasow y? 5. Czy skró t P T R oznacza: a) połowy tra n sp o rte r rakietow y; b) p rotiw otankow oje rużje; c) p u n k t tran sp o rto w o -ra tu n k o w y ? Czy skró t AJRCz oznacza: a) autom atyczna r e ­ g u lacja częstotliw ości; b) a rty le ria rak ie tcw o -czoigcw a; c) a rm a ta czołgowa? 2* Czy sk ró t OTK oznacza: a) opancerzony tr a n ­ sp o rter kołow y; b) O brona T ery to riu m K ra ju ; c) o td ie ln y j ta n k o w y j korpus?

104

105

45 . ODGADUJEM Y

CZYNNOŚCI

J e s t rzeczą oczyw istą, źe pojęcia o k reślające p ew n e czynności m ogą w różnych dziedzinach oznaczać zu­ p e łn ie co innego, np. w elek tro tech n ice ład o w a n ie o znacza czynność polegającą na uzupełnieniu en erg ią ele k try c z n ą ak u m u lato ra , n ato m ia st w technice uzb ro ­ je n ia m oże oznaczać czynność napełniania broni n a ­ b o jam i. D latego też pełne o k reślenie czynności m a zaw sze postać złożoną, uw zględniającą urządzenie lu b środow isko, którego dana czynność dotyczy: np. łado­ w a n ie ak u m u lato ra , ładow anie broni, ładow anie sam o­ chodu itp. P odobnie n urkow anie może oznaczać p rz e ­ b y w an ie pod w odą, ale może rów nież określać ro d za j lo tu sam olotu bojowego. P rzykładów takich może być, oczyw iście, znacznie w ięcej. Dziesięć z nich, d o ty ­ czących techniki w ojskow ej, posłużyło za tem at k o ­ le jn e j g ru p y zagadek. Z adanie polega na w łaściw ym d o b ra n iu odpow iednich pojęć uściślających, oznaczo­ n y ch lite ra m i a—j, do w ym ienionych dziesięciu czyn­ ności. 1.

B ruzdow anie

a.

A m unicja

2.

D ow iązanie

b.

A rty leria

3.

D ław ienie

c.

O kręt

4.

D osyłanie

d.

Działo

5.

K angurow anie

e.

L ufa

6.

C um ow anie

1.

M ina

7.

O rientow anie

2-

N aboje

•.

S znekow anie

h.

Silnik

9.

T rałow anie

i.

Pociski

10.

Z nakow anie

i.

Sam olot

106

107

• DW UZNACZNE NAZWY

L udzi poznajem y po nazw iskach, przedm ioty — po nazw ach. A le czy zawsze? K ow alski niekoniecznie m u ­ si być naszym znajom ym , choć nosi ta k ie samo naz­ w isko. B a t np. nie zaw sze oznacza znany przed m io t służący do poganiania koni — je st to rów nież nazw a dużej płaskiej łodzi przeznaczonej do przew ożenia piasku. A lbo np. akceptor. W pierw szej chw ili w y ­ daw ać by się mogło, że chodzi tu o osobę ak cep tu jącą jak ąś spraw ę, a przecież w istocie je st to nazw a p ie r­ w iastk a dom ieszkowego w technice półprzew odników . W reszcie np. w ęgierka... O kazuje się, że je st to nie tylko nazw a g atu n k u śliwy, ale rów nież n azw a szabli pow szechnie stosow anej w P olsce w końcu X V I i na początku X V II w. Takie dw uznaczne nazw y, naukow o zw ane hom onim am i, są tem atem niniejszej gru p y za­ gadek. Z licznej gru p y hom onim ów w y b ra n o dziesięć takich, k tó re poza sw ym ogólnie znanym znaczeniem są rów nież nazw am i k o n k retn y ch rodzajów bro n i i sp rzętu w ojskow ego. P rosim y zatem odgadnąć:

czy: 1.

B ęk art

a.

B roń p a ln a w ielolufow a

2.

Jeż

b.

Działo o g ład k iej lufie

3.

K ot

c.

K o n stru k cja fo rty fik acy jn a

4,

Ł ódka

d.

K otw ica

5.

M aterac

e.

L atarn ia pokładow a

6.

M ors

t.

M iotacz bom b głębinow ych

7.

N ietoperz

i-

F isto let m aszynow y

«.

O rganki

h.

Sam olot

9.

P araso l

i.

T ra ł ochronny

F a ra w a n

j.

Zasobnik naboi

10.

108

to:

109

47. BROŃ

BIOLOGICZNA

4. Co o k reśla się m ianem bojow ych środków bio­ logicznych? 5.

B roń biologiczna je st je d n ą z broni m asow ego rażenia, o których w iele się m ów i po II w ojnie św iatow ej. Broń ta, podobnie ja k broń jąd ro w a, w szerokiej o pi­ nii publicznej tra k to w a n a je st jako „osiągnięcie” m i­ lita rn e la t pow ojennych. T ak je d n ak nie jest. Broń biologiczna, w odróżnieniu od b ro n i jąd ro w ej, m a co najm niej kilkuw iekow ą historię. Ju ż w 1347 r. T atąrzy podczas oblegania K affy n a K rym ie (obecnie Teodo­ zja) sięgnęli po b ro ń biologiczną, p rzerzu cając poza m ury obleganego m iasta za pom ocą m achin m io tają­ cych zw łoki zm arłych na dżum ę. W w yn ik u tego w y ­ w ołali epidem ię dżum y w śród obrońców K affy, zm u­ szając ich do poddania się. W 1763 r. w Nowej Szkocji (w A m eryce Północnej) kolonizatorzy angielscy celo­ wo rozprzestrzeniali zarazki ospy w śród plem ion in ­ diańskich. Z nane są rów nież sporadyczne przypadki stosow ania środków biologicznych w czasie I w ojny św iatow ej. N atom iast w czasie II w ojny św iatow ej Japończycy oficjalnie użyli broni biologicznej p rze­ ciwko Chinom . W reszcie w 1952 r. wr w ojnie k o re­ ańskiej bronią tą posłużyły się rów nież w ojska am e­ rykańskie. B roń biologiczna je st w ięc fak te m ; w śród specjalistów w ojskow ych istn ieje duże zainteresow anie tym rodzajem broni. W S tanach Zjednoczonych zbu­ dow ano szereg zakładów , w któ ry ch rozpoczęto sztucz­ ne hodow anie m ikrobów chorobotw órczych. W arto zatem zwrócić uw agę C zytelnika na ten problem w ko­ lejnych dziesięciu zagadkach.

Ja k ie b ak terie w y w o łu ją groźną chorobę ep i­ dem iczną, zw aną „czarną śm iercią” ?

6* w jak ich w aru n k ac h p o w sta je n ajsiln iejsz a tr u ­ cizna biologiczna, zw an a jad em kiełbasianym ? 7. K tó ra z trzech niżej w ym ienionych zakaźnych chorób odzw ierzęcyeh je st u w aż an a za n a jsil­ niej rażący bojow y środek biologiczny: a) b ru ­ celoza; b) nosacizna; c) tu larem ia? 8* Czy ty fu s p lam isty je st chorobą zakaźną p o ­ w odow aną przez b ak terie, re k e tsje czy w irusy? 9. 10.

Czy bojow e środki biologiczne m ogą być o trzy ­ m yw ane w sposób sztuczny? Co to są aerozole biologiczne?

1- Czy podczas w ojny kry m sk iej w la ta c h 1854—

—'1856 liczba żołnierzy rosyjskich, angielskich i francuskich zm arłych n a choroby zakaźne by­ ła m niejsza, ta k a sam a czy w iększa od licziby żołnierzy, którzy padli w bezpośredniej w alce? 2- Ja k i zw iązek m a proces w C habarow sku z b ro ­ nią biologiczną? 3.

110

Co nazywram y bronią biologiczną?

111

4 8 . BROŃ CHEM ICZNA

Stosow anie dym ów tru ją cy ch jako środka w alki zn a­ ne było już w starożytności. S p a rta n ie np. w czasie w ojen peloponeskich (lata 431—404 p.n.e.) w ykorzy sty ­ w ali d rażniące i tru ją c e w łaściw ości dym u p o w sta ją­ cego ze spalonej sm oły i siark i p rzy zdobyw aniu o b le­ ganych m iast. D ym y palących się piór użyte były przez G reków podczas obrony p rzed R zym ianam i m iasta A m brazji w 187 r. p.n.e. Rów nież T atarzy w bitw ie pod Legnicą w 1241 r. użyli tru jący ch za­ słon dym nych. Były to jed n ak niew inne igraszki w po­ ró w naniu z tym , co zaprezentow ał nam w iek XX, kiedy to burzliw ie rozw ijający się przem ysł chem iczny um ożliw ił urzeczyw istnienie n a skalę m asow ą starej idei stosow ania środków tru ją cy ch do celów w ojen­ nych. P ierw sza w ojna św iatow a stała się poligonem dośw iadczalnym dla broni chem icznej w' dzisiejszym rozum ieniu tego słowa. W ojnę chem iczną n a skalę m asow ą zapoczątkow ali N iem cy 22. IV 1915 r. pod L angem arck. na północ od Y pres, kiedy w ciągu 5 m i­ n u t w ypuścili z 6000 butli 180 t chloru w k ie ru n k u pozycji francuskich. N apad w ykonany z zaskoczenia kosztow ał F rancuzów 15 000 porażonych, w tym 5000 śm iertelnie. I chociaż w czasie I I w ojny św iatow ej bojow e środki tru ją c e nie zostały użyte n a polu w alk i; nie oznacza to w cale, źe o nich zapom niano. W w ielu k rajach , a w szczególności w S tan ach Zjednoczonych A m eryki P ółnocnej, k tó re — naw iasem m ów iąc — nie raty fik o w ały uchw alonego w G enew ie w 1925 r. protokołu o zakazie stosow ania broni chem icznej, p ro ­ w adzi się do dziś intensyw ne bad an ia nad bojow ym i środkam i chem icznym i. Broń chem iczna je st n ad al groźna. Co o niej w iem y, przekonam y się odpow ia­ dając na poniższe pytania.

3- Ilu ludzi było śm ierteln ie porażonych środkam i tru ją cy m i w czasie I w ojny św iatow ej? 4- S kąd w yw odzi się nazw a ip ery tu , nazyw anego rów nież „gazem m u sztard o w y m ”? 5- Jak im

ro d zajem bojow ych środków chem icz­ nych są la k ry m ato ry ?

6* K tó ry z niżej w ym ienionych bojow ych środków chem icznych je st dym em tru jący m : a) ad am syt; b) fosgen; c) kw as p ru sk i? 7.

K iedy zaczęto n a sk a lę m asow ą produkow ać środki tru ją c e znane pod nazw ą T rylon 83 i T rylon 46?

8* Ja k ie bojow e środki tru ją c e nazyw ane są »ga­ zam i n erw ó w ” ? 9.

Ja k ie przeznaczenie w ojenne m a środek ch e­ m iczny otrzym yw any ze sporyszu?

10. Do czego służą środki chem iczne zw ane defołian tam i?

1- Czy a tak chem iczny pod L angem arck był p ie r­ w szym tego rodzaju atakiem N iem ców w czasie I w o jry św iatow ej? 2-

112

Ja k ą ilość środków tru ją c y c h w yprodukow ano w la tac h I w ojny św iatow ej: 50 000, 150 000 czy 250 000 ton?

8 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

113

49 . BRON

JĄDROW A

W dniu 12 czerw ca 1968 r. Z grom adzenie O gólne ONZ zatw ierdziło u k ła d o nierozprzestrzenianiu bron i ją ­ d ro w ej i uchw aliło rezolucją w zyw ającą p ań stw a członkow skie ONZ, aby w m ożliw ie ja k najk ró tszy m czasie podpisały te n doniosły akt. T akie poczynania n ap a w ają otuchą i pozw alają żyw ić nadzieję, że n ie ­ zm iernie groźna broń, ja k ą je st b ro ń jądrow a, nigdy w ięcej nie zostanie użyta. A przecież dziś jeszcze do­ cierają do nas od czasu do czasu w iadom ości o scho­ rzeniach w y stępujących u osób, k tó re uległy n ap ro ­ m ieniow aniu podczas p am iętnych w ybuchów ją d ro ­ w ych, jakich dokonali A m erykanie w Jap o n ii w dniach 6 i 9 sie rp n ia 1945 r. C ałkow ita liczba osób zabitych, ran n y ch i zaginionych w H iroszim ie i N agasaki p rze­ kroczyła w ów czas 180 000. Czy je d n ak niebezpieczeń­ stw o w ojny jądrow ej m inęło? T rw a przecież n ad al n ieustanny, niepokojący w yścig zbrojeń zarów no k o n ­ w en cjo n aln y ch , ja k i jądrow ych. W rap o rcie S e k re ta ­ rza ONZ, przedłożonym X X II S esji Z grom adzenia Ogólnego, czytam y m .in.: „...W arse n ała ch jądrow ych zn a jd u ją się w ielkie bom by m egatonow e, z któ ry ch każda m a w iększą niszczycielską siłę niż siła w szyst­ kich konw encjonalnych m a teriałó w w ybuchow ych, ja ­ kie użyte zostały w działaniach w ojennych od czasu w y n alezienia p ro ch u ”. Nic dodać, nic ująć. Co w iem y o tej groźnej broni m asow ego rażenia?

1-

K iedy i gdzie dokonano pierw szego próbnego w ybuchu bom by jąd ro w ej?

2.

Czym różni się bom ba atom ow a od bom by ją ­ drow ej?

5.

Dlaczego p ro m ien io w an ie przen ik liw e je st n a j­ groźniejszym czynnikiem rażącym broni ją d ro ­ w ej?

6* Ja k i je st p ro m ień rażen ia o m ocy 300 kiloton?

bomby

jąd ro w ej

Ja k ą rolę spełnia bom ba jąd ro w a w7 bom bie term o jąd ro w ej? 8* Co nazyw am y skażeniem prom ieniotw órczym ? 9.

Czy su b stan cje prom ieniotw órcze w prow adzone do atm osfery przez w ybuch bom by jądrow ej m ają aktyw ność ró w now ażną 200, 20 000 czy 2 000 000 kg rad u ?

10. K tóry z w ym ienionych m ateriałó w chroni n a j­ lepiej p rzed działaniem p rom ieniow ania ją d ro ­ wego: beton, sta l czy ołów?

3- Ja k ie są czynniki rażące bom by jądrow ej? Co to je st rów now ażnik trotylow y?

114

115

50 . FO R TY FIK A C JE H istoria fo rty fik acji jest nierozłącznie zw iązana z his­ to rią w ojen. U m ocnienia i budow le fo rty fik a cy jn e po­ m agały broniącym oddziałom odpierać atak i niep rzy ­ jaciela, u tru d n ia ją c m u tym sam ym realizacją jego zam ierzeń bojow ych. Ze w zględu n a rodzaj budow li fo rty fik a cję dzieli się n a stałą i połow ą. Do fo rty fi­ k acji stałej zalicza się przede w szy stk im sta łe um oc­ nienia ochronne, zam ki obronne, tw ierdze o raz strefy i rejony um ocnione; obiekty fo rty fik a cji sta łe j były przeznaczone przede w szystkim do ochrony p a ń stw a p rzed niespodziew anym w targ n ięciem nieprzyjaciela i najczęściej budow ane n a długo przed ich ew en tu aln y m w ykorzystaniem bojow ym . N ato m iast fo rty fik a cja po­ łow a przeznaczona je st do zabezpieczenia w yko n an ia zadań operacy jn y ch i taktycznych, w zw iązku z czym w szelkie polow e um ocnienia fo rty fik a cy jn e w yk o n y ­ w ane są w te re n ie w procesie bezpośredniego przygo­ tow ania i pro w ad zen ia w alki. Do polow ych um ocnień fo rty fik acy jn y ch zalicza :się okopy, tran szeje, p ojed y n ­ cze obiekty fo rty fik a cy jn e (budow ane z ziem i, drew n a i elem entów prefabrykow anych), zapory inżynieryjne. Po tym k ró tk im w prow adzeniu proponujem y C zytel­ n ikow i 10 kolejnych pytań.

4.

K tóry rodzaj tw ie rd z p o w stał najpóźniej: a) tw ierdza bastionow a; b) tw ierd za fo rto w a; c) tw ierdza poligonalna?

5-

Czy zadaniem fo rty fik a cji stałej jest: a) ochro­ na p ań stw a p rzed niespodziew anym w targ n ię­ ciem nieprzyjaciela; b) zabezpieczenie m obili­ zacji, ześrodkow ania i rozw inięcia strategicznego sił zbrojnych; c) stw o rzen ia w aru n k ó w do u p o r­ czywej obrony n a określonych odcinkach ope­ racyjnych?

6-

K tóry z w y m ien io n y ch elem entów fo rty fik a ­ cji dawinej był b u dow lą ziem ną: a) b arb a k an ; b) b asteja; c) b elu ard a?

2. Ile obiektów fo rty fik acy jn y ch zbudow ano w słynnej fra n cu sk iej strefie um ocnień, zw an ej L in ią M aginota?

1* W k tórym ze staro ży tn y ch p a ń stw pow stała najdłuższa budow la fo rty fik acy jn a?

116

2.

W którym z p ań stw europejskich istn ieją n a j­ lepiej zachow ane średniow ieczne fo rty fik acje m iejskie?

3.

K to doprow adził fo rty fik a cję bastionow ą do szczytu doskonałości: a) polski inżynier w o jsk o ­ wy A dam F eytag, żyjący w latach 1608— 1650; b) szw edzki fo rty fik a to r E rik D ahlberg, żyjący w la tac h 1625—1703; c) m arszałek F ra n c ji S e­ bastian Y auban, żyjący w la tach 1633— 1707?

117

K tóre z w ym ienionych dzieł daw nej fo rty fi­ kacji polow ej je st zam kniętym dziełem fo rty ­ fikacyjnym : a) lu n e ta; b) red a n ; c) red u ta ? K iedy po raz pierw szy w prow adzono transzejeja k o elem e n t fo rty fik a cji polow ej: a) podczas w ojny ro sy jsk o -tu rec k iej w latach 1877— 1878; b) podczas w ojny an g ielsko-burskiej w la tac h 1899— 1902; c) podczas I w ojny św iatow ej w la ­ tach 1914—1918? Czy W ał P om orski, w przełam aniu którego w lu ty m 1945 r. b rała udział I A rm ia W ojska Polskiego, stanow ił strefę um ocnioną typ u : a}stałego; b) polow ego; c) m ieszanego?

odpowiedzi

f. RO D ZA JE BRONI I U ZBRO JEN IA

1. R akiety. Zarów no opisane w k ronikach chiń­ skich ogniste strzały, ja k i w spółczesne ra k ie ty dzia­ ła ją na zasadzie w y k o rzy stan ia zjaw iska odrzutu.

9. Broń biologiczna. J e st to niezw ykle groźna, p o d ­ stęp n ie d ziałająca broń; polega na celow ym rozsie­ w aniu b ak terii i w irusów różnych chorób zakaźnych. 10. Broń jądrow a. Z rzucenie przez A m erykanów w sierpniu 1945 r. dw óch bom b atom ow ych n a H iro ­ szimę i N agasaki zapoczątkow ało pow stanie te j now ej i niezw ykle groźnej broni. B roń ją d ro w a (atom owa), biologiczna i chem iczna — to bronie m asow ego r a ­ żenia.

2. O kręty podw odne. P odana d ata odnosi się do storpedow ania przez niem ieckie okręty podw odne 3 angielskich krążow ników p e n e tru jąc y ch M orze P ó ł­ nocne.

3. Bom by lotnicze. W w ojnie w łosko-tureck iej w 1912 r. w T ry p rlita n ii po raz pierw szy lotnicy w łos­ cy użyli bom b lotniczych. 4. Czołgi. W niektórych k ra ja c h nazyw ane są one

z angielska tankam i. Czołgi, tra n sp o rte ry opancerzone, sam ochody pan cern e i działa sam obieżne nazyw ane są cbecnic wozami bojow ym i. 5. Pociski kum ulacyjne. Są to pociski, w których dzięki odpow iedniem u u kształtow aniu m ateriału w y­ buchow ego p ow staje zjaw isko k um ulacji energii; w w yniku uzyskuje się kierunkow e działanie w ybuchu, skuteczni? p rzebijające pancerz w ozu bojowego.

i. S tacje radarow e. Są to urządzenia um ożliw ia­ jące w y kryw anie za pom ocą fal radiow ych różnych obiektów i określanie ich położenia. Z n ajd u ją one za­ stosow anie zarów no w obronie, np. do w y k ry w an ia sam olotów przeciw nika, ja k i w ataku, np. do lokalizew ania obiektów podczas bom bardow ania. 7. B roń palna. W E uropie p o jaw iła się w X IV w. D ziałanie je j o p iera się n a w ykorzystaniu gazów p ro ­ chow ych do m iotania pocisków. B roń p aln a dzieli się na broń a rty le ry jsk ą i broń strzelecką. 8. B roń chem iczna. Użycie przez N iem ców w dniu 22. IV 1915 r. gazów tru jący ch , głów nie chloru, stało się d atą narodzin now ej groźnej broni, nazyw anej b ro ­ n ią chem iczną.

120

• Z H IST O R II BRONI STR Z EL E C K IE J

1. Jed en z pierw szych typów ręcznej bro n i p a l­ nej, w ynalezionej w X IV w. i pow szechnie stosow a­ nej w X V I w. p rzed w prow adzeniem m uszkietu. A rkebuz, nazyw any rów nież ark ab u zem lu b ark ab u zą, był bronią p aln ą ład o w an ą od p rzodu i w yposażoną w zam ek kołowy. B yła to broń dużego k alib ru o znacz­ nym ciężarze. U żyw ali jej głów nie strzelcy, nazyw ani ark eb u zeram i lu b ark ab u zeram i. 2. S trzelb a ład o w an a od przodu z zam kiem sk ał­ kow ym , w ynaleziona w e F ra n c ji w d ru g iej połow ie X V II w. P ow szechnie uży w an a w w ojskach różnych p ań stw od początku X V III w. aż do czasów w p ro ­ w adzenia broni p aln ej ład o w an ej od tyłu. N azw a flin ­ ta jest pochodzenia ■niemieckiego; odpow iada je j n az­ w a fuzja, k tó ra je st pochodzenia francuskiego. O becnie flin tą, a raczej fuzją, n azyw a się śru to w ą strzelbę m yśliw ską. 3. K ró tk a ręczna broń p aln a ładow ana od p rzo­ du, używ ana do w alki na niew ielką cd!eg!ość w w ie­ kach X IV —X V III. C h arak tery sty czn ą cechą garłacza był rozszerzony w kształcie lejk a w ylot lufy. G arłacze były w różnych p ań stw ach używ ane przez różne rodzaje w ojsk: np. w H iszpanii garłacze służyły strze l­ com, w e W łoszech używ ała ich jazd a lekka, a w W e­ necji posługiw ali się nim i m arynarze. O becnie g a rła czam i nazyw a się specjalne n asad k i n a lu fę k a r a ­ binu.

121

4. Je d en z n ajdaw niejszych rodzajów broni p a l­ nej. H akow nica była używ ana w w iekach X IV —X V I; jej nazw a pochodzi od haka, k tó ry był przy tw ierd zo n y u dołu w ylotu lufy. H ak te n służył do zaczepiania broni o w ystęp m u ru lu b in n ą podporę, co łagodziło je j odrzut w czasie w ystrzału. H akow nice początkow o nie m iały zam ków , a o d p alan ia dokonyw ano za p o ­ mocą rozżarzonego p rę ta lu b w ęgla. H akow nice u ży ­ w ane w X V I w. m iały już zam ki lontow e albo k o ­ łowe. 5. N azw ę tą od XVI w. określa się strzelb ę ła ­ dow aną od przodu, o lufie niegw intow anej, początko­ wo z zam kiem skałkow ym (np. fuzja) i kapiszonow ym , a od drugiej połow y X IX w. — długą ręczną broń p a l­ ną ładow aną od ty łu z zam kiem iglicow ym o lufie gw intow anej. O becnie k ara b in y są bronią pow szechnie używ aną przez arm ie w szystkich krajów . Z alicza się do nich k a ra b in y pow tarzalne, sam opow tarzalne i sa ­ m oczynne.

6. B roń p a ln a o gładkiej lufie, ładow ana od p rzo ­ du, stosow ana od początku X V I w . n ajp ierw w e W ło­ szech i H iszpanii, a p o tem w innych k raja ch E uropy. M uszkiet m iał zam ek lontow y łub kołowy. W czasie strzelania lu fę m uszkietu opierano n a forkiecie, czyli podpórce w kształcie lask i z zaostrzonym jednym k o ń ­ cem, k tó ry w ciskano w ziem ię, a drugim końcem zakończonym w idełkam i, na k tó ry m opierano lu fę m uszkietu. M uszkiety były używ ane do końca X V II w ., kiedy to zastąpiono je flintam i. 7. Ręczna broń p aln a o k ró tk ie j lufie, w p ro w a­ dzona do uzb ro jen ia w XVI w. B yła to broń z g ład k ą lufą, ła d o w an a od przodu, w yposażona w zam ek k o ­ łow y lu b skałkow y. P isto let p rz e trw a ł w ta k ie j p o ­ staci aż do pierw szej połow y X IX w., kiedy zastąpiono go rew o lw erem bębenkow ym . P onow nie p istolet p o ­ w rócił do uzb ro jen ia w ojsk w końcu X IX w., ale ju ż ja k o broń ładow ana od ty łu o gw intow anej lufie. W tej postaci, ale ze znacznym i udoskonaleniam i p rze­ trw ał do dn ia dzisiejszego i je st używ any jako broń in dyw idualna.

8. P ry m ity w n a ręc zn a broń palna używ ana w X V I w. p rzez piechotę polską i rosyjską. Piszczel była długą zam k n iętą z jednego końca ru rą , do k tó re j w k ładano p ro ch i pocisk. W pobliżu zam kniętego k o ń ­

122

ca ru ry zrobiony był n iew ielk i otw ór, zw any zap a­ łem , któ ry um ożliw iał zap alen ie prochu. Z ra c ji zn a­ cznej długości i prostego loża, w k tó ry m broń ta b y ła osadzona, piszczele nazyw ano rów nież k ijam i. 9. Ręczna broń p aln a o k ró tk ie j lu fie z obroto­ w y m bębnem nabojow ym , sk o n stru o w an a w pierw szej połow ie X IX w. P rzed oddaniem kolejnego strzału, w sk u te k n acisk an ia na język spustow y, bęben n ab o ­ jo w y obraca się, u staw iając kolejny nabój w osi lufy. R ew olw er począł stopniow o w ychodzić z użycia, z chw ilą, gdy w końcu X IX w. sk o n stru o w an y został p isto let sam opow tarzalny.

t a T ak nazyw ano jeden z pierw szych typów ręcz­ n ej długiej broni p aln ej w yposażonej w zam ek lon­ to w y , a w późniejszym o k resie — kołowy. B yła to b ro ń ład o w an a od p rzo d u o lu fie gładkiej. Rusznice b y ły używ ane w k ra ja c h eu ro p ejsk ich od d ru g iej po­ łow y XV do początku X V II w. N azw a rusznicy p o ja ­ w ia się ponow nie w okresie m iędzyw ojennym . Tym raz em jest to broń ład o w an a od tyłu, o lufie g w in ­ to w an e j, przeznaczona do zw alczania wozów bojow ych (czołgów, sam ochodów p an cern y ch itp.); nazw ano ją ru szn ic ą p rzeciw pancerną.

MACHINY M IO TA JĄ CE

1. N azw a ta w yw odzi się z języka greckiego, od słó w neuron — ścięgno, żyła i balio — rzucam . M a­ ch in a n eurobalistyczna by ła m ach in ą m iotającą, w k tó ­ r e j do m io tan ia pocisków w ykorzystano sprężystość sk ręcan y ch żył zw ierzęcych, 2. W m achinach barobalistycznych w ykorzystana b y ła en erg ia k inetyczna opadających ciężarów. Nazwa pochodzi od greckich słów baros — ciężar i balio —

Tzucam. 3. Tak. Były to m achiny neurobalistyczne, do­ sto so w an e do m iotania pocisków po torze strom ym . O n ag er je st rzym ską, a m onankon — g reck ą nazw ą te j m achiny.

123

4. B yła to różnica m niej w ięcej ta k a, jak m iędzy działem i działkiem . B alista i ark a b a lista były m achi­ nam i neurobalistycznym i. B alista um ożliw iała m io ta­ nie w iększych pocisków i b y ła stosow ana w sta ro ż y t­ n ej G recji i Rzymie, zaś a rk a b a lista dostosow ana była do m iotania ciężkich strz a ł i używ ana w średnio w ie­ czu; a rk a b a lista była w istocie ciężką kuszą, a w ięc stanow iła broń strzelecką. 5. F rondibola b y ła b arobalistyczną m achiną m io­ tającą, zbudow aną n a zasadzie dźw igni. U m ieszcze­ nie pocisku n a dłuższym jej ram ien iu zw iększało jego prędkość początkow ą.

6. B lida by ła m achiną m iotającą, w k tó rej jako siłę m iotającą w ykorzystano sprężystość drew na. A więc, ściśle biorąc, nie była to m achina neuro b alistyczna, chociaż zalicza się do te j w łaśnie gxupy. 7. K ata p u ltą lu b onagerem ; były to neurob alistyczne m achiny m iotające. O nager m iał tylko pionow e ram ię m iotające pociski, podczas gdy k a ta p u lta m iała dw a poziome, sym etrycznie nastaw ione ram iona. 8.

W IV w ieku p.n.e.

9. M asa pocisków m iotanych przez onagery do­ chodziła do 500 kg. 10. P olibola. W poliboli zastosow ano bębnow y za­ sobnik, w któ ry m były ułożone strzały. P o obrocie za­ sobnika strza ła u k ła d ała się przed n ap iętą cięciwą poliboli.

■ KONSTRUKTORZY BR O N I STR ZELEC K IEJ

U w aga: w naw iasach podano daty urodzeń i śm ierci. 1.

Jo h a n n D reyse (1787—'1867)

2. S am uel C olt (1814—1862)

124

3. B racia

M auser: (1838—1914)

W ilhelm

(1834— 1882) i P a u l

4.

H iram M axim (1840— 1916)

5.

Siergiej M osin (1849—1902)

6.

T heodor B ergm an (1850— 1931)

7.

John B row ning (1854— 1926)

8.

W asilij D iegtiariew (1879—1949)

9. P io tr W ilniewczyc (1887—19C0) 10.

G ieorgij Szpagin (1897— 1952)

• CO WIEMY O GRANATACH

1. G ran at-p o cisk i g ran at-o w o c m a ją podobną b u ­ dowę. Owoc g ran ato w ca m a k sz tałt kulisty. P o k ry w a go gruba, skórzasta, zw ykle p u rp u ro w a skórka. W e­ w n ą trz owocu zn a jd u ją się g n iazd a oddzielone od sie­ bie m iękką przegrodą, zaw ierające w iele nasion. K ażde nasienie otoczone je st w oreczkiem soczystego ja d a l­ nego miąższu. N azw ę sw ą g ran at-o w o c zawdzięcza w łaśnie swej ziarn istej budow ie, bow iem po łacinie grariatus znaczy ziarnisty. G ran at-p o cisk pow stał we Włoszech, gdzie licznie w y stęp u je krzew granatow ca. Nic w ięc dziwnego, że k o n stru k to r pierw szego g ra n a tu bojow ego przy p ro jek to w an iu w zorow ał się na owocu g ran ato w ca i od niego zapożyczył nazw ę d la nowo skonstruow anego pocisku. 2. Żołnierzy tych nazyw ano g ren ad ieram i, od francuskiego słow a grenade — g ran at. W X V II w. byli to piechurzy w yspecjalizow ani w rzu can iu g ra n a ­ tam i ręcznym i. W końcu X V III w. g ren ad ieram i nazy­ w ano doborow e oddziały, w k tó ry ch służyli n a jsp ra w ­ n iejsi i najw yżsi w zrostem żołnierze, uzb ro jen i w k a ­ rab in y z bagnetam i. M asa oporządzenia g ren a d iera z okresu w ojen napoleońskich w ynosiła ok. 30 kg. N azw a g renadierów , jako doborow ych oddziałów p ie ­

125

choty, p rze trw a ła aż do II w ojny św iatow ej; m.in. nazw ę g ren ad ieró w otrzym ała I polska dyw izja p ie ­ choty sform ow ana w e F ra n c ji w 1940 r., w n astęp ­ nych la tac h sform ow ano w A nglii dalsze 4 dyw izje grenadierów .

a

b

3. W w ojnie ro sy jsk o -jap o ń sk iej w la tach 1904— —1905. B yły to już g ra n a ty w sk o ru p ie m etalow ej, n ap ełnione m ateriałem w ybuchow ym (trotylem ) i za­ op atrzone w zapalnik. 4. W spółczesny g ra n a t a rty le ry jsk i je st jed n ą z w ielu odm ian pocisków a rty le ry jsk ic h , a w ięc n i­ czym się nie różni od pocisku arty lery jsk ieg o zasad ­ niczego przeznaczenia. Może to być pocisk o d ziała­ n iu burzącym , odłam kow ym lu b o d łam kow o-b u rząeym. Rodzaj działania g ra n a tu arty lery jsk ie g o zależy od grubości skorupy, w ielkości ła d u n k u w ybuchow ego o ra z od czasu działania zapalnika. A rty lery jsk ie g r a ­ n aty burzące m a ją oieńszą sk o ru p ę i w iększy ład u n ek m a te ria łu w ybuchow ego, n ato m ia st arty le ry jsk ie g ra ­ n aty odłam kow e m a ją m niejszy ła d u n ek w ybuchow y i g rubszą skorupę, k tó ra pod ciśnieniem gazów p o ­ w stający ch podczas re a k c ji w ybuchow ej rozpada się na d u żą liczbę drobnych odłam ków . A rty lery jsk ie g r a ­ n a ty b urzące używ ane są do niszczenia um ocnień polow ych, zaś g ra n a ty odłam kow e służą do raż en ia w o jsk i sp rzętu bojow ego. O dłam kow o-burzące d zia­ łanie g ra n a tu arty lery jsk ie g o uzyskuje się przez za­ stosow anie za p aln ik a o odpow iednim czasie zad ziała­ n ia , czyli w łaściw ej n astaw ie. Z ap aln ik działający z opóźnieniem zapew nia burzące działanie g ra n a tu odłam kow o-burzącego, n ato m ia st zapalnik o działaniu n atychm iastow ym zapew n ia odłam kow e działanie ta ­ k iego g ran a tu . 5. Z w iązane je st to z prom ieniem raż en ia oraz donośnością rz u tu obu rodzajów ty c h g ran a tó w ręcz­ nych. P ro m ień rażen ia g ra n a tu zaczepnego w ynosi ok. 15—20 m, n ato m iast prom ień raż en ia g ra n a tu o b ro n ­ nego je st dziesięciokrotnie w iększy i w ynosi ok. 200 m. D onośność rz u tu je s t nato m iast p raw ie je d n a ­ k ow a w p rzy p a d k u obu typów g ran a tó w i w ynosi ok. 30—40 m. Z rozum iałą je st w ięc rzeczą, że odłam ki g r a ­ n a tu obronnego, nie rzuconego z ukrycia, m ogą p o ra ­ zić rzucającego. U zależnione jest to od ró w n o m ier­ ności ro zrzu tu odłam ków , k tó ra nie zaw sze je st id e­ alna, tzn. że odłam ki nie ro zla tu ją się ró w nom iern ie w e w szystkich m ożliw ych kieru n k ach . D latego g ran a t

126

obronny pow inien być rzu can y z ukrycia. R ozpoznaje się n ato m iast g ra n a t obronny od zaczepnego po tym , że g ra n a t obronny je st p raw ie d w u k ro tn ie cięższy od g ra n a tu zaczepnego (waży ok. 700 g, a zaczepny ok, 400 g), a p rzed e w szystkim po tym , że m a gru b ą, ro w ­ k o w aną sk o ru p ę m etalow ą. R ow kow anie sk o ru p y m a na celu u łatw ien ie b ard ziej doskonałej fra g m e n ta ry zacji, tj. ro zp ad an ia się skorupy g ra n a tu na w iększą liczbę odłam ków . 6. W iązki g ran ató w , tj. k ilk a złączonych razem g ran a tó w zaczepnych, służyły jak o p ry m ity w n e g ra n a ­ ty p rzeciw pancerne. W iązka g ran a tó w uszkadzała p o d ­ czas w y b u ch u gąsienice czołgu, pow odując jego u n ie ­ ruchom ienie, a w ięc w łaściw ie w y elim inow anie z w a l­ ki, nie czyniła je d n ak pow ażniejszych strat. W iązki g ran ató w są raczej doraźnym środkiem obrony p rze­ ciw p an cern ej. 7. K oszulka, czyli odpow iednia n ak ład k a stalo w a lu b żeliw na, n ak ład a n a n a obudow ę g ra n a tu zaczep­ nego, czyni zeń g ra n a t obronny. Podczas w ybuchu g r a ­ n a tu koszulka ta k a rozryw a się na d robne odłam ki, podobnie ja k sk o ru p a typow ego g ra n a tu obronnego. A zatem z g ra n a te m zaczepnym , odzianym w cy lin ­ d ryczną row k o w an ą koszulkę stalow ą, należy obcho­ dzić się tak, ja k z g ran a tem obronnym , tj. rzucać go z ukrycia.

127

8. P rzed e w szystkim to, że g ra n a t nasadkow y m o­ że być w yrzucany w łaśnie dzięki gadaczow i. G arłacz bow iem je st stalow ą nasad k ą w kształcie b u te lk i bez dna, k tó rą n ak ład a się n a lufę broni p aln ej, zw ykle k arabinu. G ra n a t nasadkow y w k ład an y je st do g arłacza i w yrzucany za pom ocą gazów prochow ych w lu ­ fie k a ra b in u w w yniku odpalenia zw ykle naboju śle­ pego. G ra n aty nasadkow e m ogą być m iotane na odleg­ łość do 250 m. 9. G ra n a t obronny m a d w ukrotnie m niejszy ła d u ­ nek m a teria łu w ybuchow ego niż g ra n a t zaczepny. M a­ sa tego ła d u n k u w gran acie obronnym w ynosi ok. 60 g, a w g ran acie zaczepnym ok; 120 g. To, że g ra n a t obronny m a w iększy prom ień rażen ia jest zw iązane głów nie z w iększą m asą odłam ków . W granacie za­ czepnym nato m iast czynnikiem rażącym je st w łaści­ w ie sam w ybuch m a teria łu w ybuchow ego, k tó ry um ieszczony je st w cienkiej (blaszanej) obudow ie. 10. Ręczne przeciw pancerne g ra n a ty kum u lacy jn e, tj. takie, w których w ykorzystano zjaw isko k um u lacji energii w ybuchu, m ogą przebijać p an cerz o grubości do 100 mm, a niekiedy naw et w iększej. M asa ręcznego przeciw pancernego g ra n a tu k um ulacyjnego w ynosi ok. 1200 g, zaś m asa znajdującego się w nim ła d u n k u w y ­ buchow ego je st rzędu 600—700 g. Ś re d n ia donośność rzu tu takim g ran a tem nie p rzek racza 25 m.

DZIAŁA Z G ŁA D K IM I LU FA M I

1. B yła to początkow o k ró tk a ru ra drew niana, a n astępnie nieco dłuższa żelazna, osadzona w d rew ­ n ianym łożu. Z jednego końca r u r a m odfy była z a ­ m knięta. Do ru ry n asy p y w an o proch i w kładano p o ­ cisk, n astępnie proch podpalano przez otw ór lontow y zn a jd u ją cy się w pobliżu zam kniętego końca rury.

ryjskie. N iekiedy używ ano ich rów nież jako dział polow ych, po u staw ien iu na łożach w yposażonych w koła. 4. D ziałam i tym i były hufn ice i półhufnice. 5. Foglerze były działam i o zw iększonej szybkostrzelności, używ anym i do obrony zam ków i m iast w arow nych. W iększą szybkostrzelność foglerzy osią­ gnięto w sk u tek staso w an ia w ym iennych kom ór p ro ­ chowych, k tó re uprzednio n ab ijan o (ładowano) p ro ­ chem. P rzed oddaniem kolejnego w y strzału w lufie działa um ieszczano pocisk, n astęp n ie zaś ta k ą w y ­ m ienną kom orę prochow ą, k tó rą zam ocow yw ano za pom ocą odpow iedniego klina, i zapalano lont.

6. Nie m a żadnej różnicy. Śm igow nica to polska nazw a n ajm n iejszy ch działek k alib ru ok. 24—27 mm, m ontow anych po k ilk a n a jed n y m wozie. Sm igow nice albo organki były w X V I—X V II w. sprzętem a rty le ­ rii polow ej. 7. H aubice w prow adzono ju ż w XV w. w N iem ­ czech. M iały one k ró tk ie lufy i początkow o służyły do m io tan ia w ielu pocisków n ara z (kam ieni). W póź­ niejszym okresie do haubic sk o n stru o w an o pociski ro z­ ry w ające się, k tó re przed w y strzałem w k ład an o do lufy przez jej w ylot.

8. Były to arm aty . M iały one m niejszy k alib er niż bom bardy, ale za to znacznie dłuższą lufę, przy tym m iały lepsze skupienie pocisków i -większą szybkostrzelność niż bom bardy. 9. M oździerze te służyły do działań oblężniczych. M iały one bardzo k ró tk ie lufy i strzelały olbrzym im i pociskam i n a n iew ielką odległość.

3. T araśnice używ ane były przew ażnie do obrony zam ków , stanow iąc ich podstaw ow e u zbrojenie a rty le ­

10. Były to k arta u n y , k tó re strzelały pociskam i o m asie 48 funtów . K a rta u n y strzelające pociskam i o m asie 24 fu n tó w nazyw ano p ó łk a rtau n am i, strz e la ­ jące pociskam i 12-funtow ym i — ćw ierćk artau n am i, jeszcze m niejsze działa, strzelające pociskam i 6 -fu n to wymi, nazyw ano oktaw am i.

128

S — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

2.

D ziała ta k ie nazyw ano bom bardam i.

