MONEY. Mistrzowska gra. 7 prost - Anthony Robbins

Wszystkie fragmenty przystosowane przez wydawcę do specyfiki rynkowej zostały zaakceptowane przez autora i ani autor, ani też wydawca nie oferują indywidualnych porad przystosowanych do jakiegokolwiek konkretnego portfolio czy indywidualnych potrzeb, jak też nie świadczą doradztwa finansowego czy innych profesjonalnych usług.

© Copyright by Anthony Robbins, 2014 r. © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Studio EMKA Warszawa 2015 r. Tytuł oryginału: MONEY Master the Game Redakcja: Krzysztof Gajowiak Korekta: Monika Baranowska Konsultanci: Andrzej Chojnacki, Borys Kowalski, Sławomir Lachowski, Krzysztof Stroiński Redakcja techniczna: Teresa Ojdana Projekt polskiej wersji okładki: Michał Duława Zdjęcie na okładce: © Richie Arthur Wszelkie prawa, włącznie z prawem do reprodukcji tekstów w całości lub w części, w jakiejkolwiek formie – zastrzeżone. Wszelkich informacji udziela: Wydawnictwo Studio EMKA ul. Królowej Aldony 6, 03-928 Warszawa tel. 22 628 08 38, 616 00 67 [email protected] www.studioemka.com.pl ISBN 978-83-65068-56-9 Skład wersji elektronicznej: Tomasz Szymański konwersja.virtualo.pl

NAJWYBITNIEJSI LIDERZY ŚWIATOWYCH FINANSÓW O TONYM ROBBINSIE… „Ma wielki dar. Dar inspirowania innych”. – Bill Clinton, były prezydent Stanów Zjednoczonych „Tony Robbins ma wytrych do ludzkich umysłów – wie, jak otwierać je na wielkie możliwości. Korzystając ze swej unikalnej wiedzy o ludzkiej naturze, znalazł sposób, aby uprościć strategię największych światowych inwestorów i sformułować siedem prostych kroków, dostępnych dla każdego, kto chce podążać drogą ku finansowej wolności, na którą zasługuje”. – Paul Tudor Jones II, założyciel Tudor Investment Corporation i legendarny makler, który przez 28 lat z rzędu przynosił swym inwestorom wyłącznie zyski „Tony Robbins wpłynął na życie milionów ludzi, w tym moje. W tej książce prezentuje wam przemyślenia i strategie największych światowych inwestorów. Nie zmarnujcie okazji, by samemu doświadczyć, jaką moc odmieniania życia ma ta książka”. – Kyle Bass, założyciel Hayman Capital Management i inwestor, który w środku kryzysu subprime 30 mln dolarów rozmnożył do 2 mld „W swojej książce Tony Robbins ujawnia niezwykły talent do upraszczania rzeczy złożonych, zamieniając koncepcje najlepszych światowych inwestorów w praktyczne lekcje, użyteczne zarówno dla nieopierzonych żółtodziobów, jak i biegłych profesjonalistów”. – Ray Dalio, założyciel i jeden z wiceprezesów odpowiedzialnych za inwestycje Bridgewater Associates, największego funduszu hedgingowego na świecie „Niniejsza książka będzie ogromną pomocą dla inwestorów… Tony Robbins wpadł do mojego biura na spotkanie, które było zaplanowane na 40 minut, a wyszedł po czterech godzinach. To był najbardziej prowokujący wywiad w mojej długiej karierze; Robbins zapuścił sondę naprawdę głęboko. Jestem pewien, że podobnie reagowały inne silne osobowości i przenikliwe umysły świata finansów, których refleksje wypełniają tę świetną książkę. Jej lektura was oświeci i da wam lepsze pojęcie o tym, jak być dobrym graczem w grze o pieniądze i dorobić się kiedyś finansowej wolności”. – John C. Bogle, założyciel Vanguard Group i funduszy indeksowych Vanguard, największych funduszy inwestycyjnych na świecie „To pod każdym względem nietypowa książka o finansach. Napakowana mądrością i życiowymi prawdami, które wzbogacą wasze życie. Wielu tego typu książkom brakuje

mięsa. Książka Tony’ego jest inna – odmieni wasze życie”. – dr David Babbel, profesor w Katedrze Finansów, Wharton School przy University of Pennsylvania „W swej książce Tony po mistrzowsku łączy anegdotę i wiedzę, by uczynić proces inwestycyjny przystępnym dla czytelników – wspiera ich edukację finansową i pomaga skutecznie planować przyszłość”. – Mary Callahan Erdoes, prezes J.P. Morgan Asset Management, zarządzającego aktywami o wartości 2,5 bln dolarów „Tony’ego Robbinsa nie trzeba przedstawiać. Poświęcił się poprawianiu doli inwestora. Każdy inwestor uzna tę książkę za niezwykle interesującą i pouczającą”. – Carl Icahn, miliarder, filantrop, inwestor „Skarbnica wiedzy o robieniu pieniędzy!”. – Steve Forbes, wydawca magazynu „Forbes” i prezes zarządu Forbes, Inc. „W ostatnich paru latach byłem mówcą na kilku spotkaniach Tony’ego poświęconych finansom, za co dostawałem od niego wynagrodzenie. Ale jeśli się dobrze zastanowić, to ja powinienem płacić jemu. Ma niewiarygodny talent przekładania wiedzy czołowych ekspertów finansowych na proste kroki, które może podjąć przeciętny człowiek poszukujący finansowego bezpieczeństwa i wolności”. – Marc Faber, zwycięzca Barron’s Roundtable i wydawca raportu Gloom, Boom & Doom „Nie da się znać Tony’ego Robbinsa oraz słuchać jego słów i nie nabrać chęci do działania. Ta książka zawiera strategie, dzięki którym zbudujecie wolność finansową dla siebie i swojej rodziny”. – T. Boone Pickens, założyciel i szef BP Capital oraz TBP; 21 prób 18 razy dokładnie przewidział ceny ropy naftowej na antenie CNBC „Jeśli szukacie rozwiązań i naprawdę chcecie zapewnić wolność finansową sobie i swojej rodzinie, Tony Robbins jest właśnie tym, kogo szukacie. Kupcie tę książkę, zmieńcie swoje życie”. – Farnoosh Torabi, nagradzana autorka When She Makes More: 10 Rules for Breadwinning Women „Niemal 20 lat temu, siedząc w ostatnich rzędach Financial Destiny, byłem uczniem Tony’ego Robbinsa, który miał marzenie, aby nauczyć milion kobiet lepszego zarządzania pieniędzmi. Dzięki Tony’emu rok później byłem mówcą na jego spotkaniach z publicznością, pisałem Smart Women Finish Rich i ostatecznie stworzyłem program, który miał dotrzeć do milionów kobiet na całym świecie. Do dziś wydrukowano ponad 7 mln egzemplarzy moich książek z cyklu Finish Rich i przetłumaczono je na 19 języków. Tony odmienia losy; odmieni i wasz. Ja, podobnie jak wy, przeczytam MONEY od deski do

deski, a potem będę pożyczał znajomym”. – David Bach, dziewięciokrotnie na liście bestsellerów „New York Timesa” dzięki takim tytułom, jak The Automatic Millionaire, Start Late, Finish Rich, Smart Women Finish Rich czy Smart Couples Finish Rich; założyciel FinishRich.com „Przez cztery lata z rzędu »Forbes« wyróżniał nas jako najbardziej innowacyjną firmę na świecie. Nasze obecne przychody to 5 mld dolarów rocznie. Bez Tony’ego i jego nauczania Salesforce.com dziś by nie istniało”. – Marc Benioff, założyciel i szef Salesforce.com „Tony ma nadludzkie moce. (…) Jest katalizatorem ludzkiej przemiany. Wyniosłam z tego następującą lekcję: motywowanie nie jest najważniejsze, chodzi o to, aby dać ludziom szansę wykorzystania istniejących już możliwości”. – Oprah Winfrey, nagradzana Emmy magnatka medialna „Coaching Tony’ego Robbinsa zdecydowanie odmienił moje życie zarówno na korcie, jak i poza nim. Pomógł mi odkryć, z jakiej gliny naprawdę jestem ulepiona, dzięki czemu przeniosłam swój tenis – i swoje życie – na zupełnie nowy poziom!”. – Serena Williams, zwyciężczyni 18 turniejów wielkoszlemowych i złota medalistka olimpijska „Bałam się, że mój sukces odbiera coś mojej rodzinie. Tony zdołał odwrócić to myślenie i pokazał mi, że pomagam milionom ludzi. To zapewne najintensywniejsze uczucia, jakie kiedykolwiek odczuwałam”. – Melissa Etheridge, wokalistka i autorka piosenek, dwukrotna laureatka Grammy „Bez względu na to, kim jesteś, jakie odniosłeś sukcesy, jak bardzo jesteś szczęśliwy, Tony zawsze ma ci coś do zaoferowania”. – Hugh Jackman, aktor, producent, laureat nagród Emmy i Tony „Jeśli chcesz odmienić swój los, jeśli chcesz poprawić swoje wyniki, dobrze trafiłeś; Tony to właściwy człowiek”. – Usher, wokalista, autor piosenek, laureat Grammy, przedsiębiorca „Współpracując z Tonym Robbinsem, miałem poczucie, że jestem nie do zatrzymania. Od tego momentu w mojej głowie nie było cienia wątpliwości, czego chcę i jak to osiągnę. Tak dobrze wiedziałem, czego pragnę, że udało mi się to osiągnąć: zostałem mistrzem świata”. – Derek Hough, tancerz, choreograf, pięciokrotny zwycięzca programu Taniec z gwiazdami „Tony Robbins jest geniuszem. (…) Jego umiejętność strategicznego prowadzenia ludzi przez dowolne wyzwania nie ma sobie równych”.

– Steve Wynn, prezes i założyciel Wynn Resorts „Zanim spotkałam Tony’ego, pozwalałam się osaczać lękowi. Gdy go poznałam, postanowiłam już nigdy więcej się nie bać. Było to absolutnie rewolucyjne doświadczenie, które odmieniło moje życie. Jestem strasznie nakręcona i wdzięczna za Tony’ego Robbinsa oraz niewiarygodny dar, jaki od niego dostałam”. – Maria Menounos, aktorka, dziennikarka, osobowość telewizyjna „Tym, co Tony naprawdę mi dał, dzieciakowi, który handlował koszulkami na Venice Beach, była wola podjęcia ryzyka, aby działać i stać się kimś. Mówię wam to jako osoba, która korzysta z tych strategii od 25 lat: będę wciąż wracał po więcej, więcej i jeszcze więcej”. – Mark Burnett, producent telewizyjny, pięciokrotny laureat Emmy „Co takiego ma ten facet, czego wszyscy pragną? Jest dwumetrowym fenomenem!”. – Diane Sawyer, była prezenterka programów ABC World News oraz Good Morning America „Tony Robbins pomaga wam postawić pierwszy krok na drodze do prawdziwej odmiany waszego życia. Mam dość dobre życie, ale jak każdy czasem chciałbym poprawić jakiś jego aspekt. Ta książka odmieni wasze losy. Naprawdę”. – Justin Tuck, zawodnik futbolu amerykańskiego występujący w Oakland Raiders, dwukrotny zwycięzca finału Super Bowl „Tony Robbins zna melodię sukcesu. Jest niewiarygodnym źródłem inspiracji, a jego metody podniosły jakość mojego życia. Pracuję tylko z najlepszymi, a Tony jest najlepszy”. – Quincy Jones, muzyk, producent, laureat Grammy „Tony Robbins oferuje nam niezwykłe narzędzie, dzięki któremu możemy spojrzeć na nasze życie, wyznaczyć sobie misję oraz zidentyfikować zarówno przeszkody, jak i elementy niezbędne do tego, aby się rozwijać”. – Donna Karan, legendarna projektantka mody, założycielka DKNY

Przyszłość ma wiele imion. Dla słabych jest niedosięgła. Dla bojaźliwych nieznana. Dla odważnych jest idealna. – VICTOR HUGO

By uniknąć krytyki, nic nie mówcie, nic nie róbcie, bądźcie niczym. – ARYSTOTELES

DZIĘKI TEJ KSIĄŻCE… – stworzysz system gwarantowanych przychodów, działający do końca życia; – osiągniesz swoje cele finansowe w czasie krótszym o jedną trzecią; – osiągniesz spokój ducha i finansowe bezpieczeństwo (nawet jeśli zajmiesz się tym dopiero teraz); – poznasz poglądy pięćdziesięciu najefektywniejszych inwestorów świata; – dowiesz się, jak w praktyce wykorzystać nieznaną dotychczas strategię inwestycyjną; – będziesz inwestował jak najbogatsi – zyski trafią do twojej kieszeni, a ty nie poniesiesz strat.

Książkę tę dedykuję duszom, które nigdy nie przystaną na mniej, niż mogłyby, będąc czymś, robiąc coś, dzieląc się czymś i dając coś.

PRZEDSŁOWIE Kim jest Anthony Robbins? Mistrzem motywacji i transformacji? Jest kimś więcej. To człowiek, który poświęcił ponad dekadę na poszukiwanie najskuteczniejszych metod aktywizowania ludzkiego potencjału. Mówiąc szczerze, mógłbym napisać co najmniej kilka stron na temat tego, kim jest Tony. Nie bez powodu nazywany jest ojcem rozwoju na świecie. Był pierwszym, którego programy pokazywano na antenach telewizyjnych w wielu krajach naszego globu. Doradzał największym liderom biznesu, politykom. Jego lista dokonań jest przeogromna i czyni go od lat numerem jeden na świecie. Gdy piszę tę przedmowę, mogę stwierdzić, że nasze drogi w końcu się połączyły. Choć minęło piętnaście lat, od kiedy postanowiłem, że Anthony Robbins musi wreszcie przyjechać do Polski. Po raz pierwszy zetknąłem się z nim wiele lat temu, gdy z wypiekami na twarzy i zachwytem czytałem Obudź w sobie Olbrzyma. Była to książka przełomowa, jak na tamte czasy pełna konkretnych rad, wskazówek i rozwiązań, które do dziś nie straciły nic na aktualności. Marzyłem wówczas, że nadejdzie taki dzień, kiedy poznam Tony’ego osobiście i będę mógł zadać mu pytania, które nurtowały mnie od zawsze. Marzenie to wydawało się jednak nierealne. Tony Robbins co roku gościł w trzech krajach: w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Australii. Od czasu do czasu na jego drodze pojawiały się również takie potęgi, jak Chiny czy Japonia. Gdy moja firma, Milewski & Partnerzy, po raz pierwszy podzieliła się informacją, że Anthony Robbins będzie w Polsce – niewielu w to uwierzyło. Dlaczego akurat Polska? Przecież wokół były większe, bardziej rozwinięte gospodarczo potęgi. Ale nie w tematyce rozwoju osobistego! O naszych wydarzeniach mówi się bowiem na całym świecie. W ciągu trzech lat doprowadziliśmy do sytuacji, w której nasz rynek eventów osiągnął niebywały sukces. Nie było to dzieło przypadku, lecz określonej strategii działania i zaangażowania całego naszego zespołu oraz tysięcy ludzi w całym kraju. Zatem nadszedł wyczekiwany dzień i 20 marca 2015 roku Anthony Robbins pojawił się na scenie w Poznaniu. Marzenia stały się rzeczywistością. W tym niezwykłym spotkaniu udział wzięło ponad 7000 uczestników, a budżet organizacyjny przekroczył kwoty, które było trzeba zainwestować w zorganizowanie koncertu na przykład z Madonną. To niezwykłe doświadczenie pozostanie w mej pamięci na zawsze. Z chwilą gdy czytasz te słowa, do Twoich rąk trafia książka wybitna. MONEY. Mistrzowska gra to pozycja z gatunku tych, których nie wolno nie przeczytać. Dla tych, dla których wolność finansowa jest w życiu jednym z zagadnień fundamentalnych. Anthony Robbins przeprowadził wywiady z ludźmi, którzy osiągnęli mistrzostwo w panowaniu nad materią. Obudź w sobie Olbrzyma była książką przełomową w dziedzinie osobistej transformacji. Tym razem został poczyniony kolejny milowy krok w zarządzaniu finansami. Życzę wszystkim fantastycznej, pożytecznej lektury!

Łukasz Milewski CEO Milewski & Partnerzy www.milewskipartnerzy.pl

SŁOWO WSTĘPNE Jako były prawnik z praktyką sądową i latami doświadczenia w pracy z firmami z Wall Street miałem okazję spotykać na swej drodze kłamców, oszustów i wyłudzaczy. Ponieważ zarówno w świecie prawa, jak i finansów nie brakuje zawodowych szulerów, szybko nauczyłem się odróżniać dobrych i złych aktorów. Jestem też z natury sceptykiem. Gdy więc Tony Robbins zainteresował się mną w związku ze swoim projektem oraz firmą HighTower, którą założyłem w 2007 roku, byłem zaciekawiony, lecz ostrożny. Czy naprawdę można jeszcze coś nowego powiedzieć o finansach osobistych oraz inwestowaniu? I czy Tony Robbins jest odpowiednią osobą, aby to zrobić? Oczywiście zdawałem sobie sprawę ze wspaniałej reputacji Tony’ego jako najwybitniejszego amerykańskiego stratega życiowego i biznesowego. I jak inni wiedziałem, że współpracował ze wszystkimi, od prezydentów USA po miliarderów, pomagając im zmieniać życie osobiste i zawodowe. Jednak dopiero, gdy go poznałem, przekonałem się, że Tony Robbins to nie żadna lipa. To facet, który naprawdę nie ustępuje swojej legendzie. Jego autentyczność była oczywista, a pasja zaraźliwa. Zamiast odgrzewać temat grzechów branży finansowej, Tony w ramach tego projektu skupił się na tym, aby zdemokratyzować usługi finansowe oraz zaoferować taktyki i rozwiązania, które wcześniej doceniali i wykorzystywali jedynie najbogatsi inwestorzy. Od razu się z Tonym polubiliśmy, gdyż przyświeca nam ta sama idea pomagania ludziom w podejmowaniu lepszych, bardziej racjonalnych decyzji finansowych. To istota mojej firmy i coś, co prywatnie mnie napędza. Chociaż kryzys finansowy 2008 roku obnażył napięcia i krzywdy nieodłącznie związane z systemem finansowym, niewielu było w stanie zaproponować realistyczne, praktyczne rozwiązania, które poprawiłyby sytuację jednostek i rodzin. Dlaczego? Ponieważ w system ten wpisany jest wewnętrzny konflikt. Największe instytucje finansowe są ukierunkowane na to, aby przynosić zyski samym sobie, a nie swoim klientom. Inwestorom może się wydawać, że płacą prowizje za wysokiej jakości bezstronne doradztwo. W rzeczywistości zbyt często płacą jedynie za przywilej dostępu do niewielkiej próbki „odpowiednich” produktów i usług inwestycyjnych, które pozostają w nieustannej sprzeczności z celem polegającym na tym, aby poprawić wyniki finansowe firmy. HighTower stanowi odpowiedź na te problemy i właśnie dlatego Tony mnie odwiedził – by przeprowadzić ze mną wywiad na potrzeby swojej książki. Oferujemy jedynie doradztwo inwestycyjne i dysponujemy platformą najlepszych technologii, produktów i rozwiązań wychodzących naprzeciw potrzebom doradców oraz inwestorów. Nie angażujemy się w tak często spotykaną toksyczną działalność będącą źródłem wewnętrznego rozdarcia w dużych bankach. W jednym miejscu zgromadziliśmy niektórych

spośród najlepszych doradców finansowych w kraju. Upraszczając, stworzyliśmy nowy, lepszy model transparentnego doradztwa finansowego. Misją Tony’ego jest organizowanie i popularyzowanie najbardziej uczciwych i praktycznych rozwiązań finansowych dla mas – niektóre z nich to wręcz „sekret”. Tony rozumie, że ludzie potrzebują czegoś więcej niż wiedzy – potrzebują czytelnej mapy, która doprowadzi ich do bezpiecznej finansowo przyszłości. Wskazówki zawarte na kartach tej książki są rezultatem bezprecedensowych rozmów z najtęższymi umysłami świata finansów. Nie znam nikogo poza Tonym, kto byłby w stanie dokonać takiego wyczynu. Tylko Tony, ze swymi szerokimi kontaktami, zaraźliwym entuzjazmem i niepohamowaną pasją, mógł przekonać tych ludzi – najlepszych w branży – by podzielili się swoją wiedzą i doświadczeniem. Podobnie jak ja osoby te ufają, że Tony uchwyci ich sposób myślenia i uprości go na potrzeby szerokiego kręgu odbiorców. A ponieważ pasją Tony’ego jest dawanie ludziom nowych możliwości, potrafi przełożyć zawartą w tych rozmowach teorię na praktykę, oferując narzędzia, z których niemal każdy jest w stanie skorzystać, aby poprawić swoją sytuację finansową. Tony wyznaczył mi zadanie – przejrzeć rozwiązania, jakie stworzyliśmy dla bogatych inwestorów, i znaleźć sposób na to, aby udostępnić je i dostosować do potrzeb masowego odbiorcy. Z dumą mogę powiedzieć, że jesteśmy mocno zaangażowani w różne projekty i nie możemy się doczekać pozytywnych skutków naszych wspólnych działań dla tak wielu ludzi. W zgodzie ze swym powołaniem Tony wykorzystuje tę książkę, aby wspierać samodzielność indywidualnych inwestorów, jednocześnie pomagając tym, którym powinęła się noga lub o których zapomniało społeczeństwo. Podczas gdy dwie trzecie Amerykanów martwi się o przyszłą emeryturę, w ubiegłym roku dwa miliony ludzi straciło dostęp do bonów żywnościowych. Wiele z tych osób nie wie, skąd wezmą następny posiłek. Tony wkroczył do akcji, by pomóc zlikwidować tę lukę. Mówiąc otwarcie o własnych doświadczeniach z bezdomnością i głodem, jest zdeterminowany poprawić dolę tych często zapomnianych grup. Tony osobiście zobowiązał się, że w tym roku zapewni pożywienie 50 mln osób, i pracuje nad podwojeniem tego wyniku – nakarmieniem 100 mln ludzi – dzięki nowym składkom w przyszłym roku i kolejnych latach. Tony umówił się również z wydawnictwem Simon & Schuster, aby za darmo udostępniło jego bestsellerowy przewodnik Notes from a Friend: A Quick and Simple Guide to Taking Charge of Your Life1 osobom w potrzebie, które właśnie wkraczają na drogę do samodzielności. Jego celem jest karmienie umysłu oraz ciała. Mam wielki zaszczyt być częścią tego projektu i nie mogę się doczekać zmian, do jakich możemy razem doprowadzić. Cieszę się razem z tobą, czytelniku. Zaraz zapoznasz się z żywiołem, jakim jest Tony Robbins, i udasz się w podróż, która naprawdę odmieni twoje życie. – ELLIOT WEISSBLUTH,

założyciel i prezes HighTower

WPROWADZENIE Z Tonym Robbinsem zetknąłem się po raz pierwszy 25 lat temu, na kasecie magnetofonowej. Zachęcony nocną reklamą w telezakupach zaryzykowałem i kupiłem jego 30-dniowy program samodoskonalenia Personal Power. Słuchałem tych taśm codziennie podczas godzinnych dojazdów do pracy w Oracle Corporation, w tę i z powrotem, z domu w San Francisco do biura w Redwood Shores. Byłem tak poruszony słowami Tony’ego, że jeden z weekendów w całości spędziłem w domu i poświęciłem go, aby ponownie wysłuchać wszystkich 30 dni w zaledwie dwie doby. Szybko zrozumiałem, że Tony jest nadzwyczajną osobą, a to, co mówi, nie przypomina niczego, z czym miałem wcześniej do czynienia. Tony mnie zmienił. W wieku 25 lat, jako najmłodszy z wiceprezesów w Oracle, odniosłem ogromny sukces – a przynajmniej tak myślałem. Zarabiałem ponad milion dolarów rocznie i jeździłem nowiutkim ferrari. Tak, miałem wszystko, co według mnie świadczyło o sukcesie: piękny dom i fantastyczny samochód oraz świetne życie towarzyskie. Wiedziałem jednak, że wciąż mi czegoś brakuje; nie wiedziałem tylko czego. Z pomocą Tony’ego zdałem sobie sprawę, gdzie jestem, i zacząłem odkrywać, dokąd naprawdę chciałbym dojść. Wskazał mi również głębszy sens tego, na czym chciałem oprzeć swoje życie. Nie minęło wiele czasu, a poszedłem na specjalny, intensywny weekendowy program Tony’ego „Unleash the Power Within”. To właśnie tam doprecyzowałem swoją wizję i postanowiłem rzucić się w wir nowych działań. Następnie jeszcze głębiej zapoznałem się z pracami Tony’ego Robbinsa i z wielkim wigorem rozpocząłem misję tworzenia i budowania Salesforce.com. Zastosowałem idee i strategie Tony’ego, aby stworzyć świetne narzędzie zwane V2MOM, co jest skrótem od angielskich słów vision (wizja), values (wartości), methods (metody), obstacles (ograniczenia) oraz measurement (mierniki). Korzystałem z niego, by móc lepiej skupić się w pracy, a ostatecznie również i w życiu, na obranych przeze mnie celach. Program V2MOM opierał się na pięciu pytaniach Tony’ego: 1. Czego naprawdę chcę? (wizja) 2. Co w tym jest ważne? (wartości) 3. Jak to osiągnę? (metody) 4. Co przeszkadza mi w osiągnięciu tego? (ograniczenia) 5. Skąd będzie wiedział, że mi się udało? (mierniki) Tony mówił mi, że jakość moich pytań przekłada się na jakość mojego życia. Wkrótce zacząłem modelować wszystko w swoim życiu, swojej pracy i swojej przyszłości, zadając te fundamentalne pytania i rejestrując odpowiedzi. Efekty były zdumiewające. Ósmego marca 1999 roku, w dniu, w którym powstał Salesforce.com, spisaliśmy pierwszy V2MOM i dziś każdy z 15 tys. naszych pracowników musi robić to samo. Ta metoda kreuje zgodność, świadomość i komunikację, opierając się na tym, czego Tony nauczył mnie w ciągu ostatnich 20 lat. Tony mówi, że powtarzanie pozwala osiągnąć wprawę – a później także mistrzostwo – dlatego wciąż na nowo spisujemy i poprawiamy

nasze V2MOM. To jeden z powodów, dla których magazyn „Forbes” po raz czwarty z rzędu przyznał Salesforce.com tytuł „Najbardziej innowacyjnej firmy świata”, zaś według magazynu „Fortune” jesteśmy „Najbardziej podziwianą” firmą informatyczną świata oraz siódmym „Najlepszym pracodawcą” w 2014 roku. Obecnie przynosimy 5 mld dolarów rocznych przychodów i wciąż się rozwijamy. Mogę szczerze wyznać, że nie byłoby Salesforce.com bez tony’ego Robbinsa i jego nauk. Książka, którą macie w ręku, z jej 7 prostymi krokami do wolności finansowej, może wpłynąć na was tak samo, jak taśmy Personal Power Tony’ego Robbinsa wpłynęły na mnie. Wniesie do waszego życia mądrość Tony’ego (obok mądrości 50 spośród najgenialniejszych finansistów świata!) i da wam narzędzia, jakich potrzebujecie, by jeszcze podnieść jakość waszego życia. Jestem przekonany, że czytając tę książkę, będziecie dostosowywać przesłanie Tony’ego do swojego życia i tworzyć własne metody osiągania sukcesu i wolności. Kiedy Tony zdradził mi tytuł swojej książki, pierwszą rzeczą, jaką mu powiedziałem, było: „Tony, ty nie jesteś od pieniędzy! Jesteś od wspierania ludzi w kreowaniu nadzwyczajnej jakości życia!”. Szybko odkryłem, że ta książka tak naprawdę nie jest o pieniądzach, lecz o tworzeniu wymarzonego życia, a część tego procesu stanowi decyzja, jaką rolę pieniądze mają w nim odgrywać. Są obecne w życiu każdego z nas; jest naprawdę ważne, byście to wy panowali nad pieniędzmi, a nie odwrotnie. Wtedy możecie żyć na własnych warunkach. Jeden z najbliższych mi mentorów, gen. Colin Powell, były sekretarz stanu i przewodniczący Kolegium Połączonych Szefów Sztabów, mówił o pieniądzach tak: „Poszukajcie czegoś, co uwielbiacie robić i co robicie dobrze. Weźcie się za to. Da wam to satysfakcję w życiu. Mogą to być pieniądze, ale niekoniecznie. Może to być mnóstwo tytułów, ale też niekoniecznie. Da wam to jednak satysfakcję”. Generał Powell i Tony Robbins mówią to samo. Prawdziwa radość życia bierze się ze znalezienia swojego własnego celu i codziennego pozostawania w zgodzie z tym, co się robi. Generał Powell zachęcał mnie również, abym zastanowił się nad rolą pieniędzy, gdy podążałem za swoją wizją stworzenia firmy informatycznej, która zmieni świat. Powiedział mi, że celem biznesu jako zajęcia nie jest wyłącznie generowanie zysku, ale także czynienie dobra – gdy samemu można się nim cieszyć. Również koncentracja Tony’ego na działalności charytatywnej, nawet 25 lat temu, wywarła na mnie silne wrażenie i wpłynęła na mój sposób myślenia. Gdy zakładałem , miałem trzy cele: (1) stworzyć nowy model przetwarzania danych dla przedsiębiorstw, zwany obecnie chmurą obliczeniową, (2) opracować nowy model biznesowy w zakresie oprogramowania dla przedsiębiorstw oparty na subskrypcjach oraz (3) zbudować nowy model działalności charytatywnej, który ściśle powiąże sukces firmy z jej zdolnością do dzielenia się. W ciągu ostatnich 15 lat udało mi się stworzyć firmę, która całkowicie przekształciła branżę oprogramowania i osiągnęła kapitalizację rynkową na poziomie 35 mld dolarów. Jednakże najlepszą decyzją, jaką kiedykolwiek podjąłem, było przeznaczenie 1% naszego kapitału, 1% naszego zysku i 1% czasu naszych pracowników na projekt charytatywny pod

nazwą Salesforce Foundation. Akcja przyniosła efekt w postaci 60 mln dolarów w grantach dla organizacji non profit z całego świata, ponad 20 tys. organizacji non profit bezpłatnie korzystających z naszego produktu oraz 500 tys. godzin, jakie nasi pracownicy wnoszą w ramach wolontariatu do swoich społeczności. Wszystko to zaistniało dlatego, że Tony pomógł mi stworzyć narzędzia, dzięki którym uświadomiłem sobie, co naprawdę chcę zbudować, co z siebie dać i kim chcę zostać. Nic nie uczyniło mnie szczęśliwszym ani nie dało mi więcej satysfakcji i radości w życiu. Dlatego też przyłączyłem się do Tony’ego i organizacji Swipeout w ich wspólnych staraniach, by dostarczać posiłki ponad 100 mln ludzi rocznie, by zapewniać czystą, wolną od zarazków wodę przeszło 3 mln rodzin dziennie, a także by walczyć z niewolnictwem dzieci i dorosłych. Wysłałem swoich rodziców, najbliższych przyjaciół oraz najważniejszych menedżerów na seminaria Tony’ego, by mogli zapoznać się z jego dorobkiem. Wszyscy mówili to samo: „Tony Robbins jest jedyny w swoim rodzaju i mamy szczęście, że znalazł się w naszym życiu”. Niniejszą książką Tony otworzy przed wami te same drzwi, które otworzył przede mną. Jestem przekonany, że z takim coachem jak Tony wy również odmienicie swoje życie i znajdziecie drogę do wszystkiego, czego naprawdę pragniecie! – MARC BENIOFF, założyciel i prezes Salesforce.com

CZĘŚĆ 1 WITAJCIE W DŻUNGLI: NASZĄ PODRÓŻ ZACZYNAMY OD PIERWSZEGO KROKU

ROZDZIAŁ 1.1

TO WASZE PIENIĄDZE! TO WASZE ŻYCIE! ZAPANUJCIE NAD NIMI Pieniądze są dobrym sługą, lecz złym panem. – SIR FRANCIS BACON

Pieniądze. Niewiele słów potrafi rozpalać w ludziach tak skrajne emocje. Wielu z nas wręcz odmawia rozmowy o pieniądzach! Podobnie jak religia, seks czy polityka jest to temat tabu przy stole, a często również i w pracy. W kulturalnym towarzystwie możemy rozmawiać o bogactwie, lecz pieniądze są zbyt dosłowne. Nieokrzesane. Kojarzą się z jarmarcznym odpustem. Są czymś bardzo osobistym oraz źródłem wielkich emocji. Potrafią wywoływać poczucie winy u tych, którzy je mają – lub wstyd u tych, którym ich brakuje. Czym jednak są w istocie? Dla niektórych z nas pieniądze są istotne, nawet bardzo, ale nie najważniejsze w życiu. Po prostu stanowią narzędzie, źródło energii potrzebnej, by służyć innym i prowadzić dobre życie. Innych finansowa żądza pożera, niszcząc nie tylko ich samych, lecz również ich bliskich. Niektórzy są skłonni poświęcić rzeczy o wiele cenniejsze: zdrowie, czas, rodzinę, poczucie własnej wartości, a nieraz nawet uczciwość. W istocie pieniądze to siła, moc, władza. Każdy z nas miał okazję przekonać się o ich twórczej lub niszczycielskiej sile. Pieniądze pozwalają realizować marzenia i prowadzić wojny. Mogą być darem lub wymierzoną w kogoś bronią. Można ich użyć, by wyrazić swojego ducha, kreatywność, pomysły – ale też frustrację, gniew i nienawiść. Można za ich pomocą wpływać na rządy i jednostki. To dla nich niektórzy się żenią lub wychodzą za mąż – by potem poznać ich prawdziwą cenę. Wszyscy jednak wiemy, że na pewnym poziomie rozumowania stanowią iluzję. Obecnie pieniądze nie są nawet ze złota lub papieru – to ciąg zer i jedynek w bankowych komputerach. Czym są? Tworzywem lub płótnem, które przyjmie każde znaczenie lub uczucie, jakie zechcemy w nie tchnąć. Wreszcie pieniądze nie są dla nas celem samym w sobie… prawda? Nasz prawdziwy cel to uczucia, emocje, które naszym zdaniem pieniądze potrafią kreować: poczucie podmiotowości, wolności, bezpieczeństwa, niesienia pomocy bliskim i potrzebującym, posiadania wyboru oraz poczucie, że żyje się pełnią życia.

Pieniądze z pewnością stanowią jeden ze sposobów przekształcania marzeń w rzeczywistość. Nawet jednak jeśli pieniądze są tylko abstrakcyjnym pojęciem, nie wydają się takie, kiedy nam ich brakuje! Jedno jest pewne: albo pieniądze będą narzędziem w naszych rękach, albo zgoła odwrotnie. albo to my zapanujemy nad pieniędzmi, albo – w pewnym sensie – one zapanują nad nami! Sposób, w jaki obchodzimy się z pieniędzmi, odzwierciedla nasz stosunek do władzy. Czy są nieszczęściem czy błogosławieństwem? Grą czy brzemieniem? Gdy wybierałem tytuł tej książki, kilka osób było naprawdę oburzonych sugestią, że pieniądze mogą być grą. Jak mogę używać tak błahego określenia dla tak poważnego tematu! Zejdźmy jednak na ziemię. Jak zobaczymy na kolejnych stronach, najlepszym sposobem, aby zmienić nasze życie, jest znaleźć ludzi, którzy już osiągnęli to, czego i my chcemy, a następnie pójść w ich ślady. Chcecie panować nad swoimi finansami? Znajdźcie mistrza finansów i kopiujcie sposób, w jaki obchodzi się z pieniędzmi, a odnajdziecie drogę do władzy. Mam na koncie wiele wywiadów z najbogatszymi ludźmi świata i uwierzcie mi, że większość z nich naprawdę myśli o pieniądzach w kategoriach gry. Zresztą dlaczego ktoś miałby pracować 10 lub 12 godzin dziennie, skoro zarobił już miliardy dolarów? I pamiętajcie: nie wszystkie gry są błahe. Gry to odzwierciedlenie życia. Jedni tylko „grzeją ławę”, inni grają o najwyższe stawki. A jak wy gracie? Chcę wam przypomnieć, że to gra, której wam i waszej rodzinie nie wolno przegrać. Obiecuję wam rzecz następującą: jeśli wytrwacie w lekturze i będziecie się trzymać 7 prostych kroków przedstawionych w tej książce – kroków, które podpatrzyłem u najlepszych finansowych graczy na świecie – wy i wasza rodzina wygracie tę grę. a wygrana może być wysoka! By jednak zwyciężyć, musicie poznać zasady rozgrywki oraz nauczyć się najskuteczniejszych strategii od tych, którzy już są w niej mistrzami. Mam dla was dobrą wiadomość: można zaoszczędzić wiele lat, poświęcając zaledwie kilka minut na zapoznanie się z pułapkami, jakich należy unikać, oraz skrótami, którymi należy podążać, by osiągnąć trwały sukces. Branża finansowa bardzo się stara, by problematyka ta sprawiała wrażenie niezwykle złożonej, lecz w rzeczywistości, jeśli już uporamy się z żargonem, okazuje się względnie prosta. Dzięki tej książce możecie przestać być pionkami i stać się rozgrywającymi w grze o pieniądze. Sądzę, że zdobywszy już niezbędną wiedzę, będziecie zaskoczeni, jak łatwo można odmienić stan swoich finansów i cieszyć się wolnością, na jaką zasługujecie. Zaczynajmy więc. Wyobraźcie sobie, jak wyglądałoby wasze życie, gdybyście już byli mistrzami tej gry. Co by było, gdyby pieniądze nie były żadnym problemem? Jak byście się czuli, gdybyście nie musieli się przejmować codziennym wstawaniem do pracy, płaceniem rachunków lub odkładaniem na emeryturę? Jak by to było – żyć na własnych warunkach? Co by dla was znaczyła możliwość

założenia własnej firmy, kupienia rodzicom domu, wysłania dzieci na studia lub podróżowania po świecie? Jak by wam się żyło, gdybyście codziennie budzili się ze świadomością, że na wasze konto wpływa dość pieniędzy, by opłacić nie tylko podstawowe potrzeby, lecz również dalsze cele i marzenia? Prawda jest taka, że wielu z nas nadal by pracowało, ponieważ tak zostaliśmy zaprogramowani. Ale towarzyszyłyby temu radość i dostatek. Wciąż byłaby to praca, lecz już bez wyścigu szczurów. Pracowalibyśmy z własnej woli, a nie z przymusu. Oto finansowa wolność. Czy to jednak nie mrzonka? Czy przeciętny człowiek może – a co ważniejsze, czy ty możesz – przekuć to marzenie w rzeczywistość? Niezależnie od tego, czy chcecie żyć jak 1% najbogatszych, czy tylko mieć spokojną głowę, że na emeryturze nie skończą wam się środki do życia, zawsze jest możliwość, by zarobić potrzebne pieniądze. Jak? Sekret bogactwa jest prosty: znajdźcie sposób, by robić dla ludzi więcej niż inni. Bądźcie bardziej wartościowi. Róbcie więcej. Dawajcie więcej. Bądźcie czymś więcej. Służcie innym więcej. Wtedy będziecie mieli okazję, by zarobić więcej – nieważne, czy macie najlepszą przyczepę z hot dogami w mieście, jesteście najlepszymi handlowcami w firmie czy nawet założycielem Instagrama. Ta książka nie dotyczy jednak wyłącznie kreowania wartości – tak naprawdę mówi o tym, jak z miejsca, w którym jesteście dziś, przenieść się tam, gdzie naprawdę chcielibyście być – nieważne, czy nazwiemy to finansowym bezpieczeństwem, niezależnością czy wolnością. Mówi o tym, jak możecie podnieść obecną jakość waszego życia, opanowując podstawową umiejętność, której brak ogromnej większości Amerykanów: umiejętność zarządzania pieniędzmi. Fakty są takie, iż 77% Amerykanów – trzech na czterech – deklaruje, że ma problemy finansowe, lecz tylko 40% przyznaje się do posiadania jakiegokolwiek planu wydatków lub inwestycji. Jeden na trzech przedstawicieli pokolenia powojennego wyżu demograficznego („baby boomers”) zaoszczędził mniej niż 1000 dolarów! Badania opinii publicznej pokazują, że mniej niż jedna osoba na cztery ufa systemowi finansowemu – i nie bez powodu! Udział akcji w oszczędnościach jest rekordowo niski, zwłaszcza wśród młodych. Prawdą jest jednak, że droga do wolności nie zależy od zarobków. Jak się później przekonamy, nawet multimilionerzy, tacy jak reżyser Ojca chrzestnego Francis Ford Coppola, bokser Mike Tyson czy aktorka Kim Basinger, mogą stracić wszystko, nie stosując się do podstawowych zasad, które niebawem poznacie. Musicie nie tylko nauczyć się, jak nie marnotrawić pieniędzy przeznaczonych na utrzymanie rodziny, lecz także, co jeszcze ważniejsze, pomnażać swoje zarobki – zarabiać nawet wtedy, gdy śpicie. Musicie przejść metamorfozę z konsumenta we właściciela – wówczas staniecie się inwestorami. W rzeczywistości wielu z nas już nimi jest. Być może weszliście do gry dzięki babci, która, gdy przyszliście na świat, kupiła wam jako wyprawkę kilka akcji ulubionej firmy. Być może zostaliście automatycznie zapisani do planu emerytalnego prowadzonego przez pracodawcę (III filar), a może znajomy poradził wam, żeby zamiast Kindle’a kupić trochę akcji Amazon.com. Ale czy to wystarczy? Domyślam się, że skoro czytacie teraz te słowa, znacie już

odpowiedź: w żadnym wypadku! Nie muszę wam mówić, że obecny świat inwestycji jest inny niż ten znany waszym dziadkom i rodzicom. Kiedyś plan był prosty: studia, pierwsza praca, harówka od świtu do nocy, a potem być może lepsza praca w większej korporacji. Później najważniejsze było znalezienie sposobu na kreowanie wartości, wspinaczka po drabinie kariery, inwestowanie w akcje firmy i płatna emerytura. Pamiętacie świadczenia emerytalne? Obietnicę dochodów aż do samej śmierci? Stały się reliktem. Wiem to i ja, i wy – ten świat się skończył. Obecnie żyjemy dłużej, dysponując mniejszą ilością pieniędzy. Internet oferuje nam wciąż nowe technologie i wzmacnia system, który sprawia wrażenie, że został stworzony w celu odseparowania nas od naszych pieniędzy (zamiast pomagać nam je pomnażać). Gdy piszę te słowa, stopy oprocentowania naszych oszczędności oscylują wokół zera, zaś rynki zwyżkują i opadają jak korek kołysany falami oceanu. Jednocześnie mamy do czynienia z systemem finansowym niesłychanie złożonym i dającym nieograniczony wybór. Oferowanych jest dziś ponad 10 tys. funduszy inwestycyjnych, 1400 różnych ETF-ów oraz setki światowych giełd. Każdego dnia wciska nam się coraz bardziej złożone „instrumenty” inwestycyjne ukryte za wymyślnymi skrótami: CDO, REIT,MBS, MLP, CDS, CETF… WTF?2 A co powiecie na HFT? To skrót od high-frequency trading, co oznacza „handel wysokich częstotliwości”. Od 50% do 70% spośród dziesiątków milionów transakcji na tym rynku generowane jest obecnie przez szybkie komputery. Co to dla was oznacza? Wystarczy tylko pół sekundy, czyli 500 milisekund, by jednym kliknięciem zrealizować zlecenie E*Trade. W tym krótkim czasie giełdowe rekiny za pomocą swoich superkomputerów kilkaset razy kupią i sprzedadzą tysiące akcji tej samej firmy, realizując mikrozyski na każdej transakcji. Michael Lewis, autor bestsellerowej książki Flash Boys: A Wall Street Revolt, ujawniającej kulisy HFT, mówił w programie 60 Minutes: „Amerykański rynek akcji, światowa ikona kapitalizmu, jest wspólnie manipulowany (…) przez giełdy, duże banki z Wall Street i traderów HFT (…). Są w stanie się zorientować, że chcecie kupić akcje Microsoftu, i kupić je przed wami, a następnie odsprzedać je wam po wyższej cenie!”. Jak szybcy są ci ludzie? Pewna firma HFT wydała ćwierć miliarda dolarów, by wyprostować przebieg światłowodów między Chicago a Nowym Jorkiem – przekształcała krajobraz i dosłownie dopasowywała ziemię, by skrócić czas swoich transmisji o nie więcej niż 1,4 milisekundy! Ale i to może się okazać zbyt mało. Niektóre transakcje już dziś odbywają się w ciągu mikrosekund – to milionowa część sekundy. Niedługo technologia HFT będzie pozwalała skrócić czas transakcji do nanosekund – miliardowych części sekundy. Na dnie oceanu kładzie się kabel, a niektórzy wspominają nawet o zasilanych energią słoneczną dronach służących za stacje przekaźnikowe w systemie łączącym giełdy w Nowym Jorku i Londynie. Jeśli przyprawia was to o zawrót głowy, uwierzcie, że mnie również. Jakie macie szanse w konkurencji z latającymi robotami realizującymi transakcje z prędkością światła? Do kogo się zwrócić, by odnaleźć drogę w tym labiryncie wyborów zdeterminowanych wysoką technologią i naznaczonych wysokim ryzykiem? Ekspert to zwykły człowiek z dala od domu, który udziela rad.

– OSCAR WILDE

Problem polega na tym, że na temat pieniędzy (oraz ich inwestowania) każdy ma swoje zdanie. Każdy może udzielać wskazówek. Każdy zna odpowiedź. Ale uwierzcie mi: rzadko kiedy te rady są w stanie naprawdę wam pomóc. Zauważyliście, że poglądy dotyczące pieniędzy przypominają te odnoszące się do religii i polityki? Rozmowy na te tematy często bywają gwałtowne i emocjonalne. Szczególnie w internecie, gdzie ludzie bez żadnej faktycznej wiedzy lub kwalifikacji promują własne teorie, z wielką zaciekłością krytykując strategie innych, nawet jeśli sami nie mają się czym pochwalić. To tak, jakby psycholog na prozacu mówił ci, jak możesz sobie ułożyć szczęśliwe życie. Albo jakby ktoś otyły pouczał cię w kwestii odchudzania i dobrej formy. Zwykle dzielę ekspertów na tych, którzy mówią, oraz na tych, którzy robią. Nie wiem jak wy, ale ja mam dość „specjalistów”, którzy mówią nam, co robić, nie pokazując własnych osiągnięć. Jeśli myślicie, że trafiliście na kolejnego inwestycyjnego guru, który będzie wam składał następne wielkie obietnice, pomyliliście adresy. Zostawiam to finansowym kuglarzom nawołującym do kupowania akcji najgorętszych spółek lub oszczędzania w jakichś mitycznych funduszach inwestycyjnych. Znacie ten typ. Zarzekają się, że wasze oszczędności rok w rok będą rosły o 12%. Rozdają obietnice, które często nie mają żadnego pokrycia w rzeczywistości, a nieraz sami nie inwestują w produkty finansowe, które wciskają. Niektórzy z nich mogą nawet żywić szczere przekonanie, że pomagają, lecz można być szczerym i szczerze się mylić. Chcę, byście wiedzieli, że nie jestem jednym z owych „zwolenników pozytywnego myślenia”, który nakarmi was fałszywym obrazem rzeczywistości. Wierzę w inteligencję. Musicie widzieć rzeczy takimi, jakie są (lecz nie gorszymi, niż są – to tylko wymówka, by nic nie robić). Być może znacie mnie jako „szczerzącego zęby faceta z telewizji”, lecz nie zamierzam nakłaniać was, byście powzięli mnóstwo postanowień – chcę wam za to pomóc dać więcej z siebie, rozwiązać prawdziwe problemy i podnieść jakość życia na wyższy poziom. Od 38 lat jestem ogarnięty obsesją odkrywania strategii i narzędzi, które są w stanie szybko odmieniać ludzkie życie. Inaczej niż inni dowiodłem ich skuteczności, pokazując wymierne efekty. Za pośrednictwem książek, nagrań audio i wideo dotarłem już do ponad 50 mln ludzi ze 100 różnych krajów i do kolejnych 4 mln w trakcie spotkań na żywo. Od początku wiedziałem, że sukces pozostawia nam wskazówki. Ludzie, którzy odnieśli największe sukcesy, nie są szczęściarzami; jest coś, co robią inaczej niż pozostali. Interesuję się nimi: ludźmi, którzy mają niepohamowany apetyt na wiedzę, rozwój i osiągnięcia. Nie zrozumcie mnie źle. Nie mam złudzeń. Wiem, że na świecie jest bardzo niewiele osób, które stale zachowują sprawność i zdrowie. Większość ludzi wcale nie ma za sobą trwających dziesięciolecia intymnych związków, bogatych w niegasnącą miłość i namiętność. Nie doświadcza nieprzerwanie uczuć wdzięczności i radości. Bardzo niewiele osób wykorzystuje swoje szanse biznesowe do maksimum. Jeszcze mniej zaczyna od zera (lub prawie od zera) i osiąga finansową wolność. A jednak są tacy, którym się to udaje! Niektórzy naprawdę mają szczęśliwe związki, doświadczają głębokiej radości, wielkiego bogactwa i nieskończonej wdzięczności.

Studiowałem przykłady tych niewielu, którzy naprawdę coś robią, w odróżnieniu od tych bardzo licznych, którzy tylko mówią. Jeśli chcecie szukać trudności, zawsze można znaleźć negatywne przykłady. Równie dobrze można jednak znaleźć przykłady pozytywne! Jestem łowcą ludzkiej doskonałości. Wyszukuję osoby, które przełamują normy i pokazują nam wszystkim, czego naprawdę można dokonać. Staram się dowiedzieć, co ci nieliczni nadzwyczajni robią inaczej niż wszyscy, a potem próbuję ich naśladować. Ustalam, co się sprawdza, a następnie objaśniam to własnymi słowami, upraszczam i systematyzuję, by pomóc innym ruszyć do przodu. Od ponurych dni roku 2008, kiedy światowy system finansowy niemal się zawalił, kieruje mną obsesja – szukam sposobu, by pomóc zwykłym ludziom przejąć kontrolę nad własnymi pieniędzmi i postawić się systemowi, który nieraz próbował ich oszachrować. Nad rozwiązaniem tego problemu debatuje się od lat, lecz tak zwane reformy uchwalane na Kapitolu nie przyniosły dotąd satysfakcjonującego rozwiązania. W niektórych dziedzinach jest nawet jeszcze gorzej. By znaleźć odpowiedzi, przeprowadziłem wywiady z pięćdziesięcioma spośród najgenialniejszych, najbardziej wpływowych graczy świata pieniędzy. W tej książce nie będzie jednak gadających głów ani moich własnych opinii. Dowiecie się wszystkiego bezpośrednio od mistrzów tej gry: miliarderów, którzy sami doszli do swych fortun, noblistów i tytanów finansjery. Poniżej zaledwie próbka, kilka nazwisk mistrzów finansów, od których będziecie się uczyć na stronach tej książki: • John C. Bogle, 85-letni mędrzec z 64-letnim doświadczeniem na giełdzie; założyciel Vanguard Group, najważniejszej firmy zarządzającej funduszami inwestycyjnymi na świecie; • Ray Dalio, założyciel największego funduszu hedgingowego na świecie, o aktywach wartych 160 mld dolarów; • David Swensen, jeden z największych inwestorów instytucjonalnych wszech czasów, który powiększył fundusz statutowy Yale University z 1 mld do ponad 23,9 mld dolarów w mniej niż 20 lat; • Kyle Bass, człowiek, który w ciągu 2 lat w środku kryzysu subprime z zainwestowanych 30 mln dolarów zrobił 2 mld dolarów; • Carl Icahn, który pobił wyniki Warrena Buffetta, rynku i właściwie wszystkich innych w ostatnich cyklach: rocznym, pięcio- i dziesięcioletnim; • Mary Callahan Erdoes, którą wielu uważa za najpotężniejszą kobietę w świecie finansów, a która jako prezes J.P. Morgan Asset Management nadzoruje ponad 2,5 bln dolarów, oraz • Charles Schwab, który przewodził rewolucji, gdy Wall Street otworzyła się na inwestorów indywidualnych, i którego legendarna firma zarządza aktywami wartości 2,38 bln dolarów. Posadzę was w jednym pokoju z tymi oraz innymi gwiazdami finansów, które uzyskują powtarzalne wyniki, dekada po dekadzie, zarówno na rynkach zamożnych, jak i biednych – i w czasie hossy, i bessy. Razem odkryjemy najważniejsze sekrety ich sukcesów inwestycyjnych; dowiemy się, jak zastosować je nawet w przypadku najmniejszych ilości gotówki. Teraz to, co najważniejsze: napisałem tę książkę, opierając się na ponadczasowej wiedzy

najskuteczniejszych inwestorów świata. Bądź co bądź nikt nie wie, w którą stronę skręci gospodarka do czasu, gdy weźmiecie do rąk tę książkę. Czy będzie inflacja czy deflacja? Czy na rynku będzie panował byk czy niedźwiedź? najważniejsze, by wiedzieć, jak przetrwać i rozkwitać w każdych warunkach rynkowych. Prawdziwi eksperci wyjaśnią, jak to zrobić. A ponadto pokażą wam swoje portfolio, byście mogli zobaczyć, jaki miks inwestycji pozwala im przetrwać każdą burzę. Odpowiedzą również na następujące pytanie: gdybyście nie mogli przekazać swoim dzieciom żadnego majątku, lecz tylko zestaw reguł – jak by one brzmiały? Byłby to najlepszy możliwy spadek, a wy nawet nie musicie być ich dziećmi, aby go dostać! Sekretem czynienia postępów jest ruszenie z miejsca. – MARK TWAIN

Przygotujcie się, bo wyruszamy we wspólną podróż przez 7 prostych kroków do finansowego bezpieczeństwa, niezależności i wolności! Niezależnie od tego, czy jesteście „millennialsami”, którzy dopiero zaczynają, „baby boomerami” tuż przed emeryturą czy też wyrafinowanymi inwestorami chcącymi się doskonalić, ta książka oferuje wam praktyczny model pokazujący, jak stawiać sobie cele finansowe i je osiągać – a także jak uwolnić się od ograniczających was zachowań stojących na waszej drodze do prawdziwego dostatku. Przyjrzymy się psychologii bogactwa – dyscyplinie, którą studiowałem i której nauczałem przez prawie cztery dekady. Zajmiemy się błędami, jakie ludzie popełniają, zarządzając swoimi pieniędzmi, gdy skupiają się na rzeczach, które uniemożliwiają im realizację nawet najlepszych planów. By zagwarantować wam, że uzyskacie oczekiwane rezultaty, zwróciłem się do najlepszych ekonomistów behawioralnych na świecie, aby podpowiedzieli wam rozwiązania, które naprawdę się sprawdzają – małe, proste korekty, które automatycznie pchną was do działań, a które u innych wymagają znacznej dyscypliny; strategie, które mogą zdecydować o tym, czy zapewnicie sobie komfort na emeryturze czy umrzecie bez grosza.

Spójrzmy prawdzie w oczy: wielu inteligentnych i utalentowanych ludzi postanowiło odsunąć na bok kwestię pieniędzy, ponieważ wydaje im się zbyt skomplikowana i przytłaczająca. Jednym z pierwszych recenzentów rękopisu tej książki była moja genialna znajoma Angela, która osiągnęła perfekcję w wielu sferach życia – lecz nigdy w zakresie finansów. Powiedziała mi, że ludzie ją podziwiają, gdyż potrafiła przepłynąć małym jachtem 20 tys. mil po najbardziej burzliwych zakątkach oceanu. Ale miała też świadomość, że zaniedbała swoje finanse, i zawstydzało ją to: – Wydawało się to takie zagmatwane, a ja nie mogłam sobie z tym poradzić. Miałam poczucie porażki, więc odpuściłam, chociaż nie leży to w mojej naturze. Angela odkryła jednak, że dzięki 7 prostym krokom przedstawionym w tej książce ostatecznie potrafi zapanować nad swoimi finansami i wcale nie jest to trudne! – Rany, okazuje się, że jestem w stanie oszczędzać na przyszłość, rezygnując tylko z paru rzeczy, które wcale nie przynosiły mi frajdy – opowiadała mi. Gdy tylko zaczęła myśleć o oszczędzaniu, potrafiła założyć automatyczne konto oszczędnościowe, a zanim doszła do rozdziału 2.6, jej życie uległo całkowitej przemianie. Kilka dni później zajrzała do mnie, by się pochwalić: – Mam pierwszy w życiu nowy

samochód. – Jak ci się to udało? – zapytałem. – Zdałam sobie sprawę – odparła – że wydawałam na naprawy i benzynę do starego auta więcej, niż kosztowałoby mnie sfinansowanie nowego! Szkoda, że nie widzieliście wyrazu jej twarzy, gdy podjechała swoim błyszczącym nowiutkim perłowobiałym jeepem wranglerem! Chcę więc, abyście wiedzieli, że czytacie teraz książkę nie tylko o tym, jak zapewnić sobie wygodną emeryturę, lecz również o tym, jak osiągnąć jakość życia, o której marzycie i na którą zasługujecie już dziś. Możecie żyć na swoich własnych warunkach, jednocześnie zapewniając sobie dobry poziom życia w przyszłości! Uczucia podmiotowości, wewnętrznej siły oraz pewności, jakich będziecie doświadczać, gdy zapanujecie nad tą sferą życia, będą promieniować na wszystko inne: karierę, zdrowie, emocje i relacje! Gdy brakuje wam pewności w dziedzinie finansów, podświadomie tracicie pewność także w innych sferach. Ale gdy zapanujecie nad swoimi finansami, da wam to siłę i motywację, by stawiać czoło innym wyzwaniom! Co więc powstrzymuje nas przed wejściem na drogę ku finansowej wolności? W przypadku wielu z nas (na przykład mojej przyjaciółki Angeli) jest to poczucie zagubienia. Uczono nas myśleć: „To zbyt skomplikowane” albo „To nie moja działka”. W rzeczywistości system ten jest celowo tak zagmatwany, abyśmy oddali stery w ręce „profesjonalistów”, pobierających ogromne prowizje za mącenie nam w głowach. W następnych rozdziałach dowiemy się, jak się przed tym bronić – a także, co ważniejsze, pokażę wam, że inwestowanie z myślą o własnej wolności finansowej wcale nie jest skomplikowane. O sukcesie człowieka może decydować wiedza, jaką dysponuje – i jakiej nie mają inni. Prawnikowi lub lekarzowi płacimy za wiedzę i umiejętności, których brakuje nam samym. I prawnicy, i lekarze posługują się własnym językiem, który czasem potrafi całkowicie ich od nas odizolować. W świecie medycyny można na przykład usłyszeć, że w ubiegłym roku odnotowano 225 tys. „zgonów jatrogennych”. Według „Journal of the American Medical Association” („JAMA”) to trzecia najczęstsza przyczyna zgonów w USA. Jatrogenny. Może telefon do przyjaciela? Brzmi poważnie, ale co to w ogóle znaczy? Czy to jakaś rzadka choroba tropikalna? Mutacja genetyczna? Nie, jatrogenny w rzeczywistości odnosi się do nieumyślnego sprowadzenia śmierci na pacjenta przez lekarza, szpital lub niewłaściwą (bądź zbędną) procedurę medyczną. Dlaczego nie powiedzą tego wprost? Ponieważ takie stwierdzenie, zrozumiałe dla laików, nie leży w interesie środowiska medycznego. Świat finansów ma swój własny żargon ze specjalnymi słowami określającymi rzeczy, które w istocie są dodatkowymi opłatami – są jednak nazwane inaczej, byście się nie domyślili, że płacicie więcej, niż wam się kiedykolwiek wydawało. Ufam, że pozwolicie mi być waszym tłumaczem oraz przewodnikiem w trakcie tej podróży. Razem złamiemy ten szyfr i poradzimy sobie ze złożonością, która sprawia, że w świecie finansów czujemy się outsiderami. Obecnie mamy do czynienia z tak dużą ilością informacji, że nawet najbardziej wyrafinowani inwestorzy mogą czuć się nimi przytłoczeni. Szczególnie jeśli zdamy sobie

sprawę, że to, co inni nam wciskają, często nie ma nic wspólnego z naszymi potrzebami. Powiedzmy, że odczuwamy lekki ból w klatce piersiowej i chcemy wyguglować słowo heart3. Co nam wyskakuje? Bynajmniej nic na temat zawału serca, który być może za chwilę nam grozi. W zamian dostajemy informację o muzycznej grupie Heart, która nie nagrała przeboju od 20 lat. Jak ma nam to niby pomóc? Moim zamiarem jest służyć wam jako osobista wyszukiwarka finansowa – inteligentna wyszukiwarka, która odfiltruje wszelkie zbędne czy wręcz szkodliwe informacje finansowe, by dać wam proste i jasne rozwiązania. Zanim się spostrzeżecie, sami będziecie specjalistami. Dowiecie się, dlaczego pogoń za wysokimi zyskami nigdy się nie sprawdza, dlaczego w długim okresie nie da się zarobić więcej niż rynek4 i dlaczego zdecydowana większość ekspertów finansowych nie ma prawnego obowiązku, aby służyć waszym najlepszym interesom. Niesamowite, co? Dowiecie się, dlaczego zyski w reklamach funduszy inwestycyjnych są inne niż te, które faktycznie do was trafiają. Odkryjecie rozwiązania, dzięki którym wasze życiowe oszczędności mogą być wyższe o miliony dolarów – badania statystyczne pokazują, że można zaoszczędzić od 150 do 450 tys. dolarów, wyłącznie stosując się do zasad wyłożonych w części 2 tej książki! Będziecie odkładać pieniądze do własnej kieszeni, a nie do „fabryk prowizji”. Nauczycie się również sprawdzonych sposobów pomnażania pieniędzy ze stuprocentową gwarancją ochrony kapitału, a do tego wolnych od podatku (z aprobatą fiskusa). Instrument ten wreszcie jest dostępny dla inwestorów indywidualnych – takich jak wy. Co naprawdę wyróżnia tę książkę? Nie opowiadam wam o strategiach inwestycyjnych dla superbogatych inwestorów, na które was nie stać lub do których nie macie dostępu; znalazłem sposoby, aby pewne strategie stały się dla was dostępne! Dlaczego tylko garstka uprzywilejowanych miałaby korzystać z nadzwyczajnych możliwości? Czyż nie nadszedł czas, by wyrównać szanse? Pamiętajcie, to wasze pieniądze i czas najwyższy przejąć nad nimi kontrolę. Nagłe olśnienie jest czasem warte nie mniej niż doświadczenie całego życia. – OLIVER WENDELL HOLMES SENIOR

Zanim przejdziemy dalej, chciałbym powiedzieć wam, dlaczego napisałem tę książkę. Jeśli mieliście do czynienia z omówieniami mojego dorobku lub czytaliście którąś z moich poprzednich książek, wiecie zapewne, że nieraz zdarzało mi się w znacznym stopniu i wymiernie odmieniać czyjś los – pomagałem schudnąć o 15 czy 150 kg, ratowałem związki na granicy rozpadu, pomagałem przedsiębiorcom powiększać ich biznes o 30% czy 130% w ciągu jednego roku. Pomagam również ludziom radzić sobie z ogromnymi tragediami – rodzicom ze stratą dziecka, żołnierzom wracającym z Afganistanu z zespołem stresu pourazowego. Moją pasją jest pomaganie ludziom w kreowaniu prawdziwych przełomów w ich związkach, sferze emocjonalnej, zdrowotnej, karierze zawodowej i sytuacji finansowej. Od prawie 40 lat mam przywilej bycia coachem osób z najróżniejszych środowisk, w tym najpotężniejszych ludzi na świecie. Pracowałem z prezydentami Stanów Zjednoczonych oraz prezesami małych firm. Byłem trenerem i pomagałem przełamywać się gwiazdom

sportu: dawnym, jak hokeista Wayne Gretzky, oraz współczesnym, jak Serena Williams. Miałem przyjemność pracować z najwybitniejszymi aktorami: zdystansowanymi, jak Leonardo DiCaprio, i ciepłymi, jak Hugh Jackman. Moja praca miała wpływ na życie i występy największych gwiazd estrady, takich jak Aerosmith, Green Day, Usher, Pitbull czy LL Cool J. Pomagałem również liderom miliardowych firm, takim jak magnat branży hazardowej Steve Wynn i czarodziej internetu Marc Benioff. Faktem jest, że Marc rzucił pracę w Oracle i zaczął tworzyć serwis Salesforce.com po wzięciu udziału w jednym z moich seminariów w 1999 roku „Uwolnij wewnętrzną siłę”. Dziś jest to warte 5 mld dolarów przedsiębiorstwo, któremu magazyn „Forbes” przez cztery ostatnie lata nadawał tytuł „Najbardziej innowacyjnej firmy świata”. Oczywiście moi klienci nie przychodzą do mnie po motywację. Mają jej pod dostatkiem. Oczekują ode mnie strategii pozwalających im wejść na wyższy poziom i pozostać na szczycie. Jeśli spojrzelibyśmy na świat finansów, od 1993 roku mam zaszczyt być coachem Paula Tudora Jonesa, jednego z największych traderów w historii. Paul przewidział załamanie zwane czarnym poniedziałkiem z października 1987 roku – do dziś krach ten pozostaje największym (procentowo) dziennym spadkiem na amerykańskich giełdach w dziejach. Chociaż rynki na całym świecie wówczas pikowały i wszyscy tracili ostatnie koszule, Paul wręcz podwajał pieniądze swoich inwestorów. Powtórzył to w 2008 roku, przynosząc im prawie 30% zysku, i to w czasie, gdy rynek poszedł w dół o 50%! Gdy współpracuję z Paulem, moim zadaniem jest uchwycenie zasad, jakie rządzą podejmowanymi przez niego decyzjami. Następnie tworzę na ich podstawie system, który Paul wykorzystuje na co dzień i, co ważniejsze, w momentach krytycznych. Nie jestem coachem od pozytywnego myślenia. Wręcz przeciwnie: jestem coachem typu „gotuj się na wszystko”. Pozostawałem w stałym kontakcie z Paulem, śledząc jego codzienne decyzje inwestycyjne na rozbujanych rynkach. Byłem z nim od bańki internetowej z końca lat 90. ubiegłego wieku po 11 września 2001 roku. Od hossy w nieruchomościach, przez upadek rynku subprime, po załamanie rynku w roku 2008. Byłem z nim w trakcie europejskiego kryzysu zadłużeniowego, jak również w 2013 roku, w chwili największego dziennego spadku cen złota od 30 lat. Mimo że wyzwania te miały tak różny charakter, przez 28 kolejnych lat ten człowiek nigdy nie miał roku z ujemnym bilansem. Współpracowałem z Paulem przez ostatnie 21 spośród tych 28 lat. Naprawdę trudno dorównać mu w jego umiejętności znajdowania dróg do zwycięstwa. Miałem zaszczyt stać obok niego, gdy z żelazną konsekwencją zarabiał pieniądze, bez względu na zmienność rynku. Dzięki niemu dowiedziałem się więcej o rzeczywistym inwestowaniu i podejmowaniu decyzji w trudnych czasach, niż mógłbym się nauczyć na stu kursach MBA. Mam również niezwykłe szczęście nie tylko współpracować z Paulem przez wszystkie te lata, lecz także mieć w nim jednego z najdroższych przyjaciół. W Paulu kocham i szanuję to, że nie tylko zarabia dla siebie, ale jest również jednym z najbardziej niezwykłych filantropów na świecie. Latami obserwowałem, jak rozwijał Fundację Robin Hooda – od prostego pomysłu, by zaprząc potęgę wolnych rynków do walki z ubóstwem w Nowym Jorku, do instytucji, którą magazyn „Fortune” nazwał „jedną z najbardziej innowacyjnych i wpływowych organizacji charytatywnych naszych czasów”. Do tej pory fundacja

przekazała ponad 1,45 mld dolarów w formie grantów i inicjatyw, odmieniając przy okazji życie milionów ludzi. Przez ten czas sam się czegoś nauczyłem. Niektóre z tych lekcji odebrałem w bolesnym procesie własnych prób i błędów – ta książka ma za zadanie pomóc wam ich w miarę możliwości unikać. Sam również zostałem pokiereszowany na Wall Street. W wieku 39 lat wprowadziłem spółkę na giełdę i widziałem, jak wartość mojego osobistego majątku w ciągu kilku tygodni przekroczyła niebotyczne 400 mln dolarów – a następnie zanurkowała wraz z krachem dotcomów w 2000 roku! Ta „korekta” na rynku akcji była jednak niczym w porównaniu z tym, co przechodziliśmy w ostatnich latach. Załamanie z lat 2008–2009 było najgorszym gospodarczym kataklizmem od czasów wielkiego kryzysu. Czy pamiętacie to uczucie, gdy wydawało się, że świat finansów, jaki znamy, właśnie się kończy? Indeks Dow Jones Industrial Average poszedł w dół o 50%, ciągnąc za sobą wasze oszczędności w III filarze. Rynek nieruchomości sięgnął dna – w efekcie ceny waszych domów spadły o 40% (lub więcej). Miliony ludzi straciły dorobek całego życia ciężkiej pracy. Miliony zostały bez pracy. W czasie tych strasznych miesięcy odbierałem znacznie więcej niż kiedykolwiek wcześniej telefonów z prośbami o pomoc od rozmaitych osób. Dzwonili fryzjerzy i miliarderzy. Mówili, że tracą domy, że ich oszczędności wyparowały, że nie mają za co wysłać dzieci na studia. Dobijało mnie to, bo doskonale wiedziałem, jak to jest. Ciężko pracowałem i dostąpiłem błogosławieństwa sukcesu finansowego, lecz nie zawsze tak było. Dorastałem z czterema różnymi ojcami w pokrytej pyłem kalifornijskiej dolinie San Gabriel. Wyraźnie pamiętam, że jako dziecko nie odbierałem telefonów i nie reagowałem na dzwonek do drzwi – wiedziałem, że to inkasent przyszedł po pieniądze, których nie mieliśmy. Jako nastolatkowi było mi wstyd chodzić do szkoły w rzeczach kupowanych za 25 centów w sklepach z używaną odzieżą. A dzieciaki potrafią być naprawdę okrutne dla tych, którzy nie są „trendy”. Dzisiaj modne jest właśnie ubieranie się w lumpeksach – wciąż ciężko mi w to uwierzyć! A gdy w końcu dostałem mój pierwszy samochód, rozklekotanego garbusa z 1960 roku, okazało się, że nie ma wstecznego, więc musiałem go parkować na górce. Nigdy też nie wystarczało mi na benzynę. Na szczęście nigdy nie uwierzyłem w teorię, że życie jest właśnie takie. Znalazłem sposób na przezwyciężenie zastanych okoliczności. Ze względu na własne doświadczenia nie jestem w stanie znieść widoku ludzkich cierpień. Doprowadza mnie to do szału. A rok 2008 przyniósł więcej niepotrzebnego cierpienia, niż widziałem w całym swoim życiu. Bezpośrednio po krachu na giełdach zapanowała zgoda, że trzeba coś zrobić, by naprawić ten system. Czekałem na obiecane zmiany, lecz mijały lata i biznes był taki jak zwykle. A im więcej dowiadywałem się o kryzysie finansowym, tym większa narastała we mnie złość. Czara goryczy przelała się, gdy obejrzałem oscarowy dokument Inside Job, z narracją Matta Damona, opowiadający o agresywnych finansistach z Wall Street, którzy narażali nasze oszczędności na szalone ryzyko i omal nie pogrążyli całej gospodarki. Jaka spotkała ich kara? My, podatnicy, uratowaliśmy im skórę i dziwnym trafem te same indywidua zajmują się teraz naprawą stanu rzeczy. Pod koniec filmu gotowałem się z frustracji, lecz przekułem swój gniew na pytanie: „Co mogę zrobić?”. Odpowiedzią jest ta książka.

Nie ma przyjaciela wierniejszego od książki. – ERNEST HEMINGWAY

To nie była łatwa decyzja. Od prawie 20 lat nie napisałem żadnej większej książki. W ubiegłym roku latałem średnio raz na cztery dni, odwiedzając ponad 15 krajów. Prowadzę tuzin firm i organizację non profit. Mam czworo dzieci, fantastyczną żonę i życiową misję, którą kocham i którą żyję. Powiedzieć, że moje życie jest wypełnione po brzegi, to nic nie powiedzieć. Zarówno Unlimited Power5, jak i Awaken the Giant Within6 były światowymi bestsellerami, co dało mi mnóstwo satysfakcji, lecz dotąd nie czułem potrzeby napisania czegoś nowego. Dlaczego? Kocham spotkania na żywo! Uwielbiam dać się pochłonąć bez reszty, kiedy doświadczam tej niesamowitej bezpośredniości i swobody komunikowania się z 5 czy 10 tys. ludzi naraz, schodzenia coraz głębiej i utrzymywania ich w skupieniu przez 50 godzin w ciągu jednego weekendu. I to wszystko w czasach, kiedy większość ludzi ma problem z wysiedzeniem 3 godzin na filmie, na który ktoś wydał 300 mln dolarów. Dobrze pamiętam, gdy Oprah powiedziała, że nie może zostać na dłużej niż 2 godziny; 12 godzin później stała na krześle i krzyczała do kamery: „To jedno z najwspanialszych doświadczeń mojego życia!”. Usher powiedział, że uwielbia to, co robię, ale na pewno nie wytrzyma przez cały weekend. Podobnie jak Oprah bawił się lepiej niż kiedykolwiek. 50 godzin później powiedział mi: „To tak, jakbym był na jednym z najlepszych koncertów mojego życia! Poza tym robiłem notatki jak wariat i sikałem ze śmiechu!”. Moje spotkania z publicznością są wypełnione taką ilością emocji, muzyki, ekscytacji i głębokich przemyśleń, że ludzie odczuwają potrzebę intensywnych działań. Nie to, że myślą, nie to, że czują – oni odmieniają; oni transformują. A mój język ciała i głos to klucz do stylu moich wykładów. Tak więc muszę wyznać, że kiedy siadam, by pisać słowa na kartce, czuję, jakby ktoś mnie zakneblował i skrępował mi jedną rękę! Kurczę, przecież byłem w stanie dotrzeć do 10 mln ludzi jednym tylko wykładem na TED. Co więc skłoniło mnie do zmiany zdania? Kryzys finansowy spowodował ogromny ból, lecz również pobudził nas do zmiany hierarchii wartości – najważniejsze w życiu okazały się te rzeczy, które nie mają nic wspólnego z pieniędzmi. Był to czas powrotu do spraw fundamentalnych, do wartości, które zawsze pomagały nam przetrwać trudne czasy. Mnie osobiście przypomniało to dni, gdy byłem bezdomny i spałem w samochodzie, poszukując sposobu, aby odmienić swój los. Jak to zrobiłem? Książki! Pozwoliły mi poczuć grunt pod nogami. Zawsze byłem ich pożeraczem: jako młody człowiek postanowiłem, że będę czytał jedną książkę dziennie. Zauważyłem, że prawdziwi liderzy to też czytelnicy. Zrobiłem kurs szybkiego czytania. Nie dotrzymałem swojego zobowiązania o jednej książce dziennie, ale w ciągu 7 lat przeczytałem ponad 700 pozycji, szukając w nich odpowiedzi, które mogłyby pomóc mnie i innym. Były to książki z dziedziny psychologii, zarządzania czasem, historii, filozofii, fizjologii. Chciałem dowiedzieć się o wszystkim, co mogłoby szybko odmienić jakość życia – mojego i innych. Największe piętno odcisnęły na mnie jednak książki, które czytałem jako dziecko. Były moim biletem, aby wyrwać się ze świata bólu, świata bez pociągającej przyszłości. Przenosiły mnie do królestwa nieskończonych możliwości. Pamiętam esej Ralpha Waldo

Emersona o samodzielności i wersy: „Jest czas w edukacji człowieka, gdy dochodzi do przekonania, że zawiść jest niewiedzą, że naśladownictwo jest samobójstwem, że musi brać siebie samego, na dobre i na złe, jako swój posag”. Inną książką było dzieło filozofa Jamesa Allena Tak, jak człowiek myśli, nawiązujące do biblijnego przysłowia „Tak jak człowiek myśli, takie jego serce będzie”. Dotarło to do mnie w czasie, gdy mój umysł był polem bitwy wypełnionym przez strach. Nauczyłem się wtedy, że wszystko, co w życiu tworzymy, zaczyna się od myśli. Pożerałem biografie wielkich liderów, wielkich myślicieli, wielkich ludzi czynu, jak Abraham Lincoln, Andrew Carnegie, John F. Kennedy czy Viktor Frankl. Zdałem sobie sprawę z faktu, że wielcy tego świata doświadczali bólu i cierpień znacznie większych niż moje własne. Nie byli zwykłymi szczęściarzami; mieli w sobie to coś, niewidzialną siłę, która nie pozwalała im zadowolić się czymś mniejszym, niż byli w stanie dokonać, być lub dać. Zrozumiałem, że życiorys nie jest przeznaczeniem, że moja przyszłość nie musi równać się mojej przeszłości. Inną moją ulubioną lekturą była klasyczna amerykańska pozycja z 1937 roku Myśl i bogać się autorstwa Napoleona Hilla. Na początku XX w. Hill poświęcił 20 lat na przeprowadzenie 500 wywiadów z najwybitniejszymi światowymi osobistościami, takimi jak Andrew Carnegie, Henry Ford, Theodore Roosevelt czy Thomas Edison. Chciał sprawdzić, co czyni ich wielkimi. Odkrył, że wszystkich łączyło bezwzględne skupienie się na celach oraz połączenie gorącego pragnienia, wiary i wytrwałości w ich osiąganiu. Przesłanie Hilla, zgodnie z którym zwykli ludzie mogą poradzić sobie z każdą przeszkodą na drodze do sukcesu, dało nadzieję całemu pokoleniu czytelników próbujących przetrwać wielki kryzys. Myśl i bogać się stało się jednym z największych bestsellerów wszech czasów. Poszukiwania Napoleona Hilla zawsze mnie inspirowały. Podobnie jak wspomniany klasyk również ta książka ma ukazać największych spośród największych, od Warrena Buffetta po sir Richarda Bransona. Znalazł się też wśród nich człowiek, którego branżowi eksperci nazywają Edisonem naszych czasów: Ray Kurzweil, który wynalazł pierwszy cyfrowy syntezator muzyczny i pierwszy program do konwersji tekstu na mowę; jest również ojcem znanej z iPhone’a asystentki Siri. Opracował urządzenie pozwalające niewidomym poruszać się po ulicach i rozpoznawać znaki drogowe, a także zamawiać z każdego jadłospisu. Dziś Ray odpowiada za techniczne prace rozwojowe w Google. Ale chciałem napisać książkę, która wychodziłaby poza psychologię i teorię sukcesu; chciałem stworzyć realny plan z prawdziwymi narzędziami, które moglibyście wykorzystać, aby zbudować lepszą przyszłość dla siebie i swojej rodziny. Byłby to podręcznik, schemat, instrukcja obsługi do nowej ekonomii. Gdy na nowo uwierzyłem w siłę książki, pomyślałem: „Muszę nadać temu przekazowi odpowiednią formę, która będzie dostępna dla wszystkich”. Dzięki obecnej technologii książka ta oferuje kilka świetnych możliwości, które pomogą wam przez nią przebrnąć. Ma ustępy elektroniczne, które można obejrzeć w internecie: zobaczycie tam niektórych ludzi, z którymi rozmawiałem, oraz usłyszycie ich słowa. Mamy aplikację, która ma was zachęcić do pokonania 7 prostych kroków, abyście nie tylko dostali wiedzę, ale również ją wdrażali i zdobyli finansową wolność, na którą tak zasługujecie. Na marginesie, gdy zaczynałem tę przygodę, ludzie mówili mi, że oszalałem. Wielu

tak zwanych ekspertów – a nawet przyjaciół! – ostrzegało mnie, że próba przybliżenia złożonej materii finansowej szerszej publiczności to wariactwo. Nawet mój wydawca błagał mnie, bym napisał o czymkolwiek innym. Wiedziałem jednak, że dam radę, jeśli znajdę najlepszych przewodników po tym świecie. Większość osób, z którymi rozmawiałem, nie udziela wywiadów, a w każdym razie robi to niezwykle rzadko. Mogą zabrać głos w ramach Światowego Forum Ekonomicznego w Davos albo przemówić dla Council on Foreign Relations, lecz nigdy wcześniej nie podzielili się swoją wiedzą ze zwykłymi ludźmi. Przekazanie ich głównych myśli w formie pozwalającej wykorzystać je w praktyce każdemu stało się misją tej książki. Mam zaszczyt utrzymywać świetne relacje osobiste z niektórymi spośród najbardziej wpływowych ludzi świata: wysoko postawionymi przyjaciółmi, którzy byli łaskawi wykonać kilka telefonów w moim imieniu. Szybko się okazało, że otwierają się przede mną różne drzwi i zyskuję dostęp do mistrzów w tej grze. Witajcie w dżungli… – „WELCOME TO THE JUNGLE”, Guns N’ Roses

Od czego by tu zacząć? Postanowiłem zacząć od osoby, o której większość ludzi nigdy nie słyszała, pomimo że nazywa się ją Steve’em Jobsem inwestowania. Zapytajcie jednak któregokolwiek z liderów świata finansów – czy będzie to przewodnicząca Rezerwy Federalnej, szef banku inwestycyjnego czy też prezydent Stanów Zjednoczonych – a okaże się, że wszyscy wiedzą, kim jest Ray Dalio. Czytają jego cotygodniowe raporty. Dlaczego? Ponieważ rządy dzwonią do niego z prośbą o poradę, a on inwestuje ich pieniądze. Podobnie rzecz ma się z funduszami emerytalnymi i firma-mi ubezpieczeniowymi. Ray Dalio jest założycielem Bridgewater Associates, największego na świecie funduszu hedgingowego, którego aktywa w zarządzaniu (assets under management) wynoszą 160 mld dolarów, podczas gdy typowy duży fundusz tego typu zarządza kwotą 15 mld dolarów. Przyjmował inwestorów wartych co najmniej 5 mld dolarów netto, a minimalną wartością inwestycji było 100 mln dolarów. Ale oszczędźcie sobie zachodu; obecnie nie przyjmie waszych pieniędzy – niczyich innych zresztą też nie. Ray Dalio pochodzi z nietypowego dla swej profesji środowiska: urodził się w nowojorskiej dzielnicy Queens w rodzinie muzyka jazzowego i niepracującej matki. Zaczynał jako nosiciel kijów golfowych i właśnie na polu golfowym zasłyszał pierwsze rekomendacje inwestycyjne. Dziś jest wart około 14 mld dolarów, co daje mu 31. pozycję na liście najbogatszych Amerykanów. Jak mu się to udało? Musiałem się tego dowiedzieć! Oto człowiek, którego fundusz Pure Alpha według „Barron’s” stracił pieniądze tylko trzykrotnie w ciągu 20 lat, a w 2010 roku przyniósł swoim kluczowym klientom zysk w wysokości 40%. Przez cały okres istnienia tego funduszu (czyli od 1991 roku) dawał przeciętny roczny zysk (przed opłatami) na poziomie 21%. Jeśli jest ktoś, kogo chciałbym zapytać: „Czy przeciętny inwestor wciąż może zarabiać na tym zwariowanym zmiennym rynku?”, to byłby to Ray. Gdy mi więc odpowiedział: „Nie mam wątpliwości, że wciąż da się zarobić”, cały zamieniłem się w słuch! A wy nie? Nie tak łatwo dostać się do Raya Dalio. Ale jak się okazało, Ray wiedział, kim jestem, i był fanem tego, co robiłem. Pewnego popołudnia usiadłem z nim w jego zaskakująco

skromnym domu na porosłej drzewami wyspie u wybrzeży stanu Connecticut. Od razu przeszedł do rzeczy. Powiedział mi, że indywidualni inwestorzy, tacy jak wy, mogą zarobić – ale tylko jeśli nie będą próbować pokonać zawodowców w ich własnej grze. – Powinni wiedzieć, Tony, że naprawdę da się zarobić – mówił. – Ale nie da się tego zrobić, próbując pokonać system. Naprawdę nie radziłbym próbować. Mam półtora tysiąca pracowników oraz 40 lat doświadczenia i mimo to nawet mnie nie jest łatwo w to grać. To poker z najlepszymi pokerzystami świata. Ray ma 65 lat, miękki nowojorski akcent, a gdy mówi, używa rąk jak dyrygent. Przypomniał mi, że poker, podobnie jak gra na rynkach, jest grą o sumie zerowej. Na każdego zwycięzcę przypada jeden przegrany. – Gdy tylko znajdziesz się w tej grze, nie grasz sobie po prostu z facetami po drugiej stronie. To gra ogólnoświatowa i tylko niewielki odsetek ludzi robi na niej prawdziwe pieniądze. Zarabiają dużo. Być może zabierają pieniądze tym, którzy nie są tak dobrzy w tej grze – mówił. – Toteż twoim inwestorom, zwykłym zjadaczom chleba, powiedziałbym tak: nie radzę pakować się w tę grę. – Skoro mówisz ludziom – zapytałem wtedy Raya – że nie są w stanie konkurować w tej grze, to czy nie powinni dwa razy się zastanowić, zanim pozwolą komuś innemu grać za nich? Co z pośrednikami i zarządzającymi funduszami inwestycyjnymi, którzy twierdzą, że potrafią zapewnić lepsze zyski? – Myślisz, że idziesz do lekarza, ale to wcale nie są lekarze – odpowiedział. – Nauczono nas bezkrytycznie wierzyć lekarzom i bez zastanowienia robić, co nam każą – w nadziei, że mają odpowiedź na wszystko. Ray Dalio twierdzi jednak, że typowi doradcy finansowi nie pomogą nam zwyciężyć, ponieważ sami nie mają umiejętności ani zasobów, by grać w tej wielkiej grze. – Gdyby mieli, nie miałbyś do nich dostępu – ciągnął. – Naszą profesję można porównać do igrzysk olimpijskich. Jest większa konkurencja. Idziesz do swojego brokera–dealera i czujesz, że musisz zapytać: „Czy to jest bystry gość?”. Być może jest bystry. Być może się o ciebie troszczy. Powinieneś jednak spytać, ile złotych medali zdobył. Musisz być bardzo, bardzo ostrożny, gdyż jest mnóstwo ludzi, którzy chcą ci doradzać, ale muszą być na tyle dobrzy, by móc coś wyrwać najlepszym w tej grze. Jak zatem brzmi odpowiedź? – Zamiast próbować konkurować, trzeba wiedzieć, że istnieje pasywna strategia zarabiania. Jest sposób postępowania, który polega na niewkładaniu wszystkich jaj do jednego koszyka. To system, który ma cię zabezpieczyć przed możliwymi spadkami, ponieważ najlepsi inwestorzy wiedzą, że kiedyś się pomylą, choćby byli najbystrzejsi. Zaraz, zaraz! Ray Dalio, ten, który daje przeciętnie 21% zysku, może się pomylić? – Tak jest, Tony, kiedyś się pomylę – odparł. – Wszyscy się kiedyś pomylimy. Musimy więc stworzyć system, który nas przed tym ochroni. Pod koniec naszej trzygodzinnej rozmowy nadszedł wreszcie czas, by zadać to wielkie pytanie: – Ray, powiedz, co to za system? – Tony, gdy jeszcze przyjmowałem inwestorów do funduszu, aby zyskać dostęp do mojej wiedzy, trzeba było się wylegitymować wartością netto na poziomie 5 mld dolarów,

a minimalna wartość inwestycji wynosiła 100 mln. To naprawdę skomplikowane i dużo zmienia. Nie dawałem za wygraną. – Daj spokój, Ray. Przecież właśnie powiedziałeś, że i tak nie przyjmujesz żadnych nowych inwestorów. Wiem, że bardzo leży ci na sercu ludzki los. Gdybyś nie mógł przekazać swoich pieniędzy dzieciom, a mógłbyś dać im tylko zbiór zasad lub modelowe portfolio – system, który pozwoliłby im zarabiać zarówno w dobrych, jak i złych czasach – powiedz, jak by wyglądał dla przeciętnego inwestora? Trochę się podroczyliśmy i wiecie, co w końcu zrobił? Pokazał mi przykładowy portfel inwestycyjny, dokładnie taki miks lokat, który pomógłby wam maksymalizować zyski przy minimalnym wpływie spadków na dowolnym rynku. Czym jest portfolio albo portfel? Jeśli nie znacie tego terminu, jest to po prostu zbiór różnych inwestycji dobranych w taki sposób, by maksymalizować zyski finansowe. Ray pokazał mi prosty system, w co inwestować i w jakich proporcjach oraz ilościach. I gdy sięgnęliśmy do historii, okazało się, że korzystając z jego strategii, w okresie ostatnich 30 lat (od 1984 do końca 2013 roku) zarobilibyśmy z prawdopodobieństwem wynoszącym 85%! To tylko cztery lata na minusie w ciągu ostatnich trzydziestu (1984–2013) – z maksymalną roczną stratą w wysokości 3,93% (i przeciętną roczną stratą wynoszącą zaledwie 1,9%). W jednym roku na minusie strata wyniosła jedyne 0,03%, co większość zaokrągliłaby do zera. W roku 2008 stracilibyście tylko 3,93%, podczas gdy reszta rynku – 51% (wartość między szczytem a minimum) – a to wszystko dzięki metodzie, którą Ray nam właśnie ujawnił. System ten dawał przeciętny zwrot na poziomie nieco poniżej 10% rocznie (po uwzględnieniu opłat). Jest to plan inwestycyjny, który łatwo zbudujecie sami! A to tylko jeden z systemów opracowanych przez największych inwestorów świata, które poznacie, gdy dojdziecie do części 6. „Inwestujcie jak jeden na sto tysięcy: Pomocnik miliardera”. OK – dobrze wiem, że chcielibyście od razu tam przeskoczyć, by zajrzeć do naszego portfela. Przypominam jednak, że aby to wszystko mogło się powieść, należy przejść 7 prostych kroków. Jeśli jeszcze nie wiecie, skąd wziąć pieniądze do zainwestowania, nie wiecie, jakie są wasze cele, ani nie znacie zasad tej gry, poznanie nawet najlepszego portfela na świecie nic wam nie da. Zostańcie więc ze mną i trzymajmy się planu. W moim szaleństwie jest metoda! Jak cenna jest wiedza Raya Dalio? Jeśli inni muszą mieć 5 mld dolarów, by uzyskać do niej dostęp, a was kosztowało to tylko tyle, ile zapłaciliście za tę książkę – to z pewnością niezły zwrot z inwestycji! Niezależnie od możliwości zapoznania się z jego systemem inwestycyjnym najbardziej zaintrygowało mnie w tym człowieku jego spojrzenie na świat. Postrzega go jako dżunglę, a swoje życie jako nieustającą, pasjonującą walkę. – Tony, na życie patrzę tak: wszyscy mamy coś, czego pragniemy, coś, co decyduje o wyższej jakości życia. Lecz by to zdobyć, trzeba przejść przez dżunglę, gdzie na każdym kroku czyhają pułapki. Jeśli uda ci się przez nią przebrnąć, zyskasz swoje upragnione życie. To tak, jakbyś był na skraju dżungli – tłumaczył. – Możesz mieć fantastyczną pracę i cudowne życie, jeśli przejdziesz na drugą stronę dżungli. Ale jest tam mnóstwo

niebezpieczeństw, które mogą cię zabić. Decyduj: chcesz zostać na skraju i mieć bezpieczne życie czy wchodzisz do dżungli? Jak rozwiążesz ten dylemat? Ray wchodzi do dżungli z mądrymi i zaufanymi przyjaciółmi u boku, zawsze pytając: „Czego nie wiem?”. – To jest właśnie klucz – podkreśla. – tym, co przez całe moje życie zapewniało mi sukces, nie była arogancka pewność, że wiem wszystko, ale znajomość swoich słabości; świadomość, że niewiele wiem o tym, tamtym czy owym. Im więcej wiesz, tym lepiej zdajesz sobie sprawę z własnej niewiedzy. Jakaż to stara prawda! A ja byłem jej żywym przykładem. Zacząłem tę książkę z myślą, że wiem, co robię. Ostatecznie przez dziesiątki lat zdobywałem doświadczenie. Lecz w ciągu mojej czteroletniej pogoni za najlepszymi inwestorami świata raz po raz byłem zawstydzony swoją niewiedzą. I odkryłem, że w odróżnieniu od gadających głów mających na wszystko gotową odpowiedź najlepsi są w gruncie rzeczy ludzie pełni pokory. Jak Ray Dalio – powiedzą ci, co myślą, a na koniec stwierdzą, że mogą się jednak mylić. Bogactwo nie jest celem życia, lecz jego narzędziem. – HENRY WARD BEECHER

Wraz z kolejnymi etapami swojej podróży stwierdzałem, że moja misja ewoluuje. Z każdym kolejnym krokiem odkrywałem dostępne jedynie superbogaczom narzędzia, możliwości i produkty inwestycyjne, o których przeciętny człowiek nawet nie słyszał. I jak na ironię niektórzy spośród tych najlepszych narażeni są na bardzo niewielkie ryzyko bądź ograniczyli je za pomocą czegoś, co nazywają asymetrycznym ryzykiem/nagrodą – oznacza to, że inwestorzy ci mają do czynienia z dużym prawdopodobieństwem wzrostów i bardzo niskim ryzykiem spadków. Stanowi to sens życia ludzi nazywanych „starymi wygami”7. Możliwość poznania tych możliwości i skorzystania z niektórych z nich była dla mnie niezwykle ekscytująca, gdyż na obecnym etapie mojego życia jestem wystarczająco dojrzały, szczęśliwy i bogaty, by móc korzystać z tych opcji. Jednak moi synowie i moja córka jeszcze tacy nie są, część moich przyjaciół również i prawdopodobnie także wy nie jesteście (chyba że odłożyliście już dziesiątki milionów i czytacie to tylko po to, by się dowiedzieć, gdzie Ray Dalio lokuje swoje pieniądze). Zatem przeszedłem przemianę z pasywnego zbieracza informacji ze świata inwestycji w żarliwego poplecznika moich przyjaciół i czytelników. Nie chciałem jedynie opowiadać o tym, co dane jest bogaczom; chciałem otworzyć te możliwości dla wszystkich. Szukałem więc firm, które koncentrowały się wyłącznie na superbogaczach, a następnie starałem się je przekonać do tworzenia nowych możliwości dla inwestorów w każdej kondycji ekonomicznej i w każdym wieku. Starałem się pokazywać ich usługi, a w paru przypadkach poszedłem na całość i podjąłem z nimi współpracę, by pomóc im w przygotowaniu nowych produktów, które pierwszy raz będą dostępne dla was. Najbardziej jednak dumny jestem z tego, że wiele z tych firm przekonałem do tego, aby swoje usługi udostępniły ludziom, którzy nie są bogaci – za darmo! Na kolejnych stronach dowiecie się o rewolucyjnym przedsięwzięciu realizowanym wspólnie przez Stronghold Wealth Management oraz HighTower, piątą największą firmę doradztwa inwestycyjnego

w USA, która świadczy transparentne, wolne od konfliktu interesów usługi doradcze superbogatym inwestorom. Obecnie również i wam bezpłatnie udostępni niektóre z tych nadzwyczajnych usług planowania finansowego, i to bez względu na ilość środków przeznaczonych do zainwestowania. Dowiecie się, jak wejść na darmowy serwis internetowy, który pozwoli wam przetestować swojego pośrednika i sprawdzić, czy przypadkiem nie przepłacacie za kiepskie wyniki. Mam nadzieję, że jest to początek wielkich zmian w świecie finansów osobistych: prawdziwe i bezprecedensowe wyrównanie szans. Dlaczego, u licha, to robią? Po pierwsze, tak właśnie powinni robić. Ludzie chcą wiedzieć, za co naprawdę płacą. Po drugie, są świadomi, że ludzie z dużymi pieniędzmi nie zawsze zaczynali od dużych pieniędzy. To właśnie sekret bogactwa, pamiętacie? Róbcie dla ludzi więcej niż pozostali. A jeśli ludzie z HighTower czynią to dla was na obecnym etapie waszego życia, to liczą też na to, że nie zapomnicie o nich w przyszłości. Staniecie się ich wielkimi fanami i wiernymi klientami. Wy za darmo dostajecie pomoc, jakiej dziś potrzebujecie, a HighTower zyskuje nowego klienta. Oto finansowa synergia. Okazja, aby stworzyć ten nieuchwytny układ „wygrana–wygrana”, który tak rzadko widujemy w świecie Wall Street. Życzliwość słów tworzy zaufanie. Życzliwość w myśleniu tworzy głębię. Życzliwość w dawaniu tworzy miłość. – LAO-CY

Pośród największych korzyści płynących z poznania tajników naszej gry znajduje się i taka: będziemy w stanie wygrać i zarobić, ale również będziemy mieli dość pieniędzy, by odmienić los innych. Niezależnie od tego, jak trudna jest nasza sytuacja, zawsze są ludzie, którzy mają jeszcze gorzej. Gdy ktoś zbija fortunę, jego przywilejem – a wierzę, że również obowiązkiem – jest podzielenie się z tymi, którzy są dopiero na początku drogi, lub z tymi, których jakaś tragedia zawróciła z obranej ścieżki. Jak jeszcze usłyszycie, moja rodzina doświadczyła prostego aktu życzliwości, gdy dosłownie nie mieliśmy co jeść, i to zmieniło całe moje spojrzenie na ludzi i życie. Pomogło to ukształtować moją obecną osobowość. Od dziesięcioleci dokładam starań, by zwrócić ten dług, zapewniając żywność dla ponad 2 mln ludzi za pośrednictwem mojej Anthony Robbins Foundation. Przez ostatnie kilka lat wspólnie z żoną prywatnymi darowiznami podwajaliśmy wartość dzieła fundacji. Mogę z dumą powiedzieć, że dzieciak, który sam kiedyś głodował, dziś osobiście pomaga 4 mln ludzi rocznie, by mogli poczuć się otoczeni opieką i syci. Ogółem w ciągu 38 lat miałem zaszczyt zapewnić żywność 42 mln ludzi. Chcę wykorzystać tę książkę jako mechanizm, który pozwoli wam wykreować dość bogactwa – zarówno fizycznego, jak i emocjonalnego – abyście mogli stać się częścią sił dobra, dzieląc się swymi pieniędzmi i czasem. Powiem wam jednak, że jeśli nie wysupłacie dziesięciu centów z dolara, nie oddacie również jednego miliona z dziesięciu. Dzielić się trzeba już teraz! Ja zacząłem, gdy nie miałem nic. Gdy dajesz nawet wtedy, kiedy myślisz, że sam masz bardzo mało, przyzwyczajasz swój mózg do przekonania, że i tak masz więcej, niż ci potrzeba – oto twoja nagroda. Możesz zostawić niedostatek za sobą i wyruszyć na

spotkanie dobrobytu. Chciałbym wam wskazać do niego drogę. Czytając tę książkę, powinniście pamiętać, że pomagacie nie tylko sobie, ale również tym 17 mln amerykańskich rodzin, które codziennie dotyka głód8. Jak? Zdecydowałem zrobić w jeden rok więcej, niż uczyniłem przez całe życie. W imieniu swoich czytelników w momencie publikacji tej książki ofiaruję 50 mln posiłków dla bezdomnych mężczyzn, kobiet i dzieci z tego kraju. Bylibyście zdziwieni, widząc, kim są ci ludzie. Owszem, niektórzy z nich noszą blizny wspomnień wojennych, inni są niepełnosprawni psychicznie lub fizycznie. Lecz miliony z nich to ludzie tacy jak wy i ja, którzy mieli normalne życie, a potem stracili pracę, zachorowali lub stracili kogoś bliskiego, przez co nie byli w stanie sprostać swoim zobowiązaniom finansowym. Większość Amerykanów od niewypłacalności dzieli tylko kilka zagubionych czeków z wypłatą. Postarajmy się więc wspólnie dotrzeć z pomocą do potrzebujących. W momencie pisania tej książki Kongres obciął wydatki na bony żywnościowe o 8,7 mld dolarów. Byłem naocznym świadkiem destrukcyjnego wpływu tej decyzji na wolontariuszy i organizacje pozarządowe zaangażowane w walkę z głodem. Z tego właśnie powodu funduję 50 mln posiłków i korzystam ze swoich wpływów, aby zdobyć dodatkowe fundusze, które umożliwią dostarczenie 100 mln racji żywnościowych dla ludzi cierpiących głód. Zachęcam was do przyłączenia się i pomocy. Mam nadzieję, że zanim dojdziecie do końca lektury, poczujecie chęć przekazania własnego niewielkiego datku. W ostatnim rozdziale zawarłem informację, jak możecie wykorzystać „drobniaki, by odrobinę zmienić świat”. Jest wiele prostych i przyjemnych sposobów dzielenia się i pozostawiania po sobie spuścizny, będącej prawdziwym powodem do dumy. O la, la!… To był dopiero rozdział! Wiem, że był długi, ale mam nadzieję, że lektura poszła szybko! Czy złapaliście się na mój haczyk obietnicy lepszego życia? Czy jesteście sobie w stanie wyobrazić uczucie, które będzie wam towarzyszyć, gdy zmienicie miejsce, w którym dziś jesteście, na takie, w którym naprawdę chcecie być? Jak by to było, gdyby pieniądze wreszcie przestały stanowić źródło stresu, a zaczęły wywoływać uczucia ekscytacji i dumy? Obiecuję wam, że gdy już opanujecie tę sferę życia, te uczucia nie tylko nadadzą impet waszym sukcesom finansowym, ale również innym, ważniejszym aspektom życia! Jesteście gotowi? Jedna uwaga na zakończenie: jeśli doszliście do tego miejsca, gratuluję wam, ponieważ znaleźliście się w gronie elitarnych 10% nabywców książek niebeletrystycznych. Zgadza się: statystyki mówią, że mniej niż 10% ludzi kupujących książki dociera poza pierwszy rozdział. Czy to nie wariactwo? Pisałem tę książkę w taki sposób, by była prosta, a jednak dawała możliwość zagłębienia się – opanowania tajników gry, uzbrojenia was w umiejętności, które pozwolą wam raz na zawsze zapanować nad waszymi finansami. To nie ma być „mała czerwona książeczka inwestora”. Dlatego zapraszam was i rzucam wam wyzwanie, byście spróbowali odbyć ze mną tę podróż do końca. Obiecuję wam, że korzyści, jakie z tego wyniesiecie, przetrwają dziesiątki lat. Przewróćcie więc stronę i pozwólcie, że zrobię wam krótki wykład na temat rzeczy niezbędnych, by zdobyć pieniądze na całe życie – czek z wypłatą, który pozwoli wam

wieść obecne (lub wymarzone) życie i nigdy więcej nie pracować. Gdy już to osiągnięcie, będziecie pracować tylko wtedy, kiedy zechcecie, i tylko dlatego, że sami będziecie tego chcieli. Spójrzmy więc na plan podróży i odkryjmy 7 prostych kroków do wolności finansowej.

ROZDZIAŁ 1.2

7 PROSTYCH KROKÓW DO FINANSOWEJ WOLNOŚCI: ZDOBĄDŹCIE PIENIĄDZE NA CAŁE ŻYCIE Nawet najdłuższa podróż zaczyna się od pierwszego kroku. – LAO-CY

Przyznajcie się: doświadczyliście kiedyś… no wiecie… tego kompletnego upokorzenia, gdy graliście w grę komputerową przeciwko małej dziewczynce? Kto zawsze wygrywa? Oczywiście, że ona! Ale jak to robi? Jest sprytniejsza, szybsza, silniejsza? Zwykle wygląda to tak: odwiedzacie rodzinę, podchodzi siostrzenica lub siostrzeniec i prosi: – Wujku Tony, zagraj ze mną! Bronicie się przed tym: – Nie, nie, nie znam tej gry. Idź, baw się sama. A ona dalej swoje: – No chodź, to łatwe! Pokażę ci… – I rozwala kilku wrogów pojawiających się na ekranie. Dalej się opieracie, więc mała zaczyna błagać. – No chodź! No chodź! Proszę, proszę, proszę! – Kochacie to dziecko, więc ustępujecie. A potem wypowiada ono dwa słowa, które uświadamiają wam jasno, że zostaliście wrobieni: – Ty pierwszy. Zbieracie się w sobie. Zaraz pokażecie dzieciakowi, jak to się robi! I co? Bach! Bach! Bach! Mijają 3–4 sekundy i jesteście martwi. Z dziurą w głowie. Rozwaleni. Potem wasza siostrzenica bierze broń do ręki i bach-bach-bach-babach! Wrogowie spadają z nieba i wirują po całym ekranie z szybkością światła. Dziewuszka przewiduje każdy ich ruch i po kolei zdejmuje – mija 45 minut, zanim dostajecie drugą szansę. Teraz jesteście wkurzeni i jeszcze bardziej zdeterminowani. Tym razem udaje wam się przetrwać pełne 5 sekund. A ona znowu daje radę przez 45 minut. Wiecie, o co chodzi. Dlaczego te dzieciaki zawsze wygrywają? Bo mają lepszy refleks? Bo są szybsze? Nie! Wygrywają, bo już wcześniej w to grały. Posiadły jeden z największych sekretów bogactwa i życiowego sukcesu: potrafią przewidywać, co spotka je na drodze. Zapamiętajcie: przewidywanie to największa siła. Przegrani tylko reagują, liderzy umieją przewidywać. Na następnych stronach będziecie się uczyć przewidywania od najlepszych z najlepszych: Rayów Dalio i Paulów Tudorów Jonesów – oraz armii pozostałych 50 niezwykłych finansistów, którzy znają drogę, która ich czeka. Ich zadaniem jest pomóc wam przewidywać problemy i wyzwania na drodze do finansowej wolności – żebyście idąc po niej, nie zrobili sobie krzywdy. Jak mówi Ray Dalio, przed wami dżungla pełna niebezpieczeństw, które mogą was finansowo unicestwić – potrzebujecie więc zaufanych przewodników, którzy pomogą wam przez nią przejść. Przy ich wsparciu

wyznaczymy plan, który pozwoli nam przewidywać trudności, unikać niepotrzebnego stresu i osiągnąć wymarzony cel finansowy. Chcę wam krótko naszkicować trasę, którą mamy przed sobą, i układ tej książki, abyście mogli zrobić z niej jak najlepszy użytek. Zanim jednak to nastąpi, chcę wam wyjaśnić, co jest naszym prawdziwym celem. Książka ta ma wam przynieść jedną podstawową korzyść: ustawić was, byście mieli pieniądze na całe życie i nie musieli więcej pracować. Oto prawdziwa wolność finansowa! Dobra wiadomość jest taka, że każdy może ją osiągnąć. Nawet jeśli zaczynacie od długów i tkwicie w głębokim dołku, wystarczy trochę czasu, stała koncentracja na celu oraz odpowiednia strategia, by w ciągu kilku lat dojść do finansowego bezpieczeństwa czy nawet niezależności. Zanim zaczniemy omawiać kolejne kroki, zastanówmy się, dlaczego bezpieczeństwo finansowe wydawało się kiedyś tak łatwe, co się zmieniło oraz co musimy zrobić. Zacznijmy od małej lekcji historii. Można być młodym i nie mieć pieniędzy, ale nie można ich nie mieć, będąc starym. – TENNESSEE WILLIAMS

Każdy aspekt waszego życia finansowego wydaje się dziś o wiele trudniejszy, prawda? Jestem pewien, że zastanawialiście się, dlaczego tak trudno zaoszczędzić na godną emeryturę. Jako społeczeństwo zaczęliśmy traktować emeryturę jako pewnik, właściwie świętość. Nie zapominajmy jednak, że emerytura to względnie nowe pojęcie. Towarzyszy nam dopiero od jednego, może dwóch pokoleń – zna ją większość z nas, nasi rodzice i dziadkowie. Wcześniej ludzie pracowali zasadniczo dopóty, dopóki mogli. Czyli do śmierci. Pamiętacie lekcje historii? Kiedy wymyślono ubezpieczenia społeczne? Stworzono je za prezydentury Franklina Delano Roosevelta w czasie wielkiego kryzysu, gdy nie było żadnego systemu zabezpieczenia społecznego dla ludzi starych i chorych. Również „stary” znaczyło wówczas coś innego. Przeciętna długość życia w USA wynosiła wówczas 62 lata. Tylko tyle! Zasiłek emerytalny przysługiwał dopiero od 65. roku życia, nie każdy miał więc możliwość go pobierać, a w każdym razie nie przez zbyt długi czas. Roosevelt sam nie dożył momentu wypłaty pierwszej emerytury (nie, żeby jej potrzebował). Umarł w wieku 63 lat. Ustawa o ubezpieczeniach społecznych złagodziła cierpienia milionów Amerykanów dotkniętych kryzysem, lecz nigdy nie była pomyślana jako coś, co ma zastąpić oszczędzanie na emeryturę – miała stanowić jedynie dodatek na pokrycie najbardziej podstawowych potrzeb. System ten nie został też zaprojektowany, by służyć w obecnej rzeczywistości. Prawidłowość jest dziś następująca: Mamy do czynienia z 50-procentowym prawdopodobieństwem, że z dwojga małżonków przynajmniej jedno dożyje 92. roku życia, oraz 25-procentowe, że dożyje 97 lat. Rany! Przewidywana długość życia szybko zbliża się do 100 lat!

A żyjąc dłużej, oczekujemy dłuższej – znacznie dłuższej – emerytury. Przed 50 laty przeciętna emerytura trwała 12 lat. Ktoś, kto dziś przechodzi na emeryturę w wieku 65 lat, dożyje prawdopodobnie 85 lat lub więcej. Oznacza to emeryturę dłuższą o co najmniej 20 lat. A to tylko średnia. Wielu z nas będzie żyło dłużej i pozostanie na emeryturze nawet 30 lat! Nie da się sfinansować 30 lat emerytury w ciągu 30 lat pracy. Nie można oczekiwać, że odkładając 10% naszych dochodów, uzbieramy na tak długą emeryturę. – JOHN SHOVEN, profesor w Katedrze Ekonomii, Stanford University

Jak długo wy będziecie żyć? Wszystkie te przełomy, jakie obserwujemy w medycynie, mogą wydłużyć nasze życie o lata – a nawet dziesięciolecia. Od komórek macierzystych, przez drukowanie organów na drukarkach 3D, po regenerację komórek – na scenie pojawiają się coraz to nowsze technologie medyczne. Dowiecie się o nich więcej w rozdziale 7.1.: Przyszłość jest jaśniejsza, niż wam się wydaje. To błogosławieństwo, lecz czy jesteście na nie gotowi? Wielu z nas nie jest. W niedawnym badaniu firma Mass Mutual pytała przedstawicieli pokolenia powojennego wyżu demograficznego („baby boomers”) o wskazanie swojego największego lęku. Jak myślicie, co to było? Śmierć? Terroryzm? Epidemie? Nie. „Baby boomer” najbardziej boi się, że na emeryturze skończą mu się pieniądze. (Na marginesie, śmierć zajęła odległe drugie miejsce). To pokolenie ma prawo się bać. To samo dotyczy „millennialsów”. Według badań Ernst and Young aż 75% Amerykanów może się spodziewać, że posiadane przez nich aktywa stopnieją. Powszechny system ubezpieczeń społecznych zaś – jeśli przetrwa do następnego pokolenia – samodzielnie nie będzie w stanie zapewnić rozsądnego standardu życia. Obecnie przeciętne świadczenie emerytalne w ramach tego systemu wynosi 1294 dolary miesięcznie. Jak myślicie, na jak długo wystarczy to mieszkańcowi Nowego Jorku, Los Angeles, Chicago czy Miami? A jeśli mieszkacie w Londynie, Sydney, Rzymie, Tokio, Hongkongu czy Nowym Delhi, na jak długo wystarczyłaby emerytura z podobnego systemu w waszym kraju? niezależnie od tego, gdzie mieszkacie, jeśli nie macie dodatkowego źródła dochodu, możecie skończyć jako najlepiej ubrany witacz w Wal-Marcie. To oczywiste, że będziemy musieli przeżyć dłużej za tę samą emeryturę – i to w samym środku stagnacji gospodarczej, kiedy tak wielu z nas próbuje odzyskać grunt pod nogami. Jak reagujemy na to zbliżające się niebezpieczeństwo? Wielu z nas uważa ten problem za tak bolesny i przytłaczający, że wypiera go i ma nadzieję, że rozwiąże się sam. Według EBRI (Instytutu Badań nad Świadczeniami Pracowniczymi) 48% wszystkich pracujących Amerykanów nie liczyło nawet, ile pieniędzy będą potrzebowali, by móc przejść na emeryturę. Tak jest, 48%! To ogromny odsetek: prawie połowa z nas ma jeszcze do wykonania jeden z pierwszych kroków w kierunku zaplanowania swojej finansowej przyszłości – a czas rozrachunku się zbliża. Jakie jest więc rozwiązanie? Zacznijmy od kroku nr 1: podjęcia najważniejszej decyzji finansowej w życiu. Zanim przeczytacie tę książkę do końca, nie tylko będziecie mieli zautomatyzowany plan oszczędzania oraz inwestowania, lecz również dowiecie się,

jak kreować dochód bez pracy. Chwileczkę! Przecież to zbyt piękne, by było prawdziwe, myślicie. A trzeba przyznać, że takie rzeczy rzadko okazują się prawdziwe. Są jednak wyjątki od tej zasady. Co byście powiedzieli, gdybym oznajmił wam, że istnieją dziś instrumenty finansowe, które pozwalają zarabiać w czasie hossy i nie tracić w czasie bessy? 20 lat temu coś takiego było dla zwykłych inwestorów niewyobrażalne. Jednak inwestorzy, którzy korzystali z tych narzędzi w 2008 roku, nie stracili nawet grosza, nie mówiąc o spokojnym śnie. Sam dysponuję tym narzędziem – zapewnia ono bezpieczeństwo i wolność mojej rodzinie. To fantastyczne uczucie wiedzieć, że nigdy nie skończą się nam pieniądze. Chcę sprawić, byście i wy to poczuli, a także wasze rodziny. W tej książce pokażę wam, jak stworzyć gwarantowany strumień dochodów do końca życia. Czek z wypłatą na całe życie bez konieczności powrotu do pracy. Czy nie byłoby wspaniale pod koniec miesiąca znajdować w skrzynce pocztowej czek zamiast wyciągu z konta, które znowu się skurczyło? Wyobraźcie sobie, że ten czek przychodzi co miesiąc. To pieniądze na całe życie i jest sposób, by je zdobyć. W części 2 pokażę wam, jak z posiadanych inwestycji zbudować solidną rezerwę na przyszłość – coś, co nazywam masą krytyczną – która pozwoli wam zarabiać nawet wtedy, gdy będziecie spali! Za pomocą kilku prostych strategii będziecie w stanie wykreować strumień gwarantowanych dochodów, który pozwoli wam zarządzać i cieszyć się prywatną „emeryturą” na waszych własnych warunkach. Prawdopodobnie trudno wam sobie wyobrazić, że już dziś istnieje mechanizm, który pozwala na: • Stuprocentową ochronę kapitału, co oznacza, że na pewno nie stracicie swoich inwestycji. • Bezpośrednie powiązanie zysków na waszym koncie ze zwyżkami na giełdach (np. indeksem S&P 500). Jeśli rynek akcji będzie szedł w górę, będziecie uczestniczyć w zyskach. A gdy będzie szedł w dół, nie będziecie tracić! • Przekształcenie salda na waszym rachunku w gwarantowany strumień dochodów, który nie wyschnie za waszego życia. Nie musicie go sobie wyobrażać – on już istnieje! To jedna z możliwości dostępnych obecnie inwestorom takim jak wy (więcej dowiecie się z rozdziału 5.3). Dla jasności, nie sugeruję, że nawet dysponując pieniędzmi na całe życie, powinniście przestać pracować po osiągnięciu tradycyjnego wieku emerytalnego. Prawdopodobnie tak się nie stanie. Badania pokazują, że im wyższe dochody, tym większe prawdopodobieństwo kontynuowania pracy. Kiedyś celem było wzbogacenie się i przejście na emeryturę w wieku 40 lat. Teraz celem jest bogactwo i praca do dziewięćdziesiątki. Prawie połowa z zarabiających co najmniej 750 tys. dolarów rocznie deklaruje, że nigdy nie zamierza przejść na emeryturę, a gdyby mieli to zrobić, rozważaliby to najwcześniej po ukończeniu 70 lat. Co powiecie o Rolling Stonesach i Micku Jaggerze, który daje czadu w wieku 71 lat? A co powiecie o tuzach biznesu takich jak Steve Wynn (72), Warren Buffett (84), Rupert

Murdoch (83), Sumner Redstone (91)? Mając tyle lat, wciąż prowadzili (i pewnie nadal prowadzą) swoje firmy, mając się przy tym świetnie. Być może wy też będziecie. Co jednak, jeśli nie będziemy mogli lub chcieli dłużej pracować? Same ubezpieczenia społeczne nie zapewnią nam miękkiego lądowania na emeryturze. Biorąc pod uwagę, że codziennie 65. urodziny obchodzi 10 tys. osób, a proporcja starych do młodych staje się coraz bardziej niekorzystna, być może w ogóle ich nie będzie, w każdym razie w znanym nam kształcie. W 1950 roku na jednego beneficjenta świadczeń emerytalnych przypadało ponad 16 pracowników wpłacających do systemu. Obecnie jest ich tylko 2,9. Czy ta proporcja sprawia wrażenie rozsądnej? W artykule zatytułowanym To świat III filaru Thomas Friedman, publicysta „New York Timesa” i autor bestsellerów, pisze: „Jeśli potraficie sami się motywować, super, ten świat jest dla was. Zniknęły wszelkie granice. Jeśli jednak brak wam automotywacji, trudno wam będzie w nim żyć, ponieważ znikają również chroniące was ściany, sufity i podłogi. (…) Będzie mniej ograniczeń, lecz również mniej gwarancji. Przypisany wam wkład w znacznie większym stopniu określał będzie należne wam korzyści. Sama obecność stanie się niewystarczająca”. A te wytęsknione emerytury zakładowe, na które tak liczyli nasi rodzice i dziadkowie? One również coraz bardziej należą do przeszłości, jak kowale czy operatorzy w centralach telefonicznych. Tylko około połowy pracowników sektora prywatnego w USA objętych jest jakimkolwiek planem emerytalnym, a i tak większość z tych planów zakłada znaczną samodzielność ubezpieczonych i przerzuca na nich całe ryzyko. Jeśli jest się pracownikiem municypalnym, stanowym lub federalnym, wciąż można liczyć na emeryturę ze środków publicznych, lecz z każdym dniem coraz więcej jest w tej grupie takich, jak ci z Detroit czy San Bernardino, którzy zastanawiają się, czy te pieniądze rzeczywiście się znajdą, gdy przyjdzie czas wypłaty. Jaki jest więc wasz plan na emeryturę? Macie emeryturę zakładową? III filar? Indywidualne Konto Emerytalne? Obecnie około 60 mln Amerykanów uczestniczy w planach emerytalnych III filaru. Odłożyli łącznie 3,5 bln dolarów. Może się jednak okazać, że jest to słaby, a nawet beznadziejny interes, jeśli trafiliście na jeden z tych wysokoprowizyjnych planów, jakie dominują na rynku.

ŚMIERĆ I PODATKI: JEDYNE PEWNE RZECZY W ŻYCIU Nie chcąc ulegać zmienności rynków (ewoluujących dosłownie z szybkością światła), wygórowanym (i ukrytym) prowizjom, a także przestarzałemu systemowi emerytalnemu, nie powinniśmy zapominać o starym dobrym znajomym – fiskusie. Nasz drogi fiskus… Zabierze 50% (lub więcej!) od wszystkiego, co zarobicie. Wielkie dzięki! Jeśli wydawało wam się, że ukryte opłaty to największa przeszkoda w akumulowaniu kapitału, przeoczyliście największego winowajcę ze wszystkich. Wszyscy w jakimś stopniu znamy ciężar podatków, niewielu z nas jednak zdaje sobie sprawę z tego, jak bardzo potrafią one osłabić naszą zdolność osiągania finansowej

wolności. Wyrafinowani inwestorzy doskonale o tym wiedzą: nieważne, ile zarabiasz, ważne, ile z tego możesz zatrzymać. Najwięksi inwestorzy świata rozumieją wagę optymalizacji podatkowej. Jak destrukcyjny wpływ mogą mieć podatki, gdy akumulują się w czasie? Posłużmy się wymyślonym przykładem: powiedzmy, że macie dolara i jakimś sposobem przez 20 lat z rzędu udaje wam się corocznie podwajać swój kapitał. Wszyscy znamy tę grę, prawda? To kapitalizacja odsetek. Po pierwszym roku podwoiliśmy naszego dolara do 2 dolarów. Rok drugi: 4 dolary Rok trzeci: 8 dolarów Rok czwarty: 16 dolarów Rok piąty: 32 dolary Gdybyście mieli zgadywać, o ile waszym zdaniem wasz dolar urósłby w roku 20…? Nie oszukujcie i nie zerkajcie poniżej! Spokojnie się zastanówcie. Dzięki kapitalizacji w ciągu 20 lat nasz dolar urósł do (werble, proszę): 1 048 576 dolarów! To właśnie potęga kapitalizacji odsetek! Jako inwestorzy chcielibyśmy z niej skorzystać – ale oczywiście ta gra nie jest taka prosta. W prawdziwym świecie musimy najpierw oddać cesarzowi to, co cesarskie. Innymi słowy, o swoje upomni się fiskus. Jaki jest więc wpływ podatków na przedstawiony wyżej scenariusz? I tym razem spróbujcie zgadnąć. Jeśli macie szczęście i musicie oddawać w podatkach tylko 33% rocznie, o ile przez 20 lat urośnie wasz dolar po uwzględnieniu podatków? Znowu spokojnie się zastanówcie… No więc, jeśli bez podatku było to 1 048 576 dolarów… hmm… Przy stopie podatku w wysokości 33% będzie to około 750 tys.? Może 500 tys.? Zastanów się jeszcze raz, przyjacielu miły. Spójrzmy więc, jak niewiarygodnie niszczycielska jest siła corocznego opodatkowania naszych pieniędzy przed kapitalizacją – czyli podwojeniem konta. Zakładając, że roczna stopa podatkowa wynosi 33%, na koniec tych samych 20 lat rzeczywista wartość netto naszego wkładu wynosi zaledwie nieco ponad 28 tys. dolarów! Tak jest, 28 tys.! O ponad milion dolarów mniej – a nie uwzględniliśmy nawet podatków stanowych! W niektórych stanach, takich jak Kalifornia, Nowy Jork czy New Jersey, możecie się spodziewać znacznie niższego końcowego salda. Oczywiście ten scenariusz zakłada zwrot z inwestycji, jakiego nie spotkamy w realnym świecie – lecz pokazuje, co może się wydarzyć, jeśli zignorujemy wpływ podatków w naszym planowaniu finansowym. Czy waszym zdaniem – weźcie pod uwagę, w jakim kierunku idą sprawy w Waszyngtonie – w najbliższych latach podatki wzrosną czy może zostaną obniżone? (Nie musicie nawet odpowiadać!). W części 5 podpowiem wam sztuczkę, która do tej pory była dostępna wyłącznie finansowym rekinom i megabogaczom. Pokażę wam, co robią najsprytniejsi inwestorzy – w jaki sposób wyłączają z równania podatki, posługując się „sekretem wtajemniczonych bogaczy”, jak nazywa go „New York Times”. Metoda zyskała akceptację administracji podatkowej i nie trzeba być bogatym ani sławnym, by z niej skorzystać. Naprawdę może

wam pomóc osiągnąć finansową niezależność o 25%, a nawet o 50% szybciej, w zależności od przedziału skali podatkowej, w jakim się plasujecie. Nie jest wolny ktoś, kto nie jest panem samego siebie. – EPIKTET

Ale z planem czy bez niego – przyszłość nadchodzi szybko. Według Centrum Badań Emerytalnych nad 53% amerykańskich gospodarstw domowych wisi ryzyko obniżenia standardu życia na emeryturze wskutek niewystarczającej ilości pieniędzy. To więcej niż połowa! Pamiętajcie, ponad jedna trzecia pracowników zaoszczędziła na emeryturę mniej niż tysiąc dolarów (wyłączając należne im świadczenia i cenę domu), podczas gdy 60% ma mniej niż 25 tys. dolarów. Jak to możliwe? Możemy winić o to gospodarkę. Kryzys oszczędnościowy rozpoczął się na długo przed ostatnim krachem. W 2005 roku stopa oszczędności osobistych wynosiła w USA 1,5%. W 2013 roku znajdowała się na poziomie 2,2% (przekraczając 5,5% w apogeum kryzysu). Co jest nie tak? Nie żyjemy w izolacji. Wiemy, że musimy oszczędzać i więcej inwestować. Dlaczego więc tego nie robimy? Co nas powstrzymuje? Zacznijmy od tego, że istota ludzka nie zawsze działa racjonalnie. Niektórzy z nas wydają pieniądze na kupony totolotka – choć wiadomo, że szansa trafienia głównej wygranej wynosi 1 do 175 mln (czyli jest 251 razy mniejsza od szansy, że uderzy w nas piorun). Kolejna statystyka naprawdę was zaskoczy: przeciętne amerykańskie gospodarstwo domowe wydaje na loterie 1000 dolarów rocznie. Gdy usłyszałem to od mojego przyjaciela, słynnego profesora finansów behawioralnych z UCLA Shlomo Benartziego, zareagowałem niedowierzaniem: „To niemożliwe!”. Ale gdy na niedawnym seminarium zapytałem obecnych, ilu z nich kupuje kupony na loterie, na sali wypełnionej 5 tys. ludzi ręce podniosło mniej niż 50 osób. Jeśli tylko 50 osób spośród 5 tys. tak robi, a średnia to 1000 dolarów, oznacza to, że jest mnóstwo ludzi, którzy wydają o wiele, wiele więcej (przy okazji dodam, że rekord należy do Singapuru, gdzie przeciętne gospodarstwo domowe wydaje na ten cel 4 tys. dolarów rocznie). Macie wyobrażenie, jaką dałoby to wartość, gdyby 1, 2, 3 lub 4 tys. dolarów odłożyć na koncie i co rok kapitalizować zarobione odsetki? W następnym rozdziale dowiecie się, jak niewiele trzeba, by odłożyć na emeryturę pół miliona lub milion, przy praktycznie zerowym nakładzie czasu na zarządzanie tymi pieniędzmi. Zwróćmy się więc ku ekonomii behawioralnej, by sprawdzić, czy nie wyjawi nam jakichś małych sztuczek, które z biedaka mogą uczynić bogacza. Ekonomista behawioralny próbuje się dowiedzieć, dlaczego popełniamy błędy w obchodzeniu się z pieniędzmi i jak je wyeliminować nawet bez udziału naszej świadomości. Całkiem nieźle, prawda? Dan Ariely, ceniony wykładowca ekonomii behawioralnej z Duke University, analizuje, jak nasze mózgi regularnie nas oszukują. Istoty ludzkie ewoluowały w taki sposób, by polegać przede wszystkim na zmyśle wzroku, stąd ogromna część naszego mózgu odpowiada za widzenie. Jak często jednak nasze oczy wprowadzają nas w błąd? Przyjrzyjmy się dwóm stołom poniżej.

Gdybym zapytał was, który z nich jest dłuższy, wąski z lewej czy szeroki po prawej stronie, większość osób naturalnie wskazałaby ten po lewej. Gdybyście byli wśród nich, bylibyście w błędzie. Długość obu stołów jest taka sama (proszę bardzo, zmierzcie, jeśli mi nie wierzycie). W porządku, spróbujmy jeszcze raz.

Który stół jest dłuższy tym razem? Czy dalibyście sobie uciąć rękę, że to ten po lewej? Znacie odpowiedź, a mimo to wasz mózg wciąż was oszukuje. Stół po lewej wciąż wygląda na dłuższy. Nasze oczy nie nadążają za mózgiem. – Intuicja oszukuje nas w powtarzalny, przewidywalny i konsekwentny sposób – mówił Ariely w czasie pamiętnego wystąpienia na TED. – I właściwie nic nie jesteśmy w stanie z tym zrobić. Jeśli więc dajemy się zwieść, gdy patrzymy (a w tym teoretycznie jesteśmy nieźli), jaka jest szansa, że jeszcze częściej nie mylimy się w dziedzinach, w których brak nam takiej biegłości – na przykład podejmując decyzje finansowe? Niezależnie jednak od tego, czy naszym zdaniem podejmujemy dobre czy złe decyzje w tym zakresie, zakładamy, że mamy na nie wpływ. Nauka niestety tego nie potwierdza. Ariely powiedział mi później w wywiadzie, że podobnie jak w przypadku naszej podatności na złudzenia optyczne wiele błędów decyzyjnych należy przypisać złudzeniom poznawczym. Oto stosowny przykład: gdybyście jutro mieli odwiedzić wasz lokalny wydział komunikacji i gdyby w tym miejscu ktoś zapytał was: „Czy zgadza się Pan/Pani zostać dawcą narządów?”, co byście odpowiedzieli? Niektórzy z nas od razu odpowiedzieliby twierdząco, uważając się za osoby bezinteresowne i szlachetne. Inni by zamilkli, zaczęli się wahać lub poczuli zniesmaczeni makabrycznością pytania i odmówili. A może poprosilibyście o więcej czasu do namysłu. Niezależnie od wybranej opcji zakładalibyście, że wasza decyzja stanowi efekt wolnej woli. Jesteście dorośli i macie niezbędne kompetencje, by określić, czy chcecie oddać swe organy w celu ratowania

czyjegoś życia. Ale jest jeden szczegół: wiele zależy od tego, gdzie mieszkacie. Jeśli w Niemczech, prawdopodobieństwo, że zgodzicie się zostać dawcą narządów wynosi 1:8 – taką zgodę wyraża około 12% populacji. Tymczasem w Austrii, bezpośrednio sąsiadującej z Niemcami, swoje organy oddaje 99% ludzi. W Szwecji jest 89% dawców, ale w Danii tylko 4%. O co chodzi? Skąd takie rozbieżności? Czy chodzi o względy religijne lub strach? Czy jest to uwarunkowane kulturowo? Okazuje się, że żadna z tych odpowiedzi nie jest prawdziwa. Ogromne różnice, które wskazałem, nie mają absolutnie nic wspólnego z waszą osobą lub kulturą, z jakiej pochodzicie. Jedynym powodem są różnice w sposobie przygotowania formularza zgody. W krajach o niskich wskaźnikach dawstwa, takich jak Dania, na formularzu umieszczono kratkę: „Proszę zaznaczyć, jeśli chcą Państwo uczestniczyć w programie dawstwa narządów”. W krajach, gdzie te wskaźniki są najwyższe, np. w Szwecji, w formularzu napisano: „Proszę zaznaczyć, jeśli nie chcą Państwo uczestniczyć w programie dawstwa narządów”. Oto cała tajemnica! Nikt nie lubi zakreślać kratek. Wcale nie chodzi o to, że nie chcemy oddawać organów. O wszystkim decyduje ta niewielka doza inercji! Jeśli problem za bardzo nas przytłacza, mamy tendencję do tego, aby zastygnąć w miejscu i nie robić nic. Lub postąpić zgodnie z tym, co zdecydował ktoś z zewnątrz. To nie nasza wina. Tak jesteśmy skonstruowani. Problem z dawstwem narządów nie polega na tym, że ludzie się tym nie przejmują, lecz raczej na tym, że przejmują się za bardzo. Taka decyzja jest trudna i złożona, dlatego wielu z nas nie wie, co zrobić. – I ponieważ nie mamy pojęcia, jak się zachować, trzymamy się tego, co ktoś wybrał za nas – mówi ariely. Ta sama inercja, czyli trwanie w tym, co dla nas wybrano, pomaga wytłumaczyć, dlaczego tylko jedna trzecia amerykańskich pracowników korzysta z dostępnych im planów emerytalnych. Wyjaśnia, dlaczego tak niewielu z nas stworzyło sobie plan finansowy na przyszłość. Te rzeczy wydają się skomplikowane. Nie jesteśmy pewni, jak postąpić, więc odkładamy decyzję lub nie robimy nic. Ariely powiedział mi, że gdy mamy do czynienia ze światem fizycznym, rozumiemy nasze ograniczenia i obchodzimy je. Korzystamy ze schodów, ramp i wind. – Lecz gdy konstruujemy rzeczy takie jak systemy opieki zdrowotnej, systemy emerytalne, rynki akcji, z jakiegoś powodu zapominamy o barierach – mówił. – Myślę, że gdybyśmy poznali nasze ograniczenia poznawcze tak samo, jak znamy te fizyczne, choć niestety nie są dla nas tak oczywiste, moglibyśmy zbudować lepszy świat. Pamiętacie, co mówił Ray Dalio o wchodzeniu do dżungli? Pierwsze pytanie, jakie sobie zadał, brzmiało: „Czego nie wiem?”. Jeśli znacie swoje słabości, możecie się dostosować i odnieść sukces. W przeciwnym wypadku zrobicie sobie krzywdę. Moim celem w tej książce jest przebudzić ludzi i dać im wiedzę i narzędzia, dzięki którym będą mogli przejąć natychmiastową kontrolę nad swoimi finansami. Stworzyłem więc plan, na którym nie polegniecie, bo nie będzie zbyt skomplikowany, zbyt trudny ani zbyt wymagający czasowo. Dlaczego? Bo, jak mogliśmy się przekonać na przykładzie formularzy dla dawców narządów, złożoność jest wrogiem realizacji.

Dlatego podzieliłem ten schemat na 7 prostych kroków i stworzyłem potężną, choć całkowicie darmową aplikację na smartfony, aby was przez te etapy przeprowadzić. Możecie ją ściągnąć już w tej chwili, wchodząc na stronę www.tonyrobbins.com/masterthegame. Możecie odhaczać kolejne kroki i cieszyć się z kolejnych zwycięstw. Aplikacja będzie wam pomagać, odpowie na wasze pytania, a nawet da wam kuksańca, jeśli będziecie go potrzebować. Choć będziecie podekscytowani i pełni najlepszych intencji, roztargnienie lub zgubny wpływ inercji mogą sprawić, że zboczycie z drogi. Ten zautomatyzowany system ma temu zapobiec. I wiecie co? Gdy już skończycie, to skończycie na dobre. Gdy wasz plan będzie gotowy, będziecie potrzebować jedynie około godziny raz lub dwa razy w roku, aby się upewnić, że jesteście na właściwym kursie. Nie macie więc wymówki, by zejść ze ścieżki prowadzącej do finansowego bezpieczeństwa, niezależności i wolności – i możecie cieszyć się wolnym czasem, przeznaczając go na rzeczy, które naprawdę się dla was liczą! Mam nadzieję, że w waszych głowach już zaczęło buzować. Wiem, że dałem wam mnóstwo materiału do przemyśleń, ale jestem zdeterminowany, by trwale odmienić wasze życie finansowe, jak również jasno przedstawić wam trasę, którą macie przed sobą. Oto krótki opis 7 prostych kroków do finansowej wolności. Jeśli należycie do pokolenia wychowanego na blogach i tweetach, domyślam się, że teraz mówicie: „Dlaczego nie zawrzesz tych 7 kroków – a właściwie całej książki! – w jednym akapicie albo nawet infografice?”. Mógłbym to zrobić. Lecz dostęp do informacji to nie to samo co jej posiadanie i wykorzystanie. Informacja bez realizacji jest ubóstwem. Pamiętajcie: toniemy w danych, lecz odczuwamy głód mądrości. Chcę więc otworzyć wasze umysły na każdy z kroków, o których będzie mowa. W ten sposób przygotujecie się do niezbędnych działań, które zagwarantują, że swoją drogę do finansowej wolności przejdziecie do końca. Ta książka została pomyślana tak, abyście mogli opanować temat, który męczy wiele osób, ponieważ nigdy nie poświęciły odrobiny czasu na opanowanie podstaw mogących dać im wolność. Biegłość oznacza schodzenie głębiej. Każdy może coś przeczytać, zapamiętać to i mieć poczucie, że się czegoś nauczył. Lecz prawdziwa biegłość składa się z trzech etapów. Pierwszym jest rozumienie na poziomie poznawczym. To wasza zdolność do przyswojenia danego pojęcia. Ten etap może pokonać każdy – a wielu z nas już teraz rozumie, jak działają finanse osobiste oraz inwestycje na poziomie poznawczym. Ale to – plus 3 dolary – ledwie wystarczy wam na kawę w Starbucksie! Oznacza to, że informacja sama w sobie nie ma wartości. Jest tylko pierwszym krokiem. Prawdziwa wartość pojawia się dopiero wtedy, gdy osiągacie drugi poziom: biegłość emocjonalną. Słyszeliście o czymś wystarczająco wiele razy i w wystarczającym stopniu wpłynęło to na wasze uczucia – pragnienia, apetyty, lęki, zmartwienia – abyście stali się świadomi i zdolni konsekwentnie korzystać z tego, czego się dowiedzieliście. Jednak najwyższy poziom to biegłość fizyczna. Oznacza, że nie musicie już myśleć o tym, co właśnie robicie; wasze działania są waszą drugą naturą. A jedynym sposobem, by do niej dotrzeć, jest ciągłe powtarzanie. Mój wielki nauczyciel Jim Rohn wpoił mi,

że praktyka czyni mistrza. Dam wam doskonały przykład własnej porażki na tym polu. Gdy miałem dwadzieścia parę lat, postanowiłem zdobyć czarny pas w sztukach walki. Miałem przywilej poznać wielkiego mistrza Jhoona Rhee i zaprzyjaźnić się z nim. To człowiek, który sprowadził do Ameryki taekwondo i który trenował w tej sztuce Bruce’a Lee oraz Muhammada Alego. Powiedziałem mu, że chcę zdobyć czarny pas najszybciej w historii i byłem gotów na wszelkie ćwiczenia, poświęcenie i dyscyplinę, by pobić ten rekord. Zgodził się pojechać ze mną w trasę, bym mógł ukończyć trening. To było okrutne! Często kończyłem seminarium o pierwszej w nocy i dopiero wtedy mogłem rozpocząć mój trening, który nieraz trwał trzy lub cztery godziny. W związku z tym w ciągu doby na sen pozostawały mi nie więcej niż cztery godziny. Pewnej nocy, po szczególnie długiej (około 300 razy) serii powtórzeń tego samego ruchu, zwróciłem się wreszcie do swojego nauczyciela z pytaniem: – Mistrzu, kiedy będziemy mogli przejść do następnego ruchu? Spojrzał na mnie surowo i odparł: – Jesteś jak konik polny. To jest następny ruch. Fakt, że nie umiesz odróżnić obecnego ruchu od poprzedniego, świadczy tylko o tym, że wciąż jesteś dyletantem. Te drobne różnice wyznaczają granicę między mistrzem i amatorem. Biegłość zaś wymaga wielu powtórzeń. Z każdym powtórzeniem musisz wiedzieć więcej – zakończył z uśmiechem. Rozumiecie, co chcę powiedzieć? To nie jest książka do przekartkowania w jedno popołudnie. W trakcie lektury zauważycie, że jest inna niż cokolwiek, z czym mieliście do tej pory do czynienia, ponieważ odzwierciedla unikalny styl mojego nauczania. Będę wam zadawał mnóstwo pytań, a czasami będziecie natrafiać na fakty i sformułowania, które pojawiły się już wcześniej. Będzie mnóstwo wykrzykników! To nie błąd korektorski! To technika pozwalająca podkreślać kluczowe idee i sprawiać, by wiedzą przeniknęła wasze umysły, ciała i ducha, a działania stały się automatyczne. Wtedy zaczniecie dostrzegać efekty i zbierać owoce, których pożądacie i na które zasługujecie. Jesteście gotowi na to wyzwanie? I pamiętajcie: to nie jest zwykła książka, to jest plan. Każda jej część mam wam ułatwić zrozumienie tego, w którym miejscu świata finansów się znajdujecie, oraz pomóc domknąć lukę pomiędzy waszym aktualnym miejscem a tym wymarzonym. To dzieło ma was uzbroić nie tylko na dziś, ale i na całe życie. Wiem, że na różnych etapach będziecie doń wracać, by dalej się doskonalić. CZĘŚĆ 1:

WITAJCIE W DŻUNGLI: NASZĄ PODRÓŻ ZACZYNAMY OD PIERWSZEGO KROKU Jak wszyscy wielcy podróżnicy, zanim wyruszymy, przeprowadzimy rozpoznanie. W rozdziale 1.4 dowiecie się więcej o psychologii bogactwa, o tym, co nas blokuje, i poznacie kilka prostych sposobów radzenia sobie z tym. Odkryjecie, po co tak naprawdę inwestujecie, i uwolnicie moc tkwiącą w najlepszych strategiach przełomu finansowego. W kolejnym rozdziale ruszymy z miejsca. Zrobicie pierwszy z 7 prostych kroków

i podejmiecie najważniejszą decyzję finansową waszego życia. ten rozdział musicie przeczytać koniecznie. Dowiecie się, jak uzyskać absolutną niezależność finansową, nie zarabiając w ciągu roku fortuny. Wystarczy do tego najmniejsza nawet kwota i magia kapitalizacji odsetek. Aktywujecie ten system, gdy zaczniecie odkładać część swojego dochodu, lokując ją na procent składany. Będziecie nie tylko konsumentami, ale i właścicielami – inwestorami grającymi o przyszłe zyski. Nauczycie się, jak zbudować własną „maszynkę do zarabiania pieniędzy”; system, który przez całe życie będzie generował dla was dochód, nawet gdy będziecie spali. CZĘŚĆ 2:

ZOSTAŃCIE EKSPERTAMI: POZNAJCIE ZASADY, ZANIM PRZYSTĄPICIE DO GRY Być może słyszeliście to stare powiedzenie: „Gdy człowiek z pie-niędzmi spotyka człowieka z doświadczeniem, człowiek z doświadczeniem przejmuje pieniądze, a człowiek z pieniędzmi zdobywa doświadczenie”. Skoro zdecydowaliście się zostać inwestorami, ta część wyjaśni wam najważniejsze zasady gry, abyście nie padli ofiarą graczy z większym doświadczeniem. To mapa pokazująca wam drogę przez dżunglę inwestycyjną, o której mówił Ray Dalio. Najniebezpieczniejsze miejsca oznaczono na niej wielkimi czerwonymi iksami. To marketingowe mity – niektórzy nazywają je kłamstwami inwestycyjnymi – które często wymyślano tylko po to, by konsekwentnie oddzielać was od waszych pieniędzy. Dowiecie się, dlaczego zyski w reklamach funduszy inwestycyjnych to nie te same zyski, które trafią do waszej kieszeni. Wiem, że brzmi to nieprawdopodobnie, ale 1-procentowa prowizja, która w waszym przekonaniu stanowi całkowity ponoszony przez was koszt, może być zaledwie jedną z dziesięciu różnych opłat, a przeciętny fundusz inwestycyjny może pożerać nawet 60% waszych potencjalnych przyszłych zysków! Zapamiętajcie: tylko dzięki części 2 tej książki zaoszczędzicie od 250 tys. do 450 tys. dolarów przy takiej samej zakładanej stopie zwrotu w całym okresie inwestowania! Przekonacie się, że kwoty te są dobrze udokumentowane badaniami, a nie moimi przekonaniami czy matematycznymi sztuczkami. Będę również mówić o złudzeniach towarzyszących funduszom cyklu życia i funduszom bezprowizyjnym, a także uzbroję was w prawdziwą wiedzę, jak bronić się przed firmami, które tworzą te produkty i strategie z myślą o jak największym zysku dla siebie – a nie dla was! Zapoznawszy się z tą częścią, drugi krok będziecie mieć już za sobą i nawet jeśli zaczniecie inwestować małe kwoty, będziecie to robić jak eksperci. CZĘŚĆ 3:

JAKA JEST CENA MARZEŃ? SPRÓBUJMY GRAĆ TAK, ABY WYGRAĆ Wspólnie przyjrzymy się waszym finansowym marzeniom i określimy realistyczne cele, które uczynią tę grę możliwą do wygrania. Większość ludzi nie ma pojęcia, ile pieniędzy

potrzebuje, aby osiągnąć finansowe bezpieczeństwo, niezależność i wolność. Albo gigantyczne kwoty, które mają w głowach, tak ich onieśmielają, że nigdy nawet nie przystępują do stworzenia planu, jak je zdobyć. W rozdziale 3.1 zobaczycie, czego naprawdę chcecie, i będzie to bardzo ekscytujące – szczególnie jeśli się przekonacie, że wasze marzenia są bliżej, niż wam się wydaje. Będziecie nie tylko marzyć, ale i zamieniać te marzenia w rzeczywistość – plan znajduje się w rozdziale 3.2. Dla każdego będzie wyglądał inaczej – mamy jednak program, który pozwoli wam dopasować go do waszych potrzeb. Można z niego skorzystać na stronie internetowej lub z poziomu aplikacji, gdzie będziecie mogli go zachować i modyfikować tyle razy, ile trzeba, zanim otrzymacie realistyczny i dający się zrealizować plan. A jeśli realizacja waszych marzeń nie postępuje zbyt szybko, w części 3 pokażemy wam pięć sposobów na przyspieszenie tego procesu. Gdy wykonacie już krok 3, nie tylko będziecie wiedzieć, jak kumulować pieniądze na swoją przyszłą emeryturę, ale również jak mieć z tego frajdę. CZĘŚĆ 4:

PODEJMIJCIE NAJWAŻNIEJSZĄ W ŻYCIU DECYZJĘ INWESTYCYJNĄ Teraz, kiedy już rozumujecie jak eksperci, znacie zasady gry i wiecie, jak grać, żeby wygrać, nadszedł czas, by podjąć najważniejszą decyzję inwestycyjną waszego życia: gdzie ulokować pieniądze i w jakich proporcjach? Alokacja aktywów, według wszystkich bez wyjątku pytanych przeze mnie noblistów, menedżerów funduszy hedgingowych i czołowych inwestorów instytucjonalnych, jest kluczem do sukcesów inwestycyjnych – a mimo to prawie 99% Amerykanów wie o niej niewiele lub zgoła nic. Dlaczego? Być może wydaje się zagadnieniem zbyt złożonym. W rozdziale 4.1 przedstawię je w prosty sposób i pokażę, gdzie szukać specjalistycznej pomocy w internecie. Właściwa alokacja aktywów oznacza rozłożenie naszych inwestycji na koszyki, które są bezpieczne i zapewniają spokój ducha, oraz na koszyki, które wiążą się z większym ryzykiem, ale także z wyższym potencjałem wzrostów. Proszę, oto wasz wymarzony koszyk! Gdy uczynicie krok 4, będzie wiedzieć nie tylko, jak stać się bogatym, lecz również jak bogatym pozostać. CZĘŚĆ 5:

WZROSTY BEZ SPADKÓW: STWÓRZCIE PLAN FINANSOWY NA CAŁE ŻYCIE Jaki sens ma inwestowanie, jeśli nie będzie z tego pieniędzy? Większość ludzi tak koncentruje się na odkładaniu na rachunkach emerytalnych, iż zapomina, że pewnego dnia będą im służyć jako źródło bieżącego dochodu. A ponieważ salda na kontach falują (pamiętajcie, że nie idą wyłącznie w górę!), musimy stworzyć bezpieczny plan finansowy. Pamiętacie rok 2008? Jak zabezpieczyć się przed kolejnym krachem? Jak skonstruować niezatapialne portfolio? Skąd możecie mieć pewność, że na emeryturze nie skończą wam

się oszczędności? Tego właśnie przede wszystkim boi się większość Amerykanów. Może będzie wam dane żyć długie lata, ale co to będzie za życie, jeśli zabraknie wam pieniędzy? W tej części uzyskamy dostęp do najlepiej skrywanych sekretów społeczności finansowej i pomożemy wam stworzyć gwarantowany plan finansowy na całe życie – pewny strumień dochodów, który może wam dać naprawdę spokojny sen. Przyjrzymy się kreatywnym sposobom eliminacji lub drastycznego ograniczania strat oraz zwiększania zysków – z wykorzystaniem instrumentów inwestycyjnych preferowanych przez banki, wielkie korporacje i najbogatszych ludzi na świecie. Co takiego wiedzą, czego nie wiecie wy? Jak mieć zyski bez strat i jak zadbać, by nie zjadły ich podatki? CZĘŚĆ 6:

INWESTUJCIE JAK JEDEN NA STO TYSIĘCY: POMOCNIK MILIARDERA Dowiemy się, jakie dobre i złe wieści w sprawie stanu światowej gospodarki – jakie diagnozy – mają dla nas najznakomitsi i najbardziej wpływowi mędrcy świata pieniędzy. Następnie poznamy mistrzów tej gry, dwanaście najbardziej barwnych i genialnych umysłów finansjery, i dowiemy się, co nimi kierowało w czasie hossy i bessy. Zapytamy Paula tudora Jonesa, jak w 1987 roku udało mu się przewidzieć czarny poniedziałek i uzyskać 60% miesięcznego zysku, gdy wokół niego płonęły rynki. I jak 21 lat później udało mu się zarobić prawie 30%, gdy rynek tracił niemal 50%, a świat znów wydawał się walić w gruzy. Sprawdzimy też, jak unikał strat, by przez 28 lat z rzędu mieć wyłącznie zyski w każdej wyobrażalnej sytuacji rynkowej. Niektórzy z ludzi, których spotkacie w naszym „Pomocniku miliardera”, tacy jak Charles Schwab, Carl Icahn, t. Boone Pickens, Ray Dalio czy Jack Bogle, dorastali w trudnych warunkach – nigdy nie należeli do złotej młodzieży. Jak udało im się wejść na sam szczyt? Zapytamy, czym są dla nich pieniądze, a także zajrzymy do ich aktualnych portfeli inwestycyjnych. Gdy zrobicie krok 6, będziecie wiedzieli, jak inwestuje 0,1% inwestorów. CZĘŚĆ 7:

ZRÓB TO, CIESZ SIĘ, DZIEL SIĘ! W tej części stworzymy plan działań, by pomóc wam żyć lepszym, pełniejszym, bogatszym i radośniejszym życiem. Powiemy wam również, co robić, by nie tracić z oczu swojego celu. Gwarantuję, że olśnimy was przykładami wspaniałych nowych technologii, dzięki którym nawet bliska przyszłość będzie jaśniejsza, niż wam się wydaje. Większość ludzi uważa całkiem inaczej. Według badania NBC i „Wall Street Journal” 76% Amerykanów – rekord wszech czasów – uważa, że życie ich dzieci będzie gorsze niż ich własne! Otrzymacie szansę zerknięcia w przyszłość oczami niektórych spośród najgenialniejszych ludzi naszej epoki. Od moich przyjaciół: Raya Kurzweila, współczesnego Edisona, oraz Petera Diamandisa, twórcy nagrody X Prize, dowiecie się co nieco o nowych technologiach: drukarkach 3D, które przekształcą wasze komputery w fabryki,

samochodach, które same się prowadzą, egzoszkieletach, dzięki którym sparaliżowani zaczną chodzić, czy sztucznych kończynach hodowanych z pojedynczych komórek. Innowacje te drastycznie podniosą jakość naszego życia w bardzo niedalekiej przyszłości. Mam nadzieję, że was to zainspiruje i pokaże wam, że nawet jeśli z jakiegoś powodu popłyniecie w dziedzinie finansów, jakość waszego życia i tak wzrośnie. Dla osób dysponujących zasobami będzie to przyszłość nieograniczonych możliwości. Zakończymy prostym stwierdzeniem, że sekretem życia jest dawanie: dzielenie się z innymi nie tylko podnosi waszą jakość życia, lecz również pozwala pełniej przeżywać radość. Dowiecie się o nowych technologiach, dzięki którym dawanie jest łatwe, lekkie i przyjemne. Mam nadzieję, że gdy nakarmicie już własne umysły i zbudujecie swoje fortuny, zacznie wam się powodzić na tyle, byście mogli zacząć pomagać innym. I pamiętajcie, teraz jesteście moimi wspólnikami w dawaniu. Gdy czytacie te słowa, ktoś w potrzebie dostaje posiłek. Nie sądzę, by ludzie szukali sensu życia; szukają raczej doznania bycia żywym. – JOSEPH CAMPBELL

Postarałem się, by te 7 prostych kroków do finansowej wolności było dla was możliwie najłatwiejsze. Czas na decyzję, czy chcecie zacząć działać i pokonać wszystkie te etapy, każdy po kolei. Czego potrzebujecie, by w tym wytrwać? Co sprawdza się najlepiej w waszym przypadku? Stwórzmy razem prosty plan. Niektórzy z was być może siądą i przeczytają całą książkę w jeden długi weekend – jeśli tak, jesteście równie zwariowani i opętani jak ja, moi duchowi bracia i siostry! Jeśli nie macie wolnego weekendu, spróbujcie czytać jeden rozdział dziennie lub jedną część tygodniowo. Przez kilka tygodni za każdym razem zanurzajcie się odrobinę głębiej, a na pewno dacie radę. Wszystkie chwyty dozwolone. To podróż życia, podróż, którą warto w pełni przeżyć! Jesteście ze mną? Ruszajmy więc!

ROZDZIAŁ 1.3

WYKORZYSTAJCIE TĘ MOC: PODEJMIJCIE NAJWAŻNIEJSZĄ W ŻYCIU DECYZJĘ FINANSOWĄ Moja fortuna wzięła się z połączenia życia w Ameryce, paru szczęśliwych genów i procentu składanego. – WARREN BUFFETT

Wrzućmy bieg i ruszajmy. Czas zacząć podróż i skorzystać z mocy, która potrafi dać bogactwo każdemu. To nie jest przepis na szybką fortunę. Odbiega od wyobrażeń większości ludzi na temat dochodzenia do finansowej wolności i bogactwa. Większość liczy na jakąś „wielką wygraną”, finansowy fuks, który ustawi ich na całe życie. Spójrzmy jednak prawdzie w oczy, nie uda nam się zarobić fortuny. To błąd, jaki popełniają miliony Amerykanów. Myślimy, że jeśli będziemy pracować ciężej, lepiej, dłużej, sięgniemy naszych finansowych marzeń. Lecz sama wypłata – nieważne, jak wielka – nie jest rozwiązaniem. Tę fundamentalną prawdę przypomniał mi znany ekonomista Burton Malkiel, autor jednej z klasycznych pozycji na temat finansów: Błądząc po Wall Street: sprawdzona strategia skutecznego inwestowania9. Odwiedziłem Malkiela w jego biurze na Uniwersytecie Princeton, ponieważ podziwiałem nie tylko jego dorobek, lecz również bezpośredni styl bycia. W książkach i wywiadach zawsze wali prosto z mostu – i tak było podczas mojego z nim spotkania. Chciałem, by podzielił się ze mną swoimi spostrzeżeniami na temat różnych pułapek czyhających na ludzi na wszystkich etapach ich życia inwestycyjnego. Bądź co bądź to facet, który pomagał stworzyć i rozwinąć koncepcję funduszy indeksowych – sposobu pozwalającego przeciętnemu inwestorowi podążać za rynkami; sposobu, dzięki któremu każdy, nawet najbiedniejszy inwestor mógł zostać właścicielem kawałka całego rynku giełdowego i zyskać prawdziwie zdywersyfikowany portfel, zamiast być skazanym na kilka akcji jednej lub dwóch spółek. Dziś w inwestycjach tego typu ulokowane jest ponad 7 bln dolarów aktywów! Ze wszystkich ludzi, z którymi planowałem porozmawiać na potrzeby tej książki, Malkiel miał jedne z lepszych kwalifikacji, by pomóc mi się przebić przez nowomowę Wall Street i ocenić obecny krajobraz inwestycyjny. Jaki najpoważniejszy błąd większość z nas popełnia na samym początku? Malkiel nie miał żadnych wątpliwości. Powiedział, że większość inwestorów nie do końca wykorzystuje niewiarygodną moc, jaką oferuje kapitalizacja odsetek – moc mnożenia wzrostu przez wzrost. Procent składany stanowi narzędzie tak potężne, że nawet albert Einstein nazwał go kiedyś jednym z najważniejszych wynalazków w historii ludzkości. Ale jeśli jest ono tak wspaniałe, dlaczego tak niewielu z nas w pełni je wykorzystuje? By zilustrować

wykładniczą siłę kapitalizacji odsetek, Malkiel opowiedział mi historyjkę o dwóch bliźniakach, Williamie i Jamesie, których strategie inwestycyjne skrajnie się od siebie różniły. Przykład ten pochodzi z jednej z jego książek, więc był mi znany, lecz możliwość ponownego wysłuchania tej historii na żywo była niesamowitym doświadczeniem – to trochę jakby mieć możliwość posłuchania 81-letniego Bruce’a Springsteena wykonującego akustyczną wersję Born to Run w swoim własnym salonie. W tej opowieści William i James właśnie kończą 65 lat – tradycyjny wiek przejścia na emeryturę. William zaczął wcześniej od brata, otwierając konto emerytalne w wieku 20 lat i inwestując rocznie 4 tys. dolarów przez następne 20 lat. Skończywszy 40 lat, przestał zasilać konto i pozwolił swoim pieniądzom rosnąć w tempie 10% rocznie bez konieczności odprowadzania podatku. James nie oszczędzał na emeryturę, aż osiągnął dojrzały wiek lat 40, ten sam, w którym jego brat William przestał wpłacać nowe pieniądze na konto. Podobnie jak brat, James inwestował 4 tys. dolarów rocznie, również na 10% i bez podatku. Wpłacał do 65. roku życia – łącznie przez 25 lat. W sumie zapobiegliwy William zainwestował razem 80 tys. dolarów (4 tys. rocznie × 20 lat na 10%), podczas gdy opieszały James ulokował 100 tys. (4 tys. rocznie × 25 lat na 10%). Który z braci miał więcej na koncie w momencie przejścia na emeryturę? Wiedziałem, do czego zmierza Malkiel, lecz opowiadał tę historię z tak wielką radością i pasją, jak gdyby robił to po raz pierwszy. Oczywiście odpowiedź brzmi: brat, który zaczął wcześniej i zainwestował mniej. O ile więcej miał na swoim koncie? Lepiej usiądźcie: o 600%! A teraz stańmy na chwilę z boku i spróbujmy umieścić te liczby w jakimś kontekście. Jeśli jesteście „millennialsami”, należycie do pokolenia X czy nawet generacji powojennego wyżu, uważnie posłuchajcie następującego przesłania – wiedzcie, że odnosi się też do was (niezależnie od metryki). Jeśli macie 35 lat i nagle zrozumiecie potęgę kapitalizacji odsetek, będziecie żałować, że nie dotarła ona do was w wieku lat 25. Jeśli macie lat 45, będziecie żałować, że nie macie 35. Jeżeli jesteście po sześćdziesiątce lub siedemdziesiątce, będziecie rozmyślać o górze pieniędzy, jaką moglibyście uskładać, gdybyście tylko całe to oszczędzanie zaczęli po pięćdziesiątce lub sześćdziesiątce. I tak dalej, i tak dalej. W przykładzie Malkiela William, ten, który zaczął oszczędzać wcześnie i skończył, zanim jego brat zdążył oszczędzić cokolwiek, uskładał na koniec prawie 2,5 mln dolarów. James zaś, który oszczędzał aż do 65. roku życia, miał mniej niż 400 tys. dolarów. to różnica ponad 2 mln! Wszystko za sprawą tego, że William korzystał ze zdumiewającej mocy kapitalizacji odsetek o 20 lat dłużej, co dało mu przewagę nie do pokonania – i sprawiło, że już do końca życia musiał płacić rachunki za rodzinne obiady. Człowiek, który jest na szczycie góry, nie spadł tam. – VINCE LOMBARDI

Wciąż nie przekonałem was, że procent składany, stosowany przez dłuższy czas, jest jedynym pewnym sposobem, by wasze finansowe ziarno mogło wydać obfity plon

finansowego bezpieczeństwa, tak potrzebnego wam na przyszłość? Malkiel podzielił się ze mną jeszcze jedną ze swoich ulubionych opowieści, by ostatecznie dowieść swej tezy – tym razem zaczerpnął ją z naszej historii. Gdy Benjamin Franklin umarł w 1790 roku, zostawił około 1000 dolarów dwóm miastom: Bostonowi i Filadelfii. Jego zapis był obwarowany warunkami: pieniądze należało zainwestować i nie można ich było tknąć przez 100 lat. Wówczas każde z miast mogło wycofać do 500 tys. dolarów na oznaczone rodzaje robót publicznych. Reszta miała pozostać na rachunku na kolejne 100 lat. Ostatecznie, 200 lat po śmierci Franklina, w którym to okresie wartość akcji rosła przeciętnie o 8%, każde z miast otrzymało końcowe saldo, które w 1990 r. wynosiło około 6,5 mln dolarów. Wyobraźcie sobie, 1000 dolarów urosło przez te wszystkie lata do 6,5 mln dolarów, bez żadnych dodatkowych wpłat. W jaki sposób? Dzięki potędze kapitalizacji odsetek! Owszem, 200 lat to długo, bardzo długo – lecz na zwrot na poziomie 3 tys. proc. warto chyba poczekać. Przykłady Malkiela pokazują, czego domyślamy się w duszy: że większości z nas dochód z pracy nigdy nie pozwoli wypełnić luki między miejscem, w którym dziś jesteśmy, a tym, w którym naprawdę chcielibyśmy być. Dzieje się tak, ponieważ dochód z pracy nie może się równać z potęgą kapitalizacji! Pieniądze są lepsze niż bieda, choćby ze względów finansowych. – WOODY ALLEN

Nadal uważacie, że możecie zarobić na finansową wolność? Rzućmy okiem, jak sprawdziło się to w przypadku kilku spośród najlepiej opłacanych ludzi na świecie. Legendarny bejsbolista Curt Schilling zarobił ponad 100 mln dolarów w czasie swej niewiarygodnej kariery, której kulminacją było nie jedno, lecz dwa mistrzostwa cyklu World Series w barwach Boston Red Sox. Potem jednak utopił swoje oszczędności w małej firmie planującej podbić rynek gier wideo, która zbankrutowała – i pociągnęła za sobą Schillinga. – Nigdy nie myślałem, że dostanę lanie – mówił Schilling w wywiadzie dla ESPN. – Przegrałem. Teraz ma 50 mln dolarów długów. Kim Basinger była jedną z najbardziej rozchwytywanych aktorek swojego pokolenia, zachwycającą niezapomnianymi rolami w takich filmach jak Dziewięć i pół tygodnia, Batman czy Tajemnice Los Angeles, który dał jej Oscara za najlepszą rolę drugoplanową. U szczytu popularności zarabiała po 10 mln dolarów za film – pozwoliło jej to na zakup całego miasteczka w stanie Georgia za 20 mln dolarów. Basinger skończyła jako bankrutka. Marvin Gaye, Willie Nelson, M.C. Hammer, Meat Loaf sprzedawali miliony płyt i wypełniali stadiony kochającymi ich fanami. Francis Ford Coppola? Zapełniał sale kinowe jako reżyser Ojca chrzestnego, jednego z najwspanialszych amerykańskich filmów, który – przynajmniej przez chwilę – dzierżył rekord box office, przynosząc wpływy z biletów w wysokości 129 mln dolarów. Wszyscy ocierali się o bankructwo – Coppola aż trzykrotnie! Nawet Michael Jackson, król popu, który podobno podpisał kontrakt płytowy warty

blisko miliard dolarów i sprzedał 750 mln płyt, w 2007 roku znalazł się na skraju bankructwa, gdy nie był w stanie spłacić 25 mln dolarów pożyczki, jaką zaciągnął na swoje ranczo Neverland. Jackson wydawał pieniądze tak, jakby miały się nigdy nie skończyć – ale wreszcie się skończyły. W chwili śmierci, dwa lata później, podobno miał długi przekraczające 300 mln dolarów. Czy myślicie, że którakolwiek z tych megagwiazd wyobrażała sobie dzień, w którym pieniądze przestaną do niej płynąć? Czy myślicie, że ci ludzie kiedykolwiek rozważali, aby przygotować się na taki dzień? Czy zauważyliście, że bez względu na to, jak dużo się zarabia, zawsze znajdzie się sposób na wydanie wszystkiego? Powyższe przykłady uczą, że nie jesteśmy w tym odosobnieni. Wydaje się, że wszyscy mamy skłonność, by wydawać każdy zarobiony grosz – a niektórzy z nas, obawiam się, znajdują sposoby, by żyć ponad stan. Najczęściej widzimy to u gwiazd, które upadają z największym hukiem – takich jak zawodowi bokserzy. Spójrzcie tylko na przypominającą huśtawkę karierę byłego mistrza wagi ciężkiej Mike’a tysona, który zarobił więcej niż jakikolwiek inny bokser w historii – blisko pół miliarda dolarów – i zbankrutował. Ale mistrz świata w pięciu kategoriach wagowych Floyd „Money” Mayweather jr jest na najlepszej drodze, by pobić rekord zarobków „Żelaznego Mike’a”. Podobnie jak Tyson Mayweather zaczynał karierę od ciężkiej pracy za marną płacę. We wrześniu 2013 roku zgarnął gwarantowane honorarium 41,5 mln dolarów za pojedynek z Saúlem „Canelo” Álvarezem – kwotę rekordową, która jeszcze urosła, do ponad 80 mln dolarów, po uwzględnieniu wpływów z transmisji pay-per-view. A to tylko jedna walka! Jeszcze przed tą gigantyczną wypłatą trafił na szczyt rankingu najlepiej zarabiających amerykańskich sportowców magazynu „Sports Illustrated”. Osobiście uwielbiam Mayweathera. Jest niesamowicie zdolnym sportowcem – a przy tym niewielu potrafi mu dorównać pracowitością. Jest także niewiarygodnie hojny dla swych przyjaciół. Naprawdę jest go za co cenić! Mayweather jednak bywał na szczycie tej listy już wcześniej, by zaraz wszystko stracić przez dziką rozrzutność i kiepskie inwestycje. Podobno wydaje bez umiaru: znany jest z tego, że nosi ze sobą plecak z milionem dolarów w gotówce – na wypadek gdyby Louis Vuitton10 znalazł się w nagłej potrzebie. Jak wielu ludzi sukcesu mistrz jest superinteligentny. Mam nadzieję, że obecnie lepiej inwestuje swoje pieniądze – chociaż według nie mniejszego autorytetu w dziedzinie finansów, jakim jest 50 Cent, były partner biznesowy Mayweathera, nie ma innych dochodów poza boksem. Raper podsumowuje strategię finansową mistrza bardzo prosto: „Walczy, bierze kasę, wydaje kasę, walczy. Walczy, bierze kasę, wydaje kasę, walczy”. Absurdalna strategia, prawda? Niestety, wszyscy w pewnym sensie do niej nawiązujemy. Pracuję, biorę kasę, wydaję kasę, pracuję – oto amerykański styl życia! Zanim powiesz, posłuchaj. Zanim napiszesz, pomyśl. Zanim wydasz, zarób. Zanim zainwestujesz, popytaj. Zanim skrytykujesz, zaczekaj. Zanim się pomodlisz, przebacz. Zanim zrezygnujesz, spróbuj. Zanim pójdziesz na emeryturę, odkładaj. Zanim umrzesz, dawaj. – WILLIAM A. WARD

Pytanie za 41,5 mln: jeśli ci ludzie, mimo swoich talentów, nie byli w stanie zarobić na finansową wolność, jak wy niby moglibyście tego dokonać? Nie moglibyście. Tym, co możecie zrobić, jest natomiast drobna zmiana strategii i przestawienie się na nowy sposób myślenia. Musicie przejąć kontrolę i zaprząc do swoich celów wykładniczą moc kapitalizacji. To zmieni wasze życie! Musicie przestać pracować dla pieniędzy, musicie sprawić, by pieniądze zaczęły pracować dla was. Czas przestać grzać ławkę i wejść do gry – bo ostatecznie musimy zostać inwestorami, jeśli chcemy zasmakować finansowej wolności. Wy już jesteście maklerami i prowadzicie transakcje. Być może nie myślicie o tym w ten sposób, ale jeśli zarabiacie na życie, wymieniacie swój czas na pieniądze. Szczerze mówiąc, to chyba najgorsza możliwa transakcja. Dlaczego? Zawsze możecie dostać więcej pieniędzy, ale nie możecie dostać więcej czasu. Nie chcę zabrzmieć jak jedna z tych sentymentalnych reklam MasterCarda, lecz wszyscy wiemy, że życie składa się z bezcennych chwil. Stracicie je, sprzedając swój czas za pieniądze. Oczywiście od czasu do czasu wszyscy musimy zrezygnować z koncertu lub randki, gdy obowiązki wzywają, lecz bezcenne wspomnienia nie będą na nas czekać w nieskończoność. Jeśli stracimy ich zbyt wiele, być może zaczniemy się w pewnym momencie zastanawiać, po co w ogóle pracujemy.

BANKOMAT DOSKONAŁY Dokąd więc idziemy, gdy potrzebujemy pieniędzy, a nie jesteśmy bokserskim czempionem z plecakiem pełnym studolarówek? Jakiego bankomatu potrzebujemy, by sfinalizować tę transakcję? Obecnie, jak się domyślam, najważniejszą „maszyną do zarabiania pieniędzy” w waszym życiu jesteście wy sami. Być może macie jakieś lokaty, ale powiedzmy, że nie założyliście ich z myślą o dochodach. Jeśli przestaniecie pracować, maszyna się zatrzyma, gotówka przestanie płynąć, dochody wyschną – zasadniczo cały świat waszych finansów stanie jak wryty. To gra o sumie zerowej, co oznacza, że dostajecie z powrotem tyle, ile wcześniej włożyliście. Spójrzmy na to w ten sposób: jesteście swego rodzaju bankomatami (ang. ATM). Ten skrót przypomina wam o żałosnej transakcji „czas za pieniądze”, gdyż można go rozszyfrować jako anti-time Machine 11. Kojarzy się z fantastyką, lecz dla wielu z was to rzeczywistość. Tak ułożyliście sobie życie, że oddajecie to, co cenicie najbardziej (czas), w zamian za coś, czego potrzebujecie najbardziej (dochód) – i jeśli rozpoznajecie się w powyższym opisie, uwierzcie mi, tracicie na tym interesie. Czy dobrze się rozumiemy? Jeśli przestaniecie pracować, przestaniecie zarabiać. Wyłączmy więc z tego równania was i poszukajmy alternatywy. Zbudujmy bankomat, który was zastąpi – i ustawmy go tak, by zarabiał nawet wtedy, gdy będziecie spali.

Pomyślcie o tym jako o drugiej firmie, bez pracowników, bez listy płac, bez kosztów stałych. Jej jedynymi zapasami są pieniądze, jakie w nią włożyliście. Jej jedyny produkt? Strumień dochodów, który nigdy nie wyschnie – nawet jeśli dożyjecie setki. Jej misja? Zapewnić wam i waszej rodzinie – lub przyszłej rodzinie, jeśli jej jeszcze nie macie – wolność finansową na całe życie. Brzmi nieźle, prawda? Jeśli ustawicie tę metaforyczną maszynę i będziecie ją właściwie konserwować, będzie miała energię tysiąca generatorów. Będzie pracować na okrągło, 365 dni w roku, plus jeden dzień dłużej w latach przestępnych – i w Święto Pracy także. Spójrzcie na dołączoną grafikę, by lepiej zrozumieć zasadę jej działania. Jak widzicie, maszyna nie zacznie działać dopóty, dopóki nie podejmiecie najważniejszej w życiu decyzji finansowej. Jaką część swojej wypłaty zamierzacie zatrzymać? Ile zapłacicie sobie z góry, zanim wydacie choć jednego dolara na codzienne wydatki? Ile z wypłaty możecie (lub co ważniejsze: będziecie) odkładać – bez względu na to, co się będzie działo w waszym życiu? Chcę, abyście pomyśleli o tej kwocie, ponieważ reszta waszego życia zależy od decyzji o odłożeniu pewnego procenta waszego dochodu już dzisiaj – by zawsze mieć dla siebie pieniądze w przyszłości. Celem jest uwolnienie się od codziennego ośmiogodzinnego kieratu i wejście na ścieżkę finansowej wolności. Sposobem na to jest podjęcie tej prostej decyzji i skorzystanie z niezrównanej potęgi kapitalizacji. A najlepsze w tej decyzji jest to, że to właśnie wy macie okazję ją podjąć. Wy! Nikt inny! Nie stać mnie, by tracić czas na robienie pieniędzy. – JEAN LOUIS AGASSIZ

Zatrzymajmy się na chwilę przy tej myśli, ponieważ odkładane przez was pieniądze będą sercem całego waszego planu finansowego. Nawet nie myślcie o nich jako o oszczędnościach! Nazwę to waszym Funduszem Wolności, gdyż to właśnie wolność chcecie kupować, teraz i w przyszłości. Zrozumcie to dobrze, te pieniądze stanowią tylko część waszych zarobków. To pieniądze dla was i dla waszej rodziny. Odkładajcie regularnie stały ich procent, mądrze inwestujcie, a z czasem zaczniecie żyć życiem, w którym to pieniądze pracują na was, a nie wy na pieniądze. I wcale nie będziecie musieli czekać, by ta magia zaczęła działać. Możecie jednak powiedzieć: „Ale skąd mam wziąć pieniądze na oszczędzanie? Już teraz wydaję wszystko, co mam”. Pokażę wam prostą, lecz nadzwyczaj skuteczną technikę, która czyni oszczędzanie bezbolesnym. Na razie jednak przypomnijcie sobie moją znajomą Angelę, tę, która zrozumiała, że może jeździć nowym samochodem za połowę tego, co wydawała na stare auto. Zgadnijcie, co zrobiła z zaoszczędzoną połową pieniędzy? Lokowała ją w swoim Funduszu Wolności – swojej życiowej inwestycji. Na początku myślała, że nie jest w stanie nic oszczędzić; nagle okazało się, że jest w stanie odkładać 10%. Potem nawet dołożyła 8% z pieniędzy zaoszczędzonych na utrzymaniu samochodu, z przeznaczeniem na bliższe cele! Ale nigdy nie rusza tych 10% dochodów zablokowanych z myślą o przyszłości!

MASZYNA DO ZABIANIA PIENIĘDZY

Ostatecznie nie ma znaczenia, ile zarabiacie. Jak mogliście się przekonać, jeśli nie odkładacie nic, możecie stracić wszystko. Ale nie będziecie przecież odkładać do skarpety. Będziecie akumulować kapitał w środowisku, które wydaje się bezpieczne, oferując jednocześnie możliwości pomnażania. Zainwestujecie go – i jeśli będziecie się stosować do zasad siły pieniądza omówionych w tej książce, zobaczycie, jak będzie rósł aż do momentu zwrotnego, w którym zacznie generować wystarczająco dużo odsetek, by zapewnić wam potrzebne pieniądze do końca życia.

Być może słyszeliście, jak doradcy finansowi nazywali ten kapitał rezerwą na czarną godzinę. Temu te pieniądze służą, lecz ja wolę nazywać to maszyną do zarabiania pieniędzy, ponieważ jeśli będziecie ją regularnie zasilać i właściwie konserwować, urośnie do masy krytycznej: stanie się bezpieczną pulą aktywów zainwestowaną w chronione przed ryzykiem, neutralne podatkowo instrumenty, która generuje wystarczająco dużo pieniędzy, by pokryć bieżące wydatki, nagłe potrzeby i koszty utrzymania na emeryturze. Skomplikowane? W rzeczywistości to całkiem proste. Pokażę wam to w przejrzysty sposób: wyobraźcie sobie pudełko, do którego wkładacie wasze oszczędności. Będziecie wkładać do niego pieniądze po każdej wypłacie – stały procent, który sami możecie określić. Jakikolwiek będzie, musicie się go trzymać. W dobrych i złych czasach. Bez względu na wszystko. Dlaczego? Ponieważ prawa rządzące kapitalizacją karzą nawet za jedną opuszczoną wpłatę. Nie myślcie o tym w kategoriach kwoty, na której oszczędzanie was stać – w ten sposób na pewno ją zaniżycie. Ale nie doprowadzajcie do sytuacji, w której zawiesicie wpłaty (czy nawet uszczuplicie swoje oszczędności) w chudych miesiącach. Jaki procent będzie dla was najlepszy? 10%? albo 15%? Może 20%? nie ma jednej

odpowiedzi – jest tylko wasza odpowiedź. Co podpowiada wam instynkt? a serce? Jeśli szukacie jakichś wskazówek, specjaliści podpowiadają, że powinno się oszczędzać co najmniej 10% zarobków, choć w dzisiejszej sytuacji gospodarczej wielu z nich zgodzi się, że znacznie lepsze byłoby 15%, zwłaszcza jeśli macie więcej niż 40 lat (w części 3 dowiecie się dlaczego!). Czy ktoś pamięta, kiedy czasy nie były ciężkie, a pieniędzy nie brakowało? – RALPH WALDO EMERSON

Być może teraz mówicie: „W teorii to brzmi świetnie, Tony, ale ja już teraz mam napięty budżet! Liczę każdy grosz”. I nie jesteście w tym odosobnieni. Większość ludzi uważa, że nie stać ich na odkładanie. W rzeczywistości jednak to na nieoszczędzanie nas nie stać. Uwierzcie mi, każdy z nas byłby w stanie znaleźć jakieś zaskórniaki, gdyby nagle znalazł się w naprawdę awaryjnej sytuacji! Problem tkwi w tym, że musimy znaleźć te pieniądze na swoją przyszłość, a ta wydaje się czymś bardzo abstrakcyjnym. To dlatego tak trudno nam odkładać, nawet jeśli mamy świadomość, że to właśnie oszczędności przesądzą o tym, czy spędzimy emeryturę w komforcie we własnym domu czy bez grosza, z niewielką zapomogą od państwa. Wiemy już, że ekonomiści behawioralni badają, jak sami oszukujemy się w sprawach dotyczących pieniędzy, i w dalszej części tego rozdziału pokażę wam parę trików, które pozwolą wam zautomatyzować pożądane zachowania! to właśnie klucz do sukcesu: zautomatyzować oszczędzanie. Burton Malkiel powiedział mi tak: „Najlepszym sposobem, by zaoszczędzić, jest w ogóle nie oglądać tych pieniędzy”. To prawda. Zaskoczy was, na jak wiele sposobów będziecie w stanie dostosować własne wydatki, jeśli nie będziecie widzieć wpływających kwot. Za chwilę pokażę wam kilka wspaniałych i prostych metod na zautomatyzowanie oszczędzania, by odkładane pieniądze były przekierowywane, zanim trafią do waszych portfeli lub na rachunki bieżące. Najpierw jednak przyjrzyjmy się kilku prawdziwym historiom ludzi, którzy żyli od wypłaty do wypłaty, a jednak potrafili zgromadzić prawdziwe fortuny, nawet gdy los im nie sprzyjał.

NIESPODZIEWANE MILIONY Theodore Johnson, który pierwsze zatrudnienie znalazł w 1924 roku w dopiero co utworzonej firmie kurierskiej UPS, ciężko pracował i powoli wspinał się po szczeblach kariery. Nigdy nie zarabiał więcej niż 14 tys. dolarów rocznie, lecz zastosował magiczną formułę: odkładał 20% z każdej wypłaty oraz każdą premię świąteczną, inwestując te pieniądze w akcje swojej firmy. Miał w głowie liczbę, procent zarobków, jaki jego zdaniem powinien oszczędzać dla swojej rodziny, i postanowił być konsekwentny. Dzięki podziałom akcji i starej dobrej cierpliwości theodore Johnson doczekał momentu, gdy wartość posiadanych przez niego akcji UPS przekroczyła 70 mln dolarów. Miał wtedy 90 lat.