129

. A RTYLERIA — BÓG W OJNY

1. D ział gw intow anych użyto po ra z pierw szy w 1859 r. w czasie w ojny A u strii z S ard y n ią i F ran cją. F rancuzi użyli w ted y dział gw intow anych ładow anych od w ylotu lufy. N atom iast w czasie w ojny p ru sk o -fran c u sk ie j w la ta c h 1870—1871 N iem cy zastosow ali po raz pierw szy działa gw intow ane ładow ane od ty łu lufy, a w ięc takie, jak ie stosuje się obecnie. W ojnę tę, jak p rzyznał N apoleon III — ów czesny cesarz F ran cji, w y grała a rty le ria niem iecka. S tra ty F rancuzów były olbrzym ie — tylko w jednej b itw ie pod S edanem po­ legło 17 000 żołnierzy francuskich. 2. S łuszna jest odpow iedź b. D zięki ruchow i w i­ row em u pocisku stabilizow any je st jego lot w po­ w ietrzu, co zw iększa celność. 3. A rm ata i haubica

są działam i gw intow anym i ładow anym i od w lotu lufy. A rm ata tego sam ego k a­ lib ru co haubica ma co n ajm n ie j d w u k ro tn ie dłuższą lu fę i n ad a je pociskom w iększą prędkość początkow ą. W zw iązku z tym haubica w y korzystyw ana je st w y­ łącznie do strze la n ia strom otorow ego, a a rm a ta także do strzałów płaskotorow ych. 4. W rzeczyw istych w aru n k ac h k ą t najw iększej donośności strz a łu zależy od rod zaju i k alib ru działa, budow y pocisku i jego prędkości początkow ej. P rzy uw zględnieniu tych w szystkich czynników k ą t n a j­ w iększej donośności może oscylow ać w granicach od 40° do 55° — dla dział polow ych w ynosi ok. 43°, zaś w p rzypadku dział w ielkiej mocy dochodzi n aw et do 55°. 5. N ie m ożna użyć działa przeciw pancernego do zw alczania celów p o w ietrznych (sam olotów ), poniew aż m a ono m ały k ą t w zniesienia lufy. Działo przeciw ­ p an cern e dostosow ane je st do strze la n ia płaskotorow ego, w zw iązku z czym k ą t w zniesienia lufy może się zm ieniać w granicach od —10° do +25°.

M oździerz w spółczesny odpow iednio ustaw ionego n ab o ju do lufy m oździerza. Z m oździerza m ożna prow adzić ogień w yłącznie stro m otorow y, pod k ą te m od 45° do 85°, co je st konieczne do rażen ia n iep rzy jaciela, u k ry teg o za w niesieniem . P ocisk moździeżowy, w znosząc się strom o w górę, p rzeleci n a d w zniesieniem , by po tem upaść n a s ta ­ now isko nieprzyjaciela. 7. P rędkości początkow e pocisków arm a tn ic h są różne — zależnie od ro d zaju dział; n o rm aln ie zaw ie­ ra ją się w g ran icach od 500 do 1200 m/s.

8. M aksym alny zasięg d ziała zależy od jego k a ­ lib ru , długości lufy, k ą ta u sta w ien ia lufy w zględem pow ierzchni ziem i i budow y pocisku. 9.

P rzeciętn ie do 800 strzałów .

10. M aksym alna szybkostrzelność dział dużego k a ­ lib ru zam y k a się w g ran icach od 3 do 30 strzałó w na m inutę.

6. S łuszna je st odpow iedź c. M oździerz je st dzia­ łem odm iennym zarów no od arm a ty , ja k i haubicy. M a lufę g ład k ą (niegw intow aną) i ładow any je s t od w ylotu. Ł adow anie polega po p ro stu na opuszczeniu

130

131

■ CZĘŚCI SKŁADOW E D ZIA ŁA

1. K ołyska to część działa um ożliw iająca przesu­ w an ie się lufy po w ystrzale (b). 2. Łoże dolne je st zespołem , na k tó ry m um iesz­ czone jest łoże górne działa (b). 3. Łoże górne je st zespołem, na któ ry m znajd u ją się w ym ienione trzy zespoły (a, b, c). 4. Ogon działa połączony działa (b).

je st z łożem

dolnym

5. Lem iesz służy do zabezpieczenia działa przed przesuw aniem się podczas w ystrzału (a).

6. H am ulec w ylotow y przeznaczony je st do zm niejszenia energii o drzutu lufy podczas strzału (b).

pojaw iły się w czasie II w ojny św iatow ej. K alib er n a b o ju pośredniego je st najczęściej ta k i sam ja k n a b o ju karabinow ego. N aboje p o śred n ie stosow ane są w e w spółczesnych k o n stru k cjac h le k k iej b roni au to m a­ tycznej, ja k np. ręczny k a ra b in m aszynow y D iegtiariew a, p istolet m aszynow y K ałasznikow a, k a ra b in sa­ m opow tarzalny Sim onow a i inne. 2. Czepiec balistyczny m a na celu zm niejszenie oporu p ow ietrza (przez polepszenie tzw. w spółczyn­ nika k ształtu pocisku); um ożliw ia rów nież w łaściw e u m iejscow ienie za p aln ik a oraz u ła tw ia stabilizację p o ­ cisku na torze lotu. Czepiec balistyczny m ają p rz e ­ w ażnie pociski p rzeciw p an cern e; je st to pow łoka m e­ talow a lub z tw orzyw a sztucznego, o kształcie o pły­ w ow ym , nałożona na p rzednią część pocisku. 3. N azw a pocisków d u m -d u m w yw odzi się od m iejscow ości D um -D um w Indiach, gdzie po r a z pierw szy w 1890 r. w yprodukow ano tak ie pociski w w y tw ó rn i an g ielsk o -in d y jsk iej. Je st to pocisk do-

7. Zam ek służy do zaryglow ania w lotu lufy działa na czas w ystrzału (b).

a

b

8. T arcza osłania przed pociskam i zarów no ob­ sługę działa, jak i przyrządy celow nicze (a i b). 9K ątom ierz działow y — to przyrząd optyczny służący do w ycelow ania lufy działa w płaszczyźnie poziom ej i pionow ej (a). 10. O pornik je st częścią składow ą oporopow rotnika (b), który służy do ograniczenia odrzutu lufy po w y ­ strzale.

A M U NICJA DO BRONI P A L N E J

N aboje pośrednie stosuje się do broni strzelec­ kiej. Są to naboje m ające m oc m niejszą m niej w ięcej o jed n ą trzecią od mocy naboju karabinow ego, a w ię­ kszą od mocy naboju pistoletow ego. N aboje pośrednie 1.

132

Pociski dum -dum : a — g'ow icow y, b — próżniow y b roni strzeleckiej z odsłoniętą częścią głow icow ą, ściętą lu b w głębioną. U d erzając w przeszkodę p o cisk ta k i d eform uje się w k ształt g rzybka (stąd n a z w a w łaściw a — pocisk grzybkujący) i pow oduje znacznie w iększy otw ór od swego k alib ru . U żyw anie pocisków

133

d u m -d u m n a polu w alki zostało zakazane przez K on­ w en cję H aską w 1899 r. O becnie pociski ta k ie uży­ w an e są w m yślistw ie. 4. P ociski rdzeniow e używ ane są do zw alczan ia celów opancerzonych (np. czołgi). Są to więc pociski p rzeciw p an cern e, a ich w łaściw a nazw a brzm i: p rz e ­ ciw p an cern e pociski podkalibrow e. Pocisk rdzeniow y {podkailibrowy) m a skorupę w y k o n an ą z m iękkiego m e talu (m iękkie żelazo, alum inium ); w ew n ątrz n iej osadzony je st rdzeń z bardzo tw ardego stopu o dużym ciężarze w łaściw ym (np. z w ęglików spiekanych w o l­ fra m u , m olibdenu, w an a d u lub tytanu). W chw ili u d e ­ rzen ia takiego pocisku w p an cerz czołgu m iękka sko­ ru p a pocisku ulega deform acji i odkształceniu, a tw a r ­ d y rd zeń p rze b ija pan cerz i p rze n ik a do w n ętrz a czoł­ gu, gdzie w raz z odłam kam i p an cerza razi załogę i uszkadza m echanizm y czołgu. Poniew aż tw ard y rd zeń m a k alib er m niejszy od k alib ru pocisku w całości, d latego też tak ie pociski nazyw a się podkalibrow ym i. 5. Pocisk kum u lacyjny p rzep ala p an cerz w ozu bo­ jow ego w m iejscu uderzenia. D ziałanie pocisku k u ­ m ulacyjnego opiera się na w ykorzystaniu zjaw isk a k u m u la cji energii stru m ie n ia gazów pow stałych w cza­ sie w ybuchu ła d u n k u w ybuchow ego. W ty m celu m a ­ te ria ł w ybuchow y w ypełniający sk orupę pocisku k u ­ m u lacyjnego ma w części głow icow ej pocisku (pod

ładunek kruszący

zapalnik

Pocisk kum u lacy jn y (przekrój) czepcem balistycznym ) w głębienie w kształcie le jk a, zw róconego szerszą stro n ą do czoła pocisku. W chw ili u d erzen ia pocisku kum ulacyjnego w p an c erz w ozu bojow ego lu b in n e j przeszkody p an cern ej n astęp u je k o n c e n tra c ja energii w ybuchu, skierow ana p ro sto p ad le d o p ły ty p an c ern ej. W rezultacie w y tw arza się s tr u ­

134

m ień k u m u lacy jn y , k tó reg o p rędkość je st rzęd u 7000—15 000 m/s, a w y w ieran e n a n iew ielk ą p o w ierz­ chnię p an cerza ciśnienie tego stru m ie n ia osiąga w a r ­ tość 100 000 kG /cm 2. T en gorący i szybki, o dużym ciśn ien iu stru m ień k u m u lacy jn y sta p ia p an cerz w m iejscu u d erzen ia pocisku. P ociski k u m u la cy jn e po raz pierw szy były użyte przez N iem ców podczas w o j­ n y dom ow ej w H iszpanii w la tac h 1936—1939. Były rów nież szeroko stosow ane podczas II w o jn y św iato ­ w ej. Początkow o nazyw ano je pociskam i term ito w y m i lu b pociskam i p rze tap ia ją cy m i pancerz. 6. T erm in te n oznacza ciąg o p eracji tech n o lo ­ gicznych w ykonyw anych podczas n ap ełn ian ia pocisków m a teria łam i w ybuchow ym i. 7. N aboje sk ład an e stosow ane są w arty lerii. N a­ bój sk ład an y to ta k i n abój działow y (arty lery jsk i), w k tó ry m pocisk nie je st połączony n a stałe z łu sk ą w y ­ p ełn io n ą m a teria łem m io tający m (prochem ). Ł ad o w a­ n ie d ziała nabojem sk ład an y m odbyw a się w te n spo­ sób, że n ajp ierw do kom ory zam kow ej działa w k ład a się pocisk, a n astęp n ie łu sk ę z m a teria łem m io tają­ cym . N aboje sk ład an e u żyw ane są ty lk o w a rty le rii naziem nej do haubic, h au b ico a rm a t i m oździerzy, a tak że do a rm a t w iększych k alib ró w (zw ykle p o n ad 100 mm).

8. Poniew aż w spółczesne pociski nie m ają k sz ta ł­ tu kuli. N azw a ta była słuszna w odniesieniu do p o ­ cisków działow ych używ anych w w iekach XV—X V III, k tó re m iały isto tn ie k ształt kuli. N ajp ierw w y k o n y ­ w ano je w postaci kul kam ien n y ch , potem żeliw nych pełnych, a n astęp n ie żeliw nych w ydrążonych i n a ­ pełn io n y ch m ateriałem w ybuchow ym (prochem c z ar­ nym). 9. P ierścień w iodący (jeden lu b kilka) po od­ p alen iu w rzyna się w g w in t lu fy i n ad a je pociskow i ru ch w irow y, stab ilizu jący jego lot, a jednocześnie uszczelnia pocisk w lufie, uniem ożliw iając p rz e n ik a ­ n ie gazów prochow ych w szczelinę m iędzy pociskiem i ścian k ą lufy działa. P ierścien ie w iodące w y k o n u je się z m iękkiego m etalu (najczęściej miedzi) i um iesz­ cza n a zew nętrznej ty ln e j części pocisku. 10. W now oczesnych n abojach do broni p aln ej łu s­ k i w y k o n u je się z odpow iednio sp rep aro w an eg o p ro ­ chu. Ł u sk a ta k a sp ala się w raz z ład u n k iem p ro ch o ­

135

w y m w kom orze nabojow ej, w zw iązku z czym u p ra ­ szcza się k o n stru k cja broni p aln ej, bow iem odpada k o ­ nieczność usuw ania łuski z kom ory nabojow ej.

10.

M ATERIAŁY WYBUCHOWE

1. L ite rę „n” należy zastąpić lite rą „m ”, a p o ­ w sta n ie nazw a m a teria łu w ybuchow ego „am atol”. A m ato l je st m ieszaniną azotanu am onu i tro ty lu ; siła w y ­ b u ch u am atolu je st m niejsza od siły w ybuchu tro ty lu . N ajczęściej stosow ane są am atole, w k tó ry ch ilość a z o ta n u am onu do ilości tro ty lu w y raża się sto su n ­ k iem : 2 : 3 ; 1 :1 ; 3 : 2 oraz 4 :1 . 2. N ależy przeprow adzić n itro w an ie gliceryny, czyli poddać glicerynę działaniu m ieszaniny stężonych kw asów : azotowego i siarkow ego w proporcji 1 :1 . W w yniku n itro w an ia otrzy m u je się nitroglicerynę, k tó ra m a postać oleistej cieczy i je st bardzo w rażliw a n a bodźce m echaniczne, w ybuchając przy n a jm n ie j­ szym w strząsie. Po raz pierw szy n itroglicerynę w w a ­ ru n k a c h la b o rato ry jn y ch otrzym ał W łoch A scanio S o b rero w 1847 r. P ro d u k cję nitrogliceryny n a sk alę przem ysłow ą rozpoczął w 1862 r. Szw ed A lfred Nobel. N itrogliceryna służy jako p ó łfab ry k at do w yrobu dy­ nam itów , prochów nitroglicerynow ych i innych m a te ­ ria łó w w ybuchow ych. 3. W łaściw a jest odpow iedź a. N obel, szw edzki in ż y n ie r chem ik, urodzony w 1833 r., zajm ow ał się od 1862 p ro d u k cją nitrogliceryny. Podczas jednego z e k s­ p ery m e n tó w przeprow adzanych z n itro g licery n ą k ilk a je j kropel w siąkło w bibułę. B ibułę tę potem w rz u ­ co n o do pieca. N astąpił w ybuch. D ziało się to w 1866 r. P rz y p ad e k ten stał się znam ienny, bow iem zapocząt­ k o w ał pow stanie dynam itu — m a te ria łu w ybuchow ego, k tó re g o p ro d u k cja w n astępnych la tac h przyniosła N o­ b lo w i olbrzym i m ajątek . W arto zwrócić uw agę, że dy­ n a m it je st m a teria łem w ybuchow ym stosow anym p o ­ w szechnie w górnictw ie. P odstaw ow ym skład n ik iem d y n a m itu jest nitro g licery n a osadzona na ta k ic h m a­ te ria ła c h stały ch , ja k ziem ia okrzem kow a, torf, m ącz­ k a drzew na, nitroceluloza.

136

4. N azw ą tą o k reślił w 1846 r. chem ik sz w a j­ carsk i C h ristian Sehonbein o trzym any przez siebie m a ­ te ria ł w ybuchow y, uzyskany w rezu ltacie d ziałan ia k w asu azotowego na baw ełnę, chcąc przez to p o d ­ k reślić m ożliw ość użycia tego p ro d u k tu jak o prochu, strzelniczego. B yła to w łaściw ie nitroceluloza, n ie ­ m n iej nazw a S cho n b ein a je st u żyw ana do dziś jakoo k reślen ie nietrocelulozy używ anej do p ro d u k cji p ro ­ chów. 5. W łaściw a je st odpow iedź c. P ro ch czarny, zw a­ ny rów nież prochem dym nym , znany je s t w E u ro p ie od X IV w., n ato m iast w C hinach, skąd p rzy w ęd ro w ał do E uropy, znany b ył w iele stuleci p rzed naszą e rą . P ro c h czarny je st m ieszaniną sa letry potasow ej (w y­ stęp u jącej w p o staci m in e rału n itry tu w C hinach i Indiach), siark i i w ęgla drzew nego. D rugi z kolei b y ł pro ch bezdym ny, o trzym any po ra z pierw szy p rzez' ch em ik a francuskiego P ie rre V ieille’a w w arunkachlab o ra to ry jn y ch w 1884 r. Na skalę przem ysłow ą za­ czął go p rodukow ać A lfred N obel w 1888 r. Prochbezpłom ienny je st udoskonaleniem pro ch u b ezd y m n e­ go; otrzy m u je się go przez dodanie n itro g u a d in in y ; zw any je st rów nież prochem gudolow ym . P ro ch tenm in . szeroko stosow ali N iem cy w czasie II w o jn y św iato w ej.

6. P lasty k sk ład a się z m ieszaniny m a teria łu w y ­ buchow ego (np. p en try tu , heksogenu) z d o d a tk a m i u p lasty czn iający m i i spow alniającym i, ja k np. o le jer g um a, żywice. 7. A zotan am onu, zw any rów nież sa letrą am o­ now ą. A zotan am onu je st pow szechnie stosow any ja k o sk ła d n ik tak ich m ieszanin w ybuchow ych, ja k am ato l, am o n it, am onal, sz n ajd e ry t. A zotany am onu o trz y ­ m u je się przez syntezę am oniaku i k w asu azotow ego.

8. W łaściw a je st odpow iedź a. H eksogen je st to m a te ria ł o bardzo dużej sile w ybuchu; o trzy m an o go po raz p ierw szy w 1897 r. W czasie I w ojny św ia­ to w ej był w szechstronnie w ypróbow any, a w cza­ sie II w ojny św iatow ej m asow o stosow any do n a ­ p ełn ian ia bom b lotniczych, torped i m in m o rsk ich . P ro d u k c ja m iesięczna heksogenu w okresie II w o jn y św iato w ej w ynosiła w S tan ach Zjednoczonych 15 000 to n m iesięcznie.

137

9. W celu zm niejszenia w rażliw ości m a te ria łu w y ­ buchow ego n a bodźce zew nętrzne. Do najczęściej sto ­ sow anych flegm atyzatorów należy p ara fin a , cerezyna, oleje, w azelina, a n aw e t w oda.

W bom bie jądrow ej za w arty je st jąd ro w y m a ­ te ria ł w ybuchow y, czyli su bstancja, w k tó rej zachodzi re a k c ja jądrow a. S u b stan c ją ta k ą jest zw ykle u ra n 235 lu b pluton 239; zachodzi w niej łańcuchow a re a k c ja rozszczepienia ją d er atom ow ych, podczas k tó rej w y ­ dziela się olbrzym ia ilość energii, zw anej energią ją ­ drow ą. 10.

11« DZIAŁO W OCZACH FIZY K A

1. Z jaw isko odrzu tu lufy działa podporządkow an e je st III zasadzie N ew tona, k tó ra m ów i o rów ności ak c ji i rea k cji. A kcją w przy p ad k u w y strzału działo­ w ego je st ru ch pocisku w lufie, a re a k c ją jest p rze­ ciw nie skierow any ruch lufy, czyli w łaśnie o d rzu t lu fy działa. 2. F ak t, że lu fa arm a ty lu b haubicy je st znacznie g ru b sza p rzy kom orze zam kow ej niż przy w ylocie, tłu ­ m aczy się tym , iż w ty ln e j części lufy, w łaśnie w ko­ m orze zam kow ej, działają znacznie w iększe siły, spo­ w odow ane bardzo dużym ciśnieniem gazów procho­ w ych. W m ia rę przesu w an ia się pocisku w k ie ru n k u w y lo tu lufy działa zw iększa się objętość, w ja k iej odd ziałuje ciśnienie gazów prochow ych, a ty m sam ym m aleją siły w y w ieran e na ścianki lufy działa, a w ięc śc ian k i lu fy m ogą być cieńsze. 3. A rm ata p rze ciw p an c ern a p o w inna zapew niać w ięk szą prędkość w ylotow ą pocisku z dw óch zasad n i­ czych pow odów . P ierw szy zw iązany je st z tym , że im p ręd k o ść w ylotow a pocisku będzie w iększa, tym b ę ­ dzie on m iał w iększą energię kinetyczną, a ty m sa­ m ym łatw iej będzie mógł p rzebić pan cerz czołgu lu b innego celu pancernego. D rugim pow odem jest to, że a rm a ta przeciw p an cern a prow adzi ogień bezpośredni do niskich celów p ancernych, zw ykle wozów bojow ych,

138

a w ięc to r lo tu pocisku pow in ien być m a k sy m a ln ie p łask i. O czywiście im w iększa je s t p rędkość w y lo to w a pocisku, tym to r jego lotu będzie b ard ziej płaski. 4. Oprócz dokładnego w ycelow ania, celność strz a łu arm a tn ie g o zależna je st rów nież od czynników ze­ w n ętrzn y ch , ja k te m p e ra tu ra i w ilgotność p o w ietrza, siła i k ie ru n ek w iatru , p a ra m e try balistyczne pocisku, w idoczność celu. W ielkości te uw zględnia się w tzw . ta b ela ch strzelniczych. 5. N ajw iększą żyw otność m ają działa m ałych k a ­ lib ró w ; dochodzi ona do kilkudziesięciu tysięcy w y ­ strzałów . N ajm niejszą zaś żyw otność m a ją działa b a r ­ dzo dużych k alib ró w ; je st ona rzędu k ilk u set w y s trz a ­ łów , chociaż niekiedy w ynosi zaledw ie k ilk ad ziesiąt w ystrzałów .

6. Nie — w artość 45° k ą t ten osiąga je d y n i? w w aru n k ac h idealnych, tzn. w próżni. W rea ln y ch w aru n k ac h k ą t n ajw iększej donośności działa zależy od w ielu czynników , m .in. od gęstości pow ietrza, siły i k ie ru n k u w iatru , m asy i k ształtu pocisku. W rzeczy ­ w istych w aru n k ach dla w spółczesnych dział k ą t te n w aha się w g ranicach od 40 do 55°. 7. D zieje się ta k dlatego, że im dłuższa lufa, ty m dłuższy czas działa na pocisk olbrzym ie ciśnienie g a­ zów prochow ych, n ad ając mu w iększą prędkość. O czy­ w iście w dłuższej lufie są rów nież w iększe opory ta rc ia pocisku o lufę, ale nie m a to istotnego z n a ­ czenia.

8. Jed y n ie na p o d staw ie w yglądu zew n ętrzn eg o d ziała nie m ożna Dezbłędnie określić, czy je st ono a r ­ m a tą czy haubicą. N iezbędna jest w ty m celu zn a­ jom ość k alib ru działa, a d okładniej m ów iąc — w zględ­ n e j długości lufy działa w yrażonej w k alib rach . A rm a­ ty w p o ró w n an iu z h aubicam i m ają dw a, a n a w e t trz y raz y w iększą w zględną długość luify. Za h au bicę u w a ­ ża się bow iem ta k ie działo, którego w zględna długość lu fy nie p rzek racza 30 kalibrów , n ato m iast za a rm a tę — działo, którego w zględna długość lufy p rzek racza 40 k alib ró w . Z n ając w zględną długość lu fy d ziała (ar­ m aty), w ynoszącą np. 70 kalibrów , i zn ając jego k a li­ b er, w ynoszący np. 75 m m , m ożna określić rzeczy w istą długość lufy takiego działa — w yniesie o n a 70X75 = — 5250 m m — 5,25 m.

139

9. W agom iar pocisku jest m iarą k alib ru stosow aną •w odniesieniu do luf gładkościennych. W agom iar w sk azuje liczbę pocisków kulistych, k tó re m ożna w y ­ ko n ać z jednego fu n ta ołow iu tak, aby każdy pocisk d o k ład n ie pasow ał do lufy. Na p rzy k ład k alib er 3 ozna­ cza średnicę tak ich kul, któ ry ch trzy sztuki w ykonano z jednego fu n ta ołowiu. W agom iar jako m iara k a lib ru b y ł stosow any w daw nej broni palnej, a obecnie u ży ­ w an y je st w yłącznie w broni m yśliw skiej. We w spół­ czesnej broni gw intow anej m ia rą k alib ru je st n a j­ m n iejsza średnica w ew n ętrzn a lufy w yrażona w m ili­ m e tra c h lub niekiedy w calach.

D ziała bezodrzutow e pojaw iły się na polu w alki podczas II w ojny św iatow ej. Działo bezodrzutow e m a

są zw iązane z h isto rią firm y. M ianow icie w 1847 r. W illiam A rm stro n g założył fab ry k ę w N ew castle w Anglii, gdzie m.in. p ro d u k o w ał rów nież broń. N ato­ m iast w 1897 r. fab ry k a A rm stro n g a połączyła się z zakładam i W h itw o rth a i k o ncernem V ickersa, w w y ­ niku czego p o w stała n ajw ięk sza w y tw ó rn ia uzb ro jen ia W ielkiej B ry tan ii. Te w łaśnie połączone zakłady do­ piero w 1927 r. p rzy b rały nazw ę V ickers-A rm strong. 3. W łaściw a je st odpow iedź a. 4.

Słuszne są odpow iedzi a i b.

10.

łuska z otw oram i lufa

5. P o p raw n a jest odpow iedź c. D okładnie 239 przedsiębiorstw , w tym 60 przedsiębiorstw poza g ra ­ nicam i Niemiec.

dysza wylotow a

pocicie

strum ień gazów

6. F irm a znana jest głów nie z p ro d u k cji broni m aszynow ej i m aszyn do pisania, chociaż pro d u k o w ała rów nież m aszyny do szycia. 7. W łaściw a je st odpow iedź b.

uchiw/t

gazy prochowe

8. P o p raw n a je s t odpow iedź b. Z asada działania działa bezodrzutow ego •niewielki ciężar i p ro stą budow ę. S p ecjaln a k o n stru k ­ c ja lufy i łuski naboju elim inuje odrzut lufy działa — stąd nazw a. Z asadę działania takiego działa p rzed ­ sta w ia zam ieszczony rysunek. D ziała bezodrzutow e sto ­ so w ane są do zw alczania czołgów z odległości 300-— —600 m za pomocą pocisków kum ulacyjnych. O becnie w w ielu k raja ch w chodzą w skład uzbrojenia podod­ d ziałó w piechoty, w ojsk pow ietrzno-desantow ych itp.

9. A rm aty z k o n cern u zbrojeniow ego S ch n eid er-C reu so t w chodziły w skład u zb ro jen ia naszego w ojska przed 1939 r. 10. W łaściw a jest odpow iedź a. Chodzi tu głów nie o p istolety TT, k o n stru k cji F. T o k ariew a; nazw a TT je st skrótem „Tulski T o k ariew ”.

<10 PRZEZW ISK A NADAW ANE BRONI I « . I U ZBRO JEN IU ■ WYTW ÓRNIE BRONI

1.

P raw idłow a je st odpow iedź c.

2. W łaściw a je st odpow iedź c — pow stała w 1927 r. T rz eb a jed n ak pom iętać, że rów nież la ta 1847 i 1897

140

1. Przezw isko to odnosiło się do n iekierow anych pocisków rak ieto w y ch arty le rii polow ej oraz w ieloprow adnicow ych w y rz u tn i zam ontow anych na p o d ­ w oziu sam ochodów ZIS. Po raz pierw szy „K atiusze” zostały użyte w rejo n ie Orszy w d niu 15. V II 1941 r.

141

do o strzeliw ania w ojsk niem ieckich. N ajczęściej u ży ­ w ano pocisków rakietow ych M -8, M-13 i M-31 oraz 16-prow adnicow ych w y rz u tn i, um ożliw iających jed n o ­ czesne odpalenie 16 pocisków rakietow ych. Były ró w ­ nież stosow ane w y rzu tn ie 32, 48 i 60-prow adnicow e. 2. P rzezw isko „czarna śm ierć” n ad a li żołnierze hitlerow scy sam olotow i szturm ow em u IŁ -2 k o n stru k cji S iergieja Iljuszyna, znanego k o n stru k to ra radzieckiego. Sam olot IŁ-2 m iał rozpiętość 14,6 m, długość 11,65 m i w ysokość 4,17 m. M asa sam olotu w w ersji jednom iejscow ej w ynosiła 5340 kg, prędkość m aksym aln a 423 km /h, zasięg 600 km. Sam olot IŁ -2 m iał silne uzbrojenie, w skład którego w chodziły 2 karab in y maszymowe i 1500 sztuk am unicji, 2 działka i 400 sztuk am unicji, bom by oraz 8 n iekierow anych pocisków r a ­ kietow ych. Sam olot atakow ał z niskiego lotu koszące­ go, siejąc p o strach w śród w o jsk niem ieckich. Silne uzbrojenie tego sam olotu, dobre opancerzenie oraz spe­ cyficzna ta k ty k a jego a ta k u stały się w łaśn ie pow odem tego przezw iska.

3. Chodzi o w y rz u tn ię rak ie to w ą N ebelw erfer i po­ ciski rak ieto w e W Gr, któ ry ch N iem cy używ ali m.in. do tłu m ien ia p o w stan ia w arszaw skiego w 1944 r. Przezw isko „krow a” w yw odzi się od przy p o m in ają­ cego ry k krow y odgłosu, ja k i tow arzyszył lecącym pociskom rak ieto w y m tego rodzaju. 4. Przezw isko „ram a” odnosiło się do dw ukad łu bow ego sam olotu typu F ocke-W ołf FW 189, którego N iem cy używ ali do celów rozpoznaw czych. 5. Przezw isko p isto letu m aszynow ego S ten; p isto ­ lety te produkow ano w Polsce (głów nie w S uchednio­ wie) w w aru n k ac h k onspiracyjnych, poczynając od 1943 r. P isto le t S ten m iał uproszczoną k o n stru k cję, był lek k i i ła tw y w produkcji, z tych w ięc pow odów p ro ­ dukow ano go konspiracyjnie. P rzeznaczony był dla skoczków spadochronow ych, kom andosów i p a rty z a n ­ tów . M iał k alib er 9 m m , był -więc dostosow any do n ie­ m ieckiej am unicji od p isto letu P arab ellu m . 6. P rzezw isko „K ubuś” nad an o prow izorycznem u sam ochodow i p an cern em u zbudow anem u przez po­ w stańców w arszaw skich. Był to zw ykły sam ochód cię­ żarow y, n a któ ry m w ykonano osłonę p rzeciw pancern ą z zespaw anych blach stalow ych. Sam ochód ten zn a j­ d u je się w M uzeum W ojska Polskiego.

142

7. Przezw isko p isto letu m aszynow ego P PS z, czyli p isto letu p u lem io tu Szpagina. R adziecki p isto let m a­ szynowy k o n stru k cji G. Szpagina został w prow adzony do u zb ro jen ia w ojsk radzieckich w 1941 r. P isto let ten m iał niezw ykle p ro stą k o n stru k cję zam ka. D łu­ gość p isto letu w ynosiła 84 cm, a m asa bez m agazynka — 3,5 kg. M agazynek „pepeszy”, w k tó ry m mieściło się 71 naboi pistoletow ych k alib ru 7,62 mm, był o k rą­ gły.

8 . Przezw isko n ad an e p isto leto w i m aszynow em u w zór 1935, k o n stru k cji T. B ergm ana. P isto le t ten miał dziurkow aną osłonę (chłodnicę) lufy, co osobom nie obeznanym z bronią kojarzyło się z rozpylaczem . 9. Chodzi tu o sterów ce, czyli olbrzym ie balony napędzane silnikam i. W czasie I w o jn y św iatow ej s te ­ rów ce były używ ane przez w szystkie w alczące p a ń ­ stw a do obserw acji i rozpoznania, a także do bom ­ bard o w an ia obiektów położonych w głębi k ra ju p rze­ ciw nika. Sterow iec p rzy p o m in ał sw ym k ształtem ol­ brzym ie cygaro. Dla p rzy k ła d u m ożna podać, że jed en z w iększych sterow ców niem ieckich k o n stru k cji Z ep­ pelina, zbudow any w 1917 r., m iał długość 226,5 m, średnicę m aksym alną 23,9 m, a jego pow łokę n ap e ł­ niano gazem nośnym , zw ykle w odorem , w ilości 68 500 m 8. S terow iec te n był napędzany p rzez pięć silników , um ieszczonych w gondoli podw ieszonej pod jego kadłubem . S u m ary czn a moc tych silników w y ­ nosiła 12 000 KM, co zapew niało sterow cow i prędkość 108 km /h. M aksym alny udźw ig sterow ca w ynosił 52 t, przy czym sterow iec mógł w znieść się na w ysokość do 8200 m. 10. Przezw isko niem ieckiego m oździerza k alib ru 420 m m , używ anego w okresie I w ojny św iatow ej do niszczenia fo rty fik acji.

14 .

ROZW ÓJ OKRĘTU W OJENNEGO

1. Opis ten odnosi się do p in k i (g), zw anej rów ­ nież pinasą.

143

2.

P od an y opis dotyczy koggi (b). ■ NOW OCZESNE OKRĘTY W OJENNE

3Z opisu w ynika, że chodzi tu o trie rę (a), zw aną rów nież w iosłow cem trójrzędow ym . 4.

Opis je st „życiorysem ” k ara w e li (e).

5. Z opisu łatw o w yw nioskow ać, że chodzi o g a­ lerę (c). 6. Chodzi tu o fre g atę (h). W arto zw rócić uw agę, że obecnie fre g ata m i nazyw a się okręty w ojenne uzbrojone w pociski rakietow e. 7.

Opis dotyczy k a rra k i (d).

8. M ow a tu o okręcie liniow ym (i). N ależy zw ró­ cić uw agę że w końcow ym o kresie swego rozw oju, tj. w czasie I i II w ojny św iatow ej, o k ręty liniow e nazy­ w ano rów nież p ancernikam i. 9. Je s t to opis galeonu Cf), zw anego rów nież g a­ leoną. 10.

-

Przytoczony opis dotyczy galeasy (j).

K A LIBR Y PISTO LETÓ W I KARABINÓW

1. 7,62 mm

6. 11,43 m m

2. 11,43 mm

7. 9 m m

3. 9 mm

8. 7,62 m m

4. 7,62 mm

9. 7,62 m m

5. 9 m m

144

10. 7,62 m m

1. P o p raw n a je st odpow iedź a. Był to k rążo w n ik p an cerno-pokładow y, zbudow any w 1902 r. Jego w y­ porność w ynosiła 6800 T, załoga liczyła 573 osoby. U zbrojony był w 10 dział k a lib ru 150 m m , 20 dział k alib ru 75 m m i 2 w y rz u tn ie torped. 2. P o p ra w n a je s t zarów no odpow iedź b, ja k i c. W ynika to stąd, że m n iej w ięcej do I I w o jn y św ia­ tow ej okręty tej klasy nazyw ano k o n trto rp ed o w cam i, a później (i obecnie) niszczycielam i. O k ręt B u rza zo­ stał zbudow any w 1932 r. Jeg o w yporność w ynosiła 1320 T, a załoga liczyła 155 osób. U zbrojenie B urzy stanow iły 4 działa k a lib ru 130 m m i 6 w y rz u tn i to r­ ped. 3. P o p ra w n a je st odpow iedź a. O k ręty liniow e te ­ go o k resu n azyw ane były ró w nież p an cern ik am i. Y am ato m iał w yporność 64 700 T, załoga jego liczyła 2300 osób. U zbrojony był w 9 dział k alib ru 457 mm, 12 dział k alib ru 155 m m , 12 działek przeciw lotniczych k alib ru 127 m m i 8 w y rz u tn i torped. 4. W łaściw a je s t odpow iedź b. L otniskow iec ten m a w yporność 75 700 T, a jego załoga liczy 4600 osób. Z ab iera on na p o k ład 110 sam olotów , a uzbrojony je st w 4 w y rzu tn ie pocisków kierow anych. P o p rzed n i­ kiem tego lotniskow ca był rów nież lotniskow iec E n ­ te rp rise, ale znacznie m niejszy, zbudow any w 1939 r. Ten pierw szy lotniskow iec E n te rp rise m iał w yporność 20 000 T, jego załoga liczyła 2072 osoby, zab ierał 69 sam olotów , a uzbrojony był w 8 dział k a lib ru 127 mm. 5.

P o p ra w n a jest odpow iedź b.

6. W łaściw a jest odpow iedź b. O k ręt ten zag in ął bez śladu 23 m a ja 1940 r.

7. P o p raw n a je st odpow iedź a. K rążo w n ik ato ­ mow y Long Beach m a w yporność 14 200 T; jego załoga liczy 1100 osób. U zbrojony je st w 6 w y rz u tn i pocis­ ków kiero w an y ch i w 2 działa k a lib ru 127 mm.

10 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

145

8, P o p ra w n a je st odpow iedź c. Hood był k r ą ­ żow nikiem liniow ym o w yporności 42 100 T. Załoga jego liczyła 1341 osób. U zbrojony był w 8 dział k a ­ lib ru 381 m m , 12 dział k a lib ru 140 m m , 8 dział p rze­ ciw lotniczych k alib ru 102 m m i 4 w y rzu tn ie torped. W czasie IX w ojny św iatow ej p rz e g ra ł p ojedynek a r ty ­ le ry jsk i z niem ieckim okrętem liniow ym B ism arck i zatonął. 9.

P o p ra w n a je st odpow iedź b. S u ffre n je st o k rę­ tem o w yporności 4700 T, którego załogę stanow i 446 osób. O k rę t uzbrojony je st w 2 w y rz u tn ie pocisków k ierow anych i 2 działa przeciw lotnicze k a lib ru 100 mm. 10. W łaściw a je st odpow iedź b. K irów je st w łaści­ w ie krążow nikiem ciężkim ; jego w yporność w ynosi 8500 T, załoga liczy 730 osób. U zbrojenie stano w i 9 dział k alib ru 180 m m , 6 dział przeciw lotniczych k a ­ lib ru 100 m m i 6 w y rzu tn i torped.

czeństw a zebranych na F un d u sz O brony M orskiej; kosztow ał 8 200 000 zł. O rzeł m iał w yporność naw odną 1100 T, a podw odną 1650 T. Jego długość w ynosiła 84 m, szerokość 6,7 m, w ysokość 4,2 m. U zbrojenie O rla stanow iło 1 działo k a lib ru 105 mm, 2 działka przeciw lotnicze k alib ru 40 m m oraz 12 w y rz u tn i to r­ ped k a lib ru 533 mm. Załoga liczyła 62 osoby. 4. G ryf, k tó ry był staw iaczem m in zbudow anym w stoczni fran cu sk iej w 1938 r. Jego w yporność w y­ n osiła 2250 T, długość 103,2 m, szerokość 13,1 m, za­ n u rzen ie 3,6 m. U zbrojony był w 6 dział k alib ru 120 m m , 4 d ziałka przeciw lotnicze k alib ru 40 m m , 4 przeciw lotnicze k arab in y m aszynow e; zabierał na pokład 300 m in. Załoga G ry fa liczyła 205 osób. 5. N azwę tę n ad an o n a cześć p isa rz a-m a ry n isty Józefa C on rad a (J.T.K. K orzeniow skiego). 6. Były to trzy o k ręty podw odne: Sęp, Ryś i Żbik. Po zakończeniu w ojny okręty te pow róciły w paź­ dziern ik u 1945 r. do G dyni.

Ą 1 POLSK A M ARYNARKA W O JENNA I «• W CZASACH II W OJNY ŚW IA TO W EJ

t. W 1939 r. polska m a ry n a rk a w ojen n a liczyła pięć okrętów podw odnych: W ilk, Ryś, Żbik, Sęp i Orzeł.

2. Tak. Były to dw a przekazane przez flotę a n ­ gielską k rążow niki lekkie: D ragon i Conrad. K rążo w ­ niki te zbudow ane b y ły w A nglii w 1918 r. Były to jed n ostki bliźniacze i m iały ta k ie sam e dane ta k tyczno-techniczne: w yporność 4850 T, długość 144 m, szerokość 14,8 m, zanurzenie 5 m. U zbrojenie każdego z nich składało się z 5 dział k a lib ru 152 m m , 2 dział przeciw lotniczych k alib ru 102 m m , 8 działek przeciw ­ lotniczych k alib ru 40 m m i 8 działek p rzeciw lo tn i­ czych k a lib ru 20 m m . Załoga liczyła 460 osób. 3. O krętem ty m był Orzeł. B ył to o k rę t pod­ w odny zbudow any w 1938 r. w stoczni holenderskiej. M a ry n a rk a W ojenna zakupiła go ze składek społe-

1 46

7. G rom — k tó ry był zbudow any w stoczni a n ­ gielskiej w 1937 r. — był bliźniczym o k rętem B ły sk a­ w icy, zbudow anej w te j sam ej stoczni ro k w cześniej. W yporność G rom a w ynosiła 1975 T, długość 114 m, szerokość 11,3 m, zan u rzen ie 3,1 m. U zbrojenie sk ła­ dało się z 7 dział k alib ru 120 m m , 4 działek p rzeciw ­ lotniczych k alib ru 40 m m , 8 przeciw lotniczych k a r a ­ b inów m aszynow ych, 2 p o tró jn y ch w y rzu tn i torped, jed n ej w y rzu tn i bom b głębinow ych i 60 m in. Załoga liczyła 190 osób. G rom zato n ął 4 m a ja 1940 r. pod N arw ikiem .

8. C ztery: lekki k rążo w n ik D ragon, niszczyciele K u jaw iak i O rk an oraz o k ręt podw odny Ja strzą b . 9. Nazwy G rom i W icher nad an o niszczycielom , zaś nazw ę O rzeł — okrętow i podw odnem u. 10.

Był to o k ręt podw odny Orzeł.

147

• IIYDROLOKACJA

1. P au l Langevin. U rodził się w P ary żu 23.1 1872 r., zm arł rów nież w P aryżu 19. X II 1946 r. B ył to fra n ­ cuski fizyk, pedagog i działacz ośw iatow y. Z asłynął głów nie z opracow ania teorii diam agnetyzm u i p a ra ­ m agnetyzm u. N ajw iększe znaczenie p rak ty czn e m a je ­ go staty sty czn a teo ria param ag n ety zm u , o publik o w a­ n a w 1905 r., k tó ra u sta la zw iązki m iędzy natężeniem nam agnesow ania ciała ferrom agnetycznego, n atęż e­ niem zew nętrznego p ola m agnetycznego, m om entem m agnetycznym elem entarnego m agnesu oraz te m p e­ r a tu rą bezw zględną. T eoria ta stanow iła pierw szą u d a ­ n ą próbę zastosow ania fizyki staty sty czn ej do b a ­ d an ia w łaściw ości m aterii. W łaśnie n a bazie ty ch osiągnięć naukow ych udało się L angevinow i zbudo­ w ać pierw szy piezoelektryczny g e n e ra to r u ltra d źw ię­ kow y, k tó ry znalazł zastosow anie w hydrolokacji do w y k ry w an ia okrętów podw odnych.