Prawda, że niesamowite? A do tego niezwykłe: nie był utalentowanym sportowcem jak Mike Tyson ani genialnym reżyserem jak Francis Ford Coppola – ani nawet ważnym menedżerem w korporacji. Był kierownikiem działu kadr. Zrozumiał jednak potęgę kapitalizacji w tak wczesnym wieku, że głęboko odmieniło to jego życie – i jak się później okazało, życie bardzo wielu innych osób. Miał rodzinę na utrzymaniu i comiesięczne wydatki, lecz dla Theodore’a Johnsona żadne rachunki nie były ważniejsze od obietnicy własnej przyszłości. Zawsze na początku wpłacał na swój Fundusz Wolności. Pod koniec życia Johnson wykorzystywał swoje pieniądze na rzeczy piękne i ważne. Ponad 36 mln dolarów podarował na różne cele edukacyjne, w tym 3,6 mln w grantach na dwie szkoły dla głuchoniemych, gdyż w okolicach czterdziestki pojawiły się u niego kłopoty ze słuchem. Ufundował również fundusz stypendialny dla chcących studiować dzieci pracowników UPS. Czy znacie historię Oseoli McCarty z Hattiesburga w stanie Missisipi – ciężko pracującej kobiety z zaledwie podstawowym wykształceniem, która przez 75 lat zajmowała się praniem i prasowaniem? Żyła skromnie i zawsze bardzo dbała, by odkładać część swoich zarobków. – Odkładam to jako oszczędności – wyjaśniała swoją filozofię inwestycyjną. – Nigdy nic z tego nie wyjmowałam. Tylko wkładałam. Tylko zbierałam. Trzeba przyznać, że skutecznie. W wieku 87 lat McCarty trafiła do krajowych mediów, gdy podarowała 150 tys. dolarów Uniwersytetowi Southern Mississippi na utworzenie funduszu stypendialnego. McCarty nie miała zniewalającej filmowej prezencji Kim Basinger czy wielkiego muzycznego talentu Willy’ego Nelsona, lecz wytrwale pracowała i miała dość wiedzy, by dopilnować, aby jej pieniądze pracowały równie ciężko. – Chcę pomóc komuś w wysłaniu dziecka na studia – mówiła, i była w stanie to zrobić dzięki swojej konsekwencji. Zostało jej nawet trochę środków na odrobinę luksusu: kupiła sobie klimatyzator do domu. Na drugim krańcu tego spektrum znajduje się porywający przykład sir Johna Templetona, jednego z moich idoli i jednego z największych inwestorów wszech czasów. Miałem przywilej poznania Johna i przeprowadzenia z nim kilku wywiadów. Ostatni włączam do naszego „Pomocnika miliardera”. Oto, jak zaczynał. Nie od razu był „sir Johnem”. Jego początki w Tennessee wyglądały skromnie. Musiał zrezygnować ze studiów, ponieważ nie stać go było na czesne, lecz nawet jako młodzieniec rozumiał konsekwentnie działającą siłę kapitalizowanych oszczędności. Obiecał sobie odkładać 50% swoich zarobków, by następnie podjąć te oszczędności i zaprząc je do naprawdę ciężkiej pracy. Studiował historię i zauważył wyraźną prawidłowość. – tony, okazje znajdujesz w momencie największego pesymizmu – mówił mi. – Ceny akcji w dół ciągnie tylko – tylko – presja na sprzedaż. Pomyśl o tym. Kiedy gospodarka ma się dobrze, możesz otrzymywać liczne oferty zakupu domu i wciąż będziesz czekał na najwyższą cenę. Inwestorom trudno zrobić dobry interes na zwyżkujących rynkach. Dlaczego? Kiedy sprawy idą dobrze, ludzka natura podpowiada

nam, że tak będzie już zawsze! Lecz kiedy rynki się załamują, ludzie szukają bezpiecznych przystani. Oddają domy, akcje, firmy za bezcen. Idąc wbrew temu trendowi, John, człowiek, który zaczynał praktycznie od zera, został multimiliarderem. Jak tego dokonał? Gdy w 1939 roku Niemcy najechały na Polskę, pogrążając Europę w drugiej wojnie światowej i paraliżując świat strachem i rozpaczą, uciułał 10 tys. dolarów i zainwestował je w nowojorską giełdę. Kupił po 100 akcji każdej firmy, która była wyceniana na mniej niż dolara za akcję, także przedsiębiorstw praktycznie uznanych za bankrutów. Wiedział jednak coś, o czym wielu zapomina: po każdej nocy przychodzi dzień. Zima w finansach to tylko jedna z pór roku, a potem przychodzi wiosna. Gdy w 1945 roku druga wojna światowa dobiegła końca, amerykańska gospodarka ruszyła z kopyta, a akcje Templetona eksplodowały w wielomiliardowy portfel! Podobne odbicie mieliśmy okazję obserwować na rynkach akcji po krachu w marcu 2009 roku, gdy w ciągu czterech kolejnych lat urosły o ponad 142%. ale większość ludzi to przegapiła. Dlaczego? Gdy sprawy idą źle, myślimy, że będą iść źle już zawsze – górę bierze pesymizm. W rozdziale 4.4.: Czy najważniejszy jest właściwy moment? pokażę wam system, który pomoże wam zachować zimną krew i nadal inwestować, gdy wszyscy inni się boją. To właśnie w tych krótkich okresach zmienności możliwe są astronomiczne zyski. Podzieliłem się tymi przemyśleniami z Platinum Partners, grupą wybitnych umysłów, jakie zebrałem, by wspierały moją fundację. Pokazałem im też niektóre z okazji, jakie były do wykorzystania. Weźmy na przykład notowaną na nowojorskiej giełdzie firmę Las Vegas Sands Corp. Dziewiątego marca 2009 roku jej kurs spadł do 2,28 dolara za akcję. Dzisiaj kosztują 67,41 dolara – co dałoby wam zysk rzędu 3 tys. proc.! Oto siła inwestowania – nawet wtedy, gdy wszyscy inni się boją. Czego więc możemy się nauczyć od sir Johna Templetona? To niewiarygodne, co mogą zdziałać dobre rozeznanie, wiara i działanie, jeśli nie pozwolimy, by sparaliżował nas czyjś strach. Warto pamiętać tę lekcję, gdy będziemy doświadczać gorszych czasów w finansach. Historia dowodzi, że okres „wielkiej smuty” to czas najlepszych okazji, by inwestować i zarabiać. Templeton wiedział, że jeśli zdoła odłożyć połowę swoich skromnych zarobków, zdobędzie środki wystarczające do tego, by móc w pełni wykorzystać wszelkie możliwości inwestycyjne. Lecz, co nawet ważniejsze, został też jednym z największych filantropów świata, a gdy uzyskał obywatelstwo brytyjskie, w uznaniu jego zasług królowa nadała mu tytuł szlachecki. Jego hojności nie przerwała nawet śmierć. Każdego roku Fundacja Johna Templetona wypłaca więcej grantów na „przełomowe odkrycia decydujące o postępie ludzkości” – około 70 mln dolarów – niż Komitet Noblowski przeznacza na swe nagrody w ciągu dziesięciu lat. Czego uczy nas wspaniała historia Theodore’a Johnsona? Nie musicie być geniuszami finansów, by zyskać finansową wolność. Jaka lekcja płynie z życia Oseoli McCarty? Nawet prosta robotnica może uciułać dość grosików, by naprawdę coś zmienić. Czego możemy się nauczyć od całej trójki tych mądrych inwestorów? Decydując się na

prosty, lecz regularny system oszczędzania i odkładając część zarobków, by najpierw zapłacić sobie, znajdziecie sposób, aby skorzystać z potęgi kapitalizacji, która zaprowadzi was na niewyobrażalne wyżyny. Najtrudniejszą rzeczą jest decyzja, by zacząć działać, reszta jest wyłącznie kwestią wytrwałości. – AMELIA EARHART

Ile więc zobowiązujecie się odkładać? W przypadku Theodore’a Johnsona było to 20%. John Templeton oszczędzał 50%. Oseola McCarty po prostu stosowała przysłowie o ziarnku do ziarnka: odkładała grosiki na oprocentowanym koncie i patrzyła, jak rosną. A wy? Macie już tę liczbę w głowie? Świetnie! Czas na decyzję, czas na zobowiązanie. Czas uczynić pierwszy z 7 prostych kroków do finansowej wolności! najważniejszą w życiu decyzję finansową musicie podjąć teraz! nadszedł moment, by zostać inwestorem, a nie tylko konsumentem. By tak się stało, musicie jedynie zdecydować, jaki procent dochodów będziecie odkładać dla siebie i swojej rodziny, dla nikogo innego. Powtórzę to jeszcze raz, te pieniądze są dla was. Dla waszej rodziny. Dla waszej przyszłości. Nie pójdą na Gapa czy Kate Spade12. Nie pójdą na drogie restauracje ani na nowy samochód, kiedy starym można przejechać jeszcze drugie tyle. Próbujcie nie myśleć o tych pieniądzach w kategoriach zakupów, jakich nie zrobicie dzisiaj. Skupcie się na zyskach, które trafią do was jutro. Zamiast iść na obiad z przyjaciółmi – za powiedzmy 50 dolarów – dlaczego nie zamówić pizzy i paru piw i nie podzielić się kosztami? I jedno, i drugie będzie przyjemnością – a za każdym razem będziecie do przodu o jakieś 40 dolarów. Słucham? 40 dolarów to niedużo? Owszem, macie rację, ale jeśli będziecie oszczędzać taką kwotę co tydzień i pozwolicie pracować swoim oszczędnościom, o całe lata przybliżycie moment, kiedy będzie was stać na przejście na emeryturę. Policzmy: 40 dolarów tygodniowo to około 2 tys. dolarów rocznie – wiecie już, że dzięki 2 tys. możecie zaprzęgnąć do pracy moc kapitalizacji i z czasem skasować wielkie, wielkie zyski. Jak wielkie? Co powiecie na 500 tys. dolarów? Dobrze słyszycie: pół miliona dolarów! Jak? Gdybyście mieli do dyspozycji doradców Benjamina Franklina, powiedzieliby wam, abyście ulokowali te pieniądze na rynku, i jeśli wy również wygenerujecie 8% przeciętnego zysku na przestrzeni 40 lat, te 40 dolarów oszczędności tygodniowo (2080 rocznie) przyniesie wam 581 944 dolary! To chyba dość, by zamówić jedną pizzę więcej – i to ze wszystkimi dodatkami! Czy już zaczynacie rozumieć, co może dla was zrobić potęga kapitalizacji odsetek, nawet dzięki tylko drobnym, regularnym oszczędnościom? a gdyby udało wam się zaoszczędzić więcej niż 40 dolarów tygodniowo? Jedyne 100 dolarów może wam dać nawet milion dolarów wtedy, kiedy będziecie ich najbardziej potrzebować! Pamiętajcie, nie zaczniecie korzystać z tej niezwykłej mocy kapitalizacji, dopóki nie zobowiążecie się do regularnego oszczędzania. Bądź co bądź nie możecie zostać inwestorami, nie mając czego inwestować! To proste: fundamentem bogactwa, czymś, co różni groszoroba od inwestora, jest odkładanie części dochodów i blokowanie ich, by

służyły nam i naszej rodzinie. Ile więc to będzie? 10%? 12%? 15%? 20%? Znajdźcie wasz procent i weźcie go w kółko. Podkreślcie go. Kliknijcie go. Zobowiążcie się do niego. Wprowadźcie go w życie. I zautomatyzujcie go! Jak zautomatyzować oszczędzanie? Możecie zacząć od ściągnięcia naszej bezpłatnej aplikacji ze strony www.tonyrobbins.com/masterthegame. To świetny sposób, by zacząć tę podróż. Możecie ustawić automatyczne przypomnienia, które będą pilnowały, byście przestrzegali własnych zobowiązań i wdrażali wasz nowy plan! Jeśli jeszcze tego nie zrobiliście, zróbcie to teraz! Aplikacja przeprowadzi was przez poniższe proste kroki: • Jeśli dostajecie stałą pensję, najprawdopodobniej możecie zadzwonić do swojego działu kadr i poprosić, by przesyłali określony procent waszej wypłaty – o którym tylko wy zdecydujecie – bezpośrednio na wasze konto emerytalne. • Jeśli część waszej pensji już automatycznie trafia na rachunek w III filarze, możecie podnieść tę kwotę, by stanowiła wybrany przez was procent dochodów. (W kolejnych częściach tej książki pokażę wam, jak się upewnić, że wasz plan emerytalny jest skonfigurowany w taki sposób, abyście rzeczywiście mogli „wygrać” w tę grę, i zyskać pewność, że nie płacicie ukrytych prowizji, a wasze pieniądze mogą swobodnie rosnąć dzięki procentowi składanemu – najlepiej z odroczonym podatkiem lub w ogóle bez podatku). Zajęliście się tym? Doskonale! • Co jednak w sytuacji, gdy jesteście samozatrudnieni, macie własną firmę lub pracujecie na zlecenie? Nie ma problemu. Po prostu ustawcie stałe zlecenie na swoim rachunku bieżącym. A jeśli nie macie konta emerytalnego – miejsca do lokowania oszczędności na ten cel? Proste: przerwijcie na chwilę lekturę, wejdźcie do internetu i otwórzcie rachunek oszczędnościowy lub emerytalny w banku lub innej instytucji finansowej. Możecie sprawdzić jeden z poniższych odnośników. Znajdziecie pod nimi wiele opcji, spośród których będziecie mogli wybrać tę, która najbardziej wam odpowiada (www.tdameritrade.com lub www.schwab.com). To samo możecie zrobić, korzystając z naszej aplikacji. A jeśli nie czujecie się zbyt biegli w nowych technologiach i wolicie stare, sprawdzone sposoby, po prostu wyjdźcie z domu i zajrzyjcie do swojego banku. Kiedy najlepiej zacząć to wszystko? Co powiedziecie na teraz? Śmiało, zaczekam… Jeśli nie chcesz pracować, najpierw musisz pracować i zarobić dość, by nie musieć pracować. – OGDEN NASH

Dobrze was widzieć z powrotem. Załatwiliście to. Gratulacje! Właśnie podjęliście najważniejszą w życiu decyzję finansową – zrobiliście pierwszy z 7 prostych kroków do

finansowej wolności. I znaleźliście się na drodze, aby swoje marzenia zmienić w rzeczywistość. Na kolejnych stronach podzielę się z wami jednymi z najbezpieczniejszych i najpewniejszych strategii pomnażania pieniędzy – w korzystny podatkowo sposób! Na razie jednak zablokujmy tę niewielką regularną płatność, ponieważ wasza finansowa przyszłość zależy od waszej zdolności do systematycznego oszczędzania. Większość z was zapewne coś już o tym wie. Ale jeśli wiecie o tym i wciąż nic z tym nie robicie – cóż, chyba jednak nic o tym nie wiecie. Wbrew powszechnemu mniemaniu wiedza nie daje władzy – daje potencjalną władzę. Wiedza nie jest biegłością. Biegłością jest realizacja – bije ona wiedzę za każdym razem, bez wyjątku. Nie cierpię przegrywać nawet bardziej, niż chcę wygrywać. – BRAD PITT jako Billy Beane, menedżer drużyny Oakland A w filmie Moneyball

A co jeśli mimo zdobytej właśnie wiedzy wciąż nie postawiliście tego pierwszego kroku i nie odkładacie części swoich zarobków, aby wykorzystać procent składany? Czy istnieje coś, co was powstrzymuje? Co się dzieje? Czyż nie jest tak, że nie oszczędzacie systematycznie, ponieważ wydaje wam się to poświęceniem – stratą – zamiast darem dla siebie samego dziś i w przyszłości? Poszukując odpowiedzi, spotkałem się ze Shlomo Benartzim z Anderson School of Management przy UCLA. Powiedział tak: – Tony, problem polega na tym, że dla ludzi przyszłość nie jest czymś namacalnym. Dlatego tak trudno na nią oszczędzać. Benartzi wraz ze swoim kolegą, noblistą Richardem Thalerem z University of Chicago, znaleźli fantastyczne rozwiązanie, które nazwali Save More Tomorrow (SMarT), opierając je na prostej, lecz potężnej przesłance: jeśli oszczędzanie jest dla was zbyt bolesne dziś – poczekajcie do następnej podwyżki pensji. Jak na to wpadli? Po pierwsze, mówił mi Shlomo, musieli zająć się problemem natychmiastowej gratyfikacji; czymś, co naukowcy nazywają „inklinacją ku teraźniejszości”. Dał mi przykład: gdy pytał grupę studentów, czy woleliby banana czy czekoladę na przekąskę, gdy spotkają się za dwa tygodnie, całe 75% wskazało banana. Ale dwa tygodnie później, gdy mieli realny wybór, 80% wybrało czekoladę! – Samokontrola w przyszłości nie jest problemem – mówił Shlomo, dodając, że to samo dotyczy oszczędzania. – Wiemy, że powinniśmy oszczędzać. Wiemy, że zrobimy to w przyszłym roku. Ale na razie chodźmy wydawać. Jako gatunek nie tylko jesteśmy zaprogramowani, by przedkładać dzisiaj nad jutro, lecz również nie cierpimy mieć poczucia, że coś tracimy. By to zobrazować, Shlomo opowiedział mi o badaniu, w którym małpy – nasi nie tak odlegli kuzyni – dostawały jedno jabłko, a naukowcy mierzyli ich reakcje fizjologiczne. Wielkie podniecenie! Potem inna grupa małp dostawała dwa jabłka – również wykazywały ogromną ekscytację. A potem nastąpiła zmiana: małpom, którym wcześniej dano dwa owoce, jeden z nich zabrano. Wciąż miały jedno jabłko, ale jak myślicie, co działo się później? Zgadliście. Naukowo mówiąc, były cholernie wkurzone! Nie sądzicie, że tak samo jest z ludźmi? Ileż razy przydarza się to przeciętnemu człowiekowi? Zapominamy o tym, co mamy, prawda? Przypomnijcie sobie to badanie, gdy w następnym rozdziale będę wam opowiadał historię

miliardera Adolfa Mercklego. Nagle was olśni. Wniosek jest następujący: jeśli czujemy, że coś tracimy, będziemy tego unikać; nie zrobimy tego. To dlatego tylu ludzi nie oszczędza i nie inwestuje. Oszczędzanie brzmi tak, jak gdybyście coś oddawali, tracili coś dzisiaj. Lecz tak naprawdę nic nie tracicie. Dajecie dziś sobie dar świętego spokoju, bezpieczeństwa i przyszłej wielkiej fortuny. Jak więc Benartzi i thaler poradzili sobie z tymi problemami? Wymyślili prosty system, by uczynić oszczędzanie mniej bolesnym. Dopasowuje się on do naszej natury. Tak mówił Shlomo w swoim wykładzie na TED: – System Save More Tomorrow zachęca pracowników do odkładania większych oszczędności być może w przyszłym roku – kiedyś, w przyszłości, w której wyobrażamy sobie siebie, jak jemy banany, udzielamy się na rzecz społeczności, więcej się ruszamy i robimy wszystkie właściwe rzeczy na tym świecie. A działa to tak: zgadzacie się automatycznie odkładać niewielką część swojej pensji – 10%, 5%, a nawet 3% (to tak mało, że nawet nie zauważycie różnicy!). Następnie zobowiązujecie się do zwiększania oszczędności z upływem czasu – ale tylko, jeśli dostaniecie podwyżkę. Z każdą podwyżką odkładany procent będzie stopniowo rósł, lecz nie będzie wam się to wydawało stratą, przede wszystkim dlatego, że nigdy tego nie mieliście! Benartzi i thaler po raz pierwszy testowali system Save More tomorrow prawie 20 lat temu w pewnej firmie na Środkowym Zachodzie USA, w której robotnicy mówili, że nie są w stanie wycisnąć nawet jednego wolnego centa ze swoich wynagrodzeń. Badacze przekonali ich jednak, by pozwolili swojemu pracodawcy automatycznie przelewać 3% ich pensji na konto emerytalne, a następnie dodawać kolejne 3% przy każdej podwyżce wynagrodzeń. Efekty były rewelacyjne! Po zaledwie pięciu latach i trzech podwyżkach ci sami pracownicy, którzy uważali, że nie stać ich na oszczędzanie, odkładali blisko 14% swych wynagrodzeń – imponujące! a 65% z nich w rzeczywistości odkładało średnio aż 19%. Gdy osiągacie 19%, zbliżacie się do poziomów, które uczyniły Theodore’a Johnsona, znanego nam pracownika UPS, niewiarygodnie bogatym. To nie boli i działa. Dowiedziono tego wielokrotnie. Pokażę wam wykres, jakim posługuje się Shlomo, by zobrazować wpływ każdej podwyżki odkładanej kwoty na styl życia pracownika.

Przy 3% widnieje obrazek przedstawiający parę sportowych butów – bo na tyle będzie was stać, jeśli będziecie oszczędzać zaledwie 3%! Przy 4% mamy rower. Na końcu dochodzimy do 14%, gdzie widzimy luksusowy samochód i jasne przesłanie, że życie jest piękne! To ogromna różnica! Obecnie 60% większych firm oferuje plany podobne do Save More Tomorrow. Sprawdźcie, czy nie ma wśród nich waszej, a jeśli nie, pokażcie tę książkę w waszym dziale kadr i zapytajcie, czy nie mogliby wprowadzić dla was podobnego planu. Oczywiście wciąż musielibyście zapracować sobie na podwyżkę – szef raczej nie da wam jej tylko dlatego, że ładnie o nią poprosiliście. Gdy jednak już ją dostaniecie, możecie oszczędzić całość lub tylko część – zależnie od waszej sytuacji. Niektórzy pracodawcy dołożą wam nawet równowartość zadeklarowanej kwoty – co znacznie skróci waszą drogę do celu. Poniżej znajdziecie odnośnik do strony internetowej z kalkulatorem Save More Tomorrow, który pozwoli wam zobaczyć wpływ tego planu na waszą finansową przyszłość: http://www.nytimes.com/interactive/2010/03/24/your-money/one-pct-morecalculator.html?_r=0. Jeśli wasz pracodawca nie oferuje tego planu, możecie go sami ustanowić, korzystając z rachunków III filaru proponowanych przez America’s Best 401k i wiele innych firm. Możecie zacząć od 5% (chociaż zachęcam, by nie było to mniej niż 10%, jeśli ma to mieć sens), które automatycznie będzie zasilać wasz Fundusz Wolności, a następnie zobowiązać się do dorzucania kolejnych 3% przy każdej podwyżce wynagrodzenia. Zajrzyjcie do internetu lub zadzwońcie, a i wy z tego skorzystacie. Możecie to zrobić już dziś i zabezpieczyć się na przyszłość w najmniej bolesny z możliwych sposobów. Nie macie żadnej wymówki, by tego nie zrobić! Możecie nawet skorzystać z naszej aplikacji, gdzie znajdziecie wzór wiadomości e-mail, którą możecie wysłać do szefa lub działu kadr, by móc zacząć korzystać z tych możliwości. Czy da się jeszcze łatwiej? Zróbcie to teraz! Co jednak, jeśli jesteście samozatrudnieni? Jeśli macie własną firmę i wydaje wam się, że musicie wkładać w nią każdego centa? Uwierzcie mi, że znajdziecie sposób. Co by

było, gdyby wszedł w życie nowy podatek i musielibyście płacić państwu o 10% lub nawet o 15% więcej? Nienawidzilibyście tego! Rzucalibyście mięsem! Ale znaleźlibyście sposób, by zapłacić. Myślcie więc o tym procencie jak o podatku, który „macie wybór płacić” – ponieważ pieniądze te nie trafią do Wuja Sama, lecz do waszej rodziny i do was samych w przyszłości! Albo myślcie o sobie jak o dostawcy, któremu trzeba płacić z góry. Jeśli robota ma być wykonana, zrobicie to. Lecz w tym przypadku jest to coś, co odkładacie, coś, co zawsze będzie należeć do was i do waszej rodziny, prawda? I pamiętajcie, żeby działo się to automatycznie. To cały sekret: zarabiaj więcej, wydawaj mniej i oszczędzaj automatycznie.

NICZYM PŁONĄCE LITERY NA NIEBIE Jako młody człowiek natknąłem się na klasyczną książkę George’a Samuela Clasona z 1926 roku zatytułowaną Najbogatszy człowiek w Babilonie. Oferowała zdroworozsądkowe porady finansowe podane w formie starożytnych przypowieści. Polecam ją wszystkim. Jeden jej fragment szczególnie utkwił mi w pamięci: „»Część tego, co zarobię, pozostanie moja«. Powtarzaj to o poranku, gdy tylko wstajesz. Powtarzaj to w południe. Powtarzaj to w nocy. Powtarzaj to co dzień o każdej porze. Powtarzaj to sobie, aż słowa te będą wyraźne niczym płonące litery na niebie. Wdrukuj to sobie. Wypełnij się tą myślą. A potem weź tyle, ile uznasz za rozsądne. Niech nie będzie to mniej niż dziesiąta część – i odłóż to. W razie potrzeby zrób ład z innymi wydatkami. Lecz najpierw odłóż tę część”. Nikt nie pamiętałby o dobrym Samarytaninie, gdyby miał wyłącznie dobre intencje. Miał również pieniądze. – MARGARET THATCHER

Najpierw odłóżcie tę część, przyjaciele. A potem zróbcie z niej użytek! Nieważne, jaki to będzie procent, po prostu zacznijcie. Najlepiej, gdyby było to nie mniej niż 10%. Z upływem czasu jednak niech ten procent zacznie coś znaczyć.

NASTĘPNY KROK Gdy już ustanowicie zautomatyzowany plan inwestycyjny – wasz Fundusz Wolności, waszą maszynę do zarabiania pieniędzy – mogą was męczyć dwa pytania: po pierwsze, gdzie mam ulokować te pieniądze? I po drugie, ile będę potrzebował, by osiągnąć finansowe bezpieczeństwo lub wolność? Zamierzamy udzielić jasnej odpowiedzi na te pytania. A dokładniej udzielą jej najwięksi mistrzowie finansów na świecie. Najpierw jednak musimy zrozumieć, po co właściwie się inwestuje. Co kryje się za waszym prywatnym pragnieniem finansowej wolności? I co naprawdę znaczy dla was bogactwo? Czego tak naprawdę pożądacie? Poświęćmy więc krótką chwilę – tylko kilka stron – by przyjrzeć się, jak zamierzacie zapanować nad pieniędzmi.

ROZDZIAŁ 1.4

FINANSOWA BIEGŁOŚĆ: CZAS DOKONAĆ PRZEŁOMU Wdzięczność jest oznaką szlachetnych dusz. – EZOP

Pieniądze są jednym ze narzędzi, za pomocą których możemy przekształcać marzenia w rzeczywistość. Bez wystarczającej ilości pieniędzy życie potrafi wydawać się podłe. Ale czy gotówka w kieszeni sprawi, że wszystko automatycznie zmieni się na lepsze? Myślę, że wszyscy znamy odpowiedź. Pieniądze nie zmieniają tego, kim jesteśmy. Jedynie potęgują nasze prawdziwe cechy. Jeśli ktoś jest skąpy i samolubny, ma więcej na swe skąpstwo i egoizm. Jeśli kogoś wypełniają wdzięczność i miłość, ma więcej, by doceniać i dawać. Wróćmy na chwilę do kryzysu finansowego roku 2008. Biliony dolarów wartości akcji i nieruchomości po prostu wyparowały. W ciągu paru miesięcy zniknęły miliony miejsc pracy. Co wy przeżyliście? Jak uderzyło to w was? Jak odbiło się na waszej rodzinie? A na przyjaciołach? Niektórzy z nas reagowali strachem, inni gniewem, rezygnacją lub determinacją. We wszystkich tych reakcjach nie chodziło o pieniądze, lecz o nas. Wydarzenia te pokazały, czym naprawdę są dla nas pieniądze. Jaką moc im przypisujemy. Czy pozwalamy im nad sobą panować, czy sami nad nimi panujemy.

PIENIĄDZE ALBO ŻYCIE Jednym z najbardziej wymownych przykładów, jakie pamiętam z tych czasów, jest historia Adolfa Mercklego. W 2007 roku zajmował 94. miejsce na liście najbogatszych ludzi świata i pierwsze wśród Niemców, posiadając majątek wart 12 mld dolarów. Był właścicielem jednej z największych firm farmaceutycznych w Europie, następnie rozszerzył swoje imperium na sektory wytwórczy i budowlany. Czuł się dumny ze swoich osiągnięć. Miał również żyłkę spekulanta. W 2008 roku postanowił zaryzykować na rynku akcji. Był tak pewien spadku wyceny Volkswagena, że zdecydował się na krótką sprzedaż jego akcji. Pojawił się jednak problem: udziały Volkswagena kupiło Porsche – w efekcie kurs, zamiast runąć, wystrzelił. Na tej jednej spekulacyjnej transakcji, właściwie jednej nocy, Merckle stracił prawie 750 mln dolarów. Na dokładkę desperacko potrzebował gotówki, aby spłacić ogromny dług. Ale w 2008 roku banki nie pożyczały nikomu: ani wam, ani mnie, ani miliarderom – ani nawet innym bankom. Co więc zrobił Merckle? Poszukał alternatywnego finansowania? Ograniczył wydatki?

Sprzedał część swoich firm ze stratą? Nie. Gdy zorientował się, że stracił łącznie 3 mld dolarów, że nie jest już najbogatszym człowiekiem w Niemczech i zawiódł swoją rodzinę, napisał ostatni list i rzucił się pod pociąg. Tak jest. Zabił się. Na tragiczną ironię zakrawa fakt, który jego rodzina odkryła po paru zaledwie dniach – udzielono mu jednak pożyczek, o które zabiegał, i jego firmy zostały uratowane. Czy Adolf Merckle zginął z powodu pieniędzy? A może zginął z powodu tego, czym one dla niego były? Dla Mercklego pieniądze oznaczały tożsamość. Stanowiły źródło znaczenia. Utrata statusu najbogatszego człowieka w Niemczech przeważyła szalę i sprawiła, że poczuł się jak nieudacznik – mimo że wciąż miał w kieszeni 9 mld dolarów! Możliwe, że myślicie: „Cóż za niedorzeczność”. Ale być może zbyt łatwo osądzamy tego człowieka. Ile razy pod pewnym względem wiązaliśmy naszą tożsamość – lub życiowe perspektywy – z pie-niędzmi? Pewnie częściej, niż chcielibyśmy się do tego przyznać.

MILIARDER, KTÓRY CHCE UMRZEĆ BEZ GROSZA Z drugiej strony są tacy ludzie jak Chuck Feeney, Amerykanin irlandzkiego pochodzenia z Elizabeth w stanie New Jersey, miliarder, który wszystko zawdzięczał sobie. Czy zdarzyło wam się być na lotnisku, gdziekolwiek na świecie, i nie wejść do sklepów wypełnionych alkoholem, perfumami oraz innymi towarami wolnymi od cła? Sieć sklepów wolnocłowych Duty Free Shopping (DFS) to pomysł Chucka Feeneya. Zaczynał od zera w 1960 roku, a kończył jako właściciel handlowego imperium wartego 7,5 mld dolarów. Tak jak Merckle swego czasu bywał na liście najbogatszych ludzi świata tworzonej przez magazyn „Forbes”. Feeney był jednak tak skromny, że nigdy byście tego po nim nie poznali. Przez większość życia nie miał ani samochodu, ani domu. Latał klasą ekonomiczną i nosił plastikowy zegarek. Także i jego konto bankowe stopniało – obecnie Feeney jest po osiemdziesiątce i ma tylko nieco ponad milion dolarów. Lecz od Mercklego różni go fakt, że zamiast kurczowo trzymać każdego centa, całe swoje pieniądze rozdał. Przez ostatnie 30 lat za cel stawiał sobie wykorzystanie narzędzia zwanego pieniędzmi, aby poprawiać los ludzi na całym świecie. Jego działalność charytatywna sięga najdalszych zakątków globu: pomagał zaprowadzić pokój w Irlandii Północnej, walczył z AIDS w RPA, edukował dzieci w Chicago. Najwspanialsza w Feeneyu jest jego anonimowość. Nie chciał uznania. W rzeczywistości dopiero niedawno wyszło na jaw, że stoi za tymi wszystkimi nadzwyczajnymi przedsięwzięciami. I cały czas działa! Chuck Feeney mówi, że jego ambicją jest, by ostatni czek, jaki wypisze, okazał się bez pokrycia. W oczywisty sposób pieniądze znaczyły zupełnie co innego dla Adolfa Mercklego i dla Chucka Feeneya. A co naprawdę znaczą dla was? Czy to wy korzystacie z pieniędzy, czy to one wykorzystują was? Powtarzam od samego początku: jeśli w pewnym momencie nie zapanujecie nad pieniędzmi, one przejmą władzę nad wami.

CEL OSTATECZNY: SPŁACIĆ DŁUG Gdy byłem dzieckiem, pieniądze zawsze znajdowały się poza moim zasięgiem. Stale były źródłem stresu, gdyż wiecznie ich brakowało. Pamiętam, jak musiałem pukać do drzwi sąsiadów i prosić o jedzenie dla brata, siostry i dla siebie. Później, gdy miałem 11 lat, w Święto Dziękczynienia wydarzyło się coś, co na zawsze zmieniło moje życie. Jak zwykle w domu nie było jedzenia, a moi rodzice się ze sobą kłócili. Wtedy usłyszałem pukanie do drzwi frontowych. Lekko je uchyliłem i zobaczyłem stojącego na schodach mężczyznę trzymającego torby sklepowe wypełnione jedzeniem w ilości, która wystarczyłaby na świąteczną kolację. Ledwo mogłem w to uwierzyć. Mój ojciec zawsze mówił, że ludzie mają się nawzajem w nosie. Tymczasem nagle ktoś, kogo nie znałem, kto nie prosił o nic w zamian, zatroszczył się o nas. Zacząłem myśleć: „Czy to znaczy, że obcym ludziom zależy na sobie?”. Postanowiłem, że skoro obcy dbają o mnie i moją rodzinę, ja również zadbam o nich! Ale co mam zrobić? Tamtego dnia obiecałem sobie, że znajdę jakiś sposób, by kiedyś spłacić dług i pomóc komuś innemu. Kiedy więc miałem 17 lat, pracując jako nocny stróż, zaoszczędziłem trochę pieniędzy i w Święto Dziękczynienia wyszedłem z domu i kupiłem jedzenie dla dwóch rodzin. To było jedno z najbardziej wzruszających doświadczeń w moim życiu. Bardzo podniosło mnie na duchu, gdy obserwowałem, jak na ich twarzach rozpacz ustępowała miejsca radości. W rzeczywistości tak samo był to ich dar dla mnie, jak i mój dla nich. Nikomu o tym nie mówiłem, lecz rok później nakarmiłem cztery rodziny. Potem osiem. Nie robiłem tego dla chwały, ale po ośmiu pomyślałem: „Kurczę, przydałaby się jakaś pomoc”. Wciągnąłem więc paru znajomych – też zaczęli to robić. A później zaczęło się to coraz bardziej rozrastać. Dziś moja fundacja za pośrednictwem International Basket Brigades co rok zapewnia posiłki 2 mln osób w 36 krajach. Czy poznałbym rozkosz dawania, gdyby nie to okropne Święto Dziękczynienia, gdy miałem 11 lat? Kto wie! Niektórzy nazwaliby to fuksem, przeznaczeniem lub fortuną. Ja widzę w tym rękę Boga i nazywam to łaską. Oto, czego się nauczyłem: poznałem radość dawania i nie miało to nic wspólnego z pieniędzmi. Pieniądze są zwykłym narzędziem, za pomocą którego próbujemy zaspokajać swoje potrzeby, i to nie tylko finansowe. Naszym życiem w dużym stopniu kierują przekonania, jakie z czasem wykształcamy; historia, jaką tworzymy na temat tego, o co chodzi w życiu, jacy mamy być, co mamy robić lub dawać. I wreszcie – co uczyni nas szczęśliwymi lub spełnionymi. „Szczęśliwy” dla każdego znaczy co innego. Jedni odnajdują szczęście w dawaniu radości ludziom, inni – we władzy i dominacji. Jeszcze inni definiują swoje szczęście jako miliard dolarów. Niektórzy uważają, że do szczęścia i sensownego życia potrzebne jest zbliżenie się do Boga i porzucenie wszelkich dóbr materialnych. Są i tacy, którzy sądzą, że ostatecznym ideałem szczęścia jest wolność. Odkryłem, że bez względu na to, jakiego uczucia pragniecie, jakimi środkami dążycie do celu (czy rozwijacie własny biznes, żenicie się lub wychodzicie za mąż, zakładacie rodzinę, zwiedzacie świat), i niezależnie od tego, co uznajecie za swoją nirwanę – wszystko to jedynie starania waszego mózgu, by zaspokoić którąś z sześciu ludzkich potrzeb. Tych sześć podstawowych potrzeb nas motywuje. Stanowią motor wszystkich ludzkich

zachowań i są uniwersalne. Wyzwalają siłę, która stoi za wszystkimi szaleństwami ludzi (innych), jak również wszystkimi wspaniałymi rzeczami, które robimy my. Wszyscy mamy sześć tych samych potrzeb. Jednak to, jak ułożymy ich hierarchię, wyznacza kierunek, w jakim podążamy w naszym życiu. Dlaczego jest tak ważne, by rozumieć sześć ludzkich potrzeb? Jeśli chcecie budować fortunę, musicie wiedzieć, czego tak naprawdę pragniecie – po co ją budujecie. Czy chcecie bogactwa, by czuć się pewnie i bezpiecznie? Czy gonicie za nim, by poczuć się kimś specjalnym i wyjątkowym? A może chcecie mieć poczucie, że coś wnosicie – pragniecie robić coś dla innych tak, jak wcześniej nie mogliście? A może dla wszystkich tych rzeczy naraz? Jeśli za najważniejszą życiową potrzebę uważacie pewność, będziecie podążać w zupełnie innym kierunku – inaczej postępować w relacjach międzyludzkich, w sferze biznesowej i finansowej – niż gdyby to miłość była waszą potrzebą numer jeden. Gdyby ktoś zdołał odkryć, czego naprawdę w głębi serca pragniemy, nie byłyby to wcale pieniądze. Naprawdę pragniecie tego, co waszym zdaniem pieniądze mogą wam zapewnić. W gruncie rzeczy będą to różne uczucia – a za nimi kryją się potrzeby.

POTRZEBA 1: PEWNOŚĆ – KOMFORT Pierwszą ludzką potrzebą jest potrzeba pewności. To pragnienie poczucia, że panujemy nad sytuacją i wiemy, co będzie dalej. To potrzeba minimum komfortu, unikania bólu i stresu, a także odczuwania przyjemności. Czy to ma sens? Nasza potrzeba przyjemności to mechanizm obronny. Wpływa na skalę ryzyka, jakie jesteśmy gotowi w życiu podjąć – w pracy, w inwestowaniu i w naszych związkach. Im silniejsza potrzeba pewności, tym mniejsze ryzyko jesteśmy skłonni podejmować lub gotowi znosić. Przy okazji to właśnie ona decyduje o naszej rzeczywistej skłonności do ryzyka. Co jednak, gdyby przez cały czas towarzyszył wam wysoki poziom pewności? Wiedzielibyście, co się stanie, kiedy to nastąpi i jak. Wiedzielibyście, co ludzie powiedzą, zanim jeszcze otworzą usta. Jak by to było? Na początku byłoby fantastycznie, lecz w końcu poczulibyście się… bezgranicznie znudzeni!

POTRZEBA 2: BRAK PEWNOŚCI – UROZMAICENIE A zatem Bóg w swej nieskończonej mądrości dał nam drugą ludzką potrzebę, którą jest brak pewności. Potrzebujemy urozmaicenia. Potrzebujemy niespodzianek. Pozwólcie, że zadam wam pytanie: lubicie niespodzianki? Jeśli odpowiedzieliście „tak”, oszukujecie się! Lubicie niespodzianki, których pragniecie. te, których nie chcecie, nazywacie problemami! Wciąż jednak ich potrzebujecie, by móc nabrać nieco życiowej krzepy. Nie da się ćwiczyć mięśni – ani charakteru – nie napotykając na żaden opór.

POTRZEBA 3: ZNACZENIE Trzecią potrzebą jest znaczenie; to ona kierowała Adolfem Mercklem. Wszyscy chcemy czuć się ważni, specjalni, wyjątkowi lub potrzebni. Jak więc możemy zyskać znaczenie? Zarabiając miliardy dolarów lub kolekcjonując stopnie naukowe – wyróżniając się tytułem magistra lub doktora nauk. Możemy zbudować ogromne grono obserwujących na Twitterze. Możemy też wystąpić w Big Brotherze lub zostać kolejnym rolnikiem szukającym żony. Niektórzy chcą zyskać znaczenie, pokrywając całe ciało tatuażami i kolczykami, włącznie z miejscami, o których wolelibyście nie wiedzieć. Można je zdobyć także dzięki temu, że mamy liczniejsze lub większe problemy niż inni. „Uważasz, że twój mąż to łobuz? Weź sobie mojego na jeden dzień!”. Oczywiście można zaspokoić tę potrzebę, będąc bardziej uduchowionym (lub udając, że się jest). Niestety jednym z najszybszych sposobów, aby zyskać na znaczeniu – który nic nie kosztuje i nie wymaga wykształcenia – jest przemoc. Jeśli ktoś przystawia wam pistolet do głowy, w tej samej sekundzie staje się najbardziej znaczącą osobą w waszym życiu, nieprawdaż? Wydawanie dużych pieniędzy może sprawić, że poczujecie się kimś ważnym, podobnie jak wydawanie małych sum. Wszyscy znamy ludzi bez przerwy przechwalających się okazyjnymi zakupami lub takich, którzy czują się kimś szczególnym, bo ogrzewają swój dom krowim nawozem lub energią słoneczną. Niektórzy bardzo zamożni ludzie zyskują na znaczeniu, ukrywając swoje bogactwo. Jak nieżyjący już Sam Walton, założyciel sieci Wal-Martu i przez pewien czas najbogatszy człowiek Ameryki, który jeździł po swoim Bentonville w Arkansas starym pickupem, pokazując wszystkim, że nie potrzebuje bentleya – choć oczywiście miał do dyspozycji flotę prywatnych odrzutowców. Na znaczeniu można również zarabiać – tak właśnie fortuny dorobił się mój serdeczny przyjaciel Steve Wynn. Człowiek, który uczynił Las Vegas tym, czym jest dzisiaj, wie, że ludzie zapłacą za cokolwiek, co w ich przekonaniu jest najlepsze – cokolwiek, co sprawi, że poczują się szczególni, wyjątkowi lub ważni; cokolwiek, co pozwoli im wyróżnić się z tłumu. Zapewnia im w swoich kasynach i hotelach najbardziej ekskluzywne, luksusowe wrażenia, jakie można sobie wyobrazić – miejsca te są rzeczywiście imponujące i nie mają sobie równych na świecie. Jest właścicielem klubu nocnego pod nazwą XS, będącego najgorętszą miejscówką w mieście. Nawet w dzień powszedni trzeba stać do niego w kolejce. Gdy już dostaniecie się do środka, uzyskacie przywilej zakupu zwykłej butelki szampana za 700 dolarów, a jeśli naprawdę chcecie pokazać, kto tu rządzi, możecie wydać 10 tys. dolarów na specjalny koktajl pod nazwą „Ono”, zrobiony z drogiego starego koniaku i świeżego soku pomarańczowego, z dołączonym naszyjnikiem z białego złota. Do stolika zostanie podany ze sztucznym ogniem, aby wszyscy wiedzieli, że jesteście kimś ważnym (i stukniętym).

POTRZEBA 4: MIŁOŚĆ I PRZYWIĄZANIE Czwartą podstawową potrzebą są miłość i przywiązanie. Miłość jest tlenem życia; czymś,

czego wszyscy pragniemy i potrzebujemy najbardziej. Gdy kochamy bez opamiętania, czujemy, że żyjemy, lecz gdy tracimy miłość, ból jest tak wielki, że większość ludzi zadowala się przywiązaniem, tym okruchem miłości. Możecie zyskać poczucie przywiązania lub miłości dzięki intymności, przyjaźni, modlitwie lub spacerowi na łonie natury. Jeśli nic innego nie działa, możecie sprawić sobie psa. Te pierwsze cztery potrzeby nazywam potrzebami osobowości. Wszyscy znajdujemy sposoby, by je zaspokoić: czy to ciężej pracując, wymyślając sobie wielki problem, czy też tworząc historie, by je racjonalizować. Ostatnie dwie to potrzeby ducha. Występują rzadziej – nie każdy je zaspokaja. Gdy jednak to się uda, czujemy się prawdziwie spełnieni.

POTRZEBA 5: ROZWÓJ Numer pięć to rozwój. Co się dzieje, jeśli się nie rozwijacie? Umieracie. Jeśli nie rozwija się związek, firma, jeśli sami się nie rozwijacie, nie ma znaczenia, jak dużo pieniędzy macie w banku, ilu macie przyjaciół, ilu ludzi kochacie – nie doświadczycie prawdziwego spełnienia. A powodem, dla którego się rozwijamy, jak sądzę, jest fakt, że mamy coś wartościowego, co możemy dać innym.

POTRZEBA 6: DAWANIE To dlatego, że szóstą potrzebę stanowi dawanie. Jakkolwiek banalnie to brzmi, sekretem życia jest dawanie. W życiu nie chodzi o mnie; chodzi o nas. Pomyślcie: co przede wszystkim robicie, gdy dociera do was dobra lub ekscytująca wiadomość? Dzwonicie do kogoś bliskiego i dzielicie się nią. Dzielenie się potęguje każde przeżycie. W życiu tak naprawdę chodzi o tworzenie sensu. A sens nie rodzi się z tego, co dostajecie, lecz z tego, co dajecie. Ostatecznie to, co otrzymujecie, nigdy nie uszczęśliwia was na długo. Ale to, czym się stajecie i co wnosicie, już tak. A teraz, ponieważ to książka o waszych pieniądzach, zastanówcie się, czy mogą one zaspokoić sześć ludzkich potrzeb. Czy pieniądze mogą dać nam pewność? No jasne. Urozmaicenie? Pytanie! Oczywiście mogą sprawić, że poczujemy się ważni lub szczególni. A co z przywiązaniem i miłością? Nieśmiertelny wers Beatlesów: Pieniądze nie kupią ci miłości. Lecz mogą kupić ci psa! I mogą, niestety, dać fałszywe poczucie przywiązania, ponieważ przyczyniają się do tworzenia relacji, choć nie zawsze tych dających prawdziwe spełnienie. A co z rozwojem? Pieniądze mogą być motorem rozwoju w biznesie i w nauce. A im większe macie środki, tym więcej możecie zaoferować. Oto, w co naprawdę wierzę: jeśli ponad wszystko cenicie znaczenie, pieniądze zawsze pozostawią w was pustkę, chyba że jego źródłem jest dar, jaki uczyniliście. A jeśli szukacie znaczenia dzięki pieniądzom, będziecie musieli zapłacić wysoką cenę. Gonicie za wielkimi liczbami, lecz mało prawdopodobne, że odnajdziecie wielkie spełnienie. Największe znaczenie w życiu nie pochodzi z zewnątrz, lecz rodzi się wewnątrz. Rodzi się z poczucia szacunku dla samego siebie, którego nigdy nie dostaniemy od innych. Ludzie

mogą mówić wam, że jesteście piękni, bystrzy, inteligentni, najlepsi lub że jesteście najokropniejszymi ludźmi na ziemi – ale liczy się wasza własna opinia o samych sobie. Bez względu na to, czy uważacie, że w głębi wciąż się rozwijacie i idziecie do przodu, robicie i dajecie więcej, niż pierwotnie uważaliście za rozsądne czy nawet możliwe. Nie ma nic bardziej znaczącego niż rozwój i dawanie, dlatego pieniądze są wspaniałym narzędziem zaspokajania naszych sześciu potrzeb – ale nie jedynym. Gdy gonicie za pieniędzmi, nie zapominajcie, po co to robicie. Próbujecie spełnić określone pragnienia emocjonalne i psychologiczne. Pod tymi uczuciami są potrzeby, które trzeba zaspokoić, by uczynić życie nadzwyczajnym. Spróbujcie wyobrazić sobie podróż, jaką odbyli astronauci, którzy jako pierwsi postawili stopę na Księżycu. Najpierw byli mali chłopcy marzący o lotach kosmicznych, a pewnego dnia Buzz Aldrin i Neil Armstrong stanęli na Księżycu, mając przed oczami ten niesamowity widok Ziemi, który my wszyscy widzieliśmy tylko na zdjęciach. Byli pierwszymi istotami ludzkimi w całej historii gatunku, które tego dokonały – jakże niewiarygodny wyczyn. Co nastąpiło potem? Parady z serpentynami i konfetti. Uścisk dłoni prezydenta. Byli bohaterami. I co dalej? Co robić, gdy chodziło się po Księżycu, a ma się dopiero 39 lat? Jeśli studiowaliście życiorysy astronautów lub czytaliście ich biografie, wiecie, że wielu z nich popadło w skrajną depresję. Dlaczego? Ponieważ jedyną przygodą była dla nich podróż w kosmos lub jeszcze dalej, na Księżyc. Zapomnieli, jak odnaleźć przygodę w zwyczajnym uśmiechu. Nie zamierzam dłużej prawić wam kazań, lecz w tym krótkim fragmencie chciałem wam powiedzieć, że tak jak przyszedł czas, byście zapanowali nad swoimi pieniędzmi, tak czym prędzej powinniście również zapanować nad samymi sobą. Najszybszym sposobem, by poczuć przywiązanie, sens życia, pewność i urozmaicenie oraz zdobyć możliwość dawania innym, jest znalezienie sposobu, by bardziej doceniać i mniej oczekiwać. Najbogatszą osobą na świecie jest ta, która docenia. Gdy po raz pierwszy przeprowadzałem wywiad z sir Johnem Templetonem, miałem 33 lata. On był multimiliarderem, który zaczynał od zera i wszystkie swoje pieniądze zarobił, gdy inni się bali – w najgorszych okresach historii: w czasie drugiej wojny światowej, w powojennej Japonii, w późnych latach 80. i wczesnych 90., gdy w Amerykę Południową uderzyła potężna inflacja. Gdy inni się lękali, on szedł i inwestował. Zapytałem go: – Jaki jest sekret bogactwa? – Odparł: – tony, znasz go, i to znasz dobrze. Każdego tego uczysz. to wdzięczność. Gdy masz wdzięczność, nie ma strachu; gdy masz wdzięczność, nie ma gniewu. Sir John był jednym z najszczęśliwszych i najbardziej spełnionych ludzi, jakich kiedykolwiek poznałem. Zmarł w 2008 roku, a jego życie wciąż inspiruje innych. Jeśli chcecie być bogaci, zacznijcie czuć się jak ludzie bogaci. Za co możecie być wdzięczni już dziś? Komu możecie być wdzięczni już teraz? Czy moglibyście poczuć wdzięczność nawet za część problemów i bólu, jakich doświadczyliście w życiu? A co by było, gdybyście nabrali przekonania, że wszystko w życiu dzieje się z jakiegoś powodu, w jakimś celu i służy wam? Gdybyście w głębi serca uwierzyli, że życie nie przydarza się wam, lecz dla was? Że każdy krok na tej drodze pomaga wam się wzmocnić, byście mogli stać się czymś więcej, radować się więcej – i więcej dawać? Jeśli wyruszycie z tego

miejsca, pieniądze nie będą dla was źródłem ani przyjemności, ani bólu. Zarabianie pieniędzy będzie tylko przyjemną drogą ku mistrzostwu, zaś bogactwo wspaniałym narzędziem, aby osiągnąć najważniejsze w życiu rzeczy. Ponieważ jednak pieniądze zajmują w naszym życiu miejsce, które zajmują, powinniśmy czym prędzej wrócić do tematu. Mimo całej serdeczności, która wypełnia ten rozdział, nie wszyscy ludzie, jakich spotkacie na swej finansowej drodze, będą kierować się szlachetnymi motywacjami rozwoju i dawania! Wejdziecie do świata pełnego ludzi i organizacji, które nader często będą chciały wykorzystać wasz brak doświadczenia i wiedzy. Chcę więc, abyście byli na to przygotowani. Zanim się zastanowimy, gdzie ulokować pieniądze i czego szukać, chcę pokazać wam, na co uważać. Jest powód, dla którego większość inwestorów nie osiąga bogactwa nawet w długim czasie. Chcę uzbroić was w wiedzę, która zarówno będzie was chronić, jak i pozwoli wam szybciej mnożyć wasze pieniądze, byście jak najprędzej mogli osiągnąć prawdziwą finansową wolność. Już niedługo zyskacie spokój ducha, na jaki zasługujecie. Przewróćcie tylko stronę…

CZĘŚĆ 2 ZOSTAŃCIE EKSPERTAMI: POZNAJCIE ZASADY, ZANIM PRZYSTĄPICIE DO GRY

ROZDZIAŁ 2.0

UWOLNIJCIE SIĘ: OBALAMY 7 FINANSOWYCH MITÓW Zapamiętajcie złotą regułę: kto ma złoto, ustala reguły. – ANONIM

Trzeba poznać zasady gry, a potem grać lepiej od pozostałych. – ALBERT EINSTEIN

Wiem, że chcielibyście od razu przejść do rzeczy i dowiedzieć się, gdzie ulokować pieniądze, by zyskać finansową wolność. A ja nie zamierzam się ociągać i niedługo wam to ujawnię! Rozpiera mnie radość, gdy widzę, że ktoś naprawdę to łapie, zaczyna rozumieć, że w tę grę da się wygrać. Nie wystarczy jednak tylko oszczędzać, uzyskać dobry procent i ograniczać ryzyko. Musicie wiedzieć, że jest mnóstwo ludzi, którzy chcą przywłaszczyć sobie cząstkę waszego bogactwa. System roi się od pułapek – ja nazywam je minami – które mogą wysadzić w powietrze całą waszą finansową przyszłość. Dlatego w tej części omówimy 7 mitów – możecie je nazwać kłamstwami – którymi karmiono was od lat. A jeśli nie jesteście ich świadomi i nie zauważycie ich w porę, będą systematycznie rujnować waszą finansową przyszłość. To od tej części niniejsza książka zacznie wam się zwracać! Jeśli macie przeciętne amerykańskie zarobki na poziomie 50 tys. dolarów rocznie oraz odkładacie i inwestujecie 10% swojego dochodu, zaoszczędzicie 250 tys. dolarów w całym okresie swojego inwestowania tylko dzięki wiedzy, którą posiądziecie w tej części. To 5 lat waszego życia na obecnym poziomie, przy obecnych zarobkach, bez konieczności pracy choćby przez jeden dzień! Zostało to statystycznie dowiedzione, więc nie jest to kwota wzięta z sufitu. Jeśli zarabiacie tylko 30 tys. dolarów rocznie i odkładacie zaledwie 5% dochodu rocznie, wciąż będziecie w stanie zaoszczędzić 150 tys. dolarów w całym okresie inwestowania. To równowartość waszych pięcioletnich zarobków, na które nie musielibyście zapracować. Jeśli zarabiacie co najmniej 100 tys. dolarów, informacje zawarte w tej części pozwolą wam przez całe życie oszczędzić od 500 tys. do 1 mln dolarów. Zbyt piękne, by było prawdziwe!? Na kolejnych stronach pozwolę przemówić liczbom. Ta część książki jest krótka, więc skupcie się, gdyż od razu będziecie chcieli przejść do czynów. Obaliwszy te mity, będziecie w stanie natychmiast „zatrzymać krwawienie” w miejscach, których nigdy o to nie podejrzewaliście. Znajomość tych 7 mitów będzie was chronić i da wam gwarancję osiągnięcia poziomu finansowej wolności, jaki rzeczywiście planujecie. Zaczynajmy!

WITAJCIE W DŻUNGLI

Niezależnie od tego, czy jesteście zaprawionymi inwestorami czy dopiero zaczynacie patrzeć na siebie jako na inwestorów, w dżungli, tak obrazowo opisanej przez Raya Dalio, na wszystkich nas czyhają te same niebezpieczeństwa. Największe tkwi jednak w naszej niewiedzy.

OFERTA Wyobraźcie sobie, że przychodzi do was facet z następującą ofertą: chce, abyście zapewnili 100% kapitału i przyjęli na siebie 100% ryzyka, a on chętnie zainkasuje 60% lub więcej ewentualnych zysków w formie opłat. Aha, zapomniałbym: jeśli wasze pieniądze przepadną, wy tracicie, a gość mimo to bierze wynagrodzenie! Wchodzicie w to? Jestem pewien, że nawet nie potrzebujecie czasu, by to przemyśleć. Bo tu się nie ma nad czym zastanawiać. Intuicja może wam podpowiadać tylko jedno: „Nie ma mowy. To absurd!”. Problem w tym, że jeśli jesteście w takiej sytuacji jak 90% amerykańskich inwestorów, którzy wykupili udziały w typowym funduszu inwestycyjnym, to – wierzcie lub nie – na takie właśnie warunki przystaliście. Tak, tak! Na całym świecie 265 mln posiadaczy rachunków inwestycyjnych ulokowało 13 bln dolarów w aktywnie zarządzanych funduszach inwestycyjnych13. Jakim cudem przekonać 92 mln Amerykanów, by zgodzili się na strategię inwestycyjną, w której dobrowolnie oddają 60% (lub więcej) potencjalnych życiowych zysków bez gwarancji zwrotu? Aby rozwiązać tę zagadkę, usiadłem z 85-letnim guru inwestycyjnym Jackiem Bogle’em, założycielem grupy Vanguard, któremu 64 lata spędzone na Wall Street dają szczególne prawo, by wyjaśnić ten finansowy fenomen. Jego odpowiedź? – Marketing! Tony, to proste. Większość ludzi nie trudzi się liczeniem, a opłaty są ukryte. Spójrz na ten przykład: gdybyś poczynił jednorazową inwestycję w wysokości 10 tys. dolarów w wieku 20 lat, to w chwili, kiedy zbliżyłbyś się do mojego wieku, miałbyś 574 464 dolary, przy założeniu średniego rocznego zysku wynoszącego 7%. Ale gdybyś płacił ogółem 2,5% opłat za zarządzanie i ponosił inne koszty, twoje saldo końcowe wyniosłoby tylko 140 274 dolary za ten sam okres. – Upewnijmy się, że dobrze się rozumiemy: dałeś cały kapitał, wziąłeś całe ryzyko, masz dostać 140 274 dolary, ale oddałeś 439 190 dolarów zarządzającemu funduszowi!? Biorą 77% twoich potencjalnych zysków? Za co? Właśnie. Zasada siły pieniądza nr 1. nie wchodź do gry, zanim nie poznasz zasad! Milionom inwestorów na całym świecie systematycznie wciska się zbiór mitów – kłamstw inwestycyjnych – które sterują ich decyzjami. Te „utarte poglądy” często mają na celu trzymanie was w niewiedzy. W sprawach dotyczących pieniędzy wasza ignorancja może – i zapewne będzie – dużo was kosztować. Niewiedza nie jest błogosławieństwem. Niewiedza jest bólem, jest walką i oznacza oddanie waszej fortuny w ręce kogoś, kto na nią nie zapracował.

NIEUDANY EKSPERYMENT Problemem są nie tylko fundusze inwestycyjne, które pobierają wysokie prowizje. Powyższy przykład to tylko wierzchołek góry lodowej systemu, który pomyślano tak, by odseparować was od waszych pieniędzy. Każdy bez wyjątku ekspert, z którym rozmawiałem na potrzeby tej książki (od czołowych menedżerów funduszy hedgingowych po noblistów), potwierdza, że ta gra bardzo się zmieniła. Nasi rodzice nie musieli borykać się nawet z niewielką częścią tych komplikacji i niebezpieczeństw, z którymi mamy do czynienia dzisiaj. Dlaczego? Mieli świadczenie emerytalne – gwarantowany dochód do końca życia! Mieli lokaty terminowe o konserwatywnym, lecz rozsądnym oprocentowaniu – nie 0,22%, obowiązujące w momencie pisania tej książki, które nie pokrywa nawet inflacji. Niektórzy zaś mieli szczęście inwestować niewielkie kwoty w akcje dużych, stabilnych spółek (blue chips), regularnie wypłacających dywidendy. Ten pociąg już odjechał. Nowy system, który realnie zaczął funkcjonować we wczesnych latach 80. wraz z wprowadzeniem III filaru, jest eksperymentem, który przeprowadza się na większej części najliczniejszej generacji w historii USA: pokoleniu powojennego wyżu demograficznego, zwanym „baby boomers”. Jak ten eksperyment się sprawdza? – System emerytalny opierający się na zaradności i samodzielności przyszłych emerytów zawiódł – mówi Teresa Ghilarducci, uznany w kraju ekspert w dziedzinie zabezpieczenia emerytalnego z New School for Social Research oraz zdeklarowany krytyk systemu w jego obecnym kształcie. – Zawiódł, ponieważ od osób bez doświadczenia inwestycyjnego oczekuje się, że uzyskają takie same wyniki jak zawodowi inwestorzy i finansiści. Jakiego wyniku spodziewałbyś się, gdyby ktoś kazał ci samodzielnie wyrwać sobie ząb lub założyć w domu instalację elektryczną? Co się zmieniło? Zamieniliśmy nasze gwarantowane świadczenia emerytalne na celowo skomplikowany i czasem skrajnie niebezpieczny system, naszpikowany ukrytymi opłatami, który dał nam „wolność wyboru”. Jakim sposobem w czasie, gdy się zaharowujecie, starając się zapewnić byt rodzinie, próbujecie utrzymać formę i troszczycie się o najważniejsze relacje w waszym życiu, macie stać się ekspertami finansowymi? Jak macie umieć poruszać się po tym labiryncie produktów, usług i stałych zagrożeń dla waszych ciężko zarobionych pieniędzy? To prawie niemożliwe. Dlatego większość ludzi powierza swoje pieniądze „profesjonaliście”. Często jest to pośrednik z definicji pracujący dla firmy, która nie ma obowiązku działać w najlepszym interesie klienta (więcej o tej zaskakującej koncepcji w micie 4). Pośrednik, któremu płaci się, aby przeznaczał wasze pieniądze na produkty, które mogą być najbardziej zyskowne dla niego lub jego firmy. Gwoli jasności: to nie jest kolejna książka piętnująca Wall Street. Wiele dużych instytucji finansowych było pionierami w tworzeniu znakomitych produktów, które będziemy omawiać i polecać przez całą tę książkę. Tak samo większość ludzi w branży usług finansowych rzeczywiście dba o swoich klientów i raczej częściej niż rzadziej robi to, co w ich przekonaniu jest najwłaściwsze. Niestety, również wielu z nich nie rozumie

tego, w jaki sposób „kasyno” zgarnia zyski, niezależnie od wygranej lub przegranej klienta. Robią, co w ich mocy, dysponując wiedzą (wyszkoleniem) i narzędziami (produktami), jakie im dostarczono. System ten nie jest jednak nastawiony na to, by wasz pośrednik dysponował nieskończonym wachlarzem możliwości i pełną autonomią w staraniach o wasz najlepszy interes. a to może się okazać kosztowne. Oddawanie nieproporcjonalnej części potencjalnych zysków na poczet opłat jest tylko jedną z pułapek, jakich musicie unikać, jeśli chcecie wygrać w tej grze. A to jak na razie najlepsza wiadomość:

TĘ GRĘ WCIĄŻ MOŻNA WYGRAĆ! W rzeczywistości ta gra oferuje nie tylko możliwość zwycięstwa, lecz i mnóstwo emocji! Owszem, nie brak w niej problemów i mnóstwa zasadzek, których trzeba unikać, lecz spójrzcie, jak stała się zaawansowana. Obecnie dzięki jednemu kliknięciu i niewielkiej opłacie możecie inwestować w nieomal cokolwiek i gdziekolwiek na świecie. „Dziś dobrze sobie radzić jest łatwiej niż kiedykolwiek wcześniej”, pisze James Cloonan w artykule opublikowanym niedawno w „Wall Street Journal”. Cloonan jest założycielem organizacji non profit pod nazwą Amerykańskie Stowarzyszenie Inwestorów Indywidualnych. „Musisz jedynie robić, co trzeba”. Pomyśleć, że zaledwie 35 lat temu „trzeba było siedzieć godzinami w publicznej bibliotece lub zarzucić jakąś spółkę stertą listów, by zobaczyć jej sprawozdania finansowe. Koszty pośrednictwa i prowizje funduszy inwestycyjnych były kosmiczne, a stawki podatkowe bandyckie”, pisał Jason Zweig w tekście dla „Wall Street Journal” zatytułowanym Nawet jeśli stresuje cię cena akcji, ciesz się tym, co masz. Zostawmy na boku transakcje wysokich częstotliwości; technologia uczyniła świat inwestycji znacznie bardziej przyjaznym dla nas wszystkich. A to doskonale pasuje do pokolenia „millennialsów”, którzy nie zaakceptowaliby niczego innego. – Nam chodzi przede wszystkim o wygodę! – zawołała Emily, moja asystentka, która jest podręcznikowym przykładem „millennialsa”. – Nie ma tolerancji dla rzeczy powolnych lub niewydajnych. Naprawdę chcemy, by wszystko było dostępne za jednym kliknięciem. Wszystko zamawiamy na Amazonie; jedno kiwnięcie palcem i zrobione. Mogę oglądać filmy na Netfliksie. Mogę zarejestrować samochód przez internet. I kupować akcje. Przez internet mogę też zrobić prezentację . Dziś rano sfotografowałam czek i pieniądze na koncie miałam przed szóstą – nawet nie musiałam przebierać się z piżamy.

KASYNO MA PRZEWAGĘ Steve Wynn, miliarder i gigant branży hazardowej, któremu przypisuje się zasługę przekształcenia Las Vegas w rozrywkową stolicę świata, jest jednym z moich najserdeczniejszych przyjaciół. Kasyna, które zbudował, uważane są za jedne z najwspanialszych jaskiń hazardu na świecie. Swoją fortunę stworzył na jednej prostej prawdzie: kasyno ma zawsze przewagę. Bynajmniej nie oznacza to, że ma zagwarantowaną

wygraną! Każdej nocy wysoko obstawiający gracz może wynieść z niego miliony. I może wyjść, jeśli „zakład” Steve’a nie do końca przypadnie mu do gustu. Z drugiej jednak strony prawie wszystkie fundusze inwestycyjne grają znaczonymi kartami. Innymi słowy, są kasynem doskonałym. Gdy już cię pochwycą, nigdzie nie pójdziesz, a one mają gwarantowany dochód – bez względu na to, czy wygrasz czy przegrasz.

SPARZYĆ SIĘ DRUGI RAZ Po 2008 roku, gdy amerykański rynek akcji stracił ponad 37%, dla większości Amerykanów świat finansów całkowicie się zmienił. Nawet 5 lat później badanie Prudential Financial pokazało, iż 44% amerykańskich inwestorów deklaruje, że nigdy już nie ulokują pieniędzy na rynku akcji, zaś 58% mówi, że utraciło wiarę w ten rynek. Eksperci wciąż jednak pozostają w tej grze. Dlaczego? Bo wiedzą lepiej. Znają „właściwy” sposób gry. Wiedzą, że dziś istnieją potężne narzędzia i strategie, których nie było nigdy wcześniej. Proszę bardzo: Dziś możecie skorzystać z pewnego instrumentu, emitowanego i zabezpieczonego przez jeden z największych banków świata, który oferuje wam stuprocentową ochronę kapitału gwarantowaną własnymi aktywami oraz pozwoli wam osiągnąć zysk na poziomie od 75% do 90% zysków rynku (S&P 500), i to bez limitu! To nie jest pomyłka drukarska. Możecie mieć 90% udziału w zwyżce kursów, a jeśli rynek się załamie, dostajecie z powrotem 100% waszych pieniędzy! Zbyt piękne, by mogło być prawdziwe? A gdyby taki produkt naprawdę istniał, na pewno byście już o nim wiedzieli, prawda? Otóż nie. Powód? Kiedyś, by jedynie dowiedzieć się o nim, musielibyście być w górnym 1% z 1% inwestorów. To nie są oferty „detaliczne”, które leżą sobie na półce. Są to dopasowane produkty przeznaczone tylko dla ludzi, którzy mają dość pieniędzy, by z nich skorzystać. To tylko jeden przykład na to, jak eksperci (którymi i wy niedługo będziecie), dzięki znajomości nowych zasad gry, mogą się bogacić praktycznie bez ryzyka. Ryzyko powstaje wtedy, gdy się nie wie, co się robi. – WARREN BUFFETT

MNIEJ UCZĘSZCZANA DROGA Podróż, która nas czeka, wymaga od was pełnego uczestnictwa. Wspólnie wejdziemy na górę zwaną Finansową Wolnością. To wasz prywatny Mount Everest. Nie będzie to łatwe i będzie wymagać przygotowania. Nie wybieracie się na Everest bez pełnej wiedzy na temat niebezpieczeństw, jakie tam na was czyhają. Niektóre są znane, inne mogą was zaskoczyć jak gwałtowna burza. Zanim więc postawimy stopę na szczycie, musimy doskonale wiedzieć, co nas czeka po drodze. Jeden fałszywy krok może przesądzić o różnicy między brakiem pieniędzy na najbliższą ratę kredytu na dom a dostatnim życiem, wolnym od finansowych trosk. Nie możemy nikogo poprosić, by wszedł tam za nas, lecz nie możemy także zdobyć góry w pojedynkę. Potrzebujemy przewodnika, któremu leży na

sercu nasz najlepszy interes.

SZCZYT Istota sukcesu inwestycyjnego jest prosta: kumuluj oszczędności do momentu, gdy odsetki z inwestycji zaczną generować dochód wystarczający na życie na dotychczasowym poziomie bez konieczności pracy. W końcu dochodzisz do „punktu zwrotnego”, w którym twoje oszczędności tworzą masę krytyczną. Oznacza to po prostu, że nie musisz już więcej pracować – chyba że chcesz – ponieważ odsetki generowane przez twój rachunek dają ci dochód na życie. To właśnie szczyt, na który się wspinamy. Dobrą wiadomością jest to, że jeśli zostaniesz ekspertem, dzisiaj będziesz miał do dyspozycji nowe i unikatowe rozwiązania i strategie, które przyspieszą twój marsz pod górę, a nawet ochronią cię przed zsunięciem się w dół. Zanim jednak przyjrzymy im się bliżej, naszkicujmy dokładniejszą mapę podróży. W naszej grze inwestycyjnej wyróżniamy dwie fazy: fazę akumulacji, w której odkładamy pieniądze, by rosły, oraz fazę dekumulacji, kiedy wycofujemy dochód. Droga pod górę symbolizuje fazę akumulacji, której celem jest osiągnięcie szczytu czy też

masy krytycznej. Pozostaniecie tam tak długo, jak to będzie możliwe, by cieszyć się widokami i oddychać świeżym powietrzem wolności i sukcesu. Po drodze natkniecie się na wiele przeszkód, barier, a jeśli nie będziecie ostrożni, nawet kłamstw, które będą przeszkadzać wam w osiągnięciu szczytu. Rozprawimy się z nimi na kolejnych stronach tej książki, aby zapewnić sobie maksimum szans powodzenia. A kiedy już przejdziemy do drugiego aktu naszego życia – czasu, by cieszyć się tym, co osiągnęliśmy – będziemy mogli wybrać, czy chcemy dalej pracować czy nie. Na tym etapie będziemy zjeżdżać z góry na nartach i korzystać z życia. Spędzać czas z bliskimi, budować nasze dziedzictwo i zmieniać świat na lepsze. W tej fazie pozbędziemy się lęku nr 1 „baby boomera”: strachu, że przeżyjemy własne oszczędności. Druga faza rzadko zajmuje branżę zarządzania aktywami, która koncentruje się na inwestowaniu pieniędzy. – Wcale nie chodzi o posiadanie jakiejś konkretnej kwoty na koncie w wyznaczonej dacie – wykrzyknął dr Jeffrey Brown, profesor w Katedrze Finansów Uniwersytetu Illinois oraz doradca amerykańskiego Departamentu Skarbu i Banku Światowego. – Myślę, że wielu ludzi przejdzie na emeryturę, by nagle się przebudzić i stwierdzić: „Wiecie co? Wykonałem kawał dobrej roboty. Mam te wszystkie pieniądze, ale nie wiem, jak długo będę żył, nie wiem, jakie będą zyski z mojej inwestycji, i nie wiem, jaka będzie inflacja. Co robić?”. Po lekturze jednego z ostatnich felietonów dr. Browna dla magazynu „Forbes” zadzwoniłem do niego i zapytałem, czy zechciałby poświęcić mi chwilę i podzielić się swoimi konkretnymi pomysłami dla inwestorów wszelkiego autoramentu. (W części 5: „Wzrosty bez spadków: stwórzcie plan finansowy na całe życie”, dowiecie się od dr. Browna, jak zbudować dochód na całe życie, a nawet – jak nie płacić od niego podatków). A kto miałby to lepiej przedstawić niż człowiek, który nie tylko jest czołowym naukowcem, lecz również jednym z siedmiu ludzi powołanych przez prezydenta USA do Rady Bezpieczeństwa Socjalnego?

ZERWIJCIE KAJDANY Według Davida Swensena, jednego z najlepszych inwestorów instytucjonalnych naszych czasów, nie można odnosić niekonwencjonalnych sukcesów, kierując się konwencjonalnymi poglądami. Obalmy więc 7 wielkich mitów finansowych prowadzących tak wielu ludzi na manowce, a także, co może jeszcze ważniejsze, odkryjmy nowe zasady rządzące pieniędzmi; prawdy, które wyzwolą was finansowo. Zacznijmy od największego mitu ze wszystkich…

ROZDZIAŁ 2.1

MIT 1: PRZEKRĘT NA 13 BLN: „INWESTUJCIE Z NAMI. POKONAMY RYNEK!” Inwestor niebędący profesjonalistą nie powinien wskazywać przyszłych zwycięzców – ani jemu, ani jego „pomocnikom” się to nie uda – lecz raczej mieć w swoim portfelu różne przedsiębiorstwa, co w sumie na pewno da pozytywne wyniki. Niskokosztowy fundusz oparty na S&P 500 powinien pozwolić osiągnąć ten cel. – WARREN BUFFETT, list do akcjonariuszy, 2013 rok

Gdy patrzy się na wyniki osiągane w wystarczająco długim czasie (po uwzględnieniu opłat i podatków), właściwie nie ma szans, by przebić zyski funduszu indeksowego. – DAVID SWENSEN, autor Unconventional Success i menedżer funduszu statutowego Uniwersytetu Yale o wartości 23,9 mld dolarów

FINANSOWY PROGRAM ROZRYWKOWY Gdy ogląda się dzisiejsze serwisy finansowe, widać, że więcej w nich sensacji niż danych. Gadające głowy zażarcie ze sobą debatują. Giełdowi eksperci wykrzykują swoje najświeższe prognozy. Głośniki w waszym salonie dudnią łubudubum-bum… brzdęk (pieniążki)! Reporterzy nadają „na żywo z miejsca akcji”, czyli okopów giełdowego parkietu. Opłacany przez reklamodawców system wywołuje w nas poczucie, że być może właśnie coś nas omija! Gdybyśmy tylko mieli cynk. Gdybyśmy tylko znali nazwę tego funduszu–pewniaka, który na pewno stanie się „pięciogwiazdkową kometą” (firma doradcza Morningstar ocenia fundusze inwestycyjne w skali od 1 do 5 gwiazdek). Pogoń za zyskami jest wielkim biznesem. Autorka książek na temat finansów osobistych Jane Bryant Quinn nazwała cały ten zgiełk „finansowym porno”. Kusi się nas, byśmy oglądali drukowane na kredowym papierze rozkładówki, gdzie roi się od pięciogwiazdkowych recenzji i obietnic beztroskich spacerów po plaży czy wędkowania na pomoście z wnukami. Wniosek z tego jest taki, że reklamodawcy walczą ze sobą, by położyć rękę na naszych pieniądzach. Wojna o nasze aktywa trwa bez ustanku! Gdzie więc ulokować pieniądze? Komu zaufać? Kto zapewni nam bezpieczeństwo i najlepszy zwrot z inwestycji? Skoro już postanowiliście zostać inwestorami – zobowiązaliście się odkładać procent

swoich dochodów – to z pewnością zadajecie sobie te pytania. Gdzie zatem większość ludzi lokuje pieniądze na długi okres? Zwykle na giełdzie. Giełda rzeczywiście była długoterminową inwestycją w ciągu ostatnich 100 lat. Jak zauważył Steve Forbes na jednym z moich seminariów poświęconych finansom, które odbyło się w Sun Valley w 2014 roku: „Milion dolarów zainwestowany w akcje w 1935 roku jest dziś wart 2,4 mld dolarów (jeśli wytrwaliście)”. Jednak w momencie, w którym będziecie otwierać indywidualne konto emerytalne lub przystępować do pracowniczego programu emerytalnego w III filarze, pojawi się wesoły przedstawiciel handlowy (lub kratka od odhaczenia), który powie wam, że powinniście powierzyć swoje pieniądze funduszowi inwestycyjnemu. A co dokładnie nabywacie pod postacią jednostek uczestnictwa aktywnie zarządzanego funduszu inwestycyjnego? Kupujecie usługi zarządzającego funduszem w nadziei, że ta osoba potrafi lepiej wybierać akcje niż wy sami. Jest to całkowicie naturalne założenie, jeśli wciąż pod uwagę dzisiejsze tempo życia oraz fakt, że nasze metody doboru akcji do portfela nie różniłyby się zbytnio od gry w rzutki! Oddajemy więc nasze pieniądze w ręce menedżera „pięciogwiazdkowego” aktywnie zarządzanego funduszu inwestycyjnego, który z definicji „aktywnie” próbuje osiągnąć wyniki lepsze niż rynek, starając się być sprytniejszym graczem giełdowym niż jego kolega po fachu. Niewiele jednak firm ma ochotę rozmawiać o czymś, co czasem nazywa się przekrętem na 13 bln dolarów (tyle pieniędzy ulokowano w funduszach inwestycyjnych). Chcecie o tym posłuchać? Niewiarygodnemu odsetkowi 96% aktywnie zarządzanych funduszy inwestycyjnych nie udaje się pokonać rynku w jakimkolwiek dłuższym okresie! Na początek coś sobie wyjaśnijmy. Gdy mówimy „pokonać rynek” jako całość, zwykle odnosimy się do jakiegoś indeksu giełdowego. Czym jest indeks, zapytacie? Niektórzy z was pewnie wiedzą, ale nie chciałbym ryzykować, że ktokolwiek z was nie zna tego terminu. Indeks to po prostu koszyk albo lista akcji notowanych spółek. Indeksem jest na przykład S&P 500 – zestawienie największych firm (pod względem kapitalizacji rynkowej) w USA, sporządzona przez agencję Standard & Poor’s. Na tej liście znajdują się takie firmy jak Apple, ExxonMobil czy Amazon. Codziennie sprawdza się, jak radziły sobie akcje wszystkich 500 spółek jako całość, i gdy wieczorem włączacie wiadomości, dowiadujecie się, czy rynek (akcje wszystkich spółek łącznie) poszedł do góry czy w dół. Zamiast więc oddzielnie kupować akcje wszystkich tych spółek lub próbować typować kolejnego czempiona, możecie zdywersyfikować swój portfel i zostać właścicielem wszystkich tych 500 akcji, inwestując w niskoprowizyjny fundusz indeksowy, który śledzi lub naśladuje indeks. Ta jedna inwestycja zaoferuje wam kawałek potęgi amerykańskiego kapitalizmu. W pewnym sensie argumentem, aby tak właśnie postąpić, jest to, że przez ostatnich 100 lat największe firmy wykazywały się niewiarygodną wprost żywotnością. Pomimo depresji, recesji i wojen światowych wciąż znajdowały sposoby, aby kreować wartość, rozwój i pomnażać zyski. A jeśli firmie wiedzie się źle, wypada z listy i jest zastępowana innym prymusem. Cała rzecz w tym, że inwestując w indeks, nie musicie płacić ekspertowi za to, że wskaże wam spółki, których akcje powinniście kupić. W istocie ktoś już to zrobił – Standard &

Poor’s sam wybrał 500 najlepszych firm. Na marginesie dodajmy, że istnieje wiele różnych indeksów. Na pewno wielu z nas słyszało o Dow Jones. Wkrótce przyjrzymy się także innym.

DZIESIĘĆ TYSIĘCY MOŻLIWOŚCI W USA działa 7707 różnych funduszy inwestycyjnych (choć tylko 4900 spółek na giełdzie), ostro konkurujących o to, aby móc wam ułatwić pokonanie rynku. Warto jednak powtórzyć: 96% z nich nie udaje mu się dorównać ani tym bardziej pokonać w żadnym dłuższym okresie. Czy ta informacja jest zaskakująca? Nie, nie dla ekspertów. Nie dla „starych wyg”. Jak podkreśla Ray Dalio: „Nie pokonasz rynku. Nikt tego nie potrafi! Poza kilkoma arcymistrzami”. Tak się składa, że sam jest jednym z nich, dość uczciwym, by ostrzegać: „Nie próbujcie tego w domu”. Nawet Warren Buffett, znany ze swej unikalnej umiejętności wynajdowania niedowartościowanych akcji, mówi, że przeciętny inwestor nigdy nie powinien wybierać akcji czy przewidywać ruchów indeksów. W swoim słynnym liście do akcjonariuszy z 2014 roku pisał, że gdy umrze, pieniądze z funduszu powierniczego jego żony powinno zostać zainwestowane w instrumenty indeksowe, by ograniczać koszty i maksymalizować zyski. Buffett jest tak pewien, że zawodowi doradcy giełdowi nie są w stanie wygrać w dłuższym okresie, iż gotów był się o to założyć. W styczniu 2008 roku postawił milion dolarów przeciwko nowojorskiej firmie Protégé Partners i obiecał, że przeznaczy ewentualną wygraną na cele charytatywne. Czego dokładnie dotyczył zakład? Tego, czy Protégé potrafi wskazać pięciu najlepszych zarządzających funduszami hedgingowymi, którzy razem osiągną wyniki lepsze niż indeks S&P 500 w okresie 10 lat. Według stanu na luty 2014 roku S&P 500 wzrósł o 43,8%, podczas gdy pięć czołowych funduszy hedgingowych zyskało 12,5%. Do zakończenia zakładu zostało jeszcze parę lat, lecz przy obecnej przewadze wygląda to tak, jakby najszybszy człowiek świata, Usain Bolt, ścigał się z grupą harcerzy. (Uwaga dla tych, którzy dotąd nie zapoznali się z koncepcją funduszu hedgingowego: zasadniczo jest to prywatny fundusz „tylko na zaproszenie”, przeznaczony dla najzamożniejszych inwestorów. Jego zarządzający mają całkowitą swobodę – mogą inwestować zgodnie z kierunkiem, w którym idzie rynek, i próbować zarabiać dzięki

wzrostom, lub „wbrew” rynkowi i pomnażać pieniądze, gdy idzie on w dół).

FAKTY SĄ FAKTAMI Znawca branży Robert Arnott, założyciel Research Affiliates, poświęcił 20 lat na obserwację 200 kluczowych aktywnie zarządzanych funduszy inwestycyjnych, które zarządzały aktywami wynoszącymi co najmniej 100 mln dolarów. Wyniki są szokujące: W latach 1984–1998, przez całe 15 lat, tylko ośmiu spośród 200 zarządzających funduszami przebiło indeks Vanguard 500. (Vanguard 500, stworzony przez Jacka Bogle’a, jest lustrzanym odbiciem indeksu S&P 500). Oznacza to, że prawdopodobieństwo wyboru zwycięskiego funduszu nie przekracza 4%. Jeśli kiedykolwiek graliście w oczko, wiecie, że celem tej gry jest maksymalne zbliżenie się do sumy 21 punktów bez jej przekroczenia, czyli „fury”. W artykule Stworzone, by trwać: mit funduszy inwestycyjnych, opublikowanym w magazynie „Fast Company”, Dan i Chip Heathowie piszą tak: „Tytułem porównania: jeżeli w gracie w oczko i w rozdaniu trafią wam się dwie figury (każda taka karta warta jest 10 punktów, więc razem macie 20) i wasz wewnętrzny idiota krzyczy »Dobieram!«, macie tylko 8-procentową szansę na wygraną!”. Jak bardzo może nam zaszkodzić pogoń za wynikami? Według Dalbar, jednej z najlepszych firm analitycznych w branży, w ciągu 20 lat, od 31 grudnia 1993 roku do 31 grudnia 2013 roku, indeks S&P 500 przyniósł średni roczny zwrot w wysokości 9,28%. Jednak przeciętny inwestor lokujący w funduszu inwestycyjnym zarobił w tym czasie tylko nieco ponad 2,54%. au! to prawie 80% różnicy. W prawdziwym życiu może to oznaczać różnicę między finansową wolnością a finansową beznadzieją. Innymi słowy, gdybyście postawili na S&P 500, zamienilibyście 10 tys. dolarów na 55 916 dolarów! W tym czasie inwestor z jednostkami uczestnictwa funduszu inwestycyjnego, któremu sprzedano iluzję przebicia wyników rynku, pozostał z kwotą zaledwie 16 386 dolarów. Skąd bierze się ta ogromna różnica? Z tego, że kupujemy na górce i sprzedajemy w dołku. Kierujemy się emocjami (lub podpowiedziami pośrednika) i skaczemy z funduszu na fundusz, ciągle szukając przewagi. Ale gdy rynek się załamuje, gdy nie możemy już dłużej wytrzymać tej emocjonalnej męki, sprzedajemy. A gdy rynek idzie do góry, kupujemy więcej. Jak zauważył słynny finansista Barton Biggs: „hossa jest jak seks. najlepsza jest tuż przed samym końcem”.

MĄDROŚĆ WIEKÓW W ciągu 82 lat Burt Malkiel przeżył wszystkie możliwe do wyobrażenia cykle rynkowe i marketingowe nowinki. Gdy w 1973 roku pisał książkę Błądząc po Wall Street, nie spodziewał się, że pozycja ta stanie się jedną z najbardziej klasycznych publikacji o inwestowaniu w historii. Jej główna teza głosi, że przewidywanie trendów rynkowych jest zabawą głupców. W części 4 niniejszej książki będziecie mogli przeczytać więcej o poglądach Burta, na razie jednak musi wam wystarczyć informacja, że był pierwszym facetem, który opowiedział się za funduszem indeksowym, który nie próbuje przebić rynku, lecz go zwyczajnie naśladuje lub imituje. Inwestorzy strategię tę nazywają indeksowaniem lub inwestowaniem pasywnym. Jest ona przeciwieństwem aktywnego inwestowania, w którym zarządzającemu funduszem płaci się za to, by aktywnie podejmował decyzje dotyczące sprzedaży lub zakupu akcji. Zarządzający obraca akcjami – „aktywnie” – w nadziei, że pokona rynek. Jack Bogle, założyciel kolosa Vanguard, oparł na tym pomyśle całą przyszłość swojej firmy, tworząc pierwszy fundusz indeksowy. Gdy rozmawiałem z Jackiem na potrzeby tej książki, wielokrotne powtarzał, dlaczego Vanguard jest największą firmą zarządzającą funduszami inwestycyjnymi na świecie. Jego hasło: „Jak największa dywersyfikacja, minimalne koszty, maksimum efektywności podatkowej, małe obroty, niskie koszty transakcyjne i żadnych prowizji od sprzedaży”. Czyż nie zdążyłby wam tego sprzedać w windzie!?

DROGA NA SKRÓTY Teraz pewnie myślicie, że przecież muszą istnieć ludzie, którzy potrafią pokonać rynek. Bo z jakiego innego powodu do aktywnie zarządzanych funduszy inwestycyjnych mogło trafić 13 bln dolarów? Ci, którzy nimi zarządzają, z pewnością miewają momenty, kiedy

rzeczywiście są skuteczniejsi od rynku. Problem polega na tym, czy są w stanie utrzymać tę przewagę przez dłuższy czas. Jack Bogle twierdzi jednak, że wszystko sprowadza się do marketingu! W ludzkiej naturze leży pragnienie bycia szybszym, lepszym i sprytniejszym od bliźniego. Dlatego sprzedanie inwestorom gorącego funduszu wcale nie jest trudne – on sprzedaje się sam. A gdy w nieunikniony sposób jego temperatura spada, do naszej dyspozycji jest już nowy gorący fundusz. Jeśli chodzi o te 4% funduszy, które wygrywają z rynkiem, nie zawsze są to te same. Jack zilustrował mi tę sytuację za pomocą bardzo złośliwego przykładu: – Tony, jeśli na sali gimnastycznej upchniesz 1024 goryle i nauczysz je rzucać monetą, w końcu jeden z nich wyrzuci reszkę dziesięć razy z rzędu. Większość nazwałaby to fuksem, ale gdy zdarza się to w funduszu inwestycyjnym, faceta uznajemy za geniusza! A jakie są szanse, że następnych dziesięć reszek z rzędu wyrzuci ten sam goryl? Zacytujmy badanie Dimensional Fund Advisors przeprowadzone pod kierunkiem laureata Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 2013 roku Eugene’a Famy’ego: „Kto więc jeszcze uważa, że rynki nie działają? Wygląda na to, że zostali tylko Koreańczycy z północy, Kubańczycy i aktywni zarządzający”14. U czytelników zatrudnionych w sektorze usług finansowych ta część mojej książki może wywołać dwie reakcje: albo pokiwają głową z aprobatą, albo zaczną szukać praktycznego zastosowania dla niniejszej 800-stronicowej cegły! Niektórzy zaczną nawet zbierać oddziały i szykować się do ataku. Ten temat dzieli ludzi, bez dwóch zdań. Wszyscy chcemy wierzyć, że wynajmując najbystrzejszego i najbardziej utalentowanego menedżera funduszu inwestycyjnego, szybciej osiągniemy finansową wolność. Bądź co bądź, kto nie chciałby odnaleźć gładkiej ścieżki prowadzącej na szczyt góry? Ale najciekawsza jest co innego. O ile każdy ma prawo do własnych opinii, nikt nie ma prawa do własnych faktów! Oczywiście niektórzy zarządzający funduszami powiedzą: „Być może nie jesteśmy w stanie pokonać rynku w czasie hossy, ale gdy trwają spadki, możemy aktywnie działać, by chronić was przed poważnymi stratami”. Mogłaby to być dobra wiadomość, gdyby tylko była prawdziwa. Celem inwestowania jest uzyskanie maksymalnej rentowności zwrotu netto przy określonym poziomie ryzyka (i najlepiej przy jak najniższych kosztach). Spójrzmy więc, jak menedżerowie funduszy radzili sobie, gdy na rynku trwała bessa. Rok 2008 jest tak samo dobrym punktem wyjścia jak każdy inny. Od 2008 do początków 2009 roku rynek odnotował największy spadek w okresie 12miesięcznym od czasów wielkiego kryzysu (dokładnie 51% od szczytu do minimum). Zarządzający mieli mnóstwo czasu, by wdrożyć środki zaradcze. Może te „odpowiednie działania” powinni byli podjąć, gdy rynek tracił 15%, 25% albo 35%? Znowu fakty mówią same za siebie. Nieważne, czy zarządzający funduszami próbowali pokonać S&P Growth Index, obejmujący takie firmy jak Microsoft, Qualcomm i Google, czy też S&P Small Cap Index, grupujący mniejsze firmy, takie jak Yelp – za każdym razem nie pozwalał im na to dobór portfela. Według raportu z 2012 roku S&P Indices Versus Active Funds Scorecard – znanego pod skrótem SPIVA – S&P 500 Growth Index był o 89,9% lepszy niż fundusze wzrostu inwestujące w duże spółki, zaś S&P 500 Small Cap 600 Growth Index wyprzedził

zarządzających funduszami wzrostu małych spółek o 95,5%.

JEDNOROŻCE Wyjaśniwszy, że w dłuższym okresie prawie nikt nie jest w stanie pokonać rynku, poczynię wszakże jedno zastrzeżenie. Istnieje niewielka grupa zarządzających funduszami hedgingowymi, którym tej z pozoru niemożliwej sztuki udaje się dokonać. Nazywamy ich jednak „jednorożcami”, najrzadszymi z rzadkich. „Magikami”. „Czarodziejami giełdy”. Przykładem jest David Einhorn z Greenlight Capital, który od momentu, gdy stworzył swój fundusz w 1996 roku, wypracował zysk 2287% (nie, to nie jest pomyłka drukarska!) i zanotował tylko jeden rok na minusie. Niestety, sama świadomość, że tacy ludzie istnieją, nie jest dla przeciętnego inwestora żadnym pocieszeniem, ponieważ ich drzwi są dla nowych inwestorów zamknięte. Fundusz Raya Dalio, Bridgewater, nie przyjął żadnego nowego inwestora od ponad dziesięciu lat, lecz nawet w czasach, gdy to robił, wymagał minimalnej inwestycji na poziomie 100 mln dolarów i wylegitymowania się 5 mld dolarów aktywów inwestycyjnych. Paul Tudor Jones, który nie stracił pieniędzy od ponad 28 lat, zwołał ostatnio inwestorów i odesłał im 2 mld dolarów. Gdy fundusz hedgingowy staje się zbyt duży, komplikuje mu to wejście na rynek i wyjście z niego – utrudnia przeprowadzenie szybkich i łatwych transakcji sprzedaży i kupna aktywów. A wolne tempo oznacza niższe zyski. Zanim zaczniecie myśleć, że piszę laurkę funduszom hedgingowym, pozwólcie, że coś wyjaśnię. Przez pięć lat z rzędu, na roku 2012 kończąc, zdecydowana większość zarządzających tymi funduszami miała wyniki gorsze niż indeks S&P 500. Według portalu finansowego Zero Hedge w 2012 roku przeciętny fundusz dawał zwrot na poziomie 8% – w porównaniu z 16% odnotowanymi przez S&P 500. W 2013 roku fundusze hedgingowe przyniosły średni zwrot w wysokości 7,4%, podczas gdy S&P 500 wystrzelił do poziomu 29,6%, co stanowi najlepszy wynik od 1997 roku. Jestem pewien, że ich bogaci klienci nie byli zadowoleni. A na dokładkę fundusze te zwykle co roku pobierają 2% za zarządzanie, przechwytują 20% zysków ogółem, zaś dochody klientów są często opodatkowane jak zwykłe dochody według najwyższych stawek. Bolesne.

NAJWIĘKSZY BANK ŚWIATA W każdym aspekcie życia szukam wyjątków od zasady, bo to właśnie tam można spotkać postacie i rzeczy wybitne. Mary Callahan Erdoes pasuje tu jak ulał. W branży zdominowanej przez mężczyzn wspięła się na szczyt świata finansów. Wall Street to miejsce, w którym wyniki znaczą więcej niż słowa, a wyniki Erdoes były i są nadzwyczajne. Konsekwentne bicie własnych rekordów zaprowadziło ją na fotel prezesa J.P. Morgan Asset Management, w związku z czym nadzoruje portfel o łącznej wartości ponad 2,5 bln dolarów – tak jest, dwa i pół miliona milionów! Na potrzeby tej książki odbyliśmy fantastyczną rozmowę, w czasie której podzieliła się

wieloma mądrymi i głębokimi myślami. Znajdziecie je w części 6. Jednak gdy pokazałem jej badania, według których żaden zarządzający nie jest w stanie pokonać rynku w dłuższym okresie, natychmiast zwróciła mi uwagę, że w ciągu ostatnich 10 lat wielu zarządzających funduszami J.P. Morgan osiągało wyniki lepsze niż rynek (w swoich klasach). Jak to możliwe? W przykładach, które podała, fundusze nie traciły tak dużo, gdy rynek zniżkował. Według Erdoes ta różnica dawała im przewagę, jakiej potrzebowali. Erdoes i wielu innych ekspertów branżowych zgadza się, że niektóre mniej rozwinięte lub wschodzące rynki oferują aktywnym zarządzającym większe możliwości zyskania przewagi. Szanse te są jeszcze większe na rynkach granicznych (zwanych również nowymi rynkami wschodzącymi) – takich jak Kenia czy Wietnam – gdzie trudniej o transparentną i szybką informację. Erdoes twierdzi, że to właśnie tam firma taka jaka J.P. Morgan, mająca ogromny zasięg i zasoby, może korzystać ze swoich kontaktów wśród lokalnej społeczności, by w czasie rzeczywistym zdobywać wartościową wiedzę o potrzebach rynku. Według Jacka Bogle’a nie ma empirycznych dowodów na to, że aktywne zarządzanie jest skuteczniejsze dla wszystkich głównych klas aktywów: wzrostu dużych spółek, wartości, środka, wzrostu średnich spółek itd. Jednak naprawdę wydaje się, że rynki graniczne oferują aktywnie zarządzanym funduszom okazje, aby pokonać rynek. Czy będzie tak również w przyszłości? Czas pokaże. My wiemy, że każdy aktywny zarządzający, od Raya Dalio po J.P. Morgan, kiedyś się pomyli i przegra z rynkiem. Dlatego zasadnicze są opracowanie systemu i odpowiednia alokacja aktywów. Zajmiemy się tym w części 4. Będziecie mogli ocenić aktywne fundusze sami dla siebie – i nie zapomnijcie uwzględnić prowizji i podatków (o których będziemy mówić w następnym rozdziale).

NA KAŻDĄ POGODĘ Być może będziecie czytać tę książkę w czasie hossy, bessy lub w trendzie bocznym. Kto to może przewidzieć? Ważne, by wasze inwestycje były w stanie wytrzymać próbę czasu. By stanowiły portfel „na każdą pogodę”. Ludzie, z którymi rozmawiałem, przygotowując tę książkę, odnosili sukcesy zarówno w dobrych, jak i złych czasach. Wszyscy możemy się spodziewać wzrostów i spadków także w przyszłości. W życiu nie chodzi o to, by przeczekać burzę; chodzi o to, by nauczyć się tańczyć w deszczu. Wyeliminować z tej sfery waszego życia strach – abyście mogli się skupić na tym, co jest naprawdę ważne.

KIEDY, GDZIE I JAK? Jak więc wygląda portfel na każdą pogodę? „Gdzie mam ulokować pieniądze, Tony?!”. Po pierwsze, nie musicie tracić czasu na samodzielne wyszukiwanie spółek lub wybór najlepszego funduszu inwestycyjnego. Dla części waszych inwestycji najlepsze jest portfolio złożone z niskoprowizyjnych funduszy indeksowych, ponieważ nie wiemy, które akcje będą najlepsze w przyszłości. A jakże miła jest świadomość, że inwestując „pasywnie”, jesteśmy lepsi od 96% „ekspertów” zarządzających funduszami

inwestycyjnymi i zbliżonego odsetka menedżerów funduszy hedgingowych. Czas się uwolnić od przymusu obstawiania zwycięzcy wyścigu. Jak powiedział mi Jack Bogle, inwestowanie jest sprzeczne z intuicją. Sekret inwestowania brzmi: „Nic nie rób, tylko tam stój!”. Jednocząc się z rynkiem, zamiast próbować go pokonać, stajecie po stronie postępu, wzrostu i ekspansji. Do tej pory wiele razy odnosiliśmy się do rynku lub indeksu S&P 500. Pamiętajcie jednak, że S&P 500 jest tylko jednym z wielu indeksów lub rynków. Większość z was słyszała na pewno o indeksie Dow Jones Industrial Average. Są jeszcze inne, takie jak indeks towarowy, indeks rynku nieruchomości, indeks obligacji krótkoterminowych, indeks obligacji długoterminowych, indeks złota itd. Absolutnie kluczowa jest kwestia, ile zainwestować na każdym z tych rynków – tym zajmiemy się w części 4. A co byście powiedzieli, gdyby Ray Dalio wyjawił wam, jaka jest jego idealna alokacja? Strategia, którą dzieli się na kolejnych stronach, dawała mu nieco poniżej 10% rocznie i pozwalała zarabiać przez 85% czasu w ciągu ostatnich 30 lat (od 1984 do 2013 roku)! W 2008 roku, gdy rynek tracił 37%, jego portfel schudł tylko o 3,93%! Naprawdę żałuję, że nie znałem wtedy zawartości jego portfolio! A co powiecie o Davidzie Swensenie, człowieku, który miliard dolarów funduszu statutowego Yale pomnożył do wartości ponad 23,9 mld (średnio 14% zysku rocznie)? Również on na kartach tej książki ujawnia swoją idealną alokację. To bezcenna informacja, którą znajdziecie w części 6: „Inwestuj jak jeden na sto tysięcy: Pomocnik miliardera”. Jeśli będziecie patrzeć na te wzorcowe strategie bez pełnego rozumienia alokacji aktywów, postawicie swój dom na słabym fundamencie. Jeśli natomiast będziecie się skupiać na alokacji aktywów, zanim zidentyfikujecie swoje cele, stracicie cenny czas. A być może najważniejsze jest to, że jeśli nie będziecie się wystrzegać ludzi chcących przejąć spory kawałek waszego bogactwa, wszystko będzie stracone. To dlatego ujawniamy 7 mitów – krok 2 z naszych 7 prostych kroków do wolności finansowej – byście mogli dostąpić wtajemniczenia. Byście poznali prawdę. A prawda was wyzwoli.

WARTO BYĆ GWIAZDĄ Nawet po tym wszystkim, co sobie powiedzieliśmy o aktywnie zarządzanych funduszach inwestycyjnych, na pewno znajdą się tacy, którzy powiedzą: „Tony, zbadałem sprawę, o mnie się nie martw. Inwestuję tylko w pięciogwiazdkowe fundusze, nigdy poniżej”. Czyżby? Według Morningstar w ciągu dekady kończącej się w grudniu 2009 roku z grubsza 72% wszystkich środków (około 2 bln dolarów) trafiło do funduszy czteroi pięciogwiazdkowych. Dla tych, którzy nie wiedzą, Morningstar jest najpopularniejszym i najbardziej wszechstronnym serwisem oceniającym fundusze inwestycyjne, przydzielającym im od 1 do 5 gwiazdek na podstawie ich dotychczasowych wyników. Ale to finansowym pośrednikom oczy błyszczą jak gwiazdki, gdy podpowiadają wam kolejny gorący fundusz.

David Swensen mówił mi, że „gwiazdki są tak ważne, iż firmy zarządzające funduszami inwestycyjnymi szybko pozbywają się tych, które spadają poniżej czterech. W pięciolatce kończącej się w 2012 roku połączono lub zlikwidowano 27% funduszy z kapitałem krajowym i 23% z kapitałem międzynarodowym; jest to typowa praktyka pozwalająca zamaskować kiepskie wyniki obciążające całą rodzinę funduszy”. Rutynowe działanie firm zarządzających funduszami inwestycyjnymi polega na tworzeniu licznych nowych funduszy tylko po to, by zidentyfikować wśród nich jeden „gorący” i szybko pozbyć się pozostałych. Jak wyjaśnia Jack Bogle: „Firma zakłada pięć funduszy inkubacyjnych i próbuje trafić ze wszystkimi pięcioma. Oczywiście z czterema jej się nie udaje, ale z jednym trafia w dziesiątkę. Wygasza więc cztery pozostałe, bierze ten, który miał świetne wyniki, i chwali się tym”. Wyobraźcie sobie, że wdrażacie podobną praktykę w swoim życiu inwestycyjnym. Co by było, gdybyście wybrali akcje pięciu spółek i cztery z nich straciłyby na wartości, a tylko jedna zyskała? Czy udawalibyście, że porażki nigdy nie miały miejsca? Czy mówilibyście znajomym, że od czasów Warrena Buffetta nikt lepiej od was nie dobierał akcji? Przeciętne wyniki tych cztero- i pięciogwiazdkowych supernowych (umierających gwiazd) dobrze udokumentowano w opublikowanym w „Wall Street Journal” artykule Investors Caught with Stars in Their Eyes. Przeprowadzono badanie, w którym sięgnięto aż do 1999 roku, by prześledzić wyniki osób, które zainwestowały w pięciogwiazdkowe fundusze, w okresie kolejnych 10 lat. Wnioski? „Spośród 248 akcyjnych funduszy inwestycyjnych z pięciogwiazdkową oceną na początku okresu tylko cztery zdołały utrzymać się w rankingu po 10 latach”. Ile razy zdarzyło wam się zaobserwować spadającą gwiazdę i po chwili patrzeć, jak gaśnie? Każdy z nas widział coś takiego. I wiemy już dlaczego: mamy mniej niż 2% szans, że spadająca gwiazda nie skończy marnie w ciemności. Wszyscy liczymy na kogoś, kto zawsze wygrywa, ale historia uczy, że każda seria zwycięstw kiedyś się kończy. Czy to nie dlatego ostatecznie zawsze wygrywa kasyno!? Wtajemniczony wie, że pogoń za najlepszymi wynikami to szukanie wiatru w polu. Ale to jest wpisane w ludzką naturę. Niemal nie sposób się temu oprzeć. Owczy pęd całkiem dosłownie prowadzi jednak miliony rodzin do finansowej katastrofy. Wiem, że jeśli czytacie tę książkę, nie chcecie już nigdy więcej być ofiarą. Teraz stajecie się ekspertami! Z jakich jeszcze superstrategii korzystają wtajemniczeni? Przekonajmy się.

ZYSK Z OCHRONĄ W ciągu ostatnich 100 lat rynek zwyżkował przez blisko 70% czasu. Wciąż jednak 30% tego okresu przypada na spadki. O ile więc inwestowanie w indeksy jest świetnym rozwiązaniem dla części waszych pieniędzy, nie powinno dotyczyć całości majątku. Rynki bywają kapryśne, więc objęcie ochroną części waszego portfela ma sens, na wypadek gdyby rynki znów głęboko zanurkowały. Od 2000 roku wystąpiły dwa 50-procentowe spadki. Cholera… Jedna z prezentowanych tutaj ekscytujących strategii pozwala zarabiać w czasie, gdy

rynek (indeks) rośnie, a jednocześnie gwarantuje, że nie stracimy naszej pierwotnej inwestycji, jeśli nastąpią spadki. Haczyk? Nie macie możliwości przechwycenia lub partycypowania w całości zysków. Większość ludzi nie wierzy mi, gdy wyjaśniam, że istnieją instrumenty, które gwarantują, iż nie poniesiecie straty, a zarazem dają możliwość udziału w hossie. Dlaczego o nich nie słyszeliście? Ponieważ zwykle zarezerwowane są dla najbogatszych klientów. Pokażę wam jedno z niewielu miejsc, gdzie przeciętny inwestor może uzyskać do nich dostęp. Wyobraźcie sobie zdziwione, a nawet podejrzliwe spojrzenia znajomych, kiedy mówicie im, że zarabiacie, gdy rynek rośnie, ale nie tracicie pieniędzy, gdy dołuje. Ta jedna strategia może całkowicie odmienić wasz sposób myślenia o inwestowaniu. To wasza lina ratunkowa, która zabezpiecza was w czasie wspinaczki, podczas gdy cała reszta próbuje przetrwać i nie pozostaje im nic poza nadzieją. Wyobraźcie sobie poczucie pewności i spokoju ducha, jakie daje świadomość, że nie jesteście wystawieni na ryzyko. Jak bardzo zmieniłoby to wasze życie? Jak byście się czuli, otwierając comiesięczne wyciągi z rachunku? Zgrzytalibyście zębami czy raczej byli spokojni i opanowani? Na razie uchyliliśmy zaledwie rąbek tajemnicy, docierając do nadzwyczajnych idei i narzędzi, które na nas czekają, więc musicie być cierpliwi. Na razie powinniśmy zapamiętać rzeczy następujące: • Akcje to najlepszy sposób na długoterminowy zarobek. • Akcje są zmienne. Na kolejnych stronach od mistrzów rynku dowiecie się, jak „amortyzować wyboje”, inwestując w różne indeksy i dywersyfikując swój portfel. • Nie dajcie się nabrać, gdy ktoś opowiada, że pokona rynek. Zamiast tego dostosujcie się do rynku! Gdy już będziecie mieli swój plan indeksowania (który krok po kroku przygotujemy razem), nie będziecie musieli marnować czasu na decydowanie, które akcje kupić, ponieważ indeks zrobi to za was. Oszczędzi wam to ogromną ilość czasu i nerwów towarzyszących typowaniu zwycięzcy. • Zacznijcie myśleć jak eksperci! Nigdy więcej nie poddawajcie się owczemu pędowi.

PROWIZJE OD PROWIZJI Korzystając z potęgi indeksowania, pasywnie inwestując w rynek, walczycie z drugim z naszych mitów. Niemal nikt, kogo pytam, nie wie dokładnie, ile traci na opłatach i prowizjach. Muszę się przyznać, że także ja kiedyś tego nie wiedziałem. Fabryki prowizji opanowały do perfekcji albo ukrywanie opłat, albo takie ich prezentowanie, by sprawiały wrażenie możliwych do pominięcia. „To nic wielkiego”. Nic nie jest dalsze od prawdy. Wspinając się na górę wolności, ważny będzie każdy, najmniejszy nawet krok przybliżający was do sukcesu. Nie możecie sobie pozwolić na robienie dwóch kroków do przodu i jednego w tył, godząc się na to, by nadmierne opłaty pustoszyły wasze konto. Prawdziwe pytanie brzmi więc: czy odkładacie na swoją emeryturę czy na cudzą? Przewróćcie stronę i się dowiedzcie!

ROZDZIAŁ 2.2

MIT 2: „PROWIZJE? TO DROBNY KOSZT, KTÓRY WARTO PONIEŚĆ!” Sektor funduszy inwestycyjnych to obecnie największa na świecie operacja spijania śmietanki, warte 7 bln dolarów koryto, z którego zarządzający funduszami, pośrednicy i inni ludzie branży systematycznie odciągają zbyt dużą część oszczędności na życie, studia i emerytury. – SENATOR PETER FITZGERALD, orędownik projektu ustawy o reformie funduszy inwestycyjnych z 2004 roku (odrzuconej przez Senacką Komisję ds. Bankowości)

SÓL NA RANY Nic tak nie denerwuje jak konieczność płacenia ceny innej niż wcześniej ustalona. Umawiacie się na cenę nowego samochodu, ale kiedy przychodzi do podpisywania dokumentów, magicznie pojawia się parę tysięcy ekstra w różnych opłatach. Albo wymeldowujecie się z hotelu i odkrywacie, że dodatkowo macie do zapłacenia taksę klimatyczną, podatek turystyczny, opłatę za WiFi, a nawet za ręczniki – wiecie, o czym mówię. To frustrujące. Czujemy się wpuszczeni w maliny. Nabici w butelkę. Obrabowani albo po prostu naciągnięci na więcej, niż mieliśmy zapłacić. Największym wirtuozem w sztuce ukrywania opłat jest bez dwóch zdań warta 13 bln dolarów branża funduszy inwestycyjnych, a to dzięki drobnemu drukowi. W opublikowanym w magazynie „Forbes” artykule The Real Cost of Owning a Mutual Fund Ty Bernicke warstwa po warstwie odsłania rzeczywisty koszt posiadania jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych i dochodzi do szokującego wniosku: Przeciętny koszt posiadania jednostek funduszu inwestycyjnego wynosi 3,17% rocznie! Jeśli 3,17% nie wydaje wam się szokujące, przeanalizujcie to w świetle tego, czego właśnie się dowiedzieliście o stawaniu się częścią rynku lub posiadaniu całego rynku. Możecie na przykład stać się „właścicielem” całego rynku (kupując, dajmy na to, po jednej akcji każdej z 500 spółek wchodzących w skład S&P 500) za jedyne 0,14% – lub jak określa to świat inwestycji, za jedyne 14 punktów bazowych. To tylko 14 centów za każde zainwestowane 100 dolarów (małe wyjaśnienie dla niewtajemniczonych: w 1% jest 100 punktów bazowych, więc 50 punktów bazowych to 0,5% itd.). Posiadanie całego rynku jest możliwe dzięki niskoprowizyjnemu funduszowi

indeksowemu, takiemu jak któryś z oferowanych przez Vanguarda czy Dimensional Fund Advisors. Wiemy już również, że w dłuższym okresie posiadanie całego rynku daje większe zyski, niż osiąga 96% wszystkich ekspertów dobierających akcje do portfeli funduszy inwestycyjnych. Oczywiście możecie zechcieć zapłacić 3% jakiemuś nadzwyczajnemu menedżerowi funduszy hedgingowych, takiemu jak Ray Dalio, który od początku istnienia swojego funduszu przynosi przeciętny roczny zwrot w wysokości 21% (przed opłatami!). Lecz w przypadku większości funduszy inwestycyjnych ponosimy opłaty prawie 30 razy, czyli 3 tys. proc., wyższe – i za co? Za gorsze wyniki!!! Wyobraźcie sobie, że za taki sam samochód, jaki ma wasz sąsiad, zapłaciliście 30 razy więcej, a na dokładkę wasze auto nie pojedzie szybciej niż 40 km/h! Dokładnie tak wygląda to dzisiaj. Dwaj sąsiedzi zainwestowali na giełdzie, ale jeden dorzuca do interesu garściami, a drugi płaci centy od każdego dolara.

TAKIE SAME STOPY ZWROTU, RÓŻNE WYNIKI – KOSZT IGNORANCJI Trzech przyjaciół z dzieciństwa, Jason, Matthew i Taylor, w wieku 35 lat ma do zainwestowania po 100 tys. dolarów. Każdy z nich wybiera inny fundusz inwestycyjny, lecz wszystkim udaje się uzyskać taki sam zwrot z inwestycji na poziomie 7% rocznie. Gdy mają 65 lat, spotykają się, by porównać salda na swoich kontach. Po głębszej analizie odkrywają, że prowizje, jakie płacili, bardzo się między sobą różnią. Było to odpowiednio 1%, 2% i 3% w skali roku. Poniżej porównanie wpływu opłat na saldo końcowe: Jason: 100 tys. dolarów pomnażane w tempie 7% (minus 3% rocznej prowizji) = 324 340 dolarów; Matthew: 100 tys. dolarów pomnażane w tempie 7% (minus 2% rocznej prowizji) = 432 194 dolary; Taylor: 100 tys. dolarów pomnażane w tempie 7% (minus 1% rocznej prowizji) = 574 349 dolarów. Takie same inwestowane kwoty, taka sama rentowność, a na koniec taylor ma prawie dwa razy więcej pieniędzy niż jego przyjaciel Jason. Na którego konia byście postawili? Na tego z 50-kilogramowym dżokejem na grzbiecie, czy raczej tego, który waży 3 razy więcej? „Tylko” 1% tu, „tylko” 1% tam. Nie wydaje się to dużo, lecz jeśli jest kapitalizowane przez lata, może zdecydować o tym, czy będziecie mieć pieniądze do końca życia, czy wegetować na emeryturze dzięki zapomogom i rodzinie. To różnica pomiędzy strachem na myśl o niezapłaconych rachunkach a spokojem ducha i radością z życia. W praktyce może to oznaczać konieczność pracy przez całe 10 lat dłużej, zanim zyskacie możliwość zrezygnowania z dalszej harówki. Jak pokazał nam Jack Bogle: płacąc zbyt wysokie opłaty, oddajecie od 50% do 70% waszej przyszłej rezerwy finansowej.

Ponieważ powyższy przykład może się wydawać hipotetyczny, zejdźmy trochę na ziemię. Gdyby uśrednić cały okres pomiędzy 1 stycznia 2000 roku a 31 grudnia 2012 roku, indeks S&P 500 okazałby się płaski. Żadnych zysków. Okres ten obejmuje tzw. straconą dekadę, ponieważ ludzie nie poczynili w tym czasie żadnych postępów, podlegając jednocześnie ogromnym wahaniom (szybki wzrost w 2007 roku, spadek na łeb na szyję w 2008 roku, hossa począwszy od 2009 roku). Załóżmy więc, że mieliście wtedy zainwestowane oszczędności całego życia – 100 tys. dolarów. Gdybyście w tym 12-letnim okresie byli właścicielami całego rynku, czyli naśladowali rynek, saldo na waszym rachunku by się nie zmieniło, a wasze koszty byłyby minimalne. Gdybyście jednak płacili przeciętnie 3,1% rocznie, a zarządzający waszym funduszem zdołałby dorównać wynikom rynku, zapłacilibyście 30 tys. dolarów prowizji!!! Saldo na waszym rachunku byłoby o 40% niższe (pozostałoby wam 60 tys. dolarów), mimo że rynek po uśrednieniu był w tym czasie płaski. Daliście kapitał, wzięliście na siebie całe ryzyko, a oni zarobili pieniądze niezależnie od wszystkiego.

MNIE NIE WYKIWAJĄ Być może czytając to, myślicie sobie: „Tony, mnie nie wykiwają. Sprawdziłem »wskaźnik kosztów« mojego funduszu inwestycyjnego i wynosi on tylko 1%. Kurczę, mam nawet parę funduszy »bezprowizyjnych«!”. Naprawdę? A ja mam Niderlandy, które mogę ci sprzedać! Mówiąc poważnie, są to dokładnie takie wnioski, do jakich mieliście dojść. Niczym prestidigitatorzy, firmy zarządzające funduszami inwestycyjnymi stosują najstarszy trik świata: odwrócenie uwagi. Chcą, żebyśmy skupili się na niewłaściwym obiekcie, podczas gdy oni delikatnie zdejmą nam zegarek! Wskaźnik kosztów to „cena katalogowa”, zwykle podawana w materiałach reklamowych. Ale oczywiście to nie jest cała prawda… Muszę wam się przyznać, że był w moim życiu okres, kiedy myślałem, że inwestuję inteligentnie, nabywając pewną liczbę jednostek uczestnictwa w „topowych”, pięciogwiazdkowych, zarządzanych aktywnie funduszach inwestycyjnych. Odrobiłem pracę domową. Sprawdziłem wskaźniki kosztów. Porozmawiałem z brokerem. Ale, podobnie jak wy, jestem zapracowanym człowiekiem, który zarabia na życie i zajmuje się rodziną. Nie miałem więc czasu, żeby usiąść i przeczytać 50 stron prospektu informacyjnego. Całą litanię opłat wydrukowano drobnym maczkiem. Trzeba było doktoratu z ekonomii, żeby się w tym rozeznać.

DOKTORAT Z PROWIZJI Zaraz po krachu 2008 roku Robert Hiltonsmith zrobił doktorat z ekonomii i podjął pracę w think tanku pod nazwą Deēmos. Podobnie jak my wszyscy na studiach nie nauczył się niczego, co mogłoby mu pomóc w przygotowaniu porządnej strategii inwestycyjnej. Dlatego, jak większość ludzi, zaczął pilnie odkładać w III filarze. Jednak mimo że indeksy szły w górę, saldo jego rachunku rzadko zachowywało się podobnie jak one. Wiedział, że coś jest nie tak, więc postanowił potraktować to zagadnienie jako projekt badawczy w swojej pracy. Najpierw zapoznał się z przeszło 50-stronicowymi prospektami wszystkich 20 funduszy, w które zainwestował. Była to niewiarygodnie nudna i pełna prawniczego żargonu lektura, którą Hiltonsmith określił jako „wysoce nietransparentną”15. Znalazł tam język, którego nie był w stanie rozszyfrować, skróty, których znaczenia nawet

nie podejrzewał, oraz, co najważniejsze, katalog 17 różnych opłat, które musiał pokryć. Były również dodatkowe koszty, które nie były opłatami per se, ale przerzucano je na inwestora. By lepiej zawoalować prowizje, Wall Street i zdecydowana większość operatorów III filaru wprowadza bardzo zróżnicowaną i mylącą terminologię. Opłaty za zarządzanie aktywami, opłaty dystrybucyjne lub marketingowe, koszty transakcyjne (prowizje maklerskie, koszty spreadu, koszty wpływu na rynek), koszty soft-dollar, opłaty za wyjście, opłaty za prowadzenie rachunku, opłaty manipulacyjne przy zakupie, opłaty za prowadzenie dokumentacji, opłaty administracyjne itp., itd. Jak zwał, tak zwał, lecz najważniejsze, że wszystkie te koszty ponosicie wy! Wszystkie one ciążą wam, gdy próbujecie wspiąć się na górę. Po dobrym miesiącu analiz Hiltonsmith doszedł do wniosku, że nie ma żadnych szans, by przy tych wszystkich wygórowanych i ukrytych opłatach – działających jak dziura w dnie łodzi – jego III filar pozwolił mu kiedyś zawinąć do spokojnej przystani. W swoim raporcie zatytułowanym The Retirement Savings Drain: The Hidden & Excessive Costs of 401(k)s obliczył, że przeciętny pracownik przez całe życie straci 154 794 dolary z tytułu opłat obciążających rachunek III filaru (zakładając roczny dochód w okolicach 30 tys. dolarów i 5% odkładanego dochodu rocznie). Lepiej opłacany pracownik, zarabiający 90 tys. dolarów rocznie, tytułem opłat przez całe życie straci ponad 277 tys. dolarów! Hiltonsmith i Deēmos dobrze przysłużyli się społeczeństwu, obnażając tyranię kapitalizowanych kosztów.

ŚMIERĆ OD TYSIĄCA CIĘĆ W starożytnych Chinach śmierć od tysiąca cięć była najokrutniejszą formą tortury ze względu na czas, jaki trwało zadawanie jej ofierze. Obecnie ofiarą jest amerykański inwestor, a ostrzem nadmierne opłaty, które powoli, lecz skutecznie go wykrwawiają. David Swensen zarządza funduszem statutowym Uniwersytetu Yale. Pomnożył te środki i z 1 mld dolarów uzyskał ponad 23,9 mld dolarów, w związku z czym uważa się go za Warrena Buffeta inwestorów instytucjonalnych. Gdy rozmawiałem z nim w jego gabinecie, jednocześnie oświecił mnie i zdenerwował, gdyż przedstawił mi całą prawdę dotyczącą „fabryk prowizji”, które masakrują Amerykanów. David mówił: – W ogromnej większości fundusze inwestycyjne wyciągają od inwestorów wielkie pieniądze w zamian za szokująco niski poziom usług. W dalszej części tej książki zajrzymy Davidowi przez ramię, by rzucić okiem na jego portfolio, lecz doskonałość strategii inwestycyjnej jest niczym, jeśli nadmierne opłaty paraliżują ruchy inwestora. Branża „gromadzenia aktywów” oraz aktywnie zarządzane fundusze inwestycyjne, które ona dystrybuuje, w wielkiej mierze odpowiadają za katastrofalny eksperyment społeczny, który zaczął się na początku lat 80. wraz z wprowadzeniem III filaru. Sama koncepcja nie była zła. To był dobry pomysł dla tych, którzy chcieli odkładać dodatkowe pieniądze na przyszłość. Ale jego twórcy chcieli, aby stanowił on zaledwie uzupełnienie tradycyjnego

planu emerytalnego. Obecnie w aktywnie zarządzanych funduszach inwestycyjnych znajduje się ponad 13 bln dolarów, z czego większość jest przechowywana na różnego typu rachunkach emerytalnych III filaru. Miały nam pomóc w osiąganiu naszych celów emerytalnych. W pokonaniu rynku. A jednak nie tylko rzadko im się to udaje, ale także większość z nich za swoją przeciętność żąda astronomicznych prowizji. Suma tych opłat ostatecznie negatywnie wpłynie na jakość życia dziesiątków milionów ludzi. Prawdopodobnie to one w największym stopniu zagrażają naszej finansowej wolności. Przesada? Jack Bogle, założyciel grupy Vanguard, mówi: – Myślę, że wysokie koszty [zjadające i tak już obniżone zyski] są takim samym zagrożeniem dla inwestorów jak [sytuacja gospodarcza] w Europie lub Chinach.

JEST CORAZ GORZEJ Podsumujmy więc. Nie tylko zdecydowana większość (96%) aktywnie zarządzanych funduszy inwestycyjnych nie osiąga zysków wyższych niż rynek, lecz również każe nam płacić krocie i w formie opłat zabiera nam nawet dwie trzecie naszej rezerwy na starość. A teraz najlepsze: mają czelność patrzeć wam w oczy i mówić, jak bardzo na sercu leży im wasz interes, jednocześnie lobbując w Kongresie za czymś zupełnie przeciwnym.

PRAWDA I ROZWIĄZANIE Przede wszystkim musicie wiedzieć, ile płacicie! Polecam wizytę na stronie z programami dla inwestorów Personal Fund (www.PersonalFund.com). Znajdziecie tam kalkulator, który przeanalizuje każdy z waszych funduszy, nie tylko pod kątem wskaźnika kosztów, lecz także kosztów dodatkowych. Pamiętajcie, że tego typu kalkulatory mogą jedynie oszacować wysokość opłat. Nie są w stanie uwzględnić innych kosztów, takich jak podatki, ponieważ różni użytkownicy mogą się plasować w różnych przedziałach skali podatkowej. Możecie mieć również jednostki funduszu w ramach III filaru, nie płacąc podatku od zysków z inwestycji, ale uiszczając opłaty na rzecz administratora planu. Niektóre plany w III filarze mają niskie opłaty, inne zaś zawierają ich mnóstwo. Przeciętny plan przewiduje rocznie od 1,3% do 1,5% opłat za administrowanie planem (według agencji kontrolnej Kongresu Government Accountability Office). Daje to 1300 dolarów na każde 100 tys. dolarów z tytułu samego uczestnictwa w III filarze. Gdy więc dodacie 1,3% za administrowanie planem do całkowitych opłat funduszu inwestycyjnego w wysokości 3,17%, może się to okazać droższe niż posiadanie jednostek uczestnictwa na opodatkowanym rachunku (astronomiczne 4,47–4,67% rocznie)!!! Pomyślcie tylko: oszczędzacie 10%, ale połowę z tego musicie oddać w opłatach. To kompletne szaleństwo! Jak się jednak zaraz dowiecie, możecie tej pułapki uniknąć. Stając się ekspertem, możecie położyć kres temu złodziejstwu. Tak wysokie opłaty to jak wchodzenie na Mount Everest w klapkach i podkoszulku na ramiączkach. Szybka i pewna

śmierć.

PODSUMUJMY Nieopodatkowany rachunek

Opodatkowany rachunek

Wskaźnik kosztów: 0,90%

Wskaźnik kosztów: 0,90%

Koszty transakcyjne: 1,44%

Koszty transakcyjne: 1,44%

Koszt rezerwy płynności: 0,83%

Koszt rezerwy płynności: 0,83%

–

Koszt podatków: 1,00%

Koszty razem: 3,17%

Koszty razem: 4,17%

The Real Cost of Owning a Mutual Fund, „Forbes”, 4 kwietnia 2011 roku

UCIECZKA By uwolnić się od tych fabryk prowizji, musicie obniżyć średnią wysokość swoich całkowitych rocznych opłat i powiązanych kosztów inwestycji do najwyżej 1,25%. Oznacza to, że koszt doradztwa (licencjonowanego doradcy inwestycyjnego, który pomoże wam w odpowiedniej alokacji, okresowo zrewiduje wasz portfel itd.) plus koszt inwestycji powinien wynieść 1,25% lub mniej. Możecie na przykład płacić 1% (lub mniej) licencjonowanemu doradcy inwestycyjnemu oraz 0,20% w postaci kosztów w niskoprowizyjnym funduszu indeksowym, takim jak te oferowane przez Vanguarda (łącznie 1,2%). Co więcej, ten 1% przekazywany doradcy w ramach opłaty za usługę można odliczyć od podatku. Oznacza to, że koszty netto, które ostatecznie poniesiecie, zmniejszają się prawie o połowę, zależnie od waszego przedziału skali podatkowej.

Większość Amerykanów korzysta z usług typowego pośrednika, którego prowizje nie mogą być odliczone od podatku, podobnie jak wysokie opłaty pobierane przez fundusze inwestycyjne. (Niedługo omówimy także krótko różnice między pośrednikiem a licencjonowanym doradcą inwestycyjnym. Nie przegapcie tego!). W części 3 pokażemy wam krok po kroku, jak drastycznie zredukować opłaty, jednocześnie legalnie obniżając swoje podatki. Wszystkie te zaoszczędzone pieniądze przyspieszą wasz marsz ku finansowej wolności.

NIGDY WIĘCEJ Skoro już wiecie, jak grać w tę grę, i skoro zajrzeliście za kulisy, obiecajcie sobie, że już nikt nigdy was nie wykorzysta. Podejmijcie decyzję, że nie będziecie jednymi z wielu. Stajecie się ekspertami. Jesteście graczami, nie pionkami. Wiedza to potęga, ale jeszcze ważniejsze jest wykonanie, więc od teraz liczy się to, co robicie. Zgadza się, pokażę wam dokładnie, jak obniżyć wasze opłaty, lecz to wy musicie podjąć niezbędne działania. Musicie zadeklarować, że już nigdy więcej nie będziecie uiszczać szalonych opłat za mizerne wyniki. Jeśli więc ta książka pomoże wam zaoszczędzić od 2% do 3% rocznie na niepotrzebnych opłatach, zyskacie dzięki niej setki tysięcy dolarów, być może nawet miliony. Innymi słowy, możecie osiągnąć swój cel znacznie szybciej, o 5, a nawet 15 lat skracając okres niezbędnej akumulacji i szybciej zyskując swobodę przejścia na emeryturę. Eliminując z waszego życia drogie fundusze inwestycyjne i zastępując je niskokosztowymi funduszami indeksowymi, robicie wielki krok w kierunku odzyskania nawet 70% waszej rezerwy na starość! Jakże ekscytujące! Co to znaczy dla was i waszej rodziny? Vanguard dysponuje całą gamą niskoprowizyjnych funduszy indeksowych (zróżnicowanych pod względem klas aktywów), których całkowity koszt waha się od 0,05% do 0,25% rocznie. Świetną ofertą niskokosztowych funduszy indeksowych może się też pochwalić Dimensional Funds. Jeśli nie macie dostępu do tych funduszy w ramach swoich planów III filaru, pokażemy wam, co zrobić. I chociaż sam wybór niskoprowizyjnych funduszy indeksowych jest zasadniczy, o sukcesie zdecyduje to, ile zainwestujecie w poszczególne fundusze indeksowe oraz jak będziecie zarządzali całym portfelem w czasie. Zajmiemy się tym w dalszej części tej książki. Skoro już postanowiliście działać, do kogo się zwrócić? Komu zaufać jako przewodnikowi? Zwracanie się do brokera, by pomógł wam ograniczyć opłaty, to jak poprosić aptekarza, by pomógł wam odstawić leki. Jak znaleźć doradcę nieuwikłanego w konflikt interesów? I skąd pewność, że wskazówki te nie służą interesom osoby po drugiej stronie biurka? Przewróćcie kartkę, by obnażyć mit nr 3 i uzyskać odpowiedzi na te palące pytania…

RODZAJE OPŁAT Jeśli naprawdę chcecie wiedzieć, jak bardzo jesteście wykorzystywani za pomocą

ukrytych opłat, poświęćcie chwilę na przestudiowanie poniższej przykładowej listy najważniejszych opłat i kosztów, które rzutują na waszą inwestycję w fundusze:

ROZBICIE OPŁAT 1. Wskaźnik kosztów. Koszty tego rodzaju są „ceną na metce” funduszu – liczbą, na której fundusz chce, abyśmy się skoncentrowali. Na pewno jednak nie mówią nam całej prawdy. Według Morning-star tytułem zapłaty za zarządzanie portfelem i poniesione koszty operacyjne, takie jak marketing, dystrybucja i administracja, amerykańskie fundusze akcyjne średnio w ciągu roku przekazują firmie zarządzającej funduszem 1,31% aktywów. Liczne większe fundusze zdały sobie sprawę, że powinny dążyć do mniej więcej 1-procentowego wskaźnika kosztów, by inwestorzy się nie krzywili, a pośrednicy mieli do sprzedania ładną historyjkę… przepraszam, do zaoferowania dobry produkt. 2. Koszty transakcyjne. Są one kategorią tak szeroką, że niemal wszechogarniającą – którą można dalej rozbijać na mniejsze klasy, jak prowizje maklerskie, koszty wpływu na rynek (koszt zmiany cen na rynku, ponieważ fundusze inwestycyjne obracają ogromnymi, oddziałującymi na rynek wolumenami) czy koszty spreadu (spread to różnica między wywoławczą a ofertową ceną akcji). Pochodzące z 2006 roku opracowanie profesorów uczelni biznesowych Rogera Edelena, Richarda Evansa i Gregory’ego Kadleca wskazuje, że amerykańskie fundusze inwestycyjne akcji notują średnie koszty transakcyjne na poziomie 1,44% rocznie. Oznacza to, że te koszty prawdopodobnie są najbardziej obciążającym składnikiem inwestycji w takie fundusze. Branża uznała jednak, że zbyt trudno je mierzyć, i stąd ich brak w broszurach funduszy. 3. Koszty podatkowe. Wiele osób cieszy się, że nie muszą płacić podatku od dochodów uzyskiwanych na rachunkach w III filarze, lecz dla większości pracowników koszty te zostały zamienione na opłaty z tytułu „administrowania planem”. Są one nakładane niezależnie od opłat uiszczanych na rzecz funduszy inwestycyjnych wchodzących w skład planu emerytalnego i według GAO (Government Accountability Office) przeciętnie wynoszą 1,13% rocznie! Jeśli nabyliście jednostki uczestnictwa funduszy inwestycyjnych na opodatkowanym rachunku, przeciętny koszt podatkowy waha się od 1,0% do 1,2% rocznie (według Morningstar). 4. Koszty soft-dollar. Transakcja soft-dollarto rodzaj transakcji barterowej, w której zarządzający funduszem inwestycyjnym godzi się na zawyżone koszty obrotu aktywami, a zewnętrzna firma realizująca ten obrót zwraca nadwyżkę w formie rabatu dla zarządzającego. Jest to więc rodzaj prowadzonego przez dom maklerski programu lojalnościowego, popularny na Wall Street odpowiednik programów milowych znanych z linii lotniczych. Zarządzający funduszem może zapłacić swoimi „milami” za zakup określonych usług, takich jak badania czy raporty. To koszty, które zarządzający funduszem i tak musiałby pokryć, więc w ostatecznym rozrachunku płacimy my wszyscy! Jest to w istocie dobrze zamaskowane dodatkowe źródło przychodów zarządzającego, które wpływa na wynik finansowy. Tych kosztów nie uwzględnia się

w sprawozdaniach i są one praktycznie niemożliwe do skwantyfikowania, więc nie jesteśmy w stanie włączyć ich do naszego równania, lecz nie miejcie złudzeń: to nadal są koszty. 5. Koszt rezerwy płynności. Zarządzający funduszami inwestycyjnymi muszą utrzymywać pewną ilość gotówki, by zapewnić sobie bieżącą płynność i być w stanie zwrócić wycofywane środki (odkupić jednostki uczestnictwa). Ponieważ gotówka ta nie jest inwestowana, nie generuje zysków, ujemnie wpływając na wyniki funduszu. Według raportu Dealing with the Active, autorstwa Williama O’Rielly’ego i Michaela Preisano (obaj z licencjami CFA), przeciętny koszt rezerwy płynności dla funduszy inwestycyjnych specjalizujących się w akcjach dużych spółek w okresie 10-letnim wyniósł 0,83% rocznie. Choć nie jest to opłata sensu stricto, stanowi ona koszt, który obniża wasze zyski. 6. Opłata za wyjście. Jeśli chcecie sprzedać jednostki uczestnictwa w określonym funduszu, możecie uiścić opłatę za wyjście. Trafia ona bezpośrednio do firmy zarządzającej funduszem. Federalna amerykańska Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (SEC) ograniczyła tę opłatę do 2%. Niczym w najdroższym bankomacie świata zapłacicie 2 tys. dolarów, by odzyskać własne 100 tys.! 7. Opłata migracyjna. Niektóre fundusze stosują opłaty za przeniesienie się z jednego funduszu do drugiego – w tej samej rodzinie funduszy. 8. Opłata za prowadzenie rachunku. Niektóre fundusze pobierają opłatę za samo posiadanie rachunku. 9. Opłata manipulacyjna przy zakupie (nie mylić z płatną z góry prowizją od sprzedaży) wiąże się z zakupem jednostek uczestnictwa w funduszu i uiszcza się ją bezpośrednio do firmy zarządzającej funduszem. 10. Prowizja od sprzedaży lub odroczona prowizja od sprzedaży. Ta opłata, zazwyczaj na rzecz pośrednika, pojawia się albo w momencie zakupu jednostek funduszu (pomniejszając początkową wpłatę przeznaczoną na zakup jednostek funduszu), albo w momencie wyjścia z funduszu i sprzedaży jednostek.

ROZDZIAŁ 2.3

MIT 3: „ZYSKI? DOSTAJESZ TO, CO WIDZISZ” Niespodzianka! Stopy zwrotu podawane przez fundusze inwestycyjne w rzeczywistości nie trafiają do inwestorów. – JACK BOGLE, założyciel Vanguarda

Większość ludzi widziała standardowe zastrzeżenie, że wyniki uzyskiwane w przeszłości nie gwarantują podobnych rezultatów w przyszłości. Znacznie mniej osób zdaje sobie sprawę z tego, jak mylące mogą być liczby opisujące przeszłe wyniki. – HOW FUNDS MASSAGE NUMBERS, LEGALLY, „Wall Street Journal”, 31 marca 2013 roku

PUDROWANIE PASKUDY W 2002 roku Charles Schwab wypuścił dowcipną reklamę telewizyjną: typowy menedżer ds. sprzedaży z Wall Street zagrzewa swoich telemarketerów. „Mówcie klientom, że to gorąca oferta! En fuego! Nie mówcie tylko o rzeczach kluczowych – to akurat mocno śmierdzi”. Kończy swoje poranne kazanie, powiewając najdroższymi biletami na mecz Knicksów, będącymi nagrodą dla najlepszego handlowca, i wzywając: „Przypudrujmy tę paskudę!”.

Z DOBREJ STRONY W 1954 roku Darrell Huff napisał książkę How to Lie with Statistics (Jak kłamać za pomocą statystyki). Pokazuje w niej „nieprzebraną liczbę sztuczek, które służą raczej ogłupianiu niż informowaniu”. Obecnie branża funduszy inwestycyjnych potrafi wykorzystywać chytrą metodę liczenia i publikowania stóp zwrotu, które, jak mówi Jack Bogle, „w rzeczywistości nie trafiają do inwestorów”. Zanim wyjaśnimy tę mistrzowską sztuczkę, spróbujmy zrozumieć, na czym polega iluzja średnich zysków. Poniżej znajdziemy wykres, gdzie pokazano hipotetyczny rynek, który pnie się do góry, to znów opada, jak kolejka górska: 50% w górę, 50% w dół, 50% w górę i znowu 50% w dół. Daje to przeciętną stopę zwrotu 0%. Podobnie jak wy spodziewałbym się, że zwrot na poziomie 0% oznacza, iż nie straciłem żadnych pieniędzy. I tutaj wszyscy byśmy się pomylili!

Jak widać na wykresie, jeśli wyjdziemy od rzeczywistej kwoty (przyjmijmy 100 tys. dolarów), na końcu czteroletniego okresu będziemy do tyłu 43 750 dolarów, czyli 43,75%! Myśleliście, że wyszliście na zero, ale naprawdę straciliście 43,75%! Wpadlibyście na to? Skoro już jesteście wtajemniczeni, bądźcie czujni! Przeciętna stopa zwrotu ma wbudowaną iluzję, która powoduje, że widzimy poprawę wyników, która tak naprawdę nie ma miejsca. W opublikowanym przez Fox Business artykule zatytułowanym Solving the Myth of Rate of Return (Rozwiązanie zagadki stopy zwrotu) Erik Krom wyjaśnia, jak ta różnica przekłada się na rzeczywistość: „Można na to również spojrzeć przez pryzmat zachowania indeksu Dow Jones od 1930 roku. Gdyby dodać wszystkie liczby i podzielić przez 81 lat, stopa zwrotu »średnio« wynosi 6,31%; jeśli jednak wykonamy potrzebne rachunki, otrzymujemy »rzeczywistą« stopę zwrotu na poziomie 4,31%. Dlaczego to takie ważne? Gdybyśmy zainwestowali tysiąc dolarów w 1930 roku, przy 6,31% zarobiliśmy 142 tys. dolarów, a przy 4,31% tylko 30 tys.”.

SZTUKA WAŻENIA Skoro już wiecie, że przeciętna stopa zwrotu nie odzwierciedla naszych rzeczywistych zarobków, usiądźcie sobie wygodnie, ponieważ to jeszcze nie koniec wielkiej iluzji. Matematycznym magikom z Wall Street udało się policzyć to wszystko tak, że ich stopy

zwrotu wyglądają jeszcze lepiej. Jak to możliwe? Mówiąc w skrócie, gdy fundusz inwestycyjny reklamuje określoną stopę zwrotu, nie jest to, jak mówi Jack Bogle, „stopa procentowa, jaka rzeczywiście do was trafia”. Dlaczego? Ponieważ stopy zwrotu, które widzicie w broszurze, określa się jako stopy zwrotu ważone czasem. Wydaje się to skomplikowane, lecz wcale takie nie jest (mimo to możecie śmiało próbować olśnić towarzystwo na imprezie!). Zarządzający funduszem inwestycyjnym mówi, że jeśli mamy 1 dolara na początku roku i 1,20 dolara na koniec roku, zarobiliśmy 20%. „Zagońcie do roboty marketing, niech dają te reklamy na całą stronę!”. W rzeczywistości inwestorzy rzadko lokują całą sumę w funduszu już na początku roku. Zwykle wpłacamy po trochu przez całe 12 miesięcy – tzn. procent każdej wypłaty trafia na rachunek III filaru. A jeśli częściej wpłacamy wtedy, gdy fundusz ma dobre wyniki (jak wiemy, typowe dla inwestorów goniących za wynikami), i rzadziej, gdy radzi sobie gorzej, będziemy mieli zwrot znacznie różniący się od reklamowanego. Zatem dopiero gdybyśmy pod koniec roku usiedli i uwzględnili ciągłe wpłaty i wypłaty, dowiedzielibyśmy się, ile naprawdę zarobiliśmy (lub straciliśmy). Takie realne podejście nazywane jest stopą zwrotu ważoną przepływami i to ono pokazuje, ile naprawdę możemy dostać, podczas gdy stopy zwrotu ważone czasem są wykorzystywane głównie w reklamach funduszy. Jack Bogle od zawsze był orędownikiem zmiany tego stanu rzeczy. Uważa, że inwestorzy powinni widzieć, ile naprawdę zarobią (lub stracą), uwzględniając swoją osobistą sytuację (włącznie z wpłatami i wypłatami). Rozsądnie, prawda? Nie dziwi jednak, że fundusze inwestycyjne są temu niechętne. Bogle mówi: – Porównaliśmy stopy zwrotu uzyskane przez inwestorów funduszy inwestycyjnych – mierzone przepływami – ze stopami zwrotu uzyskanymi przez same fundusze, czyli mierzonymi czasem, i wygląda na to, że inwestorzy pozostają w tyle za funduszami o 3% rocznie. Nieźle! Zatem jeśli fundusz reklamuje stopę zwrotu 6%, jego inwestorzy osiągnęli coś koło 3%.

PRAWDA I ROZWIĄZANIE Przeciętne stopy zwrotu są jak zdjęcia profilowe na portalach randkowych. Przedstawiają obraz lepszy niż w rzeczywistości! Jeśli znacie kwotę, od jakiej zaczęliście inwestować, i wiecie, ile macie teraz, może skorzystać ze stron takich jak Moneychimp (www.moneychimp.com/calculator/discount_rate_calculator.htm), które pokażą wam dokładnie, jaki rzeczywisty zwrot zanotowaliście w tym okresie. Musicie również pamiętać, że stopy zwrotu podawane przez fundusze inwestycyjne dotyczą hipotetycznej osoby, która wszystkie swoje pieniądze zainwestowała pierwszego dnia. W przypadku większości ludzi nie jest to prawdą, więc nie możemy dać się omamić i uwierzyć, że stopy zwrotu wydrukowane na kredowym papierze to te same, które rzeczywiście trafią na nasz rachunek.

DROGA JEST WOLNA

Nikt nie mówił, że wchodzenie na górę będzie łatwe, ale jest o wiele łatwiejsze, gdy macie maczetę zwaną „prawdą”, którą wytniecie kłamstwa i oczyścicie sobie ścieżkę. Po wtajemniczeniu nie jesteście już ślepi. Wiecie, że w dłuższym okresie aktywnie zarządzane fundusze inwestycyjne nie osiągną wyników lepszych niż rynek (zwłaszcza po uwzględnieniu opłat i podatków). Wiecie również, że opłaty naprawdę mają znaczenie. I że obniżając je, możecie odzyskać nawet 60% czy 70% waszej potencjalnej rezerwy na starość. Jak ta niezwykła prawda wpłynie na waszą przyszłość? Wiecie wreszcie, że przeciętne stopy zwrotu nie odzwierciedlają rzeczywistości. Liczą się stopy zwrotu rzeczywiste. I dysponujecie już prostymi narzędziami, aby je obliczyć. Wasza podróż do finansowej wolności trwa już od jakiegoś czasu. Złapaliście właściwy rytm, a prawdy, które poznaliście dotąd, sprawiają, że nie należycie już do „stada baranów”.

SAMODZIELNY LOT Gdy uczę ludzi korzystania z tych narzędzi, często zauważam, iż zaczynają być podejrzliwi wobec wszystkich dookoła. W pewnym sensie czują się zdradzeni, gdy zdobywają wiedzę i zaczynają rozumieć prawdziwe zasady gry. Uważają, że teraz wszystko muszą robić sami, będąc sobie sterem, żeglarzem i okrętem, ponieważ „nikomu nie można ufać”. To nieprawda. Jest wielu wspaniałych finansistów, całkowicie uczciwych i oddanych sprawie przyszłości swoich klientów. Mam świetnego doradcę, któremu ufam bez zastrzeżeń, z którym wspólnie analizujemy moje inwestycje i zarządzamy nimi. Podobnie jak wy jestem szalenie zajęty i nie mam czasu ani ochoty, by spędzać całe dnie, zajmując się szczegółami swojego portfolio. W rzeczywistości jeśli robi się to prawidłowo, wystarczy krótkie spotkanie poświęcone weryfikacji celów i realokacji portfela, raz na kwartał lub na półrocze. Jak więc odróżnić sprzedawcę od zaufanego doradcy? Pośrednika od przewodnika? Mit nr 4 pomoże nam ustalić, czy osoba po drugiej stronie biurka pracuje dla was, czy dla kogoś, czyje nazwisko widnieje na firmowym papierze. Jak mówił znany z afery Watergate „Głębokie Gardło”: „Idź za pieniędzmi. Zawsze idź za pieniędzmi”.

ROZDZIAŁ 2.4

MIT 4: „JESTEM POŚREDNIKIEM, MOIM ZADANIEM JEST POMAGAĆ” Trudno zmusić kogoś, by coś zrozumiał, jeśli jego pensja zależy właśnie od tego, żeby nie rozumiał. – UPTON SINCLAIR

WYJAŚNIJMY SOBIE COŚ Podsumujmy: Fundusze inwestycyjne, na które mnie namówiono, nakładają astronomiczne opłaty, mogące mnie pozbawić nawet 70% moich oszczędności na starość. W dowolnym dłuższym okresie 96% aktywnie zarządzanych funduszy inwestycyjnych nie osiąga rentowności rynku (ani własnych referencyjnych stóp zwrotu). W prowizjach oraz innych kosztach płacę od 10 do 30 razy więcej, niż kosztowałoby mnie, gdybym zainwestował w niskoprowizyjny fundusz indeksowy i „stał się” rynkiem (inaczej: naśladował rynek). Zwykle stopy zwrotu, które reklamują fundusze inwestycyjne, są o wiele wyższe od tych, jakie rzeczywiście uzyskuję, gdyż w reklamach podawane są stopy ważone czasem, a nie przepływami. Stopy zwrotu ważone przepływami odzwierciedlają to, co rzeczywiście trzymamy lub wydajemy, podczas gdy stopy zwrotu ważone czasem służą tylko reklamie funduszy. I mocny akcent na zakończenie: wasz pośrednik spojrzy wam w oczy i zapewni, że leży mu na sercu, abyście zarobili jak najwięcej. Najprawdopodobniej szczerze w to wierzy. Nie rozumie, ani nawet go o tym nie uczono, jaki jest realny wpływ opisanych wyżej zjawisk. Kurczę, prawdopodobnie nawet sam stosuje się do rad, których udziela, zarządzając własnymi finansami.

KŁAP! KŁAP! Jakim cudem ogromna większość Amerykanów pozwala zadawać sobie tysiąc cięć, zamiast powstać, zagłosować portfelem i przenieść swoje ciężko zarobione pieniądze gdzieś indziej? Odpowiedź brzmi: przez dziesiątki lat utrzymywano ich w ciemnocie. Większość ludzi, z którymi rozmawiam, wykazuje wielką podejrzliwość wobec branży usług finansowych jako całości i jej chęci „pomocy”. Raz już się sparzyli. Jednak w obliczu ciągłego ostrzału sprzecznymi informacjami i marketingowego zgiełku szybko

zaczynają czuć się przytłoczeni. Nie mówiąc już o presji codziennych obowiązków. Wielu ustawiło swoje finansowe życie na autopilota i pogodziło się z byciem częścią stada baranów. Ich strategią stała się „nadzieja”. Pewną ulgę przynosi świadomość, że nie jest się samemu. Przypomina to film przyrodniczy na Discovery: gnu ostrożnie podchodzi do wodopoju, przy którym chwilę wcześniej krokodyl zmiażdżył szczękami inne gnu! Czy to zwierzę jest głupie? Nie! Wie, że w afrykańskim żarze bez wody umrze, więc świadomie podejmuje ryzyko. Większość z nas czuje to samo. Wiemy, że nie możemy trzymać się z boku, siedzieć na brzegu rzeki, ponieważ jeśli będziemy trzymać pieniądze w skarpecie, inflacja nas zniszczy. Podobnie jak nasi sąsiedzi i koledzy z pracy, drżąc, schodzimy więc do rzeki i w najmniej spodziewanym momencie: kłap! Czarny poniedziałek. Bańka dotcomów. Kolejny rok 2008. Przez cały ten czas firma pośrednictwa finansowego, której powierzyliśmy jakość życia naszej rodziny, nie bierze na siebie żadnego ryzyka i rok po roku zgarnia rekordowe zarobki. Gdy piszę to na początku 2014 roku, ceny akcji wciąż pną się w górę. Od 2009 do końca 2013 roku rynek zyskał 131% (po uwzględnieniu reinwestowanych dywidend). To piąta co do wielkości hossa w historii. Ludzie widzą, jak salda ich rachunków inwestycyjnych rosną, i znowu zaczynają się czuć bezpiecznie. Zarządzający funduszami inwestycyjnymi oraz ich szefowie zarabiają wagony pieniędzy. Lecz krokodyle wciąż się czają…

OCHRONA PRZED KIM? Pod koniec 2009 roku członkowie Izby Reprezentantów Barney Frank i Chris Dodd złożyli projekt ustawy o „reformie Wall Street i ochronie konsumentów”. Rok później, w wyniku intensywnego lobbingu branży usług finansowych, przeszedł projekt znacznie łagodniejszy niż pierwotny. Nikt jednak nie zadawał oczywistego pytania: „Przed kim i przed czym musimy być chronieni?”. Przed ludźmi, którym powierzamy zarządzanie naszą finansową przyszłością? Przed pośrednikami, którzy zachwalają nam drogie fundusze inwestycyjne? Przed zarządzającymi funduszami, którzy robią legalne co prawda, lecz niejasne interesy, by nabijać własną kiesę? Przed traderami wysokich częstotliwości, „uprzedzającymi” rynek i wynoszącymi miliony, cent po cencie? Tylko w ciągu ostatnich paru lat widzieliśmy, jak banki ponosiły miliardowe straty w wyniku szachrajstw maklerów; jak wielkie firmy w rodzaju MF Global sprzeniewierzały pieniądze klientów i ogłaszały bankructwo; jak w jednym z największych funduszy hedgingowych pojawiały się oskarżenia o wykorzystywanie poufnych informacji; jak stawiano prokuratorskie zarzuty manipulowania LIBOR-em, najpopularniejszą na świecie krótkoterminową stopą referencyjną.

KUCHARZ NIE JADA WŁASNYCH DAŃ Wciąż dajemy się namówić na coś osobom, które bynajmniej nie stosują się do własnych rad. Badanie z 2009 roku opublikowane przez Morningstar, które przeprowadzono na próbie ponad 4300 aktywnie zarządzanych funduszy inwestycyjnych, było jak otrzeźwienie – wykazano, że 49% menedżerów funduszy nie ma udziałów w funduszu, którym zarządzają. Zgadza się. Kucharz nie jada własnych dań. Spośród pozostałych 51% większość dysponuje udziałami, które stanowią niewielką część ich zarobków i ogółu posiadanych inwestycji. Pamiętajcie, ci ludzie dostają miliony, czasami dziesiątki milionów za swoje profesjonalne umiejętności: • 2126 nie ma udziałów w funduszach, którymi zarządzają; • 159 zainwestowało we własny fundusz nie więcej niż 10 tys. dolarów; • 393 zainwestowało od 10 001 do 50 tys. dolarów; • 285 zainwestowało od 50 001 do 100 tys. dolarów; • 679 zainwestowało od 100 001 do 500 tys. dolarów; • 197 zainwestowało od 500 001 do 999 999 dolarów; • 413 zainwestowało ponad 1 mln dolarów.

Nasuwa się oczywiste pytanie: skoro ludzie, którzy zarządzają funduszem, nie inwestują w niego, dlaczego ja miałbym to robić? Dobre pytanie!!! Kucharz nie jada własnych dań, jeśli składniki są do niczego lub wie, jak jego kuchnia naprawdę wygląda i pachnie. Ci menedżerowie są sprytni – znają to wszystko od środka.

GDZIE SĄ JACHTY KLIENTÓW? Fred Schwed jr był zawodowym maklerem. Pożegnał się z Wall Street po tym, jak stracił dużą część swoich pieniędzy w krachu 1929 roku. W 1940 roku napisał klasyczną książkę o inwestowaniu Where Are the Customers’ Yachts?, or A Good Hard Look at Wall Street (Gdzie są jachty klientów, czyli surowe spojrzenie na Wall Street). Tytułowy żart powtarzano sobie w różnych wersjach latami, lecz wersja Schweda brzmiała następująco: William Travers, przebojowy makler z Wall Street, jedzie na wakacje do Newport w stanie Rhode Island. Podziwia liczne zacumowane tam piękne jachty. Każdy z nich okazuje się należeć do brokera, bankiera albo maklera. I wtedy pyta: – A gdzie są jachty klientów? Mija prawie 75 lat od opublikowania tej historyjki, lecz równie dobrze mogła powstać wczoraj!

KOMU ZAUFAĆ Wszyscy widzieliśmy różne odsłony tej samej reklamy. Mąż i żona siedzą strapieni w towarzystwie swojego doradcy finansowego. Z twarzy wynajętego aktora bije mądrość, spogląda on jak ktoś, kto stawił czoło wielu sztormom, i zapewnia małżonków, że z jego pomocą wszystko będzie dobrze. „Nie martwcie się, stoimy za wami. Dzięki naszemu wsparciu wasze dzieci skończą studia. Kupicie tę żaglówkę. I letni domek”. Przesłanie jest jasne: „Wasze cele są naszymi. Jesteśmy tu po to, by pomóc”. Ale prawdziwe pytanie brzmi: Czy wasze interesy rzeczywiście są zbieżne z tym, co dobre dla klientów? Czy osoba, której powierzacie zadanie planowania przyszłości własnej i swojej rodziny, naprawdę ma powody, by działać w waszym interesie? Większość ludzi pomyślałaby „tak” – i byłaby w błędzie. A przecież odpowiedź na to pytanie może zdecydować o sukcesie lub porażce waszej podróży do finansowej wolności. Jak byście się czuli, gdyby w czasie wspinaczki wasz przewodnik najbardziej przejmował się tym, czy przetrwać uda się jemu samemu? Jak przypomniał mi David Swensen: „Twój pośrednik finansowy nie jest twoim przyjacielem”.

STANDARD ADEKWATNOŚCI Prawda jest zaś następująca: branża usług finansowych ma w swoich szeregach wielu

naprawdę troskliwych i uczciwych ludzi, którzy rzeczywiście chcą działać w interesie swoich klientów. Niestety, wielu z nich funkcjonuje w „obiegu zamkniętym”, w którym udostępnione im narzędzia specjalnie skonstruowano tak, by służyły interesowi „zakładu”. System nagradza ich za sprzedaż, a nie za udzielanie obiektywnych i niezależnych porad. Produkt lub fundusz, który wam oferują, wcale nie musi być najlepszym dostępnym ani nawet służyć waszym interesom. Według przepisów jedyne, co muszą, to dostarczyć wam produkt, który jest „adekwatny”. Co to znaczy? Chcielibyście adekwatnego partnera życiowego? „Kochanie, jak ci było dziś w nocy?”. „Eee… seks był adekwatny”. Czy dostaniecie awans za adekwatne wykonywanie swoich obowiązków? Czy latacie liniami lotniczymi o „adekwatnych” standardach bezpieczeństwa? Albo jeszcze lepiej: „Zjedzmy lunch tutaj. Słyszałem, że jedzenie mają adekwatne”. Jednak David Karp, licencjonowany doradca inwestycyjny, o standardzie adekwatności mówi tak: – „Nieważne, kto zyskuje więcej, klient czy doradca. Jeśli tylko inwestycja jest adekwatna [generalnie odpowiada długo- i krótkookresowym celom klienta] w chwili jej zaoferowania, doradca nie ponosi żadnej odpowiedzialności”.

ZŁOTY STANDARD By uzyskać obiektywną poradę, musimy nawiązać współpracę z doradcą będącym osobą zaufania publicznego, zwanym doradcą fiducjarnym (fiduciary). Fiducjarność jest standardem prawnym przyjętym przez względnie niewielki, acz stale rosnący segment niezależnych specjalistów finansowych, którzy porzucili wielkie firmy, zrzekli się statusu pośrednika finansowego (brokera) i podjęli decyzję, by zostać licencjonowanym doradcą inwestycyjnym16 . Ci specjaliści są wynagradzani za doradztwo finansowe i zgodnie z prawem muszą wyeliminować jakiekolwiek źródła konfliktu interesów (lub co najmniej ujawnić je) oraz przedkładać potrzeby klienta ponad swoje własne. Tytułem przykładu: jeśli licencjonowany doradca inwestycyjny mówi klientowi, by nabył akcje IBM, i tego samego dnia sam na własny rachunek kupi akcje IBM taniej, musi oddać klientowi swoje akcje za tę niższą cenę. Wyobraźcie sobie doradztwo finansowe, w którego przypadku jesteście prawnie chronieni przed procederem polegającym na tym, że skłania się was, abyście dokonali określonej inwestycji, dzięki której więcej zarobi wasz doradca. Inna wielka korzyść? Prowizja, którą płacicie za doradztwo fiducjarne, może być odliczona od podatku, zależnie od przedziału skali podatkowej, w jakim się plasujecie. Dzięki temu 1-procentowa prowizja w rzeczywistości może wynieść bliżej 0,5%, jeśli uwzględnić odliczenie podatkowe. Porównajcie to sobie z 2-procentowymi lub wyższymi prowizjami, jakie płacicie zarządzającym funduszami inwestycyjnymi, które nigdy nie podlegają odliczeniu od podatku.

ZNALEŹĆ DORADCĘ FIDUCJARNEGO

Jeśli dziś miałbym wskazać coś, co możecie zrobić, by wzmocnić swój status wtajemniczonego, to jest to nawiązanie współpracy z doradcą fiducjarnym, będącym niezależnym licencjonowanym doradcą inwestycyjnym. Większość ludzi, których pytam, nie wie, czy „facet (facetka) od inwestycji” to pośrednik czy doradca fiducjarny, lecz niemal każdy wierzy, że tej osobie leży na sercu jego interes. I jak wspomniałem wcześniej, ludzie ci zwykle faktycznie mają zamiar działać na rzecz klienta, lecz funkcjonują w systemie, który nagradza ich za sprzedaż. A przy okazji nigdy nie usłyszycie, by ktoś tytułował ich „pośrednikami”. Nazywani są licencjonowanymi przedstawicielami, doradcami finansowymi, konsultantami ds. inwestycji, wicedyrektorami tego, tamtego czy jeszcze czegoś innego. W istocie, jak donosi „Wall Street Journal”, funkcjonuje ponad 200 różnych nazw określających profesję doradcy finansowego – z czego ponad połowa nie jest znana organizacji Financial Industry Regulatory Authority (FINRA), która monitoruje, w jaki sposób produkty inwestycyjne są oferowane inwestorom. Duża część tej tytulatury służy wyłącznie reklamie i nie oznacza przyjęcia standardów doradcy fiducjarnego.

NIE KAŻDA PORADA TO DOBRA PORADA Nawiązanie współpracy z doradcą fiducjarnym to pod każdym względem dobry punkt wyjścia. Niekoniecznie oznacza to jednak, że specjalista, którego wybraliście, dostarczy wam dobrej czy choćby niedrogiej porady. Jak w każdej branży, nie wszyscy mają takie same kwalifikacje czy doświadczenie. W rzeczywistości 46% konsultantów finansowych nie ma własnego planu emerytalnego! Zgadza się. Szewc bez butów chodzi! W 2013 roku ponad 2400 konsultantów finansowych odpowiedziało na anonimową ankietę Financial Planning Association (Stowarzyszenia Konsultantów Finansowych). Okazało się, że prawie połowa z nich nie stosuje się do rad, których sami udzielają. Kurczę, nie mogę uwierzyć, że się do tego przyznali!!! Prawda jest taka, że poruszamy się po zupełnie nieznanym terenie. W związku z tym, że system jest niesłychanie skomplikowany, banki centralne drukują pieniądze jak szalone, a rządy odmawiają spłaty własnych długów, tylko elita doradców finansowych wie, jak pływać w tej mętnej wodzie.

RZEŹNIK I DIETETYK Mój dobry znajomy przesłał mi ostatnio filmik z YouTube zatytułowany Rzeźnik kontra dietetyk. Ten dwuminutowy film rysunkowy jasno i trafnie wyjaśnia podstawową różnicę między pośrednikiem a doradcą fiducjarnym. Pokazuje oczywistą prawdę: gdy wchodzi się do rzeźnika, zawsze będą was zachęcać do kupna mięsa. Zapytajcie rzeźnika, co dziś najlepiej zjeść na obiad, a odpowiedzią zawsze będzie: „Mięso!”. Dietetyk z kolei poleci wam to, co będzie najlepsze dla waszego zdrowia. Nie ma interesu, by sprzedać wam mięso, skoro lepsza jest dla was ryba. Pośrednicy są rzeźnikami, a doradcy fiducjarni to dietetycy. Nie obstawili w tej gonitwie żadnego konia, by musieć sprzedać wam konkretny produkt lub usługę. To proste rozróżnienie daje wam przewagę! Wtajemniczeni znają tę

różnicę. Trochę poszperałem i odkryłem, że człowiekiem, który stoi za tym filmikiem, jest Elliot Weissbluth, były prawnik, który 15 lat wcześniej nie mógł już znieść konfliktów interesów w branży inwestycyjnej i postanowił stworzyć alternatywę przeznaczoną dla najbystrzejszych i najlepszych doradców oraz niezależnych firm. Innymi słowy, wybór niezależnego podmiotu nie powinien oznaczać rezygnacji z wysokiego poziomu usług i dostępu do najlepszych rozwiązań. Jego świetny pomysł chwycił i HighTower jest obecnie jedną z największych niezależnych licencjonowanych firm doradczych w kraju, posiadającą prawie 30 mld dolarów aktywów i zajmującą 13. miejsce w rankingu najszybciej rozwijających się firm magazynu „Inc.”. Błyskawiczny rozwój HighTower pokazuje, że klienci chcą dietetyków. Mają dość sprzedawania im mięsa i zaczynają zdawać sobie sprawę, że ich zdrowie jest zagrożone. Przeprowadziłem z Elliotem wywiad na potrzeby tej książki i od tamtej pory jesteśmy wielkimi przyjaciółmi. Nie musiałem go długo namawiać, by pozostawił lodowate Chicago i skorzystał z mojego zaproszenia, by spędzić jeden dzień w moim domu w Palm Beach, gdzie temperatura wynosi 25°C.

ŚMIAŁA PROPOZYCJA Siedzieliśmy na trawniku za domem, patrzyliśmy na ocean i długo rozmawialiśmy o mitach wciskanych przeciętnemu inwestorowi i wyrządzanych mu krzywdach. Elliot ma rzadką pasję i zapał, by służyć inwestorom, wyzbywszy się interesowności i wewnętrznych konfliktów, które stały się normą w dużych firmach. Od pierwszego dnia w każdym aspekcie swojego biznesu postawił na pełną jawność, całkowitą transparentność i doradztwo, w którym nie ma miejsca na konflikt interesów. Odmawiając zapłaty lub gratyfikacji za sprzedaż określonego produktu lub usługi, jego przedsiębiorstwo potwierdza swoją siłę i uczciwość. Firmy biją się o możliwość współpracy z HighTower, a wszystkie korzyści trafiają wprost do klienta. Prawdziwe wrażenie robi to, jak Elliot rozwijał swój biznes. Najpierw stworzył unikalną platformę, która wcześniej wydawała się czymś niemożliwym do zrealizowania. Następnie pozyskał najlepszych doradców z największych firm i zaoferował im możliwość zyskania moralnej przewagi – szansę rezygnacji z pracy na rzecz „zakładu” i poświęcenia się działaniu wyłącznie na korzyść klienta. Uwolniwszy się zaś od konieczności służenia dwóm panom, doradcy mogli robić wszystko, co leżało w interesie klienta, przez cały czas, przy wszystkich transakcjach. Był tylko jeden problem. Firmę HighTower stworzono, aby służyła jedynie najbogatszym Amerykanom. Tak naprawdę wszyscy najlepsi doradcy w branży koncentrują się na zamożnych. To ma sens, nieprawdaż? Jeśli zarządza się pieniędzmi, chce się obsługiwać mniej klientów, którzy mają większą ilość pieniędzy. Taki układ zapewnia maksymalne zyski. Zbyt wielka liczba małych kont oznacza potężne koszty stałe. Nie jest to najwydajniejszy sposób prowadzenia interesów. Mimo to postanowiłem rzucić Elliotowi wyzwanie…

PRZETRZYJMY NOWY SZLAK – Elliot, chcę, żebyś wymyślił sposób na to, jak zapewnić transparentne, pozbawione konfliktu interesów doradztwo każdemu, kto go potrzebuje, a nie tylko bogatym. Musi być na to sposób – powiedziałem, pochylając się ku niemu. – Z taką pasją troszczysz się o sprawiedliwość i uczciwość, że twoja własna misja nakazuje ci zrobić to dla ludzi. Elliot zapadł się w fotelu. Spodziewał się łatwego wywiadu, tymczasem nagle proszę go, by oddał mi do dyspozycji poważne zasoby! Ale ja poszedłem za ciosem i rzuciłem mu kolejne wyzwanie: znaleźć sposób, aby zwykłym ludziom zaoferować niektóre produkty finansowe, które zazwyczaj oferowane są wyłącznie najbogatszym inwestorom. Było to niełatwe zadanie: demokratyzacja najlepszego doradztwa inwestycyjnego plus najlepsze dostępne rozwiązania dla inwestorów. – Aha, i jeszcze jedno, Elliot: myślę, że powinieneś stworzyć darmową usługę analizy aktualnego portfela! Ludzie powinni wiedzieć, jak są traktowani! Elliot wziął kilka głębokich oddechów. – Jezu, Tony! Wiem, że nie rozmieniasz się na drobne, ale zrobić coś takiego i udostępnić każdemu za darmo? Daj spokój! Uśmiechnąłem się i odrzekłem: – Zgoda, to wariactwo! Nikt inny tego nie zrobi. Nikt inny nie pokaże, jak ludzie przepłacają za marne usługi. Domyślam się, że moglibyśmy nauczyć ich, jak korzystać z nowych technologii! Znalazłbyś zasoby i wolę, by to zrobić, gdybyś tylko się zawziął! – zakończyłem naszą rozmowę, prosząc po prostu, by spokojnie zastanowił się nad tym, jaki wpływ może to mieć na ludzkie życie, i by się odezwał, gdy już to dokładnie przemyśli.

TO DA SIĘ ZROBIĆ Elliot wrócił do Chicago i zebrał załogę. Po długich dyskusjach, w których wszyscy przejawiali wielką determinację, by znaleźć rozwiązanie, oddzwonił do mnie. Jego zespół przeprowadził analizę pewnej opatentowanej technologii, która mogła sprawdzić się w realizacji naszych celów. Wnioski przekonały Elliota, że to może zmienić obraz gry. Miał jednak prośbę. Chciał, by partnerem w tym przedsięwzięciu został jakiś wybitny menedżer specjalizujący się w polityce inwestycyjnej. Ktoś z dziesiątkami lat doświadczenia i przestrzegający najwyższych standardów etycznych. Kapitan statku, który nie bałby się wyruszyć na nieznane wody. Znałem kogoś dokładnie takiego… Ajay Gupta to założyciel i wiceprezes odpowiedzialny za inwestycje w Stronghold Wealth Management, firmie zapewniającej wszechstronne usługi dla najbogatszych inwestorów. Jest również moim licencjonowanym doradcą inwestycyjnym, który zarządza pieniędzmi mojej rodziny od ponad siedmiu lat. Przez prawie 20 lat pracował w największych na świecie firmach pośrednictwa finansowego, gdzie robił błyskotliwą karierę. W pewnym momencie znalazł się na rozdrożu. Jaki miał wybór? Zrezygnować z kariery typowego pośrednika i wznieść sztandar fiducjarności albo dalej trwać w rozkroku, próbując być dietetykiem w sklepie rzeźnika. Zapytałem Ajaya, co przeważyło

szalę. – To był efekt całkowitej frustracji – wyznał. – Były inwestycje, o których wiedziałem, że są najlepsze dla mojego klienta, lecz firma nie dawała mi do nich dostępu, ponieważ nie były „klepnięte”. Nie chciałem polecać klientowi gorszej inwestycji tylko po to, by móc więcej zarobić. Traktuję klientów jak rodzinę i zdałem sobie sprawę, że nie mogę dłużej dokonywać wyborów w ramach ograniczeń narzuconych przez kogoś z odległej wieży z kości słoniowej. Ajay poparł swoje słowa czynami. Zrezygnował z siedmiocyfrowej premii, by odejść i założyć własną firmę. Nie było zaskoczeniem, że podążył za nim cały jego zespół i większość klientów. Odejście Ajaya ze świata pośrednictwa finansowego nie uszło uwagi Charlesa Schwaba (dużego dostawcy rozwiązań dla niezależnych doradców finansowych). Niespodziewanie ktoś z centrali firmy zadzwonił do Ajaya, informując, że Chuck wybrał go, by został twarzą ponad 10 tys. niezależnych licencjonowanych doradców inwestycyjnych w ogólnokrajowej kampanii medialnej Schwaba. Później Ajay zaaranżował moje spotkanie z Chuckiem, a ten zgodził się być jednym z 50 gigantów finansowych, z którymi miałem przeprowadzić wywiady do tej książki. Kiedy w siedzibie Strongholda przedstawiałem Ajaya i jego zespół Elliotowi, okazało się, że obaj wyznają zbliżone wartości. Niesamowite, w jak wielkim stopniu suma składników przewyższyła wynik prostego dodawania. Elliot i Ajay rozpoczęli wspólną pracę na ogromną skalę. Przez prawie rok przyświecał im jeden cel: demokratyzacja najlepszego doradztwa finansowego oraz uświadomienie Amerykanom ich prawa do wiedzy o produkcie, jaki im sprzedano, a potem zapewnienie im dostępu do transparentnego konsultingu. W ten sposób narodził się Stronghold Financial (nowy oddział Stronghold Wealth Management). Poza obsługą najbogatszych obecnie Stronghold świadczy usługi wszystkim, niezależnie od kwoty, jaką mają do zainwestowania.

ZAJRZYJCIE POD MASKĘ – ZA DARMO! Moim największym oczekiwaniem wobec Ajaya i Elliota było zapewnienie każdemu, nie tylko zamożnym, dostępu do najlepszego doradztwa, badań i planowania. Chciałem jednak, by był on darmowy!!! Większość konsultantów finansowych żąda co najmniej tysiąca dolarów za analizę waszych obecnych aktywów inwestycyjnych, ocenę związanego z nimi ryzyka, kalkulację rzeczywistych opłat oraz przygotowanie nowej alokacji aktywów. Opatentowany system Strongholda potrafi to zrobić w zaledwie pięć minut – i to całkowicie za darmo! Oto garść informacji o tym rozwiązaniu. Gdy wejdziecie na stronę www.StrongholdFinancial.com, system pozwoli wam powiązać wszystkie wasze rachunki inwestycyjne (nawet te w III filarze, a także pozostałe, porozrzucane po różnych firmach). Następnie przeanalizuje każdy składnik waszych aktywów, każdą płaconą przez was prowizję, każde podejmowane ryzyko. Przedstawi wam całościową analizę i propozycję nowej alokacji. Pokaże również niektóre z unikalnych strategii, którym przyjrzymy się w części 5, i porówna je z waszymi obecnymi wyborami inwestycyjnymi. Możecie zatrzymać te nieodpłatnie udostępnione wam informacje

i wdrożyć zalecenia samodzielnie (firma nie pobierze od was za to ani grosza). Możecie też wykonać kolejny krok i jednym kliknięciem przenieść wasze rachunki do Strongholda, zlecając im zarządzanie waszym majątkiem (o ile spełniacie warunek minimalnej wielkości rachunku). Stając się klientami firmy, będziecie mieli do dyspozycji zespół doradców fiducjarnych, którzy przez telefon pokierują was oraz odpowiedzą na wasze pytania. Nie ma prowizji, jedynie opłata zależna od ogólnej wartości waszego portfela. Nie ma znaczenia, czy macie 2,5 tys. czy 25 mln dolarów. Doradztwo wcześniej zarezerwowane dla najbogatszych obecnie jest również w waszym zasięgu! A jeśli wolicie współpracować z kimś bliżej was, Stronghold dysponuje siecią niezależnych doradców we wszystkich 50 stanach, którzy hołdują tym samym zasadom i mają dostęp do tych samych unikalnych rozwiązań, którymi będziemy się zajmować w tej książce. Jestem niezwykle dumny, że wspólnie z Elliotem i Ajayem udało nam się stworzyć darmowy serwis, który może oddziaływać na całe społeczeństwo! I mówiąc zupełnie szczerze, powstał on wyłącznie w rezultacie wielkiego rozczarowania systemem, który tak często wykorzystuje oszustwa i manipulację jako broń przeciwko inwestorom. Czas na zmianę warty, więc chociaż aktualnie nie jestem współwłaścicielem Strongholda, właśnie prowadzimy rozmowy na temat tego, jak mógłbym zostać partnerem i jeszcze bardziej włączyć się w jego misję służenia inwestorom doskonałym doradztwem i rozwiązaniami inwestycyjnymi.

ZNALEŹĆ DORADCĘ FIDUCJARNEGO Nie chcę, abyście odnieśli wrażenie, że Stronghold to jedyna firma doradztwa fiducjarnego. Są ich tysiące, w tym wiele znakomitych, dlatego chciałbym wam podać pięć kryteriów, dzięki którym znajdziecie własnego fiducjarnego doradcę inwestycyjnego. Poniżej umieściłem odnośnik do strony Krajowego Stowarzyszenia Osobistych Doradców Finansowych (NAPFA). Za jej pomocą będziecie mogli przeszukać cały kraj, by wybrać odpowiadającego wam doradcę. Jedno zastrzeżenie: obecność na liście nie musi oznaczać wysokich kwalifikacji. Jak w każdej profesji, czy to medycznej, czy nauczycielskiej, znaczny wpływ mają indywidualne kompetencje. Co więcej, w świecie niezależnych doradców fiducjarnych znaczenie ma także rozmiar – wiele mniejszych firm może ustępować pozostałym pod względem dostępu do określonych rodzajów inwestycji lub cen.

KATALOG DORADCÓW PRACUJĄCYCH ZA OPŁATĄ (BEZ PROWIZJI) Jeśli więc chcecie wybrać własnego doradcę fiducjarnego, poniżej znajdziecie pięć kluczowych kryteriów wstępnych, które powinniście rozważyć, podejmując decyzję. 1. Upewnijcie się, że doradca jest zarejestrowany przez władze stanowe lub SEC jako licencjonowany doradca inwestycyjny lub przedstawiciel doradcy inwestycyjnego (IAR) u licencjonowanego doradcy inwestycyjnego (RIA).

2. Upewnijcie się, że licencjonowany doradca inwestycyjny wynagradzany jest w formie procentu od zarządzanych aktywów, nie zaś dzięki pobieraniu prowizji od nabywanych udziałów w funduszach inwestycyjnych. Upewnijcie się, że opłata za doradztwo stanowi jedyną opłatę oraz że jest w pełni transparentna. Upewnijcie się, że nie ma żadnych opłat dystrybucyjnych i marketingowych ani opłat pay-to-play. 3. Upewnijcie się, że licencjonowany doradca inwestycyjny nie otrzymuje żadnego wynagrodzenia z tytułu obrotu akcjami lub obligacjami. 4. Upewnijcie się, że licencjonowany doradca inwestycyjny nie ma żadnych powiązań z domem maklerskim. Najgorszym występkiem doradcy fiducjarnego jest pobieranie prowizji za sprzedaż dodatkowych produktów! 5. Współpracując z doradcą, nie powinniście trzymać pieniędzy na jego koncie. Wasze pieniądze powinny spoczywać w renomowanej firmie świadczącej usługi depozytowe, takiej jak Fidelity, Schwab czy TD Ameritrade, która oferuje dostęp do rachunku 24/7 i wysyła comiesięczne wyciągi bezpośrednio do was. Dla tych, którzy mają ochotę, czas i odświeżyli swoją wiedzę na temat alokacji aktywów (więcej na ten temat w części 4), rozsądną opcją jest inwestowanie samodzielne (bez doradcy). Przyniesie to dodatkowe oszczędności. Koszt doradcy fiducjarnego da się usprawiedliwić tylko wtedy, gdy jego pomoc pozwoli uzyskać dodatkowe pożytki w postaci korzyści podatkowych, planowania dochodów emerytalnych i większego dostępu do alternatywnych form inwestowania (innych niż fundusze indeksowe).

KUPUJCIE ENRON! Posiadanie naprawdę kompetentnego doradcy fiducjarnego da wam więcej niż tylko transparentne doradztwo i rozwiązania inwestycyjne. Powinno ochronić was przed marketingowym zgiełkiem, a historia uczy, że taki szum, który wytwarza pozostający w konflikcie interesów broker lub jego firma, potrafi być niezwykle niebezpieczny. Pozwólcie, że podzielę się z wami dość świeżym przykładem. Pamiętacie Enron? Giganta energetycznego z rocznymi przychodami na poziomie 101 mld dolarów (dane za 2000 rok), który postanowił fałszować własne dane finansowe, by zadowolić akcjonariuszy? Wielkie firmy pośrednictwa finansowego oraz fundusze inwestycyjne będące właścicielami większości akcji Enronu były też jego zagorzałymi zwolennikami. Mój bliski kolega i wspaniały biznesowy umysł Keith Cunningham zawsze wali prosto z mostu, z tym swoim teksańskim akcentem. Gdy zabiera głos na moich imprezach z cyklu Business Mastery, nie patyczkując się, opowiada, jak brokerzy, w ogóle niezainteresowani powodzeniem swoich klientów, udzielają złych rad, nawet gdy sytuacja jest już bardzo groźna. Byłem szczerze zdumiony, kiedy powiedział mi, że pośrednicy finansowi promowali Enron nawet wówczas, gdy firma już upadała! W marcu 2001 roku, zaledwie 9 miesięcy przed ogłoszeniem upadłości, Enron sygnalizował, że ma kłopoty. – Każdy, kto tylko zechciał przejrzeć ich sprawozdanie z przepływów pieniężnych, widział, że pomimo rzekomych zysków z firmy gwałtownie wyciekała gotówka! – krzyczał Keith do blisko tysiąca osób na sali. – Ale to nie

powstrzymało wielkich firm z Wall Street przed rekomendowaniem ich akcji! Poniżej znajdziecie tabelę pokazującą rekomendacje najpoważniejszych firm z branży publikowane na 9 miesięcy przed upadłością Enronu. Zwróćcie uwagę, że rekomendacje „kupować” lub „trzymać” wydawano w momencie, kiedy w istocie nie było już czego trzymać – akcje praktycznie nie miały wartości, a firma była bankrutem!

Nie trzeba chyba dodawać, że jeśli doradza wam pośrednik finansowy, powinniście się spodziewać, że wewnętrzny konflikt interesów prędzej czy później się ujawni.

LOBBOWANIE DLA ZYSKU Stawianie interesów klienta na pierwszym miejscu jest prostą koncepcją, ale na Wall Street powoduje straszne zamieszanie. – WHAT’S NO. 1 FOR BROKERS?, „Wall Street Journal”, 5 grudnia 2010 roku

Dlaczego więc status quo się nie zmienia? Zgodnie z ustawą Dodda–Franka Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (SEC) miała badać, czy „uniwersalny standard fiducjarności” należy wprowadzić we wszystkich firmach branży inwestycyjnej. Dobrze słyszeliście. Politycy chcieli przeprowadzić badanie, które miało ustalić, czy działanie w najlepszym interesie klienta aby na pewno stanowi dobry pomysł. Na Kapitolu odgrywana jest prawdziwa tragikomedia. W wywiadzie z dr. Jeffreyem Brownem zapytałem o jego opinię na temat standardów fiducjarnych. Któż lepiej mógłby

odpowiedzieć na to pytanie, jeśli nie facet, który doradzał Urzędowi Wykonawczemu Prezydenta USA oraz Chińczykom w budowie ich systemu ubezpieczeń społecznych? – Myślę, że bardzo, bardzo ważne jest, by każdy, kto zarządza pieniędzmi innych, był prawnie i etycznie zobowiązany do właściwego postępowania i dbania o pieniądze innych ludzi. Chcę przez to powiedzieć, że w ostatecznym rozrachunku mówimy tu o ludzkim życiu, prawda? – odparł. Reakcji branży nie można nazwać inaczej niż gwałtowną. Wręcz słychać, jak obracają się tryby rozpędzonej maszyny lobbingowej, która wciąż przypomina Kapitolowi o hojnych datkach wyłożonych na kampanie wyborcze.

PRAWDA I ROZWIĄZANIE Skoro znacie już zasady gry, co waszym zdaniem powinien zrobić inwestor? Powyżej znajdziecie 5 kroków, które pomogą wam ocenić i wybrać doradcę fiducjarnego, jeśli postanowicie wyszukać go sami. Jak wspomniałem, możecie odwiedzić stronę firmy Stronghold (www.StrongholdFinancial.com), na której znajdziecie opatentowany system internetowy, który w zaledwie 5 minut zapewni wam następujące korzyści: • W ciągu kilku sekund system pobierze informacje i oceni wasze obecne aktywa (akcje, obligacje i fundusze inwestycyjne) na wszystkich waszych rachunkach, w tym należących do III filaru. • System pokaże wam, ile naprawdę płacicie i o ile mniej uzbieracie na emeryturę, jeśli nie ograniczycie opłat. Pamiętacie efekt kapitalizacji opłat, o którym mówiliśmy w rozdziale 2.3!? • System pokaże wam waszą ekspozycję na ryzyko. Innymi słowy zobaczycie, jak wasz portfel przetrzymał rok 2008 oraz inne załamania rynku. • System zapewni wam doradztwo wolne od konfliktu interesów i przedstawi szereg portfelowych możliwości. • System uwzględni waszą aktualną sytuację podatkową i zaproponuje wam alokację bardziej efektywną podatkowo. • Jeśli zdecydujecie się na współpracę z firmą Stronghold, możecie szybko i automatycznie przetransferować wszystkie swoje rachunki do jednego z rekomendowanych depozytariuszy (takich jak TD Ameritrade, Fidelity czy Schwab). Z tego miejsca zespół Strongholda będzie wdrażał rekomendacje oraz na bieżąco zarządzał i administrował rachunkiem. • Jeśli macie ponad 1 mln dolarów w aktywach inwestycyjnych, otworzy to przed wami drzwi do oddziału Private Wealth Division, który ma większy dostęp do inwestycji przeznaczonych tylko dla wybranych inwestorów. W każdej chwili możecie również porozmawiać przez telefon z którymś z członków zespołu będącym fiducjarnym licencjonowanym doradcą inwestycyjnym, który odpowie na wszelkie pytania dotyczące waszej indywidualnej sytuacji. Możecie również poprosić

o skontaktowanie was z jednym z lokalnych partnerów firmy.

CO DALEJ? Zaszliśmy naprawdę daleko! Mitów, które do tej pory ujawniliśmy, nieświadoma jest zdecydowana większość inwestorów. W rzeczywistości dostępu do tych poufnych informacji nie ma nawet wielu bogatych inwestorów. A skoro już coraz lepiej rozumiemy, co się dookoła nas dzieje, możemy zacząć się przyglądać rzeczywistym strategiom, z których aktualnie korzystamy, by sprawdzić, czy są zgodne z naszymi celami. Zacznijmy od rachunków III filaru (regulowanych podsekcją 401(k) federalnego kodeksu podatkowego). Ten skromny przepis podatkowy na zawsze zmienił świat finansów! Czy powinniśmy korzystać z jego dobrodziejstw czy raczej z nich zrezygnować? Przekonajmy się. Chociaż idea fiducjarności jest gorąco zwalczana przez niektóre grupy, badania ankietowe przeprowadzone na zlecenie Komisji Papierów Wartościowych i Giełd pokazały, że większość inwestorów nie rozumie pojęcia fiducjarności i nie zdaje sobie sprawy, że pośrednicy finansowi i doradcy inwestycyjni oferują różne poziomy obsługi. – THE BATTLE OVER BROKERS’ DUTY TO THEIR CLIENTS REACHES A STANDSTILL, „Wall Street Journal”, 24 stycznia 2012 roku

POŚREDNIK FINANSOWY (BROKER)

NIEZALEŻNY DORADCA FIDUCJARNY

Płaci się prowizję za sprzedaż jednostek funduszy

Uiszcza się stałą opłatę za doradztwo

Prowizji nie odlicza się od podatku

Opłaty za doradztwo mogą być odliczone

Wynagradzany za sprzedaż

Świadcząc doradztwo, jest prawnie zobowiązany ujawnić ewentualne konflikty interesów

Standard adekwatności

Standard fiducjarności (relacja zaufania)

Przedstawia szeroki wachlarz produktów i usług, który musi Możliwość oferowania wszystkich być zatwierdzony przez pracodawcę i obejmuje tylko te, produktów i usług które są przez niego oferowane Ograniczony przez pracodawcę

Niezależny

Jest depozytariuszem aktywów inwestycyjnych

Aktywa przechowuje zewnętrzny depozytariusz

ROZDZIAŁ 2.5

MIT 5: „NIE CIERPIĘ RENT KAPITAŁOWYCH, WY TEŻ POWINNIŚCIE” W zeszłym roku największymi aktywami szefa Rezerwy Federalnej były dwie renty kapitałowe. – Fed Chairman Bernanke’s Personal Finances Are No Frills, USA Today, 21 lipca 2008 roku

KOCHAĆ CZY NIENAWIDZIĆ? W internecie przypadkiem trafiłem na reklamę, która brzmiała: „Nie cierpię rent kapitałowych, wy też powinniście”. Typowy internetowy zwiastun promował darmowy raport, który dowodził, że renty kapitałowe są okropną inwestycją, a pod względem długoterminowego wzrostu i bezpieczeństwa znacznie lepsza jest strategia polegająca na kupowaniu akcji i obligacji. Oczywiście reklamodawca oferował odpłatne doradztwo giełdowe. Z reklamy nie dało się jednak wyczytać, że jej autor jest zwolennikiem aktywnego zarządzania portfelem akcji. A przecież od takich ekspertów jak Warren Buffett, Jack Bogle, Ray Dalio czy David Swenson – jak również z prac naukowych – dowiedzieliśmy się już, że wykorzystując aktywne zarządzanie, w dłuższej perspektywie nie jesteśmy w stanie pokonać rynku. Wyniki są gorsze od zwykłego funduszu indeksowego, który za wyższą rentowność pobiera opłaty niższe o 500–3 tys. proc. Ta strategia marketingowa często jednak się sprawdza, czyż nie? Dokonajcie porównania z czymś, co uważa się za okropny produkt, a nagle wasz przestanie wyglądać tak źle. Nie wszyscy jednak nienawidzą rent kapitałowych… Byłem zdumiony, gdy odkryłem, że były przewodniczący Rezerwy Federalnej Ben Bernanke, w swoim czasie być może najbardziej wpływowy człowiek świata finansów, bez wątpienia ceni renty kapitałowe, zarządzając swoimi osobistymi finansami. Bernanke musiał ujawnić swoje inwestycje, zanim został szefem Fedu. Jego oświadczenie pokazało, że miał stosunkowo niewiele akcji i obligacji, natomiast renty kapitałowe stanowiły dwa największe składniki jego portfolio. Pierwsza myśl, jaka mi przyszła do głowy, brzmiała: „Co on wie, czego nie wiem ja?”. Gdzie zatem leży prawda? Czy renty kapitałowe są największym wynalazkiem od czasów krojonego chleba, czy też interesem, który jest dobry tylko dla firmy ubezpieczeniowej i brokera, który je sprzedaje? Odpowiedź? Tak naprawdę zależy to od rodzaju waszej renty kapitałowej oraz od opłat, jakie pobiera od was towarzystwo ubezpieczeniowe. Przyjrzyjmy się temu. Gdy pisałem tę książkę, szukałem kontaktu z najznamienitszymi umysłami, które

pomogłyby czytelnikom, aby ci zapewnili sobie gwarantowany strumień dochodów; pensję do końca życia bez konieczności chodzenia do pracy. Bądź co bądź czyż nie po to inwestujemy? Gdy prowadziłem te wywiady, wciąż wypływało nazwisko dr. Davida Babbela. Jak może pamiętacie z poprzedniego rozdziału, Babbel jest profesorem Wharton Business School. Legitymuje się niejednym doktoratem i doradzał sekretarzowi pracy USA w sprawie funduszy cyklu życia. Na początku 2013 roku przedstawił opowieść o tym, jak stworzył własny plan dochodów do końca życia, kwestionując rady kolegów z Wall Street, by w nadziei na zyski pozwolić pracować swoim pieniądzom. Zamiast więc ryzykować choćby centa inwestycjami w akcje i obligacje, wybrał serię gwarantowanych rent kapitałowych (income annuities), które rozłożył w czasie. Zyskał w ten sposób bezpieczną emeryturę, jakiej chciał i na jaką zasłużył – plan dochodów do końca życia. Renty kapitałowe, które wykupił, dały mu również 100% gwarancji ochrony kapitału, nic więc nie stracił, gdy rynek załamał się w 2000 roku, a potem w 2008 roku. Nadal cieszył się życiem, żoną i wnukami, mając całkowicie spokojną głowę, że nigdy nie skończą mu się pieniądze. Poleciałem do Filadelfii, by spotkać się z dr. Babbelem na „godzinny” wywiad, który ostatecznie trwał cztery razy dłużej. Jego strategia, którą pokażemy w rozdziale 5.3: Wolność: tworzenie planu dochodów do końca życia, była skuteczna, mimo że prosta – a „spokojną głowę” naprawdę dawało się zauważyć. Widziałem przecież, jaką wolność dawała mu jego strategia. Wyszedłem od niego z zupełnie nowym spojrzeniem na renty kapitałowe! A przynajmniej na niektóre ich rodzaje. Nie ukrywał, że „nie wszystkie renty kapitałowe są takie same”. Jest wiele różnych typów, każdy ma swoje zalety i wady. Są takie, których naprawdę powinniście „nienawidzić”, lecz wrzucanie wszystkich rent kapitałowych do jednego worka jest bezmyślnym uprzedzeniem wobec jedynego instrumentu finansowego, który próbę czasu wytrzymuje od ponad 2 tys. lat.

TOWARZYSTWO UBEZPIECZENIOWE JULIUSZA CEZARA Pierwsze renty kapitałowe gwarantujące wypłatę świadczeń do końca życia funkcjonowały 2 tys. lat temu, w Cesarstwie Rzymskim. Obywatele i żołnierze wkładali pieniądze do wspólnej puli. Ci, którzy żyli najdłużej, dostawali kolejne wypłaty, zaś ci, którzy nie mieli tyle szczęścia, umierali. Oczywiście państwo też zabierało z tego swoją cząstkę. Cesarzowi trzeba oddać, co cesarskie! Łacińskie słowo annua oznacza „roczny” i dało początek angielskiemu terminowi annuity, którym z kolei określa się renty kapitałowe przewidujące regularną wypłatę świadczeń. Nazwa wzięła się stąd, że Rzymianie dostawali swoje renty raz do roku. (Ciekawostka w sam raz, by błysnąć przed kolegami z pracy!). W XVII wieku europejskie rządy wykorzystywały ten sam pomysł (zwany tontyną), by finansować wojny i roboty publiczne (znowu zatrzymując cząstkę dla siebie). Współcześnie matematyka i podstawowa konstrukcja tych produktów pozostaje taka sama.

Zmieniło się to, że państwo zostało zastąpione przez najbardziej szacowne towarzystwa ubezpieczeniowe, z których wiele działa od ponad 100 lat i które wytrzymały próbę czasu, wychodząc cało z depresji, recesji, wojen światowych i niedawnego kryzysu kredytowego. Musimy być jednak ostrożni, gdy sprawa dotyczy różnych rodzajów rent kapitałowych. Na przestrzeni ostatnich 2 tys. lat nie różniły się one od siebie zasadniczo. Mieliśmy tylko jedną jej wersję: „coca-colę classic” produktów finansowych. Była to prosta umowa między wami a firmą ubezpieczeniową. Wy dawaliście im pieniądze, a oni obiecywali wam gwarantowany dochód lub zwrot z waszych pieniędzy. A gdy już wpłaciliście swoją składkę, musieliście zdecydować, kiedy zaczniecie otrzymywać świadczenia. Im dłużej czekaliście, tym były one większe. Ponadto w dniu wykupienia renty przedstawiano wam dokładny harmonogram wypłat, więc niczego nie musieliście zgadywać.

POSTĘP CZY TYLKO ZMIANA? Przez ostatnie 50 lat renty kapitałowe ewoluowały w wiele różnych odmian, często odległych od tego, co oferował Juliusz Cezar. Czasem ewolucja jest czymś dobrym. Czasem jednak rodzi się mutant! Śmiało możemy powiedzieć, że obecnie mamy więcej złych produktów niż dobrych. Jak mówi Jack Bogle: „Nadal polecam renty kapitałowe jako koncepcję, ale zachęcałbym do przyjrzenia się szczegółom, zanim cokolwiek zrobicie”. Do rzeczy więc! Których rent kapitałowych unikać?

RENTY ZE ZMIENNĄ STOPĄ ZWROTU TO ZŁA INWESTYCJA W 2012 roku sprzedano renty ze zmienną stopą zwrotu (variable annuities) o łącznej wartości ponad 150 mld dolarów. By do czegoś to odnieść, 150 mld dolarów to tylko troszkę mniej niż przychód brutto Apple za rok 2012. Renty ze zmienną stopą zwrotu stały się ulubionym źródłem prowizji dla wielu dużych firm pośrednictwa finansowego. Czym więc, u licha, taka renta jest? Mówiąc krótko, to umowa ubezpieczeniowa, na podstawie której składki inwestowane są w fundusze inwestycyjne (nazywane również subkontami). Tak jest! Te same fundusze inwestycyjne, które osiągają niższą rentowność niż rynek i żądają szalonych składek. Tym razem jednak inwestor nabywa je w opakowaniu renty kapitałowej. Dlaczego ktoś miałby inwestować w fundusze inwestycyjne za pośrednictwem renty? Ponieważ renty kapitałowe cieszą się specjalnymi przywilejami podatkowymi, dzięki czemu można na nich mnożyć pieniądze z możliwością odroczenia zapłaty podatku, dokładnie jak w przypadku rachunków 401(k) lub IRA. Rozwiązanie to jest szczególnie atrakcyjne, jak głosi przekaz marketingowy, gdy wykorzystamy już limity rachunków w III filarze, a mamy jeszcze kapitał do zainwestowania. Teraz jednak zamiast przekazywać wygórowane opłaty wyłącznie kiepskim funduszom, będziemy ponosić dodatkowe koszty związane z samą rentą.

JESZCZE WIĘCEJ OPŁAT Gdzie tu więc korzyści? Dlaczego ktoś miałby nabywać fundusze inwestycyjne w opakowaniu renty? By uniknąć podatków? Większość rent kapitałowych gwarantuje, że nawet jeśli saldo ulega zmniejszeniu, wskazani przez was beneficjenci dostaną przynajmniej całość pierwotnie wyłożonej przez was kwoty. Jeśli więc przekazaliście 100 tys. dolarów, a wartość jednostek funduszy inwestycyjnych spadnie do 20 tys. dolarów, wasze dzieci po waszej śmierci wciąż dostaną 100 tys. Nie wygląda to na taki zły interes, dopóki się nie zorientujecie, że właśnie kupiliście najdroższą dostępną formę ubezpieczenia na życie. Wcześniej, w rozdziale 2.2, pokazaliśmy, jak wiele opłat musicie ponosić, by inwestować w aktywnie zarządzane fundusze inwestycyjne, a także jak bardzo ujemnie wpływa to na wasze wyniki inwestycyjne. Dla przypomnienia: według „Forbesa” suma wszystkich opłat (wskaźnik kosztów, koszty transakcyjne, koszty soft-dollar, koszt rezerwy płynności, prowizje od sprzedaży) wynosi średnio około 3,1% rocznie (jeśli inwestujemy poprzez rachunek z odroczoną płatnością podatku, taki jak 401[k], IRA czy renta ze zmienną stopą zwrotu). To 3100 dolarów rocznie od każdych 100 tys. Ale to jeszcze nie koniec. Gdy kupujemy rentę ze zmienną stopą zwrotu, nie tylko ponosimy opłaty i koszty wymienione powyżej, lecz również dodatkowe opłaty naliczane przez firmę ubezpieczeniową. Jest „opłata za ryzyko ubezpieczeniowe”17, która według Morningstar jest równa średnio 1,35% rocznie, a także opłaty administracyjne, które mogą wynosić od 0,10% do 0,50% rocznie. Podsumujmy: Przeciętne koszty funduszy inwestycyjnych = 3,1% (według artykułu w magazynie „Forbes”). Opłata za ryzyko ubezpieczeniowe = 1,35% (przeciętnie). Koszty administracyjne = 0,25% (przeciętnie). Łącznie otrzymujemy 4,7% rocznie, czyli 4700 dolarów za każde zainwestowane 100 tys.! I te pieniądze są potrącane, zanim zarobicie nawet centa. Innymi słowy, jeśli fundusz przyniesie zwrot na poziomie 4,7%, nie zarobicie nic! Wszystkie te dodatkowe opłaty, żeby uniknąć podatku od zysków kapitałowych? Kurczę, zapłaciwszy je wszystkie, zapewne nie będziecie mieli specjalnych zysków do opodatkowania, o ile jakiekolwiek!

ZAPĘDZENI W KOZI RÓG Na rentach ze zmienną stopą zwrotu ludzie w większości tracą pieniądze, ale jednocześnie czują, że są do nich na stałe przywiązani. Boją się wycofać z nich pieniądze, gdyż nie chcą tracić gwarancji wypłaty kapitału (gwarancji, że po ich śmierci spadkobiercy dostaną nienaruszony pierwotny wkład). Zwykle występują też wysokie opłaty za rezygnację,

byście nie opuścili imprezy za wcześnie. Czy są jakieś wyjątki od tej reguły? Z rozwiązań, o których mówią eksperci, warto rozważyć tylko dwa, i to wyłącznie, jeśli ktoś poszukuje korzyści podatkowych. Zarówno Vanguard, jak i TIAA-CREF oferują niezwykle tanie renty ze zmienną stopą zwrotu z listą niskoprowizyjnych funduszy indeksowych do wyboru. Nie ma tam prowizji, a więc i opłat za rezygnację, jeśli chcielibyście odzyskać gotówkę.

TO JUŻ NIE TE SAME RENTY KAPITAŁOWE W rozdziałach 5.3 i 5.4 tej książki, zatytułowanych Wolność: tworzenie planu dochodów do końca życia i Czas na wygraną: wynikiem jest wasz dochód, dokładnie przyjrzymy się tradycyjnym rentom kapitałowym, a także względnie nowemu rodzajowi renty, jakim jest renta ze stałą gwarantowaną stopą zwrotu (fixed indexed annuity), która daje jedne z najlepszych gwarancji dochodu spośród wszystkich produktów finansowych, zapewniając jednocześnie 100% ochrony kapitału. Zanim skończycie czytać tę książkę, zyskacie pewność i spokój ducha, wiedząc, że co miesiąc znajdziecie w waszej skrzynce pocztowej czek z wypłatą (na którą nie będziecie musieli pracować). Naszą drogę do finansowej wolności możemy skrócić, jeśli wyeliminujemy podatki obciążające nasze przyszłe świadczenia. Jak, zapytacie? Łącząc zalety Indywidualnego Konta Emerytalnego z ulgą Rotha oraz moc renty kapitałowej. Oznacza to, że bez względu na to, co rząd zrobi ze stawkami podatkowymi, będziecie mieli pewność, iż cała kwota, jaką będziecie otrzymywać, będzie stanowić wasz dochód rozporządzalny. Zgadza się: legalny, bezpieczny i zwolniony z podatku dochód do końca życia, bez żadnych wahań i obaw o zmienność rynku. Celem tego rozdziału jest nie tylko wskazanie wam, czego unikać, lecz również ostrzeżenie was, że możecie paść ofiarą marketingowego mitu głoszącego, że wszystkie renty kapitałowe są złe. Jedynym powodem, dla którego nie wchodzę w szczegóły dotyczące ich zalet, jest to, że najpierw musicie się dowiedzieć, gdzie ulokować swoje pieniądze: zrozumieć alokację aktywów. Poznanie zasad alokacji pomoże wam z kolei uświadomić sobie, kiedy i w jakich sytuacjach renty kapitałowe mają dla was sens.

ROZWIĄZANIE Jeśli macie rentę kapitałową, niezależnie od jej rodzaju warto uzyskać poradę specjalisty w tej materii. Do takiego eksperta możecie dotrzeć przez strony Lifetime Income (www.lifetimeincome.com). Ekspert nieodpłatnie przyjrzy się waszej rencie, co pomoże wam: • odkryć zalety i wady waszej aktualnej renty kapitałowej, • określić rzeczywiste opłaty, jakie ponosicie, • ocenić, czy oferowane wam gwarancje są najlepszymi z dostępnych, a także • zdecydować, czy zatrzymać aktualną rentę kapitałową czy zamienić ją na inny jej rodzaj.

Jeśli macie rentę kapitałową, która okaże się niezbyt dobra, możecie skorzystać z możliwości zwanej 1035 exchange. Wiąże się to z odrobiną biurokracji, która pozwoli wam przesunąć saldo gotówkowe z jednej firmy ubezpieczeniowej do drugiej bez konsekwencji podatkowych. Musicie jednak mieć świadomość, że wasza aktualna renta może przewidywać opłatę za rezygnację, jeśli zrobicie to zbyt szybko. Być może sensowne będzie opóźnienie zamiany do czasu, gdy opłata za rezygnację będzie odpowiednio niska lub nie będzie jej już wcale. Możecie również utracić prawo do gwarantowanej wypłaty w przypadku śmierci. Zostańcie ze mną, gdyż przed nami jeszcze jedna prawda, którą musimy odkryć! Ostatnia i ostateczna iluzja, której wtajemniczeni są w pełni świadomi: mit, że musicie ponieść ogromne ryzyko, by zdobyć wielkie zyski. Obalmy go…

ROZDZIAŁ 2.6

MIT 6: „DUŻE ZYSKI WYMAGAJĄ DUŻEGO RYZYKA!” Operacja inwestycyjna to taka, która po rzetelnej analizie daje obietnicę ochrony kapitału i adekwatnego zwrotu. Operacje, które nie spełniają tych kryteriów, są spekulacyjne. – BENJAMIN GRAHAM, The Intelligent Investor

MIEĆ CIASTKO I ZJEŚĆ CIASTKO Na pozór wydaje się, że przedsiębiorcy mają wysoką tolerancję na ryzyko. Ale jedną z najważniejszych fraz w moim życiu jest „ochrona przed stratami”. – RICHARD BRANSON, założyciel Virgin

Mój przyjaciel Richard Branson, twórca Virgin i wielu innych wspaniałych marek, w 1984 roku postanowił wprowadzić na rynek Virgin Airways. Niczym Dawid przeciwko Goliatowi ten mistrz marketingu stanął do walki, mając świadomość, że jest w stanie pokonać każdego, także konkurencyjnego giganta British Airways. Dla ludzi z zewnątrz wyglądało to jak stawianie wszystkiego na jedną kartę. Ale Richard, jak większość mądrych inwestorów, bardziej koncentrował się na ochronie przed ewentualnymi stratami niż na wielkiej wygranej. Wykonał więc genialny ruch: kupując pierwszych pięć samolotów, zdołał wynegocjować umowę swojego życia. Przewidywała ona, że jeśli interes mu nie wyjdzie, będzie mógł zwrócić maszyny! Była to klasyczna gwarancja zwrotu pieniędzy! W przypadku niepowodzenia nie mógł stracić, ale jeśliby wygrał, rozbiłby bank. Reszta jest historią. Świat inwestycji, podobnie jak świat biznesu, w mniej lub bardziej subtelny sposób daje wam do zrozumienia, że jeśli chcecie wielkiej wygranej, musicie podjąć wielkie ryzyko. W jeszcze bardziej przerażającej wersji brzmi to tak: jeśli chcecie kiedykolwiek zyskać finansową wolność, musicie rzucić na szalę swoją wolność w ogóle. Nie ma nic, co byłoby dalsze od prawdy. Jeśli istnieje jakaś wspólna cecha ludzi, którzy odnieśli wielkie sukcesy inwestycyjne, jest nią to, że nie spekulują swoimi ciężko zarobionymi oszczędnościami. Planują za to strategicznie. Pamiętacie dwie najważniejsze zasady inwestowania Warrena Buffetta? Zasada 1: nie trać pieniędzy! Zasada 2: patrz zasada 1. Czy są to najwięksi menedżerowie funduszy hedgingowych, jak Ray Dalio lub Paul Tudor Jones, czy też przedsiębiorcy, tacy jak założyciel Salesforce Marc Benioff lub Richard Branson z Virgin, ci wtajemniczeni miliarderzy bez wyjątku szukają okazji oferujących asymetryczną relację

ryzyko–zysk. W ten wymyślny sposób pragnę wam powiedzieć, że zysk jest o wiele większy od ryzyka. Ryzykuj trochę, zarabiaj dużo. Najlepszym przykładem bardzo małego ryzyka i dużych zysków są traderzy wysokich częstotliwości (HFT), wykorzystujący najnowsze technologie (nawet latające roboty i przekaźniki mikrofalowe szybsze od światła), by zyskać 1/1000 sekundy! Jak, waszym zdaniem, w ich przypadku wygląda stosunek ryzyko–zysk, jeśli 70% ich obrotów odbywa się na rynku akcji? Podpowiem wam. Virtu Financial, jedna z największym firm HFT, chciała wejść na giełdę, co wymagało ujawnienia modelu biznesowego i zyskowności. W ciągu ostatnich 5 lat Virtu stracił pieniądze tylko jednego dnia! Zgadza się. Jeden dzień handlu na tysiące! A jakie jest ich ryzyko? Inwestowanie w szybsze komputery, jak sądzę.

GROSZOWY INTERES Mój przyjaciel i guru funduszy hedgingowych J. Kyle Bass najbardziej wsławił się tym, że zainwestowane 30 mln dolarów pomnożył do 2 mld dolarów w ciągu zaledwie dwóch lat. Utarty pogląd głosi, że aby uzyskać taki zwrot, musiał podjąć ogromne ryzyko. Wcale nie. Kyle w bardzo przemyślany sposób obstawił pęknięcie bańki mieszkaniowej, która puchła jak nieszczęsny dzieciak z książki Willy Wonka i fabryka czekolady. Musiała pęknąć, i to raczej prędzej niż później. Pamiętacie te czasy? Rozemocjonowani i nieświadomi ryzyka nabywcy kupowali wszystko jak leci. Bez żadnego wkładu własnego lub pod dowolnym pretekstem, że ich na to stać. Kredytodawcy ustawiali się w kolejce do udzielania pożyczek, wiedząc, że mogą je za chwilę hurtowo odsprzedać inwestorom, którzy nie zdawali sobie sprawy z ich rzeczywistej jakości. Bańki tej nie dało się nie zauważyć, jeśli tylko stało się obok. Jednak geniusz Kyle’a, który ujawnia się w udzielonym przez niego wywiadzie w części 6, polegał w tym, że zaryzykował tylko 3 centy na każdego dolara zysku. Czyż nie jest to małe ryzyko w stosunku do wielkich korzyści? Gdy niedawno rozmawiałem z Kyle’em, ujawnił mi szczegóły innej okazji inwestycyjnej o asymetrycznej relacji ryzyko–zysk, jaką odkrył dla siebie i swoich inwestorów. Warunki? Miał 95-procentową gwarancję zachowania kapitału, a jeśli firma trafiłaby na giełdę, możliwości zysku byłyby nieograniczone (spodziewał się wielkich!). Gdyby przedsięwzięcie padło, straciłby tylko 5%. Kyle, jak inni wielcy inwestorzy, podejmuje małe ryzyko dla wielkich zysków. Frontalny atak bez zabezpieczonych tyłów to przepis na katastrofę. – Kyle, jak mam przekonać do tego swoich czytelników? – zapytałem. – Tony, powiem ci, jak uczyłem tego moich chłopców: kupiliśmy trochę miedziaków. – Słucham, Kyle? – Myślałem, że to jakieś zakłócenia na linii. – Przysiągłbym, że mówiłeś, iż kupiłeś miedziaki. – Dobrze słyszałeś. Któregoś dnia, stojąc pod prysznicem, zastanawiałem się: „Gdzie mogę zarobić bez ryzyka?”. Większość ekspertów nie odważyłaby się nawet o czymś takim pomarzyć. Według nich „zysk bez ryzyka” to oksymoron. Jednak wtajemniczeni, tacy jak Kyle,

rozumują inaczej niż reszta stada. Rzucając wyzwanie utartym poglądom, zawsze szuka on małych inwestycji, które mogą przynieść nieproporcjonalnie duże zyski. Słynny guru hedgingu, który odnotował jeden z największych sukcesów inwestycyjnych ubiegłego stulecia, wydał swoje ciężko zarobione pieniądze, by kupić… no cóż, pieniądze: 2 mln dolarów w pięciocentówkach – wystarczająco dużo, by wypełnić niewielki pokój. O co chodzi? Chociaż wartość pięciocentówki fluktuuje, według Kyle’a „amerykańska pięciocentówka warta jest obecnie około 6,8 centa jako »złom metalowy«. Oznacza to, że 5 centów zawiera w sobie metale faktycznie warte 6,8 centa [o 36% więcej]”. Włos się jeży, jeśli pomyśleć, że żyjemy w świecie, w którym rząd wydaje łącznie prawie 9 centów (w tym surowiec i koszt produkcji), by wyprodukować monetę o nominale 5 centów. Czy na Kapitolu ktoś się tym przejmuje? Taka sytuacja jest na dłuższą metę nie do utrzymania i pewnie którego dnia Kongres się obudzi i zmieni skład pięciocentówki. „Może następna będzie z cyny albo stali. To samo zrobili z jednocentówką, gdy na początku lat 80. podrożała miedź”. Od 1909 do 1982 roku jednocentówka w 95% składała się z miedzi. Dzisiaj to głównie cynk z zaledwie 2,5-procentową domieszką miedzi. Obecnie te starsze jednocentówki warte są 2 centy! (Nie jako złom, lecz numizmat!). To o 100% więcej niż wartość nominalna. Gdybyście dawno temu zainwestowali w jednocentówki, podwoilibyście swoje pieniądze bez żadnego ryzyka i nawet nie musielibyście tych monet przetapiać! Przyznaję, że na początku wydawało mi się to nieco efekciarskie, lecz Kyle był śmiertelnie poważny. – Gdybym całą gotówkę, jaką jestem dziś wart, mógł za naciśnięciem guzika zamienić na pięciocentówki, zrobiłbym to natychmiast – zawołał. – Ponieważ nie musiałbym się martwić o to, ile pieniędzy wydrukują. Pięciocentówka zawsze będzie warta 5 centów. Jednocześnie ta gotówka byłaby warta o 36% więcej – a w przyszłości, jak w przypadku jednocentówki, zapewne o 100% więcej, kiedy rząd będzie w końcu zmuszony wprowadzić tańszy skład monety. Kyle wprost tryskał entuzjazmem. – Gdzie indziej mogę mieć 36% zysku bez ryzyka! Jeśli się pomylę, nadal będę miał to, od czego zaczynałem. No jasne, nie wolno przetapiać pięciocentówek (na razie), lecz jego argumentacja jest następująca: – Nie będę musiał ich przetapiać, ponieważ gdy zmienią obecny skład pięciocentówki, stare monety zyskają na wartości ze względu na zmniejszającą się podaż po wycofaniu ich z obiegu. Nie muszę dodawać, że jego chłopcy mieli ciekawą lekcję, a przy okazji dobry trening, pakując skrzynie z monetami do schowka! Być może teraz myślicie: „No dobrze, może to jest dobre dla Kyle’a Bassa, który może sobie żonglować milionami, a może nawet miliardami, ale jak to się ma do mnie?”. Przecież to niemożliwe, żeby normalny inwestor miał same zyski bez strat – ochronę kapitału z dużym potencjalnym zarobkiem. Pomyślcie jeszcze raz. To właśnie tego kalibru finansowa kreatywność sprawiła, że trading wysokich częstotliwości (HFT), który 10 lat temu jeszcze nie istniał, dziś jest dominującą siłą na rynku. Taki trend upowszechnia się teraz w innych obszarach świata finansów. Po krachu

w roku 2008, gdy ludzie nie mieli specjalnego apetytu na akcje, najbardziej innowacyjne umysły w największych światowych bankach wymyśliły, jak dokonać rzeczy pozornie niemożliwej: pozwolić nam partycypować w giełdowych zyskach bez ryzyka utraty nawet części kapitału! Zanim skreślicie ten pomysł jako zbyt szalony, wiedzcie, że sam posiadam obligację, wyemitowaną i gwarantowaną przez jeden z największych banków na świecie, który daje mi 100% ochrony kapitału, a jeśli rynek pójdzie w górę, również znaczny udział w zyskach (bez dywidend). Gdy jednak rynek się załamie, dostanę z powrotem wszystkie moje pieniądze. Nie wiem jak wy, ale ja z radością oddam procent swojego zysku w zamian za ochronę przed bolesną utratą części mojego portfela. Ale za bardzo wybiegam do przodu. Doszliśmy w USA do punktu, w którym większości z nas się wydaje, że jedyną szansą na pomnożenie pieniędzy jest podjęcie dużego ryzyka. Że jedyne, co możemy zrobić, to zacisnąć zęby i dać się ponieść burzliwym falom rynku akcji. W pewien sposób czerpiemy pociechę z faktu, że wszyscy płyniemy tą samą łódką. Ale wiecie co? To nieprawda! Nie jesteśmy skazani tylko na tę jedną łajbę! Są też znacznie wygodniejsze łodzie, które stoją zacumowane w bezpiecznych przystaniach, podczas gdy inne, targane falami zmienności, szybko nabierają wody. Do kogo te piękne łódki należą? Do wtajemniczonych. Bogaczy. Jednego procenta. Ludzi, którzy nie mają ochoty spekulować swoimi ciężko zarobionymi pieniędzmi. Ale mogę was pocieszyć: nie musicie należeć do jednego promila inwestorów, by być takimi strategami, jak ten jeden promil.

KAŻDY CHCE ZJEŚĆ CIASTKO W świecie inwestycji „mieć ciastko i zjeść ciastko” oznacza robić pieniądze, gdy rynek zwyżkuje, i nie tracić grosza, jeśli mają miejsce spadki. Powinniśmy tą windą jechać zawsze do góry, nigdy w dół. Ten z pozoru nieosiągalny ideał uznałem za tak ważny, że poświęciłem mu całą część książki zatytułowaną „Wzrosty bez spadków: zapewnijcie sobie dochody do końca życia”. Poniżej daję wam na razie tylko próbkę, by obalić mit, że wy i wasze pieniądze wciąż musicie walczyć z kolejnymi falami zmienności. Trzy sprawdzone strategie (szerzej opisane w części 5), które pozwolą wam uzyskać dobre stopy zwrotu, jednocześnie mocno kotwicząc was na spokojnych wodach. 1. Obligacje strukturyzowane (structured notes). To chyba jedne z najbardziej ekscytujących dostępnych dziś instrumentów. Niestety są rzadko oferowane masowemu klientowi, ponieważ najbogatsi inwestorzy pochłaniają je jak parkowe gołębie ziarno. Na szczęście właściwie wybrany doradca fiducjarny może zapewnić dostęp do nich również osobom fizycznym bez dużego kapitału inwestycyjnego. Słuchajcie więc. Obligacja strukturyzowana jest po prostu pożyczką udzielaną bankowi (zwykle jednemu z największych banków na świecie). W zamian on emituje dla was obligację. Gwarantuje, że w terminie zapadalności obligacji (zwanym również terminem wykupu) wypłaci wam wyższą z kwot: 100% zainwestowanego kapitału albo określony procent

zysków uzyskanych na rynku (bez dywidend). Zgadza się. Dostaję z powrotem wszystkie moje pieniądze, jeśli po nabyciu obligacji kursy akcji poszły w dół. Ale jeśli w terminie wykupu będą szybować, partycypuję w hossie. Nazywam te obligacje inżynierią bezpieczeństwa. Haczyk? Zwykle nie mam możliwości, aby zatrzymać całość zysków osiągniętych przez rynek. Musicie więc zadać sobie pytanie, czy macie ochotę oddawać część zysku w zamian za ochronę przed stratami. Wielu ludzi odpowiedziałoby na to pytanie pozytywnie. Rozwiązania takie stają się szczególnie użyteczne wtedy, gdy zbliżacie się do emerytury lub już na niej jesteście i nie możecie sobie pozwolić na duże straty. Na kolejny rok 2008. Dla osób odrobinę bardziej skłonnych do ryzyka stworzono obligacje strukturyzowane pozwalające uzyskać nawet wyższe zyski kosztem większej ekspozycji na ryzyko strat. Dostępne dziś obligacje dają wam na przykład 25-procentowy bufor ochrony przed stratami. Oznacza to, że rynek musi stracić więcej niż 25%, abyście i wy stracili. W zamian za większe ryzyko dostajecie więcej niż 100% ewentualnych rynkowych zysków. Jeden z dostępnych obecnie produktów oferuje 140% zysków, jeśli jesteście gotowi na stratę większą niż 25%. Gdyby więc w okresie zapadalności giełda była na plusie wynoszącym 10%, dostalibyście 14%. Jakie są wady obligacji strukturyzowanych? Po pierwsze, gwarancja jest tylko tak dobra jak jej wystawca! Ważne więc, by wybierać spośród najsilniejszych i największych banków (emitentów) na świecie, ze zdrowymi bilansami. (Uwaga: Lehman Brothers był bardzo mocnym bankiem do momentu, gdy przestał nim być! Wielu ekspertów korzysta na przykład z banków kanadyjskich, ponieważ zwykle mają najlepsze wskaźniki finansowe). Inny problem? Możecie trafić na naprawdę zły moment. Powiedzmy, że macie obligację z pięcioletnim terminem wykupu i przez pierwsze cztery lata rynek zwyżkował. Możecie więc mieć powody do zadowolenia. Jeśli jednak w piątym roku nastąpi załamanie, odzyskacie pieniądze, ale stracicie całość zysków. Być może będziecie także mieli ograniczoną płynność, jeśli zechcecie sprzedać obligacje przed terminem. Warto również odnotować, że nie wszystkie obligacje strukturyzowane są sobie równe. Jak w przypadku wszystkich produktów finansowych są ich dobre i złe wersje. Większość dużych detalicznych pośredników oferuje obligacje obciążone znacznymi prowizjami, opłatami przygotowawczymi i dystrybucyjnymi; wszystkie obniżą nieco wasze potencjalne zyski. Inwestowanie w obligacje strukturyzowane za pośrednictwem dobrego doradcy fiducjarnego (licencjonowanego doradcy inwestycyjnego) zwykle eliminuje te opłaty, ponieważ taki doradca pobiera za swoje usługi stałą opłatę. Pozbywając się tych kosztów, poprawicie swoją rentowność. Doradca fiducjarny pomoże również inwestować w obligacje tak, aby zapewnić wam optymalizację podatkową, ponieważ podatkowe konsekwencje poszczególnych rozwiązań mogą być różne. 2. Lokaty indeksowane (market-linked CDs). Zacznijmy od podstaw: to nie są typowe lokaty terminowe (certificate of deposit, inaczej CD), jakie znacie. W dzisiejszych czasach, przy niskich obecnie stopach procentowych, tradycyjne lokaty nie nadążają nawet za inflacją. Dlatego zyskały niechlubne miano „certyfikatów śmierci”, ponieważ

powoli zabijają siłę nabywczą ich posiadacza. Gdy piszę te słowa, typowa roczna lokata daje 0,23% (czyli 23 punkty bazowe). Czy wyobrażacie sobie zainwestowanie tysiąca dolarów na cały rok w zamian za 2,30 dolara odsetek? Przeciętny inwestor wejdzie do banku i z rezygnacją zaakceptuje 23 punkty bazowe. Ale inwestor bogaty, ekspert, zaśmiałby się tylko i kazał im iść do diabła. To za mało nawet na latte! Aha, i od tych 2 dolarów i 30 centów wciąż musicie zapłacić podatek – do tego według wyższej stawki, jak od zwykłych dochodów, a nie stawki dla dochodów inwestycyjnych, która zawsze była niższa! Tradycyjne lokaty terminowe są bardzo zyskowne dla banków, ponieważ mogą one pożyczać wasze pieniądze przy stopach oprocentowania od 10 do 20 razy wyższych niż stopa, jaką wam płacą. To kolejny przykład gry, w którą grają wtajemniczeni. Lokaty indeksowane przypominają obligacje strukturyzowane, lecz mają gwarancję Federal Deposit Insurance Corporation (FDIC). Działa to następująco. Lokaty indeksowane, podobnie jak tradycyjne, dają wam pewien niewielki gwarantowany zwrot (zwany kuponem), ale macie również możliwość partycypowania we wzrostach kursów akcji, jeśli rynek zwyżkuje. Jeśli notuje spadki, odzyskujecie zainwestowaną kwotę (plus niewielki zwrot) i cały czas cieszycie się gwarancją FDIC. Na ogół wasze pieniądze są zablokowane przez rok lub dwa (podczas gdy obligacje strukturyzowane mogą mieć nawet pięcio- czy siedmioletnie okresy wykupu). Oto rzeczywisty przykład takiej lokaty: lokata indeksowana oprocentowana tak samo jak tradycyjna (0,28%), która jednak pozwala wam przejąć 5-procentowy zysk wypracowany przez rynek. Jeśli więc giełda wzrosła ogółem o 8%, wy możecie zatrzymać 5%. W podanym przykładzie zarobiliście ponad 20 razy więcej niż na normalnej lokacie, wciąż mając gwarancję FDIC! Znowu jednak – jeśli rynek zniżkuje, wy nic nie tracicie. Pamiętajcie, że stopy procentowe cały czas się zmieniają. Raz mogą być bardziej atrakcyjne, innym razem mniej. W 2008 roku, gdy banki miały problemy i potrzebowały depozytów, wprowadziły rewelacyjną ofertę, z której mój kolega (a przy okazji mój osobisty licencjonowany doradca inwestycyjny) Ajay Gupta nie mógł nie skorzystać. Lokata miała 100-procentową ochronę kapitału dzięki gwarancji FDIC. Jej wartość była indeksowana zrównoważonym portfelem akcji i obligacji. Dała Ajayowi przeciętny roczny zwrot na poziomie 8% bez żadnego ryzyka! Znów jednak muszę was ostrzec, że lokaty te nabywane bezpośrednio w banku często obciążone są licznymi opłatami i prowizjami. Dostęp do nich za pośrednictwem doradcy fiducjarnego zazwyczaj pozwoli wam uniknąć tych wszystkich narzucanych przez pośrednika detalicznego opłat, co pozwoli wam uzyskać lepszą rentowność. 3. Renty ze stałą gwarantowaną stopą zwrotu (fixed indexed annuities). Nie będę przed wami ukrywał, że na rynku jest cała masa kiepskich rent kapitałowych. Jednakże dzięki literaturze branżowej i wywiadom z najlepszymi finansistami w kraju przekonałem się, że istnieją też takie, których wtajemniczeni używają jako kolejnego narzędzia, aby kreować zyski bez ryzyka strat. Renta ze stałą gwarantowaną stopą zwrotu (fixed indexed annuities lub FIA) jest oferowana od połowy lat 90., lecz dopiero niedawno zyskała większą popularność. Właściwie strukturyzowana renta FIA ma następujące cechy:

• Ochrona 100% kapitału, gwarantowana przez firmę ubezpieczeniową. Dlatego powinniśmy wybrać towarzystwo ubezpieczeniowe z dobrym ratingiem i długą historią wywiązywania się ze składanych obietnic – np. stuletnią lub dłuższą! • Zyski bez strat – FIA, tak jak obligacja strukturyzowana i lokata indeksowana, pozwala wam partycypować w zyskach, gdy rynek rośnie, nie tracąc, gdy zniżkuje. Płatność podatku od całości zysków można odłożyć w czasie albo, jeśli renta jest składową IRA z ulgą Rotha, w ogóle nie płacić podatku od zysków. • Ostatnią i prawdopodobnie najważniejszą cechę rent FIA stanowi to, że za ich pomocą jesteśmy w stanie wykreować stały strumień dochodów, który nie wygaśnie aż do naszej śmierci. Wypłata do końca życia! Pomyślcie o tej inwestycji jako waszym prywatnym świadczeniu emerytalnym. Od każdego zdeponowanego dolara towarzystwo ubezpieczeniowe gwarantuje wam określoną miesięczną płatność od chwili, gdy postanowicie uruchomić wypłatę świadczeń. Firmy ubezpieczeniowe robią to z powodzeniem od 200 lat. Bliżej przyjrzymy się tej strategii w części 5, zatytułowanej „Wzrosty bez spadków: zapewnijcie sobie dochody do końca życia”.

TYTUŁEM PRZESTROGI Zanim przejdziemy dalej, pozwólcie, że mocno podkreślę jedną kwestię: nie wszystkie wersje tych produktów i strategii są dobre. Niektóre z nich łączą się z wysokimi opłatami, prowizjami, mają ukryte koszty itd. Ostatnią rzeczą, jakiej pragnę, jest to, by jakiś sprzedawca wykorzystał te kilka stron mojej książki, aby sprzedać wam coś, co nie będzie służyć waszym najlepszym interesom. A gdy dokładnie zajmiemy się tymi rozwiązaniami w części 5, przekażę wam szczegółową listę pułapek, jakich powinniście unikać, oraz wykaz rzeczy, co do których musicie mieć absolutną pewność, zanim skorzystacie z tych rozwiązań.

DOSTAJESZ TYLE, ILE TOLERUJESZ W tym rozdziale chciałem przede wszystkim zacząć oswajać was z myślą, że istnieją sposoby na to, aby mieć ciastko, a jednocześnie je zjeść. Czasami, gdy wzburzone fale miotają wami zbyt długo, zaczynacie wierzyć, że nie ma żadnej alternatywy. Taka skłonność bywa nazywana „wyuczoną bezradnością”. Ale wtajemniczeni nie myślą w ten sposób. Od Buffetta po Bransona, wszyscy oni poszukują asymetrycznej relacji ryzyko– zysk. Wtajemniczeni nie są bezradni i wy też nie jesteście. W każdej sferze życia dostajecie tyle, na ile pozwalacie. nadszedł czas, by podnieść standardy.

DALEKO JUŻ ZASZLIŚMY Poczyniliśmy konkretne postępy! Przypomnijmy sobie, jakie dotąd obaliliśmy mity i jakie odkryliśmy prawdy:

• Dowiedzieliśmy się, że nikt nie może osiągnąć wyników lepszych niż rynek (poza garstką „jednorożców”)! Korzystając z niskoprowizyjnych funduszy indeksowych, które podążają za rynkiem, jesteśmy w stanie osiągnąć rentowność lepszą niż 96% funduszy inwestycyjnych i prawie tyle samo funduszy hedgingowych. Witamy w awangardzie najskuteczniejszych inwestorów! • Ponieważ aktywnie zarządzane fundusze inwestycyjne pobierają od nas niezwykle wysokie opłaty (średnio powyżej 3%), możecie obniżyć wasze koszty związane z inwestowaniem o 80% lub nawet 90%. W ten sposób możecie nawet podwoić ilość waszych pieniędzy na emeryturze i o lata skrócić drogę ku finansowej wolności. Pomyślcie o tym przez chwilę! • Poznaliśmy różnicę między rzeźnikiem a dietetykiem – między pośrednikiem finansowym a doradcą fiducjarnym. Wiemy zatem, dokąd pójść, by uzyskać transparentne doradztwo (którego koszt można również odliczyć od podatku). • Dowiedzieliśmy się, jak radykalnie obniżyć opłaty związane z planem emerytalnym w III filarze, korzystając z niskokosztowego operatora, takiego jak America’s Best 401k. Możecie sprawdzić, jak wasz plan wygląda na tle innych dzięki pierwszemu w branży serwisowi analizującemu wysokość opłat (http://americasbest401k.com/401k-feechecker). Uzyskane oszczędności kosztów będą kapitalizowane na waszym rachunku i wrócą do skarbca waszej rodziny. (Właścicielom firm pokazaliśmy, jak mogą uporządkować przewidziane prawem obowiązki łączące się z programem emerytalnym i jak radykalnie ograniczyć wynikającą z tego odpowiedzialność). • Dowiedzieliśmy się o rachunkach emerytalnych z ulgą Rotha i metodach zabezpieczenia się przed podwyżkami podatków. Wystarczy odprowadzić podatek dzisiaj, by już nigdy nie musieć płacić go w przyszłości (ani od przyrostów na saldzie, ani od wypłat). • Dowiedzieliśmy się, że fundusze cyklu życia (TDF-y) są nie tylko drogie, lecz również mogą być bardziej agresywne i podlegać większym wahaniom, niż myślicie. Jeśli chcecie inwestować w TDF-y, powinniście trzymać się dostawców pobierających niskie prowizje, takich jak Vanguard. W dalszej części książki, w „Pomocniku miliardera”, dowiecie się także, jak samemu zarządzać alokacją aktywów, zamiast płacić za to TDFowi. • Dowiedzieliśmy się, że renty ze zmienną stopą zwrotu są mutantem w procesie ewolucji produktu finansowego, który ma 2 tys. lat. Jednak inne, bardziej tradycyjne (ze świadczeniem gwarantowanym) renty kapitałowe mogą dać to, czego nie da wam żaden inny produkt: gwarantowany strumień dochodu do końca życia! • Na koniec dowiedzieliśmy się, że bogactwo bez ryzyka jest możliwe. Oczywiście wszystko łączy się z pewnym ryzykiem, ale przekonaliśmy się już, że niektóre produkty strukturyzowane pozwalają nam partycypować w hossie i nie tracić w czasie bessy! Czy wasze oczy zaczynają się otwierać? Czy spadły z nich łuski? Jak zmieni się wasze życie, skoro znacie już prawdę? Obalenie tych mitów to fundament prawdziwej finansowej wolności. Chcę, abyście widzieli, słyszeli, czuli i wiedzieli, że tę grę da się wygrać. Jeśli te mity zakłócają wasz błogostan – dobrze! Tak było i w moim przypadku, gdy odkryłem prawdę. Niech te odkrycia poprowadzą was naprzód i uczynią finansową wolność waszą

życiową koniecznością, niech sprawią, iż przyrzekniecie, że nigdy więcej nie dacie się wykorzystać. Podniesiemy trochę poziom i w części 3 naprawdę się zabawimy. To tam nasze marzenia zaczną stawać się rzeczywistością dzięki planowi, który jest i wykonalny, i ekscytujący. A jeśli sprawy toczą się dla was zbyt wolno, pokażemy wam, jak przyspieszyć ich bieg i zbliżyć się do wymarzonej przyszłości. Ale najpierw musimy obalić jeszcze jeden, ostatni mit. Inaczej niż pozostałe tego nikt wam nie zaszczepił. Zrobiliście to sami. To każdy fałsz i kłamstwo, które w przeszłości powstrzymywały was przed działaniem. Czas na przełom! Zrzućmy krępujące nas ograniczenia, odkrywając kłamstwa, które sami sobie powtarzamy.

TAKIE „EKG RYNKU” MOŻE WAS ZABIĆ! ROCZNE STOPY ZWROTU NA INDEKSIE S&P 500 (1960–2010)

ROZDZIAŁ 2.7

MIT 7: „JAK OKŁAMUJEMY SAMI SIEBIE” Szukaj prawdy, a znajdziesz drogę. – FRANK SLAUGHTER

W porządku, teraz zejdźmy na ziemię. Właśnie omówiliśmy wszystkie mity marketingowe oraz inwestycyjne, jakimi karmiono nas od lat – gigantyczne koszty ponieśliśmy my, a skorzystały wielkie instytucje. Domyślam się, że choć pewnie jesteście teraz w szoku, jednocześnie macie ogromne poczucie siły i władzy. Wiecie, czego unikać i co robić, by wam się udało. Ale funkcjonuje jeszcze jeden mit, z którym trzeba się rozprawić – że powodem naszych niepowodzeń, słabych wyników i braku rozwoju jest ktoś lub coś poza naszą kontrolą. Albo inaczej: nie możemy zapanować na tą sferą życia, bo takim talentem nie obdarzył nas Bóg. Prawda wygląda jednak inaczej: ostatecznym hamulcem utrudniającym jakiekolwiek większe postępy w naszym życiu nie są bariery stawiane przez kogoś, lecz nasz własny, ograniczający sposób postrzegania świata oraz nasze przekonania. Bez względu na to, jak bardzo nam się powodzi, ile osiągamy w życiu osobistym, zawodowym, duchowym i uczuciowym, zawsze może być lepiej. Aby wejść na ten wyższy poziom, musimy być wobec siebie samych uczciwi, szczerzy w sprawie naszych podświadomych lęków. Co mam na myśli? Każdy boi się porażki; każdy z nas kiedyś miał obawy, że czemuś nie sprosta. Nawet wtedy, gdy wiemy, co robić, strach powstrzymuje nas przed wdrożeniem naszych planów. A co robimy, zamiast stawić czoło tym naturalnym lękom? Wymyślamy historyjki. Usprawiedliwienia, dlaczego nie doszliśmy tam, gdzie chcieliśmy. Dlaczego nie jesteśmy wystarczająco sprytni, wystarczająco spełnieni, wystarczająco szczupli, wystarczająco bogaci, wystarczająco kochani lub kochający. Nasze historyjki zawsze odnoszą się do czegoś poza naszą kontrolą, naszego braku naturalnego talentu lub zdolności. A przecież talent i umiejętności są dwoma kluczowymi składnikami sukcesu dostępnymi dla każdego, kto wykaże prawdziwą determinację. Możecie zdobyć umiejętności, jeśli pokonacie mentalne ograniczenia, które mówią wam, jak ciężkie, trudne czy „niemożliwe” jest opanowanie czegoś. Postanawiając odkładać określoną kwotę na wasz Fundusz Wolności, podjęliście najważniejszą decyzję finansową waszego życia – możecie więc to wykorzystać i stworzyć maszynkę do zarabiania pieniędzy, która będzie pracować nawet wtedy, gdy będziecie spać. Poświęciliśmy dość czasu, by zapoznać się ze wszystkimi marketingowymi mitami, o które możecie się potknąć na drodze. Co jeszcze nam zostało? Często ostatnia rzecz, która was wstrzymuje, to wasza własna historyjka, własne ograniczenia i lęki. Ostatnią

przeszkodą, jaką musicie pokonać, jesteście wy sami. Oto dlaczego od 38 lat moją pasję stanowi pomaganie ludziom, aby zerwali krępujące ich więzy – wspieram ich, aby (szybciej) przenieśli się z miejsca, w którym są, do tego, w którym chcą być. Całe swoje życie poświęciłem pomaganiu ludziom w dokonywaniu przełomów. Szczerze mówiąc, chociaż wiele osób sobie ten etap komplikuje, ja uważam, że są tylko trzy elementy, które decydują o tym, czy na dłuższą metę odnosimy sukces czy ponosimy porażkę – czy zostajemy tam, gdzie jesteśmy, czy robimy postępy. Czy tylko wymyślamy usprawiedliwienia czy cieszymy się życiem, na jakie zasługujemy.

PRZEŁOMY Czym więc jest przełom? Przełom to moment, kiedy niemożliwe staje się możliwe – kiedy przestajecie tylko o czymś mówić, lecz podejmujecie intensywne działania i wszelkie kroki, by się to ziściło. Zaczynacie naprawdę zmieniać i naprawiać swój świat. Często katalizatorem przełomu są frustracja, gniew lub stres. Dochodzimy do ściany: punktu, w którym mówimy: „Nigdy więcej, dość tego”. Może to nastąpić także pod wpływem inspiracji: spotykamy kogoś, kto na nas wpływa i pokazuje nam, że życie może być lepsze, niż kiedykolwiek nam się wydawało. Poznajemy kogoś, kto żyje pełnią życia, ma wspaniały związek, jest sprawny fizycznie i niezależny finansowo, i wtedy postanawiamy: „Jestem tak samo bystry jak ona czy ona. Znajdę sposób, aby to wykorzystać”. To, co wcześniej było do zaakceptowania, teraz już nie jest. Nie ma odwrotu. To zdumiewające, czego można dokonać, jeśli człowiek nakreśli na piasku linię, postawi sobie nowy cel i wyznaczy nowy standard. Większość ludzi mówi: „Poświęciłem 10 lat, żeby to zmienić”. Prawda jest jednak taka, że przełom nie trwa 10 lat. Prawdziwa przemiana zachodzi momentalnie. Dziesięć lat mogło wam zająć dojście do punktu, kiedy staliście się gotowi, otwarci, a może nawet zmuszeni. Wszyscy jednak doświadczaliśmy w życiu przełomów i one wydarzały się w jednej chwili. Zmagamy się z czymś latami – z pracą lub karierą, z wagą lub ze związkiem. Jesteśmy nieszczęśliwi, aż pewnego dnia uruchamia się zapalnik. Nagle mówimy: Dość! Kocham cię! Odchodzę! Wchodzę w to! Zaczynajmy! Nie w ciągu dnia, nie w ciągu godziny, lecz w tym jednym momencie zmienia się wasze życie – i to na zawsze. Czy kiedykolwiek pozostawaliście zbyt długo w jakimś związku, nawet jeśli wiedzieliście, że nie jesteście szczęśliwi i wasz partner też nie? Byliście na skraju wyczerpania, ale powstrzymywał was strach przed nieznanym, przed zmianą, przed samotnością. Lęk przed stratą i niepewnością nie pozwalał wam działać i godziliście się z tym.

Z czymkolwiek się zmagacie, wiem, że istnieje dziedzina, w której już dokonaliście przełomu. Zastanówcie się przez chwilę, co to mogło być. Jakiej sfery to dotyczyło? Walczyliście – codziennie, tygodniami, miesiącami, latami, a może nawet przez dziesiątki lat, aż pewnego dnia doszliście do ściany. Ktoś was zainspirował albo mieliście dość, dość na tyle, że podjęliście prawdziwą decyzję, by zmienić tę część swojego życia raz na zawsze! A potem podjęliście intensywne i natychmiastowe działania, by tę zmianę przeprowadzić. Udało wam się. Wreszcie pozbyliście się nałogu i rzuciliście palenie. Albo odeszliście z pracy, w której czuliście się podle, i założyliście własną firmę. Albo w końcu zdecydowaliście się zacząć ćwiczyć i zmienić swój wygląd lub wyplątać się z nieudanego związku. Chcę, żebyście znaleźli taki przełom. Były czasy, kiedy wydawało się, że nic nie można zmienić, lecz udało wam się – dokonaliście tego. Naprawdę możecie zmienić wszystko w swoim życiu. Nieważne, jak długo to trwało, zmieniliście to w jednym momencie – momencie prawdziwej decyzji, za którą poszły czyny. To właśnie przełom i taki przełom niedługo was czeka.

TRZY KROKI DO WASZEGO PRZEŁOMU Do przełomu wiodą trzy kroki: trzy siły, które razem mogą diametralnie zmienić każdy aspekt waszego życia. Każdy z nich może działać z osobna, lecz jeśli zastosujecie wszystkie trzy naraz, całkowicie odmienicie wybraną przez was sferę życia. Jakie są trzy największe problemy, jakie trapią ludzi w Ameryce? Jakie trzy bolączki powtarzają się wciąż i wciąż, zadając ludziom życiowy ból? Nasze finanse, związki i ciała. Ile znacie osób, które borykają się z problemem pieniędzy, nie są w stanie oszczędzać, nie zarabiają wystarczająco dużo, zbyt wiele wydają lub nie wiedzą, jak dalej pokierować swą karierą? A związki? Mężczyźni i kobiety są zaprogramowani zupełnie inaczej – jeśli nie rozumiemy się nawzajem, musimy włożyć mnóstwo pracy w utrzymanie zdrowego związku intymnego, uświadomienie sobie, czego nasz partner naprawdę potrzebuje i chce, porozumiewanie się ze sobą tak, aby dać sobie nawzajem czułość i oparcie. Wreszcie nasze ciała. Żyjemy w czasach, kiedy większość ludzi w zachodnim świecie ma znaczną nadwagę. W USA prawie siedmiu Amerykanów na dziesięciu cierpi albo na nadwagę (wskaźnik masy ciała – BMI – między 25,0 a 29,9), albo na otyłość (BMI wyższe niż 30,0). Nasz problem ze sprawnością i zdrowiem stał się narodowym kryzysem. Rozprzestrzenia się też na świecie, gdyż kraje rozwijające się przejmują elementy naszego stylu życia i żywieniowe zwyczaje. Dlaczego o tym wszystkim mówię? Co problemy w związkach i niezdrowe żywienie mają wspólnego z waszą zdolnością do osiągnięcia wolności finansowej? Cóż, w jakiejkolwiek sferze życia chcecie osiągnąć przełom, czy są to wasze ciała, relacje, czy też główny temat tej książki, czyli pieniądze, istnieją tylko trzy rzeczy, na które musicie zwracać uwagę. I zawsze są to te same trzy rzeczy, bez względu na przełom, jaki chcecie osiągnąć. Jeśli pragniecie zmienić swoje życie, musicie zmienić swoją strategię, narrację, a także stan. Na początek zajmijmy się strategią, ponieważ to od niej zaczyna

większość ludzi.

WŁAŚCIWA STRATEGIA To, że jesteście teraz ze mną, czytając tę książkę, oznacza, że poszukujecie odpowiedzi, strategii, chcecie zapanować nad swoimi pieniędzmi i zabezpieczyć swoją finansową przyszłość. Moja pasja to znajdowanie strategii służących poprawie w każdej sferze życia. Przez ostatnich 38 lat niestrudzenie wyszukiwałem strategie i narzędzia pozwalające momentalnie odmieniać jakość ludzkiego życia. Odniosłem sukces i wpłynąłem na 50 mln ludzi w 100 krajach, ponieważ mam obsesję znajdowania prostych strategii, które szybko prowadzą do przełomów – w związkach, finansach, karierach, w rozwijaniu firm, w umyśle, ciele i duszy. Zawsze uważałem, że najlepszym i najszybszym sposobem, aby osiągnąć cel, jest znalezienie kogoś, kto już osiągnął to, czego pragniemy, i wzorowanie się na nim. Jeśli znacie kogoś, kto kiedyś miał nadwagę, lecz od 10 lat udaje mu się utrzymywać sprawność i zdrowie, naśladujcie go! Macie przyjaciółkę, która była nieszczęśliwa w związku, a teraz, od 10 już lat, cieszy się miłością i namiętnością? Wzorujcie się na niej. Poznajecie kogoś, kto zaczynał od zera, a dorobił się fortuny i udało mu się ją utrzymać? Stosujcie jego strategie! Ci ludzie nie mieli fuksa. Po prostu w danej sferze życia robią coś inaczej niż wy. Przez całe życie byłem łowcą ludzkiej doskonałości. Szukając sprawdzonych strategii, wzorujcie się na najlepszych, na osobach, które potwierdzały swój sukces przez długi czas. I jeśli będziecie stosować ich strategie – jeśli zasiejecie to samo ziarno – zbierzecie te same plony. To istota mojego powiedzenia „Sukces zostawia wskazówki”. Książka, którą właśnie czytacie, pełna jest strategii wzorowanych na najlepszych z najlepszych. Właściwa strategia pozwoli wam także zaoszczędzić najcenniejszy zasób: czas. Jeśli wyjdziecie od sprawdzonego planu, właściwej strategii, naprawdę, zamiast zmagać się przez dziesiątki lat, możecie dokonać zmian w ciągu dni. Możecie uniknąć frustracji, która towarzyszy uczeniu się metodą prób i błędów. Zamiast tego możecie osiągnąć efekty w ciągu dni, a nie lat, wzorując się na ludziach, którzy już osiągnęli sukces. Po co na nowo wymyślać koło? A teraz kwestia siły strategii. Jeśli przeczytacie tę książkę, będziecie dysponować najlepszymi istniejącymi strategiami finansowymi. Obiecuję wam to. Mogę obiecać, bo nie są to strategie moje, lecz najlepszych inwestorów w historii. Ale choć mam obsesję na punkcie strategii, wiem, że to nie wszystko. Dlaczego? Są dwa podstawowe problemy, które sprawiają, iż mało prawdopodobne jest, że sama strategia zmieni wasze życie. Po pierwsze, zbyt często ludzie mają niewłaściwą strategię, która nieuchronnie prowadzi do rozczarowania. Próbujecie zrzucić wagę, przyjmując 500 kalorii dziennie – czego oczywiście nie da się utrzymać na dłuższą metę. Albo jesteście przekonani, że wzbogacicie się na giełdzie dzięki inwestycji w jedną gorącą spółkę – bardzo mało prawdopodobne. Dokąd ludzie udają się po strategie? Gdzie szukamy porady i wskazówek? Zbyt często

u kogoś, kto sam nie odnosi sukcesów w tym obszarze życia, który próbujemy naprawić! Jak często ludzie słuchają rad na temat swojego związku od przyjaciół, którzy sami tkwią w nieudanych relacjach? Albo wskazówek dotyczących odchudzania udzielanych przez kolegę z nadwagą? Ile osób wciąż słyszy, że ciała nie da się zmienić? Dlaczego? Ponieważ otaczają ich znajomi i członkowie rodziny, którzy sami są w marnej formie. To samo odnosi się do porad finansowych. Zwracanie się do kogoś, kto sam nie dorobił się prawdziwego bogactwa, jest przepisem na katastrofę. Coś takiego raczej umacnia w nas przekonanie, że nic nam nie pomoże. To nieprawda – po prostu te strategie nam nie pomogą. Niezależnie od piękna strategii od czasu do czasu warto spojrzeć na efekty. – WINSTON CHURCHILL

SIŁA NARRACJI Wróćmy do największych wyzwań: naszych związków, ciał i finansów. W każdym z tych obszarów nie radzimy sobie z jednego z trzech powodów. Po pierwsze, jak pokazaliśmy wyżej, brakuje nam odpowiedniej strategii. Wszyscy znamy pary, w których facet w ogóle się nie odzywa, a kobieta nie przestaje mówić. Żadne z nich nie rozumie potrzeb partnera, a w jeszcze mniejszym stopniu je realizuje. Tak samo jest z kolegą, który stosuje kolejne mod-ne diety. Albo ze znajomym, który wciąż liczy, że w jakiś magiczny sposób zarobi milion dolarów – powtarzając sobie, że bez tego nigdy nie będzie niezależny finansowo. Bez odpowiedniej strategii nie uda wam się. A gdy poniesiecie porażkę, wymyślicie sobie kiepską wymówkę: „Mojej żonie nikt nie dogodzi”, „Nigdy nie schudnę”, „Pieniądze robią tylko ci, którzy już je mają”. Te ograniczające nas narracje przeszkadzają odnaleźć właściwą strategię, a jeśli ją mamy, utrudnią jej realizację. Znacie takie osoby? Nawet jeśli rozwiązanie podacie im na talerzu, nadal będą mówić: „Nie, to się nie uda, bo…” Wskażą wam milion powodów, dlaczego to się nie może powieść – mają na podorędziu wszystkie wymówki świata. Skoro więc właściwe strategie leżą u naszych stóp, dlaczego z nich nie korzystamy? Dlaczego wciąż nie osiągamy naszych celów? Dlaczego tak trudno nam utrzymać namiętność w związku lub raz na zawsze zrzucić zbędne kilogramy? Czy 70% Amerykanów ma nadwagę, ponieważ strategia prowadząca do schudnięcia, sprawności fizycznej i zdrowia jest tak strasznie skomplikowana? Czy właściwa informacja jest ukryta i dostępna tylko jednemu procentowi ludzi albo strasznie droga? Nie, u licha! Rozwiązania znajdują się w zasięgu ręki: parę minut jazdy samochodem stąd działa klub fitness z instruktorem. (Broń Boże, byśmy mieli iść tam pieszo). Na całym świecie znajdziecie trenerów, niektórzy z nich mogą was nawet trenować przez internet, gdziekolwiek jesteście! Sieć pęka od darmowych porad, nie mówiąc o tysiącach książek dotyczących dbania o formę i wagę, które w każdej chwili możecie ściągnąć wprost na waszego iPada lub smartfon. Trzeba się naprawdę postarać, by nie natknąć się na strategie pozwalające zyskać formę, siłę i zdrowie. Gdzie zatem tkwi prawdziwy problem? Odpowiedź brzmi: trzeba uwzględnić czynnik ludzki. Zawsze mówię, że 80% sukcesu w życiu to psychologia, a 20% to mechanika.

Jak inaczej można wyjaśnić fakt, że ktoś wie, czego potrzebuje, chce to zrobić, ma odpowiednią strategię, by to przeprowadzić, a wciąż nie podejmuje działania? Aby rozwiązać tę zagadkę, musimy zająć się psychologią jednostki: wartościami, przekonaniami i emocjami, które nami kierują. Gdy ktoś ma właściwą strategię pod nosem i nadal nie odnosi sukcesu, oznacza to, że brakuje mu drugiego składnika koniecznego, aby dokonać przełomu: siły narracji. Jeśli nie podejmujecie działania, mimo że rozwiązanie leży u waszych stóp i wystarczy się po nie schylić, może być tylko jeden powód takiego stanu rzeczy: stworzyliście sobie zespół przekonań, który włączyliście do swojej narracji – historyjki o tym, dlaczego to się nie uda, dlaczego nie może się udać, dlaczego może udać się tylko innym. To tylko dla bogatych, dla szczupłych, farciarzy, ludzi szczęśliwych w związkach. Ograniczającą narrację wymyślić jest bardzo łatwo. Po co więc trudzić się realizacją strategii, o której „wiecie”, że zawiedzie? Tyle że to nie strategia stanowi tutaj problem. Problemem jest wasza historyjka. Pozbawione entuzjazmu nastawienie: „Może się uda, a może i nie…” – oczywiście, że się nie uda! Takie podejście to samospełniająca się przepowiednia. Z taką zniechęcającą narracją porażkę macie jak w banku. Co oczywiście tylko wzmacnia w was przekonanie, że nic się nie uda. Błędne koło. Ludzie, którym udaje się zmieniać stan rzeczy, doprowadzać sprawy do końca, coś osiągać, wpłynąć na sytuację, rozwijać się, uczyć, biorą strategię i dołączają do niej nową narrację: narrację mocy: „Potrafię to zrobić i zrobię to” zamiast „Nie umiem i nie zrobię”. Taka narracja przestaje ograniczać, a zaczyna dawać moc: „nie będę jednym z wielu, którzy czegoś nie potrafią, będę jednym z niewielu, którzy rzeczywiście coś robią”. Był czas, kiedy miałem 19 kg nadwagi i moja narracja brzmiała: „Mam grube kości”. To prawda. Ale byłem również gruby. Te narracje mogą być prawdziwe, lecz jeśli nam nie pomagają, jeśli powstrzymują nas przed zapewnieniem sobie życia, jakiego pragniemy i na jakie zasługujemy, musimy je zmienić. Każdy z nas miał kiedyś słabe wymówki. Nie zarabiam wystarczająco dużo. Nie jestem w stanie więcej oszczędzać. Nigdy nie będę czytał. Mam dysleksję. Mój przyjaciel sir Richard Branson, szef imperium Virgin, ma dysleksję, lecz z pewnością w żaden sposób nie ograniczyła go ona w jego życiu. Dlaczego? Ponieważ jego przekonanie czy narracja dotycząca dysleksji dawała mu siłę, zamiast go osłabiać. Nie brzmiała: „Nigdy nie będę czytał”, lecz: „Mam dysleksję, więc muszę pracować ciężej, by osiągać swoje cele – i będę”. Musicie wykorzystać swoją narrację, inaczej ona wykorzysta was. Każdy może mieć narrację dającą siłę, jeśli tylko zechce ją znaleźć. Gdy zmienia się narracja, okazuje się, że dobre rzeczy w waszym życiu da się znaleźć równie łatwo jak te złe. Gdy nad waszym związkiem zbierają się czarne chmury, nagle wszyscy interesujący mężczyźni są zajęci albo są gejami. Albo odwrotnie: nie są gejami, ale wy jesteście. Zawsze znajdzie się jakieś usprawiedliwienie, prawda? Takie narracje kontrolują nasze emocje, te zaś kierują wszystkimi naszymi zachowaniami i działaniami. Pozwólcie, że was o coś zapytam: czy martwicie się o pieniądze? Czy są czymś, co nie pozwala wam spać, czy stresuje was myśl o kolejnej wypłacie, racie za samochód,

czesnym za studia dzieci albo o tym, czy kiedykolwiek będziecie mieli dość pieniędzy, by pójść na emeryturę? Co martwi was w tej sferze życia? Według Amerykańskiego Instytutu Biegłych Rewidentów (AICPA) 44% Amerykanów, prawie połowa z nas, przyznaje się do „wysokiego poziomu” stresu finansowego. Czy zdarzyło wam się pomyśleć: „Cały ten stres może mnie kiedyś zabić”? Kelly McGonigal, psycholog zdrowia z Uniwersytetu Stanforda, ostrzegała przed zagrożeniami związanymi ze stresem przez całe 10 lat, zanim zdała sobie sprawę, że być może to jej rady, a nie sam stres przedwcześnie wysyłały ludzi na tamten świat. „Przekształcam bodziec [stres], który mógłby wzmacniać ludzi, w źródło chorób”, uznała. Po tym, jak zmieniła swoje rozumowanie, a badania dostarczyły nowych, mocnych dowodów, McGonigal zrobiła zwrot o 180 stopni. Okazuje się, że stres może być naszym sprzymierzeńcem. Tak samo jak obciążenia aplikowane mięśniom (na siłowni lub bieżni) wzmacniają je, obciążenia emocjonalne (stres) mogą sprawiać, że stajemy się mocniejsi fizycznie i psychicznie. McGonigal wspomina dziś o kolejnych badaniach, które pokazują, że gdy zmieniamy nastawienie do stresu, możemy również wpłynąć na fizyczne reakcje naszego organizmu na stres. W ciągu ośmioletnich badań u dorosłych, którzy doświadczali „znacznego stresu” i uważali, że szkodzi on zdrowiu, o 43% wzrosło ryzyko zgonu (co bez wątpienia mnie zestresowało). Jednocześnie u osób, które doświadczały takiego samego stresu, lecz nie postrzegały go jako czegoś szkodliwego, nie występowało podwyższone ryzyko zgonu! McGonigal twierdzi, że fizyczne symptomy stresu (walenie serca, przyspieszony oddech, nagła potliwość) niekoniecznie są fizycznym świadectwem niepokoju lub oznaką, że nie radzimy sobie z presją. Przeciwnie, możemy je interpretować jako wskazanie, że nasz organizm gromadzi energię, przygotowując się do następnego wyzwania. Wniosek z tego taki, iż nauka udowodniła, że ważne jest nastawienie do stresu – narracja, jaka mu towarzyszy. Powtarzanie sobie, że stres jest dla nas dobry, a nie szkodliwy, może zdecydować o tym, czy w okolicach pięćdziesiątki czeka nas zawał czy dociągniemy do dziewięćdziesiątki. Sukces jest moją jedyną pier***oną opcją, porażka nie. – „LOSE YOURSELF”, Eminem

Jak zatem brzmiała wasza narracja dotycząca pieniędzy? Co powstrzymuje was przed sięgnięciem po wasze finansowe marzenia? Wmawiacie sobie, że to zbyt wcześnie, by zacząć oszczędzać? A może zbyt późno, by odbudować swoje inwestycje? Macie za niską pensję, by cokolwiek odłożyć? A może cały system jest przeciwko wam, więc nie ma sensu nawet próbować? A może wasza narracja jest taka: „Rząd wpędził nas w długi, system finansowy legł w gruzach” albo „Nie jestem zbyt dobry w rachunkach”? Mam dla was świetną wiadomość: nie musicie być rachmistrzami! Wystarczy, że macie telefon lub kalkulator albo możecie ściągnąć naszą aplikację na smartfon i odpowiecie na 6 prostych pytań dotyczących tego, gdzie dziś jesteście, gdzie chcielibyście być oraz na co jesteście gotowi, by stworzyć plan finansowy, który wskaże wam drogę do finansowej wolności. Być może wasza wymówka brzmi: „Trzeba mieć pieniądze, żeby robić pieniądze”. Jedna z pierwszych osób, z którą podzieliłem się wczesną wizją tej książki, żywiła następujące głębokie przekonanie: „Nigdy nie będę niezależna finansowo, jeśli nie znajdę sposobu na

zarobienie dużych pieniędzy. Ludzie, którzy zaczynają od dużych pieniędzy, mogą zarobić miliony, ale nie ja”. Po tym, jak przeczytała rozdział o budowaniu własnej finansowej maszynki, w którym wystąpił Theodore Johnson – który nigdy nie zarabiał więcej niż 14 tys. dolarów rocznie, a jednak w ciągu życia zamienił tę pensję w fortunę wartą 70 mln dolarów – jej narracja się posypała. Theodore nie był farciarzem. Korzystał z prostego systemu, takiego samego, jakiego wy się wkrótce nauczycie. Oto jej nowa narracja, która może być również waszą: „Jeśli zacznę korzystać z prostego sytemu kapitalizacji odsetek, mogę zarobić wiele pieniędzy, mogę pojechać, gdziekolwiek zechcę, mogę żyć, jakkolwiek zamarzę, mogę być finansowo niezależna. Nie ma żadnych ograniczeń, poza tymi, które nakładam sobie sama”. Jeden z moich własnych finansowych przełomów wydarzył się wraz z istotną zmianą narracji. Wychowując się w biednej rodzinie, zawsze kojarzyłem brak pieniędzy z cierpieniem. Wcześnie przyrzekłem sobie, że nie będę miał dzieci, dopóki nie osiągnę prawdziwego powodzenia w finansach. Przysiągłem sobie, że pewnego dnia odniosę sukces tak duży, że moja rodzina nigdy nie doświadczy upokorzenia, frustracji i cierpień, jakie były moim udziałem w dzieciństwie, gdy brakowało pieniędzy na zapłatę rachunków i jedzenie. I wypełniłem to przyrzeczenie. Zanim skończyłem 18 lat, zarabiałem nawet 10 tys. dolarów miesięcznie, co wtedy wydawało się ogromną kwotą. I wciąż się taką wydaje. Byłem tak podekscytowany, że pognałem do przyjaciół z sąsiedztwa, chłopaków, z którymi dorastałem w biedzie, i powiedziałem im: „Zabawmy się: polećmy do Egiptu i pościgajmy się na wielbłądach między piramidami!”. To było moje marzenie jako małego chłopca, a teraz mogłem dzielić się nim z moimi przyjaciółmi. Lecz odpowiedź brzmiała inaczej, niż się spodziewałem: „Dla ciebie to proste, panie bogaczu”. Wielka pogarda, jaką obdarzyli mnie faceci, których uważałem za przyjaciół, wstrząsnęła mną do głębi. Nie popisywałem się pieniędzmi. Po prostu swoim dobrobytem chciałem podzielić się z kolegami i przeżyć prawdziwą przygodę. Musiałem to jednak ponownie przemyśleć. Stworzyłem nową narrację: może ci się powodzić, ale tylko trochę, w przeciwnym razie ludzie zaczną cię osądzać. Jeśli będziesz się wyróżniał i zarabiał zbyt dobrze, inni przestaną cię lubić. Przez całe lata szło mi dobrze w życiu i biznesie, lecz moje dochody zbytnio nie rosły. Aż wreszcie czara się przelała, doszedłem do momentu, kiedy pomyślałem: „To absurdalne! Czy gdybym mógł zwiększyć swoją inteligencję, wahałbym się?”. Odpowiedź brzmiała: „Oczywiście, że nie!”. Czy gdybym mógł przeżyć więcej i dać więcej miłości, wahałbym się? Oczywiście, że nie! Czy gdybym mógł zwiększyć swoje możliwości dzielenia się z innymi, wahałbym się? Oczywiście, że nie. Czy gdybym mógł zarabiać więcej i powiększyć swoje bogactwo, wahałbym się? Odpowiedź ponownie brzmiała: „Oczywiście, że nie!”. Po raz pierwszy poczułem się niepewnie. Dlaczego w każdej innej sferze życia przyrost i rozwój są naturalne, zaś w kwestii pieniędzy nagle miałoby być inaczej? Dlaczego? To nie miało sensu. Znałem jednak prawdę. Żywiłem głęboki, podświadomy lęk, że ludzie będą mnie osądzać, ponieważ rozwinąłem się również w tej sferze życia. Chciałem zadowolić wszystkich, chciałem być kochany tak bardzo, że nie tylko podświadomie uznałem powodzenie finansowe za coś złego, lecz również nieświadomie sabotowałem własny

sukces. Jak wielu innych ludzi mówiłem sobie, że pieniądze są przeciwieństwem duchowości. Co za bzdura! Każdy, kto stał się naprawdę zamożny, zna prawdę – jedynym sposobem, by stać się bogatym i pozostać bogatym, jest znalezienie sposobu na to, by robić dla ludzi więcej niż inni w sferze, którą naprawdę cenią. Jeśli staniesz się błogosławieństwem w życiu innych ludzi, sam dostąpisz błogosławieństw. Pieniądze to tylko jedno z błogosławieństw, lecz wciąż nim są. To po prostu jeszcze jedna forma wolności i obfitości. Pieniądze to jedynie odbicie waszej kreatywności, zdolności koncentracji i umiejętności kreowania wartości oraz jej przejmowania. Jeśli jesteście w stanie znaleźć sposób na tworzenie war-tości – dla wielu ludzi – znajdziecie też okazję, by zdobyć obfitość pieniędzy. Musiałem dojść do ściany, zmęczyć się takim życiem i dostrzec absurd prób, aby się dopasować. To prawda: jeśli odnieśliście sukces finansowy, inni mogą was patrzeć jak na „1%” najbogatszych. Gdy byłem dzieckiem, aspirowałem do tego jednego procenta. Pochodziłem z 99% i nie miałem zamiaru się tym zadowolić, w interesie własnym i swojej rodziny. Pozostanie tam tylko po to, by dopasować się do ogółu, nie miało żadnego sensu. Stwierdziłem, że jestem zmęczony zrzucaniem na innych winy za brak postępów w moich finansach. Moja narracja o ograniczeniach finansowych musiała zniknąć. Kochałem innych, lecz nie chciałem spędzić życia, próbując ich zadowolić – szczególnie że wiedziałem, iż tak naprawdę wymagałoby to ograniczenia się do rzeczy małych. W głębi serca nie wierzę, że nasz Stwórca nas do tego powołał. Nadszedł czas, by znaleźć sposób na to, by zarabiać więcej, tak samo jak próbowałem dawać więcej, kochać więcej oraz rozwijać się intelektualnie, emocjonalnie i duchowo. Dzięki tej zmianie przekonań nagle – kiedy stało się jasne, że nie tylko powinienem, ale również, oprócz sfer związanych z relacjami, muszę opanować także i tę dziedzinę – zaczęły mi się objawiać strategie. Prawdopodobnie miałem do nich dostęp cały czas, lecz ze względu na mój sposób myślenia byłem na nie ślepy. Gdy zmieniacie narrację, zmienia się cały wasz świat. Zmieńcie ją, zmieńcie swoje życie. Odprawcie narrację ograniczeń i poślubcie narrację prawdy, a wszystko się zmieni. Mówię wam: jeśli pozbędziecie się ograniczających was wymówek, weźmiecie się ostro do pracy i odnajdziecie strategie, które działają, efekty, jakie osiągnięcie, będą naprawdę spektakularne. Pozwólcie, że na koniec dam wam jeszcze jeden przykład. Moja droga przyjaciółka Julie, scenarzystka z sukcesami, świetnie wynagradzana za swoją pracę, nigdy nie była w stanie poczynić większych postępów finansowych. Gdy z mężem przekroczyli pięćdziesiątkę, mieli niewielki kredyt na ładny dom, lecz tylko około 100 tys. dolarów na rachunku emerytalnym – o wiele, wiele za mało, by móc myśleć o emeryturze. Do tego ich pieniądze były zainwestowane w „społecznie odpowiedzialny” fundusz inwestycyjny, który miał wysokie opłaty i zjadał większość zysków z inwestycji. Mąż Julie, Colin, chciał inwestować bardziej agresywnie, ale Julie nawet nie chciała rozmawiać z nim o finansach. Mówiła mu, że nienawidzi Wall Street i wszystkiego, co Wall Street sobą reprezentuje. W istocie mierziła ją sama myśl o pieniądzach. Były dla niej złem.

Wtedy jednak nastąpił przełom. Julie wzięła udział w moim seminarium Unleash the Power Within (UPW), podczas którego wykorzystujemy siłę strategii, narracji oraz zmiany stanu umysłu, ciała i emocji, by kreować przełomy we wszystkich sferach ludzkiego życia. UPW to intensywne przeżycie: wykorzystuję muzykę, ruch, humor i wiele innych narzędzi, by doprowadzić publiczność do stanu uniesienia – to właśnie wtedy dochodzi do przełomów. Tamtego weekendu celem Julie była całkowita odmiana jej życia finansowego. Jak tego dokonała? Najpierw dostrzegła, że coś musi się zmienić, inaczej ją i Colina czeka raczej gorzka jesień życia. W końcu dotarło do niej, że uprzedzenia dotyczące pieniędzy komplikowały jej małżeństwo i plany na przyszłość. Zadała sobie pytanie: „Skąd wzięła się ta narracja?”. I wtedy zrobiła coś bardzo ważnego: zajrzała w głąb w siebie i zapytała: „Czy ja naprawdę w to wierzę? Nie rodzimy się z przekonaniem, że pieniądze są złe lub dobre. Skąd więc się ono wzięło?”. Nie musiała długo myśleć nad odpowiedzią. Oboje rodzice Julie dorastali w czasach wielkiego kryzysu. Jej matka nigdy nie dostała szansy, by pójść na studia, chociaż zawsze miała doskonałe oceny. Skończyła jako ekspedientka w domu towarowym, pracując za 9 dolarów tygodniowo. Nawet nie śmiała skarżyć się na kiepskie zarobki czy długie godziny spędzane w ciągłym ruchu. Julie dorastała, wciąż słysząc historie o tym, jak to bogaci wyzyskują biednych, jak banki i maklerzy z Wall Street niszczą gospodarkę, jak nie można ufać giełdzie. W jej umyśle powstało połączenie: „Jeśli zostanę bogatym inwestorem, będę złym człowiekiem i moja matka przestanie mnie kochać”. Julie zdała sobie sprawę, że narracja o złym bogactwie wcale nie pochodziła od niej samej, ale od jej matki, która jak mantrę powtarzała: „Pieniądze są źródłem wszelkiego zła”. Dla Julie był to wstrząs. Prawda ją wyzwoliła, a słowa straciły nad nią władzę. (W rzeczywistości, gdy sprawdziła dokładne brzmienie tej biblijnej frazy, odkryła, że to nie „pieniądze są źródłem wszelkiego zła”, lecz „umiłowanie pieniędzy” ponad wszystko inne – miłość, związek, dawanie). To była niezwykła przemiana. Odkąd Julie wyzwoliła się z ograniczającej ją narracji, mogła w końcu porozmawiać z mężem o finansach. Był zachwycony, że mogą wspólnie przystąpić do dzieła, jakim jest odzyskanie kontroli nad pieniędzmi. Wyobraźcie sobie, jak ciężko budować bogactwo, gdy wypełnia was przeświadczenie, że pieniądze są złem. Julie i Colin pozbyli się swoich drogich funduszy inwestycyjnych i przekształcili swój rachunek emerytalny w portfel funduszy indeksowych Vanguarda. Stworzyli wieloletni plan finansowy – taki, o jakim przeczytacie na kolejnych stronach – by w końcu wejść na drogę do finansowej wolności. Julie i Colin zmienili swoją narrację. I co wydarzyło się potem? Nauczyli się grać w tę grę i wygrywać, nauczyli się, jak zapewnić sobie dochód do końca życia – tak jak wy nauczycie się tego w rozdziale 5.2. Dowiedzieli się, jak zyskać dodatkowe 150 lub 250 tys. dolarów jedynie dzięki rezygnacji z funduszy inwestycyjnych żądających wysokich prowizji. Jak cudownie teraz zapowiada się jesień ich życia! Pamiętajcie, znacie odpowiedź. Cały sekret polega na tym, aby przekształcić swoją narrację, zmieniając swoje życie. Odprawcie narrację ograniczeń i poślubcie narrację prawdy. a wszystko stanie się dla was możliwe.

WASZ STAN Trudno zmienić narrację, kiedy znajdujemy się w kiepskim stanie. Jeśli czujecie się strasznie, nie myślicie: „Życie jest piękne!”. Czy zdarzyło wam się naprawdę wściec na kogoś i nagle przypomnieć sobie każdą wkurzającą rzecz, którą ta osoba kiedykolwiek was zirytowała lub zagniewała? Kiedy wpadacie w złość, w waszym mózgu przeskakuje przełącznik, który jeszcze nakręca ten stan, i szybko pojawia się narracja, która go podtrzymuje. Z drugiej strony, jeśli kiedykolwiek byliście zakochani na zabój, na pewno pamiętacie, jaki wówczas wydawał wam się świat. To przypominało patrzenie przez różowe okulary: wszystko było cudowne, prawda? Nie przejmowaliście się gburami po drugiej stronie lady; płaczące dzieci wydawały wam się słodkie. W taki właśnie sposób pozytywny stan potrafi zmienić wasz sposób patrzenia na świat – waszą narrację. Wasz stan psychiczny i emocjonalny zabarwia percepcję i doświadczanie każdej rzeczy w życiu. Gdy pracuję z kimś – czy będzie to światowej klasy sportowiec, czy potężny biznesmen – najpierw zmieniamy stan tej osoby. Jest w was pstryczek, który, gdy jest włączony, potrafi sprawić, że wszystko staje się możliwe; kiedy jednak zostaje wyłączony, świat umiera. Wiecie, o czym mówię, prawda? Wiecie, kiedy macie dobrą passę i wszystko wam się udaje z taką łatwością, że nawet nie musicie się na tym skupiać? Zaliczacie asa serwisowego. Trafiacie w samo sedno na służbowym zebraniu albo wychodzicie z negocjacji dokładnie z tym, czego chcieliście. Z drugiej strony wszyscy doświadczaliśmy czegoś przeciwnego: nie mogliśmy sobie przypomnieć własnego adresu, imienia osoby, u której jemy proszoną kolację, albo pisowni słówka się. Nazywam to stanem zdurnienia. Ale parę minut później wszystko wraca: znacie odpowiedź, bo znajdujecie się już w innym stanie. Ta książka nie powstała po to, aby nauczyć was, jak zmienić swój stan – to podstawowy temat wielu innych moich publikacji, nagrań audio, programów telewizyjnych i wydarzeń na żywo. Spróbuję jednak zwięźle przekazać wam tę ideę: możecie natychmiast i diametralnie zmienić swoje samopoczucie (a nie tylko zyskać pozór, że czujecie się świetnie), jeśli nauczycie się, jak najpierw odmienić swoje ciało, by potem odmienić umysł. Uczę wielu sposobów, jak spowodować natychmiastową zmianę stanu, lecz jednym z najprostszych jest zmiana tego, co nazywamy fizjologią. Możecie wpłynąć na swój sposób myślenia, zmieniając sposób, w jaki się poruszacie i oddychacie. Emocje są pochodną ruchu. Intensywne działanie stanowi lekarstwo na każdy lęk. Myślę, że strach jest fizyczny. Czujecie go w ustach, w całym ciele, w żołądku. Tak samo z odwagą. Możecie przeskakiwać od jednego do drugiego w ciągu milisekund, jeśli nauczycie się, jak diametralnie zmienić sposób, w jaki się poruszacie, oddychacie, mówicie i korzystacie ze swojej fizyczności. Stosuję tę technikę od prawie 40 lat, aby całkowicie odmieniać największych sportowców, finansistów, liderów biznesu i polityki. W ubiegłym roku Uniwersytet Harvarda przeprowadził badania naukowe, które dowiodły skuteczności takiego podejścia. Psycholog społeczna i profesor Uniwersytetu Harvarda Amy Cuddy w swoim słynnym

wystąpieniu na konferencji TED 2012 zaproponowała „analogowy wytrych życiowy”. Poprosiła publiczność, by na 2 minuty zmieniła postawę ciała. Badania Cuddy pokazały, że samo przyjęcie „władczej pozy” lub postawy sugerującej wielką moc (pomyślcie o komiksowej superbohaterce Wonder Woman, opierającej dłonie na biodrach i pewnie stojącej na ziemi, albo o facecie z biura rozpartym w fotelu: ręce założone za głową, łokcie szeroko – znacie ten typ) podnosiło poziom testosteronu (hormonu dominacji) o 20%, jednocześnie redukując kortyzol (główny hormon stresu) o 25%. Taka biochemiczna przemiana natychmiast wpływa na waszą skłonność do stawiania czoła lękom i podejmowania ryzyka. Wszystko to dzieje się w ciągu 2 minut od zmiany, jakiej poddaliśmy nasze ciało. W badaniu Cuddy 86% osób przyjmujących władcze pozy deklarowało większą chęć kuszenia losu. Gdy jednak drugą grupę ochotników poproszono o przyjęcie postawy bardziej pasywnej, z ciasno skrzyżowanymi nogami i ramionami, ich poziom testosteronu spadł o 10%, zaś poziom hormonu stresu podniósł się o 15%. O wiele mniej osób z tej grupy, bo tylko 60%, zachowywało się asertywnie. Pamiętajcie, to nie były tylko zmiany psychologiczne, lecz realne przemiany biochemiczne i hormonalne. To, czego uczyłem przez 38 lat i czego moi uczniowie doświadczyli jako rzeczywistego zjawiska, zostało teraz potwierdzone przez naukę. Co w związku z tym? Zasadniczo oznacza to, że dajecie czadu. Kroczycie zuchwale, gotowi postawić wszystko na jedną kartę, podjąć konieczne ryzyko i zmieniać swój świat. Dwie minuty przybierania odpowiedniej pozy prowadzą do zmian, które albo przestawiają wasz mózg na asertywność, pewność siebie i komfort psychiczny, albo uwrażliwiają go na stres. Nasze ciała potrafią wpływać na nasze umysły! Był w moim życiu czas, gdy miałem nadwagę i depresję, mieszkałem w kawalerce w Venice w Kalifornii, gdzie gapiąc się na puste meble, słuchałem płyt Neila Diamonda. Straszne, co? Pewnego dnia zatrzymał się u mnie przyjaciel, z którym dawno się nie widziałem. Spojrzał na mnie tylko i powiedział: „Facet, co się z tobą dzieje?”. Wytrąciło mnie to z transu, w którym tkwiłem. Wtedy zdecydowałem, że złamię tę rutynę. Założyłem więc adidasy i chwyciłem kasetowego walkmana. (Tak, jestem aż tak stary…). W tamtych czasach trzeba było starannie wybierać muzykę: miało się jeden album, a nie 10 tys. piosenek do wyboru. Włączyłem kawałek Barracuda legendarnej rockowej grupy Heart i pozwoliłem się ponieść rytmowi. Ruszyłem, pełen determinacji, by biec tak mocno i szybko, jak nigdy w życiu, aż zacznę pluć krwią. Powiedzieć, że byłem zdecydowany, by przekroczyć granicę własnych możliwości, to nic nie powiedzieć. Musiałem przedstawiać zabawny widok, biorąc pod uwagę moje 19 kilo nadwagi oraz piwny brzuszek podskakujący w rytm kroków, gdy biegłem jak jakiś upiór. Gdy już dosłownie nie byłem w stanie zaczerpnąć nawet krztyny powietrza, padłem na plaży i wziąłem do ręki dziennik, który zabrałem ze sobą. I w tym stanie absolutnej pewności, determinacji, radości i wyczerpania usiadłem i wypisałem wszystko, czego nie będę już tolerował. Wyglądu swojego ciała, lenistwa, płytkości związku i katastrofalnego stanu finansów. Zaraz obok zanotowałem rzeczy, które zobowiązuję się w życiu stworzyć – czułem się naładowany, szalał we mnie żywioł i odczuwałem pewność, że znajdę sposób, by tego dokonać. Będąc w stanie wystarczającego wzmożenia, macie szansę stworzyć mocną narrację.

Moja brzmiała: „Koniec z tym tu i teraz; dzisiaj zaczynam nowe życie”. I potwierdzała to każda cząstka mojego jestestwa. Odkryłem, że odmieniając swój stan oraz narrację, odnajduje się lub tworzy właściwą strategię, która pozwala osiągać rzeczy, których najbardziej pragniemy. Właśnie tak tworzymy prawdziwy przełom – nowy stan z nową narracją i sprawdzoną strategią. W ciągu następnych 30 dni zrzuciłem 15 kg, a w nieco ponad 6 tygodni całe 19 kilo. Maniakalnie trzymałem się swojego postanowienia. Tamtego dnia wyznaczyłem nowy standard tego, kim jestem i co reprezentuję. Postanowienie to nie osłabło w ciągu ponad 30 lat, jakie minęły od tamtej pory (a moja waga nigdy nie wróciła do wcześniejszego poziomu). W ciągu nieco ponad 12 miesięcy moje roczne zarobki skoczyły z niespełna 38 tys. dolarów do przeszło miliona. Była to zmiana na takim poziomie, jakiego nie potrafiłem sobie wcześniej wyobrazić. Co więcej, odzyskałem emocjonalną i psychiczną sprawność – dwie siły, które naprawdę decydują o ludzkim losie. Determinacja, wiara, odwaga stały się siłami, które kierowały każdym moim działaniem. Wielkie strategie mogą was otaczać, lecz będą dla was niewidzialne, dopóki nie wprowadzicie się w stan wzmożenia, determinacji i poczucia siły. Stan, dzięki któremu samorzutnie pojawią się przekonania i narracje, które możecie i musicie mieć – i których będziecie się trzymać. Jeśli połączycie stan i narrację, nie tylko odnajdziecie strategie, które się sprawdzą, lecz również wprowadzicie je w czyn i otrzymacie nagrodę, jakiej pragniecie i na jaką zasługujecie. Czy uważnie mnie słuchacie? Jeśli jest jakiś obszar waszego życia, który bardzo odbiega od waszego ideału, nadszedł czas, by zmienić jeden lub więcej z tych elementów. Pamiętajcie: wszyscy dostajemy to, na co się godzimy. Przestańcie więc tolerować swoje wymówki, ograniczające przekonania z przeszłości lub stany bylejakości i bojaźni. Wykorzystajcie swoje ciała, by wprowadzić się w stan czystej woli, determinacji i poświęcenia. Śmiało rzućcie wyzwanie swoim problemom, wierząc głęboko, że są tylko „śpiącymi policjantami” na drodze do waszych marzeń. A dzięki temu stanowi, gdy ostro weźmiecie się do roboty – korzystając ze skutecznej i sprawdzonej strategii – napiszecie na nowo swoją historię. Nadszedł czas, by przestać być jednym z wielu i stać się jednym z niewielu, którzy pną się w górę, bogatsi zarówno finansowo, jak i w każdej innej sferze życia. Większość ludzi zaczyna od wielkich aspiracji, lecz godzi się na życie dużo poniżej swoich możliwości. Pozwalają się niszczyć rozczarowaniom – które są nieuchronne, gdy próbuje się robić coś wyjątkowego. Pozwólcie więc, by wasze rozczarowania skierowały was raczej ku nowym rozwiązaniom; zdyscyplinujcie je. Uczcie się na każdej porażce, stosujcie się do tych lekcji, a sukces będzie pewny. Dlatego następnym razem, gdy będziecie wymyślać powody, by czegoś nie robić, w głębi serca wiedząc, że wasz duch jest nieograniczony, sami sobie przypomnijcie, że te powody nie są warte funta kłaków. Wpłyńcie na swój stan. Przesuńcie punkt ciężkości. Wróćcie do prawdy. Zmieńcie swoje podejście i podążajcie za tym, czego naprawdę chcecie. Dobrze, teraz głęboki oddech. Albo głośny krzyk. Wstańcie, otrząśnijcie się i ruszajcie. Gdy 7 mitów – naszych dawnych ograniczeń – nie stoi nam już na drodze, czas przejść do

trzeciego z 7 kroków na naszej ścieżce do finansowej wolności. Zamierzamy sprawić, aby tę grę dało się wygrać. Pomoże nam w tym konkretna kwota, która będzie symbolem realizacji naszych finansowych marzeń. Następnie stworzymy plan, ulepszymy go oraz spróbujemy przyspieszyć jego realizację, abyście mogli spełnić swoje finansowe marzenia wcześniej, niż sobie wyobrażacie.

CZĘŚĆ 3 JAKA JEST CENA MARZEŃ? SPRÓBUJMY GRAĆ TAK, ABY WYGRAĆ

ROZDZIAŁ 3.1

JAKA JEST CENA MARZEŃ? SPRÓBUJMY GRAĆ TAK, ABY WYGRAĆ Wszyscy ludzie marzą, lecz nie wszyscy tak samo. – T.E. LAWRENCE

Swoje finansowe seminaria zwykle zaczynam od pytania: „Jaka jest cena waszych marzeń?”. Następnie zachęcam ludzi, by wstawali i mówili, ile im potrzeba, by stać się finansowo bezpiecznym, niezależnym lub wolnym. Większość z nich nie ma pojęcia. Na sali jest duże poruszenie, a potem podnosi się może kilka rąk. Na setkach seminariów z setkami tysięcy ludzi ze wszystkich środowisk słyszałem chyba każdą możliwą kwotę. Pozwólcie więc, że zadam wam to samo pytanie: ile pieniędzy będziecie potrzebowali, by stać się finansowo bezpieczni, niezależni lub wolni? Spróbujcie zgadnąć. Nie musicie odpowiadać prawidłowo – ani nawet logicznie. Czy to 1 mln dolarów? 5 mln? 500 mln? Dajcie sobie chwilkę, zdajcie się na intuicję i zapiszcie tę kwotę albo na marginesie książki, albo w notatniku w telefonie, albo po prostu na kawałku papieru. Ważne, abyście ją zapisali, ponieważ zakotwiczy ją to w rzeczywistości. Zrobione? Niedługo przekonacie się, dlaczego ten pierwszy krok jest tak ważny. Doświadczenie mówi mi, że jeśli jesteście podobni do większości ludzi, ta kwota wydaje wam się obecnie dość duża, prawda? Czytajcie więc dalej, ponieważ wykonamy kilka łatwych ćwiczeń, które pomogą wam ją oswoić. Na pewno się przekonacie, że można uczynić ją znacznie mniejszą, niż sobie wyobrażacie. W rzeczywistości dowiecie się, że po prostu nie ma jednej „magicznej kwoty”, ponieważ istnieje pięć poziomów marzeń finansowych, które was uwolnią. I nieważne, czy jesteście na początku kariery czy szykujecie się do emerytury, nieważne, czy wasz „bilans” jest dziś solidny czy chwiejny, gwarantuję wam, że przynajmniej jedno lub dwa z tych marzeń znajdą się w waszym zasięgu. Jak? Na początek musicie zrozumieć, czego naprawdę potrzebujecie. Niedawno, gdy podczas jednego z moich zaawansowanych programów zapytałem o cenę marzeń, na końcu sali podniósł się młody człowiek. Wypiął pierś i oznajmił: – Miliard dolarów. Na widowni rozległy się ochy i achy. Człowiek ten miał dwadzieścia parę lat, był jednym z młodszych uczestników konferencji i pewnie nie zarobił jeszcze nawet pierwszego miliona. Poprosiłem go, by się zastanowił, co ta kwota naprawdę oznacza. Pamiętacie rozdział 1.4: Biegłość finansowa: czas dokonać przełomu, gdy mówiliśmy, że wszystko, co robimy, robimy z jakiegoś powodu? Przypomnę tylko, że istnieje 6 podstawowych ludzkich potrzeb: pewność, brak pewności i urozmaicenie, znaczenie, przywiązanie i miłość, rozwój oraz dawanie. Po co więc ten młody człowiek chciał miliarda dolarów? Którą z tych potrzeb próbował zaspokoić? Pewność? Pewność można

uzyskać za o wiele mniej niż miliard! Może urozmaicenie? Życie można sobie niezwykle urozmaicić i za milion dolarów, albo nawet dużo taniej. Przywiązanie i miłość? Wątpliwe. Kiedy zdobędzie miliard, w jego życiu nagle pojawi się mnóstwo ludzi; podobnie szczęśliwcy, którzy wygrali w totolotka, z dnia na dzień odkrywają tuziny krewnych i znajomych, o których nigdy nie słyszeli. Z takimi pieniędzmi na pewno zdobędzie przywiązanie, prawda? Tyle że nie takie, na jakie liczy! Rozwój i dawanie? Sądząc po tym, jak zachowywał się, gdy wymieniał tę kwotę, wątpię, aby były to jego najważniejsze potrzeby. Gdy więc patrzymy na ludzkie potrzeby, która z nich, waszym zdaniem, w najwyższym stopniu powodowała tym młodym człowiekiem? To jasne: potrzeba znaczenia. Jak sam powiedział, gdyby miał miliard dolarów, ludzie traktowaliby go poważnie; byłby kimś. Być może tak by było. Problem jednak polega na tym, że gdy zdobędzie ten miliard, wciąż będzie to za mało – ponieważ gdy ktoś poszukuje znaczenia, zawsze porównuje się z kimś innym. A zawsze znajdzie się ktoś większy, wyższy, silniejszy, szybszy, bogatszy, dowcipniejszy, młodszy, przystojniejszy, piękniejszy, z większym jachtem, lepszym samochodem, ładniejszym domem. Chociaż więc nie ma nic złego w byciu kimś znacznym, jeśli uczynicie z tego swoją potrzebę numer jeden, nigdy nie zaznacie spełnienia. Zamiast jednak go pouczać, postanowiłem pokazać mu, że mógłby poczuć się kimś znacznym, dysponując znacznie mniejszymi pieniędzmi – co zdecydowanie ułatwiłoby mu życie. Bądź co bądź wziął sobie tę kwotę z sufitu. Mówiąc o miliardzie dolarów, chciał się poczuć jak ktoś, kto podąża ku jakiemuś ważnemu celowi. Problem polega jednak na tym, że jeśli wyznaczycie sobie tak wielki cel – a w głębi duszy nie wierzycie, że się ziści – wasz mózg go odrzuca. To jak udawanie kogoś, kim się nie jest. Zdarzyło wam się to kiedyś? Wymyślcie sobie jakiś absurdalnie wielki cel, a w swojej głowie usłyszycie głos, który powie: „Kogo chcesz nabrać?”. Prawda jest taka, że nie zrealizujecie go dopóty, dopóki nie wsiąknie głęboko w waszą podświadomość – potężną część waszego umysłu, która potrafi sprawić, że wasze serce bije w ciągu dnia 100 tys. razy, a wy nawet przez chwilę nie musicie o tym myśleć. Czy zdarzało wam się jechać samochodem i zatopić w myślach, a chwilę później ocknąć się i pomyśleć: „Jasna cholera, kto za mnie prowadził przez ostatnie 5 minut?!”. Na szczęście był z wami niezwykły strażnik życia, wasza podświadomość. Aby lepiej pojąć, jak to działa, spójrzcie na grafikę poniżej. Wyobraźcie sobie, że wasz mózg dzieli się na górną i dolną połowę; górna to świadomość, dolna to podświadomość.

JAK LUDZIE REAGUJĄ NA RÓŻNYCH RYNKACH?

W waszej głowie próbują się zagnieździć różne idee, takie jak: „Zamierzam zarobić 10 mln dolarów!” lub „Zamierzam osiągnąć finansową wolność przed czterdziestką!”. Wasza górna połowa umysłu, wasza świadomość mówi: „Pieprz się! Nie ma takiej możliwości!”. Szybko odrzuca wielki plan, który odbija się od niej jak piłka tenisowa i z powrotem szybuje w pustkę. Kiedy jednak postanowicie sobie z absolutną pewnością: „Zamierzam to zrobić!”, a następnie zaczynacie budować plan – dzieje się coś nadzwyczajnego. Zaczynacie wykształcać w sobie przekonanie, że naprawdę jesteście w stanie tego dokonać. I dzięki tej świeżo zdobytej pewności nagle dostrzegacie sposób, aby to osiągnąć. Znajdujecie wzorzec, człowieka, który już osiągnął to, czego chcecie, i ostro zabieracie się do pracy. Cel przesiąka do waszej podświadomości, która bierze się do roboty, by zamienić wasze marzenie w rzeczywistość. Wtedy zaczyna się magia! Wątpię, abyście uważali, że potrzebujecie miliarda dolarów, by spełnić swoje finansowe marzenia. Ale jestem skłonny się założyć, że kwota, jaką wskazaliście, i tak całkiem mocno was onieśmiela. Prawie każdy podaje kwotę wyższą, niż potrzeba, ponieważ nikomu nie chce się policzyć, ile naprawdę kosztuje życie na innym poziomie. I dlatego tak wielu nawet nie zaczyna nad tym pracować. Pięknie o tym opowiadają, ekscytują się tym, zwierzają się ludziom ze swoich marzeń, lecz nigdy nie zaczynają działać. Dlaczego? Ponieważ z psychologicznego punktu widzenia nie mają pewności, że są w stanie to zrobić. A pewność jest pierwszą ludzką potrzebą, która wpływa na wszystkie nasze zachowania

i działania. To fakt. Jeśli nie udało wam się zacząć pracować nad swoimi finansami, stało się tak po części dlatego, że nie macie pewności, sami siebie pytacie o to, co jest właściwe, a co nie, jakie podejście się sprawdzi, a jakie niekoniecznie. Albo czujecie się przytłoczeni złożonością systemu, którego nikt wam klarownie nie objaśnił. Czując się niepewnie, wybieramy bezczynność lub przynajmniej zwlekamy. Odkładamy na jutro rzeczy, które powinniśmy zrobić dzisiaj. By pomóc naszemu przyszłemu miliarderowi określić prawdziwą cenę jego marzeń, aby mogły się one zagnieździć w jego podświadomości i ziścić, zadałem mu kilka pytań. Te same zadam także wam, by skierować was na właściwą ścieżkę. Na początek zapytałem naszego młodego przyjaciela, jak wyglądałoby jego życie, gdyby miał miliard dolarów. Przez chwilę się zastanawiał, po czym odrzekł: – Miałbym własnego gulfstreama! Ja na to: – Prywatny odrzutowiec! A gdzie byś nim latał? – No cóż, mieszkam w Nowym Jorku. Więc pewnie latałbym nim na Bahamy. I pewnie też do Los Angeles na spotkania. Kazałem mu zapisać, ile razy w ciągu roku latałby swoim samolotem. Okazało się, że maksymalnie 12 razy. Zapytałem, ile kosztowałby go ten odrzutowiec? Sprawdził: dalekodystansowy gulfstream G650 kosztowałby go około 65 mln; lekko używany gulfstream IV to marne 10 mln. Bez paliwa, przeglądów i napraw oraz załogi. Potem sprawdził koszty wyczarterowania prywatnego odrzutowca: na potrzeby jego i trójki członków jego rodziny w zupełności wystarczyłby odrzutowiec średniej wielkości, więc czarter kosztowałby około 2500 dolarów za godzinę. Latałby może 100 godzin rocznie, co dawałoby łączny koszt na poziomie 250 tys. dolarów. Niech będzie 5 tys. dolarów za godzinę i 500 tys. dolarów rocznie, gdyby chciał latać wyłącznie gulfstreamem – to wciąż o wiele mniej niż roczny koszt utrzymania wielu odrzutowców. To mniej niż 1% ceny zakupu gulfstreama. Nawet ze sceny dostrzegłem, że oczy mu zapłonęły, a umysł zaczął pracować. – Co jeszcze kupiłbyś za swój miliard? – zapytałem. – Prywatną wyspę! To było coś, do czego mogłem się osobiście odnieść, bowiem posiadam rajską wysepkę na Fidżi. To było moje szalone marzenie młodości: znaleźć azyl, na którym będę mógł zamieszkać z rodziną i przyjaciółmi. Mając dwadzieścia parę lat, podróżowałem po wyspach całego świata w poszukiwaniu swojego Shangri-La. Znalazłem je na Fidżi. Są tam nie tylko cudowne krajobrazy, lecz również piękne umysły. Nie było mnie wówczas stać na całą wyspę, więc kupiłem część niewielkiego ośrodka dla globtroterów wraz z 50 hektarami ziemi. Prawdę mówiąc, nawet na to nie miałem pieniędzy, przypuszczalnie nie była to również najlepsza inwestycja w tamtym momencie. Ale należała do mojego Koszyka z Marzeniami – czegoś, o czym dowiecie się z dalszej części tej książki. Udało mi się jednak i mogę z dumą powiedzieć, że na przestrzeni lat kupiłem i przekształciłem w obszar chroniony ponad 200 hektarów z prawie 5 km plaży. W ciągu ostatniej dekady z ośrodka Namale Resort and Spa zrobiłem ośrodek numer jeden na Fidżi i jeden z najlepszych w rejonie południowego Pacyfiku. Jak często jednak odwiedzam ten raj? Przy moim szalonym kalendarzu spędzam tam może od 4 do 6 tygodni rocznie. Moje

marzenie się zatem spełniło: wszyscy inni świetnie się tam bawią! Naszemu młodemu przyjacielowi powiedziałem: – Jeśli chcesz się nacieszyć swoją własną wyspą, raczej nie powinieneś wchodzić w biznes hotelarski. I uwierz mi, będziesz tam spędzał co najwyżej kilka tygodni w roku. Sprawdziliśmy i okazało się, że mógłby kupić wyspę na Bahamach za jakieś 10 dolarów – a potem musiałby wydać od 30 do 40 mln na budowę niewielkiego ośrodka! Albo mógłby wynająć od mojego przyjaciela Richarda Bransona jego ośrodek Necker Island na tydzień i zaprosić wszystkich swoich przyjaciół i rodzinę za mniej niż 350 tys. dolarów z 50 osobami do obsługi w tej cenie. Gdyby tak robić przez 10 lat z rzędu, kosztowałoby go to tylko 3,5 mln dolarów zamiast 30 czy 40 mln, bez żadnej fatygi związanej z utrzymaniem nieruchomości. Przeszliśmy tak przez całą jego listę i zgadnijcie, ile kosztowałby go dożywotnio wymarzony styl życia? Gdy podsumowaliśmy realny koszt nawet najdzikszych zachcianek, nie tylko potrzeb, doszliśmy nie do miliarda dolarów, nie 500 mln, nie 100 mln ani nawet 50 mln, lecz jedynie 10 mln. Tylko tyle, by mieć wszystko, czego pragnął, co składało się na wymarzony przez niego styl życia i na co nie musiałby pracować – a jego marzenia były naprawdę rozpasane! Różnica między 10 mln a miliardem dolarów jest astronomiczna. Te kwoty należą do dwóch różnych światów. Problemem jest to, że gdy dochodzimy do naprawdę dużych liczb, ludzkie umysły ich nie ogarniają. Istnieje zasadnicza różnica pomiędzy milionem, miliardem a bilionem. Nawet prezydent Obama jednym tchem mówi o milionerach i miliarderach, jakby te pojęcia były ze sobą w jakikolwiek sposób spokrewnione – lecz nie są. Pozwólcie, że wam to udowodnię. To będzie mały test. Chcę, żebyście pomyśleli i podali pierwszą przychodzącą wam do głowy odpowiedź. Ćwiczenie to pozwoli wam uzyskać właściwą perspektywę na milion, miliard oraz tak często dziś wspominany przez nasz rząd bilion. Podobno w Waszyngtonie bilion to nowy miliard. Pierwsze pytanie: ile to milion sekund? Nie spieszcie się, nawet jeśli nie wiecie – jak myślicie? Odpowiedź brzmi: 12 dni! O ile się pomyliliście? Nie martwcie się, większość ludzi nie ma pojęcia. Jeśli znaliście odpowiedź, gratulacje! Teraz podnosimy stawkę. Skoro macie już punkt odniesienia do miliona (milion sekund to 12 dni), ile to miliard sekund? No dalej, zgadujcie, jaka to liczba? Odpowiedź: 32 lata! Byliście blisko? Dla większości to bardzo odległe daty. A to właśnie różnica między milionem a miliardem: 12 dni albo 32 lata! Rozumiecie teraz, co mam na myśli, mówiąc o „różnych światach”? Nie możecie mówić jednym tchem „milionerzy” i „miliarderzy”, jakby chodziło o to samo. Żeby skończyć myśl: gdy słyszycie, jak amerykański rząd mówi o 17 bln długu, jak myślicie, ile to bilion? Jeśli miliard sekund, to 32 lata, ile to bilion sekund? Odpowiedź: prawie 32 tys. lat (dokładnie 31 689)! Ludzie nawet nie nazywali się wtedy ludźmi! Ćwiczenie to miało za zadanie sprawić, abyście pojęli, że wielkie liczby zlewają nam się ze sobą i w rzeczywistości wymarzony styl życia kosztowałby was mniej, niż myślicie. Wróćmy jednak do naszego niedoszłego miliardera. Nie zrozumcie mnie źle: 10 mln to wciąż ładna sumka, zapewne jednak już w zasięgu młodego przedsiębiorcy, być może

stojącego u progu kariery. Kto wie? Może rzeczywiście wyląduje z miliardem w kieszeni – jeśli wymyśli kolejnego Instagrama. A jeśli nie wymyśli? Wciąż będzie w stanie wieść nadzwyczajne życie, o jakim marzył, o 99% taniej, niż pierwotnie zakładał. Nie musi być miliarderem, by żyć jak miliarder.

Jestem skłonny się założyć, że wy też kiedyś odkryjecie prawdziwą cenę waszych marzeń, zaś kwota, jaka wystarczy, abyście znaleźli się tam, gdzie chcecie, jest znacznie niższa, niż wam się wydaje! I zawsze pamiętajcie o prawdzie ostatecznej: w życiu nie chodzi o pieniądze, w życiu chodzi o emocje. Prawdziwy cel to wymarzony styl życia, a nie rzeczy. Gdy umrzecie, one i tak trafią do kogoś innemu. One nie są wasze. Ja nie mam złudzeń: niezależnie do tego, jak bardzo uwielbiam „mój” ośrodek na Fidżi, wiem, że jestem tylko dozorcą. Pewnego dnia ktoś inny będzie właścicie lem tej nieruchomości. Kocham jednak to, czego doglądam, bo mo gło stać się miejscem, do którego z całego świata przybywają ludzie szukający radości, miłości i przygody. To część mojego dziedzictwa – i coś, co daje mi radość. Zdobywanie dóbr nie jest celem. Nie są nim także pieniądze same w sobie. O naszej wartości nie decyduje saldo konta w banku, lecz wielkość naszej duszy. Droga do pieniędzy, miejsca, do których mogą nas zabrać pieniądze, czas, wolność i możliwości, jakie mogą nam zaoferować pieniądze – to właśnie tego naprawdę pragniemy. Można mieć wszystko. Tylko nie wszystko naraz. – OPRAH WINFREY

Zastanówcie się teraz przez chwilę, co naprawdę chcielibyście kupić za swoje pieniądze. Nie każdy chce żyć jak Donald Trump czy Floyd „Money” Mayweather! Czy waszym marzeniem jest objechać świat, zwiedzać starożytne miasta i fotografować lwy w Serengeti? Czy jest nim dom na plaży na Bahamach albo penthouse w Nowym Jorku? Czy może pragniecie założyć własną firmę – następnego Snapchata – albo ofiarować coś nadzwyczajnego ludzkości, na przykład projekt charytatywny Charity Water? A może to coś prostego, jak wysłanie dzieci na studia i kupno domu letniskowego z dużym warzywnikiem? Czy waszym marzeniem jest mieć spokojną głowę – świadomość, że już na zawsze uwolniliście się od długów i zmartwień? Gdziekolwiek miałyby was zabrać marzenia, pokażę wam drogę. Nawet jeśli nie dotrzecie na sam wierzchołek, możecie sięgnąć marzeń, które są dla was najważniejsze, i cieszyć się odnoszonymi po drodze zwycięstwami. Ponieważ pieniądze to gra emocji, my zaś pokażemy wam kilka liczb, które wami potrząsną i każą powiedzieć: „Mam pewność! Obiecuję sobie, że dostanę się tam!”. Jak przed każdą podróżą najpierw powinniśmy ocenić naszą aktualną pozycję. Razem wykonamy parę prostych obliczeń. Jeśli nigdy nie próbowaliście dokładnie ocenić, ile potrzebujecie, by osiągnąć swoje cele finansowe, nie jesteście sami. Często nawet ci, którzy zarabiają miliony, nie mają planu, który pozwoliłby im się utrzymać bez konieczności pracy, choćby przez jakiś czas. Jak już powiedzieliśmy, ponad połowa Amerykanów nie próbowała obliczyć, ile pieniędzy będą potrzebować, by móc przejść na emeryturę, w tym 46% konsultantów finansowych! Dlaczego nie znamy nawet zarysu naszej finansowej przyszłości? Powód numer jeden, który odkryłem po wysłuchaniu setek tysięcy ludzi ze stu krajów, jest taki, że ludzie boją się wiedzieć. To jak z wchodzeniem na wagę. Wiecie, że przytyliście, lecz nie chcecie wiedzieć ile. To rodzaj wyparcia, sposób na odłożenie zmian na później. Dzieciaki trenujące zapasy oraz zawodowi bokserzy wchodzą na wagę codziennie po to, by w razie niepożądanego odstępstwa od razu wiedzieć i móc coś z tym robić. Nie będziecie w stanie zarządzać swoim zdrowiem, jeśli nie będziecie go monitorować. I to samo dotyczy waszych pieniędzy. Nie sięgniecie swoich finansowych marzeń, jeśli nie będziecie dokładnie wiedzieć, ile potrzebujecie, aby się tam dostać. Moim zadaniem jest pomóc wam oddzielić się od większości, która w sprawach finansowych chowa głowę w piasek. Za chwilę wykonamy kilka szybkich, prostych rachunków, by ustalić, gdzie się znajdujecie i gdzie chcecie się znaleźć. (Jeśli dodanie kilku liczb to dla was problem, pamiętajcie o kalkulatorze w swoim telefonie! Możecie również skorzystać z naszej aplikacji, która zada wam kilka pytań i automatycznie wyliczy te kwoty. Sprawdźcie na www.tonyrobbins.com/masterthegame). Najpierw jednak przyjrzyjmy się tym pięciu finansowym marzeniom. Gdy mówię „finansowe bezpieczeństwo”, „finansowa witalność”, „finansowa niezależność”, „finansowa wolność” czy „absolutna finansowa wolność”, czy te pojęcia wydają wam się dokładnie tym samym? Czy wywołują w was różne emocje, gdy odczytujecie je na głos? Spróbujcie. Które wydaje się mocniejsze: bezpieczeństwo czy witalność? Witalność czy niezależność? Niezależność czy wolność? A co z absolutną wolnością? Każde z tych pięciu marzeń znajduje się o stopień wyżej, prawda? Inne są także kwoty potrzebne, by ich dosięgnąć.

Możecie odkryć, że spośród tych pięciu marzeń jesteście przywiązani tylko do dwóch lub trzech. Dla niektórych samo bezpieczeństwo finansowe byłoby w życiu potężną zmianą i dałoby im ogromną wolność. Dlatego przygotowując to ćwiczenie, traktowałem te marzenia jako kroki na drodze ku absolutnej finansowej wolności. Albo, jeśli przypomnicie sobie rysunek góry z wcześniejszego fragmentu tej książki, jako obozy w trakcie wspinaczki na wierzchołek. I pamiętajcie: nie każdy musi lub chce iść na sam szczyt Everestu. Dla niektórych z nas już tylko finansowa witalność byłaby błogosławieństwem, a niezależność przeniosłaby nas do raju! Nie wszystkie te marzenia to coś, bez czego nikt nie mógłby się obyć. Zapraszam was do przeczytania o wszystkich pięciu i do wybrania trzech, które mają dla was największe znaczenie – nazywam je trójcą Dobrej Passy. Będziecie mieli trzy cele: krótko-, średnioi długoterminowy. Urządziłem to tak, ponieważ nie budujemy na porażce, ale wyłącznie na sukcesie. Jeśli celujecie w dużą, lecz odległą kwotę, może się ona wydawać zbyt niedostępna, a nawet was przytłaczać. W efekcie możecie nigdy tak naprawdę nie zacząć waszej podróży. Potrzebujecie celu na tyle bliskiego, aby mieć pewność, że da się go osiągnąć we względnie niedalekiej przyszłości. To daje wam możliwość podjęcia działania i przekucia celu krótkoterminowego w rzeczywistość. I pamiętajcie, by odnotowywać zwycięstwa odnoszone po drodze. Po co czekać ze świętowaniem do czasu finansowej niezależności? Dlaczego nie zwyciężać na wcześniejszych etapach? Będzie to dla was zachęta, zapewni wam poczucie ekscytacji i da jeszcze większego kopa. Życzenie sobie czegoś wymaga tyle samo energii co planowanie. – ELEANOR ROOSEVELT

MARZENIE 1: FINANSOWE BEZPIECZEŃSTWO Co oznacza bezpieczeństwo? Zamiast odpowiadać na to pytanie, zapytam was o coś: jak cudownie byście się czuli, gdyby ktoś opłacił za was 5 poniższych wydatków do końca waszego życia, a wy nie musielibyście więcej pracować, by na nie zarobić? 1. Kredyt na dom, dożywotni – spłacony raz na zawsze. Nie musicie więcej pracować, by płacić za mieszkanie! 2. Stałe płatności związane z domem – uregulowane. Nie musicie już pracować, by płacić rachunki telefoniczne lub za elektryczność. 3. Wszystkie wydatki na żywność dla całej rodziny – zapłacone na zawsze. 4. Podstawowe potrzeby związane z transportem. 5. Podstawowe wydatki związane z ubezpieczeniem – wszystko załatwione, a wy nie musicie pracować ani dnia dłużej. Założę się, że jakość waszego życia byłaby całkiem zadowalająca, prawda? Czulibyście się zupełnie bezpiecznie, gdybyście wiedzieli, że wszystkie te koszty zostały pokryte. A teraz dobra wiadomość: pamiętacie tę liczbę, jaką zapisaliście wcześniej? Kwotę, która waszym zdaniem uczyniłaby was finansowo bezpiecznymi i wolnymi?

Prawdopodobnie nie była tak wysoka jak miliard dolarów naszego młodego przyjaciela, lecz mimo to wydawała się raczej duża, prawda? Założę się, że gdy policzycie te wszystkie sumy, będziecie zaskoczeni, że marzenie o bezpieczeństwie finansowym jest znacznie bliżej, niż myślicie. Albo, jeśli należycie do tych nielicznych, którzy podali zbyt niską sumę, przekonacie się, jak jest naprawdę, i poznacie konkretną kwotę, która pozwoli wam zrealizować wasze finansowe marzenia. Jeśli nie ściągnęliście jeszcze naszej darmowej aplikacji, zróbcie to teraz. Albo skorzystajcie z poniższego arkusza i wpiszcie kwoty powyższych 5 wydatków w ujęciu miesięcznym. To naprawdę bardzo proste: jak wysoka jest obecnie wasza rata kredytu? (Jeśli jesteście na tyle młodzi, że nie posiadacie jeszcze własnego domu, wpiszcie kwotę miesięcznego czynszu. Możecie również sprawdzić w internecie, ile wynosiłaby rata kredytu na coś, co może nie jest nieruchomością waszych marzeń, ale dobrym domem na początek). Jeśli macie jakieś zapiski, świetnie. Następny krok: jakie są wasze miesięczne wydatki na rozmaite media? Po trzecie, ile wydajecie na jedzenie? I tak dalej… Jeśli nie macie konkretnych liczb, spróbujcie oszacować – zawsze możecie wrócić i je poprawić, a na razie nie traćcie rozpędu.

PRZECIĘTNE ROCZNE WYDATKI KONSUMPCYJNE W USA

Wpisujcie rozsądne sumy. Albo sprawdźcie na wyciągach lub w internecie. Tylko się nie zniechęcajcie, jeśli nie jesteście w stanie łatwo dotrzeć do tych kwot. Dam wam przykład.

Pamiętacie moją przyjaciółkę Angelę, którą przedstawiłem wam w pierwszym rozdziale? Ma 48 lat i jest singielką. Próbuje się dowiedzieć, ile potrzebuje, by osiągnąć finansowe bezpieczeństwo. Jej pierwszym domysłem były 3 mln dolarów. Czy to może być właściwa kwota? Nawet w przybliżeniu? Poprosiłem ją, żeby wykonała to ćwiczenie i spisała 5 głównych miesięcznych wydatków. Jak się okazało, jej wydatki były prawie identyczne jak średnie dla wszystkich Amerykanów, o czym możecie przekonać się poniżej. 1. Czynsz lub rata kredytu hipotecznego: (Angela: przeciętnie 1060 dolarów).

____dolarów miesięcznie

2. Żywność, gospodarstwo domowe: (Angela: przeciętnie 511 dolarów).

____dolarów miesięcznie

3. Gaz, elektryczność, woda, telefon: (Angela: przeciętnie 289 dolarów).

____dolarów miesięcznie

4. Transport: (Angela: przeciętnie 729 dolarów).

____dolarów miesięcznie

5. Ubezpieczenia: (Angela: przeciętnie 300 dolarów).

____dolarów miesięcznie

6. Łącznie: (Angela: przeciętnie 2889 dolarów).

____dolarów miesięcznie

Całkowite podstawowe wydatki miesięcznie: ____x 12 = ____ rocznie. (Przeciętne podstawowe wydatki rocznie w USA: 34 668 dolarów).

Gdy skończyła wpisywać, poprosiłem ją, by zsumowała wydatki i pomnożyła je przez 12. Pokazuje to roczny dochód, jakiego potrzebuje, by pokrywać te wydatki do końca życia – nie pracując – aby osiągnąć finansowe bezpieczeństwo. Jak widzicie, jej kwota 34 tys. dolarów jest właściwie identyczna jak kwota dla przeciętnego Amerykanina. W jaki sposób Angela mogłaby zdobyć 34 tys. dolarów rocznie, nie pracując? Pamiętajcie, że zamierza zbudować maszynkę do zarabiania pieniędzy. Automatycznie odkłada 10% swoich dochodów. Lokuje je na rachunku 401(k) z ulgą Rotha, gdzie są inwestowane w niskoprowizyjne fundusze indeksowe, których szacowana rentowność wynosi 6% (to stopa zwrotu, jaką Jack Bogle szacuje dla rynków na następną dekadę. Jednak na rynku akcji przeciętna stopa zwrotu wyniosła w ciągu ostatnich 20 lat 9,2%). Przepuściliśmy to przez kalkulator bogactwa (którym zajmiemy się w następnym rozdziale) i okazało się, że zamiast 3 mln dolarów, jakich swoim zdaniem potrzebowała, by osiągnąć finansowe bezpieczeństwo, w swoim Funduszu Wolności musi zgromadzić zaledwie 640 tys. dolarów, by mieć te 34 tys. dolarów rocznie do końca życia – to mniej niż 1/4 kwoty, o jakiej myślała! Na początku była zszokowana. Spytała mnie z niedowierzaniem: – Tylko tyle wystarczy, żeby to mieć? Nadal musiałabym pracować, prawda? Powiedziałem jej, że oczywiście, iż musiałaby, ale nie po to, by zapłacić za dom, jedzenie, media, transport i podstawową opiekę zdrowotną! Przy okazji, na tych 5 kategorii

wydatków przypada średnio 65% wydatków większości ludzi. Tak więc Angela miałaby możliwość zapłacenia 65% swoich kosztów bez konieczności pracy. I pamiętajcie: większość z nas chce robić coś sensownego. Bez pracy trochę wariujemy. My po prostu nie chcemy musieć pracować! Mogłaby być zatrudniona na część etatu, by zapłacić resztę swoich wydatków, lub na cały, by mieć pieniądze na jeszcze inne rzeczy. Zapytałem ją o to, jak by się czuła, gdyby wszystko, od domu po koszty transportu, było zapłacone do końca życia, a ona nie musiałaby na to pracować. – Nadzwyczajnie! – odrzekła. – To realny cel. To coś, do czego jestem w stanie doprowadzić. Powiedziałem: „Właśnie!”. W jej oczach można było dostrzec pewność, dzięki czemu zyskała też powód, by zacząć działać. Przypomniałem jej: – Tak w ogóle to nie musi być twój ostateczny cel. To może być twój cel krótkoterminowy. Niektórzy chcą już tylko finansowego bezpieczeństwa, jak ktoś starszy, kto ucierpiał na krachu roku 2008. Dla kogoś innego, w średnim wieku lub młodego, cel ten jest łatwo osiągalny – o ile wie, jaka jest jego kwota, i zastosuje się do 7 kroków wyłożonych w tej książce. Jeśli się zastanawiacie, ile czasu zajmie wam odłożenie kwoty bezpieczeństwa, wytrwajcie. Nie musicie tego liczyć. Zrobimy to w następnym rozdziale (Jaki jest wasz plan?) albo, jeśli chcecie, aplikacja policzy to za was. Razem stworzymy trzy plany: konserwatywny, umiarkowany i agresywny. Wy zdecydujecie, który z nich jest najdogodniejszy i wykonalny. Pamiętacie początkującego miliardera? Jego rocznym dochodem zapewniającym finansowe bezpieczeństwo było zaledwie 79 tys. dolarów. Jak na miliardera raczej skromnie. Wasza kwota może być wyższa lub niższa. Jedyną wartością, jaką musicie znać, jest wasz roczny dochód zapewniający finansowe bezpieczeństwo. Jeśli jeszcze go nie określiliście, policzcie za pomocą aplikacji lub zróbcie to od razu teraz. 1. Czynsz lub rata kredytu hipotecznego:

____dolarów miesięcznie

2. Żywność, gospodarstwo domowe:

____dolarów miesięcznie

3. Gaz, elektryczność, woda, telefon:

____dolarów miesięcznie

4. Ubezpieczenia:

____dolarów miesięcznie

5. Transport:

____dolarów miesięcznie

6. Łącznie:

____dolarów miesięcznie

7. Całkowite podstawowe wydatki miesięcznie: ____x 12 = ____ rocznie.

Na marginesie, nie możemy przejść do następnego celu, nie omówiwszy czegoś, co jest zwyczajną koniecznością, a nie marzeniem. Jest to coś, co prawie każdy powinien być w stanie dość szybko stworzyć, choć niewielu ludzi tym dysponuje: fundusz awaryjny. Według wspólnego badania Uniwersytetów Princeton i Chicago w 2014 roku 40% amerykanów deklarowało, że nie byłoby w stanie zdobyć 2 tys. dolarów, gdyby nagle zaszła taka potrzeba. Jezu! To przerażające! Dlaczego powinniśmy mieć rezerwę

gotówki? A jeśli nieoczekiwanie nasze dochody przestaną spływać? W ciągu życia przydarza się to niemal każdemu. Taka przerwa może być spowodowana problemami zdrowotnymi, kłopotami biznesowymi, utratą pracy. Musicie więc mieć jakieś pieniądze, które pozwolą wam przeżyć od 3 miesięcy do roku. Dla większości ludzi jednak 3 miesiące to zbyt krótko, podczas gdy rok wydaje się okresem bardzo długim. Może więc na początek warto odłożyć rezerwę na parę miesięcy, a z czasem uzupełnić ją, by wystarczyła na pół roku czy rok. Czyż nie byłoby miło wiedzieć, że jeśli coś wam się przydarzy, macie rok, aby pozbierać się do kupy? Nadal mielibyście dach nad głową, pełną lodówkę i zapłacone rachunki. Ten cel to nie to samo co roczny dochód na całe życie. Gdy już zbudujecie ten fundusz, macie to z głowy. Tu chodzi tylko o awaryjną gotówkę, która ochroni was, zanim zbudujecie wystarczająco dużą rezerwę na starość, by już do końca życia rok po roku radzić sobie, nie musząc pracować, bez względu na to, co się wydarzy. Ile wy sami potrzebujecie? Dobrze – wiecie, jakie są wasze miesięczne koszty stałe. Zanotujcie tę kwotę i zapamiętajcie ją. Możecie też zrobić to za pomocą naszej aplikacji, a wasza kwota zostanie zapisana i zawsze będziecie mogli na nią zerknąć. Moja koleżanka Angela, która odkładała 10% pensji, by zbudować sobie maszynkę do zarabiania pieniędzy, zaczęła przyglądać się swoim wydatkom i szukać oszczędności. Pamiętacie, jak odkryła, że taniej będzie kupić nowiutki samochód, niż ciągle naprawiać stary? To nie wszystko: znalazła również sposób, by dodatkowe 8% odkładać na swój fundusz awaryjny. Zrealizowała swój cel i teraz sypia znacznie spokojniej! Jeśli jeszcze tego nie zrobiliście, koniecznie stwórzcie własny fundusz. (I gwarantuję wam, że po przeczytaniu rozdziałów 3.3 i 3.4 – Podkręćcie tempo – będziecie mieli mnóstwo świetnych pomysłów, jak to zrobić). Trzymajcie tę kwotę w gotówce lub w bezpiecznym miejscu, takim jak objęte gwarancją depozytów FDIC konto bankowe. Teraz przejdźmy do następnego poziomu marzeń. Osiągnąwszy bezpieczeństwo, rzućmy okiem na:

MARZENIE 2: FINANSOWA WITALNOŚĆ Co rozumiem przez witalność? Ten cel to kamień milowy na waszej drodze ku finansowej niezależności i wolności. To punkt, w którym jesteście bezpieczni, a do tego macie jeszcze trochę pieniędzy na przyjemności, i to bez konieczności pracy. Ile miesięcznie wydajecie na ubrania? 100 dolarów? 500? 1000? A co z rozrywką (kablówka, kino, koncert)? Co z wieczornym wyjściem do restauracji? Idziemy do Chili’s czy do Nobu? Ile w ciągu miesiąca przeznaczacie na jedzenie na mieście i rozrywki: 200 dolarów czy raczej powyżej 2 tys.? A co z małymi przyjemnościami i odrobiną luksusu od czasu do czasu: abonamentem fitness clubu, manikiurem, masażem, partyjką golfa? Idzie na to 50, 500 czy może 1000 dolarów i więcej? Niezależnie od tego, ile was to kosztuje, czyż nie cudownie byłoby mieć połowę tych wydatków zapłaconą do końca życia bez konieczności pracy? Tak właśnie będzie, gdy osiągniecie stan finansowej witalności. Będzie co świętować, prawda?

Oto, jak obliczyć kwotę zapewniającą finansową witalność: 1. Połowa waszych obecnych miesięcznych wydatków na ubrania: _dolarów miesięcznie.

____dolarów miesięcznie

2. Połowa waszych obecnych miesięcznych wydatków na jedzenie poza domem oraz rozrywki:

____dolarów miesięcznie

3. Połowa waszych obecnych wydatków na małe przyjemności i odrobinę luksusu:

____dolarów miesięcznie

4. Całkowity dodatkowy miesięczny dochód potrzebny na radość życia:

____dolarów miesięcznie

5. Znacie już waszą miesięczną kwotę zapewniającą finansowe bezpieczeństwo, więc dodajcie ją tutaj:

____dolarów miesięcznie

6. Całkowity miesięczny dochód zapewniający finansową witalność:

____dolarów miesięcznie

7. Teraz pomnóżcie to przez 12, a otrzymacie roczną kwotę potrzebną, by osiągnąć finansową witalność: ____x 12 = ____ dolarów rocznie.

Wystarczy wpisać te liczby do naszej aplikacji, a program wszystko za was policzy.

MARZENIE 3: FINANSOWA NIEZALEŻNOŚĆ Możecie otwierać szampana, ponieważ od momentu, w którym osiągnęliście finansową niezależność, nie musicie już pracować, by cieszyć się tym samym stylem życia co obecnie! Odsetki od waszych oszczędności oraz inwestycji (waszego Funduszu Wolności) zapewniają wam potrzebny dochód – nawet gdy śpicie. Teraz jesteście naprawdę niezależni finansowo, tzn. niezależni od pracy. Czyż to nie cudowne uczucie? Czyż nie daje absolutnego spokoju ducha wam i waszej rodzinie? Niezależność finansowa oznacza, że pieniądze są teraz waszym sługą – a nie odwrotnie. Pieniądze pracują dla was, a nie wy dla nich. Jeśli nie lubicie swojej pracy, możecie powiedzieć swojemu szefowi, by się wypchał. Albo możecie dalej pracować z uśmiechem na ustach i pieśnią w sercu, wiedząc, że pracujecie, bo chcecie, a nie dlatego, że musicie. Sprawdźmy więc, ile pieniędzy potrzebowalibyście, by utrzymać swój obecny standard życia. Kwotę łatwo będzie obliczyć, ponieważ, niestety, większość ludzi wydaje tyle, ile zarabia! A czasami nawet więcej! Jeśli rocznie zarabiacie 100 tys. dolarów i w tym samym roku (wliczając w to podatki) właśnie tyle wydajecie tylko na to, aby utrzymać obecny standard życia, kwota zapewniająca wam finansową niezależność wynosi 100 tys. dolarów. Jeśli wydajecie mniej, niż zarabiacie, gratulacje! Niestety, stanowicie wyjątek, a nie regułę. Jeśli więc życie kosztuje was 80 tys. dolarów, a zarabiacie 100 tys., niezależność zapewni wam kwota 80 tys. rocznie.

Ile zatem wynosi kwota waszej finansowej niezależności? Wejdźcie do aplikacji i wpiszcie ją od razu: ____dolarów. Pamiętajcie, konkret to potęga. Jeśli wasz mózg zna prawdziwą sumę, jego świadoma część znajdzie sposób, by ją pozyskać. Znacie już kwotę, która uczyni was finansowo bezpiecznymi, zapewni wam finansową witalność, a także niezależność. Sprawdźmy więc, co się dzieje, gdy wasze marzenia są jeszcze większe. Ośmiel się żyć marzeniami, które sam dla siebie wyśniłeś. – RALPH WALDO EMERSON

Pozwólcie, że opowiem wam historię Rona i Michelle, pary, którą poznałem na jednym z seminariów, jakie corocznie organizuję w swoim ośrodku na Fidżi. Mieli około 35 lat i małe dzieci. Byli ludźmi sukcesu, prowadzącymi niewielką firmę w Kolorado. Ron świetnie kierował swoim biznesem, lecz żadne z nich nie przywiązywało wagi do domowych finansów (Ron trafił na moje seminarium Business Mastery na Fidżi, ponieważ chciał zwiększyć skalę swojej działalności o 30–130%). Księgowy co miesiąc sporządzał dla nich osobiste raporty finansowe, lecz im nawet nie chciało się na nie spojrzeć! Nie dziwi więc, że nie bardzo byli w stanie wyobrazić sobie życie, jakie chcieli wieść – później okazało się, że było to życie poświęcone dawaniu. Gdy zapytałem Rona, ile potrzebuje, by był finansowo ustawiony (tak jak wcześniej zapytałem naszego kandydata na miliardera), podał kwotę 20 mln dolarów. Chciałem mu udowodnić, że prawdopodobnie potrzebuje znacznie mniej, by zapewnić wspaniałą jakość życia sobie i swojej rodzinie. Zrobiłem z nimi przegląd ich rzeczywistych miesięcznych wydatków (pamiętajcie, że roczne dochody przedsiębiorców, takich jak Ron i Michelle, są wyraźnie wyższe niż dochody przeciętnego amerykańskiego gospodarstwa domowego). Zaczęliśmy od finansowego bezpieczeństwa. Ron podał następujące kwoty: Kredyt hipoteczny na dom całoroczny:

6 tys. dolarów miesięcznie.

Media:

1500 dolarów miesięcznie.

Transport:

1200 dolarów miesięcznie.

Żywność:

2000 dolarów miesięcznie.

Ubezpieczenia:

750 dolarów miesięcznie.

Razem:

11 450 × 12 = 137 400 dolarów rocznie.

Aby zapewnić sobie finansowe bezpieczeństwo, potrzebowali więc tylko 137 400 dolarów rocznego dochodu. Osiągalne bez większego trudu! Na marginesie, gdyby Ron chciał wiedzieć, ile musi odłożyć jako rezerwę na starość (swój Fundusz Wolności), większość konsultantów finansowych kazałaby mu pomnożyć swój roczny dochód przez 10, a nawet 15. Jednak w obecnych czasach, przy tak niskich stopach zwrotu na bezpiecznych lokatach, jest to nierealistyczne. Pamiętacie, że pnąc się pod górę (faza akumulacji), możecie zainwestować w agresywny portfel, który dałby wam od 7% do 10% zwrotu. Schodząc

z góry (faza dekumulacji), wolicie trzymać swoje oszczędności w bezpieczniejszych, niepodlegających takim wahaniom lokatach, które naturalnie mają znacznie mniejszą rentowność. Racjonalne wydaje się więc, aby założyć bardziej konserwatywne 5% rentowności. Przy dziesięciokrotności waszego rocznego dochodu musicie założyć zwrot na poziomie 10%. Przy rentowności 5-procentowej dochód należy pomnożyć przez 20. Ron odkrył, że finansowa niezależność znajduje się w ich zasięgu – 20 × 137 400 dolarów = 2 748 tys. dolarów – gdyż była to kwota znacznie niższa niż zakładane pierwotnie 20 mln. Obliczyli, że aby zdobyć finansową niezależność, potrzebują 350 tys. dolarów rocznie. Dopiero to pozwoliłoby im utrzymać standard życia na dotychczasowym poziomie, ponieważ mają drugi dom i drogie hobby. Michelle na przykład jest miłośniczką rzeczy z metką Louis Vuitton. Przyjmując więc konserwatywne założenia, potrzebowali 7 mln dolarów (350 tys. × 20) masy krytycznej, by żyć jak dotąd, musząc pracować. Ron był zdumiony, że ta kwota wynosi prawie o 2/3 mniej niż 20 mln dolarów, o jakich myślał! I zdobędzie tę kwotę znacznie szybciej, niż myślał, ponieważ musi zaoszczędzić o 13 mln dolarów mniej, niż pierwotnie szacował!

MARZENIE 4: FINANSOWA WOLNOŚĆ Gdy uwolnicie się już od konieczności pracy do końca życia, powinniście pomyśleć o uwolnieniu swojego stylu życia. Finansowa wolność oznaczałaby, że jesteście niezależni, macie wszystko, co mieliście, gdy musieliście pracować, a dodatkowo możecie sobie nawet pozwolić na dwa lub trzy prawdziwe luksusy. By to osiągnąć, musicie zadać sobie pytanie: „Jakiego rocznego dochodu potrzebuję, by prowadzić życie, jakiego chcę i na jakie zasługuję?”. Po co chcecie tych pieniędzy? By zdobyć wolność podróżowania? By kupić większy dom albo letnią posiadłość? A może zawsze chcieliście mieć jacht albo luksusowy samochód? Może chcecie przeznaczać więcej na potrzeby społeczności lub Kościoła? Wróćmy do Rona i Michelle. Prowadzili już wymarzony styl życia za 350 tys. rocznie. Zapytałem więc, co mogłoby sprawić, że poczuliby się finansowo wolni. Większy dom? Apartament w Aspen? Jacht? Wiecie, co odpowiedział Ron? Czułby się finansowo wolny, gdyby mógł ofiarować 100 tys. dolarów rocznie na potrzeby swojej wspólnoty wyznaniowej – i może dorzuciłby do tego motorówkę oraz rodzinny apartament narciarski w Steamboat Springs. To była wspaniała odpowiedź! Tak poruszyła mnie ich chęć dzielenia się, że bardzo pragnąłem pomóc im znaleźć sposób na realizację tego celu. Zauważyłem, że Ron zarabiał około 500 tys. rocznie, a wydawał tylko 350 tys. – gdyby więc chciał, mógł już teraz dawać podobną kwotę na Kościół. Ale jak wspaniale byłoby móc ofiarowywać tak hojny datek, nie musząc na niego pracować, przeznaczając na to wyłącznie pieniądze generowane przez inwestycje! Gdy do kwoty darowizny doliczyli koszty finansowania łodzi i apartamentu, okazało się, że oboje musieliby mieć dodatkowe 165 tys. dolarów, by suma zapewniająca im finansową

niezależność stała się kwotą dającą im finansową wolność. Innymi słowy, potrzebowaliby 515 tys. dolarów rocznie (× 20), co oznacza konieczność zabezpieczenia w ich maszynce do zarabiania pieniędzy 10,2 mln. Pamiętajcie jednak, że kwota ta oznacza jeszcze wyższy standard życia, niż mają dzisiaj! To dużo, lecz wciąż zaledwie około połowy tego, co Ron uważał za kwotę dającą im zaledwie niezależność. Świat, jakiego chcieli Ron i Michelle, był tak blisko – tylko oni o tym nie wiedzieli. Gdy jednak ustalicie cenę waszych marzeń, znajdziecie sposoby, by sięgnąć po nie szybciej i za mniejsze pieniądze, niż myśleliście. A jaka kwota oznacza waszą finansową wolność? Jakie składniki musicie dodać, by tę sumę otrzymać: sportowy samochód? Drugi dom? Hojną darowiznę, jak w przypadku Rona i Michelle? Jakiekolwiek są te składniki, spiszcie je, a następnie dodajcie do nich kwotę zapewniającą wam finansową niezależność. Otrzymacie cenę swojej finansowej wolności. A jeśli wydaje się wam zbyt wysoka, poczekajcie chwilę. Dowiecie się, jak oswoić tę sumę w następnych rozdziałach. Oto, jak Ron doszedł do swojej kwoty zapewniającej finansową wolność: 1. Darowizna na Kościół: 8333 dolary miesięcznie. 2. Siedmiometrowa łódź motorowa o wartości 50 tys. dolarów finansowana kosztem 5% rocznie = miesięczna rata 530 dolarów. 3. Kredyt na rodzinny apartament narciarski o wartości 800 tys. dolarów oprocentowany na 4,5% rocznie = miesięczna rata 4880 dolarów. 4. Dochód zapewniający finansową niezależność: 29 167 dolarów miesięcznie. 5. Całkowity dochód dający wolność: 42 910 dolarów miesięcznie. 6. Pomnóżmy to teraz przez 12, a otrzymamy kwotę zapewniającą finansową wolność: 42 910 dolarów × 12 = 514 920 dolarów rocznie. A jakie są wasze kwoty? 1. Miesięczny koszt luksusu nr 1:

____dolarów.

2. Miesięczny koszt luksusu nr 2:

____dolarów.

3. Comiesięczna darowizna:

____dolarów.

4. Miesięczny dochód zapewniający finansową niezależność (obliczona przez was roczna kwota podzielona przez 12):

____dolarów.

5. Całkowity miesięczny dochód zapewniający finansową wolność:

____dolarów.

6. Pomnóżcie to teraz przez 12, a otrzymacie roczną kwotę, która zapewni wam finansową wolność:

____dolarów.

MARZENIE 5: ABSOLUTNA WOLNOŚĆ FINANSOWA Czym więc jest absolutna finansowa wolność? Jak by to było, gdybyście mogli robić wszystko, na co mielibyście ochotę, dokładnie wtedy, kiedy byście zapragnęli? Jak byście się czuli, gdybyście razem ze swoją rodziną już nigdy nie musieli niczego chcieć? Gdybyście byli w stanie dzielić się do woli i żyć całkowicie na własnych warunkach – a nie na cudzych – wszystko to zaś, nie musząc pracować, by na to zarobić? Pieniądze zarabiane w czasie snu – wasze dochody z inwestycji – pozwalałyby wam wieść życie bez ograniczeń. Może kupilibyście rodzicom dom ich marzeń albo założyli fundację, która karmiłaby głodujących lub pomagała sprzątać oceany. Spróbujcie sobie wyobrazić, co byście zrobili. Poprosiłem Rona i Michelle, aby opowiedzieli mi o swoich największych marzeniach. Jak wyglądałaby ich absolutna finansowa wolność? Znów byłem głęboko poruszony, gdy Michelle powiedziała mi, że jej największym marzeniem jest kupić ranczo i przekształcić je w ośrodek spotkań wiernych ich kongregacji. Ile by trzeba zapłacić? Ron szacował, że jakieś 2 mln za samo ranczo i kolejny milion za adaptację. Widziałem, jak rośnie ich ekscytacja, gdy próbowaliśmy to porachować. Gdyby pożyczyli pieniądze na zakup rancza (kredyt w wysokości 3 mln dolarów

oprocentowany na 4%), rocznie na obsługę kredytu potrzebowaliby około 120 tys. dolarów. To już było w ich zasięgu! Zatem co jeszcze? Ron uwielbiał przygodę i podróże, a jego największym marzeniem był własny samolot. Wykonałem z nim to samo ćwiczenie, co z naszym początkującym miliarderem, i przekonałem go, że wynajęcie odrzutowca dałoby mu taką samą wygodę i satysfakcję za ułamek kosztu zakupu i utrzymania gulfstreama lub cessny citation. Rozumiecie mnie? Nie musicie być właścicielami odrzutowca, aby był on częścią waszego stylu życia. Nie musicie kupować drużyny, by oglądać mecze z loży. Nie musicie nabywać całej drużyny, by stać się jej właścicielem – możecie być współwłaścicielem i cieszyć się wszystkimi przywilejami. Tak właśnie postąpił mój przyjaciel Magic Johnson, wchodząc do grupy, która kupiła drużynę Los Angeles Dodgers. Razem z innym moim przyjacielem, Peterem Guberem, oraz kilkoma partnerami stworzyli Guggenheim Baseball Management, który wydał 2,15 mld dolarów na drużynę i jej stadion. Uwierzcie mi, Magic nie wyłożył 2,15 mld – a mimo to zyskał radość, dumę, emocje i wpływy, jakie daje bycie właścicielem. Ten sposób myślenia może dać wam jakość życia, jakiej pragniecie dla siebie i waszych bliskich. Tym, co odróżnia większość ludzi, która tylko buja w obłokach, od mniejszości, która spełnia swoje sny, jest to, że marzyciele nigdy nie policzyli ceny swoich marzeń. Wydaje im się ona tak wielka, że nawet nie wyruszają w tę podróż. Nie ma marzenia, którego nie da się zrealizować, jeśli tylko wykażecie się wystarczającą determinacją i kreatywnością, by znaleźć sposób na zaoferowanie ludziom większej wartości niż inni. Ta kategoria marzeń to dla większości jedynie zabawa. Na moich seminariach to ćwiczenie wykonuję tylko z tymi, którzy mają naprawdę wielkie marzenia i chcą poznać ich cenę. Zdaję sobie sprawę, że większość ludzi nigdy nie osiągnie absolutnej wolności finansowej, lecz w marzeniach i dawaniu upustu swoim pragnieniom kryje się wielka siła. Niektóre z tych potężnych marzeń mogą was ekscytować i sprawiać, że chcecie więcej zarabiać, oraz mogą pomagać wam szybciej osiągać wasze cele. Ale jest jeszcze inny powód, aby wykonać to ćwiczenie. Możecie zyskać finansowe bezpieczeństwo, a potem, wykonując na część etatu pracę, którą lubicie, zyskać finansową niezależność. Możecie również osiągnąć niezależność dzięki dochodom z inwestycji, a praca na pół etatu pozwoli wam zaznać luksusów finansowej wolności. Śmiało więc! Wpiszcie odpowiednie kwoty do arkusza lub aplikacji. Nigdy nie wiadomo, do czego bylibyście zdolni, gdyby naprawdę uwolnić siłę waszych pragnień! Oto, jak Ron obliczył kwotę zapewniającą mu absolutną finansową wolność: 1. Ranczo na ośrodek spotkań wiernych o wartości 3 mln dolarów, finansowane kredytem oprocentowanym na 4% = miesięczna rata 10 tys. dolarów. 2. Samolot Beechcraft Bonanza o wartości 300 tys. dolarów, finansowany kredytem oprocentowanym na 5% = miesięczna rata 3181 dolarów. 3. Kwota miesięcznych dochodów dających finansową wolność: 42 910 dolarów. 4. Całkowity miesięczny dochód dający absolutną finansową wolność: 56 091 dolarów. 5. Pomnóżcie to teraz przez 12, a otrzymacie roczne dochody potrzebne, by cieszyć się

absolutną finansową wolnością: 673 092 dolary. Tak więc na siedmiometrową łódź motorową, coroczny datek na Kościół o wartości 100 tys. dolarów, apartament w górach, samolot, urządzenie ośrodka spotkań wiernych oraz kontynuację ich dzisiejszego stylu życia bez konieczności pracy Ron i Michelle potrzebowali dochodu w wysokości 673 092 dolarów rocznie. Jeśli pomnożymy to przez 20, otrzymamy masę krytyczną w wysokości 13,5 mln dolarów. To wciąż o 1/3 mniej niż kwota, która według ich pierwotnych domysłów miała im zapewnić jedynie bezpieczeństwo i niezależność! A jakie są wasze kwoty? 1. Miesięczny koszt luksusu nr 1:

____dolarów.

2. Miesięczny koszt luksusu nr 2:

____dolarów.

3. Miesięczny koszt luksusu nr 3:

____dolarów.

4. Miesięczny dochód dający finansową wolność:

____dolarów.

5. Całkowity miesięczny dochód dający absolutną finansową wolność: dolarów.

____dolarów.

6. Pomnóżcie to teraz przez 12, a otrzymacie roczną kwotę, która zapewni wam absolutną finansową wolność:

____dolarów.

Jest tylko jedna rzecz, która może sprawić, że marzenia nie da się zrealizować: lęk przed porażką. – PAULO COELHO

Co teraz myślicie o kwotach, które zapisaliście? Mam nadzieję, że przekonaliście się, iż cena waszych marzeń może być znacznie niższa, niż sądziliście. Mam też nadzieję, że wybraliście trzy marzenia–cele, do których będziecie dążyć, w tym przynajmniej jeden krótkoterminowy i jeden długoterminowy. Które z tych marzeń są waszą trójcą Dobrej Passy? Najważniejsze marzenia dla większości ludzi to bezpieczeństwo, witalność i niezależność. Dla tych zaś, którzy chcą sięgać wyżej, są bezpieczeństwo, niezależność i wolność. Jeśli jeszcze tego nie zrobiliście, wybierzcie je i zanotujcie. Niech będą czymś realnym. Potem wpiszcie je do aplikacji; będziecie dostawać specjalne powiadomienia, które pomogą wam utrzymyć się na właściwym kursie. Jeśli należycie do pokolenia „baby boomers” i kryzys roku 2008 dał się wam we znaki, które z tych marzeń jest dla was absolutnie nieodzowne? Bezpieczeństwo, prawda? Mam dla was dobrą wiadomość: może nie dysponujecie wystarczającą ilością czasu, aby wasze oszczędności oraz inwestycje przekształcić w masę krytyczną, lecz na pewno zdołacie zapewnić sobie finansowe bezpieczeństwo, a ja pokażę wam, jak to zrobić. Może nigdy nie osiągniecie niezależności, ale macie na to szanse, jeśli znajdzie się ona w waszej trójcy marzeń. Jeśli zaczynacie jako młodzi ludzie, macie wielką przewagę. Być może uda wam się osiągnąć wolność, a nawet absolutną wolność, i to bez większego stresu. Musicie jednak zdecydować, co jest dla was ważne, i poznać swoje kwoty. Dlaczego? Ponieważ za chwilę przejdziemy do kolejnego rozdziału, w którym będziemy liczyć, ilu lat

potrzebujecie, by spełnić te marzenia, uwzględniając odkładane przez was sumy i zakładając rozsądne stopy zwrotu. Zbudujemy też plan, który was do tego doprowadzi. To właśnie tam zacznie się prawdziwa podróż. Przeprowadzę was przez każdy etap, a większość rzeczy policzy się automatycznie. Absolutnie najważniejsze jest jednak, byście się nie zatrzymywali. Chcę, żebyście poczuli moc i ekscytację drogą, którą podążacie. Chcę, żebyście wiedzieli, iż kształtujecie swoje życie, a nie tylko reagujecie na zewnętrzne okoliczności. Czasami zapominamy, jak wiele rzeczy w naszym życiu stanowi nasze dzieło. Nieważne, kim jesteście – wiem, że pewne aspekty waszego obecnego życia kiedyś były tylko marzeniem lub celem, który wydawał się nieosiągalny. Mogły to być praca lub awans, które wydawały się wam pozostawać poza zasięgiem, albo samochód, którego kupno stanowiło waszą obsesję, albo miejsce, które zawsze chcieliście odwiedzić. Może nawet teraz tam mieszkacie. Może był w waszym życiu ktoś, kogo nie śmieliście nawet zaprosić na randkę, a teraz jesteście małżeństwem. Zamiast pozostawać marzeniem, skrytym obiektem pożądania, ta osoba jest obok was. Jeśli tak, obejmijcie ją teraz i pocałujcie, pamiętając, że kiedyś wasz związek wydawał się niemożliwy, a jednak sprawiliście, że zaistniał. Co w waszym dzisiejszym życiu kiedyś było marzeniem? Co było pragnieniem, które wtedy wydawało się trudne lub niemożliwe do zrealizowania, a dziś stanowi waszą rzeczywistość? Jeśli chcecie pamiętać, że to wy kształtujecie swoje życie, a nie tylko reagujecie na życiowe okoliczności, najpierw musicie sobie przypomnieć wszystko, co świadomie wykreowaliście. Zastanówcie się chwilę i zapiszcie trzy lub cztery takie rzeczy. Zauważcie też, że wasza lista wcale nie musi się składać wyłącznie z wielkich osiągnięć. Czasami również drobiazgi, które wydawały się trudne lub niemożliwe, po zrealizowaniu mogą stanowić ważną lekcję, jak osiągać rzeczy wielkie. Tak samo w swoim życiu mogliście mieć do czynienia z rzeczami trudnymi lub pozornie niewykonalnymi, które się ziściły, lecz nie uważacie ich za coś nadzwyczajnego. Prawo znajomości mówi, że jeśli jesteśmy blisko czegoś (lub kogoś) przez wystarczająco długi czas, zaczynamy traktować to jako coś oczywistego i danego. Postarajcie się docenić te rzeczy na nowo i wpisać na waszą listę. Po drugie, musicie prześledzić kroki, jakie wykonaliście, by przekształcić marzenie w rzeczywistość. Zastanówcie się teraz przez chwilę. Wybierzcie jedną z rzeczy, które osiągnęliście. Co musieliście zrobić na początku? Opiszcie te działania. Pytałem dosłownie dziesiątki tysięcy ludzi o to, jak udawało im się wplatać w swoje życie rzeczy, które wydawały się niemożliwe. Jak tego dokonali? A wy – jak to zrobiliście? To proces, przez który przechodzimy wszyscy. Składa się z trzech etapów. Etap 1: Uwolnijcie wasz głód i pragnienie, skupcie się na przedmiocie pożądania. Coś się z wami zaczyna dziać: coś fascynuje was tak bardzo, że o niczym innym nie myślicie – staje się waszą obsesją – i skupiacie się na obiekcie swojego pożądania bez reszty! Wasza wyobraźnia zostaje pobudzona. Albo dochodzicie do wewnętrznej ściany, progu, punktu i postanawiacie, że nie godzicie się na dotychczasowe życie. Decydujecie, że nie ma odwrotu, z determinacją koncentrujecie się na nowym życiu i obiekcie pożądania.

Uwalniacie swój głód – i na czymkolwiek skupia się wasza uwaga, tam płynie energia. Czy kiedykolwiek tego doświadczyliście? Kupiliście ubranie albo samochód i nagle zaczęliście widzieć tę rzecz wszędzie? Jak do tego doszło? Część waszej podświadomości zwana tworem siatkowatym wie, że to teraz ważne, i zauważa wszystko, co tego dotyczy. Te samochody i ubrania zawsze były wokół, lecz teraz je dostrzegacie, ponieważ wasza podświadomość sprawia, że zauważacie te rzeczy, których wcześniej nie widzieliście. To właśnie będzie się z wami działo w trakcie lektury tej książki. Zaczniecie dostrzegać opłaty pobierane przez fundusze inwestycyjne i słyszeć o alokacji aktywów. Zaczniecie słyszeć rzeczy, których nigdy wcześniej nie słyszeliście – handel wysokich częstotliwości! średnia ważona przepływami! – i zaczną mieć dla was znaczenie, ponieważ wasz mózg już wie, że są ważne. Do wszystkiego, co istotne, co przyciąga waszą uwagę, będzie płynąć energia. A gdy już osiągniecie ten poziom głodu, pożądania i skupienia, rozpocznie się etap drugi. Etap 2: Intensywne i skuteczne działanie. Jeśli naprawdę uwolniliście swoje pragnienie i obsesyjnie koncentrujecie się na przedmiocie pożądania, poczujecie zew, by zrobić wszystko, co trzeba, aby ziścić swoje marzenie. Nie ma ograniczeń dla energii i elastyczności, jakie będziecie wykazywać, podążając za waszym pragnieniem. W głębi serca wiecie, że intensywne działanie jest lekiem na wszystko. Jeśli tylko się postaracie, uda się wam. Już tak robiliście, prawda? Być może musieliście się spotkać z ukochaną dziewczyną, więc pożyczyliście samochód i jechaliście całą noc przez śnieżycę, aby odwiedzić ją na jej uczelni. Może poruszyliście niebo i ziemię, by tylko umieścić swoje dziecko w najlepszej dla niego szkole. Jeśli to „mus”, a nie tylko „powinność”, znajdziecie sposób. Oczywiście jest pewien haczyk: tym wysiłkom musi towarzyszyć skuteczność, prawda? Co by było, gdybyście jechali przez tę śnieżycę bez mapy i wylądowali w niewłaściwym mieście? Możecie bardzo się starać zaoszczędzić na przyszłość, lecz jeśli swoje pieniądze włożycie na rachunek III filaru najeżony opłatami i oparty na kiepskich funduszach inwestycyjnych, daleko nie zajedziecie. Albo jeśli wszystko zainwestujecie w jedną spółkę, a jej akcje jednego dnia potanieją o 40%. Jeżeli więc jesteście skłonni zrobić wszystko, co się da, musicie robić to starannie i dostosowywać podejście do zmieniającej się sytuacji. Ponieważ wysiłek w połączeniu z dobrym wykonaniem potrafi czynić cuda. Ta książka jest waszą mapą, planem, który zabierze was z miejsca, w którym tkwicie dzisiaj, do tego, w którym chcecie być. Konsekwentnie podejmując intensywne i skuteczne działania, dostosowując taktykę, jeśli tylko coś nie gra, będziecie się zbliżać do swojego marzenia. Ale dużą rolę odgrywa jeszcze jeden nadzwyczajny element, od którego w znacznym stopniu zależy, czy wasze marzenie się ziści. Etap 3: Łaska! Niektórzy nazywają to szczęściem, zbiegiem okoliczności, przeznaczeniem, ręką Boga. Ja nazywam to łaską: uznanie, że na tym świecie istnieje coś więcej niż my sami i być może siła wyższa daje nam zarówno przywilej tego życia, jak i przekazuje intuicje oraz wskazówki, na które możemy się otworzyć. To niesamowite, jak mocno Bóg lub kosmos, lub łaska – jakkolwiek to określicie – wkracza i wspiera nas

w działaniach, gdy już zajmiemy się dwoma pierwszymi etapami. Jeśli zrobicie to, co do was należy, spotkają was różne rzeczy. Wszyscy doświadczyliśmy zjawiska zwanego zrządzeniem losu. Dzieje się coś, czego nie da się wyjaśnić, więc nazywamy to zbiegiem okoliczności. Spóźniamy się na pociąg i poznajemy osobę, która później staje się naszym mężem lub żoną. Zastępujemy kolegę w pracy, dzięki czemu odkrywamy zawód naszych marzeń. Nie zaplanowaliśmy tego z góry, nie zasłużyliśmy na to – a to po prostu się wydarzyło. Dla mnie to łaska. A im wyraźniej dostrzegacie i bardziej doceniacie łaskę, która jest obecna w waszym życiu, tym silniej doświadczacie darów, na które nie macie wpływu. Zdarzyło mi się to w życiu wielokrotnie, dlatego wiem, że to prawda. Wiem również, że z łaską wiąże się wdzięczność, a gdy ją odczuwacie, nie ma w was gniewu. Gdy pojawia się wdzięczność, znika strach. Czy zatem jesteście gotowi, by zacząć kształtować swoje życie, a nie tylko reagować na to, co was spotyka? Czy jesteście świadomi, po co w ogóle inwestujecie? By mieć dochód do końca życia! Czy wasze marzenia stają się częścią was, „musem”, na którym dniem i nocą koncentruje się wasza podświadomość? Czy chcecie zrobić wszystko, by stały się rzeczywistością? W takim razie nadszedł czas, aby przewrócić kartkę i zrobić to, co bardzo wielu ludziom się nie udaje. Czas stworzyć plan…

ROZDZIAŁ 3.2

JAKI JEST WASZ PLAN? Jeśli nie wiesz, dokąd idziesz, każda droga prowadzi donikąd. – HENRY KISSINGER

Gratulacje! Zaszliście naprawdę daleko! Zrobiliście trzy wielkie kroki w kierunku finansowej wolności. Podjęliście najważniejszą finansową decyzję waszego życia. Staliście się inwestorami, zobowiązując się do automatycznego odkładania części swoich zarobków na Fundusz Wolności, i zaczęliście budowę swojej maszynki do zarabiania pieniędzy, która tę wolność wam da. Dowiedzieliście się również, jak uchronić się przed największymi kłamstwami, które mają was odseparować od waszych pieniędzy. Wreszcie ustaliliście cenę waszych marzeń: wiecie, jakiego dochodu potrzebujecie, by cieszyć się bezpieczeństwem i finansową niezależnością. Teraz chcę, abyście wykorzystali to, co już wiecie o potędze kapitalizacji, i zaprzęgli do pracy zasady rządzące siłą pieniądza. Razem spróbujemy stworzyć plan dla was i waszej rodziny. Będzie dla was absolutnie osiągalny, bez względu na to, jaki poziom finansowych marzeń wybraliście: bezpieczeństwo, witalność czy niezależność. Zanim zaczniemy, jeszcze jedno. Jeśli jesteście podobni do większości ludzi, nie cierpicie rozmawiać o pieniądzach. Pamiętajcie jednak, że to wszystko zostaje między nami. Nikt nie zobaczy waszych kwot, jeśli nie zechcecie ich ujawnić. Najważniejsze, byście byli uczciwi wobec samych siebie. Żadnego zaokrąglania w górę. Żadnego naginania faktów. Żadnego patrzenia na swoje liczby przez różowe okulary. A z drugiej strony nie bądźcie dla siebie zbyt surowi, tworząc plan zbyt konserwatywny i opierający się na niesprawiedliwej ocenie własnych możliwości. Po prostu dopasujcie go do siebie i postarajcie się stworzyć realny obraz swojej sytuacji. Tylko tak ten plan ma szanse rzeczywiście zadziałać.

GRACIE TYLKO TYM, CO MACIE Niedawno mój dobry znajomy spotkał się z kolegami z dzieciństwa nieopodal mojego domu w Palm Beach. Wszyscy zebrali się, by świętować swoje pięćdziesiąte urodziny. Razem chodzili do przedszkola i przez cały okres liceum mieszkali przy tej samej ulicy nowojorskiego przedmieścia Levitt na Long Island. Ich ojcowie uprawiali wolne zawody lub mieli własne biznesy, matki bez wyjątku były gospodyniami domowymi; wszyscy żyli na bardzo podobnym poziomie. Tym, co najbardziej mnie u nich uderzyło, stanowiły różnice społeczne. W czasach szkolnych życie tych chłopców nie różniło się zbytnio, lecz gdy tylko wyjechali na studia, każdy poszedł w innym kierunku. Jeden został pracownikiem wielkiej instytucji finansowej na

Wall Street. Drugi był fotografem i otworzył sklep ramiarski na Manhattanie. Kolejny budował domy na Wschodnim Wybrzeżu. Inny został importerem drogich win i piw z małych browarów. Jeszcze inny wyuczył się na inżyniera i objął urzędniczą posadę na Florydzie. Gdy doszło do spotkania, wymieniali się informacjami o sobie. Pomimo różnic w dochodach i saldzie kont bankowych wszyscy – oczywiście każdy na swój sposób – byli szczęśliwi. Zaspokajali swoje potrzeby, spełnili też wiele nadziei i marzeń. Mój przyjaciel podzielił się z nimi koncepcjami zawartymi we wczesnej wersji rękopisu tej książki. Po kilku piwach rozmowa zeszła na finanse. Panowie zadawali sobie to samo pytanie, na które wy odpowiadaliście w poprzednim rozdziale: ile pieniędzy potrzebowaliby, aby zdobyć finansowe bezpieczeństwo lub pokryć koszt swoich emerytur? Facet z Wall Street uważał, że – aby utrzymać obecny poziom życia bez konieczności pracy – potrzebuje co najmniej 20 mln dolarów. Fotograf z Manhattanu był przekonany, że wystarczy mu 10 mln. Deweloper zadowoliłby się 5 mln, zwłaszcza że dzieci skończyły już studia. Handlarz winem ponownie się ożenił. Choć niedawno urodziło mu się dziecko, liczył, że wystarczy mu rezerwa w wysokości 2 mln dolarów. Urzędnik zaś nigdy nie żył ponad stan i oszacował, że bezproblemowe życie pozwolą mu wieść gwarantowana emerytura oraz świadczenia z ubezpieczeń społecznych. Który z przyjaciół był najbliższy realizacji celu? Który z nich dysponował właściwą kwotą i planem, aby osiągnąć finansowe bezpieczeństwo? Naturalnie to podchwytliwe pytanie. Odpowiedź nie zależy od pieniędzy. Życiowy sukces nie polega na tym, aby usypać jak najwyższą górę gotówki lub zgromadzić największą liczbę przedmiotów. Nie chodzi też o to, aby szybko objąć prowadzenie i nie oddać go aż do mety. Zatem kiedy odnosimy zwycięstwo? Kiedy możemy funkcjonować na własnych warunkach – żyjąc pełnią długiego życia. Tworzycie plan, który odpowiada waszym oczekiwaniom, który jest dla was odpowiedni, i trzymacie się go. Na tym właśnie polega sukces – to jasne i proste. Jeśli ciągle się zmagacie, próbując konkurować z innymi na wizje sukcesu i finansowej niezależności oraz ścigając nieuchwytny cel, zostaniecie z tyłu, razem ze swoją frustracją. Jeśli gonicie za cudzym celem, przegracie również. Nie ma znaczenia, ile ma wasz sąsiad, jakim jeździ samochodem, dokąd lata na wakacje. Ten plan dotyczy was, tylko was i nikogo więcej. Dzień, w którym przestaniecie się ścigać, będzie dniem, w którym wygracie wyścig. – BOB MARLEY

ILUZJA PRZEWAGI Czy oglądacie czasem zawody lekkoatletyczne na olimpiadzie? Patrzycie na bieżnię tuż przed wystrzałem startera i zastanawiacie się, jak to możliwe, że biegacz na zewnętrznym torze nie ma ogromnej przewagi nad innymi. Podchodzicie do tego racjonalnie i wiecie, że

wszyscy zawodnicy muszą przebiec taki sam dystans, lecz jeśli zaufacie wyłącznie oczom, czujecie, że rozstawienie przeczy logice. Nierówno przebiegająca linia startu ma na celu wyrównanie dystansu na owalnym torze. W biegu na 400 m biegaczy na poszczególnych torach dzieli około 6 m. Oczywiście tak naprawdę żaden z nich nie ma przewagi w sensie fizycznym, bez względu na to, czy biegnie po torze znajdującym się najbardziej na zewnątrz czy na wewnątrz. W każdym przypadku musi przebiec ten sam dystans. Mimo to pozór przewagi może sam w sobie stanowić potężną przewagę psychologiczną. Czy zawodnik, który jest na samym przedzie, myśli, że ma przewagę? Czy daje mu to dodatkowy zastrzyk pewności siebie, czy może raczej odbiera odrobinę determinacji? Czy „ostatni” zawodnik czuje się outsiderem – a potem biegnie ciut szybciej, żeby „nadrobić straty”? Wróćmy do naszych pięciu przyjaciół i przyjrzyjmy im się z boku. Może się wydawać, że urzędnik jest na samym końcu, z drugiej zaś strony wydaje się, że menedżer z Wall Street już szykuje się do mocnego finiszu, lecz to iluzja, a nie rzeczywistość. Nikt nie znajduje się na prowadzeniu ani nikt nie został w tyle. Nie ma tu pierwszego ani ostatniego miejsca. Życie to nie zawody. Ludzie często używają pieniędzy i zgromadzonych rzeczy jako miary tego, w jakim punkcie się znajdują: licytują się, kto ma ładniejszy dom, bardziej luksusowy samochód albo letni dom w modnym kurorcie. Prawda jest jednak taka, że nie potrafimy przewidzieć, jak długo pożyjemy ani czy na starość będzie nam dopisywać zdrowie. W istocie to, jak zaczynamy, nie ma żadnego znaczenia. Ważne jest to, jak kończymy. Wydaje się, że każdy z przyjaciół wyruszył we właściwym kierunku – każdy na własnych warunkach, każdy w swoim czasie. To właśnie jeden z powodów, dla których czuli się w życiu szczęśliwi. Przy odrobinie dyscypliny i zdolności przewidywania każdy z nich miał szansę na wygranie biegu, do którego wystartowali razem jeszcze w przedszkolu. To samo może przydarzyć się i wam. Nie ma znaczenia, jak wygląda wasza sytuacja, jeśli porównacie się ze znajomymi, rodziną, kolegami z pracy czy klientami. Jedyne, co się liczy, to wasza osobista podróż. Porównywanie się z innymi jest kuszące. Możecie się w ten sposób utwierdzić w przekonaniu, że znajdujecie się na czele stawki albo przeciwnie – wleczecie się w ogonie. Ale nie o to chodzi. Wyścig życia jest maratonem, nie sprintem. Jedyne, co powinniście, to skupić się na drodze, jaka was czeka. Patrzcie przed siebie. Poznajcie swoje tempo. Nie zatrzymujcie się. A potem stwórzcie ten plan. Jedyną osobą, od której powinieneś próbować być lepszy, jest osoba, którą byłeś wczoraj. – ANONIM

WASZ PLAN Skoro już wiecie, że jedyną konkurencją dla siebie jesteście wy sami, nadszedł czas, aby wymyślić i stworzyć wasz finansowy plan. Dobra wiadomość jest taka, że jedyne, co musicie zrobić, to udzielić odpowiedzi na 6 pytań w naszej aplikacji It’s Your Money. Korzystając z kalkulatora bogactwa, pierwszą wersję swojego planu przygotujecie w ciągu

paru sekund. Jeśli jeszcze nie ściągnęliście tej aplikacji, znajdziecie ją na stronie www.tonyrobbins.com/masterthegame. Wspomnianych 6 pytań dotyczy dwóch obszarów: tego, gdzie jesteście dzisiaj, oraz tego, co zobowiązujecie się stworzyć. Kilka liczb, których będziecie potrzebować, aby udzielić odpowiedzi, możecie wyszukać w dokumentach albo po prostu podać z głowy. Być może będzie was czekała jakaś praca domowa do wykonania, lecz większość z tych liczb powinniście mieć pod ręką – a jeśli nie jesteście w stanie ich teraz znaleźć, wpiszcie po prostu przybliżoną wartość, aby w ogóle zacząć i nie pozwolić, by wasz entuzjazm opadł. Aplikacja stworzy plan skrojony na waszą miarę na podstawie tych liczb, a także zmiennych, które sami macie okazję ustalić: np. o ile ma wzrosnąć wasz dochód, ile zobowiązujecie się odkładać, jakiej stopy zwrotu oczekujecie. Możecie mieć konserwatywne lub agresywne podejście do tych szacunków – albo możecie sprawdzić oba podejścia i ostatecznie wybrać złoty środek. Najpiękniejsze w tym wszystkim jest to, że gdy tylko ustalicie te wartości, resztę zrobi za was aplikacja. Będziecie mieli realny i jasny plan waszej finansowej przyszłości, którego będziecie mogli się trzymać.

WYBIERZ WŁASNĄ PRZYGODĘ Kalkulator bogactwa wbudowany w aplikację, którą ściągnęliście, to urządzenie, którego używam na swoich warsztatach i seminariach od ponad trzech dziesięcioleci. Jest prosty i uniwersalny. Milionom ludzi pomógł stworzyć odpowiedni dla nich plan finansowy. Zbudowano go na ostrożnych założeniach, lecz możecie wkroczyć i zmienić je według swojego uznania – modyfikować, aby były jeszcze bardziej konserwatywne lub agresywne. Macie pełną kontrolę, więc wpiszcie liczby, które pasują do waszego stylu życia, obecnych okoliczności i marzeń na przyszłość. Jeśli nie będziecie zadowoleni z obrazu, jaki się wyłoni, możecie dalej bawić się liczbami i wybrać inną ścieżkę do finansowej wolności. Do końca tej części wspólnie popracujemy nad konkretnymi krokami, które pozwolą wam przyspieszyć realizację swojego planu i zapewnić mu powodzenie. Wasz pierwszy plan będzie jak prototyp. Na kolejnych stronach będziemy go coraz bardziej ulepszać… Jeszcze tylko kilka rzeczy, o których trzeba pamiętać, zanim zaczniemy… Jednym z najważniejszych czynników będzie stawka opodatkowania, która może się diametralnie różnić w przypadku różnych osób. Książkę tę czytają ludzie na całym świecie, więc zamiast ją komplikować, bardzo ją uprościliśmy. Gdziekolwiek mieszkacie, na następnych stronach poznacie narzędzia, które pozwolą wam uzyskać najwyższą efektywność podatkową we własnym kraju. Kiedy tylko jest to możliwe, powinniście lokować swoje pieniądze na rachunkach objętych ulgami podatkowymi, dzięki czemu wygenerują wyższą rentowność netto. Kalkulator przedstawi wam trzy możliwe scenariusze odpowiadające trzem różnym planom, z różnymi rocznymi stopami zwrotu: 4%, 5,5% oraz 7% – plan konserwatywny, umiarkowany i agresywny. Stopy te odzwierciedlają rentowność po opodatkowaniu. Niektórzy z was mogą uznać te wartości za zbyt zachowawcze lub zbyt optymistyczne, lecz

– podobnie jak wcześniej – możecie dowolnie zmieniać te liczby. Skąd wzięliśmy te stopy zwrotu? Zacznijmy od najwyższej. Jeśli spojrzycie na standardy firmy Charles Schwab, okaże się, że za agresywną stopę zwrotu uznaje ona 10%. W naszej aplikacji jest to 7%. Skąd ta trzypunktowa różnica? Schwab pokazuje, że w ciągu ostatnich 40 lat, od 1972 do 2012 roku, rynek uzyskał średnią rentowność na poziomie 10%. Jednak nasz kalkulator przyjmuje mniej więcej 30-procentową stopę opodatkowania, co zbija tę wartość do nieco poniżej 7%. W USA podatki od długoterminowych inwestycji wynoszą 20%, a nie 30% – nasza aplikacja przyjmuje więc agresywne założenia w odniesieniu do podatków. Pamiętajcie również, że jeśli inwestujecie za pośrednictwem wehikułu takiego jak 401(k), IRA czy renta kapitałowa, odkładacie płatność podatku w czasie. Gdybyście więc osiągali rentowność 10% (jak w przykładzie Schwaba), nadal kapitalizowalibyście odsetki w tempie 10% rocznie – bez potrąceń podatkowych do czasu wycofania wkładu. Wykorzystujemy niższe stopy zwrotu (4%, 5,5% i 7%), aby zapewnić wam margines bezpieczeństwa na wypadek pomyłki w ocenie przyszłej rentowności i nieuzyskania agresywnych stóp zwrotu, na jakie liczyliście18. Przyjrzyjmy się teraz dolnemu zakresowi rentowności, czyli podejściu konserwatywnemu. Jeśli spojrzycie na założenia Vanguarda, przyjmuje on rentowność 4% po uwzględnieniu podatków. My jednak patrzymy na sprawy nieco inaczej. Większość Amerykanów, którzy mają pieniądze do zainwestowania, inwestuje za pośrednictwem rachunków 401(k), IRA lub 401(k) z ulgą Rotha. Która opcja jest najlepsza? Polecamy rozwiązanie Rotha (lub podobne obowiązujące w waszym kraju), chyba że macie absolutną pewność, iż podatki w przyszłości będą niższe (szczęściarze!). Rządy na całym świecie, a zwłaszcza amerykański, wydają pieniądze, których nie mają. Jak je oddadzą? Podnosząc podatki. Chociaż więc nikt nie wie na pewno, czy podatki pójdą w górę czy w dół, ja obstawiam, że jednak będą wyższe. Zyski na rachunku Rotha w 100% należą do was, co oznacza, że jeśli uzyskacie 7% zwrotu, zatrzymacie całe 7% – żadnego działki dla fiskusa z tytułu przyrostu waszych oszczędności. Jeśli uzyskacie 10%, tyle właśnie zatrzymacie. Właśnie dlatego zbudowaliśmy nasz kalkulator w ten sposób. Pozwala wam myśleć o waszych zyskach w kategoriach netto (po opodatkowaniu). Konstruujecie plan na podstawie takich założeń, które uważacie za najbardziej odpowiednie dla siebie. Kalkulator bogactwa pozwala wam szybko sprawdzić, jak różne wybory wpływają na długość waszej drogi do finansowego bezpieczeństwa, witalności i niezależności. Gdy już wymyślicie podstawowy plan, który wam się spodoba, możecie go później doprecyzować. Jak już wspomniałem, Stronghold (www.Strong-holdFinancial.com) dysponuje platformą internetową pozwalającą połączyć wszystkie wasze rachunki inwestycyjne. Dzięki niej natychmiast uzyskacie informacje na temat rzeczywistej stopy zwrotu z waszych inwestycji w przeszłości (większość ludzi nie ma pojęcia, jaka ona była!). Zobaczycie lata z najlepszą rentownością oraz te z najgorszą, jak również te, kiedy odnotowaliście stratę. Serwis pokaże wam, ile faktycznie wydajecie na opłaty i jaki mają one wpływ na wasze przyszłe oszczędności. Możecie odwiedzić tę platformę, gdy tylko wasz podstawowy plan, stworzony dzięki naszej aplikacji, będzie gotowy. Oczywiście aplikacja zapewnia całkowitą poufność waszych liczb i planów, które będą dostępne dla was wszędzie i na dowolnym urządzeniu. W każdym momencie możecie

zmodyfikować wartości stóp zwrotu oraz odkładane kwoty i w ciągu paru chwil zobaczyć konsekwencje tych zmian. Jednym z najlepszych sposobów, aby szybciej osiągnąć finansowe cele – i najmniej bolesnym, jaki znam – jest wdrożenie planu Save More tomorrow, który pomógł ponad 10 mln Amerykanów pomnażać oszczędności w tempie, o którym nawet nie marzyli. Pamiętacie, jak to działa? Zobowiązujecie się, że na swój Fundusz Wolności będziecie automatycznie odkładać określony procent z waszej kolejnej podwyżki. Powiedzmy na przykład, że w tej chwili oszczędzacie 10% swoich dochodów: inwestujecie, ale chcecie przyspieszyć realizację planu. Przystępując do Save More Tomorrow, następnym razem, gdy dostaniecie 10-procentową podwyżkę, 3% pójdzie na wasz Fundusz Wolności, a resztę, czyli 7%, będziecie mogli wydać na poprawę waszego obecnego standardu życia. Jeśli uda wam się to trzy razy w ciągu 10 lat, stopę oszczędzania podniesiecie do 19% – czyli w stosunku do stanu obecnego prawie ją podwoicie – bez poczucia straty, gdyż odkładaliście z dochodów, które jeszcze do was nie trafiły. Będzie to oznaczać ogromne przyspieszenie tempa, w jakim zrealizujecie swoje finansowe marzenia. By móc z tego skorzystać, po prostu kliknijcie opcję Save More Tomorrow dostępną w naszej aplikacji. Na koniec jeszcze jedna uwaga: z całej tej kalkulacji wyłączyłem wartość waszego domu. Zanim zaczniecie krzyczeć i protestować, posłuchajcie. Owszem – wiem, że dla wielu z was to największa inwestycja. Możecie z powrotem ją tam włączyć, jeśli chcecie, lecz pozbawiacie się w ten sposób kolejnej poduszki finansowej uwzględnionej w moim konserwatywnym podejściu. Dlaczego? Ponieważ zawsze będziecie potrzebować jakiegoś mieszkania. Nie chcę tworzyć planu, który będzie opierał się na dochodzie generowanym przez wasz dom. Być może sprzedacie go za 10 lat i uzyskacie w ten sposób duże środki. Albo zostaniecie w nim do końca życia. Albo zamienicie go na mniejsze lokum, by odzyskać część pieniędzy z myślą o jakimś nieoczekiwanym wydatku. Bez względu na to, co się wydarzy i jaka będzie wasza sytuacja życiowa, wasz plan ma wam pozwolić utrzymać się na powierzchni. Po co te wszystkie bufory wbudowane w system? Ponieważ chcę, aby te kwoty były rzeczywiste – rzeczywiste nie tylko teraz, lecz przez cały czas, niezależnie od życiowych potknięć skutkujących dla was wydatkami. Pragnę złagodzić uderzenie na wypadek, gdybyście mieli wypaść z toru. Chcę jednak również, abyście wykraczali poza własne oczekiwania. A najbardziej ze wszystkiego pragnę, abyście mieli absolutną jasność i pewność, że wspólnie przez nas tworzone projekcje naprawdę są w waszym zasięgu. Gotowi? Otwórzcie aplikację! Gdy patrzę w przyszłość, jest tak jasna, że mnie oślepia. – OPRAH WINFREY

WERBLE, PROSZĘ… Wiem, że chcielibyście zacząć od razu, wcisnąć enter, a potem usiąść wygodnie i czekać, aż aplikacja powie wam, jak będzie wyglądała reszta waszego życia. Ale tak naprawdę nie o to w tym chodzi. Prawdziwą korzyść wynikająca z przejścia tego etapu polega na tym, że

możecie zobaczyć, z czym macie do czynienia: co jest realistyczne, co możliwe, o czym warto marzyć i o co walczyć. Aplikacja pozwoli wam wypróbować różne efekty końcowe, pobawić się zmiennymi, jeśli zechcecie stworzyć inny obraz lub osiągnąć inny rezultat. W krótkim czasie zaoferuje wam prawdziwy plan, którego możecie się trzymać – plan na waszą finansową przyszłość. Myślcie o niej jak o osobistym trenerze finansowym. Bierze wasze rzeczywiste kwoty – oszczędności, dochody – i na podstawie wielu przewidywanych rezultatów oblicza, ile będą wynosić. Na razie jeszcze nie przejmujcie się konkretnymi strategiami inwestycyjnymi. Zajmiemy się nimi w części 4, ważne jednak, abyście mieli pewne wyobrażenie o tym, jak wasze oszczędności będą rosły, gdy zaprzęgniecie je do pracy. Pamiętajcie, nie koncentrujcie się na tym, gdzie lub jak zainwestujecie wasze pieniądze. to ćwiczenie stanowi okazję, by zabawić się w przewidywanie – spojrzeć w kryształową kulę możliwych rezultatów. Jak wyglądałaby wasza przyszłość, gdybyście mogli zrealizować 6-procentowy zwrot z inwestycji? A 7-procentowy lub wyższy? Ile pieniędzy mielibyście po 10 latach? A po 20? A gdyby udało się wam wygrać los na loterii i osiągać rentowność na poziomie 9% lub 10%? Pamiętajcie, jeden z wariantów alokacji aktywów omówionych w rozdziale 5.1: Niezwyciężona, niezatapialna, niepokonana: strategia Na Każdą Pogodę, w ciągu ostatnich 33 lat przyniósł średnią rentowność wynoszącą tylko nieco poniżej 10% i odnotował straty zaledwie czterokrotnie (z czego raz wyniosła ona zaledwie 0,03%)! Zatem gdy tylko wyedukujecie się w strategiach najlepszych inwestorów świata, będziecie mieli do dyspozycji wiele możliwości. Bawcie się więc, aż znajdziecie kwotę, która wyda wam się odpowiednia – w którą – nie oszukując się – będziecie mogli uwierzyć. Potrzebujecie tylko kilku minut, aby się przekonać, co może wam zaoferować potęga kapitalizacji przy różnych stopach zwrotu. Tylko pierwszy krok jest trudny. – MARIE DE VICHY-CHAMROND

Gratulacje, stworzyliście swój pierwszy plan. Jesteście zachwyceni wynikami? Zmartwieni? Sfrustrowani? A może zachęceni? Pracując od lat z mnóstwem ludzi z całego świata, zauważyłem, że rezultaty, jakie otrzymywali, plasowały ich w jednej z trzech kategorii: 1. Młodzi i zadłużeni, zastanawiający się, jakim sposobem mieliby kiedykolwiek osiągnąć finansowe bezpieczeństwo. Piękne jest to, iż odkrywają, że faktycznie są w stanie to zrobić! 2. Osoby przekonane, że od finansowego bezpieczeństwa dzielą je dziesięciolecia, i zaskoczone – lub wręcz zaszokowane – gdy dowiadują się, że mają je na wyciągnięcie ręki: w perspektywie 5, 7, maksymalnie 10 lat. W rzeczywistości niektóre z nich już są niezależne, ale nawet o tym nie wiedzą. 3. Ludzie, którzy zaczęli późno i są pełni obaw, że nigdy nie będą w stanie nadrobić zaległości.