śru b y napędow e okrętów . P o n iew aż zagroda m inow a tak ich szumów nie w y tw arza, w ięc nie m oże być w y ­ k ry ta za pom ocą szum onam iernika. Z agroda m inow a może być w y k ry ta jed y n ie przez czynną sta cję h y d ro ­ lo k acy jn ą, tj. h y d rolokator. 5. P ław y rad io h y d ro lo k acy jn e lu b rad io h y d ro ak u sty czn e służą do dozorow ania określonych obsza­ ró w w odnych, tj. do w y k ry w a n ia obecności w dozoro­ w an y m obszarze o k rętó w podw odnych n ieprzyjaciela. P ław y radio h y d ro ak u sty czn e zrzucane są n a p rzew i­ dziany akw en z sam olotu, śm igłow ca lub o k rętu . P ła -

pława z anteną

2. W h ydrolokacji z n a jd u ją zastosow anie fale a k u ­ styczne o częstotliw ościach od 3 do 50 kHz. Są to w ięc zarów no drg an ia dźw iękow e słyszalne przez czło­ w ieka, ja k i drgania u ltradźw iękow e dla człow ieka nie słyszalne. W arto przypom nieć, że częstotliw ość d rg ań słyszalnych przez człow ieka m ieści się w za­ k resie od 16 Hz do 20 kHz. F ale akustyczne rozcho­ dzą się w wodzie m orskiej z prędkością ok. 1450 m/s. 3. G łów ną w adą hydrolokatora, czyli ak ty w n ej stacji hydrolokacyjnej, jest dem askow anie swego po­ łożenia. Zw iązane je st to z sam ą zasadą działania h y d rolokatora, em itu je on bow iem u ltradźw iękow y im ­ p u ls sondujący, k tó ry rozchodzi się w środow isku w odnym , a n astępnie odbiera tzw. sygnał echa, uzys­ kan y w w yniku odbicia im pulsu ultradźw iękow ego od w ykrytego obiektu. Z rozum iałą je st w ięc rzeczą, że istn ieje możliwość odbioru im pulsów sondujących przez nieprzyjacielskie szum onam iernikow e u k ład y podsłuchow e, a tym sam ym zdem askow anie obecności h y drolokatora. 4. Nie może. S zum onam iernik je st bow iem b ie r­ ną stacją hydrolokacyjną, k tó ra w yław ia jedynie fale aku styczne em itow ane przez inne źródła, ja k np. przez

148

D ziałanie pław y h y d ro rad io ak u sty czn ej w a rad io h y d ro lo k acy jn a sk ład a się z dw óch elem en­ tów : szum onam iernika i n a d a jn ik a radiow ego. W p rzy p ad k u p o jaw ien ia się nieprzyjacielskiego o krętu podw odnego w rejo n ie pław y, szum o n am iern ik re ­ je s tru je jego obecność i n aty ch m iast sam oczynnie w y ­ sy ła sygnał radiow y, k tó ry odbierany je st przez u rzą­ d zen ie odbiorcze zainstalow ane n a pokładzie d y żu ru ­ jącego sam olotu, śm igłow ca lub o k rę tu naw odnego. K ażd a p ław a rad io h y d ro lo k acy jn a em itu je sygnał na je d n e j ściśle określonej częstotliw ości, dzięki czem u

149

po o d ebraniu sygnału w iadom o, w jakim rejo n ie p o ­ jaw ił się n iep rzyjacielski o k ręt podw odny. P ław y r a diohydrolokacyjne m ogą działać w danym a k w e n ie bez p rzerw y lub okresow o; po w yczerpaniu się źródeł zasilania p ław a rad iohydrolokacyjna ulega sam ozatopieniu, a n a je j m iejsce w razie konieczności zrzu can a je st inna, m a jąc a św ieże źródła zasilania. 6. Śm igłow iec przeznaczony do w y k ry w an ia o k rę ­ tów podw odnych w yposażony je st w sta cję h y d ro lo k ac y jn ą (hydrolokator). Je d en z elem entów te j sta c ji, m ianow icie a n te n a akustyczna, opuszczany je st z p o ­ k ład u śm igłow ca na specjalnym kablu n a wodę. T ak i sposób w y k ry w a n ia okrętów podw odnych u m ożliw ia całkow ite w yelim inow anie szum ów pow odow anych przez śru b y napędow e w łasnego okrętu, gdyby n a okręcie była zainstalow ana ta k a stacja. O m aw ian y sposób w y k ry w a n ia okrętó w m a jeszcze tę zaletę, że je st szybki, bow iem śm igłow iec porusza się szybciej od ok rętu. P o sk o n tro lo w an iu danego akw enu śm igło­ w iec p rz e la tu je n ad in n y obszar w odny, gdzie opusz­ cza w w odę an ten ę akustyczną i dalej prow adzi roz­ poznanie. 7. A n ten a akustyczna zbudow ana je st z p rz e tw o r­ ników , k tó re um ożliw iają p rzetw arzanie drgań dźw ię­ kow ych lu b ultradźw iękow ych w drgania elektry czn e lu b odw rotnie. A n ten a akustyczna w hydrolokato rze w y korzystyw ana je st zarów no do w ysyłania, ja k i do odbioru d rgań dźw iękow ych lub ultradźw iękow ych. W an ten ach akustycznych stosow ane są przew ażn ie p rzetw o rn ik i piezoelektryczne i mag- ¿etostrykcy jn e . P rz etw o rn ik i piezoelektryczne w y k o r- w ane są z k r y ­ ształów kw arcu, a o statnio coraz częściej z ty ta n ia n u b aru , w k tó ry m zjaw isko piezoelektryczne je st ok. 50 razy intensyw niejsze niż kw arcu, a poza ty m koszt p rze tw o rn ik a z ty ta n ia n u baru je st ok. 100 ra z y m niejszy. P rz etw o rn ik i m agnetostrykcyjne b u d u je się z rdzeni ferrom agnetycznych (niklow ych, stalow ych, perm alojow ych), na k tó ry ch umieszczone je st uzw o­ jenie. P rz etw o rn ik i m a gnetostrykcyjne odznaczają s ię dużą w ytrzym ałością m echaniczną, ale m ogą w y d a j­ nie pracow ać w zakresie m ałych częstotliw ości, n a ­ to m iast p rze tw o rn ik i piezoelektryczne m ogą praco w ać n a znacznie w iększych częstotliw ościach, lecz są m n ie j w y trzym ałe m echanicznie. S. Brzegow e stacje hydroakustyczne (hyd ro lo k acyjne), tj. zarów no hydrolokatory, ja k i szum onam ier-

150

niki, służą do dozorow ania określonych obszarów wód przybrzeżnych; są one in stalo w an e u w ejścia do p o r­ tów i baz m orskich, w rejo n ie postojów redow ych o raz w zdłuż w ybranych odcinków w ybrzeża. C ałkow ite urząd zen ie brzegow ej stacji h y d ro lo k acy jn ej zn a jd u je się w pom ieszczeniach n aziem nych; w w odzie um iesz­ czona je s t jedynie an te n a ak u sty czn a, k tó rą łączy się z urząd zen iem stacji h y d ro lo k acy jn ej za pom ocą k a ­ bla. Brzegow e stacje h y d ro lo k acy jn e dozorują w ięc obszary wód przybrzeżnych, um ożliw iając w ykrycie nie ty lk o o k rętó w podw odnych, lecz i naw odnych, k tó re w eszły w k o n tro lo w an y obszar. 9. B ronią aku sty czn ą n azyw a się m iny w yposażo­ ne w zap aln ik i ak ustyczne o raz to rp ed y i ra k ie to -to rpedy w yposażone w sam o n ap ro w ad zające urząd zen ia hy d ro lo k acy jn e. M in a ak u sty czn a w y b u ch a w chw i­ li, gdy p rzep ły w a n ad n ią je d n o stk a p ływ ająca. W y­ b uch m iny akustycznej pow odow any je st przez zap al­ n ik uczulony n a odbiór szum u w y tw arzan eg o przez śru b ę okrętow ą. T o rp ed a lu b ra k ie to -to rp e d a może być n ap ro w ad z an a za pom ocą biernego lu b czynnego u k ła ­ du sam onaprow adzania. B iern y u k ład sam o n ap ro w ad za n ia w spółpracuje z szum onam iernikiem , n ato m iast czynny u k ład sam onaprow adzania sprzężony je s t z hyd ro lo k ato rem . .D okładniejsze rez u ltaty zapew nia u k ła d sam onaprow adzania czynnego połączony z h y ­ d ro lokatorem . 10. E c h o s o n d y służą do ciągłego m ierzen ia głębo­ kości m orza; są o ne szczególnie p rzy d a tn e podczas p ły ­ w a n ia o k rętu w pobliżu w ybrzeży, kiedy istn ieje duże praw dopodobieństw o w p ły n ięcia n a m ieliznę. Echo­ so n d a jest w istocie sta cją h y d ro lo k acy jn ą dostoso­ w an ą do ściśle określonego celu — p o m iaru głębo­ kości. S k ład a się z trzech podstaw ow ych elem entów : g e n e ra to ra ultradźw iękow ego z nadaw czym p ro m ien ­ n ik ie m ultradźw iękow ym , p ro m ie n n ik a odbiorczego ze w zm acniaczem o raz urząd zen ia w skaźnikow ego, zw y­ k le oscyloskopow ego, n a k tó ry m odczytuje się a k tu ­ a ln ą głębokość.

1Q N A V IG A R E N EC ESSE E ST , VTVERE N O N E S T Iw . NEC ESSE

W ypow iedź P om pejusza w dosłow nym tłum aczeniu, brzm i: „Żegluga je st koniecznością, życie nie je st k o ­ niecznością”. 1. A nem om etr, inaczej w iatrom ierz (a). służy dop o m iaru siły i prędkości w ia tru ; jest instrum entem : naw igacyjnym używ anym m in . n a statkach. D ane p o ­ m iarow e anem o m etru w ykorzystyw ane są do o k reśla­ nia rzeczyw istego k u rsu statku. 2. A n ten a ram o w a (b) stan o w i część składow ą r a diokom pasu, k tó ry je st obecnie pow szechnie stoso w a­ nym in stru m e n te m radionaw igacyjnym zarów no n a statk ach, ja k i w sam olotach. R adiokom pas ściśle w spółpracuje z naziem nym i urządzeniam i radiow y m i, zw anym i ra d io la ta m ia m i. Za pom ocą radiokom pasu, zw anego także rad io n am iern ik iem , n aw igator statk u j lu b sam olotu dokonuje n am iaró w radiow ych, k tó r e służą do określen ia aktualnego k u rsu i pozycji s ta tk u lub sam olotu. 3. A stro lab iu m (c) je st starożytnym przyrządem : astronom icznym stosow anym przez astronom ów 150 la t p,n.e. W naw igacji m arskiej pierw si zaczęli stoso­ w ać astro lab iu m P ortugalczycy; um ożliw iało ono do­ k o n yw anie pom iarów w ysokości Słońca i G w iazdy P o ­ la rn e j. A strolabium aż do końca X V II w. uchodziło za jed en z w ażniejszych i najniezbędniejszych p rz y rz ą ­ dów naw igacyjnych stosow anych n a statkach. 4. K om pas m agnetyczny (d) je st in stru m en tem n a ­ w igacyjnym , którego działanie opiera się na w y k o ­ rzy sta n iu w łaściw ości ziem skiego pola m agnetycznego. P ierw szy kom pas m agnetyczny pow stał w C hinachw IV w. Był używ any w żegludze m orskiej w ciągudługich stuleci, a i te ra z ta k że stosow any je st za­ rów no w żegludze m orskiej, ja k i pow ietrznej.

w iał o n w ykonyw anie d okładnych pom iaró w rów nież w ciągu dnia. K w a d ra n t D aw ida stał się p ro to ty p em współczesnego sekstansu. 6. Log m echaniczny (f) je s t in stru m e n te m n aw ig a­ cy jn y m stosow anym n a sta tk a ch i służącym do po­ m ia ru prędkości. Log ręczny p o w stał w d ru g iej po­ łow ie XVI w. O becnie n a sta tk a ch używ ane są za­ rów no logi ręczne, ja k m echaniczne i elektryczne. Te o s ta tn ie stosow ane są obecnie n a naszych dużych sta tk a c h . 7. S ekstans (g) je st in stru m en tem astro n aw ig acy jn y m um ożliw iającym po m iar w ysokości ciał nie­ b ieskich z dokładnością do k ilk u sekund kątow ych. S ek sta n sy używ ane są zarów no n a statk ach , ja k i w sam olotach. W spółczesny sek stan s je st w istocie udo­ sko n alo n y m k w ad ran tem D aw ida.

8. Sztuczny horyzont (h) jest urząd zen iem n aw i­ g acy jn y m stosow anym na sam olotach. Służy do w sk a­ zy w an ia pilotow i w łaściw ego położenia sam olotu w zględem pow ierzchni Ziem i, gdy sam olot leci bez -widoczności Ziemi, a to jest rzeczą p raw ie pow szech­ ną w e w spółczesnej k o m u n ik acji lotniczej. 9. W skaźnik echosondy (i) um ożliw ia dokonyw anie bezpośredniego odczytu głębokości m orza w m iejscu, gdzie w danej chw ili p ły n ie statek. Echosonda je st p rzy rząd em n aw igacynjym stosow anym w yłącznie na sta tk a c h , a jej celem je st dostarczenie naw igatorow i in fo rm acji o stanie dna morskiego. 10. W skaźnik rad aro w y (j) jest częścią składow ą •stacji rad io lo k acy jn ej, k tó ra może być um ieszczona zarów no na pokładzie sta tk u , ja k i sam olotu. N a e k ra ­ n ie w skaźnika n aw ig ato r ob serw u je trasę, po k tó rej p ły n ie sta te k lub p rze latu je sam olot. S tac ja rad a ro w a zw iększa zatem bezpieczeństw o żeglugi m orskiej i po­ w ietrzn ej, szczególnie w tru d n y ch w aru n k ac h n aw ig a­ cy jn y ch , ja k np. podczas złej w idoczności (w nocy, we m gle lu b w czasie deszczu).

5. K w a d ra n t D aw ida (e) był przyrządem n aw ig a­ cyjnym , k tó ry p o jaw ił się w końcu X V II w. W istociebyło to zm odernizow ane astrolabium , bow iem w k w a ­ dr ancie D aw ida zostało w yelim inow ane oślepianie ob­ se rw ato ra przez Słońce, w zw iązku z czym um ożli—

152

153

LU.

h is t o r ia

w ozów

b o jo w y c h

1. R ydw any. B yły to dw ukołow e pojazdy bojow e w postaci p la tfo rm y z osłonam i bocznym i i p o d p a r­ ciem z przodu, ciągnione przez konie. Bojow ym w y ­ posażeniem ry d w a n u były zw ykle: łuk, strzały, dzidy, topór lu b in n a broń sieczna. W ry d w a n ie znajdow ało się zw ykle dw óch w ojow ników : jeden w alczył, a d ru g i powoził. R ydw any były znane w starożytności, poczy­ n ając od ok. 2700 r. p.n.e. S taro ży tn i R zym ianie r y d ­ w any dw ukonne nazyw ali bigam i, a czterokonne — kw adrygam i. 2. W inea w ykorzy sty w an a b y ła przy zdobyw aniu u fo rtyfikow anych grodów i m iast, poczynając od VI w. p.n.e. do X III w. n.e. W inea by ła zbudow ana z d re w n a w kształcie k ilk u p iętro w ej w ieży, stąd pochodzi je j

d ru g a nazw a: w ieża oblężnicza lu b szturm ow a. W ie­ ża ta k a zbudow ana była n a kołach, a poruszali ją najczęściej w ojow nicy (czasem konie) u k ry ci w jej w n ętrzu . W ieża oblężnicza n a poszczególnych p ię trach m iała otw ory, przez k tó re łucznicy razili obrońców m u ró w grodu lub m iasta, w yposażona by ła w ta ra n przeznaczony do ro zb ijan ia m u ró w obronnych, a poza ty m w zwodzone pom osty, k tó re um ożliw iały załodze w ieży p rzedostanie się n a m u ry obleganego grodu. 3, P rojekty „okrętów ląd o w y ch ” p ow stały w X V I w. D w a ta k ie „lądow e o k rę ty ” w o jen n e zostały zbudo­ w an e w 1599 r. n a zam ów ienie n iderlandzkiego k się­ cia M aurycego O rańskiego. Tego ro d zaju wóz bojow y był po p ro stu m ałym żaglow ym o k rętem w ojennym um ieszczonym n a kołach. P rzy silnym w ietrze wóz ta k i m ógł poruszać się z szybkością do 10 km /h. Z a­ łogę jego stanow iło 25 w ojow ników , a u zb ro jen ie sk ła­ dało się z k ilk u dział o gład k ich lufach, um ieszczo­ n ych p o obu stronach pojazdu. 4. Miało to na celu zam askow anie p rzed n iep rzy ­ jacielem w łaściw ego p rzeznaczenia wozów bojow ych. P ierw sze wozy bojow e w yglądem zew nętrznym p rzy ­ p om in ały bow iem m etalow e zbiorniki (cysterny) — po an g ielsk u tank. N azw a ta została n astęp n ie zw y­ czajow o p rzy ję ta w A nglii i w w ielu innych k raja ch . g ą s ie n ic a

5. W łaściw a je st odpow iedź a. Czołg M ark -I, zbu­ d o w an y w 1916 r., był pierw szym opancerzonym wo­ zem bojow ym użytym na p olu w alki. K ad łu b czołgu m ia ł k sz tałt rom bu, p rzy czym gąsienice obejm ow ały cały k adłub. C h arak tery sty czn y m zespołem czołgu M a rk -I, nie stosow anym w żadnym z późniejszych rozw iązań, było w yposażenie go w koło sterow nicze um ieszczone z ty łu pojazdu. C ałk o w ita m asa czołgu w y n o siła 28 t, długość k ad łu b a czołgu w ynosiła ok. 8 m, szerokość ok. 4 m, a w ysokość 2,5 m. Załoga

154

155

czołgu liczyła 8 ludzi; obsługiw ali oni dw a działka kalib ru 57 m m oraz 4 k ara b in y m aszynow e k alib ru 7,9 mm. G rubość p an c erza czołgu w ynosiła 12 m m , co chroniło załogę przed ogniem karabinow ym . Czołg n apędzany był silnikiem spalinow ym o m ocy 105 KM. M aksym alna prędkość czołgu w ynosiła zaledw ie 6 km /h, przy czym zapas p aliw a um ożliw iał przebycie odleg­ łości ok. 40 km . 6. Sponsony, czyliopancerzone konsole (w ystępy), zn ajdujące się po obu bokach niektórych typów p ie rw ­ szych czołgów, były przeznaczone do um ieszczania w nich działek. 7. M iały to być olbrzym ie czołgi, któ ry ch ro la byłaby podobna do roli pancerników , stą d nazw a p ro ­ jek tow anych wozów bojow ych. Jednym ze zrealizo­ w anych pro jek tó w tego ty p u był ciężki czołg fra n ­ cuski 2C zbudow any w 1922 r. M asa czołgu w yno­ siła 70 t, a jego załoga liczyła 13 osób. Czołg m iał długość 10 m, szerokość 3 m, a w ysokość 4 m. U zbro­ jenie czołgu składało się z arm a ty k alib ru 75 m m i 4 k arab in ó w m aszynow ych. Czołg z przodu m iał p an cerz o grubości 45 mm, a z ty łu i boków 22 mm. S iln ik o mocy 750 KM zapew niał m aksym alną p rę d ­ kość 13 km /h. Istn iały je d n ak p ro jek ty jeszcze w ię k ­ szych p ancerników lądow ych, m .in. fran cu sk i p ro je k t p an c ern ik a o m asie rzędu 600—1000 t, którego p an cerz m iał m ieć grubość rzędu 100—300 mim, a uzbro jen ie m iały stanow ić działa k alib ru 280—305 mm. 8. P odstaw ow a różnica polega na tym , że czołg porusza się n a gąsienicach, zaś sam ochód pancern y n a kołach. S tą d w y n ik ają dalsze różnice: czołg może p o ­ ruszać się po bezdrożach, zaś sam ochód pancern y — tylko po drogach. Sam ochód p an cern y może rozw ijać znacznie w iększą prędkość od czołgu, ale za to m a cieńszy p an cerz i słabsze uzbrojenie. 9. T ankietki, a w łaściw ie czołgi rozpoznaw cze, po­ jaw iły się w la ta c h trzydziestych. Były to niew ielkie, słabo opancerzone wozy bojow e, o m asie k ilk u to n , uzbrojone zw ykle w ciężki k ara b in m aszynow y. Z ałoga ta n k ie tk i była zw ykle dw uosobow a. P rzykładem ta ­ k ich czołgów rozpoznaw czych może być m.in. radzieck i czołg T-27 zbudow any w 1930 r., polski czołg T K S zbudow any w 1932 r., w łoski czołg CV-33 zbudow any w 1933 r. i inne.

156

10. Była to ta n k ie tk a T K -3 opracow ana przez m a ­ jo ra inż. T rzeciaka i ro tm istrz a K ark o za w edług k o n ­ cepcji ówczesnego dow ódcy b ro n i p an cern ej gen. T. K ossakow skiego. T an k ietk i TK -3 i zm odernizow ane w 1932 r. ta n k ie tk i TK S p ro d u k o w an e były przez P a ń ­ stw ow e Z akłady In ży n ierii od 1932 r. Do 1939 r. zbu­ dow ano ogółem 574 ta k ie tan k ietk i. T an k ietk a TK S była m ałym bezw ieżow ym czołgiem rozpoznaw czym . M asa jej w ynosiła 2,7 t, załoga sk ład ała się z k ie­ row cy i Strzelca, u zbrojenie stan o w ił ciężki k ara b in m aszynow y k alib ru 7,92 m m , grubość p an cerza w y n o ­ siła 10 mm. W ym iary ta n k ie tk i: długość 256 cm, sze­ rokość 133 cm, w ysokość 133 cm. T an k ietk a TK S w y ­ posażona była w benzynow y silnik spalinow y o mocy 42 KM, co zapew niało je j prędkość m ak sy m aln ą 40 km /h. Zasięg działania ta n k ie tk i w ynosił 180 km .

21

W SPÓŁCZESNE WOZY BOJOW E

f. Z asadnicza różnica w y n ik a bezpośrednio z de­ fin icji czołgu i działa pancernego. Czołg to opance­ rzony pojazd gąsienicow y, w k tó ry m podstaw ow e u zbrojenie (arm ata) um ieszczone je st zw ykle w w ieży obrotow ej, co um ożliw ia prow adzenie ognia okrężnego. Działo p an cern e, jak o szczególny p rzy p ad ek d ziała sam obieżnego, je st zam ontow ane na law ecie m ającej w łasn y nap ęd i w yposażone w opancerzone pom iesz­ czenie d la jego obsługi. Bardzo często rolę tak iej la ­ w ety spełnia podw ozie czołgu. Z m ian a k ie ru n k u strzelan ia dokonyw ana je st w dziale p an cern y m przez o b ró t całego w ozu bojow ego. D alsza różnica m iędzy czołgiem i działem p an cern y m zw iązana je st z p rze­ znaczeniem obu tych rodzajów wozów bojow ych. Czołg je st w ozem bojow ym , k tó ry przede w szystkim służy do zw alczania piechoty i jej p u n k tó w ogniow ych, w ięc oprócz a rm a ty u zbrojony je s t zw ykle w jeden lu b dw a k ara b in y m aszynow e. N atom iast działo p an c ern e służy p rzed e w szystkim do zw alczania czołgów n ie ­ p rzy ja cie la i jego um ocnionych stanow isk ogniow ych. Jed y n e u zb ro jen ie działa pancernego stanow i a rm a ta lu b h au b ica dużego k alib ru .

157

wieża

2. K onieczność w prow adzenia dział sam obieżnych w ynika z potrzeby zapew nienia ściślejszego w spółdzia­ ła n ia a rty le rii polow ej i przeciw lotniczej z nacierającą p iech otą i czołgami. D ziała o niezależnym ciągu w y­ m agały zbyt w iele czasu na zm ianą stanow isk ognio­ w ych, nie nadążały w toku w a lk i za czołgam i i p ie ­ chotą, w zw iązku z czym nie mogły skutecznie w sp ie­ rać sw ym ogniem nacierający ch oddziałów . Zaczęto w ięc um ieszczać działa a rty le rii polow ej i p rzeciw ­ lotniczej na podw oziach czołgów, tra n sp o rte ró w op an ­ cerzonych lub sam ochodów p an cern y ch , tw orząc sp e­ cyficzny rodzaj wozów bojow ych, zw anych w łaśnie działam i sam obieżnym i.

3. Czołg różni się o d tra n sp o rte ra opancerzonego przede w szystkim przeznaczeniem bojow ym . Czołg je st w yłącznie jed n o stk ą bojow ą, podczas gdy tra n sp o rte r opancerzony, chociaż ró w nież je st jed n o stk ą bojow ą, przew ozi jeszcze na sw ym pokładzie pododdział żoł­ nierzy (desant), k tó rzy po opuszczeniu tra n sp o rte ra m ogą prow adzić sam odzielne d ziałania bojow e. 4. Załoga w ozu bojow ego (np. czołgu lu b działa pancernego) porozum iew a się za p o średnictw em czoł­ gowego telefonu w ew nętrznego, w zestaw k tórego w chodzi a p a ra t dow ódcy i połączone z nim k ablam i ap a ra ty działonow ego, ładow niczego i m ech an ik a-k ierow cy. Do każdego a p a ra tu za pom ocą k ab la p o d ­ łączone są dwie słuchaw ki i dw a laryngofony (tj. m i­ k rofony k rtan io w e), zn ajd u jące się w hełm ie o ch ro n ­ n ym każdego członka załogi. A p a ra t dowódcy je st dodatkow o w yposażony w e w zm acniacz elektroniczny i przełącznik, za pom ocą którego dow ódca może p ro ­ w adzić rozm ow ę z k ażdym oddzielnie. A p arat dow ód­ cy może być rów nież podłączony do pokładow ej ra d io ­ stacji, za pom ocą k tó rej m ożna porozum iew ać się z do­ w ódcą w yższego szczebla lu b z załogam i innych w ozów bojow ych. 5. Może, dzięki u rządzeniu zw anem u stab ilizato ­ re m działa czołgowego. Je st to u rządzenie u trzy m u ­ jące lu fę działa w stały m położeniu, niezależnie od w ah ań k ad łu b a w ozu bojow ego, ja k ie p o w stają p o d ­ czas jazdy. S tab ilizato r u zb ro jen ia czołgowego składa się ze stabilizow anej żyroskopow o p latfo rm y i se rw o ­ m echanizm ów h y d rau liczn y ch sprzężonych z tą p la t­ form ą i lu fą działa.

6. Z w ym ienionych elem entów czołgu n a jm n ie j­ szą grubość m a dno kad łu b a. G rubość p an cern ej p ły ty den n ej w spółczesnego czołgu w ynosi ok. 20 m m , jest w ięc ponad d w u k ro tn ie m niejsza od grubości pły ty p an cern ej, z ja k iej w y konane są boki kadłuba.

Działo sam obieżne (pancerne)

158

7. Sam ochody p an cern e były i są w ykorzystyw ane najczęściej do celów rozpoznaw czych. M ają one n a d ­ wozie o k ry te cienką p ły tą p an cern ą chroniącą za­ łogę jedynie p rzed pociskam i broni m aszynow ej, od­ łam k am i g ran ató w i bomb, ja k rów nież w p ew n y m stopniu p rzed sk u tk a m i p ro m ien io w an ia jądrow ego w p rzy p ad k u użycia n a polu w alki b ro n i jąd ro w ej. Sam ochody p an cern e uzbrojone są zw ykle w jeden lu b dw a k ara b in y m aszynow e.

159

8. Je d n o stk ą ognia czołgu lub działa pancernego n azy w a się kom plet nabojów do działa i k ara b in u m aszynow ego, ja k ie m ogą być um ieszczone w danym wozie bojow ym . Je d n o stk a ognia sk ład a się zw ykle z kilkudziesięciu nabojów działow ych i k ilk u tysięcy nabojów karabinow ych. N a p rzy k ła d jed n o stk a ognia czołgu T-34 z rad io stac ją pokładow ą sk ład a się z 77 nabojów działow ych i 3900 nabojów do k a ra b in u m a­ szynow ego — ten sam czołg bez rad io stac ji m a 4725 nabojów . 9, R adzieckie działa pan cern e SU m a ją w y m ie­ nione trzy kalibry. P oczątkow o działa te m iały k a ­ lib e r 85 m m , później — kiedy czołgi były u zb rajan e w działa coraz w iększych k alib ró w i m iały grubszy p an cerz — działa p an cern e (jako podstaw ow y środek niszczenia czołgów) także otrzym yw ały a rm a ty w ię­ kszych kalibrów : 100 m m i 122 mm. 10. J e s t to k o n stru k c ja czesko-polska. P ierw sze op racow ania tra n sp o rte ra SKOT pow stały w b iu rach k o n stru k cy jn y ch CSRS w 1959 r. Z resztą nazw a tego tra n sp o rte ra w yw odzi się w łaśnie od o k reślenia czes­ kiego S tfe d n i kołowy obrnewQ transporter, po polsku: „Średni kołow y opancerzony tra n sp o rte r”. In tensy w n e p race k o n stru k cy jn e doprow adziły do w ykonania w 1961 r. pierw szych prototypów tego tran sp o rte ra . W 1961 r. zaw arte zostało porozum ienie m iędzy rz ą ­ dam i CSRS i Polski o w spólnej p ro d u k cji tra n sp o rte ­ rów SKOT. Od 1961 r. do prac k o n stru k cy jn y ch w łą­ czyli się rów nież soecjaliści polscy. M iędzy innym i k o n stru k to rzy z W ojskow ej A kadem ii Technicznej opracow ali obrotow ą w ieżę p ancerną, w któ rej za­ instalow ano dw a sprzężone k ara b in y m aszynow e k a ­ lib ru 14,5 m m i 7,62 m m , co um ożliw ia prow adzenie ognia do celów naziem nych i pow ietrznych. U dosko­ nalony przez polskich k o n stru k to ró w tra n sp o rte r otrzym ał oznaczenie SKO T-2AP.

ram iona ruchom e (nastawne)

T eleg raf optyczny C h ap p e’a z ustaw io n ą lite rą „d ” łów ogniow ych w ciągu jednego dnia. P ierw sze ognis­ ko w zniecono w A zji M niejszej n a górze Ida, drugie n a w yspie Lem nos na M orzu E gejskim , trzecie n a górze A tos n a w yspie E ubei, n astęp n e o g niska roz­ palono w górach M essapium , n a górze K ith airo n w A ttyce, w reszcie na górze A rachny, sk ąd już św iatło o gniska w idziane było przez w a rto w n ik a n a dach u zam ku w Argos.

1. W edług trag ed ii A jschylosa A gam em non, po­ chodzącej z 458 r. p.n.e., w ieść o u p ad k u T roi w 1184 r. p.n.e. została p rzekazana do M yken za pom ocą sygna-

2. B yła to lin ia te leg rafu optycznego sy stem u C h ap p e’a. P ierw sze połączenie telegraficzne, u ru ch o ­ m ione w 1794 r. przez K laudiusza C happe m iędzy P a ­ ryżem a Lille, m iało długość 220 km i składało się z 20 sta cji pośredniczących, rozm ieszczonych ta k , aby była zapew niona w idzialność w zrokow a m iędzy dw om a sąsiednim i stacjam i. L inia te leg rafu zbudo­ w an a była z pięciom etrow ej w ysokości słupów um iesz­ czonych n a dachach budynków stacyjnych. N a k o ń ­

160

11 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

• Z H IST O R II ŁĄCZNOŚCI W O JSK O W EJ

161

cach slupów um ocow ane były obrotow e deski o d łu­ gości 4 m i szerokości 40 cm, zaopatrzone na obu k o ń ­ cach w n astaw n e ram io n a o długości 2 m. W zajem ne położenie ty c h ram ion m ożna było zm ieniać za po­ m ocą lin e k zgodnie z odpow iednim kodem . P rz ek a za­ nie je d n ej litery n a om aw ianej linii trw ało ok. 4 m i­ n ut. Do 1846 r. ogólna długość lin ii telegraficznych system u C bappe’a w ynosiła w e F ra n c ji ok. 5000 km z ok. 534 stacjam i pośredniczącym i, k tó re łączyły P a ­ ryż z 29 m iastam i. 3. W w ojnie k rym skiej w ykorzystyw ano łączność telegraficzną. B yła ona realizow ana za pom ocą a p a ­ ra tó w telegraficznych i n apow ietrznych lin ii te le g ra ­ ficznych. Łączność telefoniczną dla p o trzeb w ojsko­ w ych zaczęto stosow ać dopiero o d 1876 r. 4. P o p ra w n a je st odpow iedź b. A leksander Popow przy użyciu radiow ego n a d a jn ik a iskrow ego i udosko­ nalonego przez siebie o dbiornika, tzw . koherera, uzys­ k ał łączność m iędzy k rążo w n ik iem „E uropa” i „A fry ­ k a ” na odległość 5 km . 5. P o p ra w n a je st odpow iedź b. S am uel M orse, am ery k ań sk i m alarz, urodził się w 1791 r., zm arł w 1892 r. W 1837 r. w ynalazł elektrom agnetyczny a p a ra t telegraficzny, k tó ry n astępnie ulep szy ł w 1840 r., n a ­ dając m u postać p rz y d a tn ą do eksploatacji. M orse opracow ał rów nież alfa b et telegraficzny, nazyw any od jego im ienia alfab etem M orse’a. A p a ra t telegraficzny M orse’a, dzięki sw ej prostocie i łatw ości obsługi, w y ­ k o rzystyw any był dla p o trzeb w ojska przez długie lata, aż do czasu II w ojny św iatow ej. A p arat ten sk łada się z tzw. klucza telegraficznego, k tó ry spełnia ro lę n a d a jn ik a sygnałów nadaw an y ch zgodnie z a lfa ­ betem M orse’a, oraz z elektrom agnesu, k tó ry sp ełn ia rolę odbiornika sygnałów . O debrane sygnały zapisy­ w ane są n a taśm ie p ap iero w ej w postaci krótszych i dłuższych kresek, zgodnie z kodem ; taśm a jest p rze­ su w an a rów nom iernie za pom ocą zegarow ego m ech a­ n izm u napędow ego.

6. P o praw na jest odpow iedź b. R adiostacja isk ro ­ w a, zw ana teleg rafem bezprzew odow ym , składała się z klucza, k tó ry był n ad a jn ik iem sygnałów n a d a w a­ nych w edług kodu M ores'a, źródła energii elektry czn ej (baterii), cew ki R uhm korffa, isk iern ik a i obw odu a n ­ tenowego. W skutek p rze ry w an ia (za pom ocą klucza) pierw otnego obw odu zasilania cew ki R uhm korffa, w

162

isk iern ik u w łączonym w je j obw ód w tó rn y p o w sta­ w ały w y ład o w an ia elek try cz n e w p o staci silnych is­ k ier. Poniew aż obw ód isk ie rn ik a połączony b y ł z ob­ w odem an ten y , w o taczającą p rzestrzeń p ro m ien io ­ w an e były gasnące im pulsy en erg ii elek tro m ag n ety cz­ nej. Im p u lsy te o d b ieran e b y ły za pom ocą u rząd zen ia zw anego k o h ererem . K o h erer zbudow any b ył w po­ staci ru rk i szklanej n ap e łn ia n ej opiłkam i m etalow ym i, do k tó rej b y ła podłączona a n te n a odbiorcza. Pod w pływ em odebranego im p u lsu energii elek tro m ag n e­ tycznej k o h ere r zam y k ał o bw ód d la elek tro m ag n esu , k tó ry re je stro w a ł odbiór sygnału. 7. W o kresie I w ojny św iatow ej do podstaw ow ych technicznych środków łączności zaliczano teleg raf, te ­ lefon i rad io tele g ra f. N iezależnie od tego w o jsk a łącz­ ności w ykorzystyw ały łączników pieszych, konnych, m otocyklistów , a tak że sam ochody. W czasie II w o jn y św iatow ej w sk ład tech n iczn y ch środków łączności w eszły dalekopisy, łącznice telefoniczne, w zm acniaki telefoniczne, środki te lefo n ii nośnej, stacje rad io li­ niow e; poza tym do celów łączności w y k o rzy sty w an o sam oloty łącznikow e. 8. W łaściw e są odpow iedzi a i c. P olow y a p a ra t telefoniczny zbudow any je st w p o staci n iew ielk iej z a ­ m y k an ej skrzyneczki, k tó rą m ożna łatw o przenosić. P o d staw o w a różnica zw iązana je st je d n a k z zasilaniem m ikrofonu a p a ra tu . O tóż połow y a p a ra t telefoniczny jest tzw . a p a ra te m MB, tj. m iejscow ej b a rte rii. O zna­ cza to, źe m ikrofon tego a p a ra tu zasilany je st ze źró ­ d ła p rą d u elektrycznego znajdującego się w ap aracie: źródłem ty m je st zw ykle b a te ria sucha o n apięciu 1,5 lu b 3 V. Jak o p rzy rząd sygnalizacyjny, u ru c h a ­ m iający dzw onek w ap aracie abo n en ta, zastosow any je st in d u k to r. N ato m iast -powszechnie używ any ap a­ r a t telefoniczny, zw any a p a ra te m biurkow ym , je st tzw. ap a rate m CB, tj. ce n traln e j b aterii. O znacza to. że m ikrofon tego a p a ra tu zasilany je st en erg ią elek ­ try cz n ą p ły n ącą po d ru tac h z ce n trali telefonicznej. S ygnał dzw onienia je st ró w nież w ysyłany przez u rz ą ­ dzenia zn a jd u ją ce się w c e n tra li telefonicznej. 9. S tacje radioliniow e łączą w sobie zalety obu podstaw ow ych rodzajów łączności, a w ięc łączności przew odow ej i radiow ej. Łączność organizow ana za pom ocą sta cji radioliniow ych je st bow iem szczególnym ro d zajem łączności rad io w ej, w k tó re j do p rzek azy w a­ n ia in fo rm acji w yk o rzy stan o łańcuch sta cji radiow ych

163

opancerzonej n ad b u d ó w k i ok ręto w ej, w k tó rej n a barb ecie zn a jd u ją się d w a lu b trzy działa. W dolnej części w ieży działow ej, um ieszczonej w ew n ątrz o k rętu w ojennego, zn a jd u ją się m agazyny am u n icji i p o d ­ nośnik podający pociska do dział.

w yposażonych w kieru n k o w e an ten y nadaw cze i od­ biorcze. W zw iązku z tym , w y k o rzy stu jąc bezprzew o­ dowe p rzekazyw anie inform acji, łączność radio lin io w a zachow uje w pew nym stopniu cechy łączności przew o ­ dow ej, albow iem in fo rm ac je te dzięki k ierunkow y m an ten o m przekazyw ane są w ściśle określonym k ie ­ ru n k u , a nie w sposób rozsiew czy (dookólnie), ja k w p rzy p ad k u zw ykłej łączności rad io w ej. 10. W łaściw a je st odpow iedź c. Je st to łączność elek tryczna, za pom ocą k tó rej m ożna przesłać in fo r­ m acje w postaci kopii różnych dokum entów , np. szki­ ców bojow ych, m ap, ry su n k ó w itp. C enną zaletą łącz­ ności fototelegraficznej je st zachow anie fotograficznej w ierności przekazyw anej inform acji.

!. Z CZYM SK O JA RZY SZ TE NAZWY?

1. B a rb e ta — w ieża działow a (j). B a rb e ta to część składow a w ieży działow ej. J e s t to silnie opancerzona p odstaw a, na k tó rej osadzone są działa okrętow e. W ieże działow e, zw ane ró w n ież ^wieżami a rty le ry j­ skim i, z n a jd u ją się n a dużych o k ręta ch w ojennych: k rążow nikach, niszczycielach, staw iaczach m in. G órna część w ieży działow ej m a postać obrotow ej, dobrze

164

2. C h rap y — siln ik spalinow y (h). C h rap y s ta ­ now ią w yposażenie o k rętu podw odnego; um ożliw iają one p racę spalinow ego siln ik a napędow ego w w a ru n ­ k ach całkow itego zan u rzen ia o k rętu. C h rap y m a ją postać dw óch r u r um ieszczonych w e w spólnej obu­ dowie. P rzez jed n ą z nich dopływ a p ow ietrze do p r a ­ cującego silnika, a przez d ru g ą w y d alan e są spaliny. W ty m celu podczas p rac y siln ik a spalinow ego ch rap y są podnoszone, podobnie ja k peryskop, dzięki czem u silnik m a połączenie z pow ietrzem atm osferycznym . Po ra z pierw szy ch ra p y były stosow ane w czasie II w ojny św iatow ej. Użycie ch rap zw iększa p rędkość po­ ru sza n ia się o k rętu pod w odą, w sk u te k czego może być w sposób b ard ziej ekonomiczni'- i celow y w yko­ rzy sta n y elek try czn y u k ład napędow y o k rętu podw od­ nego, sk ład ający się z ak u m u lato ró w i siln ik ó w elek ­ trycznych. 3. C um a — pach o łek (e). G um a je st lin ą ro ślin ­ ną lu b stalow ą przew ażnie z okiem (pętlą) n a końcu. C um ę zarzuca się na pachołek, n azyw any rów nież p o ­ le re m lu b kn ech tem , podczas cum ow ania o k rętu lu b sta tk u do nabrzeża. 4. K ata p u lta — sam olot pokładow y (g). K ata p u lty zn a jd u ją się n a p o k ład ach w iększych o k rętó w w o jen ­ nych, najczęściej lotniskow ców , i służą do w spom a­ g an ia s ta rtu sam olotów bazu jący ch n a pokładzie. K a ­ ta p u lta stanow i ro d zaj w y rzu tn i, k tó ra u ru ch a m ian a je st siłą p ary w odnej lu b sprężonego pow ietrza. 5. K luza — n ad b u rcie (d). K luza je st odpow iednio w yko n an y m otw orem w n ad b u rc iu o k rętu ; kluzy m ogą znajdow ać się zarów no w dziobow ej, ja k i ru fo w ej części obu b u rt o k rętu . Rozróżnia się k luzy cum ow ­ nicze, przeznaczone do przepuszczania lin cum ow ni­ czych, oraz k lu zy kotw iczne, przez k tó re przechodzi łań cu ch kotw iczny podczas rzu can ia lu b podnoszenia kotw icy.