Pozwólcie, że podzielę się z wami przykładami ludzi, z którymi pracowałem w podobnych sytuacjach, aby pokazać wam, jak zadziałały ich plany – jak osiągnęli finansowe bezpieczeństwo, witalność czy nawet niezależność i wolność.

CAŁKIEM DOROŚLI, A WCIĄŻ SPŁACAJĄ KREDYTY STUDENCKIE… Zacznijmy od kogoś młodego i zadłużonego. Marco, jak wielu „millenialsów”, skończył studia z poważnym długiem. Jako 33-letni inżynier z budzącą szacunek roczną pensją w wysokości 75 tys. dolarów wciąż spłacał wart 20 tys. dolarów kredyt studencki. Podobnie jak wielu Amerykanów Marco czuł się, jakby dług pożerał jego życie – był niemal pewien, że będzie go spłacał wiecznie (i pewnie tak by było, gdyby wybrał minimalne raty). Mógł jednak oczekiwać, że jego pensja będzie powoli, lecz systematycznie rosła, w tempie około 3–5% rocznie. Zastanowiwszy się wspólnie nad nowym planem dla Marca, na spłatę pożyczek studenckich postanowiliśmy przeznaczyć 5% jego dochodów. Marco zobowiązał się też oszczędzać 3% z każdej przyszłej podwyżki na swój Fundusz Wolności. Co dał mu ten plan? ano życie bez długu już po 7 latach! Co więcej, po spłacie długu

Marco zamierzał przekierować te 5% na swój Fundusz Wolności. Przy takim planie oszczędnościowo-inwestycyjnym finansowe bezpieczeństwo mógł osiągnąć po 20 latach. Może się wydawać, że to szmat czasu, lecz miałby wtedy zaledwie 53 lata. a tylko 7 lat później, w wieku 60 lat, Marco mógłby dojść do finansowej niezależności – całe 5 lat wcześniej, niż kiedykolwiek myślał, i z większą emeryturą, niż kiedykolwiek sobie wyobrażał! Początkowo Marco miał wrażenie, że nigdy nie spłaci swoich pożyczek na studia, a na koniec wypełniała go nadzieja, że w przyszłości uzyska prawdziwą finansową niezależność. Mało tego – dzięki przyrostowi kapitału i dodatkowym świadczeniom z ubezpieczenia społecznego w ciągu kolejnych 5 lat, mając 65 wiosen, Marco mógł w istocie doświadczyć finansowej wolności – czegoś całkowicie dla niego niewyobrażalnego, dopóki nie stworzył swojego planu. Pamiętajcie: zaczynał swą podróż bez żadnych aktywów, wyłącznie z długami!

JEŚLI WYDAJE SIĘ TO ZBYT PIĘKNE, BY MOGŁO BYĆ PRAWDZIWE… TAK WŁAŚNIE MOŻE SIĘ ZDARZYĆ Przyjrzymy się teraz drugiej kategorii ludzi: tym, którzy patrzą na swój plan i myślą, że coś jest nie tak. Kalkulator się zepsuł! Wyświetlacz pokazuje, że finansową witalność i niezależność uzyskają podejrzanie szybko. „Niemożliwe, by to się stało tak prędko”, myślą. „Finansowa niezależność za 5, 7 czy 8 lat? To szaleństwo!”. Wydawało im się, że mają przed sobą dobre 20 lub 30 lat ciężkiej harówki. Co tu się nie zgadza? Jak to możliwe? Jest to możliwe, ponieważ kwota, jaką wcześniej mieli w głowach – cena marzeń na poziomie 10, 20 lub 30 mln dolarów – była całkowicie przestrzelona. Nie miała nic wspólnego z rzeczywistością. Była po prostu nietrafną oceną, odzwierciedlającą to, co uważali za koszt finansowej niezależności, a nie jej rzeczywistą cenę. Świetnym przykładem będzie tu Katherine, która była na jednym z moich seminariów z cyklu Wealth Mastery. Katherine, obrotna businesswoman, potrzebowała 100 tys. dolarów rocznie, by zapewnić sobie finansowe bezpieczeństwo – co dla wielu jest dużą kwotą, lecz dla niej niekoniecznie. Aby osiągnąć finansową niezależność i być w stanie zachować standard życia bez konieczności pracy, potrzebowała 175 tys. dolarów. Katherine zakładała, że zajmie jej to ponad 20 lat. Chcecie wiedzieć, co się stało, gdy przeanalizowała swoje liczby wspólnie z moim zespołem? Pierwszym odkryciem było to, że jej biznes co roku przynosi 300 tys. dolarów czystego zysku i rozwija się w tempie 20% rocznie. Z pomocą mojego zespołu po krótkiej analizie Katherine doszła do wniosku, że mogłaby dziś sprzedać firmę za sześciokrotność obecnych zysków, czyli za 1,8 mln dolarów. Co to oznacza? Cóż, gdyby sprzedała swój biznes za 1,8 mln i uzyskała rentowność 5%, jej roczne dochody z inwestycji wyniosłyby 90 tys. dolarów rocznie. Miała już pewne inwestycje, które dawały jej ponad 10 tys. dolarów rocznie. Łącznie miała więc 100 tys. dolarów rocznego dochodu, co oznacza, że już osiągnęła finansowe bezpieczeństwo! Katherine była zachwycona – lecz również zdezorientowana.

– Tony, ale ja nie chcę sprzedawać firmy w tej chwili! – wykrzyknęła. Odpowiedziałem, że wcale jej do tego nie zachęcam i wcale nie musi tego robić, lecz może odtrąbić zwycięstwo, bo już jest finansowo niezależna. Dlaczego? Ponieważ już teraz posiada aktywa, które są w stanie wygenerować dochód, jakiego potrzebuje. Jeszcze bardziej ekscytujące w tym wszystkim jest to, że przy obecnym tem-pie rozwoju jej firmy (20% rocznie) skala jej działalności podwoi się w ciągu 3,5 roku. A nawet jeśli obecne tempo spadnie o połowę, do zaledwie 10% rocznie, za 7 lat jej biznes będzie wart 3,6 mln dolarów. Jeśli wtedy go sprzeda (3,6 mln dolarów x 5% = 180 tys. dolarów rocznego dochodu bez konieczności pracy), finansową niezależność osiągnie w ciągu od 3,5 roku do 7 lat – a nie 20! I nie będzie to wymagało absolutnie żadnych dodatkowych inwestycji! Przy okazji, jedną z rzeczy, które pokazuję przedsiębiorcom w moim programie Business Mastery, jest mało znany zestaw strategii, który pozwala sprzedać część (a nawet większość) firmy i mimo to nadal ją prowadzić, kontrolować, kierować nią i zarabiać na niej. Takie rozwiązanie pozwoli wam uzyskać znaczną gotówkę na zabezpieczenie swojej finansowej wolności, a jednocześnie wciąż czerpać radość i spełnienie z rozwijania biznesu, który kochacie.

MOŻECIE POJAWIĆ SIĘ PÓŹNO, A MIMO TO WYGRAĆ Wróćmy do historii mojej znajomej. Angela jest pod każdym względem nieprzeciętna, poza finansami, w której to dziedzinie jest typowym Amerykaninem. Angela ma 48 lat. Prowadząc awanturnicze życie, podróżując i żeglując dookoła świata, nigdy nie oszczędzała ani nie inwestowała. Po zapoznaniu się z częścią 1 tej książki zobowiązała się odkładać 10% swoich dochodów, lecz wciąż ma poważny problem: późno wchodzi do gry. („Mam prawie 50 lat!”, mówi). Ma więc mniej czasu, aby wykorzystać potęgę procentu składanego. Gdy Angela pierwszy raz obliczała dochód potrzebny jej, aby uzyskać finansowe bezpieczeństwo, otrzymała wynik 34 tys. dolarów rocznie. Do finansowej niezależności potrzebowała już 50 tys. Na początku te kwoty bardzo ją cieszyły. Nie były siedmiocyfrowe i dało się je ogarnąć. Gorzej poczuła się jednak, gdy uświadomiła sobie, ile pozostało jej czasu, aby je wypracować. Zaczynając późno i odkładając tylko 10% dochodów, na finansowe bezpieczeństwo mogła liczyć dopiero po 24 latach – gdyby miała 41 lat, byłoby to wielkie zwycięstwo. Spełniłaby swoje marzenie przed 65. rokiem życia, ale ponieważ zaczynała późno, na finansowe bezpieczeństwo musiała czekać do 72. urodzin. Na pewno była to jednak znacznie atrakcyjniejsza perspektywa, niż gdyby Angela w ogóle nie wdrożyła swojego planu, była więc zadowolona, że w ogóle może to osiągnąć. Martwiła ją jednak długa, powolna droga, jaką miała przed sobą. Co więc możemy zrobić, by przyspieszyć realizację tego celu? Jak Angela mogła szybciej osiągnąć bezpieczeństwo? Jednym ze sposobów byłoby zwiększenie odkładanych kwot oraz ich inwestowanie. Już teraz oszczędzała 10%. Ponieważ nigdy wcześniej tego nie robiła, 10% wydawało jej się ogromną kwotą, lecz przystępując do planu Save More Tomorrow, mogła bezboleśnie zwiększać odkładaną kwotę przy okazji otrzymywanych

podwyżek. Inną drogą było trochę wyższe ryzyko i podniesienie stopy zwrotu do 7% lub więcej. Oczywiście wyższe ryzyko oznaczało również możliwość poniesienia większych strat. Okazało się jednak, że przeoczyliśmy jeden, prostszy nawet pomysł. Na szczęście Angela miała w zanadrzu coś jeszcze. W swojej kalkulacji nie uwzględniła ważnego składnika przyszłych dochodów, często pomijanego przy finansowym planowaniu: ubezpieczenia społecznego. W wieku 48 lat Angelę od momentu nabycia prawa do częściowego świadczenia dzieliło tylko 14 lat – i 17 od pełnego. Od 62. roku życia miało jej przysługiwać 1250 dolarów miesięcznie, czyli około 15 tys. dolarów w ciągu roku. Dzięki temu kwota 34 tys. dolarów rocznie, jaka dzieliła ją od finansowego bezpieczeństwa, nagle spa-dła do 19 tys. Gdy zweryfikowała kwoty w aplikacji, okazało się, że ze swojego harmonogramu urwała całe 10 lat. Zamiast uzyskać finansowe bezpieczeństwo w wieku 72 lat, miała na nie szanse już w 62. roku życia! Angela mogła być bezpieczna za 14 lat i strasznie ją to cieszyło. Mogła mieć wystarczająco duże dochody, by nie musieć więcej pracować, aby opłacić kredyt hipoteczny, pokryć koszty mediów, jedzenia, transportu i podstawowego ubezpieczenia zdrowotnego – dla Angeli to byłaby prawdziwa wolność. Niemożliwe stało się możliwe. I wiecie, co było dalej? Gdy tylko Angela zdała sobie sprawę, że jej finansowe bezpieczeństwo nie jest tak odległe, poczuła w sobie radość, impet i powiedziała: – Podnieśmy trochę poprzeczkę. Jeśli finansowe bezpieczeństwo mogę osiągnąć w wieku 62 lat, sprawdźmy, ile brakuje mi do finansowej niezależności. Zamierzam ją uzyskać, ale nie po siedemdziesiątce, nie po osiemdziesiątce, tylko po sześćdziesiątce! Jaka kwota gwarantowała Angeli finansową niezależność? Okazało się, że jest to 50 tys. dolarów – tylko o 16 tys. więcej, niż potrzebowała, aby uzyskać finansowe bezpieczeństwo. Angela uczyniła jeszcze jeden krok. Po przeczytaniu rozdziału 3.6: Osiągajcie wyższe zyski i przyspieszcie swój marsz do zwycięstwa, odkryła kolejny sposób, aby skrócić drogę do celu. Zawsze ogromnie interesowała się przynoszącymi dochód nieruchomościami i poznała pewien prosty sposób na zainwestowanie w mieszkania dla seniorów (lub domy dla seniorów ze stałą opieką). Inwestycje takie oferują publiczne i prywatne nieruchomościowe fundusze inwestycyjne (więcej na ten temat w części 4). Opowiemy jeszcze o nich bardziej szczegółowo, a na razie tylko wspomnimy, że budownictwo mieszkaniowe dla osób starszych jest sposobem na pozyskanie generującej dochód nieruchomości, która dodatkowo ma związek z czymś, co nazywam „demograficzną nieuchronnością”: falą 76 mln „baby boomers”, którzy na starość będą potrzebowali tego typu mieszkań. Zakładając, że Angela będzie inwestowała 438 dolarów miesięcznie (czyli 5265 dolarów rocznie) przez następnych 20 lat oraz reinwestowała uzyskiwane dochody na pro-cent składany, odłoży 228 572 dolary (uwaga: symulacja zakłada 7-procentową wypłatę zysku bądź dywidendy, co jest stawką stosowaną obecnie przez wiele funduszy inwestujących w domy dla seniorów). Zakumulowany kapitał będzie generował 16 tys. dolarów dochodu (przy założeniu 7procentowych wypłat zysku), co pozwoli jej w ogóle go nie naruszać! Ostatnia wielka zaleta? Angela nie będzie musiała płacić podatku dochodowego od tych zysków dzięki

możliwości odliczenia amortyzacji. Marco, Katherine i Angela są prawdziwymi ludźmi, takimi jak wy czy ja. Wasz plan również jest do możliwy zrealizowania i podobnie jak oni możecie go zrealizować szybciej, niż myślicie. Nie pozwólcie, aby pierwsza wersja waszej strategii była ostateczna. Myślcie o niej raczej jako o punkcie wyjścia. W następnych rozdziałach pokażę wam sposoby, abyście jeszcze szybciej sięgnęli po swoje marzenia. Latawce najwyżej wznoszą się pod wiatr, a nie z wiatrem. – WINSTON CHURCHILL

Czy cieszą was liczby w waszym planie? A może jesteście rozczarowani latami oczekiwania, które przed wami? Nawet jeśli tak, nie upadajcie na duchu – rozczarowanie nie zawsze jest czymś złym. Czasem to świetny kopniak, który motywuje do głębokiej zmiany. Pamiętajcie, to nie warunki, lecz decyzje determinują wasze życie. Rozczarowanie może nas napędzać, lecz także pokonać. Ja wolę, żeby mnie napędzało – i mam nadzieję, że wy także. Większość ludzi w swoim planowaniu do tego punktu nawet nie dochodzi, ponieważ boją się zawodu, jakiego mogą doznać, poznawszy swoje liczby. Wy jednak przyjęliście wyzwanie i uwierzyliście w zawartą w tej książce obietnicę, nie jesteście zatem tacy jak większość. Zdecydowaliście się zostać jednymi z nielicznych. Doskonale pamiętam wycieczkę na Nantucket i Martha’s Vineyard, którą odbyłem w Święto Niepodległości przed 20 laty z moim drogim przyjacielem Peterem Guberem i grupą ważnych producentów filmowych. Byliśmy na prywatnym jachcie Petera i paru jego znajomych przechwalało się, że na jednym filmie potrafili zarobić 20 czy 25 mln. Opadła mi szczęka – te kwoty po prostu mnie zszokowały. Wydawało mi się, że jak na trzydziestolatka radzę sobie nieźle – dopóki nie wylądowałem na pokładzie z grupą ważniaków z Hollywood. Ci faceci wiedli życie na niesamowitym poziomie i szybko zacząłem marzyć o podobnym stylu życia. To doświadczenie wywarło na mnie duży wpływ, lecz również skłoniło mnie, by zadać sobie pytanie o to, co naprawdę chcię stworzyć w swoim życiu. I czy kiedykolwiek mi się to uda? Wówczas nie dostrzegałem żadnego sposobu, abym za pomocą swojego coachingu mógł wnieść do ludzkiego życia wystarczająco dużo wartości, by kiedykolwiek osiągnąć poziom finansowej wolności. Oczywiście, byłem dla siebie bardzo niesprawiedliwy, porównując siebie i swoje dokonania z tymi ludźmi. Miałem 30 lat; Peter i jego znajomi z branży filmowej byli po pięćdziesiątce, czasem nawet grubo. Peter znajdował się u szczytu swojej kariery, ja swoją dopiero zaczynałem. On miał na koncie 52 nominacje do Oscara i wiele hollywoodzkich hitów. Oczywiście wyrabiałem sobie nazwisko i z powodzeniem prowadziłem firmę – a także odmieniałem ludzkie życie – lecz sukces finansowy Petera i jego przyjaciół dzieliły od mojego lata świetlne. I gdy tak porównywałem się do tych gości na łódce, zrobiłem coś nie fair, co jednak robi wielu ludzi: zacząłem sobie wyrzucać, że nie osiągnąłem tego, co oni. Moment ten był jednak na swój sposób wspaniały, gdyż rzucony w nowe, obce środowisko doznałem wewnętrznej przemiany. Znalazłem się daleko poza swoją strefą komfortu. Czułem, jakbym tam nie pasował – jakbym nie zasługiwał, aby tam być.

Czuliście kiedyś coś takiego? To niesamowite, co nasz umysł potrafi nam robić, jeśli świadomie nim nie pokierujemy. Mimo to kontrast jest czymś pięknym. Gdy znajdujecie się w otoczeniu ludzi, którzy grają w życie na zupełnie innym poziomie, jesteście albo załamani, albo wkurzeni, albo zainspirowani. Tego dnia zdałem sobie sprawę, że nie chcę jachtu, ale chcę grać na wyższym poziomie. Zrozumiałem, o ile więcej mogę robić, dawać i być. Najlepsze miało jednak dopiero nadejść. Zdałem sobie bowiem sprawę z faktu, jak niezwykle cenne było dla mnie to doświadczenie – poczuć się nieswojo w tym momencie mojego życia; znaleźć się w środowisku, w którym nie czułem się najlepszy. Oczywiście Peter o tym nie myślał. On po prostu zaprosił swoich przyjaciół na wycieczkę w Dzień Niepodległości! To był jego prezent dla nas, lecz dla mnie prawdziwym darem okazało się to, że pokazał mi świat nieskończonych możliwości. Doświadczenie to pomogło mi obudzić w sobie prawdę. Stało się dla mnie jasne, że mogę stworzyć wszystko, co podpowie mi wyobraźnia. Może nie pragnąłem tych wszystkich zabawek dla dużych chłopców, lecz cholernie chciałem mieć takie same możliwości wyboru dla swojej rodziny. Dziś, gdy jestem tuż po pięćdziesiątce, wszystkie te nierealne wizje stały się zwykłym odbiciem rzeczywistości, w której żyję. I nadal nie chcę jachtu! Coś sobie wyjaśnijmy. Nie chodzi o pieniądze. Chodzi o wybór, o wolność. O możliwość życia na własnych warunkach, nie według czyichś zasad. Nie narzekajcie. Nie mówcie, że nie możecie. Nie wymyślajcie historyjek. Zamiast tego podejmijcie teraz decyzję! Znajdźcie w sobie talent i ofiarujcie go jak największej liczbie ludzi. Jeśli staniecie się silniejsi, mądrzejsi, bardziej współczujący lub bardziej w czymś biegli, wasz cel był wart fatygi. Jim Rohn, jeden z moich pierwszych mentorów, zawsze mnie pouczał: – To, co zdobędziesz, nigdy nie uczyni cię szczęśliwym; to, kim się staniesz, uczyni cię bardzo szczęśliwym albo bardzo smutnym. Jeśli każdego dnia będziecie czynić mały postęp, zaczniecie odczuwać radość towarzyszącą rozwojowi osobistemu. A to prowadzi do być może najważniejszej lekcji, jaką odebrałem na temat wielkich celów oraz ich osiągania. Większość ludzi przecenia to, co są w stanie zrobić w ciągu roku, i w ogromnym stopniu nie docenia tego, czego są w stanie dokonać w czasie dekady lub dwóch. Nie jest prawdą, że tylko reagujecie na okoliczności – wy tworzycie swoje życiowe doświadczenia. Nie bagatelizujcie potęgi właściwych działań realizowanych z wielką determinacją tylko dlatego, że coś nie znajduje się dość blisko. Procent składany sprawia, że rzeczy niemożliwe przestają takie być. Teraz, niezależnie od tego, czy wasz plan wam się podoba czy nie i czy odczuwacie entuzjazm czy lęk, spróbujemy go razem ulepszyć. Przyspieszmy jego realizację dzięki 5 elementom, które pozwolą podkręcić tempo.

ROZDZIAŁ 3.3

PODKRĘĆCIE TEMPO: 1. OSZCZĘDZAJCIE WIĘCEJ, I INWESTUJCIE NADWYŻKĘ Jeśli wszystko wydaje się być pod kontrolą, nie poruszacie się wystarczająco szybko. – MARIO ANDRETTI

Gratulacje: właśnie wykonaliście ogromny krok w kierunku finansowej wolności! Większość ludzi nie znajduje czasu, by dokładnie zastanowić się nad swoją sytuacją finansową i stworzyć plan. Ci, którzy się na to zdobywają, odczuwają różne emocje. Przytłacza ich to, przeraża. Wiem, o czym mówię. Zatem skoro się wam udało, znajdźcie chwilę, by smakować swoje zwycięstwo. Zadajcie sobie pytanie o to, co naprawdę myślicie o swoim planie. Czy uważacie, że przyszłość wasza i waszej rodziny jest zapewniona – czy cieszy was, że wasze marzenia finansowe są bliżej, niż myśleliście? Czy może jesteście przerażeni na myśl, że możecie nigdy nie dotrzeć do miejsca, w którym chcecie być – tkwicie w długach tak głęboko, że zaczynacie się zastanawiać, czy kiedykolwiek się z nich wygrzebiecie? Jakakolwiek jest wasza sytuacja, nie przejmujcie się. Przeszliście szmat drogi, poczyniliście wielkie postępy i nie macie odwrotu. Skoro więc już nauczyliście się chodzić, spróbujemy nauczyć was biegać. Celem tych minirozdziałów jest nakłonienie was do zastanowienia się, jak zrealizować wasze finansowe marzenia szybciej, niż wydaje się to możliwe. Nie ograniczajcie swoich marzeń. Niech się urzeczywistniają. A potem podkręćcie tempo. Czy kiedykolwiek zdarzyło wam się mieć zwariowany, pracowity dzień, urabiać się po łokcie, ścigać z czasem, a potem, wbrew wszystkiemu, skończyć wcześniej? Ta wygrana godzina lub dwie to wspaniały prezent od życia – premia, dzięki której możesz myśleć, że świat jest po twojej stronie. Idziesz na siłownię albo pobiegać, na drinka z przyjaciółmi albo pędzisz do domu, by ułożyć dzieci do snu. Podróżuję jak szalony. Bywam w różnych krajach, na różnych kontynentach, przekraczając strefy czasowe i oblatując świat niczym biznesowy Harlem Globetrotter19. Jeśli gdzieś dotrę wcześniej, jeśli mam okienko w środku tygodnia i mogę przeznaczyć ten czas na regenerację lub poświęcić go rodzinie, jestem naładowany i podekscytowany. Znalazłem przecież trochę wolnego czasu! A gdyby wolny czas mógł potrwać dłużej niż godzinę lub dwie? Gdybyście zamiast dodatkowej godziny w ciągu dnia znaleźli równowartość dwóch lat w oszczędnościach? Albo pięciu? Może nawet dziesięciu lat, w ciągu których nie musielibyście pracować i moglibyście zachować dotychczasowy styl życia? To właśnie obietnica, którą znajdziecie na kartach tej książki. Nawet jeśli sądzicie, że wasz obecny plan nie rokuje najlepiej,

rozdziały te pokażą wam, jak go zmodyfikować i znaleźć w waszym życiu szczelinę – dodatkowe pieniądze, dodatkowy czas, tę ostateczną wolność. Kto zyskuje czas, zyskuje wszystko. – BENJAMIN DISRAELI

Jeśli chcecie podkręcić tempo, pomoże wam w tym 5 głównych strategii. Możecie skorzystać z jednej lub ze wszystkich naraz – wybór należy do was. Każda z nich z osobna jest w stanie istotnie przyspieszyć realizację waszych marzeń o finansowym bezpieczeństwie, niezależności lub wolności. Jeśli użyjecie więcej niż jednej, będziecie nie do zatrzymania. Możesz być bogaty, mając więcej, niż potrzebujesz, albo potrzebując mniej, niż masz. – JIM MOTT

STRATEGIA 1: OSZCZĘDZAJCIE WIĘCEJ, A NADWYŻKĘ INWESTUJCIE Pierwszym sposobem, aby przyspieszyć realizację waszego planu, jest oszczędzanie większej ilości pieniędzy i inwestowanie tej nadwyżki na procent składany. Wiem, wiem, nie to chcielibyście usłyszeć. Może nawet myślicie sobie: „Tony, wydaję wszystko co do centa. Nie ma absolutnie żadnej możliwości, bym więcej oszczędzał”. Jeśli to prawda, zanim przejdziemy do rzeczy, przypomnijmy sobie najbardziej fundamentalną strategię, jaką poznaliście w rozdziale 2.7: Mit 7: „Jak okłamujemy sami siebie”: najlepszym sposobem, aby pokonać myślowe nawyki, jest stworzenie nowego nawyku! Nie wyciśniecie wody z kamienia, lecz możecie zmienić swoją narrację. Nawet jeśli myślicie, że nic nie da się już odłożyć, noblista Richard Thaler pokazał nam, jak możemy oszczędzać, korzystając z systemu Save More Tomorrow. Pamiętacie robotników, którzy twierdzili, że nigdy nie będzie ich stać na oszczędzanie? Zaledwie 5 lat i 3 podwyżki później odkładali 14% swoich zarobków. A 65% z nich oszczędzało nawet 19%! Możecie to zrobić, i to bezboleśnie, wykorzystując tę właśnie strategię. Zajmijmy się teraz paroma nowymi metodami. Co by było, gdybyście – za jednym zamachem, jednym posunięciem – mogli zaoszczędzić dużą gotówkę na poczet waszej finansowej wolności i nie kosztowałoby to was nawet centa? Podoba wam się ten pomysł? Przyjrzyjmy się jednej z największych inwestycji waszego życia: domowi. Jeśli jesteście podobni do milionów Amerykanów, własność domu jest dla was czymś ważnym, czymś, do czego aspirujecie lub co już z dumą posiadacie. Niezależnie od tego, czy mieszkacie w Portland w Maine czy w Portland w Oregonie, właśnie dom zjada największy kawałek waszego miesięcznego tortu. Jak by to było, gdybyście mogli zaoszczędzić dodatkowe 250 tys., 500 tys., a nawet 1 mln dolarów na swoim domu? Wydaje wam się to niemożliwe? Nie, nie mówię o refinansowaniu kredytu hipotecznego kredytem niżej oprocentowanym, chociaż i to jest bezbolesny sposób, by zaoszczędzić setki, a nawet tysiące dolarów miesięcznie.

SEKRET BANKIERA Nie musicie czekać na kolejną symboliczną obniżkę stóp procentowych, aby zacząć oszczędzać na swoim kredycie hipotecznym. I tak zanim dojdziecie do tego miejsca w książce, stopy znowu mogą zacząć rosnąć. Możecie jednak ściąć swoje raty kredytowe o połowę, poczynając już od przyszłego miesiąca, bez konieczności wizyty w banku i zmiany warunków kredytu. Jak? Pozwólcie, że zadam wam proste pytanie. Załóżmy, że ubiegacie się o kredyt mieszkaniowy. Którą z poniższych opcji byście wybrali? Opcja 1: 80% waszej raty idzie na spłatę odsetek. Opcja 2: 30-letni kredyt o stałej stopie procentowej w wysokości 6%. Dalej, zastanówcie się chwilę. Jak myślicie? Kusi was opcja 2? Opcja 1 wydaje się szalona? Czy zrobiliście tak jak wszyscy i wybraliście opcję 2? A może byliście sprytniejsi i wybraliście pierwszą możliwość? Oto odpowiedź: nie ma znaczenia, co wybierzecie. Obie opcje są identyczne. Gdy składacie swój podpis nad przerywaną linią i bierzecie 30-letni kredyt o stałej stopie oprocentowania wynoszącej 6%, całe 80% comiesięcznej spłaty idzie na odsetki. Nie spodziewaliście się tego, co? Ile te odsetki kosztują was w całym okresie spłaty kredytu? 30% jego wartości? 40%? 50%? Pobożne życzenie. Chcecie poznać sekret bankiera? Odsetki będą was dodatkowo kosztować 100% lub więcej wartości waszego kredytu. Wasz dom za pół miliona, który kupujecie, po uwzględnieniu odsetek faktycznie będzie was kosztował milion dolarów. A jeśli kupujecie dom za milion? Po dodaniu odsetek kosztuje was 2 mln! Przyjrzyjcie się wykresowi poniżej, który pokazuje wpływ odsetek na koszt zakupu domu. Przykład dotyczy nieruchomości za milion dolarów, lecz bez względu na jego wartość relacja odsetek do ceny domu pozostaje taka sama. Odsetki z biegiem czasu podwajają koszt.

Dla większości ludzi rata kredytu hipotecznego jest największym pojedynczym wydatkiem, a przeszło połowa idzie na odsetki. Zatem pewnie nie zdziwi was, kiedy powiem, że przeciętny Amerykanin, gdy uwzględni się jeszcze spłaty kart kredytowych i pożyczki na samochód, na odsetki wydaje 34,5% swojego dochodu netto. A to tylko średnia – jest

mnóstwo takich, którzy wydają jeszcze więcej! Jak więc można zredukować te ogromne kwoty odsetek? Jak zmniejszyć kwoty przeznaczane na odsetki w całym okresie spłaty – a zaoszczędzonymi pieniędzmi zasilić Fundusz Wolności? Odpowiedź jest tak prosta, że może was zadziwić. Jeśli macie tradycyjny kredyt hipoteczny o stałej stopie procentowej, jedyne, co musicie zrobić, to możliwie wcześnie spłacić kapitał kredytu. W tym miesiącu zapłaćcie ratę kapitału za przyszły miesiąc, a w ten sposób 30-letni kredyt możecie oddać w 15 lat! Czy to oznacza podwojenie waszych miesięcznych rat? Nie, nic z tych rzeczy! Oto cały sekret: Zasada siły pieniądza nr 3. Obniżcie swoją ratę hipoteczną o połowę! następnym razem, gdy będziecie wypisywać comiesięczny czek na spłatę raty, wypiszcie drugi – na spłatę wyłącznie kapitałowej części raty za przyszły miesiąc. To pieniądze, które i tak będziecie musieli oddać za miesiąc, więc dlaczego nie zapłacić parę tygodni wcześniej i cieszyć się później poważnymi oszczędnościami? We wczesnych latach spłaty odsetki wynoszą od 80% do 90% raty kapitałowo-odsetkowej, a czasami nawet więcej. Przeciętny Amerykanin zaś i tak się przeprowadzi albo zrefinansuje swój kredyt w ciągu 5–7 lat (i zacznie to szaleństwo od nowa wraz z nowym kredytem hipotecznym). – To wielka szkoda – mówił „New York Timesowi” ekspert w dziedzinie kredytowania hipotecznego Marc Eisenson, autor The Banker’s Secret. – Są miliony ludzi, którzy co do centa, regularnie płacą raty hipoteczne, ponieważ nie rozumieją (…) korzyści płynących z groszowych nawet przedpłat kapitału kredytowego. Przeanalizujmy przykład. Przeciętny amerykański dom kosztuje 270 tys. dolarów – lecz strategia ta sprawdza się również w przypadku nieruchomości za 500 tys. lub za 2 mln. Trzydziestoletni kredyt o stałej stopie oprocentowania zaciągnięty na kwotę 270 tys. dolarów i oprocentowany na 6% rocznie wymaga pierwszej spłaty w wysokości 1618 dolarów. Korzystając ze wspomnianej wyżej taktyki, wypisujecie drugi czek na dodatkowe 270 dolarów – co odpowiada udziałowi kapitału w przyszłomiesięcznej racie i stanowi relatywnie niewielką kwotę. Ten drugi czek to pieniądze, od których nigdy nie zapłacicie odsetek. Dla jasności, nie płacicie żadnych dodatkowych pieniędzy; po prostu kapitał należny za przyszły miesiąc wykładacie nieco wcześniej. Trzymajcie się tej strategii comiesięcznych spłat z wyprzedzeniem, a z 30-letnim kredytem będziecie w stanie uporać się w zaledwie 15 lat – redukując całkowity koszt waszego domu o blisko 50%. Dlaczego więc nie oddać tych 270 dolarów wcześniej i nie skrócić okresu spłaty waszego kredytu o połowę? Jeśli macie nieruchomość za milion dolarów, pół miliona zostaje wam w kieszeni! Czyż nie skróci to waszej drogi ku finansowej wolności?!

PRZECIĘTNA CENA DOMU W USA:

„BABY, YOU CAN DRIVE MY CAR” Nie tylko dzięki domom możemy zaoszczędzić ciężkie pieniądze. Jeden z moich synów zachorował na BMW. Po latach pożądania „radości z jazdy” w końcu wziął w leasing nowiutką beemkę w topowej wersji. Był tym zakupem zachwycony. Uwielbiał ten samochód. Uwielbiał go prowadzić. Uwielbiał to, co mówił o swoim właścicielu, co sobą reprezentował. BMW stanowiło przedmiot jego dumy i aspiracji, był jego heroldem – a przynajmniej tak mu się wydawało. Z drugiej strony BMW kosztowało go fortunę! Za kwotę, którą miesięcznie płacił za ten samochód, mógł spłacać dom. Po roku czy dwóch auto było już troszeczkę poobijane i straciło nieco blasku. W wieku 30 lat, świeżo po zaręczynach, mój syn postanowił poszukać domu dla siebie i przyszłej żony. Gdy wszystko podliczył, o mało nie padł z wrażenia. Te 1200 dolarów raty za jego BMW X6 (z silnikiem V8 twin turbo) pokryłoby dosłownie całą ratę za dom. Zdał sobie sprawę, że nie potrzebuje już łechtać ego posiadaniem luksusowego auta. Bądź co bądź to tylko środek transportu. Rozumiał, że równie dobrze mógłby jeździć volkswagenem passatem albo mini cooperem, który byłby nawet sympatyczniejszy, nowszy i oszczędniejszy. Co więcej, zniknęła gdzieś duża część frajdy, jaką miał z prowadzenia tego samochodu. Teraz radość odnajdował gdzie indziej: w perspektywie nowego życia, zamieszkania z ukochaną kobietą i kupna domu. Pozbycie się BMW nie było już poświęceniem; przeciwnie, stanowiło świadomą decyzję, by wydać pieniądze na co innego i zacząć budować bezpieczną finansowo przyszłość. Jeśli jesteście miłośnikami motoryzacji i kochacie samochody (jak ja), nie musicie od razu jeździć volkswagenem. Dla wielu facetów błyszczące czarne ferrari, porsche albo nowa tesla to nieodparta pokusa. Jeśli zatem wasz plan pozwala wam się znaleźć tam, gdzie chcecie pod względem finansowym, możecie jeździć, czymkolwiek wam się zamarzy. Jeśli jednak nie osiągacie swojego celu albo osiągacie go zbyt wolno, może warto przemyśleć sprawę swoich czterech kółek i sprawdzić, czy nie znalazłaby się w tej sferze jakaś możliwość, aby zaoszczędzić i zasilić tą kwotą wasz Fundusz Wolności. Pamiętacie Angelę? Przeczytała jedną z pierwszych wersji mojego rękopisu i do domu

wróciła nowym samochodem – swoim pierwszym fabrycznie nowym autem w życiu! Rzućmy okiem na kwoty: udało jej się sprzedać stary samochód i zaoszczędzić 400 dolarów miesięcznie, czyli prawie 5 tys. dolarów rocznie, które mogła od razu zainwestować.

CO JESZCZE MOŻNA ZROBIĆ? Domy i samochody nie są jedynymi źródłami oszczędności. Jakie inne, nie tak istotne już dla was wydatki możecie ściąć? Wiem, że pomysł życia z ołówkiem w ręku większości ludzi nie pociąga. Sam nie chciałbym tak żyć i domyślam się, że wy też o tym nie marzycie. Wierzę jednak w planowanie wydatków. Podoba mi się pomysł planowania, jak wydać pieniądze, by wydatki te przyniosły mi maksimum radości i zadowolenia, lecz również pozwoliły mi zadbać o finansową wolność w przyszłości. Chcę być wobec was uczciwy. Jeśli należycie do ludzi, którzy powiedzieliby: „Pieprzyć to, nie będę oszczędzał; po prostu skupię się na tym, by więcej zarabiać”, proponuję, żebyście od razu przeskoczyli do następnego minirozdziału na temat podnoszenia zarobków i kreowania nowej wartości. Jeśli idea oszczędzania męczy was lub nudzi, macie do dyspozycji cztery pozostałe strategie, które pozwolą wam podkręcić tempo. Nie chcę, żebyście je przeoczyli tylko dlatego, że oszczędzanie po prostu nie jest dla was. Jeśli jednak jest, zostańcie ze mną. Obiecuję wam, że małe oszczędności w dłuższym terminie mogą mieć wielkie znaczenie – i sumują się do zaskakująco wielkich kwot. Uczciwość nakazuje, by wspomnieć, że Amazon i tradycyjne księgarnie mają całe działy poświęcone poradnikom oszczędzania. Dave Ramsey jest bardzo empatycznym człowiekiem i napisał kilka książek z tej dziedziny. Suze Orman to kolejna autorka, którą warto się zainteresować, jeśli chcecie oszczędzać. My jednak poświęcimy temu zagadnieniu tylko kilka stron, krótko charakteryzując najlepsze spośród prostych strategii oszczędzania. Jedna rzecz jest pewna: możecie zaplanować swoje wydatki, czyli z góry zdecydować, jak i gdzie wydać pieniądze, i uzyskać wielkie korzyści dzisiaj i w przyszłości. Pamiętacie rozdział 1.3: Wykorzystajcie tę moc, w którym pokazaliśmy, jak zamówienie pizzy wspólnie z przyjaciółmi zamiast wyjścia do restauracji mogło wam zaoszczędzić 40 dolarów tygodniowo, czyli 2080 rocznie? Przy 8-procentowej rentowności daje to ponad 500 tys. dolarów w ciągu 40 lat. Pół miliona dolarów! To pozwoliłoby na zupełnie inną emeryturę niż ta, jaką będzie miała większość Amerykanów. Takie pieniądze, same w sobie lub wpłacone na III filar, zdecydowanie ułatwią nam rozważenie rezygnacji z codziennej grande latte ze szczyptą wanilii. Mój dobry znajomy, ekspert finansowy David Bach, ponad 20 lat temu zainspirował się wizytą na jednym z moich seminariów. Przyrzekł sobie wtedy, że będzie pomagał ludziom osiągnąć finansową niezależność. Kilka lat później poprosiłem go, by odpłatnie wygłosił na moim seminarium prezentację. Dzisiaj, dzięki swej pasji i poświęceniu, przyczynił się do podniesienia świadomości ponad 4 mln ludzi jako autor bestsellerowej książki The Automatic Millionaire: A Powerful One-Step Plan to Live and Finish Rich20. Książka ta

zawiera koncepcję tworzenia fortuny dzięki identyfikacji czegoś, co autor nazywa „czynnikiem latte”. I nie chodzi tylko o kawę: czynnik latte to metafora wszystkich tych drobnych wydatków, których nawet nie zauważamy – rzeczy, na które marnujemy pieniądze, nie zdając sobie z tego sprawy. Jeśli jednak jesteście zapamiętałymi kawoszami, ile ta słabość was kosztuje? Powiedzmy, że jesteście „użytkownikami okazjonalnymi”: przy 4 dolarach dziennie rezygnujecie z prawie 56 500 dolarów oszczędności, jakie narosłyby w ciągu 20 lat dzięki inwestycji na 6% rocznie. I to tylko jedna kawa! Zejdźmy jednak na ziemię: lojalny klient Starbucksa nie odwiedza go raz dziennie. Co z prawdziwymi fanatykami, którzy bywają tam dwa, trzy razy dziennie? Weźcie przyzwyczajenie za 4 dolarów i zróbcie z niego nałóg za 10 dolarów dziennie, a okaże się, że wypijacie równowartość 20-letnich oszczędności w kwocie 141 250 dolarów. to koszt czterech lat studiów uniwersyteckich! A jeśli jesteście purystami? Nie upajacie się kofeiną; wasze ciało to świątynia. Zdecydowanie wolicie butelkowaną wodę. Czy są jacyś miłośnicy Fiji albo Eviana? A nawet jeśli robicie zapasy niedrogiej wody z supermarketu, ile was to kosztuje rocznie? Pewna moja młoda współpracowniczka, którą bardzo lubię i która uważa się za osobę wyjątkowo świadomą, właśnie planuje wyjść za faceta, który regularnie kupuje dwunastopaki 1,5-litrowych butelek wody marki Smartwater. Tylko czy to na pewno jest smart21? Za każdym razem kupuje trzy zgrzewki, czyli 36 dużych butelek, co stanowi zapas na dwa tygodnie wart 75 dolarów. Wydaje 150 dolarów miesięcznie, prawie 1800 dolarów rocznie, na wodę, czyli coś, co ma za darmo w kranie lub może mieć dzięki filtrom Brita i paru bidonom Nalgene za 50–60 dolarów rocznie. To, że zabija naszą planetę, to jeszcze nic; on zabija własny portfel. Narzeczony mojej współpracowniczki byłby znacznie szczęśliwszy, gdyby owe 1800 dolarów rocznie trafiło na ich wspólne konto oszczędnościowe i z każdym rokiem sobie rosło. Przy rentowności 8% w ciągu 40 lat dałoby to 503 605 dolarów. Można powiedzieć, że facet nieźle na tym umoczył – dosłownie. Nie mówię, że macie zrezygnować z butelkowanej wody lub kawy, lecz na pewno macie możliwości, aby na czymś zaoszczędzić. Czy nie czas ich poszukać? Na koniec: nie zapominajmy o zakupach impulsowych. Wiecie, o czym mówię: o zakupach, które na chwilę was uszczęśliwiają, jak designerska torebka czy piękny krawat od Hermèsa. Lisa, młoda mama z Nashville, gustuje w dobrych rzeczach. Impulsowymi zakupami doprowadza swojego męża do szału. Przychodzi do domu z nową sukienką lub parą pięknych butów, a jej mąż zawsze pyta: „Były na wyprzedaży?” albo „Sprawdziłaś w internecie, czy nie da się tego kupić taniej?”. Po kilku takich sprzeczkach Lisa i jej mąż uzgodnili pewien plan. Gdy Lisa znajdzie się nieoczekiwanie w Saks Fifth Avenue albo u Jimmy’ego Choo, zrobi zdjęcie swojego kolejnego „nieodzownego drobiazgu” i wyśle je mężowi, który będzie miał dwa tygodnie na znalezienie lepszej oferty w internecie; jeśli mu się nie uda, ona zamówi artykuł telefonicznie za pierwotną kwotę. Ale – jak z zakłopotaniem wyznała mi Lisa – jej mąż znajdował to, czego szukała, w przeszło 80% przypadków – często o 20% lub 30% taniej. Weźcie więc przykład z Lisy i jej męża i wypróbujcie dostępne w internecie programy lojalnościowe, które pozwolą wam zaoszczędzić prawdziwe pieniądze. Upromise.com

pozwala odzyskać część codziennych wydatków (zakupów w internecie, rachunków z restauracji, kosztów podróży) i przeznaczyć je na studia. Może skierować te oszczędności na spłatę kredytu studenckiego, zasilenie zwykłego konta oszczędnościowego lub jednego z 529 specjalnych programów odkładania na studia (planów oszczędnościowych z odroczoną płatnością podatku zakładanych przez rodziców z myślą o czesnym za studia ich dzieci). A jeśli jesteście już po studiach lub nie są one dla was priorytetem i wolicie gotówkę, istnieją setki innych programów typu cashback – Extrabux, Ebates, Mr. Rebates – z których każdy na zakupach w tysiącach sklepów internetowych pozwoli wam zaoszczędzić od 10% do 30%. Jeśli chodzi o Lisę i jej męża, wszystkie te oszczędności trafiają na ich rachunek w Upromise, dzięki czemu nikt już nie ma wyrzutów sumienia z powodu nowych szpilek. Na koniec musicie zadać sobie pytanie: czy moje wydatki, duże i małe, sprawiają mi taką samą frajdę jak kiedyś? Nie chodzi o to, żebyście się umartwiali; chodzi o to, aby wasze wydatki korespondowały z wyznawanymi aktualnie wartościami i dostarczały wam doznań, które naprawdę docenicie. Takie przemyślane wydatki pozwolą wam inwestować w jakość życia, która będzie was cieszyć i da się utrzymać na dłużej. Niezależnie od tego, czy macie 20, 30 czy 40 lat, niezależnie od tego, w jakim punkcie jesteście, ile możecie zaoszczędzić i ile lat wam to zajmie, zawsze możecie skorzystać z niezrównanej potęgi kapitalizacji. Bez względu na to, jaki jest wasz cel – finansowe bezpieczeństwo czy niezależność – osiągniecie go o wiele szybciej, jeśli zmusicie pieniądze, aby dla was pracowały. Nie chodzi o styl życia, chodzi o odpowiedni moment. Dlaczego nie poczynić drobnych zmian dzisiaj, aby mieć pewność, że w przyszłości będziecie mieli dość funduszy, by dalej żyć na dotychczasowym poziomie oraz spełniać marzenia? Wciąż możecie się cieszyć najlepszymi rzeczami – a jednocześnie mieć to pod kontrolą. Macie szansę wybrać, jak lokować fundusze, by wam się to najbardziej opłacało. Czy zracjonalizujecie spłatę kredytu czy sprzedacie swoją ekstrafurę, będziecie taniej kupować w sieci czy po prostu lepiej zarządzać codziennymi wydatkami – oszczędności są wszędzie. Rzeczywiste, racjonalne oszczędności, będące obietnicą setek tysięcy czy nawet milionów dolarów, czekają na moment, kiedy będą mogły zacząć dla was pracować. A teraz przewróćcie stronę i poznajcie najszybszy znany mi sposób, aby skrócić sobie drogę do finansowej niezależności. Nauczmy się więcej zarabiać.

IM WCZEŚNIEJSZY POCZĄTEK, TYM WIĘKSZAREZERWA NA STAROŚĆ (PRZY ZAŁOŻENIU 10-PROCENTOWEJ STOPY ZWROTU)

ŚWIADOME OSZCZĘDZANIE Oto szybkie i proste ćwiczenie, które w 6 krokach pokaże wam, jak sprawić, że wasze oszczędzanie stanie się bardziej agresywne, bardziej świadome. 1. Zróbcie burzę mózgów na temat waszych regularnych wydatków, które moglibyście wyeliminować lub ograniczyć. Ubezpieczenie samochodu, rachunki za komórkę, obiady poza domem, kino. Zastanówcie się, gdzie moglibyście dokonać jakichś zmian. 2. Ile to wszystko kosztuje? Podkreślcie największe wydatki i zapiszcie przy odpowiadającej im kwocie. Teraz policzcie, ile razy w tygodniu dokonujecie tych wydatków, i zweryfikujcie wyniki. 3. Zastanówcie się, ile radości w skali od 0 do 10 (0 odpowiada żadnej, a 10 ogromnej) daje wam każda z tych rzeczy? Przy każdej aktywności lub przedmiocie wpiszcie odpowiednią liczbę. 4. Następnie pomyślcie, jak byście się czuli, gdybyście mieli absolutną finansową wolność. Zastanówcie się, jak reagowaliście na tę myśl w rozdziale 3.1: Jaka jest cena marzeń? Spróbujmy grać tak, aby wygrać. Pamiętacie, jak się czuliście? Nie zapominajcie jednak, że to uczucie było abstrakcyjne, teoretyczne. Tutaj jest tak blisko, że można go skosztować. Czym chcielibyście się cieszyć, co mieć, co robić, kim być albo co dawać, gdybyście mieli absolutną finansową wolność? 5. Zdecydujcie, co jest dla was ważniejsze: radość, jakiej doznajecie dzięki stałym wydatkom z waszej listy, czy poczucie absolutnej finansowej wolności. Pamiętajcie, że życie jest jak waga. Nie musicie wyrzucać wszystkiego, co znalazło się na waszej liście, by wskazówka przechyliła się w stronę poczucia wolności. 6. Wypiszcie przynajmniej trzy wydatki, które zobowiązujecie się wyeliminować. Policzcie, ile pieniędzy dzięki temu zaoszczędzicie w ciągu całego roku.

ROZDZIAŁ 3.4

PODKRĘĆCIE TEMPO: 2. ZARABIAJCIE WIĘCEJ I INWESTUJCIE NADWYŻKĘ Nie próbuj zostać człowiekiem sukcesu, staraj się raczej zostać wartościowym człowiekiem. – ALBERT EINSTEIN

Dobrze, wrzućmy kolejny bieg. O ile oszczędzanie jest dobrym sposobem na przyspieszenie realizacji waszego planu, o tyle istnieje metoda jeszcze szybsza, dzięki której dosłownie znikają wszelkie granice – jeśli tylko uwolnicie swoją kreatywność i naprawdę się czemuś poświęcicie, a waszą obsesją stanie się wymyślenie sposobu, by zaoferować ludziom coś więcej niż inni. Oto przepis na lepsze zarobki i szybką ścieżkę do wolności.

CIĘŻARÓWKĄ DO FINANSOWEJ WOLNOŚCI? Gdy dorastałem, moja matka miała wobec mnie wielkie plany. Chciała, bym został kierowcą ciężarówki. W telewizji w kółko leciały reklamy Truckmaster, szkoły dla kierowców. Powiedziała mi, że po takim szkoleniu mógłbym znaleźć robotę jako kierowca ciężarówki i zarabiać nawet 24 tys. dolarów rocznie. Jejku, 24 tys.! Dwa razy tyle, ile mój ojciec zarabiał jako parkingowy w centrum Los Angeles. Matka uważała, że czeka mnie wielka przyszłość. Próbując sprzedać mi ten pomysł, opowiadała, jaką wolność zyskam, prując przed siebie po pustej drodze. W pewien sposób to do mnie przemawiało: pomysł, by włączyć ulubioną muzykę i po prostu jechać, był „cool” dla 14-latka, który nawet nie miał prawa jazdy. Miałbym przynajmniej okazję wstać i ruszyć się gdzieś, zamiast tkwić przez 30 lub więcej lat w jakimś parkingu podziemnym. Zdawałem sobie jednak sprawę, że nie będę w stanie jeździć wystarczająco długo albo wystarczająco daleko, aby móc uciec od całej tej nędzy, której byłem świadkiem, od wstydu posiadania czterech różnych ojców, od braku pieniędzy na ubranie i jedzenie. W mojej głowie narodziło się postanowienie, że nigdy nie pozwolę, by moja rodzina cierpiała w podobny sposób. Poza tym chciałem robić użytek z głowy i serca. Chciałem wejść do gry w życie jako zawodnik na zupełnie innym poziomie. Rozglądałem się wokół i zastanawiałem, jak to możliwe, że życie innych ludzi tak bardzo różni się od mojego. Dlaczego wciąż szarpaliśmy się, by związać koniec z końcem, by być szybszym od inkasenta – mając wybór między fasolką z puszki a spaghetti z keczupem, bo nie było nas stać na sos pomidorowy? Mimo to w tym samym mieście, całkiem niedaleko

od nas, mieszkały dzieciaki, z którymi chodziłem do liceum i które jeździły na luksusowe wakacje oraz studiowały w pięknych kampusach – wiodąc życie wykraczające poza moje najśmielsze marzenia – życie tak bardzo inne od tego, które zawsze było naszym udziałem. Co ci ludzie wiedzieli, czego my nie wiedzieliśmy? Co robili inaczej niż mój ojciec i matka? Stało się to moją obsesją. Jak to możliwe, że ktoś mógł zarobić dwa razy tyle w tym samym czasie? Dwa razy tyle? Dziesięć razy tyle? Wydawało się to szalone! Z mojej perspektywy była to nierozwiązywalna zagadka.

INWESTUJ W SIEBIE Pracowałem jako dozorca i potrzebowałem więcej pieniędzy. Pewien znajomy moich rodziców, którego mój ojciec nazywał cieniasem, w krótkim czasie odniósł spory sukces, przynajmniej pod względem finansowym. Zajmował się kupowaniem, odnawianiem i odsprzedażą nieruchomości w południowej Kalifornii i potrzebował chłopaka, który w weekendy pomagałby mu nosić meble. To przypadkowe spotkanie i jeden pracowity weekend spowodowały, że w moim życiu otworzyła się furtka, która odmieniła je na zawsze. Człowiek ten nazywał się Jim Hannah. Dostrzegł mój zapał do pracy i entuzjazm. – Jak odmieniłeś swoje życie? Jak udało ci się odnieść taki sukces? – spytałem go w pewnej wolnej chwili. – Udało mi się – odparł – bo wziąłem udział w seminarium człowieka o nazwisku Jim Rohn. – Co to jest seminarium? – zapytałem. – To miejsce, gdzie człowiek bierze 10 albo 20 lat swojego życia i wszystko, czego się nauczył, a potem to kondensuje do kilku godzin, aby lata nauki dały się skompresować do dni – odrzekł. Rany, wydało mi się to naprawdę niesamowite. – Ile to kosztuje? – Trzydzieści pięć dolarów – odparł. Co!? W szkole średniej jako stróż na pół etatu zarabiałem 40 dolarów tygodniowo. – Mógłbyś mnie tam wprowadzić? – spytałem. – Oczywiście! – powiedział. – Ale tego nie zrobię – nie docenisz tego, jeśli sam za to nie zapłacisz. Uszło ze mnie powietrze. Jak niby miałoby mnie być stać, aby wydać 35 dolarów na trzy godziny z tym ekspertem? – Cóż, jeśli uważasz, że nie jesteś wart takiej inwestycji, nie rób tego – wzruszył na koniec ramionami. Zmagałem się z tym i zmagałem, aż wreszcie podjąłem decyzję. Okazała się jedną z najważniejszych inwestycji mojego życia. Wziąłem swoją tygodniówkę i poszedłem na seminarium, gdzie poznałem Jima Rohna – człowieka, który został moim pierwszym w życiu mentorem. Siedziałem na sali balowej hotelu w kalifornijskim Irvine i słuchałem Jima niczym zahipnotyzowany. Ten srebrnowłosy mężczyzna jak echo powtarzał wszystkie pytania, które wibrowały w mojej głowie. On również dorastał w biedzie, zastanawiając się,

dlaczego, chociaż był dobrym człowiekiem i tak bardzo się starał, czerpał z życia tylko cierpienie, podczas gdy innym się wiodło. I wtedy nagle odpowiedział na pytanie, które zadawałem sobie od lat. – Jaki jest sekret sukcesu ekonomicznego? Kluczem – mówił – jest zrozumienie, jak stać się bardziej wartościowym na rynku. By mieć więcej, musicie po prostu stać się czymś więcej. Nie życzcie sobie, by było łatwiej; życzcie sobie, byście to wy byli lepsi. By wszystko mogło się zmienić, wy musicie się zmienić. By wszystko mogło stać się lepsze, wy musicie stać się lepsi! Płacą nam za dostarczanie wartości na rynek. To trwa… lecz nam nie płacą za czas, płacą nam za wartość. Ameryka jest wyjątkowa. Jest jak drabina, po której można się wspinać. Od czego się zaczyna się tam, na dole? Od około 2,30 dolara za godzinę. Jaka była najwyższa wypłata w zeszłym roku? Zgarnął ją prezes Disneya – 52 mln! Czy firma może płacić komuś 52 mln rocznie? Odpowiedź brzmi: oczywiście! Czy firma zapłaci wam 52 mln, jeśli wy pomożecie jej zarobić miliard dolarów? Oczywiście! To drobniaki! To wcale nie tak dużo. – Czy to naprawdę możliwe, by stać się tak wartościowym? Odpowiedź brzmi: oczywiście! – powiedział na koniec i wtedy dopuścił mnie do największego sekretu. – W jaki sposób naprawdę możecie stać się bardziej wartościowi? nauczcie się ciężej pracować nad sobą niż nad tym, czym się zajmujecie. Czy więc można stać się dwa razy bardziej wartościowym jako osoba i zarobić dwa razy więcej pieniędzy w tym samym czasie? Czy to możliwe, by stać się dziesięć razy bardziej wartościowym i zarobić dziesięć razy więcej w tym samym czasie? Czy to możliwe? Oczywiście! – Zamilkł na chwilę i spojrzał mi prosto w oczy. – Jedyne, co musicie zrobić, by zarabiać więcej w tym samym czasie, to stać się bardziej wartościowym. I oto nadeszła! Oto była moja odpowiedź. Gdy ją uzyskałem, moje życie się zmieniło. Klarowność, prostota i mądrość tych słów spadły na mnie jak 100-kilowy głaz. Usłyszałem je z ust Jima Rohna bodaj ze 100 razy. Od tamtego dnia nosiłem je codziennie w sercu, również tego dnia, gdy przemawiałem na jego pogrzebie w 2009 roku. Jeden człowiek, jedno seminarium, jeden dzień – zasługą Jima Rohna było to, że przywrócił mi kontrolę nad moją przyszłością. Sprawił, że przestałem się skupiać na tym, co znajdowało się poza moją kontrolą – na swojej przeszłości, biedzie, oczekiwaniach innych, stanie gospodarki – i nauczył mnie koncentrować się na rzeczach, nad którymi mam kontrolę. Mogłem pracować nad sobą; mogłem znaleźć sposób, by służyć innym, sposób, by robić więcej, sposób, by stać się lepszym, sposób, by kreować nową wartość na rynku. Moją obsesją stało się poszukiwanie sposobów, by robić więcej dla innych niż wszyscy pozostali, a do tego w krótszym czasie. Stało się to niekończącym się procesem, który trwa po dziś dzień! Na najbardziej podstawowym poziomie otworzyło to przede mną ścieżkę do postępu, który wciąż mnie napędza i kieruje każdą moją decyzją i każdym moim działaniem. W Biblii zawarta jest prosta prawda, że nie ma nic złego w pragnieniu bycia wielkim22. Jeśli chcecie być wielcy, uczcie się być sługą wielu. Jeśli uda wam się znaleźć sposób na to, jak służyć wielu ludziom, będziecie w stanie więcej zarabiać. Znajdźcie sposób na służenie milionom ludzi, a zarobicie miliony. To prawo wartości dodanej. A może bardziej niż biblijny werset przemawia do was ewangelia Warrena Buffetta?

„Wyrocznia z Omaha” słynie z powiedzenia, że najpotężniejszą inwestycją, jaką poczynił w swoim życiu, dostępną dla każdego, jest inwestycja w siebie. Mówi o inwestowaniu w książki na temat rozwoju osobistego, w samokształcenie, a także kurs Dale’a Carnegiego, który całkowicie odmienił jego życie. Buffett kiedyś osobiście opowiedział mi tę historię, gdy razem występowaliśmy w programie Today. Z uśmiechem poprosiłem go, żeby kontynuował. Rozkręcasz mi biznes, zażartowałem. Wziąłem sobie przesłanie Jima Rohna do serca i nabawiłem się obsesji – nigdy nie mógłbym przestać się rozwijać, nigdy nie mógłbym przestać dawać, nigdy nie mógłbym zaprzestać prób powiększenia swoich możliwości dawania i czynienia dobra. W efekcie na przestrzeni lat stałem się wartościowy na rynku. Do tego stopnia, że mam dziś to ogromne szczęście nie martwić się już swoimi finansami. Nie jestem wyjątkowy. Każdy może tego dokonać – jeśli tylko wyzwolicie się z narracji o waszej przeszłości oraz przebijecie się przez narrację o teraźniejszości i jej ograniczeniach. Przeszkody pojawiają się zawsze – tak samo jak możliwości. Jak dziś wygląda amerykańska drabina? Założę się, że Jim Rohn nie byłby w stanie sobie wyobrazić, że w 2013 roku najniższy stopień drabiny będzie się znajdować na poziomie 7,25 dolara za godzinę (15 080 dolarów rocznie), zaś najlepiej zarabiającym człowiekiem roku będzie założyciel appaloosa Management i król funduszy hedgingowych David tepper, który osiągnął osobisty dochód w wysokości 3,5 mld dolarów. W jaki sposób ktokolwiek mógłby zarobić miliard dolarów, nie mówiąc o 3,5 mld? Dlaczego jedni mają tak śmiesznie niskie zarobki, a inni tak wysokie? Odpowiedź jest następująca: rynek bardzo nisko wycenia bycie kasjerem w McDonaldzie (7,77 dolara za godzinę), ponieważ praca ta wymaga umiejętności, które prawie każdy byłby w stanie opanować w ciągu kilku godzin. Umiejętne pomnażanie ludzkich pieniędzy jest już znacznie rzadszym i bardziej cenionym zestawem umiejętności. Gdy większość Amerykanów od swoich lokat bankowych dostaje w skali roku niewiele więcej niż 3 promile (1/3 z 1%) odsetek, David Tepper dał swoim inwestorom rentowność na poziomie 42%! Jak cenny był jego wkład w ich życie finansowe? Gdyby dał im 1% zwrotu, byłby dla nich o 300% bardziej wartościowy. Aż 42-procentowa stopa zwrotu oznacza, że z perspektywy ekonomicznej wniósł do ich życia o 12 627% więcej wartości! Co wy na to? Co zamierzacie robić, by wykreować więcej wartości na rynku? W jaki sposób zapewnicie sobie dostatek zamiast biedy? Jeśli zamierzać dokonać radykalnej zmiany i zdobyć to, czego chcecie – finansową wolność – ta ścieżka jest najskuteczniejszą znaną mi drogą prowadzącą do tego celu. A teraz, zanim wszyscy zaczniecie gorąco protestować, pozwólcie mi coś powiedzieć: wiem, że dziś wszystko wygląda inaczej. Wiem, że to trudny czas dla gospodarki. Wiem, że od 2008 roku straciliśmy 2 mln miejsc pracy, a te nowo powstałe to głównie słabo opłacane posady w usługach. Owszem, zdaję sobie sprawę, że dochody nie wzrosły od lat 90. ubiegłego wieku.

A wiecie, jak wyglądały stopy procentowe i bezrobocie w 1978 roku, gdy ja zaczynałem karierę? W ciągu dwóch lat stopy wystrzeliły w kosmos! Moja pierwsza inwestycja, czteromieszkaniowy dom w Long Beach w Kalifornii, był obciążony kredytem na 18%. Wyobraźcie sobie, że dzisiaj kupujecie dom na kredyt oprocentowany w wysokości 18%! Mielibyśmy rewoltę na trawniku przed Białym Domem. Historia jednak zatacza koło – zawsze tak było, zawsze tak będzie. Owszem, dochody nie wzrosną, dopóki nie wyszukacie sposobu na istotne zwiększenie oferowanej przez siebie wartości. Jeśli jednak go znajdziecie, wasze dochody zawsze już będą podążać w jednym kierunku: do góry. Wielka recesja ostatnich lat pochłonęła 8,8 mln miejsc pracy. Tylko w 2008 roku zniknęło ich 2,3 mln! Bezrobocie osiągnęło rekordowe 10%. Pamiętajcie jednak, że te 10% to średnia. Wśród niektórych grup społecznych wynosiło ponad 25%. A jakie było bezrobocie wśród pracowników zarabiających ponad 100 tys. dolarów rocznie? Już odpowiadam: niecały 1%! Jaki z tego wniosek? Jeśli naprawdę macie umiejętności, które są dziś potrzebne na rynku – jeśli wciąż się doskonalicie i podnosicie swoją wartość – ktoś was zatrudni albo sami się zatrudnicie, niezależnie od stanu gospodarki. A jeśli sami będziecie swoim pracodawcą, wasza podwyżka będzie zależeć tylko od was! W Dolinie Krzemowej nawet obecnie sytuacja wygląda zupełnie inaczej, tam to praca czeka na chętnych. Firmy technologiczne nie są w stanie zapełnić wszystkich wolnych stanowisk; nie mogą znaleźć wystarczająco wielu wykwalifikowanych ludzi. Praca jest, lecz i wy, i ja musimy stale dostosowywać zestaw naszych umiejętności – dostosowywać siebie – stanowić wartość na nowym rynku pracy. Jedno mogę wam obiecać: większość starych miejsc pracy na pewno nie wróci. Spójrzmy na historię. W latach 60. XIX wieku 80% Amerykanów uprawiało rolę. Obecnie tylko 2% populacji USA pracuje w rolnictwie, a żywimy cały świat. Wszystko zmieniły nowe techniki uprawy i hodowli – nagle jeden farmer jest w stanie wykonać pracę pięciuset. Wielu ludzi popadło w biedę, wielu straciło pracę. Dla tych, którzy się nie dostosowali, rewolucja przemysłowa była niezwykle bolesnym doświadczeniem. Lecz ta sama technologia, która dała nam maszynę parową i mechanizację, która w krótkim czasie wyparła ludzi, sprawiła też, że ogólna jakość życia wokół nas niebywale wzrosła, przynosząc nam więcej miejsc pracy za lepszą płacę. Dzisiejsze nowe technologie kreują kolejną wielką rewolucję. Badacze z Oksfordu twierdzą, że prawie połowa amerykańskich zawodów jest zagrożona automatyzacją (czytaj: zniknie) w ciągu następnych 20 lat! I wy, i ja musimy się przekwalifikować na zupełnie nowy poziom. Wierzcie mi, 150 lat temu nikt nie myślał, że kiedyś będą takie zawody jak marketer mediów społecznościowych, badacz komórek macierzystych czy inżynier robotyk. Nikt nie wyobrażał sobie, że elektryk czy hydraulik mogą zarabiać 150 tys. dolarów rocznie albo że robotnik w fabryce będzie korzystał z komputera do obsługi maszyny i zarabiał przy tym 100 tys. dolarów. Jednak to, że nikt nie był w stanie sobie tego wyobrazić, nie oznaczało, iż nie mogło się to wydarzyć. Codziennie spotykam ludzi, którzy mówią mi, że rynek pracy jest zamrożony, że ich zwolniono i boją się, iż już nigdy nie znajdą zajęcia. Moim zadaniem jest jednak powiedzieć wam, że to nie rynek to sprawił, lecz wy sami. To wy możecie podnieść swój potencjał na rynku pracy – nikt za was tego nie zrobi. Możecie kreować nową wartość.

Możecie zdobyć nowe umiejętności, zmienić swój sposób myślenia, możecie się rozwijać i zmieniać, znaleźć pracę i możliwości biznesowe, jakich potrzebujecie i na jakie zasługujecie. Jeśli w ciągu następnych 5 lub 10 lat także wasza profesja stanie się ginącym zawodem, czas pomyśleć o wolcie i spróbowaniu czegoś nowego. Woltą w Dolinie Krzemowej nazywa się rozkręcenie kolejnego biznesu, zwykle po całkowitej klapie poprzedniego. Jeśli teraz czytacie tę książkę, jesteście kimś, kto szuka odpowiedzi, rozwiązań, lepszych dróg. Istnieją setki dróg, które pozwolą wam się przekwalifikować. Możecie pójść na studia, zrobić szkolenie albo sami się kształcić. Możecie zarabiać od 100 tys. do milionów dolarów rocznie, i to niekoniecznie wydając wcześniej furę pieniędzy na czteroletnie studia uniwersyteckie (to może wam zapewnić jakieś 100 tys. dolarów długów). W tym kraju dostępne są miliony miejsc pracy, istnieje jednak również ogromna luka w obszarze kwalifikacji. Według Mike’a Rowe’a, gospodarza emitowanego przez Discovery Channel programu Brudna robota, obecnie na chętnych czeka około 3,5 mln miejsc pracy, z czego tylko 10% wymaga dyplomu wyższej uczelni. Oznacza to, że pozostałe 90% wymaga czegoś innego: szkolenia, umiejętności, być może gotowości, aby się ubrudzić, ale w większości przypadków konieczna jest gotowość, aby nauczyć się czegoś nowego i użytecznego. Według Rowe’a zawsze tak było, tylko że jakoś o tym zapomnieliśmy. Przekwalifikowanie się jest tak samo ekscytujące jak przerażające. Ekscytujące ze względu na możliwość uczenia się, rozwoju, kreowania i zmiany. Ekscytujące, gdy tylko pomyślicie: Jestem użyteczny; mogę coś wnieść; jestem więcej wart. Przerażające, ponieważ może pojawić się wątpliwość: Ile to jeszcze potrwa? Pamiętajcie o słowach Jima Rohna: By wszystko mogło się zmienić, zmienić musicie się wy. By wszystko mogło stać się lepsze, wy musicie stać się lepsi. Albo się przekwalifikujecie, albo okażecie się frajerami. Odrzućcie swoją historyjkę o ograniczeniach i wrzućcie wyższy bieg. Ludzie często mówią mi: Tony, świetnie mieć własny biznes albo pracować w firmie z branży, która się rozwija. Co jednak, jeśli masz tradycyjnie kiepsko płatną pracę, a kochasz to, co robisz? Co na przykład, jeśli jesteś nauczycielem, hę? Porzućcie te ograniczające schematy myślowe i pozwólcie, że dam wam piękny przykład nauczyciela, który kiedyś miał problemy finansowe, lecz dzięki pasji i pragnieniu, by pomóc większej liczbie uczniów, znalazł sposób na zaoferowanie większej wartości i zarobienie pieniędzy, o których większość nauczycieli nawet nie marzy. Prawdziwym ograniczeniem naszych zarobków nie jest nasza praca – jest nim nasza kreatywność, koncentracja na celu oraz wkład, jaki wnosimy.

KREATYWNOŚĆ, WKŁAD I KOREAŃSKA GWIAZDA ROCKA Jeśli kiedykolwiek mieliście nauczyciela, który zainspirował was do wypróbowania czegoś nowego, albo spotkaliście na swojej drodze takiego, który ogromnie wierzył w waszą pociechę, znacie potęgę wzorca osobowości w życiu dziecka. Nauczyciele są

jednym z największych, choć najbardziej niedocenianych, w tym finansowo, aktywów, jakie mamy. Co więc zrobić, jeśli wykonujecie ten zawód – lub inny, w którym perspektywa wielkich pieniędzy jest ograniczona? Jak będąc nauczycielem, można zaoferować nową wartość więcej niż tylko 30 uczniom w klasie? Czy jest sposób, byście mogli przekazać unikalną wartość setkom, tysiącom, a nawet milionom osób? Jest wielu nauczycieli, którzy myślą: Nigdy nie zarobię zbyt wiele pieniędzy, robiąc to, co kocham. Panuje powszechna zgoda co do tego, że jako społeczeństwo niewystarczająco doceniamy nauczycieli. Ale jak już wiemy, taka ograniczająca narracja powstrzymuje wielu ludzi przed działaniem. Kim Ki-hoon, nauczyciel z Korei Południowej, nie pozwolił się jej sparaliżować. Kim Ki-hoon na pewno nie jest typowym nauczycielem, w Korei ma status podobny do gwiazdy rocka. Odniósł w swoim kraju ogromny sukces. Jak to zrobił? Pracował nad sobą, nad swoją umiejętnością uczenia ciężej niż nad tym, czym się zajmował. Według „Wall Street Journal” 60 lat temu większość mieszkańców Korei Południowej była analfabetami. Zrozumiano tam jednak, że trzeba tę sytuację szybko i diametralnie zmienić. Dzisiaj nauczyciele są stale zachęcani do podnoszenia kwalifikacji, innowacyjności, uczenia tej samej klasy w inny sposób każdego dnia. Nakłania się ich, aby uczyli się od siebie nawzajem, wzajemnie byli dla siebie mentorami – znajdowali najlepsze sposoby, by oferować więcej nowej wartości. Rezultaty? Obecnie 15-latki z Korei Południowej zajmują drugą pozycję pod względem umiejętności czytania, a szkołę kończy 93% uczniów – podczas gdy w USA tylko 77%. Ten właśnie model przyjął Ki-hoon. Poświęcał mnóstwo czasu na wynajdowanie najlepszych nauczycieli, studiowanie ich metod, uczenie się tego, jak prowadzić do przełomów. Znalazł sposób na to, aby swoim podopiecznym pomóc uczyć się szybciej, lepiej i łatwiej – i to nie tylko swoim, lecz również uczniom z całego kraju. Dlaczego pomagać tylko 30 dzieciakom? Dlaczego nie pomóc tylu, ilu się da? Gdy pojawiły się nowe technologie, zdał sobie sprawę z faktu, że może zamieszczać swoje lekcje w sieci i zaoferować wszystkim swoją pasję nauczania i uczenia się. Dzisiaj Ki-hoon pracuje około 60 godzin tygodniowo, lecz tylko 3 godziny to wykłady. Pozostałe 57 godzin przeznacza na poszukiwanie wiedzy, kreowanie innowacji, tworzenie programów i odpowiadanie na listy uczniów. Im ciężej pracuję, tym więcej zarabiam, mówi. A najciężej pracuje nad tym, by stawać się lepszym dla ludzi, którym służy. Ki-hoon nagrywa swoje lekcje na wideo i udostępnia je w internecie, gdzie uczniowie mogą z nich korzystać za 4 dolary za godzinę. Skąd wie, że to się sprawdza? Skąd wie, że oferuje więcej wartości niż ktokolwiek inny? Rynek zawsze wam powie, jaka jest wasza prawdziwa wartość. Zgadnijcie, ile osób kupuje jego lekcje? W ubiegłym roku zarobił ponad 4 mln dolarów! Im więcej Ki-hoon oferuje za pośrednictwem swoich internetowych lekcji i poradników, tym więcej studentów się na nie zapisuje. I tak to się toczy: im więcej uczniów, tym więcej pieniędzy – w tym przypadku dużo więcej. Nauczyciel, który zarabia 4 mln rocznie. Jak to się ma do najlepszych nauczycieli, jakich znacie? Historia Ki-hoona obala mit, że ogranicza nas wykonywana profesja. Należy on do 1% najbogatszych nie dlatego, że miał szczęście, nie dlatego, że znalazł się we właściwym miejscu o właściwej porze, nie dlatego, że wybrał lukratywne zajęcie. Nie, Ki-hoon stał

się bogatym człowiekiem, jednym z 1% najbogatszych, ponieważ nigdy nie przestał się uczyć, nigdy nie przestał się rozwijać, nigdy nie przestał w siebie inwestować.

WIELOZADANIOWOŚĆ DOSKONAŁA Co jednak w sytuacji, gdy nie jesteście przedsiębiorcami? Jeśli absolutnie nie jesteście zainteresowani tym, aby pójść na swoje? Jeśli pracujecie w korporacji albo nawet w małej firmie? Czy także możecie znaleźć sposób na to, aby wykreować większą wartość i podnieść swoje zarobki? Pozwólcie, że opowiem wam o pewnej młodej kobiecie. Daniela pracowała w dziale marketingu, zajmując się projektowaniem, i nie dostrzegała dla siebie żadnej jasnej ścieżki kariery w firmie. Była niezwykle utalentowana, lecz, co ważniejsze, odczuwała wielki niedosyt. Wciąż chciała robić więcej i dawać więcej; taką miała naturę. Często więc pomagała współpracownikom w sprawach związanych ze sztukami wizualnymi. A potem zapragnęła dowiedzieć się czegoś o marketingu, więc zaczęła go studiować i oferować jeszcze lepszą pomoc. Następnie zdała sobie sprawę z faktu, że tak naprawdę niewiele wie o mediach społecznościowych – lecz tkwiące w nich możliwości wydawały jej się tak ogromne, że postanowiła doszkolić się również i w tej dziedzinie. Po kilku latach Daniela wykonywała wiele zadań dla swoich kolegów z pracy. A oni zapominali, że to jest z jej strony uprzejmość, i zaczynali traktować to jako coś normalnego. Stało się tradycją, że o piątej po południu, kiedy do zrobienia pozostawało jeszcze sporo pilnych zadań, zostawała przy swoim biurku sama, podczas gdy współpracownicy wymykali się do domu. Nie miała ochoty siedzieć po godzinach, lecz nie chciała zawieść firmy i jej klientów. Gdy stało się jasne, że tak naprawdę koledzy wykorzystują jej entuzjazm i ambicję, powiedziała dość: Wykonuję pracę trzech ludzi plus swoją własną! Lecz zamiast się tym denerwować, Daniela postanowiła potraktować to jaką nadarzającą się szansę. Co zatem zrobiła? Poszła do prezesa firmy i wyłożyła karty na stół: W tej chwili wykonuję pracę czterech ludzi. Robiłam kursy, wykształciłam się w dziedzinie sztuk wizualnych, marketingu i mediów społecznościowych. Nie chcę nikogo pogrążyć, lecz mogę od ręki zmniejszyć o połowę wasze koszty marketingu, biorąc na siebie pracę trzech innych osób. I wykonam ją lepiej niż one. Nie musicie brać tego na wiarę: mogę to udowodnić. Niech przez pół roku robią to, co robią, a ja będę wykonywać jednocześnie swoje oraz ich zadania, a wy potem będziecie mogli wybrać jeden z dwóch rezultatów. Zdecydujecie, co jest lepsze. Daniela prosiła tylko o to, aby poszerzyć zakres jej zadań i podwoić pensję – gdyby się okazało, że po tych 6 miesiącach to ona spisała się lepiej. I wiecie, co wydarzyło się później? Dała radę: sprawdziła się zarówno w sztukach wizualnych, jak i marketingu, jako świetny copywriter i organizator udanej kampanii w mediach społecznościowych. Daniela pokazała, że nie tylko potrafi poradzić sobie z dodatkową pracą, lecz również bije na głowę konkurencję – była lepsza od nich wszystkich razem wziętych. Zaoferowała firmie na tyle dużą wartość,

że prezes mógł podwoić jej pensję, a i tak obniżył koszty o połowę. Rynek przemówił. Szczęście nie sprowadza się do posiadania pieniędzy; chodzi o radość płynącą z osiągania czegoś, gdy przebiega nas dreszcz twórczego wysiłku. – FRANKLIN D. ROOSEVELT

MOŻLIWOŚCI SĄ WSZĘDZIE Jak zamierzacie zaoferować światu większą wartość? Jak zamierzacie wnosić większy wkład, zarabiać więcej i powiększać swoje wpływy? Istnieją setki, jeśli nie tysiące historii zwykłych ludzi, którzy dostrzegli problem, spojrzeli na sprawę nieco inaczej i zrewolucjonizowali całe branże lub stworzyli zupełnie nowe rynki. Nie byli przedsiębiorcami; byli ludźmi takimi jak wy czy ja, ludźmi, którzy niczego nie przyjmowali na wiarę. W dzisiejszym świecie, w obliczu sojuszu cyfrowych potęg – internetu, mediów społecznościowych i nowych technologii, gdy wszyscy do wszystkich i wszystkiego na świecie mają stały dostęp – żadna branża ani produkt nie są bezpieczne. Oznacza to, że nawet największe firmy oraz najbardziej dojrzałe i stabilne biznesy mogą w każdej chwili przeżyć rewolucję. Przyjrzyjmy się więc Nickowi Woodmanowi.

JAZDA NA FALI Kto by się spodziewał, że Kodak, korporacyjny tytan, który w XX stuleciu zdominował świat fotografii, tak bardzo zostanie w tyle, gdy na scenę wejdzie fotografia cyfrowa? To właśnie Kodak ją wynalazł. A jednak po 124 latach w biznesie, w 2012 roku, firma złożyła wniosek o upadłość – posunięcie to wywołało katastrofalny efekt domina w gospodarce okolic Rochester w stanie Nowy Jork, gdzie pracę straciło 50 tys. ludzi. Jednak te same ogromne zmiany kulturowe i technologiczne, które pogrążyły Kodaka, otworzyły wielkie możliwości przed kalifornijskim surferem Nickiem Woodmanem. Miał on obsesję na punkcie surfingu. Jego niezwykła namiętność i poświęcenie dla tego sportu, a także entuzjazm i głód sukcesu pozwoliły mu znaleźć sposób na wykreowanie nowej wartości. Być może nigdy nie słyszeliście o Woodmanie, ale to on wpadł na fantastyczny pomysł, by ujeżdżać fale, mając przypiętą do nadgarstka wodoodporną kamerę. Jedynym, o czym marzył Woodman, było znalezienie sposobu, by móc cieszyć się chwilami przeżytymi w czasie surfowania również później, na lądzie. Gdy pojawiła się fotografia cyfrowa, zaczął majstrować przy kamerach, aby były bardziej odporne na wodę i zapewniały lepszą jakość zapisu. Technologia ewoluowała, a on kombinował dalej tak długo, aż w końcu wynalazł GoPro, maleńką, przypinaną i „przygodoodporną” kamerę cyfrową, pozwalającą na profesjonalny zapis wideo. To modne urządzonko nosi teraz na głowie każdy miłośnik sportów ekstremalnych na świecie. Bez względu na to, czy uprawiacie kolarstwo czy kajakarstwo górskie, snowboarding czy surfing, GoPro pozwala wam uchwycić magię adrenaliny i dzielić się nią z bliskimi i przyjaciółmi. Woodman nie mógł wybrać lepszego momentu: wprowadził

GoPro na rynek w momencie, gdy ludzie zaczynali wrzucać swoje filmiki na YouTube i Facebooka. Stworzył produkt, którego sam chciał używać, i zorientował się, że nie jest jedynym człowiekiem, który go potrzebuje. Woodman odkrył, jak zaoferować milionom ludzi nową wartość dzięki technologii wygodnej w użytkowaniu, dającej uciechę i niedrogiej. Wyprzedził trend wrzucania do sieci wszystkiego, co się dało. Jeden z największych sekretów osiągania bogactwa brzmi: wyprzedź trend. Dziś surfer z San Diego wart jest ponad miliard dolarów.

RODZI SIĘ NOWA KATEGORIA W 2010 roku Matt Lauer zaprosił mnie do udziału w dyskusji przy okrągłym stole, podczas której mieliśmy debatować, dokąd zmierza gospodarka. Obok mnie zasiedli Warren Buffett oraz najmłodsza miliarderka, która sama zbudowała swoją fortunę, Sara Blakely. Możliwość dyskutowania o gospodarce z Warrenem Buffettem była dla mnie wielkim zaszczytem, zupełnie się jednak nie spodziewałem, jak wielkie wrażenie wywrze na mnie historia Sary. Blakely nie zrewolucjonizowała żadnej branży, raczej stworzyła całkowicie nową. Sara, była pracownica Walt Disney World, szykowała się na przyjęcie, gdy zorientowała się, że nie ma właściwej bielizny do swoich dopasowanych białych spodni. Zamiast w ogóle odpuścić sobie majtki tego wieczoru, zdecydowała się wziąć sprawy w swoje ręce. Uzbrojona jedynie w nożyczki, nie zastanawiając się długo, odcięła nogawki swoich wyszczuplających rajstop i voilà! Stworzyła nową branżę. Oczywiście nie stało się to z dnia na dzień i wcale nie było łatwe. Sara zwierzyła mi się, że jeden z najważniejszych sekretów jej sukcesu polegał na tym, że od najmłodszych lat ojciec tak naprawdę zachęcał ją do przegrywania! Za przegraną uważał jednak nie brak rezultatu… lecz brak próby jego osiągnięcia. Przy kolacji zawsze pytał ją, czy tego dnia przegrała, i naprawdę się cieszył, gdy dowiadywał się, że tak – wiedział bowiem, że dzięki temu jest na drodze do sukcesu: Tony, dzięki temu po prostu pozbyłam się strachu przed podejmowaniem kolejnych prób – mówiła. Będąc bez grosza i na bezsensownej posadzie sprzedawcy artykułów biurowych, Blakely zainwestowała wszystko, co miała, czyli 5 tys. dolarów, by stworzyć bieliznę, o jakiej sama marzyła. – Usłyszałam „nie” chyba z tysiąc razy – opowiadała. Nie zważała jednak na to. Oprócz wcześniej zainwestowanych 5 tys. dolarów zaoszczędziła jeszcze 3 tys. dolarów (których nie miała) na wynagrodzeniu prawnika – sama, na podstawie podręcznika, przygotowując swój wniosek patentowy. Ostatecznie firma Spanx, którą założyła, stworzyła całkowicie nową kategorię produktów zwanych bielizną modelującą, kultową dla kobiet na całym świecie. Według mojej żony po naciągnięciu ich na „niesforne krągłości” momentalnie traci się 7–8 centymetrów w pasie. Z błogosławieństwem Oprah Winfrey Spanx z małej firmy stał się światową sensacją. Obecnie Spanx wart jest ponad miliard dolarów, a pod jego marką sprzedaje się ponad 200 produktów, które pomagają kobietom wyglądać i czuć się świetnie. Będąc wieczną

optymistką, Sara próbowała zaczarować także mnie: chciała, bym założył jej „Spanx for men”, gdy występowaliśmy razem w programie Today. Podziękowałem jej i delikatnie wyjaśniłem, że chyba nie rozumie męskiego rynku tak dobrze, jak zna kobiecy. Mimo to jestem zainspirowany jej przykładem. Ostatecznie męska wersja Spanx także zdobyła popularność – bez mojego w tym udziału. Obecnie Blakely jest wyłącznym właścicielem swej firmy, nie ma długów i nigdy nie korzystała z pomocy zewnętrznych inwestorów. W 2012 roku „time” uznał ją za jedną ze 100 najbardziej wpływowych ludzi świata. Podobnie jak Nick Woodman dostrzegła potrzebę i podjęła działanie, by ją zaspokoić. Nie pozwoliła się ograniczać swojej narracji i znalazła sposób, aby wykreować nową wartość. I wy również możecie! Nie musicie zakładać miliardowego biznesu, rewolucjonizować całej branży ani zarabiać 4 mln dolarów jako internetowi nauczyciele. Nie musicie nawet pracować za cztery osoby naraz. Jeśli jednak wszyscy ci ludzie potrafili zrobić to, co zrobili, czy wy nie znajdziecie sposobu, aby zarobić dodatkowe 500 czy 1000 dolarów miesięcznie? A może nawet 20 tys., 50 tys. czy nawet 100 tys. dolarów lub więcej rocznie? Czyż nie bylibyście w stanie uwolnić swej własnej kreatywności, wnosić większego wkładu i koncentrować się na oferowaniu większej wartości na rynku, by znaleźć dodatkowe pieniądze na swój Fundusz Wolności? Bylibyście. I czas, abyście zaczęli to robić… Znajdźcie sposób, by zarobić i zaoszczędzić dodatkowe 500 dolarów miesięcznie, czyli 6 tys. rocznie. Jeśli zainwestujecie tę kwotę na 8% na 40 lat, przyniesie wam dochód 1,5 mln dolarów. Pamiętacie przykład pizzy? Jeśli znajdziecie sposób, by zarobić tysiąc dolarów miesięcznie, czyli 12 tys. dolarów rocznie, da wam to rezerwę na starość w wysokości 3 mln dolarów. Jeśli znajdziecie sposób, by zarobić 3 tys. dolarów w ciągu miesiąca, czyli 36 tys. rocznie, rezerwa ta wyniesie 9 mln dolarów. Jaki z tego wniosek? Kreujcie więcej wartości, zarabiajcie więcej i inwestujcie ten dochód, a zdołacie osiągnąć każdy poziom finansowej wolności.

ROZDZIAŁ 3.5

PODKRĘĆCIE TEMPO: 3. PŁAĆCIE NIŻSZE PROWIZJE I PODATKI (I INWESTUJCIE NADWYŻKĘ) Mamy, co trzeba, by wziąć, co macie. – SUGEROWANE MOTTO AMERYKAŃSKIEJ ADMINISTRACJI SKARBOWEJ

Trzeba płacić podatki. Lecz nie ma żadnego przepisu, który kazałby zostawiać napiwki. – REKLAMA MORGAN STANLEY

Teraz naprawdę dajecie czadu – pędzicie po swojej drodze do finansowej wolności, więcej oszczędzając i więcej zarabiając! Co jeszcze zostało? Czyżby to jeszcze nie wszystko? Ano nie. Jako wtajemniczeni wiecie już, że nie liczy się, ile zarobicie, lecz ile z tego możecie zatrzymać. Naszą trzecią strategią, aby przyspieszyć, jest wyciśnięcie większych pieniędzy z waszych inwestycji dzięki ograniczeniu płaconych prowizji i podatków oraz reinwestowaniu tych oszczędności. Pamiętacie naszych trzech przyjaciół z dzieciństwa z rozdziału 2.2: Mit 2: „Prowizje? To drobny koszt, który warto ponieść!”? Wszyscy zainwestowali w wieku 35 lat 100 tys. dolarów i uzyskali stopę zwrotu z inwestycji w wysokości 7%. Każdy z nich miał jednak

Trzymajcie się więc z daleka od wysokich opłat. Uciekajcie w bezpieczne miejsce i chrońcie się przed ich zalewem. Znajdźcie sobie tani fundusz indeksowy i pamiętajcie o przestrogach Jacka Bogle’a, który pokazał nam, że zbyt wysokie opłaty mogą pochłonąć nawet 50–70% waszej rezerwy na starość! Zapamiętajcie tę prostą mantrę: pieniądze zaoszczędzone na opłatach reinwestujcie na procent składany. Taka strategia to jeszcze jedna szybka ścieżka do wolności. A co z kolejną szczeliną, nawet większą, przez którą wypływają wasze oszczędności? Czy wiecie, co powoduje największy jednorazowy uszczerbek dla waszej rezerwy na starość? Według badań: podatki! W ciągu swojego życia przeciętny amerykanin przeznacza więcej niż połowę swoich dochodów na różnego rodzaju podatki: dochodowy, od nieruchomości, od towarów i usług, paliwowy itp. (według szacunków wielu ekspertów obecnie jest to 54,25 centa od każdego dolara). Stary dobry Wuj Sam… A to jeszcze nie koniec. Gdy już te 54,25% trafi do fiskusa, możecie się żegnać z kolejnymi 17,25% od każdego zarobionego dolara, które idą na odsetki i opłaty. Macie samochód, dom, kartę kredytową albo kredyt studencki do spłaty? W kwietniu 2014 roku przeciętne amerykańskie gospodarstwo domowe miało zadłużenie na kartach kredytowych na kwotę 15 tys. dolarów, kredyt studencki w wysokości ponad 33 tys. dolarów i kredyt hipoteczny przekraczający 150 tys. dolarów. Jako społeczeństwo toniemy w długach po uszy.

Prawda jest taka, że przeciętnie około 1/3 dochodu po opodatkowaniu pójdzie na spłatę odsetek! Aby zapłacić za całą resztę, za wszystko, czego potrzebujecie do życia – jedzenie, ubrania, mieszkanie, edukację, opiekę zdrowotną, podróże, rozrywki czy cokolwiek, co wpadnie wam w oko w galerii handlowej albo na Amazonie – zostaje wam zatem (werble, proszę) imponujące 28,5% ciężko zarobionych pieniędzy!

ZŁOTA REZERWA FAKTYCZNY DOCHÓD DO KOŃCA ŻYCIA

Z tej kwoty musicie jeszcze coś odłożyć i zainwestować w wasz Fundusz Wolności, a w każdym razie w cokolwiek, co da wam jakieś dochody na emeryturze! Podniesienie efektywności podatkowej jest jednym ze sposobów na odzyskanie choć części z tych 54%, które oddaliście. Zatrzymajcie więcej waszych ciężko zarobionych pieniędzy, a będziecie mogli inwestować i kapitalizować, by szybciej zrealizować waszą wizję finansowej wolności. Nie da się ukryć, że jeśli dobrze zarabiacie i mieszkacie w bogatym stanie, takim jak Kalifornia (jak ja kiedyś), wasz całkowity rachunek podatkowy (obejmujący podatek dochodowy, od inwestycji, od wynagrodzeń, składkę zdrowotną i na ubezpieczenie społeczne) dobije do 62%. Oznacza to, że jeśli nie macie sposobu na płacenie niższych podatków, zatrzymacie tylko 38 centów z każdego zarobionego dolara.

Nie ma powodu, by płacić więcej, niż trzeba – w istocie to wasze obywatelskie prawo, by nie płacić więcej, niż musicie. Jak stwierdził Billings Learned Hand, jeden z najbardziej wpływowych sędziów w amerykańskiej historii: Każdy może tak zorganizować swoje sprawy, by jego podatki były możliwie niskie; nie jest zobowiązany wybierać wzorca postępowania, który najbardziej odpowiada skarbowi. Płacenie wyższych podatków nie jest nawet obowiązkiem patrioty. Raz po raz sądy orzekały, że nie ma nic strasznego w takim ułożeniu swoich spraw, by płacić jak najniższe podatki. Każdy tak robi, bogaty i biedny, i każdy postępuje prawidłowo, ponieważ na nikim nie ciąży publicznoprawny obowiązek, by płacić więcej, niż wymaga prawo. Wierzę w mądrość sędziego Handa. Nie wierzę w płacenie więcej niż tyle, ile bezwzględnie muszę, i wy również nie wierzcie. Wciąż poszukuję legalnych i etycznych sposobów na obniżenie płaconych podatków oraz staram się jak najlepiej korzystać z rządowych inicjatyw, które pozwalają mi budować moją finansową rezerwę w otoczeniu wolnym od podatków. Od moich rozmówców dowiedziałem się, że efektywność podatkowa jest jedną z najkrótszych dróg prowadzących do miejsca, w którym chcecie się znaleźć pod względem finansowym. Jestem dumny, że płacę podatki w Stanach Zjednoczonych. Problem w tym, że byłbym tak samo dumny, płacąc o połowę mniej. – ARTHUR GODFREY

Coś sobie wyjaśnijmy: jestem patriotą. Kocham Amerykę. Jestem jednym z miliona przykładów amerykańskiego snu i jestem szczęśliwy (cóż, może nie tyle szczęśliwy, co dumny), że płacę podatki. Co roku na podatki przeznaczam miliony dolarów. Mój rachunek podatkowy jest większy niż kwota, jaką kiedyś miałem nadzieję zarobić przez całe życie, nie mówiąc już o jednym roku. Od Davida Swensena z Yale wiem jednak, że są tylko trzy siły, które pomogą wam osiągnąć najwyższą rentowność: 1. Alokacja aktywów. 2. Dywersyfikacja. 3. Efektywność podatkowa. Oczywiście Davidowi sprzyja to, że zarządza organizacją non profit, ale i pozostali z nas, nawet przy obowiązujących przepisach podatkowych, mogą maksymalizować zwrot z inwestycji, a jednocześnie ograniczać należne podatki. Zasada siły pieniądza nr 4. Efektywność podatkowa jest jednym z najprostszych sposobów, aby ciągle zwiększać realne zyski z inwestycji. Przybliża moment uzyskania finansowej wolności. (Uwaga do czytelników: jeśli zaczynacie przysypiać, kiedy mówię o podatkach, doskonale to rozumiem! W takim wypadku przejdźcie po prostu do następnego rozdziału, żeby nie tracić impetu. Ale nie zapomnijcie razem ze swoim doradcą inwestycyjnym lub

podatkowym poświęcić trochę czasu, aby dowiedzieć się, jak zapewnić waszym inwestycjom maksymalną efektywność podatkową. Jeśli jednak chcecie czytać dalej, na następnych 4 stronach znajdziecie parę prostych rozróżnień definicyjnych, których zrozumienie pozwoli wam zatrzymać większą część zainwestowanych dochodów i szybciej spełnić wasze finansowe marzenia).

WYBIERZCIE SWÓJ PODATEK! Co by było, gdybyście odkryli, że odrobina wiedzy o podatkach może was uchronić przed koniecznością płacenia fiskusowi 30% zarobionych pieniędzy? O ile szybciej osiągnęlibyście wasze cele finansowe? Jako inwestorzy musicie zwracać baczną uwagę na trzy rodzaje podatków: 1. Podatek od zwykłych dochodów. Jak już powiedziano, jeśli dobrze zarabiacie, wasz federalny i stanowy podatek dochodowy łącznie stanowią 50%, a nawet więcej. 2. Podatek od długoterminowych zysków kapitałowych. Jest to podatek płacony według stawki 20%, który obciąża zyski z inwestycji, jeśli trzymaliście ją dłużej niż rok (sprzedaliście ją później niż po roku od zakupu). 3. Podatek od krótkoterminowych zysków kapitałowych. Ten podatek trzeba zapłacić, jeśli sprzedaż aktywów inwestycyjnych nastąpiła wcześniej niż po roku od ich zakupu. Obecnie stawki tego podatku są takie same jak stawki podatku od zwykłych dochodów. Au! Skoro już znacie potęgę kapitalizacji, na pewno zdajecie sobie sprawę z tego, co w kontekście waszych celów finansowych oznacza różnica między opodatkowaniem zysków stawką 50% lub 20%. Być może osiągniecie swój cel dekadę wcześniej, później lub nawet wcale. Chcecie zobaczyć, jaki naprawdę jest wpływ tego wszystkiego? • Jeśli uzyskujecie 8% zysku brutto na funduszu inwestycyjnym, wasze opłaty przeciętnie wynoszą nawet 3% – ostrożnie załóżmy, że 2%. • Po uwzględnieniu prowizji wasz 8-procentowy zysk topnieje do 6%. Ale to jeszcze nie koniec. • Jeśli jesteście dobrze opłacanym pracownikiem z Kalifornii albo Nowego Jorku, gdzie łącznie podatek federalny i stanowy wynoszą 50%, po uwzględnieniu wszystkich tych opłat i podatków zostaje wam zysk bliższy 3%. Pamiętajcie, że możecie wydać tylko tyle, ile wam zostanie; jeśli inwestujecie przy rentowności netto 3%, podwojenie waszej inwestycji zajmie wam 24 lata. Jeśli takie same pieniądze zostaną zainwestowane w fundusz indeksowy, wasza 8procentowa stopa zwrotu zostanie obciążona opłatami rzędu zaledwie 10–50 punktów bazowych (od 0,10% do 0,50%). Wybierzmy tę wyższą wartość jako założenie bardziej konserwatywne. Oznacza to, że wasza rentowność wynosi 7,5% (8% – 0,5% = 7,5%),

a dzięki temu, że fundusz indeksowy nie obraca ustawicznie papierami wartościowymi, wasz podatek jest odłożony w czasie, toteż w danym roku uzyskujecie rentowność na poziomie 7,5%. Oznacza to, że takie właśnie zyski kapitałowe możecie reinwestować i skorzystać z niezwykłej mocy kapitalizacji odsetek, unikając ingerencji fiskusa. Jeśli rzetelnie podchodzicie do efektywności podatkowej, wasze 7,5% pozwala wam podwoić waszą inwestycję w 9,6 roku zamiast w 24 lata! Czy teraz dostrzegacie znaczenie efektywności w obszarze podatków oraz opłat? Jak obniżać podatki i zatrzymywać większą część zysków, by kapitalizować tę nadwyżkę i szybciej osiągnąć finansową wolność? • Zadbajcie o to, aby (o ile to możliwe) inwestować w sposób pozwalający na odłożenie płatności podatków (rachunki 401[k], IRA, renty kapitałowe, plany o zdefiniowanych świadczeniach), abyście mogli kapitalizować nieopodatkowane odsetki, a podatek płacili dopiero w momencie sprzedaży aktywów. Możecie też zadbać o przyszłość wolną od podatków, korzystając z rachunków z ulgą Rotha. • Kiedy sprzedajecie jakąkolwiek inwestycję spoza rachunku objętego preferencją podatkową (np. IRA), upewnijcie się, że robicie to po upływie roku (może być jeden dzień po), by móc zapłacić podatek od długoterminowych zysków kapitałowych (którego stawka w momencie pisania tych słów wynosi 20%).

JESZCZE JEDNO: UWAŻAJCIE NA FUNDUSZE INWESTYCYJNE Większość ludzi sprzedaje dom raz na 5 lub 10 lat. Wasz księgowy albo doradca podatkowy wyjaśnia wam wtedy, jak zrobić to w sposób najbardziej efektywny podatkowo. Przyjrzyjmy się jednak funduszom inwestycyjnym. Czy wiecie, co zarządzający waszymi funduszami robią na co dzień? Handlują. Kupują i sprzedają akcje i obligacje co dzień, co miesiąc, co kwartał. To właśnie branża nazywa obrotem. Według Charliego Farrella z CBS Market Watch wygląda to tak: chociaż ich materiały marketingowe zachęcają inwestorów do kupowania i trzymania aktywów, menedżerowie funduszy z pewnością nie robią tego, do czego sami nawołują. W rzeczywistości mają na myśli, by kupować i trzymać jednostki ich funduszu, sami zaś obracają naszymi oszczędnościami emerytalnymi jak szaleni. Eksperci mówią, że ogromna większość funduszy emerytalnych nie utrzymuje swoich inwestycji przez pełny rok. Po co zresztą mielibyście je kupować, jeśli nie z nadzieją, że transakcje dadzą w efekcie wyższą rentowność? A wiecie, co to naprawdę oznacza? Jeśli nie trzymacie swoich funduszy inwestycyjnych w planie III filaru, od wszystkich zysków płacicie podatek jak od zwykłych dochodów23. Mówiąc krótko, bardzo możliwe, że płacicie 35%, 45% albo nawet 50% i więcej podatku dochodowego, zależnie od stanu, w jakim mieszkacie, i wysokości waszych dochodów. Płacicie cały ten podatek, mimo że nie sprzedaliście jednostek waszego funduszu! Nie zatrzymujecie więc całości swoich zysków, by mogły być kapitalizowane bez podatku, a wasza zdolność pomnażania kapitału otrzymuje potężny cios, którego dodatkowo można było całkowicie uniknąć dzięki znajomości przepisów podatkowych.

Nawet jeśli wyczerpaliście limity na swoich rachunkach 401(k) oraz IRA, wciąż możecie lokować pieniądze w sposób pozwalający na odroczenie podatków. Fundusze indeksowe nie obracają akcjami w swoim portfelu przez cały czas; zwykle utrzymują stały koszyk spółek, który zmienia się tylko wtedy, gdy zmienia się indeks, z którym fundusz jest powiązany – co zdarza się rzadko. W rezultacie jeśli inwestujecie długoterminowo w fundusz indeksowy, wasze inwestycje nie są co roku uszczuplane z tytułu podatków; odkładacie płatność podatku na później, ponieważ niczego nie sprzedajecie. Pieniądze pozostają w funduszu i korzyści wynikające z kapitalizacji trafiają do właścicieli: czyli do was! Wasz doradca fiducjarny albo dobry ekspert podatkowy pomogą wam poznać wszystkie metody, dzięki którym uzyskacie większe zyski netto, które z kolei efektywniej, dzięki procentowi składanemu, będą budować wasz Fundusz Wolności. Pamiętajcie, może wam to oszczędzić lata, a nawet dziesiątki lat! Wreszcie, w części 5, znajdziecie strategię (więcej o niej dowiecie się z rozdziału Sekrety superbogaczy), którą również możecie wykorzystać: jest to metoda ciesząca się aprobatą administracji skarbowej, która może okazać się niezwykle pomocna, pozwalając wam kapitalizować odsetki i zatrzymać rezerwę finansową bez podatku. Pozwoliłoby wam to osiągnąć wasze cele finansowe o 25–50% szybciej bez żadnego dodatkowego ryzyka inwestycyjnego! Ciekawe? Mam nadzieję. Ponieważ to wasze pieniądze i wasze życie! nie pozwólcie nikomu ich sobie odebrać ani zmarnować! Poznaliście już więc trzy strategie, aby przyspieszyć tempo i przybliżyć wygraną w grze o pieniądze: 1. Oszczędzać więcej i inwestować nadwyżkę. 2. Zarabiać więcej (kreować nową wartość) i inwestować nadwyżkę. 3. Obniżać opłaty oraz podatki i inwestować nadwyżkę. Czas znowu dodać gazu i krótko przyjrzeć się niektórym sposobom na zwiększenie zysków z inwestycji…

ROZDZIAŁ 3.6

PODKRĘĆCIE TEMPO: 4. OSIĄGAJCIE WYŻSZE ZYSKI I PRZYSPIESZCIE SWÓJ MARSZ DO ZWYCIĘSTWA Jeśli jesteś przygotowany i wiesz, co cię czeka, nie ma ryzyka. Musisz tylko wymyślić, jak to zrobić. A na to zawsze jest sposób. – MARK CUBAN

Jak uzyskać wyższą rentowność przy mniejszym ryzyku? Większość ludzi uważa, że wyższe zyski wymagają ogromnego ryzyka. Najwięksi inwestorzy wiedzą jednak, że to po prostu nieprawda. Pamiętacie Kyle’a Bassa z rozdziału 2.6: Mit 6: „Duże zyski wymagają dużego ryzyka!”? Całkowicie obalił mit o wysokim ryzyku i dużym zysku za pomocą czegoś, co nazywamy asymetryczną relacją ryzyko–zysk. To wymyślna nazwa prostej w gruncie rzeczy koncepcji. Jak ją wyjaśnić? Dzięki okazji inwestycyjnej, w której Kyle ryzykował tylko 3 centy za możliwość zarobienia każdego dolara – dokładniej 3 mln dolarów na każde 100 mln zysku – zwielokrotnił tę relację ryzyka do zysku, by zarobić miliardy (z 30 mln dolarów zrobił 2 mld). Pamiętacie, jak kupując miedziaki, uczył swoich synów inwestycji bez ryzyka, pozwalających dobrze zarobić? W tej transakcji zysk jest znacznie wyższy niż ryzyko, co czyni ją asymetryczną. Jedno z największych odkryć Paula Tudora Jonesa sprowadza sie do tego, że można się pomylić i wciąż odnieść sukces. Dzieje się tak, ponieważ podejmuje on swoje decyzje inwestycyjne, korzystając z asymetrycznej relacji ryzyko–zysk. Zawsze szuka czegoś, co nazywa inwestycją 5:1 – w której ryzykując jednego dolara, ma nadzieję wygrać pięć. Jones jest gotów zaryzykować 1 mln dolarów, jeśli rozeznanie sytuacji podpowiada, że prawdopodobnie zarobi 5 mln. Oczywiście, może się mylić. Ale jeśli zastosuje tę samą formułę 5:1 do następnej inwestycji i mu się uda, zarobi 5 mln dolarów minus 1 mln dolarów straty na poprzedniej inwestycji, co daje mu zysk netto w wysokości 4 mln dolarów. Korzystając z formuły ciągłego inwestowania w przedsięwzięcia oferujące asymetrię zysków i ryzyka, Paul może się pomylić cztery na pięć razy i wciąż wyjść na zero. Jeśli próbując zarobić 5 mln dolarów, straci 1 mln cztery razy z rzędu, łącznie będzie 4 mln dolarów na minusie. Jeśli jednak jego piąta decyzja okaże się trafna, jednym posunięciem odrobi całe 5 mln. Najwięksi inwestorzy w historii wiedzą, jak maksymalizować zyski – wiedzą, jak ustawić grę, żeby wygrać. Więcej nauczycie się od Paula w części 6: „Inwestujcie jak jeden na sto tysięcy:

Pomocnik miliardera” oraz z mojego wywiadu z nim. Paul zamierza się z wami podzielić swoim MBA za 100 tys. dolarów, czyli najważniejszą wiedzą, jaką zdobył na temat inwestowania – w tym jak się pomylić i wciąż wygrać! Asymetryczna relacja ryzyko–zysk jest więc pierwszym sposobem na wyższe zyski. A drugi sposób? Więcej dowiecie się o nim z rozdziału 4.1, poświęconego alokacji aktywów, lecz na razie wiedzcie jedno: jeśli jedyna prawdziwa mantra rynku nieruchomości brzmi: „Lokalizacja! Lokalizacja! Lokalizacja!”, inwestor, który chce osiągnąć większe zyski przy mniejszym ryzyku, powinien bez przerwy powtarzać: „Dywersyfikacja! Dywersyfikacja! Dywersyfikacja!”. Skuteczna dywersyfikacja nie tylko pozwala obniżać ryzyko, lecz również daje możliwość powiększania zysków. Alokacja aktywów jest jedyną rzeczą, jaką każdy z najlepszych finansistów na świecie, z którymi rozmawiałem, nazywał kluczowym czynnikiem decydującym o tym, jak wyglądają nasze finanse. To najważniejsza umiejętność, o której jednak większość inwestorów ma blade pojęcie. Dlatego w rozdziale 4.1: Najważniejszy koszyk w życiu: alokacja aktywów dowiecie się więcej o potędze alokacji aktywów i zdobędziecie umiejętność korzystania z niej z pożytkiem dla siebie i swojej rodziny. Na dodatek w części 6 będziecie mogli się zapoznać z rzeczywistymi alokacjami aktywów stosowanymi przez najlepszych inwestorów świata, którzy konsekwentnie osiągają najwyższe stopy zwrotu. Tak, to nie pomyłka: będziecie mogli wzorować się na rzeczywistych strategiach najlepszych inwestorów na naszej planecie. Poznacie alokację aktywów Raya Dalio! Oczywiście wyniki z przeszłości nie gwarantują przyszłych zysków, lecz w przypadku Raya Dalio strategię przekaże wam jeden z największych inwestorów wszech czasów, który zaoferuje wam najlepszą rentowność przy minimalnym ryzyku. Dalio przez ponad 20 lat analizował każdy typ rynku, szukając najlepszej alokacji pod względem relacji zysków do ryzyka. Zarządza ponad 160 mld dolarów aktywów i ustanowił rekord – w ciągu ostatnich 22 lat notując zaledwie 3 lata, kiedy poniósł stratę. Przeczytawszy tę książkę, nauczycie się strategii opartej na rewolucyjnej metodzie Raya, którą oferował najbogatszym inwestorom, instytucjom i rządom.

JAK SZYBKO POTRAFICIE POSUWAĆ SIĘ NAPRZÓD? To raczej oczywiste, że wszyscy pragniemy wyższej rentowności. Mniej oczywiste jest jednak to, jak wielki wpływ lepsza zyskowność ma na horyzont czasowy inwestowania. „Reguła 72” mówi, że trzeba 72 lat, by podwoić kwotę ulokowaną na 1% z kapitalizacją odsetek. Jeśli więc macie do zainwestowania 10 tys. dolarów na składany 1%, możecie nie doczekać podwojenia waszej inwestycji. Możecie skrócić tę perspektywę o połowę, podnosząc stopę zwrotu do 2%, i znowu o połowę, znów podwajając rentowność do 4%! Jaka jest więc różnica pomiędzy zwrotem 10-procentowym a 4-procentowym? Dziesięcioprocentowa stopa zwrotu pozwala podwajać kapitał co 7,2 roku, zaś 4-procentowa stopa zwrotu – co 18 lat! Jeśli chcecie radykalnie podrasować swój plan i zyskać wolność finansową w 7 lat zamiast w 18,

możecie to zrobić. Albo w 14 lat zamiast 36! Różnice tego rzędu będą dla was osiągalne, jeśli nauczycie się, jak zapewnić sobie lepszą rentowność. A najważniejsze w tym wszystkim jest to, aby te wyższe zyski wypracować, nie biorąc na siebie istotnie większego ryzyka (jeśli to tylko możliwe). Szukajcie tej asymetrycznej relacji ryzyko–zysk, za którą rozglądają się wszyscy wielcy inwestorzy. Jest trudno uchwytna, lecz istnieje i stanowi kolejny sposób na to, aby skrócić sobie drogę do realizacji marzeń. (Przyjrzyjcie się tabeli na tutaj i przekonajcie się, jak niewiele czasu – lub dużo – może zająć podwojenie jakiejś kwoty). Pewnie waszym następnym pytaniem będzie: „Gdzie mam zacząć szukać asymetrii ryzyka i zysku?”. Czasami pojawia się ona w najmniej spodziewanych miejscach. Jeśli o mnie chodzi, zawsze uważałem, że istotnym składnikiem mojego portfela inwestycyjnego powinny być nieruchomości – być może dlatego, że dorastałem w południowej Kalifornii. Jeśli kiedykolwiek słuchacie wiadomości, musicie wiedzieć o zmianach demograficznych, jakie obecnie zachodzą w naszym kraju. Każdego dnia 10 tys. ludzi kończy 65 lat. Pokolenie powojennego wyżu demograficznego tłumnie przechodzi na emeryturę. W głębi ducha zawsze wiedziałem, że musi być sposób na takie wykorzystanie mojego kapitału, by ludziom starszym można było zaoferować więcej dobrej jakości mieszkań dostosowanych do ich potrzeb, a jednocześnie na tym zarobić. Ale dopiero gdy odwiedziłem mieszkającą w Vancouver babcię mojej żony, udało mi się uczynić z mojego planu inwestowania w osiedla dla osób starszych logiczną całość.

LICZBA LAT POTRZEBNYCH DO PODWOJENIA WARTOŚCI INWESTYCJI ZALEŻNIE OD STOPY ZWROTU

Moja żona – moja Bonnie-Pearl, moja Sage – to miłość mojego życia. Jej rodzina jest moją rodziną. Jej babcia Hilda była moją babcią. Bardzo ją kochałem. Po 58 latach małżeństwa zmarł jej mąż i wszyscy patrzyliśmy, jak cierpi. Przez 10 lat Hilda co wieczór popłakiwała przed snem. Mieszkała sama, dumna i niezależna, lecz boleśnie samotna i tęskniąca za swoim życiowym partnerem. Nie mieliśmy serca umieszczać jej w ośrodku dla starszych osób, jednak ze względu na pogłębiającą się demencję Hildy mama Bonnie-Pearl, Sharon, była zdeterminowana, by znaleźć jej placówkę z najlepszą możliwą opieką. Słyszeliśmy, że niektóre osiedla dla seniorów naprawdę robią wrażenie, i po wielu tygodniach Sharon w końcu znalazła ośrodek, który mógł konkurować z hotelem Four Seasons. Było to fantastyczne miejsce. Zawsze mówiłem, że sam chciałbym tam zostać, a o niewielu miejscach zdarzyło mi się to powiedzieć. Zgadnijcie, co się działo po tym, jak Babcia Hilda przeprowadziła się do nowego miejsca. To nic, że zamieszkała w pięknym, nowocześnie urządzonym apartamencie z 24godzinną opieką. To tylko wierzchołek góry lodowej. Najbardziej zdumiewające było to, że zaczęła drugie życie! W wieku 88 lat stała się nową kobietą i ponownie się zakochała. Zdobywcą jej serca był 92-letni Włoch. (Nie pozwalam się na razie obmacywać, choć on cały czas próbuje, śmiała się). Spędzili razem piękne 4 lata, zanim zmarł i – to nie żart – na

jego pogrzebie poznała następną sympatię. Jej ostatnie 10 lat życia miało jakość, jakiej sobie wcześniej nie wyobrażała. Znów znalazła szczęście, radość, miłość i przyjaźń. Był to nieoczekiwany ostatni rozdział jej życia, który przypomniał nam, że miłość jest największym bogactwem. Potrafi się pojawić nieoczekiwanie o każdej porze i w każdym miejscu – i nigdy się nie spóźnia. Historia Babci Hildy uświadomiła mi, że istnieje realne zapotrzebowanie na osiedla dla starszych osób z doskonałą opieką i warunkami takimi, w jakich mieszkała. Jak mogłem w to zainwestować? Oczywiście wkroczenie do takiego ośrodka i zadeklarowanie chęci inwestowania nie jest najskuteczniejszą strategią. Dlatego udałem się do swojego doradcy Ajaya Gupty ze Strongholda i opowiedziałem mu o tym, co myślę i czego szukam. Znalazł dla mnie możliwość zainwestowania, dzięki której nie tylko świetnie zarobiłem, lecz również uczyniłem to w zgodzie ze swoim wartościami i przekonaniami, a także szerszym trendem rynkowym. Wielu ekspertów postrzega ten segment rynku jako „demograficzną nieuchronność”, ponieważ w latach 2010–2030 populacja 75-latków powiększy się o 84%. Popyt będzie większy niż podaż! Ajay znalazł firmę inwestycyjną prowadzoną przez fantastycznego przedsiębiorcę, który buduje luksusowe ośrodki dla starszych osób, inwestuje w nie i zarządza nimi. Choć zaczynał od zera, udało mu się stworzyć przedsiębiorstwo warte 3 mld dolarów. Znajduje odpowiednią lokalizację, sam wykłada nawet połowę pieniędzy, a następnie zbiera małą grupę inwestorów, by sfinansować resztę. Oto, co dostaję w zamian: mam uprzywilejowany udział, dający prawo do comiesięcznych wypłat, które zależą od zysków ośrodka. Wahają się one od 6% do 8% rocznie. A ponieważ jest to nieruchomość, uzyskuję również korzyść podatkową w postaci amortyzacji, co oznacza, że w ogóle nie muszę płacić podatku dochodowego od wypłacanych zysków. Co więcej, jestem właścicielem nieruchomości, której wartość powinna długoterminowo rosnąć. Mam też możliwość uczestniczenia w strategii wyjścia, gdy grupa inwestorów ostatecznie zdecyduje się sprzedać ośrodek. Dla pełnej jasności, ta konkretna inwestycja jest limitowaną ofertą kierowaną do akredytowanych inwestorów24, spełniających określone kryteria majątkowe i dochodowe. Nie denerwujcie się jednak! Dla mniej zamożnych inwestorów stworzono znajdujące się w publicznym obrocie fundusze nieruchomości (real estate investment trusts, znane szerzej jako REIT), inwestujące wyłącznie w koszyki nieruchomości rozsianych po całym kraju. Można je kupić już za 25 dolarów za akcję (przynajmniej w momencie, kiedy piszę te słowa) i liczyć na kwartalne wypłaty dywidendy. Odróbcie więc pracę domową lub poproście waszego doradcę fiducjarnego, by znalazł dla was najlepszą ofertę. Jeśli mieszkania dla seniorów wydają się poza zasięgiem, kolejną strategią na rynku nieruchomości jest udzielenie pożyczki zabezpieczonej hipoteką. W rozdziale na temat alokacji aktywów pokażę wam na przykładzie, jak inwestorzy potrzebujący pieniędzy zaciągają wysoko oprocentowane krótkoterminowe pożyczki (np. roczną pożyczkę na 8% lub 10%), oferując jako zabezpieczenie hipotekę. Jeśli cała ta operacja zostanie przeprowadzona z głową, możecie pożyczyć np. 50 tys. dolarów na dom warty 100 tys. dolarów lub 500 tys. dolarów na dom warty 1 mln dolarów i jeśli wartość nieruchomości spadnie o 50%, wy wciąż będziecie w dobrej sytuacji.

Podczas gdy inni będą mieć zyski na poziomie 3–4%, wy będziecie zgarniać 8–10%. Gdy z entuzjazmem zaczniecie poszukiwać szans na to, aby więcej oszczędzać, więcej zarabiać, ograniczyć opłaty i podatki, a także uzyskać wyższą rentowność przy mniejszym ryzyku, będziecie zaskoczeni, jak wiele znajdzie się ku temu okazji. Znów jednak przypominam: dobry doradca fiducjarny nie tylko wami pokieruje, lecz pomoże wam również zidentyfikować możliwości inwestycyjne charakteryzujące się tą magiczną asymetrią ryzyka i zysków, za którą rozglądają się wszyscy wielcy inwestorzy. W porządku, zbliżamy się do końca tej części. Ostatni krok może istotnie zwiększyć tempo, w jakim osiągacie swoje najważniejsze cele finansowe. Poza tym wspaniale jest marzyć i odkrywać. Spodoba się wam podróż, jaką proponuję w kolejnym rozdziale. Oddajmy się więc lekturze…

ROZDZIAŁ 3.7

PODKRĘĆCIE TEMPO: 5. ODMIEŃCIE SWOJE ŻYCIE – I STYL ŻYCIA – NA LEPSZE To, co najbardziej lubię w życiu, w ogóle nic nie kosztuje. To oczywiste, że naszym najcenniejszym zasobem jest czas. – STEVE JOBS

Co by się stało, gdybyście choć przez chwilę pomyśleli o zmianach? Wielkiej zmianie, takiej jak wyprowadzka do innego miasta? Za sam czynsz płacony w Nowym Jorku czy San Francisco żylibyście jak królowie w Boulder, w Kolorado. Koszt mieszkania, żywności, podatków itp. w wielkim stopniu zależy od miejsca zamieszkania. Nasz kraj – nasz świat – oferuje nieograniczone możliwości, które tylko czekają na to, aby je odkryć. Dlaczegóż by więc nie zdjąć na chwilę klapek z oczu i nie zastanowić się, jak wyglądałoby wasze życie, gdybyście zamieszkali w innym mieście czy miasteczku? Odmrażacie sobie tyłek w surowym klimacie któregoś z centralnych stanów? A może zmagacie się z żarem lata w Atlancie, zastanawiając się każdego roku, dlaczego nie uciec gdzieś, gdzie pogoda tak nie dokucza? Będąc dzieckiem południowej Kalifornii, zawsze dziwiłem się ludziom, którzy przez całe życie zamarzali na śmierć w arktycznej tundrze Minneapolis czy Chicago. Ale nawet jeśli nie przeszkadza wam pogoda, powinniście brać pod uwagę koszty życia. Dom za milion dolarów w Waszyngtonie kosztowałby ułamek tego w Raleigh w Karolinie Północnej – mieście uznanym przez magazyn „Forbes” za trzecie w kolejności najlepsze miejsce dla biznesu i kariery, nie mówiąc już o jego statusie centrum nowoczesnych technologii i edukacji (oraz o świetnej pogodzie). A może warto poszukać bliżej: przeprowadzka z San Francisco do San Diego? Nadal mieszkalibyście we wspaniałej Kalifornii, a mimo to mieszkanie kosztowałoby was o 32% mniej. Czym innym jest dążyć do efektywności podatkowej inwestycji, a czym innym – do efektywności podatkowej całego życia. Próbujecie zaoszczędzić 5% tu, 10% tam. A gdyby tak zaoszczędzić 10%, 15% lub jeszcze więcej na wszystkim, wyprowadzając się do tańszego miasta lub przyjaznego podatkowo stanu? Pomyślcie o wszystkich tych dodatkowych kwotach, jakie mielibyście do zainwestowania czy przekazania na szczytne cele, gdybyście nie musieli wydawać ich na czynsz, jedzenie lub dojazdy. Jedna przeprowadzka mogłaby zwiększyć wasz dochód o 10%, a nawet 30%. Jeśli w tej chwili oszczędzacie 10%, po przeprowadzce moglibyście odkładać od 20% do 40%, nie wydając nawet centa więcej. Taka zmiana byłaby paliwem rakietowym dla waszej maszynki do zarabiania pieniędzy i radykalnie przyspieszyłaby wasz marsz ku finansowej wolności. Wiem, co teraz powiecie: „»Przeprowadzka do nowego miasta? Chyba zwariowałeś,

Tony. Nie mogę się tak po prostu przeprowadzić! Mam pracę, mam rodzinę, mam przyjaciół; całe życie mieszkałem w Dallas«” (albo w Seattle, albo Miami, albo Denver). Lecz gdybyście dostrzegli, że możecie zaoszczędzić 10 lat inwestowania, osiągnąć finansową wolność 10 lat wcześniej, czy nie uznalibyście, że warto? Całe pokolenia Amerykanów postrzegały emeryturę jako czas przeprowadzki w miejsce, gdzie panuje przyjaźniejszy klimat, do tańszego miasta czy też pięknego, spokojnego miejsca, jak Boise w Idaho czy Greenville w Karolinie Południowej, by oddychać świeżym powietrzem i cieszyć się naturą. Ale po co czekać do emerytury? Dlaczego nie zmienić kodu pocztowego już dziś? Dlaczego nie znaleźć miejsca do wychowania dzieci, gdzie koszty życia byłyby niższe, a jego jakość wyższa, kiedy jeszcze jest się dość młodym, by się tym nacieszyć razem z rodziną? Jeśli nadal kręcicie głową, rozumiem was. Też tak do tego podchodziłem, i to całkiem niedawno. Wychowałem się w Kalifornii i nigdy nie wyobrażałem sobie życia gdzie indziej. Nawet gdy zacząłem intensywnie podróżować i kupować domy i inne nieruchomości na całym świecie, Kalifornia pozostawała moim domem i bazą. Potem, w 2012 roku, Kalifornia podniosła stawkę podatku dla najlepiej zarabiających o ponad jedną trzecią, do 13,3%. Przez całe życie płaciłem horrendalne podatki stanowe (średnio najwyższe w kraju), a teraz moja sytuacja podatkowa jeszcze się pogorszyła. Moja realna stopa opodatkowania – po uwzględnieniu federalnych i stanowych podatków dochodowych, ubezpieczenia społecznego, podatków od inwestycji, podatków od wynagrodzeń, podatku na Obamacare – wystrzeliła do 62%. Oznaczało to, że z każdego dolara zostawało mi w kieszeni 38 centów. Tylko 38 centów! A na dokładkę podwyżka stanowego podatku dochodowego miała działać wstecz, co oznaczało, że będę musiał dodatkowo zapłacić podatek od dochodu, który już w tym roku uzyskałem. To była zmiana reguł w trakcie gry! Miarka się przebrała – to był skandal. Ze względu na moje podróże i czas spędzany w innych moich domach mieszkałem w Kalifornii tylko przez 90 dni w roku! Tylko 90 dni w zamian za dosłownie wielomilionowy rachunek podatkowy? Kalifornia przestała być dla mnie miejscem do życia – miałem dość! Grałem zgodnie z regułami, a w nagrodę dostałem po głowie. Zamiast jednak sobie współczuć, zagłosowałem własnym sumieniem – a właściwie nogami. Tak jak tysiące innych ludzi uznaliśmy z Sage, że nie jesteśmy już mile widziani w Kalifornii. Postanowiliśmy więc skoczyć na głęboką wodę i poszukać nowego miejsca do życia. (Istotnie, w ciągu ostatnich 20 lat Kalifornia utraciła ponad 30 mld dochodów podatkowych na rzecz takich stanów jak Newada, Arizona, Teksas czy Wisconsin. Jeśli chcecie sprawdzić, jak silny jest ten trend, jak wielu ludzi przeprowadza się ze stanów z wysokimi podatkami do tych, gdzie są one niskie, odwiedźcie stronę www.howmoneywalks.com). Potraktowaliśmy to jako rodzaj poszukiwania skarbów. Przyglądaliśmy się takim miejscom jak Lake Tahoe, gdzie bardzo podobały nam się góry, rozkład pór roku i atmosfera małego miasta, czy Austin w Teksasie, gdzie spotykają się muzyka, energia i zaawansowane technologie, tworząc tkankę innowacyjnej i mocno powiązanej społeczności. Przyglądaliśmy się również Florydzie, choć niechętnie. Wszystko, co wiedziałem

o Florydzie, to to, że mieszkają tam aligatory i emeryci. To jednak stereotyp, a nie rzeczywistość. Zamiast tego znaleźliśmy raj w Palm Beach. Po obejrzeniu 88 nieruchomości w trzech stanach w ciągu zaledwie trzech tygodni (mówiłem wam, że jak się za coś biorę, to na poważnie) znaleźliśmy nowiutki dom bezpośrednio nad oceanem w Palm Beach. Niecały hektar gruntu, kilkadziesiąt metrów plaży z jednej strony i Wewnętrzna Przybrzeżna Droga Wodna z drugiej, a także pomost do zacumowania kilkunastometrowego jachtu. Czuję się, jakbym znowu był w swoim domu na Fidżi – to niesamowite. Sage ma wszystko, czego chce, w zasięgu ręki: światowej klasy restauracje, sklepy, łatwy dostęp do całego Wschodniego Wybrzeża, a przy tym prywatność i spokój, jakie oferuje wyspa, i to wszystko na terytorium USA. Oczywiście cena była dużo wyższa, niż kiedykolwiek spodziewałem się zapłacić za dom. Na Florydzie nie ma jednak podatku stanowego. W porównaniu z 13,3% stanowego podatku dochodowego w Kalifornii obecnie nasz podatek wynosi zero, nada, nul. A teraz najlepsze: same oszczędności na podatku stanowym sprawią, że wartość domu zwróci nam się w 6 lat! Kapujecie? Odzyskamy całą kasę wydaną na dom dzięki oszczędnościom na podatkach tylko dzięki zamianie „Złotego Stanu” na „Słoneczny Stan”. Człowiek zaczyna się zastanawiać, dlaczego nie zrobił tego wcześniej. Ale lepiej późno niż wcale. A gdyby i tego było mało (a nie jest!), przy okazji ogromnie poprawiła się jakość naszego życia. Wciąż nie możemy się nadziwić wspaniałej pogodzie. Codziennie, gdy się budzimy, na zewnątrz jest 25 stopni i przyjemna bryza od oceanu. Woda jest tak ciepła, że można się w niej rozpłynąć. W rzeczywistości staliśmy się z Sage wręcz orędownikami naszego domu; namawiamy przyjaciół i rodzinę, by również rozważyli przeprowadzkę do Palm Beach. Mój najmłodszy syn już się tu przeniósł. Dwóch moich najbliższych przyjaciół, jeden z Connecticut, drugi z Nowego Jorku, jest właśnie w trakcie przeprowadzki. I oczywiście nawet gdyby nie zdecydowali się na przenosiny, z radością skorzystalibyśmy z naszych oszczędności podatkowych i opłacilibyśmy im bilety lotnicze, by mogli odwiedzić nas w tym raju! A zatem, nawet jeśli nie zdecydujecie się dołączyć do nas w Palm Beach, także na was czeka gdzieś wymarzony adres. Nie musicie czekać do emerytury. Między Nashville a Portland, między Augustą w Maine i Ann Arbor w stanie Michigan są setki niedrogich miejsc dla młodych i dla starszych: zarówno emerytów chcących, by ich oszczędności wystarczyły im na dłużej i pozwoliły dalej wieść ciekawe i spełnione życie, jak i młodych wykształconych, którzy chcą przyspieszyć swe kariery lub zmienić ich kurs. Zapoznajcie się z artykułem z „U.S. News & World Report” opisującym najlepsze miejsca do życia za jedyne 75 dolarów dziennie (http://money.usnews.com/money/retirement/articles/2013/10/15/ thebest-places-to-retireon-75-a-day). Poważnie rozważcie też siedem stanów, które w ogóle nie mają stanowego podatku dochodowego: Alaskę, Florydę, Newadę, Dakotę Południową, Teksas, Waszyngton i Wyoming. Możecie też pomyśleć o Tennessee i New Hampshire, gdzie na poziomie stanowym opodatkowane są tylko dywidendy i zyski kapitałowe. Scena muzyczna Memphis czy Nashville oraz więcej pieniędzy w kieszeni – brzmi nieźle, co?

ZAKRĘĆCIE GLOBUSEM A skoro już przy tym jesteśmy, dlaczego nie pomyśleć zupełnie nieszablonowo? Dajcie sobie spokój ze zwiększaniem waszej siły nabywczej o 10% czy 20% i zastanówcie się lepiej, jak by to było obciąć swoje koszty życia o jedną trzecią albo o połowę? Wyciągnijcie globus i zakręćcie nim – i pomyślcie o jakichś cudownych (i cudownie niedrogich) miejscach, w których moglibyście zamieszkać, gdybyście tylko otworzyli się na takie możliwości. Na całym świecie są wspaniałe szanse, aby poprawić sobie standard życia i obniżyć wydatki. Pomyślcie o takich miejscach jak Bali, Fidżi, Urugwaj, Kostaryka – jeśli macie dość odwagi i wolności, by się na nie zdecydować! W górach nieopodal Buenos Aires wspaniały apartament możecie wynająć za ułamek tego, ile zapłacilibyście za niewielkie mieszkanie w dużym amerykańskim mieście. Możecie przeprowadzić się do Czech i znaleźć spokój w okolicach placu Wacława na praskim Nowym Mieście, w kulturalnym centrum stolicy. Pamiętacie mojego syna, miłośnika BMW? Po tym, jak zamienił swoje cztery kółka na szansę, aby poprawić standard życia, postanowił nie rozmieniać się na drobne. Był przez kilka dni w Kostaryce i zachwycił się jej niesamowitą kulturą. Okazuje się, że mieszka tam ogromna społeczność angielskojęzyczna – mnóstwo ekspatów, którzy odkryli, że ich pieniądze pozwalają im tam na więcej, na bogatsze dni i bardziej ekscytujące noce. A Kostaryka nie jest wyłącznie miejscem relaksu. Niektóre z naszych wielkich firm otworzyły tam swoje ważne bazy operacyjne. Procter & Gamble, Heinz, Microsoft, Intel – lista jest bardzo długa, co oznacza, że są tam niezliczone opcje kariery. Życie może być przygodą. Pojedźcie na wycieczkę i zwiedźcie jakieś zagraniczne miasto z myślą o ewentualnej przeprowadzce. Zamieńcie swój następny urlop w misję wywiadowczą, której celem będzie sprawdzenie możliwości rozpoczęcia zupełnie nowego życia. Nie musicie tkwić w schemacie i codziennie powtarzać tych samych ruchów. Nie musicie się martwić o czynsz czy pokrycie podstawowych wydatków, jeśli otworzycie się na pomysł zmiany totalnej. Wyjdźcie poza swoją bezpieczną strefę i przekonajcie się, że można wydawać o 60%, 70% czy nawet 80% mniej i o tyle szybciej osiągnąć finansową wolność. A przy okazji radykalnie podnieść jakość swojego życia. Nawet jeśli dziś przeprowadzka na drugi koniec świata wydaje wam się zbyt radykalnym ruchem, pomyślcie o tym jako o długoterminowej opcji – planie możliwym do zrealizowania za 5 lub 10 lat, być może na emeryturze. Dlaczego nie mielibyście się przynajmniej otworzyć na ideę, że gdzieś tam są piękne i tanie miejsca, które czekają na odkrycie? Nasz świat jest dynamiczny – ciągle się zmienia. Przekonanie, że przeprowadzka zaszkodziłaby dzieciom, należy już do przeszłości. Żyjemy w globalnej gospodarce. Jak wspaniałym doświadczeniem byłaby dla nich możliwość poznania świata, nauczenia się nowego języka, wtopienia się w nową kulturę! Możecie podjąć tę decyzję całą rodziną i postarać się o lepszą jakość życia dla każdego jej członka. Życie jest jak jazda na rowerze. Żeby utrzymać równowagę, trzeba cały czas poruszać się do przodu. – ALBERT EINSTEIN

Tak czy owak chodzi o to, by wydajniej i skuteczniej zarabiać i oszczędzać, aby skrócić sobie drogę do finansowej wolności. Możecie znaleźć sposób, aby jednocześnie poprawić jakość życia i obniżyć jego koszty. To najlepszy układ, w którym nic nie tracicie. Bądź co bądź najlepszą inwestycją jest inwestycja w siebie i swój styl życia. Fantastycznie, wykonaliście 3 wielkie kroki w kierunku finansowej wolności: Krok 1. Podjęliście najważniejszą finansową decyzję swojego życia. • Postanowiliście zostać inwestorami, a nie tylko konsumentami. Zobowiązaliście się do automatycznego odkładania procentu waszych dochodów na Fundusz Wolności. Krok 2. Teraz jesteście wtajemniczeni: znacie zasady gry. • Obaliliście 7 mitów i już nigdy nikt was nie wykorzysta. Krok 3. Nauczyliście się grać tak, aby wygrać. • Wiecie, ile dokładnie pieniędzy potrzebujecie, aby osiągnąć finansowe bezpieczeństwo, niezależność czy wolność. Znacie waszą Trójcę Dobrej Passy: wasz cel krótko-, średnioi długoterminowy. • Stworzyliście wstępny plan finansowy i określiliście datę jego realizacji. Korzystaliście z aplikacji, by w przybliżeniu określić, ile zajmie wam osiągnięcie celów finansowych, na których najbardziej wam zależy. • Przyjrzeliście się 5 sposobom na przyspieszenie realizacji waszego planu. Mam nadzieję, że już zaczęliście burzę mózgów, jak wykorzystać te pomysły w praktyce, aby wasz Fundusz Wolności rósł szybciej i więcej w nim zostawało. Pomoże wam to jeszcze prędzej osiągnąć wasze upragnione cele finansowe. Co dalej? Krok 4 będzie stanowił odpowiedź na najbardziej oczywiste pytanie, jakie was pewnie trapi: „Gdzie ulokować pieniądze? Jakie konkretnie rodzaje inwestycji dadzą mi największe zyski i najlepiej ochronią przed stratami?”. Czas podjąć najważniejszą decyzję inwestycyjną waszego życia. Czas poznać potęgę alokacji aktywów…

CZĘŚĆ 4 PODEJMIJCIE NAJWAŻNIEJSZĄ W ŻYCIU DECYZJĘ INWESTYCYJNĄ

ROZDZIAŁ 4.1

NAJWAŻNIEJSZY KOSZYK W ŻYCIU: ALOKACJA AKTYWÓW Nigdy nie sprawdzaj głębokości rzeki obiema stopami. – WARREN BUFFETT

Załóżmy, że wasza maszyna do zarabiania pieniędzy pracuje pełną parą: szef dał wam nieoczekiwanie 10 tys. dolarów premii albo nagle odziedziczyliście 100 tys. dolarów. Co byście zrobili z tymi pieniędzmi? Wpłacilibyście na konto oszczędnościowe albo Indywidualny Rachunek Emerytalny? Zainwestowalibyście w garść wirtualnych bitcoinów? Wylicytowali skrzynkę dobrego rocznika na eBayu? Polecieli do Vegas i postawili wszystko na jedną kartę? A może kupilibyście 100 akcji Apple? Umieścilibyście to w jednym miejscu czy porozkładali w różnych szufladkach? Odpowiedź na to ostatnie pytanie jest kluczem do waszej finansowej przyszłości. Alokacja aktywów stanowi najistotniejszą inwestycyjną decyzję waszego życia, ważniejszą niż jakakolwiek pojedyncza inwestycja w akcje, obligacje, nieruchomości czy cokolwiek innego. Na czym polega różnica? Cóż, decyzja finansowa, jaką już podjęliście – aby automatycznie odkładać część waszego dochodu na pro-cent składany – pozwala wam wejść do gry. Jeśli jednak już postanowiliście do niej wejść, musicie w niej zostać – na długo! Możecie wszystko stracić, jeśli nie będziecie starannie wybierać miejsc, w których lokujecie swoje pieniądze. Każdy może stać się bogaty; alokacja aktywów uczy, jak pozostać bogatym. Ale nie musicie mnie słuchać. Posłuchajcie Davida Swensena, gwiazdy wśród inwestorów instytucjonalnych. Pamiętacie go? To facet, który portfel Uniwersytetu Yale powiększył z 1 mld do ponad 23,9 mld dolarów, uzyskując średnią roczną rentowność na poziomie 13,9% na przestrzeni trzech dekad, przy zmiennych rynkach. Nie ma lepszych od niego. – O jakich najważniejszych rzeczach muszą wiedzieć inwestorzy, by osiągnąć finansową wolność? – spytałem go, gdy siedzieliśmy w jego gabinecie w New Haven. Powiedział mi, że są tylko trzy narzędzia pozwalające ograniczyć ryzyko i zwiększyć szanse na ewentualny finansowy sukces: 1. Dobór papierów wartościowych – obstawianie akcji. 2. Przewidywanie ruchów rynku – krótkoterminowe zakłady o kierunek kursów. 3. Alokacja aktywów – długoterminowa strategia dywersyfikacji inwestycji. – Zdecydowanie największe znaczenie spośród nich ma alokacja aktywów – podkreślił z naciskiem, zanim jeszcze zdążyłem zapytać o pierwsze dwa. – Tak naprawdę odpowiada

ona za więcej niż 100% zysku w świecie inwestycji – dodał. Sekundkę! Jak coś może wynosić więcej niż 100%? Otóż może, ponieważ wszystkie te opłaty, podatki i straty związane z wyborem akcji i przewidywaniem ruchów rynku ciągną zyski w dół. Alokacja aktywów to coś więcej niż dywersyfikacja. Oznacza podział pieniędzy na różne klasy, czyli rodzaje, inwestycji (takie jak akcje, obligacje, towary, nieruchomości) w określonych z góry proporcjach, dostosowanych do waszych celów lub potrzeb, skłonności do ryzyka lub etapu życia. O rety, kawał definicji, co? Alokację aktywów za klucz do sukcesu lub porażki uważają jednak najlepsi gracze finansowi świata, w tym wszyscy inwestorzy i maklerzy, z jakimi przeprowadziłem wywiady na potrzeby tej książki. Paul Tudor Jones ręczy za nią. Mary Callahan Erdoes, być może najpotężniejsza kobieta na Wall Street, kieruje 22 tys. finansistów, których pensje zależą właśnie od niej. Ray Dalio, założyciel największego funduszu hedgingowego na świecie, którego osobisty majątek wart jest 14 mld dolarów, żyje nią. W tym rozdziale biorę na warsztat złożony temat i upraszczam go dla was na tyle, abyście mogli wykorzystać tę wiedzę w praktyce i do końca życia osiągać lepsze wyniki inwestycyjne. Podejdźcie więc do niego poważnie i skupcie się! Nieważne, czy macie tylko tysiąc dolarów czy zamierzacie zaoszczędzić i zainwestować milion. Zasady, które poznacie, bezwzględnie powinniście zastosować od zaraz. Jeśli myślicie, że już je znacie, czas zapoznać się z nimi na wyższym poziomie. Zastanówmy się najpierw, dlaczego alokacja jest tak ważna dla waszego planu inwestycyjnego oraz jak zaprząc ją do pracy już dzisiaj. Każdy, kto myśli, że odnajdzie bezpieczeństwo w liczbach, powinien obejrzeć strony z notowaniami akcji. – IRENE PETER

Ile razy zdarzyło wam się być w sklepie i stanąć w kolejce do kasy, która wydawała się najkrótsza, a okazało się, że przesuwa się najwolniej? Albo ile razy zdarzyło wam się zmienić w korku pas na szybszy i za chwilę obserwować, jak mijają was samochody jadące pasem teoretycznie wolniejszym? Wydaje wam się, że jakaś droga będzie szybsza, lecz okazuje się to nieprawdą. A co ze związkami intymnymi? Niezależnie od tego, jak dobrze się znacie, w co wierzycie i co cenicie, istnieje ryzyko, że wybraliście niewłaściwego partnera. Wszyscy wiemy, że ta decyzja może mieć nadzwyczajny wpływ na jakość naszego życia! To samo może się przytrafić waszym inwestycjom. Różnica polega na tym, że jeśli pomylicie się w sprawie waszej rezerwy na starość i będzie to zbyt wielki błąd, wszystko będzie skończone. Możecie stanąć przed groźbą utraty domu. Albo poszukiwania pracy w wieku 70 lat. Albo braku pieniędzy na edukację dzieci. To dlatego ten rozdział jest tak ważny. Alokacja aktywów to umiejętność, która odróżni was od 99% wszystkich inwestorów. I wiecie co? Nie będzie was to kosztować nawet centa. David Swensen lubi cytować Harry’ego Markowitza, noblistę, ojca współczesnej teorii portfelowej, z którym również chciałem przeprowadzić wywiad do tej książki. Wypowiedział on słynne zdanie:

„Dywersyfikacja jest jedynym darmowym obiadem”. Dlaczego? Ponieważ rozłożenie pieniędzy na wiele różnych inwestycji obniża ryzyko, podnosi rentowność w długim czasie i nic nie kosztuje. Wszyscy znamy stare porzekadło: „Nie wkłada się wszystkich jaj do jednego koszyka”. Alokacja aktywów ochroni was przed tym błędem. Zasada ta wydaje się oczywista, lecz ilu znacie ludzi, którzy ją łamią? Mam znajomego, który jest takim fanem Apple, że w ich akcje włożył wszystkie swoje pieniądze. Przez chwilę była to najlepsza inwestycja w akcje na świecie – aż do momentu, gdy w ciągu kilku zaledwie tygodni kurs Apple spadł o 40%. Au! Z kolei moja znajoma, która po trzydziestce rzuciła pracę producentki telewizyjnej, w szczycie boomu nieruchomościowego sprzedała swój dom w Los Angeles i za uzyskane pieniądze otworzyła regionalną restaurację w Wyoming. Resztę zainwestowała w ryzykowne akcje i śmieciowe obligacje w przekonaniu, że odsetki zapewnią jej środki na życie. I przez chwilę zapewniały. Lecz krach z 2008 roku sprawił, że wszystkie jej oszczędności zniknęły. Musiała położyć uszy po sobie i wrócić do pracy, tym razem jako wolny strzelec, za ułamek dawnych zarobków.

Wszyscy słyszeliśmy okropne historie z czasów niedawnego kryzysu. Być może sami znacie jakichś „baby boomerów”, którzy wszelkie środki zainwestowali w nieruchomości w momencie, gdy rynek przebił dno. Albo małżeństwo, które szykowało się do emerytury z pełnym rachunkiem III filaru i dobiegającymi daty docelowej funduszami cyklu życia. Wybrali już model kampera, łódka stała na podjeździe, mieli gotowy plan podróży

z zaznaczonymi wizytami u wnuków. I wtedy świat finansów się zawalił. Wartość ich oszczędności spadła prawie o połowę, a ich sen o emeryturze zmienił się w konieczność pracy przez kolejne 20 lat. Takich historii słucha się z przykrością i chciałbym zrobić wszystko, by nigdy nie przydarzyły się wam. Jest jednak dobra wiadomość: wcale nie musi się wam to przytrafić. Dlatego napisałem ten rozdział – abyście nie tylko byli chronieni, lecz również mogli szybciej budować swoją finansową rezerwę na przyszłość. Jaka najprostsza i najbardziej podstawowa nauka inwestycyjna płynie z tego wszystkiego? Co rośnie, musi opaść! Ray Dalio powiedział mi bez ogródek, że „jest niemal pewne, że w cokolwiek włożycie pieniądze, spadnie pewnego dnia o 50, a nawet 70%”. Rany! Oznacza to, że każda inwestycja, jaką wybierzecie, straci od połowy do dwóch trzecich swojej wartości! A czyż nie jest tak, że większość ludzi woli lokować w jednym rodzaju inwestycji, ponieważ uważają, że wiedzą lepiej, albo dlatego, że coś akurat daje gorące zyski? Niektórzy ludzie wkładają całe pieniądze w nieruchomości, inni w akcje, obligacje albo towary. Jeśli nie będziecie wystarczająco dywersyfikować, ryzykujecie, że pójdziecie z torbami! Słyszycie, co mówię? Niezależnie od tego, jak dobrze planujecie, dla każdego rodzaju aktywów przyjdzie dzień sądu. Dlatego dywersyfikujcie albo gińcie. Jeśli jednak będziecie dobrze dywersyfikować, wygracie! Jestem pewien, że macie już pełną jasność co do konsekwencji braku dywersyfikacji! Czy chcielibyście teraz posłuchać o niezwykłej mocy odpowiedniej dywersyfikacji? To prawie jak pozwolenie na druk pieniędzy. Wiem, że przesadzam, lecz wyobraźcie sobie, jak by to było, gdybyście mogli zarabiać w czasie snu, a dzięki dywersyfikacji mielibyście całkowicie spokojną głowę, niezależnie do sytuacji ekonomicznej. Oto przykład z życia. Jak byście się czuli w tych niemal wojennych warunkach roku 2008, kiedy rynek akcji tracił ponad 2 bln dolarów, obligacje gwałtownie taniały, a wartość nieruchomości przebijała dno, gdybyście mieli alokację aktywów, dzięki której wasza maksymalna strata wyniosłaby zaledwie 3,93%? Ten przykład to żadna fantazja. To potęga alokacji aktywów, o której już kilkakrotnie wspominałem w tej książce. Zamierzam wam tę potęgę pokrótce zademonstrować. Co byście powiedzieli, gdyby w ciągu ostatnich 30 lat waszego życia (od 1984 do 2013 roku) wasza alokacja aktywów okazała się tak potężna, że zanotowalibyście stratę tylko czterokrotnie, przeciętna strata wyniosłaby 1,9% i nigdy nie przekroczyła 3,93%? Pamiętajcie, wszyscy inni w ciągu tych trzech dekad walczyli z falami inflacji i deflacji. Tylko w ostatniej dekadzie mieliśmy dwa załamania rynku, wynoszące prawie po 50%, a mimo to wam udałoby się przetrwać ten sztorm bez żadnych dramatycznych przeżyć i uzyskać przeciętną roczną rentowność na poziomie blisko 10%. Nie opisuję tutaj hipotetycznej sytuacji. Mówię o prawdziwym portfelu, rzeczywistej alokacji aktywów opracowanej przez Raya Dalio. Niebawem pokażę wam tę konkretną formułę, która dała tak zdumiewające rezultaty. Zanim jednak będziecie mogli z niej skorzystać, musicie zrozumieć podstawowe zasady wyłożone w tym rozdziale. Zasada 1: nie trać pieniędzy. Zasada 2: patrz zasada 1. – ZASADY INWESTOWANIA WARRENA BUFFETTA

Nigdy dość powtarzania, że dobrzy ludzie często przegrywają, ponieważ robią właściwe rzeczy w niewłaściwym czasie. Kupowanie domu – czy to właściwa rzecz? Większość

ekspertów powiedziałaby, że tak. Lecz w 2006 roku był na to zły czas! Pytanie więc brzmi: skoro czasem musimy się mylić, gdzie ulokować nasze pieniądze? Właśnie w tym momencie przychodzi nam z pomocą alokacja aktywów. Pomyślmy o tym inaczej. Kiedy próbuje się zbudować zwycięską drużynę, trzeba znać indywidualne możliwości każdego z zawodników, ich mocne i słabe strony. Musicie wiedzieć, na kogo możecie liczyć w różnych sytuacjach. Powiedzmy, że wasz portfel jest taką drużyną, a wasze wybory inwestycyjne graczami. Alokacja aktywów pomaga wam wybrać skład i określić pozycje zawodników. Ostatecznie o zwycięstwie zdecyduje odpowiedni skład w odpowiednim czasie. Alokacja aktywów oferuje wam zestaw wytycznych: filozofię inwestowania, która pomoże wam zdecydować, gdzie ulokować pieniądze z waszego Funduszu Wolności lub rezerwy na starość i w jakich proporcjach. Pomyślcie o tym jak o wyjmowaniu waszych pieniędzy po kawałeczku i umieszczaniu tych porcji w odrębnych koszykach inwestycyjnych o różnych poziomach ryzyka i zysku. Jeden z tych koszyków jest dla waszych pieniędzy bezpiecznym środowiskiem, lecz nie będzie ich tam zbyt szybko przybywać. Można mieć wrażenie, że jest nudny, ale jest bezpieczny, więc może się przydać w razie potrzeby. Drugi koszyk wyda się o wiele bardziej interesujący, ponieważ daje wam możliwość znacznie szybszego pomnażania kapitału, lecz łączy się z większym ryzykiem. Tak naprawdę musicie być przygotowani na utratę wszystkiego, co do niego włożyliście! Ile więc umieścić w każdym z tych koszyków? Zależy to od tego, ile czasu macie na pomnażanie inwestycji i jakie ryzyko jesteście gotowi podjąć. Musicie zadać sobie pytanie: „na jakie ryzyko mogę sobie pozwolić na tym etapie życia?”. Pamiętajcie jednak, że dywersyfikacja nie służy wyłącznie waszej ochronie. Chcecie poprawić swoje wyniki: znaleźć idealny zestaw inwestycji, który pozwoli wam rozkwitnąć, a nie tylko przetrwać! Z drugiej strony trzeba przyznać, że wielu ludzi ma na co dzień dość stresu, by chcieć dodatkowo dniem i nocą martwić się o swoje inwestycje. Istotną częścią finansowego bezpieczeństwa, czy nawet wolności, jest spokój ducha – uczucie, że nie musicie myśleć o pieniądzach. Pierwszy koszyk da wam w życiu pewność, co poza wszystkim stanowi pierwszą z podstawowych ludzkich potrzeb. Dlatego nazywam go Koszykiem Bezpieczeństwa i Spokoju Ducha. To tam powinniście trzymać część swojej rezerwy finansowej, na której utratę nie jesteście sobie w stanie pozwolić i której utraty nie potraficie sobie nawet wyobrazić bez zimnego potu płynącego po plecach! to azyl bezpiecznych inwestycji, które szczelnie zamykacie na klucz – a klucz dobrze chowacie. Nie gram w gry hazardowe, ponieważ wygranie 100 dolarów nie daje mi wielkiej przyjemności. Strata 100 dolarów strasznie mnie natomiast wkurza. – ALEX TREBEK, gospodarz teleturnieju Jeopardy!

Strata finansowa nie tylko odchudzi nasz portfel, lecz również odbierze nam część radości życia. Pamiętacie eksperyment ekonomii behawioralnej z małpami i jabłkami? Małpa była szczęśliwa, gdy dostała jabłko. Gdy jednak otrzymała dwa jabłka, a potem

jedno jej odebrano, dostała szału – mimo że ostatecznie znów został jej jeden owoc. Ludzie są tacy sami. Badania nad ludzkimi emocjami pokazują, że większość ludzi na świecie nie ma świadomości, jak dotkliwa jest dla nich przegrana. Przyjemność z wygranej maleje w wyniku bólu płynącego z porażek i strat. Dlatego wszyscy musimy mieć Koszyk Bezpieczeństwa i Spokoju Ducha, by chronić się przed ciosami, które nie tylko zubażają nas finansowo, lecz również unieszczęśliwiają. By zapoznać was z rodzajami inwestycji, które uważa się za nieco bardziej bezpieczne, przyjrzyjmy się ośmiu podstawowym rodzajom aktywów (opcjom inwestycyjnym lub zasobom), które mogą się znaleźć w Koszyku Bezpieczeństwa. To tylko wybór. Nie jest to wszystko, co pasowałoby do tego koszyka. Gdy jednak będziecie czytać tę listę, zauważycie pewien schemat: żaden z tych typów inwestycji nie cechuje się dużą zmiennością – innymi słowy, jego wartość istotnie nie fluktuuje – zwłaszcza w porównaniu z opcjami, które zobaczycie później w Koszyku Ryzyka i Zysku. (Chociaż, jak już zauważyliśmy, są krótkie okresy w historii, kiedy właściwie wszystkie inwestycje podlegają zmienności. Później Ray Dalio pokaże wam, jak przygotować sie także do tego!). Ta krótka lista ma was skłonić do przemyślanego inwestowania w przyszłości i dać wam wyczucie w tej sferze. Zadawajcie sobie pytanie: „Czy inwestując w to, narażę się na ryzyko? Czy powinienem to umieścić w Koszyku Ryzyka i Zysku czy raczej w Koszyku Bezpieczeństwa?”. Przyjrzyjmy się więc, jak to działa, zaczynając od pierwszego i chyba najważniejszego miejsca na ulokowanie części waszych pieniędzy: Koszyka Bezpieczeństwa i Spokoju Ducha. Jakie aktywa chcielibyście w nim umieścić? Pamiętajcie, ten koszyk to powolny, lecz konsekwentny zawodnik, jest jak żółw w wyścigu do finansowej wolności. Żółw zawsze wygrywa! A wy musicie traktować go jak strażnika oszczędności i inwestycji i tego, co znajdzie się pod jego pieczą, nie możecie już wyjąć. Zanim przejdziemy dalej, miejcie na uwadze, że początek tego rozdziału traktuje o sprawach podstawowych: oprzyrządowaniu alokacji aktywów. Jeśli jesteście doświadczonymi inwestorami, możecie jedynie prześlizgnąć się wzrokiem po liście opcji inwestycyjnych, ponieważ zapewne je znacie – oszczędzicie w ten sposób trochę czasu. Nie chciałem jednak nikomu odebrać szansy na zdobycie tej wiedzy. Poza tym być może uznacie jedno czy drugie rozróżnienie za wartościowe. Zaczynajmy zatem. 1. Gotówka i jej ekwiwalenty. W pewnym momencie naszego życia każdy z nas będzie potrzebował poduszki finansowej, by pokryć swoje wydatki w razie nagłej potrzeby lub przejściowej utraty dochodów. Bez względu na poziom dochodów potrzebujecie pewnego marginesu płynności – czyli natychmiastowego dostępu do gotówki. Czy można być bogatym w aktywa i poczuć się biednym z powodu braku gotówki (płynności)? W 2008 roku wiele osób nagle zostało bez pieniędzy, gdy banki zamroziły działalność kredytową i przestały pożyczać (nawet sobie nawzajem), a nieruchomości wydawały się niesprzedawalne. W istocie według pewnego badania z 2011 roku połowa Amerykanów miałaby problem ze zorganizowaniem 2 tys. dolarów w kryzysowej sytuacji, takiej jak niespodziewane koszty medyczne, prawne czy związane z naprawą domu lub samochodu. Potrzebujecie więc pewnej ilości gotówki, by nie przydarzyło się to wam. Pomyślcie

tylko: nie trzeba wielkiego zachodu ani oszczędzania, by być zamożniejszym od połowy Amerykanów! Gdy już zdecydujecie, ile potrzebujecie łatwo dostępnej gotówki, musicie zdecydować, gdzie ją trzymać. Większość z nas wybiera rachunki bankowe z gwarancją FDIC, która chroni salda do wysokości 250 tys. dolarów. Niestety, obecnie tradycyjne banki praktycznie nie płacą odsetek – ostatnim razem, gdy sprawdzałem, niektóre rachunki były oprocentowane na 0,01%! Troszeczkę wyższe oprocentowanie oferują banki internetowe. Może nie jest to idealne rozwiązanie, ale przynajmniej wiecie, że wasze pieniądze są bezpieczne i dostępne w każdej chwili. Możecie również trzymać część gotówki w bezpiecznym miejscu w domu albo blisko niego – jak to mówią, „w skarpecie” – w niewidocznym dla postronnych sejfie, na wypadek trzęsienia ziemi, huraganu czy innej katastrofy, która może spowodować wyłączenie bankomatów. Ekwiwalentem gotówki są między innymi fundusze rynku pieniężnego. Wyróżniamy trzy typy ekwiwalentów gotówki; jeśli chcecie dowiedzieć się o nich więcej, zachęcam do lektury poniższej ramki. Jeśli chcecie bezpieczeństwa i płynności dla większych kwot, możecie skorzystać z ultrakrótkoterminowych inwestycji zwanych ekwiwalentami gotówki. najbardziej znanymi instrumentami tego typu są stare dobre fundusze rynku pieniężnego. Być może nawet już je posiadacie. Są to zasadniczo fundusze inwestycyjne lokujące w krótkoterminowe obligacje o bardzo niskim ryzyku oraz inne rodzaje długu o podobnej charakterystyce (więcej dowiemy się o nich za chwilę). Mogą się wam spodobać, ponieważ oferują nieco wyższe stopy zwrotu niż nudne konta bankowe, zapewniając jednak natychmiastowy dostęp do gotówki przez 24 godziny na dobę; są nawet takie, które pozwalają na wypisanie czeku. Przy okazji: większość banków oferuje rachunki depozytowe rynku pieniężnego, które nie są tym samym, co fundusze rynku pieniężnego. Przypominają rachunki oszczędnościowe, z tym że bank ma prawo inwestować wasze pieniądze w dług krótkoterminowy oraz płaci nieco wyższe odsetki. Zwykle wymagana jest minimalna kwota depozytu i występują inne ograniczenia, w tym obniżone oprocentowanie i kary, jeśli saldo spadnie poniżej określonego poziomu. Rachunki te objęte są gwarancją FDIC, co jest ich zaletą. Od funduszy rynku pieniężnego odróżnia je to, że nie mają gwarancji ochrony kapitału. Jeśli chcielibyście trzymać pieniądze na bezpiecznej, płynnej i przynoszącej odsetki lokacie, opcję godną rozważenia stanowi fundusz rynku pieniężnego inwestujący w papiery skarbowe rządu USA, dający możliwość wypłaty gotówki. Prawdą jest, że te fundusze nie mają gwarancji FDIC, ponieważ jednak inwestują wyłącznie w dług rządu USA, a nie papiery firm lub banków, które mogą upaść, pieniądze możecie stracić tylko w sytuacji, gdy rząd zaprzestanie spłaty swoich krótkoterminowych zobowiązań. Gdyby do tego doszło, oznaczałoby to, że nie ma już rządu USA, a zatem i tak wszystko trafił szlag!

2. Obligacje. Wszyscy wiemy, co znaczy „zobligować się”, prawda? Jeśli się do czegoś wobec was zobliguję, oznacza to, że daję wam moje słowo. Obietnicę. Kiedy kupuję waszą obligację, wy dajecie mi słowo – waszą obietnicę – że oddacie mi moje pieniądze z określonym procentem po czasie X (w terminie wykupu). To dlatego obligacje nazywane są instrumentami o stałym dochodzie. Dochód, czyli zwrot, jaki z nich uzyskujemy, jest ustalony w dniu ich zakupu i zależy od czasu, przez jaki zgadzamy się je trzymać. Niekiedy w okresie do wykupu obligacji można korzystać z regularnych płatności odsetek (kuponu). Przypomina to więc zwykły weksel z okresowymi świadczeniami. Na świecie istnieje jednak niezliczone bogactwo obligacji i funduszy obligacji. Wiele z nich, choć nie wszystkie, ocenianych jest przez agencje ratingowe pod kątem towarzyszącego im ryzyka. Na końcu tego rozdziału znajdziecie krótkie omówienie typów obligacji, które pomoże wam określić, które z nich mogą być szkodliwe dla waszego zdrowia finansowego, a które mogą być użytecznymi – a nawet świetnymi! – inwestycjami. Obligacje mogą też nieco dezorientować. Jak na huśtawce, ich wartość rośnie, gdy stopy procentowe spadają, lecz tracą na wartości, gdy stopy idą w górę.

HUŚTAWKA OBLIGACJI

Bądź co bądź kto chciałby kupować stare, nisko oprocentowane obligacje, jeśli na rynku pojawiają się nowiutkie obligacje z wyższym kuponem? Sposobem na uniknięcie

zmartwień o fluktuacje cenowe na rynku obligacji jest dywersyfikacja i nabycie niskoprowizyjnego funduszu indeksowego obligacji. Pamiętajcie tylko, nie wszystkie obligacje są takie same. Obligacje rządu greckiego nie są tak bezpieczne jak niemieckiego. Obligacje municypalne miasta Detroit nie są tak bezpieczne jak papiery skarbowe rządu USA. Niektórzy doradcy inwestycyjni twierdzą, że jedynymi całkowicie bezpiecznymi obligacjami są te, za którymi stoi wiarygodność Stanów Zjednoczonych. Możecie nawet kupić amerykańskie obligacje skarbowe zwane antyinflacyjnymi papierami skarbowymi (ang. TIPS), których wartość podąża za wskaźnikiem cen konsumpcyjnych, by chronić wartość inwestycji przed inflacją. Zajmiemy się tym wszystkim na końcu rozdziału, omawiając obligacje. Później pokażę wam fantastyczny portfel, który w unikalny sposób wykorzystuje fundusze obligacji. Na razie jednak przyjrzyjmy się kolejnemu instrumentowi zapewniającemu stały dochód, który mógłby trafić do waszego Koszyka Bezpieczeństwa. 3. Lokaty terminowe. Pamiętacie je? Zakładając lokatę terminową, to wy pożyczacie pieniądze bankowi, który bierze je w zamian za stałe oprocentowanie, a potem zwraca – wraz z odsetkami – w ustalonym terminie. Ponieważ lokaty terminowe mają gwarancję depozytów FDIC, są tak samo bezpieczne jak rachunki oszczędnościowe oraz – w momencie kreślenia tych słów – mniej więcej tak samo ekscytujące. Piszę jednak tę książkę na każdą pogodę, a pogoda lubi się zmieniać. Nie wiem, jaka panuje u was w tej chwili, lecz mogę wam opowiedzieć pewną historię: w 1981 roku, gdy miałem 21 lat, można było założyć sześciomiesięczną lokatę terminową oprocentowaną na… uważajcie… 17%! Nie musicie jednak aż tak bardzo cofać się w czasie, by się przekonać, że niektóre rodzaje lokat terminowych w odpowiednim otoczeniu mogą dać solidne zyski. Pamiętacie, jak mój doradca ze Strongholda dostał niskie stałe oprocentowanie na lokacie terminowej w 2009 roku, lecz była to lokata indeksowana, powiązana z rynkiem akcji, i z czasem uzyskał na niej 8-procentową stopę zwrotu!? Zrobił nadzwyczaj dobry interes, lecz lokaty indeksowane (możecie wrócić na chwilę do rozdziału 2.6, aby przypomnieć sobie, na czym to polega) naprawdę mogą pomóc wycisnąć więcej z każdego zainwestowanego dolara (bez ryzyka utraty kapitału). Jak więc radzi sobie nasza drużyna aktywów? Lokaty terminowe, gotówka, fundusze rynku pieniężnego i obligacje to naturalni kandydaci do waszego Koszyka Bezpieczeństwa. Kiedy jednak wprowadzić ich do gry? Niektórzy zawodnicy w pewnych warunkach będą sobie radzić dobrze, a w innych kiepsko. Jakie są zalety zawodnika zwanego gotówką? Może on wejść do gry w dowolnym momencie. Wasze pieniądze są bezpieczne i gotowe do użycia, gdy pojawi się odpowiednia okazja inwestycyjna. Z drugiej strony, jeśli trzymacie zbyt wiele gotówki, wasza siła nabywcza nie rośnie. Mało tego – ze względu na inflację z roku na rok się kurczy. Chociaż w czasach deflacji, jak w 2008 roku, za gotówkę kupicie więcej. Gdybyście wtedy dysponowali gotówką i odrobiną odwagi, moglibyście kupić dom za kwotę o 40% mniejszą, niż kosztował on rok wcześniej. (Na marginesie: tak właśnie postąpiło wiele funduszy hedgingowych. Kupiły dziesiątki tysięcy domów w czasie kryzysu, wyremontowały i wynajęły, a w latach 2011–2014 sprzedały z wielkim zyskiem). W tym samym roku z podobnym,

a nawet większym dyskontem można było nabyć wiele akcji. Jakie są zalety gracza znanego jako obligacje? Zależnie od ich rodzaju macie gwarantowaną stopę zwrotu, co daje wam bezpieczeństwo, gdy wartość innych klas aktywów spada. Gdy piszę te słowa w 2014 roku, zwykłe lokaty terminowe zapewne w ogóle was nie interesują, podobnie jak mnie. Zawodnik ten jednak może dobrze radzić sobie w środowisku wysokich stóp procentowych. I chociaż lokaty indeksowane najlepsze są w czasach zwyżkujących indeksów, w każdym innym otoczeniu będą bardzo solidną inwestycją, gdy gwarantują pełną ochronę kapitału. A oto wada obligacji: jeśli zechcecie sprzedać je przed terminem wykupu (kiedy to macie dostać całą zainwestowaną kwotę plus odsetki), a w tym czasie stopy procentowe istotnie pójdą w górę i nowe obligacje będą oferować wyższy kupon, będzie musieli oddać je za niższą cenę. Jeśli wydaje wam się to strasznie skomplikowane, mam dla was dobrą wiadomość. Ray Dalio stworzył strategię pod nazwą Na Każdą Pogodę, która pokaże wam, jak odnieść sukces dzięki właściwej mieszance obligacji, udziałów właścicielskich, towarów i złota, niezależnie od klimatu w gospodarce. Więcej dowiemy się na ten temat później. Musicie rozumieć, że bezpieczne obligacje, obiecując stałą stopę zwrotu i zwrot kapitału, są bezpieczniejsze od inwestycji, które nie gwarantują którejś z tych rzeczy. Ale obietnica jest warta tylko tyle, ile ktoś, kto ją daje, czyli emitent obligacji. Chcę tym samym powiedzieć, że potrzebujecie właściwych graczy na odpowiednią pogodę we właściwych proporcjach i stosownym czasie. Kontynuujmy zatem nasz przegląd wybranych aktywów pasujących do Koszyka Bezpieczeństwa, przechodząc do tych, o których być może nie myśleliście. 4. Wasz dom też mieści się w tej kategorii. Dlaczego? Ponieważ to wasz święty azyl. Nie powinniśmy go „przejadać”! Ostatnimi laty Amerykanie odebrali gorzką lekcję dotyczącą zagrożeń związanych z kupowaniem domów w celu szybkiej odsprzedaży (houseflipping) i korzystaniem z własnego domu jak z bankomatu. Nieruchomości, jeśli jest ona waszym głównym miejscem zamieszkania, nie należy postrzegać w kategoriach lewaru inwestycyjnego i źródła wielkich zysków. Ale chwileczkę! Czyż nie mówiono nam zawsze, że dom stanowi najlepszą inwestycję, ponieważ jego wartość zawsze rośnie? By rozwiązać ten dylemat, spotkałem się z laureatem nagrody nobla z ekonomii Robertem Shillerem, czołowym ekspertem w dziedzinie rynku nieruchomości i twórcą indeksu cen na rynku mieszkaniowym znanym jako wskaźnik Case’a–Shillera. Jego rewolucyjne ustalenia wykorzystałem w poniższym wykresie. Shiller odkrył, że po uwzględnieniu inflacji ceny domów w USA prawie nie zmieniły się od stulecia! Wysadził w powietrze jeden z największych mitów naszych czasów: że ceny domów zawsze idą w górę. – Chyba że mamy do czynienia z bańką – zastrzegł. A wszyscy wiemy, co ostatecznie dzieje się z bańkami.

Z drugiej strony posiadanie domu z kredytem hipotecznym o stałej stopie procentowej zabezpiecza przed inflacją i daje prawo do korzyści podatkowych. Jeśli jesteście właścicielami domu i wynajmiecie go w części lub całości, będzie pewnym źródłem dochodu. Istnieją także, jak niedługo się dowiecie, interesujące metody inwestowania w nieruchomości – takie jak pożyczki hipoteczne, fundusze REIT, mieszkalnictwo dla seniorów, nieruchomości generujące dochód itp. Nikt więc nie namawia was do rezygnacji z inwestowania w nieruchomości, jeśli właśnie na to macie ochotę! Najprostszą regułą jest jednak umieszczenie ich w kolejnym koszyku, który będziemy omawiać: Koszyku Ryzyka i Zysku. Jakie jeszcze aktywa można umieścić w Koszyku Bezpieczeństwa? 5. Zakładowy program emerytalny. Macie taki? Powinien trafić właśnie do tego koszyka, o ile należycie do tych nielicznych szczęśliwców. Pamiętacie przykład dr Alicii Munnell, dyrektorki Centrum Badań Emerytalnych przy Boston College? Zlikwidowała swój gwarantowany plan emerytalny i wzięła gotówkę, myśląc, że może ją zainwestować i uzyskać lepszą rentowność niż jej ówczesny pracodawca, Rezerwa Federalna. Dostała nauczkę, że nie ryzykuje się własnym planem dochodów do końca życia, i dziś opowiada tę historię ku przestrodze innych.

6. Renty kapitałowe. Jeśli jesteście młodzi i słyszycie o rentach, pewnie myślicie, że są dla was bezwartościowe. W przeszłości wymagały dużych pieniędzy i trzeba było być w określonym wieku, by skorzystać z tych instrumentów inwestycyjnych. Ale jak dowiecie się z rozdziału 5.3: Wolność: tworzenie planu dochodów do końca życia, istnieją tego typu instrumenty, w które możecie się uzbroić. Pamiętajcie, renty kapitałowe są produktami, które mogą dać wam gwarantowany strumień dochodów do końca życia. Jeśli wybierze się je dobrze, przypominają prywatne plany emerytalne. Lecz, jak już mówiliśmy, większość dostępnych na rynku rent kapitałowych to okropne inwestycje z wysokimi opłatami i absurdalnymi karami. Większość rent ze zmienną stopą zwrotu powinna być opatrzona większą liczbą ostrzeżeń niż reklamy Viagry! Znajdziecie też jednak kilka takich – dowiecie się o nich w części 5 – które są tak bezpieczne i tanie, że eksperci nazywają je świętym Graalem rozwiązań emerytalnych. Dlaczego? Bowiem mogą wam przynieść rentowność zbliżoną do Koszyka Ryzyka i Zysku, a zarazem ochronę waszego Koszyka Bezpieczeństwa. Gwarantowane dochody, które będziecie otrzymywać do końca życia i które nigdy nie stracą na wartości! 7. W waszym Koszyku Bezpieczeństwa powinna być przynajmniej jedna polisa na życie i lepiej zostawcie ją w spokoju. Dlaczego? A macie rodzinę? Jeśli umrzecie, będzie miała za co żyć. Terminowa umowa powinna wystarczyć większości ludzi. Jednakże inny rodzaj polisy na życie, opisany w części 5, może dostarczyć wam dochodów do końca waszych dni, bez podatków, i to jeszcze za waszego życia! A jeśli będzie prawidłowo ustrukturyzowany, polisa ta może również być bardzo efektywna podatkowo. Największe firmy i superbogacze korzystają z tego zaaprobowanego przez fiskusa rozwiązania od dziesięcioleci. Nie omieszkajcie przeczytać rozdziału 5.5, by poznać szczegóły dotyczące tego instrumentu, gdyż może wam pomóc osiągnąć wasze cele finansowe o 25–50% szybciej, zależnie od waszej stawki podatkowej. 8. Obligacje strukturyzowane. Produkty te nazywane są „inżynierią bezpieczeństwa” dla inwestorów. Obligacje strukturyzowane przypominają lokaty indeksowane, lecz nie mają gwarancji depozytów FDIC. Jak działają? Pożyczacie bankowi pieniądze – zazwyczaj jednemu z największych banków na świecie – a on obiecuje, że po ustalonym czasie odda wam pieniądze plus określony procent zysków wypracowanych przez konkretny indeks (np. S&P 500 minus dywidendy, indeks towarowy, indeks złota, indeks REIT lub ich kombinację). Gdy piszę te słowa, J.P. Morgan oferuje 7-letnią obligację strukturyzowaną ze 100-procentową ochroną kapitału, która daje 90% zysku na S&P 500. Nie dziwota, że najbogatsi tak często korzystają z tego instrumentu – wiecie już o tym z rozdziału 2.6. Odpowiedni rodzaj obligacji strukturyzowanej może być doskonałym sposobem na partycypowanie w hossie bez niepokoju o ewentualne straty – szczególnie gdy jest się na takim etapie życia, że nie można już sobie pozwolić na duże ryzyko zmienności. Gdy rozmawiałem z Mary Callahan Erdoes, szefową J.P. Morgan asset Management, która zarządza aktywami o war-tości 2,5 bln dolarów, powiedziała mi, że obligacje strukturyzowane mogą być dobrą opcją inwestycyjną zwłaszcza dla osób, które po krachu 2008 roku boją się inwestować w cokolwiek. I nie są żadnym chwytem marketingowym.

– Nieraz ludzie patrzą na obligacje strukturyzowane i mówią: „To zbyt piękne, by było prawdziwe” – opowiadała. – Ale trzeba rozumieć ten produkt od początku do końca. Nie ma tu żadnych chwytów reklamowych, żadnych sztuczek; jest tylko matematyka rynkowa… Im dłużej nie potrzebujesz płynności, tym więcej rynek gotowy jest ci za to zapłacić. Jeśli chcesz odłożyć pieniądze na 7 lat, zasługujesz na taki udział w zyskach. Czy więc obligacje strukturyzowane znajdą się w waszym Koszyku Bezpieczeństwa? Obligacja strukturyzowana jest tylko tak bezpieczna jak bank, który ją emituje. Erdoes jasno stwierdziła, że J.P. Morgan to największy bank świata. Niektórzy doradcy fiducjarni rekomendują Royal Bank of Canada oraz inne kanadyjskie banki, ponieważ ocenia się je jako jedne z najlepszych i najbezpieczniejszych na świecie. (Stany Zjednoczone były świadkiem upadku 9400 banków w czasie wielkiego kryzysu i prawie 500 w okresie niedawnej wielkiej recesji. W Kanadzie nie upadł ani jeden bank!). Jak zawsze musicie więc ocenić korzyści i ryzyko, a potem podjąć własną decyzję. Uważajcie również na opłaty i zawiłe umowy. Jak sobie powiedzieliśmy w rozdziale 2.6, wśród obligacji strukturyzowanych zdarzają się okropne produkty, zupełnie jak fundusze inwestycyjne ze zbyt wieloma opłatami. Jeśli finanse emitenta są zdrowe, nie stracicie swoich pieniędzy. Ale jeśli źle wybierzecie moment, nic też nie zarobicie. Jest to więc raczej bezpieczna strategia ochronna. Najlepiej jeśli przed podjęciem decyzji omówicie ten rodzaj inwestycji ze swoim doradcą fiducjarnym.

CZAS JEST PO WASZEJ STRONIE Uff! Sporo tego było. Jeśli od tych wszystkich opcji pęka wam głowa, pamiętajcie jednak, że nie jesteście sami. Możecie uzyskać dla siebie darmową alokację aktywów (i pełną analizę portfela), korzystając z serwisu www.strongholdfinancial.com lub z usług swojego doradcy fiducjarnego. Ważne jednak, abyście rozumieli pojęcie alokacji aktywów, a także wiedzieli, jakie opcje inwestycyjne dostępne są dla każdego z waszych koszyków, by całość waszego portfela – waszego zbioru inwestycji – była zgodna z waszymi celami i tolerancją ryzyka. W ten sposób utrzymacie kontrolę! Podejmując kolejne decyzje, będziecie myśleć: „Ile zaryzykuję, a ile umieszczę w bezpiecznym miejscu?”. To w takich momentach decyduje się wynik gry! A jak już widzieliście, najtrudniejszym zadaniem przy tworzeniu Koszyka Bezpieczeństwa jest rozstrzygnięcie, co jest naprawdę bezpieczne. Wiemy, że świat się zmienił. Absurdalnie niskie stopy procentowe nawet konserwatywnych inwestorów popychają w kierunku coraz bardziej ryzykownych inwestycji. Pogoń za większymi zyskami jest kusząca, zwłaszcza przy galopujących kursach akcji. Być może zaczynacie myśleć: „Nigdy nie dojdę tam, dokąd chcę, z miejsca, w którym jestem”. Uda wam się to jednak, jeśli zechcecie grać długoterminowo (szczególnie jeśli znajdziecie opcje gwarantujące zysk bez ryzyka utraty kapitału, o których dowiecie się niebawem). Jak w starej piosence Rolling Stonesów, czas stoi po waszej stronie, jeśli chodzi o pomnażanie pieniędzy. A jest on bez wątpienia najlepszym aktywem w Koszyku

Bezpieczeństwa – nawet jeśli zaczynacie na późniejszym etapie swojego życia. Bądź co bądź coraz więcej z nas dożywa osiemdziesiątki czy dziewięćdziesiątki, więc nasze inwestycje mogą dojrzewać razem z nami. A jeśli należycie do pokolenia X, Y lub Z – zgadza się, istnieje generacja Z, czyli „postmillenialsów”! – macie bardzo dużo czasu! Możecie zacząć od niewielkiej kwoty i pozwolić magii procentu składanego skrócić swoją drogę do miejsca, w którym chcecie się znaleźć. To, co dzieje się z pieniędzmi w Koszyku Bezpieczeństwa, przypomina mi starą sztuczkę hazardzisty z pola golfowego. Naciągacz zagaduje naiwną ofiarę: „Grasz w golfa? Ja się dopiero uczę i nie gram za dobrze. Zagrałbyś ze mną o 10 centów za dołek?”. Facet odpowiada: „No pewnie, super!”. Gdy idą w kierunku pierwszego dołka, hazardzista mówi: „Wiesz co? Dziesięć centów to nuda. Może będziemy podwajali stawkę po każdym dołku, żeby to trochę urozmaicić?”. Pierwszy dołek to 10 centów, drugi to 20, trzeci 40. Przy piątym w puli jest 1,60 dolara. Przy szóstym grają o 3,20 dolara, a są dopiero w jednej trzeciej 18-dołkowego pola. O ile grają, gdy dochodzą do osiemnastego dołka? Co powiecie na 13 107 dolarów?! Nawet dla Donalda Trumpa byłaby to wysoka stawka. Oto magia procentu składanego w akcji. To samo dzieje się, gdy długoterminowo inwestujecie w swój Koszyk Bezpieczeństwa. Reinwestujecie zarobione odsetki i przez długi czas postęp jest trudno zauważalny. Kiedy jednak dochodzicie do 13. dołka, potem 14., i 16., nagle wszystko eksploduje. Przyjrzyjcie się wykresowi. Ten geometryczny przyrost pracuje dla was. Oczywiście cierpliwe czekanie nie jest mocną stroną dzisiejszego pokolenia! Jako społeczeństwo zostaliśmy zaprogramowani na ciągłe nagrody. Oczekując więc na wzrost wartości aktywów w Koszyku Bezpieczeństwa, będziemy mieli wrażenie, że patrzymy, jak rośnie trawa. Dlatego właśnie kusi nas, by umieszczać zbyt wiele pieniędzy w kolejnym koszyku – Ryzyka i Zysku. Ale nie wszystko w Koszyku Bezpieczeństwa musi być nudne jak flaki z olejem. Jeśli macie zdolnego i obrotnego doradcę fiducjarnego, może wam pokazać, jak wycisnąć z niektórych z tych nudnych opcji nieco większą rentowność, a nawet całkiem sporą, jeśli traficie na właściwe otoczenie.

PARTYJKA GOLFA

Oto przykład inwestycji, którą znalazł dla mnie doradca ze Strongholda, a której większość ludzi nie umieściłaby w swoim Koszyku Bezpieczeństwa: mowa o pożyczce mieszkaniowej! Wszystko zaczęło się od faceta, który budował dom w Indian Wells w Kalifornii, a potem popadł w problemy finansowe i musiał sprzedać go grupie inwestorów. Słyszeliście kiedyś o Indian Wells? To coś w rodzaju Beverly Hills, tylko że w Palm Springs, gdzie średnie dochody na głowę są jednymi z najwyższych w USA. Samo miasto jest piękne, ma doskonały klimat, otoczone jest polami golfowymi i wypoczynkowymi ośrodkami – wspaniałe miejsce na główny adres albo dom wakacyjny. Firma inwestycyjna, która nabyła dom owego faceta, skupuje dziesiątki nieruchomości, więc potrzebuje dużej ilości gotówki, ale na niezbyt długi czas – odsprzedaje te domy od razu, gdy tylko przygotuje je do sprzedaży. By zapewnić sobie stały dopływ pieniędzy, firma potrzebuje inwestorów, którzy udzielają jej krótkoterminowych pożyczek zabezpieczonych uprzywilejowanymi hipotekami (ang. first trust deed) na tych nieruchomościach. Słyszeliście kiedyś o hipotece? Jeśli jesteście właścicielami domu kupionego na kredyt, instytucja finansowa pożyczyła wam pieniądze na dom, a wy zobowiązaliście się do spłaty kredytu z odsetkami naliczonymi według określonej stopy procentowej. Jeśli nie

wywiążecie się z tego zobowiązania i przestaniecie je spłacać, uprawniony z tytułu hipoteki ma prawo zmusić was do sprzedaży – i otrzymywać należne mu odsetki do czasu przejęcia waszego zobowiązania przez nowego właściciela. Jako inwestor poszukuję okazji do maksymalnych zysków w przy zachowaniu bezpieczeństwa – odpowiednio ustrukturyzowana i uprzywilejowana hipoteka idealnie się do tego nadaje. Wraz z doradcą odkryliśmy, że firma inwestycyjna oferowała uprzywilejowaną hipotekę ustanowioną na tym domu w Indian Wells jako zabezpieczenie rocznej pożyczki w wysokości miliona dolarów oprocentowanej na 10% w skali roku. Firma była gotowa podjąć współpracę z jednym inwestorem albo nawet 25, z których każdy miał wnieść 40 tys. dolarów. Ostatecznie zdecydowałem się zainwestować cały milion samodzielnie. Być może powiecie: „Rety, to świetny interes! Zarabiasz 100 tys. dolarów za zablokowanie swoich pieniędzy tylko na rok. Tylko jakie jest ryzyko, Tony?”. Z tego właśnie powodu zrobiłem solidne rozeznanie. Jak dowiedzieliśmy się z dwóch zamówionych operatów szacunkowych, dom w obecnym stanie wart był 2 mln dolarów. Jeśli więc pożyczam milion, moja pożyczka ma wskaźnik LTV (udział kredytu w wartości nieruchomości) na poziomie 50%. Nawet jeśli firma nie spłaci pożyczki, pożyczony przeze mnie 1 mln dolarów jest bezpieczny, ponieważ wartość nieruchomości wynosi 2 mln. To był świetny interes, lecz udzielałem również pożyczek pod zastaw hipotek na mniejsze domy. Załóżmy, że znalazłem skromny domek na Środkowym Zachodzie warty 80 tys. dolarów. Mógłbym udzielić pożyczki hipotecznej maksymalnie na 50% LTV, czyli 40 tys. dolarów. Transakcja z Indian Wells była podobna, tyle że na większą skalę. Postanowiłem więc wejść w ten interes i umieścić tę inwestycję w Koszyku Bezpieczeństwa. No dobrze, już słyszę, jak mówicie: „Chwileczkę, Tony! A co, jeśli ceny domów spadną? Czy ta inwestycja nie powinna raczej trafić do Koszyka Ryzyka i Zysku?”. To świetne pytanie, gdyż niedawno doświadczyliśmy jednego z największych krachów na rynku nieruchomości w historii! Pozornie wygląda to tak, jakby rzeczywiście trzeba było wrzucić tę inwestycję do Koszyka Ryzyka. Myślę jednak, że to bezpieczna inwestycja: w 2008 roku, kiedy rynek nieruchomości po prostu przebił dno, a świat stanął na głowie, ceny w większości rejonów USA spadły najwyżej o 30–40%. Było kilka wyjątków, takich jak niektóre dzielnice Las Vegas, Phoenix czy Miami, gdzie ceny spadły o więcej niż 50%. Jednakże w tych miejscach ceny bardzo szybko rosły tuż przed pęknięciem bańki. W okolicach Indian Wells bańka nie przybrała takich rozmiarów – o ile w latach 2008– 2010 ceny spadły o 31% (a więc znacznie mniej niż 50%), największy roczny spadek wyniósł tylko 13,6% (od 2008 do 2009 roku). A pamiętajmy, że pożyczamy tylko na rok. Jeśli więc domy mieszkalne zaliczyły spadek o wiele mniejszy niż 50% w 2008 roku, jest mało prawdopodobne, że stanie się tak w tym roku. Dlatego właśnie zdecydowałem się umieścić tę inwestycję w Koszyku Bezpieczeństwa. Po prostu musicie w takich przypadkach zachować pewną ostrożność. Ale wcale nie oznacza to, że musi być nudno. Jeśli odrobicie swoją lekcję, możecie liczyć na bardzo dobrą rentowność (8–10%, podczas gdy wielu ludzi zadowala się w tym koszyku zyskiem rzędu 1–4%)! Twierdzę, że Ezop pisał z myślą o żółwiach. Zające nie mają czasu na czytanie.

– ANITA BROOKNER Nuda rodzi się z nudnego umysłu. – „THE STRUGGLE WITHIN” – Metallica

No dobrze, a co gdyby ta sama firma zaoferowała mi 12-procentowy zwrot za inwestycję w nieruchomość za 2 mln dolarów, ale w zamian za lepsze oprocentowanie chciałaby ode mnie pożyczyć nie 1 mln dolarów, a 1,5 mln? Wskaźnik LTV wyniósłby wtedy 75% – oczywiście osiągnąłbym wyższą rentowność w zamian za większe ryzyko. Oznacza to, że gdyby rynek spadł o 25% lub więcej, mógłbym stracić część swoich pieniędzy. Mało prawdopodobne, lecz możliwe. Gdybym miał możliwość, aby podjąć większe ryzyko w zamian za wyższy zysk, mógłbym to rozważyć. Nie umieściłbym jednak wtedy tej inwestycji w swoim Koszyku Bezpieczeństwa. Weszłaby do innego koszyka, o którym niedługo będziemy rozmawiać: koszyka, który powinien być owinięty żółtą taśmą ostrzegawczą i który należy obsługiwać w rękawicach ochronnych, ponieważ gwarantuję wam, że się sparzycie, jeśli popełnicie błąd! Jeśli jednak będziecie się z nim obchodzić ostrożnie, może skrócić waszą drogę do finansowej wolności. Mogliście się już przekonać, że alokacja aktywów to sztuka, a nie nauka. Pojęcie bezpieczeństwa jest całkowicie subiektywne. Niektórzy uważają, że nic nie jest bezpieczne! Inni obcują z niewielkim ryzykiem non stop i wciąż czują się bezpieczni. Dlatego na każdą inwestycję musicie spojrzeć indywidualnie. Alokacja aktywów przyniesie wam prawdziwe korzyści wtedy, gdy ustalicie właściwe proporcje między inwestycjami bezpiecznymi a tymi obarczonymi wyższym ryzykiem, lecz oferującymi w zamian obietnicę większych zysków i szybszego pomnażania pieniędzy. W inwestowaniu właśnie to decyduje o życiu lub śmierci, sukcesie lub porażce. Jaki więc, waszym zdaniem, odsetek waszych pieniędzy powinien trafić do Koszyka Bezpieczeństwa – do bezpiecznych inwestycji? Jedna trzecia? Połowa? Dwie trzecie? Brak zabezpieczenia dla znacznej części waszych ciężko zarobionych pieniędzy bezpiecznymi inwestycjami może na was ściągnąć finansową katastrofę. I odwrotnie, umieszczenie w nim zbyt dużej części pieniędzy może istotnie spowolnić tempo ich pomnażania. Jak znaleźć odpowiednie proporcje? Nad tym właśnie pracowaliśmy. A skoro już opanowaliśmy podstawy bezpieczeństwa, nadszedł czas, aby naprawdę wejść do gry. Czas grać, żeby wygrać. Obligacje mogą być na tyle istotną częścią waszego Koszyka Bezpieczeństwa, że chciałem zaproponować wam krótkie wprowadzenie w ich tematykę, które możecie uznać za interesujące. Jeśli nie macie na to czasu teraz, pamiętajcie, że zawsze możecie wrócić do tego omówienia, i przejdźcie od razu do następnego rozdziału. Nie zwalniajcie tempa! Bierzemy się za większe ryzyko i potencjalnie wyższe zyski.

KILKA SŁÓW NA TEMAT OBLIGACJI Dżentelmeni wolą obligacje. – ANDREW MELLON, założyciel Bank of New York Mellon

Jeszcze nie tak dawno obligacje uchodziły za najbezpieczniejszą, najbardziej godną

zaufania formę inwestowania. Były najgroźniejszą bronią w portfelach najbogatszych inwestorów, a dla przeciętnego ciułacza stanowiły fundament Koszyka Bezpieczeństwa i Spokoju Ducha. Jednak ostatnio cieszą się kiepską opinią – i nie bez powodu. Jeśli wziąć pod uwagę, że amerykańskie papiery skarbowe są absurdalnie nisko oprocentowane, zaś część firm, miast, a nawet krajów emitujących obligacje stoi na skraju bankructwa – czy wręcz bankrutuje – obligacje nikomu nie wydają się już takim świetnym interesem. Wielu ekspertów wciąż uważa jednak, że stanowią istotną część miksu inwestycyjnego. (Są nawet podstawą pewnego niesamowitego portfolio, które sprawdza się w każdych warunkach gospodarczych, o którym dowiecie się więcej w rozdziale 5.1). Przyjrzyjmy się więc głównym rodzajom obligacji, by sprawdzić, czym mogą nas skusić – a także na co należy uważać. • Amerykańskie papiery skarbowe. Wielu ekspertów inwestycyjnych, w tym magik alokacji aktywów z Uniwersytetu Yale David Swensen, uważa, że najbezpieczniejszymi obligacjami są stare dobre amerykańskie papiery skarbowe, ponieważ stoi za nimi wiarygodność rządu USA. David powiedział mi: „Papiery skarbowe służą jako kotwica dla całego portfela”. Skoro jednak są one w tak niewielkim stopniu narażone na niewypłacalność dłużnika, dają mniejszą rentowność. A także, jak w przypadku innych, mniej bezpiecznych obligacji, ich cena może fluktuować wskutek zewnętrznych wydarzeń – zwłaszcza pod wpływem aktualnych ruchów inflacyjnych lub deflacyjnych. Nagle więc coś, co uważaliście za absolutnie bezpieczną inwestycję, może wypalić wam w twarz! Są cztery rodzaje obligacji skarbowych (a ich nazwy zależą od długości terminu wykupu). 1. Bony skarbowe (T-bills): Ten rodzaj długu emitowanego przez rząd ma termin zapadalności krótszy niż 12 miesięcy. Bony skarbowe stanowią podstawę większości funduszy indeksowych obligacji krótkoterminowych oraz funduszy rynku pieniężnego. 2. Obligacje średnioterminowe (T-notes): Terminy wykupu obligacji średnioterminowych wahają się od 1 roku do 10 lat. Mają stałe oprocentowanie (zwane kuponem). Wypłata odsetek następuje co 6 miesięcy. 3. Obligacje długoterminowe (T-bonds): Mają taką samą charakterystykę jak T-notes, lecz ich terminy wykupu mieszczą się w przedziale 10–30 lat. 4. Obligacje antyinflacyjne (tIPS): Po raz pierwszy wprowadzono je w 1997 roku. Chronią inwestorów przed nagłymi skokami inflacji. Gdy kupujecie obligację TIPS, wierzytelność główna (wartość nominalna) obligacji zmienia się stosownie do inflacji mierzonej wskaźnikiem cen konsumpcyjnych (CPI) – podobnie jak wypłacane co pół roku odsetki. Jeśli kupicie obligacje TIPS za 10 tys. dolarów oprocentowane na 1,5%, a CPI nie zmieni się w ciągu 6 miesięcy, wartość nominalna obligacji również pozostanie stała i dostaniecie 150 dolarów odsetek. Lecz jeśli – i tu ujawnia się piękno TIPS-ów! – koszty życia wzrosną o 2%, wasze obligacje będą warte 10 200 dolarów, zaś półroczna płatność wyniesie 153 dolary. Jeśli macie wiele takich obligacji, a inflacja idzie ostro w górę, te kwoty mogą zacząć robić wrażenie! Poniżej tabela

pokazująca, jak to działa:

TABLICA TIPS (WG RAYMOND JAMES)

Zauważcie, że wartość obligacji może być skorygowana również w dół. Jeśli zatem wejdziemy w kolejną recesję lub depresję, teoretycznie możecie stracić część swojego kapitału, jeśli zechcecie wtedy upłynnić obligacje i odzyskać włożone pieniądze. Zasadniczo jeśli kupujecie TIPS-y, obstawiacie, że wchodzimy w okres inflacji. Czy to prawdopodobne? Jeśli nie jesteście pewni (a pewien nie może być nikt), możecie postąpić tak, jak rekomenduje David Swensen w swoim idealnym portfelu: ponieważ obligacje TIPS drożeją, gdy rosną stopy procentowe (co zwykle ma miejsce podczas inflacji), zrównoważcie je podobną liczbą tradycyjnych papierów skarbowych, które w tym samym okresie tanieją. W ten sposób jesteście chronieni w każdej sytuacji! Oczywiście rząd USA to niejedyny emitent obligacji, które pozwalają finansować prowadzoną politykę. W dawnych dobrych czasach, czyli jeszcze kilka lat temu, obligacja gwarantowana wiarygodnością suwerennego kraju była uważana za całkiem bezpieczną opcję. Jednak teraz, gdy mamy Grecję, Hiszpanię oraz inne kraje stojące na skraju przepaści – czy wręcz spadające w nią, jak Argentyna – obligacje obcych rządów stały się bardziej ryzykowną inwestycją. Zagraniczne obligacje są również bardziej narażone na ryzyko związane z inflacją, a dodatkowo, jeśli kupujecie papiery denominowane w niestabilnej walucie, możecie wpaść w poważne kłopoty, wymieniając je z powrotem na dolary. Większość doradców radzi, by zostawić te inwestycje zawodowym traderom i funduszom hedgingowym. Co jednak z niektórymi innymi obligacjami, które mogą dać lepszą rentowność niż nasze zwykłe papiery skarbowe? Niektóre z wymienionych poniżej rodzajów tych papierów są bezpieczniejsze od pozostałych. Co o ich perspektywach myślą inni, możecie sprawdzić dzięki systemowi ratingu, który dzieli obligacje według poziomu ryzyka, jakie przedstawiają dla inwestorów.

Istnieje kilka uznanych w świecie agencji ratingowych, takich jak Moody’s, Fitch Ratings oraz Standard & Poor’s, które korzystają ze specjalnych wzorów pozwalających ustalić wiarygodność kredytową różnych emitentów – na podobnej zasadzie oceniana jest wasza wiarygodność, gdy ubiegacie się o kredyt samochodowy lub kartę kredytową. W przypadku S&P oceny wahają się od AAA (najwyższy poziom zaufania, że firma lub kraj nie przestanie spłacać swoich zobowiązań), przez BBB (odpowiadająca ocenie inwestycyjnej obligacji), aż po D (co oznacza, że emitent już przestał spłacać swoje długi). Im niższy rating, tym większe odsetki emitent musi płacić nabywcom obligacji za ryzyko, jakie na siebie biorą. Obligacje naukowo nazwane wysokodochodowymi, ongiś znane jako śmieciowe, mają rating niższy niż BBB, co oznacza ocenę „poniżej poziomu inwestycyjnego”. • Obligacje korporacyjne. Korporacje emitują obligacje, gdy potrzebują zebrać pieniądze na rozwój, przejęcia, zapłatę dywidendy, pokrycie straty i wiele innych celów. Czy powinniście kupować obligacje korporacyjne? To zależy od ryzyka. Jeśli postawicie na niewłaściwą obligację, możecie stracić większość albo całość zainwestowanych pieniędzy. Nawet korporacyjnym symbolom, jak TWA czy Kodak, zdarzyło się zbankrutować. Po tym, jak Kodak ogłosił bankructwo, niezabezpieczone obligacje tej firmy sprzedawano po 14 centów za każdego dolara wartości nominalnej. Jednak obligacje największych amerykańskich korporacji wciąż uważane są za bezpieczne lokaty. Apple (z ratingiem AA+) sprzedaje swoje bezpieczne obligacje – lecz ich oprocentowanie tylko o niespełna 1 punkt procentowy przewyższa oprocentowanie porównywalnych amerykańskich papierów skarbowych! Część inwestorów, jak David Swensen, mówi: „Po co zawracać sobie głowę obligacjami korporacyjnymi, skoro lepszą rentowność można uzyskać, po prostu kupując akcje danej firmy?”. Jeśli jednak szukacie w obligacjach wyższej rentowności, macie mnóstwo opcji – o ile zakwalifikujecie te inwestycje do Koszyka Ryzyka i Zysku, a nie Koszyka Bezpieczeństwa! Nie każdy na przykład ucieka od tzw. obligacji śmieciowych. Musicie się przyjrzeć każdej z nich z osobna i zdecydować, czy warte są tego ryzyka. W maju 2014 roku największy australijski przewoźnik lotniczy, linie Qantas, zaoferował 8-letnie obligacje ocenione poniżej poziomu inwestycyjnego, denominowane w australijskich dolarach i oprocentowane na 7,75%. Firmie obniżono rating ze względu na niedawne straty i problemy z zadłużeniem, lecz czy od razu byście ją skreślili? Albo coś bardziej ekstremalnego: w styczniu 2013 roku, w samym środku chaosu, znaleźli się ludzie, którzy kupowali roczne egipskie bony skarbowe z „gwarantowaną” (o sile tej gwarancji decydowała tylko wiara w stabilność tamtejszego rządu) rentownością na poziomie 14,4%. Osoby, które się na nie decydowały, obstawiały, że USA i Arabia Saudyjska będą podtrzymywać stabilność i finansową płynność Egiptu. Czy te zyski są warte ryzyka niewypłacalności emitenta? To już ten rodzaj decyzji, którą sami musicie podjąć, kupując obligacje śmieciowe. Oczywiście niewielu z nas ma doświadczenie i czas, by robić rozeznanie na tym

poziomie. W takich sytuacjach może się przydać zdolny doradca fiducjarny specjalizujący się w tego typu inwestycjach. Istnieją jednak fundusze indeksowe krajowych i zagranicznych obligacji wysokodochodowych, które mogą wam zapewnić dobrą rentowność, zarazem rozkładając ryzyko na wiele obligacji. • Obligacje municypalne. Gdy stan, miasto lub hrabstwo potrzebuje funduszy na duży projekt infrastrukturalny (kanalizacja, szpitale, transport publiczny), pożycza pieniądze, emitując obligacje. W przeszłości obligacje municypalne uważano za obopólnie dobry interes, ponieważ odsetki płacone przez emitenta zwolnione były zwykle z podatków federalnych, a czasem również stanowych. Co jednak ostatnio dzieje się z miastami i hrabstwami w USA? San Bernardino i Stockton w Kalifornii? Z hrabstwem Jefferson w Alabamie? Detroit? Chicago? Wszystkie są bankrutami lub prawie bankrutami, a właściciele ich obligacji mogą zostać z niczym. Nie ma to już wiele wspólnego z pewnością. Poza tym gdy stopy procentowe spadają, emitent może wykupić obligacje „na żądanie” i zwrócić wam kapitał przed terminem wykupu. Tracicie wtedy tę gwarantowaną stopę zwrotu, na którą liczyliście. Gdy jednak już przyjmiecie to ryzyko do wiadomości, obligacje municypalne mogą oferować wielkie możliwości, jeśli tylko wiecie, gdzie szukać. Możecie przy tym liczyć na nadzwyczajne korzyści podatkowe. Oto przykład, który może okazać się dla was wartościowy: mój znajomy kupił ostatnio obligacje miasta Nowy Jork oprocentowane na 4% bez podatku – co dla kogoś płacącego podatki według wysokiej stawki stanowi ekwiwalent opodatkowanej obligacji z rentownością 7%! Dlaczego mój znajomy nie przejmuje się ryzykiem? Obligacje te zabezpieczone są zastawem na przyszłych wpływach podatkowych. Jeśli więc Nowy Jork wpadnie w kłopoty, ma możliwość nałożenia dodatkowych podatków i spłacenia nabywców obligacji! Mój znajomy ma takie zaufanie do tych obligacji, że wrzuca je do Koszyka Bezpieczeństwa! Na tym przykładzie chcę pokazać, że jest wiele obligacji municypalnych, które mogą okazać się dla was wartościowe – musicie się jednak wyedukować i usiąść z licencjonowanym doradcą inwestycyjnym albo innym kompetentnym ekspertem w dziedzinie inwestycji znającym obligacje, które rekomenduje. Macie dość zgadywania, które obligacje powinny trafić do waszego portfela? Założyciel grupy Vanguard Jack Bogle sugeruje zakup niskokosztowych, niskoprowizyjnych funduszy indeksowych obligacji, które rozpraszają wasze ryzyko, ponieważ stajecie się właścicielami całego rynku obligacji. Możecie się dowiedzieć, jak Bogle praktycznie realizuje tę koncepcję we własnym portfelu, z części 6: „Inwestujcie jak jeden na sto tysięcy: Pomocnik miliardera”. A teraz ruszajmy ku wyższemu ryzyku i potencjalnie większym zyskom.

ROZDZIAŁ 4.2

GRA O GŁÓWNĄ WYGRANĄ: KOSZYK RYZYKA I ZYSKU Nie wygrywa ten w najszybszym samochodzie, tylko ten, który nie godzi się na przegraną. – DALE EARNHARDT SENIOR

Koszyk Ryzyka i Zysku to ulubiony koszyk wszystkich inwestorów. Dlaczego? Bo jest seksy! Ekscytujący! Dzięki niemu możecie uzyskać znacznie wyższą rentowność – lecz istotnym słowem jest tutaj możecie. Możecie również stracić wszystko, co zaoszczędziliście i zainwestowaliście. Jeśli więc wkładacie pieniądze do Koszyka Ryzyka i Zysku, musicie być przygotowani na utratę części lub całości tych pieniędzy, jeśli się odpowiednio nie zabezpieczycie. Skąd to wiemy? Ponieważ wszystko w życiu, w tym rynki, podlega cyklom. Będą okresy hossy i bessy. Każdy, kto inwestuje w określony rodzaj aktywów w czasie ich dobrej passy – czy to w nieruchomości, akcje, obligacje, towary, czy cokolwiek innego – i uważa, że potrwa ona wiecznie, bo „tym razem będzie inaczej”, powinien przygotować się na kubeł zimnej wody. Gdy rozmawiałem z Jackiem Bogle’em na potrzeby tej książki, wciąż powtarzał jedną ze swoich mantr: „Rynki zawsze wracają do średniej”. (Oznacza to, że jeśli coś idzie w górę, musi spaść – i vice versa). Jestem też pewien, że Ray Dalio przykuł waszą uwagę, gdy mówił, że niezależnie od tego, jaki aktualnie instrument inwestycyjny preferujecie, możecie mieć pewność, że kiedyś straci na wartości od 50% do 70%. O ile omawiany koszyk ma nieograniczony potencjał zysku, nigdy nie zapominajmy, że możemy też wszystko stracić (a w każdym razie istotną część naszych aktywów). Dlatego nazywam go Koszykiem Ryzyka i Zysku, a nie Koszykiem Zysku i Ryzyka, ponieważ zysk nie jest w nim gwarantowany – w przeciwieństwie do ryzyka! Jakie więc inwestycje byście do niego włożyli? Oto wybór 7 głównych klas aktywów do rozważenia: 1. Instrumenty właścicielskie. Inne określenie na akcje, udziały w spółkach czy też instrumenty pozwalające być właścicielem wielu z nich jednocześnie, jak fundusze inwestycyjne, fundusze indeksowe i fundusze notowane na giełdzie (ETF-y). Fundusze notowane na giełdzie (exchange-traded funds, ETF) były nazywane cudownym dzieckiem giełdy, gdy w latach 2001–2014 ich popularność zwiększyła się o ponad 2000%, przyciągając ponad 2 bln dolarów inwestycji. Czym konkretnie są ETF-y? Są zbudowane jak fundusze inwestycyjne lub indeksowe, ponieważ zawierają zróżnicowany zbiór aktywów, lecz można nimi obracać jak pojedynczymi akcjami. Większość z nich ma

element dominujący (akcje małych spółek, obligacje municypalne, złoto) lub podąża za określonym indeksem. O ile jednak w przypadku funduszy indeksowych lub inwestycyjnych ze sprzedażą lub zakupem jednostek musicie czekać do zamknięcia dnia, ETF-ami możecie handlować przez cały dzień transakcyjny. Specjaliści mówią, że jeśli komuś podoba się pomysł funduszu indeksowego, lecz chce mieć możliwość jego zakupu w trakcie sesji, gdy widzi, że cena jest niska, lub sprzedaży, gdy jest wysoka, ETF-y są właśnie dla niego. Jest to jednak spekulacja, a nie inwestowanie, zaś próby przewidywania sytuacji na rynku rodzą bardzo poważne i bardzo szczególne ryzyko. Istnieje jeszcze jedna różnica: kiedy kupujecie jednostki EtF-a, tak naprawdę nie nabywacie akcji, obligacji, towarów czy czegokolwiek, z czym powiązany jest fundusz – ale udziały w funduszu inwestycyjnym, który jest właścicielem tych aktywów. Firma obiecuje wam, że uzyskacie takie same wyniki finansowe, jak gdybyście sami byli właścicielami tych aktywów. Nie przejmujcie się jednak: wydaje się to bardziej skomplikowane, niż rzeczywiście jest. Wiele osób lubi ETF-y, ponieważ oferują ogromną różnorodność za niewielką cenę. Istotnie, wiele ETF-ów narzuca niższe opłaty niż nawet porównywalne fundusze indeksowe, a czasami również mniejsze wymagania w zakresie minimalnej wartości inwestycji. A ponieważ nie angażują się zbyt mocno w spekulację, aby osiągnąć zyski kapitałowe, mogą być dość efektywne podatkowo (chociaż rośnie popularność aktywniej zarządzanych ETF-ów, które nie są już tak efektywne pod względem podatkowym). Czy powinniście inwestować w EtF-y? Jack Bogle, założyciel Vanguarda (który notabene oferuje wiele funduszy ETF), mówi, że nie widzi nic złego w posiadaniu ETFów indeksowych angażujących się w szeroką gamę aktywów, choć ostrzega, iż niektóre z nich są zbyt zaawansowane dla indywidualnych inwestorów. – Można obstawiać nie tylko kursy – powiedział mi – lecz również kraje czy branże przemysłu. I można mieć rację lub się pomylić. David Swensen zastanawia się, po co indywidualni inwestorzy w ogóle mieliby się zajmować ETF-ami. – Głęboko wierzę w kupowanie i utrzymywanie aktywów przez długi okres – mówił mi. – Główny powód, dla którego ktoś miałby wchodzić w ETF-y, stanowi spekulacja. Dlatego nie jestem ich wielkim fanem. 2. Obligacje wysokodochodowe. Mogliście również o nich słyszeć jako o obligacjach śmieciowych – istnieją powody, by je tak nazywać. Są to obligacje z najniższymi ocenami bezpieczeństwa inwestycyjnego, które oferują wysoki kupon (wyższą rentowność niż lepiej zabezpieczone papiery), lecz tylko z powodu znacznego ryzyka, jakie na siebie bierzecie. Dla odświeżenia wiedzy możecie wrócić do omówienia obligacji na końcu poprzedniego rozdziału. 3. Nieruchomości. Wszyscy wiemy, że nieruchomości mogą przynieść ogromne zyski. Pewnie sporo już wiecie o takich inwestycjach w nieruchomości, lecz można do tego podejść na wiele sposobów. Możecie nabyć dom, który wynajmiecie w zamian za czynsz. Możecie go kupić, wyremontować i z zyskiem szybko odsprzedać. Możecie udzielać pożyczek pod zastaw nieruchomości. Możecie nabyć powierzchnię komercyjną albo

apartament. Jedną z moich ulubionych inwestycji, o której już wam wspomniałem, są mieszkania dla osób starszych, które przynoszą bieżący dochód i dają obietnicę wzrostu wartości. Możecie też kupować jednostki funduszy REIT (inwestycyjnych funduszy nieruchomości). To fundusze (trusty), które są właścicielami dużych zasobów nieruchomości (lub udzieliły pożyczek pod ich hipotekę) i sprzedają swoje udziały drobnym inwestorom, na podobnej zasadzie jak fundusze inwestycyjne. Jednostki funduszy REIT podlegają obrotowi podobnie jak akcje. Możecie również nabyć jednostki funduszy indeksowych REIT, które oferują różnorodność wielu różnych REIT-ów. Jeśli chodzi o rentowność, zdobywca Nagrody Nobla z ekonomii Robert Shiller powiedział mi, że lepiej wyjdziecie na inwestowaniu w fundusze REIT niż na posiadaniu własnego domu (który i tak należy do Koszyka Bezpieczeństwa). – Nabycie REIT-u inwestującego w apartamenty wydaje mi się lepszym pomysłem niż kupno własnego domu – mówił – ponieważ pojawił się trend, aby wynajmować. To oczywiście może się zmienić. I jak w przypadku każdej inwestycji powinniście na chwilę przystanąć i pomyśleć: „Co ja właściwie obstawiam?”. Obstawiacie długofalowy wzrost wartości nieruchomości. Nie ma jednak na to gwarancji, dlatego inwestycje te znajdują się w Koszyku Ryzyka i Zysku. Jeśli nieruchomości pójdą w górę, możecie liczyć na ładne zyski; jeśli nie, nic nie zarobicie – albo stracicie wszystko. Jeśli kupujecie własny dom, obstawiacie wzrost jego wartości. Jeśli zaś nabywacie nieruchomość generującą dochód (mieszkanie, apartamentowiec, powierzchnię biurową, fundusz REIT lub fundusz indeksowy powiązany z takimi inwestycjami), możecie odnieść korzyść na dwa sposoby, o czym wspomniał Shiller. Otrzymujecie dochód na bieżąco, a jeśli nieruchomość zyska na wartości, możecie również zarobić przy jej sprzedaży. 4. Towary. Kategoria ta obejmuje złoto, srebro, ropę, kawę, bawełnę itp. Przez lata złoto uważano za ostateczną bezpieczną przystań, nieodzowny składnik Koszyka Bezpieczeństwa, a utarty pogląd głosił, że w niepewnych czasach jego cena może iść tylko w górę. A potem, w 2013 roku, wartość złota spadła o ponad 25%! Po co mielibyście inwestować w złoto? Możecie trzymać w portfelu niewielką jego ilość, która będzie stanowić deklarację: „To drobny element mojego zabezpieczenia na wypadek, gdyby zniknęły papierowe pieniądze”. Wiecie, jeśli na ziemi wybuchnie piekło, a rząd upadnie wskutek inwazji zombie, będziecie mieli przynajmniej trochę złotych (lub srebrnych) monet, by kupić sobie łódkę i szukać schronienia na morzu. (A tak w ogóle, czy zombie potrafią pływać?). W przeciwny razie złoto powinno znaleźć się raczej w waszym Koszyku Ryzyka i Zysku. Moglibyście zainwestować w nie jako zabezpieczenie przed inflacją lub element zrównoważonego portfela, o czym dowiemy się później, lecz musielibyście zaakceptować ryzyko. Nie oszukujcie się więc: jeśli kupujecie złoto, obstawiacie, że jego cena wzrośnie. W odróżnieniu od wielu innych inwestycji nie ma tu bieżącego dochodu, na który możecie liczyć w przypadku akcji (dywidenda), nieruchomości na wynajem czy obligacji. Złoto może być więc zarówno dobrym, jak i złym elementem aktywów, ale na pewno idzie do Koszyka Ryzyka i Zysku. To nie jest zarzut. W rzeczywistości we właściwym otoczeniu gospodarczym złoto może dawać rewelacyjne zyski! Dlatego w rozdziale 5.1: Niezwyciężona, niezatapialna,

niepokonana: strategia Na Każdą Pogodę zobaczycie, dlaczego warto mieć niewielką ilość złota w portfolio. 5. Waluty. Macie apetyt na zielone? Ponieważ wszystkie waluty to tylko papier, inwestycje w nie stanowią czystą spekulację. Są ludzie, którzy zbijają na tym fortuny, znacznie więcej jednak swoje majątki straciło. Handel walutą nie jest dla mięczaków. 6. Przedmioty kolekcjonerskie. Sztuka, wino, numizmaty, samochody, antyki, by wymienić tylko kilka przykładów. Znowu, ta klasa aktywów wymaga bardzo specjalistycznej wiedzy, tudzież nieustannego śledzenia eBaya. 7. Obligacje strukturyzowane. Co one robią w obu koszykach? Otóż występują różne rodzaje obligacji strukturyzowanych. Niektóre oferują 100% ochrony kapitału i te mogą trafić do Koszyka Bezpieczeństwa, o ile emitujący je bank ma zdrowe finanse. Istnieją też inne rodzaje tych obligacji, które oferują potencjalnie wyższą rentowność, lecz tylko częściową ochronę kapitału w razie spadku indeksu. Powiedzmy, że kupujecie obligację strukturyzowaną z 25-procentową ochroną. Oznacza to, że jeżeli rynek straci do 25%, nie tracicie nic. Jeśli zaś spadnie o 35%, tracicie 10%. Jeśli jednak decydujecie się na większe ryzyko, możecie liczyć na wyższy udział w hossie: czasami nawet na 150% indeksu, z którym obligacja jest powiązana. Innymi słowy, jeśli rynek pójdzie do góry o 10%, zyskacie zwrot w wysokości 15%. Istnieje więc potencjał większych zysków, lecz również zdecydowanie wyższe ryzyko. Po raz kolejny też przypominam: obligacje strukturyzowane należy kupować za pośrednictwem licencjonowanego doradcy inwestycyjnego, który pomoże uniknąć nadmiernych opłat, oferując wam w ten sposób perspektywę nawet większych zysków. Bezpieczeństwo nie jest kwestią wypadku. – BILLBOARD PRZY AUTOSTRADZIE NA FLORYDZIE

Właśnie zapoznaliśmy się z przykładowym wyborem aktywów inwestycyjnych, które można znaleźć w zdywersyfikowanym Koszyku Ryzyka i Zysku. Zastanawiacie się być może, dlaczego nie wspomniałem o bardziej ryzykownych wehikułach finansowych naszych czasów: opcjach call i put, obligacjach zabezpieczonych długiem (CDO) i całej masie egzotycznych instrumentów dostępnych dziś traderom. Gdy już będziecie bardzo bogaci, być może powinniście poprosić swojego doradcę inwestycyjnego, aby przyjrzał się niektórym z tych instrumentów. Pamiętajcie jednak, że jeśli zaczniecie grać w tę grę, nie będziecie już tylko inwestorami, staniecie się też spekulantami. Określa się to mianem tradingu dynamicznego (momentum trading) i musicie zdawać sobie sprawę, że jeśli źle rozegracie tę partię, możecie stracić wszystko, a nawet więcej. A ponieważ mantra tej książki polega na tym, że droga do finansowej wolności wiedzie przez oszczędzanie i inwestowanie na procent składany, pozostawię omawianie tych dynamicznych aktywów na inną okazję.

CZAS WEJŚĆ DO GRY

W porządku, znacie już zawodników wchodzących w skład waszych koszyków alokacyjnych, a także klucz do zbudowania zwycięskiej drużyny: dywersyfikuj, dywersyfikuj, dywersyfikuj! Jest jednak coś jeszcze. Musicie dywersyfikować nie tylko między Koszykiem Bezpieczeństwa a Koszykiem Ryzyka i Zysku, lecz również w ich obrębie. Jak powiedział mi Burton Malkiel, powinno się dywersyfikować na poziomie instrumentów, na poziomie klas aktywów, na poziomie rynków – i na poziomie czasu. To właśnie tak może powstać portfel na każdą pogodę! Malkiel mówi na przykład, że powinno się inwestować nie tylko zarówno w akcje, jak i w obligacje, lecz także w rozmaite rodzaje akcji i obligacji, z których wiele powinno pochodzić z różnych rynków na całym świecie. (O dywersyfikacji na poziomie czasu będziemy mówić w rozdziale 4.4: Czy najważniejszy jest właściwy moment?). Poza tym większość ekspertów zgadza się co do tego, że ostatecznym narzędziem dywersyfikacji dla inwestorów indywidualnych są niskoprowizyjne fundusze indeksowe, które oferują maksymalną ekspozycję na maksymalną liczbę papierów wartościowych przy najniższym koszcie. – Najlepszym sposobem dywersyfikacji jest posiadanie funduszu indeksowego, gdyż nie trzeba ponosić wszystkich tych opłat – tłumaczył mi David Swensen. – I uzyskuje się korzyści podatkowe. Co oznacza, że jeżeli inwestujecie poza rachunkiem III filaru, typu IRA lub 401(k), nie jesteście opodatkowywani z tytułu całego tego nieustannego kupowania i sprzedawania aktywów, które odbywa się w funduszach inwestycyjnych.

ZABAWCIE SIĘ TROCHĘ! Oczywiście jeśli wasza maszynka do zarabiania pieniędzy pracuje pełną parą i macie na to ochotę, nie ma nic złego w tym, że niewielką część Koszyka Ryzyka i Zysku odłożycie na bok i pobawicie się w obstawianie akcji czy day trading. – Istotną część pieniędzy włóż w fundusze indeksowane, a resztą możesz się pobawić – powiedział mi Burton Malkiel. – to lepsze niż obstawianie na wyścigach. Podkreślał jednak przy tym, aby ograniczyć się do 5% lub nawet mniejszego odsetka waszych aktywów czy portfolio. Czy to wszystko daje wam jakiś pogląd, jaki rodzaj portfela byłby dla was najlepszy? Zanim zdecydujecie, pamiętajcie, że wszyscy mamy skłonność do nadmiernego angażowania się w inwestycje, które naszym zdaniem przyniosą największe zyski. Tymczasem każdy ma zyski. Wiecie dlaczego? Dlatego że różne warunki nagradzają różne rodzaje inwestycji. Załóżmy więc, że gorącymi aktywami są akurat nieruchomości. Zainwestowaliście w nie, zatem jesteście genialni. Giełda szybuje? Jeśli macie akcje, okazaliście się geniuszami. Świetnie radzą sobie obligacje? Jeśli je macie, znowu jesteście mistrzami inwestowania. A może po prostu wylądowaliście we właściwym miejscu we właściwym czasie? Nie powinniście więc być zbyt pewni siebie. Dlatego tak ważna jest alokacja aktywów. Co mówią wszyscy najbardziej błyskotliwi ludzie świata? „Pewnego dnia się pomylę”. Idealnie planują więc swoją alokację aktywów, by zarobić w długim okresie, nawet jeśli pomylą się w krótkim.

SPRAWDŹCIE SWOJĄ WIEDZĘ Na następnych stronach będę wam pokazywał portfele, czyli alokacje aktywów, zaprojektowane przez największych inwestorów wszech czasów. Zacznijmy od portfela kogoś, o kim słyszycie przez całą tę książkę: Davida Swensena, człowieka, który zarobił dla Yale ponad 23,9 mld dolarów, prawdziwego mistrza alokacji aktywów. Chcielibyście poznać jego osobiste rekomendacje? Ja również chciałem! Kiedy więc usiedliśmy razem w jego gabinecie w Yale, zadałem mu podstawowe pytanie: Gdybyś nie mógł zostawić swoim dzieciom żadnych pieniędzy, tylko portfolio i zbiór zasad inwestowania, jakie by one były? Pokazał mi alokację aktywów, jaką zaleca inwestorom indywidualnym – która jego zdaniem przetrwa próbę czasu. Rekomenduje ten portfel również wszystkim instytucjom, nie tylko Yale, Stanfordowi, Harvardowi czy Princeton. Dlaczego? Ponieważ te cztery instytucje zatrudniają na pełen etat armię najlepszych analityków. Byłem zdumiony, kiedy po raz pierwszy zobaczyłem jego listę, taka była elegancka i prosta. Pokazałem wam 15 rodzajów aktywów do wyboru; on używa tylko 6 kategorii, wszystkich w ramach funduszy indeksowych. Byłem również zdziwiony, jaką wagę przypisał jednemu z koszyków. Domyślacie się, któremu? Spróbujmy wykorzystać część nabytej dotąd wiedzy na temat dzielenia aktywów między Koszyk Bezpieczeństwa a Koszyk Ryzyka i Zysku. Przyjrzyjcie się ramce poniżej i spróbujcie zgadnąć, gdzie trafiły poszczególne klasy aktywów. Zaznaczcie te, które waszym zdaniem znalazły się w Koszyku Bezpieczeństwa – miejscu, do którego trafiają inwestycje mniej rentowne, za to bezpieczniejsze; potem zaznaczcie, co zostało umieszczone w Koszyku Ryzyka i Zysku, gdzie mamy większy potencjał zarobku, lecz również wyższe potencjalne straty. Portfel Davida Swensena Klasa aktywów (w ramach funduszy indeksowych)

Który koszyk? Waga w portfelu Ryzyko i zysk

Bezpieczeństwo

Akcje krajowe

20%

□

□

Akcje zagraniczne

20%

□

□

Wschodzące rynki akcji

10%

□

□

Fundusze REIT (inwestycyjne fundusze nieruchomości)

20%

□

□

Długoterminowe obligacje rządu USA

15%

□

□

TIPS (skarbowe papiery antyinflacyjne)

15%

□

□

Zacznijmy od czterech górnych. Pierwszy jest szerokim funduszem indeksowym akcji krajowych, czymś w rodzaju funduszu Vanguard 500 Index czy Wilshire 5000 Total Market Index. Gdzie byście go umieścili? Czy wiąże się z nim ryzyko? Zdecydowanie tak. Czy macie gwarantowany zysk? Absolutnie nie. Czy możecie wszystko stracić? Mało prawdopodobne, choć możecie stracić dużo, bo zdarzało się to w przeszłości! W długim okresie amerykańskie akcje notują znakomite wyniki. Pamiętacie, jak się mają do

posiadania własnego domu? Instrumenty właścicielskie dobrze sobie radzą w długim okresie, lecz krótkoterminowo są jedną z najbardziej zmiennych klas aktywów. W ciągu ostatnich 86 lat (do końca 2013 roku) akcje z indeksu S&P traciły 24-krotnie. W którym więc koszyku powinny się znaleźć fundusze indeksowe akcji? Zgadza się: w Koszyku Ryzyka i Zysku. A co z akcjami zagranicznymi? David Swensen przykłada do nich znaczną wagę ze względu na różnorodność, jaką wnoszą do portfela. Jeśli w Ameryce nastąpi spowolnienie, być może biznes wciąż będzie się dobrze kręcić w Europie lub Azji. Nie każdy jednak podziela pogląd Davida. Zagraniczne waluty nie są tak stabilne jak stare dobre zielone, więc w inwestowanie w zagraniczne akcje wbudowane jest ryzyko kursowe. Natomiast Jack Bogle, założyciel Vanguarda, mogący się pochwalić 64 latami sukcesów, mówi, że posiadanie akcji amerykańskich firm jest inwestycją globalną. – Tony, prawda wygląda tak, że spośród wielkich amerykańskich korporacji żadna nie jest krajowa – tłumaczył mi. – One są na całym świecie: McDonald’s, IBM, Microsoft, General Motors. I tak jesteś więc właścicielem międzynarodowego portfela. Gdzie zatem umieścić akcje zagraniczne? Chyba możemy się zgodzić, że w Koszyku Ryzyka i Zysku, nieprawdaż? Rynki wschodzące? David Swensen lubi inwestować część pieniędzy w zmienne akcje gospodarek wschodzących, takich jak Brazylia, Wietnam, RPA czy Indonezja. Możecie uzyskać spektakularną rentowność, lecz również stracić wszystko. Koszyk Ryzyka i Zysku? No pewnie! A co z funduszami REIT? David stwierdził, że lubi „fundusze nieruchomości inwestujące w duże, centralnie zlokalizowane biurowce, duże centra handlowe i budynki przemysłowe. Zwykle cechuje je wysoka dochodowość”. Fundusze indeksowe tego typu mogą więc generować znaczne zyski, lecz wznoszą się i opadają razem z amerykańskim rynkiem nieruchomości komercyjnych. Który koszyk? Zgadza się: Ryzyko i Zysk. A co z ostatnimi dwiema pozycjami na liście: długoterminowymi obligacjami skarbowymi i TIPS-ami? Czy oferują niższe zyski w zamian za większe bezpieczeństwo? Strzał w dziesiątkę! Do którego więc koszyka należą? Oczywiście: Bezpieczeństwo. Gratulacje! Właśnie prawidłowo przydzieliliście sześć ważnych klas aktywów do właściwych koszyków alokacyjnych, czego nie byłoby w stanie zrobić 99,9% ludzi, których mijacie na ulicy! Całkiem nieźle, prawda? Wejdźmy jednak trochę głębiej w temat, aby zrozumieć, dlaczego David wybrał akurat taką mieszankę aktywów i dlaczego miks ten może lub nie może być odpowiedni dla was. Najpierw spójrzmy na Koszyk Bezpieczeństwa. David powiedział, że wybrał tylko amerykańskie papiery skarbowe, „ponieważ to bardzo czysta sytuacja, albowiem posiada się obligacje, za którymi stoi cała wiarygodność rządu Stanów Zjednoczonych”. Dlaczego jednak wybrał akurat te fundusze obligacji? Połowa z nich to tradycyjne długoterminowe obligacje skarbowe, a druga połowa to obligacje antyinflacyjne. – Zasadniczo chcesz przez to powiedzieć, że jeśli chcę być bezpieczny, powinienem zabezpieczyć się zarówno przed inflacją, jak i przed deflacją – powiedziałem Davidowi. – Masz absolutną rację – potwierdził. – Nie mogę uwierzyć, że to dostrzegłeś! Wiele

osób, które zestawiają ze sobą fundusze indeksowe obligacji, łączy akurat te dwa instrumenty. Obligacje skarbowe chronią przed deflacją, jaką mieliśmy w 2008 roku. Ale jeśli kupujesz zwykłe obligacje i pojawi się wysoka inflacja, skończysz ze stratami w portfolio. Jeśli nabywasz TIPS-y i masz wysoką inflację, jesteś zabezpieczony. Chcę, byście zauważyli, że David Swensen, jak wszyscy najlepsi, nie wie, co nastąpi: inflacja czy deflacja. Planuje z uwzględnieniem obydwu scenariuszy. Patrząc na to wszystko, być może powiecie: „W porządku, 50% na wypadek inflacji i 50% w razie deflacji. Czy on przypadkiem nie wychodzi na zero?”. To nie takie proste, lecz podoba mi się wasz tok myślenia. David używa swojego Koszyka Bezpieczeństwa jako zabezpieczenia na wypadek, gdyby ucierpiały jego inwestycje w instrumenty właścicielskie albo w nieruchomości. Jest w stanie ograniczyć straty dzięki aktywom, które równoważą ryzyko inwestycyjne w drugim koszyku. Ma więc pewność, że zarobi jakieś pieniądze na Koszyku Bezpieczeństwa i nie straci kapitału. Robi więc z Koszyka Bezpieczeństwa bardzo inteligentny użytek. Nie straci pieniędzy, a dodatkowo nawet trochę zarobi, zarówno kiedy wystąpi inflacja, jak i w przypadku deflacji. Bardzo sprytna strategia. Byłem nieco zdziwiony, że tylko 30% jego aktywów trafiło do Koszyka Bezpieczeństwa, podczas gdy 70% znalazło się w Koszyku Ryzyka i Zysku! Wydaje mi się to nieco zbyt agresywnym podejściem dla niektórych inwestorów. Zapytałem więc Davida, jak by się to sprawdziło w przypadku przeciętnego inwestora. – To dobre pytanie, Tony – powiedział. – Instrumenty właścicielskie to jądro portfeli o długim horyzoncie czasowym. To znaczy, jeśli spojrzymy na długie okresy – 10, 20, 50, 100 lat – zobaczymy, że zwrot z instrumentów właścicielskich jest lepszy niż w przypadku instrumentów o stałych dochodach. Dane historyczne z pewnością to potwierdzają. Spójrzmy na wykres poniżej, na którym prześledzono rentowność akcji i obligacji dla okresów 100 i 200 lat. Pokazuje on, że w ujęciu historycznym amerykańskie akcje były lepsze od obligacji pod względem przeciętnej rocznej rentowności. Jeden dolar zainwestowany w 1802 roku na 8,3% rocznie urósłby do 8,8 mln dolarów do przełomu tysiącleci.

Tak więc David Swensen zaprojektował swoje idealne portfolio jako maszynę generującą bogactwo, która oferuje również pewną stabilność dzięki swej nadzwyczajnej różnorodności. A ponieważ na inwestowanie trzeba patrzeć długofalowo, ma czas, by przetrwać okresowe spadki na rynku akcji. Byłem ciekaw, jak ta alokacja aktywów sprawdziłaby się w przeszłości: w tych 17 burzliwych latach od 1 kwietnia 1997 roku, odkąd dostępne są TIPS-y, do 31 marca 2014 roku. To właśnie w tych latach indeks Standard & Poor’s wierzgał jak byk na rodeo, a mimo to opadł o 51%. Poprosiłem więc zespół ekspertów finansowych, by przetestowali wyniki tego portfela na tle indeksu w tym okresie. I wiecie co? Portfolio Swensena przebiło wyniki rynku z przeciętną roczną stopą zwrotu na poziomie 7,86%! W czasie bessy trwającej od 2000 roku do końca 2002 roku, gdy S&P 500 zanurkował o prawie 50%, portfel Swensena pozostawał względnie stabilny. W ciągu tych trzech okropnych lat odnotował całkowitą stratę w wysokości tylko 4,572%! Podobnie jak inne portfele z dużym udziałem instrumentów właścicielskich portfolio Swensena mocno ucierpiało w czasie krachu roku 2008, lecz poradziło sobie lepiej od S&P 500 o ponad 6 punktów procentowych (tracąc 31% w porównaniu z 37%), a następnie odbiło się. (Uwaga: na końcu tego rozdziału znajdziecie szczegółową metodę obliczania rentowności. Wyniki z przeszłości nie gwarantują przyszłych wyników). Zatem, panie i panowie, można śmiało powiedzieć, że David Swensen jest jednym z tych rzadkich okazów, jednorożców, które naprawdę potrafią pokonać rynek

w dłuższym okresie – i jak widać na przykładzie tego portfela, robi to wyłącznie za pomocą alokacji aktywów! a wy macie dostęp do jego najlepszych rad, tu i teraz. Nawet jeśli jest to wszystko, co wyniesiecie z tego rozdziału, chyba zgodzicie się ze mną, że warto było poświęcić trochę czasu! Jednakże najważniejsze, abyście rozumieli rzecz następującą: nawet jeśli to portfolio potrafi radzić sobie lepiej i zachowywać się bardziej stabilnie niż cały rynek, wciąż pozostaje agresywnym portfelem, który wymaga silnych nerwów, ponieważ niewiele osób jest w stanie przyjąć stratę 35% oszczędności swojego życia, a potem nie pęknąć i nie sprzedać. Czy więc ta alokacja jest dla was właściwa? Jeśli jesteście młodymi osobami, możecie być bardzo zainteresowani takim miksem inwestycji, ponieważ macie więcej czasu na podniesienie się z ewentualnych strat. Jeśli szykujecie się do emerytury, portfel ten może być dla was zbyt ryzykowny. Nie ma się jednak czym martwić. Na kolejnych stronach zamierzam podać wam kilka innych przykładów portfeli, szczególnie przypadek alokacji Raya Dalio. Gdy mi ją pokazał, omal nie spadłem z krzesła! Jest tak niezwykła, że poświęciłem jej w następnej części cały rozdział. Oto drobna wskazówka: jego zestaw był znacznie mniej agresywny niż ten Swensena, lecz gdy przetestowaliśmy go na tym samym okresie, okazało się, że portfolio Dalio dało wyższą przeciętną roczną stopę zwrotu i charakteryzowało się dużo mniejszą zmiennością – była to przejażdżka gładką autostradą. Być może jest to święty Graal alokacji aktywów; portfel, który daje istotny wzrost przy najmniejszym ryzyka, jaki widziałem! W każdym momencie podejmowania decyzji najlepszą rzeczą, jaką możecie zrobić, jest wybrać właściwie; następną najlepszą rzeczą jest popełnić błąd, najgorszą zaś – nie robić nic. – THEODORE ROOSEVELT

Wróćmy na chwilę do całościowego obrazka i zastanówmy się, jaką decyzję powinniście podjąć w kwestii podstawowych liczb. Jaki odsetek waszych aktywów zamierzacie wystawić na ryzyko, a jaki chcecie chronić? Zanim podejmiecie tę decyzję, musicie rozważyć trzy czynniki: • etap życia, na jakim jesteście, • waszą tolerancję na ryzyko oraz • waszą płynność. Ile macie czasu na budowanie swojego bogactwa i popełnianie błędów po drodze, zanim zaczniecie korzystać ze zgromadzonych pieniędzy? Znowu, jeśli jesteście młodsi, możecie być znacznie bardziej agresywni, ponieważ będziecie mieli więcej czasu na odrobienie ewentualnych strat. (Chociaż nikt nie powinien wpadać w nawyk ich ponoszenia!). Wasze liczby zależą również od tego, jak duże macie dochody. Jeśli zarabiacie dużo, stać was na popełnianie większej liczby błędów, prawda?

ROZGRYWKA: CO JESTEŚCIE GOTOWI ZARYZYKOWAĆ?

Potrafimy radykalnie się różnić pod względem tolerancji na ryzyko. Niektórymi z nas kieruje potrzeba bezpieczeństwa. Pamiętacie 6 ludzkich potrzeb? Pewność jest numerem jeden. Jednak część z nas pragnie braku pewności i urozmaicenia; kochamy życie na krawędzi. Musicie wiedzieć, jaką macie osobowość, zanim pójdziecie dalej. Powiedzmy, że bierzecie udział w teleturnieju; którą z następujących możliwości byście wybrali? • 1 tys. dolarów w gotówce; • 50% szans na wygranie 5 tys. dolarów; • 25% szans na wygranie 10 tys. dolarów; • 5% szans na wygranie 100 tys. dolarów. A oto inny test: właśnie udało wam się zaoszczędzić na wakacje waszego życia. Trzy dni przed wyjazdem tracicie pracę. Czy: • odwołujecie wakacje; • jedziecie na znacznie skromniejsze wakacje; • jedziecie na zaplanowane wcześniej wakacje z przekonaniem, że potrzebujecie czasu na przygotowanie się do poszukiwania pracy; • przedłużacie wakacje, ponieważ może to być wasza ostatnia szansa na ekskluzywny urlop? Uniwersytet Rutgersa przygotował 20-punktową ankietę do wypełnienia w 5 minut przez internet (http://njaes.rutgers.edu/money/riskquiz), która może wam pomóc uplasować się na skali tolerancji ryzyka. Prawdziwej odpowiedzi najpewniej udzieli wam jednak instynkt. Od 30 lat prowadzę seminaria z cyklu Wealth Mastery, w trakcie których ludzie z ponad 100 różnych krajów przez cztery dni, „w pełnym zanurzeniu” starają się z moją pomocą odmienić swoje życie finansowe. W czasie tych seminariów lubię się z nimi zabawić w gierkę zwaną „obiegiem pieniądza”. Ze sceny proszę publiczność, by zaczęła między sobą „wymieniać pieniądze”. Nic więcej nie mówię. Zwykle następuje kilka minut ciszy i dezorientacji, lecz potem ludzie zaczynają ze sobą handlować. Niektórzy wyjmują dolara, inni 20, a jeszcze inni 100. Domyślacie się, co dzieje się dalej. Ludzie chodzą po sali, przyglądają się sobie, myślą, jak się wymienić. Niektórzy negocjują, inni oddają całą gotówkę. Są tacy, którzy biorą banknot 100-dolarowy, a w zamian dają jednodolarowy. Wyobrażacie sobie zaskoczenie tej drugiej osoby. Po 3, 4 minutach takiego handlu mówię: „Wystarczy, wracajcie na miejsca”, i przechodzę do następnego tematu. Za każdym razem jakiś facet zaczyna wołać: – Zaraz! Chcę z powrotem moje 100 dolarów! – Kto powiedział, że to twoja stówa? – pytam. – No przecież to zabawa – on na to. Odpowiadam wtedy: – Taaa… A dlaczego uważasz, że to już koniec gry? Zwykle rzuca mi wtedy zmieszane spojrzenie, zajmując swoje miejsce, wciąż sfrustrowany utratą 100 dolarów. W końcu do wszystkich dociera morał z tej zabawy: ich postrzeganie własnej tolerancji ryzyka i rzeczywista tolerancja to dwa różne światy. Facet uważa, że ma wysoką odporność na ryzyko, lecz wkurza go strata 100 dolarów. Zawsze

mnie to zdumiewa. Wyobraźcie sobie, co by było, gdybyście stracili 10 tys., 100 tys. lub 500 tys. dolarów. Takie kwoty agresywni inwestorzy tracą w relatywnie krótkim czasie. Ludzie nie znają swojej rzeczywistej tolerancji ryzyka, dopóki nie poniosą rzeczywistej i znacznej straty. Sam ponosiłem okropne straty – wiele milionów dolarów, i to w czasach, gdy nie miałem zbyt dużo do stracenia, a straty przekraczały wartość mojego majątku. Tego typu doświadczenia nie dają wam spać! Liczby nie mają jednak znaczenia. Z równowagi może was wytrącić ubytek 100 albo 1000 dolarów. Ból wynikający z utraty jest większy niż radość z wygranej. Dlatego tak dobrze jest mieć w swoim arsenale inwestycyjnym coś takiego jak Portfel na Każdą Pogodę, ponieważ dzięki samej alokacji aktywów możecie istotnie ograniczyć ryzyko znacznych strat. Nauka pokazuje nam nie tylko to, że jesteśmy zaprogramowani, by nienawidzić strat, ale również to, że ludzie nie są zbyt dobrzy w ocenie swoich szans na wygraną. Czasami, gdy uda nam się parę inwestycji, zaczynamy myśleć: „Kurczę, dobry w tym jestem; mogę zrobić wszystko!”. Myślenie, że potrafi się pokonać system, leży w ludzkiej naturze. Psychologowie nazywają to inklinacją motywacyjną. Większość z nas uważa, że jesteśmy lepsi w przewidywaniu prawidłowości oraz mamy więcej szczęścia w grach losowych niż w rzeczywistości. Cóż innego mogłoby tłumaczyć fakt, że tak wielu ludzi gra na loterii?! Słynne badanie z 1981 roku przeprowadzone na Uniwersytecie Sztokholmskim pokazało, że 93% amerykańskich kierowców uważa swoje umiejętności za ponadprzeciętne. To zjawisko ma nawet nazwę, efekt Lake Wobegon, odnoszącą się mitycznego miasta wymyślonego przez pisarza Garrisona Keillora, w którym „wszystkie dzieci są nieprzeciętne”. A kto nie uważa, że jest ponadprzeciętny?! Gdy jednak chodzi o pieniądze, złudzenia, że jesteście lepsi od innych, mogą doprowadzić was do zguby. Jeśli jesteście mężczyznami, za tę inklinację odpowiada biochemia. Za zbytnią pewnością siebie stoi testosteron. Kolejne badania pokazują, że kobiety są zwykle lepszymi inwestorami, ponieważ nie przeceniają swoich możliwości dokładnego przewidywania przyszłości. Czasami pewność siebie działa przeciwko wam. Popatrzcie tylko na małych chłopców. „Jestem Supermenem! Umiem latać! Patrzcie, jak skaczę z dachu!”. Można powiedzieć, że moje czytelniczki mają wbudowaną przewagę! Kiedy rynki stale pną się w górę, inwestorzy mogą być oczarowani swoimi wynikami. Każdego daje się skusić możliwością zysku, myląc ją z prawdopodobieństwem. Wtedy ludzie wpadają w tarapaty. Przeznaczają większość swoich środków na inwestycje pasujące do Koszyka Ryzyka i Zysku – nie tylko 70%, lecz 80%, 90% czy 100%. Niektórzy nawet pożyczają pieniądze, by inwestować w hossę, która ich zdaniem potrwa wiecznie – aż wreszcie się kończy. I z powodu kiepskiej alokacji aktywów, w której zbyt wiele jaj trafiło do jednego koszyka, ludzie ci tracą wszystko, a nawet zostają z długami. Kończą jako bankruci, ponieważ gdy już się dowiedzą, że giełda (lub złoto, lub nieruchomości, lub towary, lub cokolwiek innego) jest świetną inwestycją, bardzo często dzieje się to w momencie, gdy bańka właśnie ma pęknąć. Musicie stworzyć system, dzięki któremu nie skusi was pomysł włożenia zbyt wielu pieniędzy w jeden rynek lub jedną klasę aktywów i dzięki któremu nie zainwestujecie zbyt wiele w Koszyk Ryzyka i Zysku. Wszystko to może wydawać się dość oczywiste, szczególnie dla wyrafinowanych

inwestorów, którzy są przekonani, że już wszystko wiedzą. Czasami jednak to właśnie oni zmierzają wprost do zguby, zaślepieni wcześniejszym pasmem sukcesów. Zapominają o sprawach podstawowych. Naturalnie zawsze znajdą się inwestorzy, którzy nie będą w stanie słuchać głosu rozsądku, których ponosi „irracjonalny entuzjazm”. Wmawiają sobie największe kłamstwo inwestowania: „tym razem będzie inaczej”. Znam tuziny takich historii, z których każda źle się kończy. Weźmy Jonathana, znajomego, który zbił fortunę na swoim biznesie (niech jego prawdziwe imię pozostanie tajemnicą), a potem wszystko sprzedał, by zainwestować w przeżywający właśnie boom rynek nieruchomości w Las Vegas. Na początku nawet mu się wiodło, więc zdecydował się podwoić stawkę i zaczął pożyczać jak szalony, by budować jeszcze więcej apartamentów. Za każdym razem, gdy Jonathan przychodził na moje seminaria finansowe, słyszał, jak ważne jest przenoszenie części zysków do Koszyka Bezpieczeństwa, aby nie trzymać wszystkich jaj w jednym koszyku, bez względu na to, jak dużą rentowność może dziś oferować. Jonathan doceniał moje spotkania z cyklu Business Mastery, ponieważ walnie przyczyniły się do powiększenia jego biznesu o 1000%, co otworzyło mu drogę do wszystkich tych inwestycji. Na sprzedaży firmy zarobił 150 mln dolarów. Nie posłuchał jednak rad, by odejść od stołu, zabrać pieniądze i włożyć je do Koszyka Bezpieczeństwa, i zapłacił za to naprawdę wysoką cenę. Dzisiaj przyznaje, że pozwolił przejąć kontrolę swojemu ego. Chciał być miliarderem i wiedział, że jest na drodze do tego celu. Lecz gdy rynek nieruchomości w Las Vegas się załamał, stało się to, co wszyscy dobrze pamiętamy. Jak mocno spadły ceny domów? O całe 61% w latach 2007–2012. Jonathan stracił o pół miliarda więcej, niż miał.

Naprawdę mam nadzieję, że to do was dotarło. Jeśli cokolwiek powinniście wynieść z tego rozdziału, jest to rzecz następująca: wkładanie wszystkich pieniędzy do Koszyka Ryzyka i Zysku to pocałunek śmierci. To dlatego, według szacunków wielu ekspertów, 95% inwestorów praktycznie co dekadę traci wszystkie pieniądze. Zwykle płyną na fali wznoszącej (w nieruchomościach, na giełdzie, w złocie), a gdy fala zanika, idą na dno jak kamień; podczas nieuniknionego krachu przygniatają ich straty finansowe. Niektórzy nawet nie słuchają rad. Muszą nauczyć się na błędach, o ile w ogóle czegoś ich one uczą. Aby uniknąć tego rodzaju bolesnych lekcji, a także umieć zdecydować, jakie opcje są odpowiednie dla was, musicie pamiętać, że właściwym wyborem jest wolny od konfliktu interesów, niezależny doradca inwestycyjny. Weźcie pod uwagę, że profesjonalni sportsmeni i sportsmenki, najlepsi w swoich dyscyplinach, zawsze mają trenerów, którzy utrzymują ich w najwyższej formie. Dlaczego? Ponieważ trener zauważy, kiedy startują poniżej swoich możliwości, i pomoże im wprowadzić drobne korekty, które im się znakomicie zwrócą. To samo dotyczy waszych finansów. Wspaniali doradcy fiducjarni pomogą wam utrzymać się na kursie, gdy zaczniecie jak nastolatki gonić za zyskami. Namówią was do zejścia z gzymsu, gdy będziecie chcieli popełnić inwestycyjne samobójstwo.

WYBIERZCIE DOWOLNĄ LICZBĘ… Okej, przyszedł moment rozrachunku! Powiedzmy, że wciąż macie te 10 tys. dolarów

premii (albo skumulowaliście już 100 tys., 200 tys., 500 tys. lub milion, albo jeszcze więcej) i postanowiliście je zainwestować. Jak podzielilibyście tę kwotę, dysponując wiedzą, jaką zdobyliście? Jaka jest wasza nowa filozofia inwestowania? Jaki procent pieniędzy zamierzacie odłożyć w bezpieczne miejsce, a ile chcecie zaryzykować, aby uzyskać potencjalnie wyższy zysk? Pewnie słyszeliście o tej starej prostej zasadzie (którą Jack Bogle nazywa „surową metodą”): inwestowania wieku w obligacje. Innymi słowy, odejmijcie swój wiek od 100, a otrzymacie procent, jaki powinniście trzymać w akcjach. Jeśli więc macie 40 lat, w waszym Koszyku Ryzyka i Zysku 60% powinno pójść na zakup instrumentów właścicielskich, a 40% na obligacje w Koszyku Bezpieczeństwa. W wieku 60 lat relacja ta powinna przewidywać 40% w akcjach i 60% w obligacjach. Tyle że relacje te nie sprawdzają się w dzisiejszej rzeczywistości. Wzrosła zmienność zarówno akcji, jak i obligacji, zaś ludzie żyją dużo dłużej. Jak więc powinno to wyglądać w waszym przypadku? Wolelibyście bardziej agresywne podejście, jak u Davida Swensena? 30% w bezpiecznych inwestycjach i 70% w ryzykownych? Oznaczałoby to włożenie 30% z waszych 10 tys. dolarów – czyli 3 tys. – do Koszyka Bezpieczeństwa, a 70% – czyli 7 tys. – do Koszyka Ryzyka i Zysku. (Gdybyście mieli 1 mln dolarów, do Koszyka Bezpieczeństwa włożylibyście 300 tys. dolarów, a 700 tys. do Koszyka Ryzyka i Zysku). Czy naprawdę jesteście w stanie pozwolić sobie na taki podział? Macie dość gotówki? Dość czasu? Czy jesteście wystarczająco młodzi? A może powinniście być nieco bardziej konserwatywni i wybrać, jak większość planów emerytalnych, stosunek 60/40? A może bardziej odpowiednie jest dla was 50/50? Czy jesteście na tyle blisko emerytury, że w bezpiecznym miejscu chcielibyście trzymać 80%, a tylko 20% inwestycjach w bardziej ryzykownych? Nie ma znaczenia, co robi większość ludzi. Znaczenie ma to, byście zaspokoili zarówno swoje potrzeby finansowe, jak i emocjonalne. Wiem, że to bardzo osobisty wybór. Nawet najjaśniejsze gwiazdy świata finansów czasem bardzo długo się zastanawiają, co jest najlepsze dla nich oraz ich rodzin. Gdy rozmawiałem z Mary Callahan Erdoes z J.P. Morgan, spytałem ją: – Jakimi kryteriami kierowałabyś się, tworząc alokację aktywów? A gdybyś miała stworzyć portfel dla swoich dzieci, jak by wyglądał? – Mam trzy córki – odpowiedziała. – Są w różnym wieku. Mają różne zdolności, które będą się z czasem zmieniać, i nie wiem, jakie ostatecznie będą. Jedna z nich może pracować w otoczeniu, w którym nie będzie w stanie dużo zarobić. Druga może być z natury filantropką. Jednej może się coś w życiu przydarzyć, jakiś problem zdrowotny. Jedna może wyjść za mąż, druga nie; jedna może mieć dzieci, druga nie. Każda możliwa permutacja zmieni się z czasem, dlatego nawet gdybym w dniu ich urodzenia stworzyła alokację aktywów, musiałaby ona ewoluować. I będzie się zmieniała – w zależności od ich profilu ryzyka, ponieważ w związku z upływem czasu dla nikogo nie da się stworzyć doskonałej alokacji aktywów, o ile nie jest ona doskonała dla niego. A jeśli na końcu ktoś podchodzi do mnie i mówi: „Wszystko, czego potrzebuję, żeby dobrze spać, to bony skarbowe”, to być może jest to dla niego najlepsze rozwiązanie. – Bo chodzi o zaspokojenie ich potrzeb emocjonalnych, prawda? W ostatecznym

rozrachunku nie chodzi o pieniądze? – spytałem. – Właśnie tak, Tony – odparła. – Ponieważ jeśli narażę kogoś na stres, alokując połowę jego portfela na giełdzie, i spowoduje to obniżenie poczucia szczęścia w jego życiu – po co miałabym to robić? – Jaki jest cel inwestowania? – spytałem. – Czyż nie chodzi o to, by zapewnić wolność ekonomiczną sobie i swojej rodzinie? – Zgadza się; po to, by móc robić w życiu rzeczy, na które ma się ochotę – powiedziała. – Ale nie kosztem stresu, presji i dyskomfortu, które towarzyszą złej sytuacji rynkowej. Jakiej lekcji udziela nam jeden z największych finansowych umysłów świata? Od budowania bogactwa jeszcze ważniejsze jest budowanie go w sposób, który zapewni wam spokój ducha. Jak więc będzie wyglądać wasza alokacja? Zapiszcie te liczby i wprowadźcie je w życie! Czy te procenty są dobrze do was dopasowane? Pochodźcie w nich trochę. Pomieszkajcie w nich. Pobądźcie z nimi! Te liczby są kluczem zarówno do waszego spokoju ducha, jak i do waszej finansowej przyszłości. Zrobione? Świetnie! Właśnie podjęliście najważniejszą w życiu decyzję inwestycyjną. a skoro znacie już swoje procenty, nie powinniście ich zmieniać do czasu, aż wejdziecie w nowy etap życia albo dramatycznie zmieni się wasza sytuacja. Musicie się ich trzymać i utrzymywać swoje portfolio w równowadze. na kolejnych stronach tej części pokażę wam, jak to zrobić. Dalej nie wiecie, jaki wybór będzie dla was właściwy? Pamiętajcie, zawsze macie do pomocy doradcę fiducjarnego. Nie musicie mieć dziesiątek tysięcy, setek tysięcy czy milionów dolarów, by wykonać pierwszy krok – dzięki usługom dostępnym w internecie możecie go wykonać właściwie za darmo. Przy okazji: jeszcze z wami nie skończyłem! Istnieją sposoby, by podnieść stopy zwrotu w obrębie tych koszyków, i zaraz do tego dojdziemy. Skoro już rozumiecie te zasady i podjęliście decyzję, ile włożyć do Koszyka Ryzyka i Zysku, a ile do Koszyka Bezpieczeństwa, pozwólcie, że podzielę się z wami najlepszą wiadomością ze wszystkich: po przeprowadzeniu 50 wywiadów z największymi inwestorami świata, największymi umysłami świata finansów, odkryłem sposoby na uzyskanie rentowności typowych dla Koszyka Zysku z ochroną właściwą Koszykowi Bezpieczeństwa. Najważniejsza rada, jakiej udzielali wszyscy inwestorzy, z którymi rozmawiałem, brzmi: „Nie traćcie pieniędzy!”. Dla wielu inwestorów oznacza to jednak przeciętne zyski w Koszyku Bezpieczeństwa. Kilka rozdziałów dalej pokażę wam, jak można mieć wzrosty bez spadków. Jak uzyskać znaczne zyski bez większego ryzyka. Wiem, że brzmi to jak wariactwo, lecz to prawda, i do tego bardzo ekscytująca. Ponieważ przed chwilą ciężko pracowaliśmy, z radością was informuję, że następny rozdział będzie lekki, łatwy i przyjemny. Pokażę wam trzeci koszyk, o którym jeszcze nie mówiliśmy, na pewno jednak się wam spodoba, ponieważ daje mnóstwo radości, inspiruje i podnosi jakość życia dzisiaj, a nie za kilkadziesiąt lat. Sprawdzimy, co znajdziemy w Koszyku z Marzeniami.

David Swensen podzielił się z nami konkretnym podziałem alokacji dla wszystkich klas aktywów, lecz nie podał nazw konkretnych indeksów reprezentujących każdą z klas. Niezależni specjaliści korzystali z poniższych indeksów dla poszczególnych klas aktywów, zakładając, że portfel będzie weryfikowany kwartalnie. Pamiętajcie, że rezultaty z przeszłości nie gwarantują wyników przyszłych. Dane historyczne oferuję wam jako przyczynek do dyskusji oraz ilustrację najważniejszych zasad inwestowania. 20% Wilshire 5000 Total Mkt TR USD 20% FTSE NAREIT All REITs TR 20% MSCI ACWI Ex USA GR USD 15% Barclays US Long Credit TR USD 15% Barclays US Treasury US TIPS TR USD 10% MSCI EM PR USD

ROZDZIAŁ 4.3

KOSZYK Z MARZENIAMI Gdy przestajesz marzyć, przestajesz żyć. – MALCOLM FORBES

Czym jest Koszyk z Marzeniami? To miejsce, gdzie odkładacie coś dla siebie i swoich bliskich, abyście wszyscy mogli cieszyć się życiem, budując swoje bogactwo. To coś, co jest na dziś, a nie na jutro! Wasz Koszyk z Marzeniami ma dawać wam radość życia, byście chcieli zarabiać więcej i wnosić od siebie więcej. Myślcie o rzeczach, na które oszczędzacie w Koszyku z Marzeniami, jak o strategicznej rozrzutności. Co by wam sprawiło w tej chwili frajdę? Może to być para butów Manolo Blahnika, o której zawsze marzyłyście, albo miejsce przy samej linii bocznej na meczu Miami Heat. Mogą to być bilety VIP do Disneylandu dla dzieciaków. A może zacząć zapełniać ten koszyk z myślą o większej nagrodzie: biletach na cały sezon? Wycieczce w góry latem albo zimą na narty lub snowboard? Nowym samochodzie – niekoniecznie praktycznym – np. mini cooperze albo mustangu? Wakacyjnym apartamencie lub domu? Znam milionera, który zawsze latał klasą ekonomiczną, bo lubił zaoszczędzić parę dolarów, lecz jego żona bez przerwy na to narzekała. „Mamy mnóstwo pieniędzy. Dlaczego nie możemy się nimi cieszyć?”, pytała. Był to nieustanny powód sprzeczek między nimi, ponieważ dużo podróżowali w interesach. Po moim seminarium z cyklu Wealth Mastery milioner ten postanowił skorzystać ze swojego Koszyka z Marzeniami, aby latać wyższą klasą w czasie podróży z rodziną. Odkrył, że nie tylko poprawiło to jakość ich życia w podróży, lecz również (co nawet ważniejsze) ich życia w domu. No i raczej od tego nie zbankrutował! Może pewnego dnia wynajmie prywatny odrzutowiec, zamiast latać samolotami rejsowymi – i może się to okazać tańsze, niż myśli. Wiele osób ma dużo pieniędzy, lecz mało z życia. Zlatuje im ono na obserwowaniu puchnących kont bankowych. Przegapiają całą radość i przyjemność z życia, którą mogą mieć i dawać. Pamiętam, że na początku kariery, gdy po raz pierwszy udało mi się zarobić na moim Koszyku Zysku, szczęściem było dla mnie kupno dwóch lepszych garniturów. Albo wyjazd na urlop na Hawaje. Wtedy było to dla mnie coś! Mój ośrodek na Fidżi był znacznie większym spełnionym marzeniem. Jak już wam mówiłem, gdy miałem 24 lata, zakochałem się w turkusowych wodach wysp południowego Pacyfiku. Poczułem, jakby moje serce znalazło swój dom. Pragnąłem azylu dla siebie i swoich przyjaciół. Teraz, po latach, Namale Resort and Spa stał się ważną częścią moich aktywów, ponieważ rozbudowałem go i przekształciłem w jeden z najmodniejszych ośrodków na południowym Pacyfiku. Ale to tylko bonus. Od ponad 10 lat jest to najlepszy ośrodek na Fidżi, a w zeszłym roku Oprah wybrała go jako swój ulubiony cel podróży. Szczęśliwy los na loterii wieńczący marzenie, które go stworzyło.

Wasze marzenia nie są po to, by opłacały wam się finansowo; są po to, by zapewniały wam lepszą jakość życia. Czy zresztą nie jest to najważniejszy powód, dla którego wcześniej zapełniliście dwa pierwsze koszyki? Musicie też jednak trochę wyćwiczyć samodyscyplinę. Jeśli wszystkie swoje pieniądze włożycie do Koszyka z Marzeniami, prawdopodobnie zbankrutujecie jak Willie Nelson. Jest to więc kwestia właściwej równowagi. A wielkie wygrane w Koszyku z Marzeniami nie muszą być wyłącznie dla was. Najlepsze są te, które ofiarowujecie innym. Marzenia są papierkiem lakmusowym naszego charakteru. – HENRY DAVID THOREAU

Może jesteście podobni do mnie i po prostu uwielbiacie dawać prezenty. A najlepsze podarunki to te niespodziewane. Moja mama w młodości nigdy nie miała pieniędzy i naszej rodzinie zawsze było ciężko. Mieszkaliśmy w tanim mieszkaniu na wschodnich przedmieściach Los Angeles, gdzie prawie codziennie słyszało się komunikaty o smogu, ostrzegające przed wychodzeniem na zewnątrz. Pewnego dnia, gdy moja firma zaczynała się rozkręcać, poprosiłem mamę, aby obejrzała ze mną apartament tuż przy plaży, który chciałem kupić w Huntington Beach. Oprowadziłem ją po mieszkaniu i pokazałem wspaniałe widoki na ocean. Potem wyszliśmy na plażę, by pooddychać morskim powietrzem. – Naprawdę bardzo mi się tu podoba, ale chcę, żebyś wyraziła swoje zdanie – powiedziałem jej. – Co myślisz? – Żartujesz? – odparła. – To niesamowite! Wyobrażasz sobie, że pochodząc z miejsca, z którego pochodzimy, przeprowadzasz się tutaj? – Więc uważasz, że to dobre miejsce, mamo? – Jest fantastyczne! Wtedy wręczyłem jej klucze. – Co to ma znaczyć? – spytała. – Jest twój, mamo. Nigdy nie zapomnę wyrazu zdumienia na jej twarzy, a potem łez radości. Moja mama już nie żyje, lecz to wspomnienie jest wciąż żywe, jako jedna z najwspanialszych chwil mojego życia. Nie czekajcie niepotrzebnie. Wy też możecie to zrobić. Możecie spełnić swoje marzenia. Jeśli naprawdę czegoś chcecie, znajdziecie na to sposób. Niedługo po tym, jak dałem mamie mieszkanie, spotkałem się z około 100-osobową grupą piątoklasistów z biednej dzielnicy Houston. Większość z nich była na najlepszej drodze, by nigdy nie trafić na studia. Postanowiłem więc zawrzeć z nimi kontrakt. Zobowiązałem się zapłacić za ich czteroletnie studia, jeśli utrzymają wysoką średnią w szkole i będą się trzymać z dala od kłopotów. Wyjaśniłem im, że przy odrobinie skupienia każdy może mieć oceny powyżej średniej i że pomogę im pracować nad sobą. Postawiłem kilka istotnych warunków. Nie można było trafić do więzienia. Nie można było zajść w ciążę przed maturą. I najważniejsze: trzeba było przepracować 20 godzin rocznie na rzecz jakiejś organizacji w swojej społeczności. Dlaczego dodałem to kryterium? Studia to wspaniała rzecz, lecz ważniejsze dla mnie było nauczyć ich, że mają w życiu coś do

zaoferowania, a nie tylko do wzięcia. Nie miałem pojęcia, jak zapłacę za to w przyszłości, lecz byłem na tyle zdeterminowany, że podpisałem wiążącą mnie prawnie umowę, by te studia sfinansować. Zawsze mówię, że jeśli chce się mieć swoją wyspę, trzeba spalić łódź! Podpisałem więc te umowy. Dwadzieścioro troje dzieci z tej grupy współpracowało ze mną od piątej klasy aż po college. Kilkoro, po ukończeniu czteroletnich studiów, kształciło się dalej, w tym na wydziale prawa! Nazywam ich swoimi czempionami. Są dziś społecznikami, przedsiębiorcami i rodzicami. Ledwie kilka lat temu zorganizowaliśmy spotkanie po latach i miałem okazję usłyszeć fantastyczne historie o tym, jak dawanie od wczesnego wieku stało się ich sposobem na życie. Jak sprawiło, że uwierzyli w swoją wartość. Jak dostąpili radości dawania i jak wielu z nich uczy teraz tego swoje dzieci. Opowiadam wam to, ponieważ nie musicie czekać, aż będziecie w pełni gotowi, by spełnić swoje marzenie. Po prostu to zróbcie, a znajdziecie sposób i łaska sama was odnajdzie. Łaska przychodzi, gdy zobowiązujecie się robić coś, co będzie służyć nie tylko wam – niektórzy nazwaliby ją trafem albo zbiegiem okoliczności. Wam zostawiam decyzję, w co wierzyć. Wiedzcie tylko, że gdy oddacie się bez reszty, czeka was nieskończona nagroda. Naprawdę wierzę, że motywacja ma znaczenie. Nie oznacza to jednak, że nie możecie na tym korzystać, prawda? Szczęśliwe okoliczności pomogą wam wykreować więcej bogactwa, ponieważ kluczem do tworzenia go jest uwolnienie kreatywności i znalezienie sposobu na to, aby dla bliźnich robić więcej niż ktokolwiek inny. Jeśli znajdziecie sposób, aby zaoferować więcej wartości niż inni, możecie znaleźć również sposób na to, by samemu prosperować. Odnosi się to zarówno do życia waszego, jak i innych ludzi. Pamiętacie, jak mówiliśmy o przyspieszeniu tempa realizacji planu? O tym, że aby osiągnąć wielkość, trzeba stać się sługą wielu? Wiemy już, że życie wspiera to, co wspiera więcej życia. Wspierając życie, wchodzicie wyżej i spływa na was więcej darów. Podarujcie sobie spokój ducha. Zasługujecie na szczęście. Zasługujecie na radość. – HANNAH ARENDT

Jak więc wypełnić Koszyk z Marzeniami? Omówimy trzy sposoby. Po pierwsze, kiedy trafi wam się jakaś pokaźna kwota, na przykład 10 tys. dolarów premii, o której mówiliśmy wcześniej. Po drugie, jeśli wasz Koszyk Ryzyka i Zysku idzie w górę i kasujecie duży dochód. Jak w Vegas – nadchodzi czas, by zabrać część wygranej ze stołu. Wielu moich adeptów stosuje metodę reinwestowania tych zysków w stałej proporcji: np. 1/3 w Koszyku Bezpieczeństwa, 1/3 w Koszyku Ryzyka i Zysku i 1/3 w Koszyku z Marzeniami. W przypadku premii do Koszyka z Marzeniami trafiłyby 3333 dolary. Odłożenie 1/3 pieniędzy z Koszyka Ryzyka i Zysku do Koszyka Bezpieczeństwa jest jak odejście od stołu z pieniędzmi, by szybciej powiększać najbezpieczniejsze inwestycje, a wraz z nimi wzmacniać swój spokój ducha. Pozostawiając 1/3 w Koszyku Ryzyka i Wzrostu, nadal podejmujemy ryzyko w nadziei na większe zyski, lecz robimy to z naszą wygraną. Odkładając 1/3 do Koszyka z Marzeniami, rozbijamy pulę, która daje nam radość już dzisiaj. Będzie to was stymulować i cieszyć w sposób, który zapewne sprawi, że będziecie chcieli zarabiać więcej, oszczędzać więcej i inwestować jeszcze bardziej

efektywnie – dlatego że nagrody otrzymujecie dzisiaj, a nie kiedyś, w przyszłości. Trzecim sposobem zapełnienia Koszyka z Marzeniami jest oszczędzanie określonego procenta dochodów i odkładanie ich, kumulowanie, aż będziecie w stanie kupić swoje marzenia – czy to będzie wasz pierwszy dom, samochód, wakacje czy drobiazgi, które umilą wam dzień. Pamiętajcie jednak, nie możecie robić tego kosztem pieniędzy, które oszczędzacie z przeznaczeniem na swój Fundusz Wolności. Te pieniądze są święte i nietykalne! Możecie jednak znaleźć sposoby, by zwiększyć kwoty zarówno w Funduszu Wolności, jak i w Koszyku z Marzeniami. Oto krótkie przypomnienie rozdziałów Podkręćcie tempo: • Oszczędzajcie więcej i inwestujcie nadwyżkę. • Zarabiajcie więcej i inwestujcie nadwyżkę. • Płaćcie niższe prowizje i podatki (i inwestujcie nadwyżkę). • Realizujecie wyższe zyski. • Zmieńcie styl życia. Możecie więc część z tych oszczędności zainwestować, a część przeznaczyć na realizację swoich marzeń dzisiaj i w bliskiej przyszłości. Jaką przyjmiecie strategię, aby zapełnić ten koszyk? Czy poczekacie na premię lub wygraną na giełdzie? A może będziecie odkładać część dochodów, jak moja przyjaciółka Angela? Początkowo myślała, że nie może sobie pozwolić nawet na odkładanie z myślą o finansowej wolności. Zanim jednak przepracowała całą tę książkę, zorientowała się, że przeprowadzka na Florydę pozwoli jej zaoszczędzić na podatku stanowym dość pieniędzy, by móc odkładać 10% dochodów na Fundusz Wolności, a do tego jeszcze 8% do Koszyka z Marzeniami. Fiskus zaczął zapełniać jej Koszyk z Marzeniami! Super, nieprawdaż? A dodatkowo ma lepszą pogodę! Przeanalizowała swoje finanse i odkryła sposób na jeszcze większą efektywność podatkową, dzięki której była w stanie odkładać dodatkowe 2% na Fundusz Wolności, czyli łącznie 12%, oprócz tych 8%, które oszczędzała na swoje marzenia. Gdybyście na początku powiedzieli jej, iż znajdzie sposób na oszczędzanie 20%, powiedziałaby wam, że zwariowaliście. Dziś nie tylko zabezpiecza się na przyszłość, lecz również oszczędza na marzenia, rzeczy, które dają jej radość. Wędrówkę po Himalajach i wiosłowanie po oceanie. Skończyła antropologię i jej marzeniem zawsze było, aby towarzyszyć słynnej paleontolożce Louise Leakey w jej instytucie w Kenii. Dostała nawet zaproszenie. Po prostu w tej chwili nie ma na to pieniędzy. Ale je zdobędzie, jeśli będzie się trzymać swojego planu finansowego. Jak wspaniale jest mieć finansowe bezpieczeństwo i niezależność, a jednocześnie prowadzić życie pełne przygód? Pamiętacie strategię Save More Tomorrow? Możecie na przykład postanowić, że z waszej następnej podwyżki 3% pójdzie na Fundusz Wolności, a 1,5–2% na Fundusz Marzeń – szczególnie jeśli macie marzenia, które są ważne dla was już teraz, jak zgromadzenie wkładu własnego na pierwszy własny dom lub domek letniskowy. Jest tyle sposobów, by to osiągnąć! Zdradzę wam jednak sekret: najważniejsze jest stworzenie listy marzeń. Zapiszcie je według ważności, duże i małe, krótko- i długoterminowe. Napiszcie, dlaczego musicie je

osiągnąć lub ich doświadczyć. Odkryłem, że jeśli próbuje się określić procent, nie wiedząc w istocie, na co się oszczędza, z oszczędzania nic nie wyjdzie. Sekretem jest wiedzieć, czego naprawdę się pragnie i dlaczego, oraz uczynić z tego wielką pasję. Nagle uwolni się wasza kreatywność i znajdziecie nowe sposoby, aby zarabiać więcej, oszczędzać więcej, tworzyć dodatkową wartość, uzyskać lepszą efektywność podatkową, bardziej umiejętnie inwestować oraz zmienić styl życia, co poprawi jakość waszego życia i pozwoli spełnić część marzeń już dziś, a nie w przyszłości. To właśnie klucz do wszystkiego. Musicie jednak podjąć decyzję dzisiaj! Zastanówcie się chwilę i sporządźcie listę marzeń. Zapiszcie je, by stały się dla was czymś realnym. Jak bardzo chcielibyście na nie zaoszczędzić? Niech was to ekscytuje! Bierzcie się do roboty! Każde wielkie marzenie zaczyna się od marzyciela. – HARRIET TUBMAN

Na koniec zastanówcie się, jaki procent waszych aktywów powinien, waszym zdaniem, trafić do Koszyka z Marzeniami. Nie musi to być dużo – pewnie wystarczy 5% lub 10%. Nie zapominajcie jednak, aby czasem się nagradzać. Ważne jest, by wasze pieniądze były bezpieczne i się mnożyły, ale będąc na drodze do finansowej wolności, nie zapominajcie nigdy, aby cieszyć się, dzielić, a także żyć pełnią życia. O to w tym wszystkim chodzi. Nie zachowujcie waszego Koszyka z Marzeniami na czarną godzinę. Dlaczego nie wyjść z domu i nie cieszyć się słońcem? Jeśli nie będziecie tak postępować, możecie skończyć jak pewna para, o której opowiadał mi znajomy. Dusili grosze i ciułali przez całe życie, a w końcu postanowili, że mają wystarczająco dużo, by wybrać się na wspaniały rejs po Karaibach. Była to tygodniowa wycieczka na jednym z tych gigantycznych wycieczkowców pływających od wyspy do wyspy. Wyobraźcie to sobie: statek miał baseny, ściankę wspinaczkową, tuziny restauracji i dyskotek. Ci dwoje bardzo się na to cieszyli, lecz wciąż chcieli ostrożnie obchodzić się ze swoim kapitałem, ponieważ ciężko pracowali, by zaoszczędzić na emeryturę. Nie chcieli wydawać dodatkowych pieniędzy na wystawne posiłki. Sama wycieczka była dla nich wystarczającą rozrzutnością. Wypakowali więc walizki pudełkami z serem i krakersami, aby się nimi żywić w czasie rejsu i za wszelką cenę unikać tych drogich kolacji, oszczędzając w ten sposób pieniądze. Pogoda był piękna i nasza para świetnie się bawiła, korzystając ze wszystkich aktywności na pokładzie. Lecz przy każdym obiedzie i kolacji, gdy wszyscy jedli wspaniałości serwowane na ogromnych stołach bufetowych – krewetki, homary, żeberka, góry deserów i wspaniałe wina z całego świata – oni schodzili na dół do swojej kajuty i jedli ser i krakersy. Nie przeszkadzało im to. Cieszyli się podróżą życia i byli dumni ze swojej oszczędności. Ostatniego dnia złamali się jednak i postanowili puścić trochę grosza na wspaniały obiad na górze! Rzucili się więc na te wspaniałe bufety, wypełniając talerze najlepszymi potrawami, jakie jedli w życiu. Po licznych deserach i winach poprosili kelnera o rachunek. Ten zdumiony zapytał: – Ale jaki rachunek? – Rachunek za tę wspaniałą kolację. Wina, desery, wszystko. Zszokowany kelner powiedział im:

– Nie wiedzieli Państwo, że wszystkie posiłki są w cenie wycieczki? Posiłki były wliczone. Ładna metafora? W czasie tej podróży nie zadowalajcie się więc serem i krakersami; radujcie się wszystkim, co jej towarzyszy. I jeszcze jedno przypomnienie: wiele rzeczy, które nas uszczęśliwiają, nic nie kosztuje. Pamiętacie, co wcześniej mówił nam sir John Templeton? Sekretem bogactwa jest wdzięczność. Nie tylko to, co osiągacie i zdobywacie, lecz również to, co doceniacie. To nie tylko przyjemność wycieczki statkiem. To również to, czym staramy się cieszyć. Możecie odnaleźć przygodę i radość w ludziach, których kochacie, w roześmianych oczach waszych dzieci, radosnych twarzach bliskich. Wygrane na loterii są wszędzie, o ile dziś docenicie piękno waszego życia. Nie obiecujcie więc sobie, że pewnego dnia pokonacie niedostatek; zacznijcie bez niedostatku. Zdajcie sobie sprawę z tego, ile macie szczęścia, ile bogactwa tkwi w miłości, radości, możliwościach, zdrowiu, przyjaciołach i rodzinie. Nie dążcie do bogactwa. Zacznijcie od niego. Do tej pory nauczyliśmy się, jak alokować nasze inwestycje między różne rodzaje i klasy aktywów oraz jak rozmieszczać pieniądze w oddzielnych koszykach: Bezpieczeństwa i Spokoju Ducha oraz Ryzyka i Zysku. Dowiedzieliśmy się również, że potrzebujemy Koszyka z Marzeniami, który pozwoli nam cieszyć się życiem w czasie, gdy będziemy budować nasze bogactwo, a także dostarczy nam motywacji, by radzić sobie lepiej dla siebie i innych. Przed nami jeszcze jeden krótki rozdział. Nauczy was trzech prostych rzeczy, dzięki którym wasza rentowność może wzrosnąć o 1– 2% rocznie, a co ważniejsze, pozwoli uniknąć błędów, które popełnia tak wielu ludzi starających się przewidzieć zachowanie rynku. Korzystajmy więc z potęgi wiedzy…

ROZDZIAŁ 4.4

CZY NAJWAŻNIEJSZY JEST WŁAŚCIWY MOMENT? Poznaliśmy wroga, i jesteśmy nim my. – POGO

Jaka jest tajemnica sukcesu inwestorów i komików scenicznych…? Wyczucie chwili. To wszystko. Najlepsi komicy dokładnie wiedzą, kiedy wypowiedzieć puentę. Tak samo najbystrzejsi inwestorzy wiedzą, kiedy wejść na rynek – poza przypadkami, kiedy tego nie wiedzą! Nawet najlepszym z najlepszych nie zawsze udaje się trafić w dziesiątkę. Dla komika wybór niewłaściwego momentu kończy się krępującą martwą ciszą na widowni – ewentualnie czasem ktoś rzuci czymś w jego kierunku. W waszym przypadku jednak, jako inwestorów, wybór niewłaściwego momentu może zniszczyć waszą rezerwę finansową. Potrzebujemy zatem rozwiązania, które nie będzie wymagało umiejętności wróżki. Widzieliśmy już, jak dywersyfikacja portfela za pomocą różnych klas aktywów i różnych rynków może ochronić was przed zmiennością gospodarki. Każdy z nas jednak miał chyba doświadczenie bycia tam, gdzie trzeba, i robienia tego, co trzeba… tyle że nie wtedy, kiedy trzeba? Możecie sobie teraz myśleć: „No dobrze, Tony, wiem już jak dywersyfikować inwestycje – co jednak, jeśli wybiorę niewłaściwy moment?”. Sam zadaję sobie to pytanie. Co by było, gdybym włożył pieniądze w rynek akcji u szczytu hossy, a on zacząłby tracić? albo kupiłbym fundusz obligacji, a stopy procentowe poszłyby w górę? Rynki zawsze będą fluktuować i wiemy już, że nikt, ale to nikt nie jest w stanie konsekwentnie i trafnie przewidywać rozwoju wypadków. Jak więc chronić się przed zmiennością i odnieść prawdziwysukces? Większość inwestorów pozwala się przekonać do myślenia stadnego, które nakazuje im podążać za liderami i trzymać się z dala od przegranych. To samo robią zarządzający funduszami inwestycyjnymi. Ludzka natura nakazuje nam iść za stadem i starać się niczego nie przegapić. – Zaczynają nami kierować emocje i jako inwestorzy zaczynamy popełniać straszne głupstwa – powiedział mi ekonomista z Uniwersytetu Princeton Burton Malkiel. – Zwykle inwestujemy pieniądze w jakiś rynek i wycofujemy je w najmniej odpowiednim momencie.

Przypominał mi o tym, co działo się w czasie bańki internetowej u progu obecnego stulecia: – W pierwszym kwartale 2000 roku, który okazał się szczytem bańki internetowej, trafiło na rynek więcej pieniędzy niż kiedykolwiek wcześniej – mówił. – Potem, do trzeciego kwartału 2002 roku, gdy rynek był na o wiele niższym poziomie, pieniądze z niego odpływały. Wielu inwestorów, którzy salwowali się ucieczką, zamiast przetrzymać dołek, przegapiło jedno z największych odbić dekady! – Potem, w trzecim kwartale 2008 roku, czyli w szczycie kryzysu finansowego – ciągnął Malkiel – z rynku odpłynęło więcej pieniędzy niż kiedykolwiek wcześniej. Oznacza to, że zaczynają nami rządzić emocje. Zaczynamy się bać. Czyż jednak można kogokolwiek winić o to, że bał się podczas tego epokowego krachu!? W październiku 2009 roku, po tym, jak kapitalizacja giełdy spadła o ponad 2 bln dolarów i gdy setki tysięcy Amerykanów co miesiąc traciły pracę, zadzwonił do mojego biura Matt Lauer z programu Today telewizji NBC. Poprosił mnie, bym wystąpił następnego poranka na antenie, aby doradzić telewidzom, jak radzić sobie z kryzysem. Znałem Matta od lat i występowałem w jego audycji wielokrotnie, naturalnie więc się zgodziłem. Gdy dotarłem do studia, jego producent poinformował mnie: – Okej, masz cztery minuty, by podnieść kraj na duchu. „To jakiś żart?”, pomyślałem sobie. – Cóż, nie zajmuję się podnoszeniem ludzi na duchu – powiedziałem. – Ja mówię im prawdę. I dokładnie to zrobiłem. W dwóch wejściach ostrzegłem publiczność Today, że krach na giełdzie jeszcze się nie skończył, a najgorsze wciąż może być przed nami. To się nazywa

podnoszenie na duchu, co? – Wiele akcji, które jeszcze niedawno sprzedawano po 50 dolarów, dziś sprzedaje się po 10 albo 5, a prawda jest taka, że niektóre zejdą nawet do dolara – mówiłem, a oczy prezenterki Ann Curry robiły się coraz większe. Powiedziałem jednak również telewidzom, że zamiast wariować, powinni przezwyciężyć strach i dowiedzieć się czegoś o ludziach, którzy dobrze radzili sobie w złych czasach. Takich jak sir John Templeton, który wszystkie swoje pieniądze zarobił, gdy rynki załamały się w czasie wielkiego kryzysu. Mówiłem im, że gdyby pouczyli się historii, wiedzieliby, że – jak uczą przykłady z lat 70. czy nawet 30. – jest duża szansa, iż w krótkim okresie kursy akcji, które dziś spadły do jednego dolara, odbiją. Być może przez długi czas nie odzyskają swoich 50 dolarów, lecz historia pokazuje nam, że wiele z tych spółek skoczy do 5 dolarów w ciągu kilku miesięcy. To oznacza rentowność rzędu 400%, i to w pół roku! – Jeśli będziecie silni i mądrzy, a rynek będzie dalej się podnosił, możecie zarobić 1000% albo więcej! To może być największa okazja inwestycyjna waszego życia! – mówiłem. Nie było to dokładnie przesłanie, jakie ekipa Today spodziewała się usłyszeć, lecz okazało się, że trafiło w punkt. Skąd wiedziałem, że rynek dalej będzie spadał? Bo jestem taki genialny? Bynajmniej. Chciałbym być genialny. Prawda jest taka, że mój przyjaciel i klient Paul Tudor Jones ostrzegał mnie o tym, co się wydarzy na rynkach, prawie na rok przed kryzysem. Jest jednym z jednorożców, którzy rzeczywiście są w stanie całkiem konsekwentnie przewidywać zachowanie rynków. Między innymi dzięki temu stał się jednym z najlepszych inwestorów w historii, a także postacią legendarną. Przewidział czarny poniedziałek w 1987 roku, a gdy wszyscy inni odchodzili od zmysłów, on pomógł swoim klientom uzyskać 60% zwrotu w ciągu miesiąca i 200% w ciągu roku. Możecie więc być pewni, że byłem Paulowi wdzięczny za jego spostrzeżenia! Na początku 2008 roku powiedział mi, że rynek akcji i nieruchomości niebawem się załamie. Tak się tym przejąłem, że skontaktowałem się z Platinum Partners, ekskluzywną grupą moich klientów, z którymi spotykam się trzy lub cztery razy do roku w trakcie intensywnych sesji mających odmienić ich relacje, firmy i finanse. Zwołałem zebranie niespodziankę i poprosiłem, żebyśmy spotkali się w Dubaju w kwietniu 2008 roku. Chciałem ostrzec ich przed nadciągającym kryzysem i pomóc im się do niego przygotować. Pamiętajcie, przewidywanie to potęga. Dzięki cztero- czy sześciomiesięcznej przewadze czasowej wielu moich klientów zdołało wręcz zarobić na jednym z najgorszych kryzysów gospodarczych w historii. Zgodnie z przewidywaniami ceny akcji gwałtownie spadały przez cały ostatni kwartał 2008 roku. Do marca 2009 roku sytuacja rynkowa stała się tak zła, że kurs akcji Citigroup spadł z 57 dolarów do – zgadza się! – 97 centów, dokładnie tak jak ostrzegałem. Mogliście kupić te akcje za mniej, niż kosztuje was wypłacenie pieniędzy z bankomatu! Co więc powinien zrobić inwestor w tak nadzwyczajnej sytuacji? Jeśli wierzyć dewizie sir Johna Templetona („Najlepsze okazje trafiają się w czasach największego pesymizmu”) lub mantrze Warrena Buffetta („Bój się, gdy inni są chciwi, bądź chciwy, gdy inni się boją”), był to doskonały czas na polowanie na okazje. Dlaczego? Ponieważ mądrzy,

długoterminowi inwestorzy wiedzą, że pory roku ciągle się zmieniają. Powiedzą wam, że zima to czas zakupów – a pierwsze miesiące 2009 roku były zdecydowanie zimowe! To czas, kiedy można zbić fortunę, gdyż nawet jeśli trochę to trwa, zawsze w końcu przychodzi wiosna. Co jednak, jeśli się baliście lub czuliście, że musicie sprzedać swoje aktywa, gdy załamały się rynki? Być może powiecie: „Tony, a jeśli w 2008 roku straciłem pracę i nie miałem żadnych innych źródeł dochodu?”. Albo: „Nadchodził termin płatności czesnego za szkołę mojego dzieciaka, a banki nie chciały mi pożyczyć pieniędzy”. Jeśli sprzedaliście akcje w 2008 roku, mogę wam jedynie powiedzieć, że wam współczuję, lecz byłoby dobrze, gdybyście znaleźli inny sposób na związanie końca z końcem. Inwestorzy indywidualni, którzy likwidowali swoje inwestycje, gdy rynek zanurkował, odebrali bolesną lekcję. Zamiast pozwolić fali ponieść się z powrotem do góry, zrealizowali swoje straty – na zawsze. O ile kiedykolwiek wrócili do akcji, musieli płacić znacznie więcej, ponieważ, jak wam wiadomo, rynek gwałtownie odbił się od dna. Obserwowanie tak wielu ludzi tracących tak wiele w tak krótkim czasie oraz spowodowanego tym cierpienia było początkiem mojej obsesji, by przekazać szerokiej publiczności najważniejsze reguły, jakich powinien trzymać się inwestor. Był to impuls, który doprowadził do powstania tej książki. Skłoniło mnie to również do poszukiwania odpowiedzi na pytanie, czy finansowy geniusz, który stworzył trading wysokich częstotliwości (inwestorzy HFT rzeczywiście osiągają zyski bez ryzyka strat), można by jakoś wykorzystać ku pożytkowi przeciętnego inwestora. Pamiętajcie, inwestorzy HFT zarabiają i właściwie nigdy nie ponoszą strat. Jaka jest więc dobra wiadomość? W kolejnej części tej książki: „Wzrosty bez spadków: stwórzcie plan finansowy na całe życie”, dowiecie się, że istnieją sposoby, byście nigdy nie musieli uciekać z rynku, a jednocześnie nigdy nie mieli straty. Dlaczego? Ponieważ istnieją instrumenty finansowe – konkretnie: produkty ubezpieczeniowe – dzięki którym w ogóle nie musicie się martwić o odpowiedni moment. Zarabiacie, gdy rynek zwyżkuje, a kiedy zniżkuje o 10%, 20%, 30% czy nawet 50%, nie tracicie ani grosza (zgodnie z gwarancją firmy ubezpieczeniowej oferującej produkt). Brzmi to zbyt pięknie, by mogło być prawdą, lecz w rzeczywistości jest to rozwiązanie doskonałe, jeśli nasze portfolio ma nam zapewnić prawdziwy spokój ducha. Na razie pozwólcie, że pokażę wam trzy instrumenty, które pozwolą wam uniknąć znacznej części ryzyka inwestycyjnego i maksymalizować rentowność przy tradycyjnym sposobie inwestowania. Przyszłość nie jest już tym, czym była kiedyś. – LAWRENCE PETER „YOGI” BERRA Przewidywanie jest bardzo trudne, zwłaszcza jeśli dotyczy przyszłości. – NIELS BOHR

W marcu 2009 roku Paul Tudor Jones powiedział mi, że rynek właśnie sięgnął dna absolutnego. Ceny znowu zaczną iść w górę. Nadchodzi wiosna. Opublikowałem więc następujące tweety:

Notabene, pierwszy raz w życiu publikowałem na Twitterze informacje dotyczące możliwego zachowania rynku akcji! Jak się okazało, zaledwie 7 dni później amerykańskie indeksy giełdowe zrobiły dokładnie to, co przewidywałem: 9 marca sięgnęły dna. Ceny powoli zaczęły się piąć w górę, aż w końcu odbiły mocniej. I jak można było przewidzieć, kurs akcji Citigroup, który 9 marca 2009 roku wynosił 1,05 dolara, 27 sierpnia osiągnął na zamknięciu sesji poziom 5 dolarów za akcję – czyli wzrósł o 400%25! Jakąż niewiarygodną rentowność można było osiągnąć, gdyby opanowało się strach i kupowało, gdy wszyscy inni sprzedawali! Chciałbym móc powiedzieć, że zachowanie rynków w przeszłości pozwala przewiedzieć przyszłość lub że Paul Tudor Jones czy ktokolwiek z moich znajomych jest w stanie zawsze bezbłędnie przewidywać ruchy rynku, lecz to niemożliwe. Opierając się na analizach osób „dobrze poinformowanych”, zamieściłem kolejne ostrzeżenie (tym razem na wideo) przed ewentualnymi problemami, jakie mogły czekać inwestorów w 2010 roku, kiedy wydawało się, że rynek jest przegrzany i zmierza ku kolejnej korekcie. Chciałem, żeby ludzie podjęli świadomą decyzję, czy chcą się bronić przed ewentualnym kolejnym bolesnym ciosem. Lecz tym razem się pomyliliśmy. Nikt nie mógł przewidzieć, że rząd USA zrobi coś, czego nie zrobił dotąd żaden rząd w historii ludzkości – postanowi wesprzeć rynki, dodrukowując 4 bln dolarów i mówiąc jednocześnie światu, że będzie tak robić dalej, dopóki gospodarka nie stanie na nogi!

Magicznym sposobem dodając zera do swojego bilansu, Rezerwa Federalna była w stanie wpompować do systemu gotówkę, odkupując od wielkich banków obligacje (zarówno te zabezpieczone kredytami hipotecznymi, jak i skarbowe). Pozwala to utrzymywać stopy procentowe na nienaturalnie niskim poziomie i skłania ciułaczy oraz każdego, kto poszukuje jakiejkolwiek rentowności, do zwrócenia się ku giełdzie. A Rezerwa Federalna robiła to rok w rok. Nie dziwi więc, że amerykańskie akcje na tej wysokoenergetycznej diecie nie tracą wigoru! Jeśli więc myślicie, że potraficie przewidzieć zachowanie rynków, mylicie się. Nawet najlepsi na świecie nie zawsze to umieją, ponieważ zawsze mogą wystąpić czynniki, których nie wezmą pod uwagę. Obstawianie ruchów indeksów, podobnie jak dobór akcji do portfela, najlepiej zostawić supermózgom zatrudniającym wielkie zespoły analityków – takim jak Paul, który zawsze może sobie pozwolić na pomyłkę, ponieważ jednocześnie zakłada wiele różnych scenariuszy rozwoju sytuacji rynkowej. Nie oznacza to jednak, że nie możecie spożytkować koncepcji stojącej za przewidywaniem zmian indeksów – możliwości wynikających z rynkowych wzrostów i spadków – wykorzystując dwie proste, lecz skuteczne zasady, których się tu nauczycie. Obie przewidują wyłączenie się z gry i zautomatyzowanie harmonogramu inwestowania. – Nie można zapanować nad rynkiem, lecz można zapanować nad tym, ile się płaci – tłumaczył mi Burt Malkiel. – Musisz spróbować włączyć sobie automatycznego pilota, by nie zabiły cię twoje własne emocje.

TYGODNIOWE ZMIANY AKTYWÓW REZERWY FEDERALNEJ OGÓŁEM (W MLN USD) I INDEKSU S&P 500

O wiele więcej pieniędzy inwestorzy tracą, przygotowując się do korekt lub próbując je przewidzieć, niż w wyniku samych korekt. – PETER LYNCH

JAK WIĘC ROZWIĄZAĆ PROBLEM PRZEWIDYWANIA RYNKU? Jedna z tych technik pamięta czasy pierwszego nauczyciela Warrena Buffetta, Benjamina Grahama, prekursora nowoczesnego inwestowania. Graham, który uczył w Columbia Business School w połowie ubiegłego stulecia, promował odważną metodę o nudnej nazwie strategia uśredniania ceny (ang. dollar-cost averaging), zwaną także metodą DCA (Buffett przypisuje Grahamowi również autorstwo słynnej zasady inwestowania „Nie trać pieniędzy!”). Jest to system, którego celem jest zmniejszenie prawdopodobieństwa popełnienia dużej pomyłki inwestycyjnej, której wszyscy tak bardzo się boimy: kupienia czegoś tuż przed spadkiem ceny lub sprzedania inwestycji tuż przed wzrostem jej wartości. Posiedliśmy już dwa klucze do alokacji aktywów: dywersyfikację według klas aktywów oraz dywersyfikację według rynków. Pamiętajcie jednak, że istnieje też trzeci klucz: dywersyfikacja według czasu. I to właśnie zrobi za was metoda DCA. Myślcie o niej jako o sposobie aktywowania waszego planu alokacji. Alokacja aktywów jest teorią; uśrednianie ceny to sposób na wdrożenie jej w życie. Jego zadanie polega na wyłączeniu emocji, by nie mogły pokrzyżować świetnego planu alokacji aktywów, który właśnie stworzyliśmy, poprzez odkładanie decyzji inwestycyjnych – gdy myślicie, że na rynku jest zbyt drogo, i macie nadzieję, że będzie taniej, zanim wejdziecie do gry – lub przez pomijanie lub wyprzedawanie aktywów, które akurat nie dają wielkich zysków. Zdaniem wielu jej miłośników – a są wśród nich tacy mocarze jak Jack Bogle czy Burt Malkiel – metoda uśredniania jest bezcenna dla spokojnego snu. Pozwala bowiem mieć pewność, że wasze inwestycje nie tylko przetrwają niestabilność rynków, lecz również będą zyskiwały na wartości w długim terminie, bez względu na zmieniające się warunki gospodarcze. Brzmi nieźle, co? Musicie tylko co miesiąc lub co kwartał dokonywać regularnych równych wpłat na poczet waszych inwestycji. Łatwe, nieprawdaż? Są jednak dwa problemy, przed którymi muszę was przestrzec. Po pierwsze, metoda DCA wyda wam się nieintuicyjna i będziecie mieli wrażenie, że korzystając z niej, zarabiacie mniej. Za chwilę wam jednak pokażę, że to, co nieintuicyjne, działa w istocie na waszą korzyść. Pamiętajcie, celem jest wyeliminowanie z inwestowania emocji, ponieważ to właśnie one (chciwość lub strach) często uniemożliwiają odniesienie sukcesu w inwestycjach. Po drugie, od niedawna toczy się debata dotycząca długoterminowej efektywności strategii DCA. Przedstawię wam stanowiska obu stron. Najpierw jednak zajmijmy się tym, jak inwestorzy korzystają z tej metody i z jakim skutkiem. Kiedy inwestujecie według ustalonego harmonogramu, angażując co miesiąc lub co tydzień identyczne kwoty dokładnie według waszego planu alokacji aktywów, fluktuacje na rynku będą sprzyjać temu, by wasze korzyści rosły, a nie malały. Jeśli co miesiąc macie do zainwestowania tysiąc dolarów oraz 60% aktywów umieściliście

w Koszyku Ryzyka i Zysku, a 40% w Koszyku Bezpieczeństwa, będziecie wkładać 600 dolarów do pierwszego z nich i 400 dolarów do drugiego, niezależnie od tego, co w tym czasie będzie się działo z cenami. Zmienność w czasie może stać się waszym sprzymierzeńcem. Ten element może wydawać się nieintucyjny, lecz Burt Malkiel dał świetny przykład jego działania: Oto bardzo fajny test. Zastanówcie się chwilę i spróbujcie jak najlepiej odpowiedzieć na następujące pytanie: załóżmy, że odkładacie tysiąc dolarów rocznie do funduszu indeksowego na 5 lat. Który z następujących funduszy indeksowych, waszym zdaniem, będzie dla was lepszy? Przykład 1 • Fundusz utrzymuje cenę 100 dolarów za jednostkę przez pierwszy rok. • Spada do 60 dolarów w następnym roku. • Utrzymuje cenę 60 dolarów w trzecim roku. • Następnie, w czwartym roku, wystrzeliwuje do 140 dolarów. • W piątym roku kończy na cenie 100 dolarów, takiej samej, od jakiej zaczęliśmy. Przykład 2 • Cena rynkowa wynosi 100 dolarów w pierwszym roku. • 110 dolarów w drugim roku. • 120 dolarów w trzecim roku. • 130 dolarów w czwartym roku. • 140 dolarów w piątym roku. Który fundusz indeksowy, waszym zdaniem, przyniósłby wam więcej pieniędzy po 5 latach? Instynkt może wam podpowiadać, że lepiej wyszlibyście na drugim scenariuszu, przewidującym stałe wzrosty, lecz to nieprawda. W rzeczywistości lepszą rentowność uzyskalibyście, regularnie inwestując na zmiennym rynku akcji. Zastanówcie się przez chwilę: w przykładzie 1, inwestując tę samą ilość pieniędzy, w rzeczywistości mieliście możliwość kupienia większej liczby jednostek po 60 dolarów, posiadaliście zatem większą część rynku akcji, gdy cena znowu poszła w górę! Oto wykres Burta Malkiela, który pokazuje, jak to się dzieje: Obopólna korzyść Szeroko zdywersyfikowany portfel funduszy inwestycyjnych (równoważony corocznie) kontra portfel wyłącznie z amerykańskimi akcjami

Po 5 latach stabilnie rosnącego rynku wasze 5 tys. dolarów zamienia się w 5915 dolarów. Nieźle. Jednak na zmiennym rynku macie o 14,5% wyższe zyski, co dało wam 6048 dolarów! Problem, jak mówił mi Malkiel, polega na tym, że większość ludzi nie pozwala pierwszemu scenariuszowi zadziałać na ich korzyść. – Gdy rynek dołuje, mówią: O Boże! Sprzedaję! Trzeba więc umieć zachować zimną krew i dalej iść tym samym kursem. W pierwszej dekadzie tego stulecia, zwanej w kręgach finansowych straconą, inwestorzy odebrali bolesną lekcję. Jeśli wszystkie swoje pieniądze włożyliście w amerykański rynek akcji na początku 2000 roku, było po was. Jeden dolar zainwestowany w S&P 500 31 grudnia 1999 roku na koniec 2009 roku był wart 90 centów. Jednakże według Burta Malkiela, gdybyście rozłożyli wasze inwestycje w tym samym okresie zgodnie z metodą DCA, zarobilibyście! Malkiel napisał dla „Wall Street Journal” artykuł zatytułowany „Buy and Hold” Is Still a Winner, w którym wyjaśnia, że gdybyście mieli zdywersyfikowany koszyk funduszy indeksowych obejmujących akcje amerykańskie oraz zagraniczne, a także akcje rynków wschodzących, obligacje i nieruchomości, od roku 2000 do końca 2009 początkowa inwestycja 100 tys. dolarów urosłaby do 191 859 dolarów. To więcej niż 6,7% rocznie, i to w straconej dekadzie. – Strategia uśredniania ceny jest sposobem, aby zmienność rynku zaprząc do pracy na twoją korzyść – powiedział mi Malkiel. Każdy, począwszy od Benjamina Grahama, mentora Warrena Buffetta, po Burta Malkiela i wielu innych znakomitych akademików, zdecydowanie opowiada się za DCA, gdy inwestuje się stały procent dochodów. Jeśli jednak mamy do zainwestowania jednorazową kwotę, może to nie być najlepsze rozwiązanie. Jeśli znaleźliście się w takiej właśnie sytuacji, powinniście się zapoznać z ramką na końcu tego rozdziału zatytułowaną Metoda uśredniania ceny a inwestowanie jednorazowych kwot.

Strategia DCA to w istocie systematyczne odkładanie takiej samej sumy pieniędzy i rozmieszczanie jej równomiernie po całym portfolio – nie tylko do jego części składającej się z akcji. Pamiętajcie, dzięki strategii DCA zmienność może być waszym sprzymierzeńcem. Możecie jednak zastosować jeszcze inną technikę, która pomoże wam się utrzymać na kursie, zwaną „równoważeniem portfela”. Zajmiemy się nią za chwilę. Jak więc najlepiej zaprząc do pracy strategię DCA? Szczęśliwie większość ludzi mających rachunki emerytalne typu 401(k) lub 403(b), które automatycznie inwestują taką samą kwotę według ustalonego harmonogramu, już teraz czerpie korzyści z uśredniania ceny. Jeśli jednak wasze inwestycje nie są zautomatyzowane, możecie to zrobić samodzielnie. Mam samozatrudnioną znajomą, która założyła własny, objęty ulgą podatkową rachunek w Vanguardzie. Co miesiąc automatycznie pobiera on tysiąc dolarów z jej konta bankowego i dystrybuuje po jej zdywersyfikowanych funduszach indeksowych. Znajoma wie, że nie zawsze znalazłaby dość wewnętrznej dyscypliny, by kupować, jeśli kursy wydawałyby się jej zbyt wysokie albo zbyt niskie, więc wyłącza się z tej gry. Jest długoterminowym inwestorem, który nie martwi się już przewidywaniem sytuacji rynkowej, ponieważ ma zautomatyzowany system, który podejmuje decyzje za niego. Można sprawić, że strategia DCA będzie jeszcze łatwiejsza do wdrożenia, zakładając rachunek w Strongholdzie, gdzie wszystko zostanie za was zrobione automatycznie. W następnej części pokażę wam niezwykłe narzędzie, które w tych niespokojnych czasach będzie chronić was przed utratą kapitału. Dzięki niemu nie stracicie ani grosza, nawet jeśli wybierzecie zły moment. A jeśli prawidłowo przewidzicie sytuację na rynku, zarobicie jeszcze więcej. Zanim jednak do tego dojdziemy, przyjrzyjmy się drugiej sprawdzonej strategii inwestowania, która ochroni wasze oszczędności i pomoże zwiększyć wasz Fundusz Wolności.

STRATEGIA, KTÓREJ NALEŻY UNIKAĆ: METODA TYPOWEGO INWESTORA! RÓWNOWAŻENIE PORTFELA David Swensen i Burt Malkiel czasami różnią się podejściem do finansów. Jest jednak coś, o czym obaj mi mówili i z czym zgadzają się wszyscy pozostali eksperci, z którymi rozmawiałem: by odnieść sukces inwestycyjny, trzeba regularnie równoważyć portfel. Musicie popatrzeć na wasze koszyki i upewnić się, że wasza alokacja aktywów wciąż zachowuje właściwe proporcje. Od czasu do czasu jeden z waszych koszyków może istotnie urosnąć i stać się nieproporcjonalnie duży w stosunku do reszty portfela. Innymi słowy, może zakłócić jego równowagę. Powiedzmy, że wyszliście od 60% w Koszyku Ryzyka i Zysku oraz 40% w Koszyku Bezpieczeństwa. Pół roku później sprawdzacie salda na rachunkach i odkrywacie, że wasz Koszyk Ryzyka i Zysku wyraźnie odbił i nie stanowi już 60% całości waszych aktywów, lecz bliżej mu do 75%. W tej sytuacji Koszyk Bezpieczeństwa odpowiada tylko za 25% aktywów, a nie za 40%. Powinniście zrównoważyć portfel! Podobnie jak w przypadku metody DCA równoważenie portfela z pozoru jest proste, lecz

może wymagać sporo dyscypliny. O ile nie będziecie pamiętać o tym, jak ważne i efektywne jest równoważenie portfela dla maksymalizacji zysków i ochrony przed stratami, możecie dać się ponieść fali entuzjazmu dla aktywów, które akurat przynoszą zysk. Zostaniecie zahipnotyzowani iluzją, że wasze obecne sukcesy inwestycyjne będą trwać wiecznie albo że dany rynek (akcji, nieruchomości, obligacji, towarowy) może zmierzać w jednym tylko kierunku: w górę. Ten schemat emocji i psychologii sprawia, że ludzie zbyt długo zostają z określoną inwestycją i na koniec tracą te same zyski, z których wcześniej byli tak bardzo dumni. Sprzedanie czegoś, co w danej chwili rośnie, i zainwestowanie uzyskanych pieniędzy w coś, co zniżkuje lub rośnie wolniej, wymaga dyscypliny, lecz to właśnie siła woli decyduje o wielkości inwestora. Świetny przykład na potwierdzenie tej zasady uzyskałem w czasie dnia spędzonego z ikoną inwestowania Carlem Icahnem. Właśnie ogłoszono, że zrealizował zysk blisko 800 mln dolarów na akcjach serwisu Netflix. Większość akcji tej spółki kupił rok wcześniej za 58 dolarów, zaś sprzedawał je po 341 dolarów za akcję. Jego syn Brett, który pracuje z Carlem i który sam podsunął mu tę okazję inwestycyjną, protestował przeciwko sprzedaży akcji. Był pewien, że Netflix jeszcze podrożeje. Carl powiedział, że się z tym zgadza, lecz musi zrównoważyć portfel. Gdyby tego nie zrobił, mogliby stracić część nadzwyczajnych zysków, jakie już osiągnęli. Carl wziął te 487% zysku i zainwestował je w inne aktywa w swoim portfolio, zatrzymując 2% swoich akcji Netfliksu, by skorzystać na ewentualnym dalszym wzroście ich ceny. Część z tych pieniędzy poszła na zakup akcji skromnej spółki Apple, która jego zdaniem była wtedy niedowartościowana. Sprzedawał drogo i kupował tanio. Równoważenie portfela stanowiło zaś ważny element tego procesu.

JEŚLI ROBIĄ TAK MILIARDERZY, MOŻE WY TEŻ POWINNIŚCIE! Co więc powinniście zrobić, jeśli odkryjecie, że wasz portfel stracił równowagę? Mieliście 60% w Koszyku Ryzyka i Zysku oraz 40% w Koszyku Bezpieczeństwa, lecz – jak pokazano wyżej – wasze akcje wystrzeliły do góry i teraz macie 75% do 25%. W takim przypadku wasz plan równoważenia aktywów wymaga, abyście swoje regularne wpłaty przesunęli z Koszyka Ryzyka i Zysku do Koszyka Bezpieczeństwa do czasu, aż z 25% znowu wejdziecie na 40%. Alternatywnie możecie przelewać zyski do drugiego koszyka, a nawet sprzedać część kwitnących inwestycji z Koszyka Ryzyka i Zysku i reinwestować je w obligacje, pożyczki hipoteczne lub dowolne inne aktywa, jakie trzymacie w Koszyku Bezpieczeństwa. Może to być jednak bolesne, jeśli na przykład REIT-y czy akcje zagranicznych spółek akurat przebijają sufit. Kto chciałby nagle kończyć przejażdżkę, kiedy podróżuje rakietą? Chcecie więcej! Musicie jednak odejść od stołu z częścią tych aktywów, aby ograniczyć swoją ekspozycję na ryzyko i mieć pewność, że zatrzymacie część zysków, jakie zrealizowaliście. Podobnie jak w przypadku strategii uśredniania musicie wycofać z gry emocje. Równoważenie portfela każe wam postąpić dokładnie odwrotnie, niż chcecie. W inwestowaniu to zwykle właściwy sposób postępowania.

Przeanalizujmy prawdziwy przykład: powiedzmy, że mamy lato 2013 roku, a indeks S&P 500 powraca do swoich rekordowych poziomów, podczas gdy obligacje wciąż dają byle jaką rentowność. Czy macie ochotę na sprzedaż akcji i kupno obligacji? W życiu! Zasada równoważenia aktywów mówi wam jednak, że dokładnie to należy zrobić, aby zachować pierwotne proporcje w portfelu – nawet jeśli wasz wewnętrzny głos krzyczy: „Ty głupku! Dlaczego pakujesz pieniądze w te śmieci?!”. Zasada równoważenia portfela nie gwarantuje, że za każdym razem osiągniecie zysk. Równoważenie oznacza jednak, że będziecie go osiągać częściej. Podnosi wasze szanse na sukces. A prawdopodobieństwo rozciągnięte w czasie decyduje o sukcesie lub porażce w waszym życiu inwestycyjnym. Wyrafinowani inwestorzy równoważą również portfele w obrębie rynków i klas aktywów, a to może być jeszcze bardziej bolesne. Powiedzmy, że mieliście dużo akcji Apple w lipcu 2012 roku. Sprzedawanie ich wydawało się wówczas wariactwem, gdyż ich kurs piął się w górę niemal pionowo – o 44% przez poprzednie dwa kwartały – i były one warte ponad 614 dolarów za akcję. Jeśli jednak akcje Apple dominowały w waszym portfelu (pamiętajcie, że wzrosły o 44% i wytrąciły wasze portfolio z równowagi, zapewne znacznie), zasada równoważenia kazała wam sprzedać część tych papierów, by przywrócić właściwe proporcje. Au! Podziękowaliście sobie jednak po roku. Dlaczego? Akcje Apple urządziły sobie przejażdżkę kolejką górską, spadając z maksimum 705 dolarów za akcję we wrześniu 2012 roku do minimum na poziomie 385 dolarów w kwietniu rok później, a kończąc na cenie 414 dolarów w lipcu 2013 roku – 41-procentowa strata, której uniknęliście dzięki zrównoważeniu portfela. Jak często powinniście równoważyć portfel? Większość inwestorów równoważy go raz lub dwa razy do roku. Mary Callahan Erdoes z J.P. Morgan uważa równoważenie za tak potężne narzędzie, że używa się go stale. Co to oznacza? – To znaczy wtedy, gdy tylko twój portfel traci równowagę w stosunku do pierwotnie ustalonego planu lub planu skorygowanego stosownie do wydarzeń na świecie – powiedziała mi. – I nie powinien to być ustalony interwał. To powinna być ewaluacja ciągła, choć nie obsesyjna. Z drugiej strony Burt Malkiel lubi korzystać z impetu hossy. Doradza równoważenie portfela tylko raz w roku. – Nie chcę zbyt łatwo sięgać po równoważenie i sprzedawać czegoś tylko dlatego, że idzie w górę – mówi. – Chcę dać dobrej klasie aktywów przynajmniej roczną perspektywę. Niezależnie od tego, jak często je przeprowadzacie, równoważenie portfela może nie tylko was ochronić przed nadmiernym ryzykiem, lecz również radykalnie podnieść waszą rentowność. Podobnie jak w przypadku strategii DCA dyscyplina każe wam inwestować w słabe aktywa, gdy ich cena jest niska. Możecie więc wejść w posiadanie znacznej ich ilości i skorzystać na tym, gdy ich cena pójdzie w górę. Wasze zyski mogą przechodzić do innych graczy w waszej drużynie, jak piłka w ataku Lakersów czy pałeczka między uczestnikami sztafety biegnącej po zwycięstwo. Częstość równoważenia portfela ma jednak wpływ na wasze podatki. Jeśli nie

inwestujecie za pomocą wehikułu pozwalającego wam odłożyć płatność podatku na później, a równoważycie aktywa, które macie krócej niż rok, zwykle płacicie zwykły podatek dochodowy zamiast niższego podatku od inwestycji! Jeśli równoważenie portfela nieco was onieśmiela, dobra wiadomość jest taka, że może to za was automatycznie zrobić Stronghold lub jakikolwiek inny wybrany przez was doradca fiducjarny. Zapewni wam efektywność podatkową, dając jednocześnie możliwość skorzystania z potęgi strategii równoważenia. Znacie już dwa sprawdzone sposoby ograniczania ryzyka i zwiększania rentowności inwestycji wyłącznie dzięki alokacji aktywów. Mamy jednak jeszcze jeden trik, który może ograniczyć wasze straty – i podatki!

ZYSKOWNE STRATY Co się dzieje, gdy przychodzi czas równoważenia portfela i musicie sprzedać akcje spoza rachunku 401(k) lub innego rachunku objętego korzyściami podatkowymi? Wuj Sam wyciąga rękę po część waszych zysków. Podatek od zysków kapitałowych was denerwuje? Słuchajcie, istnieje całkowicie legalny sposób, by go obniżyć, a jednocześnie mieć zrównoważony portfel: jest nim realizacja straty podatkowej. Korzyść z realizacji straty podatkowej wynika z możliwości obniżenia podatków i zwiększenia zwrotu netto! Zasadniczo chodzi o wykorzystanie części nieuniknionych strat w celu maksymalizacji zysku netto. Burt Malkiel uważa, że realizacja straty podatkowej może podnieść roczną stopę zwrotu nawet o 1% rocznie, więc zdecydowanie warto bliżej zainteresować się tą metodą. Miliarderzy i wielkie instytucje korzystają z tych potężnych technik, zwiększając w ten sposób swoje zyski, lecz robi to niewielu zwykłych inwestorów. Niewielu o nich wie, a ci, którzy wiedzą, często myślą, że równoważenie portfela i realizacja straty finansowej są zbyt skomplikowanymi operacjami, by mogli sami ich spróbować. Nie ma się czym martwić! Zawsze możecie zwrócić się do swojego doradcy fiducjarnego lub skorzystać z oprogramowania, które uczyni to tak łatwym jak zamówienie pizzy przez internet lub – nie przymierzając – aktualizacja ustawień bezpieczeństwa na Facebooku. Jak wiecie, moim celem jest, aby inwestowanie stało się łatwe dla każdego, tymczasem ta część była chyba najbardziej wymagającym ćwiczeniem dla umysłu! Dlatego gratulacje, że wciąż ze mną jesteście. Materia ta wydaje się bardzo techniczna i większość ludzi unika jej jak zarazy. Jeśli czujecie się nieco przytłoczeni alokacją aktywów, uśrednianiem ceny, równoważeniem portfela i realizacją straty podatkowej, wiedzcie, że to wszystko zostało dla was zautomatyzowane. Warto jednak wiedzieć, czym są te strategie i dlaczego są skuteczne. Wystarczy, że zapamiętacie z tej części książki następujące cztery kwestie: 1. lokacja aktywów decyduje o wszystkim! Dlatego powinniście dywersyfikować pomiędzy Koszykiem Bezpieczeństwa a Koszykiem Ryzyka i Zysku. Powinniście dywersyfikować na poziomie klas aktywów, rynków i czasu. 2. Nie powinniście się wahać przy wchodzeniu na rynek, próbując trafić we właściwy

moment. Korzystajcie raczej z metody uśredniania ceny (DCA). Pamiętajcie, że zmienność może być waszym sprzymierzeńcem, dając wam okazję do tanich zakupów, gdy rynek dołuje. Technika ta zwiększy wartość waszego portfela, gdy rynki znowu pójdą w górę. 3. Załóżcie sobie Koszyk z Marzeniami, który będzie wam dawał radość życia, abyście mogli doświadczyć korzyści z waszej biegłości inwestycyjnej w krótkim i średnim terminie, a nie w odległej przyszłości. 4. Stosujcie równoważenie portfela i realizację strat podatkowych, by maksymalizować zyski i ograniczać straty. Gdy po raz pierwszy wspomniałem, że w tej książce będę uczył alokacji aktywów i tych kilku dodatkowych technik pomocniczych, wielu z moich znajomych finansistów mówiło: „Zwariowałeś! To zbyt skomplikowane. Przeciętny człowiek tego nie zrozumie i w ogóle niewiele osób to przeczyta”. Moja odpowiedź była prosta: „Jestem tu dla tych niewielu, którzy robią, a nie tylko mówią”. Trzeba czegoś pragnąć, by zmuszać się do opanowania czegoś nowego. Lecz poznanie zasad inwestowania jest naprawdę warte tego wysiłku. Nawet jeśli musicie coś czytać parę razy, by to przetrawić, korzyści mogą być ogromne – może wam to oszczędzić wielu lat odkładania na życie bez konieczności pracy. Co więcej, nauczenie się tych strategii już dzisiaj może dać wam poczucie upodmiotowienia i spokój ducha. Opanowywanie tej części bardzo przypomina naukę jazdy po przesiadce do samochodu z ręczną skrzynią biegów. Co?! Mam się uczyć, jak w tym samym momencie używać gazu, hamulca, sprzęgła, dźwigni zmiany biegów, tylnego lusterka i kierownicy, jednocześnie patrząc na drogę? Żartujecie sobie ze mnie?! Już po chwili prowadzicie jednak samochód, nawet o tym nie myśląc. Przeszliśmy razem długą drogę, wykonując 7 prostych kroków do finansowej wolności. Sprawdźmy, gdzie aktualnie jesteśmy: 1. Podjęliście najważniejszą w życiu decyzję finansową, zobowiązując się do odkładania określonego procentu dochodów – waszego Funduszu Wolności – i automatycznego inwestowania go na procent składany. Czy wdrożyliście już to postanowienie, zakładając rachunek, który automatycznie będzie potrącał te kwoty? Jeśli nie, zróbcie to dzisiaj! 2. Poznaliście zasady inwestowania i dowiedzieliście się, jak unikać 7 największych mitów marketingowych i inwestycyjnych Wall Street. Stajecie się graczami, a nie tylko pionkami na szachownicy. 3. Wykonaliście trzeci krok na waszej drodze ku finansowej wolności, ucząc się, jak grać, aby wygrać. W ramach tego kroku wyróżniamy trzy etapy. Pierwszy: obliczyliście kwoty będące celami finansowymi, którymi dla większości są finansowe bezpieczeństwo, witalność i niezależność. Drugi: stworzyliście plan z konkretnymi liczbami. Trzeci: znaleźliście i wdrażacie sposoby, aby przyspieszyć realizację planu i móc cieszyć się nagrodą wcześniej. 4. W tej części podjęliście najważniejszą w życiu decyzję inwestycyjną, dzieląc

portfel i alokując różne aktywa w określonych proporcjach do różnych koszyków (Bezpieczeństwo, Ryzyko i Zysk, Marzenia). Zdywersyfikowaliście je i macie plan, który będzie paliwem dla waszych marzeń. Już o lata świetlne wyprzedzacie innych Amerykanów (czy w ogóle inwestorów, niezależnie od kraju) w dziedzinie wiedzy o finansach i zarządzania pieniędzmi. Jeśli choć trochę przypominacie ludzi, którzy zgodzili się przeczytać rękopis tej książki, pewnie już teraz jesteście podekscytowani zdobytymi informacjami. W tej ekscytacji ciągniecie znajomych za kołnierz, by pokazać im świeżo poznane sposoby dołożenia setek tysięcy czy nawet milionów dolarów do życiowych oszczędności. Pewnie więc będziecie zdziwieni, jeśli wam powiem: nic jeszcze nie widzieliście! Możecie mi wierzyć, najlepsze dopiero przed nami. a wszystko, co od tej chwili nastąpi, będzie łatwiejsze od tej części! Skoro już myślicie i działacie jak wtajemniczeni, pokażę wam, w jaki sposób naprawdę inwestować tak jak oni. Dowiecie się, jak odnosić sukcesy w każdym otoczeniu finansowym i jak wykorzystać siłę zysków bez strat, tworząc swój strumień dochodów do końca życia.

METODA UŚREDNIANIA CENY A INWESTOWANIE JEDNORAZOWYCH KWOT Czy to na pewno najlepsza metoda, jeśli macie jednorazowo do zainwestowania jakąś sumę? Co byście zrobili, gdyby nagle trafiła wam się dodatkowa gotówka, jak te wspomniane już 10 tys. dolarów premii? A gdybyście nagle dostali 50 tys. dolarów odszkodowania z ubezpieczalni? Czy skorzystalibyście ze strategii uśredniania ceny (DCA), aby zainwestować te pieniądze, rozkładając inwestycje według określonego harmonogramu na miesiące czy nawet lata? Czy może raczej zainwestowalibyście od razu całą kwotę? I tu pojawiają się kontrowersje. Niektórzy doradcy inwestycyjni odwrócili się od metody DCA, ponieważ, jak przyznaje nawet Burt Malkiel, nie jest to najbardziej wydajna strategia inwestowania na konsekwentnie rosnącym rynku akcji – tak jak się dzieje, odkąd zakończyła się niedawna wielka recesja. Zarobilibyście więcej, inwestując „wszystko” na początku hossy, niż inwestując stopniowo przez 5 lat. To oczywiste, prawda? Niedawno też pojawiły się badania, w tym przeprowadzone przez Vanguarda w 2012 roku, pokazujące, że na amerykańskim, brytyjskim czy australijskim rynku akcji w trakcie dowolnego okresu 10-letniego w ciągu ostatnich 80 lat inwestowanie jednorazowej kwoty w więcej niż 2/3 przypadków dawało wyższą rentowność niż inwestowanie metodą DCA. Dlaczego tak się dzieje? Ponieważ więcej waszych pieniędzy zaczyna wcześniej pracować, przez co pracują dłużej i spada wasze obciążenie z tytułu opłat transakcyjnych. Jednorazowe inwestowanie daje wam szansę na wyższy wzrost, lecz również wystawia na ryzyko większej straty, jeśli rynek zacznie zniżkować. Badania pokazują, że długoterminowe inwestowanie jednorazowe, jeśli zostanie skutecznie zdywersyfikowane, jest bardziej zyskowne. O ile? Ostatecznie zyski były wyższe

przeciętnie o nie więcej niż 2,3%. Pamiętacie dane dotyczące straconej dekady 2000– 2010, które pokazał nam Burt Malkiel? W tamtym przypadku, gdybyście 31 grudnia 1999 roku zainwestowali 1 dolara w indeks S&P 500, 10 lat później mielibyście tylko 90 centów. Gdybyście jednak zastosowali strategię DCA, w tym samym okresie osiągnęlibyście zysk. Co więc byście zrobili? Od razu wpakowalibyście w giełdę całe dziesięć kawałków? Czy może odłożylibyście je w bezpieczniejsze miejsce i inwestowali w akcje po tysiąc dolarów miesięcznie przez 10 miesięcy? Albo 50 tys. dolarów w ciągu 2 lat? Jeśli rynek wciąż idzie w górę, być może stracicie część zysku. Ekonomia behawioralna podpowiada nam jednak, że nie mielibyście tak dużego poczucia straty jak wówczas, gdyby rynek załamał się dwa dni po tym, jak zainwestowaliście wszystko! Decyzja należy więc wyłącznie do was. Powtórzę raz jeszcze: nie jestem tu od wygłaszania opinii, lecz mam dostarczyć wam najcelniejszych spostrzeżeń najlepszych ekspertów. Dla większości ludzi jednorazowe inwestowanie nie jest problemem, ponieważ nie mają żadnej znacznej kwoty do zainwestowania! Jeśli to wasz przypadek, osiągniecie najlepszą rentowność, inwestując w zdywersyfikowany portfel metodą uśredniania cen (DCA).

CZĘŚĆ 5 WZROSTY BEZ SPADKÓW: STWÓRZCIE PLAN FINANSOWY NA CAŁE ŻYCIE

ROZDZIAŁ 5.1

NIEZWYCIĘŻONA, NIEZATAPIALNA, NIEPOKONANA: STRATEGIA NA KAŻDĄ POGODĘ Bycie niepokonanym zasadza się na obronie. – SUN ZI, Sztuka wojny

Bywają w życiu wydarzenia, które na zawsze kształtują nasz sposób postrzegania świata. Czy zdajemy sobie z tego sprawę czy nie, stały się one soczewką, przez którą teraz patrzymy na otaczającą rzeczywistość. Nasze rozumienie tych wydarzeń będzie wpływać na nasze zachowania i decyzje do końca życia. Jeśli wychowywaliście się w szalonych latach 20., wasze życie kształtowały dobrobyt i blichtr. To były czasy Wielkiego Gatsby’ego. Jeśli jednak dorastaliście w wielkim kryzysie, wasze życie naznaczyły bieda i niepokój. Dzieciństwo spędzone w czasie surowej gospodarczej zimy nadało wam rys ocalonych. Dzisiejsze pokolenia mają kompletnie inne doświadczenia. Dorastały w niezwykłym dobrobycie, nawet jeśli ich dochody nie lokują ich w 1% najbogatszych. Wszyscy odnosimy korzyści z życia w świecie „na żądanie”. Możemy zamówić zakupy spożywcze do domu, deponować pieniądze, nie przebierając się z piżamy, oglądać tysiące kanałów telewizyjnych kiedykolwiek i gdziekolwiek chcemy. Moja wnuczka w wieku czterech lat nie umie zawiązać sobie butów, lecz potrafi posługiwać się iPadem równie sprawnie jak ja, a także wie, że Google może w mgnieniu oka odpowiedzieć na wszystkie jej pytania! To również era wielkich możliwości, gdy zalążkowa firma w rodzaju WhatsApp, zatrudniająca zaledwie kilkudziesięciu pracowników, potrafi zrewolucjonizować branżę i w końcu zmienić właściciela za kwotę 19 mld dolarów! Bez wątpienia nasze życie kształtują zmienne pory roku oraz wydarzenia, których jesteśmy świadkami, ważniejsze jest jednak znaczenie, jakie im nadajemy, gdyż to ono ostatecznie decyduje o kierunku, w jakim zmierzamy.

LATA 70. Ray Dalio, obecnie 65-latek, wchodził w dorosłość w latach 70. Był to czas gwałtownych zmian „pogody” i prawdopodobnie najgorszy klimat gospodarczy od czasów wielkiego kryzysu. Dużemu bezrobociu towarzyszyła wysoka inflacja, powodująca, że stopy procentowe wynosiły dobre kilkanaście procent. Pamiętacie, jak wam mówiłem, że mój pierwszy kredyt hipoteczny wskutek inflacji lat 70. był oprocentowany na szalone 18%!? W 1973 roku miał również miejsce „szok naftowy”, gdy zaskoczone Stany Zjednoczone

zostały obłożone embargiem, co spowodowało skok cen ropy z 2,10 dolara do 10,40 dolara za baryłkę. Nikt nie był na to przygotowany. Kilka lat później rząd wprowadził reglamentację: ludzie nie tylko musieli godzinami stać w kolejce do dystrybutora, lecz również mogli tankować tylko w parzyste lub nieparzyste dni miesiąca! Dochodziło także do konfliktów politycznych. Zaufanie do władzy załamało się w wyniku wojny w Wietnamie i afery Watergate. W 1974 roku prezydent Nixon został zmuszony do rezygnacji, ale jego następca i były wiceprezydent Gerald Ford uwolnił go od wszelkich zarzutów kryminalnych (cóż za zaskoczenie). W 1971 roku Ray Dalio właśnie skończył studia i podjął pierwszą pracę na nowojorskiej giełdzie. Widział wybuchające gwałtownie hossy i bessy, które powodowały ogromną zmienność w rozmaitych klasach aktywów. Fale przechodziły szybko i niespodziewanie. Ray dostrzegał ogromne możliwości, lecz tak samo, a może nawet bardziej, świadomy był olbrzymiego ryzyka, jakie wiązało się z takimi warunkami. W efekcie jego obsesją stało się zgłębienie zależności rządzących tymi wszystkimi scenariuszami i zmianami. Gdyby zrozumiał, jak działa gospodarcza machina, mógłby się dowiedzieć, jak unikać katastrofalnych strat, które tak wielu inwestorów prowadzą do zguby. Wszystkie te wydarzenia kształtowały młodego Raya Dalio i ostatecznie uczyniły go największym menedżerem funduszy hedgingowych świata. Ale moment przełomowy, który w największym stopniu wpłynął na filozofię inwestycyjną Raya, miał miejsce pewnego gorącego wieczora w sierpniu 1971 roku, kiedy to w niespodziewanym orędziu prezydent Nixon całkowicie odmienił świat finansów, jaki znaliśmy.

NOC NIXONA Wszystkie trzy główne stacje telewizyjne przerwały nadawanie programu i w salonach Amerykanów niespodziewanie zagościł prezydent Stanów Zjednoczonych. Poważny i poruszony, ogłosił: „Poleciłem sekretarzowi stanu [Johnowi] Connally’emu czasowo zawiesić wymienialność dolara na złoto”. Jednym krótkim zdaniem, liczącym w oryginale zaledwie 14 słów, prezydent Nixon oznajmił światu, że dolar, jakiego znaliśmy, nigdy już nie będzie taki sam. Wartość tej waluty przestała być bezpośrednio związana ze złotem. Pamiętacie Ford Knox? Kiedyś każdy papierowy dolar miał pokrycie w bezpiecznie przechowywanym przez rząd fizycznie istniejącym złotym kruszcu. Po oświadczeniu Nixona był już tylko kawałkiem papieru. Wyobraźcie sobie, że macie skrzynię wypełnioną złotem, aż pewnego dnia ją otwieracie i znajdujecie w niej jedynie samoprzylepną żółtą karteczkę z napisem „weksel”. Nixon powiedział, że odtąd wartość dolara określać będziemy my, czyli rynek. Informacja ta zaszokowała zagraniczne rządy, które trzymały ogromne ilości dolarów w przekonaniu, że w każdej chwili będą mogły wymienić je na złoto. Z dnia na dzień Nixon zabrał tę opcję ze stołu (po raz kolejny pokazując, że zasłużył na swój przydomek „Tricky Dick”26). Aha, wprowadził też dodatkową 10-procentową opłatę od towarów z importu, aby zapewnić amerykańskim firmom konkurencyjność. Niczym śnieżyca pod koniec października orędzie Nixona zapowiadało zmianę warunków o niezwykłej wprost skali.

Ray oglądał przemówienie prezydenta i nie mógł uwierzyć własnym uszom. Jakie były implikacje decyzji Nixona o wycofaniu USA z parytetu złota? Co to oznaczało dla rynków? Jak miało wpłynąć na dolara i jego pozycję na świecie? Jedna rzecz, zdaniem Raya, była pewna: „Oznacza to zmianę definicji pieniądza. Myślę, że to może wywołać kryzys!”. Był pewien, że gdy nazajutrz wejdzie na parkiet, rynek będzie pikował. Pomylił się. Ku jego zdumieniu indeks Dow Jones wzrósł tamtego dnia prawie o 4%, gdy akcje odnotowały największy jednodniowy wzrost ceny. Do góry wystrzeliło również złoto! Wszystko to całkowicie zaprzeczyło przewidywaniom większości ekspertów. Bądź co bądź właśnie złamaliśmy nasze uroczyste dane światu słowo, że zielone papierki z wizerunkami martwych prezydentów mają odbicie w rzeczywistej wartości. Bez wątpienia taka zmiana nie mogła budzić zaufania do amerykańskiej gospodarki i rządu. Wszystko to było bardzo zastanawiające. Ten rynkowy boom ostatecznie zyskał miano „wiecu wyborczego Nixona”. Nie wszystkie wiadomości były jednak pomyślne. Decyzja, by wartość dolara wynosiła tyle, „ile wszyscy uważamy, że jest warty”, spowodowała, że na horyzoncie pojawiła się inflacja. Ray opisuje to tak: – Wtedy, w 1973 roku, [Nixon] stworzył warunki, które umożliwiły pierwszy szok naftowy. Nigdy wcześniej takiego szoku nie mieliśmy. Nie musieliśmy się martwić inflacją. I wszystkie te rzeczy, w pewnym sensie, były dla nas niespodzianką. Stworzyłem więc modus operandi, który pozwalał niespodzianki przewidywać. To właśnie niespodzianki są czymś, na co nie możemy sobie pozwolić lub czego nie możemy znieść. To kolejny rok 2008. Kolejna fala uderzeniowa, która niewątpliwie przetoczy się przez nasze rynki. „Wiec wyborczy Nixona” był dla Raya katalizatorem: początkiem życiowej obsesji, aby być przygotowanym na wszystko – na nieznane, czające się za każdym rogiem. Za swoją misję uznał studiowanie każdego możliwego wariantu otoczenia rynku i prognozowanie, co mogłoby to oznaczać dla określonych inwestycji. To jego podstawowa zasada operacyjna, która pozwala mu zarządzać największym funduszem hedgingowym świata. Ray nie rości sobie jednak pretensji do wszechwiedzy. Wręcz przeciwnie. Ciągle odczuwa wielki głód odkrywania rzeczy, o których jeszcze nie wie. Ponieważ to, co oczywiste, stanowi oczywistą nieprawdę. Opinia dominująca jest zwykle nietrafna. A ponieważ świat wciąż się zmienia i ewoluuje, wędrówka Raya, odkrywającego nieznane, nigdy się nie kończy.

OSTATECZNA NIRWANA INWESTORA To, co zaraz przeczytacie, właściwie można by uznać za najważniejszy rozdział w całej książce. Tak, tak, wiem, już to słyszeliście. Prawdą jest jednak, że jeżeli nie znacie zasad gry, inni was zmiażdżą. A jeśli nie myślicie jak wtajemniczeni, utarte poglądy sprawią, że zaakceptujecie los reszty stada. Jeżeli nie określicie procentu odkładanych dochodów i nie zautomatyzujecie oszczędzania, nigdy nie oderwiecie się od ziemi. Mimo to jestem głęboko

przekonany, że nic w tej książce nie może przebić strategii Raya polegającej na osiąganiu maksimum zysku przy minimum ryzyka. To jego specjalność. Coś, z czego jest znany na całym świecie. Portfel, który będziecie poznawać na następnych stronach, przyniósłby wam: 1. Nadzwyczajną rentowność – blisko 10% rocznie (dokładnie 9,88% po uwzględnieniu opłat) przez ostatnie 40 lat (od 1974 do końca 2013 roku)! 2. Nadzwyczajne bezpieczeństwo – zarabialibyście pieniądze przez dokładnie 85% czasu na przestrzeni ostatnich 40 lat! Przez ten czas straty wystąpiły tylko 6krotnie, a przeciętna strata wyniosła zaledwie 1,47%. Dwie z nich trudno w istocie nazwać stratami, ponieważ wyniosły nie więcej niż 0,03%. Praktycznie rzecz biorąc, stracilibyście więc pieniądze 4-krotnie w ciągu 40 lat. 3. Nadzwyczaj niska zmienność – najdotkliwsza strata, jakiej doświadczylibyście w ciągu tych 40 lat, wyniosłaby tylko 3,93%! Pamiętacie najważniejsze prawa inwestowania Warrena Buffetta? Zasada 1: nie trać pieniędzy. Zasada 2: patrz zasada 1. Wdrożenie tych reguł w życie stanowi najważniejszy przejaw geniuszu Raya. To dlatego jest Leonardem da Vinci inwestowania. Każdy mógłby wam pokazać portfel (patrząc z dzisiejszej perspektywy), w którym wzięlibyście na siebie potężne ryzyko i uzyskali wielkie korzyści. I jeśli tylko nie załamalibyście się w momencie, gdy wasz portfel traci 50% lub 60%, zakończylibyście z wysokimi zyskami. To dobry marketing, lecz w przypadku większości ludzi nie ma nic wspólnego z rzeczywistością. Trudno mi sobie wyobrazić, że indywidualny inwestor (jak wy czy ja) osiąga zyski zbliżone do giełdowych, a jednocześnie dysponuje sposobem na istotne ograniczenie zarówno częstości, jak i rozmiarów strat właściwie w każdej możliwej sytuacji gospodarczej. Czy jesteście sobie w stanie wyobrazić portfolio, które straciło jedynie 3,93% w 2008 roku, kiedy świat chwiał się w posadach, a rynek zanurkował o 50% w stosunku do swojego szczytu? Portfolio, które zapewni wam bezpieczeństwo, gdy uderzy kolejny przerażający krach wymazujący biliony dolarów oszczędności z amerykańskich rachunków emerytalnych? To właśnie dar, jaki czeka na was na następnych stronach. (Pamiętajcie, że rezultaty z przeszłości nie gwarantują przyszłych wyników. Oferuję wam dane historyczne jako przyczynek do dyskusji oraz ilustrację najważniejszych zasad inwestowania). Zanim jednak przejdziemy do prezentacji samego portfela i zanim będziecie mieli okazję docenić piękno i potęgę wskazówek Raya, spróbujmy poznać okoliczności, które ukształtowały jednego z najbardziej niezwykłych inwestorów i specjalistów od alokacji aktywów na naszej planecie. Dowiedzmy się, dlaczego rządy i największe światowe korporacje dzwonią właśnie do Raya, gdy oczekują maksimum zysków i minimum strat.

I’M LOVIN’ IT Rok 1983 to nie był dobry rok dla kurczaków. Tego roku McDonald’s postanowił

wprowadzić do oferty swoje niezwykle popularne kurczakowe mcnuggets. Okazały się tak wielkim przebojem, że rozwiązanie problemów z ciągłością dostaw spowodowanych niewystarczającą ilością ptasiego mięsa zajęło firmie dobrych kilka lat. A gdyby nie geniusz Raya Dalio ncnuggets z kurczaka w ogóle by nie było. Jak to się stało, że drogi wyśmienitego finansisty i klauna sprzedającego szybkie jedzenie przecięły się? McDonald’s chciał wprowadzić nowy produkt, lecz niepokoiły go koszty zakupu drobiu i ewentualna konieczność podniesienia cen w restauracjach – co nie wchodziło w grę ze względu na oszczędną klientelę sieci. Dostawcy nie chcieli jednak zagwarantować stałej ceny na swoje kurczaki, ponieważ wiedzieli, że to nie od nich zależą koszty. Droga była pasza – cała ta kukurydza i soja. Gdyby więc wzrosły koszty karmy, dostawcy musieliby przełknąć straty. McDonald’s zadzwonił do Raya, wiedząc, że jest on jednym z największych specjalistów od eliminowania i minimalizowania ryzyka przy jednoczesnej maksymalizacji zysku – i Ray znalazł rozwiązanie. Przygotował specjalny kontrakt typu futures (zabezpieczający przed przyszłymi wzrostami cen kukurydzy i soi), który pozwolił dostawcom bez obaw sprzedawać kurczaki po stałej cenie. Smacznego! Wiedza Raya sięga znacznie dalej niż sale posiedzeń zarządów wielkich korporacji. Jak wielka jest jego renoma? W 1997 roku, gdy Departament Skarbu USA postanowił wyemitować obligacje antyinflacyjne (dziś popularnie zwane TIPS-ami), w należącej do Raya firmie Bridgewater pojawili się urzędnicy, by szukać u niego porady, jak je ustrukturyzować. Rekomendacje Bridgewater wpłynęły na dzisiejszą konstrukcję TIPSów. Ray to ktoś więcej niż tylko menedżer finansów. Jest mistrzem rynków i ryzyka. Wie, jak złożyć do kupy klocki, by szala istotnie przechyliła się w stronę wygranej, ku pożytkowi jego i jego klientów. Jak Ray to robi? W czym tkwi sekret? Usiądźmy u stóp tego tytana ekonomii i pozwólmy, by porwała nas jego opowieść!

KOMANDOSI INTELEKTU Pamiętacie metaforę z dżunglą, którą posłużył się Ray w rozdziale 1? Jego zdaniem, aby osiągnąć to, czego chcemy w życiu, musimy przejść na jej drugą stronę. Dżungla jest niebezpieczna, gdyż czai się w niej nieznane. Są to niebezpieczne wyzwania, czyhające na każdym kroku. Aby więc dostać się tam, dokąd chcemy, musimy otoczyć się mądrymi ludźmi, którzy cieszą się naszym szacunkiem. Firma Raya, Bridgewater, jest jego osobistą drużyną „władców dżungli”. Zatrudnia ponad 1500 pracowników, którzy niemal dorównują Rayowi w jego obsesji poszukiwania sposobów na maksymalny zwrot przy minimalnym ryzyku. Jak już wspominałem, Bridgewater jest największym funduszem hedgingowym świata, zarządzającym aktywami o wartości niemal 160 mld dolarów. To ogromna kwota, jeśli wziąć pod uwagę, że większość dużych funduszy hedgingowych zarządza średnio 15 mld dolarów. Chociaż przeciętny inwestor nigdy nie słyszał o Rayu, jego nazwisko

rozbrzmiewa w najważniejszych salonach. Jego spostrzeżenia w formie codziennego raportu czytają najpotężniejsi ludzie świata finansów, od szefów banków centralnych i obce rządy, aż po samego prezydenta USA. Jest powód, dla którego najwięksi gracze świata, tacy jak najpotężniejsze fundusze emerytalne czy zagraniczne państwowe fundusze majątkowe, inwestują z Rayem. A oto wskazówka: bynajmniej nie posługuje się on utartymi poglądami. Ray myśli całkowicie nieszablonowo. Kurczę, on wręcz niszczy szablony. Jego nienasycony apetyt, by ciągle się uczyć, łamać konwencje i odnajdywać prawdę, z pierwszego biura (własnego mieszkania) zaprowadził go do rozległego firmowego kompleksu w Connecticut. Jego zespół z Bridgewater nazywa się komandosami intelektu. Dlaczego? Ponieważ praca w Bridgewater to podróż przez dżunglę ramię w ramię z Rayem. Kultura organizacyjna firmy wymaga kreatywności, przenikliwości i odwagi – ciągłej gotowości, by bronić swojego stanowiska czy poglądów. Ray wymaga jednak również chęci kwestionowania czy nawet atakowania wszystkiego, z czym się nie zgadzacie. Jego misją jest ustalenie prawdy, a następnie najlepszych sposobów radzenia sobie z problemem. Podejście takie wymaga „radykalnej otwartości, radykalnej prawdy i radykalnej przejrzystości”. Od tego zależy przetrwanie (i sukces) całej firmy.

SAMIEC ALFA Ray Dalio rozsławił swoje imię dzięki niezwykłym (i niekończącym się) sukcesom swojej strategii Pure alpha. Wprowadzona w 1991 roku, służy zarządzaniu 80 mld dolarów i wygenerowała oszałamiającą przeciętną rentowność 21% (przed uwzględnieniem opłat) przy stosunkowo niskim ryzyku. Wśród inwestorów funduszu znajdują się najbogatsi ludzie świata, rządy i fundusze emerytalne. To jeden procent z jednego procenta z jednego procenta, tym bardziej że ten klub od wielu lat jest zamknięty dla nowych inwestorów. Pure Alpha to strategia aktywnego zarządzania, co oznacza, że Ray i jego zespół ciągle szukają okazji inwestycyjnych. Chcą wejść do gry w odpowiednim momencie i w odpowiednim momencie z niej wyjść. To coś więcej niż gra na rynku, czego dowodem jest 17procentowy zysk (przed potrąceniem opłat) za rok 2008, kiedy wielu menedżerów funduszy hedgingowych zamykało drzwi lub błagało inwestorów, by nie wycofywali pieniędzy. Inwestorzy w strategii Pure Alpha oczekują wysokich zysków i są przygotowani na ryzyko – robiąc zarazem wszystko, co w ich mocy, aby ograniczyć je do jak najniższego poziomu.

DZIECI I DOBROCZYNNOŚĆ Dzięki sukcesom strategii Pure Alpha Ray dorobił się niemałego osobistego majątku. W połowie lat 90. zaczął myśleć o swoim dziedzictwie i pieniądzach, które po nim pozostaną. „Jakiego portfela użyłbym, gdybym nie mógł już aktywnie zarządzać pieniędzmi?”, zastanawiał się. Jaki portfel stanowiłby kwintesencję jego umiejętności decyzyjnych i pozwolił wspierać jego dzieci i działalność charytatywną przez kolejne

dziesięciolecia? Ray wiedział, że utarte poglądy i konwencjonalny model zarządzania portfelem nie wystarczą, bo nieraz już okazało się, że nie zapewniają one przetrwania w ciężkich czasach. Zaczął więc poszukiwać portfolio – alokacji aktywów – które będzie sobie dobrze radziło niezależnie od przyszłego otoczenia gospodarczego. Czy będzie to ostra zima, jak w 2008 roku, czy depresja, recesja itp. Ponieważ nikt nie wie, co zdarzy się za 5 lat, nie mówiąc już o 20 czy 30. Efekt? Całkowicie nowe spojrzenie na alokację aktywów. Nowy zbiór zasad. Dopiero po przetestowaniu tego portfela na danych historycznych sięgających 1925 roku, gdy okazało się, że przyniósłby rewelacyjne wyniki (w różnych warunkach ekonomicznych) rodzinnemu funduszowi powierniczemu Raya, zaoferowano go wybranej grupie klientów. Oczywiście, o ile dysponowali 100 mln dolarów do zainwestowania. Nowa strategia – na Każdą Pogodę – zadebiutowała w 1996 roku. Zaledwie 4 lata później miała okazję przejść test wielkiej korekty kursów akcji. Zdała go z wyróżnieniem.

ODPOWIEDZIĄ SĄ PYTANIA Wszyscy słyszeliśmy maksymę „Szukajcie, a znajdziecie!”. Lecz im lepsze będziecie zadawać pytania, tym lepsze uzyskacie odpowiedzi! To wspólny mianownik łączący wszystkich ludzi sukcesu. Bill Gates nie pytał: „Jak stworzyć najlepsze oprogramowanie świata?”. Pytał raczej: „Jak stworzyć inteligencję [system operacyjny], która będzie mogła nadzorować wszystkie komputery?”. To rozróżnienie jest głównym powodem, dla którego Microsoft nie tylko stał się najlepiej prosperującą firmą programistyczną, lecz również dominującą siłą na rynku komputerów – wciąż kontroluje prawie 90% światowego rynku komputerów osobistych! Jednak Gates zbyt wolno oswajał się z internetem, ponieważ koncentrował się na samym komputerze. To „chłopcy z Google”, Larry Page i Sergey Brin, zadali pytanie: „Jak skatalogować całą dostępną na świecie informację i udostępnić ją w użyteczny sposób?”. W efekcie skupili się na sile jeszcze potężniej oddziałującej na technologię, życie codzienne i biznes. Bardziej wysublimowane pytanie dało im bardziej wysublimowaną odpowiedź oraz towarzyszące jej zyski. Aby uzyskać wyniki, nie możecie zadać pytania tylko raz; musicie się nabawić obsesji poszukiwania najlepszej (najlepszych) odpowiedzi. Przeciętna osoba zadaje sobie pytania w rodzaju „Jak mam sobie poradzić?” lub „Co się ze mną dzieje?”. Niektórzy stawiają nawet pytania, które ich obezwładniają, powodują, że ich umysły koncentrują się na wynajdowaniu przeszkód zamiast rozwiązań. Pytania w rodzaju „Jak to jest, że nie mogę schudnąć?” lub „Dlaczego pieniądze się mnie nie trzymają?” jeszcze bardziej ich ograniczają. Moją obsesją jest pytanie o to, jak można poprawić sytuację. Jak pomóc ludziom, aby istotnie podnieść jakość ich życia? Ta pasja kierowała mną przez 38 lat, kiedy szukałem strategii oraz narzędzi pozwalających na szybką transformację lub sam je tworzyłem. A co

z wami? Jakie pytanie najczęściej sobie zadajecie? na czym najbardziej się koncentrujecie? Co jest waszą życiową obsesją? Znaleźć miłość? Zmienić wszystko? Uczyć się? Zarabiać? Być dla każdego miłym? Unikać bólu? Zmieniać świat? Czy macie świadomość tego, na czym najbardziej się skupiacie? Jakie jest wasze najważniejsze pytanie w życiu? Jakiekolwiek jest, będzie kształtować wasze życie i nim kierować. Ta książka odpowiada na pytanie: „Co robią najskuteczniejsi inwestorzy, że odnoszą sukcesy?”. Jakie decyzje i działania doprowadziły tych, którzy zaczynali od zera, do zbudowania fortuny i finansowej wolności dla swoich rodzin? W świecie finansów Ray Dalio nabawił się obsesji na punkcie wielu bardzo istotnych pytań – które ostatecznie doprowadziły go do stworzenia portfela Na Każdą Pogodę. To metoda, której będziecie się tutaj uczyć i która może na zawsze odmienić wasze finansowe życie. „Jakiego portfela inwestycyjnego potrzebujemy, aby mieć absolutną pewność, że będzie osiągał dobre wyniki zarówno w dobrych, jak i złych czasach – niezależnie od warunków ekonomicznych?”. To pytanie może się wydawać oczywiste i wielu „ekspertów” i doradców finansowych powiedziałoby, że zdywersyfikowana alokacja aktywów, z której korzystają, właśnie to ma na celu. Jednak konwencjonalne próby udzielenia odpowiedzi na to pytanie sprawiły, że w 2008 roku wielu profesjonalistów straciło od 30% do 50%. Byliśmy świadkami rzezi wielu funduszy cyklu życia, mimo że teoretycznie miały inwestować bardziej konserwatywnie, gdy właściciele ich jednostek zbliżali się do wieku emerytalnego. Widzieliśmy, jak w ciągu kilku dni zbankrutowała 158-letnia opoka bankowości inwestycyjnej, Lehman Brothers. Był to czas, kiedy większość doradców finansowych chowała się pod biurkami i nie odbierała telefonów od klientów. Jeden z moich znajomych gorzko żartował: „Mój rachunek 401(k) to teraz 201(k)”. Całe to wymyślne oprogramowanie używane w branży – symulacje „Monte Carlo”, które uwzględniają wszelkie możliwe przyszłe scenariusze – nie przewidziały i nie ochroniły klientów przed krachem roku 1987, załamaniem roku 2000 ani apokalipsą roku 2008 – i można by tak dalej wymieniać. Jeśli pamiętacie, w tamtych dniach 2008 roku standardowa odpowiedź brzmiała „Po prostu nigdy nie mieliśmy z czymś takim do czynienia”, „Żeglujemy po nieznanych wodach”, „Tym razem jest inaczej”. Ray nie kupuje takich odpowiedzi (dlatego przewidział globalny kryzys finansowy i w 2008 roku zarobił). Nie dajcie się zwieść: to, co Ray nazywa niespodzianką, zawsze jest inne od poprzedniego razu. Wielka depresja, kryzys naftowy 1973 roku, gwałtowna inflacja pod koniec lat 70., kryzys funta szterlinga z 1976 roku, czarny poniedziałek w 1987 roku, bańka dot-comów z 2000 roku, załamanie rynku mieszkaniowego w 2008 roku, 28-procentowy spadek cen złota w roku 2013 – wszystkie te niespodzianki zaskoczyły specjalistów od inwestycji z nisko opuszczonymi spodniami. I będą tak samo bezbronni, gdy nadejdzie następna niespodzianka. Możemy być tego pewni. Ale w 2009 roku, gdy opadł kurz i rynki zaczęły odbijać, bardzo niewielu finansistów zaczęło się zastanawiać, czy przypadkiem ich konwencjonalne podejście do alokacji aktywów i zarządzania ryzykiem nie jest wadliwe. Większość z nich otrzepała się i na

nowo zajęła sprzedażą swoich produktów, modląc się, aby wszystko wróciło do „normy”. Pamiętajcie jednak mantrę Raya: „Spodziewajcie się niespodzianek” oraz najważniejsze dla jego stylu działania pytanie: „Czego nie wiem?”. nie chodzi o to, czy będzie kolejny krach, lecz kiedy nastąpi.

MARKOWITZ: SEKRET MAKSYMALIZACJI ZYSKÓW Harry Markowitz nazywany jest ojcem współczesnej teorii portfelowej. Wyjaśnia zasadniczą koncepcję pracy, która przyniosła mu Nagrodę Nobla. W skrócie: na inwestycje w portfelu nie należy patrzeć indywidualnie, lecz rozpatrywać je jako zbiór. Między ryzykiem a zyskiem panuje równowaga, nie powinniśmy jednak wsłuchiwać się w jeden tylko instrument, lecz słuchać całej orkiestry. O wygranej ostatecznie przesądzi to, jak inwestycje współdziałają i jak dobrze są zdywersyfikowane. Rada ta może się dziś wydawać oczywista, lecz w 1952 roku była to rewolucyjna myśl. W pewnym stopniu ten sposób rozumowania wpłynął na każdego menedżera portfeli inwestycyjnych od Nowego Jorku po Hongkong. Ray, jak wszyscy wielcy inwestorzy, opierał się na teoriach Markowitza, wykorzystując jego główne ustalenia przy planowaniu portfeli czy alokacji aktywów. Chciał jednak przenieść to wszystko o poziom wyżej. Był przekonany, że jest w stanie dodać kilka istotnych rozróżnień – pociągnąć za parę ważnych dźwigienek – i dojść do własnych rewolucyjnych rozwiązań. Sięgnął do 40 lat własnego doświadczenia inwestycyjnego, zebrał swoje oddziały i skupił na tym przedsięwzięciu cały ich intelektualny potencjał. Ray spędził całe lata na doskonaleniu swojego modelu, aż opracował zupełnie nowe podejście w dziedzinie alokacji aktywów – ostateczną metodę maksymalizacji zysków i minimalizacji ryzyka. Jego odkrycia dały mu przewagę konkurencyjną na zupełnie nowym poziomie – przewagę, którą i wy niedługo posiądziecie. Do momentu publikacji tej książki rewolucyjna, innowacyjna metoda Raya była dostępna wyłącznie dla jego klientów. Rządy, fundusze emerytalne, miliarderzy – wszyscy oni czerpią z niezwykłych korzyści inwestycyjnych dzięki sformułowanej przez Raya strategii Na Każdą Pogodę. Jak wspomniałem, Ray sporo na nią postawił. Wykorzystując ją, inwestuje wszystkie pieniądze swoje i swojej rodziny, a także „Koszyki Bezpieczeństwa” najbardziej konserwatywnych i wyrafinowanych instytucji świata. Podobnie jak Ray ja również zgodnie z tymi zasadami lokuję część pieniędzy swojej rodziny, a także środki mojej fundacji, ponieważ, jak sami się przekonacie, przyniosło to dobre wyniki we wszystkich warunkach ekonomicznych w okresie ostatnich 85 lat. W depresji i recesji, w okresie inflacji i deflacji, w dobrych i złych czasach strategii tej udawało się maksymalnie wykorzystywać istniejące możliwości. Jeśli wziąć pod uwagę dotychczasowe doświadczenia, wydaje się ona jedną z najlepszych i pozwoli mi realizować moje pragnienia jeszcze długo po tym, jak mnie zabraknie.

DZIEŃ MECZU

Możliwość przeprowadzenia wywiadu z tą wielką legendą inwestycyjną była prawdziwym błogosławieństwem. Na lekturę i przygotowanie się do rozmowy z Rayem poświęciłem prawie 15 godzin, przeszukując każde źródło, do którego miałem dostęp (co nie było takie proste, ponieważ Ray zwykle unika mediów i popularności). Wykopałem parę jego nielicznych wystąpień przed światowymi liderami w Davos czy przed Radą Stosunków Zagranicznych. Obejrzałem jego wywiad z Charlie Rose w programie 60 Minutes (jedno z jego najdłuższych wystąpień w mediach). Obejrzałem jego edukacyjną animację How the Economic Machine Works – In Thirty Minutes (www.economicprinciples.org). To genialne nagranie i gorąco was zachęcam do obejrzenia go, aby dowiedzieć się, jak naprawdę działa światowa gospodarka. Przeczesałem każdą białą księgę i artykuł, jakie mogłem znaleźć. Przeczytałem i podkreśliłem praktycznie każdą stronę jego słynnego tekstu Principles (Zasady), w którym przedstawił reguły kierujące zarówno jego życiem, jak i pracą menedżera. Była to okazja mojego życia i zamierzałem pojawić się na wywiadzie w pełni przygotowany. To, co miało być godzinną rozmową, szybko przeciągnęło się do trzech godzin. Nie miałem pojęcia, że Ray jest fanem mojej pracy i od prawie 20 lat słucha moich nagrań. Cóż za zaszczyt! Sięgnęliśmy naprawdę głęboko. Omówiliśmy każdy temat, począwszy od inwestowania, a skończywszy na tym, jak naprawdę działa maszyna światowej gospodarki. Zadałem mu proste pytanie: „Czy indywidualny inwestor wciąż jest w stanie wygrać tę grę?”. „Tak!”, odpowiedział z naciskiem. Ale na pewno wam się to nie uda, jeśli będziecie słuchać swojego brokera. Na pewno nie uda się także wtedy, gdy będziecie próbowali wyprzedzić ruchy rynku. Przewidywanie kursów można przyrównać do gry w pokera z najlepszymi graczami świata, którzy grają bez przerwy, dysponując właściwie nieograniczonymi zasobami. Tylko liczba żetonów na stole jest ograniczona. „To gra o sumie zerowej”. Jeśli zatem wydaje się wam, że jesteście w stanie odebrać żetony takim facetom jak Ray, po prostu myślicie życzeniowo. To ułuda. – Toczy się globalna gra i tak naprawdę tylko garstka zarabia pieniądze, i to duże, dzięki temu, że są w stanie odebrać żetony gorszym graczom! – zauważył Ray. Jak mówi stare porzekadło: jeśli spędziłeś trochę czasu przy stole pokerowym i wciąż nie wiesz, który z graczy jest frajerem, to jesteś nim ty! Ray jeszcze raz stanowczo ostrzegł przed próbami pokonania lub przewidzenia ruchów rynku: – W ogóle nie powinno was być w tej grze! – Dobrze, Ray, wiemy już, że nie powinniśmy próbować pokonać najlepszych graczy na świecie – odparłem. – Pozwól więc, że zapytam cię o to, o co pytałem każdą osobę, z którą rozmawiałem na potrzeby tej książki: gdybyś nie mógł zostawić swojej rodzinie żadnej fortuny, lecz tylko portfolio, konkretną alokację zasobów z listą wytycznych, jakie by ono było? Ray zapadł się głębiej w fotel i przez moment widziałem jego wahanie. Nie dlatego, że nie chciał powiedzieć, lecz dlatego, że żyjemy w niezwykle złożonym świecie ryzyka i możliwości. – Tony, to zbyt skomplikowane. Bardzo trudno wyłożyć to przeciętnemu człowiekowi

w tak krótkim czasie, poza tym wszystko ciągle się zmienia – powiedział wreszcie. Trudno było się z tym nie zgodzić. Nie da się upchać 47 lat doświadczeń w trzygodzinnym wywiadzie. Postanowiłem go jednak trochę przycisnąć… – Tak, rozumiem, Ray. Ale powiedziałeś mi również przed chwilą, że przeciętny inwestor nie odniesie sukcesu, korzystając z pomocy tradycyjnego doradcy inwestycyjnego. Powiedz nam więc, co powinniśmy zrobić, by odnieść sukces. Wszyscy wiemy, że alokacja aktywów jest najważniejszym składnikiem naszego powodzenia, jakie więc są zasady, z których sam byś skorzystał, aby uzyskać maksimum zysku przy minimum ryzyka? Właśnie wtedy Ray zaczął się otwierać i dzielić ze mną swoimi niezwykłymi sekretami i przemyśleniami. Na wstępie rozprawił się z utartymi poglądami, jakim hołdowałem, pokazując mi, że powszechne przekonanie na temat tego, czym jest „zrównoważony” portfel, niewiele ma z równowagą wspólnego. Sekret każdego zwycięstwa tkwi w uporządkowaniu rzeczy nieoczywistych. – MAREK AURELIUSZ

NIERÓWNOWAGA Większość doradców (i reklam) zachęca was do posiadania „zrównoważonego portfela”. Równowaga wydaje się czymś dobrym, prawda? Nie bierzemy wtedy na siebie zbyt wielkiego ryzyka. Przekonuje się nas, że bardziej ryzykowne inwestycje są ubezpieczane przez te bardziej konserwatywne. Wciąż jednak powraca pytanie: Dlaczego większość konwencjonalnych zrównoważonych portfeli straciła od 25% do 40%, gdy rynek uderzył o dno? Konwencjonalne zrównoważone portfele w połowie składają się z akcji, a w połowie z obligacji (proporcja ta może wynosić 60/40, jeśli inwestujecie nieco bardziej agresywnie, lub 70/30, jeśli gracie jeszcze ostrzej). Na potrzeby tego przykładu trzymajmy się jednak proporcji 50/50. Oznacza to, że jeśli ktoś ma 10 tys. dolarów, zainwestuje 5 tys. dolarów w akcje i 5 tys. w obligacje (analogicznie przy 100 tys. dolarów 50 tys. idzie w obligacje, zaś drugie 50 tys. w akcje – wiecie, o co chodzi). Korzystając z tradycyjnego podejścia do równoważenia portfela, chcielibyśmy osiągnąć trzy rzeczy: 1. Mamy nadzieję, że akcje będą sobie dobrze radzić. 2. Mamy nadzieję, że obligacje będą sobie dobrze radzić. 3. Mamy nadzieję, że gdy nadejdzie następny krach, akcje i obligacje nie będą tracić w tym samym czasie. Nie sposób nie zauważyć, że fundamentem tego typowego podejścia jest nadzieja. Wtajemniczeni, tacy jak Ray Dalio, nie polegają na niej. Nadzieja nie jest odpowiednią strategią, gdy chodzi o dobro byt waszej rodziny.