6. N ak tu z — kom pas (b). N aktuz je s t p odstaw ą, m ającą zw ykle postać szafki, n a k tó rej u staw io n y je st kom pas. G ó rn ą część n ak tu zu tw o rzy m osiężna p o k ry -

165

w a w kształcie kołpaka z la ta rn ia m i, k tó re w nocy o św ietlają tarczę kom pasu um ożliw iając odczytanie k ursu. 7. F ery sk o p — kiosk (a). P ery sk o p je st stalow ą r u rą o długości 6—10 m, k tó ra w y s u w a n a je st z g ó r­ nej części kiosku, czyli nadbudów ki o k rętu podw od­ nego; w ew n ątrz kiosku znajd u je się pom ieszczenie do­ wódcy. P ery sk o p je s t przy rząd em optycznym służą­ cym do obserw ow ania sy tu a cji n a pow ierzchni m orza, w czasie gdy o k ręt podw odny zn a jd u je się w za n u ­ rzeniu. W tym celu w górnej, zw ężającej się części r u ­ ry peryskopu zn ajd u je się obiektyw , w dolnej zaś — okular. P eryskop w ysuw any je st z kiosku za po­ m ocą siln ik a elektrycznego lu b hydraulicznego. G dy nie prow adzi się obserw acji pow ierzchni m orza, p e ry ­ skop je st opuszczony do w n ętrz a k ad łu b a o k rętu i cho­ w any w tzw. studzience.

ŁĄ CZN OŚCI 24 , URZĄDZENIA BEZPRZEW ODOW EJ 1. W łaściw a je st odpow iedź c. Są to m in iatu ro w e rad io stacje nadaw czo-odbiorcze, w k tó re w yposaża się pojedynczych żołnierzy w y k o n u jący ch określone za­ danie bojow e. T ak a u ltra k ró tk o falo w a ra d io sta c ja n a ­ daw czo-odbiorcza dostosow ana je st do p racy rad io -

anten a

8. P ro siak — łańcuch kotw iczny (c). P ro siak jest ruchom ym ciężarem , k tó ry zak ład a się na łańcuch kotw iczny m niejszych jed n o stek pływ ających, zw ykle jachtów . P rosiak, obciążając łańcuch kotw iczny w p e w ­ nej odległości od kotw icy, w ydłuża jego zwis, co wł efekcie zw iększa siłę trzy m an ia kotw icy, a także pow oduje elastyczne ham ow anie ja ch tu kołyszącego się na dużej fali. 9. R um b — róża kom pasow a (f). R um b — podob­ nie ja k stopień — je st nazw ą działki na tarczy kom ­ pasu, zw anej różą kom pasow ą. Róża kom pasow a p o ­ dzielona je st na 32 działki — tzw. rum by, zatem 1 ru m b j e s t w a r t o ś c i ą k ą ta rów ną 1/32 części o kręgu koła, czyli 11,25°. P odziałka ta służy w n aw ig a­ cji do przybliżonego o k reśla n ia k u rsu o k rę tu lu b k ie­ ru n k u w iatru . P rzy dokładnych pom iarach k u rsu ko­ rz y sta się z podziałki w stopniach, k tó ra rów nież zn a jd u je się n a róży kom pasow ej, dzieląc pełny k ą t n a 360°. 10. S zturw ał — ste r (i). S ztu rw ał jest urządzeniem służącym do p rzek ład an ia steru . E lem entam i sz tu rw ału są koło sterow e i połączony z nim na sztyw no w ał (bęben), na k tó ry m zn a jd u je się kilk a zw ojów liny ciągu sterow ego. O ba końce liny ciągu sterow ego połączone są ze sterem . P rzy obrocie koła sterow ego je d n a stro n a się w ydłuża, w w yniku czego ste r zostaje przełożony w odpow iednią stronę.

166

słu c h a w ka

m ik r o fo n

R adiotelefon przenośny fonicznej, tzn. um ożliw ia przek azy w an ie in fo rm acji głosem ; z tego też pow odu n azyw ana je st przew ażnie radiotelefonem . B y w ają rad io telefo n y w y k o rzy sty w an e do p o trzeb w ojskow ych, k tó re um ieszcza się w h e ł­ m ie żołnierza. M asa takiego radio telefo n u w ynosi k il­ k aset gram ów . U m ożliw ia on p racę n a k ilk u lu b n a w e t k ilk u n a stu falach w zak resie bardzo w ielkich często­ tliw ości, rzęd u 30—50 MHz. Zasięg takiego urząd zen ia

167

je st niew ielki — w ynosi zaledw ie k ilk a se t m etrów . W iększe rad io telefo n y , k tó ry ch m asa w ynosi k ilk a k i­ logram ów , um ożliw iają p racę n a kilkudziesięciu f a ­ lach roboczych w zakresie 30—50 MHz, przy czym ich zasięg działamia dochodzi do k ilk u kilom etrów . 2. W łaściw a je st odpow iedź b. W ym iana in fo r­ m acji m iędzy sztabam i w iększych jednostek, ja k np. d y w izja—arm ia, realizow ana je s t przew ażnie za po­ m ocą krótkofalow y ch rad io stac ji o w iększej mocy, w spółpracujących z dalekopisam i. O znacza to, że in ­ fo rm acje przekazyw ane są w postaci radiotelegram ów . T aki system łączności g w a ra n tu je u d o kum entow an ie przesian ej inform acji, co m a istotne znaczenie w sys­ tem ie dow odzenia w ojskam i. O czyw iste jest, że in ­ fo rm acje te przekazyw ane są w postaci zaszyfrow anej. S zyfrow anie ta k ie może być dokonyw ane w sposób ręczny lub, najczęściej, elektryczny za pom ocą odpo­ w iednich urządzeń szyfrujących. 3. Siecią radiow ą nazyw a się gru p ę rad io stacji p racu jący ch n a określonej w danej chw ili częstotli­ wości roboczej. Sieć rad io w a służy do zapew nienia łączności rad io w ej m iędzy w spółdziałającym i je d n o st­ kam i — np. w dyw izyjną sieć rad io w ą w chodzi ra d io ­ stacja dow ódcy dyw izji, rad io stac je dow ódców pułków oraz rad io stac je innych podległych pododdziałów (np. dow ódców grupy artylerii). R adiostacja dowódcy d y ­ w izji, w chodząca w daną sieć radiow ą, je st ra d io ­ stacją k ie ru ją c ą p racą pozostałych rad io stac ji tejże sieci. Sieć rad io w a o trzy m u je n azw ę tego szczebla do­ w odzenia, k tó ry obsługuje, a w ięc np. sieć rad io w a obsługująca łączność radiow ą dyw izji nazyw a się d y ­ w izy jną siecią radiow ą. O czyw iste jest, że rad io stac ja dow ódcy dyw izji (ta sam a lu b inna) w spółpracu je w sieci łączności arm ii, gdzie je st je d n ak rad io stac ją podległą. 4. Łączność radiotelefoniczna organizow ana jest na takich sam ych zasadach ja k przew odow a łączność telefoniczna. W ty m celu tw orzy się tzw . sieć rad io ­ telefoniczną, w skład k tó rej w chodzą .radiotelefony, czyli u ltra k ró tk o falo w e rad io stac je nadaw czo-odb io r­ cze, oraz ce n trala radiotelefoniczna. Rolę cen trali r a ­ diotelefonicznej spełnia zw ykle u ltra k ró tk o falo w a r a ­ d io stacja nadaw czo-odbiorcza, um ożliw iająca jed n o ­ czesną w spółpracę z poszczególnym i radiotelefonam i. W ty m celu m a o n a szereg fal roboczych i u rządzen ia ko m utacyjne, któ re zapew niają łączenie poszczegól-

168

n y ch radiotelefonów n a czas w ym iany inform acji. Sposób u zyskiw ania połączenia radiotelefonicznego nie różni się w sw ej zasadzie od sposobu łączenia abonen­ tów sieci telefonicznej. 5. W łaściw a je s t odpow iedź c. U rządzenia lin ii r a ­ diow ej są rad io stacjam i nadaw czo-odbiorczym i, k tó re um ożliw iają jednoczesne przesy łan ie k ilk u n a stu lub kilkudziesięciu in fo rm acji. Są to w ięc urząd zen ia r a ­ diow e w ielokanałow e, dlatego też m ogą być efe k ty w ­ nie w y k o rzy stan e ty lk o n a w yższych szczeblach do­ wodzenia», gdzie ilość przekazy w an y ch in fo rm acji je st znaczna. 6. W łaściw a je st odpow iedź c. Łączność rad io fo to telegraficzna, zw ana rów nież radiotelekopiow ą, polega n a p rzek azy w an iu fotograficznych kopii dokum entów . W ty m celu ra d io sta c ja w sp ó łp racu je z a p a ra te m £oto teleg raficzn y m (telekopiow ym ). F ak t dużej od p o r­ ności łączności radiofototelegraficznej na zakłócenia w y n ik a ze sposobu, w ja k i p rzek azy w an e są fo to telegraimy. Otóż n ad aw an ie polega n a k o lejn y m p rze k a­ zyw aniu im pulsów zgodnie z lin ią rozw inięcia obrazu n a poszczególne p u n k ty św ietlne, tzw. an alizą obrazu. W odbiorczym ap aracie fototelegraficzm ym z ty ch im pulsów , dzięki procesow i syntezy, sk ład an a je s t po kolei kopia przekazyw anego obrazu. O czyw iste jest, że chw ilow e zn iekształcenie poszczególnych Im pulsów

169

nie m a w iększego w p ł y w u n a całość przekazyw anego obrazu, m ogą w sk u tek zakłóceń pow stać n a nim je ­ dynie m niej w yraźn e frag m en ty . 7. W łaściw a je st odpow iedź a. W ty m celu n a ­ daw czą k am erę telew izyjną in stalu je się np. n a śm i­ głow cu, k tó ry p rze latu je n ad obszarem działań bojo­ w ych. O braz tego obszaru p rzekazyw any je st za po­ mocą stacji przekaźnikow ych n a stanow isko dow odze­ nia, gdzie je st obserw ow any na ek ran ie m onitora. W nadaw cze k am ery telew izyjne m ogą być rów nież w yposażeni zw iadow cy. U zyskuje się dzięki te m u n a stanow isku dow odzenia obiektyw ną info rm ację w izu ­ aln ą o sy tu a cji p an u jącej n a pierw szej linii, co m a isto tne znaczenie dla podjęcia w łaściw ej decyzji. 8. W łaściw e są odpow iedzi b i c. M odulacja czę­ stotliw ościow a je st to ta k a m odulacja, podczas k tó rej pro p orcjo n aln ie do zm ian am plitu d y sygnału m od u lu ­ jącego (np. mowy) ulega zm ianie śred n ia w artość czę­ stotliw ości sygnału m odulow anego. Z aletą m odulacji częstotliw ościow ej je s t niew rażliw ość na zakłócenia am plitudow e, co m a isto tn e znaczenie, bow iem zw ię­ ksza pew ność i niezaw odność łączności. Jeżeli zaś cho­ dzi o m odulację jednow stęgow ą, to p rzy ty m sy ste­ m ie n a d a jn ik rad io w y em itu je tylko je d n ą w stęgę boczną zm odulow anego sygnału. J e s t to korzy stn e z tego w zględu, że system ta k i um ożliw ia zw iększenie zasięgu łączności, zm niejsza w rażliw ość na zakłócenia (bow iem w ysyłane je st p raw ie d w u k ro tn ie węższe pasano częstotliw ości) oraz zw iększa skuteczność w y k o ­ rz y sta n ia eksploatow anego zak resu częstotliw ości (bo­ w iem zm niejsza sdę szerokość pasm a częstotliw ości, ja k ie potrzebne je st dla utw o rzen ia jednego k an a łu radiow ego). 9. Oczywiście. W ty m celu należy poddać m o d u ­ la cji stru m ie ń pro m ien io w an ia laserow ego w n a d a j­ niku, a w odbiorn iku zastosow ać jego dem odulację. E m itow any stru m ie ń laserow y dzięki w ielkiej często­ tliw ości prom ieniow ania zapew nia niezw ykle dużą p o ­ jem ność telekom unikacyjną. Z a pom ocą jednego s tru ­ m ienia laserow ego m ożna będzie przesłać 30 tysięcy pro g ram ó w telew izyjnych lub 60 m ilionów rozm ów te ­ lefonicznych. Z a pom ocą urządzeń laserow ych, a ści­ ślej m ów iąc za pom ocą laserow ych urządzeń h olo­ graficznych, m ożliw e będzie m.in. p rzesyłanie całych obrazów pola w alki. 10. P łetw o n u rk o w ie m ogą porozum iew ać się pod w odą za pom ocą telefonu ultradźw iękow ego, w któ ry m

170

dźw ięki m ow y przekształcone są w sygnały u ltr a ­ dźw iękow e rozchodzące się w środow isku w odnym . Z a­ sięg takiego telefonu akustycznego je st rzędu k ilk u set m etrów .

■ W OJNA RA D IOELEK TRO NICZN A

1. Podstaw ow ym celem rozpoznania rad io e lek tro ­ nicznego je st w y k ry w an ie i odbiór fal elek tro m ag n e­ tycznych oraz n am ierza n ie środków rad io elek tro n icz­ nych przeciw nika. Rozpoznanie rad io elek tro n iczn e sk ład a się z rozpoznania radiow ego i radiolokacyjnego. A p a ra tu ra rozpoznania radioelektronicznego może być in stalo w an a w pom ieszczeniach i p ojazdach naziem ­ nych, a także n a pokładzie sam olotów i okrętów . Przedm iotem rozpoznania rad ioelektronicznego są p r a ­ cujące n ad a jn ik i rad io k o m u n ik acy jn e, n a d a jn ik i rad io tełestero w an ia, stacje rad io lo k acy jn e i in n e u rząd ze­ nia rad io elek tro n iczn e przeciw n ik a, em itu jące fale elektrom agnetyczne. 2. W łaściw a je st odpow iedź b. R adiopelengator, obecnie częściej n azyw any rad io n am iern ik iem , je st u rządzeniem radio elek tro n iczn y m , za pom ocą którego o k reśla się k ie ru n e k położenia źródła p ro m ien io w a­ n ia elektrom agnetycznego, np. p rac u jąc ej rad io stacji przeciw nika. R adiopelengator składa się z trzech za­ sadniczych podzespołów : u k ład u antenow ego (anteny) o k ieru n k o w ej ch a rak te ry sty ce odbioru fal radiow ych, odbio rn ik a radiow ego o dużej czułości o raz u rzą d ze­ n ia w skaźnik owego do o k reślan ia w arto ści n am iaru , czyli k ąta, pod ja k im w zględem rad io p elen g ato ra, zn a jd u je się n am ierzan e ^ródło p ro m ien io w an ia e le k ­ trom agnetycznego. O kreślenie m iejsca, w k tó ry m u lo­ kow ane je s t dane źródło pro m ien io w an ia, może być dokonane albo za pom ocą dw óch rad io p elen g ato ró w rozm ieszczonych w różnych m iejscach, albo za po­ m ocą jednego rad io p elen g ato ra, dokonującego po kolei n a m ia ru tego źródła co n ajm n ie j z dw óch różnych, dostatecznie odległych m iejsc. O znaczając na m apie m iejsca, z k tó ry ch dokonano n am ierzan ia i w y k re śla­ jąc z ty c h m iejsc lin ie p ro ste, będące n am iaram i d a ­ nego źródła p rom ieniow ania, określim y m iejsce, w k tó ­

171

ry m z n a jd u je się p rom ieniujące w d anej chw ili źródło, tj. rad io stac ja przeciw nika. M iejsce to zostanie n a m a­ pie w yznaczone przez p u n k t przecięcia się linii obu nam iarów .

n em u od początku w ojny do końca 1915 r., Niem cy n a bieżąco dokonyw ali o b serw acji w szystkich p rz e g ru ­ pow ań w ojsk rosy jsk ich n a froncie w schodnim . P o ­ dobnie n a podstaw ie n asłu ch u radiow ego A u striacy ju ż w końcu w rześn ia 1914 r. u sta lili dok ład n ą dyslo­ k ac ję frontow ych jed n o stek w o jsk ro sy jsk ich do dy­ w izji w łącznie. P rzy k ład ó w tak ich m ożna przytoczyć znacznie w ięcej. 5. P od pojęciem „cisza rad io w a” rozum ie się cał­ kow ity zakaz u żyw ania n ad a jn ik ó w radiow ych. Cisza rad io w a obow iązuje zw ykle w okresie przygotow y­ w an ia operacji zaczepnej. W ty m czasie w szelkie in ­ fo rm acje (rozkazy, m eld u n k i itp.) przek azy w an e są m iędzy sztabam i jed n o stek za pom ocą środków łącz­ ności przew odow ej. Ścisłe p rzestrzeg an ie reg u la m in u ciszy radiow ej uniem ożliw ia przeciw nikow i p ro w ad ze­ nie rozpoznania radiow ego, tj. n asłu ch u i n am ierzania.

3. M agnetofon w ykorzy sty w an y je st w rozpozna­ n iu radiow ym do u trw a la n ia odebranych sygnałów p rac u jąc y ch n ieprzyjacielskich sta c ji radiow ych i in ­ nych. Zapis u trw alo n y na taśm ie m agnetycznej (m a­ gnetofonow ej) je st n astęp n ie analizow any w ośrod­ k u opracow ującym m a te ria ły uzyskane z rozpoznania radiow ego. W ośrodku tak im przede w szystkim rozszy­ fro w u je się zapisane na ta śm ie in fo rm acje rozpoz­ naw cze, an alizu je się ich tre ść i przek azu je odpow ied­ n im kom órkom sztabu jednostki organizującej rozpoz­ n anie radiow e. 4. R ozpoznanie rad io w e dla celów w ojskow ych za­ częto prow adzić już od początku I w o jn y św iatow ej. B ył to p rzede w szystkim n asłuch w iadom ości p rze k a­ zyw anych drogą radioteleg raficzn ą, jako że w ow ym czasie dla potrzeb łączności w ojskow ej w yko rzy sty ­ w any b y ł -wyłącznie rad io teleg raf. R ezultaty rozpoz­ n an ia radiow ego były bardzo zachęcające. M iędzy in ­ nym i, ja k w y n ik a z danych sztabu generalnego arm ii n iem ieckiej, dzięki nasłuchow i rad io w em u prow adzo­

172

6. D ezinform acja radiowa- je s t w ażnym ogniw em w przeciw d ziałan iu radioelektronicznym . P olega ona n a p rzek azy w an iu drogą rad io w ą n iepraw dziw ych, ale m ak sy m aln ie p raw d opodobnych in fo rm acji, k tó re m o ­ gą być p rzy ję te przez p rzeciw n ik a za p raw d ziw e. Dez­ in fo rm ac ja radiow a w p ro w ad za za te m w b łąd p rz e ­ ciw nika; je st to w ięc w sto su n k u do tzw. ciszy r a ­ diow ej czynne p rzeciw działanie radiow e. Oczywiście, o rg an izacja d ezin fo rm acji rad io w ej n ie może być p ro ­ w adzona przez poszczególne jedn o stk i n iezależnie od siebie. M usi to być a k c ja w y jątk o w o dobrze skoordy­ n o w an a i prow adzona w edług odgórnie ściśle u sta lo n e­ go p la n u p rzeciw działania. W zakres takiego przeciw ­ d ziałania radioelektronicznego, oprócz d ezinform acji rad io w ej, w chodzi rów nież rozpoznanie i zakłócanie radiow e, a także niszczenie n ieprzyjacielskich u rzą­ dzeń radioelektronicznych. J a k po d ają A m erykanie, w w y n ik u realizacji przeciw d ziałan ia rad io elek tro n icz­ nego w czasie II w ojny św iatow ej, udało się uch ro n ić od zniszczenia co n ajm n iej 450 sam olotów bom bow ych i u rato w ać życie ponad 4000 członków ich załóg, a sze­ reg m iast angielskich, w tym rów nież L ondyn, u n ik ­ nęło całkow itego zniszczenia. 7. N ależy p rzede w szystkim znać p a ra m e try za­ kłócanej stacji rad io lo k acy jn ej, tj. częstotliw ość jej pracy, czas trw a n ia im pulsu sondującego i częstotli­ w ość p o w tarz an ia im pulsów . D ane te u zy sk u je się za pom ocą rozpoznania, prow adzonego p rzy użyciu od­ pow iednich urządzeń rozpoznaw czych. Z akłócanie s ta ­

173

cji rad aro w y ch , zw ane zakłócaniem czynnym , polega na w y tw arza n iu sygnałów , k tó ry ch p a ra m e try odpo­ w iadają p a ra m e tro m sygnałów zakłócanej stacji r a ­ diolokacyjnej. W w yn ik u odbioru ta k ich sygnałów , na ek ra n ie zakłócanej stacji radio lo k acy jn ej p o ja w iają się zobrazow ania, k tó re w pro w ad zają w błąd o p era­ tora, co do liczby i k ie ru n k u w y k ry ty c h i obserw o­ w an ych n a w skaźniku celów. Sygnały zakłócające m o­ gą rów nież pow odow ać częściowe lub całkow ite za­ św iecanie ekranów w skaźników radiolokacyjnych. O ile je d n ak w pierw szym p rzy p a d k u o p erato r nie wie o tym , że jego sta c ja je st zakłócana, to w drugim do­ m yśla się tego n aty ch m iast, w zw iązku z czym może unikać zakłócenia, stosując np. przełączanie stacji r a ­ d iolokacyjnej na inny zakres częstotliw ości albo w łą ­ czając u rządzenia elim inujące zakłócenia. 8. Oczywiście. N ajczęściej stosow anym i środkam i m askow ania sam olotów są m etalizow ane p ask i p ap ieru (albo cienkiej folii alum iniow ej) lu b cienkie siatki m e-

z o b ra zo w a n ie na w s k a ź n ik u s ta c ji ra d a ro w e j

T w orzenie zakłóceń biernych talow e holow ane przez sam olot. Z arów no p ask i m e ta ­ lizow ane, zw ane dipolam i półfalow ym i, ja k i siatk i pow odują w ielokrotne zw iększanie liczby sygnałów echa (zw iększenie liczby zobrazow ań obiektów ) na ek ran ie obserw ującej je sta cji radiolokacyjnej, a ty m

174

sam ym u tru d n ia ją zlokalizow anie w łaściw ych celów (samolotów), dezorganizując obronę przeciw lotniczą nieprzyjaciela. W p rzy p a d k u in n y ch środków n ap ad u pow ietrznego, np. ra k ie t balistycznych, m ogą być ró w ­ nież stosow ane środki m ask u jące obiekt w łaściw y, tj. d an ą rak ietę. W obserw ow anym przez n aziem n ą stację rad io lo k acy jn ą pocisku balistycznym może np. o d ­ dzielić się m etalo w a osłona, k tó ra stw orzy d odatkow ą pow ierzchnię o d b ijającą dla fal radiow ych w y sy ła­ nych p rzez a n ten ę stacji rad io lo k acy jn ej. S pow oduje to p o jaw ien ie się n a ek ra n ie dw óch łu b w iększej licz­ by zobrazow ań, zależnie od tego, n a ile części rozp ad ła się om aw iana pow łoka, i ja k a je st skuteczna p o w ierz­ ch n ia odbicia ty ch frag m en tó w . 9. Oczywiście. S am olot U -2 był bogato w y p o sa­ żony w urządzenia ro zp o zn an ia radioelektronicznego. U rządzenia te służyły do rozpoznania naziem nych śro d ­ ków łączności rad io w ej, stacji rad io lo k acy jn y ch oraz urząd zeń i system ów do k ie ro w a n ia pociskam i ra k ie ­ tow ym i. N a pokładzie sam olotu U -2 zn ajd o w ał się zespół a p a ra tu ry prow ad zącej sam oczynne rozpozna­ nie rad io w e n a falach zak resu 3-centym etrow ego (od 2,3 do 4 cm), 10-centym etrow ego (od 6 do 15 cm) oraz zak resu decym etrow ego (od 30 do 100 cm). W sa­ m olocie były rów nież zain stalo w an e odpow iednie a n ­ ten y : parab o liczn a dla zak resu fal cen ty m etro w y ch oraz p łask ie i sp iraln e — dla zak resu fal d ecy m etro ­ w ych. A p a ra tu ra ta u m o żliw iała ró w n ież n am ierza­ nie rozpoznaw anych obiektów , dzięki odpow iednio u sy tu o w an y m antenom . W szystkie te in fo rm acje r e ­ je stro w a n e były n a taśm ie m agnetycznej, k tó re j p rze­ suw był zsynchronizow any w czasie z tra s ą i p rę d ­ kością lo tu sam olotu. 10. K o n trp rzeciw d ziaian ie rad io elek tro n iczn e to ta ­ k a działalność w łasnych w ojsk, k tó rej zadaniem jest zapew nienie stab iln ej p rac y w łasnych u rządzeń ra d io ­ elektronicznych w w aru n k a c h intensyw nego przeciw ­ d ziałania rad ioelektrycznego nieprzyjaciela. Z ad an ie to nie jest, oczywiście, łatw e i może być zrealizow ane ty lk o przy zastosow aniu sp ecjalnych przedsięw zięć za­ pobiegaw czych. N ależą do nich p rzede w szystkim : niszczenie środków rad ioeletronicznych przeciw nika, m askow anie radiow e, m ające na celu u tru d n ie n ie p rze­ ciw nikow i p ro w ad zen ia rozpoznania, oraz ochrona w łasnych środków rad io elek tro niczn y ch przed zakłóce­ niam i pow odow anym i przez przeciw nika. Z ad an ia te

175

realizow ane są za pom ocą odpow iednich urządzeń i m etod, stanow iących w łaśnie podstaw ow e narzędzie w spółczesnej w ojny radioelektronicznej.

26 . RADAR 1. N azw a ra d a r je st tzw. skrótow cem , pow stałym z pierw szych lite r p ełn ej nazw y urządzeń rad aro w y ch w języku angielskim . Istn ie ją przy tym dwie w ersje pochodzenia te j nazw y: je d n a p ow stała w A nglii od słów: R adio A id s jor D ejence and R econnaissance (ra­ diow e środki obrony i rozpoznania), a d ru g a — w S ta ­ n ach Zjednoczonych A m eryki P ółnocnej od słów: Radio D etection and R anging (w ykryw anie i n am ie­ rzan ie radiow e). N azw a ra d a r może być i w łaściw ie je s t z pow odzeniem zastępow ana przez nazw ę rad io ­ lokacja, co oznacza lokalizację obiektów za pom ocą fal radiow ych. 2. Chodzi tu o nietoperza, k tó ry w sw ych w ie­ czornych lotach posługuje się zjaw iskiem echa u ltra ­ dźwiękowego. N ietoperz w y tw arza k ró tk o trw a łe im ­ pulsy drgań ultradźw iękow ych, k tó re n astępnie po od­ biciu od otaczających przedm iotów od b iera w postaci sygnałów echa. N ietoperz je st w ięc jak b y la ta ją c ą s ta ­ cją rad aro w ą, działającą na falach u ltradźw iękow y ch (naddźw iękow ych), niesłyszalnych dla człow ieka. 3. O czyw iście w szystkie — sta c ja ra d a ro w a sk ład a się bow iem z następujących podzespołów : n ad a jn ik a radiow ego w ytw arzającego sygnał sondujący, anten y p ro m ien iu jącej ten sygnał w p rze strzeń i o d b ierającej słaby sygnał echa, odbiornika radiow ego w zm acn iają­ cego odebrany p rzez a n te n ę sygnał echa w zobrazo­ w an ie o b ie k tu obserw ow ane n a ek ra n ie tegoż w sk aź­ n ik a o raz układów zasilających en erg ią elektryczn ą w szystkie podzespoły stacji rad a ro w ej.

k o rzy stał p rak ty czn ie fale rad io w e do celów łączności. Lee de F o rest sk o n stru o w ał w 1906 r. p ierw szą trzy elek tro d o w ą lam p ę elek tro n o w ą (triodę), u m o żliw ia­ jącą w zm acnianie sygnałów elektrycznych. A lb ert H ull zbudow ał w 1921 r. p ierw szy m ag n etro n , będący obec­ nie jednym z p o dstaw ow ych elem en tó w sta c ji r a d a ­ row ej. W atso n -W att o p raco w ał w 1935 r. p ro je k t r a ­ diolokacyjnej stacji ostrzegaw czej. 5. P o m iar odległości przez stację ra d a ro w ą re a li­ zow any jest dzięki sta łe j p ręd k o ści rozchodzenia się fal radiow ych, ró w n ej w przy b liżen iu p rędkości św ia­ tła, tj. 300 000 km /s. S tac ja rad a ro w a m ierzy w isto­ cie czas, ja k i u p ły w a m iędzy w ysłaniem im p u lsu son­ dującego i odbiorem sygnału echa. Z n ając ten czas oraz stałą p rędkość rozchodzenia się fal rad io w y ch , z łatw ością o k reśla się odległość do w y k ry teg o obiektu. 6. O k rę t podw odny p łynący w całkow itym zan u ­ rzen iu nie może być w y k ry ty p rzez stację rad a ro w ą zain stalo w an ą np. n a pokładzie sam olotu. Tłum aczy się to tym , że fale rad io w e nie p rz e n ik a ją w środo­ w isko w odne, lecz o d b ija ją się w sposób rozproszony od pow ierzchni wody. Jed y n ie w y n u rzo n e o k ręty pod­ w odne lu b p łynące w zan u rzen iu , ale z w y su n ięty m peryskopem , m ogą być w y k ry te p rzez sam olotow ą s ta ­ cję rad aro w ą. 7. P o m iar prędkości w ia tru w górnych w arstw ac h atm o sfery za pom ocą stacji ra d a ro w e j realizo w an y je st p rzy użyciu balon u -so n d y w ypuszczanego w po­ w ietrze. U noszony z w iatre m balo n -so n d a o d b ija syg­ n ały elek tro m ag n ety czn e w ysyłane przez stację ra d a ­ ro w ą, w sk u tek czego n a ek ran ie w skaźnika sitacji po­ w sta je ruchom e zobrazow anie balonu, n a podstaw ie k tórego o p erato r o k reśla odległość do balo n u -so n d y o raz jego prędkość przem ieszczania się. A p oniew aż prędkość przem ieszczania się balonu-sondy je st ta k a sam a ja k prędkość w ia tru (ruchu m as pow ietrza) n a d an ej wysokości, w ięc oczyw iście tym sam y m w y zn a­ cza się p ręd k o ść w iatru .

4. H en ry k H ertz w ytw orzył w 1886 r. po raz pierw szy fale elektro m ag n ety czn e za pom ocą oscyla­ to ra. A leksander Popow w 1896 r. po r a z pierw szy w y ­

8. O b iek t o n iew ielkich w y m iarach m oże być w y ­ k ry ty jed y n ie przez sta cję ra d a ro w ą p rac u jąc ą n a f a ­ lach u ltra k ró tk ich . N a p rzy k ład p eryskop o k rę tu p o d ­ w odnego dobrze je st w y k ry w a n y przez sta cję r a d a ­ ro w ą p ra c u ją c ą n a falach cen tym etrow ych. O gólnie m ożna pow iedzieć, że sta c ja ra d a ro w a p ra c u ją c a na

176

12 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

177

danej długości fali rad io w e j może z pow odzeniem w y ­ k ry w ać tylko ta k ie obiekty, k tó ry ch w y m iary liniow e są w iększe od długości danej fali. A zatem k u te r to r­ pedow y ła tw iej będzie w ykryć za pom ocą sta cji ra d a ­ row ej p ra c u ją c e j na falach u ltra k ró tk ich . 9. A by o p erato r m ógł odróżnić zobrazow anie w łas­ nego sam olotu od zobrazow ania sam olotu przeciw nika, n a pokładzie w łasnego sam olotu m usi być um ieszczo­ ny specjalny n ad a jn ik id en ty fik u jący . N ad a jn ik ten

ro zlatu jąc się w p o w ietrzu , p o w o d u ją p o w staw an ie fa ł­ szyw ych sygnałów echa, lu b też n a w y tw arza n iu za­ kłóceń radiow ych n a te j sam ej długości fali, n a ja k iej p rac u je d an a sta cja rad a ro w a. P row adzone są rów nież p race n ad tzw. pokryciam i an ty rad aro w y m i, tj. nad specjalnym i farb am i p o ch łan iający m i fale radiow e, a w ięc nie dającym i odbicia, czyli ech a radiow ego.

■ STA CJE RADAROW E

Sygnały id en ty fik u jące na ek ran ie w skaźnika radiow ego

1. Zależy. Z w iązane je st to z k u listo ścią Ziem i i prostoliniow ym rozchodzeniem się fal radiow ych. W spółczesne sta cje rad a ro w e m ogą w y k ry w ać sam o­ loty bombowTe w odległości do 450 k m pod w aru n k iem , że sam olot leci na w ysokości p o n ad 12 km . Jeżeli je d n ak sam olot ten będzie leciał n a w ysokości np. 1,5 km , to może być w y k ry ty przez sta c ję ra d a ro w ą dopiero w odległości ok. 75 km . Z tych w ięc w zglę­ dów niezm iernie istotnym p ro b lem em w spółczesnej r a ­ d iolokacji je st w y k ry w an ie nisko la tający ch obiektów . Jeżeli bow iem zw aży się, że sam olot będzie leciał jeszcze niżej niż 1,5 km n ad ziem ią, to oczyw iście będzie on m ógł być w y k ry ty w jeszcze m niejszej od­ ległości od sta cji rad a ro w ej. A p oniew aż prędkość lo tu w spółczesnych sam olotów odrzutow ych je st b a r ­ dzo duża, ponad 1000 km /h, w ięc oczyw iste jest, że im m n iejsza je st odległość w ykrycia, ty m m niej czasu p o ­ zostaje n a obronę.

w chw ili oprom ieniow ania w łasnego obiek tu p rzez w łasną stację ra d a ro w ą w ysyła odpow iedni sygnał id enty fik u jący , k tó ry je st o dtw arzany n a ek ra n ie w sk aźn ik a obok zobrazow ania w łasnego sam olotu. Na po d staw ie tego w łaśnie sygnału o p erato r odróżnia zobrazow anie w łasnego sam olotu od zobrazow ania sa ­ m olotu przeciw nika. 10. Sam olot może ochronić się przed w ykryciem przez stację rad aro w ą, stosując m etody m askow an ia radiolokacyjnego. M askow anie tak ie polega np. na w yrzucaniu z sam olotu cienkich pasków folii, k tó re,

178

Ilu stra c ja zasięgu w y k ry w a n ia stacji rad aro w ej

179

2. Może. W ty m celu w y k orzystyw ane są stacje rad aro w e przeznaczone sp ecjaln ie do w y k ry w a n ia sta ­ now isk m oździerzy. S ta c ja ta k a śledzi lot pocisku moździerzow ego, w rezu ltacie n a ek ra n ie jej w sk aź­ n ik a zostaje zobrazow any obserw ow any odcinek to ru lo tu pocisku. N a te j podstaw ie za pom ocą odpow ied­ nich przyrządów przeliczających zostaje odtw orzony rów nież niew idoczny, sk ry ty za w zniesieniem to r lo tu pocisku. D ysponując w yk resem to ru lo tu pocisku, m ożna ju ż n a podstaw ie m apy w yznaczyć z dużą do­ kładnością stanow isko m oździerza uk ry teg o za w zn ie­ sieniem te re n u . 3. K ształt an ten y ra d a ro w e j uzależniony je s t w dużym sto p n iu od przeznaczenia stacji, w y k o rzy sty ­ w anego zak resu fal radiow ych, sposobu zasilania e n e r­ gią w ielkiej częstotliw ości, sposobu kształto w an ia

45° w zględem pow ierzchni ziem i, m a w y m iary 15 X X15 m. W ielkość i k sz tałt an ten y zależą ró w n ież od k sz tałtu żądanej w iązk i p ro m ienio w an ia. In n a w iązka p ro m ien io w an ia p o trze b n a je st p rzy przeszu k iw an iu okrężnym , a in n a p rzy n ap ro w ad zan iu pocisków na cel. A n ten a ra d a ro w a w p o staci w ycin k a paraboloidy (czaszy p arab o lo id aln ej) w sk azu je n a to, że ta k a s ta ­ cja ra d a ro w a przeznaczona je st do k ie ro w a n ia po­ ciskam i. N ato m iast an te n a w p ostaci o lbrzym iego p ół­ m isk a usytuow anego dłuższą osią rów nolegle do po­ w ierzch n i ziem i św iadczy o ty m , że d an a sta c ja r a ­ d aro w a przeznaczona je st do p rzeszu k iw an ia o k rężn e­ go. P od o b n a an ten a , lecz u sy tu o w a n a k ró tszą osią rów nolegle do pow ierzch n i ziem i, w y k o rzy sty w an a jest w sta c ja c h rad aro w y ch przeznaczonych do p o m iaru w ysokości lo tu w y k ry ty ch o biektów — są to tzw. w y sokościom ierze rad aro w e. 4. P o p ra w n a je st odpow iedź a. T ak ą w iązkę za­ p ew n ia a n te n a m a ją c a k sz tałt w ielkiego półm iska, k tó ­ rego dłuższa oś jest ró w n o leg ła do pow ierzch n i ziemi. A n ten a ta k a o b raca się w okół osi pionow ej, w sk u tek czego em ito w an a przez n ią w ac h larzo w a ta w iązk a fal o m iata ja k gdyby p rze strzeń w okół sta c ji rad aro w ej, w y k ry w a jąc obiekty.

A n ten a parab o liczn a stacji rad a ro w ej do k ierow an ia pociskam i rak ieto w y m i w iązki pro m ien io w an ia itp. Ogólnie m ożna pow iedzieć, że im m niejsza je st długość fali roboczej, n a jak iej p ra c u je d an a sta cja rad aro w a, tym a n te n a ra d a ro w a m a m niejsze w y m iary , je d n a k n ie je st to regułą. N a przy k ład an te n a ra d a ru z elektronicznym sterow an iem w iązką m a w ysokość pięciopiętrow ego b udynku, a jej p o w ierzchnia p rom ieniująca, n achylona pod k ątem ok.

180

5. P o p ra w n a je st odpow iedź a. W iąże się to z tzw . sk u teczn ą p o w ierzch n ią odbicia, k tó rą p o d aje się w m e trach k w ad rato w y ch . Zdolność różnych obiektów do o d b ija n ia fal rad io w y ch o k reśla w arto ść ich sk u ­ tecznej pow ierzchni odbicia. Je st to w ielkość um ow na, k tó rą w y k o rzy stu je się p rzy ocenie i po ró w n y w an iu zasięgu stacji ra d a ro w e j p rzy w y k ry w a n iu różnych obiektów . D la zo rien to w an ia po d ajem y w arto śc i sk u ­ tecznej pow ierzchni odbicia n iek tó ry ch obiektów : k r ą ­ żow nik 14 000 m 2, niszczyciel 7500 m 2, k u te r to rp e ­ dowy 100 m 2, sam olot bom bow y 10 m 2, czołg 8 m 2, m yśliw ski sam olot o d rzu to w y 3 m 2, głow ica pocisku rak ieto w eg o 0,2 m 2. Ja sn e jest w ięc, że łatw iejsze je st w y k ry cie k u tra torpedow ego niż m yśliw skiego sam o­ lo tu odrzutow ego, n ie m ów iąc już o głow icy pocisku rakietow ego. D latego też do w y k ry w a n ia obiektów o m ałej sku teczn ej pow ierzchni odbicia m uszą być stoso­ w an e bardzo p recy zy jn e stacje rad a ro w e o dużej zdol­ ności rozdzielczej.

6. Duży o k ręt w o jen n y w yposażony je st w k ilk a sta cji rad aro w y ch przeznaczonych do n astęp u jący ch celów : w y k ry w a n ia obiektów p o w ietrzn y ch (np. sam o­

181

lotów przeciw nika), n ap ro w ad zan ia m yśliw ców w łas­ nych na w y k ry te sam oloty przeciw n ik a, w y k ry w an ia obiektów naw odnych (np. okrętów przeciw nika), k ie ­ ro w a n ia ogniem arty le rii do celów pow ietrznych i n a ­ w odnych, k ie ro w a n ia pociskam i rak ieto w y m i do ce­ lów pow ietrznych, korygow ania o gnia a rty le rii do ce­ lów naw odnych, k iero w an ia torpedam i. N iezależnie od tego n a dużych o krętach in stalu je się stacje rad a ro w e do celów naw igacyjnych, antykolizyjnych itp. Na m niejszych jed nostkach bojow ych jed n a s ta c ja r a d a ­ ro w a spełnia najczęściej k ilk a funkcji. 7. Nie może. O krętow a stacja rad aro w a, chociaż m a an ten ę um ieszczoną na szczycie m asztu, nie może w y k ryw ać okrętów naw odnych w odległości ponad 50 km. W iąże się to z tzw . horyzontem rad io lo k acy j­ nym , k tó ry u w arunkow any je st kułistością Ziem i, i prostoliniow ym rozchodzeniem się u ltra k ró tk ic h fal radiow ych, n a jakich p ra c u ją sta cje radarow e. 8. M yśliw ski celow nik rad io lo k acy jn y je s t stacją rad a ro w ą przeznaczoną do prow ad zen ia ognia do celu bez jego w idoczności w zrokow ej, p ra c u ją c ą n a falach centym etrow ych. P ilo t sam olotu m yśliw skiego o b ser­ w u je n a ek ra n ie pokładow ego w skaźnika radarow ego w y k ry ty cel i sta ra się tak usytuow ać w łasny sam o­ lot w zględem w ykrytego celu, aby zobrazow anie tego celu znalazło się w środku w yskalow anego ekran u . Wówczas otw iera ogień z działek pokładow ych lub odpala pocisk rakieto w y do obserw ow anego celu. 9. S tacja rad a ro w a do k o n tro li lądow ania sam o­ lotów m a dw ie anteny i obsługuje jeden p as starto w y . Je j u k ła d antenow y składa się z dw óch a n te n w k sz ta ł­ cie w ydłużonej elipsy, k tó ry ch dłuższe (i krótsze) osie są w zajem nie prostopadłe. A nteny te p ro m ie n iu ją dw ie w zajem nie prostopadłe w iązki fa l elektrom agnety cz­ nych: jed n ą nachyloną pod niew ielkim k ątem w zglę­ dem ziemi, d ru g ą — u sytuow aną pionow o. P ierw sza w iązka w yznacza tzw. to r schodzenia lądującego sa­ m olotu, a druga — k ie ru n e k p a s a lądow ania. L in ia przecięcia obu prom ieniow anych w iązek fa l e le k tro ­ m agnetycznych w yznacza dla lądującego sam olotu n ie­ w id zialną drogę nachyloną pod k ątem ok. 4° w zglę­ dem pow ierzchni pasa lądow ania. O bserw acji m a n ew ­ ru ląd o w an ia sam olotu dokonuje się na ek ra n ie w sk aź­ n ik a radarow ego, w spółpracującego z zespołem obu

182

S tac ja rad a ro w a do k o n tro li ląd o w an ia sam olotów an ten . P olecenia dotyczące ew en tu aln eg o sko ry g o w a­ n ia ścieżki schodzenia p rzek azu je się pilotow i lą d u ją ­ cego sam olotu drogą radiow ą. 10, A n ten a p ara b o licz n a w am ery k ań sk im syste­ m ie w y k ry w a n ia ra k ie t balistycznych m a średnicę 22,5 m. Je s t to olbrzym ia budow la, k tó re j m asa w y ­ nosi ok. 170 t, U m ożliw ia ona dokładne śledzenie lotu ra k ie ty balistycznej, poczynając od odległości ok. 3200 kra. S tac ja rad a ro w a p rac u je n a fa li o długości 70 cm.

28 . NO KTO W IZJA

I TERM O LO KA CJA

1. P o p ra w n a jest odpow iedź c. Je s t to p ro m ie­ n iow anie podczerw one — p rom ieniow anie ele k tro m a ­ gnetyczne, którego długość fa l je s t m n iejsza od d łu ­ gości n ajk ró tszy ch fal radiow ych i w iększa od d lu-

183

gości w idzialnych fa l św ietlnych. R ozróżnia się trzy podzakresy p rom ieniow ania podczerw onego: bliską podczerw ień o długościach fa l od 0,76 do 2,5 m ik ro ­ m etra, śred n ią podczerw ień o długości fa l od 2,5 do 50 m ikro m etró w i d aleką podczerw ień o długoś­ ciach fal od 50 do 750 m ikrom etrów . 2. W w ojsku n a szerszą sk alę zaczęto stosow ać noktow izory dopiero w 1942 r . B yły to głów nie ce­ low niki noktow izyjne, a w ięc u rzą d zen ia um ożliw ia­ jące p row adzenie celnego ognia w nocy zarów no z b ro ni strzeleck iej, ja k i dział. N oktow izory używ ane były rów nież do prow ad zen ia pojazdów m echanicz­ nych w nocy oraz do obserw acji te re n u . 3. P o p ra w n a je st odpow iedź b. P rz etw o rn ik o b ra ­ zu je st tym podstaw ow ym podzespołem noktow izora, w któ ry m o b raz w n iew idzialnym prom ieniow an iu podczerw onym zostaje przetw orzony n a o b raz w id zial­ ny. P ierw szy elektronooptyezny p rze tw o rn ik obrazu zo-stał zbudow any w 1933 r. przez V.K. Z w orykina. Je st to n ajprostszy i najszerzej stosow any p rze tw o rn ik filtr

o b iektyw

fotokatoda

soczewki elektryczne

ekran

okular

przez prom ienie podczerwone

S chem at budow y i działania p rze tw o rn ik a obrazu obrazu. S kład a się ze szklanego zam kniętego z obu stro n w alca, w k tó ry m p a n u je pró żn ia rzędu 10- a m m Hg. Na jednym denku tego w alca od w ew n ątrz n an iesiona je st półprzezroczysta fotokatoda, na k tó rą p ad a prom ieniow anie podczerw one od obserw ow anego obiektu, niosące obraz tego obiektu. N a drugim d en k u w alca naniesiona je st anoda w p o staci ek ra n u la m in ę scenicyjnego. Do elek tro d doprow adzone je st w ysokie napięcie stałe, któ re w y tw arza stałe pole elektry czn e m iędzy fotokatodą i anodą. N iew idzialny o b raz p o ­ w stający n a fotokatodzie pod w pływ em prom ien io w a­ nia podczerw onego zostaje przetw orzony n a stru m ie ń elek tronów ; przy ty m lok aln a gęstość stru m ie n ia ele­

184

ktro n ó w jest w p ro st p ro p o rc jo n aln a do lokalnego n a ­ tężen ia pro m ien io w an ia podczarw onego p ad ająceg o na poszczególne obszary foto k ato d y . E lektrony p rzy sp ie­ szane są przez pole elek try czn e w e w n ą trz p rz e tw o r­ n ik a o brazu i u d erz ają w anodę, k tó ra m a postać ek ra n u lum inescencyjnego. E k ra n te n pod w pływ em ud erzający ch w eń elek tro n ó w zaczyna świecić, d ając w idzialne zobrazow anie o b iek tu . Z obrazow anie to w i­ dzi o b serw ato r w okularze noktow izora. P ro m ien n ik podczerw ieni służy w noktow izorze do ośw ietlen ia obiektów niew idzialnych pro m ien io w an iem p odczer­ w onym . Rolę tak ieg o p ro m ien n ik a sp e łn ia najczęściej zw ykły reflek to r, np. sam ochodow y, w yposażony w filtr p ro m ien io w an ia podczerw onego, k tó ry p rze p u ­ szcza ty lk o prom ienie podczerw one, a tłum i w szystkie in n e sk ład o w e p ro m ien io w an ia w idzialnego. Isto tn ą rolę spełnia rów nież w noktow izorze blok zasilania, k tó ry dostarcza en e rg ię elek try czn ą do p rze tw o rn ik a o brazu i p ro m ien n ik a podczerw ieni. O pisany n o k to ­ w izor nazyw a się noktow izorem aktyw nym , n ato m ia st noktow izor nie m ający p ro m ien n ik a podczerw ieni n a ­ zyw a się pasyw nym . 4. O czywiście noktow izor ak ty w n y dem ask u je sw ą obecność dlatego, że o św ie tla stru m ie n ie m pro m ien io ­ w an ia podczerw onego o b serw ow ane obiekty, a p ro ­ m ieniow anie to m oże być w y k ry te. 5. W łaściw a je st odpow iedź c. M etaskop je st p rz y ­ rząd em w spom agającym w zrok żołnierza w w a ru n ­ k ach nocnych. U m ożliw ia on bow iem w y k ry cie czyn­ nych urząd zeń n oktow izyjnych, a w ięc pozw ala n a stw ierdzenie, czy n iep rzy jaciel w y k o rzy stu je w danej chw ili noktow izory. M etaskop je st p ro sty m p rz y rz ą ­ dem , któ ry odbiera p ro m ien io w an ie podczerw one i p rze tw arza je w pro m ien io w an ie w idzialne. P rzy rząd te n nie w y m ag a zasilania p rąd e m elektrycznym .

6. Id ea w y k o rz y sta n ia p ro m ien io w an ia po d czer­ w onego p o w stała przed I w o jn ą św iatow ą. Je d n ak pierw sze p rak ty czn e w y k o rzy stan ie u rządzeń do w y ­ k ry w a n ia n agrzanych obiektów , tj. obiektów em itu ­ jących p rom ieniow anie podczerw one, m iało m iejsce w czasie I w ojny św iatow ej. B yły to p ry m ity w n e te rm o n am ie rn ik i stosow ane przez w o jsk a niem ieckie do w y k ry w a n ia p rzep ły w ający ch o k rętó w angielskich. T erm o n am iern ik i zain stalo w an e w O stendzie w y k ry ­ w ały z odległości 10 km angielskie torpedow ce, które,

185

leżny jest od mocy źró d ła prom ieniow ania, czułości d etek to ra prom ieniow ania, a ta k że od przeznaczenia danego term o n am iern ik a. 9. T erm olokator p asy w n y sk ład a się z dw óch sprzężonych te rm o n am iern ik ó w um ieszczonych na przeciw ległych końcach obrotow ej podstaw y. O ba te rm o n am iern ik i n a s tra ja n e są jednocześnie n a obser­ w ow ane źródło p ro m ien io w an ia podczerw onego (np. prom ieniow anie podczerw one ( gazy spalinow e )

sam olot

/T\

S chem at budow y i d ziałania m etaskopu p łynąc z m ak sy m aln ą prędkością, m iały silnie ro z­ grzane kom in y ; kom iny te em itow ały in tensy w n ie w łaśnie prom ieniow anie podczerw one (cieplne). 7. Z adanie zw ierciadła parabolicznego w głow icy term o n am ie rn ik a p olega n a sku p ian iu p ro m ien io w a­ n ia podczerw onego, k tó re przychodzi od o b iek tu do term o n am iern ik a. E nergia cieplna tego prom ienio w a­ n ia sk u p ia się n a detektorze, czyli elem encie czułym n a p rom ieniow anie podczerw one. W detektorze pod w pływ em prom ieniow ania po w staje słaby sygnał e le k ­ tryczny, w zm acniany n astępnie w e w zm acniaczu e lek ­ tronicznym , z k tó ry m d etek to r je st połączony. W zmoc­ niony sygnał elektryczny doprow adzany je st do w sk aź­ nika, n a którego ek ran ie o p e ra to r obserw uje jego zob­ razow anie. Jednocześnie re g u lu je on u staw ienie te rm o n am iern ik a w ta k i sposób, aby zobrazow anie to m iało w arto ść m aksym alną, co n astąp i w chw ili pok ry cia się osi w zdłużnej te rm o n a m ie rn ik a z kieru n k iem , w ja k im z n a jd u je się w danej chw ili obserw ow any obiekt. N astępnie operato r odczy tu je na odpow iednich skalach azym ut i k ą t elew acji w y krytego obiektu, tj. d okonuje jego nam iaru. 8. M aksym alny zasięg w spółczesnych te rm o n am ie m ik ó w w ynosi 100 km. O czyw iście zasięg te n za­

186

2a podstaw a obrotowa Z asada d ziałania te rm o lo k ato ra pasyw nego lecący sam olot odrzutow y). Po n a stro jen iu te rm o lo k a­ to ra n a m aksy m aln e w sk azan ia obu te rm o n a m ie rn i­ ków o p erato r dokonuje n am iaru w y krytego źródła.

187

O dległość od niego w yznacza się z tró jk ą ta rów n o ­ ram iennego, w k tó ry m ru ch o m a p odstaw a obrotow a p rzy rzą d u je st podstaw ą, a lin ie n a m ia ru tw orzą r a ­ m iona. W tró jk ą cie tym zn an a je st p o d sta w a ró w n a 2a i p rzylegające do n iej k ąty a. M ożna w ięc, k o ­ rzy stając z zależności try gonom etrycznej, określić w y ­ sokość tró jk ą ta D, czyli p o szukiw aną odległość do w y k rytego sam olotu. O dległość ta będzie rów na: D = = a tg a 10. W łaściw a je st odpow iedź b. T erm o n am iern ik ta k i je st sprzężony z układ em sam o n ap row adzania po­ cisku i dzięki ruchom ej, tzw. śledzącej głow icy, bez przerw y nadąża za o bserw ow anym obiektem .

29 .

RO ZPOZN A NIE I M ASKOW ANIE

1. W łaściw a je st odpow iedź b. S un Tsy, chiński znaw ca sztuki w o jen n ej, 500 la t przed n aszą e rą n a ­ p isał w dziele O sztuce w o je n n e j n astęp u jące słow a: „W szelkie działania w ojen n e o p ie ra ją się n a oszustw ie. Jeżeli jesteśm y zdolni do w y k o n y w an ia atak u , m usi w y daw ać się, że nie m am y ta k ich m ożliw ości. Jeżeli p o d ejm ujem y działania, m usi w ydaw ać się, że je ste ś­ m y m ało aktyw ni. Jeśli jesteśm y blisko, nieprzyjaciel m usi być przekonany, że jesteśm y daleko. O dw rotnie, jeśli jesteśm y daleko, m usi w ydaw ać się, że jesteśm y blisko”.

cuscy rozpoczęli I w o jn ę św iatow ą w czerw onych spodniach i ciem noniebieskich k u rtk ac h . D opiero w toku w ojny, kiedy okazało się, że s tra ty w o jsk fra n ­ cuskich są n iepom iernie duże, w prow adzono rów nież u m u n d u ro w an ie koloru ochronnego. 4. M askow anie d ek o racy jn e polega n a stosow aniu sztucznych m asek oraz różnych k o n stru k cji m a sk u ją ­ cych, np. prow izorycznych budynków , m ostów itp. M askow anie dek o racy jn e służy do m ask o w an ia i p o ­ zorow ania obiektów rzeczyw istych. Było ono na sze­ ro k ą sk alę stosow ane w czasie II w ojny św iatow ej. Z nane są p rzy p ad k i pozorow ania całych obiektów przem ysłow ych, a n aw e t m iast. 5. Rozpoznanie rad io lo k acy jn e zaczęta na szerszą skalę stosow ać w czasie nalotów alianckich n a obiekty zn ajd u jące się na te re n ie N iem iec h itlerow skich. S łu ­ żyły do tego celu stacje rad io lo k acy jn e, zw ane ra d io ­ lo k acy jn y m i celow nikam i bom bow ym i. D zięki ty m stacjo m możliw e było nocne b om bardow anie obiektów . N a w sk aźn ik u rad io lo k acy jn y m ta k iej stacji p o w sta­ w ało zobrazow anie te re n u , n ad k tó ry m -przelatyw ał sam olot. Z n ając ch a rak te ry sty cz n e elem enty takiego zobrazow ania, załoga sam olotu bom bow ego m ogła z łatw ością w yk ry ć obiekt będący celem bom b ard o ­ w a n ia 6. M askow anie przeciw rad io lo k acy jn e m a n a celu u tru d n ie n ie lu b w ręcz uniem ożliw ienie prow adzenia rozpoznania radiolokacyjnego za pom ocą zm niejszenia

2. D okonali tego F rancuzi w 1794 r. w bitw ie pod F leu ru s i w czasie oblężenia tw ierdzy C harleroi. W ykorzystano w ty m celu sp ecjaln ie zbudow any pod k ie ru n k iem k ap itan a C oustelle’a balon L ’E n tre p re n a n t (Zuchw’aly), z którego przeprow adzono rozpoznanie w ojsk austriackich. 3. M u ndury koloru ochronnego w prow adzono do w ojsk na sk a lę m asow ą dopiero w czasie I w ojny św iatow ej. W ojska niem ieckie m iały m u n d u ry szaro­ zielone, angielskie — khaki, au striac k ie — szaroniebieskie, rosyjskie — bru n atn o szare. A le żołnierze f r a n ­

188

R eflek to ry rogowe

189

zdolności o d b ijan ia fa l rad io w y ch przez obiekt m asko­ w any lu b zw iększenia zdolności o d b ijan ia fal ra d io ­ w ych przez te re n , n a k tó ry m z n a jd u je się m askow any o biekt, do ta k ie j w artości, ja k ą zapew nia ob iek t m as­ kow any. Z m niejszenie zdolności o d b ija n ia fal rad io ­ w ych u zyskuje się p rzez p o k ry w an ie obiektów m asko­ w anych m a teria łam i pochłaniającym i fale radio w e; m ogą to być np. m a ty w łosiane lu b gąbczaste, n asy ­ cone odpow iednim i środkam i ch e m ic zn y m i Z w iększe­ n ie zdolności o d bijania fa l radiow ych p rzez te re n u zyskuje się um ieszczając w ty m te re n ie tzw . reflek to ­ ry rogow e, czyli odhijacze p rom ieniow ania radiow ego w y konane z blach lu b siatek m etalow ych w postaci ściętego narożnika. Z o k resu I I w ojny św iatow ej zn a­ ne są p rzy p a d k i m askow ania przeedw radiolokacyjnego n a w e t dużych obiektów . 7. K am uflaż, czyli m alow anie m askujące, jest jed n y m z elem en tó w m ask o w an ia im itacyjnego. G łów ­ ny m celem m askow ania im itac y jn e g o je st upodo b n ie­ nie m askow anego obiek tu do otoczenia. O biekty fo r­ ty fik acy jn e — po p rzeprow adzeniu m askow ania im ita ­ cyjnego — m ogą pozorow ać m ało istotne obiek ty te ­ renow e, np. zabudow ania gospodarskie, ste rty , pry zm y k am ieni itp.

8. M askow anie dźw iękow e przeznaczone jest do zm niejszenia lu b zniekształcenia odgłosów dźw ięko­ w ych pow odow anych w y strza łem z działa, m oździerza itp., co m a n a celu u tru d n ie n ie lu b uniem ożliw ienie nieprzyjacielow i dokonania rozpoznania stanow isk og­ niow ych. Sposoby m askow ania dźw iękow ego m ogą być różne: w dogodnych m iejscach pow oduje się w y b u ch ład unków m a teriałó w w ybuchow ych im itu ją cy c h w y ­ strza ł działow y, co m a na celu pozorow anie tam sta ­ now isk ogniow ych; um ieszcza się stan o w isk a ogniow e a rty le rii za ukry ciam i tłum iącym i echo w y strza łu (np. za ścianą lasu, za w zniesieniam i itp.); w rejo n a ch p o ­ zornych zgrupow ań w ojsk n a d a je się przez m egafony w a rk o t silników ; m a n e w ru je się pojedynczym i p o ­ jazdam i itp. 9. M aski służą do u k ry cia żołnierzy, sp rzętu w o j­

skow ego i obiektów w ojskow ych p rzed o b serw acją n ieprzyjaciela. N ajczęściej stosow anym i obecnie m a s­ kam i są siatk i m askujące w yko n y w an e ze sznura*, d ru tu lu b tw orzyw sztucznych. W pleciony je st w nie m a te ria ł m askujący w postaci tk a n in barw ionych lu b tw o rzyw sztucznych. S iatk i ta k ie rozciąga się n a sp e­ cjalnych podporach n ad m askow anym i obiektam i. W y­

190

m iary siatek m ask u jący ch są dostosow ane do w iel­ kości m askow anych obiektów . Istn ie ją siatk i m ask u ­ jące sam ochodow e, czołgowe, a rty le ry jsk ie itp. N ależy pam iętać, że niek tó re ro d zaje m asek m ogą być odróż­ niane od obiektów m askow anych za pom ocą p ro m ie­ nio w an ia podczerw onego. 10. W o p eracji „O v erlo rd ” w 1944 r. B yła to ope­ rac ja d esantow a w o jsk alianckich rozpoczęta 6.VI 1944 r. w N orm andii w celu u tw o rzen ia drugiego fro n tu w E uropie Z achodniej. W o p eracji te j n a n ie­ zw ykle szeroką sk alę zastosow ano m askow anie s tr a ­ tegiczne, którego rez u ltatem końcow ym było w p ro w a­ dzenie dow ództw a niem ieckiego w błąd co do fa k ­ tycznego m iejsca ląd o w an ia desantu. S k ru p u la tn ie przep ro w ad zan a d ezinform acja rad io w a, ag e n tu raln a, ja k rów nież ak c ja po zo ru jąca d esan t w rejo n ie P as-d e-C alais doprow adziły do tego, że N iem cy byli przek o n an i, iż in w azja w o jsk alian ck ich zostanie do­ k o n an a w ty m w łaśn ie rejo n ie, tj. w najw ęższym m iejscu k an a łu La M anche. D latego też w rejo n ie P as-d e-C a lais N iem cy zgrupow ali n ajw ięcej sił i śro d ­ ków. J a k głęboko N iem cy byli p rze k o n an i o słuszności sw ej decyzji, św iadczy fak t, że gdy rozpoczęło się w łaściw e lądow anie w ojsk alian ck ich w rejo n ie Caën, odległym od P as-d e-C a lais o przeszło 300 km , do­ w ództw o niem ieckie uw ażało, iż d esan t w N orm andii je st p róbą zam askow ania w łaściw ego d esantu. S p ra w ­ dziła się w ty m p rzy p ad k u słuszna dew iza m ask o w a­ nia: „zw ycięża ten , kto posiadł sztukę m y len ia”.

. Z H ISTO R II ROZW OJU R A K IET

1. C hińska strzała, n azy w an a tak że strzałą w ście­ kłego ognia, w y k o n an a była ze zw ykłej strzały , do k tó rej przyw iązyw ano p ry m ity w n y silnik rak ieto w y z p rę ta bam busow ego zam kniętego z p rzo d u ; do w n ę­ trza p rę ta nasypyw ano p rochu i um ocow yw ano lont. S trzały ta k ie um ieszczano po k ilk ad ziesiąt sztuk w sp ecjalnych koszach-zasobnikach, k tó re spełniały ro lę pry m ity w n y ch w y rzu tn i.

191

2. P o lak K azim ierz Siem ionow icz n ap isał po ła ­ cinie tra k ta t: A rtis m agnae artilleriae pars prim a , w y d any d ru k iem w A m sterd am ie w 1650 r. W tr a k ­ tacie ty m opasał p o ra z pierw szy w lite ra tu rz e św ia­ tow ej kon stru k cję, w y tw arza n ie i w łaściw ości rak ie t, w ty m rów nież w ielostopniow ych. K o n sta n tin Cioł­ kow ski, R osjanin polskiego pochodzenia, je st tw ó rca naukow ych p o d staw lo tu ra k ie t. W 1903 r. ogłosił pierw szą n a św iecie pow ażną p rac ę naukow ą n a te ­ m at teo rii lotu ra k ie ty z uw zględnieniem zm iany m a ­ sy. A m ery k an in R.H. G oddard opracow ał w 1926 r. p ierw szą ra k ie tę n a paliw o ciekłe, k tó ra z pow odze­ n iem przeszła pró b y poligonow e. S iergiej K orolew — to k o n stru k to r radziecki ra k ie t nośnych i załogow ych sta tk ó w kosm icznych W ostok i W oschod; był jednym z tw órców osiągnięć Z w iązku Radzieckiego w zak re­ sie b ad a n ia i opanow yw ania p rze strzen i kosm icznej. 3. Z w ierzętam i tym i są m in . m ątw y. M ątw a, r a ­ tu ją c się w niebezpieczeństw ie, w y k o rzy stu je zjaw isko odrzutu. W razie niebezpieczeństw a zasysa ona do jam y paszczow ej wodę, k tó rą n astęp n ie w yrzuca p rzez zw ężony otw ór jam y; p o w stająca p rzy tym siła od­ rz u tu um ożliw ia jej szybką zm ianę m iejsca i u n ik n ię­ cie niebezpieczeństw a. 4. Do w ynoszenia n a o rb ity okołoziem skie zało ­ gow ych sta tk ó w kosm icznych używ ane są ra k ie ty w ie­ lostopniow e, zw ykle trzystopniow e.

głów nego u k ład u napędow ego działało ró w n ież 12 sil­ ników korekcyjnych, k tó ry ch zadaniem było m in . n a ­ danie rakiecie w k ilk a sek u n d po sta rc ie ru c h u obro­ tow ego, co stabilizow ało jej lot. 6. S ilnik rak ieto w y pierw szego sto p n ia unosi m a k ­ sym alny ciężar: drugi i trzeci stopień ra k ie ty oraz statek kosm iczny, dlatego też silnik pierw szego sto p ­ n ia m a n ajpotężniejszy ciąg. S ilnik drugiego sto p n ia unosi ju ż tylko statek kosm iczny 1 trzeci stopień r a ­ kiety, może w ięc m ieć znacznie m niejszy ciąg. Dla silnika trzeciego stopnia obciążeniem je st sam statek kosm iczny, a zatem siln ik ten może m ieć ciąg n a j­ m niejszy. 7. W ysokość trzy sto p n io w ej ra k ie ty nośnej S aturn-5B , k tó ra w y n io sła n a o rb itę okołoziem ską sta ­ tek Apollo-11, w ynosiła ok. 110 m. O dpow iada to w p rzybliżeniu w ysokości 36-piętrow ego bud y n k u . 8. M asa m a te ria łu pędnego (prochu) w te j ra k ie ­ cie przeciw lotniczej w ynosiła dokładnie 15,5 k g; w przy b liżen iu stanow iła zatem ok. 60°/e całkow itej m asy raM ety. 9. Pociski balistyczne są śred n io od 4 do 40 razy dłuższe i 50 do 12 000 razy cięższe od pocisków p rze­ ciw pancernych. N ajm niejszy bow iem balistyczny po­ cisk rak ieto w y m a długość ok. 7 m, najw ięk szy zaś r a ­ kietow y pocisk p rzeciw p an cern y m a długość ok. 2 m,

5. R akieta, k tó ra w yniosła n a o rb itę okołoziem sk ą kolejne sta tk i kosm iczne serii W ostok, była trz y ­ stopniow a, zbudow ana w układzie w iązkow o-posobnym . P ierw szy stopień te j ra k ie ty zaw ierał 4 silniki rak ieto w e um ocow ane sym etrycznie i rów nolegle w zględem siln ik a drugiego stopnia. W zw iązku z ty m pierw szy i drugi stopień ra k ie ty tw orzyły układ w iąz­ kow y. Jednocześnie je d n ak nad drugim stopniem r a ­ k iety um ieszczony był trzeci stopień, a w ięc drugi i trzeci stopień tw orzyły uk ład posobny. Podczas s ta r­ tu ra k ie ty działał cały u k ła d napędow y sto p n ia pierw szego i drugiego, razem pięć silników o łącznym ciągu ponad 500 T. P o w yczerpaniu się m a teria łu p ę d ­ nego stopnia pierw szego odpadały siln ik i tego stopnia, lecz w dalszym ciągu działał silnik rak ieto w y drugiego stopnia, k tó ry ta k że p o w y czerp an iu sie m a teria łu pędnego odpadał; n astępnie w łączał się silnik stopnia trzeciego. Podczas sta rtu ra k ie ty nośnej W ostok oprócz

n ato m iast długość najw iększego pocisku balistycznego w ynosi ponad 30 m, zaś długość n ajm n iejszeg o po­ cisk u p rzeciw pancernego ok. 80 cm. M asa n a jm n ie j­ szego pocisku balistycznego w ynosi ok. 5 t, masa. zaś

192

13 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

R akietow y pocisk balistyczny na ruch o m ej w y rzu tn i

193

najw iększego pocisku przeciw pancernego ok. 100 kg; n ato m iast najw iększy pocisk balistyczny m a m asę ok. 120 t, najm niejszy zaś pocisk przeciw pancerny w aży ok. 10 kg.

p rzeciw p an cern e n apędzane są silnikam i rak ieto w y m i na paliw o sta łe (proch) i przew ażnie w yposażone w przew odow e u kłady k iero w an ia.

10. K oszt w y p ro d u k o w an ia je d n ej ra k ie ty b alisty ­ cznej o dużym zasięgu w ynosi ok. 500 000 dolarów , co stanow i rów now artość ok. 250 sam ochodów osobowych śred niej klasy.

2. Za pom ocą naziem nego przeciw lotniczego p o ­ cisku kierow anego. P ociski rak ieto w e te j k lasy n a p ę ­ dzane są przew ażnie siln ik am i rak ie to w y m i n a stały m a teria ł pędny. Są one k iero w an e zdalnie fala m i r a ­ diow ym i i w yposażone dodatkow o w u kłady sam onaprow adzania. Rozróżnia się w zasadzie trzy grupy

. W SPÓŁCZESNE R A K IETY BOJOW E

1. W łaściw a je st odpow iedź b. R akietow e k ie ro ­ w ane pociski p rzeciw pancerne pojaw iły się w koń­ cow ej fazie II w ojny św iatow ej. O becnie istnieje co n ajm n iej kilkad ziesiąt różnych typów tego rodzaju po­ cisków. Z n a jd u ją się one w w yposażeniu w szystkich, n aw et najm niejszych arm ii św iata. P ociski te za­ opatrzone są przew ażnie w głow ice kum ulacyjne, dzię­ ki czemu m ogą one przebijać pancerz o grubości do

r sta tecznik

K ierow any rakietow y pocisk przeciw pancerny 650 m m z odległości 2,5—4 km . Istn ie ją dw ie zasad­ nicze gru p y rakieto w y ch k ierow anych pocisków p rze­ ciw pancernych. Do pierw szej grupy należą lekkie po­ ciski przenośne obsługiw ane przez 1 żołnierza, do d r u ­ giej zaś ciężkie pociski przeciw p an cern e o d palan e z w y rz u tn i in stalow anych na sam ochodach, tra n sp o r­ te ra ch lu b czołgach. M asa le k k ich pocisków przeciw ­ p an c ern y ch je st rzę d u k ilk u (najw yżej k ilkunastu ) k i­ logram ów , n a to m ia st m asa ciężkich pocisków przeciw ­ p an cernych dochodzi do 100 kg. R akietow e pociski

194

P rzeciw lotniczy pocisk rak ieto w y na w y rzu tn i o krętow ej przeciw lotniczych pocisków k ierow anych. N ajm niejsze z nich, k tó ry ch m asa w a h a się w g ran icach 10—70 kg przeznaczone są do zw alczan ia obiektów la tając y ch n a w ysokości do 10 000 m. Ś red n ie pociski te j k la ­ sy, o m asie w g ran icach 300—1000 kg, um ożliw iają zeistrzeliwanie obiektów ła tając y ch na w ysokościach dochodzących do 20 000 m. N ajw iększe pociski p rz e ­ ciw lotnicze m ają m asę rzęd u 1000—4500 kg i p o zw a­ la ją n a zw alczanie celów p ow ietrznych na w ysokości do 50 km. 3. W łaściw a je s t odpow iedź a. Pocisk P o laris jest pociskiem b alistycznym średniego zasięgu. Jego m asa s ta rto w a w ynosi ok. 15 t, długość ok. 10 m , a zasięg 4600 km . 4. M ięd zykontynentalne pociski rak ieto w e m a ją zasięg 10 000—20 000 km . M asa sta rto w a ty ch pocisków p rzek racza zw ykle 100 ton.

195

5. P o p ra w n a je st odpow iedź b. B alistycznym po­ ciskiem rak ie to w y m nazyw a się tak i pocisk ra k ie ­ tow y, którego pasyw ny odcinek to ru (drogi do celu) przebiega w zdłuż krzyw ej balistycznej. R akietow e po­ ciski balistyczne używ ane są przez w ojska lądow e i m a ry n a rk ę głów nie do zw alczania obiektów naziem ­ n ych; są to w ięc pociski rak ieto w e k lasy ziem ia—zie­ m ia (Z—Z) i w oda—ziem ia (W—Z). R akietow e pociski balistyczne dzielą się n a trzy grupy. Do pierw szej n a ­ leżą rak ieto w e pociski balistyczne m ałego (bliskiego) zasięgu, nazyw ane rów nież rak ieto w y m i pociskam i taktycznym i. Zasięg pocisków tej gru p y je st rzędu 100—800 km , a ich m asa sta rto w a w ah a się od 4 do 30 t zależnie od ty p u pocisku. Do d rugiej grupy za­ licza się rak ieto w e pociski balistyczne średniego za­ sięgu, zw ane rów nież rakietow ym i pociskam i o p e ra ­ cyjnym i. Z asięg pocisków tej gru p y je st rzędu 3000— —4000 km , a ich m asa sta rto w a w ynosi ok. 40—50 t. W reszcie do trzeciej g ru p y należą rak ie to w e pociski balistyczne dużego (dalekiego) zasięgu, nazyw ane ró w ­ nież rak ie to w y m i pociskam i strateg iczn y m i lu b m iędzykontynentalnym ś. P ociski tej gru p y m a ją zasięg rzędu 10 000—20 000 km , a ich całkow ita m asa s ta r­ tow a p rze k ra cza zw ykle 100 t. R akietow e pociski b a ­ listyczne o szczególnie dużym (dalekim ) zasięgu, p rze­ k raczającym zw ykle 20 000 km , nazyw ane są niekiedy rak ietow ym i pociskam i globalnym i lub po p ro stu r a ­ k ietam i globalnym i.

6. R akieto -to rp ed y służą do zw alczania okrętów podw odnych płynących w zanurzeniu. R ak ieto -to rp ed a w y rzu can a je s t z okrętow ej w y rzu tn i rak ie to w ej i w czasie lotu w pow ietrzu napędzana silnikiem ra k ie to ­ w ym na stały m a teria ł pędny. Po w ejściu do w ody rak ie to -to rp e d a napędzana je st podobnie ja k zw ykła to rp ed a za pom ocą siln ik a elektrycznego, gazowego lub parow ego. Z asięg ra k ie to -to rp e d y dochodzi do k ilk u ­ n a stu kilom etrów , a jej całkow ita m asa sta rto w a je st rzęd u 1 tony. R akieto -to rp ed y m a ją u kłady sam onap ro w adzania akustycznego i m ogą być w yposażone w głow ice bojow e konw encjonalne lu b jądrow e. 7. S am oloty-pociski mogą być w yrzucane z w y ­ rz u tn i naziem nych i okrętow ych, a tak że z sam olotów . Są one przew ażnie przeznaczone do zw alczania celów naziem nych. P rzykładem tak ich sam olotów -pocisk ów m ogą być np. am ery k ań sk ie n aziem ne sam oloty-p o ci­ ski M atador, M ace i S nark, lotniczy sam olot-pocisk H o u nd Dog o raz m orski sam olot-pocisk Regulus.

196

Istn ie ją rów nież sam oloty-pociski przeciw lotnicze, s łu ­ żące do zw alczania celów pow ietrznych, ja k np. a m e­ ry k ań sk i bezpilotow y m yśliw iec p rze ch w y tu ją cy B om arc. Zasięg sam olotów -pocisków w y rzu can y ch z n a ­ ziem nych i ok ręto w y ch w y rz u tn i je st rzędu 1008— —2000 km . M asa całk o w ita sam olotu-pocisku w y n o si 6000— 10 000 kg. S am oloty-pociski m a ją dw a siln ik i: rak ieto w y n a stały m a te ria ł pęd n y (tzw. siln ik s ta r ­ towy) i tu rb o o d rzu to w y (tzw. silnik m arszow y). S a ­ m oloty-pociski m a ją zw ykle program ow y u k ła d k ie ro ­ w a n ia i w yposażone są p rzew ażnie w głow icę ją d ro ­ w ą lu b term o jąd ro w ą. S am oloty-pociski w y rz u ca n e z sam olotów m a ją tylko jed en siln ik tru b o o d rz u to w y ; ich zasięg je st rzę d u 1000 km , a całkow ita m a sa s t a r ­ to w a n ie p rzek racza 5000 kg. Jeżeli zaś chodzi o b ezpilotow e m yśliw ce p rzech w y tu jące, k tó re są w y rz u ­ cane z w y rz u tn i naziem nych, to m a ją one d w a siln ik i, podobnie ja k sam oloty-pociski. Ich m asa sta rto w a w y ­ nosi ok. 7000 kg, zasięg jest rzęd u 800 km , a p u ła p dochodzi do 30 km . Są one w yposażone w głow icę ją d ro w ą i m a ją u k ład k ie ro w a n ia zdalnego i sam o naprow adzania. B. W łaściw a je st odpow iedź a. Są to pociski lo tn i­ cze w yposażone w silnik rak ieto w y na stały m a te r ia ł pędny. Ich m asa sta rto w a w ah a się w g ran icach 200— —-800 kg, a zasięg w ynosi od ok. 7 do ponad 100 k m . Pociski te m ają zw ykle k o n w en cjo n aln ą głow icę b ojo­ w ą i k iero w an e są falam i radiow ym i. 9. P rzeciw pociski do zw alczania ra k ie t b alisty c z­ nych w yposażone są w głow ice jądrow e. M ają d w u ­ stopniow y nap ęd rak ie to w y realizow any za pom ocą silników rak ieto w y ch n a sta ły m a teria ł pędny. M asa sta rto w a ty c h przeciw pocisków w ynosi ok. 10 t, Ich zasięg dochodzi do 400 km , a p u ła p w ynosi ok. 150 k m . K ierow ane są za pom ocą sta cji rad aro w y ch i sam o naprow adzane.

tO. P o n ad 2 m in dolarów — np. koszt a m e ry k a ń ­ skiego m ięd zy kontynentalnego pocisku rak ieto w eg o M inutem an w yniósł w raz z kosztam i w y rzu tn i p o d ­ ziem nej ok. 2 400 000 dolarów .

WŁ.

k ie r o w a n ie

p o c is k a m i

r a k ie t o w y m i

1. J u ż p rzed I w ojną św iatow ą były prow adzone p race n ad k ierow aniem n a odległość różnym i obiek­ ta m i w ojskow ym i, m.in. w 1908 r. opatentow ano u rzą­ dzenie do k ierow ania torp ed am i za pom ocą fal elektrom agnetycznych. P ierw sze n ato m iast próby w y ­ k o rzy sta n ia fa l radiow ych do zdalnego kiero w an ia sam olotem przeprow adzono w e F ra n c ji w 1918 r. S a­ m olot kiero w an y radiem przebyw ał w ów czas ok. 1 go­ dziny w pow ietrzu i po przeleceniu ok. 100 k m po­ w rócił do m iejsca, skąd w y sta rto w a ł. P odobne próby były przep ro w ad zan e w A nglii w 1928 r. W tedy do p ró b użyto sam olotu bom bow ego, k tó ry — k iero w an y fala m i radiow ym i •— przeleciał ok. 1000 km i w y lą ­ dow ał sam odzielnie n a lotnisku, z którego w y sta r­ tow ał. 2. Isto ta k ierow ania zdalnego polega n a p rz e k a ­ zyw aniu do kierow anego obiektu określonych sy g n a­ łów (rozkazów), najczęściej elektrycznych, pod w p ły ­ w em k tó ry ch ■wprawiane są w ru ch odpow iednie u rzą d zen ia w ykonaw cze, tzw. serw om echanizm y, um ieszczone n a k ierow anym obiekcie. A by określony sygnał, nad aw an y z urządzenia kierującego, pow o­ dow ał uruchom ienie określonego serw om echanizm u n a obiekcie kierow anym , sygnały k ieru jące są o d ­ pow iednio kodow ane. S ygnały k ie ru jące m ogą być p rzesy łan e z urządzenia kierującego do serw om ech a­ nizmów’’ na obiekcie k ierow anym drogą przew odow ą, rad io w ą lu b w inny sposób. 3. K ierow anie przew odow e stosow ane je st p rze­ w ażnie w p rzeciw pancernych pociskach rakietow y ch . J e s t ono odm ianą k ierow ania zdalnego. N azw a pocho­ dzą stąd, że sygnały k ie ru jące w ystrzelonym pociskiem p rze sy łan e są za p ośrednictw em dw óch przew odów ro zw ijający ch się ze szpul znajdujących się w pocisku. Istn ie je w ięc podczas lotu pocisku sta łe przew odow e p o łączenie u k ła d u sterującego, znajdującego się w m iejscu odpalenia pocisku, z serw om echanizm em um ieszczonym w kadłubie pocisku. Isto ta takiego k ie ro w a n ia polega na tym , że o p erato r jednocześnie o b se rw u je cel (np. czołg nieprzyjacielski) i w y strze­ lony w jego k ie ru n k u pocisk przeciw pancerny, s ta ­ ra ją c się u trzy m ać pocisk rak ieto w y n a linii: ope­ r a to r —-pocisk—cel. E w en tu aln e odchylenia lotu pocisku od te j lin ii o p era to r s ta ra się zlikw idow ać, p rze sy ­

198

ła ją c za pom ocą przew odów sygnały k ie ru jące , w y ­ tw arzan e w n iew ielk im n a d a jn ik u ty p u dźw igniow e­ go. Z ależnie od koniecznej zm iany lo tu pocisku p rz e ­ su w a on dźw igienkę u rząd zen ia ste ru jąc eg o w lewo, w p raw o, w górę lu b w dół. K ażdem u z ty c h poło­ żeń odpow iada w ysłanie do pocisku określonego syg­ nału, k tó ry spow oduje zadziałanie w łaściw ego zespo­ łu steró w k o ry g u jący ch lo t pocisku. O czyw iście czyn­ ności o p era to ra m uszą odbyw ać się błyskaw icznie, a l­ bow iem pocisk leci b ardzo szybko, a w ięc je s t n ie ­ zw ykle m ało czasu n a skorygow anie jego lotu. Jeżeli np. prędkość m ak sy m aln a rak ieto w eg o p ocisku p rz e ­ ciw pancernego w ynosi 300 km /h, a m ak sy m aln y za­ sięg takiego pocisku je st rów ny 2 km , to o p era to r, ja k łatw o w yliczyć, m a n a m an ip u lacje zw iązane ze sko­ ry gow aniem lo tu pocisku zaledw ie 24 sekundy. 4. Istn ie je m ożliw ość k iero w an ia pocisku ra k ie to ­ w ego za pom ocą św iatła, np. stru m ie n ia św ietln eg o reflek to ra . T aki w łaśn ie sposób k iero w an ia n ależał do pierw szych m etod k iero w an ia zdalnego. Isto ta takiego k iero w an ia polegała n a tym , że n a końcach czterech w zajem n ie pro sto p ad ły ch stateczników pocisku ra k ie pocisk ra kieto w y

V

fo to ko m ó rki

stru m ień ś w ia t ła

£

r e fle k to r

Z asad a k iero w an ia pociskiem za pomocą św ia tła

tow ego um ieszczone były cztery fotokom órki. F o to ­ kom órki te w spółpracow ały z elek tro n iczn y m i u k ła ­ dam i w zm acniającym i i w ykonaw czym i (serw om echa­ nizm am i) zn ajd u jący m i się w pocisku. K iero w an ie p o ­ legało n a jednoczesnym o św ietleniu stru m ie n ie m św ietln y m celu (np. sam olotu nieprzyjacielskiego)

199

i pocisku w ystrzelonego w jego k ie ru n k u . Z m iana n a tę ż e n ia ośw ietlenia fotokom órek, spow odow ana od­ ch y len ie m celu lu b pocisku z linii k ierow ania, tj. z linii: o p era to r—pocisk— cel, pow odow ała pow stanie w u k ład ach elektronicznych napięcia korygującego. N apięcie to napędzało odpow iedni zespół steró w po­ cisk u, n aprow adzając go z pow rotem na linię k ie ro ­ w an ia . P odstaw ow ą w adą takiego system u była łatw ość zakłócenia. W ystarczyło bow iem postro n n e źródło św ia tła (np. w ybuch innego pocisku w pobliżu), ab y u k ła d kiero w an ia został zakłócony. 5. U kład k ierow ania pociskiem za pom ocą fal r a ­ diow ych składa się z dw óch zasadniczych elem entów : u rz ą d z e n ia sterującego w raz z n ad a jn ik iem radio w y m o raz odbio rn ik a radiow ego w raz z urządzeniam i w y ­ konaw czym i (serw om echanizm am i). U rządzenie ste ru ­ jące i n ad a jn ik radiow y z n a jd u ją się n a tzw. stan o ­ w isk u kierow ania, n ato m ia st odbiornik radiow y i u rząd zen ia w ykonaw cze um ieszczone są w pocisku rak ieto w y m .