RYZYKOWNA GRA

Dzieląc pieniądze po równo między akcje i obligacje (lub w innych zbliżonych proporcjach), wielu ludzi jest przekonanych, że zdywersyfikowali swój portfel i rozproszyli ryzyko. W rzeczywistości jednak przyjmują na siebie większe ryzyko, niż myślą. Dlaczego? Ponieważ, jak Ray wielokrotnie z naciskiem podkreślał podczas naszej rozmowy, akcje są trzykrotnie bardziej ryzykowne (czyli zmienne) niż obligacje. – Tony, mając portfel 50/50, w rzeczywistości masz około 95% ryzyka w akcjach! Poniżej znajdziecie wykres kołowy przedstawiający portfel 50/50. Lewa strona pokazuje, jak pieniądze są podzielone między akcje i obligacje procentowo. Prawa zaś przedstawia ten sam portfel pod kątem podziału ryzyka.

Tak więc w przypadku ulokowania 50% „pieniędzy” w akcjach portfel na pierwszy rzut oka wydaje się względnie zrównoważony. Lecz jak pokazano na wykresach, w sytuacji „ryzyka” macie 95% lub więcej aktywów, ze względu na wielkość i zmienność aktywów, ulokowanych w akcjach. W rezultacie jeśli akcje runą, wraz z nimi tąpnie cały portfel. I tyle warta jest taka równowaga! Jak ta koncepcja ma się do rzeczywistości? Od 1973 roku do końca 2013 indeks S&P 500 tracił 9-krotnie, a skumulowane straty wyniosły 134%! W tym samym okresie obligacje (według indeksu Barclays Aggregate Bond) traciły tylko 3-krotnie, a skumulowane straty były równe jedynie 6%. Gdybyście więc mieli portfel 50/50, indeks S&P 500 odpowiadałby za ponad 95% waszych strat! – Tony – mówił mi Ray – jeśli przyjrzysz się większości portfeli, zauważysz, że mają bardzo silną tendencję, by dobrze radzić sobie w dobrych czasach oraz źle w trudnych. Dlatego w rzeczywistości wasza strategia to zwykła nadzieja na wzrost kursów akcji. Konwencjonalne podejście do dywersyfikacji w ogóle nie ma z nią nic wspólnego. Nigdy nie spotkałem się z tak prostym wytłumaczeniem koncepcji równowagi względem ryzyka. Gdy tam siedziałem, zacząłem myśleć o własnych inwestycjach i mylnych założeniach, które mogłem poczynić.

Pozwólcie więc, że was zapytam: co ta wiedza każe wam teraz myśleć o waszych „zrównoważonych” portfelach? Czy zmienia wasz pogląd na to, co oznacza dywersyfikacja? Mam nadzieję! Większość ludzi próbuje się chronić, dywersyfikując kwoty pieniędzy, jakie lokują w różnych aktywach inwestycyjnych. Być może mówią: „50% moich pieniędzy jest w »ryzykownych« akcjach (które dają większe szanse na zysk, jeśli sprawy potoczą się dobrze), a 50% idzie w »bezpieczne« obligacje, by zapewnić mi bezpieczeństwo”. Ray pokazuje, że jeśli pieniądze podzielone są równo pod względem kwot, a nie ryzyka, wasz portfel nie jest zrównoważony! Ciągle większość waszych pieniędzy jest wystawiona na ryzyko! Musicie wziąć pod uwagę, ile potencjalnego ryzyka i zysku jest w poszczególnych aktywach – a nie rozkładać je po równo. Wiecie coś, o czym nie wie 99% inwestorów i większość specjalistów, a w każdym razie nie wdraża tego! Nie musicie mieć kompleksów. Ray mówi, że większość dużych instytucji dysponujących setkami miliardów dolarów popełnia ten sam błąd!

ZAKLINACZ DESZCZU Ray się rozkręcił i konsekwentnie rozprawiał się ze wszystkim, czego mnie uczono i co wciskano mi od lat! – Tony, jest jeszcze jeden poważny problem z teorią zrównoważonego portfela. Bazuje ona na podstawowym i niestety nietrafnym założeniu. Chodzi o różnicę pomiędzy korelacją a związkiem przyczynowym – powiedział. Korelacja to wymyślne pojęcie inwestycyjne opisujące sytuację, w której dwa zdarzenia występują w tym samym momencie. W kulturach prymitywnych ludzie tańczyli, próbując wywołać deszcz. Czasami to działało! A w każdym razie takie mieli przekonanie. Mylili związek przyczynowy z korelacją. Innymi słowy, myśleli, że przyczynę deszczu stanowiły ich wygibasy, podczas gdy w rzeczywistości wszystko to było zbiegiem okoliczności. A gdyby zdarzało się częściej, na temat swojej zdolności przewidywania korelacji pomiędzy tańcem a deszczem zbudowaliby fałszywe przeświadczenie. Specjaliści od inwestycji często wpadają w sidła tej samej mitologii. Mówią, że określone inwestycje są albo skorelowane (powiązane), albo nieskorelowane (nie ma między nimi przewidywalnej relacji). I rzeczywiście, czasami mogą być skorelowane, lecz często, jak w przypadku zaklinania deszczu, są jedynie zbiegiem okoliczności. Ray wraz ze swoim zespołem pokazali, że wszystkie dane historyczne wskazują, iż wiele inwestycji opiera się na całkowicie przypadkowych korelacjach. Kryzys ekonomiczny 2008 roku zniszczył to wielkie założenie, gdy prawie wszystkie klasy aktywów zgodnie traciły na wartości. Prawda jest taka, że czasami zachowują się tak samo, a czasami nie. Dlatego gdy profesjonaliści próbują stworzyć zrównoważony portfel na przykład w nadziei, że akcje zawsze wędrują w przeciwnym kierunku niż obligacje, tak naprawdę grają w kości. Ta błędna logika jest jednak kompasem wskazującym kierunek większości finansistów. Ray precyzyjne wskazał rażące luki w tradycyjnym modelu alokacji aktywów.

Gdyby był profesorem uczelni z Ligi Bluszczowej i opublikował tę pracę, zapewne zostałby nominowany do Nagrody Nobla! Ray woli jednak przebywać w okopach – w dżungli.

CZTERY PORY ROKU Gdy rozmawiałem z Davidem Swensenem, odpowiadającym za inwestycje funduszu statutowego Uniwersytetu Yale, powiedział mi, że „odrzucenie utartych poglądów jest jedynym sposobem na sukces”. Jeśli będziecie podążać za stadem, nie macie szans. Często się zdarza, że ludzie w kółko słyszą tę samą radę albo myśl i w końcu biorą ją za prawdę. Jednak to niekonwencjonalne poglądy zwykle prowadzą do prawdy i częściej dają przewagę. Oto kolejny przykład niekonwencjonalnego sposobu myślenia Raya, który zrobił na mnie ogromne wrażenie: – Tony, patrząc na historię, jedną rzecz dostrzegamy z absolutną pewnością: każda inwestycja ma swoje idealne środowisko, w którym rozkwita. Innymi słowy, każda ma swój sezon. Weźmy na przykład nieruchomości. Spójrzcie na początek XXI wieku, kiedy Amerykanie kupowali co popadło (w tym także ci niezamożni!). Nie nabywali domów dlatego, że „stopy procentowe były niskie”. W 2009 roku były one nawet niższe, a mimo to domy się nie sprzedawały. Ludzie kupowali w czasie boomu, ponieważ ceny gwałtownie szły w górę. Wartość domów rosła z miesiąca na miesiąc i ludzie nie chcieli przegapić właściwego momentu. Miliarder i słynny inwestor George Soros zauważył, że „Amerykanie wygenerowali więcej zadłużenia hipotecznego w ciągu ostatnich 6 lat [do 2007 r.] niż przez wszystkie wcześniejsze lata istnienia rynku kredytów hipotecznych”. Zgadza się, w ciągu 6 lat udzielono więcej kredytów mieszkaniowych niż w całej wcześniejszej historii. W Miami i wielu innych miejscach południowej Florydy wzrost cen domów był tak dynamiczny, że można było wyłożyć wkład własny na apartament i sprzedać go z dużym zyskiem, zanim jeszcze został ukończony. A co ludzie robili z tym kapitałem? Korzystali z własnych domów jak z bankomatów i przejadali je. Ogromne wydatki konsumpcyjne stymulowały zyski korporacji i wzrost gospodarki. Soros cytował przyprawiające o zawrót głowy liczby: „Martin Feldstein, były przewodniczący Rady Doradców Ekonomicznych, szacował, że od 1997 do końca 2006 roku konsumenci wyciągnęli ze swoich nieruchomości ponad 9 bln dolarów gotówki”. Odnieśmy to do czegoś: w ciągu 6 lat (od 2001 do 2007 roku) amerykańskie gospodarstwa domowe obciążyły swoje hipoteki na większą kwotę (około 5,5 bln dolarów) niż w całej wcześniejszej historii rynku kredytów hipotecznych, który ma ponad 100 lat. Oczywiście takie zachowanie naszych rodaków nie jest sposobem na życie, który dawałby się w dłuższej perspektywie utrzymać. Gdy ceny domów poszły na dno jak kamień, konsumpcja i gospodarka podążyły za nimi. Reasumując, jaki sezon, czyli otoczenie, może silnie napędzać ceny domów? Inflacja. Z kolei w 2009 roku doświadczaliśmy deflacji. Ceny spadały i wielu kredytobiorców

hipotecznych zostało z domami, których wartość była niższa niż kredyty, jakie na nie zaciągnęli. Deflacja ciągnie w dół ceny tej klasy aktywów. A co z akcjami? One również dobrze sobie radzą w warunkach inflacji. Wraz z inflacją przychodzi wzrost kursów. Wyższe ceny akcji oznaczają, że firmy mają możliwość zarobienia większych pieniędzy. A rosnące zyski przekładają się na dalsze wzrosty cen akcji. Historia dowodziła tego nieraz. Obligacje to nieco inne zwierzę. Weźmy przykład obligacji skarbowych. Jeśli mamy sezon deflacji, której towarzyszą spadające stopy procentowe, ceny obligacji idą w górę. Ray pokazał mi najprostsze i najważniejsze rozróżnienie ze wszystkich. Są tylko cztery kwestie, które sterują cenami aktywów: 1. inflacja, 2. deflacja, 3. dodatni wzrost gospodarczy, 4. ujemny wzrost gospodarczy.

Według Raya istnieją tylko cztery różne odmiany otoczenia gospodarczego, czyli ekonomiczne pory roku, które ostatecznie mają wpływ na to, czy inwestycje (ceny aktywów) idą w górę czy w dół. (Inaczej jednak niż w przyrodzie nie ma ustalonego porządku, w którym te pory roku przychodzą). Są to: 1) inflacja (wzrost cen) wyższa niż oczekiwana, 2) inflacja niższa niż oczekiwana (lub deflacja), 3) wzrost gospodarczy wyższy niż oczekiwany, 4) wzrost gospodarczy niższy niż oczekiwany. Gdy spojrzycie na dzisiejsze ceny akcji (lub obligacji), w cenach zawarte jest już to, czego my (rynek) „spodziewamy się” po przyszłości. Ray powiedział mi: „Tony, w dzisiejszych cenach odbija się dokładny obraz przyszłości”. Innymi słowy, dzisiejsza cena akcji Apple zawiera w sobie oczekiwanie inwestorów przekonanych, że firma ta będzie rozwijać się

w określonym tempie. To dlatego mogliście słyszeć, że akcje jakiejś spółki potaniały, gdy ogłosiła, że jej przyszły wzrost (zyski) będą niższe niż pierwotnie oczekiwane. – To właśnie takie niespodzianki ostatecznie determinują, która klasa aktywów dobrze sobie radzi. Jeśli mamy niespodziankę związaną z naprawdę dobrym wzrostem, jest to bardzo dobre dla akcji, lecz złe dla obligacji. Dla obligacji korzystny byłby zaskakujący spadek inflacji – tłumaczył mi Ray. Według Raya jeśli są tylko cztery możliwe środowiska gospodarcze, czyli ekonomiczne pory roku, powinno się lokować 25% ryzyka w każdej z tych czterech kategorii. Wyjaśnił to następująco: – Wiem, że są dobre i złe warunku dla każdej z klas aktywów. Wiem również, że dla każdej z tych klas w ciągu życia człowieka wystąpi rujnujące ją środowisko. Potwierdza to historia. Dlatego Ray nazywa to podejście strategią Na Każdą Pogodę: w świecie finansów są cztery możliwe pory roku i nikt naprawdę nie wie, która z nich będzie następna. Przy tym założeniu każda pora roku, każda ćwiartka jest zabezpieczona, aby zapewnić wam stałą ochronę. Ray rozwinął tę myśl tak: – Wyobrażam sobie cztery portfele, każdy obarczony takim samym ryzykiem. Oznacza to brak ekspozycji na jakiekolwiek szczególne warunki. Fantastyczne, prawda? Nie próbujemy przewidzieć przyszłości, ponieważ nikt nie wie, co będzie. Wiemy jedynie, że są cztery pory roku, którym wszyscy będziemy musieli stawić czoło. Korzystając z tej strategii inwestycyjnej, mamy pewność – nie zaś nadzieję – że jesteśmy chronieni, a wszystkie nasze inwestycje są bezpieczne i poradzą sobie w każdych warunkach, jakie mogą nadejść. Bob Prince, jeden z wiceprezesów odpowiedzialnych za inwestycje w Bridgewater, w następujący sposób opisał wyjątkowość strategii Na Każdą Pogodę: – Możemy dziś ustrukturyzować portfel, który poradzi sobie w 2022 roku, chociaż nie mamy prawa wiedzieć, jak świat będzie wówczas wyglądał. Przyznam szczerze, że siedziałem tam z otwartymi ustami, ponieważ jeszcze nikt nigdy nie pokazał mi tak prostego, a jednocześnie eleganckiego rozwiązania. To rzeczywiście rozsądne, by równo podzielić inwestycje według ryzyka, dzięki czemu poradzą sobie w różnych warunkach, co jednak zrobić, by była to zarazem wygrana na loterii? – Wiemy już, że są cztery możliwe pory roku, lecz które inwestycje będą dawały dobre wyniki w określonych warunkach? – zapytałem. Ray odpowiedział mi, przyporządkowując je do poszczególnych sezonów. Poniżej znajdziecie tabelę, która ilustruje ten podział.

I JESZCZE JEDNO… Na pierwszy rzut oka czasami alokacja aktywów wydaje się skomplikowana, nawet jeśli rozumie się wyłożone przez Raya zasady. Jest jednak coś, co wiem na pewno: złożoność to wróg realizacji. Jeśli rzeczywiście wspólnie zamierzamy dojść do końca tego procesu i doczekać się nagrody, muszę znaleźć sposób, by uczynić tę radę jeszcze prostszą. Rzekłem więc do Raya: – To, co nam tu pokazałeś, jest bezcenne. Zupełnie nowe spojrzenie na alokację aktywów. Wszyscy już wiemy, że alokacja aktywów stanowi jeden z kluczy do sukcesu inwestycyjnego. Jednakże problemem dla przeciętnego inwestora – a nawet tego wyrafinowanego – jest przełożenie tych zasad na konkretne portfolio z najbardziej skutecznymi proporcjami klas aktywów. Przecież 99% z nas sobie z tym nie poradzi. Byłoby więc dla nas błogosławieństwem, gdybyś podał nam konkretne procenty, jakie ludzie powinni zastosować do każdej klasy aktywów, by równo podzielić ryzyko między pory roku! Ray spojrzał na mnie i dostrzegłem, że intensywnie myśli. – Tony, to naprawdę nie jest takie proste – powiedział w końcu. Wyjaśnił mi, że w jego strategii Na Każdą Pogodę wykorzystuje się bardzo skomplikowane instrumenty inwestycyjne, a do maksymalizacji zysków służy również dźwignia finansowa. Dobrze go rozumiałem, więc poprosiłem o uproszczoną wersję: – Czy mógłbyś podać mi procenty, które mógłby wykorzystać przeciętny człowiek, bez żadnej dźwigni, by uzyskać najlepsze wyniki przy najmniejszym ryzyku? Wiem, że to nie będzie twoja absolutnie doskonała alokacja aktywów, gdyż żądam od ciebie, byś stworzył ją od ręki. Jednak, Ray, twoje przybliżone szacunki będą lepsze niż najlepszy plan większości ludzi. Czy mógłbyś mi więc podać taką wersję portfela Na Każdą Pogodę, z której czytelnicy będą w stanie korzystać samodzielnie lub z pomocą doradcy inwestycyjnego? W ciągu ostatnich 10 lat Ray przyjął bardzo niewielu inwestorów, a ostatnim razem, gdy to zrobił, trzeba było być inwestorem instytucjonalnym z 5 mld dolarów aktywów

przeznaczonych do inwestycji, a początkowa inwestycja musiała wynosić minimum 100 mln dolarów. Taka była cena rad Raya. Rozumiecie teraz, że prosiłem o naprawdę dużą rzecz? Wiem jednak, jak bardzo leży mu na sercu dobro zwykłych ludzi. Zdecydowanie nie zapomniał o swych początkach, że wywodził się ze skromnego środowiska z Queens w Nowym Jorku i wszystkiego musiał dorobić się sam. – Ray, wiem, że masz wielkie serce, dajmy więc ludziom receptę na sukces. I tak nie przyjmujesz już od nikogo pieniędzy do inwestowania, nawet jeśli byłby wart 5 mld dolarów. Pomóż swoim braciom i siostrom! – powiedziałem z wielkim uśmiechem. I wtedy zdarzyło się coś magicznego. Spojrzałem Rayowi w oczy i zobaczyłem, jak na jego twarzy pojawia się uśmiech. – W porządku, Tony – odparł. – Nie będzie to ani dokładne, ani doskonałe, ale dam ci przykładowy portfel do wykorzystania przez przeciętnego człowieka. I wtedy powoli zaczął przedstawiać całą sekwencję, która w świetle jego doświadczeń powinna przynieść nam wysoką rentowność w dowolnych warunkach rynkowych, do końca naszego życia, bez najmniejszego ryzyka.

WERBLE, PROSZĘ Za chwilę poznacie alokację aktywów stworzoną przez człowieka, którego uważa się za najlepszego specjalistę w tej dziedzinie na naszej planecie. Self-made mana, który zaczynał od zera i doszedł do fortuny wartej ponad 14 mld dolarów, który w ciągu roku zarządza 160 mld dolarów i który przynosi swoim inwestorom ponad 21% rocznej rentowności (przed uwzględnieniem opłat). Oto taki człowiek pokazuje nam nie tylko, jakie rodzaje inwestycji, lecz również w jakich proporcjach potrzebne są nam do zwycięstwa! Jeśli zajrzycie do internetu, zobaczycie, że wielu ludzi próbowało samodzielnie odtworzyć portfel Raya na podstawie udzielonych przez niego wywiadów. Istnieje cała nowa kategoria produktów inwestycyjnych, o których mówi się, że wykorzystują „parytet ryzyka”, a które bazują na innowacjach Raya. Wiele funduszy i strategii inwestycyjnych twierdzi, że „inspirowało” je podejście Raya, lecz nikt nigdy nie dostał konkretnej alokacji, takiej jak ta, którą Ray udostępnił nam tutaj. Wiele z tych replik straciło w 2008 roku nawet ponad 30%. Moim zdaniem bardziej przypomina to strategie „na jakąś pogodę” niż „Na Każdą Pogodę”. Podrobiony roleks nigdy nie będzie roleksem. (Szybka uwaga na marginesie: poniższa strategia nie jest oczywiście tożsama ze stworzoną przez Raya strategią Na Każdą Pogodę. Jak sam powiedział, jego fundusz wykorzystuje bardziej zaawansowane instrumenty inwestycyjne i korzysta z dźwigni finansowej. Podstawowe zasady są jednak takie same, a konkretne proporcje zostały dobrane przez samego Raya, nazwijmy więc ten portfel „na Wszystkie Pory Roku”).

DAJ MI LICZBY – Powiedz mi więc, Ray, jaki procent aktywów zainwestowałbyś w akcje? Jaki procent w złoto? I tak dalej – poprosiłem. Z gracją zaczął szkicować następujący podział:

Na początek, powiedział, potrzebujemy 30% w akcjach (na przykład w funduszach indeksowych bazujących na S&P 500 lub innych indeksach, by uzyskać dalszą dywersyfikację w tym koszyku). Zrazu wydało mi się, iż to niewiele, lecz pamiętajcie, że akcje są trzy razy bardziej ryzykowne niż obligacje. Poza tym, kimże ja jestem, by krytykować myśl Yody alokacji aktywów!? – Następnie potrzebujesz długoterminowych obligacji rządowych: 15% średnioterminowych [obligacje skarbowe o okresie wykupu w przedziale 7–10 lat] i 40% długoterminowych [20- lub 25-letnie obligacje skarbowe] – ciągnął. – Dlaczego tak dużo? – spytałem. – Ponieważ jest to przeciwwagą dla zmienności akcji. Natychmiast przypomniałem sobie o konieczności równoważenia ryzyka, a nie kwot wyrażonych w dolarach. Dzięki obligacjom o dłuższych terminach wykupu (okresach zapadalności) alokacja ta daje możliwość uzyskania wyższej rentowności. Ray uzupełnił portfel złotem w proporcji 7,5% i takim samym odsetkiem towarów. – Część tego portfolio musi sobie dobrze radzić w warunkach zwiększonej inflacji, więc pewien jego procent powinien być ulokowany w złocie i towarach. Mają wysoką zmienność. Ponieważ są warunki, w których wysoka inflacja może zaszkodzić zarówno akcjom, jak i obligacjom. Na koniec – portfel musi być równoważony. Oznacza to, że jeśli jeden jego segment radzi sobie dobrze, trzeba sprzedać jego część i realokować uzyskane pieniądze, aby powrócić do pierwotnego układu. Trzeba to robić co najmniej raz w roku, a jeśli robi się to prawidłowo, można przy okazji uzyskać korzyści podatkowe. Z tego między innymi powodu zalecam korzystanie z usług doradcy fiducjarnego, który będzie przeprowadzał ten krytyczny, nieprzerwany proces i nim zarządzał.

WDZIĘCZNOŚĆ Wow! Oto gotowe portfolio, czarno na białym. Ray z maestrią i gracją podał mi rewolucyjną receptę, która odmieni życie milionów Amerykanów. Zdajecie sobie sprawę z tego, jak wielką hojność okazał nam tego pięknego dnia? Dawanie prosto z serca jest istotą osobowości Raya. Dlatego w ogóle nie zdziwiło mnie, gdy później dowiedziałem się, że razem ze swoją żoną Barbarą podpisali Przysięgę dawania – zobowiązanie najbogatszych ludzi świata, od Billa Gatesa po Warrena Buffetta, że większością swojego bogactwa podzielą się w ramach działalności charytatywnej.

JESTEŚCIE GOTOWI? Gdy mój własny zespół inwestycyjny pokazał mi wyniki testów strategii Na Wszystkie Pory Roku sporządzonych z wykorzystaniem danych historycznych, byłem zdumiony. Nigdy tego nie zapomnę. Właśnie siadaliśmy z żoną do kolacji, gdy przyszedł SMS od mojego doradcy Ajaya Gupty: „Widziałeś e-mail z wynikami testów portfela, który dał ci Ray

Dalio? To niewiarygodne!”. Ajay normalnie nie esemesuje do mnie wieczorem, wiedziałem zatem, że nie mógł się doczekać, by się tym ze mną podzielić. Gdy tylko skończyliśmy naszą kolację we dwoje, chwyciłem za telefon i otworzyłem ten e-mail…

ROZDZIAŁ 5.2

CZAS ROZKWITNĄĆ: ODPORNOŚĆ NA DEKONIUNKTURĘ I NADZWYCZAJNE ZYSKI Jeśli błędu nie popełniłeś, a mimo to przegrywasz… w inną grę grać powinieneś. – MISTRZ YODA

NIE UWIERZYSZ, PÓKI NIE SPRÓBUJESZ Można bezpiecznie stwierdzić, że w ciągu ostatnich 80 z górą lat doświadczyliśmy wszelkich możliwych warunków ekonomicznych, włącznie z wielkim kryzysem i wielką recesją, oraz daliśmy się więcej niż kilkakrotnie zaskoczyć. Jak poradził sobie na tym tle portfel Na Wszystkie Pory Roku? Jak wspomniałem, przekazałem go zespołowi analityków, aby gruntownie go przetestowali na danych historycznych aż do roku 1925! Wyniki zdumiały wszystkich. W poprzednim rozdziale widzieliśmy, jak w ciągu ostatnich 40 lat radziła sobie strategia Na Wszystkie Pory Roku. Przyjrzyjmy się jej nieco dokładniej. Sprawdźmy, jak funkcjonowała w okresie, który nazywam „współczesnością” – w ciągu 30 lat od 1984 roku do końca 2013. Portfel ten zachowywał się superstabilnie 27: • Przeciętna roczna stopa zwrotu wyniosła nieco poniżej 10% (dokładnie 9,72% po uwzględnieniu opłat; koniecznie trzeba zaznaczyć, że to rzeczywisty zwrot, a nie zawyżona średnia arytmetyczna). • Zarabialiście pieniądze przez 86% czasu. To tylko 4 lata na minusie. Przeciętna strata wyniosła zaledwie 1,9%, a jedna z tych czterech strat była równa jedynie 0,03% (czyli praktycznie wyszło na zero) – tak więc w istocie stracilibyście pieniądze tylko trzykrotnie w ciągu 30 lat. • największa strata (–3,93%) miała miejsce w 2008 roku (w tym roku indeks S&P 500 spadł o 37%!). • Uwaga, jajogłowi! Odchylenie standardowe wyniosło tylko 7,63%. (Jest to równoznaczne z niezwykle niskimi ryzykiem i zmiennością). Dlaczego uznaliśmy, że współczesność zaczęła się w 1984 roku? Otóż ten rok stanowi początek ery planów emerytalnych 401(k), kiedy to każdy Amerykanin stał się inwestorem, a giełda przestała być domeną wyłącznie ekspertów. Żeby osadzić to w jakimś kontekście, przypominam, że 30 lat temu nie było stron WWW. Kurczę, pierwsze „przenośne” telefony

komórkowe weszły na rynek właśnie w 1984 roku. Motorola DynaTac była beżową cegłą, która kosztowała prawie 4 tys. dolarów. Sam abonament wynosił 50 dolarów miesięcznie, zaś rozmowy kosztowały 50 centów za minutę, ale można było rozmawiać najwyżej przez 30 minut, gdyż tyle wytrzymywała bateria. Wiem, ponieważ jestem tak stary, że byłem jednym z jej pierwszych posiadaczy. Ale nie skupiajmy się tylko na pozytywach. Spójrzmy, jak ten portfel radził sobie w najgorszych czasach gospodarczych zim. W branży taka analiza taka nazywa się „stress testem”. Popatrzcie na okres, który nazywam „historycznym”, od 1939 do 2013 roku (75 lat), i zwróćcie uwagę na zaskakujące dane. (Zauważcie, że aby cofnąć się bardziej w czasie, musieliśmy użyć innych indeksów do symulowania alokacji aktywów, ponieważ niektóre nie istniały przed 1983 rokiem. Na końcu tego rozdziału szczegółowo wyjaśniono zastosowaną metodykę).

INDEKS S&P KONTRA PORTFEL NA WSZYSTKIE PORY ROKU (75-LETNI OKRES HISTORYCZNY)

Cofnijmy się jeszcze dalej, do roku 1927; okres ten obejmuje najgorszą dekadę naszej historii gospodarczej, wielki kryzys:

INDEKS S&P KONTRA PORTFEL NA WSZYSTKIE PORY ROKU (OD 1928 ROKU)

Jeśli dom ma być uznany za odporny na wiatr i deszcz, jedynym sposobem przekonania się o tym jest przetestowanie go w najgorszych sztormach. Poniżej znajdziemy tabelę pokazującą najgorsze spadki od 1935 roku. Jak widzicie, w dwóch przypadkach na siedem tychże „zim” portfel Na Wszystkie Pory Roku był nawet na plusie! A straty, jakie ponosił, były relatywnie niewielkie w porównaniu z amerykańskim rynkiem akcji. To się właśnie nazywa iść pod prąd. W czasie gdy wszystkich innych zima kąsała bez litości, wy, dzięki waszemu portfelowi mogliście ją spędzić, jeżdżąc na nartach lub snowboardzie i popijając gorącą czekoladę!

NAJWIĘKSZE SPADKI OD 1935 R.

Jeśli popatrzycie, jak portfel NWPR radził sobie w bliższych nam czasach, różnica robi się jeszcze większa! Od 1 stycznia 2000 roku do 31 marca 2014 roku portfolio NWPR po prostu zdruzgotało rynek (S&P 500) pod względem wyników. W tym okresie spotkało nas wiele różnych „niespodzianek”, jak nazywa je Ray: krach spółek technologicznych, kryzys kredytowy, europejski kryzys zadłużeniowy oraz największy jednorazowy spadek ceny złota (o 28% w 2013 roku) w ciągu dekady. Okres ten obejmuje coś, co eksperci nazywają „straconą dekadą”, kiedy S&P 500 efektywnie nie przyniósł żadnych zysków od początku 2000 roku do końca 2009. Spójrzmy, jak bardzo inaczej radził sobie portfel Raya: WZROST W %

SPALIĆ ICH To fascynujące, a zarazem dość smutne, że żyjemy w czasach, w których media ślinią się na myśl o strąceniu z piedestału każdego, kogo uważa się za „najlepszego w swojej kategorii”. Kultura masowa wydaje się ich stawiać na tym piedestale wyłącznie w nadziei, że z niego spadną. Czy jest to sportowiec, prezes czy finansista, każdy fałszywy ruch lub niewielka rysa na wizerunku jest bezwzględnie eksponowana. Zaczyna się kamienowanie pod pręgierzem telewizji i internetu. Bardzo mnie zaskoczyło, że po przeszło 30 latach rewelacyjnych wyników opracowana przez Raya strategia Na Każdą Pogodę stała się przedmiotem ostrej krytyki, gdy w 2013 roku odnotowała stratę na poziomie około 4%. Całe 4%! To nie 37%, jakie indeks S&P zanotował kilka lat wcześniej. Pamiętajcie, jeśli wziąć pod uwagę dane historyczne, strategia Na Wszystkie Pory Roku będzie niekiedy ponosić straty, lecz celem jest minimalizacja dramatycznych spadków. Nie oszukujmy się: moglibyście skorzystać z tego portfela i zanotować stratę w pierwszym roku. Tego portfolio nie stworzono po to, aby zapewnić wam fajerwerki. To długofalowe podejście, którego celem jest maksymalne wygładzenie nierówności po drodze. Błędem byłoby ocenianie go po wynikach jednego roku. Należy raczej patrzeć na rezultaty długoterminowe – jak w przypadku każdej innej opcji inwestycyjnej. W momencie pisania tej książki (połowa 2014 r.) Dalio znów jest modny w mediach, gdyż jego fundusz Na Każdą Pogodę wygenerował do końca czerwca zyski na poziomie 11%. Wyobrażacie sobie? Całe to zainteresowanie z powodu straty w wysokości 4%? Nieważne, że w ciągu 5 lat, od 2009 do 2013 roku, strategia Na Każdą Pogodę przynosiła średnio 11% rocznie, nawet uwzględniając ten jeden rok ze stratą! Uwaga mediów, jaką na

siebie zwrócił, tracąc nawet tak niewiele w czasie, gdy rynek zwyżkował, świadczy jednak o tym, jak doskonałych wyników się po nim oczekuje. Jeśli chodzi o media finansowe, jesteś tylko tak dobry jak twój ostatni występ. To po prostu śmieszne. Nie liczy się, że rok w rok, dekada po dekadzie klienci Raya mogli się cieszyć fantastycznymi stopami zwrotu. W poświęconym Bridgewater artykule z 2011 roku zatytułowanym Mastering the Machine „New Yorker” napisał: „W 2007 roku Dalio przewidział, że boom mieszkaniowo-kredytowy źle się skończy. Później w tym samym roku ostrzegał administrację Busha, że wiele z największych banków świata jest na skraju niewypłacalności. W 2008 roku, katastrofalnym dla wielu rywali Bridgewater, flagowy fundusz firmy, Pure alpha, powiększył swoją wartość o 9,5% po uwzględnieniu opłat. W ubiegłym roku fundusz Pure alpha urósł o 45%, notując najwyższy zysk ze wszystkich dużych funduszy hedgingowych”. Chcę przez to powiedzieć, że zawsze znajdą się eksperci, którzy z wygodnych pozycji skrytykują dowolną strategię, jaką da się wymyślić. Posłużę się moim ulubionym cytatem z dr. Davida Babbela: „Niech sobie krytykują; my sobie śpijmy”.

DOBRE PYTANIA Jeśli chodzi o strategię Na Każdą Pogodę, najważniejsze pytanie stawiane przez blogerów brzmi: Co będzie, gdy stopy procentowe pójdą w górę? Czy cena obligacji rządowych nie spadnie, powodując straty w portfelu, skoro tak duży jego procent alokowany jest w obligacjach? To dobre pytanie, zasługuje jednak na więcej niż banalne wywody byle dyletanta uważającego się za eksperta. Duża alokacja w obligacje nie jest wyłącznie obstawianiem obligacji. Portfolio to rozprasza ryzyko między wszystkie możliwe ekonomiczne pory roku. Ray pokazał nam, że nie chodzi o planowanie przy założeniu, że będą miały miejsce określone warunki, lub udawanie, że się wie, co nastąpi za chwilę. Pamiętajcie, to właśnie niespodzianki sprawiają, że większość inwestorów budzi się z ręką w nocniku. W rzeczywistości wielu próbowało przekonywać do swoich koncepcji i przewidywać nadchodzące warunki, wzywając do szybkiego podnoszenia stóp procentowych. Bądź co bądź historycznie znajdują się na niskim poziomie. Jednakże Michael O’Higgins, autor słynnej książki Beating the Dow, twierdzi, że ludzie będą musieli poczekać na jakąkolwiek znaczącą podwyżkę stóp procentowych, ponieważ Rezerwa Federalna w przeszłości dusiła już stopy procentowe przez dłuższy czas, by utrzymywać na niskim poziomie koszt kredytu: „Ogromna rzesza inwestorów, którzy wierzą, że stopy procentowe muszą wzrosnąć w następnym roku [2014], powinna pamiętać, że Fed utrzymywał długoterminowe stopy procentowe na poziomie poniżej 3% przez 22 lata, od 1934 do 1956 roku”. Fed utrzymuje stopy na niskim poziomie od 2008 roku i kto wie, jak długo to jeszcze potrwa. Nikt nie może mieć co do tego pewności. Na początku 2014 roku, gdy wszyscy oczekiwali wzrostu stóp, one znowu zostały obniżone, powodując gwałtowny wzrost cen amerykańskich obligacji skarbowych. (Pamiętajcie, gdy stopy idą w dół, ceny idą w górę).

JAK STRATEGIA NA KAŻDĄ POGODĘ RADZIŁA SOBIE W WARUNKACH ROSNĄCYCH STÓP PROCENTOWYCH? Pouczającym ćwiczeniem będzie spojrzenie wstecz i prześledzenie, co działo się z portfelem Na Każdą Pogodę w sezonach, gdy stopy procentowe szybowały w górę jak balon na rozgrzane powietrze. Po kilkudziesięcioletnim okresie niskich stóp procentowych lata 70. ubiegłego wieku przyniosły gwałtowną inflację. Pomimo szybko rosnących stóp procentowych w tamtej dekadzie portfel na Każdą Pogodę odnotował zaledwie jeden rok ze stratą i przyniósł rentowność na poziomie 9,68%. Okres ten obejmuje dwa następujące po sobie spadki z lat 1973 i 1974, kiedy indeks S&P spadł o 14,31%, a potem o kolejne 25,90%, co przyniosło skumulowaną stratę w wysokości 40,21%. Nie pozwólmy więc gadającym głowom przekonywać nas, że wiedzą, jaka pora roku będzie następna. Zdecydowanie jednak przygotowujmy się na każdą z nich i niespodzianki, jakie na nas czekają.

ZEJDŹMY NA ZIEMIĘ Ostatnia i kluczowa korzyść, jaką daje portfel Na Wszystkie Pory Roku, dotyczy wymiaru bardziej ludzkiego. Wielu krytyków zauważa, że jeśli zaakceptowalibyście większe ryzyko, bylibyście w stanie osiągnąć wyniki lepsze, niż zapewnia ta strategia. I mieliby rację. Tyle że cel portfela NWPR stanowi ograniczenie ryzyka i zmienności przy jednoczesnej maksymalizacji zysków! Jeśli jesteście młodsi i macie dłuższy horyzont inwestycyjny albo jeśli potraficie zaakceptować większe ryzyko, wciąż możecie wykorzystać zasadniczą filozofię podejścia NWPR i poczynić drobne korekty w zakresie proporcji akcji do obligacji w nadziei, że uzyskacie wyższą stopę zwrotu. Pamiętajcie jednak, iż dodając więcej akcji i ograniczając udział obligacji, podnosicie ryzyko i zmienność portfela i stawiacie wyższą stawkę na to, że nastąpi jedna pora roku (ta, w której akcje drożeją). W przeszłości takie podejście sprawdzało się całkiem nieźle. Jeśli odwiedzicie strony Strongholda, zobaczycie, jak z biegiem czasu, po zwiększeniu udziału akcji, portfolio generowałoby wyższe zyski, lecz również większe straty w niektórych latach. Bardzo ciekawa jest jednak rzecz następująca: w porównaniu ze standardowo zrównoważonym portfelem 60/40 (60% w S&P 500 i 40% w indeksie obligacji Barclays Aggregate Bond) strategia na Wszystkie Pory Roku z większą ekspozycją na akcje z łatwością osiągnęła lepsze wyniki – przy czym w przypadku tradycyjnego portfela 60/40 musielibyście przyjąć na siebie o blisko 80% większe ryzyko (wyrażone odchyleniem standardowym), aby osiągnąć wyniki, którym i tak nieco brakowałoby do wyników portfela nWPR ze zwiększonym udziałem instrumentów właścicielskich. Bądźmy jednak ze sobą szczerzy. Nasza tolerancja ryzyka jest znacznie niższa, niż się do tego przyznajemy. Prawdę na temat naszego apetytu na ryzyko ujawniła firma badawcza Dalbar. W okresie 20-letnim, od 31 grudnia 1993 roku do 31 grudnia 2013 roku, indeks S&P 500 przynosił roczny zwrot w wysokości 9,2%, lecz przeciętny inwestor

w funduszach inwestycyjnych osiągnął zaledwie 2,5%, minimalnie więcej, niż wyniosła inflacja28 . Porównajmy: lepszy zwrot osiągnęlibyście, inwestując w trzymiesięczne bony skarbowe (instrument zbliżony płynnością do gotówki), przy okazji unikając stresujących spadków kursów. Dlaczego przeciętny inwestor tak wiele zostawił na stole? Prezes Dalbar Louis Harvey stwierdził, że ludzie „inwestują i wycofują pieniądze z rynku w niewłaściwych momentach. Albo się podniecają, albo panikują, robiąc sobie w ten sposób krzywdę”. Jednego z najbardziej zadziwiających przykładów dostarcza badanie przeprowadzone przez Fidelity na temat wyników Magellana, flagowego funduszu inwestycyjnego tej firmy. Funduszem zarządzał Peter Lynch29 , legenda inwestowania, który w latach 1977– 1990 wygenerował rewelacyjną 29-procentową przeciętną roczną stopę zwrotu. Fidelity odkryło jednak, że w rzeczywistości przeciętny inwestor Magellana stracił pieniądze!!! Jakim cudem? Fidelity wykazało, że gdy fundusz zniżkował, ludzie sprzedawali jego jednostki – w obawie przed możliwością jeszcze większej straty. Gdy zaś fundusz znowu zwyżkował, inwestorzy niczym synowie marnotrawni biegli do niego z powrotem. Prawda jest taka, że większość ludzi nie wytrzymałaby nerwowo następnego 2008 roku i sprzedała część lub całość swoich aktywów. Taka jest ludzka natura. Gdy więc ludzie mówią o lepszych wynikach, w dużej mierze mówią o fikcyjnym inwestorze; inwestorze z nerwami ze stali i zapasem tabletek na wrzody żołądka. Gwoli przykładu: czytałem ostatnio MarketWatch, w którym natrafiłem na artykuł Marka Hulberta. Mark prześledził wyniki uzyskiwane na podstawie biuletynów rekomendujących inwestorom określone zachowania rynkowe. Najlepiej radzący sobie biuletyn w ciągu 20 lat osiągnął roczną rentowność na poziomie 16,3%! Rezultat co najmniej wyróżniający się. Ale zyskom towarzyszą też poważne straty. Mark Hulbert wyjaśnia: „Ten świetny wynik może jednak przyprawić o ból głowy, jeśli weźmie się pod uwagę, jak biuletyn radził sobie podczas spadków towarzyszących ostatnim trzem cyklom rynkowym (od roku 2000). Jego wyniki były wtedy jednymi z najgorszych w tym gronie. Na przykład w czasie bessy w latach 2007–2009 przeciętny modelowy portfel w tym serwisie stracił blisko 2/3 wartości”. Dwie trzecie?! To 66%! Wyobrażacie sobie, że zainwestowaliście 100 tys. dolarów, a na aktualnym wyciągu widzicie tylko 33 tys.? Albo że wasze życiowe oszczędności warte milion dolarów nagle kurczą się do 333 tys. dolarów? Dalibyście radę zacisnąć zęby i wytrzymać coś takiego? Gdy Mark spytał wydawcę biuletynu, czy inwestorzy powinni być w stanie wytrzymać tego rodzaju jazdę kolejką górską, ten w e-mailu odpowiedział pokrętnie, że jego strategia nie jest przeznaczona dla inwestorów, którzy „uciekają od generalnie zdywersyfikowanego portfela za pierwszym razem, gdy pojawia się jakiś kłopot”. Strata sięgająca 66% to chyba trochę więcej niż „kłopot”. Ujął to tak, jak gdybyśmy my, zwykli śmiertelnicy, po prostu przesadzali, wyskakiwali z samochodu zaraz po zaświeceniu się kontrolki awarii silnika. Pamiętajcie, 66-procentowa strata wymaga 200% zysku jedynie po to, żeby wyjść na zero – odzyskać tę część rezerwy na starość, na którą być może odkładaliście całe życie!

Mistrzowie finansów, z którymi przeprowadziłem wywiady do tej książki, bez wyjątku mają obsesję, aby nie tracić pieniędzy. Rozumieją, że jeśli się je traci, trzeba zarobić znacznie więcej, by wrócić do punktu wyjścia – by wyjść na zero. Rzeczywistość jest taka, że – i powiedzmy to sobie uczciwie – wszyscy podejmujemy emocjonalne decyzje w sprawie naszych inwestycji. Wszyscy jesteśmy istotami, które mają uczucia, i nawet najlepsi traderzy świata walczą ze swoim wewnętrznym lękiem. Portfel Na Wszystkie Pory Roku nie tylko chroni was przed każdymi możliwymi warunkami, lecz również przed wami samymi!!! Strategia ta stawia „emocjonalne rusztowanie”, by odwieść was od podejmowania kiepskich decyzji. Jakie jest prawdopodobieństwo, że wpadniecie w panikę i wszystko wyprzedacie, jeśli waszym najgorszym wynikiem w ciągu ostatnich 75 lat była strata 3,93%? Czy nie odczuwalibyście wielkiego spokoju w 2008 roku, kiedy świat się walił i wszyscy tracili grunt pod nogami, a wasz portfel traciłby tylko 3,93%? Oto macie odpowiedź! Przepis Na Wszystkie Pory Roku od mistrza kuchni Raya Dalio. Zamiast czekać, aż będziecie warci 5 mld dolarów, macie do niego dostęp tutaj, za niewielką kwotę zainwestowaną w tę książkę! Ray uprościł go, wyłączając dźwignię

finansową i nadając mu nieco bardziej pasywną charakterystykę (nie próbując pokonać rynku za pomocą obstawiania akcji i przewidywania trendów). Zachęcam was do skorzystania z tego portfela. Jeśli zamierzacie to zrobić, kilka uwag tytułem ostrzeżenia: • Dokonany przez was wybór niskoprowizyjnych funduszy indeksowych czy ETF-ów będzie miał wpływ na waszą stopę zwrotu. Głównym problemem jest znalezienie opcji najbardziej efektywnych pod względem rentowności i kosztów. • Portfel należy stale monitorować i równoważyć raz do roku. • Portfel czasami nie zapewnia efektywności podatkowej. Ważne, by korzystać z rachunków objętych przywilejami podatkowymi (IRA/401[k]) lub innych efektywnych podatkowo rozwiązań. Możecie również skorzystać z niskokosztowej renty kapitałowej, takie jak oferowane przez TIAA-CREF lub Vanguarda (jednakże tylko te dwie opcje, zdaniem ekspertów, wydają się warte ewentualnych kosztów).

PORTFEL NWPR + DOCHÓD DO KOŃCA ŻYCIA Zespół Strongholda (www.strongholdfinancial.com) wykorzystuje obecnie portfel Na Wszystkie Pory Roku jako jedną z wielu opcji dostępnych klientom. Wielu czytelników może pewnie wdrożyć tę strategię samodzielnie, inni powinni skorzystać z wiedzy i pomocy firmy doradztwa fiducjarnego, takiej jak Stronghold. Powinniście wybrać sposób, który najbardziej wam odpowiada.

BIERZCIE SIĘ DO ROBOTY Piłka znajduje się po waszej stronie. Jeśli dysponujecie lepszą strategią, która dowiodła swej skuteczności, ograniczając straty i maksymalizując zyski, być może powinniście założyć własny fundusz hedgingowy. Jesteście już uzbrojeni w wiedzę, która pozwala działać samodzielnie. Równie dobrze jednak może zrobić to za was doradca, który wdroży i będzie monitorował wasz portfel w ramach szerszego planu. Jeśli chcecie stworzyć wasz osobisty plan w mniej niż 5 minut, odwiedźcie stronę (www.strongholdfinancial.com) i sprawdźcie, jak wasz obecny portfel prezentuje się na tle innych strategii, w tym prezentowanej tutaj koncepcji Na Wszystkie Pory Roku.

WEŹCIE BROKERA NA PRZEJAŻDŻKĘ Nieodpłatna analiza Strongholda pozwala wam „zajrzeć pod maskę” i sprawdzić, ile naprawdę wydajecie na opłaty i jak naprawdę radzą sobie wasze obecne inwestycje. Pokaże wam też, jak duże ryzyko obecnie na siebie bierzecie, a także zaprezentuje realne wyniki, jakie osiągnęlibyście w ciągu ostatnich 15 lat, w których trakcie mieliśmy do czynienia z dwoma blisko 50-procentowymi załamaniami (2000–2002 i 2008–2009)! Jeśli zdecydujecie się działać, możecie przenieść wasze rachunki przez internet i zacząć

już dzisiaj. Jeśli nie, macie całą informację, jakie potrzebujecie, za darmo.

A CO Z MOIM III FILAREM? Strategię Na Wszystkie Pory Roku możecie wdrożyć w ramach posiadanego planu 401(k), o ile dostępne są w nim opcje funduszy odpowiadające rekomendowanym opcjom inwestycyjnym. Możecie też zrobić to samodzielnie lub z pomocą doradcy. Jeśli skorzystacie z usług Strongholda, firma automatycznie powiąże wasz rachunek 401(k) z ogólnym planem i zadba, by portfel w programie 401(k) był właściwie skomponowany. Do strategii Na Wszystkie Pory Roku możecie mieć również dostęp za pośrednictwem america’s Best 401k.

WYNIKIEM JEST DOCHÓD Fiu, fiu! Przez ostatnie dwa rozdziały pokonaliśmy kawał drogi. Chyba zdążyliście się zorientować dlaczego. Trzymacie właśnie w rękach plan inwestycyjny, który dotąd gwarantował niezrównaną relację zysków do ogólnej zmienności! Możecie go wdrożyć w kilka minut i nie martwić się więcej rynkową huśtawką. Oczywiście, nikt nie wie, co niesie ze sobą przyszłość, lecz historia mówi nam, że wybierając tę strategię, możecie liczyć na zyski i ochronę w każdych warunkach. Wróćmy teraz do naszej inwestycyjnej metafory „osobistego Everestu”. Korzystając ze strategii Na Wszystkie Pory Roku, macie największe szanse na gładką i stabilną wspinaczkę na szczyt. Po drodze będą się wam przydarzać niespodzianki, lecz będziecie odpowiednio wyposażeni, by odnieść sukces w długim terminie. Pamiętajcie na razie, że gdy wartość waszych inwestycji osiągnie masę krytyczną, wystarczającą, by zapewnić wam finansową wolność, będziecie musieli w końcu przekształcić waszą rezerwę finansową (inwestycje) w gwarantowany strumień dochodów – wasz plan dochodów do końca życia. Wypłatę do końca życia bez konieczności pracy. To w ten sposób rodzi się finansowa wolność. Przewróćmy teraz stronę i dowiedzmy się, dlaczego „NWPR + dochód do końca życia = prawdziwa finansowa wolność”. Dowiedzmy się, jak zapewnić sobie dochód do końca życia!

JAK ON TO ROBI? W jaki sposób Rayowi Dalio udaje się tak konsekwentnie generować zyski? Nauczył się, że ta gigantyczna globalna gospodarka to jedna wielka maszyna i wszystko w niej jakoś się ze sobą łączy. Czasem jest to oczywiste, często nie. Ray patrzy na ten mechanizm i dostrzega przewidywalne wzorce, które może wykorzystać. Prawdziwą kwintesencją jego przemyśleń dotyczących maszyny gospodarczej jest genialny 30-minutowy film, który moim zdaniem powinien być obowiązkową pozycją dla każdego Amerykanina! Ray postanowił stworzyć to wideo tylko po to, by przemówić do społeczeństwa

i zdemistyfikować ekonomię, dzięki której kręci się świat. Poświęćcie pół godziny na obejrzenie go, a nie będziecie zawiedzeni: www.economicprinciples.org.

JAK OBLICZALIŚMY STOPY ZWROTU? Aby zapewnić dokładność i wiarygodność wyników generowanych przez prezentowany tutaj portfel Na Wszystkie Pory Roku, grupa analityków przetestowała go, korzystając (jeśli tylko było to możliwe) z historycznych danych dotyczących stóp zwrotu niskoprowizyjnych, szeroko zdywersyfikowanych funduszy indeksowych. Dlaczego jest to dla was ważne? Dzięki zastosowaniu danych z rzeczywistych funduszy, w odróżnieniu od teoretycznych liczb z hipotetycznych indeksów, wszystkie wskazane stopy zwrotu w pełni uwzględniają roczne opłaty pobierane przez fundusze oraz ich ewentualne błędy w odwzorowaniu indeksów. Zaletą takiego podejścia jest możliwość pokazania wam realistycznych historycznych rentowności dla portfela Na Wszystkie Pory Roku (w odróżnieniu od teoretycznych rentowności wykorzystywanych czasami w testach historycznych). Daje to gwarancję, że aktywa inwestycyjne i liczby użyte w tych testach były i są dostępne dla przeciętnego zjadacza chleba, a nie tylko dla obracających miliardami instytucji z Wall Street. Tam, gdzie eksperci nie byli w stanie wykorzystać rzeczywistych danych funduszy, ponieważ odpowiednie fundusze nie istniały w danym okresie, sięgali po dane z szeroko zdywersyfikowanych indeksów odpowiednich dla każdej klasy aktywów i korygowali rentowności o opłaty funduszy. Należy również odnotować, że analitycy stosowali coroczne równoważenie portfela i założyli, że inwestycje są przechowywane na zwolnionym z opodatkowania rachunku bez kosztów transakcyjnych. Na koniec chciałbym podziękować Cliffowi Schoemanowi, Simonowi Royowi i całemu zespołowi Jemstep za dogłębne analizy i współpracę z Ajayem Guptą ze Stronghold Wealth Management w opisywanym przedsięwzięciu. (Wyniki z przeszłości nie gwarantują przyszłych wyników).

ROZDZIAŁ 5.3

WOLNOŚĆ: TWORZENIE PLANU DOCHODÓW DO KOŃCA ŻYCIA Strumień dochodów do końca życia kluczem do szczęśliwej emerytury. – „TIME”, 30 lipca 2012 roku

Mam dość pieniędzy, by swobodnie przeżyć na emeryturze do końca życia. Jedynym problemem jest to, że muszę umrzeć za tydzień. – ANONIM

W 1952 roku Edmund Hillary poprowadził pierwszą zakończoną sukcesem ekspedycję na Mount Everest, co było wyczynem uznawanym kiedyś za niemożliwy. Królowa Anglii szybko nadała mu tytuł szlachecki. Dzięki swej niezwykłej wyprawie został więc „sir” Edmundem Hillarym. Pomimo tego osiągnięcia wielu ludzi uważa, że sir Edmund Hillary mógł nie być pierwszą osobą, która postawiła stopę na tym szczycie. Szeroko rozpowszechnione jest przekonanie, że pierwszym zdobywcą tej góry był George Mallory, prawie 30 lat wcześniej! Skoro więc George Mallory stanął na Mount Evereście w 1924 roku, dlaczego to Edmund Hillary zgarnął całą sławę – oraz tytuł szlachecki od królowej? Ponieważ Edmund Hillary nie tylko wszedł na szczyt, lecz również był w stanie bezpiecznie zejść do doliny. George Mallory nie miał tyle szczęścia. Jak w przypadku większości ludzi, którzy zginęli na Evereście, zejście okazało się dlań fatalne.

INWESTOWAĆ, ALE PO CO? Często pytam ludzi: „Po co inwestujecie?” Odpowiedzi są bardzo różne: „By mieć zysk”. „By pomnażać majątek”. „By coś mieć”. „By być wolnym”. „Dla zabawy”. Rzadko słyszę odpowiedź, która ma największą wagę: By mieć stały dochód!!!

Wszyscy potrzebujemy dochodów, na które możemy liczyć. Systematycznego dopływu gotówki pojawiającej się co miesiąc, jak w zegarku, na naszym koncie. Wyobrażacie sobie, że moglibyście już nigdy się nie martwić o to, jak zapłacicie rachunki albo że skończą się wam pieniądze? Albo cieszyć się możliwością podróżowania bez żadnych ograniczeń? Że moglibyście nie bać się otworzyć comiesięczny wyciąg i nie musieć modlić się o nieustanną hossę? Że moglibyście dawać szczodre datki na Kościół lub ulubioną organizację charytatywną i nie zastanawiać się, skąd wzięły się te dodatkowe pieniądze? Wszyscy intuicyjnie wiemy, że stały dochód to wolność! Wykrzyczcie to ze szczytu góry jak Mel Gibson w filmie Brave-heart: „Stały dochód to wolność!!!”. Natomiast brak stałych dochodów to stres. Brak dochodów to szarpanina. Brak dochodów nie jest końcowym wynikiem, jaki moglibyście zaakceptować wy i wasze rodziny. niech to będzie wasza deklaracja. Doktor Jeffrey Brown, specjalista od emerytur i doradca w Białym Domu, doskonale wyraził to w niedawnym artykule w „Forbesie”: „Stały dochód jest końcowym wynikiem, który ma największe znaczenie z punktu widzenia bezpieczeństwa emerytalnego”. Bogaci wiedzą, że wartość ich aktywów (akcji, obligacji, złota itp.) zawsze będzie fluktuować. Lecz nie można przejeść aktywów. Przejeść można tylko gotówkę. W 2008 roku nie brakowało ludzi z aktywami (szczególnie nieruchomościami), których wartość pikowała i których nie byli w stanie sprzedać. Byli bogaci pod względem aktywów i biedni, gdy chodziło o gotówkę. Równanie to często prowadzi do bankructwa. Zawsze pamiętajcie, że końcowym wynikiem jest dochód. Gdy dojdziecie do końca tej części, będziecie dysponować pewnością siebie i narzędziami, które pozwolą wam zabezpieczyć dokładnie takie dochody, jakich potrzebujecie. Nazywam to „ubezpieczeniem dochodów”. Pewną gwarancją wypłaty do końca życia bez konieczności pracy – absolutnej pewności, że nigdy nie skończą się wam pieniądze. I wiecie co? Sami możecie zdecydować, kiedy zaczną spływać wasze czeki z wypłatą. Jak wiadomo, jest wiele dróg do nieba, przyjrzyjmy się więc różnym dostosowanym do waszych potrzeb metodom ubezpieczenia dochodów. Jedna z tych konstrukcji nie tylko pozwoli wam zabezpieczyć sobie dochody, lecz ma również inne poważne zalety. Jest to jedyny instrument finansowy na świecie, który oferuje wam następujące korzyści: • 100-procentową gwarancję depozytu30 (nie możecie stracić pieniędzy, dzięki czemu w pełni panujecie nad sytuacją). • Zyski bez strat: wzrost wartości waszego rachunku będzie podążał za rynkiem, więc jeśli nastąpią wzrosty, będziecie mogli partycypować w tych zyskach. ale jeśli rynek pójdzie w dół, wy nie tracicie nawet centa. • Odłożony podatek od wzrostu wartości inwestycji (pamiętacie przykład z podwajaniem kwoty w dolarach? Efektywność podatkowa oznaczała różnicę między 28 466 dolarami a ponad milionem dolarów!). • Gwarantowany strumień dochodów do końca życia, przy czym to wy macie nad nim

kontrolę i decydujecie, kiedy go uruchomić. • Posłuchajcie tego: wypłaty mogą być wolne od podatku, jeśli zostaną odpowiednio ustrukturyzowane. • Brak rocznych opłat za zarządzanie. Wszystkie te pożytki uzyskujecie, korzystając ze współczesnej wersji instrumentu finansowego, który ma 2 tys. lat! Jak to możliwe? Na pewno wydaje się wam to zbyt piękne, by było prawdziwe, lecz zaufajcie mi. Wcale tak nie jest! Sam korzystam z tej metody i cieszę się, że mogę was z nią zapoznać. Jak podkreślaliśmy w całej tej książce, przyszłość finansowa, o której marzycie, jest jak wspinaczka na Mount Everest. Pracujecie przez całe dziesięciolecia, by akumulować masę krytyczną (wspinać się na szczyt), lecz to dopiero połowa historii. Jeśli osiągniecie masę krytyczną, lecz nie będziecie mieli planu (strategii), jak zamienić ją na dochody do końca życia, będziecie jak George Mallory: umrzecie po drugiej stronie góry.

NOWA ERA Bez wątpienia poruszamy się po nieznanych wodach. W ciągu ostatnich 30 lat koncepcja emerytury uległa radykalnej przemianie. Kurczę, jeszcze tak niedawno, zaledwie pod koniec lat 80., ponad 62% pracowników miało gwarantowany plan emerytalny. Pamiętacie to? Ostatniego dnia pracy dostawało się złoty zegarek i pierwszy czek z gwarantowanym do końca życia świadczeniem emerytalnym. Dziś, o ile nie pracujecie w administracji publicznej, tego typu świadczenie jest reliktem, finansową skamieliną. Obecnie, na dobre i na złe, to wy jesteście kapitanem waszego okrętu. To na was spoczywa ostateczna odpowiedzialność za to, czy wystarczy wam pieniędzy do końca życia. To wielki ciężar. Jeśli dodamy do tego zmienność rynków, nadmierne opłaty, inflację i „niespodzianki” zdrowotne, szybko zrozumiemy, dlaczego tak wielu ludzi zagrożonych jest ostrym kryzysem emerytalnym. Wiele osób, w tym wasi sąsiedzi i koledzy z pracy, stoi przed poważnym ryzykiem, że będą żyć dłużej, niż wystarczy im oszczędności. Szczególnie gdy wziąć pod uwagę, że średnia wieku jest wyższa niż kiedykolwiek wcześniej.

CZY 80. TO NOWE 50.? Długa, owocna emerytura jako koncepcja liczy sobie zaledwie kilka pokoleń. Jak być może pamiętacie z wcześniejszej części tej książki, gdy prezydent Franklin Roosevelt tworzył system ubezpieczeń społecznych w 1935 roku, przeciętna oczekiwana długość życia wynosiła jedynie 62 lata. Świadczenia przysługiwały zaś dopiero od 65. roku życia, a więc tylko niewielki odsetek obywateli mógł w ogóle liczyć na wypłaty. W tamtych czasach powszechny system ubezpieczeń społecznych miał sens, ponieważ na każdego emeryta pobierającego świadczenia przypadało 40 pracowników odprowadzających składki. Innymi słowy, 40 ludzi ciągnęło wóz, a tylko jedna osoba na nim siedziała. Do 2010 roku relacja ta spadła radykalnie – na jednego emeryta przypada

niespełna 3 pracujących. Ten rachunek nie trzyma się kupy, ale czy robi to jakieś wrażenie w Waszyngtonie? Obecnie średnia oczekiwana długość życia dla mężczyzny wynosi 79 lat, zaś przeciętna kobieta dożyje 81 lat. W przypadku małżeństwa przynajmniej jeden z małżonków ma 25% szans dożyć 97 lat.

ZARAZ, JEST COŚ JESZCZE! Być może będziecie żyli o wiele dłużej, niż wynika z tych szacunków. Pomyślcie tylko, jak bardzo do przodu poszła technika w ciągu ostatnich 30 lat. Od elastycznej dyskietki do nanotechnologii. Dzisiejsi naukowcy korzystają z drukarek 3D, aby tworzyć nowe organy z niczego. Badacze potrafią wykorzystać ludzkie komórki, delikatnie pobrane z naskórka, do „wydrukowania” całkowicie nowego ucha, pęcherza czy tchawicy31! Fantastyka naukowa stała się rzeczywistością. Za moment dowiemy się, co ma na ten temat do powiedzenia mój przyjaciel Ray Kurzweil, Thomas Edison naszych czasów, kierujący obecnie działem inżynierii w Google. Spytany, jak postępy w biotechnologii wpłyną na oczekiwaną długość życia, powiedział: – W latach 20. XXI wieku posiądziemy umiejętność modyfikowania genów; możliwe będzie nie tylko „projektowanie dzieci”, lecz również przekonstruowanie podstarzałych potomków powojennego wyżu demograficznego poprzez odnowienie ich tkanek i narządów za pomocą komórek skóry transformowanych w dowolne inne typy komórek. Ludzie będą potrafili „przeprogramować” swoją biochemię, by uciec od chorób i starzenia, radykalnie wydłużając w ten sposób oczekiwaną długość życia. To ekscytująca perspektywa dla nas, urodzonych krótko po wojnie!!! Żegnajcie zmarszczki! Już niedługo wszyscy będziemy mogli pić z mitycznego źródła młodości. Konsekwencje dla naszych emerytur są jednak oczywiste. nasze pieniądze będą musiały nam wystarczyć nawet na dłużej, niż myślimy. Wyobrażacie sobie, że jeśli Ray ma rację, nasze pokolenie może dożyć 110 lub 120 lat? Pomyślcie o technologii, która będzie wpływać na długość życia „millenialsów”. Co w sytuacji, gdy wasza przyszłość to 110 lub 115 lat? Nie będzie nic ważniejszego niż gwarantowany strumień dochodów do końca życia. Wypłata, której nigdy nie zabraknie, będzie stanowić wasze najlepsze aktywa. Gdy byłem młody, myślałem, że pieniądze są najważniejszą rzeczą w życiu; teraz, gdy jestem stary, wiem, że rzeczywiście są. – OSCAR WILDE

REGUŁA 4% JEST MARTWA We wczesnych latach 90. pewien kalifornijski doradca finansowy wymyślił coś, co nazwał „regułą 4%”. Sprowadza się ona do tego, że jeśli chcecie, by pieniądze wystarczyły wam do końca życia, powinniście wycofywać 4% rocznie, przy „zrównoważonym portfelu” (60% w akcjach i 40% w obligacjach). Dodatkowo powinno się corocznie tę kwotę waloryzować, by nadążać za inflacją.

„Cóż, to było piękne, dopóki trwało”, głosił artykuł opublikowany w 2013 roku w „Wall Street Journal” zatytułowany Say Goodbye to the 4% Rule. Skąd jej nagła śmierć? Gdy powstawała, obligacje rządowe dawały ponad 4% rocznie, zaś rynek akcji przeżywał hossę! Gdybyście przeszli na emeryturę w styczniu 2000 roku i trzymali się tradycyjnej reguły 4%, do 2010 roku stracilibyście 33% waszych pieniędzy i według T. Rowe Price Group mielibyście dziś tylko 29% szans, że wasze oszczędności wystarczą wam do końca życia. Mówiąc wprost, istniałoby 71-procentowe prawdopodobieństwo, że dożyjecie momentu, gdy strumień waszych dochodów na emeryturze wyschnie. Bankructwo i starość to dwie rzeczy, których większość z nas wolałaby w tym samym czasie nie doświadczać. Obecnie żyjemy w świecie globalnie niskich stóp procentowych, co jest w istocie wojną wypowiedzianą ciułaczom. A z całą pewnością ludziom starszym. Jak ktoś miałby bezpiecznie przejść na emeryturę, jeśli stopy procentowe są bliskie zeru? W poszukiwaniu lepszej rentowności dla swoich inwestycji musi wyprawić się w niebezpieczny teren. Tak jak w historii ze spragnionym gnu, które musi zejść do rojącego się od krokodyli wodopoju. Niebezpieczeństwo wciąż czai się na tych, którzy potrzebują dodatnich stóp zwrotu, by żyć i opłacić rachunki, czyniąc ich coraz bardziej bezbronnymi.

DESTRUKCJA MASY KRYTYCZNEJ Nieważne, co wam mówią lub próbują sprzedać: nie ma ani jednego menedżera portfeli, brokera czy doradcy finansowego, który miałby kontrolę nad głównym czynnikiem determinującym to, czy nasze dochody będą płynąć wystarczająco długo. To wredny mały sekrecik świata finansów, o którym wie niewielu specjalistów. A spośród tych, którzy wiedzą, bardzo niewielu ma odwagę o nim mówić. Z typową dla siebie bezpośredniością wywaliłem wszystko, kawa na ławę, w czasie rozmowy z legendarnym Jackiem Bogle’em. Pamiętacie Jacka Bogle’a? Jest założycielem największego na świecie funduszu inwestycyjnego Vanguard i trudno znaleźć człowieka, który podobnie jak on waliłby prosto z mostu. Gdy rozmawialiśmy przez długie cztery godziny w jego biurze w Pensylwanii, wspomniałem o wrednym małym sekreciku, a on bynajmniej nie owijał w bawełnę. – Nie lubię mówić o pewnych rzeczach, ale we wszystkim jest coś z loterii: w tym, kiedy się rodzisz, kiedy idziesz na emeryturę i kiedy twoje dzieci idą na studia. I nie masz nad tym kontroli – wyznał. O jakiej loterii on mówi? O wielkim szczęściu w losowaniu: o tym, jaki będzie rynek, gdy wy będziecie szli na emeryturę. Jeśli ktoś szedł na emeryturę w połowie lat 90., był „cholernym szczęściarzem”. Jeśli szedł w połowie pierwszej dekady nowego wieku, był „ofiarą losu”. Sam Bogle w wywiadzie dla CNBC na początku 2013 roku powiedział, że w ciągu następnego dziesięciolecia powinniśmy przygotować się na dwa załamania sięgające 50%. Ożeż ty!… Może jednak wcale nie powinniśmy być tą przepowiednią zaskoczeni. Na początku XXI wieku doświadczyliśmy już dwóch spadków o prawie 50%. a nie zapominajmy, że jeśli tracicie 50%, musicie zarobić 100%, aby tylko wyjść na zero.

Ryzykiem, jakiemu wszyscy musimy stawić czoło, tym wrednym małym sekrecikiem jest niszczycielski koncept zwany sekwencją rentowności. Wydaje się to skomplikowane, lecz wcale takie nie jest. W gruncie rzeczy chodzi o to, że pierwsze lata waszej emerytury zdecydują o późniejszych. Jeśli poniesiecie straty inwestycyjne w początkowych latach emerytury, co zależy wyłącznie od szczęścia lub jego braku, wasze szanse na ukończenie wyprawy runą jak domek z kart. Możecie zrobić wszystko, jak trzeba: znaleźć sobie zaufanego doradcę, ograniczyć opłaty, inwestować efektywnie podatkowo i budować Fundusz Wolności. Lecz gdy przyjdzie czas zjechać na nartach na drugą stronę góry, gdy przyjdzie czas, kiedy zaczniecie pobierać dochody z portfela, jeśli wcześnie zaliczycie jeden kiepski rok, łatwo możecie wpaść w finansowy korkociąg. Kilka gorszych lat i będziecie musieli wrócić do pracy i sprzedać swój letni domek. Zbytnio dramatyzuję? Przyjrzyjmy się hipotetycznemu przykładowi pokazującemu, jak ryzyko sekwencji rentowności manifestuje się w dłuższym okresie.

JASIO POGRYZŁ PSY Jasio pogryzł psy. Jasia pogryzły psy. Zdania te wyglądają prawie identycznie i tylko dwie literki decydują o tym, że znaczą coś zupełnie innego. Zwłaszcza dla Jasia! Mały Jasio jest dziś dużym Johnem i ma 65 lat. Odłożył 500 tys. dolarów (o wiele więcej niż przeciętny Amerykanin) i jest gotowy do przejścia na emeryturę. Jak większość Amerykanów zbliżających się do emerytury John ma „zrównoważone” portfolio (60% akcji, 40% obligacji), które – jak wiemy od Raya Dalio – tak naprawdę wcale zrównoważone nie jest! Ponieważ stopy procentowe są bardzo niskie, reguła 4% się nie sprawdzi. By więc utrzymać podstawowy standard życia, John postanawia każdego roku wycofywać 5%, czyli 25 tys. dolarów, ze swojej rezerwy na starość (Funduszu Wolności). Po uwzględnieniu świadczeń z ubezpieczenia społecznego „powinno” mu to wystarczyć w sam raz. Corocznie musi jednak podnosić wielkość wypłaty (o 3%), by znieść wpływ inflacji, gdyż co rok ta sama kwota będzie wystarczać na coraz mniejszą ilość towarów i usług. Los zrządził, że John poniósł straty inwestycyjne na samym początku emerytury. W rzeczywistości jego tak zwana złota jesień życia zaczęła się od 3 kiepskich lat. Można sobie wyobrazić lepszy start.

W ciągu 5 krótkich lat 500 tys. dolarów Johna stopniało o połowę. A wycofywanie pieniędzy, gdy rynek zniżkuje, tylko pogarsza sprawę, gdyż zmniejsza bazę do przyrostów, kiedy nastąpi odbicie. Ale trzeba za coś żyć i płacić rachunki. Od 70. roku życia Johna czeka wiele lat z solidnym zyskiem, lecz szkody już zostały poniesione. Droga do odzyskania równowagi jest po prostu zbyt stroma. Tuż przed osiemdziesiątką John czuje już pismo nosem i wie, że nie wystarczy mu pieniędzy. W wieku 83 lat jest bankrutem. Okazuje się, że udało mu się wycofać tylko 580 963 dolary z 500 tys. dolarów, które początkowo miał na rachunku emerytalnym. Innymi słowy, po 18 latach ciągłego inwestowania na emeryturze mógł się pochwalić jedynie 80 dodatkowymi tysiącami. Lecz najdziwniejsze w tym wszystkim jest to, że w czasie, gdy John pikował głową w dół, rynek zanotował ponad 8% przeciętnego rocznego wzrostu. To pod każdym względem przyzwoita stopa zwrotu! Problem polega na tym, iż rynek nie daje nam przeciętnej rocznej stopy zwrotu każdego roku. Daje nam rzeczywiste stopy zwrotu, które składają się na przeciętną. (Pamiętacie, jak pokazaliśmy różnicę między rzeczywistą a średnią rentownością w rozdziale 2.3: Mit 3: „Zyski? Dostajesz to, co widzisz”?). „Nadzieja”, że nie

poniesiecie strat akurat w latach, w których nie możecie sobie na nie pozwolić, nie jest skuteczną strategią zabezpieczenia sobie finansowej przyszłości.

POCZĄTEK NA KONIEC Susan również ma 65 lat i 500 tys. dolarów. I jak John będzie wycofywać 5%, czyli 25 tys. dolarów rocznie, by zapewnić sobie niezbędne dochody, każdego roku lekko zwiększając wypłaty, by nadążać za inflacją. By dobrze zilustrować koncepcję sekwencji rentowności, wzięliśmy dokładanie te same stopy zwrotu, jedynie odwracając ich kolejność. Zmieniliśmy sekwencję w taki sposób, by pierwszy rok był ostatnim, ostatni pierwszym itd. Wyłącznie dzięki odwróceniu kolejności stóp zwrotu Susan znalazła się na emeryturze w całkowicie odmiennej sytuacji. W rzeczywistości do momentu, gdy osiągnęła 89 lat, wycofała ponad 900 tys. dolarów w formie regularnych płatności, a mimo to na rachunku wciąż ma 1 677 975 dolarów! nigdy nie musiała się niczym przejmować. Dwie osoby, takie same kwoty wyjściowe, taka sama strategia wycofywania: jedna jest w nędzy, druga cieszy się absolutną finansową wolnością.

A co jeszcze bardziej zdumiewające: oboje mieli tę samą przeciętną stopę zwrotu (8,03% rocznie) w okresie 25 lat! Jak to możliwe? „Przeciętny” oznacza po prostu skumulowany zwrot podzielony przez liczbę lat. Nikt nie jest w stanie przewidzieć, co spotka nas za rogiem. Nikt nie wie, kiedy rynek będzie zwyżkował, a kiedy spadnie. Wyobraźcie sobie teraz, co by było, gdyby zarówno John, jak i Susan mieli ubezpieczenie dochodów. John uniknąłby wrzodów żołądka, wiedząc, że nawet gdyby jego rachunek stopniał, miałby gwarantowaną wypłatę. Susan miałaby po prostu więcej pieniędzy, by robić to, na co ma ochotę. Pojechałaby na dodatkowe wakacje, dawała więcej swoim wnukom albo wpłacałaby wyższe datki na swoją ulubioną organizację charytatywną. Nie sposób przecenić ubezpieczenia dochodów! A gdy jego siły połączy się ze strategią Na Wszystkie Pory Roku, uzyskuje się naprawdę potężną kombinację.

SZEŚĆ TYTUŁÓW PRZED RESZTĄ Być może pamiętacie, jak przedstawiałem wam profesora Wharton Business School, dr. Davida Babbela. Jest nie tylko jedną z najlepiej wykształconych osób, jakie znam, lecz również szlachetną i troskliwą duszą o ugruntowanej wierze. I woli, by mówić mu po imieniu niż „panie doktorze” czy „panie profesorze”. Oto krótkie przypomnienie jego wybitnych osiągnięć. Ma sześć różnych tytułów naukowych! Jest magistrem ekonomii, ma MBA z finansów międzynarodowych, doktorat z finansów, doktorat z ekonomiki żywienia, a także dyplomy ukończenia studiów doktoranckich z rolnictwa tropikalnego i studiów latynoamerykańskich. Od ponad 30 lat prowadzi w Berkeley i Wharton School zajęcia na temat inwestowania. Był dyrektorem działu badawczego w oddziale emerytalnym i ubezpieczeniowym Goldman Sachs. Pracował dla Banku Światowego oraz był konsultantem Departamentu Skarbu, Rezerwy Federalnej i Departamentu Pracy. Powiedzieć, że zna się na swojej robocie, to jakby powiedzieć, że Michael Jordan potrafi grać w koszykówkę. David jest również autorem kontrowersyjnego raportu, w którym przedstawił swój własny plan emerytalny. Gdy dla Davida przyjdzie czas na emeryturę, chce mieć strategię, która da mu spokój ducha i zagwarantuje dochód do końca życia. Pamięta, że końcowym wynikiem jest dochód. Rozsądnie wziął również pod uwagę inne czynniki, jak niechęć do podejmowania skomplikowanych decyzji inwestycyjnych w podeszłym wieku. Rozważył wszystkie opcje, korzystając ze swej rozległej wiedzy o ryzyku i rynkach. Konsultował się nawet ze swoimi znajomymi i dawnymi kolegami z Wall Street, by porównać ich strategie. Wreszcie David zdecydował, że najlepszym miejscem na jego ciężko zapracowane pieniądze na emeryturę będą renty kapitałowe! Zaraz, zaraz! Sekundkę! Jak Babbel mógł popełnić coś, co jego kumple z Wall Street nazywają „rentobójstwem”? Rentobójca to termin, jaki brokerzy ukuli na określenie klienta, który wycofuje pieniądze z giełdy i korzysta ze staroświeckich firm ubezpieczeniowych, by zagwarantować sobie dochody do końca życia. Brokerzy patrzą na to jak na nieodwracalną decyzję, przez którą

już na zawsze stracą dochody dzięki waszym inwestycjom. To śmierć ich zysków. Pomyślcie tylko, kiedy ostatnim razem wasz pośrednik finansowy namawiał was, abyście stworzyli plan dochodów do końca życia? Zapewne nigdy. Wall Street zwykle nie ma żadnego interesu, by promować koncepcje bazujące na wycofaniu środków. Wycofanie to dla nich brzydkie słowo. Oto prawdziwa ironia: stanowicie dla brokera źródło dochodów do końca życia, dopóki nie odejdziecie. Amerykanie powinni przekonwertować co najmniej połowę swoich emerytalnych oszczędności na renty kapitałowe. – DEPARTAMENT SKARBU USA

Doktor Jeffrey Brown wie co nieco o tworzeniu planu dochodów do końca życia. Jest doradcą Departamentu Skarbu i Banku Światowego oraz jedną z osób zaproszonych przez Chiny do oceny ich programu ubezpieczeń społecznych. Był jedną z zaledwie siedmiu osób powołanych przez prezydenta Stanów Zjednoczonych do Rady Bezpieczeństwa Socjalnego. Jeff poświęcił większość swojej kariery zawodowej temu, jak zapewnić ludziom dochody do końca życia. Co wymyślił? Że renty kapitałowe są jednym z najważniejszych instrumentów inwestycyjnych, jakie mamy. Odbyliśmy z Jeffem fascynującą 3-godzinną rozmowę o planowaniu dochodów oraz o tym, że stały dochód zwykle nie stanowi tematu rozmów z doradcami finansowymi, co wręcz zdumiewa. Jak to się stało, że ubezpieczenie dochodów nie jest tematem dla większości osób zajmujących się tworzeniem planów finansowych i nie występuje jako opcja w programach 401(k), najważniejszym wehikule emerytalnym Amerykanów? Spytałem go: – Jak ludzie się zabezpieczają, by mieć dochód do końca życia, na wypadek gdyby żyli dłużej, niż się spodziewali? Przechodzą na emeryturę w wieku 65 lat i wciąż mają przed sobą 20 lub 30 lat, kiedy będą potrzebowali dochodów, lecz ich plan finansowy nie starczy im na długo. Jak sobie z tym poradzić? – Dobrą informacją, Tony, jest to, że w istocie wiemy, jak rozwiązać ten problem – odpowiedział. – Musimy tylko skłonić ludzi, by zmienili swój sposób myślenia o finansowaniu emerytury. Gdzieś tam, w „świecie ekonomistów”, istnieją produkty nazywane rentami kapitałowymi, które zasadniczo pozwalają nam pójść do firmy ubezpieczeniowej i powiedzieć: „Wiecie co? Chcę u was ulokować pieniądze, będziecie nimi zarządzać, pomnażać je, a potem będziecie wypłacać mi co miesiąc świadczenie do końca mojego życia”. Najłatwiejszym sposobem, by to zrozumieć, jest porównanie z ubezpieczeniami społecznymi. to dokładnie to samo. W przypadku ubezpieczeń społecznych wiesz, że płacisz składkę przez cały czas, gdy pracujesz, a gdy przechodzisz na emeryturę, płacą ci co miesiąc do końca życia. Nie musimy się ograniczać do ubezpieczeń społecznych; możemy powiększyć nasze dożywotnie świadczenie, robiąc to samo. Jeff wraz z zespołem przeprowadzili badania, w których porównali, jak opisywano renty kapitałowe – czy raczej przyprawiano im gębę – i jak takie kształtowanie dyskursu zmieniło percepcję ludzi na temat potrzeby posiadania takiego produktu. Przedstawiono je w sposób, w jaki robią to brokerzy: jako rachunki „oszczędnościowe”

lub inwestycyjne o względnie niskich poziomach rentowności. Nie dziwi więc, że za atrakcyjne uznało je tylko 20%. Coś wam to przypomina? Słyszycie głos brokera, który mówi: „Renty kapitałowe to zła inwestycja!”? Gdy jednak zespół Jeffa zamienił kilka określeń, opisując faktyczne i rzeczywiste korzyści płynące z rent, sytuacja diametralnie się zmieniła. Po przedstawieniu renty kapitałowej jako instrumentu, który zapewnia gwarantowany dożywotni dochód, ponad 70% ludzi uznało ją za atrakcyjną! Kto nie chciałby ubezpieczenia dochodów, które zaczyna działać w momencie, gdy kończą wam się oszczędności? Być może wasze koszty życia okazały się wyższe, niż przewidywaliście. Być może wystąpiły nieoczekiwane problemy zdrowotne. A może rynek nie chciał z wami współpracować w sprawie odpowiedniej sekwencji rentowności. Jakim błogosławieństwem jest wiedzieć, że wasze świadczenie emerytalne wymaga tylko jednego telefonu! A dzisiejsza zrewolucjonizowana branża finansowa stworzyła całkowicie nową gamę rent kapitałowych. Wiele z nich zapewni wam zyskowność powiązaną z wynikami giełdy, nie narażając was na łączące się z giełdą straty. Renty nie są już czymś, co spodobałoby się wyłącznie waszemu dziadkowi. Przewróćcie stronę i pozwólcie, że pokażę wam pięć rodzajów rent kapitałowych, które mogą odmienić wasze życie.

ROZDZIAŁ 5.4

CZAS NA WYGRANĄ: KOŃCOWYM WYNIKIEM JEST DOCHÓD Nie chodzi o to, w jakim wieku chcę przejść na emeryturę, lecz z jakim dochodem. – GEORGE FOREMAN

Renty kapitałowe przez długi czas były chłopcem do bicia dla branży finansowej. Gdy kilka lat temu pierwszy raz usłyszałem o możliwości wykorzystania tego produktu, zaśmiałem się szyderczo. Zaprogramowano mnie, bym uważał, że taka renta to fatalny pomysł. Gdy jednak miałem uzasadnić swoje stanowisko, nie potrafiłem podać porządnego powodu, dla którego należało je potępiać. Po prostu, jak wielu innych, chwyciłem za widły i pochodnię i podążyłem za tłumem. Dyskurs zaczął jednak zmieniać kierunek. Wyobraźcie sobie moje zaskoczenie, gdy wręczono mi egzemplarz magazynu „Barron’s” z 2011 roku z następującym tytułem na okładce: Najlepsze renty kapitałowe – raport specjalny. Emerytury: dzięki stabilnym świadczeniom renty nagle stały się hitem. „Barron’s”? Klasyczny magazyn dla inwestorów z rentami kapitałowymi na okładce! Czy to koniec świata? Otworzyłem pismo i przeczytałem w nim czarno na białym: „Dziś, gdy pokolenie powojennego wyżu wchodzi w wiek emerytalny, mając świeżo w pamięci ogromne straty na giełdzie, wielu poważnych doradców finansowych rekomenduje rentę kapitałową jako ważny element planu dochodów”. Matko! Renty mają ostatnio dobrą promocję. Ze staroświeckiej, babcinej renty kapitałowej tkwiącej w zakurzonej szufladzie stały się gorącym produktem rekomendowanym przez poważnych doradców finansowych. Ale wiecie co? Renty kapitałowe są już nie tylko dla emerytów. Coraz częściej wykorzystują je młodsi inwestorzy, szczególnie te, których zyskowność powiązana jest z indeksami rynkowymi (np. S&P 500), traktując je jako bezpieczną alternatywę. Żebyśmy mieli jasność: renty kapitałowe nie są alternatywą dla inwestycji na giełdzie ani sposobem na osiągnięcie wyników lepszych niż rynek. Jasno pokazaliśmy, że w dłuższym okresie rynku nie pokona nikt, a także, jak wielokrotnie powtarzał Jack Bogle i wielu innych, że wykorzystanie niskoprowizyjnych funduszy indeksowych jest najlepszą strategią inwestowania. Jednak niektóre renty, mianowicie te powiązane z zyskami rynku, mogą zastąpić inne bezpieczne opcje inwestycyjne, takie jak lokaty terminowe, obligacje, papiery skarbowe itp. – oferując przy tym znakomite stopy zwrotu. Ale zbytnio wybiegam do przodu! Poświęćmy chwilę na krótki przegląd instrumentów dostępnych dzisiaj, a także tych, które pojawią się niebawem.

Na początek trzeba jasno zaznaczyć, że tak naprawdę istnieją tylko dwie generalne kategorie rent kapitałowych: renty z natychmiastową wypłatą świadczenia (immediate annuities) oraz renty z odroczoną wypłatą świadczenia (deferred annuities).

RENTY KAPITAŁOWE Z NATYCHMIASTOWĄ WYPŁATĄ ŚWIADCZENIA Renty z natychmiastową wypłatą świadczeń najlepiej sprawdzą się w przypadku osób w wieku emerytalnym lub starszych. Jeśli jesteście młodsi, możecie pominąć tę stronę i przejść od razu do rent z odroczoną wypłatą świadczeń albo czytać dalej, jeśli ktoś z waszych bliskich, np. rodzice czy dziadkowie, może być tym zainteresowany. Mówiąc najprościej, renty z natychmiastową wypłatą świadczenia górują nad każdym innym instrumentem, który miałby nam zapewnić gwarantowany dożywotni dochód, z jednego powodu: konstrukcji zwanej premią z tytułu śmiertelności. Wiem, że brzmi to makabrycznie, lecz w rzeczywistości makabryczne nie jest. Jak pamiętacie, renty kapitałowe narodziły się 2 tys. lat temu, w czasach Juliusza Cezara. Od setek lat towarzystwa ubezpieczeniowe skutecznie gwarantują dożywotnie dochody milionom ludzi. Dzieje się tak dlatego, że spośród grupy osób, które kupują renty z natychmiastową wypłatą świadczenia, część umrze wcześniej, podczas gdy inni dożyją sędziwego wieku. Dzięki takiemu „sumowaniu” ryzyka długowieczny nabywca renty otrzymuje świadczenia, podczas gdy ci, którzy umrą wcześniej, zostawiają część pieniędzy na stole. Zanim jednak odrzucimy ten pomysł, przyjrzyjmy się, jak potężne mogą być dobrze zaprojektowane renty kapitałowe.

DOCHÓD WIĘKSZY O 2750% Mój syn Josh całe swoje dorosłe życie przepracował w branży usług finansowych. Opowiedział mi historię jednego ze swoich klientów, który pojawił się u niego gotowy do przejścia na emeryturę. Właśnie skończył 65 lat i przez całe życie udało mu się odłożyć około 500 tys. dolarów. Potrzebował bezpiecznego strumienia dochodów i czuł, że ryzykowne inwestycje na giełdzie to nie jego bajka. Niestety, jego poprzedni broker stworzył dla niego bardzo agresywny portfel, przez co w czasie krachu 2008 roku stracił prawie 50% swoich pieniędzy. Były to setki tysięcy dolarów, które musiał odkładać przez całą dekadę ciężkiej pracy. Jak wielu innych ledwo zdołał się odkuć, więc bardzo się bał, że na emeryturze skończą mu się pieniądze. Chciał też od razu dostawać regularne wypłaty. Josh zaczął przedstawiać mu nieliczne opcje. • Mógł pójść do banku i założyć lokatę terminową oprocentowaną na 0,23% (czyli 23 punkty bazowe) rocznie. Rozwiązanie to od depozytu wartości 500 tys. dolarów dawałoby mu 95,80 dolara w pełni opodatkowanego miesięcznego dochodu. To imponujące 1149 dolarów rocznie – przed opodatkowaniem. Uważajcie, żeby tego

gdzieś jednorazowo nie przehulać! • Obligacje dałyby mu około 3% rocznie, czyli 15 tys. dolarów przed opodatkowaniem, jednak opcja ta wiązała się z ryzykiem wzrostu stóp procentowych. Gdyby tak się stało, wartość jego obligacji (kapitału) by się skurczyła. • Josh pokazał mu też, że 500 tys. dolarów zdeponowane w ramach dożywotniej renty kapitałowej z natychmiastową wypłatą świadczeń na dziś przyniosłoby mu gwarantowany do końca życia dochód w wysokości 2725 dolarów miesięcznie, czyli 32 700 rocznie 32! Byłoby to o 2750% więcej niż w przypadku lokaty terminowej i o 118% więcej niż w przypadku obligacji, bez towarzyszącego im ryzyka. Przy dzisiejszej spodziewanej długości życia człowiek ten miał przed sobą co najmniej 14 lat, a jeśli Ray Kurzweil ma rację, mógłby żyć znacznie dłużej! Gdy dodał swoje gwarantowane świadczenia do wypłat z ubezpieczenia społecznego, miał więcej, niż mu było trzeba, by zachować dotychczasowy standard życia. Mógł więc poświęcić się temu, co było dla niego najważniejsze: swoim wnukom i wędkarstwu. Dostrzegacie tę siłę? W przypadku każdej innej „pewnej” inwestycji z pewnością skończyłyby mu się pieniądze. Lecz w przypadku renty z natychmiastową wypłatą świadczenia, która w istocie jest formą ubezpieczenia stałych dochodów, ma ochronę do końca życia. Krytycy powiedzą: „No tak, ale jeśli umrze wcześniej, firma zatrzyma jego pieniądze! Zostawi je na stole”. Gdy spytałem o to Davida Babbela, odpowiedział szybko i bez ogródek: – Jeśli będziesz martwy, będzie ci chyba wszystko jedno?! Bolesne byłoby długie życie bez pieniędzy – to wtedy naprawdę byś cierpiał. A jeśli naprawdę martwi was perspektywa przedwczesnej śmierci, możecie wybrać opcję, w której towarzystwo ubezpieczeniowe wypłaci waszym spadkobiercom sumę, jaką wpłaciliście (rozwiązanie takie ograniczy jednak kwotę waszych miesięcznych świadczeń, coś za coś). Możecie też, jak poleca David, wykupić niedrogie terminowe ubezpieczenie na życie. Jeśli więc będziecie żyć długo i szczęśliwie, wygracie, ponieważ będziecie mieli ubezpieczenie stałych dochodów. A jeśli, Boże broń, umrzecie przedwcześnie, dzięki waszemu ubezpieczeniu na życie wygrają również wasi spadkobiercy.

ZŁUDZENIE PANOWANIA NAD SYTUACJĄ Wszyscy lubimy panować nad sytuacją. Często jednak okazuje się to iluzją. Myślimy, że mamy kontrolę nad stanem naszego zdrowia, finansami, dziećmi… no dobrze, może nad dziećmi nie. Wiemy też jednak, że wszystko w mgnieniu oka może się zmienić. Burza może podtopić wasz dom (co przydarzyło się nam w nowym domu na Florydzie, zmuszając do brodzenia w wodzie po łydki o trzeciej nad ranem). Albo oddzwania do was lekarz po czymś, co miało być jedynie rutynową kontrolą. Chcę przez to powiedzieć, że panowanie nad sytuacją jest częściej złudzeniem niż rzeczywistością. Brokerzy będą wam mówić, że oddawanie pieniędzy firmie ubezpieczeniowej w zamian za dożywotnie dochody stanowi utratę kontroli nad waszym kapitałem. Pochylmy się nad

tym przez chwilę. Powiedzmy, że macie 60 lat i odłożyliście na starość milion dolarów. Wasz pośrednik finansowy doradza wam tradycyjną strategię z akcjami i obligacjami, postanawiacie też zastosować regułę 4% (co oznacza, że będziecie mogli wypłacać 40 tys. dolarów rocznie). W rzeczywistości będziecie potrzebowali każdego centa z tych 40 tys. na pokrycie swoich rachunków. Wiecie, że wasze pieniądze powinny być inwestowane, więc nie możecie sobie pozwolić na jakiekolwiek uszczuplenie kapitału. A co będzie, jeśli rynek się załamie? Nie powinniście sprzedawać na dnie bessy, a jednocześnie czujecie, że na obecnym etapie życia nie możecie sobie pozwolić na jeszcze większe straty. Znajdujecie się między młotem a kowadłem. To tak zwane panowanie nad sytuacją jest złudzeniem. Unoszenie się na kapryśnych falach rynku i nadzieja, że trend się odwróci na waszą korzyść, to przepis na katastrofę. Pamiętajcie, nie chcemy wyłącznie pomnażać aktywów. Celem, który nam przyświeca, jest gwarantowany dochód do końca życia! Lepiej mieć stałe dochody, niż być kimś fascynującym. – OSCAR WILDE

RENTY KAPITAŁOWE Z ODROCZONĄ WYPŁATĄ ŚWIADCZENIA Powiedzieliśmy sobie, że są dwa główne typy rent. Wiecie już, czym jest renta z natychmiastową wypłatą świadczenia: dajecie pieniądze firmie ubezpieczeniowej, a ona od razu zaczyna wam wypłacać dożywotnie świadczenie. Drugi rodzaj renty kapitałowej to renta z odroczoną wypłatą świadczenia. Oznacza to po prostu, że pieniądze przekazane firmie ubezpieczeniowej, jednorazowo lub przez określoną liczbę lat, nie są wypłacane natychmiast w formie świadczeń, lecz inwestowane. Uzyskany zwrot z inwestycji jest reinwestowany z odroczonym podatkiem. Gdy będziecie już gotowi, będziecie mogli w wybranym przez siebie momencie uruchomić strumień gwarantowanych do końca życia świadczeń. Macie harmonogram, który dokładnie pokazuje wam, jakie będzie wasze świadczenie w wieku 40, 50, 60 lat – dla każdego roku życia. Tak jak istnieje wiele różnych rodzajów rent z natychmiastową wypłatą świadczenia, które różnią się warunkami zależnie od firmy, tak występują też rozmaite renty z płatnością odroczoną. Ale jest dobra wiadomość: zasadniczo wyróżniamy tylko trzy główne typy rent kapitałowych z odroczoną wypłatą świadczenia. Gdy je poznacie i będziecie rozumieli mechanizm działania takiej renty, zdobędziecie podstawy wiedzy na temat dostępnych wam opcji i będziecie mogli wykorzystać potęgę tego bezpiecznego instrumentu. Maksymalnie to sobie uprośćmy. Są trzy rodzaje rent kapitałowych z odroczoną płatnością świadczeń: 1. Renty ze świadczeniem gwarantowanym (fixed annuities): Dostajecie tu stałą, gwarantowaną stopę zwrotu każdego roku (niezależnie od fluktuacji na rynkach akcji), na bardzo podobnej zasadzie jak w przypadku lokat terminowych lub obligacji, tyle że możecie liczyć na zupełnie inne poziomy rentowności.

2. Renty gwarantowane z minimalną stopą zwrotu (indexed annuities): W tym przypadku wasza stopa zwrotu powiązana jest z indeksem giełdowym, z tym że dostajecie tylko określony procent zysków z indeksu (nie wszystkie), nie ryzykując jednak spadków i straty. 3. hybrydowe umowy zabezpieczenia rentowego z gwarantowaną minimalną stopą zwrotu (hybrid „indexed” annuities): Tutaj otrzymujecie korzyści renty kapitałowej, która została uzupełniona dodatkową umową „dożywotniego świadczenia”. Opcja dożywotniego świadczenia pozwala wam uruchomić strumień dochodów do końca życia! (Uwaga: technicznie rzecz biorąc, nie ma produktu zwanego „hybrydą”. Jednakże nazwa ta przyjęła się wśród specjalistów. Używa się jej do opisania kategorii rent zawierających element dożywotniego świadczenia).

JAK BEZPIECZNE SĄ RENTY KAPITAŁOWE? POTĘGA UBEZPIECZENIA STAŁYCH DOCHODÓW Gwarancja jest warta tylko tyle, ile udzielająca jej firma ubezpieczeniowa. Klucz stanowi zatem wybór towarzystwa ubezpieczeniowego o wysokiej wiarygodności. Wiele spośród największych firm działa w tym biznesie od ponad 100 lat, dobrze sobie radząc pomimo depresji, recesji i wojen światowych. Jednak ponieważ w USA działa ponad tysiąc firm ubezpieczeniowych, tylko garść z nich cieszy się najwyższymi ocenami ratingowymi. O bezpieczeństwo rent kapitałowych i obawy ludzi przed bankructwem ubezpieczyciela spytałem dr. Jeffreya Browna. – Tak, to obawa, którą podziela wiele osób – przyznał. – Zaczynam od zapewnienia, że o ile znam się na temacie – a badam go od co najmniej 15 lat – nie spotkałem nikogo, kto faktycznie straciłby pieniądze na rencie kapitałowej, i jest wiele powodów takiego stanu rzeczy. Zależnie od stanu, w którym się mieszka, występują różne ubezpieczeniowe fundusze gwarancyjne prowadzone przez stanowe departamenty ubezpieczeń, które gwarantują depozyt zaangażowany w nabywanym produkcie do określonej kwoty. Polega to zasadniczo na tym, że każda firma ubezpieczeniowa działająca w danym stanie zgadza się ubezpieczyć pozostałe towarzystwa. Każdy stan ma swoje własne limity, lecz gwarancja może sięgać 500 tys. dolarów, dzięki czemu jesteście ubezpieczeni od straty pieniędzy w mało prawdopodobnym przypadku bankructwa waszego ubezpieczyciela. Jak mało prawdopodobnym? Według FDIC (Federalnej Korporacji Gwarancji Depozytów) w samym 2009 roku upadło 140 banków, lecz nie zbankrutował ani jeden duży ubezpieczyciel.

RENTY KAPITAŁOWE ZE ZMIENNĄ STOPĄ ZWROTU Istnieje pewien rodzaj renty z odroczoną wypłatą świadczeń, którą celowo pominąłem. Jest to renta kapitałowa ze zmienną stopą zwrotu. Wynika to z faktu, że prawie wszyscy

eksperci, z którymi rozmawiałem na potrzeby tej książki, zgodnie takie produkty odradzali. Są niezwykle kosztowne, natomiast zabezpieczające je depozyty inwestuje się w fundusze inwestycyjne (zwane również subkontami). Ponosicie więc opłaty nie tylko na rzecz aktywnie zarządzanych funduszy inwestycyjnych (które i tak nie przebiją wyników rynku, za to pobiorą przeciętnie 3% lub więcej w rocznych opłatach), ale również firmy ubezpieczeniowej (od 1% do 2% rocznie). Produkty mogą być toksyczne, a jednak pośrednikom finansowym udaje się sprzedać ich za około 150 mld dolarów rocznie. Więcej o rentach kapitałowych mogliście się dowiedzieć z rozdziału 2.5: Mit 5: „Nie cierpię rent kapitałowych, wy też powinniście”. Możecie śmiało cofnąć się i odświeżyć sobie ten temat. Poświęćmy więc chwilę na bliższe przyjrzenie się każdej z tych opcji.

„Jeśli będzie Pan ciężko pracował i rozsądnie inwestował, może będzie Pana stać, by skończyć 65 lat na osiemdziesiąte urodziny”.

RENTY KAPITAŁOWE ZE ŚWIADCZENIEM GWARANTOWANYM Renta kapitałowa ze świadczeniem gwarantowanym i odroczoną wypłatą świadczeń oferuje określoną gwarantowaną stopę zwrotu (np. 3% lub 4%) przez określony czas (np. 5 lub 6 lat). Pieniądze pomnażane są z odroczeniem podatku, a na koniec okresu, na jaki zawarliśmy umowę, otrzymujemy parę opcji do wyboru. Możemy nasze pieniądze zabrać,

„zrolować” je w nową rentę i zachować ulgę podatkową, możemy też zamienić saldo końcowe w strumień gwarantowanych dożywotnich świadczeń. W przypadku rent z odroczoną wypłatą świadczeń nie są pobierane opłaty roczne. Z góry będziecie wiedzieć, ile wyniesie wasza inwestycja na koniec okresu umownego. Całkiem proste, prawda? Tego rodzaju stopy zwrotu może nie są w obecnych warunkach rynkowych specjalnie imponujące, lecz zmieniają się wraz ze zmianami stóp procentowych. Ten typ renty jest przynajmniej efektywny podatkowo, jeśli więc będziecie nim właściwie zarządzać, będziecie w stanie istotnie zwiększyć waszą rentowność netto. Pozwólcie jednak, że zdradzę wam coś znacznie bardziej interesującego:

IM DŁUŻEJ POCZEKACIE, TYM WIĘCEJ DOSTANIECIE Co w sytuacji, gdy jesteście młodzi i dopiero zaczynacie budować swoją przyszłość finansową albo znajdujecie się na etapie życia, na którym nie potrzebujecie świadczeń, lecz boicie się, że dochód z waszych inwestycji wyczerpie się jeszcze przed waszą śmiercią? Pamiętajcie, że jeśli ktoś przechodzi na emeryturę w wieku 65 lat, może potrzebować stałych dochodów przez kolejne dwie lub trzy dekady. Rozwiązanie problemu trwałości dochodów na emeryturze jest dość trudnym zadaniem. Dlatego coraz większą popularność zyskuje nowe podejście zwane ubezpieczeniem długowieczności. Produkty tego rodzaju pozwalają wam zyskać ubezpieczenie stałych dochodów, dzięki któremu będziecie mogli liczyć na gwarantowane świadczenia od ukończenia na przykład 80. lub 85. roku życia aż do śmierci. Dzięki temu, że będziecie mieli dochód, który pojawi się w późniejszym wieku, zyskacie możliwość planowania dochodów na jedynie 15 lat emerytury zamiast na 20 lub 30. Dam wam przykład: W opublikowanym w „Wall Street Journal” artykule z 2012 roku zatytułowanym How to Create a Pension (with a Few Catches) autorka Anne Tergesen wskazała korzyści wynikające z odłożenia 100 tys. dolarów (dla mężczyzny w wieku 65 lat) na rentę kapitałową ze świadczeniem gwarantowanym i odroczoną wypłatą świadczeń. Mężczyzna ten ma inne oszczędności oraz inwestycje, które jego zdaniem wystarczą mu do 85. roku życia i pozwolą bezpiecznie zejść z góry. Ale jeśli będzie żył dłużej niż 85 lat, otrzyma świadczenia z ubezpieczenia, które będą zaskakująco wysokie w stosunku do kwoty, jaką początkowo wpłacił. „Obecnie 65-latek wpłacający 100 tys. dolarów na rentę kapitałową ze świadczeniem gwarantowanym i natychmiastową jego wypłatą może liczyć na około 7600 dolarów rocznie do końca życia. (…) Zaś polisa ubezpieczenia długowieczności [długoterminowa renta kapitałowa ze świadczeniem gwarantowanym i odroczoną jego wypłatą – zdaję sobie sprawę z rozwlekłości tej nazwy], jeśli świadczenia będą spływać po ukończeniu 85. roku życia, według New York Life da mu roczną wypłatę w wysokości 63 990 dolarów”. No proszę!… Jeśli w wieku 65 lat jednorazowo wpłaci jedyne 100 tys. dolarów, jego świadczenia w wieku 85 lat wyniosą blisko 64 tys. dolarów rocznie! Dlaczego to taka rewelacja? Ponieważ jeśli od ukończenia 85 lat pożyje kolejne 10 lub 15, będzie

dostawał corocznie 64 tys. dolarów, niewspółmiernie dużo w stosunku do początkowego wkładu. Lecz najlepsze w tym wszystkim jest to, że będzie musiał dopilnować, aby jego oszczędności oraz inwestycje wystarczyły mu tylko na 20 lat, a nie na 30 lub 35. Biorąc pod uwagę zmienność rynków i nieunikniony problem sekwencji rentowności, tak długie planowanie może być wyzwaniem dla każdego. Wrzuciłem do tego równania wartości dla siebie i ponieważ mam tylko 54 lata, moje wypłaty w wieku 85 lat wyniosłyby 83 tys. dolarów rocznie dla takiej samej jednorazowej wpłaty 100 tys. dolarów zrealizowanej dzisiaj! (I wcale nie musicie mieć 100 tys. dolarów na jednorazową wpłatę. Może być znacznie mniejsza, co jednak da wam niższe świadczenia). Oznacza to, że jeśli dożyję 95 lat, otrzymam 830 tys. dolarów w świadczeniach (10 lat × 83 tys. dolarów) w zamian za wpłatę w wysokości 100 tys. dolarów. I nie muszę czekać do 85. roku życia, by uruchomić wypłaty świadczeń. W dniu, w którym wpłacam depozyt, otrzymuję harmonogram ewentualnych wypłat dla każdego wieku, w jakim zechcę zacząć pobierać świadczenia. Wiem dokładnie, ile dostanę, jeśli w wieku 65 lub 75 lat poczuję, że potrzebuję lub chcę tych pieniędzy33. Ubezpieczenie stałych dochodów, jeśli jest poprawnie ustrukturyzowane oraz stanowi część większego planu, to niesamowite narzędzie, które redukuje lub eliminuje ryzyko zbyt długiego życia i tego, że staniecie się ciężarem dla rodziny. Gdy spotkałem się z Alicią Munnell, dyrektorką Centrum Badań Emerytalnych przy Boston College, powtarzała z entuzjazmem: – Wielu ludzi, z którymi pracuję, ma bardzo pozytywne nastawienie do rent kapitałowych z wypłatą odroczoną do podeszłego wieku, które w istocie są ubezpieczeniem od długowieczności. W trakcie mojego seminarium finansowego w Sun Valley w Idaho miałem okazję przeprowadzić wywiad ze słynnym wydawcą Steve’em Forbesem. Spytałem go o jego własne podejście do finansów osobistych i nawet on powiedział, że ma wykupioną polisę ubezpieczeniową od długowieczności! Jeszcze jeden pozytyw? Administracja podatkowa bardzo przychylnie patrzy na renty kapitałowe z odroczoną wypłatą świadczeń. Nie musicie płacić podatku od całego świadczenia, ponieważ znaczna jego część uznawana jest za zwrot pierwotnego depozytu.

OSTATECZNY SPOSÓB NA STAŁE DOCHODY Mówi się, że jeśli da się człowiekowi młotek, wszystko staje się gwoździem. Oznacza to, że rozwiązanie przedstawione poniżej, jakkolwiek ekscytujące by było, nie jest jedyne i najdoskonalsze. Nie nadaje się też dla wszystkich i na każdą sytuację. Stanowi część ogólnego planu alokacji aktywów. Moim celem tutaj jest zaprezentowanie wam potężnego produktu finansowego, hybrydowej renty kapitałowej, która oferuje nam możliwość zrealizowania świetnych zysków w fazie akumulacji, lecz również zapewnia gwarantowany dożywotni dochód, gdy zaczniemy schodzić z góry i rozpoczniemy „drugi akt” naszego życia. Produkt ten nosi nazwę renty ze stałą gwarantowaną stopą zwrotu (ang. fixed indexed annuity lub FIA). Żeby było jasne: są dwa względnie nowe rodzaje

renty kapitałowej z odroczoną wypłatą świadczenia, które bardzo zyskały na popularności od czasu ich wprowadzenia na początku lat 90.: 1. renta z gwarantowaną minimalną stopą zwrotu, gdzie stopa zwrotu powiązana jest z indeksem giełdowym, oraz… 2. …jeszcze nawet popularniejsza wersja mieszana, oferująca zarówno stałą stopę zwrotu, jak i opcję powiązania rentowności ze wzrostami indeksu giełdowego, a także gwarantowane dożywotnie świadczenia. Te hybrydowe umowy zabezpieczenia rentowego z gwarantowaną minimalną stopą zwrotu szerzej znane są jako renty ze stałą gwarantowaną stopą zwrotu (FIA) z umową dodatkową w zakresie dożywotnich świadczeń lub gwarantowanej minimalnej kwoty wykupu. (Mówiłem wam, że przebijemy się przez ten terminologiczny mur). W samym 2013 roku te renty przyciągnęły ponad 35 mld dolarów depozytów. W czasie, gdy kończyliśmy tę książkę, wpłaty na FIA osiągały rekordowe wartości (24 mld dolarów nowych depozytów w pierwszej połowie 2014 roku, co stanowiło 41-procentowy wzrost w stosunku do 2013 roku). Skąd takie wyniki? • W przypadku renty FIA wasze depozyty pozostają w pełni pod waszą kontrolą. Nie rezygnujecie z dostępu do swojej gotówki. • FIA oferuje możliwość uzyskania znacznie wyższego rocznego zysku niż w przypadku innych bezpiecznych instrumentów, jak lokaty terminowe lub obligacje. • Zapewnia 100-procentową gwarancję 34 ochrony kapitału – na pewno nie stracicie pieniędzy. • Płatność podatku od zysku jest odroczona, co zapewnia maksymalną efektywność kapitalizacji i pomnażania waszego Funduszu Wolności. • Oferuje ubezpieczenie stałych dochodów, czyli gwarantowanego dożywotniego dochodu, jeśli wybierzecie opcjonalny komponent dotyczący wypłaty świadczeń. Jak sugerowałem wcześniej, instrumenty te oferują wzrost bez spadków. Zyski bez strat. Pod wieloma względami stanowią antidotum na problem sekwencji rentowności. Jak to działa? FIA jest rentą o stałym dochodzie, co oznacza, iż macie gwarancję, że nie przepadną wam pieniądze. niezależnie od tego, co się wydarzy, nie stracicie pierwotnego depozytu. To już połowa sukcesu! Jednak zamiast niewielkiej gwarantowanej stopy zwrotu, jak w przypadku tradycyjnej renty kapitałowej ze świadczeniem gwarantowanym, przyrost waszego „salda bazowego” zależy od zysków powiązanego indeksu giełdowego, np. S&P 500. Jeśli na przykład S&P 500 pójdzie w górę o 8% w danym roku, będziecie mogli zatrzymać określony procent tego wzrostu (równy wyznaczonemu z góry limitowi). Jeśli wasz limit wynosi dajmy na to 5%, do wartości waszego salda bazowego zostanie dodana 5-procentowa premia35. Innymi słowy, każda renta będzie przewidywać limit czy górną granicę zysków, jakie będziecie mogli zatrzymać. Ale jeśli w danym roku na rynku będą miały miejsce spadki, wy nie stracicie nawet centa!

Ostatnimi laty pojawiły się unikalne produkty pozwalające wam zatrzymać 100% zysków rynku lub indeksu i – tak, zgadza się – wciąż nie bać się lat na minusie! Wasz zysk nie jest ograniczony żadnym limitem. Gdzie tkwi haczyk? Zamiast nakładać limit na wasze roczne zyski, firma ubezpieczeniowa będzie partycypować w niewielkiej części waszej rentowności (na ogół 1,5%). Powiedzmy więc, że indeks czy też rynek zanotował w danym roku wzrost w wysokości 8%; na wasz rachunek trafi 6,5%, a więc ubezpieczyciel zatrzyma 1,5%. A jeśli rynek będzie miał jeszcze lepszy rok, ze wzrostem na poziomie 14%, będziecie mogli zatrzymać 12,5%. Wielu ekspertów, z którymi rozmawiałem, przewiduje, że te nielimitowane renty mogą mieć przed sobą świetlaną przyszłość. No dobrze, co jednak, jeśli rynek pójdzie w dół? W sytuacji gdy indeks straci na wartości, nawet jeśli będzie to jeden z tych strasznych okresów ze spadkami rzędu 20%, 30% lub 50%, nie stracicie ani grosza. Macie możliwość uniknąć wszystkich tych lat na minusie i partycypować w wynikach rynku wyłącznie w latach, w których indeks pójdzie w górę. Wydaje mi się, że wiem, co teraz sobie myślicie. Dokładnie to samo przyszło mi do głowy, gdy pierwszy raz usłyszałem o tych produktach: „Jakim cudem firmy ubezpieczeniowe mogą zaoferować wam zyski bez ryzyka straty?”. – Nie ma w tym żadnej magii – powiedział mi dr Babbel, gdy zadałem mu to samo pytanie. Wyjaśnił mi, że firma ubezpieczeniowa bezpiecznie lokuje większość waszych pieniędzy w swoich rezerwach płynnościowych, nigdy właściwie nie inwestując ich na rynku akcji. Dzięki temu może gwarantować wam, że nie stracicie kapitału. Za resztę kupuje opcje na indeks giełdowy i pokrywa swoje koszty. Jeśli więc rynek rośnie, dostajecie część tej zwyżki. Jeśli idzie w dół, opcje wygasają, lecz nie tracicie ani wy, ani firma ubezpieczeniowa. Korzyść dla obu stron.

ZABLOKUJCIE SWOJE ZYSKI Poza zdolnością oferowania zysków bez ryzyka strat renty FIA charakteryzuje dodatkowa specjalna korzyść. Wszyscy lubimy otworzyć wyciąg z rachunku inwestycyjnego i patrzeć, jak nasze saldo idzie w górę. Nigdy jednak nie możemy być naprawdę pewni, czy te zyski ostatecznie do nas trafią, czy też zmyje je następna fala spadków na giełdzie. Jedną z wielkich korzyści renty FIA jest to, że każdego roku wszelkie zyski są blokowane i wchodzą w skład nowego, wyższego salda bazowego. Jeśli zarobię 6,5% na moim rachunku z saldem 100 tys. dolarów, w następnym okresie będę miał zablokowane 106 500 dolarów. Nigdy już nie stracę tych 6500 dolarów zysku. Rok po roku moje saldo albo będzie pozostawać niezmienione (ponieważ mam gwarancję niepartycypowania w stratach rynku), albo będzie się powiększać. Jak winda, która jeździ tylko w górę. Ta unikalna cecha corocznego blokowania zysków jest potężną gwarancją bezpieczeństwa dla naszych pieniędzy.

DOCHÓD! DOCHÓD! DOCHÓD!

Niezależnie od tego, że renty FIA są doskonałym instrumentem oferującym godziwy zysk bez ryzyka, ich prawdziwa atrakcyjność tkwi w tym, że jednocześnie potrafią zapewnić gwarantowany strumień dochodów do końca życia. I o ile lubię FIA z powodów wskazanych wyżej (gwarancja ochrony kapitału, efektywność podatkowa, zyski bez strat), pokochałem je właśnie za ten gwarantowany dochód. Opcja ta będzie dla was dostępna, jeśli zdecydujecie się na umowę dodatkową dotyczącą gwarantowanych dożywotnich świadczeń. Pozwólcie, że przetłumaczę wam to na ludzki język. Bez względu na to, jaką rentowność będziecie osiągać na rachunku, nawet jeśli przez wiele lat będzie zerowa lub niewielka, zawarcie umowy dodatkowej dotyczącej gwarantowanych dożywotnich świadczeń da wam pewność, że zyskacie gwarantowany strumień corocznych dochodów, gdy tylko zdecydujecie się uruchomić tę opcję (niezależnie od wysokości salda bazowego). Posłuchajcie tylko: posiadam rentę kapitałową, w ramach której mam gwarantowany zwrot w wysokości 7% rocznie przez 20 lat bez żadnego ryzyka rynkowego. Tego samego dnia, kiedy ją kupiłem, otrzymałem harmonogram świadczeń. Kiedy więc zdecyduję się uruchomić ich wypłatę, będę dokładnie wiedział, na jakie gwarantowane dochody do końca życia (niezależnie od tego, jak długo będę żył) mogę liczyć. A im dłużej poczekam, tym bardziej urośnie moje saldo, w konsekwencji zaś wyższe będą moje wypłaty na emeryturze. Ta renta stała się ważnym elementem mojego Koszyka Bezpieczeństwa. Znowu brzmi to zbyt dobrze, by było prawdą? Poprosiłem swojego doradcę, by przekopał się przez szczegóły, i okazało się, że oferta nie tylko jest uczciwa, lecz również przyciąga miliardy depozytów „baby boomerów” takich jak ja. Bądź co bądź kto nie chciałby produktu z 7-procentowym gwarantowanym zwrotem bez ryzyka rynkowego, ryzyka sekwencji rentowności itd.? Pamiętacie początek 2009 roku, gdy rynki pikowały? Wydawało się, że nie da się przed tym uchronić. Gwarantowane instrumenty, takie jak lokaty terminowe, dawały mizerny zarobek. I pewnie pamiętacie nastrój paniki i ludzi szukających bezpieczeństwa finansowego po całym świecie. Odkryłem, że ten konkretny produkt stał się wówczas najlepiej sprzedającą się rentą kapitałową na naszej planecie. Gdy już wszedłem w tę inwestycję, natychmiast pomyślałem: „Jak założyć coś takiego dla dzieci i wnuków? To byłoby zbyt piękne”. Gdzie tkwi haczyk? Odkryłem, że firmy ubezpieczeniowe oferują ten produkt wyłącznie osobom w wieku co najmniej 55 lat. Nie są też w stanie oferować 7% w nieskończoność, więc ograniczają ten okres do 20 lat. Jeśli jesteście młodsi, towarzystwo ubezpieczeniowe naturalnie nie może sobie pozwolić, by dać wam 7-procentowy zwrot do końca życia. Poza tym ten rodzaj renty wymaga wpłacenia z góry pokaźnej jednorazowej kwoty. Byłem skonsternowany i sfrustrowany. Jeśli ten produkt jest tak atrakcyjny dla osoby w moim wieku, jego zalety byłyby jeszcze potężniejsze dla 20-, 30- czy 40-latka, który ma o wiele więcej czasu na pomnażanie swojego depozytu. Tego dnia podjąłem się misji stworzenia niedrogiego rozwiązania dla młodszych ludzi. Takiego, dzięki któremu mogliby oni budować swój pewny plan dochodów do końca życia i dzięki któremu zyskaliby jasną perspektywę finansowej wolności bez stresu i zmienności związanych z giełdą.

WASZ SZCZĘŚLIWY LOS Cody Foster i jego partnerzy, David Callanan i Derek Thompson, są żywymi przykładami, że można zrobić karierę od pucybuta do milionera. W 2005 roku trzej przyjaciele siedzieli wokół kuchennego stołu w domu Cody’ego w sennym Topeka w stanie Kansas. Zebrali do kupy swoje oszczędności i ze 135 tys. dolarów w banku postanowili otworzyć firmę Advisors Excel. Mogliście nigdy o nich nie słyszeć, ponieważ nie oferuje usług końcowym klientom, a jedynie najpoważniejszym firmom doradztwa finansowego. Słowo „usługa” jest z kolei największym niedopowiedzeniem roku. Advisors Excel współpracuje z najpotężniejszymi firmami ubezpieczeniowymi, by mogły dać doradcom finansowym dostęp do najbardziej innowacyjnych i najbezpieczniejszych rent kapitałowych w kraju. Ich działalność można opisać jako doradztwo dla doradców. Szybko przeskoczmy o 9 lat do przodu. Advisors Excel jest obecnie największym hurtowym brokerem rent kapitałowych w kraju, gromadzącym blisko 5 mld dolarów depozytów rocznie. Firma ta dominuje w branży pełnej instytucji o tradycjach sięgających kilkudziesięciu lat. W swojej krótkiej historii rozwijała się tak szybko, że jej trzej założyciele musieli pięciokrotnie zmieniać biuro na większe! Ich pierwsza siedziba mieściła się w piwnicy gabinetu dentystycznego (w którym pudła służyły za prowizoryczne biurko ich pierwszego pracownika). Dzisiaj zajmują 7500 m2 w nowoczesnym budynku. Kto wie, czy niedługo nie wyrosną i z tego biura! Gdybyście spotkali Cody’ego, nigdy byście nie pomyśleli, że ten skromny człowiek z Topeka ma firmę wartą miliardy. Jest solą swojej ziemi i nigdy nie zapomina o swoich korzeniach czy Bożej łasce, której przypisuje osiągnięty sukces. Po raz pierwszy spotkałem się z Codym w moim hotelu w kalifornijskim San Jose nazajutrz po tym, jak wziął udział w moim seminarium Unleash the Power Within, które zgromadziło 6 tys. ludzi. Spotkanie to zaaranżował mój syn Josh. Było zaplanowane na godzinę, lecz ostatecznie trwało trzy (co zdarza mi się nie pierwszy raz!). Z zapałem chwyciłem byka za rogi… – Cody, mam pomysł, który moim zdaniem może odmienić życie milionów ludzi, pomagając im osiągnąć ich cele finansowe wcześniej i przy znacznie mniejszym stresie i ryzyku – powiedziałem. – Okej, zamieniam się w słuch – odparł i przyjął wyczekującą pozę, przysiadłszy na brzegu krzesła. – Chcę sprawdzić, czy jesteśmy w stanie na bazie tego, co dziś jest dostępne dla bogatych starszych ludzi, stworzyć podobną ofertę dla młodych, którzy niekoniecznie mają wiele do zainwestowania. Renta ze stałą, gwarantowaną stopą zwrotu, na którą młodsi mogliby wpłacać co miesiąc, podobnie jak na rachunek III filaru, wiedząc, że od każdego wpłacanego dolara będą mieli gwarantowany dożywotni dochód. Osobisty plan emerytalny. Cody oparł się na krześle. Wydawał się nieco sceptyczny. Wychodziło to poza szablon na kilometr. Wszedłem w swój pełny „seminaryjny” tryb osaczania przeciwnika. Wygłosiłem najbardziej płomienną mowę na temat tego, dlaczego to rozwiązanie mogłoby całkowicie

zmienić obraz gry, włączając do niej „millenialsów”, którzy są świętym Graalem branży finansowej, ponieważ myślą niezależnie i trudno do nich dotrzeć. Badania pokazują, że pokolenie to niespecjalnie ceni giełdę. W momencie gdy dopiero debiutowali jako inwestorzy, krach roku 2008 zmiótł ich skromne oszczędności. Co gorsza, badanie przeprowadzone przez LIMRA, największe stowarzyszenie branżowe ubezpieczeń na życie i usług finansowych, odkryło, że w la-tach 2005–2010 pokolenie X straciło 55% mediany wartości netto! Au! Teraz chcą gwarancji! Chcą ochrony. Chcą stałych dochodów. I chcą mieć „luz”. Cody zaczął kiwać głową. Rozumiał, co mam na myśli, lecz równocześnie zdawał sobie sprawę ze skali wyzwania. Bądź co bądź był w branży, odkąd skończył studia, i doskonale znał ograniczenia i możliwości wszystkich największych firm ubezpieczeniowych świata. – Tony, wiem, co byś chciał osiągnąć, lecz musisz rozumieć ten biznes – powiedział w końcu. – Firmy ubezpieczeniowe nie mogą zaproponować tego samego ludziom młodszym, ponieważ istnienie rent z dożywotnimi świadczeniami i zarobek firm na tym produkcie zależą od tego, czy firmy są w stanie wyznaczyć stopy śmiertelności. Gdy masz 55 lat, wiedzą, ile przeciętnie będziesz żył, i na tej podstawie mogą podjąć odpowiednie decyzje finansowe. Trudniej to zrobić w przypadku kogoś, kto ma 45, 35 czy 25 lat. Spodziewałem się takiej odpowiedzi i miałem pewien pomysł: – A gdyby przede wszystkim dać im gwarancję, że nie stracą pieniędzy? Ponieważ ubezpieczenie ich przyszłych stałych dochodów kosztuje więcej, można by dać mniejszą gwarantowaną roczną stopę zwrotu i zwiększać ją o to, co będą przynosić ewentualne wzrosty indeksów. Może się okazać, że to będzie więcej niż 7%, zwłaszcza w przypadku 20-, 30- czy 40-latków, ponieważ mają oni o wiele więcej czasu na kapitalizowanie tych zysków. Większość ludzi wie, że z biegiem czasu to giełda daje największe przyrosty inwestycji, lecz problemem jest ryzyko tych paskudnych spadków! Moglibyście zaoferować im zyski bez ryzyka utraty depozytów i gwarantowane dochody do końca życia. – Musielibyście jeszcze zrezygnować z wymogu wpłaty jednorazowej kwoty z góry, żeby było ich na to stać, w zamian oczekując niewielkich miesięcznych wpłat w kwotach, jakie zadeklarują – kontynuowałem. – Przy takim podejściu firma ubezpieczeniowa nie będzie musiała się martwić zbyt długą spodziewaną długością życia, a klient będzie miał perspektywę znacznie wyższych świadczeń, ponieważ większość tych dochodów będzie związana ze wzrostem indeksów. Cody’emu podobał się ten pomysł, ponieważ w długich okresach rynek zadba o inwestorów, zwłaszcza jeśli będą partycypować wyłącznie w latach na plusie. Ale musieliśmy pokonać jeszcze jedną poważną przeszkodę: – Tony, z mojej perspektywy produkt taki musiałby być bardzo wydajny i odchudzony z kosztów. Tradycyjnie jednak najbardziej kosztotwórczym elementem przy ustalaniu ceny są prowizje. Firmy ubezpieczeniowe płacą prowizje z góry z własnej kieszeni, nie potrąca się ich zatem z rachunku klienta. Żeby to mogło zadziałać, firmy ubezpieczeniowe nie mogą sobie pozwolić na płacenie wysokiego wynagrodzenia za sprzedaż tego produktu, co oznacza, że trudno będzie do ich rozprowadzania zaangażować tradycyjnych agentów ubezpieczeniowych. To jest błędne koło.

I na to miałem gotową odpowiedź. – A gdyby nie musieli płacić żadnych prowizji z góry? – spy-tałem. – Pomyśl o sprzedaży w niekonwencjonalny sposób. Pięćdziesiąt lat temu ubezpieczenia na życie sprzedawali akwizytorzy. Dzisiaj można je kupić przez internet, w ogóle nie rozmawiając z agentem – w efekcie jest to nie tylko superwygodne, ale tańsze niż kiedykolwiek wcześniej. Ta nowa renta kapitałowa powinna być sprzedawana właśnie w ten sposób. Młodzi ludzie właściwie nawet wolą z nikim nie rozmawiać! Pozbądźmy się pośrednika! – Powinno się to maksymalnie uprościć – ciągnąłem. – Wchodzisz na stronę, określasz, ile pieniędzy miesięcznie zamierzasz inwestować, i ustawiasz automatyczne potrącanie tej kwoty z rachunku bieżącego. Jednorazowa fatyga. Serwis mógłby generować prognozę, jakie dokładnie świadczenie uzyskasz w dowolnym wieku w przyszłości – 50, 55, 60 lat – zależnie od tego, ile możesz odkładać. Kilka kliknięć i człowiek miałby ułożony plan dochodów do końca życia. Nie musiałby być bogaty ani stary, żeby z tego skorzystać. Kurczę, mógłby to nawet śledzić przez aplikację na iPhonie. Cody zaczynał chwytać tę wizję. Zapytałem go więc: – Jak myślisz, ile ludzkich żyć możemy w ten sposób odmienić? Ile losów mogłoby się potoczyć inaczej, gdybyście użyli swoich wpływów w firmach ubezpieczeniowych, aby stworzyły produkt dostępny dla wszystkich, który zapewniłby im bezpieczniejszą przyszłość finansową? Cody uśmiechnął się. – Na przestrzeni lat? Miliony! Dziesiątki milionów! Ogromną większość Ameryki! Trafiłem w czuły punkt tego syna farmera z małego miasteczka, który wychowywał się na obrzeżach klasy średniej. Cody bardzo hojnie dzieli się swoim bogactwem i chce, by wszyscy mieli równe szanse. Szczególnie kiedy dotyczy to osiągnięcia finansowej wolności. Cody opuścił hotel, kipiąc entuzjazmem. Wyruszył na misję: sprawdzić, czy jest w stanie użyć swoich wpływów, by przekonać największe firmy ubezpieczeniowe świata do stworzenia „planu dochodów do końca życia” dla młodszych ludzi charakteryzującego się mniejszymi wymaganiami w zakresie depozytu.

SZYBKO DO PRZODU Jeszcze kilka lat temu minimalnym wiekiem przystąpienia do renty FIA było 50 lub 55 lat, zależnie od firmy, z których większość wymagała przy tym minimalnej jednorazowej wpłaty między 20 tys. a 50 tys. dolarów. Praktycznie nie było też możliwości przystąpienia do umowy dodatkowej w zakresie gwarantowanych dożywotnich świadczeń dla młodszych osób (poniżej 50. roku życia). Ale zasady gry oficjalnie uległy już zmianie. Mogę z dumą ogłosić, że wspólnie z Advisors Excel udało nam się przekonać kilka największych firm ubezpieczeniowych świata, by stworzyły dla was nowe, rewolucyjne produkty, w przypadku których nie ma znaczenia wasz wiek czy dochód.

Renty FIA nowego typu dają wam następujące korzyści: • Gwarancja ochrony kapitału: bez względu na to, ile pieniędzy zainwestowaliście, nigdy ich nie stracicie. • Zyski bez ryzyka strat: partycypujecie w 100% wzrostu indeksu giełdowego. Zgadza się: 100% zysku bez ryzyka straty i bez limitu realizowanej rentowności. Firma ubezpieczeniowa będzie po prostu miała udział w waszych zyskach (od 1,25% do 1,75%). Jeśli rynek zyskuje 10%, firma bierze z tego 1,5%, powiększając o 8,5% wartość waszego rachunku. W odwrotnej sytuacji, jeśli rynek w danym roku traci, firma ubezpieczeniowa nie zostawia nic dla siebie, a wy nie tracicie centa ani nie płacicie żadnych prowizji! Dzielicie się z firmą tylko wtedy, gdy coś zarobiliście. By zilustrować wam prawdziwą siłę tego rozwiązania, posłużę się metaforą, którą kiedyś wymyśliłem. Jadłem ze znajomym kolację w kasynie Wynn Encore w Las Vegas. Spojrzałem na salę gier i powiedziałem: – Wyobraź sobie, że to kasyno ma specjalny stół gier zarezerwowany dla VIP-ów. Zasady są takie, że możesz grać przez całą noc i nigdy nie stracić nawet dolara. Bez względu na to, co się wydarzy, Steve Wynn gwarantuje ci, że wyjdziesz z kasyna z tym, z czym przyszedłeś – masz gwarancję ochrony kapitału. Jeśli wygrasz, możesz zabrać wszystko, poza 1,5-procentową prowizją dla zakładu. Ile byś obstawiał? Jak długo byś grał o wygraną, wiedząc, że nie możesz stracić, a jeśli wygrasz, musisz zapłacić tylko niewielką część swojej wygranej? Uśmiechnął się i odparł: – Tyle, ile bym mógł, tak długo, jak bym mógł! Sam również się roześmiałem. – Ja też! Dokładnie tak działa ten rodzaj renty FIA i teraz nie jest już zastrzeżony wyłącznie dla starszych ludzi z mnóstwem pieniędzy. • Nie ma też rocznych opłat za zarządzanie ani prowizji od sprzedaży potrącanych z waszego rachunku. • Jeśli chcielibyście mieć gwarantowane świadczenia do końca życia, możecie się zdecydować na odpowiednią umowę dodatkową. Jeśli tak zrobicie, będziecie mieli dwa konkurujące ze sobą rachunki: (1) konto bazowe, na którym wasze pieniądze będą pomnażane, a zyski corocznie blokowane, jak opisaliśmy to wyżej, oraz (2) konto świadczeń, gdzie zależnie od firmy będziecie mieli gwarantowaną stopę zwrotu lub kombinację gwarancji dochodu i zysków rynkowych. Źródłem finansowania przyszłych świadczeń będzie konto z większym saldem na dzień, w którym zdecydujecie się uruchomić wypłaty. Najważniejsze jest jednak to, że Cody zdołał również wpłynąć na firmy ubezpieczeniowe, by wyeliminowały warunek jednorazowej wpłaty z góry, dzięki czemu instrument ten stał się dostępny niemal dla każdego. Minęły dni, kiedy potrzebowaliście od 25 do 50 tys. dolarów na start. Obecnie możecie zacząć od niewielkiego depozytu początkowego, wynoszącego nawet 300 dolarów.

Możecie też ustanowić polecenie zapłaty z waszego rachunku bieżącego, dzięki czemu będziecie co miesiąc automatycznie zasilać wasz Fundusz Wolności, który zapewni wam kiedyś prywatną emeryturę – stałe dochody do końca życia. Nawet jeśli macie niewiele innych inwestycji albo nie posiadacie ich w ogóle, produkt ten stanowi świetny punkt wyjścia. Dlaczego? Ponieważ oferuje wam zyski indeksu giełdowego bez ryzyka straty. Spróbujcie sobie wyobrazić, że z każdym wpłacanym dolarem gwarantujecie sobie strumień dochodów do końca życia. Im więcej oszczędzacie, tym wyższe będą wasze przyszłe dochody. A przy tym macie pewność, że nie stracicie swojego depozytu! Ponieważ istnieją tysiące rodzajów rent kapitałowych, oferujących szeroki zakres wypłat, Cody i jego zespół założyli stronę, której celem jest edukować was i dawać wam większą pewność siebie, gdy będziecie dobierać rentę do waszej konkretnej sytuacji: www.lifetimeincome.com. Jeśli odwiedzicie Lifetime Income, w kilku łatwych i szybkich krokach będziecie w stanie stworzyć swój plan dochodów do końca życia. W ciągu kilku sekund możecie obliczyć swoje przyszłe świadczenie w zależności od tego, ile będziecie w stanie odkładać. niezależnie do waszego wieku system pokaże optymalne dla was podejście i najbardziej konkurencyjne potencjalne świadczenia. Czy więc jesteście młodzi i oczekujecie elastycznych, niewielkich składek, czy też po pięćdziesiątce, dysponujecie większym wkładem i szukacie ubezpieczenia długowieczności, system poprowadzi was, by znaleźć najlepsze dla was rozwiązanie. Możecie kupić taki produkt przez internet, przez telefon u doradcy albo w trakcie spotkania ze wskazanym doradcą ubezpieczeniowym w waszym mieście. Lifetime Income dysponuje siecią ponad 500 doradców we wszystkich 50 stanach. Możecie również liczyć na nieodpłatny przegląd i analizę rent kapitałowych, które być może już posiadacie, by sprawdzić, czy powinniście je trzymać, czy raczej przenieść swoje saldo do innej firmy, w sposób gwarantujący brak konieczności odprowadzenia podatku. Jak już wspominałem, w kombinacji z portfelem Na Wszystkie Pory Roku odpowiednia renta kapitałowa może być wspaniałym narzędziem inwestycyjnym! Lifetime Income jest ich wyłącznym dostawcą dla Strongholda. Jeśli więc wasza renta stanowi tylko część większej alokacji aktywów (i jedynie część waszego Koszyka Bezpieczeństwa), możecie również dotrzeć do tych produktów za pośrednictwem Strongholda, który skieruje was do specjalisty od rent kapitałowych.

NARZĘDZIA JEDNEJ SETNEJ PROMILA INWESTORÓW Przeszliśmy długą drogę! Nie tylko myślimy jak wtajemniczeni, lecz również dysponujemy ich narzędziami! Tylko w tej części poznaliśmy potęgę modelowego portfolio legendarnego Raya Dalio, które okazało się odporne na wszelkie warunki gospodarcze, jakie panowały od 1925 roku. Większość ludzi musi zainwestować 100 mln dolarów, aby zyskać dostęp do tej wiedzy! Możemy mieć pewność, że jego modelowy portfel przetrwa, a nawet będzie kwitł niezależnie od panujących warunków.

Nauczyliśmy się również, jak prawidłowo ustrukturyzować ubezpieczenie stałych dochodów, czyli rentę kapitałową, by dała wam strumień dochodów do końca życia bez konieczności pracy. A to jeszcze nie wszystko. Dzięki odpowiedniej rencie FIA będziecie uczestniczyć w 100% wzrostu rynku oraz indeksu, jednocześnie unikając ryzyka strat, jeśli rynek zanurkuje! Wasz Koszyk Bezpieczeństwa nie będzie już tak nudny. Chociaż istnieje wiele strategii osiągnięcia finansowej wolności, podwójna siła portfela Na Wszystkie Pory Roku połączona z pewnością gwarantowanego strumienia dochodów do końca życia stanowi wspaniałą kombinację, która da wam spokój ducha. Gdy już zbudujecie swoje bogactwo, musicie je chronić dla siebie i swoich dzieci. Superbogacze troszczą się o swoje majątki, korzystając z wiedzy niezwykle wyrafinowanych doradców. Przed kim i przed czym je chronią? Odkryjmy sekrety superbogaczy w rozdziale 5.5!

CZĘSTO ZADAWANE PYTANIA Oto garść pytań najczęściej pojawiających się w kontekście rent FIA. Co się dzieje, jeśli umrę „wcześnie”? Jeśli umrzecie przed uruchomieniem wypłat, całe saldo waszego rachunku trafi do waszych spadkobierców. To ogromna korzyść w porównaniu z tradycyjną rentą kapitałową przewidującą wypłatę świadczeń. Jeśli ostatecznie zdecydujecie się włączyć wypłatę dożywotnich świadczeń (wystarczy telefon), nie tracicie całości salda na rzecz firmy ubezpieczeniowej. Wasi spadkobiercy wciąż otrzymają saldo pomniejszone o dotychczas wypłacone świadczenia. Czy mogę wycofać pieniądze w nagłych przypadkach? Większość rent FIA przewiduje możliwość wycofania 10–15% salda bez żadnych konsekwencji lub opłat za rezygnację. Pamiętajcie jednak, że jeśli dokonacie takiej wypłaty przed ukończeniem 59 lat i sześciu miesięcy, administracja podatkowa nałoży na was 10-procentową karę, co jest standardem dla każdej inwestycji, która wiąże się z odroczeniem podatku od zysków kapitałowych. Jeśli musicie wycofać całość pieniędzy, możecie zrezygnować z renty i wyjąć pieniądze (z ewentualnym zyskiem). Jednakże może się to łączyć z opłatą za rezygnację, zależnie od tego, jak długo mieliście tę rentę. Karę za rezygnację w istocie wymierzacie sobie sami, ponieważ zbyt szybko wycofujecie wkład. Zwykle opłata zaczyna się od 10% i jest obniżana o 1 punkt procentowy rocznie, aż sięgnie 0%. Jeśli więc będziecie trzymać rentę kapitałową przez 5 lat, będziecie musieli uiścić 5-procentową opłatę z tytułu rozwiązania umowy i wycofania pieniędzy. Każdą sumę inwestowaną w ten instrument należy traktować jako długoterminową inwestycję. Jakie opłaty towarzyszą rencie FIA? Nie ma żadnych rocznych opłat za zarządzanie potrącanych z waszego rachunku. Ale jeśli wybierzecie umowę dodatkową w sprawie gwarantowanych dożywotnich świadczeń,

opłata roczna z tego tytułu wyniesie od 0,75% do 1,25% rocznie, zależnie od oferty firmy. Czy w rentę kapitałową mogę zainwestować pieniądze z mojego indywidualnego konta emerytalnego (IRA)? Tak, możecie wykorzystać pieniądze z rachunku IRA (lub IRA z ulgą Rotha) albo skorzystać z już opodatkowanego dochodu, by sfinansować wkład renty. Nazywa się to kwotą kwalifikowaną lub niekwalifikowaną, przy czym można skorzystać z obu tych opcji. Jaki jest limit zysku na moim rachunku i jak się go określa? Limit zysków rynkowych, jakie będziecie mogli zatrzymać, zwykle powiązany jest ze stopami procentowymi. Jeśli stopy procentowe są wysokie, limit również jest wysoki (i vice versa). Niektóre nowsze produkty oferują 100% partycypacji we wzroście bez limitu, przewidując jednak niewielką marżę, dzięki której firma partycypuje w waszych zyskach. Jeśli rynek idzie w górę o 10%, na wasze konto może trafić 8,75% (co oznacza, że ubezpieczyciel zatrzymał 1,25% w charakterze marży). Jeśli jednak rynek zniżkuje, firma nie bierze nic, dzięki czemu nie tracicie nawet centa. Lubię produkty bez limitu, ponieważ dają wam perspektywę najwyższych rocznych wzrostów. Z jakimi indeksami (rynkami) będzie powiązane moje konto? Najpopularniejszym indeksem jest S&P 500. Często dodaje się też jednak nowsze indeksy. Mogą to być na przykład Barclays Dynamic Balanced (miks akcji i obligacji) czy Morgan Stanley Dynamic Allocation (miks 12 różnych branż). Niekiedy są to nawet indeksy towarowe. Jakie czynniki przesądzają o wysokości moich świadczeń? Głównymi czynnikami, jakie będą decydować o wysokości waszych świadczeń, są: wysokość płaconej składki, czas, jaki upłynie do momentu, gdy zdecydujecie się uruchomić wypłatę świadczeń, a także wiek, w jakim zaczyna się wypłata świadczeń. Jednak najważniejszy czynnik stanowi wybór samego produktu. Każda umowa ubezpieczenia jest inna w zakresie wysokości gwarantowanego świadczenia, ważne zatem, abyście rozumieli jej postanowienia przed złożeniem podpisu. Jakie są podatkowe konsekwencje posiadania renty FIA? Płatność podatku od zysków na rachunku FIA jest odroczona. Kiedy uruchomicie wypłatę świadczeń, będziecie płacić zwykły podatek dochodowy od otrzymywanych wypłat. Ponieważ fiskus daje wam odroczenie podatku, ukarze was, jeśli wycofacie pieniądze przed ukończeniem 59. roku życia. Jeśli macie rentę FIA w ramach rachunku IRA z ulgą Rotha, ani wasze zyski, ani wypłaty nie będą opodatkowane. Oto, czego unikać w przypadku rent FIA: korzyści z zysków bez ryzyka strat stają się szczególnie ewidentne, jeśli popatrzymy na historię krachów na Wall Street. Zdumiewające, jak wiele czasu zajmował rynkowi powrót do poprzedniego poziomu –

a inwestorom wyjście na zero. Dla rozrywki rzućmy okiem na historię krachów giełdowych – pamiętajcie, że z tym typem inwestycji możecie tego wszystkiego uniknąć. 1901–1903 • Indeks Dow Jones spadł o 46%. • Wrócił do poprzedniego poziomu w lipcu 1905 roku. • Czas do pełnego odbicia: 2 lata. 1906–1907 • Indeks Dow Jones spadł o 49%. • Wrócił do poprzedniego poziomu we wrześniu 1916 roku. • Czas do pełnego odbicia: 9 lat. 1916–1917 • Indeks Dow Jones spadł o 40%. • Wrócił do poprzedniego poziomu w listopadzie 1919 roku. • Czas do pełnego odbicia: 2 lata. 1919–1921 • Indeks Dow Jones spadł o 47%. • Wrócił do poprzedniego poziomu w listopadzie 1924 roku. • Czas do pełnego odbicia: 3 lata. 1929–1932 • Indeks Dow Jones spadł o 89%. • Wrócił do poprzedniego poziomu w listopadzie 1954 roku. • Czas do pełnego odbicia: 22 lata. 1939–1942 • Indeks Dow Jones spadł o 40%. • Wrócił do poprzedniego poziomu w styczniu 1945 roku. • Czas do pełnego odbicia: 3 lata. 1973–1974 • Indeks Dow Jones spadł o 45%. • Wrócił do poprzedniego poziomu w grudniu 1982 roku. • Czas do pełnego odbicia: 8 lat. 2000–2002 • Indeks Dow Jones spadł o 36%. • Wrócił do poprzedniego poziomu we wrześniu 2006 roku. • Czas do pełnego odbicia: 4 lata. 2008–2009 • Indeks Dow Jones spadł o 52%.

• Wrócił do poprzedniego poziomu w kwietniu 2011 roku. • Czas do pełnego odbicia: 2 lata.

ROZDZIAŁ 5.5

SEKRETY SUPERBOGACZY (KORZYSTAJCIE ŚMIAŁO!) Uważa się je za tajną broń bogatych: legalny sposób inwestowania… i to bez podatku od zysków kapitałowych. – „NEW YORK TIMES”, 9 lutego 2011 roku

NOWY REKORD GUINNESSA Na początku 2014 roku Księga rekordów Guinnessa ogłosiła nowy światowy rekord. Nie, nie chodzi o najwyższego człowieka świata ani o najdłuższe paznokcie. Ten rekord przeszedł właściwie niezauważony: „Tajemniczy miliarder wykupił rekordową polisę na życie wartą 201 mln dolarów”. Po co u licha miliarder miałby kupować polisę na życie? Czy jego dzieciom będzie źle się działo, jeśli umrze przedwcześnie? A może media coś przeoczyły? Wierzcie lub nie, ale superbogacze naprawdę wykupują ubezpieczenia na życie na astronomiczne kwoty, choć to nie miliarderzy kupują ich najwięcej. Największymi ich nabywcami są banki i wielkie korporacje, takie jak Wal-Mart czy Wells Fargo. Na przykład bilans Wells Fargo wykazuje 18,7 mld dolarów aktywów kategorii pierwszej zdeponowanych w ubezpieczeniach na życie (według wartości wykupu i według stanu na 27 maja 2014 roku). Na marginesie, kapitały kategorii pierwszej są podstawową miarą siły finansowej banku! Wbrew temu, co mówią media, korporacje i krezusi wcale nie liczą na to, że skorzystają na czyjejś śmierci. W rzeczywistości potrzebują miejsca, w którym mogliby ulokować gotówkę i pomnażać ją bez podatku w sposób akceptowany przez fiskusa. Brzmi zbyt dobrze, by było prawdziwe? W rzeczywistości pod względem podatkowym bardzo przypomina to indywidualne konto emerytalne (IRA) z ulgą Rotha. Płacicie w momencie, gdy zarobiliście pieniądze (dochód), a gdy odłożycie już opodatkowane kwoty na określony rodzaj polisy na życie, administracja podatkowa mówi, że nie musicie płacić podatków od zysków; jeśli zaś polisa ma odpowiednią konstrukcję (więcej o tym poniżej), nie musicie płacić podatków także wówczas, gdy wycofujecie pieniądze. Chociaż więc jest to polisa na życie, w rzeczywistości jej cel stanowi przynoszenie korzyści jeszcze za waszego życia! Jeśli jest to dobre dla miliarderów i największych światowych korporacji, pewnie jest też dobre i dla nas! Dowiedzmy się, jak dzięki temu potężnemu narzędziu optymalizacji podatkowej skrócić sobie drogę do finansowej wolności.

ULGA ROTHA DLA BOGATYCH Strategia przedstawiona na następnych stronach nazywana jest indywidualnym ubezpieczeniem na życie (private placement life insurance, PPLI). „New York Times” nazwał ją „tajną bronią bogaczy” – i nie bez powodu. Narzędzie to po raz pierwszy pokazali mi dwaj najbogatsi ludzie, jakich znam. Nie musicie jednak być miliarderami, aby z niego skorzystać. Dla osób o wysokich dochodach, jak lekarze, prawnicy i właściciele małych firm, informacje zawarte na następnych stronach mogą okazać się niezwykle użyteczne. Jednakże nawet jeśli macie do zainwestowania tylko kilka tysięcy, dowiecie się, jak stworzyć podobną konstrukcję, która przyniesie wam takie same korzyści. Oto ogromne zalety tego rozwiązania dostępne dla wszystkich: • nieograniczone kwoty depozytów (bez limitów dochodu), • nieopodatkowany przyrost wartości inwestycji, • nieopodatkowane wypłaty (przy odpowiednio dobranej konstrukcji), • brak opodatkowania wszelkich sum pozostawionych spadkobiercom. Nie ograniczajmy się jednak do stwierdzenia, że to całkiem fajna strategia. To w istocie możliwość całkowitego wyjęcia części lub całości waszej rezerwy finansowej z systemu podatkowego! nigdy już nie będziecie musieli płacić podatku od wzrostu wartości inwestycji lub wypłacanych z tej struktury pieniędzy. to dlatego media czasem nazywają PPLI „ulgą Rotha dla bogatych”. Rzućmy okiem na poniższy cytat z „Wall Street Journal”: Główna atrakcja: ponieważ pieniądze trzymane są w opakowaniu ubezpieczenia, zyski w ramach polisy są osłonięte przed podatkami dochodowymi – podobnie jak wypłata po śmierci. Co więcej, ubezpieczeni mogą mieć dostęp do pieniędzy za życia, wycofując lub pożyczając je z polisy (bez podatku, zależnie od jej konstrukcji). (…) A oto powód, dla którego tych inwestycji będzie więcej: ostatnimi laty administracja podatkowa wydała serię interpretacji i przepisów, które wyjaśniają, co wolno, a czego nie wolno w ramach PPLI i rent kapitałowych, co z kolei usunęło niepewność, jaka panowała w branży i wśród inwestorów. Dzięki wyjęciu z równania podatków czas konieczny, aby osiągnąć masę krytyczną i finansową niezależność, ogromnie się skróci. Nie musicie się już martwić, ile pieniędzy zostanie wam do dyspozycji po tym, jak fiskus uszczknie swój kawałek tortu. W rzeczywistości największą niewiadomą przy określaniu kwoty niezbędnej rezerwy na starość są stawki podatkowe. Pamiętajcie, podatki mogą szybko pójść w górę i nagle wasz rozporządzalny dochód się skurczy. Jeśli planujecie, zakładając 50-procentową przyszłą stawkę podatku, a okaże się, że dla zamożnych wzrośnie ona do 70%, albo jeśli teraz płacicie 30%, podatki w waszym przedziale dochodów wzrosną zaś do 50%, pierwotnie planowana kwota gwarantująca wam finansową wolność okaże się zbyt niska. Przeanalizujmy przykład, który pokaże nam, jak można wykorzystać to narzędzie, by o połowę skrócić czas konieczny do osiągnięcia finansowego bezpieczeństwa lub

niezależności. Albo by podwoić ilość dostępnej gotówki przy zachowaniu tego samego horyzontu inwestycyjnego. Jeśli macie dobre zarobki, jak lekarz, dentysta, prawnik albo właściciel małej firmy, możecie wyciągać rocznie na przykład 250 tys. dolarów przed opodatkowaniem. Oznacza to, że po opodatkowaniu (zakładając, że łączne obciążenie z tytułu podatków federalnych i stanowych wynosi 50%) zarabiacie około 125 tys. netto. To kwota, jakiej dziś potrzebujecie, aby utrzymać obecny poziom życia. To wasz całkowity dochód rozporządzalny. Tradycyjnie na potrzeby planowania finansowego przyjmuje się, że należy zgromadzić 20-krotność aktualnego dochodu, czyli 5 mln dolarów masy krytycznej, aby być w stanie generować 250 tys. dolarów dochodu przed opodatkowaniem (przyjmując, że będziemy wycofywać pieniądze w tempie 5% rocznie). Jeśli jednak nie będziecie musieli płacić podatku, rzeczywistym dochodem, jakiego potrzebujecie, jest zwolnione z opodatkowania 125 tys. Musicie więc zgromadzić 20-krotność jedynie 125 tys. dolarów, czyli łączną masę krytyczną w wysokości 2,5 mln dolarów. Oznacza to, że osiągniecie swój cel o 50% szybciej lub będziecie mieli dwa razy większy dochód rozporządzalny, jeśli zechcecie osiągnąć swoją masę krytyczną w takim samym czasie. Jeśli zarabiacie 50 tys. dolarów rocznie, być może powiecie: „no i co z tego? Przecież to jest dla bogatych”. Zostańcie ze mną: pokażę wam, jak to się sprawdza w przypadku bogatych, a potem wszystkich innych, którzy chcą osiągnąć swoje cele finansowe o 30–50% szybciej – a wszystko to z pełną aprobatą fiskusa, który tak samo wspiera rachunki 401(k) lub rachunki z ulgą Rotha.

CZYŻ UBEZPIECZENIA NA ŻYCIE NIE SĄ DROGIE? Gdy moja prawniczka wspomniała mi o PPLI i usłyszałem słowa ubezpieczenie na życie, zrazu mnie odrzuciło. Podobnie jak większości ludzi sprzedano mi kiedyś drogie „detaliczne” ubezpieczenie na życie i nie zamierzałem dać się na to nabrać po raz drugi. Moja prawniczka postanowiła mi to więc wyjaśnić. – Tony, to nie jest typowe ubezpieczenie na życie dla klientów indywidualnych. Nie kupisz go w formie gotowego produktu od agenta ze staranną fryzurą i złotym roleksem. To wyceniana przez firmę polisa bez prowizji, opłat za rezygnację i innych bezsensownych zapisów, jakie spotyka się w polisach sprzedawanych przez agentów. Myśl o tym raczej w kategoriach „opakowania ubezpieczeniowego” dla swoich inwestycji. Dzięki specjalnym przepisom podatkowym, które obowiązują od dziesięcioleci, cały twój wkład będzie legalnie zwolniony z podatku, o ile tylko pozostanie w tym opakowaniu. Pieniądze będą inwestowane w zróżnicowane fundusze, a ty nie będziesz płacił podatku od zysków ani od wypłat, jeśli zrobimy to prawidłowo.

POMNAŻANIE BEZ PODATKU Korzyści z PPLI są ogromne, jeśli pozwolić pieniądzom pracować przez dłuższy czas.

Przyjrzyjmy się, jak radzi sobie ta sama inwestycja opakowana w PPLI w porównaniu ze standardowym podejściem, polegającym na corocznym odprowadzaniu podatku. Weźmy zdrowego mężczyznę w wieku 45 lat i załóżmy, że corocznie wpłacał depozyt w wysokości 250 tys. dolarów (łącznie przez cztery lata włożył milion). Jeśli będzie zarabiał 10% i co rok uiszczał podatek, po 40 latach jego rachunek osiągnie saldo 7 mln dolarów. Nieźle, prawda? Jeśli jednak tę samą inwestycję opakuje w indywidualne inwestycyjne fundusze ubezpieczeniowe (PPLI) i sam koszt ubezpieczenia będzie wynosił stosunkowo niewiele, jego saldo końcowe (wartość wykupu) wyniesie nieco ponad 30 mln dolarów! taka sama strategia inwestycyjna, lecz na końcu inwestor ma 4-krotnie więcej (400%) pieniędzy dla siebie i swojej rodziny wyłącznie dzięki umiejętnemu wykorzystaniu przepisów podatkowych. (Zauważcie, że istnieją bardzo ścisłe zasady dotyczące zarządzania inwestycjami, które musi wykonywać zewnętrzny doradca inwestycyjny, a nie sam ubezpieczony). Przy okazji tę potężną korzyść można uzyskać również w przypadku mniejszych inwestycji. To pomnażanie pieniędzy bez podatków! Bardzo byłem jednak ciekaw, co się stanie, jeśli zechcę wycofać swoje pieniądze.

WYCOFYWANIE PIENIĘDZY Siła PPLI tkwi w tym, że nie musicie się martwić, jakie w przyszłości będą stawki

podatkowe. W całym okresie trwania waszej inwestycji nie będziecie musieli już płacić podatków od zysków uzyskanych w ramach PPLI. Co jednak, jeśli będziecie potrzebowali gotówki? No cóż, jak w przypadku każdego instrumentu z odroczoną płatnością podatku będziecie musieli uiścić podatek, wycofując pieniądze. Ale – i jest to wielkie ale – macie również możliwość „pożyczenia” zainwestowanych pieniędzy. Innymi słowy, możecie zadzwonić do firmy ubezpieczeniowej i zyskać dostęp do waszej wartości wykupu. Takie działanie jest legalne i w świetle prawa stanowi pożyczkę – ta zaś nie podlega opodatkowaniu. Możecie ją zwrócić w dowolnym momencie w przyszłości albo zadeklarować jej spłatę ze środków uzyskanych z odszkodowania, gdy umrzecie. Jest to prawdziwa pożyczka i trzeba ją zwrócić. Jeszcze jakaś dodatkowa korzyść? Wypłata odszkodowania z tytułu śmierci ubezpieczonego jest wolna od podatku, jeśli trafi do rąk waszych dzieci.

KTO SIĘ KWALIFIKUJE? Aby się zakwalifikować do PPLI, trzeba być tzw. akredytowanym inwestorem36. Typowy minimalny roczny depozyt wynosi 250 tys. dolarów na okres co najmniej 4 lat. Jednakże istnieje wersja PPLI, która jest obecnie dostępna dla nieakredytowanych inwestorów chcących zainwestować nie więcej niż kilka tysięcy dolarów. Założona w 1918 roku przez wizjonera Andrew Carnegiego z myślą o nauczycielach organizacja TIAA-CREF „działa na zasadzie braku wypłaty zysku dla korporacji lub jej akcjonariuszy”. Dziś oferuje usługi finansowe dla wszystkich, lecz jej unikalny status korporacji non profit pozwala jej rozprowadzać ubezpieczenia na życie bez prowizji od sprzedaży czy opłat za rezygnację. Opcje inwestycyjne dostępne w ramach PPLI obejmują niskoprowizyjne fundusze indeksowe (takie jak Dimensional Fund Advisors), co jest zgodne z zaleceniami wielu ekspertów występujących w tej książce. Korzyści podatkowe nie różnią się niczym od tych oferowanych przez PPLI. Pamiętajcie, ponieważ jest to niskokosztowy produkt sprzedawany bez prowizji, nie zaoferuje go wam żaden agent, który zapuka do waszych drzwi. Musicie odwiedzić strony internetowe korporacji (www.tiaa-cref.org/public) i nabyć PPLI samodzielnie albo poprosić swojego doradcę fiducjarnego, by przeprowadził was przez proces zakupu. Jako doradca fiducjarny wasz przedstawiciel nie może brać prowizji. Jeśli ma doświadczenie w tej dziedzinie i świetne rozeznanie w zakresie optymalizacji podatkowej, zrobi wam w ten sposób wielką przysługę. Zależnie od aktualnie płaconej stawki podatkowej możecie zrealizować swoje cele o 30–50% szybciej, nie ponosząc żadnego dodatkowego ryzyka. Oczywiście, jeśli jesteście klientami Strongholda, mamy zespół ludzi, którzy wszystko to za was załatwią.

„POMOCNIK MILIARDERA” Cóż to była za podróż! Przedarliśmy się przez dżunglę z Ray-em Dalio i zobaczyliśmy, jak portfel pomyślany na każdą porę roku bezpiecznie przeprowadził nas przez 75 lat.

Nauczyliśmy się tworzyć plan gwarantowanych dochodów do końca życia, realizując zyski bez ryzyka strat dzięki ubezpieczeniu stałych dochodów. Wreszcie dowiedzieliśmy się, jak unikalna niskoprowizyjna polisa na życie może nam służyć jako ekwiwalent rachunku emerytalnego z ulgą Rotha bez warunków w zakresie dochodów czy depozytu. Przyszedł czas, aby skorzystać z wielkiej okazji – daru – i poznać najgenialniejsze umysły świata finansów; dowiedzieć się, co sprawiło, że są tym, kim są dzisiaj, a także czego uczą swoje dzieci, by te również mogły być wielkimi inwestorami. Przewróćmy więc stronę i poznajmy mistrzów.

TRUST INTER VIVOS Jeszcze jedna krótka, lecz istotna uwaga dotycząca materialnego zabezpieczenia własnej rodziny: bogaci ludzie są bardzo skrupulatni, jeśli chodzi o te sprawy. Jedną z najprostszych rzeczy, jaką można zrobić, by zabezpieczyć swoją rodzinę, jest ustanowienie odwołalnego trustu inter vivos. Istotna korzyść z trustu jako formy posiadania własnych aktywów (domu, rachunku maklerskiego itp.) polega na tym, że po waszej śmierci aktywa te nie staną się przedmiotem procedury potwierdzenia testamentu – kosztownej i długotrwałej sądowej procedury podziału spadku (i ujawnienia wszystkiego osobom postronnym). W odróżnieniu od testamentu trust inter vivos może zabezpieczać was i waszą rodzinę za waszego życia. Jeśli zachorujecie lub utracicie sprawność, możecie włączyć do trustu odpowiednią klauzulę, która pozwoli komuś zadbać o wasze rachunki i inne sprawy. Nie pozwólcie ekspertom wmówić sobie, że ustanowienie trustu inter vivos kosztuje tysiące. Na stronach http://getyourshittogether.org wzór dokumentu możecie dostać za darmo. Ten działający non profit serwis został założony przez Chanel Reynolds po tym, jak jej mąż zginął w wypadku motocyklowym. Chciała mieć pewność, że nikt inny nie będzie musiał przechodzić przez to, co sama przeszła, bez odpowiedniego przygotowania. Jeśli chcielibyście dowiedzieć się więcej na temat tego, jak proste jest ustanowienie trustu i dlaczego ma on tak wielkie znaczenie, odwiedźcie jej strony. Jeśli potrzebujecie pomocy, zawsze możecie znaleźć jakiegoś drogiego prawnika. Możecie też jednak skorzystać z usług LegalZoom i ustanowić trust za jedyne 250 dolarów, korzystając z pomocy ich prawników (www.legalzoom.com/livingtrusts/living-trusts-overview.html). Przypominam wam o tym, ponieważ nawet jeśli ta książka nie dotyczy zarządzania spuścizną, naszym wielkim obowiązkiem jest zadbać, aby zgromadzone przez nas bogactwo (duże lub małe) służyło naszym rodzinom, a nie utknęło w procedurze sądowej, która w dodatku pozbawi spadkobierców części ich dziedzictwa. Jeśli zaczniecie odnosić sukcesy, poszukajcie kompetentnej pomocy w zakresie planowania spadku, a na razie nie czekajcie, tylko czym prędzej ustanówcie trust inter vivos. Każdy go potrzebuje.

CZĘŚĆ 6 INWESTUJCIE JAK JEDEN NA STO TYSIĘCY: POMOCNIK MILIARDERA

ROZDZIAŁ 6.0

POZNAJCIE MISTRZÓW Jest tylko pięć kolorów podstawowych, lecz połączone ze sobą tworzą więcej odcieni, niż kiedykolwiek widziano. – SUN ZI, Sztuka wojny

Cztery lata temu rozpocząłem fascynującą podróż w poszukiwaniu rozwiązań, które pomogłyby indywidualnym inwestorom, takim jak wy, zapanować nad swoimi pieniędzmi w systemie, który wydaje się nastawiony na oszukiwanie was. Przysiągłem sobie, że zaoferuję wam najlepszą dostępną wiedzę od najmądrzejszych i najbardziej wpływowych ekspertów na świecie. Cóż to była za eskapada! W ciągu tych 4 lat przeprowadziłem wywiady z ponad 50 „self-made” miliarderami, noblistami, tytanami inwestowania, najlepszymi teoretykami, profesorami i finansowymi legendami. Zadawałem im te same pytania, które i wy byście zadali, gdybyście tam ze mną byli. Oto ich próbka: „Jaka jest twoja przewaga konkurencyjna w inwestowaniu? Co cię odróżnia? Jakie przemyślenia i ustalenia pozwoliły ci przez całe dekady dominować na rynkach?”. „Czy w tę grę wciąż da się wygrać? W jaki sposób indywidualni inwestorzy mogą odnosić sukcesy we współczesnej zmiennej gospodarce?”. „Jakie największe wyzwania i szanse stoją przed inwestorami w dzisiejszym świecie?”. I być może najważniejsze z nich wszystkich: „Gdybyś nie mógł zostawić swoim dzieciom żadnej fortuny, lecz tylko portfolio, konkretną alokację zasobów z listą wytycznych, jakie by ono było?”. Ich odpowiedzi mnie cieszyły, szokowały, czasami rozśmieszały. Niekiedy wzruszały do łez. Nie była to wiedza dostępna na jakimkolwiek uniwersytecie – ale doktorat z inwestowania najwyższej próby, który trafił do moich rąk wprost z okopów wojny, w której moi „profesorowie” wpływali na rynki i kształtowali światową gospodarkę, udzielając mi jednocześnie prywatnych korepetycji. Moją misją była synteza najlepszych rzeczy, jakich się od nich dowiedziałem, w zwarty i prosty 7-etapowy plan. Plan, który moglibyście wykorzystać w praktyce, by z miejsca, w którym dziś jesteście, dostać się tam, gdzie naprawdę chcecie być. Żałuję, że nie mogę wam ich wszystkich przyprowadzić, lecz ich myśli zostały uwiecznione na tych stronach, cytowane w cudzysłowie bądź bez niego. Ilość czasu, jaki spędziłem z każdą z tych osób, wahała się od z górą 20 lat (odkąd zaliczyłem Paula Tudora Jonesa do moich serdecznych przyjaciół i klientów), do nieformalnych 20 minut z Warrenem Buffettem, którego złapałem na krótką rozmowę w czasie oczekiwania na wejście na wizję programu Today, w którym mieliśmy razem występować. Większość z tych wywiadów planowana była najwyżej na godzinę i każda zamieniła się w 3- lub 4-godzinną sesję. Dlaczego? Ponieważ każdy z tych finansowych gigantów był

zainteresowany pogłębieniem swoich wypowiedzi, gdy orientował się, że nie przyszedłem z płytkimi pytaniami. Moja misja, by służyć wam, indywidualnym inwestorom, poruszyła ich. Wszyscy okazali się niezwykle hojni, jeśli chodzi o ich cenny czas. Różnorodność poruszanych tematów była nadzwyczajna. Miałem też okazję zetknąć ze sobą niektórych spośród tych geniuszy świata finansów. Do jednego z najciekawszych spotkań doszło podczas mojej konferencji finansowej w Sun Valley w Idaho. Prowadziłem rozmowę z Larrym Summersem, byłym sekretarzem skarbu USA, dyrektorem Narodowej Rady Gospodarczej i doradcą prezydenta Obamy w samym środku światowego kryzysu gospodarczego. Rozmawialiśmy o tym, co zrobiono i co należy jeszcze zrobić, aby na powrót rozpędzić amerykańską gospodarkę. Wydawca i były republikański kandydat na prezydenta Steve Forbes słuchał Summersa i podniósł rękę, by zadać pytanie. Możecie sobie tylko wyobrazić, jak między nimi zaiskrzyło, pomimo uprzejmego tonu. Inny przykład: dowiedziałem się, że Carl Icahn od lat jest fanem Jacka Bogle’a, lecz nigdy nie mieli okazji się poznać. Miałem przywilej przedstawić sobie tych dwóch tytanów. Razem reprezentują ponad 100 lat doświadczenia inwestycyjnego. Jack zaprosił mnie, bym dołączył do ich spotkania, lecz akurat nie było mnie w kraju. Czyż jednak nie byłoby fantastycznie robić za paprotkę w trakcie ich dyskusji? Najśmieszniejsze jest to, że z całego tego czasu, jaki spędziłem z moimi ekspertami, wy zobaczycie tylko od 5 do 10 stron wywiadu (podczas gdy przeciętny zapis rozmowy liczył 75 stron). Aby ta część książki nie rozrosła się do 9 tys. stron, włączam do niej tylko fragmenty z zaledwie 11 przeprowadzonych rozmów. No, może 11 plus bonus. Chociaż sir John Templeton odszedł od nas, nie chciałem rezygnować z publikacji wywiadu z jednym z największych inwestorów wszech czasów i nadzwyczajnym człowiekiem. Jak wszyscy eksperci, finansowi mistrzowie, których słowa będziecie czytać na tych stronach, mają różne poglądy na to, co może się wydarzyć w niedalekiej przyszłości, a także różne ulubione instrumenty inwestycyjne. Niektórzy szybko obracają aktywami, inni lubią trzymać je przez długi czas. Niektórzy uważają, że właściwym rozwiązaniem są fundusze indeksowe, inni zaklinają się, iż można zarobić, grając na giełdzie. Nawet jeśli nie zgadzają się co do taktyki, możemy tylko bić brawo, obserwując, jak często różnymi ścieżkami osiągają te same cele. Jedna rzecz jest pewna: wszyscy są wielkimi liderami. Weźmy nadzwyczajną Mary Callahan Erdoes, która szefuje 22 tys. specjalistów od finansów, w tym niektórym z najwybitniejszych menedżerów portfeli na świecie, nadzorując niewiarygodne 2,5 bln dolarów aktywów zarządzanych przez J.P. Morgan Asset Management. Albo Chucka Schwaba, który zmienił oblicze branży dzięki swej obsesji, by służyć indywidualnym inwestorom oraz ich chronić – zbudował firmę zarządzającą 8,2 mln rachunków maklerskich i 2,38 bln dolarów aktywów za pośrednictwem 300 biur na całym świecie. Kolejne strony pokażą wam, jak wiele dróg prowadzi do zwycięstwa – sukcesu finansowego i bogactwa w świecie, w którym żyjemy. Chociaż każda z tych finansowych legend ma własne wyraziste podejście, odkryłem, że łączą je przynajmniej cztery wspólne obsesje:

1. Nie tracić pieniędzy. Wszyscy ci mistrzowie, o ile kieruje nimi żądza generowania nadzwyczajnych zysków, mają jeszcze większą obsesję na punkcie nietracenia pieniędzy. Nawet zarządzający największymi na świecie funduszami hedgingowymi, którzy w waszym wyobrażeniu gotowi są podejmować ogromne ryzyko, są niezwykle skupieni na ochronie przed ewentualnymi stratami. Od Raya Dalio, przez Kyle’a Bassa, po Paula Tudora Jonesa – jeśli nie tracicie, nazajutrz macie szansę stoczyć kolejną walkę. Jak ujął to Paul: „Bardzo lubię zarabiać pieniądze. Chcę mieć pewność, że ich nie tracę. (…) Defensywa jest dla mnie 10 razy ważniejsza niż ofensywa. (…) Cały czas trzeba być bardzo skupionym na ochronie przed stratami”. I takie stwierdzenie padło z usta faceta, który zarabiał dla swoich klientów przez 28 lat z rzędu. Jest to tak proste, że nie mogę przestać tego podkreślać. Dlaczego? Jeśli stracicie 50%, potrzebujecie 100%, by wrócić do punktu wyjścia – a to zabiera coś, czego nikt wam nie wróci: czas. 2. Ryzykować niewiele, zarabiać dużo. O ile większość inwestorów próbuje znaleźć sposób na „dobry” zwrot, każdy z tych tytanów, bez wyjątku, szuka czegoś zupełnie innego: wspaniałych zysków! Żyją dla odkrywania inwestycji, w ramach których mogą ryzykować niewiele i zarabiać dużo. Nazywają to asymetryczną relacją ryzyka do zysku. Zobaczycie, że drogą sir Johna Templetona do wielkich zysków przy niskim ryzyku nie było kupowanie za tyle, ile dyktuje rynek, lecz oczekiwanie, aż – jak wyraził to osiemnastowieczny angielski arystokrata baron Rothschild – „ulice spłyną krwią” i wszyscy będą desperacko wyprzedawać akcje. To wtedy nadarzają się najlepsze okazje. Paul Tudor Jones, z drugiej strony, podąża za rynkowymi trendami. Jednakże, jak powiedział w wywiadzie ze mną, nie inwestuje, dopóki nie dostrzeże okazji do zarobienia co najmniej 5 dolarów za każdego zaryzykowanego dolara. I jego zdaniem jest to wart 100 tys. dolarów program MBA w pigułce! Z wywiadu z Kyle’em Bassem dowiecie się, jak udało mu się zaryzykować tylko 3%, by zarobić 100%. I jak zamienił to zwycięstwo w zwrot na poziomie 600%! 3. Przewidywać i dywersyfikować. Najlepsi z najlepszych przewidują; szukają okazji oferujących asymetryczną relację ryzyko–zysk. Naprawdę rzetelnie pracują, aż poczują w trzewiach, że mają rację – chyba że jej nie mają! By chronić swoje pieniądze, bronią się przed porażką za pomocą dywersyfikacji. Ponieważ koniec końców wszyscy wielcy inwestorzy muszą podejmować decyzje, dysponując ograniczonymi informacjami. Gdy rozmawiałem z byłym wspólnikiem Kyle’a Bassa Markiem Hartem, powiedział mi rzecz następującą: „Wielu genialnych ludzi jest bardzo słabymi inwestorami. nie mają zdolności podejmowania decyzji przy braku pełnej informacji. Zanim zdobędziesz pełną informację, wszyscy inni już ją mają, a ty tracisz swoją przewagę”. T. Boone Pickens ujął to tak: „Większość ludzi mówi: »Gotów? Cel! Cel!…«, lecz nigdy nie strzela”. 4. Nie spoczywać na laurach. Wbrew temu, czego mogłaby się spodziewać większość z nas, ci ludzie sukcesu nigdy nie spoczywają na laurach! Nigdy nie przestają się uczyć, nigdy nie przestają zarabiać, nigdy nie przestają pomnażać, nigdy nie przestają dawać! Bez względu na to, jak dobrze im poszło lub wciąż im idzie, nigdy nie przestają odczuwać głodu – siły, która uwalnia ludzki geniusz. Większość ludzi myśli: „Gdybym miał wszystkie te pieniądze, dałbym sobie spokój. Po co więcej pracować?”. Tymczasem

każda z tych osób w głębi duszy uważa, że „komu wiele dano, od tego wiele wymagać się będzie”37. Kochają swoją pracę. Ci mistrzowie, tak jak różnie zarabiają, różnie też się dzielą – swoim czasem, pieniędzmi, tworzą fundacje, inwestują w innych. Każda z tych osób zdała sobie sprawę, że prawdziwy sens życia stanowi dawanie. Czują, że ich obowiązkiem jest korzystać ze swych darów, by służyć innym. Jak powiedział Winston Churchill: „Żyjemy z tego, co dostajemy. Układamy sobie życie z tego, co dajemy”. Jednoczy ich ostateczna prawda, że w życiu chodzi o coś więcej niż to, co mamy. Naprawdę chodzi w nim o to, co mamy do oddania. Jak więc „Pomocnik miliardera” może pomóc wam jako inwestorom? Możecie usiąść obok mnie, gdy zadaję pytania 12 największym umysłom świata finansów, i odkrywać razem ze mną swoje własne ścieżki do finansowej wolności. Uzyskacie wgląd w to, jak ci ludzie stali się finansowymi czempionami i w jaki sposób również wy powinniście zachować czujność i gotowość na wszystko. Dowiecie się o strategiach finansowych, które przygotują was na wszystkie pory roku, na czasy inflacji i deflacji, wojny i pokoju, a także, jak mówi Jack Bogle, na „czasy smutku i radości”.

ROZDZIAŁ 6.1

CARL ICAHN: MISTRZ WSZECHŚWIATA Najgroźniejszy człowiek na Wall Street Pytanie: Kiedy tweet wart jest 17 mld dolarów? Odpowiedź: Wtedy, kiedy Carl Icahn mówi, że akcje Apple są niedowartościowane i zamierza je kupować. W ciągu godziny od opublikowania tweetu Icahna latem 2013 roku akcje Apple podskoczyły o 19 dolarów. Rynek zrozumiał przekaz: zawsze, gdy ten biznesmen i miliarder zaczyna się interesować jakąś spółką, nadchodzi czas, by kupować jej akcje. Cztery miesiące później „Time” zamieścił na okładce jego fotografię z podpisem „Mistrz wszechświata”. Dalej tygodnik wyjaśniał, że Icahn jest „najważniejszym inwestorem w Ameryce”. To prawda. W ciągu ostatnich 40 lat przedsięwzięcia Icahna przyniosły o 50% większe zyski niż inwestycje innej legendy, Warrena Buffetta. Niedawna analiza „Kiplinger’s Personal Finance” pokazuje, że chociaż większość ludzi to Buffetta uważa za inwestora realizującego największe zyski, gdybyście w 1968 roku zainwestowali z Icahnem, w 2013 roku osiągnęlibyście przeciętny zwrot na poziomie 31%, podczas gdy Berkshire Hathaway – firma Buffetta – przyniosła zysk „zaledwie” 20-procentowy. Zdolności biznesowe Icahna uczyniły go jednym z najbogatszych ludzi na świecie – według ostatniej edycji listy „Forbesa” był na 27. pozycji, z majątkiem netto przekraczającym 23 mld dolarów. Jeszcze więcej zarobił dla zwykłych akcjonariuszy, którzy zainwestowali w jego holding, Icahn Enterprises LP (NASDAQ: IEP), lub są właścicielami akcji spółek, którymi się interesuje. Tajemnica jego sukcesu? Nawet jego krytycy powiedzą wam, że Carl Icahn nie szuka po prostu okazji biznesowych – on je stwarza. Większość ludzi z zewnątrz wciąż jednak uważa go za karykaturę Wall Street, bezwzględnego kapitalistę i wyzyskiwacza, który łupi spółki dla własnego zysku. Gdy wpiszecie w Google hasło corporate raider (dosłownie „korporacyjny łupieżca”, termin opisujący ten styl inwestowania), w pasku wyszukiwania jako podpowiedź pojawia się nazwisko Icahna. Carl Icahn odrzuca jednak ten przestarzały stereotyp. Sam myśli o sobie jako o „akcjonariuszu aktywiście”. Co to oznacza? – Wkraczamy i rzucamy światło na publiczne spółki, które nie dają akcjonariuszom wartości, na jaką ci zasługują – mówił mi. Jego obsesją, ciągnął, jest ukrócenie procederu,

w którym żeruje się na akcjonariuszach – dzięki poprawie standardów zarządzania i odpowiedzialności w spółce – co wzmacnia amerykańskie firmy, a tym samym całą amerykańską gospodarkę. „New York Times” opisał go następująco: „Potrząsając zarządami, dokonując przejęć i głośno domagając się zmian w spółkach, zbudował wielomiliardową fortunę, budząc strach wśród prezesów firm i podziw wśród inwestorów”. Icahn kupuje akcje rozrzutnych i słabo radzących sobie spółek, a potem wystosowuje do nich oficjalne ostrzeżenie, że czas się poprawić – albo będą musieli się liczyć ze zmianami w zarządzie. Uważa, że walczy z tymi, którzy próbują wykorzystać zasoby publicznych spółek, by wzbogacić się kosztem akcjonariuszy. – Tony, ludzie nie mają pojęcia, jak są robieni w konia – powiedział, dodając, że przeciętny inwestor nie zdaje sobie sprawy z nadużyć, jakie mają miejsce za zamkniętymi drzwiami sal posiedzeń zarządów. Po części problemem jest to, że akcjonariusze nie uważają, by mieli władzę pozwalającą im zmieniać złe rzeczy, ponieważ nie myślą jak właściciele. Jednakże Icahn zna siłę dźwigni finansowej – i nie boi się jej użyć.

24 MLD DOLARÓW NA PROGRAM ZACHĘT DLA MENEDŻERÓW COCA-COLI? Tego, iż działania podejmowane przez zarządy publicznych spółek doprowadzają Icahna do wściekłości, dowodzi fakt, że niedawno skrytykował on Coca-Colę. Spółka planowała rozwodnić swój kapitał akcyjny w drodze emisji dyskontowych akcji o wartości 24 mld dolarów. Cel? Finansowanie pakietów wynagrodzeń dla najważniejszych menedżerów firmy. Wpłynęłoby to ujemnie na wartość inwestycji emerytalnych zwykłych inwestorów, w tym nauczycieli i strażaków, ponieważ akcje Coca-Coli znajdują się w portfelach ogromnej rzeszy przyszłych emerytów. Icahn napisał felieton do magazynu „Barron’s”, potępiając firmę za jej plany i wzywając Warrena Buffetta – największego akcjonariusza Coca-Coli i członka jej władz – by nie głosował za tym posunięciem. „Zbyt wielu członków zarządów myśli, że to gremium to bractwo lub klub, w którym nie wolno nikogo denerwować – pisał Icahn. – Takie podejście powoduje, że mierni menedżerowie utrzymują swoje pozycje”. Buffett odpowiedział, że wstrzymał się od głosu, lecz jest przeciwny tym zamierzeniom i po cichu rozmawiał z kierownictwem o ograniczeniu ich przesadnych oczekiwań płacowych – nie chciał jednak w tej kwestii iść z Coca-Colą na wojnę. W odróżnieniu od niego Carl Icahn jest na nią gotowy zawsze. Wielokrotnie był w okopach, próbując przejąć kontrolę nad tak różnymi firmami jak US Steel, Clorox, eBay, Dell czy Yahoo! Tym razem jednak wyglądało to inaczej: zamiast Icahna akcje zaczął skupować młodszy od niego wiekiem menedżer funduszy David Winters, który poprowadził szarżę przeciwko zarządowi Coca-Coli. Ku przerażeniu przepłacanych szefów zarządów nowa generacja inwestorów aktywistów kontynuuje walkę, którą kilka dziesięcioleci temu zapoczątkował Icahn.