6. M etoda k ierow ania pociskam i za pom ocą stacji ra d a ro w y c h je st stosow ana przew ażnie w odniesieniu d o przeciw lotniczych pocisków rak ieto w y ch oraz przeoiw pocisków (antyrakiet). K ierow anie zdalne za p om ocą stacji rad aro w y ch je s t w łaściw ie udoskonalo­ n ą o d m ian ą k ierow ania za pom ocą fal radiow ych, al-

T adiolokalor d a lekiego w y k ryw a n ia

radiolokalor elektroniczna radiolokator wyrzutnia śledzący cel maszyna naprowadzający licząca pocisk

K iero w an ie pociskam i za pom ocą stacji radarow y ch b o w iem sta c ja rad a ro w a w y k o rzy stu je w łaśnie fale ra d io w e o bardzo m ałej długości, rzędu decym etrów , ce n ty m e tró w , a n aw e t m ilim etrów . S ta c ja rad a ro w a 200

w ysyła w p rzestrzeń stru m ie ń energii elek tro m a g n e­ tycznej w postaci w iązki, podobnej do w iązki ś w ia tła reflek to ra. K ierow anie zatem pociskam i za pom ocą, stacji rad a ro w ej łączy w sobie jak b y dw ie m eto d y k iero w an ia: radiow ego i św ietlnego. Z jed n ej s tro n y fale radiow e są nośnikiem sygnałów k ie ru ją c y c h , a z drugiej — te sam e fale, skupione w p o staci w ą s­ kiej w iązki, um ożliw iają u trzy m y w an ie pocisku n a linii kierow ania, tj. na linii stanow isko k ie ro w a n ia— •—pocisk— cel. O dchylenie celu lub pocisku od te j lin ii k iero w an ia jest obserw ow ane n a ek ra n ie w sk a ź n ik a radarow ego. W chw ili gdy o p erato r dostrzeże ta k ie odchylenie, w ysyła odpow iedni sygnał k o ry g u jąc y , w yk o rzy stu jąc do tego celu odpow iednio zak o d o w an y im puls rad io w y em itow any przez n ad a jn ik radarow y.. 7. P ilot-sam obójca, zw any po japońsku k a m ik a ­ dze lu b ka m ika ze, sp ełn iał rolę u k ład u k ie ro w a n ia pociskiem . S am oloty-pociski B aka były sto so w a n e przez Japończyków w czasie II w o jn y św iato w ej do niszczenia o krętów w ojennych. N a m arg in esie te g o żyw ego u k ła d u k iero w an ia w arto dodać, że k a m ik a ­ dze (co oznacza po jap o ń sk u : boski w iatr) je st n az w ą ta jfu n u , k tó ry w 1281 r. zniszczył flotę M ongołów , n i e dopuszczając tym sam ym do ich inw azji na w y sp y japońskie. N azw anie lotników -sam obójców k a m ik a d ze było w ięc n aw iązaniem do trad y c ji japońskich. N iem ­ cy ró w n ież ro b ili próby z pociskam i rak ie to w y m i N atter, k tó re m iały być k iero w an e przez p ilo ta -sa m o bójcę; próby te nie dały je d n ak pom yślnych re z u lta ­ tów . C iekaw e jest rów nież to, że w okresie p o w o jen ­ nym A m ery k an ie p rzeprow adzili szereg prób z w y k o ­ rzy stan iem zw ierząt (m ałpy, psy, gołębie) do k ie ro ­ w ania pociskam i rak ieto w y m i, bom bam i i to rp ed a m i. •. Isto ta k iero w an ia program ow ego polega n a tym , że lot pocisku zostaje ułożony (zaprogram ow a­ ny) przed jego w y strzeleniem . Nie m ożna w ięc w p ły ­ w ać doraźnie na zm ianę to ru lotu tak ste ro w an eg o pocisku po jego w ystrzeleniu. W ew nątrz pocisku in ­ sta lu je się odpow iednie urządzenia, k tó re cz u w ają n ad tym , aby lot pocisku odbyw ał się zgodnie z p ro ­ gram em . P ro g ram lotu pocisku zostaje zapisany w p a ­ m ięci niew ielkiej m aszyny liczącej, stan o w iącej w y ­ posażenie pocisku. P ro g ram ten podczas lo tu p ocisku jest p orów nyw any w sposób ciągły z danym i o trz y ­ m yw anym i z urządzenia pom iarow ego, za in stalo w a­ nego rów nież w pocisku. U rządzenie p o m iarow e m ie­ rzy w arto ści tzw. w ielkości odniesienia, w ed łu g

201

k tó ry ch dan y pocisk został zaprogram ow any. W iel­ kościam i ty m i m ogą być np. położenie ciał n ieb ie­ skich (np. Słońca, K siężyca lu b jaśniejszych gw iazd), p ro m ieniow anie radiow e ciał niebieskich, p a ra m e try w ew n ętrz n e pocisku (np. prędkość, przyspieszenie), p a ra m e try otoczenia pocisku (np. ciśnienie atm o sfe­ ry czne, pole m agnetyczne, g raw itacja). P orów nyw an ie in fo rm ac ji zapisanych w p ro g ram ie lotu pocisku z ak tu aln y m i danym i pom iarow ym i w ielkości o dnie­ sien ia dokonyw ane je st w tzw. układzie (urządzeniu) p o ró w n u jący m , zlokalizow anym rów nież w pocisku. Jeżeli u k ład p o rów nujący stw ierdzi odchylenie m iędzy ty m i w ielkościam i, p ow staje tzw. sygnał uchybu, k tó ry sta je się czynnikiem stym uluj.ącym w ytw orzenie sy g nału kierującego. S ygnał k ie ru jący oddziałuje z ko­ lei na serw om echanizm y, k tó re n apędzają odpow ied­ n ie elem en ty steru jące lotem pocisku. Z chw ilą zli­ k w id o w an ia odchylenia m iędzy faktycznym i zap ro ­ g ram o w a n y m (zaplanow anym ) lotem pocisku ra k ie to ­ w ego, u k ła d p orów nujący p rze staje w ytw arzać sy g n ał u ch ybu, a w ięc u sta je proces korygow ania lotu p o ­ cisku. Z rozum iałą jest rzeczą, że k iero w an ie p ro g ra ­ m ow e m oże być stosow ane jed y n ie w przy p ad k u d u ­ żych pocisków rakietow ych, np. m ięd zy k o n ty n en talnych lu b globalnych, k tórych zasięg jest bardzo duży i k tó re nie m ogą być k ierow ane m etodam i k ie ro ­ w a n ia zdalnego, np. radiow ego. O czyw iste je st ró w ­ nież to, że m a sa urządzeń k iero w an ia program ow ego je st znacznie w iększa od m asy urządzeń kiero w an ia zdalnego. U rządzenia te są poza ty m bardzo skom pli­ kow ane, w zw iązku z czym ich koszt n ie jed n o k ro tn ie p rze k ra cza 50°/o całkow itego kosztu pocisku ra k ie to ­ wego.

d etek to r p ro m ien io w an ia (np. fotokom órka, m ikrofon) ściśle w spółpracujący z tzw . k o o rd y n ato rem , czyli układem , k tó ry na p o d staw ie odebran y ch fal o k reśla b ez przerw y w spółrzędne k ąto w e celu w zględem w zdłużnej osi pocisku, a niek ied y także odległość do celu, szybkość je j zm iany oraz prędkość n a lin ii po­ cisk—cel. N a po d staw ie tych danych w uk ład zie p rze­ licznikow ym p o w sta ją odpow iednie sygnały k ie ru jące , k tó re, oddziałując n a elem en ty stero w an ia pociskiem , p o w o d u ją u trzy m y w an ie pocisku n a lin ii sa m o n ap ro w ad zan ia pocisk—cel. U k ład y sam o n ap ro w ad zan ia w y k o rzy stu jące źródło szum ów akustycznych, u ży w a­ n e są pow szechnie w sam onaprow adzających się to r -

samolol atakujący

pocisfc

prom ienie podczerwone

samolot atakujący

Sam onaprow adzanie: a — bierne, b — czynne S am onaprow adzanie, czyli inaczej sam oczynne n sk ie ro w y w an ie się pocisku n a cel, może być zre a li­ zow ane je d y n ie w tym przy p ad k u , gdy dany cel (obiekt) w yróżnia się w ja k iś sposób z otoczenia, aby ty m sam ym m ógł stanow ić w ielkość odniesienia dla u k ła d ó w kiero w an ia zainstalow anych n a tak im sam on ap ro w ad zający m się pocisku rakietow ym . T ak ą ce­ chą m oże być np. w idoczność obiektu, np. sam olotu n a tle nieba, szum jego silników lu b p rom ieniow an ie ciep lne (podczerw one) em itow ane przez g orące sp ali­ ny lu b n agrzane części sam olotu. W zespół u k ła d u k ie ro w a n ia zainstalow anego n a sam onaprow adzający m się pocisku rak ieto w y m w chodzi przed e w szystkim o d b iornik odpow iedniego rod zaju fal em itow anych p rzez d an y obiekt. O dbiornikiem ty m je st odpow iedni 9.

pędach, n ato m iast u k ład y sam o n ap ro w ad zan ia w y k o ­ rzy stu jąc e p rom ieniow anie podczerw one stosow ane są w rak ieto w y ch pociskach przeciw lotniczych lu b po­ ciskach b alistycznych w końcow ej fazie lo tu , k ied y pocisk tak i je st przeznaczony do zniszczenia np. sa­ m olotu czy zakładu przem ysłow ego, e w e n tu aln ie in ­ nego o b iek tu em itu jąceg o prom ieniow anie podczerw o­ ne. W śród u k ład ó w sam onaprow adzania ro zró żn ia się u k ła d y sam o n ap ro w ad zan ia biernego, półczynnego i czynnego. Z asadnicza różnica m iędzy nim i u w a ru n ­ k o w an a je s t położeniem źró d ła p ro m ien io w an ia, w e ­

203 202

d ług k tó reg o dany pocisk n ap row adza się na cel. J e ­ żeli źródło tego prom ieniow ania, zn a jd u je się w sa­ m y m celu, to u kład sam onaprow adzania nazyw a się b iern y m . Jeżeli pocisk sam onaprow adza się w edług p ro m ien io w an ia odbitego, k tó ry m dany cel je st oprom ieniow any (np. przez stację rad aro w ą), to tak i u kład sam onap ro w ad zan ia nazyw a się pół czynnym . W reszcie jeżeli źródło prom ieniow ania, k tó ry m je st oprom ien io w yw any cel, zn a jd u je się w pocisku sam onaprow ad z ają cy m się, to ta k i u k ła d sam onaprow adzan ia n az y w a się czynnym . 10. B ierny u kład sam onaprow adzania może być zakłócony przez w ytw orzenie sztucznych źródeł p ro ­ m ie n io w an ia, na k tó re czuły je st u kład sam o n ap ro ­ w a d z an ia danego pocisku. S tosuje się w tym p rz y ­ p a d k u tzw. im itato ry celu. W przy p ad k u obiektów la ta ją c y c h (np. sam olotów ) im itato re m celu może być w y rzu co n y z sam olotu palący się ła d u n ek środków piro technicznych, n ato m ia st w p rzypadku okrętów im ita to re m celu dla sam onaprow adzającej się torpedy m oże być odpalone z ok rętu urządzenie, które w y ­ tw a rz a silne szumy podw odne.

był w ięc spow odow any nie bom bardow aniem , lecz przede w szystkim zw ycięską ofensyw ą A rm ii R adziec­ kiej. T eoria D ouheta, ja k w idać, n ie u zy sk ała po­ tw ierdzenia. 2. M asa całk o w ita najnow szych i n ajw iększych bom bow ców o n apędzie odrzutow ym osiąga 250 t, a zatem co n ajm n iej 50-krotnie p rzek racza m asę cał­ k ow itą dużego bom bow ca z czasów I w ojny św ia­ tow ej. 3. P o n ad 1000 km /h. N ajnow sze k o n stru k cje w ielkich bom bow ców strateg iczn y ch osiągają p rę d ­ kość rzędu 2000—3000 km /h. 4. P o n ad 30 000 kg — np. am ery k ań sk i bom bow iec B-52H S u p erfo rtress może zabrać na pokład ład u n ek 34 000 kg bomb. 5. P onad 15 000 k m — np. zasięg am erykańskiego bom bow ca B-52H S u p erfo rtress w ynosi 19 300 km .

6. O rien tacy jn ie ok. 40 000 KM — np. radziecki sam olot bom bow y Tu-20 m a 4 silniki o ogólnej mocy 48 000 KM.

. SAM OLOT BOMBOWY

1. G iulio D ouhet — w łoski gen erał lotnictw a (ur. w 1869 r., zm. w 1930 r.), teo rety k w ojskow y i tw órca d o k try n y w ojny p ow ietrznej. K siążkę 11 dom inio deW aria (Panow anie w pow ietrzu) opublikow ał w 1921 r. W yłożył w niej pogląd, że tylko bom bow ce strateg ic zn e o dużym zasięgu działania, dużym udźw i­ g u bom b i dobrym uzbrojeniu obronnym są w stanie z ap ew n ić decydującą rolę w k onfliktach w ojennych. T e o ria D ouheta zadecydow ała w łaściw ie o rozw oju i sto sow aniu w ielkich bom bow ców w czasie II w ojny św iato w ej. N iem niej, ja k w ykazały szczegółowe b a d a ­ n ia skuteczności w yników b o m bardow ań N iem iec h i­ tle ro w sk ich , przeprow adzone po II w ojnie św iatow ej w S tan a ch Z jednoczonych, p ro d u k cja niem ieckiego p rzem y słu zbrojeniow ego, p rzy ję ta w la ta c h 1941—42 za 100%, m im o bom bardow ań aliantów w zrosła w 1944 r. do p o nad 300%. U padek hitlerow skich N iem iec

204

7. P o p ra w n a je st odpow iedź b. Bom bowiec ten w szedł do służby lotniczej w 1942 r.; b ył to jeden z n ajp o p u larn iejszy ch bom bow ców angielskich w cza­ sie II w o jn y św iatow ej. P ro d u k o w an y był w Anglii, K anadzie (od 1943 r.) oraz w A u stralii (od 1944 r.). C ałkow ita m asa bom bow ca L an caster w ynosiła 30 800 kg, prędkość m ak sy m aln a w ynosiła 450 km /h, zasięg 4800 km . Z ałoga bom bow ca liczyła 7 osób. U zbrojenie bom bow ca składało się z 10 k arab in ó w m aszynow ych um ieszczonych na trzech stan o w isk ach : dw óch po 4 k a ra b in y m aszynow e i jednego z dw om a k arab in am i. Bom bowiec ten zab ierał ład u n ek 8170 kg bomb. 8. W łaściw a jest odpow iedź b. P ro to ty p sam olotu bom bow ego TB-7 został o b latan y w 1937 r. P rzy k o n ­ stru k c ji tego sam olotu W. P etlak o w w y k o rzy stał w dużym stopniu bogate dośw iadczenia zdobyte w w ielo­ le tn ie j w spółpracy z A. T upolew em , słynnym kon­ stru k to re m radzieckich sam olotów bom bow ych i tr a n ­ sportow ych. P oczątkow o sam olot k o n stru k cji P ę tla -

205

k ow a m iał oznaczenie ANT-42, a dopiero po w ejściu do u zbrojenia o trzy m ał oznaczenie TB-7. W 1941 r. zm ieniono w lotn ictw ie radzieckim zasadę oznaczania sam olotów , w zw iązku z czym sam olotow i te m u dano oznaczenie Pe-8, od początkow ych lite r nazw iska kon­ stru k to ra. S am olot bom bow y P e-8 (BT-7) m iał m asę całkow itą 30 000 kg, prędkość m a k sy m aln ą 448 km /h, zasięg 6000 km . Załoga liczyła 6 osób. U zbrojenie składało się z 1 działka k a lib ru 23 m m oraz 6 sprzężo­ nych k arab in ó w m aszynow ych k alib ru 12,7 m m . S a­ m olot zab ierał ła d u n ek 4000 kg bom b. 9. K o n stru k to rem jest W ładim ir M. M iasiszczew — uczeń słynnego k o n stru k to ra radzieckiego A. T upolew a, z któ ry m w spó łp racu je od 1924 r. O becnie

SAM OLOT M Y ŚLIW SK I 1. K ilk an aście razy — np. m asa całk o w ita zbu­ dow anego w 1956 r. sam olotu m yśliw skiego MiG-21 w ynosi 10 300 kg, zaś m asa całk o w ita zbudow anego m niej w ięcej w ty m sam ym okresie ciężkiego am e­ rykańskiego sam olotu bom bow ego B-52F w ynosi 181 000 kg. 2. W zrosła m n iej w ięcej dziesięciokrotnie. Je śli bow iem m ak sy m aln e p rędkości sam olotów m yśliw ­ skich z o k resu I w ojny św iatow ej w ah a ły się w g ra ­ nicach od 140 do 220 k m /h (tj. średnio 180 km /h), to m aksym alne prędkości w spółczesnych sam olotów m y­ śliw skich za w ierają się w g ran ic ac h od UOO do 2500 k m /h (tj. średnio 1800 km /h). 3. J e st w iększa ok. 20 razy. M asa sta rto w a sam o­ lotu m yśliw skiego z o k resu I w ojny św iatow ej w a ­ h a ła się w g ran icach od ok. 400 do 1200 kg (przecięt­ nie ok. 800 kg), n ato m iast m asa sta rto w a w spółczes­ nych m yśliw skich sam olotów leży w zak resie od ok. 10 000 do 22 000 kg (średnio 16 000 kg).

R adziecki sam olot bom bow y 103-M skonstruow an y przez M iasiszczew a g en erał m ajo r służby in ż y n iery jn o -tech n iczn ej, B oha­ ter P ra c y S ocjalistycznej. Je st k o n stru k to rem serii sam olotów , w tym rów nież nad dźw iękow ych, ozna­ czanych lite rą M. 10.

W łaściw a je st odpow iedź b.

4. W łaściw a je st odpow iedź b. W sam oloty S u p erm a rin e S p itfire F Mk. VB były w yposażone polskie dyw izjony m yśliw skie n r 302, 303, 306, 308, 315, 316. 317 i 318. W sam oloty M osquito były w yposażone tylko dw a polsk-ie dyw izjony, n r 305 i 307. Sam olot m y śliw ­ ski S p itfire był jednoosobow ym dolnopłatem o k o n ­ stru k cji m etalow ej z za k ry tą k ab in ą p ilo ta i pod­ w oziem chow anym w locie. N apęd śm igła zapew niał silnik o mocy 1300 KM. U zbrojenie sam olotu sta n o ­ w iły 4 k a ra b in y m aszynow e i 2 działka k alib ru 20 mm. M asa całkow ita sam olotu w ynosiła 3060 kg, prędkość m aksy m aln a 605 km /h, p u ła p 11400 m. 5. Sam oloty radzieckie Jak -3 . S am olot m yśliw ski Jak -3 , k o n stru k cji A. Jak o w lew a, był jednoosobow ym dolnopłatem z z a k ry tą k ab in ą i podw oziem chow anym w locie. Śm igło nap ęd zał silnik o mocy 1220 KM. U zbrojenie składało się z 2 najcięższych k arab in ó w m aszynow ych, 1 d ziałka k alib ru 20 m m i 6 pocisków rak ieto w y ch RS-82. M asa całkow ita sam olotu w yno­ siła 2860 kg, prędkość m ak sy m aln a 648 k m /h, p u łap 10 800 m. Był to n ajlżejszy n a św iecie i dobrze u zbro­ jony sam olot m yśliw ski tego o k resu ; w szedł do akcji bojow ej w 1944 r.

207

6. W sam olocie m yśliw skim MiG-9. Jednoosobo­ w y odrzutow y sam olot m yśliw ski M iG-9 został o p ra­ cow any w 1946 r. Był to śred n io p łat o m etalow ej kon­ stru k c ji z za k ry tą k ab in ą i chow anym podw oziem . M iał dw a silniki odrzutow e o łącznym ciągu 1760 kG. U zbrojenie stanow iły dw a działka k alib ru 23 m m i jedno działko k a lib ru 37 m m . P ręd k o ść sam olotu w ynosiła 950 km /h, a p u ła p 15 000 m. 7. S am olot radziecki Ił-10 nie był sam olotem m y­ śliw skim , lecz dw uosobow ym sam olotem szturm ow ym . Część k ad łu b a i silnik sam olotu Ił-10 osłaniała blacha p an cern a. Śm igło było napędzane silnikiem o mocy 2000 KM. U zbrojenie sam olotu stanow iły 3 najcięższe k arab in y m aszynow e, 2 działka k alib ru 23 mm, poci­ ski rak ieto w e oraz 1000 kg bom b. M asa całkow ita sa­ m olotu w ynosiła 6500 kg, jego prędkość m aksym aln a była ró w n a 470 km /h, a pu łap 7500 m. 8. Sym bol ten pochodzi od pierw szych lite r n a­ zw isk k o n stru k to ró w tego ty p u sam olotów : A. M ikoja n a i M. G urew icza.

9. śliw iec”. ne były Sam olot M iG -15,

Sym bol ten pochodzi od słów „licencyjny m y ­ W Polsce n a licencji rad zieck iej p ro d u k o w a­ sam oloty MiG, k tó ry m nadano nazw ę LIM. L IM -2 odpow iada radzieckiem u sam olotow i LIM -3 to M iG-15 bis, a LIM -5 to MiG-17.

10. W łaściw a je s t odpow iedź c. Sam olot o zm ien­ nej geom etrii skrzydła je st to ta k i sam olot, w k tó ry m w m ia rę w zrostu p rędkości lo tu m a leje rozpiętość p łatów , a zw iększa się k ą t skosu. Np. am ery k ań sk i sam olot m yśliw ski F-111B może zm niejszać rozpiętość p łató w od 21,34 m (przy starcie) do 10,34 m (podczas m ak sy m aln ej p rędkości lotu), co odpow iada kątow i skosu 16° (przy starcie) i 72° (przy m aksym alnej p rę d ­ kości). Z m ian a skosu sk rzy d ła odbyw a się w ciągu 20 sekund.

• PO LSK IE K O N STR U K C JE LO TN ICZE

1. W łaściw a je st odpow iedź c. Inż. Z ygm unt P u ­ ław ski urodził się w 1901 r.; był p ilotem i k o n stru k ­ to rem sam olotów oznaczonych sym bolem P . Inż. Z. P u ław sk i był tw ó rcą tzw . p ia ta polskiego, stosow a­ nego w sam olotach jego k o n stru k cji. Z ginął tragicznie w 1931 r. podczas o b laty w an ia sam o lo tu -am fib ii w łas­ nej k o n stru k cji. 2. P o p ra w n a je st odpow iedź c. Sam olot bom bow y P Z L P-37 Łoś p o w stał w P aństw ow ych Z akładach L otniczych w 1938 r. pod k ie ru n k iem inż. Jerzego D ą­ brow skiego. Łoś był sam olotem całkow icie m etalow ym z chow anym podw oziem ; był to dolnopłat. Jego za­ łoga liczyła cztery osoby; n apędzany był p rzez 2 sil­ niki, każdy o m ocy 760 KM. Łoś był uzbrojony w 3 k a ra b in y m aszynow e i zab ierał na p okład 2580 kg bomb. M aksym alna prędkość Łosia w ynosiła 490 km /h, m aksym alny p u łap 7000 m, a zasięg lo tu 2600 km . S am olot ten był budow any sery jn ie; do w rześnia 1939 r. w ybudow ano ok. 120 tak ich sam olotów . Były one stosow ane w w alk ach obronnych w e w rześniu 1939 r.

208

14 — 500 zagadek z techniki wojskowej

209

3. P ra w id ło w a je st odpow iedź b. W łaściw ie sk ró t ten w yw odzi się od początkow ych lite r nazw isk nie jednego, lecz trzech konstru k to ró w -p ilo tó w , a m iano­ w icie: inż. S. Rogalskiego, inż. S. W igury i inż. X D rzew ieckiego. 4. P o p ra w n a je st odpow iedź c. B ył to sam olot PW S-1, całkow icie skonstru o w an y i w yprodukow any w k raju . B ył jednosilnikow ym górnopłatem z załogą dw uosobow ą. Jego prędkość m aksym alna w ynosiła 232 km /h, p u ła p 6000 m. 5. W łaściw a je st odpow iedź c. S am olot PZL-38 W ilk, którego p ro to ty p zbudow ano w 1938 r., był dw um iejscow ym śred n io p łatem przew idzianym do w y k orzystania jako sam olot m yśliw ski, szturm ow y i rozpoznaw czy. N apęd stan o w iły dw a silniki, każdy o mocy 420 KM, co zapew niało prędkość m aksym aln ą 465 km /h, p u ła p 10 000 m, zasięg 1250 km. U zbrojenie W ilka stanow iło działko k alib ru 20 m m i 4 karab in y m aszynow e; poza tym zabierał on na pokład 300 kg bomb. 6. P o p ra w n a je st odpow iedź c. Je st to sam olot szkolno-treningow y opracow any w 1957 r., którego p ro to ty p oblatano w 1960 r. Sam olot ten je st p ro d u ­ k ow any seryjnie. Je s t to dw um iejscow y śred n io p łat o k o n stru k cji m etalow ej, w yposażony w silnik tu rb o ­ odrzutow y o ciągu 1000 kG. S am olot rozw ija prędkość 800 km /h, jego m aksym alny pu łap w ynosi 13 000 m, a zasięg 1000 km. 7. W łaściw a je st odpow iedź a. Inżynier T adeusz Soł tyk urodził się w 1910 r. Rozpoczął p racę w okresie m iędzyw ojennym w P aństw ow ych Z akładach L o tn i­ czych. Po w ojnie opracow ał szereg k o n stru k cji sam o­ lotów sportow ych. S konstruow ał m in . w 1955 r. sam o ­ lot szkolno-treningow y TS-8 Bies. Jego k o n stru k cji je st rów nież pierw szy w h isto rii lotn ictw a polskiego sam olot o napędzie odrzutow ym , a m ianow icie sam o­ lot szkolno-treningow y TS-11 Iskra. 8. P o praw na je st odpow iedź c. T u rc ja p ro d u k o w a­ ła na podstaw ie zakupionej p rze d w ojną w Polsce licencji sam oloty m yśliw skie P Z L P-24 i eksploato w a­ ła je aż do 1948 r. Sam olot P Z L P-24 był je d n o ­ osobow ym górnopłatem napędzanym silnikiem o mocy 930 KM, co zapew niało m u prędkość m aksym aln ą 410 k m /h. pułap 9000 m i zasięg 700 km. S am olot był

210

uzbrojony w 2 działka k a lib ru 20 m m , 2 k arab in y m aszynow e i 2 bom by po 50 kg. 9. P o p ra w n a je st odpow iedź b. Z akłady te po­ w stały na bazie w arsztató w lotniczych m ieszczących się w W arszaw ie przy ul. P u ław sk iej 2, w pobliżu p lacu U nii L ubelskiej. N a przełom ie la t 1934/35 P a ń ­ stw ow e Z akłady L otnicze przeniesiono do now o w y­ budow anych pom ieszczeń m ieszczących się w pobliżu lo tn isk a Okęcie. 10. W łaściw a je st odpow iedź c. S am olot P Z I. P - l l b ył jednom iejscow ym górnopłatem , n apędzanym sil­ nikiem o mocy 560 KM. U zbrojony b ył w 4 k a ra b in y m aszynow e. M aksym alna prędkość tego sam olotu w y­ nosiła 390 krn^h. p u ła p 11 000 m, a zasięg 700 km

• ROZPOZNAJEM Y SAM OLOTY

1. M irage H IC — sy lw etk a e — je st w spółczesnym fran cu sk im sam olotem w ielozadaniow ym o skrzydłach tró jk ą tn y ch w układzie tzw. czystej delty. 2. T u -16 — sylw etka d — je st w spółczesnym r a ­ dzieckim odrzutow ym sam olotem bom bow ym o zm ien­ nym skosie skrzydeł. 3. B arling NBL-1 — sylw etka f — to a m e ry k a ń ­ ski tró jp la t bom bow y z o k resu I w ojny św iatow ej, zw any „latający m p u d lem ”. 4. SAAB J-35 D raken — sy lw etk a c — jest w spółczesnym szw edzkim sam olotem m yśliw skim o skrzydłach tró jk ą tn y ch w układzie podw ójnej delty. 5. Ja k -9 — sy lw etk a g — to radziecki sam olot m yśliw ski o sk rzy d łach trapezow ych stosow any w cza­ sie II w ojny św iatow ej. 6. XB-70 V alk y rie — sylw etka b — je st w spół­ czesnym am ery k ań sk im sam olotem bom bow ym o skrzydłach tró jk ą tn y ch w tzw. u kładzie „d elta-k aczk a” .

211

7. F ocke-W ulf Fw-189 — sy lw etk a h — to n ie ­ m iecki dw ukadłubow y sam olot rozpoznaw czy z o k re­ su II w ojny św iatow ej, zw any p o p u larn ie „lata ją cą ra m ą ”.

8. LIM -5 — sy lw etk a j — je st polskim w spół­ czesnym sam olotem m yśliw skim o skrzydłach skoś­ nych. 9. Spiitfire — sy lw etk a a — to angielski sam olot m yśliw ski o skrzydłach eliptycznych, stosow any po­ w szechnie w czaple II w ojny św iatow ej. 10. RWD-9 — sy lw etk a i — to polski sam olot o skrzydłach p ro sto k ątn y ch z okresu m iędzyw ojen­ nego.

37

3. P ilo t balonow y Z bigniew B urzyński, k ap itan rezerw y. U rodził się 31 m a rc a 1902 r. w Żółkw i, zm arł 30JCII 1971 r. w W arszaw ie. W 1933 r. w ra z z F. H ynkiem zw yciężył w zaw odach o p u c h a r G ordon B enn e tta w Chicago. P o raz d ru g i zw yciężył w ty c h za­ w odach w 1935 r. w W arszaw ie, zdobyw ając w raz z W. W ysockim n a stałe p u ch a r G ordon B ennetta. W 1935 r. u stanow ił m iędzynarodow y balonow y r e ­ kord odległości lotu — 1650 km i czasu trw a n ia lotu — 57 godzin i 54 min., a w 1936 r. u stan o w ił rek o rd w ysokości lo tu 10 853 m. 4. Balony na uw ięzi służą przede w szystkim do celów w ojskow ych. Balon na uw ięzi różni się od b a ­ lonu wolnego (sw obodnie unoszącego się w atm o sfe­ rze) tym , że unosi się w pow ietrzu na linie kotw icznej naw in iętej na bęben w yciągarki, za pom ocą k tó rej m ożna go ściągać na ziem ię lub zw iększać jego w y ­ sokość utrzym yw ania się w pow ietrzu. Balony na uw ięzi były w ykorzystyw ane w czasie I i U w ojny św iatow ej jako balony obserw acy jn e i zapotow e. P o­ jem ność balonów obserw acyjnych b y ł a rzędu 800— 1000 m #, ich długość dochodziła do :3o m, a śred n ica

BALONY I STERÓW CE

1. We F ra n c ji w iosną 1794 r., a w ięc zaledw ie w II la t po starcie pierw szego balonu braci M ontgol­ fier. W skład k om panii w chodził k ap itan , porucznik i 26 szeregow ych. E tatow ym sprzętem tej kom panii był jeden balon obserw acyjny, k tó ry w ykorzystano do obserw acji ruchów w ojsk austriack ich podczas w ojny F ra n c ji z A u strią w latach 1792—1797. Były w okresie m iędzyw ojennym . Z organizo­ w ano je w 1919 r. w P oznaniu na bazie poniem ieckie­ go sprzętu balonow ego z okresu I w ojny św iatow ej. W 1920 r. polskie w ojska balonow e składały się z trzech baonów balonów obserw acyjnych; baony te stacjonow ały w P oznaniu, L egionow ie k. W arszaw y i T oruniu. W ojska balonow e nie odegrały je d n ak żad ­ nej roli w czasie napaści N iem iec h itlerow skich na P olskę w 1939 r. We w rześniu 1939 r. osiem kom panii balonów obserw acyjnych przydzielono do poszczegól­ n ych arm ii. Je d n a k m anew row y ch a ra k te r działań bo­ jow ych nie sp rzy ja ł w prow adzeniu balonów obserw a­ cyjnych do akcji bojow ych. 2.

212

powloką balonu

wyciągarka

B alon n a uw ięzi (balon zaporow y)

213

do 10 m. O bserw ator znajdow ał się w gondoli p o d ­ w ieszonej pod balonem ; przy dobrej w idoczności m ó g ł z w ysokości 1500 m prow adzić skuteczną o b se rw a c ję te re n u w p rom ieniu do 15 km . Szczególnie szerokobalony obserw acyjne były w ykorzystyw ane w c z a s ie I w ojny św iatow ej. Rosja, F ra n cja i N iem cy m ia ły łącznie ponad 5000 balonów obserw acyjnych. W c z a sie II w ojny św iatow ej balony obserw acyjne nie o d e g ra ły żadnej roli z uw agi n a m anew row y c h a ra k te r d ziała fi bojow ych. B alony zaporow e są znacznie m n ie jsz e o d balonów obserw acyjnych. Ich przeciętna p o je m n o ść w ynosi ok. 200 m s, długość dochodzi do 20 m, a ś r e d ­ nica do ok. 5 m. B alon zaporow y może w znosić się n a wysokość do 4000 m. Balony zaporow e służą do o b ro n y przeciw lotniczej obiektów w ojskow ych i a d m in is tra ­ cyjnych znajd u jący ch się na tyłach frontu. W c e lu zw iększenia w ysokości w zlotu balony zaporow e u m ie ­ szcza się jeden nad drugim , tw orząc tzw. ta n d e m . Balony zaporow e były szeroko stosow ane w p o sta ci zapór balonow ych w czasie II w ojny św iatow ej. W ce­ lu zw iększenia skuteczności zapory balonow ej m iędzy poszczególnym i balonam i naciągano liny, do k tó ry c h zam ocow ane były odcinki sw obodnie zw isających Kn. 5. W obro n ie L ondynu w 1944 r. przed a ta k a m i niem ieckich pocisków’ V -l. Dzięki tej zaporze balo ­ now ej zniszczonych zostało ok. 15% pocisków V -l, k tó re p rzed arły się przez strefę działania lo tn ic tw a m yśliw skiego i a rty le rii przeciw lotniczej. 6. P o p ra w n a jest odpow iedź o. F rancuzow i H. G iffardow i udało się 24 -września 1852 r. dokonać p ie rw ­ szego p rzelo tu n a balonie sterow anym , n a p ę d za n y m za pom ocą silnika parow ego o mocy zaledw ie 3 K M . Ten p ro to ty p sterow ca m iał długość 44 m, śre d n ic ę 12 m, a pojem ność pow łoki (w ypełnionej w odo rem ! w ynosiła 2500 m 3. 7. W początkow ym okresie I w ojny św ia to w ej. Duże n ad zieje w w ykorzy stan iu sterow ców w a g re ­ syw nych działaniach w ojennych pokładali N iem cy. Szczególną ro lę w niem ieckiej koncepcji użycia s te ­ rowców w w ojnie odegrał hr. F erd y n an d Z ep p e lin . Był on tw ó rcą całego szeregu typu sterow ców p r o ­ dukow anych od 1900 aż do 1936 r. W latach 1900— 1918 w yprodukow ano łącznie 112 sterow ców , m a ją c y c h oznaczenia fabryczne LZ (od 1 do 112), w ty m p o n a d 100 sterow ców było przeznaczonych do w y k o rz y sta n ia przez w o jsk a lądow e i m a ry n a rk ę w ojenną. N a jw ię k -

214

stateczniki i stery

platform a obserwacyjna

szy stero w iec Zeppelina, zbudow any w 1917 r., m iał po jem n o ść 68 500 m 8, długość ponad 226 m, średnicę ok. 24 m. S terow iec ten przeznaczony był dla m a ry ­ n a r k i w ojennej. N apędzany był przez 5 silników sp ali­ no w y ch , każdy o mocy 240 KM, co zapew niało m u p ręd k o ść lotu 108 km /h. M aksym alny p u łap tego ste ­ ro w c a w ynosił ok. 8000 m, a udźw ig użyteczny p rze­ k ra c z a ł 50 ton. 8. W łaściw e są odpow iedzi a i b. H el m a tę p rze­ w a g ę n ad w odorem , że je st gazem niepalnym , a w ięc je s t bezpieczniejszy w eksploatacji. Je st to je d n ak gaz o ciężarze w łaściw ym w iększym od w odoru (hel 0,178, a w odór 0,039 kG /m 8), a w ięc m a m niejszą jed n o st­ k o w ą silę nośną. Isto tn ą w ad ą je st ró w nież to, że hel w y s tę p u je w atm osferze ziem skiej w znacznie m n iej­ szej ilości niż wodór. Ich zaw artość w atm osferze ziem sk iej w y rażo n a w p ro cen tach w odniesieniu do c ię ż a ru atm o sfery w ynosi d la helu 0,00007%, a dla w o d o ru 0,015%. H el w y stęp u je p onadto w niektórych g azach ziem nych, głów nie na teren ie S tanów Z jedno­ czonych. 9 . W łaściw a je st odpow iedź c. Balon ten m iał w y p o rn o ść dokładnie 283 000 m 3, a jego śred n ica po m a k sy m a ln y m w y p ełn ien iu pow łoki b alonu gazem w y ­ n o siła ok. 80 m. W arto zw rócić uw agę, że balony strato sfe ry czn e , zw ane p o p u larn ie strato sta tam i, w ch w ili s ta rtu nie są całkow icie w ypełnione gazem noś­ n y m ; dopiero w m iarę w znoszenia się coraz w yżej p o w ło k a b alonu w y p ełn ia się w sk u te k tego, że m aleje ciśn ie n ie atm o sfery , a w ięc zaw arty w pow łoce gaz

215

nośny rozszerza się coraz bardziej, w zw iązku z czym na m aksym alnej w ysokości pow łoka balonu p rzy b ie ra k ształt kulisty. 10. H indenburg. Był to jeden z najw iększych sterow ców pasażerskich, zbudow any w N iem czech w 1936 r. Jego pojem ność w ynosiła 190 000 m 3, długość 248 m, a śred n ica 41 m. S terow iec te n napędzany był przez 4 silniki w ysokoprężne, każdy o mocy 1050 KM, co zapew niało m u prędkość podróżną 140 km /h. S te­ row iec H in denburg zabierał na pokład 72 pasażerów , zapew niając im kom fortow e w a ru n k i podróży, niczym nie ustępujące w arunkom na oceanicznych statk ach pasażerskich. H ind enburg w ykonał 36 lotów przez A tlan ty k ; uległ k atastro fie w chw ili ląd o w an ia na lo tn isku w N ow ym Jo rk u .

■ BOMBY LO TN ICZE

1. P o raz pierw szy bom b lotniczych użyto p o d ­ czas w ojny w łosko -tu reck iej w T rypolitanii w la tac h 1911—1912. 2. P a ra m e tre m o k reślający m w ielkość bom by lo t­ niczej je st tzw. w agom iar, tj. w istocie m asa bom by ■wyrażona w kilogram ach. 3. Nie. N a m arginesie w arto zaznaczyć, że obec­ nie nie używ a się te rm in u „bom ba gazow a” , lecz „bom ­ ba chem iczna”. 4. R odzajem ładunku. Bom ba agitacyjna, zw ana rów nież propagandow ą, je st zasobnikiem , w którym um ieszczone są ulotki i m ateriały propagandow e, n a ­ to m iast bom ba burząca napełniona je st m ateriałem w ybuchow ym , zw ykle tro ty lem lu b kw asem p ik ry n o wym . 5. P ojęcia „bom ba d ługa” i „bom ba k ró tk a ” są o k reśleniam i potocznym i (żargonow ym i) i nie odnoszą się do w ym iarów geom etrycznych bomby, lecz ozna­ czają bom by, któ re upadły poza celem. „B om bą d lu -

216

g ą” nazyw a się tak ą bom bę, k tó ra p rzeleciała cel, nato m iast „bom bą k ró tk ą ” — bom bę, k tó ra nie dole­ ciała do celu. Bom by ta k ie n azy w a się ró w n ież odpo­ w iednio przelotem i niedolotem . Z tego w y jaśn ien ia w ynika, że zarów no „bom ba d łu g a”, ja k i „bom ba k ró tk a ” nie są niebezpieczne dla celu. 6, Bom ba, k tó ra nie eksplodow ała po u p adku, n a ­ zyw a się niew ybuchem . N iew ybuch bom by je st n a j­ częściej spow odow any złym działaniem zap alnika, zm ian am i chem icznym i zachodzącym i w m ateria le w y ­ buchow ym (np. w sk u te k długotrw ałego p rzech o w y ­ w ania), u sterk am i technicznym i w w yk o n an iu itp. 7. Tak. W czasie II w o jn y św iatow ej bom by k ie ro ­ w an e były używ ane do niszczenia w zględnie m ałych, a w ażnych celów, ja k np. m osty, zapory, o k ręty itp. P o zrzuceniu ta k iej bom by z sam olotu była ona k ie­ ro w a n a sygnałam i p rzesy łan y m i do u k ład u s te ru ją ­ cego znajdującego się w bom bie za pom ocą fal r a ­ diow ych lu b przew odów ; te o statn ie ro zw ijały się ze szpul stosow nie do lo tu bomby.

i. W zasadzie tak . M asa bom b burzących, p rze­ znaczonych do niszczenia dużych obiektów , w ah a się w b ardzo szerokich g ran icach — od k ilk u do kilku tysięcy kilogram ów (w czasie II w o jn y św iatow ej były sporadycznie stosow ane bom by burzące o m asie 10 t). N ato m iast m asa bom b odłam kow ych, k tó re p rzezn a­ czone są do raż en ia odłam k am i żołnierzy, sam ocho­ dów i sp rzętu lotniczego, w ynosi od k ilk u do k ilk u ­ dziesięciu kilogram ów . Isto tn ą rzeczą je st n ato m iast to, że bom ba odłam kow a — w przeciw ieństw ie do bom by burzącej — m a najczęściej g ru b ą m etalow ą sk o ru p ę, ro zry w ającą się podczas w yb u ch u n a liczne odłam ki. Słow a ,n a jc z ę śc ie j” użyto dlatego, że znane są ró w nież bom by odłam kow e o cienkiej skorupie, ta k ie j, jak ą m ają bom by burzące, a w ew n ątrz sk o ru p y zn a jd u je się m a te ria ł w ybuchow y (trotyl) zm ieszany z k aw ałk am i żelaza. 9. Nie. Bom ba o św ietlająca służy do ośw ietlan ia te re n u podczas d o konyw ania nocnego bom b ard o w an ia lu b rozpoznania. B om ba o św ie tla jąc a opuszczana jest n a m ałym spadochronie. N apełniona je s t m asą ośw ie­ tla ją c ą (np. m ieszaniną azotanu b aru , m agnezu i sze­ laku), k tó ra p ali się w ciągu k ilk u m inut, d ając o św ie-

217

b

w «-

ZA PO RY IN ŻY N IER Y JN E

1. P ło t kolczasty, zw any płotem w zm ocnionym , p rze d staw io n y je st n a ry su n k u c. W zm ocnienie polega n a ty m , że do w ysokich kołków , n a k tó ry ch n aciąg ­ n ię te są poziomo d ru ty kolczaste, p rzy tw ierd zo n e są o dciągi z d ru tu kolczastego, um ocow ane drugim k o ń ­ ce m do kołków kotw iczących. 2. W alec kolczasty (rysunek j), zw any niekiedy od n a z w isk a w ynalazcy w alcem B ru n a, je st zaporą, k tó rą m o żn a b ardzo szybko u staw ić w terenie. R ozstaw ienie ta k ie j zap o ry polega n a rozciągnięciu odpow iednio zw in ięteg o d ru tu kolczastego, w w y n ik u czego po­ w s ta je w alec kolczasty.

tlen ie o natężen iu setek tysięcy kandeli. N a to m ia s t bom ba błyskow a, zw ana rów nież fotograficzną, słu ży do k ró tk o trw a łe g o ośw ietlenia te re n u podczas fo to ­ g rafow ania nocnego. Ja sk ra w y k ró tk o trw a ły b ły sk bom by fotograficznej zsynchronizow any je st z c z a ­ sem otw arcia przysłony a p a ra tu fotograficznego. 10. N ajczęściej te r m item lu b napalm em . N iek ied y do te rm itu dodaje się niew ielk ą ilość elektronu. Z e le ­ k tro n u te ż w ykonuje się skorupy bom b za p alają cy c h .

3. J e ż kolczasty, p rzed staw io n y n a ry su n k u d, je st p rz e n o śn ą zaporą d ru to w ą w y k o n an ą z trzech k rzy ­ ż u jąc y ch się kołków o długości ok. 1,5 m, oplecionych d r u te m kolczastym . Jeże kolczaste stosuje się w p rzy ­ p a d k u pospiesznego w zm acniania te re n u w w aru n k ach sty czn o ści z n iep rzy jacielem lub w ów czas, gdy teren (sk alisty , bagnisty, zm arznięty) uniem ożliw ia w bicie k o łk ó w w celu zb u d o w an ia pło tu kolczastego. W r a ­ zie p o trzeb y jeże kolczaste łączy się w zespoły po k ilk a za pom ocą dłuższej żerdzi i dodatkow o op lata d r u te m kolczastym , o trzy m u jąc tzw. kozły kolczaste. 4. S k arp a (rysunek f) jest zaporą ziem ną w y k o ­ n y w a n ą n a stokach w zgórz, brzegach rzek i w ąw o­ z ó w w postaci strom ej ściany o w ysokości ok. 2 m, zw ró co n ej w k ieru n k u , z k tórego spodziew any je st a ta k n ieprzyjaciela. 5. Przecdw skarpa (rysunek e) to rów nież zapora ziem n a , w y k o n y w an a w tak ich sam ych m iejscach te ­ r e n u ja k sk arp a, jed n ak że zw rócona stro m ą ścianą o 'wysokości ok. 3,5 m w k ie ru n k u w o jsk w łasnych.

.

6 R ysunek g p rze d staw ia p rzek ró j d w u w arstw o ­ w e g o u sta w ien ia m in. M iny te pod naciskiem w y­ b u c h a ją po kolei z nieznacznym opóźnieniem . Z apora m in o w a składa się, oczyw iście, z w iększej liczby ta ­ k ic h m in , um ieszczonych w sposób zam askow any.

7» N a ry su n k u a p rzedstaw iono kozioł stalow y z b u d o w a n y z k ilk u jeży stalow ych połączonych sta ­ lową poziom ą b elką. Je ż stalow y zbudow any je st z

219

trzech krzyżujących się belek stalow ych (zw ykle k a ­ w ałków szyn), k tó re dodatkow o m ogą być oplecione d ru tem kolczastym . 8. G rube belki d rew niane w kopane w ziem ię tw o ­ rzą zaporę p rzedstaw ioną na ry su n k u h. P rz ed w k o ­ paniem w ziem ię poszczególne belki łączy się z jed n ej stro n y za pom ocą długiej belki poprzecznej. T ak a za­ p o ra zazw yczaj zbudow ana je s t z dw óch lu b trzech rzędów belek drew nianych; belki nachylone są nieco w stronę, sk ąd spodziew any je st nieprzyjaciel. 9. S łupy betonow e (rysunek b) są to bloki beto n u w kształcie czw orościanu; m ogą one być w kopane w ziem ię lu b nie. Rozm ieszczone są w k ilk u rzędach w odległości uniem ożliw iającej p rzejazd w ozu b ojo­ wego. 10. Z aw ała (rysunek i) je st zaporą in ż y n iery jn ą w y konaną z m ateriałó w „podręcznych”, tj. z drzew . Z aw ałę w y konuje się w ten sposób, że ścina się drze­ w a n a w ysokości ok. 1,5 m, zw alając ich korony w k ieru n k u , z którego spodziew any je st nieprzyjaciel.

*

*

*

rzeczą, iż w d ra p an ie się n a sk a rp ę o w ysokości ok. 2 m, ja k rów nież zeskoczenie z p rzeciw sk arp y o w y ­ sokości ok. 3,5 m, a ta k że p rze d arcie się przez zw a­ lone drzew a, nie u ła tw ia z pew nością żołnierzow i jego zad an ia bojowego.

. M INY I SPRZĘT M IN ER SK I

1. M ina w yty k o w a była u ży w an a w w alk ach m o r­ skich w połow ie X IX w. M ina ta k a stan o w iła ła d u ­ n ek m a teria łu w ybuchow ego um ocow any n a w y ­ tyku, czyli n a długiej belce w y su n iętej poza b u rtę dziobow ej części k u tra m inow ego. T aki k u te r m inow y p o d p ły w ał do nieprzyjacielskiego o k rę tu i pow odo­ w ał w ybuch m iny w ytykow ej p rzy jego burcie. 2. M ina p u ła p k a stosow ana je st przeciw żołnie­ rzom. Je st to najczęściej zw y k ła m in a p rzeciw p ie­ ch o tn a połączona z jak im ś atra k cy jn y m d la żołnierza przedm iotem , np. pistoletem . Żołnierz, podnosząc przedm iot, pow oduje w y b u ch m iny. 3. Oczywiście. M ina an ten o w a je st m in ą k o tw i­ czną, m ającą dw ie m iedziane an ten y : dolną, p rzym o-

A. Z aporam i przeciw piechotnym i są zapory d ru to w e p rzedstaw ione n a ry su n k ach c, d, j, czyli p ło t k ol­ czasty, je ż kolczasty i w alec kolczasty.

u rzą d zeń ie zabezpieczające

B. Z aporam i przeciw pancernym i są w szystkie pozo­ stałe zapory, a w ięc zapory p rzedstaw ione n a r y s u n ­ kach: a, b, e, f, g, h, i. W arto tu zw rócić uw agę na fak t, że p rzedstaw iona n a ry su n k u g m ina je st w y ­ łącznie zaporą p rzeciw pancerną, poniew aż nie może być zdetonow ana przez biegnącego żołnierza, bow iem nacisk niezbędny do zdetonow ania tak iej m iny w y ­ nosi ok. 160—200 kG , poza ty m m ina przeciw p ie­ ch o tn a nie m usi być aż dw uw arstw ow a. C. Z aporam i przeciw p an cern y m i i rów nocześnie p rze­ ciw piechotnym i m ogą być zapory przedstaw ione n a ry su n k ac h a i h w p rzy p a d k u o plecenia ich d ru te m k olczastym oraz w pew n y m sto p n iu zapory p rze d ­ staw ione n a rysu n k ach e, f, i. Z rozum iałą je st bow iem

220

P rzek ró j m in y uderzeniow o-galw anicznej

221

cow aną jed n y m końcem do m inliny (liny kotw iczą­ cej minę), a drugim do m iny, oraz górną — p rzy m o ­ cow aną jed n y m końcem do m iny, a drugim do p ły ­ w aka. M iedziana an te n a m iny i p rzepływ ający stalow y kadłub o k rętu tw orzą swego rod zaju ogniw o elek try cz­ ne, w k tó ry m elek tro litem je st słona w oda m orska. W chw ili gdy w bezpośredniej bliskości m iny a n te ­ now ej p rzepływ a okręt, w an ten ie popłynie p rą d ele­ ktryczny, k tó ry pow oduje zadziałanie zapłonnika ele­ ktrycznego w ew n ątrz m iny i w rezultacie jej w ybuch.

ności. M echanizm zegarow y m ożna dow olnie n a s ta ­ w iać, ab y zap aln ik m iny zaczął działać dopiero po u pływ ie k ilku, k ilk u n a stu lu b kilkudziesięciu godzin. P rz y rz ąd w ielokrotności zaczyna działać dopiero po u pływ ie czasu określonego przez m echanizm zegarow y, przy czym m oże cm być n astaw io n y n a jed n o lub k ilk a p rzejść o k rę tu w g ran icy p ro m ien ia czułości z a ­ p aln ik a m in y n ie k o n tak to w e j. M ina n iek o n tak to w a, w yposażona w urząd zen ie w ielokrotności, może być unieszkodliw iona dopiero po k ilk a k ro tn y m p rzep ły ­ nięciu o k rę tu trału jąceg o .

4. F ugasem nazyw a się ro d za j prow izorycznej m i­ ny w ykonanej bezpośrednio na polu w alk i przez sa­ perów z m a teria łó w w ybuchow ych, pocisków a rty le ­ ry jsk ich lu b bom b lotniczych. Fuga© ta k i zostaje za­ kopany w ziem i i niekiedy przysypany kam ieniam i w celu zw iększenia e fe k tu raż en ia ; w ybucha pod w p ły ­ w em n acisku lu b przez odpalenie z odległości za po­ m ocą zapalarki.

6. Nie m ożna w yk ry ć tak ich m in, k tó re nie za­ w ie ra ją części m etalow ych, a w ięc m in w obudow ie d rew n ian ej, szklanej, ceram icznej. W ykryw acz m in je st bow iem p rzyrządem , w k tó ry m czujnik stan o w i sonda elek tro m ag n ety czn a czuła n a zm iany pola m ag­ netycznego pow odow ane u k ry tą w ziem i m iną w o b u ­ dow ie m etalow ej. W sondzie ta k iej in d u k u ją się p rąd y , k tó re są w zm acniane w e w zm acniaczu i o dbierane przez żołnierza posługującego się sondą w p ostaci syg­ nałów akustycznych w słuchaw kach.

5. M iny n iek o n tak to w e są m inam i m orskim i. Są to najczęściej m iny m agnetyczne, akustyczne lu b ciś­ nieniow e. P ierw sze z nich w yposażone są w zapaln ik i reag u jące n a zakłócenie stałego pola m agnetycznego przez m asę przepływ ającego w pobliżu okrętu, drugie m ają zapalniki reag u jące n a szum w y tw arza n y przez śru b y okrętow e, a trzecie — zapalniki czule n a hyd ro ­ dynam iczne zm iany ciśnienia spow odow ane przez p rzepływ ający okręt. M iny n iek o n tak to w e w yposaża się w m echanizm y zegarow e i przyrządy w ielokrot-

u rzą d ze n ie

■niekontaktowe

przyrząd czasowy

detonator

7.

P o p raw n a je st odpow iedź a.

8.

W łaściw a je st odpow iedź b.

9. K ilkadziesiąt m ilionów sztuk. S am e tylko S ta ­ ny Z jednoczone A m ery k i P ółnocnej w yprodukow ały w la tac h 1942— 1945 pon ad 24 000 000 m in. 10. T ra ł przeciw m inow y służy do w y konyw ania p rzejść w p olach m inow ych. T ra ł tak i m a najczęściej p ostać w alca o ro w k o w an ej pow ierzchni, k tó ry u m o ­ cow any je st n a odpow iednim w ysięgniku p rzed czoł­ giem. Jad ący czołg toczy w ięc p rzed sobą ta k i tra ł, k tó ry w y w ierając nacisk n a g ru n t, pow oduje w ybuch u k ry ty ch m in.

P rzek ró j przez m inę niek o n tak to w ą

222

223

• PRZYRZĄDY POM IAROW E

1. A kcelerom etry, czyli m iern ik i przyspieszenia (g), z n a jd u ją m.in. zastosow anie w autonom icznych u k ładach k ierow ania pociskam i rakietow ym i. N a j­ prostszy akcelero m etr sk ła d a się z ciężarka o dużej m asie um ocow anego n a sprężynie i zaopatrzonego w o dpow iednią w skazów kę. P od w pływ em przyspiesze­ n ia ciężarek rozciąga lu b ściska sprężynę, pow odując

sam olotu. D rugie n ato m ia st d ziałają n a zasadzie po­ m ia ru czasu p rzejścia im p u lsu radiow ego od n a d a jn i­ k a do ziemi, a n astęp n ie o d ziem i do o d b io rn ik a ; n a­ zyw ają się o ne radiow ysokośoiom ierzam i im pulsow ym i i służą do k o n tro li w ysokości lo tu na tra sie przelotu. 3. A nem om etr je st p rzy rząd em do p o m iaru p rę d ­ kości w ia tru (d); n azyw any je st rów nież w iatro m ierzem . Istn ie ją ró żn e k o n stru k cje anem om etrów . N aj­ częściej stosow ane są an em o m etry w ah ad ło w e W ilda i obrotow e Robinsona. Znajom ość prędkości w ia tru niezbędna jest w n aw ig acji m orskiej p rzy obliczaniu k u rsu o k rętu , w b alistyce — p rzy o k reślan iu m etero lo gicznych w aru n k ó w strzelan ia, a ta k że w w ojsk ach chem icznych p rzy prognozow aniu skażeń p ro m ien io ­ tw órczych i chem icznych. 4. B olom etr je s t m iern ik iem energii p ro m ie­ n iow ania (ź). S k ład a się on z czujnika p rom ieniow a­ nia, najczęściej te rm isto ra, w zm acniacza oraz czułego g ałw an o m etru . B olom etry zn a jd u ją zastosow anie w term o p elen g ato rach , U kładach sam o n ap ro w ad zan ia i innych u rządzeniach w y k o rzy stu jący ch p ro m ien io w a­ nie podczerw one.

rów nocześnie p rzesuw anie w skazów ki. N ajczęściej w skazów ka ta sprzężona je st z układ em elektrycznym , w k tórym je j przesunięcia liniow e, p roporcjonaln e do w ielkości przyspieszenia, p rze tw arzan e są w odpo­ w iednie sygnały elektryczne, w ykorzystyw ane w p ro ­ cesie ste ro w a n ia danego obiektu. 2. A ltim etr, częściej nazyw any w ysokościom ierzem , służy do p om iaru w ysokości lo tu sam olotu (f). W spółczesne w ysokościom ierze są urządzeniam i ra d io ­ w ym i, w zw iązku z czym n azy w a się je przew ażnie r a di ow y so koś ciomi erzam i. Radiow ysokościom ierz sk ła­ d a się z n a d a jn ik a i odbiornika radiow ego, an ten y rad iow ej o raz w sk aźn ik a w ysokości. R ozróżnia się radiow ysokośeiom ierze do p o m ia ru m ałych i dużych wysokości. P ierw sze działają n a zasadzie p o m iaru zm iany fazy w yprom ieniow anej i odbitej od ziem i fali radiow ej, w zw iązku z czym n azyw ają się rad io w y sokościom ierzam i fazow ym i; są one przew ażnie sto ­ sow ane do p om iaru w ysokości podczas lądow an ia

224

5. D ozym etr, albo daw kom ierz, je st p rzyrządem przeznaczonym do in d y w id u a ln ej k o n tro li n ap ro m ie­ n ien ia organizm u ludzkiego. Je s t to w ięc p rzyrząd, k tó ry re je s tru je daw kę p ro m ien io w an ia jonizującego (a) pochłoniętą przez żołnierza lub in n ą osobę, k tó ra znalazła się w te re n ie skażonym su b stan cjam i p ro ­ m ieniotw órczym i. D ozym etry ta k ie m ogą być w yko­ n y w ane w p ostaci m in iatu ro w y ch kom ór jo n izacy j­ nych w ielkości w iecznego p ió ra, w p ostaci błon r a ­ diograficznych lu b ro ztw o ró w chem icznych czułych n a p ro m ien io w an ie jonizujące. D ozym etry jonizacyjne re ­ je stru ją jednorazow o p o ch łoniętą przez organizm d aw ­ k ę p ro m ien io w an ia, k tó rej w arto ść w ren tg e n ac h od­ czytuje się n a skali dozym etru. N ato m iast dozym etry fo tom etryczne lu b chem iczne re je s tru ją su m ary czn ą daw kę pro m ien io w an ia, ja k ą pochłonął d an y o rg a ­ nizm w ielo k ro tn ie n arażo n y n a d ziałan ie pro m ien io ­ w an ia jonizującego. W ielkość su m ary czn ej daw ki o k reśla się na po d staw ie sto p n ia zaczernienia bło­ ny rad io g raficzn ej lu b n a podstaw ie zm iany za b a r­ w ienia ro ztw o ru chemicznego.

6. G oniom etr je st urząd zen iem um ożliw iającym p o m ia r k ątó w (e). G oniom etry stosow ane do ce-

15 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

225

lów rozpoznania radiow ego w y k o rz y stu ją fale radiow e, w zw iązku z czym nazyw a się je radiogondom etram i. R adiogom om etr to u k ła d dw óch nieruchom ych cew ek, w ew n ątrz któ ry ch um ieszczona je st trzecia cew ka ru ­ chom a. C ew ka ta je st połączona z w ejściem czułego o d b iornika radiow ego i zaopatrzona w e w skazów kę, k tó ra przem ieszcza się po podziałce w yskalow anej w stopniach. R adiogoniom etr w yznacza kieru n ek , w ja ­ kim zn ajd u je się źródło fal radiow ych. Je st tc w ięc podstaw ow y elem ent pom iarow y stosow any w rad io ­ nam iern ik ach , w ykorzystyw anych m.in. dla potrzeb rozpoznania radiow ego. 7. K um etr, czyli inaczej m iern ik dobroci (c), je st przy rządem pom iarow ym stosow anym w łączności r a ­ diow ej do p om iaru dobroci elem entów radiotechn icz­ nych, ta k ich jak cew ki indukcyjne, k ondensatory lub obw ody elektryczne. P ojęcie „dobroć” określa w d a­ nym p rzy p a d k u jakość elek try czn ą danego elem entu, tj. jego przydatność do spełniania, określonej fu n k cji w danym układzie radiotechnicznym .

I. L uksom etr, nazyw any rów nież luksom ierzem , je st przy rząd em przeznaczonym do p o m iaru n atężen ia ośw ietlenia (b). L uksom etr składa się z ogniw a fotoelektrycznego, zw ykle selenow ego, lu b kom órki fotoelektrycznej oraz galw an o m etru lu b m iliam perorrderza w yskalow nego w luksach (lx). Z asada działan ia lu k so m etru polega n a tym , że św iatło padające n a og­ niw o fotoelektryczne lu b kom órkę fotoelektryczną po­ w oduje w układzie przepływ p rą d u elektrycznego, którego w arto ść je st p ro p o rc jo n aln a do natężenia o św ietlenia. P rą d ten je st w łaśnie m ierzony za pom o­ cą galw an o m etru lu b m iliam perom ierza. Z ak res po­ m iarów luksom etru zaw iera się zw ykle w granicach od 1 do 100 000 luksów . 9. M achom etr je st p rzyrządem pokładow ym słu ­ żącym do pom iaru prędkości lo tu szybkiego sam olotu (j). M achom etry w skazują prędkość w liczbach M acha; in stalu je się je n a pokładzie sam olotów przy dźw ięko­ w ych i naddźw iękow ych, tj. takich, któ ry ch prędkość lo tu je st bliska lu b w iększa od prędkości dźw ięku. M achom etr składa się z dw óch puszek pom iarow ych: m an om etrycznej, na k tó rą działa dynam iczne ciśnie­ nie pow ietrza, oraz aneroidow ej, k tó ra re je stru je ciś­ n ienie statyczne. O dkształcenia obu tych puszek p rz e ­ noszone są przez układ dźw igni n a w skazów kę m a-

226

chom etru, k tó ra n a odpow iedniej podziałce w sk azu je a k tu a ln ą w arto ść liczby M acha. D la w y jaśn ien ia n a ­ leży dodać, że jeżeli sam olot leci z p ręd k o ścią dźw ię­ ku, to w arto ść liczby M acha ró w n a się jedności. L icz­ ba M acha jest bow iem sto su n k iem a k tu a ln e j p rę d ­ kości lo tu sam olotu do p rędkości dźw ięku. 10. W elocym etr je st p rzy rząd em um ożliw iającym obliczenie prędkości w zajem nego p rzesu w an ia się p o d ­ zespołów i części b roni p aln ej podczas strza łu (h ). P od staw o w ą częścią w elo cy m etru je st bęben, o b ra ­ cający się podczas d o k o n y w an ia pom iaró w ze sta łą prędkością. N a p ow ierzchni b ęb n a n aw in ięty jest od­ pow iednio w yskalow any p ap ier, po k tó ry m p rzesu w a się ry sik sprzężony m echanicznie z b ad a n ą częścią lu b podzespołem d anej b ro m p aln ej. W rez u ltacie n a p ap ierze o trzy m u je się lin ię krzyw ą, k tó ra d aje g ra ­ ficzny obraz ru ch u b ad an ej części. Na podstaw ie tego w y k resu dokonuje się n astęp n ie obliczenia prędkości p rzesu w u te j części.

• CO M A JĄ W SPÓLNEGO?

1. O k ręt podw odny i delfin (f ). Chodzi w ty m p rzy p ad k u nie tylko o to, że delfin i o k rę t podw odny p o ru szają się w ty m sam y m środow isku, ale o tzw. hydrodynam iczny se k re t delfina, w y k o rzy sty w an y w k o n stru k cji o k rętó w podw odnych w celu zw iększe­ nia prędkości p ły w an ia w zanurzeniu. B ad an ia w y k a­ zały, że delfin p ły w a znacznie szybciej, niż w y n ik a­ łoby to z siły jego m ięśni. P arad o k s ten tłum aczy się tym , że specyficzna budow a skóry delfin a zm niejsza w dużej m ierze opór hydrodynam iczny. 2. R adiolokator i n ieto p erz (d). W spólną cechą je st w y k o rzy stan ie zjaw isk a echa; w p rzy p a d k u r a dio lo k ato ra je st to zjaw isko echa radiow ego, w p rz y ­ pad k u zaś n ieto p erza — zjaw isko echa u ltrad źw ięk o ­ wego. 3. S ilnik rak ieto w y i k ałam a rn ica (h). Zarów no w jednym , ja k i w d rugim p rzy p ad k u chodzi o w y ­ k o rzy stan ie zjaw isk a o d rzu tu . W silniku rak ieto w y m

227

je st to o d rz u t w yw ołany szybkim stru m ien iem gazów, w p rzy p ad k u zaś k ałam a rn icy — ¡strum ieniem wody. 4. S am olot i bocian (b), m im o iż p o ru sza ją się w p o w ietrzu w różny sposób, to je d n ak n a ich sk rzy ­ dła działa t a sam a siła, zw ana siłą aerodynam iczną. W ielkość te j siły zależy od w ielu czynników , m .in. od w ielkości i k sz tałtu sk rzy d ła oraz prędkości w zględnej sam olotu i bociana w zględem pow ietrza. S tąd też siła aerodynam iczna sam olotu je st znacznie w iększa od si­ ły aerodynam icznej bociana. 5. Sam ochód p ancern y i żółw* (c). Nie chodzi tu o aluzję do prędkości p o ru szan ia się żółwia, lecz o jego skorupę. C hroni ona ciało żółw ia przed uszkodze­ niam i m echanicznym i, podobnie ja k pan cerz sam o­ chodu pancernego (lub czołgu) chroni jego załogę p rzed rażącym działaniem pocisków .

6. A m fibia i bóbr (e). Bóbr je st zw ierzęciem w odno-ziem nym , żyje bow iem w wodzie, ale jam y b u d u je w ziem i, do któ ry ch w ejścia prow adzą spod wody. M a w ięc zdolność b y tow ania w dw óch śro d o ­ w iskach. T ak ą sam ą zdolność, co p ra w d a n ie b y to ­ w ania, lecz poruszania się w dwóch środow iskach, w ykazuje am fibia, zw ana rów nież sam ochodem p ły ­ w ającym . 7. M aszyna elektroniczna i mózg (i). P odobieństw o jest ta k w ielkie, że bardzo często elektroniczną m ar szynę liczącą nazyw a się m ózgiem elektronow ym . Różnica polega w zasadzie na liczbie kom órek mózgu ludzkiego, ich organizacji i zdolności do regeneracji. Liczba kom órek mózgu je st w przybliżeniu 10 000 razy w iększa od liczby kom órek pam ięci n a w e t dużej ele­ k tro nicznej m aszyny liczącej.

8. ob razu kówce p ianie

A p arat fotograficzny i oko (j). P ow staw an ie n a kliszy a p a ra tu fotograficznego i n a sia t­ o k a odbyw a się w ten sa m sposób: przez s k u ­ p rom ieni św ietlnych za pom ocą soczewki.

9. N arzu ta m ask u jąca i ćm a (gr). S kojarzenie to w y nika z fak tu , że zarów no n arz u ta, ja k i u b arw ien ie ćmy służą te m u sam em u celowi, który nazyw a się m askow aniem , tj. dostosow aniem się do tła otoczenia w celu u tru d n ie n ia lu b uniem ożliw ienia w ykrycia.

228

10. Noktow izor i k ot (a). C echą w spólną je s t w tym p rzy p ad k u zdolność w idzenia w ciemności. N oktow izor um ożliw ia to dzięki w y k o rzy stan iu p ro m ien io w an ia podczerw onego, k ot — dzięki m aksy m aln em u rozsze­ rzen iu źrenic.

'■ D ZIESIĘĆ RAZY DLACZEGO

1. A by nie być zm iażdżonym przez wodę. C iśnie­ nie w cdy w zrasta w raz z głębokością, dlatego każdy ty p o k rę tu podw odnego m a w yznaczoną dopuszczalną, ze w zględów k o n stru k cy jn y ch , głębokość zanurzenia, k tó rej przekroczenie grozi aw arią. N ajw iększa głębo­ kość, n a ja k ą m ogą zanurzać się w spółczesne o k ręty podw odne, dochodzi do ok. 300 m. 2. Aby nie n astąp iło zderzenie. Chodzi o to, że m iędzy k ału b am i dw óch blisko siebie p ły n ący ch o k rę­ tów p o w staje przew ężenie, w k tó ry m w zrasta p rę d ­ kość przepływ u w ody, a ty m sam ym m aleje jej ciś­ nienie hydrodynam iczne. W rezu ltacie p o w stają siły, któ re zbliżają do siebie oba o k ręty i jeżeli nie zostaną p o d jęte odpow iednie k ro k i przeciw d ziałające ty m si­ łom, o k ręty zderzą się. 3. A by zm niejszyć praw dopodobieństw o p rzebicia p an cerza czołgu podczas jego ostrzeliw ania ogniem n a w prost z działa przeciw pancernego. Chodzi o to, że przy u derzeniu w n achyloną ścianę p an c ern ą czołgu pocisk przeciw p an cern y odbije się, dając tzw. ry k o ­ szet. Im w iększe jest n ach y len ie ściany p an c ern ej w zględem to ru lotu pocisku, tym praw dopodobieństw o ry k o szetu je st w iększe. 4. P oniew aż p rędkość pocisku karabinow ego jest w iększa niż prędkość dźw ięku. P rędkość w ylotow a p o ­ cisku k arabinow ego je st ró w n a ok. 800 m /s, podczas gdy p rędkość dźw ięku w ynosi 333 m/s. A zatem pocisk leci p o n ad d w u k ro tn ie szybciej n iż dźwięk. 5. A by p rzeciw nik n ie mógł odrzucić g ra n a tu z pow rotem . Chodzi o to, że po odbezpieczeniu g ra n a tu zap ala się n a jp ie rw opóźniacz prochow y, k tó ry p ali

229

się 3—4 se k u n d y , a n astęp n ie zapala się spłonka p o ­ budzająca, k tó ra pow oduje w y b u ch g ran a tu . D latego też p rzy rz u ta c h g ra n a te m n a m ałe odległości isto tn e je st „w ytrzy m an ie” g ra n a tu , aby jego w y buch n astąp ił p rzed upad k iem g ra n a tu n a ziem ię. 6. Poniew aż porusza się n a gąsienicach, k tó re są ja k gdyby „dyw anikiem ” (układ an y m przez czołg), po k tó ry m toczą się jego koła. G ąsienice są szerokie, w ięc m im o iż ciężar czołgu je st duży, jednostkow y nacisk na g ru n t nie p rze k ra cza nacisku, ja k i w y tw arza sto p a ludzka. P oniew aż prędkość sam olotu naddźw iękow ego je st w iększa od pręd k o ści dźw ięku. P rędkość p rze lo ­ tow a w spółczesnych sam olotów naddżw iękow ych je st 2—3 razy w iększa od prędkości dźw ięku. 7.

8. Poniew aż działo bezodrzutow e, ja k sam a nazw a w skazuje, nie m a odrzutu. W dziale ty m przew ód lu ­ fy zam knięty je st od ty łu zam kiem , w któ ry m na ob­ w odzie w ykonane są otw ory w postaci dysz. W cza­ sie odpalania pocisku re a k c ja w ypływ u gazów przez dysze przeciw działa odrzutow i lufy. W adą dział bezodrzutow ych je st w zględnie m a ła prędkość w ylotow a pocisku (ok. 500 m/s) oraz p o w staw an ie za działem niebezpiecznej stre fy pow odow anej przez w y p ły w a­ jące z dysz gorące gazy i p o w sta jąc ą p rzy ty m falę u derzeniow ą. 9. P oniew aż bom ba w chw ili zrzucania z sam o­ lo tu m a ta k ą sanną prędkość ja k sam olot; bom ba n ie leci w ięc pionow o w dół, lecz po torze balistycznym . Z chw ilą odczepienia bom by od sam olotu jej prędkość w y padkow a sk ła d a się z dw óch prędkości: m alejącej w sk u te k oporu pow ietrza prędkości poziom ej, ja k ą n a ­ dal je j lecący sam olot, o raz w zrastają ce j prędkości pionow ej, skierow anej w dół, pow odow anej przez siłę p rzy ciąg an ia Ziemi. D latego też bom ba zrzucona bez­ pośrednio n ad celem up ad n ie kilkad ziesiąt lu b k ilk a ­ set m etrów , a naw et k ilk a kilom etrów za celem , za­ leżnie od tego, ja k w ysoko i z ja k ą prędkością leciał sam olot. Im prędkość i w ysokość lotu będą większe, ty m w iększa m usi być odległość zrzucenia bom by p rzed celem , aby tra fić w eń. 10. P oniew aż je st m ało praw dopodobne, aby k o le j­ ny pocisk rozerw ał się w ty m sam ym m iejscu. K ażde działo m a bow iem pew ien rozrzut, k tó ry zależy od

230

w ielu czynników przypadkow ych, ja k np. odchyłka ła d u n k u prochow ego pocisku, ro zk alib ro w an ie lufy, podm uch w ia tru itp.

CO OZNA CZA JĄ TE SKRÓTY?

1. P o p ra w n a je st odpow iedź b. P ojęciem ty m w czasie II w ojny św iatow ej określano ogień arty lerii, którego celem było niszczenie w ażnych obiek tó w n ie ­ p rzy jaciela (np. sztabów , m ostów , p rzep raw , sta cji ko­ lejow ych itp.), ja k ró w nież ra ż e n ie w ojsk n ie p rz y ja­ ciela w m iejscach k o n cen tracji. 2. W łaściw a je st odpow iedź c. Je st to nazw a p i­ stoletu m aszynow ego skonstruow anego przez A.I. S ud ajew a i w prow adzonego do u zb ro jen ia w ojsk r a ­ dzieckich w 1943 r. P isto lety m aszynow e PPS-43 były stosow ane rów nolegle z p isto letam i m aszynow ym i PPSz. Różniły się od p isto letó w P P S z tym , że zam iast d rew n ia n ej kolby m iały sk ła d a n ą kolbę m etalow ą, a zam iast m ag azy n k a bębnow ego — m agazynek płaski, w k tó ry m m ieściło się 35 naboi. 3. P o p ra w n a je st odpow iedź a. Je st to strzelan ie a rty le ry jsk ie tw orzące w ciągu określonego czasu za­ p o rę ogniow ą o znacznym natężeniu. Ogień zaporow y p row adzi się do z góry w y b rany ch rubieży w celu o d p arcia atak ó w lu b k o n tratak ó w n iep rzy jaciela. 4. W łaściw a je st zarów no odpow iedź a, ja k i b. Radziecki sk ró t RA F oznaczał rad io stac ję p rzezn a­ czoną do u trzy m an ia łączności m iędzy axm ią i fro n ­ tem , n ato m iast angielski sk ró t RA F oznaczał w łaśnie k rólew skie siły pow ietrzne. 5. W łaściw a je s t odpow iedź b. P T R je s t sk ró tem rad zieck iej nazw y rusznicy p rzeciw p an cern ej. N aj­ częściej sk ró t ten używ any jest w o dniesieniu do dw óch k o n k retn y ch ty p ó w rusznic przeciw pancernych, m ianow icie: 1) PTRD , tj. jedn o strzało w ej rusznicy p rzeciw p an cern ej sk o n stru o w an ej w 1941 r. przez W. D iegtiarow a; rusznica ta b y ła u ży w an a w w o j-

231

skach radzieckich i polskich w czasie I I w ojny św ia­ to w ej; 2) P TR S, tj. sam opow tarzalnej rusznicy p rze­ ciw p ancernej sk o n stru o w an ej w 1941 r. p rzez S. Si­ monowa^ rusznica ta, podobnie ja k i ru szn ica PTR D , by ła używ ana w czasie II w ojny św iatow ej przez A rm ię R adziecką i W ojsko Polskie. 6. W łaściw a je st odpow iedź a. Je st to sam oczynne p rze straja n ie częstotliw ości d rg ań g e n e ra to ra lo k al­ nego (heterodyny) odbiornika radiow ego w zależności od zm ian częstotliw ości sygnału odbieranego. U kłady ARCz ¡są pow szechnie stosow ane w urządzeniach r a ­ dioelektronicznych dla potrzeb w ojskow ych, np. w sta ­ cjach radarow ych, urządzeniach radioliniow ych itp. 7. W łaściw a je st odpow iedź b. O brona T erytoriu m K ra ju je st jed n y m z podstaw ow ych elem entów sys­ tem u obronnego PRL. Do zad ań OTK należy zabezpie­ czenie k ra ju przed zbrojną i dyw ersy jn ą działalnością nieprzyjaciela, u trzym anie m aksym alnej spraw ności i ciągłości d ziałania podstaw ow ych dziedzin życia k r a ­ ju oraz ochrona ludności i w szelkich dóbr m a te ria l­ nych i k u ltu ra ln y c h n aro d u przed sk u tk am i oddzia­ ły w an ia broni m asow ego rażenia.

8. D obra je st odpow iedź b. Je s t to jeden z typów przeciw lotniczych karab in ó w m aszynow ych PK M -2, będący na uzbro jen iu W ojska Polskiego. M a on k a li­ b er 14,5 m m i przeznaczony je st do zw alczania sam o­ lotów lecących n a w ysokości do 2000 m. P rędkość po­ czątkow a pocisku w ynosi 1000 m /s, a szybkostrzelność 550 strzałów na m inutę. 9. P o p ra w n a je st odpow iedź a. P P K są niezw ykle groźną i sk u teczn ą bronią przeciw pancerną. S ą to po­ ciski o napędzie rakietow ym w yposażone w głowice k u m u la cy jn e z łatw ością przeb ijające pancerz czołgu n aw e t o grubości do 200 mm. N ajczęściej P P K są k ie­ ro w ane sygnałam i przesyłanym i za pom ocą przew o ­ dów, k tó re ro zw ija ją się z w ystrzelonego pocisku.

W łaściw a je st odpow iedź b. Je s t to działo p a n ­ cern e p ro d u k cji radzieckiej będące n a uzbrojen iu W ojska Polskiego. Działo p an cern e ASU-85 w yposa­ żone je st w a rm a tę k alib ru 85 m m i przeznaczone do w y k orzystania przez pododdziały w ojsk pow ietrzno-d esan to w y ch do zw alczania czołgów, k tó ry m i p rze­ ciw nik m ógłby zaatakow ać lądujących spadoch ro ­ niarzy. 10.

232

• ODGADUJEMY CZYNNOŚCI

1. B ruzdow anie lu f (e) oznacza obróbkę w nętrza lufy m etodą sk raw an ia, poleg ającą n a nacięciu na w ew n ętrzn ej pow ierzchni lufy b ruzd o określonej sze­ rokości i głębokości; bru zd y te m a ją przebieg linii śrubow ej. B ruzdow anie lu f je st jed n ą z n ajb ard zie j pracochłonnych o peracji technologicznych. B ruzdow a­ nie jed n ej lufy trw a od jed n ej do k ilk u n a stu godzin, w zależności od k alib ru . Czynność b ru zd o w an ia lufy w ykonyw ana je st na specjalnych o b rab iark ach , zw a­ nych bruzdow nicam i. Są to duże o b rab iark i o długości od kilku do kilkudziesięciu m etrów ; zw ykle bruzdow nica jest 2,5 raz a dłuższa od o b rab ian ej lufy. Sam proces b ru zdow ania lufy realizow any je st najczęściej za pom ocą głow icy w ielonożow ej, m ającej od 4 do 24 noży. Dla k o n k retn e j o b rab ian ej lufy liczba noży w głow icy ró w n a je st liczbie gw intów lufy. W p rz y ­ p ad k u broni strzeleck iej bru zd o w an ie lu f m oże być dokonyw ane m etodą przeciągania. 2. D ow iązanie a rty le rii (b) oznacza o kreślenie po­ łożenia stanow isk ogniow ych a rty le rii, p u n k tó w ob­ serw acy jn y ch i p u n k tó w rozpoznania pom iarow ego w zględem p u n k tó w znanych. D ow iązanie stanow isk ogniow ych a rty le rii polega n a o k reślan iu położenia działa n aw iązan ia ogniowego (tj. działa, k tó ry m w strzeliw u je się w cel pom ocniczy dla uzyskania p o praw ek na w aru n k i m eterologiczne strzelania) w zględem dział k ieru n k o w y ch przez podanie odpow iednich w spół­ rzędnych. D ow iązanie u g ru p o w an ia bojow ego arty lerii ok reśla położenie stan o w isk ogniow ych, p u n k tó w ob­ serw acy jn y ch i placów ek rozpoznania pom iarow ego w zględem p u n k tó w a rty lery jsk ie j sieci podstaw ow ej, p u n k tó w na m apie lu b w zględem siebie przez p o danie odpow iednich w spółrzędnych. 3. D ław ienie silnika (h ) je st potocznym o k reśle­ niem na zm niejszenie mocy lotniczego silnika tłoko­ wego. D okonuje się tego za pom ocą o g raniczenia do­ p ływ u p aliw a lu b m ieszanki do cylindrów silnika przez p rzy m y k an ie p rzepustnicy gaźnika. 4. D osyłanie naboi (p) oznacza czynność p o d aw a­ n ia naboi do kom ory nabojow ej, p o legającą n a p rze­ su w an iu naboi w k ie ru n k u kom ory. Podczas dosyła-

233

nia nabój m oże poruszać «ię prostoliniow o lu b k rzy ­ w oliniow o. W w ielu ty p ach broni dosyłanie naboi jest rów noznaczne z p odaw aniem naboi. 5. K an g u ro w an ie sam olotu (j) oznacza k ilk ak ro tn e odbicie się od ziem i lądującego sam olotu, w p rzy p a d ­ k u gdy lądow anie zostało w ykonane niepraw idłow o. K angurow anie może spow odow ać uszkodzenie podw o­ zia, a n a w e t całego sam olotu; niekiedy kangurow an ie nazyw ane je st rów nież kozłow aniem . 6. C um ow anie o k rętu (c) oznacza m ocow anie o k rętu do nabrzeża, do b u rty innego okrętu, beczki cum ow niczej itp. za pom ocą założenia cum y na poler albo p ierścień cum owniczy.

DWUZNACZNE NAZW Y

1. B ę k art to nazw a działa o g ład k iej lu fie (b) z ro dziny k o lu b ry n , k tó re były używ ane n a p olu w al­ ki w X V I—X V II w. K o lu b ry n y (zw ane rów nież w ężow nicam i, serp en ty n am i lu b szlangam i) były d ziała­ m i ładow anym i od p rzo d u — długość ich lu fy w y n o ­ siła od 28 do 40 kalibrów . K olubryny o szczególnie długiej lufie zw ano ek strao rd y n aln y m i, n a to m ia st ko­ lu b ry n y o szczególnie k ró tk ie j lufie zw ane były w łaś­ nie b ęk a rtam i lu b b astard am i.