Oczywiście Carl Icahn wkurzył wielu korporacyjnych tuzów, zyskując wrogów mających duże wpływy w mediach. Często więc słyszycie jego krytyków powtarzających, że robi to jedynie dla pieniędzy albo że sztucznie pompuje ceny akcji tylko po to, by je szybko sprzedać, poświęcając w ten sposób długoterminowe cele spółek na rzecz krótkoterminowych zysków. Icahn odrzuca te zarzuty jako absurdalne. Często zdarza mu się trzymać akcje znacznie dłużej, niż się uważa – czasami 10, 15 czy nawet 30 lat. A gdy przejmuje kontrolę nad jakąś firmą, jej wartość rośnie latami, nawet po jego odejściu. Dowodzi tego analiza przeprowadzona przez profesora Harvard Law School Luciana Bebchuka, który przebadał 2 tys. przypadków interwencji aktywistów w latach 1994–2007. W podsumowaniu swego raportu stwierdził, że „wyniki operacyjne wskutek interwencji aktywistów idą w górę”. W studium wskazano również, że nie tylko nie występują żadne długofalowe ujemne efekty, lecz nawet po 5 latach firmy te wciąż osiągają doskonałe wyniki. Carl Icahn nie żąda głowy każdego prezesa firmy w Ameryce. Często przyznaje, że spotyka doskonałe zespoły zarządcze i menedżerów, który wzmacniają zasoby spółek, uodparniając w ten sposób całą gospodarkę. Zawsze jednak stara się, by zarządy – nawet najpopularniejszych i najlepiej zarządzanych spółek – nie były głuche na głos akcjonariuszy. Weźmy na przykład ten tweet w sprawie Apple. Icahn powiedział mi, że wcale nie miał zamiaru podbijać ceny i sprzedawać swoich akcji (w rzeczywistości w dniu naszego wywiadu zakupił duży pakiet papierów Apple). Nie planował również wtrącać się w pracę zarządu firmy – który uważa za godny zaufania. Tweet był jedynie częścią jego kampanii, by wymusić na Apple, aby zwróciło (wypłaciło w formie dywidendy) akcjonariuszom 150 mld dolarów rezerw gotówkowych. Firma ostatecznie zwiększyła swój program zwrotu kapitału do ponad 130 mld dolarów w kwietniu 2014 roku, włączając w to również podniesienie limitu skupu własnych akcji z zapowiadanych wcześniej 60 mld do 90 mld dolarów. Jednocześnie zarząd Apple ogłosił wzrost kwartalnej dywidendy i podział akcji w stosunku 7:1. Dziś akcje Apple warte są o 50% więcej niż w dniu wysłania tego tweetu. Icahn sam jest szefem firmy, będąc w posiadaniu 88% udziałów publicznej spółki Icahn Enterprises (IEP). Kurs akcji spółki radził sobie bardzo dobrze, nawet w czasach tzw. straconej dekady. Gdybyście mieli akcje IEP między 1 stycznia 2000 roku a 31 lipca 2014 roku, zarobilibyście łącznie 1622%, w porównaniu z 73% indeksu S&P 500! Carl Icahn nie zawsze wiódł takie życie. Mówi, że dorastał na ulicach Far Rockaway w stanie Nowy Jork. Matka była nauczycielką, zaś ojciec, niedoszły prawnik i śpiewak operowy bez większych sukcesów, pracował jako kantor w lokalnej synagodze. Carl grał w pokera, by opłacić swój pobyt w Princeton, gdzie zrobił dyplom z filozofii. Po krótkiej przygodzie ze szkołą medyczną i epizodzie w wojsku (gdzie również grał w pokera), uświadomił sobie, że największy talent ma do robienia pieniędzy. Korporacyjna Ameryka już nigdy nie miała być taka jak wcześniej. Icahn ma dziś 78 lat i myśli o swoim dziedzictwie. Pisze felietony, a wybrańcom udziela wywiadów na temat praw inwestorów i akcjonariuszy. Prawdę mówiąc, ma już jednak dość opacznego rozumienia jego wypowiedzi i cytatów wyrwanych z kontekstu. Dlatego, nie wiedząc, kim jestem ani jakie są moje prawdziwe zamiary, poprosił, by nie filmować

naszego wywiadu i oświadczył: „Mogę na to poświęcić kilka minut”. Ku mojej wielkiej uldze po tych kilku niezręcznych minutach Icahn rozgrzał się. Dwie i pół godziny później, gdy zbierałem się już do wyjścia, przedstawił mnie uroczej Gail, swojej żonie od 15 lat. Carl bardzo odbiega od swojego publicznego wizerunku. Jest zabawny, ciekawy, a nawet ma w sobie coś z dziadziunia. Jego przyjaciele mówią, że trochę złagodniał. Wciąż jednak mówi ze swoim akcentem z Queens i zachował hardość nowojorskiego rozrabiaki. Icahn twierdzi, że nie jest typem faceta, który się poddaje. Zwłaszcza jeśli znajdzie coś, o co warto się bić. T.R.: Pochodzisz ze skromnej rodziny i chodziłeś do publicznych szkół w nieciekawej części Queens. Czy kiedy zaczynałeś, miałeś cel, by zostać jednym z największych inwestorów wszech czasów? C.I.: Lubię rywalizację. Mam pasję, obsesję, czy jak tam to nazwiesz. I taka jest moja natura, że cokolwiek robię, próbuję być w tym najlepszy. Gdy składałem papiery na studia, moi nauczyciele mówili mi: „Nawet nie zawracaj sobie głowy lepszymi uniwersytetami. Nie biorą dzieciaków z tej dzielnicy”. Zdałem więc egzaminy i dostałem się do wszystkich. Wybrałem Princeton. Mój ojciec zaproponował, że za wszystko zapłaci, a potem zmienił zdanie i stwierdził, że uiści tylko czesne, które – trudno w to uwierzyć – wynosiło wtedy 750 dolarów rocznie. Zapytałem go: „Więc gdzie będę spał? Co będę jadł?”. Moi rodzice odparli: „Jesteś bystry, więc sobie poradzisz”. T.R.: Co więc zrobiłeś? C.I.: Dostałem pracę plażowego w klubie na półwyspie Rockaway. I byłem dobrym plażowym! Właściciele domków wołali: „Chłopcze, chodź, pogramy w pokera, przerżniesz tygodniowe napiwki”. Na początku nie za bardzo umiałem w to grać i wszystko przegrywałem. W dwa tygodnie przeczytałem więc trzy podręczniki pokera, dzięki czemu stałem się dziesięć razy lepszy niż którykolwiek z nich. Dla mnie to była wielka gra, wielkie stawki. Każdego lata wygrywałem około 2 tys. dolarów, co w latach 50. było równowartością dzisiejszych 50 tys. T.R.: Jak się dostałeś do biznesu? C.I.: Po studiach wstąpiłem do wojska, gdzie dalej grałem w pokera. Kiedy odchodziłem, miałem zaoszczędzone może 20 tys. dolarów i w 1961 roku zacząłem inwestować na Wall Street. Dobrze mi się żyło, miałem fantastyczną dziewczynę w typie modelki i kupiłem sobie białego odkrytego forda galaxie. A potem, w 1962 roku, przyszedł krach i wszystko straciłem. Nie wiem nawet, z czym się rozstałem najpierw – z dziewczyną czy z samochodem! T.R.: Czytałem, że wróciłeś na rynek, sprzedając opcje, a potem zająłeś się arbitrażem. C.I.: Pożyczyłem pieniądze, żeby wykupić miejsce na giełdzie nowojorskiej. Znałem się na rzeczy. Doświadczenie nauczyło mnie, że gra na giełdzie jest bardzo niebezpieczna i że będzie lepiej, jeśli wykorzystam swoje matematyczne zdolności i wyspecjalizuję się w pewnych dziedzinach. Banki pożyczały mi 90% pieniędzy, których potrzebowałem do arbitrażu, ponieważ w tamtych czasach, jeśli się było dobrym, na bezpiecznym arbitrażu po prostu nie dało się stracić. I tak zacząłem robić duże pieniądze, od 1,5 do 2 mln

dolarów rocznie. T.R.: Chciałbym z tobą porozmawiać o asymetrycznych zyskach. Szukałeś ich, gdy zacząłeś przejmować niedowartościowane spółki? C.I.: Zacząłem się przyglądać tym firmom i rzetelnie je analizować. Mówię ci, to trochę jak arbitraż, ale nikt tego nie docenia. Kupując firmę, w rzeczywistości nabywasz jej aktywa. Musisz więc się tym aktywom przyjrzeć i zadać sobie pytanie: „Dlaczego ta firma nie radzi sobie tak, jak powinna?”. W 90% przypadków przyczyną jest sposób zarządzania. Dlatego znajdowaliśmy firmy, które nie były dobrze kierowane, a ja miałem dość pieniędzy, by wkroczyć i powiedzieć: „Przejmuję was, jeśli się nie zmienicie albo jeśli zarząd nie zrobi X, Y lub Z”. Wielokrotnie zarząd mówił: „W porządku”. Czasami jednak menedżerowie szli z nami na udry i grozili sądem. Bardzo niewielu ludzi miało taką wytrwałość jak ja – lub miało ochotę ryzykować pieniądze. Z boku wyglądało to tak, jakbyśmy ryzykowali dużo pieniędzy, ale w rzeczywistości wcale tak nie było. T.R.: Ty jednak nie postrzegałeś tego jako ryzykownej inwestycji, ponieważ znałeś prawdziwą wartość aktywów? C.I.: Na całym świecie szukasz relacji ryzyko–zysk, prawda? Wszystko jest ryzykiem i zyskiem. Musisz jednak rozumieć, czym jest ryzyko, a czym nagroda. Większość ludzi widziało znacznie więcej ryzyka ode mnie. Lecz matematyka nie kłamie, a oni po prostu tego nie rozumieli. T.R.: Dlaczego nie? C.I.: Ponieważ było zbyt wiele zmiennych i zbyt wielu analityków, którzy mogli wpłynąć na twoją opinię. T.R.: Teraz trudniej jest ci ich pokonać. C.I.: Nieszczególnie. System jest tak zepsuty, że nie jesteś w stanie wyrzucić przeciętnego menedżera. Dam ci przykład: powiedzmy, że odziedziczyłem ładną winnicę w pięknym otoczeniu. Pół roku później chcę ją sprzedać, ponieważ nie przynosi mi żadnego zarobku. Ale mam problem: faceta, który zarządza winnicą, nigdy nie ma na miejscu. Całymi dniami gra sobie w golfa. Ale nie zrezygnuje ze swojej posady menedżera winnicy. I nie pozwoli nikomu jej doglądać, ponieważ nie chce, żeby ją sprzedano. Pewnie powiesz: „Co ty? Zwariowałeś? Zadzwoń po policję, niech go wyrzucą!”. Ale to jest właśnie kłopot z publicznymi spółkami: nie da się tego zrobić bez ostrej walki. T.R.: Zasady utrudniają ci wyrzucenie prezesa z osobistej własności? C.I.: W tym właśnie problem: akcjonariuszom korporacji trudno się przebić ze swoim stanowiskiem, lecz moja firma walczy i często wygrywa. Gdy już przejmiemy władzę, czasem orientujemy się, że prezes nie jest taki zły. Płynie jednak z tego wniosek, że sposób, w jaki zorganizowane są spółki publiczne, naprawdę fatalnie służy temu krajowi. Istnieje mnóstwo przepisów, które nie pozwalają ci być aktywistą. Wiele barier utrudnia nam przejęcie kontroli, lecz jeśli się uda, wszyscy akcjonariusze, jak pokazują dane, generalnie na tym korzystają. Poza tym to, co robimy, jest również dobre dla gospodarki, ponieważ podnosi wydajność tych firm, i to nie tylko w krótkim okresie. Czasami nie sprzedajemy ich przez 15 czy 20 lat! T.R.: Jakie jest rozwiązanie?

C.I.: Trzeba się pozbyć „trujących pigułek” [możliwości emitowania dodatkowych akcji z dyskontem, jeśli któryś z akcjonariuszy skupuje akcje i dąży do przejęcia] oraz zrezygnować z zasady, że nie można jednorazowo wybrać całego składu zarządu, by akcjonariusze mieli prawo decydować, jak zarządzana jest firma. Powinniśmy zwiększyć odpowiedzialność zarządów i mieć możliwość przeprowadzenia prawdziwych wyborów. Nawet w polityce, jakakolwiek ona jest, w razie potrzeby można się pozbyć prezydenta. Jednorazowo pełni swoją funkcję tylko przez 4 lata. Ale w naszych spółkach bardzo trudno się pozbyć prezesa, nawet jeśli ta osoba fatalnie pracuje. Często prezesami stają się ludzie przypominający popularnego studenta, który zostaje przewodniczącym bractwa. Nie najbystrzejszy, ale był duszą towarzystwa i wszyscy go lubili, więc z czasem awansował.

T.R.: Czasami nie potrzebujesz starcia na walnym, by zmienić kierunek, w jakim zmierza spółka. Niedawno kupiłeś dużo akcji Netfliksa, prawie 10%, i zarobiłeś 2 mld dolarów w 2 lata. C.I.: To zasługa mojego syna Bretta i jego wspólnika. Nie za bardzo znam się na nowych technologiach, ale w 20 minut pokazał mi, dlaczego to świetny interes. Powiedziałem: „Kupuj tyle, ile się da!”. W rzeczywistości nie bawiłem się wtedy w aktywistę. T.R.: Co zobaczyłeś? Co takiego pokazał ci w te 20 minut, co przekonało cię, że te akcje są niedowartościowane? C.I.: To proste: większość uznanych ekspertów martwiło się jedną rzeczą. W tym czasie Netflix co roku dostawał 2 mld dolarów w abonamentach. Ale tych abonamentów nie

było w ich bilansie. Wszyscy ci eksperci mówili więc: „Skąd oni wezmą pieniądze, żeby zapłacić za treści?”. Cóż, regularnie wpływają im 2 mld dolarów! I generalnie abonenci są bardziej lojalni, niż mogłoby się wydawać! Utrata takiego strumienia gotówki musiałaby zająć znacznie więcej czasu, niż sądziła większość ludzi, bez względu na wszystko. T.R.: Ale nigdy nie próbowałeś przejąć Netfliksa? C.I.: Myśleli, że będą musieli stoczyć ze mną bitwę o głosy na walnym, ale ja powiedziałem: „Reed [Hastings, współzałożyciel Netfliksa i jego prezes], nie zamierzam z tobą walczyć o władzę. Właśnie idziecie w górę o 100 punktów!”. Później spytałem ich, czy znają regułę Icahna. „Co to takiego, Carl?”, zapytali. Powiedziałem: „Nikt, kto zarabia dla mnie 800 mln w 3 miesiące, nie dostaje ode mnie w zęby”. T.R.: [śmiech] Sprzedałeś część swoich akcji pod koniec 2013 roku. C.I.: Gdy doszły do 350 dolarów, postanowiłem zabrać część pieniędzy ze stołu. Ale nie sprzedałem wszystkiego. T.R.: Pod jakim względem ludzie najbardziej się co do ciebie mylą? C.I.: Myślę, że ludzie nie rozumieją, a może ja sam nie rozumiem, moich motywów. Może to zabrzmi sentymentalnie, ale w rzeczywistości na etapie życia, na którym jestem, próbuję robić coś, by nasz kraj wciąż był wielki. Chciałbym, żeby moją spuściznę stanowiła zmiana sposobu prowadzenia firm. Martwi mnie, że tak wiele naszych wspaniałych przedsiębiorstw jest tak źle zarządzanych. Chcę zmienić reguły w taki sposób, aby prezesi i zarządy naprawdę odpowiadali przed akcjonariuszami. T.R.: Podpisaliście z żoną Przysięgę dawania. Jakie inne działania charytatywne dają ci radość? C.I.: Daję dużo, ale lubię to robić po swojemu. Właśnie włożyłem 30 mln dolarów w szkoły społeczne, ponieważ tam dyrektor i nauczyciele są rozliczani z wyników. Dlatego jeśli szkoła społeczna jest dobrze prowadzona, daje naszym dzieciom znacznie lepsze wykształcenie niż typowa placówka publiczna. Jesteśmy wielkim krajem, ale niestety sposób, w jaki kierujemy naszymi firmami i systemem oświatowym, jest w dużej mierze dysfunkcyjny. Mam nadzieję, że moja fortuna pomoże mi być siłą, która to zmieni. Niestety, jeśli nam się to nie uda, jesteśmy na prostej drodze, by stać się krajem drugiej kategorii – albo jeszcze gorzej.

KORZYŚCI Z ZASIADANIA PRZEDSTAWICIELI INWESTORÓW AKTYWISTÓW WE WŁADZACH SPÓŁEK Poniższa tabela została przygotowana przez Icahn Enterprises i jest polemiką z osobami kwestionującymi efektywność włączania przedstawicieli inwestorów aktywistów do organów spółek publicznych Od 1 stycznia 2009 do 30 czerwca 2014 roku (okres 5-letni) przedstawiciele Icahna weszli do zarządów 23 spółek wymienionych w tabeli. Jak pokazują dane w tabeli, osoba, która zainwestowała w spółkę w dniu, w którym przedstawiciel Icahna wszedł do zarządu, i sprzedała w dniu, w którym przedstawiciel Icahna opuścił zarząd (lub 30 czerwca 2014 r., jeśli przedstawiciel pozostawał w zarządzie po tej dacie), uzyskałaby przeciętną stopę zwrotu w wysokości 27%.

ROZDZIAŁ 6.2

DAVID SWENSEN: 23,9 MLD DOLARÓW Z CZYSTEJ MIŁOŚCI Dyrektor ds. inwestycji Uniwersytetu Yale oraz autor Unconventional Success: A Fundamental Approach to Personal Investment David Swensen to prawdopodobnie najsłynniejszy spośród znanych wam inwestorów. Nazywa się go Warrenem Buffetem inwestorów instytucjonalnych. W okresie pełnienia funkcji dyrektora ds. inwestycji Uniwersytetu Yale miliard dolarów rozmnożył do ponad 23,9 mld, osiągając przeciętną roczną rentowność na poziomie 13,9% – rekord niepobity przez wiele znakomitych funduszy hedgingowych, które próbowały go podkupić w ciągu ostatnich 27 lat. Poznawszy Swensena, od razu wyczuwa się, że nie jest w tym biznesie dla pieniędzy – ale z miłości do tej gry i z potrzeby służenia wielkiemu uniwersytetowi. Potwierdza to jego pensja: jego zarobki w sektorze prywatnym byłyby nieporównywalnie wyższe od tego, co otrzymuje w Yale. W głębi duszy Swensen jest wynalazcą i innowatorem. Stworzony przez niego model Yale, znany również jako model funduszu założycielskiego, powstał we współpracy ze współpracownikiem i dawnym studentem Deanem Takahashim i stanowi praktyczne ujęcie nowoczesnej teorii portfelowej. W uproszczeniu polega to na podziale portfela na pięć lub sześć w miarę równych części i zainwestowaniu każdej z nich w inną klasę aktywów. Model Yale jest długofalową strategią, która preferuje szeroką dywersyfikację oraz instrumenty właścicielskie, mniejszą wagę przywiązując do klas aktywów o niższej rentowności, jak obligacje czy towary. Stanowisko Swensena wobec płynności nazywa się rewolucyjnym – raczej unika płynności, niż za nią goni, argumentując, że płynność prowadzi do niższych zwrotów z aktywów, które można byłoby inwestować bardziej efektywnie. Zanim stał się gwiazdą inwestycji instytucjonalnych, Swensen pracował na Wall Street dla obligacyjnego giganta Salomon Brothers. Wielu przypisuje mu ustrukturyzowanie pierwszego w świecie swapu walutowego, transakcji pomiędzy IBM a Bankiem Światowym, która ostatecznie doprowadziła do powstania rynków swapów zabezpieczających przed ryzykiem stopy procentowej, a potem również ryzykiem kredytowym (CDS), w które zainwestowane są dziś aktywa wartości 1 bln dolarów. Ale nie wińcie go o to!

Miałem przywilej gościć w biurze Swensena w Yale i zanim wkroczyłem w mury tej szacownej instytucji, zrobiłem to, co zrobiłby każdy dobry student: spędziłem noc na wkuwaniu. Nie chcąc przyjść nieprzygotowanym, przed spotkaniem wchłonąłem 400 stron Sukcesu niekonwencjonalnego, manifestu Swensena na temat inwestycji i dywersyfikacji. Poniżej znajdziecie zredagowaną i skróconą wersję naszej blisko 4-godzinnej rozmowy. T.R.: Pracujesz na rzecz jednej z największych instytucji w tym kraju, lecz wciąż troszczysz się o los indywidualnego inwestora. Opowiedz mi coś o tym. D.S.: Jestem zasadniczo optymistą, lecz jeśli chodzi o świat, wobec którego staje inwestor indywidualny, to panuje tam niezły bałagan. T.R.: Dlaczego? D.S.: Podstawowy powód, dla którego indywidualni inwestorzy nie mają takiego wyboru, jaki powinni, stanowi orientacja branży funduszy inwestycyjnych na zysk. Nie zrozum mnie źle, jestem kapitalistą i wierzę w zysk. Jednakże pomiędzy motywem zysku a fiducjarnością istnieje fundamentalny konflikt – im większe będą zyski dostawcy usługi, tym niższy zwrot będzie osiągał inwestor. T.R.: Skoro mówimy o fiducjarności – niewielu inwestorów wie, co to w ogóle oznacza. Po prostu chodzi o to, by przedkładać interesy klientów ponad własne. D.S.: Problem polega na tym, że zarządzający funduszami inwestycyjnymi zarabiają więcej, gdy gromadzą ogromne ilości aktywów i obciążają je wysokimi opłatami. Sute prowizje stoją w jawnej sprzeczności z celem wysokiej rentowności. Dlatego wciąż zwyciężają zyski, a szukający rentowności inwestor traci. Istnieją tylko dwie organizacje, w których ten konflikt nie występuje. Są nimi Vanguard i TIAA-CREF. Obie działają na zasadzie non profit – starają się dbać o interesy inwestorów i są dobrymi doradcami fiducjarnymi. A lojalność wobec klienta zawsze zwycięża. T.R.: Ponieważ fundusze inwestycyjne w spektakularny sposób przegrywają z rynkiem. Czytałem, że w latach 1984–1998 tylko około 4% funduszy [tych zarządzających ponad 100 mln dolarów aktywów] uzyskało rentowność wyższą niż indeks Vanguard 500. A te 4% funduszy każdego roku się zmienia – prościej będzie zatem powiedzieć, że 96% funduszy inwestycyjnych nie jest w stanie pokonać rynku. D.S.: Te liczby to tylko wierzchołek góry lodowej. Rzeczywistość wygląda jeszcze gorzej. Jeśli ocenia się przeszłą rentowność funduszy, patrzy się tylko na te, które istnieją. T.R.: Te, które przetrwały. D.S.: Właśnie. Te statystyki są zafałszowane, bo uwzględniają najsilniejszych, którzy zdołali przetrwać. W ciągu ostatnich 10 lat zniknęły setki funduszy inwestycyjnych, które osiągały słabe wyniki. Oczywiście nie bierze się wysoce rentownych funduszy i nie włącza ich do funduszy z kiepskimi wynikami. Bierze się te beznadziejne i włącza je do świetnych funduszy. T.R.: Więc te 96% to nie jest dokładna liczba? D.S.: Jest gorzej. T.R.: To robi wrażenie. D.S.: Istnieje jeszcze jeden powód, dla którego rzeczywista sytuacja inwestora jest gorsza niż liczby, które przytaczasz. Chodzi o błędy behawioralne, jakie popełniamy jako

indywidualni inwestorzy. Drobni inwestorzy zwykle kupują fundusze, które osiągają dobre wyniki. Gonią w ten sposób za zyskami. A gdy fundusze radzą sobie słabo, sprzedają je. W efekcie kupują drogo i sprzedają tanio. A tak się nie da zarabiać pieniędzy. T.R.: O co chodzi z tą pogonią za zyskami? D.S.: W dużej mierze odpowiada za to marketing. Nikt nie chce mówić: „Mam sporo jedno-i dwugwiazdkowych funduszy”. Chcą mieć fundusze czterogwiazdkowe. I pięciogwiazdkowe. I przechwalać się tym w pracy. T.R.: Oczywiście. D.S.: Ale cztero- i pięciogwiazdkowe fundusze to te, które miały i mają dobre wyniki, a nie te, które będą je miały. Jeśli stale kupujesz fundusze, które osiągają dobre wyniki, i sprzedajesz te, które osiągają złe, skończysz z wynikami poniżej przeciętnych. Jeśli dodasz do tego statystykę mówiącą, że ponad 90% funduszy nie jest w stanie dorównać rentownością rynkowi, a potem jeszcze ludzkie zachowania – czynniki te pociągną ich wyniki jeszcze bardziej poniżej wyników rynku. T.R.: Zatem pogoń za stopami zwrotu jest gwarantowanym sposobem na niższą rentowność lub stratę? D.S.: Czynniki, które przypadkowo decydowały, że jakaś inwestycja dobrze sobie radziła, z takim samym prawdopodobieństwem mogą się odwrócić i zacząć powodować, że dobra dotąd inwestycja zacznie sobie radzić źle – nazywa się to powrotem do średniej. T.R.: No dobrze, co więc inwestorzy mogą zrobić, by sobie pomóc? D.S.: Są tylko trzy narzędzia, inaczej dźwignie, za pomocą których inwestorzy mogą [podnosić] zyski. Pierwszym jest alokacja aktywów: jakie aktywa zamierzasz trzymać w swoim portfelu? I w jakich proporcjach? Druga dźwignia to przewidywanie ruchów rynku. Czy będziesz próbował obstawiać, że jakaś klasa aktywów będzie miała w krótkim okresie lepsze wyniki niż inne klasy aktywów w twoim portfelu? T.R.: Czy wchodzisz w obligacje, w akcje czy w nieruchomości? D.S.: Tak, w tego rodzaju krótkoterminowe zakłady dotyczące zachowań rynku. A trzecim narzędziem jest dobór papierów wartościowych. Z czego zamierzasz budować swój portfel obligacji lub akcji? I tyle. To jedyne trzy narzędzia, jakie mamy. Zdecydowanie największą wagę [jak pewnie się domyślacie] ma alokacja aktywów. T.R.: Czytałem o tym w twojej książce i wywarło to na mnie wielkie wrażenie. D.S.: Uwielbiam uczyć swoich studentów w Yale między innymi tego, że alokacja aktywów w rzeczywistości wyjaśnia więcej niż 100% przypadków zysku w inwestowaniu! Jak to możliwe? Otóż gdy chcesz wyprzedzać ruchy rynku, musisz za to płacić; nie jest to coś, w co gra się za darmo. Za każdym razem, gdy kupujesz lub sprzedajesz, płacisz brokerowi. Pieniądze wyciekają więc w formie ponoszonych opłat i prowizji – co zmniejsza zwrot ogółem. To samo dotyczy doboru papierów wartościowych. T.R.: Wracamy więc do funduszy indeksowych i pasywnej metody inwestowania. D.S.: Zgadza się. Aktywnie zarządzający menedżerowie pobierają wyższe prowizje, obiecując przebicie wyników rynku, lecz jak widzimy, najczęściej jest to fałszywa obietnica. Można skorzystać ze strategii pasywnej i być właścicielem całego rynku. A

do tego możesz kupić cały rynek przy bardzo, bardzo niskich prowizjach. T.R.: Jak niskich? D.S.: Poniżej 20 punktów bazowych. I możesz to osiągnąć dzięki funduszowi inwestycyjnemu oferowanemu przez Vanguarda. Jeśli więc zainwestujesz za pomocą niskokosztowych, pasywnie zarządzanych funduszy indeksowych, na pewno wygrasz. T.R.: Nie płacisz prowizji i nie próbujesz pokonać rynku. D.S.: A do tego masz dodatkową korzyść: zapłacisz niższe podatki. To wielka sprawa. Jednym z najistotniejszych problemów branży funduszy inwestycyjnych, w której nie brakuje przecież poważnych kłopotów, jest to, że prawie wszyscy zarządzający funduszami inwestycyjnymi zachowują się tak, jakby podatki nie miały znaczenia. Ale mają. I to ogromne. T.R.: Czy jest coś, na co w życiu wydajemy więcej? D.S.: Nie. Co jedynie potwierdza, jak ważne jest stosowanie każdej opatrzonej preferencją podatkową możliwości inwestycyjnej, jaką mamy. Trzeba maksymalnie wykorzystywać limity wpłat na rachunki III filaru, typu 401(k) czy 403(b), który jest przeznaczony dla pracowników instytucji non profit. Trzeba korzystać z każdej okazji do inwestowania z odroczoną płatnością podatku. T.R.: Jak zbudować najskuteczniejszą alokację aktywów? D.S.: Każdy, kto skończył kurs ekonomii na poziomie pierwszego roku studiów, słyszał pewnie, że nie ma czegoś takiego jak darmowy obiad. Lecz Harry Markowitz, którego nazywa się ojcem współczesnej teorii portfelowej, mówi, że darmowym obiadem jest dywersyfikacja. T.R.: Dlaczego? D.S.: Ponieważ dla dowolnego poziomu rentowności, jeśli będziemy dywersyfikować, możemy osiągnąć tę rentowność przy niższym ryzyku; albo dla każdego poziomu ryzyka, jeśli będziemy dywersyfikować, możemy osiągnąć wyższą rentowność. Mamy więc do czynienia z darmowym obiadem. Dywersyfikacja sprawia, że twój portfel staje się lepszy. T.R.: Jaka minimalna dywersyfikacja jest wymagana? D.S.: Są dwa poziomy dywersyfikacji. Jeden wiąże się z doborem papierów do portfela. Jeśli zdecydujesz się kupić fundusz indeksowy, będziesz miał maksymalną możliwą dywersyfikację, ponieważ będziesz właścicielem całego rynku. To jeden z uroków funduszu indeksowego i jedna z wielkich rzeczy, jakie Jack Bogle zrobił dla inwestorów w Ameryce. Dał im możliwość taniego wejścia w posiadanie całego rynku. Jednak z perspektywy alokacji aktywów, gdy mówimy o dywersyfikacji, mówimy o inwestowaniu w różne klasy aktywów. Sześć z nich, moim zdaniem, jest naprawdę ważnych i są to akcje amerykańskich spółek, amerykańskie obligacje skarbowe, obligacje antyinflacyjne rządu USA [TIPS], instrumenty właścicielskie krajów rozwiniętych, instrumenty właścicielskie rynków wschodzących oraz nieruchomościowe fundusze inwestycyjne [REIT]. T.R.: Dlaczego wybrałeś akurat te sześć? I jaka jest alokacja twojego portfela? D.S.: Instrumenty właścicielskie to istotny element portfeli o długim horyzoncie. Oczywiście są bardziej ryzykowne niż obligacje. Jeśli świat będzie działał tak, jak

powinien, instrumenty właścicielskie przyniosą wysokie zyski. To nie musi być prawdą z dnia na dzień czy z tygodnia na tydzień, czy nawet z roku na rok, lecz w rozsądnie długich okresach instrumenty właścicielskie powinny generować wyższe stopy zwrotu. W swojej książce zawarłem prototyp portfolio, w którym 70% aktywów stanowią instrumenty właścicielskie [lub zbliżone], a 30% instrumenty o stałym dochodzie. T.R.: Zacznijmy od instrumentów właścicielskich, od tych 70%. Jedną z zasad twojej dywersyfikacji jest nieposiadanie niczego, co miałoby wagę wyższą niż 30%, to prawda? D.S.: Prawda. T.R.: W co więc włożyłeś pierwsze 30%? D.S.: W akcje amerykańskich spółek. Według mnie bardzo ważne jest to, że nigdy nie powinniśmy wątpić w odporność amerykańskiej gospodarki. Jest bardzo silna. I bez względu na to, jak bardzo politycy starają się ją zepsuć, ma fundamentalną siłę. Nigdy nie obstawiłbym przeciwko niej. T.R.: I dlatego jesteś tak mocno, bo w 70%, zorientowany na wzrost. Nie tylko amerykańskiej gospodarki, ale ogólnie biznesu na całym świecie. D.S.: W następnej kolejności 10% pewnie bym włożył w rynki wschodzące, 15% w zagraniczne rynki rozwinięte i 15% w fundusze nieruchomości. T.R.: Opowiedz mi o 30% złożonych z instrumentów o stałym dochodzie. D.S.: Wszystko mam w papierach skarbowych. Połowa z nich to tradycyjne obligacje. Druga połowa to antyinflacyjne TIPS-y. Jeśli kupisz zwykłe obligacje, a inflacja pójdzie w górę, skończysz ze stratami. T.R.: Ludziom się to niestety myli. D.S.: Pamiętam, że gdy zaczynałem na Wall Street, chodziłem na spotkania do mojego pierwszego klienta i w kółko powtarzałem sobie pod nosem: „Stopy w górę, ceny w dół”. Nie chciałem tego pokręcić. Mógłbym się naprawdę skompromitować. T.R.: Czy indywidualny inwestor jest w stanie zarobić na dzisiejszym rynku? D.S.: To właśnie uroda posiadania długoterminowej strategii polegającej na zakupie i trzymaniu aktywów. Dlatego się dywersyfikuje. nie jestem wystarczająco bystry, by wiedzieć, w którym kierunku pójdą rynki. W późnych latach 90. ludzie mówili: „Po co się kłopotałeś całą tą dywersyfikacją? Wystarczyłoby, żebyś zainwestował w S&P 500”. Patrzyli więc jedynie na najlepszą klasę aktywów, którą przypadkiem stanowiły instrumenty właścicielskie. Mówili: „Cała twoja robota była stratą czasu”. Ale tak wyglądało to akurat w Ameryce. Ameryka zaś to nie cały świat. I gdybyś na przykład był japońskim inwestorem i na początku lat 90. włożył wszystkie pieniądze w japońskie akcje, pod koniec dekady okazałoby się, że jesteś nędzarzem. Nigdy nie uzyskasz rentowności dorównującej najlepszej z poszczególnych klas aktywów, a o tym, która klasa aktywów okaże się najlepsza, zawsze dowiesz się po fakcie. T.R.: Co byś powiedział ludziom urodzonym po wojnie, którzy niedługo będą przechodzić na emeryturę? D.S.: Uważam, że niestety większość ludzi nie ma pojęcia, ile pieniędzy muszą zaoszczędzić na emeryturę. Naprawdę martwi mnie to, że wielu z nich popatrzy na swój rachunek w III filarze i powie: „Mam 50 tys. dolarów (albo 100 tys.) – a to dużo

pieniędzy”. Bo gdy mowa o finansowaniu emerytury, to nie jest dużo pieniędzy. T.R.: Wiele osób nie będzie w stanie przejść na emeryturę wtedy, kiedy będą chciały. D.S.: Jedynym sposobem, który pomoże ludziom osiągnąć to, czego chcą, jest podnoszenie ich świadomości. Jestem zachwycony twoimi wysiłkami, by pomóc ludziom uzyskać wiedzę, jakiej potrzebują, aby podjąć mądre decyzje. T.R.: Wiem, że miałeś poważne problemy zdrowotne. Co cię czeka? D.S.: Mniej więcej rok temu zdiagnozowano u mnie raka. Nie miałem listy rzeczy do zrobienia przed śmiercią. Nie chciałem rzucać pracy i ruszać w podróż dookoła świata. Dalej chciałem jak najlepiej pomagać uniwersytetowi. Zarządzać portfelem Yale tak długo, jak się da. I to właśnie robię. Kocham swoją pracę. T.R.: To wspaniałe. D.S.: Myślę, że Yale jest jedną z wielkich instytucji tego świata. I jeśli mogę zrobić coś, by uczynić ten uniwersytet jeszcze silniejszym i jeszcze lepszym, może uda mi się zrobić coś pożytecznego. T.R.: Davidzie, dziękuję ci, to było nadzwyczajne doświadczenie. Czuję się, jakbym poszedł na Yale i wziął udział w zajęciach poświęconych konstruowaniu portfela inwestycyjnego. D.S.: No cóż, wziąłeś.

ROZDZIAŁ 6.3

JOHN C. BOGLE: INWESTYCYJNA AWANGARDA Twórca funduszu indeksowego; założyciel i dawny prezes Vanguard Group Jeśli nie czytaliście żadnej z książek Jacka Bogle’a ani nie słuchaliście jego pragmatycznych komentarzy w telewizji, przegapiliście możliwość obcowania z prawdziwym amerykańskim skarbem. Magazyn „Fortune” nazwał Bogle’a jednym z czterech inwestycyjnych gigantów XX wieku. Z powodu jego pomysłowości i obywatelskiego ducha porównywano go z Benjaminem Franklinem. Niektórzy mówią, że zrobił dla indywidualnego inwestora więcej niż ktokolwiek inny w historii biznesu. Jak to osiągnął? Gdy w 1974 roku Jack Bogle zakładał Vanguard Group, fundusze indeksowe stanowiły tylko akademicką teorię. Lecz Bogle był skłonny oprzeć swoją firmę na idei, że niskokosztowe, niskoprowizyjne fundusze inwestycyjne, które podążają za wynikami całej giełdy, rok po roku będą uzyskiwać wyniki lepsze niż większość aktywnie zarządzanych funduszy. Dlaczego? Ponieważ inwestorzy jako grupa nie mogą pokonać rynku, gdyż sami są rynkiem. To się nazywa rewolucyjna idea! Początkowo jego fundusze indeksowe wyśmiewano jako „szaleństwo Bogle’a”. Jeden z jego konkurentów nazwał nawet ten pomysł antyamerykańskim. Ale Bogle nie przejmował się krytykami i kontynuował budowę Vanguarda, który stał się największą firmą zarządzającą funduszami inwestycyjnymi na świecie, zarządzającą aktywami w wysokości 2,86 bln dolarów. Ile to jest? Gdyby Vanguard był krajem, jego gospodarka wielkością dorównywałaby gospodarce Wielkiej Brytanii! Obecnie, według Morningstar, amerykańskie fundusze indeksowe odpowiadają za ponad jedną trzecią wszystkich inwestycji funduszy inwestujących w instrumenty właścicielskie. Jack Bogle urodził się w New Jersey w 1929 roku, zaraz na początku wielkiego kryzysu. Nie pochodził z bogatej rodziny, lecz był na tyle zdolny, aby uzyskać stypendium w Princeton, gdzie wydawał posiłki innym studentom, by pokryć swoje wydatki. Pracę dyplomową z ekonomii pisał o funduszach inwestycyjnych, wskazując przyszły kierunek swej kariery w branży. I nigdy nie zapomniał, co usłyszał od kolegi, gdy w wakacje pracował jako goniec na giełdzie: „Bogle, powiem ci wszystko, co potrzebujesz wiedzieć o rynku akcji: nikt nic nie wie”. Po ukończeniu studiów z najwyższym wyróżnieniem w 1951 roku rozpoczął pracę

w Wellington Management Company w Filadelfii, gdzie doszedł do stanowiska prezesa. Lecz w czasie wielkiej hossy połowy lat 60. (tzw. go-go years) Bogle połączył siły z grupą menedżerów, mając nadzieję, że napędzi to jego biznes. „To był największy błąd mojego życia”, mówił mi. Nowi partnerzy fatalnie zarządzali funduszami inwestycyjnymi, a potem wykorzystali swoje wpływy w zarządzie, by pozbyć się go ze stanowiska. Co zrobił w tej sytuacji? Zamiast pogodzić się z porażką, Bogle przekuł ją w największe zwycięstwo, które zmieniło oblicze inwestowania. Ze względu na prawne uwarunkowania funduszy inwestycyjnych Bogle wciąż odpowiadał za fundusze Wellingtona, które były odseparowane od samej firmy zarządzającej i miały nieco inny skład zarządu. Pozostawał prezesem funduszy, ale nie wolno mu było nimi zarządzać. „Jak zarządzać funduszami, nie będąc zarządzającym funduszami? – spytał w czasie naszego wywiadu. – Już znasz odpowiedź: założyć fundusz, którym się nie zarządza. Nazwaliśmy to funduszem indeksowym; ja nadałem mu nazwę Vanguard. Początkowo wszyscy uważali, że to żart”. Niewiarygodne! Gdyby Jack Bogle nie popełnił kiedyś błędu, nigdy nie założyłby Vanguarda, a wiele milionów indywidualnych inwestorów nigdy nie dostałoby szansy, aby uniknąć nadmiernych opłat i zwiększyć swoje zyski inwestycyjne o miliardy dolarów. Siedziałem z tą żywą legendą w jego biurze na terenie kompleksu Vanguarda w Malvern w Pensylwanii, w momencie gdy nad Wschodnie Wybrzeże nadciągał zimowy sztorm. Jack Bogle wciąż codziennie chodzi do pracy w centrum badawczym Vanguarda, którym kieruje, odkąd w 2000 roku złożył rezygnację z funkcji prezesa. Uścisnął mi rękę z siłą człowieka o połowę młodszego. Być może dzięki temu, że nowe serce, wszczepione w 1996 roku, dało mu drugie życie, by mógł kontynuować to, co nazywa krucjatą na rzecz równych warunków dla inwestorów. Poniżej znajdziecie zredagowaną i skróconą wersję naszej 4-godzinnej rozmowy. T.R.: Powiedz mi, Jack, skąd bierzesz motywację do pracy? J.B.: Odkąd pamiętam, od dziecka, musiałem pracować. Zacząłem jako 9-latek, dostarczając gazety w sąsiedztwie. Zawsze uwielbiałem pracować. Jestem raczej introwertykiem, a pracując cały czas, możesz uniknąć mnóstwa rozmów o niczym. Lubię też współzawodniczyć. Takie szukanie guza – nawet jeśli naprawdę nie musisz się bić – wiele wynagradza. T.R.: Zacząłeś karierę od firmy zarządzającej tradycyjnymi funduszami inwestycyjnymi. J.B.: Byłem młody i nie dość mądry, by uczyć się na cudzych błędach albo zrobić z tych lekcji użytek. Uważałem, że istnieje coś takiego jak zawsze nieomylny zarządzający inwestycjami. a to nieprawda. Ci ludzie cały czas się zmieniają. T.R.: Dlaczego tak jest? J.B.: Istnieje ogromna przewaga szczęścia nad umiejętnościami. Inwestowanie to w 95% szczęście, a w 5% umiejętności. A jeśli się mylę, to pewnie jest to 98% i 2%. T.R.: Nie obrażając żadnych aktywnych zarządzających! J.B.: Słuchaj, wepchnij 1024 ludzi do sali i każ im rzucać monetą. Jeden z tych 1024 w końcu wyrzuci reszkę 10 razy z rzędu. I wtedy powiesz: „Ale farciarz!”. Prawda? Ale w branży funduszy inwestycyjnych powiesz: „Ale geniusz!”. [śmiech] Możesz nawet nauczyć rzucać monetą goryle i wynik będzie dokładnie taki sam!

T.R.: Co miałeś na myśli, gdy mówiłeś: „Jest wielka różnica między bystrym facetem a dobrym inwestorem”? J.B.: Cóż, przede wszystkim inwestorzy są przeciętni. Zacznijmy od tego. To bardzo proste. Większość indywidualnych inwestorów płaci zbyt dużo za przywilej bycia przeciętnym. T.R.: Jak to? J.B.: Aktywne zarządzanie w przypadku przeciętnego funduszu będzie cię kosztować łącznie 2% (w tym przeciętny wskaźnik wydatków 1,2%, koszty transakcyjne, koszt utrzymania płynności i prowizje od sprzedaży). Oznacza to, że na rynku przynoszącym 7% klient dostaje 5%. [W przypadku funduszu indeksowego, który kosztuje 0,05%, klient dostaje 6,95% zwrotu]. Przy 6,95% w ciągu 50 lat 1 dolara zamienisz w 30 dolarów. ale przy 5% zamiast 30 dolarów dostaniesz tylko 10. a co to oznacza? Dajesz 100% gotówki, bierzesz na siebie 100% ryzyka i dostajesz 30% nagrody. To właśnie się dzieje, jeśli się spojrzy na zyski w dłuższym okresie. Ludzie tego nie robią, ale muszą się tego nauczyć. T.R.: Nie widzą, do jakich kwot z czasem urosłyby ponoszone koszty i opłaty. J.B.: Ludzie powinni wiedzieć, dlaczego kupuje się akcje. Powodem jest dochód z dywidendy i pomnażanie go. W rzeczywistości w długim okresie połowa zwrotu na rynku akcji pochodzi z dywidend. I tam też lokują się wszystkie koszty funduszu. Zastanów się chwilę, Tony: średni zysk przeciętnego funduszu akcji wynosi 2%. Przeciętny fundusz akcji charakteryzuje się wskaźnikiem kosztów na poziomie 1,2%. Potrąci go z tego zysku. Dostajesz więc zwrot 0,8%. Zarządzający funduszem zabiera połowę twoich dywidend jako swoje wynagrodzenie! I ta branża przejada te 60% dywidendy co do joty. A czasami 100% albo nawet więcej. Rozumiesz teraz, dlaczego jestem dla nich solą w oku. T.R.: Jednak wciąż 100 mln ludzi ma pieniądze zainwestowane w aktywnie zarządzanych funduszach inwestycyjnych. Jak to możliwe? J.B.: Cóż, nigdy nie powinniśmy lekceważyć siły marketingu. Jak sprawdziliśmy, w roku 2000 przeciętny fundusz reklamowany w czasopiśmie „Money” miał roczny zwrot na poziomie 41%. Wiele z tych funduszy – być może większość – już nie istnieje. Inwestorzy oczekują, że ich bystry menedżer funduszu zawsze będzie taki bystry, ale to się nie zdarza. Spodziewają się, że skoro fundusz generował 20-procentową rentowność, to dalej tak będzie. A to jest absurdalne; to nie może i nie będzie miało miejsca. T.R.: Vanguard jest zarządzany wyłącznie w interesie swoich akcjonariuszy, którzy są faktycznymi właścicielami firmy. Czy popierasz wprowadzenie powszechnego standardu fiducjarności? J.B.: Domagam się go i być może jestem jednym z pierwszych. Investment Company Institute [organizacja lobbingowa branży funduszy inwestycyjnych] twierdzi: „Nie potrzebujemy federalnego standardu fiducjarności. Już teraz kierujemy się tym standardem”. Skoro tak, to, po pierwsze, dlaczego się na niego nie zgadza? To ciekawe pytanie. Po drugie, oni nie rozumieją, że dotyczy ich konflikt obowiązków fiducjarnych. Szef publicznej spółki, takiej jak powiedzmy BlackRock, ma dwa zestawy zobowiązań

fiducjarnych. Jeden polega na tym, że na pierwszym miejscu powinien stawiać interesy właścicieli jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych BlackRock i zwiększać ich zyski. Drugi zaś sprowadza się do tego, aby dbać o interesy właścicieli akcji BlackRock i zarabiać dla nich jak najwięcej pieniędzy. Tak więc prezes BlackRock Laurence D. Fink musi poradzić sobie z tym dylematem. By zwiększać zyski inwestorów w swoich funduszach, musi obniżać opłaty. Lecz by zwiększać zyski właścicieli BlackRock, musi je podnosić. Próbuje więc robić obie te rzeczy naraz. Przy okazji firma zarabia lepiej niż kiedykolwiek wcześniej. T.R.: Ironia losu. J.B.: Jakiż to wspaniały kraj! T.R.: Czy twoim zdaniem następne 10 lat będzie ekscytujące? A może trudne? Albo i takie, i takie? J.B.: Widzę, jak korporacyjna Ameryka wciąż się rozwija. A pamiętaj, że giełda jest pochodną wartości generowanej przez nasze firmy. One zarabiają pieniądze i nadal będą je zarabiać. Może zarabiają trochę mniej, ale będą coraz większe i coraz wydajniejsze. Dalej więc będą się rozwijać, prawdopodobnie wolniej, niż się do tego przyzwyczailiśmy, ale wciąż będzie to zdrowy wzrost. T.R.: Głównie dlatego, że w związku z demografią zmniejsza się konsumpcja, czy dlatego, że tak dużo pożyczyliśmy, iż musimy zrobić z tym porządek? J.B.: Musimy ograniczyć naszą dźwignię finansową. Ludzie za dużo pożyczają. W rzeczywistości nie ma też zbyt wielkiej dźwigni po stronie przedsiębiorstw. Bilanse korporacji są w całkiem dobrej kondycji. Ale bilanse publiczne, w tym federalne, stanowe i lokalne, są zbyt rozdęte. I musimy coś z tym zrobić. Jednym z wielkich zagrożeń – i jednym z wielkich znaków zapytania – jest to, że Rezerwa Federalna ma z grubsza 4 bln dolarów rezerw. To o 3 bln więcej niż zwykle, a te 3 biliony pojawiły się w ciągu ostatnich 5, 6 lat. I to trzeba odkręcić. Nikt nie ma pomysłu, jak to zrobić. Lecz każdy wie, że trzeba to zrobić, prędzej czy później. T.R.: Jak bardzo powinniśmy się niepokoić kolejnym kryzysem finansowym? J.B.: Jeśli chce się myśleć nie jak przeciętny inwestor, lecz jak ktoś, kto ma szersze horyzonty, nigdy nie można zapominać o historii. Nie wolno uważać, że się nie powtórzy. Jak mówił Mark Twain: „Historia być może się nie powtarza, ale się rymuje”. Rzeczywiście istnieje więc ryzyko poważnego światowego kryzysu finansowego. Nawet światowej depresji. Jakie jest jej prawdopodobieństwo? Powiedziałbym, że może jeden do dziesięciu. Ale nie jeden do tysiąca. Nie uważam jej więc za coś prawdopodobnego, lecz każdy, kto mówi: „To się nie może tu wydarzyć”, jest w błędzie… T.R.: Zapomina o historii. J.B.: Tak. Zasadniczo więc trzeba używać danego nam przez Boga zdrowego rozsądku. Nie dawać się uwodzić przelotnym modom i chwilowym trendom. I nie dawać się porwać chwilowym zawirowaniom na rynkach, czy to akcji, czy obligacji. T.R.: Przez 64 lata w branży miałeś do czynienia ze wszystkimi warunkami rynkowymi. W jaki sposób wyłączasz element ludzkich emocji z inwestowania? J.B.: Nikt z nas nie jest w stanie tego zrobić, włącznie ze mną. Choć próbuję. Ludzie

pytają: „Jak się czujesz, gdy rynek spada o 50%?”, a ja szczerze odpowiadam, że czuję się podle. Żołądek mam zawiązany na supeł. Co więc robię? Wyciągam parę moich książek uczących konsekwencji i wytrwałości i czytam je od nowa! T.R.: Gdybyś nie mógł swoim dzieciom i wnukom przekazać żadnych pieniędzy, lecz tylko zestaw reguł, jakie by one były? J.B.: Na początek powiedziałbym: uważaj, gdzie lokujesz swoje aktywa. Alokację aktywów dobieraj do własnej tolerancji ryzyka i swoich celów. Drugą regułą byłoby: dywersyfikuj. I koniecznie dywersyfikuj, inwestując w niskokosztowe fundusze indeksowe. Istnieje wiele takich, które są drogie. Nie powinniśmy o tym zapominać. I nie handluj. Nic nie rób – po prostu trwaj! Bez względu na wszystko! Łatwiej zdołasz się oprzeć pokusie, jeśli w obligacjach będziesz miał trochę więcej aktywów niż, twoim zdaniem, powinieneś mieć. T.R.: Jakie jeszcze rady masz dla inwestorów? J.B.: Nie otwierajcie „Wall Street Journal”! Nie oglądajcie CNBC! Robimy z tego dziecinadę. Udzielam licznych wywiadów dla CNBC i wciąż się zastanawiam, dlaczego mnie jeszcze zapraszają. Jestem w stanie znieść nie więcej niż 40 czy 50 sekund Jima Cramera. Wszystkie te krzyki, wrzaski, kupuj to, sprzedawaj tamto. to tylko przeszkadza w inwestowaniu. Przeznaczamy zbyt wiele czasu i energii na wszystkie te rzeczy związane z inwestowaniem, podczas gdy wiadomo, jaki będzie końcowy wynik. Dostaniesz zwrot na poziomie rynku, może ciut więcej, może ciut mniej. Zwykle mniej. Po co więc poświęcać tyle czasu na próby pokonania S&P 500 przez cały dzień w czasie rzeczywistym, jak głosiły reklamy pierwszego ETF-a [funduszu notowanego na giełdzie]? Każdy, kto tak robi, zasługuje na dożywocie. Weź dzieciaki, idź z nimi do parku. Albo zabierz żonę na kolację. A jeśli już nic nie pomaga, poczytaj dobrą książkę. T.R.: Co znaczą dla ciebie pieniądze? J.B.: Patrzę na pieniądze nie jak na cel, lecz jak na środek do celu. Jest pewna świetna anegdota o tym, jak dwóch pisarzy, Kurt Vonnegut i Joe Heller, spotyka się na przyjęciu na Shelter Island. Kurt patrzy na Joego i mówi: „Ten facet, nasz gospodarz, zarobił dziś miliard dolarów. W jeden dzień zarobił więcej, niż ty na wszystkich sprzedanych egzemplarzach Paragrafu 22”. A Heller patrzy na Vonneguta i mówi: „To mnie nie martwi, ponieważ ja mam coś, czego on nigdy nie będzie miał. Mam wystarczająco”. Zostawiam moim dzieciom na tyle dużo, żeby mogły robić, co chcą, ale nie tak dużo, by mogły nic nie robić. Od czasu do czasu mówię im: „Czasami żałuję, że nie dorastaliście, dysponując wszystkimi tymi przywilejami, które ja miałem”. Za pierwszym razem spytały: „Chyba nie dysponując przywilejami?”, a ja odparłem: „Nie, dziecko, dokładnie tak, jak powiedziałem. Dysponując przywilejami. Przywilejem radzenia sobie w świecie, przywilejem przebijania się przez to wszystko”. T.R.: Zajęło całe lata, zanim koncepcja indeksowania chwyciła, lecz obecnie fundusze indeksowe biorą branżę szturmem. Jak to jest wiedzieć, że się miało rację? J.B.: Cóż, ludzie mówią: „Musisz być bardzo dumny. Spójrz, co zbudowałeś”. A ja im odpowiadam, że kiedyś pewnie będę, że przyjdzie taki dzień. Ale jeszcze nie teraz. To chyba Sofokles powiedział: „Trzeba poczekać do wieczora, by radować się wspaniałością dnia”. A mój wieczór jeszcze nie nadszedł. Wiesz co, muszę ci się do

czegoś przyznać: powinienem umrzeć dawno, dawno temu. Miałem osiem zawałów, zanim dostałem serce [przeszczep]. Moje serce stanęło. I nie mam prawa tu być. ale absolutnie fantastycznie jest być żywym. Nie rozmyślam o tym dużo. Zdaję sobie jednak sprawę, że jestem świadkiem czegoś, co moim zdaniem stanowi triumf indeksowania. Prawdziwą rewolucję w preferencjach inwestorów. Nie mam co do tego wątpliwości. To zmieni Wall Street. Wall Street staje się dużo mniejsze. Nie jestem pewien, czy dobrze to wszystko rozumiem, ale domyślam się, że gdybym umarł, nie oglądałbym tego. T.R.: Tak przy okazji, czy ty kiedykolwiek pójdziesz na emeryturę? J.B.: To raczej w rękach Boga niż moich. Dobrze się bawię i kwitnę, realizując swoją misję dawania równych szans wszystkim inwestorom. Najważniejsze reguły zarządzania portfelem wg Jacka Bogle’a: 1. Alokacja aktywów zgodna z własną tolerancją ryzyka i celami. 2. Dywersyfikacja osiągana za pomocą niskokosztowych funduszy indeksowych. 3. Procent aktywów w funduszach obligacji powiązany z wiekiem inwestora. Obliczony, jak twierdzi, „surową metodą”. Jack jest po osiemdziesiątce i 40% jego portfela zainwestowane jest w obligacje. Lecz bardzo młoda osoba w instrumentach właścicielskich może mieć i 100%. Tak więc w moim portfelu, obejmującym zarówno rachunki osobiste, jak i emerytalne, około 60% aktywów ulokowanych jest w akcjach, głównie w oferowanych przez Vanguarda funduszach indeksowych akcji. Reszta została podzielona między ogólny indeksowy fundusz obligacji Vanguarda (total Bond Market Index Fund) oraz fundusze zwolnione z opodatkowania (obligacje municypalne). Moje inwestycje w obligacje municypalne podzielone są następująco: około 2/3 znajduje się w funduszu obligacji średnioterminowych Vanguarda (Intermediate-term tax-Exempt Fund), zaś około 1/3 w funduszu Limited-term tax Exempt Fund, również Vanguarda (limited-term oznacza obligacje nieco dłuższe niż krótkoterminowe, dla wyższej rentowności). Mam nadzieję, że nie będę musiał wycofywać pieniędzy z opodatkowanego portfolio. A zyski zwolnione z opodatkowania są całkiem niezłe, około 3%, co jest ekwiwalentem 5% dla kogoś z moją stawką podatku. Nie potrzebuję więcej i jestem bardziej niż szczęśliwy, że udaje mi się tyle dostać. Oczywiście nieco się martwię o stabilność rynku obligacji municypalnych, lecz uznałem, że Vanguard ma najlepszych analityków, więc wszystko powinno być okej. W portfolio z odroczoną płatnością podatku, które stanowi największą część moich aktywów, posiadane przeze mnie obligacje występują głównie w postaci funduszu Vanguarda total Bond Market Index Fund. Fundusz ten obejmuje obligacje długo-, średnio- i krótkoterminowe. Są to obligacje skarbowe, hipoteczne i korporacyjne. Jestem bardzo zadowolony z rentowności całego portfolio. Po okropnym 17procentowym załamaniu w 2008 roku (indeks S&P 500 stracił tego roku 37%, a więc

ponaddwukrotnie więcej) moje stopy zwrotu były konsekwentnie dodatnie i przeciętnie wyniosły 10% rocznie. Cieszę się, że po prostu jestem w grze i amortyzuję to wszystko.

ROZDZIAŁ 6.4

WARREN BUFFETT: „WYROCZNIA Z OMAHA” Legenda, która powiedziała już wszystko; prezes zarządu Berkshire Hathaway Byłem za kulisami programu Today, czekając na wejście na wizję, gdy pojawił się on we własnej osobie: Warren Buffett, jeden z największych inwestorów XX wieku i trzeci najbogatszy człowiek świata z majątkiem szacowanym na 67,6 mld dolarów. Mieliśmy wystąpić (razem z założycielką Spanx Sarą Blakely i przyszłym sekretarzem ds. mieszkalnictwa i rozwoju miast Julianem Castro) w panelu prowadzonym przez Matta Lauera poświęconym sukcesowi ekonomicznemu i naszym poglądom na kierunek, w jakim zmierza amerykańska gospodarka. Zawsze byłem wielkim fanem Buffetta. Podobnie jak miliony inwestorów na całym świecie inspirowała mnie historia tego skromnego brokera z Nebraski, który z upadającej firmy tekstylnej z Nowej Anglii pod nazwą Berkshire Hathaway uczynił piątą co do wielkości publiczną spółkę świata, dysponującą aktywami o wartości blisko pół biliona dolarów ulokowanymi w rozmaitych przedsięwzięciach, począwszy od firmy ubezpieczeniowej Geico, po cukierniczą See’s Candies. Sekretem (powszechnie znanym) sukcesu Buffetta jest tzw. value investing: system, którego nauczył się i który doskonalił dzięki swojemu mentorowi Benowi Grahamowi. Jego istotą jest wyszukiwanie niedowartościowanych spółek i zakup ich akcji z oczekiwaniem, że ich kurs wzrośnie w długim terminie. To jedna z najprostszych form transakcji o asymetrycznej relacji ryzyko–zysk, wymagająca jednak ogromnego rozpoznania rynku, umiejętności i gotówki – co stanowi jeden z powodów, dla których Buffett wszedł w ubezpieczenia, które generują znakomite przepływy pieniężne, a co za tym idzie możliwości inwestycyjne. Buffett nie tylko odniósł fenomenalny sukces w biznesie, lecz również stał się jednym z najbardziej szczodrych filantropów w historii, zobowiązując się do oddania 99% swej ogromnej osobistej fortuny na cele dobroczynne za pośrednictwem Fundacji Billa i Melindy Gatesów. Prawdopodobnie jest też najbardziej cytowalnym – i cytowanym – liderem biznesu wszech czasów, o czym mogliście się przekonać, czytając jego złote myśli, którymi gęsto została usiana ta książka. Gdy w końcu znalazłem się z nim w jednym pokoju, nie mogłem się oprzeć pokusie opowiedzenia mu o projekcie mojej książki. Być może moglibyśmy umówić się na wywiad dotyczący tego, jak indywidualny inwestor może odnieść sukces w zmiennej gospodarce?

Spojrzał na mnie z uśmiechem. – Tony – powiedział – bardzo chciałbym ci pomóc, ale obawiam się, że powiedziałem już wszystko, co człowiek może powiedzieć na ten temat. Trudno było się z tym spierać. Od 1970 roku Warren Buffett publikuje swoje powszechnie oczekiwane listy do akcjonariuszy, pełne wyrażonych prostymi słowami rad inwestycyjnych i komentarzy. Poza tym istnieje już blisko 50 książek z jego nazwiskiem na okładce – z których kilka pióra samego Buffetta! Mimo to naciskałem dalej. – Teraz, skoro ogłosiłeś, że prawie cały swój majątek przeznaczasz na dobroczynność, jaki portfel zaleciłbyś swojej rodzinie, by mogła chronić i pomnażać swoje inwestycje? Znowu się uśmiechnął i ujął mnie za ramię. – To bardzo proste – powiedział. – Właściwym kierunkiem jest indeksowanie. Inwestuj w wielkie amerykańskie firmy bez ponoszenia wszystkich tych opłat pobieranych przez menedżerów funduszy inwestycyjnych, a potem trzymaj się tych firm, a w długim okresie na tym wygrasz! Byłem pod wrażeniem! Najbardziej znany w świecie inwestor dobierający akcje do portfela uznaje fundusze indeksowe za najlepszą i najmniej kosztowną formę inwestowania! Później, gdy nawet Steve Forbes i Ray Dalio starali się namówić go, aby udzielił mi większego wywiadu, raz jeszcze podkreślił, że nie ma takiej potrzeby. Warren powiedział mi, że wszystkie ważne rzeczy, jakie miał do powiedzenia na temat inwestowania, zostały już opublikowane. Wszystko, co dziś poradziłby indywidualnemu inwestorowi, to inwestowanie w fundusze indeksowe, by zyskać ekspozycję na szeroki rynek najlepszych spółek świata, i trzymanie ich przez długi czas. Aha, praktyka czyni mistrza? Zrozumiałem aluzję, Warren! W tegorocznym liście do akcjonariuszy Warren po raz kolejny powtórzył tę samą radę! Jaka jest jego alokacja aktywów? Poniżej znajdziecie instrukcje, jakie zostawił swojej żonie oraz ich trustowi na wypadek swojej śmierci: „10% włóżcie (…) w krótkoterminowe obligacje skarbowe, a 90% w wysoce efektywny kosztowo fundusz indeksowy oparty na S&P 500 (sugeruję Vanguarda). Wierzę, że długoterminowe wyniki trustu będą dzięki tej strategii lepsze od wyników większości inwestorów – funduszy emerytalnych, instytucji czy osób prywatnych – którzy zatrudniają wysoko opłacanych menedżerów portfeli”. Jack Bogle bardzo cieszy się z tej rady! Najbardziej szanowany inwestor Ameryki popiera strategię, którą Jack promuje od prawie 40 lat! Pamiętajcie, Buffett założył się o milion dolarów z nowojorską firmą Protégé Partners, że pięciu najlepszych, wybranych przez Protégé menedżerów funduszy hedgingowych razem wziętych w okresie 10-letnim nie będzie w stanie uzyskać wyników lepszych niż indeks S&P 500. Według stanu na luty 2014 roku S&P 500 zanotował wzrost o 43,8%, podczas gdy pięć funduszy hedgingowych tylko 12,5%. „Wyrocznia z Omaha” przemówiła!

ROZDZIAŁ 6.5

PAUL TUDOR JONES: WSPÓŁCZESNY ROBIN HOOD Założyciel Tudor Investment Corporation; założyciel Robin Hood Foundation Jeden z największych traderów wszech czasów, Paul Tudor Jones, pierwsze doświadczenia zdobywał na giełdzie towarowej, gdzie handlował bawełną. Własną firmę założył w wieku 26 lat. Paul zaprzecza prawu ciążenia: przez 28 lat z rzędu nie zanotował straty. Częścią jego legendy jest to, że przewidział czarny poniedziałek, krach z 1997 roku, kiedy giełda straciła 22% w jeden dzień (niepobity dotąd rekord wysokości spadku kursów akcji w jeden dzień). W czasie gdy reszta świata przeżywała załamanie, Paul i jego klienci zrealizowali 60procentowy zysk za jeden miesiąc i prawie 200-procentowy za cały rok! Paul jest jednym z moich najbliższych przyjaciół i osobistych bohaterów. Mam przywilej być jego coachem motywacyjnym od 1993 roku – czyli przez 28 lat jego nieprzerwanej passy zwycięstw i większą część jego kariery tradera. Tym, co w Paulu imponuje mi nawet bardziej niż jego ogromny sukces finansowy, jest jego płynąca z serca obsesja odpłacania dobrem i czynienia dobra. Jako założyciel legendarnej Fundacji Robin Hooda (FRH) Jones zainspirował i włączył niektórych najmądrzejszych i najbogatszych inwestorów świata do walki z ubóstwem w Nowym Jorku. Paul i ekipa z Fundacji Robin Hooda realizują te działania z taką samą dyscypliną analityczną, jaką miliarderzy od funduszy hedgingowych zwykle rezerwują dla swych finansowych inwestycji. Od 1988 roku FRH zainwestowała w programy miejskie ponad 1,45 mld dolarów. Jones słynie z nieustępliwego dążenia do zysku przy minimum ryzyka (za chwilę opowie wam o swojej regule 5:1) i tak samo działa jego fundacja. Koszty operacyjne i administracyjne FRH w 100% pokrywają wpłaty członków zarządu fundacji, więc darczyńcy osiągają zwrot z inwestycji w swoją społeczność w stosunku 15:1! Jak mówi Eric Schmidt, prezes wykonawczy Google: „Właściwie nie istnieje bardziej efektywna fundacja ani działalność!”. Sam Jones powie wam, że jest traderem, a nie tradycyjnym inwestorem, lecz podobnie jak w przypadku jego dawnego pracodawcy E.F. Huttona, gdy Jones mówi, ludzie słuchają. Jako trader w skali makro studiuje wpływ czynników fundamentalnych, psychologię, analizę techniczną, przepływy funduszy oraz światowe wydarzenia oraz ich wpływ na ceny aktywów. Zamiast koncentrować się na

indywidualnych spółkach, obstawia trendy, które kształtują świat – od Stanów Zjednoczonych, po Chiny; od walut, przez towary, po stopy procentowe. Jest rozchwytywany przez najbardziej wpływowych liderów finansowych świata: ministrów finansów, przedstawicieli banków centralnych i think tanki na całym świecie. Aby przeprowadzić ten wywiad, spotkałem się z Paulem we wspaniałej siedzibie Tudor Investment w Greenwich w Connecticut. W czasie rozmowy drążyliśmy temat jego najważniejszych zasad inwestycyjnych, które mogą się wam przydać jako indywidualnym inwestorom. W efekcie Paul zaraz podaruje wam ekwiwalent „edukacji biznesowej za 100 tys. dolarów”. Tą wiedzą dzieli się z własną rodziną traderów i garstką studentów, którzy mają wielkie szczęście słuchać jego przesłania. A cała ta mądrość zajmuje zaledwie kilka stron. T.R.: Paul, to, co zrobiłeś jako inwestor, jako trader, jest nadzwyczajne: 28 lat zwycięstw z rzędu – 28 lat bez straty. Jak śmiertelnik mógł tego dokonać? P.T.J.: Wszyscy jesteśmy produktami swojego środowiska. Ja zaczynałem w 1976 roku jako trader na giełdzie towarowej. Wielka zaleta tej pracy – handlu bawełną, soją, sokiem pomarańczowym – polega na tym, że [te] rynki są niezwykle zależne od pogody. W ciągu 3 czy 4 lat masz tam ogromne hossy i potężne bessy. Bardzo szybko nauczyłem się psychologii hossy i bessy oraz tego, jak szybko mogą po sobie następować. Widziałem emocje, jakie towarzyszą zniżkującemu rynkowi. Widziałem, jak powstają i znikają fortuny. Siedziałem tam i patrzyłem, jak w 1980 roku Bunker Hunt zamieniał swoje warte 400 mln dolarów aktywa w srebrze w 10 mld dolarów, co uczyniło go najbogatszym człowiekiem na świecie. A potem jak w ciągu 5 tygodni z powrotem zjeżdżał z 10 mld do 400 mln. T.R.: Niewiarygodne! P.T.J.: Dowiedziałem się więc, jak szybko wszystko to może zniknąć; jak cenne są rzeczy, gdy się je ma. Najważniejsza lekcja, jaką z tego wyniosłem, to taka, że defensywa jest 10 razy ważniejsza niż ofensywa. Bogactwo, które posiadasz, może się okazać bardzo efemeryczne; trzeba być cały czas skoncentrowanym na ochronie przed stratami. T.R.: Zdecydowanie. P.T.J.: Gdy trzymasz jakąś dobrą pozycję, nie musisz jej doglądać; ona zadba o siebie. Skoncentrować musisz się na miejscach, gdzie tracisz pieniądze, a tam zazwyczaj ludzie nie chcą zaglądać: „Moje konto topnieje. Nawet nie chcę na to patrzeć”. Z czasem stworzyłem więc procedurę, dzięki której zarządzanie ryzykiem jest głównym i najważniejszym obszarem moich codziennych zajęć. Chcę wiedzieć, że nie tracę. T.R.: Jakie, twoim zdaniem, są największe mity dotyczące inwestowania, które pokutują wśród ludzi? Co najbardziej im szkodzi? P.T.J.: Możesz inwestować w długim terminie, lecz niekoniecznie w długim terminie będziesz bogaty – ponieważ wszystko ma swoją cenę i wartość środkową na przestrzeni czasu. Ale moim zdaniem wymagalibyśmy od przeciętnego inwestora za dużo, oczekując, by zawsze znał mierniki stosowane w wycenie. Sposobem, aby się przed tym zabezpieczać – przed brakiem biegłości w każdej klasie aktywów – jest posiadanie zdywersyfikowanego portfela.

T.R.: Oczywiście. P.T.J.: Opowiem ci coś, czego nigdy nie zapomnę. To było w 1976 roku. Pracowałem od pół roku. Poszedłem do swojego szefa, tradera Eliego Tullisa, i powiedziałem: „Muszę handlować, muszę handlować”. A on na to: „Synu, nie będziesz teraz handlować. Może za następne pół roku ci pozwolę”. Wtedy ja na to: „Nie, nie, nie – muszę teraz”. Odparł na to: „Słuchaj, rynki wciąż tu będą za 30 lat. Pytanie brzmi, czy ty będziesz?”. T.R.: Świetne. P.T.J.: Żółw wygrywa wyścig, prawda? Myślę, że najlepszą rzeczą, jaką możesz zrobić, jest zdywersyfikowanie swojego portfela. Liczy się dywersyfikacja, defensywa oraz, powtórzę to, po prostu trwanie w grze tak długo, jak się da. T.R.: Ciągnąc temat dywersyfikacji, jak twoim zdaniem powinna wyglądać alokacja aktywów z punktu widzenia strategii defensywnej? P.T.J.: Nigdy nie będzie momentu, kiedy będziesz mógł z [absolutnym] przekonaniem powiedzieć, że to jest właściwy miks na następne 5 czy 10 lat. Świat zmienia się bardzo szybko. Jeśli dobrze się przyjrzeć, wyceny zarówno akcji, jak i obligacji w Stanach Zjednoczonych są absurdalnie wysokie. Z drugiej strony gotówka jest bezwartościowa. Co więc robić ze swoimi pieniędzmi? Cóż, trzeba wiedzieć, kiedy i na co jest właściwy moment. Pewnie nie zawsze będziesz w sytuacji pozwalającej zarobić dużo pieniędzy, mimo ogromnych możliwości. T.R.: Co więc ty robisz? P.T.J.: Czasami trzeba powiedzieć: „Jezu! Nie widzę tu żadnego interesu, nie ma tu nic ciekawego. Zamierzam być defensywny i przygotować portfel, z którym nie będę wiązał wielkich nadziei. Zamierzam się ustawić w pozycji, w której nie oberwę, a jeśli ceny pójdą w górę, będę miał trochę amunicji, by coś z tym zrobić”. T.R.: No dobrze, a jakieś konkretne strategie ochrony portfela? P.T.J.: Uczę na studiach licencjackich na University of Virginia i mówię studentom: „Oszczędzę wam fatygi kończenia szkoły biznesowej. Zaraz dostaniecie ode mnie lekcję za 100 tys. i wyrażę ją dwiema myślami, w porządku? Nie musicie iść do szkoły biznesu; wystarczy, że zapamiętacie dwie rzeczy. Po pierwsze, zawsze powinniście podążać za dominującym trendem. Nigdy nie powinniście być kontrainwestorami. Jak do swoich majątków doszło dwóch najbogatszych facetów w USA – Warren Buffett i Bill Gates? Bill Gates dorobił się, ponieważ miał akcje spółki Microsoft. Ich wartość wzrosła 800 razy, a on trzymał się trendu. Z kolei Warren Buffett powiedział: »Dobrze. Będę kupował wspaniałe spółki. Będę je trzymał i nie zamierzam ich sprzedawać, ponieważ – jak mówią zasady i rozsądek – jeśli nie sprzedam, procent składany będzie pracował na moją korzyść«”. T.R.: I zarobił na przepływach pieniężnych wszystkich swoich firm ubezpieczeniowych. P.T.J.: Wytrzymał do końca jednej z najpotężniejszych hoss w historii cywilizacji. Wytrzymał ból niezrealizowanych zysków. T.R.: Niesamowite. Moje następne pytanie jest następujące: jak rozpoznajesz trend?

P.T.J.: Uniwersalnym miernikiem, jakiego używam, jest 200-dniowa średnia krocząca cen zamknięcia. Zbyt wiele razy w życiu widziałem, jak wartość instrumentów spada do zera, czy to akcji, czy też towarów. Cała sztuka inwestowania polega na tym, co robić, żeby nie stracić wszystkiego. Jeśli trzymasz się zasady 200-dniowej średniej kroczącej, uda ci się umknąć. Grasz defensywnie i dasz radę uciec. Ucząc studentów analizy technicznej, robię następujące ćwiczenie: na czystej płachcie papieru rysuję hipotetyczny wykres, jak ten poniżej – krzywa idzie cały czas w górę. A potem pytam: „No dobrze, wszystko, co wiecie, widać tutaj. Ile osób chce wybrać długi okres i zostać na wykresie do końca?”. Rękę podnosi jakieś 60% studentów. „A ilu chce wyjść z tej inwestycji i ją sprzedać?”. Zgłasza się mniej więcej 40%. Mówię wtedy: „40% z was nigdy w życiu nie powinno inwestować żadnych pieniędzy! Ponieważ macie w sobie wirus kontrinwestowania, a to najprostsza droga, by wszystko zrujnować. Oznacza to, że będziecie kupować każdą markę – będziecie kupować rzeczy, które dążą do zera, i sprzedawać rzeczy, które dążą do nieskończoności, aż pewnego dnia umrzecie”. T.R.: To jest świetne, naprawdę ma sens. Mówisz, że część swoich wielkich zwycięstw odniosłeś w punktach zwrotnych, zgadza się? To cię właśnie odróżnia. P.T.J.: Owszem, w czasie krachu w 1987 roku. Zdobyłem swoje pieniądze w dniu krachu. T.R.: Musisz mi o tym opowiedzieć. Uważa się, że to jedna z trzech najlepszych transakcji wszech czasów! Większość ludzi byłaby zachwycona przy 20-procentowym rocznym zwrocie; ty na tej transakcji w ciągu jednego miesiąca zarobiłeś 60%. Czy na ten interes naprowadziła cię twoja teoria 200-dniowej średniej kroczącej? P.T.J.: Zgadza się. Dwustudniowa średnia krocząca zeszła poniżej celu. W samym apogeum, tuż przed krachem, miałem płaski wykres. T.R.: Czekałeś więc, aż trend się odwróci? P.T.J.: Tak. T.R.: To niesamowite! Jestem pod wielkim wrażeniem. Nie uważasz się więc za ryzykanta

i koncentrujesz się na tym, aby ciągle chronić się przed stratami oraz nadążać za trendem. Jaka jest druga myśl dla studentów? P.T.J.: 5:1. T.R.: Asymetryczna relacja ryzyko–zysk? P.T.J.: Właśnie. Zasada 5:1 oznacza, że ryzykuję 1 dolara, żeby zarobić 5. Ta reguła pozwala ci na 20-procentową celność. Tak naprawdę mogę być kompletnym imbecylem. Mogę się mylić przez 80% czasu, a mimo to nie przegrać – zakładając, że dobrze zarządzam ryzykiem. Musisz mieć rację tylko raz na 5 razy. Problem w tym, że my nie inwestujemy w ten sposób. Ludzka natura sprawia, że nigdy nie kalkulujemy punktów początkowych. Nigdy naprawdę się nie zastanawiamy nad tym, w którym miejscu będziemy musieli się poddać i co naprawdę ryzykujemy. T.R.: Tylko że ty, Paul, nie mylisz się przez 80% czasu! Ponieważ alokacja aktywów jest tak ważna, pozwól, że cię o coś zapytam: gdybyś nie mógł zostawić dzieciom żadnych pieniędzy, tylko wzorcowe portfolio i zestaw zasad, których miałyby się trzymać, co by to było? Pytam o to, żeby ludzie mogli mieć model, żeby przeciętny człowiek mógł spojrzeć na inwestowanie twoimi oczami. P.T.J.: Bardzo się przejmuję inwestorem detalicznym, indywidualnym, ponieważ to bardzo, bardzo trudne. Gdyby to było łatwe, gdyby istniała jedna formuła, jeden sposób, wszyscy bylibyśmy zylionerami. Wystarczyłoby pozbywać się wszystkiego, co schodzi poniżej 200-dniowej średniej kroczącej. Drugą regułą byłoby inwestowanie według zasady 5:1 oraz dyscyplina. Ale wiem tylko tyle, że powinieneś zrobić wywiad z Rayem Dalio. On zna się na takich rzeczach jak nikt inny. Jeśli poszukujesz alokacji aktywów, ten facet robi to najlepiej na świecie. T.R.: Jest następny na mojej liście, dzięki! No dobrze, zmieńmy bieg. Odniosłeś w życiu fenomenalny sukces, jesteś legendą, lecz pozostałeś skromnym człowiekiem. Opowiedz mi o spłacaniu długu: co motywuje cię do tych wszystkich wspaniałych działań dobroczynnych? Co powoduje, że chcesz odmieniać los tak wielu ludzi? P.T.J.: Kiedy byłem małym dzieckiem, poszedłem z mamą na wielki targ warzywny w Memphis. Pamiętam, że nagle, gdy podniosłem głowę, mojej mamy nie było. Kiedy masz 4 lata, twoja matka jest dla ciebie wszystkim. I wtedy podszedł do mnie niezwykle uprzejmy, bardzo stary i bardzo wysoki czarnoskóry mężczyzna i powiedział: „Nie martw się, znajdziemy twoją mamę. Nie płacz, na pewno ją znajdziemy. Za minutę będziesz szczęśliwy”. Wziął mnie za rękę i prowadził tymi uliczkami, aż zobaczył moją matkę, a ona zaczęła się śmiać, ponieważ widziała, że płaczę. T.R.: Nieźle! P.T.J.: Takich rzeczy nigdy się nie zapomina. Każde działanie Boga, wszystkie te drobne rzeczy stają się wielkie, a potem zaczynają się mnożyć. Zapominamy, jak ważny może być drobny gest. Uważam, że dla mnie rozrósł się on w całe życie wypełnione próbami odpłacenia za tę dobroć. T.R.: To bardzo piękne, Paul; widzę i czuję, jak mocno ten moment wpłynął na twoje życie. Wzruszyłeś nas niemal do łez. Dziękuję. Ostatnie pytanie: większość ludzi łudzi się, że jeśli będą mieli dość pieniędzy, stres ich opuści. Czy to prawda? Czy stres związany z pieniędzmi kiedykolwiek odchodzi?

P.T.J.: Ten dzień jeszcze nie nadszedł. T.R.: W porządku. To właśnie chciałem usłyszeć. P.T.J.: Problem w tym, że pieniędzy, jak wszystkiego innego, nigdy nie jest dość. Obecnie stres finansowy wzbudza we mnie to, że istnieje tak wiele szczytnych celów, w które wierzę. Mój finansowy stres odnosi się do możliwości dawania na rzeczy, które mnie uszczęśliwiają, które są źródłem pasji w moim życiu, które naprawdę mnie ekscytują. Mam na oku projekt ekologiczny, który odkryłem jakiś miesiąc temu i na który prawdopodobnie mnie nie stać. Jego horyzont czasowy to przynajmniej 100 lat. I myślę sobie: „Mój Boże! Gdybym kupił to karczowisko i pozwolił mu się zagoić i odbudować, za 100 lat byłoby to przepiękne, zapierające dech w piersiach miejsce! Miejsce, w którym Bóg mógł przemówić do Adama; to mógłby być raj”. I zaraz dodaję w duchu: „No dobrze, nie stać mnie na to, ale naprawdę chcę to zrobić. Powinienem pójść i wziąć się ostro do roboty, ponieważ to będzie najlepszy dar, jak mogę dać komuś za 100 lat. Nie będą wiedzieli, kto to zrobił, ale będą kochać to miejsce i będą bardzo szczęśliwi”. T.R.: Dziękuję, Paul. Kocham cię, bracie.

ROZDZIAŁ 6.6

RAY DALIO: CZŁOWIEK NA KAŻDĄ POGODĘ Założyciel i jeden z członków zarządu odpowiedzialnych za inwestycje w Bridgewater Associates Ray Dalio jest częścią DNA tej książki od momentu, gdy zasiadłem, by przeprowadzić z nim wywiad w jego domu w Connecticut. Nasze pierwsze spotkanie to były prawie 3 godziny przerzucania się ideami na wszelkie możliwe tematy, od korzyści z medytacji („Daje mi spokój umysłu”, mówi Ray), po mechanizmy gospodarki („To prosta maszyna”). Znałem niezwykłe osiągnięcia jego największego w świecie, wartego 160 mld dolarów funduszu hedgingowego Bridgewater Associates. Wiedziałem, że Ray zarządza ryzykiem lepiej niż ktokolwiek inny na świecie, a także jest właściwym człowiekiem dla światowych liderów i ogromnych instytucji finansowych, którzy potrzebują bezpiecznej przystani wśród wzburzonych rynków. Nie miałem jednak pojęcia, że gdy zadam mu to samo pytanie, które zadawałem wszystkim finansowym supergwiazdom w tej książce – „Jakie portfolio zostawiłbyś dzieciom, gdybyś nie mógł im zostawić pieniędzy?” – odpowiedź Raya stanie się świętym Graalem, którego szukałem, gdy wyruszałem w tę podróż. Co to było? Ni mniej, ni więcej, tylko plan inwestycyjny dla inwestorów indywidualnych takich jak wy, dzięki któremu możecie pomnażać swoją rezerwę na starość i który sprawdzi się we wszystkich porach roku, bez ryzyka utraty oszczędności całego życia. Do tej pory tylko klienci Raya Dalio mieli dostęp do jego magicznej formuły sukcesu inwestycyjnego w każdych warunkach. Jego szczodrość i to, że zechciał podzielić się nią ze światem właśnie w tej książce, napawa mnie podziwem i wdzięcznością. Nie muszę w tym miejscu przedstawiać wam Raya. Towarzyszył wam w tej podróży od pierwszych stron książki i jeśli dotarliście aż tutaj, czytaliście już rozdziały 5.1 i 5.2: Niezwyciężona, niezatapialna, niepokonana: strategia Na Każdą Pogodę oraz Czas rozkwitnąć: odporność na dekoniunkturę i nadzwyczajne zyski, w których opowiedziałem jego historię i wyłożyłem podstawy jego portfela. Zamierzałem przedstawić je tutaj, lecz potęga jego strategii słabnie pozbawiona kontekstu. Jeśli przeskakiwaliście rozdziały, nie oszukujcie! Wróćcie i przeczytajcie je. Zrobią na was wielkie wrażenie i odmienią wasze życie! Jeśli je czytaliście, czas na wdrożenie ich w życie. Ray Dalio jest panem wszystkich pór roku.

ROZDZIAŁ 6.7

MARY CALLAHAN ERDOES: KOBIETA Z TRZEMA BILIONAMI Naczelna dyrektor wykonawcza (CEO), J.P. Morgan Asset Management Choć Mary Callahan Erdoes mierzy tylko 157 cm, jako szefowa jednej z największych grup zarządzających aktywami na świecie, należącej do największego banku w USA, pozostawia w cieniu większość swych męskich odpowiedników. Magazyn „Forbes” nazwał ją „rzadką kobiecą kometą na męskim firmamencie Wall Street” i zaliczył do 100 najbardziej wpływowych kobiet świata. Od 2009 roku, kiedy przejęła J.P. Morgan Asset Management, firma urosła o ponad pół biliona dolarów – co stanowi przeszło 30-procentowy wzrost! Dziś Erdoes nadzoruje zarządzanie aktywami o wartości 2,5 bln dolarów zainwestowanymi przez fundacje, banki centralne, fundusze emerytalne i niektórych z najbogatszych ludzi świata. Media często wymieniają ją jako kandydatkę na następczynię szefa JPMorgan Chase Jamiego Dimona. O ile większość osób wypowiadających się w tej książce wskazuje, że pasywne, niskokosztowe zarządzanie pieniędzmi z punktu widzenia indywidualnego inwestora daje w dłuższym okresie najlepsze rezultaty, Erdoes twierdzi, iż fundusze aktywnie zarządzane przez najlepszych ekspertów w branży warte są płaconych im prowizji. Mówi, że dowodem na to jest zarówno wierność ich zadowolonych klientów, jak i rosnąca skala działalności firmy. Zarządzanie pieniędzmi Erdoes ma we krwi. Była najstarszym dzieckiem i jedyną dziewczynką w dużej irlandzkiej, katolickiej rodzinie z Winnetka w stanie Illinois. Jej ojciec, Patrick Callahan, parał się bankowością inwestycyjną w firmie Lazard Freres w Chicago. Mary w szkole średniej wyróżniała się zdolnościami matematycznymi, zdobywając jednocześnie medale w jeździectwie. Zainteresowania matematyczne pozwoliły jej zostać jedyną na roku kobietą z uniwersyteckim dyplomem z matematyki. Męża, Philipa Erdoesa, poznała, gdy razem robili MBA w Harvard Business School. Jako menedżerka w branży usług finansowych Erdoes nieraz wyłamywała się z konwencji: w biznesie słynącym z agresywnego stylu zarządzania współpracownicy opisują ją jako „lojalnego”, „zorientowanego na pracę zespołową” i „troskliwego” przełożonego. Robiąc karierę w J.P. Morgan, zasłynęła tym, że osobiście latała do klientów na drugi koniec kraju, jeśli wymagali szczególnej pomocy w zarządzaniu swoimi

aktywami. Obecnie, w wieku 47 lat, jest jednym z najważniejszych menedżerów w firmie zatrudniającej 260 tys. pracowników. Docenia się ją zarówno za wspaniałe przywództwo, jak i geniusz finansowy. Nasze spotkanie odbyło się w światowej siedzibie J.P. Morgan w klasycznym wieżowcu Union Carbide Building, z widokami na Park Avenue i drapacze chmur Manhattanu. Gdy jechałem windą do salki konferencyjnej, dyrektor ds. komunikacji w J.P. Morgan Asset Management, Darin Oduyoye, opowiedział mi historię, która mnie wzruszyła i pokazała, z jaką osobą zaraz się spotkam. Oduyoye zawsze chciał pracować w telewizji, lecz zatrudnił się w dziale funduszy inwestycyjnych J.P. Morgan, skąd później przeniósł się do public relations. Gdy Erdoes poprosiła go, aby został producentem jej codziennej porannej transmisji dla pracowników działu zarządzania aktywami z całego świata, był w szoku. – Nie znam się wystarczająco na inwestowaniu! – protestował. – Przecież zawsze mówiłeś mi, że chciałeś pracować w telewizji – odpowiedziała. – Teraz masz okazję zostać producentem talk-show! – Dostrzegała we mnie więcej, niż ja sam w sobie widziałem – powiedział mi Darin. Erdoes bardzo stara się poznać wszystkich swoich pracowników, niezależnie od tego, czym się zajmują. Wciąż jednak udaje jej się wykroić trochę czasu, by zjeść wspólnie obiad ze swoimi trzema córeczkami i regularnie odbierać je ze szkoły. Taka właśnie jest i to czyni z niej tak niezwykłego lidera – oraz człowieka. T.R.: Kierujesz jedną z największych grup zarządzających aktywami na świecie. Powiedz mi nieco więcej o swojej drodze, napotkanych wyzwaniach i zasadach, które ci przyświecają. M.E.: Nie sądzę, by można było ułożyć sobie życiową ścieżkę w taki sposób, aby doprowadziła nas dokładnie tam, dokąd chcemy. Wiele rzeczy to przypadek lub zbieg okoliczności. Pamiętam, jak dostałam pierwsze akcje: udziały w Union Carbide. To był urodzinowy prezent od mojej babci. Miałam wtedy chyba siedem czy osiem lat – wystarczająco dużo, by to zapamiętać, zbyt mało, by wiedzieć, co zrobić z tym prezentem. Babcia zapowiedziała mi wtedy: „Nie sprzedawaj ich”. Nie jestem pewna, czy teraz się z tym zgadzam! Ona jednak dodała: „Mają moc procentowania. Jeśli będziesz je trzymać, być może z czasem się rozmnożą i będziesz miała coś więcej”. Od dziecka zaszczepiła mi w ten sposób przekonanie, że oszczędzanie jest ważne, i spowodowała, iż zaczęłam myśleć o zarządzaniu pieniędzmi. Wiedziałam już, że mam talent do liczb, więc koncepcja oszczędzania zamiast wydawania podziałała na mnie. Pomogło mi też to, iż mój ojciec pracował w branży i spędziłam z nim wiele weekendów na zabawie „w biuro”. Siadałam przy jego biurku, a swoich braci sadzałam obok jako asystentów! Dobrze się bawiliśmy, dorastając. Myślę też, że pokazało mi to, jak interesujące i ekscytujące mogą być usługi finansowe i że nie są czymś, czego należy się bać. Bardzo mi to pomogło na wczesnym etapie życia. T.R.: Pracujesz w biznesie zdominowanym przez mężczyzn. Jakim największym wyzwaniom musiałaś stawić czoło na swojej drodze? M.E.: Zarządzanie pieniędzmi to branża, w której wyniki mówią same za siebie. To samonapędzający się mechanizm: jeśli osiągasz dobre wyniki dla klientów, więcej

u ciebie inwestują i zarabiają – to znowu ta sama koncepcja pomnażania pieniędzy, której nauczyłam się od babci. Ponieważ biznes ten koncentruje się na wynikach, branża zarządzania pieniędzmi sprzyja równości. Jeśli masz wyniki, odniesiesz sukces. T.R.: Czym jest przywództwo? Jak je definiujesz? M.E.: Nie powinno się mylić przywództwa z zarządzaniem. Przywództwo oznacza dla mnie, że nie proszę nikogo o nic, czego sama bym nie zrobiła. To budzenie się każdego poranka z jednym celem: by czynić swoją organizację lepszym miejscem. Jestem głęboko przekonana, że to ja pracuję dla ludzi z J.P. Morgan Asset Management, a nie odwrotnie, i z tego powodu próbuję widzieć więcej, niż widzą oni sami. Ponieważ w swojej karierze byłam menedżerem portfela, doradcą klienta i liderem biznesowym, wiem, co potrafimy osiągnąć dla klientów. Uważam więc, że moja praca nie polega wyłącznie na kierowaniu zespołami, lecz również na byciu z nimi w okopach i towarzyszeniu im w ich drodze. Myślę, że pod wieloma względami albo rodzisz się przywódcą, albo nie, lecz nie oznacza to, iż nie musisz stale nad tym pracować, doskonalić się i ustalać, co się sprawdza, a co nie. Styl przywództwa zmienia się zależnie od ludzi lub sytuacji, lecz podstawowe reguły pozostają niezmienne. T.R.: Niedawno przeprowadziłem wywiad z dr. Robertem Shillerem, który właśnie zdobył Nagrodę Nobla w dziedzinie ekonomii. Opowiadał mi o wszystkich dobrych rzeczach, jakie instytucje finansowe robią dla świata, a które ludzie przestali zauważać. Skąd, twoim zdaniem, ta kiepska reputacja i co można zrobić, aby ją zmienić? M.E.: Po kryzysie finansowym łatwo zrozumieć, dlaczego niektórzy ludzie stracili zaufanie do branży. Patrząc na to z dzisiejszej perspektywy, trzeba stwierdzić, że było wiele rzeczy, które należało zmienić – produktów zbyt skomplikowanych lub wprowadzających w błąd. Generalnie jednak sektor usług finansowych dużo daje światu. Wyposażamy firmy w kapitał, aby mogły się rozwijać i ostatecznie tworzyć miejsca pracy. Pomagamy klientom indywidualnym oszczędzać i inwestować ciężko zarobione pieniądze, by mogli kupować domy, opłacić dzieciom studia czy wygodniej spędzić emeryturę. Wspieramy lokalne społeczności, zarówno finansowo, jak i intelektualnym oraz fizycznym kapitałem naszych ludzi. Jestem strasznie dumna, że stanowię część tej branży, a jeszcze dumniejsza, że współtworzę J.P. Morgan. Zatrudniamy 260 tys. pracowników, którzy na co dzień ciężko pracują na rzecz swoich klientów i zawsze próbują robić to, co należy. Mamy takie powiedzenie, że jeśli nie pozwoliłbyś swojej babci kupić jakiegoś produktu, to prawdopodobnie nie jest to biznes, w którym powinniśmy działać. To uproszczony, lecz ważny sposób patrzenia na pewne sprawy. T.R.: Wiem, że to drażliwa kwestia, lecz jeśli posłucha się Raya Dalio, Jacka Bogle’a, Davida Swensena, Warrena Buffetta, wszyscy oni mówią, że aktywne zarządzanie aktywami nie sprawdza się w długim okresie. Że 96% aktywnych zarządzających nie jest w stanie przebić wyników indeksu. Chciałem poznać twój pogląd, ponieważ wiem, iż twoje wyniki były znakomite. M.E.: Jednym z największych wyzwań, jeśli chce się odnosić sukcesy inwestycyjne, jest to, że nie ma czegoś takiego jak strategia, która byłaby odpowiednia dla wszystkich. Lecz jeśli spojrzy się na najlepszych menedżerów portfeli na świecie, okazuje się, że wielu

z nich aktywnie zarządza pieniędzmi, kupuje i sprzedaje spółki, w których dostrzegli określony potencjał. Ich wyniki dowodzą, iż aktywne zarządzanie kapitalizowane w dłuższych okresach ma ogromny pozytywny wpływ na stan portfela. Aktywny zarządzający może spojrzeć na dwie z pozoru podobne spółki i stwierdzić, opierając się na dogłębnym rozeznaniu, która z nich jest lepszą długoterminową inwestycją. W J.P. Morgan Asset Management otaczamy się menedżerami, którzy z powodzeniem robią to od dłuższego czasu, i właśnie dlatego mamy 2,5 bln dolarów aktywów, o pomoc w zarządzaniu którymi poprosili nas ludzie. T.R.: Wielcy inwestorzy zawsze szukają asymetrycznej relacji ryzyko–zysk, prawda? Superbogacze zawsze tak robili. Powiedz mi, jak przeciętny inwestor może dziś zdobyć bogactwo bez ryzyka – albo przynajmniej z niewielkim ryzykiem? M.E.: Nie chodzi o poziom bogactwa; chodzi o to, aby być wszechstronnym, mieć dobrego doradcę i trzymać się planu. Zbyt często się zdarza, że ludzie zaczynają od zdywersyfikowanego planu, lecz wraz ze zmianami warunków rynkowych próbują przewidywać trendy, by mieć albo większy potencjał zysku, albo lepszą ochronę w niekorzystnych warunkach. Ale to bardzo niebezpieczna strategia, ponieważ niezwykle trudno jest przewidzieć każdy scenariusz. Dobrze zdywersyfikowany portfel pozwala ci przechwytywać ryzyko będące źródłem wielkich zysków i jeśli będziesz się trzymał tego planu, możesz w dłuższym okresie dojść do wielkiej fortuny. T.R.: Jakie są dziś największe szanse inwestycyjne dla inwestorów i najpoważniejsze wyzwania, na które muszą być przygotowani? M.E.: Myślę, że będziemy wspominać czasy, w których teraz żyjemy, i mówić: „To były świetne czasy dla inwestycji”. W systemie panuje ogromna płynność, pozwalająca zająć się nam wieloma rzeczami, które poszły nie tak. Osoby pragnące zainwestować w ciągu następnych pięciu lat dysponują jednak wieloma możliwościami wartymi w tej chwili rozważenia – szczególnie jeśli chodzi o te z długoterminową perspektywą inwestycyjną. Większość dzisiejszych inwestorów chce dochodów, ograniczonej zmienności i płynności. Wciąż czujemy kaca po 2008 roku i wiele osób martwi się: „Czy będę w stanie odzyskać gotówkę, jeśli będę jej szybko potrzebował?”. Jeśli nie potrzebujesz jej w tej chwili, zainwestuj. Bardzo dobrze wyjdziesz na tym w nadchodzących latach. Będziesz patrzył wstecz, odczuwając wielkie zadowolenie, że tak postąpiłeś. Poza tym branża wprowadziła liczne zmiany w przepisach, próbując zapewnić lepsze warunki na przyszłość. Nie oznacza to, że nie będzie anomalii rynkowych, ale system jest lepszy i w efekcie powinien być bezpieczniejszy. T.R.: Pytałem o to wszystkich miliarderów, którzy zaczynali od zera: czy kiedykolwiek opuszcza cię stres związany z pieniędzmi? M.E.: Stres finansowy nigdy nie odchodzi, niezależnie od poziomu osiągniętego bogactwa czy sukcesu. T.R.: Dlaczego? M.E.: Ponieważ niezależnie od etapu, na jakim jesteś, chcesz być pewny, że korzystasz z pieniędzy maksymalnie efektywnie, bez względu na to, czy płacisz za opiekę zdrowotną, czy za dobrobyt swojej rodziny, czy inwestujesz pieniądze dla przyszłych pokoleń lub z myślą o celach dobroczynnych.

T.R.: Czy jest jakieś antidotum na ten stres? Co się sprawdza w twoim przypadku? M.E.: W moim przypadku chodzi przede wszystkim o dystans do różnych rzeczy i koncentrowanie się na tym, nad czym mam kontrolę, pilnując na przykład, by robić codziennie tyle, ile się da, dając z siebie wszystko. Nigdy nie dasz się wytrącić z równowagi, jeśli dbasz o siebie jako osobę, jeśli wykonujesz swoją pracę jak profesjonalista, jeśli troszczysz się o przyjaciół, o swoją duszę i ciało. Nie ma problemu, jeśli od czasu do czasu w pewnych sprawach zostaje zachwiana równowaga, ale nie może to trwać bez przerwy. T.R.: Gdyby jedyną rzeczą, jaką możesz przekazać dzieciom, był zestaw zasad lub modelowe portfolio bądź alokacja aktywów, jakie by one były? M.E.: Inwestujcie długoterminowo i wycofujcie pieniądze tylko wtedy, gdy naprawdę ich potrzebujecie. Konkretna konstrukcja portfolio byłaby odmienna dla różnych ludzi. Mam trzy córki. Są w różnym wieku. Mają odmienne zdolności, które z czasem będą się zmieniać. Jedna może wydawać więcej. Druga może być bardziej oszczędna. Jedna z nich może zechcieć pracować w otoczeniu, w którym będzie w stanie dużo zarobić. Druga z natury może być filantropką. Jedna może wyjść za mąż, druga nie; jedna może mieć dzieci, druga nie – będą więc miały pod swoją opieką różne osoby. Każda możliwa permutacja z czasem się zmieni, dlatego alokacja aktywów musiałaby ewoluować, nawet gdybym stworzyła ją w dniu ich narodzin. T.R.: Ile lat mają twoje dziewczynki? M.E.: Jedenaście, dziesięć i siedem lat. Są naprawdę zabawne. T.R.: Jeśli dobrze rozumiem to, co przeczytałem, wierzysz w „integrację sfery zawodowej i prywatnej”. Opowiedz mi coś o tym. M.E.: Mam wielkie szczęście pracować w firmie, która bardzo wspiera rodziny i daje ludziom dużą swobodę w zakresie tego, co w ich przypadku się sprawdza. Czy więc oznacza to wcześniejsze wyjście, by zdążyć na mecz dziecka, i powrót do obowiązków wieczorem, by dokończyć projekt, czy przyprowadzanie dzieci do biura w weekendy, jak mój tato robił ze mną, każdy ma możliwość robić to, co uważa za najlepsze dla siebie i swojej rodziny. T.R.: Tak jak sama robiłaś to w biurze swojego ojca! Twoje córki, siedząc za twoim biurkiem, przygotowują się do tego, co przyniesie im przyszłość. M.E.: Właśnie. Moje życie zawodowe i rodzinne to jedno i zawsze bardzo się staram maksymalnie korzystać z obu.

ROZDZIAŁ 6.8

T. BOONE PICKENS: STWORZONY, BY ZARABIAĆ, STWORZONY, BY DAWAĆ Prezes zarządu BP Capital Management T. Boone Pickens, nazwany przez CNBC „naftową wyrocznią”, zawsze wyprzedzał swoje czasy. Na początku lat 80. był pierwszym „korporacyjnym najeźdźcą” – chociaż sam zawsze wolał termin „akcjonariusz aktywista”. Wcześnie zainteresował się maksymalizacją wartości dla akcjonariusza, co w tamtych czasach było właściwie nieznaną koncepcją, lecz od dawna jest już standardem w amerykańskiej kulturze korporacyjnej. Jak stwierdził magazyn „Fortune”: „Rewolucyjne niegdyś idee Boone’a [są] uznawane za coś tak naturalnego, że stały się filarami gospodarki”. We wczesnych latach XXI wieku Pickens został menedżerem funduszy hedgingowych i już po siedemdziesiątce zarobił pierwszy miliard – jednocześnie realizując się w drugiej karierze: inwestowaniu w aktywa energetyczne. W ciągu następnych 15 lat zamienił ten miliard w cztery miliardy dolarów – z czego dwa znowu stracił, a jeden rozdał. Boone, wieczny optymista, niedawno po raz piąty się ożenił i w wieku 86 lat jest bardzo aktywny w mediach społecznościowych, nawet na chwilę nie zwalniając tempa. Po tym, jak w zeszłym roku wypadł z listy 400 najbogatszych Amerykanów „Forbesa”, wysłał słynny tweet informujący: „Nie martwcie się. Z 950 mln w kieszeni mam się świetnie. To zabawne, że suma moich datków dobroczynnych (miliard dolarów) przekracza wartość mojego majątku”. Gdy rozmawiałem z nim o jego wartości netto, powiedział mi: – Tony, znasz mnie; odzyskam te dwa miliardy w ciągu następnych paru lat. Boone, dziecko wielkiego kryzysu, zaczynał od zera. W wieku 12 lat dostarczał gazety i szybko rozszerzył zakres swojej aktywności – z 28 do 156 gazet, nazywając później swoje chłopięce zajęcie wczesnym wprowadzeniem do „rozwoju w drodze przejęć”. Po uzyskaniu dyplomu z geologii na Oklahoma State University (uczelni znanej wówczas jako Oklahoma A&M) w 1951 roku Pickens budował imperium energetyczne w Teksasie. W 1981 roku jego Mesa Petroleum Corporation stała się jedną z największych niezależnych firm na świecie. Jego korporacyjne przejęcia w latach 80. przeszły do legendy. Do jego najsłynniejszych zdobyczy należały Gulf Oil, Phillips Petroleum i Unocal. Lecz fortuna Pickensa (w tym finansowa) zawsze toczyła się kołem. W 1996 roku odszedł z Mesy po tym, jak zyskowność spółki zaczęła spadać. Wielu go wówczas skreśliło –

szybko stracił 90% swojego kapitału inwestycyjnego. Pickens stał się jednak bohaterem jednego z największych comebacków w historii branży, rozmnażając ostatnie 3 mln dolarów swojego funduszu inwestycyjnego w miliardy. O ile prawie wszyscy znani koncentrują się dziś przede wszystkim na dwóch klasach aktywów, akcjach i obligacjach, prowadzony przez Boone’a fundusz BP Capital jest inny: gra na rynkach kontraktów futures oraz instrumentów pochodnych w obszarze energii. I chociaż książka ta ma na celu pomaganie wam w osiąganiu finansowej niezależności, Boone mówi, że nasza zależność od zagranicznej ropy jest największym zagrożeniem nie tylko dla bezpieczeństwa narodowego, ale również dla naszego dobrobytu. Jak przystało na kogoś, kto zawsze wyprzedzał trendy, Boone uczestniczy w krucjacie, której celem jest wyzwolenie naszego kraju z zależności od ropy z krajów OPEC i uruchomienie nowej fali polityki energetycznej dzięki jego planowi Pickensa. Odkąd pamiętam, byłem fanem Boone’a, a dziś mam przywilej nazywać go przyjacielem. Był łaskaw wielokrotnie przemawiać na moich imprezach poświęconych kreowaniu bogactwa. Poniżej znajdziecie fragmenty naszych ostatnich rozmów dotyczących budowania bogactwa, przyszłości energetycznej Ameryki i jego skromnych początków. T.R.: Chcę zacząć od niesamowitej historii twoich narodzin. Często mówisz, że „masz najwięcej szczęścia ze wszystkich ludzi na świecie”, i wcale nie żartujesz. Opowiedz mi o tym. T.B.P.: Moja mama zaszła w ciążę w 1927 roku, a ja przyszedłem na świat w maju 1928 roku, w małym miasteczku na wiejskich terenach stanu Oklahoma. Lekarz powiedział mojemu ojcu: „Tom, masz do podjęcia ciężką decyzję – czy ma przeżyć twoja żona, czy dziecko”. A mój ojciec na to: „Tak nie można. Na pewno jest sposób, żeby uratować oboje”. Na szczęście spośród dwóch lekarzy, jacy byli w miasteczku, moją mamą opiekował się chirurg. Powiedział wtedy: „No cóż, Tom, prosisz mnie, abym wykonał cesarskie cięcie. Nigdy tego nie robiłem. Nigdy tego nie widziałem. Czytałem o nim, ale mogę ci pokazać, ile tego było”. Wziął go na drugi koniec pokoju i pokazał w książce półtorej strony na temat cesarskiego cięcia. „Tom, tyle mam na ten temat do powiedzenia”, stwierdził. Mój ojciec przeczytał to, spojrzał na niego i odparł: „Myślę, że dasz radę”. Uklękli razem i się modlili. A potem ojciec namówił tego lekarza, by tamtego dnia 1928 roku przyjął poród w drodze cesarskiego cięcia – i tak się urodziłem. T.R.: Niesamowite! T.B.P.: Do kolejnego cesarskiego cięcia w tym szpitalu doszło dopiero 30 lat później. T.R.: To niewiarygodne, że twój ojciec miał odwagę nie przyjąć tego, co mówili mu inni w kwestii życia i śmierci jego bliskich. Miał odwagę powiedzieć, iż jest inny sposób i się nie ugnie. Z pewnością miało to wpływ na twoje życie, prawda, Boone? Nie przyjmujesz do wiadomości negatywnych odpowiedzi, co? T.B.P.: Tak, to prawda. T.R.: Cóż, twój ojciec jest bez wątpienia wzorem człowieka, który ma siłę, aby podjąć trudną decyzję. Jesteś na świecie i twoja mama również przeżyła. Jakże piękna historia. Teraz rozumiem, dlaczego mówią, że „masz najwięcej szczęścia ze wszystkich ludzi na

świecie”. T.B.P.: Tak. T.R.: Głęboki wpływ wywarła na ciebie również kwestia uczciwości, która niestety dla wielu ludzi w branży finansowej nie wydaje się najważniejsza. Opowiedz mi o tym. T.B.P.: Tony, roznosiłem właśnie gazety [jako chłopiec], gdy nagle zauważyłem w trawie portfel. Rozpoznałem go jako należący do sąsiada jednego z moich klientów, zapukałem więc do drzwi tego domu i powiedziałem: „Panie White, znalazłem Pański portfel”. A on powiedział: „O Jezu, to dla mnie bardzo ważna sprawa, dziękuję. Chcę cię za to wynagrodzić”. I dał mi dolara. Nie wierzyłem własnym oczom. Dolar to była wtedy duża kwota. T.R.: Oczywiście. T.B.P.: To było w 1940 roku. Miałem 11 lat. T.R.: Niesamowite. T.B.P.: Poszedłem więc do domu i byłem bardzo szczęśliwy i zacząłem opowiadać tę historię mojej mamie i mojej cioci, i mojej babci – że pan White dał mi dolara. Wszystkie kręciły głowami. Widziałem, że nie podoba im się moja historia, więc powiedziałem: „Nie rozumiecie? Był szczęśliwy, że znalazłem jego portfel i mu go oddałem”. A moja babcia spojrzała na mnie i powiedziała: „Synu, za uczciwość nie bierze się żadnych nagród”. Zapadła więc decyzja, że zwrócę tego dolara panu White’owi. T.R.: Niesamowite! Zatem podejmowanie trudnych decyzji i uczciwość – te dwie wartości naprawdę cię ukształtowały. Pamiętam cytat twojego autorstwa, który mnie zainspirował, kiedy byłem jeszcze dzieciakiem. Zawsze fascynowało mnie, co odróżnia lidera od tego, kto wlecze się z tyłu, a ty powiedziałeś, że zawsze żyjesz na własnych warunkach. Wydaje mi się też, iż słyszałem, jak mówisz, że sekretem przywództwa jest zdecydowanie. T.B.P.: W 1984 roku próbowaliśmy przejąć Gulf Oil. Uważałem, że mają bardzo słaby zarząd. Powiedziałem wtedy: „Ci faceci nigdy nie są w stanie pociągnąć za spust. Celują, celują, celują i nigdy nie strzelają!”. T.R.: To świetne. Jesteś więc w stanie strzelić szybciej? T.B.P.: Wiele osób trafia przypadkiem na stanowiska liderów i doprowadza mnie to do szału, ponieważ nie podejmują decyzji. Nie chcą ich podejmować; chcą, aby ktoś zrobił to za nich. Mam poczucie, że decyzje, które ja podejmuję, będą dobre i zobaczę pozytywne rezultaty. T.R.: Cóż, ta teoria bez wątpienia już się potwierdziła. Zostałeś miliarderem dzięki temu, że rozumiesz rynek energii i korzystasz z tego. T.B.P.: Na 21 prób 19 razy prawidłowo przewidziałem ceny ropy. T.R.: Rety, 19 z 21? T.B.P.: Na antenie CNBC, zgadza się. T.R.: To niewiarygodne. I przewidziałeś 4 dolary za galon benzyny, prawda? Nikt się nie spodziewał, że w 2011 roku tak podrożeje. T.B.P.: Tony, gdy w 2011 roku rozmawialiśmy na twoim seminarium w Sun Valley, zaryzykowałem i stwierdziłem, że zobaczymy 120 dolarów za baryłkę do weekendu

Dnia Niepodległości, co okazało się prawdą. Pamiętam, jak mówiłem, że światowy popyt ma sięgnąć 90 mld baryłek dziennie, więc cena musi pójść w górę, by się do niego dostosować. T.R.: Wielu spośród moich „platynowych partnerów” zarobiło dużo pieniędzy, stawiając na trafność tej prognozy, Boone. Dałeś im jasną wskazówkę, by mogli skorzystać na tej podwyżce. To był strzał w dziesiątkę, dziękuję. Przejdźmy do twoich osiągnięć: jeden z motywów, które wciąż widzę u największych inwestorów, stanowi koncentracja na asymetrycznej relacji ryzyko–zysk. Jaki jest twój pogląd na potrzebę ograniczania ryzyka i upewniania się, że jest warte nagrody? Jaka jest twoja filozofia w tej dziedzinie? T.B.P.: Jeśli pójdziesz na MBA, tego właśnie będą cię uczyć: sprzedawaj to, co spada, i kupuj to, co idzie w górę, a zostaniesz nagrodzony. Nigdy nie zabieram się do inwestowania w ten sposób. T.R.: Naprawdę? T.B.P.: Słuchaj, niektóre interesy są lepsze niż inne i uważam, że wykonujemy dobrą robotę w zakresie analizy ryzyka. Ale nie jestem w stanie konkretnie ci powiedzieć, jak podejmuję decyzję. Wiem, że jeśli w coś wejdę, zrobię świetny interes. Ale może być tak, iż się pomylę. Jestem gotowy podejmować duże ryzyko, aby zdobyć dużą nagrodę. T.R.: W porządku, rozumiem. Pozwól więc, że zapytam cię o rzecz następującą: gdybyś nie mógł zostawić po sobie żadnych pieniędzy, a jedyną rzeczą, jaką mógłbyś przekazać dzieciom, byłaby filozofia inwestycyjna lub określona konstrukcja portfela, jaka by ona była? Do czego byś je zachęcał, by mogły się cieszyć bogactwem przez długi czas? T.B.P.: Głęboko wierzę, że jeśli jesteś naprawdę pracowity, przekażesz to dalej. A jeśli pracowitości towarzyszy dobre wykształcenie, jeśli chcesz ciężko pracować, to myślę, iż zajdziesz tam, dokąd chcesz. Myślę, że swoją etykę pracy zawdzięczam temu, iż pochodzę z małego miasta w Oklahomie. Widziałem, jak moja babka, matka i ojciec ciężko pracują; widziałem, jak ludzie wokół mnie ciężko pracują. Widziałem tych, którzy mieli dobre wykształcenie i zarabiali więcej. T.R.: Wygląda na to, że zamiast nauczyć ich określonej alokacji aktywów, chcesz nauczyć ich pewnego sposobu myślenia i pracowitości. T.B.P.: Zgadza się. T.R.: Zarabiałeś i traciłeś miliardy. Czym są dla ciebie pieniądze? Czym jest bogactwo? T.B.P.: Cóż, mogę ci powiedzieć, kiedy się zorientowałem, że jestem bogaty. T.R.: Kiedy to było? T.B.P.: Kiedy miałem 12 psów do polowań na ptaki. T.R.: Ile miałeś wtedy lat? T.B.P.: Pięćdziesiąt. T.R.: Naprawdę?! T.B.P.: Któregoś dnia polowałem. Zawsze miałem psy do polowań na ptaki i zawsze polowałem na przepiórki. Mój ojciec polował i ja też. Ale miałem tylko jednego psa na podwórku, a gdy zaczęło mi się lepiej powodzić, miałem dwa. Gdy miałem ich 12, zbudowałem dla nich psiarnię. I pewnego dnia powiedziałem sobie: „Słuchaj, jesteś bogatym facetem. Masz 12 psów do polowań na ptaki!”.

T.R.: Wykorzystałeś to bogactwo, by uczynić wiele dobrego dla tego kraju. Wiem, że jesteś jednym z największych dobroczyńców uniwersytetów. Podarowałeś ponad 500 mln dolarów swojej Alma Mater, Oklahoma State University. To coś niebywałego! T.B.P.: Moim celem zawsze było uczynienie OSU bardziej konkurencyjną uczelnią pod względem sportowym i akademickim. Dawanie pieniędzy na swoją Alma Mater to dla mnie przywilej. T.R.: Twoja darowizna z przeznaczeniem na sport w OSU w 2005 roku była największa w historii NCAA [Krajowego Stowarzyszenia Sportu Akademickiego]. T.B.P.: Zgadza się. T.R.: To niesamowite. A wiem, że to tylko jeden przykład twojej hojności, którą tak podziwiam. Zmieńmy temat i porozmawiajmy o niezależności energetycznej. Zarobiłeś fortunę w branży naftowej. Nie jesteś naturalnym kandydatem na obrońcę niezależności energetycznej tego kraju, a jednak było to twoją misją przez ostatnie siedem lat. Opowiedz mi o planie Pickensa. T.B.P.: Chodzi o to, Tony, że Ameryka jest uzależniona od ropy. I to uzależnienie zagraża naszej gospodarce, naszemu środowisku i bezpieczeństwu narodowemu. Z dekady na dekadę jest coraz gorzej. W 1970 roku importowaliśmy 24% ropy. Obecnie jest to prawie 70%, a tendencja jest wzrostowa. T.R.: Rety! Próbujesz więc nas z tej drogi zawrócić. T.B.P.: Cóż, oddaliśmy nasze bezpieczeństwo w ręce potencjalnie nieprzyjaznych i niestabilnych krajów. Jeśli zależymy od zagranicznych źródeł zaopatrzenia w ropę w prawie 70%, nasza sytuacja w tym nieprzewidywalnym świecie jest bardzo niepewna. A w ciągu następnych 10 lat koszt wyniesie 10 bln dolarów – to będzie największy transfer bogactwa w historii ludzkości. T.R.: To niewiarygodne. Jakie jest rozwiązanie? T.B.P.: Możemy odnieść ogromne korzyści, jeśli przestawimy się na odnawialne źródła energii, lecz to nie rozwiąże naszego problemu z OPEC38. OPEC właściwie nie ma nic wspólnego z odnawialnymi źródłami energii; energii wiatrowej i słonecznej nie da się wykorzystać w transporcie. I tu właśnie jest miejsce dla gazu ziemnego. Każdego dnia 70% całej zużywanej ropy idzie na zastosowania związane z transportem. Jedyne, dzięki czemu jesteśmy w stanie uniezależnić się od OPEC, to gaz ziemny lub nasza własna ropa. T.R.: Co więc powinniśmy zrobić? T.B.P.: Importujemy około 12 mln baryłek dziennie, z czego pięć pochodzi z krajów OPEC. Musimy produkować więcej gazu ziemnego w USA, by pozbyć się ropy z tych krajów. I mamy do tego zasoby. Tony, siedzimy tu w ameryce na stuletnim zapasie gazu ziemnego. Mamy przynajmniej 4 bln baryłek przeliczeniowych ropy [BOE]. To trzy razy więcej niż całe rezerwy ropy Arabii Saudyjskiej. Jeśli tego nie wykorzystamy, zostaniemy zapamiętani jako najwięksi frajerzy w historii. T.R.: Niesamowite. T.B.P.: A gaz ziemny jest teraz bardzo tani. Baryłka ropy za 100 dolarów to równowartość gazu ziemnego za [około] 16 dolarów – nigdy nie było gazu ziemnego za 16 dolarów. Czy to do napędzania ciężarówek, czy do produkcji prądu, każdy użytkownik energii

powinien rozważyć zastosowanie gazu ziemnego. T.R.: Wiem, że spędziłeś mnóstwo czasu, poświęciłeś wiele energii i wydałeś masę pieniędzy na plan Pickensa. Poszedłeś ze swoimi argumentami do amerykańskiej opinii publicznej, sfinansowałeś ogólnokrajową kampanię informacyjną i medialną. Jak myślisz – zadziała? T.B.P.: Zaprezentowałem ten plan w Waszyngtonie w 2008 roku i wydałem na to 100 mln dolarów z własnej kieszeni. Czuję, że zrobiłem w tej sprawie wszystko, co mogłem, i owszem, będziemy mieli w Ameryce program energetyczny. T.R.: Dużo mówię w tej książce o alokacji aktywów. Praktycznie wszystkie twoje aktywa są w energetyce; zostawiłeś tam prawie całe swoje życie, prawda? T.B.P.: Zgadza się, lecz w energetyce masz wiele różnych sektorów. Inwestujemy w całe dostępne ich spektrum, lecz poza energetykę nie wychodzimy. T.R.: Taka jest więc twoja wersja alokacji aktywów. Gdybyś był dziś inwestorem indywidualnym i miał, powiedzmy, 50 tys. dolarów do zainwestowania, w co byś je włożył? T.B.P.: W branżę przetwórstwa. Większość czasu spędziłem w sektorze wydobywczym, czyli poszukiwań i produkcji surowca. Lecz obecnie gaz jest niezwykle tani. To bardzo ciekawe; to właśnie miejsce, w którym należy być. Ogólnie rzecz biorąc, uważam, że dzięki technologii branże ropy i gazu mają fantastyczną przyszłość. Postępy technologiczne, jakie poczyniliśmy, są niewiarygodne. Nasz kraj wygląda dziś o wiele lepiej pod względem surowców naturalnych niż 10 lat temu – wtedy miałem zupełnie inne odczucia. Nie czułem się tak pewnie jak dziś. T.R.: Powiedz mi, co cię motywuje, Boone? T.B.P.: Wiesz, Tony, w tej chwili motywuje mnie moje zamiłowanie do zarabiania pieniędzy. Lubię je rozdawać – może nie tak bardzo, jak zarabiać, ale prawie tak samo. Mocno wierzę, że umieszczono mnie na tym świecie między innymi po to, abym odnosił sukcesy, zarabiał pieniądze i chętnie je oddawał. T.R.: Oddawał? T.B.P.: Jednym z moich celów jest oddać przed śmiercią miliard dolarów. Znasz Przysięgę dawania Warrena Buffetta i Billa Gatesa? Poprosili mnie, żebym się do nich przyłączył. Powiedziałem: „Zerknijcie do magazynu »Fortune« z 1983 roku, w którym powiedziałem, że oddam 90%. Dlaczego to wy nie przyłączycie się do mojego klubu?”. T.R.: To wspaniałe. T.B.P.: Codziennie chodzę do biura i nie mogę się doczekać, by do niego pójść. Tak było przez całe moje życie. Tak więc praca jest dla mnie wszystkim. Ale powiesz: „Nie, moja rodzina jest dla mnie wszystkim. Nie możesz tak mówić”. Wszystko to daje radość. Gdy jestem z rodziną, daje mi to radość. Gdy pracuję, daje mi to radość. Rezultaty nie są doskonałe, lecz na tyle dobre, byś myślał, że następnego dnia zdobędziesz wielką wygraną. Może wcale tak nie będzie, ale ja i tak myślę w ten sposób. T.R.: Inspirujesz mnie, tak jak wielu innych ludzi na całym świecie. Inspiruje mnie twoja pasja i energia. Boone, w wieku 86 lat, mając już tak wiele osiągnięć na koncie, ty cały

czas się rozwijasz i dzielisz. T.B.P.: Dziękuję, Tony, ty też odniosłeś sukces i pomogłeś wielu ludziom – prawdopodobnie o wiele bardziej niż ja. T.R.: Och, nie wiem… T.B.P.: Ale obaj jesteśmy zwycięzcami, ponieważ obaj dajemy. T.R.: Zgadzam się. Kocham cię, przyjacielu. Dziękuję.

ROZDZIAŁ 6.9

KYLE BASS: MISTRZ RYZYKA Założyciel Hayman Capital Management Kyle Bass, jako skoczek do wody, zna podstawowe prawo fizyki. Dobrze wie, że co idzie w górę, musi opaść. To dlatego w 2005 roku zaczął zadawać pytania o boom na amerykańskim rynku mieszkaniowym – pytania, których nikt inny nie myślał zadawać, takie jak: „Co będzie, jeśli ceny domów przestaną rosnąć [w nieskończoność]?”. Pytania te spowodowały, że obstawił jeden z największych zakładów w historii – o nadchodzący krach na rynku mieszkaniowym i kryzys ekonomiczny, który po nim nastąpił. Transakcja ta dała mu pierwszy miliard. Bass kontynuował swoje działania, uzyskując 600-procentowy zwrot ze swoich pieniędzy w ciągu zaledwie półtora roku i zapewniając sobie miejsce w gronie najbardziej błyskotliwych i najmądrzejszych menedżerów funduszy hedgingowych swoich czasów. Kyle udziela bardzo niewielu wywiadów, okazało się jednak, że moja praca inspirowała go jeszcze na studiach, uzyskałem więc przywilej odwiedzenia go w Teksasie w jego wieżowcu z widokiem na Dallas. Bass to jeden z niewielu finansowych potentatów, który oddalenie od Nowego Jorku uważa za przewagę konkurencyjną. „Nie zalewa nas hałas”, mówi. Bass jest skromny i przystępny. Gdy zagadnąłem go o pytania, które doprowadziły go do zakładu o rynek mieszkaniowy, odpowiedział: „Tony, to nie żadna wiedza tajemna, to tylko jakiś idiota z Dallas zadający pytania”. Bass ma żonę i dzieci. Jest członkiem rady powierników University of Texas Investment Management Company, pomagając w ten sposób nadzorować jeden z największych publicznych funduszy statutowych w USA, posiadający aktywa o wartości ponad 26 mld dolarów. Wiecie już o Bassie i jego miedziakach: to facet, który dał swoim dzieciom lekcję asymetrycznej relacji ryzyko–zysk, kupując równowartość 2 mln dolarów w pięciocentówkach i realizując 25-procentową stopę zwrotu pierwszego dnia swojej inwestycji. Bass mówi wręcz, że zainwestowałby cały swój majątek w miedziaki, gdyby tylko mógł znaleźć na rynku wystarczającą liczbę monet! Ale odłóżmy na bok miedziaki. Bezwzględna koncentracja Bassa na poszukiwaniu asymetrycznej relacji ryzyko–zysk doprowadziła go do dwóch transakcji o największych stopach zwrotu w tym stuleciu: na rynku mieszkaniowym i w czasie europejskiego kryzysu zadłużeniowego, który zaczął się w 2008 roku. Obecnie obstawia trzeci zakład, który

według niego jest jeszcze większy. Poniżej znajdziecie fragmenty naszej dwuipółgodzinnej rozmowy w jego biurze w centrum Dallas. T.R.: Opowiedz mi trochę o sobie. K.B.: Byłem skoczkiem do wody, skakałem z trampoliny i z wieży. Ludzie myślą, że to dyscyplina bardzo wymagająca fizycznie, lecz w 90% to kwestia psychiki. Zasadniczo to pojedynek z samym sobą. Dawało mi to wiele satysfakcji. Nauczyło mnie dyscypliny i pokazało, jak uczyć się na własnych porażkach. Tak naprawdę o tym, jakim jesteś człowiekiem, decyduje to, jak sobie radzisz z porażkami. Mam kochającą matkę i kochającego ojca, lecz nigdy nie udało im się zaoszczędzić żadnych pieniędzy. Przysiągłem sobie, że nigdy taki nie będę. Oboje moi rodzice palili; przysiągłem sobie, że nigdy nie będę palił. Zawsze bardziej motywowały mnie w życiu rzeczy negatywne niż pozytywne – moje życie ma wiele wspólnego z twoimi naukami. T.R.: Zdecydowanie. Gdy szukam jakiegoś wspólnego mianownika, który decyduje o czyimś sukcesie, poza wykształceniem i talentem jest to głód. K.B.: Głód i ból. T.R.: Głód pochodzi od bólu. Nie stajesz się naprawdę głodny, jeśli dotąd było łatwo. K.B.: Zgadzam się. T.R.: Twój głód doprowadził cię więc do założenia pierwszego funduszu. To było w 2006 roku, prawda? K.B.: Zgadza się. T.R.: Zdumiewa mnie tempo, w jakim zacząłeś osiągać zyski. K.B.: To był fart. T.R.: Miałeś 20% w pierwszym roku i coś koło 216% w następnym, prawda? K.B.: Tak, zgadza się. Dość przypadkowo tak wcześnie dostrzegłem, co się dzieje na rynku mieszkaniowym. Wierzę w powiedzenie: „Szczęście jest tam, gdzie przygotowanie spotyka się z okazją”. Myślę, że mogłem to przeczytać na studiach w jednej z twoich książek. Cóż, byłem przygotowany. Lubię myśleć, iż miałem szczęście i że znalazłem się w odpowiednim miejscu i w odpowiednim czasie, ponieważ w tamtym momencie zaangażowałem w to całe swoje zasoby. T.R.: Wielu ludzi wiedziało o problemie [bańki mieszkaniowej] i nic z tym nie zrobiło. Co cię od nich różniło? Co sprawiło, że odniosłeś sukces w tej dziedzinie? K.B.: Jak może pamiętasz, w tamtych czasach pieniądze były praktycznie „za darmo”. W 2005 i 2006 roku mogłeś dostać kredyt typu LIBOR-plus-250 [czyli bardzo tani] i każdy z nas mógł kupić dowolną firmę za niewielki wkład własny uzupełniony wielkim kredytem. Rozmawiałem przez telefon z moim przyjacielem i współpracownikiem Alanem Fournierem i zastanawialiśmy się wspólnie, w jaki sposób nie stracić, grając na rynku mieszkaniowym. Eksperci wciąż mówili: „Domy są efektem wzrostu rynku pracy i wzrostu dochodów”, więc tak długo, jak dochody rosną, a miejsc pracy przybywa, ceny domów powinny iść w górę. Było to oczywiście błędne myślenie. T.R.: Tak, wszyscy się o tym przekonaliśmy. K.B.: We wrześniu 2006 roku byłem na spotkaniu w Rezerwie Federalnej. Powiedziano mi tam: „Słuchaj, Kyle, jesteś w tym nowy. Musisz rozumieć, że wzrost dochodów napędza

rynek mieszkaniowy”. A ja mówiłem: „Chwileczkę, rynek mieszkaniowy przez 50 lat był idealnie zgrany z medianą dochodów. Lecz w ciągu ostatnich 4 lat domy szły w górę o 8% rocznie, podczas gdy dochody rosły tylko o 1,5% rocznie, jesteśmy więc o pięciolub sześciokrotność odchylenia standardowego39 od średniej”. Aby ta zależność wróciła do normy, dochody powinny pójść w górę o prawie 35% albo ceny domów spaść o 30%. Obdzwoniłem więc wszystkich na Wall Street, mówiąc: „Chcę zobaczyć wasz model. Pokażcie mi, co się będzie działo, jeśli ceny domów będą rosnąć jedynie o 4% rocznie, 2% rocznie lub 0%”. W czerwcu 2006 roku nie było na Wall Street ani jednej firmy, która miałaby model przewidujący stagnację na rynku mieszkaniowym. T.R.: Mówisz poważnie? K.B.: Ani jednej. T.R.: Ci goście uwierzyli we własną nieomylność. K.B.: W listopadzie 2006 roku poprosiłem więc UBS, by zaproponowali model z płaskimi cenami domów. Model, który stworzyli, wskazywał, że straty w puli kredytów hipotecznych wyniosą 9%. [Pula kredytów hipotecznych to wyselekcjonowana grupa kredytów z podobnymi okresami spłaty i oprocentowaniem, połączonych w jeden pakiet, którym zabezpieczono papier wartościowy zwany mortgage-backed security (MBS). Papiery te uzyskiwały wysoką ocenę wiarygodności i były sprzedawane inwestorom – z obietnicą określonej stopy zwrotu. Gdyby ceny domów ciągle rosły, pula przynosiłaby wysoki zwrot]. Zadzwoniłem do Alana Fourniera z Pennant Capital Management [wcześniej pracował dla Appaloosa Management Davida Teppera] i powiedziałem: „To jest to”. Gdy tworzyłem oddział swoich funduszy subprime, nazwałem go AF GP – od inicjałów Alana Fourniera, z którym odbyłem tę rozmowę, ponieważ ta jedna dyskusja wszystko zmieniła. T.R.: Niesamowite! Możesz mi powiedzieć, jaka była relacja ryzyko–zysk w tym zakładzie dla ciebie i Alana? K.B.: Zasadniczo mogłem obstawić ceny domów i płacić tylko 3% rocznie. Gdybym postawił dolara i ceny domów poszłyby w górę, kosztowałoby mnie to jedynie trzy centy! T.R.: Zdumiewające. Zatem ryzyko – koszt obstawienia ruchu cen domów – było nieproporcjonalnie niskie. K.B.: Tak. Ten koszt wynosił tylko 3%. T.R.: Ponieważ wszyscy myśleli, że ceny będą rosnąć w nieskończoność. A zysk? K.B.: Gdyby ceny domów pozostały na tym samym poziomie albo spadły, zarobiłbym całego dolara. T.R.: Czyli 3% straty, gdybyś się pomylił, i 100% zysku, gdybyś miał rację. K.B.: Tak. I dobrze zrobiłem, że nie słuchałem wszystkich tych ekspertów od kredytów hipotecznych. Mówili: „Kyle, nie masz pojęcia, o czym mówimy. To nie jest twój rynek. To na pewno się nie wydarzy”. Odpowiadałem: „Cóż, to mnie nie przekonuje, ponieważ napracowałem się nad tym i być może nie widzę wszystkiego, co wy widzicie”. Lecz dla mnie te drzewa tworzyły las. A ludzie, którzy na tym rynku zjedli zęby, wciąż widzieli tylko drzewa.

T.R.: Rozumiałeś istotę relacji ryzyka do zysku. K.B.: Ciągle też słyszałem: „Cóż, to nie może się zdarzyć, ponieważ załamałby się cały system finansowy”. To również mnie nie przekonywało. To nastawienie – pozytywne nastawienie, które wszyscy mamy – jest wbudowane w ludzką naturę. Nie wychodziłbyś z łóżka, gdybyś nie był pozytywnie nastawiony do życia, prawda? Optymizm jest typowy dla ludzi. T.R.: I wszędzie jest to dla nas dobre, poza światem finansów. K.B.: Właśnie tak. T.R.: Jeszcze bardziej niesamowite jest to, że po tym, jak przewidziałeś krach mieszkaniowy, miałeś też rację co do Europy i Grecji. Jak to zrobiłeś? Znowu próbuję zrozumieć psychologię twoich decyzji. K.B.: W połowie 2008 roku, już po Bear Stearns, tuż przed bankructwem Lehman Brothers, siedzieliśmy tu z zespołem i mówiliśmy: „Przez cały ten kryzys ryzyko w świecie – skumulowane w bilansach sektora prywatnego – przenosi się na sektor publiczny. Weźmy więc tablicę i spróbujmy zrekonstruować bilanse sektora publicznego [rządu] w różnych krajach. Spójrzmy na Europę, Japonię, Stany Zjednoczone. Spójrzmy na wszystkie miejsca, gdzie jest dużo długu, i spróbujmy zrozumieć sytuację”. Myślałem wtedy: „Co bym zrobił, gdybym był Benem Bernankem [ówczesnym szefem Rezerwy Federalnej] albo Jeanem-Claude’em Trichetem, prezesem Europejskiego Banku Centralnego, i chciałbym zapanować nad tym problemem? Jak bym to zrobił? Cóż, oto, co bym zrobił: spojrzałbym na zadłużenie w bilansie kraju. Potem musiałbym się dowiedzieć, jak duży jest mój system bankowy w relacji do dwóch wskaźników: mojego PKB [produktu krajowego brutto] i dochodów budżetowych”. T.R.: To ma sens. K.B.: Zasadniczo więc przeanalizowaliśmy wiele różnych krajów, zastanawiając się, jak duży jest ich system bankowy oraz ile kredytów udzielono. Następnie próbowaliśmy ustalić, ile z tych kredytów może się okazać niespłacalnych, a potem przewidzieć, jak dużym problemem będzie to dla nas jako dla kraju. Powiedziałem zespołowi, żeby udali się do różnych firm i spróbowali ustalić, jak duże są systemy bankowe tych krajów. Zgadnij, ile firm miało na ten temat wiedzę w połowie 2008 roku? T.R.: Ile? K.B.: Zero. Żadna. A dzwoniliśmy do wszystkich. T.R.: Niesamowite! K.B.: Zagłębiłem się więc w białe księgi na temat zadłużenia krajów i wszystkie przeczytałem. Koncentrują się głównie na gospodarkach wschodzących, ponieważ historycznie rzecz biorąc, to kraje rozwijające się restrukturyzowały swoje publiczne finanse. T.R.: Kraje rozwinięte restrukturyzowały się tylko po wojnie. K.B.: Zgadza się. Dwa kraje wydają fortunę, idąc na wojnę; zadłużają się, potem zaś zwycięzca zgarnia nagrodę, a pokonany zostaje z niczym, i tak za każdym razem. Taki jest świat. W tym przypadku była to największa akumulacja zadłużenia w czasach pokoju w historii świata. T.R.: Niesamowite.

K.B.: Jak wielki jest więc system bankowy? Zebraliśmy dane, korzystając z dwóch mianowników: PKB i dochodów podatkowych rządu centralnego. Proces ten wymagał wiele nauki, ponieważ nigdy wcześniej tego nie robiliśmy. T.R.: Wygląda na to, że nikt tego wcześniej nie robił. K.B.: To nie jest żadna wiedza tajemna, Tony. Po prostu jeden idiota z Dallas zadawał sobie pytanie: „Jak sobie poradzić z tym problemem?”. Wykonaliśmy więc tę pracę, wyciągnąłem wykresy i powiedziałem: „Ułóżcie je od najgorszego do najlepszego”. Który z nich ma najgorszą sytuację według tego arkusza? T.R.: Islandia? K.B.: Zgadza się, Islandia była na pierwszym miejscu. Kto był na następnym? To nie była wiedza tajemna. T.R.: Grecja?! [Kyle kiwa głową twierdząco]. T.R.: Niesamowite! K.B.: Wykonaliśmy więc całą tę pracę, po czym spojrzałem na analizę i powiedziałem: „To nie może być prawidłowy wynik”. Celowo trochę grałem przed moim zespołem. Chciałem przez to powiedzieć: „Wiecie, co się wydarzy, jeśli to jest prawda?”. T.R.: Zgadza się. K.B.: Zapytałem więc, po ile chodzą kontrakty ubezpieczające dług Irlandii i Grecji. Zespół odpowiedział mi: „Grecja kosztuje 11 punktów bazowych”. Jedenaście punktów bazowych! To jedenaście setnych od jednego procenta. Powiedziałem wtedy: „Cóż, musimy kupić tego za miliard”. T.R.: Rety, to niesamowite. K.B.: Weź pod uwagę, że to był trzeci kwartał 2008 roku. T.R.: Wszystkie znaki były już na niebie. K.B.: Zadzwoniłem do profesora Kennetha Rogoffa z Uniwersytetu Harvarda, który nigdy o mnie nie słyszał, i powiedziałem mu: „Spędziłem kilka miesięcy na tworzeniu światowego bilansu i próbuję go zrozumieć”. Stwierdziłem, że wyniki naszej analizy wydają mi się zbyt negatywne. Dosłownie powiedziałem: „Myślę, że musimy je źle interpretować. Czy mógłbym do pana zajrzeć i pokazać rezultaty mojej pracy?”, a on odpowiedział: „Oczywiście, że tak”. T.R.: Super. K.B.: Spędziłem więc z nim dwie i pół godziny w lutym 2009 roku. Nigdy tego nie zapomnę: doszedł do podsumowania zawierającego wykres ze wszystkimi danymi, oparł się w fotelu, założył okulary i powiedział: „Kyle, trudno mi uwierzyć, że jest aż tak źle”. W tym momencie pomyślałem: „O cholera! Ojciec analizy długu publicznego potwierdza wszystkie moje obawy”. Skoro więc on o tym nie myślał, uważacie, że myśleli Bernanke i Trichet? Nikt o tym nie myślał. Nie było żadnego spójnego planu. T.R.: Żadnego? K.B.: Próbowali na bieżąco wyłapywać podkręcone piłki. T.R.: To niewiarygodne. Muszę zapytać o Japonię, ponieważ wiem, że nad tym właśnie pracujesz. K.B.: W tej chwili największe możliwości na świecie są w Japonii, i to o wiele lepsze niż rynek subprime. Czas nie jest tak pewny, lecz zarobek powinien być wielokrotnie

wyższy niż w przypadków subprime’ów. Uważam, że najwrażliwszym punktem świata jest Japonia. I jest teraz [prawie] najtańsza w historii – pod względem [kosztu zakupu] ubezpieczenia. T.R.: Ile cię to kosztuje? K.B.: Cóż, przy wycenie opcji pod uwagę bierze się dwie kwestie: (1) stopę zwrotu dla instrumentu pozbawionego ryzyka oraz (2) zmienność aktywów będących podstawą emisji instrumentu. Wyobraź sobie, że z tej teorii korzysta indyk. Gdyby mierzył swoje ryzyko [bycia zabitym] na podstawie historycznej zmienności swojego życia, wyszłoby mu zerowe ryzyko. T.R.: Zgadza się. K.B.: Aż przyszłaby sobota. T.R.: Aż byłoby za późno. K.B.: Analizując sytuację Japonii: mieliśmy 10 lat bardzo niskich cen i bardzo niewielkiej zmienności, która waha się w granicach 5%. To najniższa zmienność ze wszystkich klas aktywów na świecie. Stopa zwrotu dla instrumentu pozbawionego ryzyka wynosi 1/10 od 1%. Gdy więc pytasz o cenę opcji, wzór mówi ci, że w zasadzie powinna być za darmo. T.R.: Zgadza się. K.B.: Jeśli więc japońskie obligacje pójdą w górę ze 150 punktów bazowych do 200 punktów bazowych [z 1,5% do 2%], to będzie koniec. Cały system wyleci w powietrze, takie jest moje zdanie. T.R.: Rety! K.B.: Zawsze jednak powtarzam naszym inwestorom, że według mojej teorii „jeśli coś ma się zmienić o 200 punktów bazowych, zmieni się o 1,5 tys.”. T.R.: Zgadza się. K.B.: Albo nic się nie będzie działo, albo będzie tsunami. T.R.: Wszystko to koresponduje z twoją koncepcją „ryzyka ogonowego”. Powiedz mi, czym jest ryzyko ogonowe; niewielu inwestorów przykłada do niego wagę. K.B.: Jeśli spojrzysz na to, co robię, wydaję trzy lub cztery punkty bazowe rocznie w Japonii. To cztery setne z 1%, zgadza się? Jeśli się nie mylę co do binarnej natury możliwego wyniku tego, co się tam dzieje, te obligacje będą się sprzedawać z 20procentowym lub nawet większym zyskiem. Płacę więc cztery dziesiąte z 1% za opcję, która może być warta 2000%! tony, w całej historii świata nie było bardziej nietrafionej wyceny opcji. Takie przynajmniej jest moje zdanie. Mogę się mylić. Nawiasem mówiąc, na razie się mylę. T.R.: Mylisz się co do momentu. K.B.: Powiem ci coś. Mogę się mylić przez 10 lat, lecz jeśli za 10 lat okaże się, że mam rację, to wciąż mam 100-procentowe szanse znaleźć się tam, zanim się to wydarzy. Ludzie pytają mnie: „Jak możesz na to stawiać, skoro to się nigdy wcześniej nie zdarzyło?”. Odpowiadam wtedy: „Cóż, jak możesz być rozsądnym doradcą, jeśli daję ci taki scenariusz, a ty nic z tym nie robisz? Zapomnij o swoim poglądzie na to, czy mam rację, czy się mylę. Jak można w to nie wejść, skoro sam widzisz, ile to kosztuje? Jeśli twój dom stoi na terenie zagrożonym ogniem, a wielki pożar, który wszystko pochłonął,

zdarzył się 200 lat temu, czy możesz nie wykupić ubezpieczenia od ognia?”. T.R.: Rozumiem, to fantastyczne. Pozwól więc, że cię zapytam: uważasz się za ryzykanta? K.B.: Nie. T.R.: Tak właśnie myślałem, stąd moje pytanie. Dlaczego mówisz, że nie jesteś ryzykantem? K.B.: Ujmę to inaczej. Znaczne ryzyko oznacza, że możemy stracić wszystkie swoje pieniądze. Nigdy nie wystawiam się na nokaut. T.R.: Powiedz mi rzecz następującą: gdybyś nie mógł przekazać swoim dzieciom pieniędzy, a jedynie modelowe portfolio i zbiór zasad, jak by one wyglądały? K.B.: Dałbym im 200 mln dolarów w miedziakach i wtedy nie musiałyby się niczym martwić. T.R.: I to wszystko, ich portfel już jest gotowy. Mój Boże, to szaleństwo. Co daje ci największą radość w życiu? K.B.: Posiadanie dzieci. T.R.: Niesamowite! K.B.: W stu procentach. T.R.: Kyle, dziękuję ci. Miło spędziłem czas i dużo się nauczyłem!

ROZDZIAŁ 6.10

MARC FABER: MILIARDER ZWANY DOKTOREM DOOMEM Dyrektor Marc Faber Limited; wydawca raportu „Gloom, Boom & Doom” Tytuł biuletynu inwestycyjnego Marca Fabera, „Gloom, Boom & Doom” (Bessa, Hossa i Zagłada), sporo mówi o jego poglądach na rynki! Ten szwajcarski miliarder nie jest jednak typowym czarnowidzem. Marc, z którym znamy się od wielu lat, to barwna postać, wygadany kontrarianin, który podąża za radą XVIII-wiecznego inwestora, barona Rothschilda: „Najlepszy czas na kupowanie jest wtedy, kiedy ulice spływają krwią”. Podobnie jak sir John Templeton poluje na okazje, które wszyscy inni ignorują lub omijają. Dlatego podczas gdy tak wielu inwestorów koncentruje się na amerykańskim rynku akcji, Marc Faber w poszukiwaniu zysków zwraca się niemal wyłącznie ku Azji. Jest również nieubłaganym krytykiem banków centralnych, szczególnie amerykańskiej Rezerwy Federalnej, które obwinia o destabilizowanie światowej gospodarki przez zalewanie jej bilionami dolarów, drukowanych bez opamiętania i sensu. Marc dorobił się przezwiska „Doktor Doom”, nieustannie przewidując, że najpopularniejsze aktywa są przewartościowane i zmierzają ku krachowi. Jak pisał londyński „Sunday Times”: „Marc Faber mówi rzeczy, których nikt nie chce słuchać”. Ale często ma rację, tak jak w 1987 roku, kiedy zbił ogromną fortunę, przewidując załamanie amerykańskiego rynku akcji. Ojciec Fabera był chirurgiem ortopedą, a matka pochodziła z rodziny szwajcarskich hotelarzy. Marc zrobił doktorat z ekonomii na Uniwersytecie Zuryskim i rozpoczął karierę finansową w globalnej firmie inwestycyjnej White Weld & Company. W 1973 roku przeniósł się do Azji, gdzie mieszka do dziś. Siedząc w swoim biurze w Hongkongu lub willi w tajlandzkim Chiang Mai, Marc miał okazję na własne oczy obserwować niezwykłą transformację Chin z komunistycznego bagienka w lokomotywę rozwoju, która ciągnie cały region. Uważa się go obecnie za jednego z czołowych ekspertów od rynków azjatyckich. Marc, który jest znany z ekscentrycznego stylu bycia i z radością potwierdza swoją reputację „konesera światowego życia nocnego”, to również popularny mówca na forach finansowych i komentator telewizyjny. Należy do prestiżowego Barron’s Roundtable, gdzie według niezależnych obserwatorów jego rekomendacje przynoszą najwyższe

stopy zwrotu, prawie 23% rocznie przez 12 lat z rzędu. Marc jest również autorem kilku książek o Azji, a także dyrektorem Marc Faber Limited, firmy doradczej i inwestycyjnej mającej siedzibę w Hongkongu. Marc mówi po angielsku z chropowatym szwajcarskim akcentem i sam nie bierze siebie zbyt poważnie. Oto fragmenty mojego z nim wywiadu przed publicznością, który odbył się w trakcie mojej konferencji ekonomicznej w Sun Valley w 2014 roku. T.R.: Jakie są, twoim zdaniem, trzy największe kłamstwa inwestycyjne, które do dziś są stale promowane na świecie? M.F.: Cóż, myślę, że wszystko jest kłamstwem! To bardzo proste! Być może powiesz: „Przecież spotkałem wielu bardzo uczciwych ludzi” i tak dalej, lecz niestety w swoim życiu natrafisz na więcej doradców finansowych w typie sprzedawcy. Naprawdę zasługujesz na uczciwych ludzi, lecz z własnego doświadczenia jako prezesa wielu funduszy inwestycyjnych mogę ci powiedzieć, że choć każdy będzie ci sprzedawał „wymarzone” inwestycje, ich klienci zwykle zarabiają bardzo mało. Za to menedżerowie funduszy i ludzie, którzy je reklamują, zarabiają doskonale. Wszyscy. T.R.: Dokąd powinni się zwrócić inwestorzy? M.F.: W świecie inwestycji krąży wiele teorii. Są zwolennicy teorii efektywnego rynku, którzy mówią, że rynki są efektywne. Innymi słowy, kiedy inwestujesz, najlepiej, abyś kupił jakiś indeks, bo indywidualny dobór papierów wartościowych jest zasadniczo bezsensowny. Mogę ci jednak powiedzieć, że znam wielu zarządzających funduszami, którzy w dłuższym okresie naprawdę znacznie przebili wyniki rynku. Znacznie. Uważam, iż niektórzy ludzie mają zdolność analizowania spółek, ponieważ albo są dobrymi księgowymi, albo umieją to robić. T.R.: Co myślisz o dzisiejszych rynkach? M.F.: Myślę, że w gospodarkach wschodzących wciąż tkwi ryzyko i nadal jest zbyt wcześnie, by kupować ich waluty i akcje – a jednocześnie zbyt późno, by kupować amerykańskie. Nie chcę kupować indeksu S&P po osiągnięciu 1800 punktów. Nie widzę w tym żadnej wartości. Najlepiej więc pójść się napić, potańczyć i nic nie robić! Rozumiesz? Jesse Livermore [słynny makler z początku XX wieku] powiedział: „Najwięcej pieniędzy zarabia się, nic nie robiąc i wyczekując”. Wyczekiwanie oznacza, że masz gotówkę. Najważniejszą rzeczą w życiu jest nie tracić pieniędzy. Jeśli nie widzisz naprawdę dobrych okazji, po co podejmować wielkie ryzyko? Wspaniałe okazje pojawiają się raz na trzy, cztery lub pięć lat i wtedy powinieneś mieć pieniądze. Pod koniec 2011 roku ceny amerykańskich domów były niebywale okazyjne. Pisałem o tym. Pojechałem szukać domów do Atlanty, a potem do Phoenix. Nie chcę tam mieszkać, ale to była świetna okazja. Bardzo szybko jednak się zamknęła, a indywidualni inwestorzy stali na przegranej pozycji, ponieważ wkroczyły fundusze hedgingowe [z gotówką] – goście od funduszy private equity wykupili tysiące domów. T.R.: Uważasz, że czeka nas deflacja czy inflacja? M.F.: Problem inflacji i deflacji jest, moim zdaniem, źle sformułowany w tym sensie, że inflację należy definiować jako wzrost podaży pieniądza. Jeśli zwiększa się ilość pieniądza w obiegu, a w efekcie rośnie kredyt, mamy inflację monetarną. To ważne:

inflację monetarną. Następnie mamy jej symptomy, które mogą być bardzo różne. Może to być wzrost cen konsumpcyjnych lub wynagrodzeń, lecz – znowu – nie jest to takie proste, ponieważ w USA w wielu sektorach w ciągu ostatnich 20 czy 30 lat nastąpił spadek wynagrodzeń w ujęciu realnym, po uwzględnieniu inflacji. A co z wynagrodzeniami w Wietnamie i Chinach? W Chinach wynagrodzenia idą w górę w tem-pie około 20–25% rocznie, podobnie jak w innych gospodarkach wschodzących. Odpowiadając więc na twoje pytanie: w pewnych sferach w systemie możemy mieć deflację, w aktywach, towarach i cenach, a nawet w usługach, w innych zaś inflację. Bardzo rzadko się zdarza, że w świecie wszystko idzie do góry w tym samym tempie albo wszystko w tym samym tempie tanieje. Zazwyczaj, zwłaszcza w systemie pieniądza fiducjarnego, występują ludzie, którzy mogą drukować pieniądze, i w efekcie masz sytuację, w której pieniądze tak naprawdę nie znikają. Idą po prostu w coś innego. Zniknąć może natomiast kredyt – dlatego możliwe jest obniżanie się ogólnego poziomu cen. Lecz my, inwestorzy, zasadniczo chcemy wiedzieć, które ceny będą szły w górę. Na przykład czy cena ropy wzrośnie czy spadnie? Jeśli to pierwsze, może powinienem kupić akcje jakiejś firmy naftowej? A jeśli to drugie, może powinienem kupić coś innego? T.R.: Jak, twoim zdaniem, wyglądałaby alokacja aktywów, która pozwoliłaby skorzystać w otoczeniu, w którym teraz jesteśmy, a jednocześnie chroniła przed stratami? M.F.: Cóż, kiedyś moja alokacja aktywów wyglądała tak, że miałem 25% w udziałach [akcjach], 25% w złocie, 25% w gotówce i obligacjach i 25% w nieruchomościach. Obecnie mam mniejsze pozycje w akcjach w ujęciu odsetka całości aktywów. Mam więcej gotówki niż normalnie. Zwiększyłem inwestycje w nieruchomości w Wietnamie i rozbudowałem portfel wietnamskich instrumentów właścicielskich. T.R.: Jak więc wygląda dzisiaj twój portfel procentowo, tak z ciekawości? M.F.: Cóż, trudno powiedzieć, taki jest duży. T.R.: Mówisz o portfelu czy o czymś innym? M.F.: [śmiech] Nie, chodzi o to, że nie wiem! To znaczy: nie podliczam wszystkiego codziennie. T.R.: Jak więc wyglądałoby to z grubsza? M.F.: Myślę, że z grubsza obligacje i gotówka miałyby dzisiaj około 30–35%. Akcje może 20%; potem nieruchomości, nie wiem, 30%, i złoto 25%. To więcej niż 100%, ale nieważne! Jestem amerykańskim Departamentem Skarbu! T.R.: Wiemy, dlaczego lubisz gotówkę. A co z obligacjami? Wiele osób boi się, że są na najniższym możliwym poziomie. M.F.: Obligacje, jakie zwykle trzymam, to obligacje gospodarek wschodzących. Obligacje korporacyjne są również głównie w dolarach i euro. Ale chcę to bardzo precyzyjnie wyjaśnić. Te obligacje gospodarek wschodzących mają charakterystykę bardzo zbliżoną do instrumentów właścicielskich. Jeśli rynki akcji pójdą w dół, wartość tych obligacji również spadnie. Jak w 2008 roku, gdy poszły w dół jak obligacje śmieciowe. Są więc bardziej podobne do instrumentów właścicielskich niż obligacji skarbowych. Których zresztą też trochę posiadam. Dlatego kiedy mówię, że mam niską ekspozycję na instrumenty właścicielskie na poziomie 20%, moja faktyczna ekspozycja przez te

obligacje jest pewnie wyższa niż 20% – może 30%. Czasami myślę jak inwestor. Popełniamy błąd, zbytnio ufając własnym poglądom, ponieważ moja ocena nie ma znaczenia z punktu widzenia całego rynku, rozumiesz? Rynek będzie ewoluował niezależnie od moich poglądów, więc mogę nie być optymistą co do obligacji skarbowych, lecz mógłbym dostrzec warunki, w jakich obligacje skarbowe byłyby w istocie całkiem dobrą inwestycją, nawet przez kilka lat. Możesz zarobić tylko 2,5% albo 3%. Ale może to być wyższy zysk w świecie, w którym ceny aktywów spadają. Rozumiesz? Jeśli rynek akcji będzie spadał przez następne trzy lata o, powiedzmy, 5% albo 10% rocznie, a ty będziesz miał zwrot 2,5–3%, będziesz królem. T.R.: A co z innymi klasami aktywów? M.F.: Dużo spekuluje się wysokiej klasy nieruchomościami; ekskluzywne nieruchomości są niewiarygodnie przeszacowane. Uważam, że te ceny są wysokie – nie twierdzę, iż nie mogą pójść jeszcze w górę, lecz sugeruję, że pewnego dnia istotnie spadną. I że w takich warunkach potrzebujesz czegoś, co cię zabezpieczy. T.R.: Jedna czwarta twoich aktywów jest w złocie. Dlaczego? M.F.: Co ciekawe, gdy mówiłem o tym ludziom przed 2011 rokiem [gdy ceny zaczęły spadać], odpowiadali: „Marc, jeśli jesteś tak pozytywnie nastawiony do złota, dlaczego ulokowałeś w nim tylko 25%?”. Mówiłem wtedy: „Cóż, może się mylę i chcę być zdywersyfikowany, ponieważ cena mocno się już zmieniła i nadchodzi okres konsolidacji”. Złoto jest zapewne w jakimś stopniu instrumentem zabezpieczającym, który jednak nie jest doskonały w sytuacji deflacji aktywów, jeśli trzymasz je w formie fizycznej. Prawdopodobnie to jednak lepsza inwestycja niż wiele innych mało płynnych aktywów. Pewnie jego cena spadnie, ale w mniejszym stopniu niż innych rzeczy. Obligacje skarbowe powinny, co najmniej przez kilka lat, dobrze sobie radzić w scenariuszu deflacji cen aktywów – przynajmniej do czasu bankructwa rządu! T.R.: Ostatnie pytanie. Gdybyś nie mógł zostawić swoim dzieciom pieniędzy, a tylko zbiór zasad budowania portfela, jakie byłyby te reguły? M.F.: Myślę, że najważniejsza lekcja, jaką dałbym dziecku czy komukolwiek, brzmiałaby następująco: nieważne, co kupujesz; liczy się cena. Trzeba być bardzo ostrożnym przy kupowaniu rzeczy drogo, ponieważ potem ceny spadają, a ty się zniechęcasz. Należy zachować chłodny umysł i mieć pieniądze, kiedy sąsiedzi i wszyscy wokół mają problemy. Nie powinieneś mieć pieniędzy wtedy, gdy wszyscy je mają, ponieważ wtedy wszyscy konkurują o aktywa, które są drogie. Powiedziałbym również: słuchaj, osobiście uważam, że generalnie nie mamy pojęcia, co się wydarzy w ciągu pięciu czy dziesięciu minut, nie mówiąc już o roku czy dziesięciu latach. Możemy przyjmować pewne założenia i czasami wyglądają one nieźle, a czasami są niewłaściwe i tak dalej, lecz w rzeczywistości nigdy niczego nie wiemy na pewno. Dlatego jako inwestor powiedziałbym, że należy być zdywersyfikowanym. Nie każdy inwestor jest w stanie to zrobić, ponieważ niektórzy inwestują we własny biznes. Gdybym miał firmę, jak na przykład Bill Gates, wkładałbym całe pieniądze w Micro-soft – co przynajmniej przez chwilę było bardzo dobrą inwestycją. Prawdopodobnie dla większości ludzi najlepiej jest inwestować we własny biznes; w coś, w czym mają przewagę w porównaniu z resztą rynku; coś, w czym dysponują specjalistyczną wiedzą. Tak ja bym zrobił. Albo

można przekazać pieniądze menedżerowi portfela. Jeśli mamy dużo szczęścia, nie straci naszych pieniędzy. Ale do tego potrzebujemy naprawdę dużo szczęścia.

ROZDZIAŁ 6.11

CHARLES SCHWAB: CHUCK, MAKLER LUDU Założyciel i prezes zarządu Charles Schwab Corporation Widzieliście te reklamy: przystojny siwy mężczyzna patrzy prosto w kamerę i zachęca was, abyście „zostali właścicielami swojego jutra”. A może pamiętacie te, w których rysunkowe postaci zadają pytania dotyczące inwestowania, a potem wyskakuje dymek z napisem „Porozmawiaj z Chuckiem”? Właśnie ten styl osobistego zaangażowania i otwartości sprawia, że Charles Schwab od 40 lat pozostaje liderem branży dyskontowego pośrednictwa finansowego. Zbudował finansowe imperium zarządzające aktywami klientów o wartości 2,38 bln dolarów, prowadzące 9,3 mln rachunków inwestycyjnych, grupujące 1,4 mln uczestników firmowych programów emerytalnych, prowadzące 956 tys. rachunków bankowych i posiadające sieć 7 tys. licencjonowanych doradców inwestycyjnych. Zanim pojawił się Chuck Schwab, jeśli chcieliście kupić akcje, musieliście przejść przez kartel tradycyjnych brokerów i firm pośrednictwa finansowego, które żądały horrendalnych prowizji od każdej transakcji. Lecz w 1975 roku, kiedy Komisja Papierów Wartościowych i Giełd zmusiła branżę do deregulacji, Schwab stworzył jedną z pierwszych dyskontowych firm pośrednictwa finansowego i został pionierem całkowicie nowego trendu w tym biznesie, który wstrząsnął Wall Street. Stanął na czele rewolucji inwestorów, dzięki której drobni ciułacze mogli w pełni uczestniczyć w grze rynkowej z pominięciem drogich pośredników. Podczas gdy ekskluzywne firmy brokerskie, jak Merrill Lynch, podnosiły opłaty, Charles Schwab ciął – a nawet eliminował – swoje prowizje, oferując całą gamę prostych usług, na pierwszym miejscu stawiając interes klienta. W ten sposób stworzył wzorzec dla nowej branży. Potem poprowadził szarżę na handel elektroniczny, ciągle pozostając pionierem innowacji, które edukują i dają inwestorom prawo do podejmowania własnych decyzji. Chuck Schwab, który ma obecnie 76 lat, spełnia oczekiwania klientów z ogromną pokorą i uczciwością. – Ludzie zdają się nam ufać – mówił mi. – Próbujemy dać każdemu poczucie, że jesteśmy godni zaufania, dlatego musimy zarządzać ich aktywami bardzo ostrożnie. Możliwe, że ta skromność i nienachalna pewność siebie Chucka biorą się stąd, iż w życiu musiał przezwyciężyć wiele trudności, począwszy od dysleksji – trudności w nauce pisania i czytania, którą dzieli z zaskakująco dużą liczbą największych liderów biznesu, takich jak

Richard Branson z Virgin Group czy John Chambers z Cisco Systems. Pomimo kłopotów z czytaniem Chuck ukończył Uniwersytet Stanforda i zdobył dyplom MBA Stanford Business School. Karierę w finansach rozpoczął w 1963 roku od pracy w biuletynie inwestycyjnym. Chuck chętnie zaakceptował status outsidera na Wall Street i osiadł w rodzinnej Kalifornii, gdzie w 1973 roku założył firmę brokerską. Od tamtej pory Charles Schwab Corporation pływa po wzburzonych falach rynków, podnosząc się po krachach lat 1987, 2001 i 2008, które zmiatały mniejsze firmy, walcząc z zastępami naśladowców o udział w rynku i znajdując sposób na innowacyjność i rozwój w każdych warunkach rynkowych. Chociaż w 2008 roku Chuck oddał fotel dyrektora zarządzającego, wciąż jest aktywny w firmie jako prezes zarządu i największy akcjonariusz. Według „Forbesa” Chuck Schwab zgromadził osobisty majątek o wartości 6,4 mld dolarów. Razem z żoną i córką Carrie Schwab-Pomerantz jest mocno zaangażowany w rodzinne fundacje, które wspierają organizacje działające w takich sferach jak oświata, zapobieganie ubóstwu, usługi społeczne i ochrona zdrowia. Jest również przewodniczącym rady Muzeum Sztuki Nowoczesnej w San Francisco. Kalendarz Chucka Schwaba, podobnie jak mój, pęka w szwach, lecz ostatecznie udało nam się spotkać w jego biurze w San Francisco na krótko przed przekazaniem tej książki do druku. Oto fragmenty naszej rozmowy. T.R.: Każdy słyszał nazwę Charles Schwab. Ludzie znają instytucję. Niewiele osób zna jednak twoją historię. Czy mógłbyś nam ją krótko przedstawić? Rozumiem, że zainteresowałeś się inwestowaniem już w wieku 13 lat? C.S.: Zgadza się. Gdy miałem 13 lat, było to krótko po drugiej wojnie światowej i świat nie był zbyt bogaty. Mój tato był prawnikiem w małym miasteczku w dolinie Sacramento w Kalifornii i z pewnością nasza rodzina nie należała do specjalnie zamożnych. Uważałem, że będzie mi o wiele lepiej w życiu, jeśli będę miał więcej pieniędzy, zacząłem się więc zastanawiać nad sposobami ich zarabiania. Powiedziałem o tym mojemu ojcu, a on polecił mi lekturę biografii słynnych Amerykanów. Wszyscy oni wydawali się mieć coś wspólnego z inwestowaniem. Powiedziałem: „Facet, to jest coś dla ciebie!”. Mając 13 lat, założyłem więc fermę kurczaków. Hodowałem je i tak dalej. A potem przyszły kolejne interesiki. Wiedziałem zatem dużo o biznesie i zaczynałem się zastanawiać, jak funkcjonują i działają przedsiębiorstwa. T.R.: Jaka była twoja pierwotna wizja? Jakie pierwsze praktyczne kroki podjąłeś? Proszę, podaj mi przykłady, aby ludzie mieli poczucie, że to była swego rodzaju podróż. C.S.: Cóż, od początku miałem w tej wyprawie sporo szczęścia. Zaczynałem jako analityk finansowy i miewałem lepsze i gorsze dni. Miałem jakieś 35 lat i spore doświadczenie, gdy w 1973 roku otwierałem firmę. Dzięki temu wiedziałem, jakie biznes finansowy ma wady. Jedną z nich było to, że nie dość dobrze traktowano tam ludzi. Działo się tak, ponieważ tak naprawdę wszyscy skupiali się na tym, aby zarabiać pieniądze dla siebie – a nie na tym, by traktować inwestora fair. Zawsze najpierw myśleli o swojej instytucji i zarabianiu pieniędzy. Powiedziałem wtedy: „Aha! Będziemy to robić inaczej!”. T.R.: Co było przewagą konkurencyjną Charlesa Schwaba na przestrzeni lat? Wielkość

rynku inwestycyjnego w Ameryce Północnej wynosi około 32 bln dolarów, a wy macie w tym spory udział. C.S.: Mamy prawdopodobnie od 5 do 10% rynku detalicznego. Coś w ten deseń. Wiesz, kiedy wchodziłem do tego biznesu, chciałem patrzeć na każdy produkt, każdą usługę, jaką oferowaliśmy, oczami klientów. Stworzyliśmy na przykład taki produkt jak zeroprowizyjny fundusz inwestycyjny. Robiliśmy to z dużym rozmachem. Już wiele lat temu daliśmy ludziom możliwość darmowego dostępu do zeroprowizyjnych funduszy za naszym pośrednictwem. Klienci pytali: „No dobrze, ale jak zamierzacie na tym zarabiać?”. Wymyśliliśmy więc sposób, żeby trochę na tym zyskać. Dogadaliśmy się z firma-mi zarządzającymi funduszami inwestycyjnymi, aby płaciły nam niewielką prowizję ze swoich opłat za zarządzanie. I nasi klienci na tym zyskiwali, a produkt miał się świetnie. Indywidualny inwestor odnosił wielką korzyść, kupując całą gamę zeroprowizyjnych funduszy inwestycyjnych i nie ponosząc za to dodatkowych opłat. Później robiliśmy podobne analizy dla innych naszych produktów i usług. Najpierw patrzyliśmy na nie oczami klientów. Tymczasem na Wall Street postępowali dokładnie odwrotnie. Zawsze wyglądało to tak: „Przede wszystkim ile możemy na tym zarobić? W porządku, zróbmy to. Bierzmy się za sprzedawanie tego, chłopcy”. W taki właśnie sposób podejmowali decyzje. Byliśmy ich dokładnym przeciwieństwem. T.R.: Coś się zmieniło? Czy dalej wygląda to tak samo? C.S.: Tak samo. I właśnie dlatego jest to dla nas interesujący rynek. Wiesz, myślę, że to rodzaj naszego niezmiennego przeznaczenia, aby traktować klienta jak króla. Aby dbać przede wszystkim o jego interesy. Oczywiście, sami też trochę na tym zarobimy. I oczywiście zarabiamy. Jesteśmy organizacją działającą dla zysku. Zawsze jednak najpierw myślimy o kliencie. T.R.: Czy mógłbyś podać przykłady dwóch lub trzech mitów, na które uczulasz klientów, żeby nie dali się nabrać, myśląc o inwestowaniu? C.S.: Cóż, to bardzo proste. Wiele razy widziałem to na Wall Street. Nie da się nie zauważyć nadużyć, do których tam dochodzi. Pojawia się elegancki broker i mówi: „Proszę pani, czy chciałaby pani zarobić trochę pieniędzy?”. Oczywiście wszyscy mówimy: „Tak!”. A potem dajemy się wciągnąć w rozmowę. „Ci goście mają najlepszy gadżet, jaki widzieliście w życiu. To będzie drugi Apple”. Naturalnie wszyscy przysłuchujemy się tej opowieści, a potem mówimy: „W porządku, włożę w to trochę pieniędzy”. Cóż, prawdopodobieństwo, że na tym zarobicie, wynosi mniej więcej 1 do 10 tys. Dlaczego więc nie pójdziecie na konie? Albo nie zagracie na loterii? Zaspokoi to wasze spekulacyjne żądze. Prawdziwe pieniądze włóżcie w fundusz indeksowy, gdzie wynik jest wysoce przewidywalny, a zyski będą naprawdę przyzwoite. T.R.: Wielu ludzi ucierpi więc, ponieważ nie zna się i nie zadaje pytań. A ty jesteś jednym z pierwszych, który mówi: „Pytajcie mnie”. C.S.: Zgadza się. T.R.: Ale bardzo niewielu ludzi wie, jakie pytania zadać. Widzą fundusz inwestycyjny. Widzą jego stopę zwrotu. I myślą, że to jest stopa zwrotu, jaką uzyskają. A obaj wiemy, że to nieprawda. C.S.: Oczywiście, że nieprawda. To nigdy nie jest prawda. Żadnej rzeczy, jaka miała

miejsce w przeszłości, nie można obiecywać na przyszłość. Są jednak powody, dla których wydaliśmy broszurę, białą księgę na temat funduszy indeksowych. Mówimy o przyczynach, dla których akcje są najlepszą lokatą, ale długoterminowo. A to dlatego, że firmy działają po to, by się rozwijać. Każdy zarząd, w którym zasiadałem – a byłem w sześciu czy siedmiu zarządach różnych spółek z listy Fortune 500 – wszystkie swoje posiedzenia poświęcał rozwojowi spółki. Co zrobić, żeby firma się rozwijała? Jeśli się nie rozwija, wyrzuca się zarząd. Zatrudnia się nowy zespół menedżerów. Okej, budynek, który tam stoi, jest naprawdę piękny. Ale kiedy wrócisz tu za 100 lat, wciąż będzie miał takie same rozmiary. Albo w ogóle już go nie będzie. Bo nie rośnie. Tylko firmy rosną. I dlatego tak fantastyczne jest inwestowanie w akcje. Oczywiście, my próbujemy ludzi zachęcać, żeby wchodzili w fundusze indeksowe, żeby mieli szerszą gamę branż, spółek i tak dalej. Poza tym, mają… T.R.: …najniższe koszty. C.S.: Najniższe koszty, a dodatkowo najwyższy poziom pewności, że osiągną wyniki takie jak sam indeks. A jeśli spojrzysz na dowolną branżę w ciągu ostatnich 100 lat, zauważysz, iż wszystkie świetnie sobie radziły na przestrzeni czasu i dawały klientom znakomity zwrot. T.R.: Jeśli posłucha się Jacka Bogle’a z Vanguarda albo kogoś w rodzaju Davida Swensena z Yale, wszyscy oni mówią, że właściwym wyborem jest pasywne zarządzanie, ponieważ 96% funduszy inwestycyjnych nie dorównuje wynikami indeksowi w okresie dłuższym niż 10 lat. Co ty byś poradził przeciętnemu inwestorowi: zarządzanie pasywne czy aktywne? C.S.: Cóż, sam stosuję oba te podejścia. Dużo inwestuję w konkretne spółki. Ale ja mam na to czas. Mam wiedzę. Wykształcenie. Tymczasem 98% ludzi nie skupia się na tych kwestiach. Mają w życiu co innego do roboty niż ciągłe doglądanie inwestycji, jak ja czy Warren Buffett. Wiesz, oni mają swoje specjalizacje, są lekarzami, prawnikami, kimkolwiek. Wszyscy potrzebujemy tych ludzi, żeby tworzyli społeczeństwo sukcesu. Może 2% z nas naprawdę zna się na inwestowaniu. Reszta ludzi potrzebuje więc pomocy i rady. Nauczyłem się tego już bardzo dawno i tym się teraz zajmujemy. A te 98%, moim zdaniem, naprawdę powinno zaangażować się głównie w fundusze indeksowe. Wtedy będą mieli najbardziej przewidywalne wyniki. Lepsze, niż gdyby mieli sami próbować obstawiać różne rzeczy, co jest bardzo trudne. A potem jeszcze wykonywać własną pracę. Nie da się robić tych dwóch rzeczy naraz. T.R.: Innym problemem, jak zauważa Jack Bogle, jest to, że ludzie nie zdają sobie sprawy z kosztów. Na przestrzeni całego okresu inwestycji każdy 1% odpowiada za 20% pieniędzy. C.S.: Tak. To koniec. T.R.: Płacisz 2%, oddajesz 40%. Płacisz 3%, oddajesz 60%. C.S.: To bardzo dużo. A po uwzględnieniu podatku to się naprawdę kumuluje. T.R.: Każdy poważny inwestor, z jakim rozmawiałem, mówi, że alokacja aktywów jest najważniejszą decyzją inwestycyjną, jaką się podejmuje. Masz do czynienia z wieloma różnymi typami inwestorów. Jaką filozofię próbujesz promować przy pomocy swojego zespołu, żeby pomóc ludziom zrozumieć, jaka powinna być ich

alokacja aktywów? C.S.: Cóż, dziś jest to w zasadzie dość proste. Nie było takie 40 lat temu. Dzisiaj mamy fundusze indeksowe, o których wspominaliśmy. A także ETF-y [fundusze notowane na giełdzie]. Możesz więc sobie wybrać różne wycinki rynku i mieć znaczną dywersyfikację. Chcesz akcje spółek energetycznych? Masz ETF spółek energetycznych. Chcesz sprzęt medyczny? Proszę bardzo. Uważam też oczywiście, że trzeba dywersyfikować pomiędzy tymi absolutnie największymi i dziesięcioma największymi sektorami przemysłu. I generalnie to właśnie dostajesz w ogólnym funduszu indeksowym. Dostajesz wszystkie, bo nigdy nic nie wiadomo. Czasami w górę będzie szła elektronika. Gorzej może sobie radzić ropa. A w kolejnym roku? Wzrośnie popyt na ropę, i to jej ceny wzrosną. Wtedy ta branża będzie miała dobre wyniki. I tak dalej. Pozwoli ci to utrzymać równowagę między korzyściami z każdego z tych sektorów. T.R.: Co myślisz o inwestowaniu w Ameryce w porównaniu z inwestowaniem za granicą, kiedy próbujesz stworzyć alokację zasobów? C.S.: To kolejny poziom wyrafinowania i uważam, że każdy powinien mieć w portfelu trochę zagranicznych instrumentów, z bardzo prostego powodu. Ameryka rozwija się obecnie w tempie około 2–3% rocznie. Na świecie nie brakuje krajów, które zaczynają rozwijać się szybciej, jak np. Chiny, Indonezja czy Japonia. To raczej tam będziesz mógł się spodziewać zysków; tam, gdzie jest wyższy wzrost. Jednak chociaż amerykańska gospodarka rozwija się w tempie zaledwie 2%, są w niej takie obszary, które idą w górę naprawdę szybko. Oczywiście więc również i one powinny być dla ciebie atrakcyjne. T.R.: Dokąd, twoim zdaniem, świat będzie zmierzał w ciągu następnych 10 lat? Jak myślisz, jakie szanse i wyzwania stoją przed inwestorami? C.S.: Myślę, że wciąż mamy przed sobą ogromne możliwości, pomimo spowolnienia, które aktualnie ma miejsce. Wszystko to eksploduje, gdy tylko wdrożona zostanie polityka, która moim zdaniem jest nieuchronna, ponieważ nie ma takiej możliwości, by Ameryka była pozbawiona pierwiastka rozwoju. Innowacyjność w tym kraju jest ogromna. Mieszkam w rejonie San Francisco, gdzie ona buzuje, gdzie wylewa się na każdym kroku. Ona tam jest. T.R.: Czy mamy do czynienia z giełdową bańką, jeśli wziąć pod uwagę sposób, w jaki Fed obecnie kontroluje stopy procentowe? Aktualnie trzeba podejmować znaczne ryzyko, żeby zobaczyć zyski. Giełda wydaje się jedynym miejscem lokowania pieniędzy. Jak długo to jeszcze potrwa? C.S.: Cóż, nie jestem wielkim zwolennikiem obecnej polityki Rezerwy Federalnej. Myślę, że manipulowanie stopami przez tak długi czas nie jest dobrą decyzją. Sądzę, iż rzeczywiście stwarza to ryzyko wystąpienia bańki. To nie będzie trwało wiecznie. Prawdopodobnie za to zapłacimy. Ale to nie jest coś permanentnego. Pojawi się więc krótkotrwała wysoka inflacja albo rynki pójdą w dół. Wszystko, co teraz robimy, będzie mieć swoje konsekwencje. Ale przeżyjemy to. Tak jak zawsze, gdy mamy do czynienia ze złymi decyzjami władz. T.R.: Różnie to nazywają, lecz dla każdego poważnego inwestora na świecie jedną z przewag konkurencyjnych jest asymetryczna relacja ryzyko–zysk. Podejmują

niewielkie ryzyko, próbując uzyskać wielką nagrodę. Jak przeciętny inwestor miałby dzisiaj tego dokonać? Masz jakieś przemyślenia, którymi mógłbyś się podzielić? C.S.: Cóż, myślę, że wszystko to sprowadza się do odpowiedzi na pytanie: Gdzie możesz znaleźć największy wzrost? Zrozumienie fundamentów wzrostu ma istotne znaczenie dla długoterminowych zysków. Warren Buffett na przykład nauczył się tego już w młodym wieku. Po prostu kupuje firmy i nigdy ich nie sprzedaje. Dlaczego? One wciąż się rozwijają. Zwyczajnie nie przestają rosnąć. A on jest coraz bogatszy. T.R.: Nie płaci podatków. C.S.: I nie płaci podatków. Jeśli nie sprzedajesz, nie płacisz podatków! T.R.: To dość niesamowite. C.S.: To jego sekret. Mit rozszyfrowany! On nie sprzedaje! T.R.: Zdaje się, że masz pięcioro dzieci. C.S.: I dwanaścioro wnucząt. T.R.: Dwanaścioro! Powiedz mi: gdybyś nie mógł zostawić swoim dzieciom żadnych pieniędzy, a jedynie zestaw reguł inwestycyjnych i modelowe portfolio, co byś im poradził? C.S.: Cóż, myślę, że wszystko naprawdę zaczyna się od zarobienia własnych pieniędzy. Sukcesu w tej dziedzinie. Oraz odkładania oszczędności. • Upewnij się, że masz właściwe wykształcenie. I że to wykształcenie wpasowuje się w potrzeby rynku, który kreuje miejsca pracy. • Musisz mieć dobrze płatną pracę, co dzisiaj wcale nie zdarza się tak często. • Potem musisz odkładać pieniądze na rachunku III filaru, takim jak 401(k) lub IRA. Wymaga to rezygnowania z różnych rzeczy. Z samochodu. Z wyjazdu urlopowego. Jakiejś dodatkowej kwoty na koncie. • Teraz możesz zacząć prawdziwe inwestowanie. To bardzo prosta formuła. Wiele osób nie zdaje sobie z tego sprawy, ale mam nadzieję, że nauczą się tego od ciebie. T.R.: [śmiech] Mam nadzieję, że tak! C.S.: Wiesz, wierzę, że trzeba coś po sobie pozostawić. Trzeba zapewnić dzieciom dobre wykształcenie, ale niekoniecznie zostawiać im duże pieniądze. Nie można zabierać im poczucia posiadania własnej szansy, możliwości rozwoju własnego ego, osobistego spełnienia. Trzeba być naprawdę ciekawą osobą. I sprawić, żeby wszystkie twoje dzieci też były ciekawe. Niekoniecznie chodzi o robienie pieniędzy. Pochodzę ze środowiska, w którym nie było pieniędzy ani bogactwa, więc dobrze wiem, na czym polega różnica. Oczywiście w ciągu ostatnich 20 lat miałem ten przywilej, że odnosiłem sukcesy, co daje mi niesamowite możliwości wyboru. Możemy się z żoną wybrać na wakacje i nie martwić się, ile kosztują. Po prostu dobrze się bawimy. Lubię sporty, które uprawiam. Uwielbiam grać w golfa. I tak dalej, i tak dalej. Chcemy więc, aby ten sukces trwał wiecznie. Chcemy, aby następne pokolenia miały to, co my mamy, i jeszcze troszeczkę. T.R.: Miałeś do czynienia z wieloma ludźmi sukcesu. Analizowałeś firmy i osoby prywatne, którym się powiodło. Co, twoim zdaniem, jest najważniejszym czynnikiem sukcesu? C.S.: Wiesz, być może w 99% potrzeba. Wielu ludzi na świecie naprawdę potrzebuje

większych środków. Ale nie mają wykształcenia. Trochę zabrakło im motywacji. Może nie mają poczucia, że stoi przed nimi jakaś szansa. Jak wyczuć, że ta szansa tam jest? Patrzysz na innych ludzi, którzy odnieśli sukces, i myślisz sobie: „Też tak mogę”. Jak to wyczuć? Nie wiem. T.R.: Masz dziś 76 lat i nie wiedziałeś, że jesteś dyslektykiem, dopóki nie skończyłeś czterdziestki, prawda? C.S.: Prawda. T.R.: Wiele osób myśli o tym jako o czymś, co ich w życiu ogranicza. Jak to się stało, że dla ciebie nigdy nie było to barierą? C.S.: Może dlatego, że dzięki Bogu, kiedy byłem dzieckiem, nie wiedziałem o tym! Ale mój syn właśnie zaczynał szkołę i wzięliśmy go na testy [i okazało się, że jest dyslektykiem]. Powiedziałem: „Mój Boże. On boryka się z tym wszystkim, przez co ja przechodziłem w wieku siedmiu, ośmiu czy dziewięciu lat!”. I stało się dla mnie oczywiste, że ja również byłem dyslektykiem, co wyjaśniło wiele problemów, które napotykałem na etapie wczesnoszkolnym. Alfabet był dla mnie czymś niemożliwym. Moje czytanie… Do dziś nie czytam powieści. Czytam wyłącznie książki niebeletrystyczne. T.R.: Niesamowite. Co więc pozwoliło ci w tamtych czasach odnieść sukces w biznesie finansowym? C.S.: Cóż, byłem całkiem niezły z matematyki. I dobrze radziłem sobie z ludźmi. Sam nie pisałem najlepiej, ale miałem wokół siebie osoby, które robiły to świetnie. Bardzo szybko nauczyłem się więc, że nie jesteś w stanie wszystkiego robić samodzielnie. Musisz mieć wokół siebie ludzi, którzy są lepsi od ciebie w większości innych rzeczy. Ale musisz umieć inspirować ich do pracy na rzecz wspólnego celu. I to właśnie przez wszystkie te lata potrafiłem robić. T.R.: Jaką masz pasję? C.S.: Mam totalnego bzika na punkcie tego, że ludzie muszą zarabiać, oszczędzać i pomnażać pieniądze, ponieważ są odpowiedzialni za własne emerytury. A dzięki Bogu jeszcze pożyjemy. Jestem po siedemdziesiątce. Ale istnieje duże prawdopodobieństwo, że będziemy żyć do 90. czy 95. roku życia. To długi czas na emeryturze. Myślę więc, że trzeba mieć odłożonych dużo aktywów, aby móc żyć wygodnie. T.R.: Ludzie, z którymi rozmawiałem, a którzy znali cię 20 lat temu, mówią, że twoja pasja jest tak samo wielka lub nawet większa niż kiedykolwiek. C.S.: Pewnie większa. [śmiech] T.R.: Niesamowite. Jak to możliwe? Jak ci się udało ją utrzymać? Jak to jest, że wciąż się rozwija? C.S.: Cóż, widzę na przykład, co można zrobić w kwestii dobroczynności. Jak naprawdę można pomagać ludziom dzięki temu, że odniosło się sukces. Nie mógłbym tego robić, gdybym nie go odniósł. Nie miałbym środków, aby to robić. Ale mogę na różne sposoby przyczyniać się do wprowadzania pozytywnych zmian. Może to być na przykład walka z dysleksją. Mogę pomagać dzieciakom. W szkołach społecznych też możemy wspierać dzieci. Albo w muzeach: można tworzyć lepsze i przestronniejsze miejsca, gdzie można przychodzić i oglądać sztukę. Myślę, że spełnienie, które wynika z wielkiego sukcesu, polega między innymi na tym, że jeszcze za życia można oddawać pieniądze na różne

rzeczy; że po wielekroć ulepsza się to, co daje ludziom radość, a przy tym także i siebie. T.R.: Jaką przewagę konkurencyjną próbowałbyś zasugerować komuś, kto właśnie zakłada biznes? Jak przeszedłbyś od wizji młodego człowieka, którym sam byłeś, kiedy mówiłeś: „Naprawdę chcę sprawić, żeby dbano o klienta”, do budowy wielomiliardowego przedsięwzięcia? Na czym radziłbyś się naprawdę skupić? C.S.: Cóż, na zdobyciu odpowiedniego wykształcenia i doświadczenia praktycznego. A potem trzeba mieć cierpliwość, aby zajmować się czymś dzień w dzień. Dzień w dzień. To nie jest łatwe, uwierz mi. Można to porównać do bycia restauratorem, który serwuje wspaniałe dania na każdy posiłek. Nie jest to łatwe, ale właśnie w ten sposób tworzysz świetny lokal. Albo doskonały salon samochodowy. Obsługa każdego dnia. Nie możesz sobie odpuścić żadnego podania. Codziennie musisz zdobywać masę punktów. Tak jest z usługami. I tak samo jest z technologią. Za naszego życia oglądaliśmy wiele firm, które poszły na dno, ponieważ nie potrafiły być innowacyjne. Albo nie wymyśliły produktu lub usługi, które naprawdę dobrze służyły klientom. Straciły klientów. Nigdy nie trać klienta. Co ty na to? T.R.: Ostatnie pytanie. Jestem pewien, że to nastąpi za 20 lub 30 lat, ponieważ dbasz o siebie i swoje zdrowie, a także masz w sobie wiele pasji, powiedz jednak: Jak chciałbyś zostać pamiętany? Jakie jest twoje dziedzictwo? Czego dokonałeś w życiu? C.S.: Cóż, oczywiście [mam] wiele dokonań. Wobec rodziny i tak dalej. Jeśli chodzi o stronę zawodową, naprawdę jestem dumny z faktu, że dokonałem ogromnej zmiany w praktyce funkcjonowania Wall Street. To instytucja, która istnieje od jakichś 200 lat. I my, mała firma z Zachodniego Wybrzeża, zmieniliśmy ich zwyczaje. Naprawdę wpłynęliśmy na sposób traktowania klientów. Naprawdę wykonują znacznie lepszą robotę. Oczywiście nie tak dobrą jak my! [śmiech] Jednak naprawdę się poprawili i przywiązują znacznie większą wagę do tego, jak traktują swoich klientów. T.R.: Dałeś im przykład. C.S.: Dziękuję bardzo. T.R.: Niech ci się wiedzie. Dziękuję za poświęcony czas.