8. S znekow anie pocisków (i) je st jed n ą z operacji p rzy napełn ian iu skorup pocisków m ateria łam i w y ­ buchow ym i, a polega na p raso w an iu sproszkow anych m a teriałó w w ybuchow ych za pom ocą tłocznika ślim a­ kowego n a specjalnych prasach.

2. Jeż to potoczna nazw a m iotacza bom b głębi­ now ych (f), używ anego pow szechnie w czasie II w oj­ n y św iatow ej przeciw o k ręto m podw odnym . Je ż m iał 16 lub 24 lu fy u staw io n e pod różnym i k ątam i, w sk u ­ te k czego w yrzucane bom by głębinow e p o k ry w ały ob­ szar w odny w kształcie elipsy (o w y m iarach osi ok. 35X45 m) w odległości ok. 200 m od o k rętu n aw o d ­ nego, n a któ ry m m iotacz ten b ył zainstalow any. T aki ro zrzu t bom b zw iększał p raw dopodobieństw o tra fie ­ nia o k rętu podw odnego. Bom by były od p alan e elek ­ trycznie i w ybuchały przy bezpośrednim tra fie n iu w k ad łu b o k rę tu podw odnego. M asa bom by głębinow ej w ynosiła 30 kg, w ty m m asa ła d u n k u w ybuchow ego b y ła ró w n a 15 kg.

9. T rałow anie m in {f ) je st czynnością m a jąc ą na celu w ykrycie m in i ich zniszczenie. T rałow anie m in m orskich realizow ane je st za pom ocą jednostek p ły ­ w ających zw anych trałow cam i, n ato m iast trało w an ie m in lądow ych w ykonuje się za pom ocą trałó w p rze­ ciw m inow ych.

3. K ot je st nazw ą m ałej kotw icy (d) zw anej rów ­ nież drapaczem . J e s t to k o tw ica bez poprzeczki, m a­ jąca cztery w ygięte p az u ry u staw io n e na krzyż. K o t­ w ica ta uży w an a je st do zakotw iczania m ałych łodzi, a najczęściej do p o szu k iw an ia i w y ław ian ia p rzed ­ m iotów zatopionych n a niew ielkich głębokościach.

10. Z nakow anie am unicji (a) je st czynnością po le­ g ającą n a odpow iednim oznaczaniu poszczególnych p a rtii am unicji — podaje się datę p rodukcji, rodzaj m a teria łu w ybuchow ego, rodzaj ład u n k u m io tają­ cego itp.

4. Ł ódka to nazw a zasobnika naboi (j). Łódka je st blaszaną ry n ien k ą, m ającą zagięte ścianki boczne, w k tó ry ch m ieszczą się k ry zy łu sek naboi. W dnie łódki zn ajd u je się zw y k le p łask a sprężyna, dociska­ jąca kryzy łusek naboi do zagiętych k raw ędzi. Ł ódka m ieści w sobie najczęściej 5 naboi karab in o w y ch . Po raz pierw szy łódkę zastosow ał M auser. O becnie je st o n a stosow ana n iem al w e w szystkich k ara b in ac h po­ w tarzaln y ch i n iek tó ry ch niep o w tarzaln y ch .

7. O rientow anie dział (d) je s t w a rty le rii przeciw ­ lotniczej zespołem czynności m ających na celu do p ro ­ w adzenie do ta k ie j zgodności u sy tu o w a n ia lu f i p rzy ­ rząd ów celow niczych w płaszczyźnie poziom ej, aby po n astaw ien iu jednakow ych w arto śc i azym utu osie lu f dział i osie optyczne przyrządów celow niczych były rów noległe.

5. M aterac, zw any rów nież p ły tą d etonacyjną, stan o w i elem en t k o n stru k cji obiektu fo rty fik acy jn eg o

235

(c), k tó ry służy do zabezpieczenia stropów , ścian lub fu n dam entów p rzed bezpośrednim sk u tk iem działania pocisków i bom b lotniczych. 6. M ors je st nazw ą polskiego p isto letu m aszyno­ wego w zór 1939 (g) skonstruow anego przez P. W ilniew czyca i J. S krzypińskiego. Był to pisto let k alib ru 9 m m o szybkostrzelności 409 strzałów n a m inutę. M asa p isto letu w ynosiła 3,9 kg, jego długość 840 m m ; w m agazynku pistoletu m ieściło się 25 naboi. M ors w y tw arzany był przed II w ojną św iatow ą w P a ń ­ stw ow ej F abryce K arabinów w W arszaw ie. Do w rześ­ n ia 1939 r. w yprodukow ano zaledw ie 50 sztuk tych pistoletów . 7. N ietoperz je st nazw ą la ta rn i pokładow ej Ce) stosow anej pow szechnie n a ja ch ta ch d innych m n iej­ szych statk ach , na k tórych nie m a p rą d u elek try cz­ nego. Je st to ręc zn a la ta rn ia naftow a, zw ykle ze szkłem k sz tałtu kulistego, k tó ra św ieci w e w szystkich k ierunkach. N ietoperz stosow any jest jako św iatło kotw iczne, zaś n a płynących łodziach w iosłow ych syg­ nalizuje zbliżanie się do innej łodzi lu b statku.

8. O rganki to nazw a broni p aln ej w ielolufow ej (a) używ anej w X V I— X V III w ieku. O rganki m iały k ilkanaście lu f ułożonych rzędam i po k ilk a w rzędzie; stanow iły one pierw ow zór broni w ielostrzaiow ej. 9. P araso l to potoczna nazw a sam olotu (h), m a­ jącego jeden p ła t nośny um ieszczony nad kadłubem i w sp arty zastrzałam i. 10. P a ra w a n je st nazw ą specjalnego typu tra łu ochronnego (i), k tó ry chroni płynący o k rę t przed n a ­ tknięciem się na kotw iczną m inę k ontaktow ą. P araw an tw orzą dw a pływ aki odpow iedniej k o n stru k cji. P ły ­ w ak i te odciągają od b u rt okrętu i n ap rężają dw ie stalow e liny trało w e zam ocow ane do dzaobnicy o k rętu poniżej lin ii w odnej. Jeżeli o k rę t n ap o tk a na sw ym k u rsie m inę k ontaktow ą, to m in lin a tej m iny ze­ ślizguje się po linie trało w ej p ara w a n u i dostaje się do zam ocow anego p rzy p ły w ak u przecinaka, k tó ry roz­ cina m inlinę. W rezultacie tego m ina w ypływ a na pow ierzchnię w bezpiecznej odległości od okrętu.

■ BROŃ BIO LOG ICZN A

1. Liczba żołnierzy zm arłych w ów czas w sk u tek różnych chorób zakaźnych p rzekroczyła trzy k ro tn ie liczbę zab ity ch w b ezp o śred n iej w alce. P rzy k ład ten je st niezw ykle w ym ow ny i ry su je w odpow iednim św ietle p ro b lem w ojny biologicznej. 2 . P roces w C h ab aro w sk u w ytoczony był zaraz po II w o jn ie św iatow ej przeciw ko Japończykom , k tó ­ rzy ju ż od 1931 r. przygotow yw ali się do p ro w ad zen ia w o jn y biologicznej, p row adząc zak ro jo n ą n a szeroką sk a lę p ro d u k cję m ikroorganizm ów chorobotw órczych, głów nie b ak terii dżum y i cholery. J a k w y k azał p ro ­ ces, celem ty c h przygotow ań m iało być m asow e u ży ­ cie b roni biologicznej przeciw ko w ojskom i ludności Z w iązku Radzieckiego, S tan ó w Z jednoczonych i Chin. Zdecydow ane uderzenie A rm ii R adzieckiej i rozbicie jap o ń sk iej A rm ii K w an tu ń sk iej uniem ożliw iło zreali­ zow anie tych zam iarów . 3. B ronią biologiczną nazyw a się bojow e środki biologiczne i śro d k i przeznaczone do ich rozsiew ania i przenoszenia. Ś ro d k am i przenoszenia bojow ych środ­ ków biologicznych m ogą być bom by lotnicze, pociski arty lery jsk ie , u rząd zen ia ro zp y lające itp . N a p rzy k ład w K orei lotnictw o am ery k ań sk ie szeroko stosow ało bom by lotnicze do przenoszenia bojow ych środków biologicznych. Bom ba ta k a w yglądem zew nętrznym p rzy p o m in ała 250-kilogram ow ą bom bę ko n w en cjo n al­ ną, jed n ak że bom ba biologiczna w ażyła tylko 75 kg. W bom bie ta k ie j um ieszczone były zakażone ow ady. 4. Do bojow ych środków biologicznych należą: a) d ro b n o u stro je (m ikroorganizm y) chorobotw órcze, do k tó ry ch zalicza się b ak terie, rik etsje, p ierw o tn iak i, w i­ ru sy i grzybki; b) jad y (toksyny) n iek tó ry ch z w yżej w ym ienionych d ro b n o u stro jó w ; c) syntetyczne su b ­ sta n cje chem iczne, k tó re służą do biologicznego nisz­ czenia u p raw roślinnych. 5. „C zarna śm ierć” , czyli dżum a, pow odow ana jest p rzez b a k te rie P asteurella pestis. D żum a je st chorobą zakaźną, k tó ra w tzw. form ie płucnej, n ie leczona, pow oduje aż 100% śm iertelności; w p rzy p ad k u lecze-

236

237

nia śm iertelność ta spada do 10%. B a k te rie dżum y m ogą być roznoszone przez pchły, k o n ta k t osobisty, aerozole, zakażoną w odę i żyw ność. D żum a w ykazuje znaczne m ożliw ości epidem iczne, w zw iązku z czym zaliczana je st do silnie rażących bojow ych środków biologicznych. 6. J a d kiełbasiany w y tw arza n y je s t p rzez b ak terie C lo stridium b o tu lin u m i po w staje w p ro d u k tac h żyw ­ nościow ych przechow yw anych bez dostępu pow ietrza, np. w konserw ach. Toksyczność ja d u kiełbasianego jest, w edług n iek tó ry ch badaczy, 10 000 razy w iększa od toksyczności cy janku potasu, p rzy czym daw ka śm ierteln a ja d u kiełbasianego w ynosi zaledw ie 0,02 mg. W edług danych am erykańskich śm iertelność zacho­ row ań pow odow anych jadem kiełbasianym wynosi 60—70%. Ja d kiełbasiany nie stw a rz a zagrożenia ep i­ dem icznego, ale zatru cie nim w yłącza człow ieka z w szelkiej działalności n a okres 2—6 m iesięcy. Ja d k ie ł­ basiany je st rów nież zaliczany do silnie rażących bo­ jow ych środków biologicznych. 7. P o p ra w n a je st odpow iedź c. T u larem ia pow o­ d ow ana je st przez b ak terie P asteurella tularensis. M i­ mo iż jest to choroba zakaźna, k tó ra pow oduje zaled ­ w ie 5—8% śm ierteln y ch zachorow ań w p rzypad k u , gdy nie je st leczona, i tylko 1%, gdy je st leczona, to jed n ak uw ażana je st za jed en z silnie rażących bojow ych środków7 biologicznych. T łum aczy się to tym , że pow oduje ona duże osłabienie chorego, czyniąc go niezdolnym do w szelkiej działalności w ciągu długich m iesięcy.

kach. Istn ie je rów nież m ożliw ość hodow li w irusów w zapłodnionych ja ja c h kurzych. Szczególne pole do popisu w p ro d u k cji bojow ych środków biologicznych m a ją tzw . zarazk i u zjadłiw ione, k tó re są sztucznym i m u ta cjam i n atu ra ln y ch m igroorganizm ów chorobo­ tw órczych. T akie „zm odyfikow ane” m ikroorganizm y chorobotw órcze o trzy m u je się w rezu ltacie n aś w ie tla ­ n ia n atu ra ln y ch m ikroorganizm ów chorobotw órczych (bakterii, rik e tsji i w irusów ) p rom ieniow aniem jo n i­ zującym , ultrafio leto w y m lu b ren tg en o w sk im lu b w w y n ik u sto so w an ia odpow iednio sp rep aro w an y ch po­ żywek. 10. A erozolam i biologicznym i nazyw a się zaw ie­ siny stałych lu b płyn n y ch cząstek bojow ych środków biologicznych w pow ietrzu. Szczególnie o statn i dzie­ siątek la t ch arak te ry z u je b u rzliw y rozw ój n au k i o aerozolach, sposobach ich w y tw arza n ia i ro zp rzestrze­ n ia n ia w atm osferze, co m a bezpośredni zw iązek z ew en tu aln y m użyciem bojow ych środków biologicz­ nych. N ależy je d n ak zw rócić uw agę, że aerozole m ogą rów nież znaleźć zastosow anie w m asow ej ochronie przed zakażeniam i biologicznym i. P row adzone są in ­ ten sy w n e b ad an ia n ad m ożliw ością stosow ania o chron­ nych szczepień aerozolow ych. O panow anie -takiej m e ­ tody szczepień pozw oliłoby n a szybkie i m asow e do­ k o n y w an ie szczepień o ch ronnych w w y p ad k u użycia bojow ych środków biologicznych.

BROŃ CHEM ICZNA 8 . T yfus je st o strą chorobą zakaźną pow odow aną przez rik e tsje , czyli m ikroorganizm y, któ re za jm u ją m iejsce p ośrednie m iędzy b ak teriam i i w irusam i. Z a­ razk i choroby przenoszone są b iern ie p rzez w esz odzie­ żową. T yfus je st chorobą zakaźną zaliczaną do grupy tzw. teoretycznie m ożliw ych bojow ych środków biolo­ gicznych. W iąże się to z tym , że ty fu s je st zasadniczo niegroźny dla otoczenia, jeśli ty lk o zostanie w y k lu ­ czona w szaw ica, co w gorszych w aru n k ac h sa n ita r­ nych, jakie m ogą panow ać w czasie w ojny, nie jest jed n ak w ykluczone. 9. M ożliwość ta k a istn ieje. D otyczy to w szcze­ gólności b a k te rii chorobotw órczych, k tó ry ch w iększość może się doskonale rozw ijać n a sztucznych pożyw ­

1. Falow y a tak chem iczny pod L an g em arck nie był pierw szym p rzy p ad k iem użycia p rzez N iem ców środków tru jący ch . Po raz pierw szy N iem cy p rze p ro ­ w adzili a tak chem iczny 27. X 1914 r., o strzeliw u jąc w o jsk a fran cu sk ie n a froncie L en s pod m iejscow ością N euve-C hapelle 3000 pocisków k a lib ru 105 m m w y ­ p ełnionych dw uanizydyną, czyli środkiem chem icznym d rażniącym oczy i nos. Poniew aż pociski te rozryw ały się w ysoko n a d ziem ią, a p rzy tym u ży ty środek maał słabe działanie, w spom niany a tak nie spow odow ał p o ­ raż en ia ludzi. D rugi z kolei a ta k chem iczny p rzep ro ­

239 238

w adzili N iem cy 31. I 1915 r., osfazeldwując z aTtylerii p ociskam i chem icznym i pozycje w o jsk rosyjskich pod B olim ow em koło Łow icza. Pociski te były w ypełnione b rom kiem ksylilu, k tó ry z pow odu dużego w ia tru i dość silnego m rozu nie poczynił je d n ak w iększych strat. 2 . Około 150 000 ton. Były to przew ażnie gazow e środki tru ją ce, zw ane pow szechnie gazam i tru jący m i. N ajw ięcej w yprodukow ano chloru (ok. 50 000 t), n a s­ tęp n e m iejsca p o d w zględem ilości zajm ow ały: fosgen, ch loropikryna, dw ufosgen. U żyw ano je d n ak rów nież niegazow ych środków tru jący ch , ja k np. ip e ry t i lu ­ izyt. O prócz tego w yprodukow ano ogólnie ponad 50 000 000 chem icznych pocisków a rty lery jsk ic h ; w ty m sam e N iem cy w yprodukow ały ok. 34 000 000 takich pocisków , tzn. co drugi niem iecki pocisk a rty le ry jsk i był pociskiem chem icznym . 3. W szystkie p a ń stw a biorące udział w I w o jn ie św iatow ej strac iły 78 390 ludzi śm ierteln ie porażonych środkam i chem icznym i, z czego w R osji aż 56 000 osób. C ałkow ita liczba porażonych przekroczyła m ilion (do­ kład n ie 1 009 038 osób), lecz część porażonych u ra to ­ w ano. 4. N azw a

ip e ry tu pochodzi od m ia sta Y pres. W nocy z 12 na 13. VII. 1917 r. N iem cy ostrzelali po­ zycje w ojsk angielskich, um ocnione pod m iastem Ypres, pociskam i arty lery jsk im i k alib ru 77 i 105 mm, k tó re były napełnione środkiem chem icznym o tr w a ­ łym działaniu trująco -p arzący m . S tra ty A nglików w y ­ niosły wówczas ok. 6000 porażonych, przy czym s k a ­ żeniu iperytem uległo całe m iasto i okolice. Ip e ry t je st siarczkiem dw uchloroetylow ym , otrzym anym po raz pierw szy w 1886 r. przez W. M eyera i N, Zielińskiego. Chem icznie czysty ip e ry t jest bezb arw n ą oleistą cieczą o silnym zapachu m usztardy, stąd na Zachodzie n a ­ zyw any je st rów nież „gazem m usztardow ym ”.

6. W łaściw a jest odpow iedź a. A dam syt je st jasnożółtym stałym ciałem k ry staliczn y m bez zapachu. Je st p rak ty czn ie nielo tn y , w zw iązku z czym stoso­ w an y byw a w yłącznie w p ostaci dymów. Nie był sto ­ sow any w czasie I w o jn y św iatow ej, został bow iem o d k ry ty w 1918 r. W ojska am ery k ań sk ie stosow ały go w w ojnie w ietnam skiej pod nazw ą DM. P rzed ad am sytem chroni m aska gazow a w yposażona w f iltr p rzeciw dym ny. 7. Środki tru jące, try lo n 83 i try lo n 46, były pro­ dukow ane przez N iem ców w czasie II w o jn y św ia­ tow ej; znane są one rów nież pod nazw am i ta b u n i sarin . Są to środki o działan iu p ara lity c zn o -d rg a w kow ym ; ich toksyczne d ziałanie znacznie przew yższa działanie toksyczne n aw et tak ich groźnych bojow ych środków tru jący ch , jak ip e ry t i luizyt. T ab u n jest b ru n atn o czerw o n ą cieczą o zapachu podobnym do gorzkich m igdałów , n ato m iast sarin je st cieczą bez­ b arw n ą i bez zapachu, przy czym b ard ziej lo tn ą niż tab u n . Z arów no tab u n , jak i sarin działają tru ją co na organizm ludzki, niezależnie od tego czy m a ją po­ stać cieczy, p a ry czy aerozolu (mgły). 8. „G azam i n erw ó w ” albo V -gazam i nazyw a się najnow sze i n ajb ard zie j toksyczne bojow e śro d k i tr u ­ jące. P ro d u k c ję ty ch środków tru ją cy ch na sk alę p rze­ m ysłow ą podjęły zakłady w New P o rt w S tan a ch Z jednoczonych po 1960 r., kiedy b ad a n ia p rze p ro w a­ dzone przez Szw eda L.E. T am m elin a n ad g ru p ą cholinow ych pochodnych k w asu fosforow ego w y kazały, że o trzy m an e zw iązki fosforoorganiczne m ają w ielo­ k ro tn ie w iększą toksyczność od dotychczas znanych środków p arality czn o -d rg aw k o w y ch , ta k ich ja k tab u n , sarin lub soman. Jeśli bow iem toksyczność ta b u n u przy jąć za 1, to odpow iednio toksyczność sa rin u w y ­ niesie 10. som anu — 30, n ato m iast toksyczność V -g azów aż 2000, a w ięc je st ona setk i razy w iększa od toksyczności sarin u . V -gazy, podobnie jak sarin , są bezb arw n y m i i bezw onnym i cieczam i o m ałej lotności.

5. L ak ry m a to ry są bojow ym i środkam i łzaw ią­ cym i; drażn ią one spojów kę, w sk u te k czego oko łzawi. Zalicza się do n ich tak ie środki chem iczne, ja k b ro ­ m ek ksylilu, brom ocyjanek benzylu, jodek benzylu, brom oaceton, chloroacetofenon i in. L ak ry m a to ry sto ­ sow ane są łącznie z innym i środkam i tru ją c y m i, a p o ­ niew aż p rze n ik ają przez pochłaniacz m aski gazow ej, w ięc drażniąc oczy, zm uszają do zdjęcia m aski, co jest rów noznaczne z zatruciem in n y m i środkam i trujący m i.

9. Ze sporyszu, czyli form y p rze trw aln ik o w ej grzyba pasożytującego głów nie w kłosach żyta, o trzy ­ m u je się drogą skom plikow anych zabiegów chem icz­ nych dw uetyloam id k w asu lizergow ego, k tó ry je st ty ­ pow ym środkiem psychochem icznym re p re z e n ta ty w ­ nym dla całej grupy środków tego rodzaju, zw anych niekiedy psychogazam i. Nowoczesne śro d k i psychoche-

240

16 — 500 zagadek z techniki w ojskow ej

241

m iczne są substancjam i, któ re działają n a organizm ludzki w sposób podobny do działania środków zn ie­ czulających. C echą ch a rak te ry sty cz n ą w szystkich — a je st ich bardzo w iele — środków psychochem icznych jest n aruszen ie najw yższych, n ajb ard zie j deli­ k atn y ch czynności u k ła d u nerw ow ego, a m ianow icie p sychiki człow ieka. P ow odują one zaburzenia św iado­ mości i postrzegania, h alu cy n acje w zrokow e i słu ­ chowe, zaburzenia, procesów m yślenia i o rien tacji oraz zab u rzenia w sferze odczuć i woli. N iektóre z ty ch środków w yw ołują stan y zobojętnienia, w zw iązku z czym człow iek porażony środkiem psychochem icznym nie rea g u je w ciągu pew nego czasu (kilku lub k ilk u ­ n a stu godzin) n a żadne bodźce zew nętrzne. 10. D efolianty są środkam i chem icznym i, k tó re po­ w o d ują opadanie liści z drzew , krzew ów i innych ro ­ ślin. Do defoliantów zalicza się aaotniak, tró jc y jan e k am onu, chlorek cynku, chloran m agnezu i in. Defo­ lia n ty były używ ane przez w ojska am ery k ań sk ie w w o jnie w ietn am sk iej do ogołacania roślinności z liści w celu łatw iejszego w y k ry w a n ia partyzantów . W w y ­ n ik u użycia defoliantów opada 70—95% liści.

■ BROŃ JĄDROW A

1. P ierw szego próbnego w ybuchu bom by jądro w ej dokonano w S tan ach Zjednoczonych 16. V II 1945 r. Bom ba w y b u ch ła na pow ierzchni ziemi, n a p u sty n i le ­ żącej ok. 90 km na północny zachód od m iasteczka A lam ogordo w sta n ie N ow y M eksyk. 2. Nie m a żadnej różnicy m iędzy bom bą atom ow ą i jąd row ą. J e s t to ty lk o różna n azw a tej sam ej bom by. O becnie za p o p raw n ą uw aża się nazw ę bom ba ją d ro ­ w a, poniew aż je j działanie o p arte je s t na w yk o rzy sta­ niu zjaw isk jądrow ych, tj. zachodzących w jąd rze atom u, a n ie zjaw isk atom ow ych, co su g e ru je po­ czątkow o używ ana n azw a — bom ba atom ow a. Bom ba ją d ro w a je st urząd zeniem w ybuchow ym , w k tó ry m w y k o rzy stan a została ją d ro w a re a k c ja rozszczepienia u ra n u 235 lu b p lu to n u 239. Z tej ra c ji bom bę ją d ro w ą

242

nazyw a się niekiedy rów nież bom bą u ran o w ą lu b p lu ­ tonow ą. Bom ba ją d ro w a z w yglądu zew nętrznego po­ dobna je s t do zw ykłej bom by lotniczej; m asa ta k iej bom by może w ynosić od k ilk u set kilogram ów do k ilk u ton. B om ba ją d ro w a sk ła d a się z pow łoki m etalow ej, w k tó rej um ieszczony je st ład u n ek jąd ro w y i u rzą­ dzenie zapłonow e. Ł ad u n ek jądrow y stan o w i k ilk a dobrze odizolow anych części m a teria łu rozszczepial­ nego. K ażda z tych części m a teria łu (tj. u ra n u 235 lu b p lu to n u 239) m a m asę niniejszą o d tzw. m asy kry ty czn ej, tj. od ta k iej ilości m a te ria łu rozszczepial­ nego, przy k tó rej n astęp u je sam oistnie jąd ro w a r e ­ ak cja łańcuchow a. U rządzeniem , k tó re usuw a izolację o ddzielającą i łączy części m a teria łu rozszczepialnego w bom bie jąd ro w ej, je st w łaśnie urządzenie zapło­ nowe. Rolę tego u rządzenia sp ełn ia najczęściej odpo­ w iednio stero w an y ład u n ek w ybuchow y o o kreślonej m ocy. Z chw ilą połączenia poszczególnych części m a­ te ria łu rozszczepialnego p o w staje ład u n ek sum aryczny o m asie w iększej od m asy k ry ty czn ej, co pow oduje zainicjow anie g w ałto w n ej łańcuchow ej re a k c ji ro z­ szczepienia, a w ięc w y b u ch bom by.

243

3. B om ba jąd ro w a c h a rak te ry z u je się trzem a czynnikam i rażącym i: 1) prom ieniow aniem jądrow ym , którego działanie rozpoczyna się w raz z zapoczątko­ w aniem w ybuchu bom by, tj. -wraz z rozpoczęciem r e ­ a k c ji ją d ro w e j; 2) prom ieniow aniem św ietlnym , k tó ­ rego rażące działanie polega n a w zniecaniu pożarów ; 3) falą uderzeniow ą, k tó ra m echanicznie oddziaływ a na obiekty, tzn. burzy je. 4. R ów now ażnik trotylow y je st to um ow na w iel­ kość ch a ra k te ry z u ją c a moc w ybuchu bom by jądrow ej. Jeżeli m ów im y, że np. bom ba ją d ro w a m a moc 20 000 t tro ty lu (lub 20 kiloton TNT), oznacza to, że je j w y­ buch je st rów now ażny w ybuchow i tej w łaśnie ilości tro ty lu (czyli TNT — tró jn itro to lu en u ). Oczywiście, rów now ażnik trotylow y nie uw zględnia takich sp e­ cyficznych w łaściw ości bom by jąd ro w ej, ja k działa­ nie prom ieniow ania św ietlnego, a w szczególności p ro ­ m ieniow ania przenikliw ego. 5. P rom ieniow anie przenikliw e je s t niew idzialnym prom ieniow aniem , którego sk u tk i o b ja w iają się do­ p iero po pew nym czasie — niekiedy n a w e t po kilku, a czasem po k ilk u n a stu la ta c h od chw ili porażenia. P ro m ieniow anie przenikliw e p o raż a ty lk o organizm y żywe. S topień jego działania rażącego n a organizm człow ieka zależy od ilości pochłoniętej daw ki p ro ­ m ieniow ania: im jest w iększa, ty m szybciej w y stę p u ją sk u tk i porażenia. Z a śm ierteln ą daw kę prom ienio w a­ n ia uw aża się daw kę w ilości p o nad 500 -rentgenów. 6. Około 3 km. Rozum ie się, że chodzi tu o r a ­ żenie ludzi nie u krytych. P ro m ień raż en ia bom by o mocy 1 m egatony tro ty lu jest dziesięciokrotnie w ię­ kszy. 7. W bom bie term o jąd ro w ej, zw anej rów nież bom ­ bą w odorow ą, bom ba ją d ro w a spełnia rolę zapalnika, tj. środka inicjującego pow stan ie term o jąd ro w ej r e ­ ak cji syntezy. Bom ba term o jąd ro w a składa się z bom­ by jąd ro w ej, k tó ra otoczona je st dw om a pow łokam i: w ew n ętrzn ą z d eu terk u litu i ze w nętrzną — z u ra n u 238. W ysoka te m p eratu ra , rzędu 300 000 JC, ja k a po­ w sta je podczas rea k cji rozszczepienia w bom bie ją d ro ­ w ej, zapoczątkow uje proces syntezy, podczas którego ją d ra d e u te ru i try tu łączą się, tw orząc jąd ro helu. Pierw szego próbnego w ybuchu bom by term o jąd ro w ej dokonali A m erykanie w dniu 1 w rześnia 1952 r. n a poligonie jąd ro w y m n a W yspach M arshalla. M asa te j bom by w ynosiła 65 t

244

S chem at budow y bom by term o jąd ro w ej 8. S każeniem prom ieniotw órczym nazyw am y za­ nieczyszczenie teren u , wody, p ow ietrza i pow ierzchni różnych przedm iotów su b stan cjam i p rom ieniotw órczy­ m i, k tó re rozp ad ając się, em itu ją cząstki alfa i b eta oraz p rom ieniow anie gam m a. C ząstki alfa są to ją d ra atom ów helu, cząstki b eta są elektronam i, zaś p ro m ie­ niow anie gam m a — to prom ieniow anie elek tro m ag n e­ tyczne o bardzo m ałej długości fali. N ajw iększe niebez­ pieczeństw o w p rzy p a d k u zew nętrznego n ap ro m ien ie­ n ia stw arza w łaśnie p ro m ieniow anie gam m a, zw ane p rom ieniow aniem p rzenikliw ym , k tó re m a dużą zdol­ ność p rze n ik an ia i p o rażan ia zew nętrznych i w e­ w n ętrzn y ch narządów organizm u ludzkiego. 9. Około 2 000 000 kg radu. T ak ą w łaśn ie a k ty w ­ ność rów now ażną 2000 t rad u , m iały su b stan cje p ro ­ m ieniotw órcze w prow adzone do atm osfery przez w y ­

245

buch bom by jądrow ej nad H iroszim ą. W ielkość tej aktyw ności m ożna uzm ysłow ić sobie pam iętając, że w ciągu 60 la t od dnia w ykrycia ra d u przez m ałżon­ ków C urie w yprodukow ano n a całym św iecie ok. 3 kg tego p ie rw ia stk a prom ieniotw órczego. 10. N ajlepiej chroni ołów. W arstw a ołow iu o g ru ­ bości ok. 8 cm 16-krotnie zm niejsza intensyw ność p ro ­ m ieniow ania przenikliw ego. A żeby uzyskać ta k ie samo zm niejszenie intensyw ności prom ieniow ania, stosując np. beton, grubość jego w arstw y pow inna być 5 -k ro tnie w iększa, tj. pow inna w ynosić 40 cm ; natom iast w arstw a drew na pow inna m ieć grubość 1 m.

• FO R T Y FIK A C JE

1. W C hinach. Ta najdłuższa budow la fo rty fik a ­ cyjna, zw ana W ielkim M urem C hińskim , była um oc­ nieniem obronnym zbudow anym n a północnej g ran icy Chin w celu osłony p ań stw a przed koczow niczym i p le­ m ionam i azjatyckim i, zwłaszcza p rzed H unam i. P ie rw ­ sze odcinki M uru Chińskiego w zniesiono praw dopo­ dobnie już w VI w. p.n.e.; budow ę jego ko n ty n u o ­ w ano aż do w ieku XVI n.e. D ługość W ielkiego M uru Chińskiego w ynosi ok. 2400 km ; jego w ysokość w ró ż­ nych m iejscach je st różna i w ah a się od 4 do 16 m, natom iast grubość — od 4 do 8 m. 2 . We F rancji. Chodzi tu o C arcassonne, m iasto położone w południow ej F ra n c ji nad rzeką A ude i K a­ nałem P ołudniow ym . Zachow ało się tam całe m ia­ steczko obronne położone na wzgórzu, będące częścią w spółczesnego m iasta C arcassonne. M iasteczko ob ro n ­ ne je st opasane dw iem a liniam i m urów obronnych. P ierw sza linia m u ró w pow stała w V I w .; zbudow ali ją Wizygoci, nato m iast druga, ze w nętrzna lin ia m urów zbudow ana została w X III w. W C arcassonne znajd u je się jeden z dw u n ajlep iej zachow anych barb ak an ó w ; drugi taki b arb a k an jest w K rakow ie. 3. Słuszna jest odpow iedź c. V auban rozpoczął służbę w ojskow ą w korpusie inży n ieró w w 1651 r. Pod koniec w ojny francusk o -h iszp ań sk iej był już g e-

246

nerałem . W 1669 r. m ianow ano go g en eraln y m in ­ spek to rem tw ierd z fran cu sk ich . P ełniąc to stanow isko przyczynił się do budow y 33 now ych tw ierd z i u d o ­ skonalił ponad 100 już istn iejący ch . P rzy budow ie no­ w ych tw ierd z oraz m odernizow aniu stary ch V auban w prow adzał ud o sk o n alen ia do klasycznej fo rty fik acji bastionow ej; isto ta tych udoskonaleń polegała na zw iększaniu głębokości obrony tw ierdzy poprzez b u ­ dow anie dodatkow ych w y su n ięty ch na jej przedpole obiektów fo rty fik acy jn y ch . Z a swe osiągcięcia m ia­ now any został m arszałk iem w 1703 r. 4. W łaściw a je st odpow iedź b. T w ierdza fortow a, zw ana inaczej tw ierd zą pierścieniow ą, p o w stała jako rozw inięcie tw ierdzy poligonalnej, k tó ra z kolei by ła rozw inięciem tw ierdzy bastionow ej. T w ierdza fortow a była odpow iedzią na w prow adzenie w końcu X V III w. a rty le rii oblężniczej o zw iększonej donośności. Z aistn ­ ia ła konieczność odsunięcia p u n k tó w obrony tw ie r­ dzy m ożliw ie ja k n ajd ale j od w łaściw ej tw ierdzy b a ­ stionow ej, co osiągnięto przez budow ę fortów . P rz y ­ kładem tw ierdzy fo rto w ej może być tw ierd za M odlin, k tó rej budow ę rozpoczęto w 1807 r. z in icjaty w y N a­ poleona n a m iejscu szw edzkiego grodu w arow nego z 1656 r. Budow ę tw ierdzy m odlińskiej ukończono w 1834 r. 5. Ze w spółczesnego p u n k tu w idzenia w łaściw a odpow iedź m usi obejm ow ać w szystkie zadania w y m ie­ nione w odpow iedziach a, b, c. P ierw o tn ie, tj. w sta ­ rożytności o raz w średniow ieczu, głów nym zadaniem fo rty fik a cji sta łe j b y ła o ch ro n a p ań stw a p rzed n ie­ spodziew anym w targ n ię cie m nieprzyjaciela. T akim za­ daniom służył np. W ielki M ur C hiński oraz rzym skie w ały graniczne, k tó re w n ie k tó ry ch rejo n ach m iały obiekty u fo rty fik o w an e ty p u ciągłego, ja k np. Wał H ad ria n a zbudow any w A nglii na pograniczu ze Szko­ cją. 6. W łaściw a je st odpow iedź c. B eluarda, zw ana rów nież b u lw arem lu b bastionem , by ła dziełem fo r­ ty fik acy jn y m w znoszonym n a załam aniach obw ałow a­ nia tw ierdzy. M iała o na po stać pięciokątnego m asyw u ziem nego obudow anego m urem . Dwie sty k ające się pod k ątem 90° części b ełu ard y , w y su n ięte w stro n ę n ieprzyjaciela, nazyw ano czołami; części boczne, sty ­ k ające się z czołami, nazyw ano b ark am i; n a b ark ach um ieszczano działa. N ajw ęższa część b elu ard y , m ię­ dzy obw ałow aniam i b ark ó w sty k ający m i się z k u rty ­

247

nam i, n azyw ała się szyją. P ierw sze belu ard y pow stały w X V w. 7. Około 6000 — dokładnie w strefie um ocnionej L inii M aginota zbudow ano w la ta c h jej budow y, tj. w 1929—1939, 5800 obiektów forty fik acy jn y ch . P o d ­ staw ow ym i elem entam i um ocnień fortyfik acy jn y ch Linii M aginota były w ęzły obrony, k tó re budow ano na szczególnie w ażnych k ie ru n k a ch obrony, i p u n k ty oporu. W ęzeł obrony składał się z 6—8 dużych żel­ betow ych obiektów fo rty fik acy jn y ch pow iązanych sys­ tem em podziem nych chodników . Węzły obrony w ypo­ sażone były w działa k alib ru 20— 135 m m i k arab in y maszynowTe. Z ałoga w ęzła s k ła d a ła się z 600—800 osób. P u n k ty oporu składały się z 3—4 obiektów fo rty fi­ k acyjnych, rów nież pow iązanych podziem nym i chod­ nikam i; były one uzbrojone w działa k alib ru 20—37 mm i ciężkie k a ra b in y m aszynow e; ich załoga liczyła ok. 160 osób. In icjato rem budow y om aw ianej strefy um oc­ nień stałych był ów czesny fra n cu sk i m in ister w ojny A. M aginot. S tre fa tych um ocnień przebiegała na d łu ­ gości 450 k m w zdłuż g ranicy z N iem cam i i L u k sem ­ burgiem . Na budow ę L inii M aginota zużyto ok. 55 000 t stali i ponad 3000 m 3 betonu. B udow a 1 km tych fo rty fik acji kosztow ała F ra n c ję ok. 9 m in franków . S tre fa tych um ocnień nie o d eg rała p rak ty c zn ie żadnej roli w obronie F ra n cji podczas ag resji -niem ieckiej w 1940 r., poniew aż w ojska m e m io ć k ie ' jej nie p rz e ła ­ m ały, lecz obeszły ją, k o n ce n tru jąć atak (po zajęciu Belgii) na najsłab iej um ocnionym odcinku granicy fran cusko-belgijskiej.

10. Słuszna je st odpow iedź c. Rubież obronna, zw ana W ałem Pom orskim , została ro zbudow ana przez N iem ców w latach 1934—1944. Jej podstaw ow ym i ele­ m entam i były stałe pojedyncze żelbetow e obiekty fo r­ ty fik acy jn e z w m ontow anym i w stropy kopułam i p a n ­ cernym i w yposażonym i w działa dużych k alib ró w i ciężkie k ara b in y m aszynow e. G rubość ścian obiektów żelbetow ych dochodziła do ł m, a grubość kopuł p a n ­ cernych do 10 cm. S tałe obiekty fo rty fik a cy jn e W ału P om orskiego w zm ocnione były w o statnich latach polow ym i obiektam i fo rty fik acy jn y m i w postaci m ało w idocznych zapór in ży n iery jn y ch , pól m inow ych i ro ­ w ów przeciw czołgow ych. Po zachodniej stronie W ału Pom orskiego ciągnęły się dw ie, a na n iek tó ry ch od­ cinkach n aw et trzy lin ie transzei. P rzy p rzełam y w a­ niu W ału Pom oskiego I A rm ia W ojska Polskiego s tr a ­ ciła ponad 10 000 żołnierzy. N ieprzyjaciel strac ił ok. 8000 żołnierzy (zabici i ran n i) oraz 1500 w ziętych do niewoli. W toku w alk jed n o stk i I A rm ii W ojska P o l­ skiego zniszczyły lu b zdobyły 30 czołgów i dział p a n ­ cernych, 130 dział i m oździerzy, 630 sam ochodów oraz zburzyły 27 obiektów fo rty fik acyjn y ch .

8. P o p ra w n a jest odpow iedź c. R eduta była polow ym dziełem fortyfikacyjnym , zw ykle w kształcie zam kniętego czw oroboku przystosow anego do sam o­ dzielnej obrony okrężnej. R eduty były stosow ane w fo rty fik a cji polow ej od X V I w. aż do I w ojny św ia­ tow ej. Je d n ą z bardziej znanych ¡redut jest h isto ­ ry czna re d u ta O rdona, b roniąca W arszaw y w 1831 r. 9. W łaściw a jest odpow iedź b. T ran szeja je st obiektem fo rty fik a cji polow ej. Je s t to w ąski ciągły ró w o przebiegu krzyw oliniow ym lub łam anym i d w u ­ stro nnym nasypie. T ran szeja posiad a w yposażenie bojow o-techniczne i sanitarno-gospodarcze. U m ożliw ia dogodne w aru n k i prow adzenia ognia oraz zapew nia sk ry ty m anew r i kom unikację w ojsk w zdłuż fro n tu , chroniąc jednocześnie żołnierzy i sprzęt przed ogniem n ieprzyjaciela.

248

249

LITERATU RA

ZbiorowTe M ała encyklopedia w o jsko w a . W yd. MON, 1970. Z biorow e Z zagadnień te ch n ik i w o jsko w ej, t. I i t. II. Wyd. MON, 1959. Ż ytyński E. W oda n o śn ik życia i p o dstępnej śm ierci. Wyd. MON, 1969.

B urakow ski T. i S ala A. R a k ie ty — broń X X w ieku . Wyd. MON, 1968. D ębicki S. H istoria teleko m u n ika cji. W KiŁ, 19G3. G rabow ski Z. i W ójcicki J. 1000 słów o m orzu i o k rę ­ cie. Wyd. MON, 1969. H orbienko I. U ltra d źw ięki i ich zastosow anie. Wyd. MON, 1968. Jankiew icz Z. G iganty p rzestw orzy. Wyd. MON, 1966. Jankiew icz Z. Sam olot zm ienia kszta łt. Wyd. MON, 1969. Jan k iew icz Z. B alony i sterów ce. W yd. MON, 1968. J a śta k Z. Skażenia prom ieniotw órcze, chem iczne i bio­ logiczne. W yd. MON, 1969. K ochański M. B roń strzelecka w o jsk lądow ych. Wyd. MON, 1967. K oreyw o M. P odstępna broń. W yd. MON, 1970. K rólikiew icz T. M askow anie. Wyd. MON, 1966. M agnuski J. R ycerze pancerni X X w iek u . Wyd. MON, 1967. M agnuski J. P rezentuj broń. H oryzonty, 1970. M endygral Z. Z anim rozkaz zostanie w ydany. Wyd. MON, 1966. M endygral Z. R adar — dziś i jutro. Wyd. MON, 1934. M endygrał Z. R adar elektro n iczn y zw iadow ca. Wyd. MON, 1970«. P alij A. W ojna radiowa. Wyd. MON, 1966. P rzy lipiak M. C złow iek pod wodą. Wyd. MON, 1968. Sosiński R. O brazki ze św iata fiz y k i i techniki. Wyd. MON, 1971. S upiński W. 100 lat o krętó w w ojennych. Wyd. MON, 1968. Szepke R. P rom ieniow anie jest w śród nas. Wyd. MON, 1968.

250

251