ROZDZIAŁ 6.12

SIR JOHN TEMPLETON: NAJWIĘKSZY INWESTOR XX WIEKU? Założyciel Templeton Mutual Funds, filantrop, fundator Nagrody Templetona w wysokości miliona funtów Sir John Templeton nie tylko był jednym z największych finansistów wszech czasów, lecz również jednym z najwybitniejszych ludzi, jacy kiedykolwiek się urodzili. A ja miałem zaszczyt zaliczać go do grona swoich mentorów. Jego motto – „Tak mało wiemy, tak bardzo chcemy się uczyć” – prowadziło go przez jego długie i wspaniałe życie pioniera inwestycyjnego, ikonoklasty, duchowego poszukiwacza i filantropa. Sir John słynął z umiejętności wynajdywania sposobów, aby nawet najtrudniejsze sytuacje wykorzystać dla czynienia większego dobra. John Templeton nie zawsze był „sir Johnem”. Pochodził ze skromnego środowiska w małym miasteczku w Tennessee, gdzie wychowywał się w kulcie oszczędności, samodzielności i osobistej dyscypliny. Pracując, skończył Yale i Oxford, po czym w 1937 roku, w samym środku wielkiego kryzysu, dostał pierwszą pracę na Wall Street. Był samorodnym kontrarianinem, który uważał, że akcje należy kupować w „punkcie maksymalnego pesymizmu”. Gdy wszyscy inni uważali, że świat się kończy, John uważał, iż to właściwy moment na inwestowanie. Gdy wszyscy inni myśleli: „Mój Boże! To najwspanialsze czasy w historii!” – dla niego był to czas, by sprzedawać. Pierwszy raz miał okazję przetestować tę teorię jesienią 1939 roku. W czasie, gdy kryzys wciąż szalał, a wojska Hitlera wkraczały do Polski, wszczynając drugą wojnę światową, John Templeton wziął wszystkie zaoszczędzone pieniądze oraz jeszcze trochę pożyczonych i na każdą spółkę z nowojorskich parkietów, której akcje wyceniano wówczas maksymalnie na dolara, przeznaczył po 100 dolarów. Portfel ten stał się podstawą jego ogromnej osobistej fortuny oraz imperium zarządzania aktywami. Templeton był również pionierem inwestowania za granicą. Podczas gdy reszta Amerykanów niechętnie spoglądała poza USA, John szukał po świecie okazji, aby zainwestować. Wraz ze wzrostem fortuny rosła również jego pasja dzielenia się. W 1972 roku ustanowił największą na świecie doroczną nagrodę dla pojedynczej osoby, większą od nagrody nobla, honorującą osiągnięcia duchowe. Pierwszą laureatką Nagrody Templetona była Matka Teresa z Kalkuty. Jego fundacja finansowała również badania naukowe i postęp techniczny. W 1987 roku królowa Elżbieta nadała mu tytuł szlachecki za

jego ogromne zasługi dla ludzkości. Sir John wciąż występował i pisał, inspirując miliony ludzi swoim skromnym przesłaniem uczciwości, przedsiębiorczości i wiary, aż do swojej śmierci w 2008 roku w wieku 95 lat. (Nawiasem mówiąc, trafnie przewidział pęknięcie bańki mieszkaniowej w tym roku). Poniżej znajdziecie fragmenty wywiadu, jaki przeprowadziłem z nim zaledwie kilka miesięcy przed jego odejściem. Jego dobroć bije z każdego słowa, gdy opowiada o swojej filozofii, zgodnie z którą te same cechy, które decydują o wielkości inwestora, mogą również umożliwić osiągnięcie wielkości w wymiarze osobistym. T.R.: Sir Johnie, większość ludzi jest zorientowana albo na pieniądze, albo na duchowość – muszą wybierać między jednym i drugim – lecz panu udało się znaleźć sposób, by całkowicie naturalnie pogodzić te dwie kwestie w swoim życiu. Czy ludzie są w stanie łączyć te dwie orientacje? J.T.: Zdecydowanie! Nie ma tu sprzeczności. Czy chciałbyś mieć do czynienia z biznesmenem, któremu nie możesz zaufać? Nie! Jeśli ktoś ma reputację człowieka niewiarygodnego, ludzie będą od niego uciekać. Jego biznes upadnie. Ale jeśli ktoś inny ma wysokie standardy etyczne, duchowe, będzie próbował dać swoim klientom i pracownikom więcej, niż oczekują, to zyska popularność. Będzie miał więcej klientów. Wyższe zyski. Uczyni więcej dobra na świecie, a w konsekwencji sam będzie prosperował, będzie miał więcej przyjaciół i większy szacunek. Zawsze więc trzeba zaczynać od tego, aby robić więcej, niż od nas oczekują, traktować innych więcej niż uczciwie – i to jest cały sekret sukcesu. Nigdy nie próbuj nikogo wykorzystywać ani powstrzymywać jego rozwoju. Im bardziej pomagasz innym, tym większe będziesz odnosił osobiste korzyści. T.R.: Co było pana pierwszą inwestycją? Co pana do niej skłoniło i jakie były jej efekty? J.T.: Dopiero zaczynałem pracę, gdy we wrześniu 1939 roku wybuchła druga wojna światowa. Właśnie skończył się wielki kryzys i wokół było wiele bankrutujących firm. Wojna sprawia jednak, że pojawia się popyt na prawie każdy produkt, dlatego w czasie wojny niemal każdy biznes znowu będzie prosperować. Złożyłem więc u maklera zlecenie na zakup za 100 dolarów akcji każdej spółki z obu giełd wycenianej na jednego dolara lub mniej. Było ich razem 104. Z tej liczby zarobiłem pieniądze na stu spółkach, zaś straciłem tylko na czterech. Dlatego trzy lata później, gdy razem z żoną mieliśmy okazję przejąć małe biuro odchodzącego na emeryturę doradcy inwestycyjnego, dysponowaliśmy potrzebnymi na to oszczędnościami! Zaczynaliśmy, nie mając żadnych klientów, w nowojorskim kompleksie Radio City, gdzie przepracowaliśmy 25 lat, cały czas odkładając 50 centów z każdego dolara, by mieć pieniądze na emeryturę i działalność charytatywną. T.R.: Niesamowite! Miał pan ładny zwrot, odkładając 50 centów z każdego dolara, sir Johnie. Większość ludzi dzisiaj mówi: „To niemożliwe! Nie jestem w stanie odkładać i inwestować połowy pieniędzy”. Ale to właśnie w ten sposób zbudował pan coś z niczego i dokonał pan tego w czasie kryzysu! Czytałem również, że ktoś, kto zainwestowałby u pana 100 tys. dolarów [w 1940 roku] i nigdy później nie dołożył centa, zapomniał wręcz o tych pieniądzach, w 1999 roku byłby wart 55 mln

dolarów! Czy to dokładna liczba? J.T.: Tak, pod warunkiem że reinwestowałby dywidendy. T.R.: Chcę pana zapytać o filozofię inwestycyjną: kiedyś powiedział mi pan: „Powinieneś nie tylko kupować w czasach największego pesymizmu, lecz również sprzedawać, gdy optymizm sięga szczytu”. Zgadza się? J.T.: Tak. Jest takie mądre powiedzenie, Tony. „Bessa rodzi się w czasach pesymizmu. Rośnie w czasach sceptycyzmu. Dojrzewa w czasach optymizmu i ma finał w czasach euforii!”. Dzieje się tak w czasie każdej hossy, co pomaga ci się zorientować, gdzie się znajdujesz. Gdy porozmawiasz z wystarczającą liczbą inwestorów, by ustalić ich nastawienie, jesteś w stanie powiedzieć, czy rynek wciąż jest bezpieczny na niskim poziomie, czy znalazł się wysoko, na poziomie, który jest groźny. T.R.: Jak pan uważa, jaki największy błąd popełniają inwestorzy? J.T.: Zdecydowanej większości ludzi nie udaje się zbudować bogactwa, ponieważ brak im samodyscypliny, aby co miesiąc oszczędzać część dochodów. Ale gdy już odłożysz pieniądze, musisz je mądrze inwestować w dobre okazje, a to nie jest łatwe. Bardzo rzadko się zdarza, aby ktoś, zwłaszcza jeśli pracuje i może poświęcić na to jedynie wolny czas po pracy, dokonał właściwego wyboru w tym zakresie. Tak samo jak nie jest rozsądne bycie własnym lekarzem czy prawnikiem nie powinno się być własnym doradcą inwestycyjnym. Lepiej jest mieć do pomocy bardzo dobrego specjalistę, bardzo mądrego analityka giełdowego. T.R.: Gdy rozmawiałem z pana współpracownikami na Bahamach, pytałem ich: „W co on inwestuje?”. A oni odpowiadali: „W cokolwiek! Kupi drzewo, jeśli uzna, że to się może opłacić”. Potem pytałem: „Jak długo trzyma aktywa?”. Odpowiadali: „W nieskończoność! Aż wzrośnie ich wartość!”. Sir Johnie, jak długo trzyma pan inwestycję, zanim uzna pan, że trzeba ją sprzedać? Skąd pan wie, że popełnił błąd? Skąd pan wie, iż przyszedł czas, aby upłynnić inwestycję? J.T.: To jedna z najważniejszych kwestii! Wielu ludzi mówi: „Wiem, kiedy kupować, ale nie wiem, kiedy sprzedać”. Myślę jednak, że przez te 54 lata doradzania inwestorom znalazłem odpowiedź, a brzmi ona następująco: sprzedajesz inwestycję tylko wtedy, gdy znalazłeś inną, która twoim zdaniem jest o 50% lepszą okazją. Cały czas rozglądasz się za szansami, a potem patrzysz na to, co aktualnie masz w portfelu. Jeśli coś w nim jest o 50% gorszą okazją niż ta, którą znalazłeś, sprzedajesz starą i kupujesz nową. Ale nawet wtedy możesz się czasem mylić. T.R.: Sir Johnie, dlaczego Amerykanie nie powinni mieć obaw przed inwestowaniem poza granicami Stanów Zjednoczonych? J.T.: Pomyśl tylko: jeśli twoją pracą jest wynajdywanie najlepszych okazji, bez wątpienia znajdziesz ich o wiele więcej, nie ograniczając się do jednego kraju. Tak samo znajdziesz lepsze okazje, jeśli będziesz szukał ich wszędzie, a nie tylko w jednym miejscu. Najważniejsze jest jednak to, że ograniczasz w ten sposób swoje ryzyko, ponieważ każdy kraj czasem przeżywa bessę. Zazwyczaj dwa razy do roku w jakimś dużym kraju ma miejsce głęboka bessa, lecz nie dzieje się to wszędzie w tym samym czasie. Jeśli więc jesteś zdywersyfikowany, mając aktywa w różnych krajach,

nie cierpisz z powodu bessy w jednym kraju jak osoba, która włożyła wszystkie jajka do jednego koszyka. Zawsze doradzamy inwestorom dywersyfikację – polegającą nie tylko na inwestowaniu w więcej niż jedną spółkę czy branżę, lecz również w więcej niż jednym kraju po to, by zapewnić sobie większe bezpieczeństwo i wyższe potencjalne zyski. T.R.: Co, pana zdaniem, odróżnia pana od wszystkich innych inwestorów? Co uczyniło z pana jednego z największych inwestorów wszech czasów? J.T.: Dziękuję. Nie uważam się za takiego. Nie zawsze mamy rację. Nikt nie ma, lecz my próbujemy być troszeczkę lepsi od konkurentów i dawać więcej, niż się od nas oczekuje, zawsze próbować ulepszać nasze metody, a także wytyczać nowe szlaki, by stale wyprzedzać konkurencję. Jeśli tkwi w tym jakiś sekret, to jest on następujący: nie próbuj za wszelką cenę dostawać tego, czego chcesz. Za wszelką cenę próbuj dawać! T.R.: Sir Johnie, w wielu kręgach społeczeństwa rozwija się obecnie mnóstwo lęków. Jak sobie z tym radzić? J.T.: Żeby radzić sobie z lękiem, najlepiej mieć w sobie ogromną wdzięczność. Jeśli obudzisz się rano i pomyślisz o pięciu rzeczach, za które jesteś ogromnie wdzięczny, zapewne nie będziesz odczuwał strachu, będziesz promieniował optymizmem, wdzięcznością, prawdopodobnie wszystko będzie ci lepiej wychodziło, będziesz przyciągał do siebie więcej ludzi. Myślę więc, że życiowym obawom zapobiega postawa wdzięczności. T.R.: Bardzo chciałbym usłyszeć, jak pan sam siebie postrzega: kim jest sir John Templeton? O co naprawdę chodzi w Pańskim życiu? I wreszcie, jak chciałby pan zostać zapamiętany? J.T.: Jestem uczniem, zawsze próbuję się uczyć. Jestem grzesznikiem. Wszyscy jesteśmy. Dzień po dniu staram się być coraz lepszy, przede wszystkim zadaję sobie pytanie: „Jakie są boskie cele? Dlaczego Bóg stworzył wszechświat? Czego oczekuje od swoich dzieci na ziemi?”. I chyba najbliższa prawdy odpowiedź daje się streścić w kilku słowach: on oczekuje, że będziemy się rozwijać duchowo. Wystawia nas na próby i męki, jakby to były egzaminy w szkole, ponieważ pomaga nam to stawać się lepszymi ludźmi. Życie jest więc wyzwaniem. Przygodą. Cudowną, ekscytującą przygodą. Każdy z nas powinien robić tyle, ile może, dopóki Pan pozwala mu pozostawać na tej planecie.

CZĘŚĆ 7 ZRÓBCIE TO, CIESZCIE SIĘ, DZIELCIE SIĘ!

ROZDZIAŁ 7.1

PRZYSZŁOŚĆ JEST JAŚNIEJSZA, NIŻ WAM SIĘ WYDAJE Sensem życia jest wiara, że najlepsze dopiero przed nami. – PETER USTINOV

Dlaczego tak wielu ludzi dąży do bogactwa? Ponieważ chcą lepszej jakości życia. I co do jednej rzeczy nie mam cienia wątpliwości: każdy jest w stanie poradzić sobie z dzisiejszymi problemami, jeśli ma pewność, że jutro będzie lepsze. Każdy potrzebuje obietnicy wspaniałej przyszłości. Jeśli więc się zastanawiacie, dlaczego w książce o finansach snujemy opowieści o przyszłości i przełomowych technologiach, robimy to dlatego, że technologia to ukryte aktywa, które codziennie zwiększają możliwości wzbogacania naszego życia. Są przełomy, których jesteśmy świadkami już dziś, i takie, które wydarzą się w ciągu kilku miesięcy czy lat. Rewolucjonizują jakość życia naszego i wszystkich ludzi na ziemi. Technologiczna fala unosi wszystkie łodzie. A wiecie, co jest w tym najlepsze pod względem finansowym? Koszt technologii spada, podczas gdy jej możliwości rosną w tem-pie geometrycznym! Co to dla was oznacza? Nawet jeśli zaczniecie budować swoje bogactwo w późniejszych latach życia, prawdopodobnie wciąż możecie liczyć na doskonałą jakość życia w przyszłości, za mniejsze pieniądze, niż myślicie. Poza tym dzięki znajomości trendów technologicznych możecie dostrzec najlepsze okazje inwestycyjne waszego życia. technologie rozwijają się wykładniczo. I trzeba je w porę dostrzec. Mam również nadzieję, że rozdział ten zachęci was do tego, aby lepiej zadbać o siebie i wasze rodziny nie tylko w wymiarze finansowym, lecz być może również fizycznym. Nie ma mowy o bogactwie bez zdrowia fizycznego. Życie na tyle długie, by móc skorzystać z niektórych skutków postępu technologicznego, powinno być priorytetem – szczególnie gdy usłyszycie o pewnych zmianach, jakie właśnie w tej chwili zachodzą. Wybierzmy się więc wspólnie w tę krótką podróż i przekonajmy się, co oferują najbardziej obiecujące z nowych technologii. Z góry mówię: ten rozdział prezentuje bezwstydnie pozytywną wizję. Nie wynika to jednak wyłącznie z mojego entuzjazmu – jest odzwierciedleniem wyników prac niektórych spośród największych naukowców świata. Nie tylko tych, którzy przewidują przyszłość, lecz również tych, którzy ją kreują. Ludzi, którzy rozszyfrowują ludzki genom, zaprojektowali pierwszy w świecie system rozpoznawania głosu albo budują komercyjne wahadłowce kosmiczne, dowożące ludzi na Międzynarodową Stację Kosmiczną i z powrotem. Szanuję to, że wiele osób ma inne, bardziej sceptyczne spojrzenie na technologię. I być

może mają rację. Niektórzy patrzą w przyszłość i widzą ją w czarnych barwach, jak w Terminatorze, pełną morderczych robotów i genetycznie modyfikowanej spożywczej papki. Inni nie mogą się doczekać świata latających samochodów, jak w Jetsonach, służby złożonej z androidów, jak C3PO z Gwiezdnych wojen, albo mięsa i warzyw hodowanych z pojedynczych komórek i zdolnych wykarmić cały świat. Żaden z tych skrajnych scenariuszy jeszcze się nie ziścił. Ja postanowiłem przyjrzeć się, jak technologia może się przyczynić do ogromnych zmian w jakości życia. Rozumiem też, że wielu ludzi boi się nowych technologii i martwi, iż zmiany następują zbyt szybko. Bądź co bądź zawsze była jakaś ciemna strona postępu – często dlatego, że technologia początkowo pozbawiała ludzi pracy, zanim przystosowali się do nowych form zatrudnienia. Jak na łamach „New York Timesa” zauważył wpływowy finansista i felietonista Steven Rattner, nawet królowa Anglii Elżbieta I odmówiła opatentowania XVI-wiecznej maszyny tkackiej, ponieważ pozbawiłaby pracy jej „biednych poddanych”. Według Rattnera jednak „sztuką nie jest ochrona starych miejsc pracy (…), lecz tworzenie nowych. I od wynalezienia koła tak właśnie się dzieje”. Przez większość czasu z tych nowych narzędzi korzystano, aby poprawić los człowieka. Obecnie niektóre spośród wielkich wyzwań ludzkości, począwszy od nadmiaru dwutlenku węgla w atmosferze, a na braku słodkiej wody i ziemi uprawnej skończywszy, rozwiązuje się dzięki nowym technologiom. I wszystko to wydaje się dziać z dnia na dzień. Historia pokazuje jednak, że zawsze znajdzie się mniejszość, która chce wykorzystać dowolne narzędzie czy technologię jako broń. Elektryczność może służyć do oświetlenia miasta albo do zabicia kogoś. Jednak lamp ulicznych jest miliony razy więcej niż krzeseł elektrycznych. Pasażerski boeing może przewozić ludzi między kontynentami lub zostać użyty jako bomba do zabicia tysięcy osób – lecz odrzutowce te zaliczają miliony razy więcej normalnych rejsów niż porwań. Naturalną rzeczą u ludzi jest strach przed nowym i nieznanym oraz skupianie się na najbardziej pesymistycznych scenariuszach. Nasze mózgi są zaprogramowane na przetrwanie i dlatego udało nam się przeżyć jako gatunkowi. Ale nasze wyobrażenia mogą nas również hamować. Literatura science fiction sprawiła, że wiele osób boi się futurystycznych technologii, takich jak sztuczna inteligencja. Prawdziwi naukowcy i futurolodzy, choćby Ray Kurzweil, Peter Diamandis czy Juan Enriquez, postrzegają jednak zaawansowane technologie jako szansę dla ludzkości, by mogła ona ewoluować i zmieniać się na lepsze. Jeśli więc irytuje was optymistyczna wizja przyszłości, powinniście przeskoczyć do następnego rozdziału! Ale jeżeli jesteście żywo zainteresowani tym, jak technologia kształtuje nasze życie, myślę, że rozdział ten pomoże wam zrozumieć, do czego mamy dostęp już teraz, a czym będziemy dysponować. Osobiście uważam, że stoimy przed alternatywą: możemy wybrać strach przed przyszłością albo z entuzjazmem ją zaakceptować. Nie jesteśmy jednak w stanie jej zmienić. Dlaczego? Bo przyszłość już nadeszła. Najlepszym sposobem, by przewidzieć przyszłość, jest ją wymyślić. – ALAN KAY

Co 10 minut ktoś w Ameryce doznaje poważnego poparzenia. Czym prędzej do szpitala. Trawi go palący ból – jeden z najgorszych rodzajów cierpienia, jaki może odczuwać ludzkie ciało. Pielęgniarki zeskrobują pokrytą bąblami i zwęgloną skórę, a następnie przykrywają ranę skórą martwego dawcy, by zapobiec śmiertelnemu zakażeniu. Wyobrażacie sobie własną skórę pokrytą skórą kogoś martwego?! Jeśli pacjent przeżyje, może mieć straszne blizny. Na pewno widzieliście twarze, ramiona czy nogi pokryte bliznami, które sprawiają, że trudno rozpoznać nawet bliską osobę. Czasami trzeba licznych operacji i wielu lat leczenia. Wyobraźcie więc sobie, że pewnej nocy Matt Uram, 40-letni policjant stanowy, mógł stać się częścią tych ponurych statystyk. Jego życie miało na zawsze się zmienić. Jak do tego doszło? Stał koło ogniska, gdy ktoś chlusnął w płomienie benzyną z kubka. Oparzenia pokrywały jego prawe ramię i prawą stronę głowy i twarzy. Lekarze i pielęgniarki działali szybko, oczyszczając skórę, dezynfekując rany i aplikując maści kojące. Normalnie spędziłby na oddziale oparzeń tygodnie i miesiące, codziennie dwukrotnie przechodząc tę samą bolesną procedurę. Tym razem jednak zespół specjalistów zastosował nową technikę leczenia. Z wolnej od poparzeń powierzchni skóry pobrano warstwę zdrowych komórek. Żadnej martwej skóry! Komórki trafiły do hodowli i w niedługim czasie na rany delikatnie naniesiono pistoletem cienkie warstwy spreju będącego roztworem komórek macierzystych Matta. Po trzech dniach jego ramiona i twarz zostały całkowicie wyleczone. (O tym cudzie można przekonać się na własne oczy! Wystarczy zajrzeć na www.youtube.com/watch? v=eXO_ApjKPaI – i zobaczyć różnicę). Ledwo widać jakiekolwiek blizny. Wiem, że brzmi to jak scena z filmu science fiction, lecz to prawdziwa historia, która kilka lat temu wydarzyła się w Pittsburghu. Chociaż metoda, którą wyleczono Matta Urama, w USA wciąż jest w fazie testów klinicznych, podobną procedurę wykorzystującą komórki macierzyste stosowano już w przypadku setek ofiar oparzeń w Europie i Australii. Niesamowite, prawda?! Istnieje nawet „biopióro”, którym chirurg może rysować zdrowymi komórkami po warstwach kości i chrząstki. Komórki się namnażają i zamieniają w nerwy, mięśnie i kości, lecząc uszkodzony fragment. Technologia ta pozwala chirurgowi w minutę nałożyć komórki wszędzie, gdzie tylko zechce. To kolejna z niewiarygodnych nowych terapii, które wchodzą do użytku i stają się coraz dostępniejsze. Jeśli jeszcze nie zauważyliście: w świecie, w którym dziś żyjemy, cuda zdarzają się codziennie, a zmiany zachodzą tak szybko, że czasem ich nawet nie dostrzegamy. A może po prostu traktujemy je jako coś normalnego. Gdybyście jednak opisali świat roku 2015 komuś w roku 1980, zaledwie 35 lat temu, osoba ta pomyślałaby, że to jakieś magiczne sztuczki! Sprej z komórek macierzystych? Kurczę, cudem byłaby możliwość rozmawiania z kimś przez telefon w czasie jazdy samochodem, nieprawdaż? Jesteśmy przyzwyczajeni do wyobrażenia, że możemy przewidzieć, co będzie jutro, patrząc na to, co dzieje się dzisiaj lub co miało miejsce wczoraj. Tak się już nie da. Do bardzo „niedawna” zmiana była czymś bardzo rzadkim i procesem tak powolnym, że mierzyło się ją w erach: era brązu, potem żelaza itd. Dzisiaj zmiana przebiega w postępie

wykładniczym. Oznacza to, że przyspiesza, ogromnych skoków dokonuje się w krótszych odstępach czasu. Tworzymy narzędzia, które mogą zmieniać jakość życia szybciej i lepiej, stając się dostępne praktycznie dla każdego. Przeciętny człowiek ma dziś możliwości, o jakich nie mógł śnić najbogatszy egipski faraon. Wyobraźcie sobie, ile by dał, aby móc polecieć w inną część świata w ciągu kilku godzin, siedząc w fotelu lub leżąc w łóżku, zamiast przez całe miesiące walczyć z oceanami? Wy możecie to zrobić za 494 dolary, korzystając z Virgin Atlantic Airways. Nawet faraon nie mógł wydać 200 mln dolarów na film, który dostarczyłby mu rozrywki na dwie godziny. Tymczasem co tydzień na ekrany wchodzi wiele nowych obrazów, które możecie obejrzeć w kinie za 10 dolarów (albo za 9,99 dolara miesięcznie na Netfliksie). Nie oszukujmy się, żyjemy w naprawdę niezwykłych czasach. Widzieliśmy, jak w ciągu ostatnich 100 lat średnia długość życia człowieka wydłużyła się z 31 lat do 67 – podwoiła się przeszło dwukrotnie. W tym samym czasie przeciętny dochód na głowę (po uwzględnieniu inflacji) mieszkańca naszej planety potroił się. Sto lat temu większość Amerykanów musiała przepracować 43% każdego dnia roboczego tylko po to, by zapewnić sobie jedzenie. Obecnie, dzięki postępom w rolnictwie i dystrybucji, jest to tylko 7%.

MASZ WIADOMOŚĆ! Po raz pierwszy miałem okazję rozmawiać z prezydentem Clintonem na początku lat 90. Dobrze pamiętam, jak powiedziałem do niego: – Panie prezydencie, być może moglibyśmy komunikować się elektronicznie. – Spojrzał na mnie zdziwiony, więc wyjaśniłem mu: – Zacząłem używać tej nowinki zwanej emailem. Mam konto na AOL. A pan ma? Wtedy prezydent Clinton odpowiedział: – A tak, słyszałem o tym! Ale prezydent Stanów Zjednoczonych nie miał jeszcze wtedy konta poczty elektronicznej. Obecnie telefon, z jakim chodzi po dżungli członek amazońskiego plemienia, ma większą moc obliczeniową niż ta, którą dysponował Clinton jako lider wolnego świata. Może wejść do internetu i kupić karmę dla swoich krów albo zapłacić czesne za szkołę dziecka. Jest w stanie dokonywać tłumaczeń z różnych języków. Jeśli tylko zechce, może obejrzeć darmowy kurs ekonomii na Yale albo matematyki na MIT. Żyjemy w zupełnie innym wszechświecie, a to dopiero wstęp do początku.

Każdego dnia wszystko staje się lepsze, szybsze. – Przyszłość będzie znacznie lepsza, niż myślisz – mówi mój serdeczny przyjaciel Peter Diamandis, założyciel X Prize Foundation, inżynier lotnictwa i kosmonautyki, lekarz, przedsiębiorca i generalnie wspaniały człowiek. – Ludzkość wchodzi obecnie w okres radykalnej transformacji, w którym technologia jest w stanie istotnie podnieść standard życia każdego mężczyzny, każdej kobiety i każdego dziecka na naszej planecie. Co to dla was oznacza? Nawet jeśli schrzanicie sprawę i nic nie zrobicie z wiedzą zdobytą dzięki tej książce, w przyszłości będziecie mogli cieszyć się wyższą jakością życia, niż kiedykolwiek sobie wyobrażaliście. Nawet jeśli nie będziecie mieli wysokich dochodów. Dla tych zaś, którzy będą je mieli, możliwości będą nieograniczone. Kluczem do obfitości jest spotkanie ograniczonych warunków z nieograniczoną myślą. – MARIANNE WILLIAMSON

Technologia zmieni nasze wyobrażenie o niedostatku. To wspólny mianownik naszych lęków. Wyobrażamy sobie, że wystąpi niedostatek rzeczy, których potrzebujemy i które cenimy: wody, żywności, pieniędzy, zasobów naturalnych, czasu, przestrzeni, radości

i miłości. Dlaczego ludzie chcą być bogaci? Uważają, że jeśli zgromadzą wielki majątek, zawsze będą mieli wszystkiego wystarczająco dużo, nigdy nie będą się musieli bez czegoś obywać. To lęk, który jest głęboko zakorzeniony w naszym mózgu. Ale niedostatek nie musi być stanem permanentnym. Zmienić może go technologia. Czy wiedzieliście, że były czasy, kiedy najrzadszym, najcenniejszym metalem na Ziemi było… aluminium? Zgadza się! Pozyskiwanie tego pierwiastka z boksytów było niezwykle trudne i drogie. W XIX-wiecznej Francji aluminium stanowiło symbol najwyższego statusu. W trakcie cesarskiego bankietu z udziałem króla Syjamu Napoleon III kazał użyć naczyń z aluminium zamiast z pospolitego złota. Ale już pod koniec tego stulecia naukowcom udało się opracować metodę pozyskiwania aluminium na skalę przemysłową, w wyniku czego ten lekki i tani metal dosłownie zalał rynek. Peter Diamandis lubi posługiwać się historią aluminium jako ilustracją tezy, że niedostatek jest funkcją naszych możliwości – albo ich braku – aby uzyskać dostęp do zasobów. Napisał niezwykłą książkę Abundance: The Future Is Better Than You Think (Obfitość: przyszłość będzie lepsza, niż myślicie) – na około 300 stronach omawia w niej koncepcje, którym w tym rozdziale poświęciliśmy zaledwie kilka kart. Oto przykład wspaniałej metafory zaczerpniętej z tej książki, pokazującej, jak dzięki technologii można pokonać niedostatek: „Wyobraźcie sobie gigantyczne drzewko pomarańczowe uginające się od owoców. Jeśli zerwę wszystkie pomarańcze z dolnych gałęzi, wyczerpię swój dostęp do owoców – pomarańcze staną się zasobem deficytowym. Jednakże z chwilą, gdy ktoś wynajdzie technologię zwaną drabiną, nagle zyskam dostęp do kolejnych pomarańczy. Problem zostanie rozwiązany. Technologia jest mechanizmem uwalniającym zasoby”. Biorąc pod uwagę przyrost światowej populacji, będziemy musieli uwalniać te zasoby szybciej niż kiedykolwiek wcześniej. Oto przykład zmian postępujących wykładniczo, o jakich mówiliśmy: • Nieco ponad 200 tys. lat – do roku 1804 – zajęło populacji ludzkiej rozmnożenie się do 1 mld. • Tylko 123 lata (1927) ludzkość potrzebowała, by podwoić swoją liczebność do 2 mld. • Minęły jedynie 33 lata (1960), a na Ziemi żyły już 3 mld ludzi! • Po zaledwie 14 latach (1974) pojawił się kolejny miliard, co dało łączną populację 4 mld. Ten wzrost trwał. Pomimo obowiązującej w liczących 1,3 mld mieszkańców Chinach polityki jednego dziecka w rodzinie oraz innych wysiłków na rzecz ograniczenia tempa wzrostu ludzkiej populacji tylko w ciągu ostatnich 40 lat liczba ludzi zwiększyła się o ponad 3 mld! W ciągu czterech dekad przybyło trzykrotnie więcej ludzi niż w ciągu pierwszych 200 tys. lat istnienia gatunku! Na Ziemi żyje nas dziś 7,2 mld! Jeśli ludzi będzie przybywać w obecnym tempie, według szacunków naukowców w 2050 roku będzie nas 9,6 mld. Jak Ziemia zdoła utrzymać tak wielu ludzi? Co się stanie, jeśli nadal będziemy zużywać surowce naturalne w obecnym tempie? Według Jima Leape’a z World Wide Fund for Nature International (cytat za „Wall Street Journal”) „zużywamy o 50% więcej zasobów,

niż Ziemia jest w stanie produkować w sposób dający się utrzymać na dłuższą metę i jeśli nie zmienimy kursu, ten odsetek będzie rósł – w 2030 roku nie wystarczą nam nawet dwie planety”. Ludzka pomysłowość w połączeniu z technologią daje nam szansę, aby nadążyć za własnymi potrzebami. Pamiętam czasy, kiedy wydawało się, że kończy nam się ropa naftowa. Na początku lat 70. ubiegłego wieku, gdy zaczynałem szkołę średnią, na Bliskim Wschodzie wybuchł kryzys naftowy. Być może pamiętacie, że benzyna była racjonowana według parzystych i nieparzystych dni miesiąca. Zastanawiałem się, czy przypadkiem nie zabraknie paliwa, zanim zdążę zrobić prawo jazdy! Pewnego dnia w szkole nauczyciel techniki powiedział: „Pozwólcie, że przeczytam wam artykuł”. Już wcześniej w tygodniku „Time” widziałem raport Klubu Rzymskiego, w którym straszono, że zasoby ropy wystarczą tylko na kilka lat, po czym cała gospodarka się załamie. Artykuł, którego treści wysłuchaliśmy, miał taką samą wymowę i posługiwał się tym samym katastroficznym językiem. Potem jednak nauczyciel pokazał nam, co przeczytał: był to tekst o kryzysie paliwowym pochodzący z gazety z połowy XIX wieku. A paliwem, o którym mówił artykuł, był… olej wielorybi! W XIX wieku tłuszcz wielorybi stanowił główny surowiec do produkcji paliwa do lamp. Bez niego nie dało się oświetlić domu. Wieloryby odławiano jednak zbyt intensywnie i ludzie martwili się, że oleju zabraknie, a jego ceny biły wszelkie rekordy. Ale oto w 1859 roku w Pensylwanii odkryto ropę naftową. Pojawiło się całkowicie nowe źródło paliw. Bardzo szybko zaczęliśmy używać lamp naftowych i silników spalinowych. Kryzys naftowy 1973 roku? Technologia już pozwoliła złagodzić deficyt. Nowe metody poszukiwania i eksploatacji otworzyły dostęp do ogromnych złóż paliw kopalnych. Dzięki technologii odwiertów poziomych mamy obecnie więcej gazu niż Arabia Saudyjska ropy! Takie technologie wpływają nie tylko na gospodarkę, lecz również na geopolitykę. W 2013 roku po raz pierwszy od prawie dekady Stany Zjednoczone wyprodukowały więcej ropy, niż sprowadziły z Bliskiego Wschodu. Przyszłość zależy od alternatywnych źródeł energii, jak energia wiatrowa, biopaliwa czy – wielki wygrany – energia słoneczna. Według wynalazcy i futurologa Raya Kurzweila całe światowe zapotrzebowanie na energię da się zaspokoić za pomocą jednej dziesięciotysięcznej (0,0001) energii słonecznej docierającej każdego dnia na Ziemię. Wyzwaniem jest przechwycenie i magazynowanie tej energii po konkurencyjnych kosztach. Ray przewiduje, że już za kilka lat koszt wyprodukowania 1 W energii słonecznej będzie niższy niż w przypadku ropy czy węgla. Tym, czego potrzebujemy, jest większa liczba specjalistów od rzeczy niemożliwych. – THEODORE ROETHKE

Zatrzymajmy się na chwilę i zastanówmy: skąd będą się brały wszystkie te nowe technologie? W tej chwili powstają w typowych miejscach, takich jak Dolina Krzemowa, NASA, Agencja Zaawansowanych Projektów Badawczych w Obszarze Obronności (DARPA), wielkie światowe uniwersytety i laboratoria. W coraz większym stopniu jednak to wynalazcy majsterkowicze, korzystając z ogromnych zasobów internetu, znajdują sposoby, aby przyspieszyć, ulepszyć i zmniejszyć koszt różnych rzeczy.

Opowiem wam historię pewnego nastolatka, którego miałem przyjemność poznać, a który rewolucjonizuje światową protetykę w swoim laboratorium – mieszczącym się w sypialni! Easton LaChappelle, mając lat 17, prowadził program robotyczny dla NASA i nie musiał kończyć żadnego znanego uniwersytetu, by zdobyć wiedzę inżynierską – miał przecież internet. Easton wychowywał się w małym miasteczku w południowo-zachodniej części stanu Kolorado. Nie było tam nic ciekawego do roboty dla dzieciaka, umilał więc sobie czas, rozbierając i z powrotem składając domowe urządzenia. Gdy miał 14 lat, postanowił zbudować własną robotyczną rękę. W sumie dlaczego nie? W miasteczku nie było żadnej większej biblioteki, w pobliżu nie było uniwersytetu, musiał więc przeszukiwać portale w rodzaju Instructables czy Hack It!, żeby nauczyć się elektroniki, programowania i mechaniki. Potem skorzystał z przedmiotów, jakie miał pod ręką – klocków Lego, żyłki wędkarskiej, taśmy izolacyjnej, silniczków elektrycznych i rękawicy Nintendo Power Glove – aby zbudować prototyp. Zanim Easton skończył 16 lat, udało mu się udoskonalić swój projekt dzięki dostępowi do drukarki 3D, na której wydrukował mechaniczną rękę z warstw plastiku. Gdy prezentował swój wynalazek na stanowych targach naukowych, doznał olśnienia. Poznał 7letnią dziewczynkę z protezą ramienia, za którą jej rodzice zapłacili 80 tys. dolarów. Dziewczynka potrzebowała jeszcze dwóch takich protez do końca życia. Easton pomyślał sobie: „Kogo na to stać?”. Poza tym jej mechaniczna ręka przymocowana do ramienia miała tylko jeden sensor i wykonywała jeden rodzaj ruchu. Jego urządzenie – dzięki pięciu ruchomym palcom – było znacznie bardziej wyrafinowane. Wtedy Easton postanowił stworzyć prostą, funkcjonalną i niedrogą protezę dla osób po amputacjach, takich jak ta mała dziewczynka. Wrócił do swojego laboratorium w sypialni i zbudował pełnowartościową robotyczną kończynę, która naśladowała ruchy i siłę ludzkiego ramienia. Co jeszcze bardziej zdumiewające, stworzył nagłowny zestaw do EEG, który przekształcał fale mózgowe w sygnały bluetooth pozwalające kontrolować protezę (tak, takie rzeczy spotkacie nie tylko w filmach science fiction). Ramię waży 1/3 tego, co odpowiednik za 80 tys. dolarów, i jest znacznie silniejsze. Jego użytkownik może podnieść 140 kg! To ogromny postęp w porównaniu z dotychczasową technologią. Ile, waszym zdaniem, kosztowało stworzenie tego wynalazku? 20 tys. dolarów? 5 tys. dolarów? 1,5 tys. dolarów? A co powiecie na 250 dolarów?! Po spotkaniu z prezydentem Obamą latem, przed swoimi 18. urodzinami, Easton poszedł na staż w NASA w Johnson Space Center w Houston, gdzie kierował zespołem zajmującym się tworzeniem robotyki na potrzeby Międzynarodowej Stacji Kosmicznej. Pod koniec sierpnia pomyślał: „Spadam stąd. Ci goście są dla mnie za wolni!”. Tęsknił do budowania rzeczy, które projektował, tymczasem zderzał się ze skostniałą biurokracją. Wrócił do domu, by pracować nad robotycznym egzoszkieletem dla chłopca ze swojej szkoły, który z powodu wypadku był sparaliżowany od pasa w dół. Easton chciał, by chłopiec na rozdanie dyplomów mógł przyjść na własnych nogach. Kiedy przeczytałem o projekcie egzoszkieletu Eastona, zrozumiałem, że muszę się z nim skontaktować. Pracowałem wtedy z osobami, którym udało się przeżyć masowe mordy

dokonane przez uzbrojonych szaleńców, takie jak masakra w Newtown w stanie Connecticut czy w Aurora w stanie Kolorado. Pomagałem niektórym z nich wrócić do normalności po niewyobrażalnych stratach, jakich doznali. Jedną z takich osób była Ashley Moser, ciężarna matka, na której oczach szaleniec zabił jej 6-letnią córkę, po czym wymierzył w jej kierunku. Dwie kule, jakie wystrzelił, zabiły jej nienarodzone dziecko i spowodowały, że została sparaliżowana od pasa w dół. Gdy ją poznałem, prześladowały ją myśli samobójcze. Załatwiłem jej rodzinie i zespołowi medycznemu przelot na moje seminarium Unleash the Power Within, gdzie pracowaliśmy nad warunkami, które pozwoliłyby tej niezwykłej młodej kobiecie zacząć proces powrotu do zdrowia emocjonalnego. Chcę, by Ashley znowu mogła chodzić! Dotarłem więc do Eastona i zaproponowałem mu finansowanie projektu. Od tamtej pory jesteśmy biznesowymi wspólnikami, zajmując się tworzeniem tanich urządzeń protetycznych, których można używać na całym świecie, i odmieniać w ten sposób ludzkie życie. Niezależnie od tego, gdzie ci ludzie żyją oraz ile mają pieniędzy. Taka jest właśnie misja Eastona. (Na marginesie – jego szkolny kolega kończy szkołę w 2015 roku. Easton donosi, że jest na najlepszej drodze, by chłopiec mógł samodzielnie wejść na podium i odebrać dyplom. Celem Eastona jest egzoszkielet tak cienki i elastyczny, aby można było nosić go pod ubraniem! Możecie się nawet nie zorientować, że ktoś ma go na sobie). Inna misja Eastona polega na tym, aby wśród młodych ludzi na całym świecie rozpowszechniać przesłanie – aby wiedzieli, że oni również mogą stać się twórcami technologii, a nie tylko jej konsumentami. – Każdy może być twórcą – mówił mi Easton. – Dzięki dostępowi do internetu i technologii druku 3D młodzi ludzie mogą stworzyć, co tylko zechcą. Nie muszą przejmować się myślowym schematem: aby odnieść sukces, muszę pójść na studia. Innej drogi nie ma. Naprawdę macie inne opcje. Bez wątpienia Easton LaChappelle jest nadzwyczajną osobą. Śmiało można go nazwać geniuszem. Ale jak myślicie: ilu jest takich Eastonów na świecie – w miejscach takich jak Indie, Tanzania, Australia, Dagestan, Urugwaj czy Singapur – logujących się do swoich komputerów i marzących o tym, by wymyślać sposoby na ulepszanie świata? Easton skorzystał z technologii open source, udostępniając projekt swojej pierwszej robotycznej ręki, by ludzie z całego świata mogli go kopiować i doskonalić wedle własnego uznania. Obecnie, dzięki internetowi, każdy z nas może być wydawcą i twórcą, dzieląc się z innymi własnymi pomysłami. Grodzie się otworzyły i wtargnęła fala jednej z największych rewolucji naszych czasów – nazywanej erą MakerBota lub rewolucją makerów. Easton LaChappelle jest jednym z wielu ludzi idących w awangardzie masowego ruchu innowacyjności „zrób to sam” (DIY), napędzanego przez niesamowity rozwój technologii. Chris Anderson, szef firmy 3-D Robotics, nazywa to „nową rewolucją przemysłową”. Obecnie cały świat może uczyć się tego, czego uczą się studenci Harvardu, MIT czy Stanfordu. Mogą wchodzić w interakcje z najlepszymi nauczycielami – oraz między sobą – wymieniając się pomysłami i technikami oraz za kwoty rzędu setek dolarów tworząc urządzenia i oferując usługi kosztujące dotąd miliony. Corocznie w całej Ameryce organizowane są Maker Faires (targi makerów),

przyciągające wynalazców, hobbystów, inżynierów, studentów, nauczycieli, artystów i przedsiębiorców – nazywane „najwspanialszym pokazem (i wykładem) na Ziemi”. W 2013 roku setkę wydarzeń z cyklu Maker Faires na całym świecie odwiedziło ponad 540 tys. ludzi. Firma Maker Media, twórca Maker Faires, spodziewa się, że w 2014 roku odbędzie się już 140 imprez. Prezydent Obama był niedawno gospodarzem Maker Faire w Białym Domu, gdzie witała go 5-metrowa robotyczna żyrafa imieniem Russell. Pan prezydent zwiedził malutki przenośny dom oraz grał na keyboardzie zrobionym z bananów. Poznał również Marka Rotha z San Francisco, który mieszkał w schronisku dla bezdomnych, gdy zaczął odwiedzać lokalny warsztat dla majsterkowiczów sieci techShop, gdzie uczył się obsługi drukarek 3D i wycinarek laserowych. Szesnaście miesięcy później założył swoją własną firmę cięcia laserowego i obecnie prowadzi program, w którego ramach umiejętności high-tech przekazuje osobom, które chcą zacząć wszystko od nowa. Obama wygłosił również pochwałę dwóch dziewczynek z Karoliny Północnej, które zamiast roznosić gazety, założyły firmę robotyczną. Ich motto brzmi: „Jeśli możesz sobie coś wyobrazić, możesz to zrobić – cokolwiek to jest”. – To całkiem dobre motto dla Ameryki – mówił do zebranych Obama. – To kraj, który miał wyobraźnię, by zbudować kolej łączącą kontynent, by dać energię elektryczną swoim miastom i miasteczkom, by stworzyć drapacze chmur sięgające nieba oraz internet zbliżający ludzi do siebie. – Prezydent wezwał każdą firmę, uczelnię i społeczność lokalną, by pomagały makerom. – Jeśli będziemy ich wspierać, wiem, że zdołamy stworzyć więcej dobrych miejsc pracy w kolejnych latach. Stworzymy całkowicie nowe branże, których jeszcze sobie nawet nie wyobrażamy. Rewolucja makerów jest możliwa dzięki eksplozji nowych technologii i ogromnej ekspansji internetu. Dziesięć lat temu internet łączył 500 mln ludzi; dzisiaj są ich już 2 mld. Eksperci szacują, że w ciągu następnych sześciu lat do sieci zostanie przyłączonych kolejne 3 mld użytkowników, co łącznie da 5 mld internautów. Wyobraźcie sobie potęgę takiej liczby połączonych ze sobą ludzi i kreatywność, jaka zostanie uwolniona na całej planecie! Pierwszym internetem był ten łączący agendy wojskowe i uczelnie. Później powstał dotcomowy internet firm, a następnie internet idei; potem, dzięki mediom społecznościowym, nastał internet relacji. Teraz mamy internet rzeczy, wszystkich rzeczy. Komputery i sensory wbudowane w przedmioty codziennego użytku przesyłają sobie informacje. Maszyny łączą się z innymi maszynami, które z kolei komunikują się z nami i wszystko to splatają w jedną potężną, globalną sieć. Zaś dzięki drukowi 3D internet zmieni się i rozwinie w sposób, o jakim nawet nie śmiemy marzyć.

DRUK 3D: OD NAUKOWEJ FIKCJI DO NAUKOWEGO FAKTU Pamiętacie „replikatory” z filmów Star Trek używane na statku Enterprise do syntetyzowania hamburgerów i gorącej kawy z niczego? Cóż, naukowcy mówią, że jesteśmy blisko stworzenia prawdziwego replikatora! Dużo się mówi o druku 3D, lecz trudno zrozumieć potęgę drzemiącą w tej technologii, jeśli nie zobaczy się jej w akcji.

Druk 3D jest w rzeczywistości słowem wytrychem opisującym cyfrową produkcję, zaś „drukarki” to w istocie minifabryki, które korzystają z plików komputerowych jako projektów, według których tworzą trójwymiarowe obiekty warstwa po warstwie. Drukarki mogą korzystać z co najmniej 200 różnych materiałów w formie płynnej i sproszkowanej, w tym plastiku, szkła, ceramiki, tytanu, nylonu, czekolady, a nawet żywych komórek. Co można za ich pomocą stworzyć? Lepiej zapytać, czego nie można! Drukarki 3D stosowano już do tworzenia butów biegowych, złotych bransoletek, części do samolotów, zastawy stołowej, strojów bikini, gitar i paneli słonecznych – nie wspominając o ludzkich tchawicach, uszach i zębach. Jak już wiemy, istnieją małe drukarki 3D mieszczące się w pokoju nastolatka i zdolne do tego, aby z warstw syntetycznej masy stworzyć funkcjonalną protezę kończyny. W Chinach są też drukarki 3D wielkości hangaru, które służą do drukowania dziesięciu domów dziennie z warstw betonu wymieszanego z poddanymi recyklingowi odpadami budowlanymi. Koszt? Zaledwie 5 tys. dolarów za dom i prawie nie trzeba do tego pracowników! Jeszcze ważniejsze wydaje się to, że NASA nawiązała współpracę z America Makes, siecią firm druku 3D, by sponsorować konkurs, który ma odpowiedzieć na jedno z największych wyzwań ludzkości: potrzebę schronienia, zwłaszcza tymczasowego, niezbędnego w razie katastrof naturalnych, takich jak huragany, tsunami i trzęsienia ziemi. Wyobraźcie sobie drukarki 3D drukujące domy na miejscu na bazie lokalnych materiałów, w ciągu godzin, a nie miesięcy. Możliwości tej technologii, użytej we właściwy sposób, są nieograniczone. Pewnego dnia będziecie w stanie wydrukować dopasowane do figury dżinsy bez wychodzenia z domu, zaś odległe wioski w himalajach będą mogły ściągać wzory z chmury i drukować narzędzia, pompy do wody, przybory szkolne – wszystko, czego będą potrzebować. Podobnie astronauci. Oczywiście wraz z wchodzeniem do użytku technologii w rodzaju druku 3D stare technologie będą wypierane i część firm zniknie. Nie będziemy już potrzebowali magazynów części zamiennych, prawda? Znacznie też spadnie popyt na usługi transportowe. Świetna wiadomość dla planety – gorsza dla kierowców ciężarówek. Eksperci prognozują, że w samych Stanach Zjednoczonych pracę straci 3,5 mln kierowców. Stanie się tak z powodu robotycznych samoprowadzących się ciężarówek, które będą mogły pracować 24 godziny na dobę, w odróżnienia od człowieka, który po ośmiu godzinach jazdy potrzebuje odpoczynku. Poza tym autonomicznym ciężarówkom nie trzeba będzie płacić pensji; konieczna będzie tylko początkowa inwestycja w tabor. Gdy stare branże będą zamierać, narodzą się nowe. Potrzebujemy jedynie wykształcenia, szkoleń i odpowiedniego nastawienia, by zaakceptować te zmiany i wyjść naprzeciw potrzebom nowej, wschodzącej gospodarki. Ale druk 3D jest tylko jedną z wielu technologii będących częścią niesłychanego postępu, który zmieni jakość waszego życia. Trzema innymi, które warto obserwować, są nanotechnologia, robotyka i regeneracja tkanek. A jeśli się zastanawiacie, dlaczego o tym wszystkim mówimy, uświadomcie sobie, że postęp technologiczny oferujący rozwiązania dla naszych najbardziej palących problemów będzie zachodził niezależnie od panujących warunków, inflacji lub deflacji, niezależnie od wojny czy pokoju. Słyszeliście o fali demograficznej? Wydatki konsumpcyjne 77 mln przedstawicieli

powojennego wyżu demograficznego („baby boomerów”) przez dziesięciolecia napędzały amerykańską gospodarkę. Obecnie jednak każdego dnia 10 tys. z nich kończy 65. rok życia. Pojawiło się zagrożenie kryzysem emerytalnym, ponieważ większość z nich nie odłożyła pieniędzy i nie ma świadczeń emerytalnych. W kraju wzbiera też fala zadłużenia, większa niż kiedykolwiek w historii świata: 17 bln dolarów długu i 100 bln dolarów zobowiązań bez pokrycia finansowego (Medicare, Medicaid, ubezpieczenia społeczne itp.). Poza tym mamy do czynienia z falą ekologiczną, nawet jeśli nie wierzycie w zmiany klimatyczne. Niewątpliwie zbyt intensywnie eksploatujemy grunty rolne. Bez względu jednak na to, jak wielkie są te fale, ustępują rozmiarem fali technologicznej – niesie ona obietnicę, że wszyscy będą mogli na niej dopłynąć do bardziej dostatniej przyszłości.

Juan Enriquez, futurolog i inwestor venture capital, na jednej z moich niedawnych konferencji mówił: – Myślę, że te trendy technologiczne są silniejsze od jakiegokolwiek kryzysu. Chociaż wszyscy przejmowali się wojną koreańską czy zimną wojną, ludzie tworzyli tranzystory. Chociaż wszyscy martwili się drugą wojną światową, ludzie tworzyli antybiotyki. Większość z tych wynalazków miała na wasze i moje życie większy wpływ niż wojny czy hossy i bessy. Nasze problemy przychodzą falami, ale tak samo pojawiają się ich rozwiązania.

Surfuję po wielkiej fali życia. – WILLIAM SHATNER

Nikt nie rozumie tej idei lepiej niż mój przyjaciel Ray Kurzweil, wynalazca, autor książek i przedsiębiorca. Jest jednym z najgenialniejszych umysłów świata, nazywanym Thomasem Edisonem naszych czasów. Mimo to prawdopodobnie nie słyszeliście jego nazwiska, chyba że jesteście maniakami konferencji TED albo interesowaliście się kadrami Google, gdzie jest szefem działu inżynieryjnego. Jednak Ray Kurzweil wpłynął na wasze życie na więcej sposobów, niż wam się wydaje. Jeśli słuchacie muzyki na telefonie lub przez internet – gdziekolwiek jesteście – możecie za to podziękować właśnie jemu. To on stworzył pierwszą muzykę cyfrową. Jeśli kiedykolwiek dyktowaliście e-mail przez Siri lub inny system konwersji głosu na tekst, jest to możliwe również dzięki Rayowi. Pamiętam, jak poznałem Raya Kurzweila prawie 20 lat temu i w osłupieniu słuchałem jego opisu przyszłości. Wydawało się to wtedy magią, lecz dzisiaj stanowi rzeczywistość. Samochody autonomiczne. Komputer, który jest w stanie pokonać największego szachowego mistrza świata. Ray już wtedy wynalazł system optycznego rozpoznawania znaków pozwalający stworzyć pierwszą maszynę do czytania dla niewidomych – Stevie Wonder był jego pierwszym klientem. Chciał pomóc niewidomym rozpoznawać znaki drogowe i samodzielnie poruszać się po mieście, a także chodzić do restauracji i wybierać dania z menu dzięki urządzeniu wielkości paczki papierosów. Wtedy powiedział mi też, kiedy stanie się to faktem: w 2005 roku. – Skąd możesz to wiedzieć, Ray? – spytałem. – Nie rozumiesz, Tony. Technologia żywi się sama sobą i coraz bardziej przyspiesza. Rozwija się wykładniczo – odparł. Wyjaśnił mi, jak prawo Moore’a – twierdzenie, że moc obliczeniowa komputerów podwaja się co dwa lata, zaś jej koszt maleje w tym samym tempie – ma zastosowanie nie tylko do mikroprocesorów. Można je zastosować do całej informatyki – i wreszcie do wszystkich dziedzin naszego życia. Co to oznacza? Gdy coś rośnie wykładniczo, a nie liniowo, czyli w postępie arytmetycznym (1, 2, 3, 4, 5, 6…), wciąż się podwaja: 1, 2, 4, 8, 16, 32 itd. A zatem tempo przyrostu tego zjawiska wciąż przyspiesza. Jak się już przekonaliśmy, ludziom trudno jest jednak zrozumieć tę koncepcję. Gatunek ludzki nie został stworzony do myślenia w ten sposób. – Przede wszystkim postęp wykładniczy jest dramatycznie sprzeczny z intuicją – mówi Ray. – Nasze mózgi są zaprogramowane na określony rodzaj przewidywania przyszłości. Tysiąc lat temu, gdy chodziliśmy po sawannie i kątem oka zobaczyliśmy szarżujące na nas zwierzę, byliśmy w stanie wygenerować linearną prognozę dotyczącą tego, w którym miejscu zwierzę będzie po dwudziestu sekundach i co z tym zrobić. W przypadku postępu wykładniczego to samo zwierzę najpierw zrobiłoby kilka powolnych kroków, potem by przyspieszyło i nagle znalazło się na innym kontynencie. Peter Diamandis proponuje jeszcze inną metaforę: – Jeśli ci powiem: „Zrób 30 linearnych kroków”, normalnie znalazłbyś się 30 metrów stąd. Ale jak daleko zajdziesz, jeśli powiem „Zamiast 30 linearnych zrób 30 kroków wykładniczych? Co powiesz na miliard metrów? To tak, jakby 36 razy okrążyć Ziemię!”.

Gdy się zrozumie, na czym polega postęp wykładniczy, można przewidzieć jego trajektorię, mówi Ray. Wie, kiedy technologia dogoni jego wizję. Przewidział wejście na rynek pierwszego kieszonkowego czytnika dla niewidomych oraz innych produktów. Ray często występuje na moich seminariach i niedawno powiedział nam, że precyzyjnie przewidział jedno z najbardziej niewiarygodnych odkryć naszych czasów: stworzenie mapy ludzkiego genomu. – Wyliczyłem, że projekt mapowania ludzkiego genomu zakończy się w ciągu 15 lat, licząc od 1990 roku, kiedy się rozpoczął, gdyż wiedziałem, że postęp w tym obszarze będzie wykładniczy – mówił. Sceptycy uważali jednak, że złamanie skomplikowanego ludzkiego kodu genetycznego zajmie 100 lat. Po 7,5 roku zrealizowano tylko 1% projektu. – Sceptycy triumfowali: „Mówiliśmy, że to się nie uda. Jesteście w połowie projektu, a zrealizowaliście tylko jeden procent zamierzeń. to klęska”. Ray jednak odpierał ich ataki, twierdząc, że to nie porażka: wszystko odbywa się zgodnie z planem! – Postęp wykładniczy początkowo nie jest spektakularny. Podwaja się malutkie liczby. Wygląda to tak, jakby nic się nie działo. Lecz gdy dochodzisz do jednego procenta, od stu procent dzieli cię tylko siedem podwojeń. Ludzki genom udało się zsekwencjonować w 2003 roku, wcześniej, niż zakładano. Co nas czeka dalej? Widzieliśmy, jak komórki macierzyste mogą odtwarzać ludzką skórę bez bólu i blizn związanych z przeszczepami, a także jak można zaprzęgnąć obfitość energii słonecznej i wiatrowej do rozwiązania problemu przyszłego zapotrzebowania na paliwa. A co z innymi wielkimi wyzwaniami? Jednym z najpoważniejszych problemów szybko rozwijających się społeczeństw, które zamieszkują suche rejony naszej planety, jest brak słodkiej wody. Jej niedobory występują wszędzie, zarówno w kalifornijskim Los Angeles, jak i nigeryjskim Lagosie. Według ONZ na choroby przenoszone przez wodę każdego roku umiera 3,4 mln ludzi. Ale nowe technologie odsalania pozwalają zamieniać wodę morską w pitną – na obszarach od Australii po Arabię Saudyjską. Izraelska firma Water-Gen produkuje już maszynę, która odzyskuje czystą wodę z powietrza, na wyprodukowanie litra wody zużywając energię za jedyne dwa centy. Natomiast w odległych wioskach bez dostępu do elektryczności stosuje się nowy rodzaj wieży wodnej, która tylko dzięki swojemu kształtowi i naturalnym materiałom jest w stanie odzyskiwać wilgoć z powietrza i zamieniać ją w wodę pitną. Niezwykły wynalazca Dean Kamen (najlepiej znany jako twórca pojazdu Segway) nawiązał współpracę z Coca-Colą, dając światu energooszczędne urządzenie wielkości minilodówki, które zamienia brudną wodę w parę wodną, a następnie ją oczyszcza i dezynfekuje. Nazwano je Slingshot (Proca), ponieważ jest małym jak Dawid rozwiązaniem problemu tak potężnego jak Goliat. Dzięki takim innowacjom jak te opisane powyżej problem niedostatku wody niedługo zostanie rozwiązany. Kropka. A co z żywnością? Ray Kurzweil mówi, że pojawiają się nowe technologie produkcji żywności, które zaradzą podwójnemu problemowi niedostatku ziemi uprawnej oraz zanieczyszczenia w wyniku produkcji rolnej. W jaki sposób? Dzięki uprawie w pionie zamiast w poziomie. Ray wyobraża sobie świat za 15 lat, „w którym będziemy uprawiać rośliny w pionie, a także hodować mięso bez potrzeby zabijania zwierząt, klonując in vitro

tkankę mięśniową w skomputeryzowanych fabrykach – wszystko to bardzo tanio, z zachowaniem wysokiej wartości odżywczej i bez ujemnego wpływu na środowisko”. Bez insektycydów. Bez zanieczyszczenia azotem. Bez zabijania zwierząt dla białka. Niesamowite! Wydaje się to niemożliwe, lecz Ray twierdzi, że to rzeczywistość, która niebawem nadejdzie. Zaspokoiwszy te podstawowe potrzeby, ludzie będą mieli szansę żyć pełniej – zwłaszcza jeśli poradzimy sobie z dwoma problemami, które według Kurzweila są możliwe do rozwiązania: chorobami i starzeniem się. Wiek to kwestia triumfu myśli nad problemem. Dopóki o nim nie myślisz, nie jest problemem. – MARK TWAIN

Wszystkie te nowości, o jakich mówiliśmy, są rewolucyjne, lecz według Juana Enriqueza zmiany, jakie technologia wniesie do medycyny, zadziwią nas bardziej niż cokolwiek innego. Jak się okazuje, życie opiera się na technologii informatycznej. Jak to możliwe? Cóż, wiemy, że nasze DNA składa się z sekwencji chemicznych związków zasadowych oznaczonych (może pamiętacie to ze szkoły) jako A, C, T i G. Innymi słowy, bloki budulcowe życia można wyrazić pewnym kodem – a ten da się modyfikować. Albo tworzyć. Na przykład kreując sztuczne życie. Właśnie tego w 2010 roku dokonał Craig Venter, pionier badań nad ludzkim genomem. Juan Enriquez był jednym z członków jego zespołu. Podczas mojego niedawnego seminarium, gdy Juan wygłaszał prezentację, spytałem go: – Jak wpadliście z Craigiem Venterem na pomysł stworzenia sztucznego życia? Zachichotał i powiedział: – Większą grupą siedzieliśmy w barze w Wirginii i po czwartej szkockiej ktoś powiedział: „Czyż nie byłoby fajnie zaprogramować komórkę od zera, tak jak od zera programuje się komputerowy chip? Co by się wydarzyło?” – Na moment urwał. – Aby się o tym przekonać, wystarczyło raptem 5 lat i 30 mln dolarów! Najpierw wyjęli cały kod genetyczny z bakterii. Potem włożyli nowy kod i bakteria stała się nowym gatunkiem. Na marginesie, to pierwsza forma życia, która ma wpisaną w swój kod genetyczny stronę internetową. Jak ujął to Craig Venter, ogłaszając ten przełom: „To pierwszy samoreplikujący się gatunek na naszej planecie, którego rodzicem jest komputer”. Jak wyjaśnia Ray Kurzweil, nasze geny są jak programy komputerowe, które można zmieniać, by wpływać na ich zachowania. Co to oznacza? Możemy używać komórek jak małych maszyn i programować je, by tworzyć nowe rzeczy – w tym więcej samych komórek. – Te programy same wytwarzają swój sprzęt. Bez względu na to, jak zaprogramuję ThinkPada, nazajutrz będę miał tylko jednego ThinkPada, a nie tysiąc. Jeśli jednak zaprogramuję bakterię, jutro będę miał milion bakterii – tłumaczył Juan. Brzmi to jak wariactwo rodem z filmowego scenariusza, lecz – o czym cały czas muszę sobie przypominać – to nie jest science fiction. Tej techniki już używa się do produkcji ubrań. – Wszystkie te rzeczy, które teraz robicie – oddychające, elastyczne ubrania w rodzaju

Under Armour – mówił Juan – robi się teraz z bakterii, a nie na bazie syntezy petrochemicznej. W Japonii bakterie produkują syntetyczny jedwab, który jest mocniejszy niż stal. Z kolei genetycznie zmodyfikowane zwierzęta hodowlane służą za fabryki medyczne. W Nowej Anglii znajduje się hodowla krów, które dają mleko zdolne walczyć z rakiem. Jeśli ludzki umysł może coś wymyślić i w to uwierzyć, może to również osiągnąć. – NAPOLEON HILL

Mówiłem wam, że to całkiem nowy świat i że to będzie szalona podróż. Postępy w nanotechnologii i druku 3D oznaczają, że pewnego dnia urządzenia medyczne wielkości krwinek będą się przemieszczać po waszym organizmie, lecząc takie schorzenia jak choroba Parkinsona czy demencja. Skomputeryzowane nanoimplanty będą zastępować biologiczne komórki zniszczone przez chorobę. Mikroskopijne implanty ślimakowe będą nie tylko przywracać słuch, lecz również ulepszać go, by ludzie byli w stanie usłyszeć wszystkie dźwięki wyśpiewywane przez wieloryby. Według Raya pracuje się już nad stworzeniem genetycznie ulepszonych krwinek, które będą w stanie przenosić dość tlenu, by nurek na jednym oddechu mógł pozostawać pod wodą przez 40 minut – lub by można było uratować życie żołnierza na polu walki. Naukowcy pracują nad sposobami wykorzystania drukarek 3D do tworzenia organów i innych części ciała „na miarę”, które będzie można wykorzystać w momencie, kiedy będą potrzebne, co pozwoli wyeliminować konieczność przeprowadzania niebezpiecznych i drogich przeszczepów organów od dawców. Doktor Anthony Atala, dyrektor Wake Forest Institute for Regenerative Medicine, mówi: „Teoretycznie wszystko, co rośnie wewnątrz organizmu, może rosnąć także poza nim”. Doktor Atala stworzył już w laboratorium w pełni funkcjonalne ludzkie pęcherze moczowe i dokonał ich wszczepienia. W ciągu ostatnich 15 lat żadna tkanka wyhodowana z komórek macierzystych nie została odrzucona przez organizm. Atala i inni pracują już nad bardziej złożonymi narządami, jak serce, nerka i wątroba. Jeśli więc pewnego dnia zawał albo wirus zniszczy zastawki waszego serca, lekarz będzie w stanie zamówić wam nowe. Albo po prostu wyhoduje wam nowe serce z kilku komórek waszej skóry! Jeśli macie pieniądze, niektóre z tych cudownych terapii są dla was dostępne już dzisiaj. Istnieje coś, co nazywa się „macierzą pozakomórkową”, inaczej ECM, stworzoną z komórek świńskiego pęcherza. Jeśli zostanie zastosowana na zranioną ludzką tkankę, macierz zmusza nasze własne komórki macierzyste do odtwarzania mięśni, ścięgien czy nawet kości. Używano już jej do regenerowania koniuszków palców! Ta niezwykła substancja istnieje. Nie jest jeszcze dostępna dla wszystkich, lecz niedługo będzie. Pomysł, na którym opierają się terapie regeneracyjne, jest prosty: nasze ciało wie, jak regenerować swoje narządy; musimy się tylko dowiedzieć, jak pobudzać komórki macierzyste, które w nas żyją. Wiemy, że gdy tracimy mleczne zęby, wyrastają nam nowe. Ale czy wiecie, że według dr. Stephena Badylaka z University of Pittsburgh, jeśli noworodek straci palec, może wyrosnąć mu nowy, zanim dziecko ukończy drugi rok życia? Tracimy tę zdolność, gdy się starzejemy. Pytanie brzmi: jak stymulować ten mechanizm?

Salamandrom odrastają ogony – dlaczego nie miałyby odrastać ludzkie kończyny lub rdzenie kręgowe? Gdy się dowiemy, jak w pełni wykorzystać potencjał komórek macierzystych, ich zastosowania medyczne i kosmetyczne będą nieograniczone. Ray Kurzweil mówi, że jeśli chcemy skorzystać z tej rewolucji w medycynie, powinniśmy już w tej chwili zacząć dbać o siebie. Chodzi o to, by żyć na tyle długo, by technologie te zdążyły wejść do użytku. Jeśli jesteście „millenialsami”, możecie tego dożyć. Jeśli jesteście „boomerami”, czas zacząć używać orbitreka i prawidłowo się odżywiać. Ray nawiązał nawet współpracę z pewnym lekarzem i wspólnie napisali książkę Transcend: Nine Steps to Living Well Forever, omawiającą strategie, które pozwolą wam zachować dobre zdrowie i żyć dość długo, by zdążyć skorzystać z technologii wydłużających życie. Celem Raya jest dożycie dnia, kiedy komputery prześcigną w inteligencji ludzi. Ta chwila zbliża się wielkimi krokami.

KOMPUTERY, CZYLI MY To, czego nauczenie się nam zajmuje godziny, komputery opanowują w ciągu sekund. Lecz do 2020 roku, mówi Ray, komputer za tysiąc dolarów będzie miał pełny potencjał ludzkiego mózgu. Do roku 2030 będzie w stanie przetwarzać wiedzę wszystkich ludzkich mózgów razem wziętych. Ray twierdzi, że gdy to się stanie, nie będziemy potrafili odróżnić ludzkiej inteligencji od sztucznej, lecz nie mamy się czego obawiać. Dlaczego? Ponieważ komputery staną się częścią nas samych, czyniąc nas inteligentniejszymi, silniejszymi, zdrowszymi i szczęśliwszymi. Wątpicie w to? Jak się czujecie, gdy nie macie pod ręką smartfona? Trochę zagubieni? Dzieje się tak, ponieważ technologia i cała ta łączność już stały się częścią naszego życia. Smartfon awansował do roli naszego „zewnętrznego mózgu” – to nasze przenośne centrum pamięci, składujące taką liczbę naszych osobistych informacji, że stało się czymś niezbędnym. Od telefonów komórkowych będziemy w ciągu następnych 20 lat zmierzać w kierunku urządzeń noszonych na sobie czy wreszcie wszczepianych. Wybiegnijcie więc myślą nieco do przodu. Wyobraźcie sobie świat, w którym nie musicie czytać tej książki – możecie po prostu załadować jej treść do swojego mózgu. (Podejrzewam, iż żałujecie, że ta przyszłość jeszcze nie nadeszła, biorąc pod uwagę liczbę stron!). Albo pomyślcie o świecie, w którym zawartość swojego umysłu, myśli i osobowość możecie wysłać do chmury, by można ją było zachować na wieczność. Mniej więcej wtedy, zdaniem Raya Kurzweila oraz innych wielkich myślicieli i futurologów, ludzie i maszyny staną się jednością. Ten wiekopomny moment nazywany jest „osobliwością” (albo „wniebowzięciem nerdów”). Kiedy to się wydarzy – o ile się wydarzy? Ray przewiduje, że nastąpi to do roku 2045. Ci, którzy odkryli w życiu „dlaczego”, mogą znieść prawie każde „jak”. – VICTOR FRANKL

Skoro technologia rozwiązuje problemy niedostatku zasobów, czy staniemy się

bezpieczniejsi, bardziej wolni i szczęśliwsi? Bez wątpienia. Niedostatek wydobywa z ludzi instynkt przetrwania; uruchamia głęboko ukryte, paskudne pokłady naszego mózgu, które każą nam uważać, że albo oni, albo my. Ten mechanizm walki i ucieczki pomaga nam przetrwać, lecz często z ludzi żyjących w „cywilizowanym” społeczeństwie wydobywa najgorsze cechy. Mózg, którym dysponujemy, ma 2 mln lat. I wcale się tak bardzo nie zmienił. Agresja i wojna zawsze więc będą poważnym problemem. Jeśli jednak będzie mniej niedostatku, zapewne mniej będzie również powodów do stosowania przemocy. Istnieją statystyczne dowody potwierdzające tezę, że większy dostęp do technologii czyni ludzi szczęśliwszymi. Badanie World Values Survey pokazuje, że w latach 1981–2007 poczucie szczęścia wzrosło w 45 spośród 52 badanych krajów. A co się działo w tym okresie? No właśnie. Rewolucja cyfrowa. Przez świat przetaczała się technologiczna fala – a mówiąc słowami raportu, nastąpiła „transformacja społeczeństw przemysłowych w społeczeństwa oparte na wiedzy”. Socjologowie uważają, iż wskaźnik ten oznacza, że „rozwój ekonomiczny, demokratyzacja i rosnąca tolerancja społeczna powiększyły zakres postrzeganej wolności wyboru, co z kolei doprowadziło do wyższego poziomu poczucia szczęścia na świecie”. To samo badanie mówi, że pieniądze nie czynią ludzi szczęśliwszymi. Część najszczęśliwszych ludzi na świecie pochodzi z krajów najbiedniejszych; obywatele Filipin uważają się za szczęśliwszych niż obywatele USA. Szczęście ma więcej wspólnego z wartościami niż z PKB. Wszyscy wiemy, że praca w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb pozbawia nas najcenniejszego zasobu: czasu. Pamiętacie, jak wspomniałem, że nie tak dawno temu większość Amerykanów była farmerami, którzy 80% czasu spędzali, kopiąc w ziemi, aby zdobyć pożywienie, podczas gdy obecnie, aby zarobić na jedzenie, każdego dnia przeznaczamy zaledwie około 7% czasu? Dzięki postępom technologii dysponujemy coraz większą ilością czasu, co oznacza, że mamy więcej okazji, aby się uczyć, rozwijać, komunikować z innymi, a także dawać – realizować wszystkie cele, które powodują, że czujemy się spełnieni jako ludzie. Ale dar czasu ma również swoją ciemną stronę. Sztuczna inteligencja i roboty będą przejmować coraz więcej zadań wykonywanych obecnie przez ludzi. Badania Uniwersytetu w Oksfordzie pokazują, że 47% obecnego rynku pracy w USA jest zagrożone przyszłą mechanizacją. Eksperci z Oksfordu mówią, iż w praktyce połowa wszystkich pracowników może pewnego dnia zostać zastąpiona przez roboty! Oznacza to, że społeczeństwo będzie musiało zacząć wszystko od nowa i wymyślić ludziom sensowną pracę, zaś my będziemy musieli się sprężyć i opanować nowe umiejętności. To będzie trudny okres przejściowy, nie ma co do tego wątpliwości. Co się jednak stanie, jeśli w przyszłości praca w ogóle zniknie i komputery będą wykonywały za nas wszystkie prace i większą część myślenia? Kiedy jedyne, co zostanie nam do roboty, to jeżdżenie w kółko autonomicznymi samochodami i oczekiwanie, kiedy drony dostarczą nam zakupy? Kiedy nie pozostanie już nic, co będzie stawiało opór, by można było wyrabiać w sobie siłę? To ciekawe pytanie. Ponad 10 lat temu rozmawiałem na ten temat z Rayem Kurzweilem, który opowiedział mi historię o odcinku Strefy mroku obejrzanym w dzieciństwie. Nie wiem, czy macie dość lat, by pamiętać ten serial, ale był on bardzo ciekawy, a wszystkie jego odcinki miały na końcu

niepokojący zwrot. We wspomnianym odcinku zagorzały hazardzista umiera i budzi się w towarzystwie przyjaznego „przewodnika” w białym garniturze. Przewodnik ten, anioł, który bardziej przypomina lokaja, zabiera go do luksusowego kasyna – dla hazardzisty jest to wyobrażenie nieba. Zostaje wprowadzony do wspaniałego apartamentu, gdzie otwiera szafę i odkrywa, że jest pełna wspaniałych garniturów i luksusowych butów. Wszystkie perfekcyjnie na niego pasują. Jego przewodnik wysuwa szufladę i okazuje się, że jest ona wypchana gotówką w ilościach, jakich facet nigdy w życiu nie oglądał na oczy. Hazardzista ubiera się więc i schodzi na dół do kasyna, gdzie wszyscy wiedzą, jak się nazywa. Wszyscy się do niego uśmiechają. Otaczają go wspaniałe kobiety. Spełniają się wszystkie jego fantazje! Gra w blackjacka i trafia oczko za pierwszym razem. Wygrywa. Wspaniale! Zgarnia żetony. Następna rozgrywka: oczko. Następna: znowu 21. Dziesięć razy z rzędu. Niesamowite! Zmienia stół, zaczyna grać w kości i znowu wygrywa, wygrywa, wygrywa. Ma już ogromną górę żetonów. Jedyne, co musi robić, to zamawiać drinki, steki, kobiety i wszystko to się natychmiast pojawia. Dostaje wszystko, czegokolwiek sobie zażyczy. Wieczorem idzie spać… powiedzmy jedynie, że nie sam i bardzo szczęśliwy. Tak jest codziennie, dzień po dniu. Mija kilka miesięcy, facet gra w blackjacka i krupier mówi: – Blackjack! – Oczywiście, że blackjack – krzyczy hazardzista. – Dwadzieścia jeden! Wygrał pan! – Jasne! Zawsze wygrywam! Mam tego dość! Wygrywam za każdym razem, bez względu na wszystko! – złości się gość. Patrzy na swojego przewodnika w białym garniturze i żąda rozmowy z jego przełożonym aniołem. Gdy ten się pojawia, facet wygłasza w tyradę: – Jestem tak znudzony, że wariuję! Wiesz co? To musi być jakaś pomyłka. Nie jestem aż tak dobrym człowiekiem. Jestem w niewłaściwym miejscu. Nie zasługuję na niebo! Uśmiech anioła nagle znika: – A skąd pomysł, że jesteś w niebie? Co się dzieje, jeśli dostajemy wszystko niemal bez wysiłku? Po chwili staje się to piekłem, nieprawdaż? Mamy nowy problem: gdzie szukać sensu w świecie obfitości? Być może więc w przyszłości waszym problemem wcale nie będzie niedostatek. A obfitość rzeczy materialnych nie będzie rozwiązaniem. Jak mówi Peter Diamandis: „Obfitość nie polega na zapewnieniu każdemu życia w luksusie – chodzi raczej o zapewnienie życia pełnego możliwości”. W ostatnich rozdziałach przyjrzymy się zatem kwestiom, które nadadzą waszemu życiu trwałe znaczenie. Czemuś, co może dać wam radość, gdy staniecie przed ogromnymi wyzwaniami lub nadzwyczajnymi okazjami; źródłu siły w chudych i tłustych latach gospodarki. Odkryjemy ostateczne spełnienie i sens. Nauczymy się korzystać z bogactwa pasji.

ROZDZIAŁ 7.2

BOGACTWO PASJI Człowiek jest wielki tylko wówczas, gdy kieruje nim pasja. – BENJAMIN DISRAELI

Przebyliśmy razem długą drogę, nieprawdaż? To była niesamowita przygoda. Czuję się zaszczycony i wdzięczny, że zdecydowaliście się odbyć ze mną tę podróż. Poznaliście już wszystkie finansowe mity, które stoją na waszej drodze do finansowej wolności; wspięliście się na górę, skutecznie oszczędzając i inwestując, aby zrealizować swoje finansowe marzenia; nauczyliście się też nowych sposobów, by bezpiecznie wślizgnąć się w beztroską przyszłość, w której możecie pracować dlatego, że chcecie, a nie dlatego, że musicie. Poznaliście kilku finansowych geniuszy i niezwykłych ludzi, takich jak Ray Dalio, Paul Tudor Jones, Mary Callahan Erdoes, Carl Icahn, David Swensen, Jack Bogle, Charles Schwab i dziesiątki innych, którzy pomagali wam na waszej drodze. Mam nadzieję, że w waszym dalszym życiu wciąż będziecie wracali do 7 prostych kroków wyłożonych w tej książce i że pomogą wam one utrzymywać właściwy kierunek. Na końcu tej części podaję listę działań, która pomoże wam śledzić swoje postępy i czynić dalsze. Poza tym otrzymujecie prosty system przypomnień wbudowany w naszą aplikacje, który również ułatwi wam pozostanie na właściwym kursie. Korzystajcie z tego wszystkiego, aby zagwarantować sobie, że pozostaniecie wierni tym kilku prostym zasadom, które zapewnią wam wolność. Przeglądanie tej książki w przyszłości może być dobrym sposobem, aby sobie przypomnieć, że nie jesteście two-rem okoliczności, lecz twórcami własnego życia. Pamiętajcie: wiedza nie jest siłą – jest nią działanie! Działanie każdego dnia ma większy wpływ niż wiedza! Dla mnie osobiście ta podróż była kulminacją dziesiątek lat nauki i nauczania. Ta książka naprawdę stanowi owoc pasji. To mój dar dla was prosto z serca. Mam nadzieję, że będzie wam się powodzić na tyle dobrze, abyście mogli przekazywać go innym. Ponieważ największym darem życia jest możliwość poświęcenia go czemuś, co przetrwa dłużej niż ono samo: dziedzictwu, które będzie rozwijało się nawet wtedy, gdy nas już zabraknie. Zanim wspólnie dotrzemy do końca tej podróży, chcę wam przypomnieć, o co w tym wszystkim naprawdę chodzi. Szczęście nie jest czymś gotowym. Tworzycie je sami własnym postępowaniem. – DALAJLAMA XIV

Miałem ogromny przywilej pracować z ludźmi ze wszystkich sfer życia: liderami polityki, finansów, rozrywki i sportu, jak również świata religii i duchowości. Pracowałem na

Bliskim Wschodzie, gdzie w jednym programie dla liderów na Zachodnim Brzegu zebrałem młodych Izraelczyków i Palestyńczyków. Początkowo pałali do siebie nawzajem nienawiścią – lecz po tygodniu stali się wielkimi przyjaciółmi (i przez dziewięć lat dalej się wspierali, współpracując w ramach różnych przedsięwzięć na rzecz pokoju). W rezultacie w naszym domu w Sun Valley odwiedził nas Dalajlama, który później zaprosił nas na międzywyznaniową konferencję pokojową w San Francisco w 2006 roku. Odbywała się ona w kwietniu, miesiącu, w którym trzy wielkie religie obchodzą swoje wielkie święta: chrześcijanie Wielkanoc, żydzi Paschę, a muzułmanie Mawlid an-Nabi, czyli urodziny Mahometa. Wybór tego czasu był znaczący, ponieważ konferencja miała promować empatię i lepsze porozumienie między tymi religiami. Dalajlama, ubrany w intensywnie czerwono-szafranowe szaty, powitał mnie w sali balowej Mark Hopkins Hotel serdecznym uściskiem i śmiechem. Promieniował ciepłem i radością – jak chodzące, oddychające wcielenie „sztuki szczęścia”, której naucza. Na konferencji gościło mniej więcej tysiąc uczestników, lecz ja miałem zaszczyt brać udział w kameralnym spotkaniu, na którym Dalajlama spotkał się z około 25 najpoważniejszymi światowymi teologami i liderami duchowymi: hinduistami, buddystami, episkopalianami, rdzennymi Amerykanami, katolikami, żydami, sunnitami i szyitami – długo by wymieniać. To było fascynujące doświadczenie, ponieważ konferencja zaczęła się jak każde tego rodzaju zebranie: wszyscy byli dla siebie cudowni, mili i łaskawi. Lecz gdy doszliśmy do najważniejszych ludzkich spraw i trwających od wieków konfliktów, pod powierzchnią zaczęły kipieć ideologia i dogmaty. Debata stała się dość gorąca. Wszyscy mówili jeden przez drugiego, nie słuchając w istocie tego, co mieli do powiedzenia pozostali. Wreszcie, jak mały chłopiec w klasie, Dalajlama podniósł do góry rękę. Wcale nie był zirytowany. Machał po prostu uniesioną dłonią ze spokojnym uśmiechem rozbawienia na twarzy. Stopniowo ludzie zaczęli to zauważać i widać było, że są nieco zakłopotani tym, iż się kłócili, ignorując gospodarza. Gdy w końcu ucichli, opuścił rękę. – Panie i panowie, jest jedna rzecz, co do której możemy się zgodzić na tej sali – powiedział Dalajlama. – Reprezentowane są tu wielkie religie świata, a wielu z nas uważanych jest za ich liderów. Wszyscy jesteśmy bardzo dumni ze swoich tradycji. Uważam jednak, że nie powinniśmy tracić z pola widzenia celu naszych religii i tego, czego naprawdę chcą ludzie, których reprezentujemy. – Dla większego efektu zrobił pauzę i kontynuował: – Tym, czego pragną, jest szczęście! Jaki jest wspólny mianownik, pytał dalej, pasterza z Afganistanu i maklera z Nowego Jorku; wodza plemiennego z Afryki i matki dziesięciorga dzieci z Argentyny; projektanta mody z Paryża i tkacza z Peru? – Wszyscy oni chcą być szczęśliwi. To istota wszystkiego – powiedział Jego Świątobliwość. – Jeśli to, co robimy, powoduje więcej nieszczęścia, ponieśliśmy prawdziwą porażkę. Co jednak jest źródłem szczęścia? Zawsze uczyłem, że sukces bez spełnienia stanowi najwyższą formę porażki. Ważne, by pamiętać, do czego tak naprawdę dążymy: do tego poczucia radości, wolności, bezpieczeństwa lub miłości – wszystko jedno, jak to nazwiecie. Każdy z nas znajduje ścieżkę, która jego zdaniem prowadzi do szczęścia, spełnienia i sensu. A tych dróg jest

bardzo wiele. Niektórzy szukają szczęścia w religii, inni w naturze lub związkach. Jeszcze inni uważają, że szczęście uzyskają dzięki wspaniałemu ciału, pieniądzom, zaszczytnym tytułom, dzieciom lub sukcesom w biznesie. Ale prawdziwego bogactwa, jak wszyscy głęboko w duszy wiemy, nie mierzy się tylko wielkością konta bankowego czy ilością zgromadzonych aktywów. Co jest więc ostateczną tajemnicą, kluczem do bogatego życia? Cieszcie się nim i dzielcie z innymi! Najpierw jednak musicie zacząć działać. Jak mówi przysłowie, jeśli poznasz ścieżki do wiedzy, zostaniesz głupcem, jeśli poznasz ścieżki do działania, zostaniesz bogaczem. Pamiętajcie: nagrody są skutkiem działania, a nie dyskusji. Zanim więc odłożycie tę książkę, przejrzyjcie końcową listę kontrolną i upewnijcie się, że dobrze zrozumieliście te 7 prostych kroków i że jesteście na właściwej drodze, aby zbudować sobie życie, jakiego pragniecie i na jakie zasługujecie. Potem weźcie głęboki oddech i przypomnijcie sobie, o co w tym wszystkim naprawdę chodzi. Bogactwo jest zdolnością doświadczania pełni życia. – HENRY DAVID THOREAU

Wszyscy wiemy, że istnieje wiele rodzajów bogactwa: bogactwo uczuć, relacji, intelektu, bogactwo fizyczne w formie energii, siły i witalności; oczywiście jest również bogactwo duchowe: poczucie, że nasze życie ma głębszy sens, wyższe powołanie, sięgające poza nas samych. Jeden z największych błędów popełnianych przez nas, ludzi, polega na tym, że skupiamy się na doskonaleniu jednej formy bogactwa kosztem pozostałych. Tak naprawdę ta książka nie dotyczyła pieniędzy. W rzeczywistości traktuje o tym, jak wykreować nadzwyczajną jakość życia – życie na własnych warunkach. Do tej pory koncentrowaliśmy się na tym, jak stać się mistrzem gry o pieniądze i finansową niezależność, ponieważ pieniądze mogą mieć istotny wpływ na wszystko, od naszego stanu psychicznego, przez zdrowie, po związki intymne. Ważne jednak, by pamiętać, że nie da się przeżyć wspaniałego życia, jeśli nie opanuje się również gry o relacje, o spełnienie i o zdrowie. Celem nie jest to, aby zostać najbogatszym człowiekiem na cmentarzu. Nigdy nie zapomnę, jak zabrałem dzieci na spektakl Cirque du Soleil, gdy trupa ta odwiedzała nasze rodzinne miasto Del Mar w Kalifornii prawie 30 lat temu. Byliśmy szczęśliwymi posiadaczami biletów VIP z miejscami tuż przy scenie. Można było niemal sięgnąć i dotknąć artystów. Tuż przed rozpoczęciem przedstawienia zauważyłem, że trzy miejsca obok nas wciąż są wolne. Pomyślałem sobie: „Kurczę, ktoś przegapi świetny show”. Lecz po minucie czy dwóch na schodach pojawił się ogromny człowiek, poruszający się z pomocą laski i dwóch asystentów. Musiał ważyć ze 200 kilogramów. Gdy w końcu usiadł, zajmował wszystkie trzy miejsca. Krótki spacer na miejsce sprawił, że był cały zasapany i spocony. Współczułem temu człowiekowi – i swojej córce, którą przygniatało jego ciało wylewające się na sąsiednie fotele! Podsłuchałem, jak osoba za mną szepcze, że to najbogatszy człowiek w Kanadzie. Okazało się, iż faktycznie jest to jeden z najbogatszych ludzi w kraju – pod względem finansowym. Prawdziwy miliarder! Mimo to w tamtym

momencie nie mogłem przestać myśleć o bólu, w jakim musi żyć – a wszystko to dlatego, że tak bardzo skupiał się na pieniądzach, iż zaniedbał swoje zdrowie i fizyczne bogactwo własnego ciała. Dosłownie sam zadawał sobie śmierć! Nie będąc w stanie zapanować nad więcej niż jednym aspektem swojego życia, nie mógł radować się tym, co miał – nie mógł nawet cieszyć się zwyczajnym, magicznym wieczorem w cyrku. Można powiedzieć, że żyjemy jedynie wtedy, kiedy nasze serca świadome są naszych skarbów. – THORNTON WILDER

Jaki sens mają wielkie osiągnięcia, jeśli w waszym życiu brakuje równowagi? I jaki ma sens zwycięstwo w grze, jeśli nie przystaniecie na chwilę, by poświętować i docenić życie, jakie prowadzicie? Nie ma nic gorszego niż bogacz, który jest ciągle zły lub nieszczęśliwy. Nic tego nie usprawiedliwia, a jednak spotykam się z tym niezwykle często. To skutek głębokiej nierównowagi w życiu, w którym jest zbyt wiele oczekiwań, a za mało szacunku dla tego, co już się osiągnęło. Bez wdzięczności i docenienia tego, co mamy, nigdy nie zaznamy prawdziwego spełnienia. Jak mówił sir John Templeton: „Jeśli masz miliard dolarów i nie przepełnia cię wdzięczność, jesteś biedakiem. Jeśli masz bardzo mało, lecz jesteś wdzięczny za to, co masz, jesteś prawdziwym bogaczem”. Jak kultywować wdzięczność? Zacznijcie od siły, która decyduje o stanie naszego umysłu i emocjach. To nasze decyzje ostatecznie kształtują jakość naszego życia. Przez wszystkie te lata, kiedy pracowałem z ludźmi, odkryłem, że istnieją trzy kluczowe decyzje, które podejmujemy w każdym momencie naszego życia. Jeśli podejmujemy je nieświadomie, nasze życie staje się podobne do tego, które prowadzi większość ludzi: zwykle są oni w kiepskiej formie fizycznej, wyczerpani emocjonalnie i często znudzeni swoimi intymnymi związkami lub czują się w nich zbyt pewnie – nie mówiąc już o towarzyszącym im stresie finansowym. Jeśli jednak będziecie podejmować te decyzje świadomie, możecie odmienić swoje życie dosłownie w jednej chwili! Jakie więc są te trzy decyzje stanowiące o jakości naszego życia? O tym, czy w danej chwili czujemy się bogaci czy biedni? Pierwsza z nich to:

DECYZJA 1: NA CZYM SIĘ SKUPIAM? W każdym momencie naszego życia są miliony rzeczy, na których możemy się skoncentrować. Możemy się skupić na rzeczach, które dzieją się w tej chwili, na czymś, co chcemy stworzyć w przyszłości, albo też myśleć o przeszłości. Możemy się koncentrować na tym, aby znaleźć rozwiązanie jakiegoś poważnego problemu, cieszyć się pięknem chwili albo żałować samego siebie z powodu jakiegoś przykrego doświadczenia. Jeśli nie robimy tego świadomie, otoczenie, w którym się znajdujemy, stale zgłasza żądania, abyśmy się czemuś poświęcili. Setki miliardów dolarów wydaje się na reklamy, które próbują przechwycić nieco

cennego zasobu, jaki stanowi nasza uwaga. Programy informacyjne próbują ją przyciągnąć, strasząc nas: „Twoje dziecko może umrzeć od soku pomarańczowego! Reportaż o jedenastej!” lub posługując się innymi równie absurdalnymi twierdzeniami. Dlaczego? Ponieważ, jak mówi się w mediach, „bez krwi nie ma czołówki”. Jak gdyby tego było mało, żyjemy w świecie mediów społecznościowych, za sprawą których do waszych skrzynek wciąż trafiają nowe dostawy poczty pantoflowej. Ale najważniejsza jest rzecz następująca: energia płynie tam, dokąd kieruje się uwaga. To, na czym się skupiacie i w jaki sposób (wzorce koncentracji), kształtuje całe wasze życie. Przyjrzyjmy się dwóm z tych wzorców, które kontrolują i w każdej chwili mogą zmienić poziom waszej radości, szczęścia, frustracji, złości, stresu i spełnienia. Pierwsze pytanie brzmi: na czym zwykle skupiacie się bardziej – na tym, co macie w życiu, czy na tym, czego w nim brak? Jestem pewien, że myślicie i o jednym, i o drugim, lecz gdzie częściej błądzą wasze myśli? Nawet ci z nas, którzy są w bardzo trudnej sytuacji życiowej, mają wiele rzeczy, które powinni docenić. Jeśli borykacie się z problemami finansowymi, być może warto pamiętać, że przy dochodzie w wysokości zaledwie 34 tys. dolarów rocznie należycie do 1% najlepiej zarabiających ludzi na świecie? Zgadza się, przeciętny dochód na świecie wynosi jedynie 1480 dolarów miesięcznie. W rzeczywistości prawie połowa ludzi na planecie, to jest ponad 3 mld osób, żyje za mniej niż 2,50 dolara dziennie, co daje nieco ponad 900 dolarów rocznie. Kawa w Starbucksie kosztuje przeciętnie 3,25 dolara. Jeśli was na to stać, wydajecie więcej na filiżankę kawy niż połowa ludzkości na przeżycie całego dnia. Można nabrać dystansu do własnych problemów, nieprawdaż? Jeśli więc chcecie okupować Wall Street, ponieważ nienawidzicie 1% najbogatszych, pomyślcie, że 99% ludzkości chętnie rozpoczęłoby okupację waszego „okropnego” życia! Mówiąc jednak całkiem poważnie, zamiast skupiać się na tym, czego nie mamy, i zazdrościć ludziom, którym powodzi się lepiej, powinniśmy raczej przyjąć do wiadomości, że w naszym życiu jest wiele rzeczy, za które powinniśmy być wdzięczni i które nie mają nic wspólnego z pieniędzmi. Możemy czuć wdzięczność za to, że jesteśmy zdrowi, za przyjaciół, za możliwości, intelekt, za to, że możemy jeździć po drogach, których nie musieliśmy sami budować, czytać książki, których nie musieliśmy latami pisać, korzystać z internetu, którego nie musieliśmy tworzyć.

Na czym zwykle się skupiacie? Na tym, co macie, czy na tym, czego wam brakuje? Wzorzec polegający na docenianiu tego, co się ma, kreuje zupełnie nowy poziom emocjonalnego dobrostanu i bogactwa. Domyślam się, że jeśli czytacie tę książkę, już należycie do osób, które zauważają to, co mają. Pytanie jednak brzmi, czy poświęcacie dość czasu, by głęboko doświadczyć wdzięczności swoim umysłem, ciałem, sercem i duszą? To właśnie tam odnajdziecie radość i dary. Nie tylko doceniając coś na poziomie racjonalnym lub uzyskując kolejnego dolara czy nawet kolejne 10 mln. Zastanówmy się teraz nad drugim wzorcem koncentracji, który wpływa na jakość naszego życia: czy skupiacie się bardziej na tym, nad czym macie kontrolę, czy na tym, nad czym jej nie macie? Wiem, że odpowiedź zależy od kontekstu i w różnych momentach może być różna, lecz pytam was ogólnie: na czym koncentrujecie się częściej? Odpowiedzcie uczciwie. Jeśli bardziej skupiacie się na tym, nad czym nie macie kontroli, bez wątpienia będziecie w życiu doświadczali więcej stresu. Kontrolujecie wiele aspektów swojego życia, lecz nie macie władzy nad rynkami, zdrowiem kochanych osób czy zachowaniem własnych dzieci – wie o tym każdy, kto mieszkał z dwulatkiem czy szesnastolatkiem! Tak, mamy wpływ na wiele rzeczy, lecz nie mamy nad nimi kontroli. Im bardziej czujemy, że tracimy władzę, tym bardziej stajemy się sfrustrowani. W rzeczywistości samoocenę można mierzyć tym, w jakim stopniu uważamy, że mamy kontrolę nad tym, co dzieje się w naszym życiu, w porównaniu z tym, w jakim stopniu sądzimy, że to wydarzenia kontrolują nas.

Teraz, skoro zaczęliście się na czymś koncentrować, wasz mózg musi podjąć drugą decyzję, czyli:

DECYZJA 2: CO TO OZNACZA? Co to oznacza? W ostatecznym rozrachunku to, co myślimy o swoim życiu, nie ma nic wspólnego z jego przebiegiem, naszą sytuacją finansową ani z tym, co się nam przydarzyło lub nie przydarzyło. Jakość naszego życia zależy od kontroli znaczeń, jakie nadajemy temu wszystkiemu. Przez większość czasu jesteśmy nieświadomi wpływu szybkich, często podejmowanych nieświadomie decyzji o przypisaniu znaczenia różnym rzeczom. Czy kiedy dzieje się coś, co zaburza wasze życie – wypadek samochodowy, problem zdrowotny, utrata pracy – zwykle myślicie, że to koniec czy początek? Gdy ktoś wchodzi z wami w spór, czy to oznacza, że was „obraża”, „poucza”, a może tak naprawdę „troszczy się” o was? Czy ten „straszliwy” problem oznacza, że Bóg was karze, wystawia na próbę, a może ten problem jest Jego darem? Wasze życie zależy od znaczenia, które mu nadacie – ponieważ z każdym znaczeniem wiążą się specyficzne uczucia lub emocje, zaś jakość waszego życia stanowi efekt życia emocjonalnego. Znaczenia nie tylko wpływają na to, co czujecie – ale również na wszystkie wasze relacje i interakcje. Niektórzy uważają, że pierwsze dziesięć lat związku to jedynie początek; dopiero zaczynają się wzajemnie poznawać i jest to naprawdę ekscytujące. Mają możliwość pogłębienia relacji. Inni po dziesięciu dniach i pierwszej sprzeczce uważają, że to koniec. Powiedzcie mi teraz: jeśli uważacie, że to początek związku, czy będziecie zachowywać się tak, jakby to był jego koniec? Jedna mała modyfikacja w percepcji, w znaczeniu może w okamgnieniu zmienić całe wasze życie. Co zrobilibyście dla osoby, która was pociąga, na początku związku, gdy jesteście zakochani po uszy? Odpowiedź brzmi: wszystko! Jeśli on lub ona prosi was, byście wynieśli śmieci, zrywacie się na równe nogi i mówicie: „Dla ciebie wszystko, kochanie!”. Lecz po siedmiu dniach, siedmiu latach lub siedmiu dekadach ludzie mówią na przykład: „Za kogo ty mnie, u licha, masz, za ciecia?!”. I zastanawiają się, gdzie się podziała pasja, która była obecna w ich życiu. Parom przeżywającym trudności często mówię, że ich związek będzie trwał wiecznie, jeśli tylko będą robić to, co na początku! Ponieważ w pierwszej fazie związku po prostu dawaliście, a nie przeliczaliście jak księgowi. Nie rozważaliście bez przerwy znaczenia tego, kto daje więcej. Cała wasza uwaga skierowana była na sprawianie radości drugiej osobie, a dzięki jej szczęściu czuliście, że i wasze życie wypełnia radość. Spójrzmy, jak te dwie pierwsze decyzje, skupienie i znaczenie, często zbiegają się, będąc źródłem jednej z najdotkliwszych przypadłości współczesnego społeczeństwa: depresji. Jestem pewien, że zastanawiacie się, jak to możliwe, że tak wielu „bogatych” i sławnych ludzi – mających wszystko, o czym marzycie – cierpi na depresję. Jak to jest, że tak wiele osób wielbionych przez miliony, mających na kontach dziesiątki milionów dolarów odbiera sobie życie? Widzieliśmy to wielokrotnie u niezwykle inteligentnych ludzi: biznesmenów, aktorów czy komików. Jak to możliwe, zwłaszcza przy wszystkich tych

dostępnych współcześnie terapiach i lekach? Na moich seminariach zawsze pytam: „Ilu z was zna kogoś, kto bierze leki antydepresyjne i wciąż ma depresję?”. na całym świecie, w salach wypełnionych pięcioma czy dziesięcioma tysiącami ludzi, rękę podnosi 85–90% z nich. Jak to możliwe? Ich znajomi dostają przecież lek, który ma im pomóc. Cóż, antydepresanty sprzedawane są z ulotkami, w których ostrzega się, że jednym z potencjalnych działań niepożądanych mogą być myśli samobójcze. Możliwe jednak, że prawdziwy problem polega na tym, iż niezależnie od ilości przyjmowanych leków, jeśli nieustannie skupiacie się na tych rzeczach w życiu, nad którymi nie macie kontroli, oraz na tym, czego wam w życiu brakuje, nietrudno wpaść w rozpacz. Jeśli dodacie do tego przekonanie, że „życie jest nic niewarte”, uzyskujecie emocjonalny koktajl, z którym żaden antydepresant nie poradzi sobie w 100% przypadków. Mogę was jednak bez cienia wątpliwości zapewnić, że jeśli ta sama osoba znajdzie nowe znaczenie – powód, by żyć, lub przekonanie, że wszystko to ma jakiś sens – stanie się silniejsza niż jakakolwiek przykrość, która jej się kiedykolwiek przydarzyła. Jeśli ktoś taki będzie w stanie konsekwentnie skupić się na kimś, kto go potrzebuje, pragnie jego towarzystwa lub go kocha, na tym, że wciąż chce coś ofiarować światu, to zawsze może się zmienić. Skąd to wiem? Ponieważ od 38 lat pracuję z ludźmi i nigdy – w wyniku samobójstwa – nie straciłem nikogo spośród tysięcy, z którymi miałem do czynienia. I – odpukać, bo nigdy nie ma gwarancji – mam nadzieję, że nie stracę. Skoro więc można skłonić ludzi, aby zmienili przedmiot swojej koncentracji oraz nadawane przez siebie znaczenia, nic już nie ogranicza tego, jak może wyglądać ich życie40. Zmiany obiektu skupienia i znaczenia mogą dosłownie odmienić waszą biochemię w ciągu zaledwie kilku minut. Opanowanie tej umiejętności staje się emocjonalnym przełomem. Jak inaczej można wytłumaczyć siłę i piękno takich osób jak wspaniały terapeuta i myśliciel Viktor Frankl i wielu innych, którzy przeżyli horror Auschwitz? Odnaleźli sens nawet w swoim ekstremalnym cierpieniu. To był sens wyższy i głębszy, który pozwalał im iść dalej – nie tylko przetrwać, lecz również w przyszłości ratować życie wielu innych ludzi dzięki słowom: „To nigdy się już nie wydarzy”. Wszyscy możemy znaleźć znaczenie, nawet w swoim bólu. A kiedy je dostrzegamy, wciąż możemy doświadczać bólu, lecz już bez cierpienia. Przejmijcie więc kontrolę i nie zapominajcie: znaczenia to emocje, a emocje to życie. Wybierajcie świadomie i mądrze. Znajdujcie dające siłę znaczenia we wszystkim, a bogactwo, w jego najgłębszym sensie, już dziś stanie się waszym udziałem.

DECYZJA 3: JAK SIĘ ZACHOWAM? W momencie, w którym formujemy w naszym umyśle znaczenie, ono z kolei tworzy emocje, te zaś wywołują stan, w którym podejmujemy naszą trzecią decyzję: jak się zachowam? Działania, jakie podejmujemy, są w ogromnym stopniu kształtowane przez nasze stany emocjonalne. Jeśli jesteśmy wściekli, będziemy się zachowywać zupełnie inaczej niż wtedy, gdy mamy ochotę na figle i świntuszenie.

Jeśli chcecie kształtować swoje zachowanie, najszybszym sposobem jest zmienić to, na czym się koncentrujecie, lub zmienić znaczenie na takie, które daje wam większą kontrolę. Ale dwie rozgniewane osoby będą się zachowywać inaczej. Jedna się wycofa, druga będzie naciskać. Jedni wyrażają gniew po cichu, inni głośno, a jeszcze inni gwałtownie. Niektórzy duszą go w sobie tylko po to, by poszukać okazji do zachowań pasywnoagresywnych i znowu stać się panami sytuacji czy nawet się zemścić. Inni radzą sobie z gniewem, wyładowując się na sali gimnastycznej. Skąd pochodzą te wzorce? Zwykle naśladujemy ludzi, których szanujemy, lubimy i kochamy. A co z osobami, które nas frustrują i denerwują? Często odrzucamy ich metody, ale i tak znacznie częściej wykorzystujemy wzorzec, którego byliśmy wielokrotnie świadkami i którego brzydziliśmy się w młodości. Warto mieć świadomość, jakie są nasze wzorce, gdy odczuwamy frustrację, gniew, smutek lub samotność – ponieważ nie jesteśmy w stanie zmienić swojego wzorca, nie będąc go świadomym. Poza tym skoro już znamy siłę tych trzech decyzji, możemy zacząć poszukiwać wzorów do naśladowania, ludzi, którzy doświadczają tego, czego sami chcemy od życia. Uwierzcie mi, ci, którzy tworzą związki pełne miłości, skupiają się na zupełnie innych rzeczach i nadają całkowicie inne znaczenie problemom w relacjach niż ludzie, którzy wciąż się sprzeczają i kłócą, lub ci, którzy nieustannie oceniają innych. To nie żadna wiedza tajemna. Jeśli zyskacie świadomość tego, jak różnie ludzie podejmują te trzy decyzje, znajdziecie sposób, aby wprowadzić trwałe pozytywne zmiany w każdej sferze waszego życia. Gdy miałem 18 lat, zdecydowałem, że już nigdy nie będę miał w życiu złego dnia. Zanurzyłem się w nieskończonym morzu wdzięczności, z którego nie wynurzyłem się po dziś dzień. – DR PATCH ADAMS

W jaki sposób możecie wykorzystać te trzy decyzje, by poprawić jakość swojego życia? Okazuje się, że wszystko to, na czym się skupiamy, w jakich stanach emocjonalnych zwykle jesteśmy, a także co robimy, może zostać uwarunkowane, inaczej: „utorowane” w naszym życiu dzięki zwykłej rutynie. Bądź co bądź nie powinniście ograniczać się do nadziei, że pozytywne emocje same się pojawią; powinniście przygotować się do tego, aby wieść życie, znajdując się w tych stanach. Jak sportowiec, który ćwiczy swoje mięśnie, musicie wciąż trenować, żeby zyskać maksimum spełnienia, radości, szczęścia i osiągnięć w życiu osobistym, zawodowym oraz intymnym. Musicie trenować skupienie, wyczuwanie i wyszukiwanie znaczeń oferujących największą moc. Praktyka ta ma korzenie w koncepcji psychologicznej zwanej torowaniem, w której słowa, myśli i doznania zmysłowe zabarwiają nasze odbieranie świata i wpływają na nasze emocje, motywy i działania. Co by było, gdybyście odkryli, że wiele myśli, o których sądzicie, iż są wasze, jest po prostu uwarunkowanych bodźcami środowiskowymi lub, w niektórych przypadkach, świadomie zmanipulowanych przez innych, którzy znają siłę torowania? Pozwólcie, że dam wam przykład. Dwóch psychologów przeprowadziło badanie41, w którym obca osoba wręczała

uczestnikom albo kubek kawy gorącej, albo mrożonej. Uczestników proszono, aby przeczytali fragment o hipotetycznej postaci i opisali jej charakter. Rezultaty były zdumiewające! Osoby, którym wręczono gorącą kawę, opisały postać jako „ciepłą” i „hojną”, podczas gdy ci obdarowani kawą mrożoną scharakteryzowali ją jako „zimną” i „samolubną”. W innym badaniu, przeprowadzonym na University of Washington, kobietom pochodzenia azjatyckiego rozdano arkusze z testem matematycznym. Przed jego wypełnieniem musiały wypełnić krótki kwestionariusz. Jeśli kobiety musiały w nim wymienić swoje pochodzenie etniczne, miały o 20% wyższe noty z testu matematycznego. Te z kolei, które zamiast pochodzenia etnicznego musiały podać swoją płeć, uzyskały znacznie niższe oceny; tylko dlatego, iż wcześniej napisały, że są kobietami. Oto potęga torowania w postaci warunkowania kulturowego. Wpływa ono na nasze podświadome wzorce zachowania – ograniczając lub uwalniając prawdziwy potencjał. Możemy wykorzystać to zjawisko, wyrabiając sobie codzienny nawyk 10-minutowego torowania umysłu i serca, aby wzmacniać w sobie wdzięczność – uczucie, które eliminuje gniew i strach. Pamiętajcie, doświadczając jej, nie możecie zarazem odczuwać gniewu. Nie możecie też jednocześnie doświadczać wdzięczności i strachu. To niemożliwe! Każdy dzień zaczynam od sesji trwającej minimum dziesięć minut. Nieruchomieję, zamykam oczy i przez mniej więcej trzy minuty zastanawiam się, za co jestem wdzięczny: za powiew wiatru na mojej twarzy, za miłość w moim życiu, za możliwości i błogosławieństwa, jakich doświadczam. Nie skupiam się wyłącznie na rzeczach wielkich; zawsze staram się nie tylko zauważać, lecz również głęboko doceniać drobiazgi, które wzbogacają życie. Przez następne trzy minuty proszę o zdrowie i błogosławieństwa dla wszystkich, których kocham, znam i z którymi mam zaszczyt się stykać: dla mojej rodziny, przyjaciół, klientów i nieznajomego, którego mogę dzisiaj poznać. Wysyłam wyrazy miłości, błogosławieństwa, wdzięczności i życzenia obfitości do wszystkich ludzi. Chociaż brzmi to banalnie, jest to prawdziwy krąg życia. Resztę czasu spędzam na czymś, co nazywam swoją Trójcą Dobrej Passy: trzech rzeczach, które chcę osiągnąć. Wyobrażam je sobie, jakbym już je osiągnął, i czuję, jakbym świętował i był za nie wdzięczny. Torowanie stanowi ważny dar, jaki możemy sobie ofiarować – jeśli będziecie to robić przez dziesięć dni, złapiecie, o co chodzi. (Oto odnośnik do strony, która pomoże wam zacząć: www.tonyrobbins.com). To proste ćwiczenie jest ważne, ponieważ wiele osób mówi, że odczuwa wdzięczność, lecz nie poświęca czasu na jej okazywanie. Tak łatwo zagubić w życiu piękno i łaskę tego, co już mamy! Jeśli nie będziemy codziennie robić czegoś, dzięki czemu zasiejemy w naszym umyśle właściwe nasiona, w naszym wnętrzu zaczną się plenić „życiowe chwasty” – frustracja, gniew, stres, samotność. Nie musicie ich siać; będą rosnąć same. Mój nauczyciel Jim Rohn wpoił mi prostą zasadę: każdego dnia stań na straży u drzwi swojego umysłu i sam decyduj o tym, jakie myśli i poglądy wpuścisz do środka. Gdyż to one będą decydować o tym, czy będziesz się czuł bogaty czy biedny, przeklęty czy błogosławiony. Na koniec, jeśli chcemy być naprawdę szczęśliwi, musimy wyjść poza siebie. Ludzki umysł jest zdumiewający. to mechanizm obronny, więc zwykle szuka złych

rzeczy, których należy unikać, na które należy uważać. Być może ewoluowaliśmy, lecz nasz mózg stanowi konstrukcję, która ma 2 mln lat, i jeśli szukacie spełnienia i szczęścia, to nie jest jego główny priorytet. Musicie przejąć nad nim kontrolę. A najszybszy na to sposób – poza torowaniem – polega na wkroczeniu w sferę najwyższych spośród sześciu ludzkich potrzeb; dwóch potrzeb duchowych, które dają spełnienie: rozwoju i dawania. Głównym powodem, dla którego wierzę, że wszyscy mamy potrzebę rozwoju, jest to, iż gdy się rozwijamy, zdobywamy coś, co możemy oddać. To właśnie tutaj życie nabiera najgłębszego sensu. „Dostawanie” może sprawić nam przyjemność przez chwilę, lecz nic nie jest lepsze od nirwany posiadania czegoś, co możemy dać i co ma głębokie znaczenie dla kogoś lub czegoś poza nami samymi. Każdy może być wielki, ponieważ każdy może służyć. – DR MARTIN LUTHER KING JR

Jeśli to rzeczywiście prawda, że dawanie jest tym, co czyni nas w pełni żywymi, być może faktyczny sprawdzian dla tej teorii stanowi porównanie z życiem tych, którzy są skłonni poświęcić się dla sprawy, w którą wierzą. Jednym z moich ulubionych bohaterów ubiegłego wieku jest lider ruchu na rzecz praw obywatelskich Martin Luther King jr. Niedawno jego najstarszy syn i imiennik Martin Luther King III był na Fidżi na moim wydarzeniu Date with Destiny. Miałem okazję mu powiedzieć, jak bardzo jego ojciec mnie inspirował, ponieważ w swoim życiu kierował się czystą pasją – wiedział, do czego został stworzony. Pamiętam nawet, że jeszcze jako dziecko słuchałem jego słów: „Człowiek, który nie znalazł czegoś, za co chce umrzeć, nie zasługuje, by żyć”. W waszym życiu prawdziwe bogactwo zostanie uwolnione w momencie, w którym znajdziecie coś, na czym zależy wam tak bardzo, że oddalibyście za to wszystko – nawet życie, gdyby było trzeba. To moment, w którym naprawdę udaje wam się uciec od tyranii własnego umysłu, swoich lęków, wyobrażonych ograniczeń. Wiem, że to bardzo trudne. Lecz wiem również, iż większość z nas oddałaby życie za swoje dzieci, rodziców czy małżonków. Ludzie, którzy odnaleźli misję, która nimi zawładnęła, odkryli nieograniczoną obfitość energii i sensu.

BOGACTWO PASJI Zapewne słyszeliście o pakistańskiej nastolatce Malali Yousafzai. Talibscy terroryści strzelili jej w głowę, ponieważ miała czelność się upierać, że dziewczynki mają prawo chodzić do szkoły. Kula przebiła jej oczodół i odbiła się wewnątrz czaszki, prawie ją zabijając. W cudowny sposób ominęła mózg. Malala mimo tych potwornych obrażeń przeżyła i została międzynarodową aktywistką na rzecz praw dziewcząt i kobiet. Człowiek, który do niej strzelał, pozostaje na wolności, a talibowie wciąż grożą, że ją zabiją. Ona jednak otwarcie im się sprzeciwia. W przemówieniu, jakie wygłosiła w dniu swoich 16. urodzin na forum ONZ, Malala mówiła, iż się nie boi. – Myśleli, że kula nas uciszy, ale im się nie udało. I z tej ciszy rozbrzmiały tysiące

głosów. Terroryści myśleli, iż zmienią mój cel i moje ambicje, lecz w moim życiu nic się nie zmieniło, poza jednym: słabość, strach i beznadzieja umarły. narodziły się siła, zapał i odwaga. W wywiadzie z Malalą dziennikarka CNN Christiane Amanpour spytała tę młodą kobietę, czy boi się o swoje życie. W odpowiedzi usłyszała: – Mogą mnie zabić. Mogą zabić Malalę. Ale nie oznacza to, że mogą również zabić moją sprawę; sprawę edukacji, pokoju, praw człowieka. Moja sprawa równości przetrwa. (…) Mogą tylko zastrzelić ciało, ale nie mogą zastrzelić moich marzeń. Ta 16-letnia dziewczyna opanowała wspomniane wyżej trzy decyzje. Jest skupiona na tym, co ważne. Znalazła misję większą niż ona sama, która nadaje sens jej życiu. W jej działaniach nie ma lęku. Chociaż pewnie nie zostaniemy wezwani, by jak Malala położyć na szali nasze życie, wszyscy możemy wybrać życie bez lęku, wypełnione pasją i bezgraniczną wdzięcznością. Przewróćmy więc stronę i dokończmy naszą wspólną podróż ku bogactwu najważniejszą ze wszystkich lekcją: ostatecznym sekretem.

ROZDZIAŁ 7.3

OSTATECZNY SEKRET Żyjemy z tego, co dostajemy. Układamy sobie życie z tego, co dajemy. – WINSTON CHURCHILL

Stawiając z wami ostatnie kroki w tej podróży, chcę was zachęcić, abyście zastanowili się, co na tym świecie najbardziej was rozpala. na czym najbardziej wam zależy? Co sprawia radość? Jakie dziedzictwo by was uradowało? Co możecie zrobić dziś, z czego bylibyście dumni jutro? Jakie moglibyście podjąć działania, dzięki którym wasza dusza wiedziałaby, że dobrze wykorzystujecie swój czas na ziemi? A gdyby coś naprawdę was zainspirowało, co chcielibyście stworzyć lub dać? Wszystkie te pytania zbliżają nas do ostatecznego sekretu prawdziwego bogactwa. Lecz – i tu jest pies pogrzebany – sekret ten jest po części sprzeczny z intuicją. Poświęciliśmy dużo czasu na omawianie finansowej maestrii, oszczędzania, inwestowania i budowania masy krytycznej, która ostatecznie da wam wolność i podniesie jakość waszego życia. Ale jednocześnie dowiadywaliśmy się, że za pieniądze nie można kupić szczęścia. Według pewnego badania większość ludzi uważa, że gdyby ich dochód wzrósł dwukrotnie, sami również byliby dwa razy szczęśliwsi. Wyniki badania pokazały jednak, że ludzie, których zarobki wzrosły z 25 tys. do 55 tys. dolarów rocznie, deklarują tylko 9procentowy wzrost poczucia szczęścia. Ponadto z jednego z najczęściej cytowanych badań na ten temat wynika, że z chwilą, gdy ktoś zaczyna zarabiać na poziomie porządnej pensji klasy średniej – co w USA oznacza około 75 tys. dolarów rocznie – dalszy wzrost zarobków nie powoduje już u niego mierzalnych różnic w poziomie szczęścia. „No dobrze, ale jaki z tego wniosek?”, spytacie zapewne. Prawda jest następująca: nowsze badania dowodzą, że pieniądze mogą uczynić nas szczęśliwszymi. Naukowcy wykazali, iż „wydawanie zaledwie pięciu dolarów dziennie może istotnie podnieść nasze poczucie szczęścia”. Jak to? Cóż, nie chodzi o kwotę, jaką wydajecie, lecz o to, na co postanowicie ją przeznaczyć. „Codzienne wybory wydatkowe uwalniają lawinę efektów biologicznych i emocjonalnych, które można wyczuć nawet w ślinie”, piszą Elizabeth Dunn i Michael Norton z Harvardu w swojej świetnej książce z 2013 roku Happy Money: The Science of Smarter Spending (Szczęśliwe pieniądze. Nauka o tym, jak sprytniej wydawać). „O ile posiadanie większej ilości pieniędzy może przynosić różnorakie wspaniałe efekty – od smaczniejszego jedzenia po bezpieczniejsze sąsiedztwo – prawdziwa siła pieniędzy nie tkwi w ich ilości, lecz w sposobie wydawania”. Autorzy naukowo udowodnili, że jest wiele różnych sposobów wydawania pieniędzy, które istotnie mogą podnieść wasz poziom szczęścia. Nie będę ich tutaj wszystkich

ujawniał, możecie przeczytać o nich w książce, lecz trzy najważniejsze to: 1. Inwestowanie w doznania – takie jak podróże, nauka nowych umiejętności czy kursy w miejsce nabywania większej ilości rzeczy. 2. Kupowanie sobie czasu – „Za każdym razem, gdy zlecamy komuś wykonanie najbardziej znienawidzonych prac (szorowanie toalet, oczyszczanie odpływów), pieniądze mogą zmienić sposób, w jaki spędzamy czas, dając nam wolność oddawania się naszym pasjom!”. Ale czy domyślacie się, co jest najwspanialszą rzeczą, jaką możecie zrobić ze swoimi pieniędzmi, a która ogromnie podniesie wasze poczucie szczęścia? 3. Inwestowanie w innych – zgadza się. Dawanie pieniędzy w rzeczywistości czyni nas szczęśliwszymi! Badania pokazują, że im więcej przekazujecie innym, tym jesteście szczęśliwsi. A im więcej macie, tym więcej możecie dać. To samonapędzający się mechanizm. Dunn i Norton przez swoje badania pokazują, że ludzie uzyskują więcej satysfakcji, gdy wydają pieniądze na innych, niż gdy przeznaczają je na siebie. A korzyści „przekładają się nie tylko na subiektywne dobre samopoczucie, lecz także na obiektywny stan zdrowia”. Innymi słowy, dawanie czyni nas zarówno szczęśliwszymi, jak i zdrowszymi. Według autorów zjawisko to przekracza granice kontynentów i kultur, obecne jest w krajach bogatych i biednych, dotyczy osób najzamożniejszych i najuboższych, młodych i starych, „zarówno kanadyjskiego studenta kupującego szalik swojej matce, jak i ugandyjskiej kobiety nabywającej ratujący życie lek na malarię dla przyjaciela lub przyjaciółki”. Dane pokazują, że wielkość datku nie ma znaczenia. W trakcie jednego ze swych badań autorzy rozdali uczestnikom po 5 lub po 20 dolarów, które ci mieli wydać do końca dnia. Połowie powiedziano, by kupili coś sobie; pozostali mieli użyć tych pieniędzy, by komuś pomóc. „Wieczorem tego samego dnia ludzie, którzy mieli wydać pieniądze na kogoś, deklarowali, że w ciągu dnia czuli się [znacznie] szczęśliwsi niż osoby, które miały wydać pieniądze na siebie”, piszą autorzy. Współpracowniczka autorów, psycholog Lara Aknin z Simon Fraser University, przeprowadziła inne badanie, w którym rozdała uczestnikom karty podarunkowe Starbucksa o wartości 10 dolarów. • Część uczestników miała sama pójść do Starbucksa i wykorzystać kartę na siebie. • Część miała ją przeznaczyć, by zabrać kogoś na kawę. • Części powiedziano, że mają oddać kartę podarunkową innej osobie, lecz nie wolno im iść do Starbucksa razem z nią. • Pozostałym powiedziano, że mają do Starbucksa kogoś ze sobą zabrać, lecz kartę mogą wykorzystać tylko na siebie, a nie na towarzyszącą im osobę. Jak myślicie, którzy uczestnicy deklarowali najwyższy poziom szczęścia pod koniec dnia? Zgadliście, jeśli wskazaliście osoby, które były w Starbucksie i poczęstowały kogoś

filiżanką kawy. Według autorów ludzie są najszczęśliwsi wtedy, kiedy mają kontakt z osobami, którym pomagają, i „widzą, jaki efekt przyniosła ich szczodrość”. Szczęście wynikające z pomagania innym nie tylko jest bardziej intensywne, lecz również trwa dłużej. Gdy podniosłem temat pieniędzy i szczęścia w swoim wywiadzie z uznanym ekspertem w dziedzinie ekonomii behawioralnej Danem Arielym, powiedział mi: – Jeśli pytasz ludzi: „Co by cię uszczęśliwiło: kupienie czegoś sobie czy kupienie czegoś komuś?”, odpowiadają „Och, jasne, że sobie”. Ale to nieprawda. Badania pokazują, że gdy ludzie kupują coś sobie, odczuwają szczęście przez kilka minut czy zwykle przez kilka godzin. Gdy jednak kupią nawet drobny prezent komuś innemu, szczęście darczyńcy trwa co najmniej do końca dnia, często jednak stan ten utrzymuje się przez wiele dni, a nawet tygodni. Dan opowiadał mi również o „pięknym eksperymencie”, w ramach którego pracownicy pewnej firmy dostali premię w wysokości około 3 tys. dolarów. niektórzy z nich mieli wydać te pieniądze na siebie. Innych poinstruowano, aby je rozdali. Zgadnijcie, którzy na koniec byli szczęśliwsi? – „Po sześciu miesiącach ludzie, który oddali swoje premie, deklarowali znacznie wyższy poziom szczęścia niż grupa, która zatrzymała pieniądze dla siebie – mówił Dan. – Czyż nie pokazuje to, o co chodzi w dawaniu? Dawanie jest czymś wspaniałym, co łączy cię z innymi ludźmi (…), uruchamiając przy tym łańcuch wzajemnych korzyści”. Gdy oddajecie pieniądze, zwłaszcza robiąc coś dla obcej osoby, a nie dla kogoś, kogo kochacie, poczucie szczęścia rośnie w tem-pie geometrycznym. To tak, jakby ktoś podwoił albo potroił waszą pensję. Z własnego doświadczenia wiem, że dawanie pozwala doświadczyć wielu wspaniałych rzeczy. Gdy wyjdziecie poza mechanizmy własnego przetrwania i sukcesu i wejdziecie do świata, w którym żyje się więcej niż tylko dla siebie, nagle znikną wasze lęki, frustracja, ból i niedola. Naprawdę wierzę, że gdy dajemy z siebie, wtedy życie, Bóg, łaska – jakkolwiek to nazwiecie – wkracza i zaczyna nami kierować. Pamiętajcie: życie podtrzymuje wszystko, co podtrzymuje więcej życia. Pozwólcie, że podam wam przykład chłopca, którego życie na nowo nabrało rumieńców po tym, jak jego serce i dusza omal nie pękły w wyniku straszliwego doświadczenia, jakim była strzelanina w szkole w Newtown w stanie Connecticut. Oto historia odnalezienia celu i inspiracji oraz uwolnienia się od bólu dzięki aktowi dawania.

SIŁA WIĘKSZA NIŻ BÓL J.T. Lewis nigdy nie zapomni 14 grudnia 2012 roku. Tamtego poranka uzbrojony szaleniec wtargnął do szkoły podstawowej Sandy hook Elementary School z zamiarem odebrania życia sobie i 26 innym osobom, w tym dwadzieściorgu dzieci w wieku od 5 do 10 lat. W czasie strzelaniny 6-letni brat J.T. – Jesse – zauważył, że napastnikowi zacięła się broń, i krzyknął do swoich kolegów i koleżanek, by uciekali. Ten dzielny chłopiec ocalił tamtego poranka wiele istnień, lecz niestety nie zdołał uratować własnego. Szaleniec skierował broń w kierunku Jessego i zabił go na miejscu.

Wyobraźcie sobie swoją traumę, gdyby Jesse był waszym synem. Albo bratem. Miałem przywilej spotkać się z 13-letnim J.T. i Scarlett, matką obu chłopców, gdy poleciałem do Newtown z okazji pierwszej rocznicy masakry z zamiarem udzielenia pomocy grupie osób, które przeżyły strzelaninę, w radzeniu sobie z ciągłą traumą po tej potwornej tragedii. Tak jak się spodziewałem, wiele z tych rodzin wciąż przeżywało straszliwą rozpacz. Jednak po rozmowie z J.T. byłem zdumiony, jakiemu przeobrażeniu uległy jego ból i cierpienie w wyniku jednej rozmowy z grupą niezwykłych rwandyjskich sierot. Ci chłopcy i dziewczęta dowiedzieli się o stracie J.T. i chcieli się z nim skontaktować, by przekazać mu swoje uzdrawiające przesłanie. Sieroty te przeżyły jedną z największych tragedii w historii. W 1994 roku masowe ludobójstwo w Rwandzie doprowadziło do śmierci miliona członków plemienia Tutsi, którzy zostali zamordowani przez swoich sąsiadów Hutu w ciągu około 100 dni. W czasie rozmowy przez Skype’a jedna z dziewcząt, Chantal, powiedziała J.T., jak bardzo współczuje mu z powodu straty brata. Chciała też jednak, aby wiedział, że nikt nie może pozbawić go radości i szczęścia w życiu poza nim samym; uzbrojony szaleniec nie ma takiej mocy. Potem opowiedziała mu swoją historię. Miała tylko 8 lat, gdy zmuszono ją do oglądania straszliwej śmierci własnych rodziców zabitych przez ludzi z maczetami. Potem mordercy zwrócili się ku niej samej, zadając jej cięcie w szyję i wrzucając jej drobne ciało do masowego grobu. Zakopana żywcem, obficie krwawiąca i przerażona Chantal miała jednak wolę przetrwania. Wygrzebała się z płytkiej mogiły i uciekła w góry nieopodal wioski. Chowając się w ciemnym lesie, patrzyła na swoją wieś, którą kiedyś nazywała domem, i obserwowała, jak ogień trawi kolejne chaty, a powietrze wypełnia się krzykami ludzi, których kochała. Przez miesiąc żywiła się trawą, czekając, aż skończy się zabijanie. Na pewno myślicie, że dziecko zmuszone do oglądania śmierci własnych rodziców musi nosić emocjonalne blizny do końca życia. Uważacie pewnie, iż musi żyć w gniewie i strachu – lecz wcale tak nie jest. Chantal do mistrzostwa opanowała trzy decyzje, które kształtują nasze życie. Tak mówiła J.T.: – Wiem, że teraz w to nie wierzysz, lecz możesz być natychmiast uzdrowiony i wieść szczęśliwe i piękne życie. Wymaga to jedynie codziennego ćwiczenia się we wdzięczności, wybaczaniu i empatii. Wdzięczności za to, co masz, zamiast skupiania się na tym, czego ci brak. Musisz wybaczyć zabójcy i jego rodzinie oraz znaleźć sposób, w jaki będziesz służył innym, a uwolnisz się od swojego bólu. Jej twarz wypełniona była radością, jakiej J.t. nawet sobie nie wyobrażał. Chociaż jego życie było złe, horror, jaki opisała, był gorszy niż cokolwiek, co mogło mu przyjść do głowy. Jeśli ona mogła się wyzwolić ze swojego bólu, on także mógł tego dokonać. I właśnie przyszedł na to czas. Ale jak miałby to zrobić? Postanowił, że musi znaleźć sposób, by spłacić swój dług wobec tej młodej duszy, która dotarła do niego mimo dzielących ich tysięcy mil, by wysłać mu przesłanie miłości właśnie wtedy, kiedy go potrzebował. Chantal znalazła swój powód, by żyć, swoją pasję i poczucie celu, decydując, iż będzie chronić, kochać i wychowywać

młodsze od niej sieroty po ludobójstwie. Stało się to jej misją i uwolniło od ciągłego skupiania się na sobie i swoim poczuciu straty. Jej przykład służby innym głęboko poruszył J.T. Idea dawania stała się jego obsesją. Postanowił, że jego misją będzie udzielenie tej niezwykłej dziewczynie wsparcia, aby zyskała szansę na lepszą przyszłość. Zaczął dniami i nocami zbierać pieniądze, by mogła skończyć studia. Po kilku miesiącach ten 13-latek był w stanie oddzwonić przez Skype’a i oznajmić Chantal, że zebrał 2100 dolarów – wystarczająco dużo, by mogła studiować przez rok! Była niezwykle poruszona. Lecz jak w przypadku wielu ludzi, zwłaszcza w krajach Trzeciego Świata, uniwersytet nie był dla niej realną możliwością, zwłaszcza że otworzyła już swój własny sklepik. (I jak pewnie się domyślacie, kobieta o takim charakterze nieźle sobie radzi jako przedsiębiorca!). Tak więc, nie przestając dawać, Chantal przekazała ten niezwykły dar swej najlepszej przyjaciółce Betty, innej sierocie z grupy, która zadzwoniła, aby podnieść J.T. na duchu. Byłem tak poruszony zobowiązaniem J.T., że na miejscu zobowiązałem się sfinansować pozostałe 3 lata studiów Betty i pomóc Chantal, przekazując jej środki na budowę nowego sklepu i stałego miejsca zamieszkania dla reszty jej adoptowanych sierot. Obecnie współpracujemy nad tym, by zwiększyć środki, które mogłyby pomóc ponad 75 tys. sierot ocalałych z ludobójstwa42. Płynie z tego następująca nauka: możemy sobie poradzić z bólem, gdy postanowimy dostrzec piękno życia i znaleźć sposób na dawanie siebie. To właśnie stąd bierze się dar uzdrawiania. Kluczem jest znalezienie inspiracji, która sprawi, że będziecie chcieli dawać. Poczucie misji to największa siła w życiu. To wtedy naprawdę stajecie się bogaci – to wtedy zostawiacie życie wyłącznie dla przyjemności i rozpoczynacie życie wypełnione radością i sensem.

DAWANIE UZDRAWIA Oczywiście dawanie to coś więcej niż samo przekazywanie pieniędzy. To również dzielenie się własnym czasem, uczuciem, dzielenie się swoją obecnością z własnymi dziećmi, z rodziną, z mężem lub żoną, z przyjaciółmi, ze wspólnikami. Nasza praca również stanowi dar. Niezależnie od tego, czy tym darem jest piosenka, wiersz, zbudowanie międzynarodowej korporacji, praca doradcy, pracownika służby zdrowia czy nauczyciela, wszyscy mamy coś do zaofiarowania. W istocie jeden z najświętszych darów, jaki poza miłością możemy ofiarować, stanowi nasza praca. Zaoferowanie własnego czasu, najlepszej opieki, na jaką nas stać, oraz własnych umiejętności także może przynieść nam znaczne „korzyści”. Moja znajoma Arianna Huffington w swojej genialnej książce Thrive cytuje badania, które pokazują, jak akty dawania mogą w istocie poprawić stan naszego zdrowia fizycznego i psychicznego. Przykładem, który szczególnie lubię, jest badanie przeprowadzone w 2013 roku przez brytyjską University of Exeter Medical School pokazujące, jak wolontariat przekłada się na obniżenie wskaźników depresji, poprawę deklarowanego samopoczucia i 22-procentowy spadek śmiertelności! Autorka pisze

również: „Wolontariat przynajmniej raz w tygodniu przynosi poprawę samopoczucia odpowiadającą podwyżce pensji z 20 tys. do 75 tys. dolarów!”. Na czym więc polega ostateczny sekret bogactwa? Dawanie w dowolnej formie buduje bogactwo niepomiernie szybciej niż dostawanie. Nie interesuje mnie, jaką potęgą dysponujemy jako jednostki, czy jesteśmy magnatami biznesu, politycznymi liderami, potentatami finansowymi czy ikonami show-biznesu – spełnienie w życiu nie polega tylko na tym, by dobrze sobie radzić, lecz również na tym, by dobrze czynić. Bądź co bądź wszyscy znamy historie, w których bajecznie bogate jednostki odmieniały społeczeństwa dzięki temu, że pewnego dnia się budziły i odkrywały: „W życiu chodzi o coś więcej niż tylko o mnie”. Nie interesuje mnie bycie najbogatszym człowiekiem na cmentarzu. Interesuje mnie zasypianie z poczuciem, że zrobiliśmy dziś coś cudownego. – STEVE JOBS

Do XIX wieku dobroczynnością zajmowały się głównie organizacje religijne – aż pojawił się magnat stalowy Andrew Carnegie. Królowie, arystokracja i najbogatsze rody nie byli zainteresowani spłacaniem długu wobec swoich społeczeństw; zazwyczaj zależało im na utrzymaniu fortun dla siebie i swoich spadkobierców. Wielu biznesmenów wyznawało podobne poglądy. Carnegie stał się jednak przykładem dla innych „burżujów” swojej epoki, wymyślając filantropię, jaką dziś znamy. Carnegie był bezwzględnym biznesmenem, produkował stal, z której budowano linie kolejowe i drapacze chmur – odmieniły one Amerykę. Musiał kreować nową wartość, aby osiągać zyski, więc społeczeństwo na tym korzystało, a on razem z nim. W pewnym momencie stał się najbogatszym człowiekiem na świecie. Ale w jego życiu nadszedł czas, kiedy miał już wszystko, czego chciał, a nawet jeszcze więcej. Miał tyle pieniędzy, iż zaczął zdawać sobie sprawę, że nie mają dla niego niemal żadnego znaczenia – chyba że przeznaczy je na coś większego niż on sam. Tak więc Carnegie poświęcił pierwszą połowę swego życia na akumulowanie bogactwa, drugą zaś na rozdawanie go. Swoją osobistą przemianę opisał w eseju (później książce), który wciąż wart jest lektury, zatytułowanym Ewangelia bogactwa43. Mój przyjaciel, noblista i profesor ekonomii z Yale Robert Shiller, nalega, by wszyscy jego studenci przeczytali tę pozycję, ponieważ dowiedzą się z niej, że kapitalizm może być również siłą dobra. Esej Carnegiego zmienił społeczeństwo, wpłynął na innych kapitalistów, a nawet stanowił wyzwanie dla niewyobrażalnego bogactwa jego największego rywala, Johna D. Rockefellera. Motywowany rywalizacją Rockefeller zaczął zasypywać górami pieniędzy niektóre spośród najwspanialszych fundacji w kraju. Carnegie stworzył nowy standard, zgodnie z którym znaczenie mierzy się nie tym, ile posiadasz, lecz tym, ile dajesz. Koncentrował się głównie na edukacji. W istocie za życia Carnegiego dzięki jego datkom w USA podwoiła się liczba bibliotek, co zapewniło naszemu społeczeństwu ogromny rozwój i kapitał intelektualny w erze przedinternetowej. Nasz przyjaciel Chuck Feeney stał się współczesnym Carnegiem, oddając prawie całą swą fortunę wartą 7,5 mld dolarów – z tą różnicą, że on do niedawna trzymał się postanowienia, by tego nie rozgłaszać! Gdy miałem okazję poznać Chucka, miał 83 lata i olbrzymie życiowe doświadczenie.

Miał problem z tym, by mówić przez dłuższy czas, lecz w jego obecności doświadcza się czegoś znacznie głębszego niż słowa. Czuje się potęgę dobrze wykorzystanego życia. Można to zobaczyć w radości w jego oczach, w uśmiechu, który tak łatwo pojawia się na jego twarzy, w dobroci, która emanuje z jego serca. Chuck Feeney stanowił z kolei inspirację dla następnego pokolenia. Mówi się, że to Ted Turner odnowił filantropię na wielką skalę, przekazując miliard dolarów na rzecz ONZ. Od tamtej pory Bill Gates i Warren Buffett połączyli siły i stworzyli Przysięgę dawania, by zachęcać bogaczy tego świata do oddawania przynajmniej połowy swych fortun na cele charytatywne. Według ostatnich danych podpisało ją ponad 120 miliarderów, w tym niektórzy spośród krezusów występujących w tej książce, tacy jak Ray Dalio, T. Boone Pickens, Sara Blakely, Carl Icahn i Paul Tudor Jones (wejdźcie na stronę http://givingpledge.org, by przeczytać niektóre ze wzruszających listów, jakie towarzyszyły ich darowiznom). T. Boone Pickens mówił mi, że jeśli chodzi o filantropię, trochę go poniosło. Niedawno ofiarował prawie pół miliarda dolarów swojej Alma Mater, Oklahoma State University, co łącznie z innymi datkami daje ponad miliard dolarów. Jakiś czas temu poniósł pewne straty, co obniżyło jego wartość netto do 950 mln dolarów – to trochę mniej niż ten miliard, który oddał! Dla Boone’a nie jest to bynajmniej powód do zmartwień. Bądź co bądź ma tylko 86 lat. – Nie martw się, Tony – mówił. – Planuję zarobić jeszcze 2 mld w ciągu następnych kilku lat. Nie ma poczucia straty, ponieważ radość, jakiej doświadczył dzięki dawaniu, jest bezcenna. W dzisiejszych czasach najbogatsi i najbardziej wpływowi ludzie świata rozwiązują wielkie problemy ludzkości. Carnegie zajmował się edukacją. Bill i Melinda Gatesowie wzięli się za stypendia i zapobieganie epidemiom. Pasją Bono jest praca nad umorzeniem zadłużenia, które zniewala kraje Trzeciego Świata. Czy jednak koniecznie trzeba być miliarderem albo gwiazdą rocka, żeby rozwiązywać największe problemy świata? Nie w dzisiejszym cyfrowym świecie. Jeśli dzięki technologii zbierzemy się razem, każdy z nas może wnieść swój mały wkład i osiągnąć wielki efekt.

SWIPEOUT PRZECIWKO GŁODOWI, SWIPEOUT PRZECIWKO CHOROBOM, SWIPEOUT PRZECIWKO NIEWOLNICTWU. Nie wiem, na czym polega wasza pasja, lecz ja osobiście szczególną empatią darzę dzieci i rodziny w potrzebie. Trzeba mieć serce z kamienia, żeby nie współczuć cierpiącemu dziecku. Przyjrzyjmy się przez chwilę trzem największym problemom, jakie dziś dotykają dzieci i ich rodziny, oraz konkretnym krokom, jakie możemy łatwo podjąć, aby poprawić ich sytuację. Pierwszą kwestią jest głód. Kto, waszym zdaniem, każdego wieczora idzie spać głodny w najbogatszym kraju świata? Choć brzmi to szokująco, według amerykańskiego Urzędu Statystycznego (US Census Bureau) jedna czwarta

amerykańskich dzieci w wieku poniżej pięciu lat żyje w ubóstwie, a niemal jedna dziesiąta w skrajnym ubóstwie (które definiuje się jako roczny dochód poniżej 11 746 dolarów, czyli 32 dolarów dziennie na przeżycie dla czteroosobowej rodziny). Pięćdziesiąt mln Amerykanów, w tym prawie 17 mln dzieci, żyje w gospodarstwach domowych pozbawionych bezpieczeństwa żywnościowego – czyli, jak mówił Joel Berg z nowojorskiej Koalicji na rzecz Zwalczania Głodu (Coalition Against Hunger) Theresie Riley z Moyers & Company – w gospodarstwach, które „nie mają dość pieniędzy, by regularnie nabywać jedzenie, jakiego potrzebują”, które „racjonują jedzenie i rezygnują z niektórych posiłków. Gdzie rodzice nie mają żywności dla swoich dzieci”. Jednocześnie Kongres obciął 8,7 mld dolarów rocznej dotacji na tzw. zasiłki SnaP – kiedyś zwane bonami żywnościowymi – eliminując równowartość więcej niż tygodniowych posiłków w każdym miesiącu dla pół miliona amerykańskich rodzin. Żyłem kiedyś w jednym z takich domów; moja rodzina była jedną z tych rodzin. To tam narodziła się moja pasja do pracy na rzecz poprawy tej sytuacji. Wiem, że to nie są jedynie dane statystyczne – to cierpiący ludzie. Opowiadałem wam już, jak moje życie zmieniło się pewnego Dnia Dziękczynienia, gdy miałem 11 lat. Ponownie podkreślam, że to nie fakt otrzymania jedzenia zmienił moje życie, lecz troska obcej osoby. Ten prosty akt dał wykładniczy efekt. Wciąż spłacam ten dar, nakarmiwszy 42 mln ludzi w ciągu ostatnich 38 lat. Najważniejsze, że nie czekałem do czasu, aż będę mógł rozwiązywać tę kwestię na wielką skalę. Nie czekałem, aż stanę się bogaty. Zaatakowałem ten problem w sytuacji, w jakiej wówczas się znajdowałem, dysponując tymi skromnymi środkami, jakie miałem pod ręką. Początkowo wysiłkiem finansowym było nakarmienie tylko dwóch rodzin, lecz później zostałem zainspirowany, aby swój cel podwoić – i nakarmić cztery rodziny. W następnym roku było ich osiem, a potem 16. Wraz z rozwojem moich firm i wzrostem moich wpływów liczba ta doszła do miliona rocznie, a potem do 2 mln. Tak jak inwestycja finansowa pomnaża się dzięki kapitalizacji odsetek, tak rozwija się inwestycja w dawanie – a ten drugi rodzaj inwestycji przynosi nawet większe zyski. Przywileju, aby móc sfinansować 50 mln posiłków (a wspólnie z wami oraz innymi ludźmi ponad 100 mln), nie da się opisać. Sam byłem facetem, którego trzeba było karmić, a teraz dzięki łasce i poświęceniu mam honor karmić innych i pomnażać dobro, jakie uczyniono mnie i mojej rodzinie. Nie ma niczego potężniejszego od pałającej entuzjazmem ludzkiej duszy. Tak jak wpłynęła na mnie ludzka troska, tak samo zmieniały mnie książki. Przenosiły mnie ze świata ograniczeń do świata możliwości, gdy poznawałem umysły autorów, którzy sami odmienili swoje życie. Trzymając się tej tradycji, zwróciłem się do swojego wydawnictwa Simon & Schuster i poinformowałem, że chcę nie tylko karmić ciała, lecz również umysły. Połączyli się ze mną w tej misji, przekazując jako darowiznę mój prosty poradnik dla osób potrzebujących zmiany w życiu, zatytułowany Notes from a Friend44. Napisałem go dla ludzi w trudnej sytuacji, którzy chcą odmienić swoje życie, proponując im praktyczne rady, strategie oraz inspirujące historie. Feeding America to największa w kraju sieć banków żywności, mająca opinię najskuteczniejszej organizacji charytatywnej dostarczającej posiłki bezdomnym w USA.

Chciałbym jednak poprosić was, abyście rozważyli partnerstwo ze mną w sposób, który pozwoli kontynuować te dobre uczynki przez wiele kolejnych lat. To prosta strategia, dzięki której będzie można dostarczyć 100 mln posiłków głodnym rodzinom w potrzebie nie tylko w tym roku, lecz także we wszystkich kolejnych latach. Nie wymaga to żadnej dużej darowizny. Plan, jaki wam proponuję, pozwoli wam zmieniać i ratować ludzkie życie wyłącznie dzięki datkom w postaci bilonu. Jak? Przyłączcie się do mojej kampanii: SwipeOut przeciwko głodowi, SwipeOut przeciwko chorobom, SwipeOut przeciwko niewolnictwu!

WASZE DROBNE MOGĄ ZMIENIAĆ ŚWIAT Mam więc dla was ofertę. Moim celem w tej książce jest pomóc wam w poznaniu definicji, idei i umiejętności – a także dać wam plan – dzięki którym zyskacie rzeczywistą zdolność do zbudowania trwałego finansowego bezpieczeństwa, niezależności lub wolności dla was i waszej rodziny. Mam obsesję na punkcie wyszukiwania sposobów, które wniosą do waszego życia takie korzyści, jakich trudno byłoby się spodziewać po jednej książce (choć grubej, przyznaję). Chcę, by zainspirowała was ona do tego, by wyjść z niedostatku i stać się bogatym człowiekiem już teraz! A to zdarzy się Według Biura Statystyki Pracy (Bureau of Labor Statistics) przy amerykańskim Departamencie Pracy 124 mln amerykańskich gospodarstw domowych w ciągu roku wydają przeciętnie 2604 dolary na rozrywkę – co stanowi w sumie 320 mld dolarów przeznaczanych co roku jedynie na ten cel. Wyobraźcie sobie, co by było, gdyby część tych pieniędzy wykorzystać na rozwiązywanie wcześniej nierozwiązywalnych problemów, takich jak głód, handel ludźmi czy dostęp do czystej wody. W USA trzeba jednego dolara, by osobom w potrzebie dostarczyć dziesięć posiłków. Wyobraźcie sobie, że można pomóc w zapewnieniu 100 mln posiłków rocznie! To tylko nieco ponad 10 mln dolarów – zaledwie 0,0034% tego, co wydajemy na rozrywkę! To marne centy od każdego dolara – drobne w kieszeni Ameryki! Nawiązałem więc współpracę z wielkimi umysłami biznesu i marketingu, w tym z Bobem Caruso (kapitalistą społecznym oraz byłym partnerem zarządzającym i członkiem zarządu ds. działalności operacyjnej jednego ze 100 największych funduszy hedgingowych świata, Highbridge Capital Management) oraz moim serdecznym przyjacielem Markiem Benioffem (filantropem, założycielem i prezesem Salesforce.com), by stworzyć technologię, która pozwoli wam łatwo i bezboleśnie przekazywać te drobne, aby ratować ludzkie życie. Mniej niż minutę zajmie wam wejście do internetu i przyłączenie się do SwipeOut (www.swipeout.com), dzięki czemu za każdym razem, gdy będziecie używać karty kredytowej w dowolnym miejscu na świecie, cena zakupu będzie automatycznie zaokrąglana w górę do pełnego dolara45. Różnica trafi bezpośrednio na konto sprawdzonej i skutecznej organizacji charytatywnej, która przedstawi wam historie ludzi, którym pomogliście. Działa to następująco: jeśli zapłaciliście w Starbucksie 3,75 dolara, 25 centów trafi na konta wybranych przez was organizacji. W przypadku przeciętnego konsumenta drobne dają sumę nieco poniżej 20 dolarów miesięcznie. Możecie ustawić

limit na kwotę, jaką przekazujecie, prosimy jednak, by nie była ona niższa niż 10 dolarów. Chcecie wiedzieć, czego możecie dokonać za swoje pieniądze? Za około 20 dolarów miesięcznie: • możecie zapewnić 200 posiłków dla głodnych amerykanów (co da 2400 posiłków rocznie!); • możecie zapewnić trwałe źródło czystej wody dla 10 indyjskich dzieci w miesiącu – to 120 dzieci rocznie, które osobiście ochronicie przed chorobami przenoszonymi przez wodę; • możecie wpłacić pieniądze, które uratują i sfinansują rehabilitację młodej kambodżańskiej dziewczyny sprzedanej w niewolę. To trzy wielkie problemy nękające dzieci i rodziny. W Ameryce jest to głód. Dlatego koncentrujemy się na wykorzystaniu SwipeOut przeciwko głodowi we współpracy z naszym partnerem Feeding America. Największym światowym wyzwaniem w przypadku dzieci są jednak choroby. Czy wiecie, że choroby powodowane zanieczyszczoną wodą są na planecie zabójcą numer jeden, odpowiedzialnym za 3,4 mln zgonów rocznie (według Światowej Organizacji Zdrowia)? Z powodu chorób przenoszonych przez wodę co 20 sekund umiera na świecie dziecko – łącznie zmarło ich więcej niż ludzi ogółem we wszystkich konfliktach zbrojnych od zakończenia drugiej wojny światowej. Dlatego drugą ambicją SwipeOut jest wyeliminowanie chorób przenoszonych przez wodę i dostarczanie czystej wody jak największej liczbie dzieci na całym świecie. Istnieje wiele organizacji proponujących w tej dziedzinie rozwiązania, które można stosować na dłuższą metę. Niektóre z nich potrzebują zaledwie 2 dolarów na osobę, by zapewnić tym dzieciom i rodzinom źródła czystej wody.

JAKA JEST CENA WOLNOŚCI? Rozdział po rozdziale pracowaliśmy nad waszą zdolnością do osiągnięcia finansowej wolności. A co by się stało, gdybyście zainwestowali niewielką część waszych comiesięcznych wydatków w zapewnienie wolności jednemu z 8,4 mln dzieci na całym świecie, które wpadły w pułapkę niewolnictwa? W 2008 roku korespondent ABC News Dan Harris, działając pod przykrywką, sprawdzał, ile trzeba czasu i pieniędzy, aby kupić sobie małego niewolnika. Wyleciał z Nowego Jorku i 10 godzin później był na Haiti, gdzie negocjował zakup dziecka za 150 dolarów. Jak później mówił, we współczesnym świecie dziecko kosztuje mniej od iPoda. Trudno nam sobie nawet uzmysłowić, że coś takiego mogłoby się przydarzyć naszym własnym dzieciom lub jakiejkolwiek kochanej osobie. Spróbujcie sobie jednak wyobrazić efekt waszych działań na rzecz wyzwolenia człowieka, ludzkiej istoty, która latami pozostawała w niewoli. Brak na to słów. Znów jednak możecie mieć świadomość, że nawet gdy śpicie, wasz datek daje możliwości ludziom, którzy codziennie walczą i wygrywają w tej sprawie.

Jak więc mamy sobie radzić z tymi wyzwaniami? Wszyscy wspólnie, po trochu, lecz nieustannie. W tym roku wy i ja, i kilku naszych przyjaciół nakarmimy 100 mln ludzi. Czyż jednak nie byłoby fantastycznie móc karmić 100 mln ludzi co rok nieprzerwanie przez wiele lat? Codziennie dostarczam świeżej wody dla 100 tys. ludzi w Indiach – to jedna z moich pasji. Czyż nie byłoby cudownie, gdybyśmy razem mogli dostarczyć codziennie czystą wodę 3 mln ludzi i nadal zwiększać tę liczbę? A co byście powiedzieli, gdybyśmy mogli razem uwolnić 5 tys. zniewolonych dzieci, a potem wspierać ich edukację i powrót do normalnego życia? Tyle może sprawić moc stu tysięcy spośród nas. Podobnie jak budowa mojej fundacji również ta misja może się rozwijać geometrycznie. Jeśli w ciągu dekady uda nam się przyciągnąć milion członków, będzie to oznaczało miliard corocznie dostarczanych posiłków, 30 mln ludzi z dostępem do czystej wody czy 50 tys. uratowanych z niewoli. Liczby te wyglądają imponująco, lecz prawda jest taka, że cały ten wysiłek byłby tak samo cenny, gdyby miał posłużyć uratowaniu życia jednego tylko dziecka. Jaka więc jest wasza wizja? Większość ludzi przecenia to, ile jest w stanie zrobić w ciągu roku, a zarazem często nie docenia tego, czego byłaby w stanie dokonać w ciągu 10 czy 20 lat. Zapewniam was, że gdy rozpoczynałem swoją misję i dostarczałem posiłki dwóm rodzinom, czułem się podekscytowany. Moim celem było nakarmienie stu rodzin w potrzebie. Później ta liczba urosła do tysiąca. Potem do stu tysięcy. Później do miliona. Im bardziej się rozwijamy, tym lepiej widzimy, co jest możliwe. Wszystko zależy od nas. Przyłączycie się do mnie? Niech wasze drobne zaczną pracować i zmieniać świat. Odkryłam, że oprócz innych korzyści dawanie daje też wolność ofiarodawcy. – MAYA ANGELOU

Bez względu na to, czy dołączycie do SwipeOut czy do innej organizacji, podejmijcie decyzję, by niewielka część pieniędzy, jakie zarabiacie, lub niewielka część waszego czasu stała się świadomą inwestycją w coś, co nie daje bezpośredniej korzyści wam, lecz trafia do kogoś w potrzebie. W tej decyzji nie chodzi o to, czy ma się rację czy nie, ani też o to, czy coś dobrze wygląda; chodzi o prawdziwe bogactwo – faktyczne poczucie pełniejszego życia i rzeczywistego spełnienia. W książce Happy Money Dunn i Norton piszą, że kiedy bezinteresowne dawanie realizowane jest prawidłowo, kiedy czuje się, iż jest wyborem, kiedy łączy nas z innymi i oddziałuje w widoczny sposób – nawet niewielkie datki mogą podnosić nasze poczucie szczęścia, a potencjalnie również uruchamiać efekt domina szczodrości. Poruszeni mocą „wydatków prospołecznych” (czyli darowizn na rzecz innych i datków charytatywnych), Dan ariely i jego żona postanowili wdrożyć w swojej rodzinie (obejmującej jeszcze dwóch ich synów) prosty system. Gdy dzieci dostawały kieszonkowe, musiały podzielić pieniądze na trzy słoiki. Słoik 1 dla nich samych. Słoik 2 dla kogoś, kogo znają. Słoik 3 dla kogoś, kogo nie znają.

Zauważcie, że dwie trzecie całości idzie na wydatki prospołeczne, ponieważ właśnie to uszczęśliwi dzieci. Rodzina Arielych bardzo uważała, aby odkładać taką samą ilość pieniędzy dla obcych osób. Wydawanie na przyjaciół i rodzinę jest piękne, ponieważ oznacza obdarowywanie ludzi, których się kocha, lecz filantropia ograniczała się do trzeciego słoika i właśnie ona była najbardziej satysfakcjonującą i najważniejszą formą dawania. Mogę wam również powiedzieć, że dawanie niesie nadzwyczaj pozytywne konsekwencje dla dających głównie wtedy, gdy nie jest łatwe. Toruje to nasz mózg; trenuje nas i utwierdza w przekonaniu, że mamy więcej, niż nam potrzeba. A gdy nasz mózg zaczyna w to wierzyć, zaczynamy tego doświadczać. Prawie 30 lat temu sir John Templeton, nie tylko największy inwestor świata, lecz również jeden z największych ludzi, zdradził mi pewien sekret: powiedział, że nie zna nikogo, kto płaciłby dziesięcinę – czyli oddawał 8–10% swoich dochodów na organizacje religijne lub charytatywne przez 10 lat – i istotnie się w tym czasie nie wzbogacił. Problem jest jednak następujący: każdy mówi: „Będę dawał, gdy mi się będzie lepiej powodziło”. I ja też myślałem w ten sposób. Lecz zaświadczam: zasługujecie, by zacząć dawać bez względu na sytuację, w jakiej obecnie się znajdujecie. Musicie zapoczątkować zwyczaj dawania, nawet jeśli uważacie, że nie jesteście jeszcze gotowi; nawet jeśli uważacie, że nie macie żadnych wolnych środków. Dlaczego? Ponieważ, jak powiedziałem wam w pierwszym rozdziale tej książki, jeśli nie dacie 10 centów z dolara, nie dacie też miliona z 10 mln ani 10 mln ze 100 mln. W jaki sposób będziecie budować swoje dzieło dawania? Czy będziecie ofiarowywać swój czas i energię? Czy będziecie oddawać część swoich dochodów w postaci dziesięciny? A może zaczniecie od tego, że poświęcicie minutę na wejście do internetu i zarejestrowanie się na SwipeOut, by wasze drobne mogły być inwestowane w poprawę ludzkiego losu? Jeśli was zainspirowałem, proszę, zróbcie to teraz, póki czujecie, jak bardzo możecie zmienić świat na lepsze. I pamiętajcie: osobą, której będziecie dawać najwięcej, jesteście wy sami. Życie filantropa zaczyna się od pierwszego małego kroku. Zróbmy go wspólnie. Nie myślę o całym tym nieszczęściu, lecz o pięknie, jakie jeszcze pozostało. – ANNE FRANK

Tak przy okazji: nie zawsze miałem świadomość znaczenia wdzięczności i dawania. Żyłem w niedostatku. Gdy patrzę za siebie, widzę, że moje życie nie zawsze było łatwe, lecz zawsze wypełniały je błogosławieństwa. Ponieważ wychowywałem się w biedzie, zawsze pracowałem tak, aby efekty mojej pracy były jak największe. Nie zdawałem sobie jednak sprawy, że osiągnięcia przychodzą falami. Wiele czasu zajmuje nie tylko nauczenie się czegoś, lecz również opanowanie tego do perfekcji – aż się to w nas zakorzeni i stanie częścią naszego życia. Gdy więc zaczynałem, napotykałem wiele trudności. Jak reagowałem? Ograniczmy się do stwierdzenia, że brakowało mi gracji osoby oświeconej! Wciąż byłem zły, sfrustrowany, wkurzony! Nic mi nie szło, a do tego kończyły mi się pieniądze! Pewnego wieczora koło północy jechałem autostradą nr 57 w okolicach zjazdu Temple

Avenue niedaleko miasta Pomona w Kalifornii, myśląc sobie: „Co jest nie tak? Tak ciężko pracuję. Czego tu brakuje? Dlaczego tak często potykam się na drodze do realizacji moich planów? Co tutaj nie gra?”. Nagle do oczu napłynęły mi łzy i zatrzymałem się na poboczu drogi. Wygrzebałem dziennik, który zawsze miałem ze sobą – mam go do tej pory – i z furią zacząłem pisać przy świetle tablicy rozdzielczej. Literami tak wielkimi, że wypełniły całą stronę, zanotowałem wiadomość do samego siebie: „SEKRETEM ŻYCIA JEST DAWANIE”. Tak! Zdałem sobie sprawę, iż zapomniałem, że o to właśnie chodzi w życiu. Zapomniałem, że to tam można odnaleźć całą radość – że w życiu nie chodzi wyłącznie o mnie. Chodzi o nas. Gdy zatrzymałem się na autostradzie, doznałem inspiracji i mogłem ponownie skupić się na tym, aby na powrót rozpalić w sobie poczucie misji. Znowu przez chwilę dobrze mi szło. Niestety to, co zapisałem tamtej nocy, było w rzeczywistości tylko ideą – intuicją, której nie udało mi się jeszcze w pełni wprowadzić w życie. Zacząłem mieć coraz większe problemy i po sześciu miesiącach stałem się finansowym bankrutem. Nie minęło dużo czasu, gdy znalazłem się w sytuacji, którą uznałem za apogeum swojego upadku. Mieszkałem na podłodze 37-metrowej kawalerki w kalifornijskim Venice, gotując się ze złości. Wpadłem w pułapkę obwiniania wszystkich naokoło za normalne problemy, które pojawiają się zawsze, gdy stawia się sobie w miarę poważne cele. Uznałem, że zostałem zmanipulowany przez różnych ludzi, którzy mnie wykorzystali. Gdyby nie oni – mówiło moje ego – miałbym się świetnie! Urządziłem sobie seans litowania się nad sobą. A im bardziej byłem zły i sfrustrowany, tym mniej skuteczny się stawałem. Zacząłem uciekać w jedzenie – całe to niezdrowe i bezsensowne szybkie żarcie. W kilka miesięcy przytyłem o 17 kg; to już jest coś, o co trzeba się postarać. Jeść straszne ilości i prawie się nie ruszać, aby niczego nie spalać! Zauważyłem, że robię rzeczy, które wyśmiewałem u innych – jak oglądanie telewizji w dzień. Kiedy akurat nie jadłem, oglądałem opery mydlane. Wciągnąłem się w serial Szpital miejski – jeśli macie dość lat, by pamiętać, jak Luke i Laura brali ślub, ja tam byłem! To zabawne (i nieco żenujące!) patrzeć w przeszłość i wspominać, jak nisko upadłem. Zostało mi w kieszeni 19 dolarów i trochę drobnych, bez żadnych widoków na przyszłość. A szczególnie byłem wkurzony na znajomego, który pożyczył ode mnie 1200 dolarów, kiedy mi się jeszcze wiodło, lecz nigdy ich nie zwrócił. Teraz byłem bankrutem, a gdy poprosiłem go o zwrot pożyczki, odwrócił się ode mnie plecami. Nie odpowiadał na moje telefony! Czułem się wściekły i myślałem: „Co ja u licha zrobię! Co w ogóle będę jadł?”. Zawsze jednak byłem pragmatykiem. Pomyślałem sobie: „No dobrze, jak sobie radziłem, kiedy miałem 17 lat i byłem bezdomny?”. Chodziłem do barów typu „płacisz raz i jesz, ile chcesz”. Wybierałem najtańszą opcję i jadłem na zapas. Podsunęło mi to pewien pomysł. Moja kawalerka znajdowała się w pobliżu pięknego miejsca o nazwie Marina del Rey, gdzie bogacze z Los Angeles cumowali swoje jachty. Była tam restauracja El Torito, która miała fantastyczny szwedzki stół za jakieś 6 dolarów. Nie chciałem marnować pieniędzy na benzynę i parkingi, więc poszedłem do tej restauracji pieszo trzy mile. Zająłem stolik przy oknie i nakładałem sobie kolejne talerze, jedząc, jakby jutro miało nigdy nie nadejść – co zresztą nie było przecież niemożliwe!

Gdy tak jadłem, patrzyłem na przepływające łodzie, marząc o lepszym życiu. Mój stan psychiczny zaczął się zmieniać: czułem, jak pokłady gniewu zaczynają we mnie topnieć. Po skończonym posiłku zauważyłem małego chłopca ubranego w garniturek – nie mógł mieć więcej niż siedem czy osiem lat – który otwierał drzwi przed swoją młodą mamą. Potem z dumą zaprowadził ją do stolika i odsunął dla niej krzesło. Miał szczególną aparycję. Wydawał się tak czysty, tak dobry. Tak chętnie dawał – można to było stwierdzić po tym, z jakim szacunkiem i miłością traktował swoją mamę. Byłem głęboko poruszony. Gdy zapłaciłem rachunek, podszedłem do ich stolika i rzekłem do chłopca: – Przepraszam, chciałem tylko powiedzieć, że jesteś prawdziwym dżentelmenem. To wspaniałe, że traktujesz w ten sposób panią swojego serca. – To moja mama – wyznał. – Mój Boże! – powiedziałem. – To jeszcze fajniej! Super, że zabrałeś ją na obiad! Chwilę milczał, po czym powiedział cicho: – Tak naprawdę nie mogę jej zabrać na obiad, bo mam dopiero osiem lat – i jeszcze nie pracuję. – Owszem, zrobisz to – powiedziałem. W tym momencie sięgnąłem do portfela i wyjąłem z niego wszystko, jakie miałem – było tego może ze 13 dolarów i trochę drobnych – i położyłem je na stole. Spojrzał na mnie i powiedział: – Nie mogę ich przyjąć. – Oczywiście, że możesz – odparłem. – Dlaczego? Spojrzałem na niego z szerokim uśmiechem. – Ponieważ jestem od ciebie większy – odpowiedziałem. Wpatrywał się we mnie zaszokowany, a potem zaczął chichotać. Odwróciłem się na pięcie i wyszedłem z lokalu. Nie tylko wyszedłem, wręcz pofrunąłem w kierunku domu! Powinienem wariować, bo przecież wydałem ostatnie pieniądze, jakie miałem, lecz czułem całkowitą wolność! Tego dnia moje życie zmieniło się na zawsze. To był moment, w którym stałem się bogatym człowiekiem. Z jakiegoś powodu ostatecznie z mojego wnętrza zniknęło poczucie niedostatku. Ostatecznie uwolniłem się od tego, co nazywamy pieniędzmi i czemu pozwalałem się terroryzować. Byłem w stanie oddać wszystko bez lęku. Coś wykraczającego poza mój umysł, coś, co nosiłem głęboko w duszy, wiedziało, że zostałem – podobnie jak my wszyscy – pokierowany. Ta sytuacja miała się wydarzyć. Tak samo jak wy mieliście przeczytać teraz te słowa. Zdałem sobie sprawę, iż tak bardzo starałem się dostawać, że zapomniałem dawać. Ale odzyskałem prawdziwego siebie; odzyskałem swoją duszę. Skończyłem z wymówkami, zrezygnowałem z obwiniania innych i nagle przestałem odczuwać gniew. Nie czułem frustracji. Można również powiedzieć, że nie byłem zbyt mądry! Nie miałem bladego pojęcia, skąd wezmę pieniądze na następny posiłek, lecz nawet nie zaprzątałem sobie tym głowy. Zamiast tego czułem wszechogarniającą radość, iż uwolniłem się od koszmaru myślenia, że moje życie jest zdeterminowane tym, co jacyś ludzie mi „zrobili”. Tej nocy postanowiłem wziąć się ostro do roboty. Obmyśliłem dokładnie, co zrobię i jak

znajdę sobie pracę. Czułem pewność, że mi się uda – lecz wciąż nie wiedziałem, kiedy przyjdzie następna pensja ani, co było pilniejsze, kiedy znowu będę miał okazję coś zjeść. I wtedy zdarzył się cud. Nazajutrz znalazłem w skrzynce niezwykły list (wtedy jeszcze papierowy). W kopercie była odręcznie napisana notka od mojego znajomego, który przepraszał, że nie odpowiadał na moje telefony. Pomogłem mu, gdy był w biedzie, i wiedział, że teraz ja mam problemy. Oddał mi więc cały dług – i to z nawiązką. W kopercie był również czek na 1300 dolarów. To wystarczyło, by przeżyć co najmniej miesiąc! Poczułem taką ulgę, że aż krzyknąłem. I wtedy pomyślałem sobie: „Co to oznacza?”. Nie wiem, może to był zbieg okoliczności, lecz jestem skłonny wierzyć, że te dwa zdarzenia łączyły się ze sobą, że zostałem nagrodzony, gdyż nie tylko dałem, lecz również chciałem dać. Nie z poczucia obowiązku czy strachu – był to dar mojego serca i duszy dla innej młodej duszy, którą napotkałem na swojej ścieżce. I mogę wam szczerze wyznać, że choć miewałem w życiu wiele trudnych dni pod względem finansowym i uczuciowym – jak my wszyscy – nigdy nie doznałem już uczucia niedostatku i nigdy go nie doznam. Ostateczne przesłanie tej książki jest bardzo proste. To zdanie, które zapisałem w swoim dzienniku na poboczu autostrady. Ostateczna tajemnica bogactwa brzmi: sekretem życia jest dawanie. Dawajcie swobodnie, otwarcie, łatwo i radośnie. Dawajcie nawet wtedy, gdy myślicie, że nie macie nic do oddania, a odkryjecie, że w was i wokół was jest ocean obfitości. Życie zawsze przydarza się dla was, nie wam. Doceńcie ten dar, a będziecie bogaci, teraz i zawsze. Zrozumienie tej prawdy przywiodło mnie z powrotem do tego, do czego jestem stworzony, do czego my wszyscy jesteśmy stworzeni: do bycia narzędziem w rękach dobra. Przywiodło mnie to z powrotem do życia wypełnionego głębokim sensem, do ciągłego pragnienia, aby realizować swą modlitwę – by każdy dzień był błogosławieństwem w życiu wszystkich, których spotykam i z którymi mam przywilej łączyć siły. Nawet jeśli nie mieliśmy okazji osobiście się spotkać, napisałem tę książkę z tym samym zamysłem, prosząc i modląc się, by każdy rozdział, każda strona, każde pojęcie pozwalało wam doświadczać więcej błogosławieństw wynikających z tego, kim jesteście, i więcej błogosławieństw wynikających z tego, co potraficie stworzyć i dać w swoim życiu. Moim serdecznym pragnieniem i celem tej książki jest ofiarować wam jeszcze jeden sposób, abyście mogli podnieść jakość życia waszego oraz tych, których macie szczęście kochać i z którymi macie szczęście się stykać. W tym sensie przywilejem było dla mnie wam służyć. Z niecierpliwością czekam, by – mam nadzieję – pewnego dnia nasze drogi się przecięły – czy to dzięki możliwości poznania was i służenia wam na którymś z moich seminariów gdzieś w świecie czy po prostu na ulicy. Z radością wysłucham, jak skorzystaliście z tych zasad, by ulepszyć swoje życie. Rozstając się z wami, życzę wam, abyście zostali z błogosławieństwem i aby wasze życie opływało w dostatek. Życzę wam życia pełnego radości, pasji, wyzwań, okazji, rozwoju i dawania. Życzę wam niezwykłego życia.

Z miłością i błogosławieństwem TONY ROBBINS

Żyjcie pełnią życia, póki tu jesteście. Doświadczajcie wszystkiego. Dbajcie o siebie i swoich przyjaciół. Dobrze się bawcie, bądźcie zwariowani, bądźcie dziwni. Nic się nie stanie, jeśli coś schrzanicie! I tak coś schrzanicie, więc spokojnie cieszcie się chwilą. Uczcie się na własnych błędach: znajdujcie przyczynę problemu i eliminujcie go. Nie starajcie się być doskonali; po prostu bądźcie świetnym przykładem człowieczeństwa. – TONY ROBBINS

7 PROSTYCH KROKÓW: LISTA KONTROLNA Oto krótka lista kontrolna, z której możecie w każdej chwili skorzystać, aby sprawdzić, na jakim jesteście etapie i co jeszcze musicie zrobić na waszej drodze do finansowej wolności. Przyjrzyjcie się tym 7 prostym krokom i upewnijcie się, że nie tylko je rozumiecie, lecz również że je wdrożyliście. Krok 1: Podejmijcie najważniejszą w życiu decyzję finansową 1. Czy postanowiliście zostać inwestorami, a nie tylko konsumentami? 2. Czy zobowiązaliście się do regularnego odkładania określonego procentu dochodów na swój Fundusz Wolności? 3. Czy zautomatyzowaliście ten proces? Jeśli nie, zróbcie to teraz: www.tdameritrade.com lub www.schwab.com. 4. Jeśli kwota, jaką zobowiązaliście się odkładać, jest obecnie niewielka, czy zwróciliście się do pracodawcy, żeby wdrożył dla was program Save More Tomorrow? Patrz: http://befi.allianzgi.com/en/befi-TV/pages/savemore-tomorrow.aspx. Krok 2: Zostańcie ekspertami: poznajcie zasady, zanim przystąpicie do gry 1. Czy znacie 7 mitów i czy potraficie się przed nimi bronić? Oto minitest: a. Jaki odsetek funduszy inwestycyjnych osiąga wyniki lepsze niż rynek (lub rentowność referencyjną) w dowolnym okresie 10-letnim? b. Czy opłaty są ważne i jaka jest przeciętna wysokość opłat pobieranych przez fundusze inwestycyjne? c. O ile wyższa będzie zgromadzona przez was rezerwa finansowa na starość, jeśli opłaty, które ponosicie, będą wynosić 1% zamiast 3%? d. Czy zabraliście swojego brokera na jazdę testową? Czy weszliście do internetu i sprawdziliście aktualne koszty, ryzyko, jakie wiąże się z waszymi obecnymi inwestycjami, oraz jak wasza aktualna strategia inwestycyjna wygląda na tle wyników innych, prostych i niedrogich opcji w okresie ostatnich 15 lat? e. Czy znacie różnicę między reklamowymi stopami zwrotu a stopami zwrotu, które rzeczywiście do was trafiają? f. Czy znacie różnicę między brokerem (pośrednikiem finansowym) a doradcą fiducjarnym? g. Czy koniecznie musicie podejmować wielkie ryzyko, by móc liczyć na wielkie zyski? Czy potraficie wymienić kilka instrumentów, które pozwolą wam osiągnąć zyski bez ryzyka straty? h. Czy zidentyfikowaliście jakieś ograniczające was narracje lub emocje, które was powstrzymywały lub sabotowały wasze starania w przeszłości, i czy przełamaliście schematy, które kierowały waszym życiem? 2. Czy macie doradcę fiducjarnego, który was reprezentuje i wam doradza? Jeśli nie, wejdźcie na stronę http://findanadvisor.napfa.org/home.aspx i wyszukajcie sobie takiego

doradcę lub wejdźcie na strony Strongholda i przyjrzyjcie się oferowanym przez tę firmę usługom (www.StrongholdFinancial.com). 3. Jeśli jesteście przedsiębiorcami albo pracownikami z planem emerytalnym III filaru, takim jak 401(k), czy poświęciliście 30 sekund na sprawdzenie, jakie opłaty ponosicie w porównaniu z resztą rynku? Wejdźcie na http://americasbest401k.com/401kfeechecker. Krok 3: Grajcie tak, żeby wygrać 1. Czy postaraliście się, by grę, w którą gracie, można było wygrać? a. Czy ustaliliście rzeczywiste kwoty w swoim przypadku? Czy wiecie już, ile potrzebujecie, by osiągnąć finansowe bezpieczeństwo, finansową witalność i niezależność? Czy obliczyliście te sumy? b. Jeśli nie, zróbcie to teraz. Jeśli chcecie je zweryfikować, również zróbcie to w tej chwili. Możecie też skorzystać z aplikacji, dzięki której wysokość tych kwot będziecie mogli sprawdzić w każdej chwili i która policzy je za was w kilka minut. Tyle wystarczy. c. Pamiętajcie, konkret to potęga. Odwiedźcie stronę www.tonyrobbins.com/masterthegame. 2. Skoro macie już wyliczone kwoty, czy skorzystaliście z kalkulatora bogactwa i stworzyliście plan, który pokaże wam, ile lat potrzebujecie, w wariancie konserwatywnym, umiarkowanym i agresywnym, na osiągnięcie finansowego bezpieczeństwa lub niezależności? Jeśli nie, zróbcie sobie ten prezent. Wejdźcie do aplikacji i zróbcie to teraz. 3. Czy zastanawialiście się i podjęliście jakieś decyzje dotyczące 5 sposobów, dzięki którym możecie przyspieszyć realizację swojego planu i jeszcze prędzej osiągnąć finansowe bezpieczeństwo i niezależność? a. Oszczędzajcie więcej: • Czy zastanawialiście się, na czym moglibyście oszczędzić? Na kredycie hipotecznym? Na codziennych wydatkach? • Czy wdrożyliście plan Save More Tomorrow, który pozwoli wam nie rezygnować z niczego dzisiaj, lecz oszczędzać więcej w razie ewentualnego wzrostu dochodów? Odwiedźcie http://befi.allianzgi.com/en/befi-tv/pages/save-more-tomorrow.aspx. • Czy znaleźliście coś, co łatwo bylibyście w stanie ograniczyć, by móc więcej oszczędzać? Pizzę za 40 dolarów? Wodę butelkowaną? Kawę w Starbucksie? Czy policzyliście, o ile więcej pieniędzy znajdzie się w waszym Funduszu Wolności i o ile szybciej dzięki temu osiągniecie swoje cele? Pamiętajcie, 40 dolarów tygodniowo może równać się 500 tys. dolarów w całym okresie waszego inwestowania. Nie musicie robić żadnej z tych rzeczy, jeśli już znajdujecie się na drodze do osiągnięcia waszych celów finansowych, jeśli jednak tak nie jest, są to opcje, z których możecie skorzystać. b. Zarabiajcie więcej. Czy znaleźliście już sposób, by zwiększyć korzyści (wartość), jakie oferujecie innym? Może powinniście się przekwalifikować i zmienić branżę? Jak możecie kreować dodatkową wartość i się rozwijać, by móc więcej dawać?

c. Oszczędzajcie na opłatach i podatkach. Czy wiecie już, jak wykorzystacie sposoby na ograniczanie opłat i podatków, których was nauczyliśmy? d. Postarajcie się o lepsze zyski. Czy znaleźliście sposób na bardziej zyskowne inwestowanie bez nadmiernego ryzyka? Czy przyjrzeliście się prezentowanym tu portfelom, które mogą szybciej pomnażać wasze oszczędności i chronić was przed stresującymi spadkami na giełdzie? e. Odmieńcie swoje życie – i podnieście jego standard. Czy rozważaliście kiedyś przeprowadzkę w inne miejsce, które oferowałoby lepszy standard życia? Czy myśleliście o tym, by zamieszkać w miejscu, gdzie podatki stanowe są niższe lub nie ma ich wcale? Moglibyście zaoszczędzone w ten sposób kwoty przeznaczyć na budowanie swojego bogactwa oraz bezpieczeństwa i finansowej wolności waszej rodziny. Krok 4: Podejmijcie najważniejszą w życiu decyzję inwestycyjną 1. Czy zdecydowaliście się na alokację zasobów, dzięki której już nigdy nie stracicie zbyt wiele? (Nie wkłada się wszystkich jajek do jednego koszyka, prawda?). 2. Czy postanowiliście, jaki procent stanowi wasz Koszyk Bezpieczeństwa i z jakich konkretnych typów inwestycji skorzystacie, by zapewnić sobie bezpieczeństwo i maksimum zysków? Czy dywersyfikujecie wasz Koszyk Bezpieczeństwa dzięki wykorzystaniu różnych typów inwestycji? Czy zdecydowaliście się, jaki procent waszych oszczędności lub kapitału inwestycyjnego trafi do Koszyka Bezpieczeństwa? 3. Czy postanowiliście, jaki procent stanowi wasz Koszyk Ryzyka i Zysku i jakie konkretne rodzaje inwestycji wybierzecie, by maksymalizować swoją rentowność, jednocześnie ograniczając do minimum potencjalne straty? Czy zdywersyfikowaliście Koszyk Ryzyka i Zysku? 4. Czy prawidłowo oceniliście swoją rzeczywistą tolerancję ryzyka? Czy wykonaliście test przygotowany przez Uniwersytet Rutgersa (http://njaes.rutgers.edu/money/riskquiz)? 5. Czy uwzględniliście etap życia, na jakim się znajdujecie, i czy zastanawialiście się, czy powinniście inwestować bardziej czy mniej agresywnie, zależnie od czasu, jaki pozostał wam na oszczędzanie oraz inwestowanie? (Jeśli jesteście młodzi, stać was na trochę wyższe straty, ponieważ macie więcej czasu na ich odrobienie; jeśli zbliżacie się do emerytury, macie na to mniej czasu, w związku z czym być może powinniście więcej lokować w Koszyku Bezpieczeństwa). 6. Czy ocenialiście kwoty i wielkość swoich przepływów pieniężnych i czy mają one znaczenie z punktu widzenia waszej decyzji o bardziej konserwatywnej lub agresywniejszej alokacji aktywów? 7. Czy zdecydowaliście o stosunku, w jakim podzielicie wasze inwestycje między Koszyk Bezpieczeństwa a Koszyk Ryzyka i Zysku? Czy będzie to 50/50? 60/40? 70/30? 30/70? 40/60? 80/20? 8. Czy sporządziliście listę krótko- i długoterminowych ekscytujących celów do waszego Koszyka z Marzeniami? Czy musicie czekać do jakiegoś dnia w przyszłości czy może niektóre marzenia jesteście w stanie zrealizować od razu? 9. Czy ustaliliście, jak będziecie finansować swój Koszyk z Marzeniami: niewielką częścią

oszczędności czy częścią zysków wypracowanych w Koszyku Ryzyka i Zysku? 10. Równoważenie portfela i strategia uśredniania ceny (DCA): a. Czy regularnie przekazujecie taką samą kwotę na inwestycje niezależnie od tego, czy rynek idzie w górę czy w dół? Pamiętajcie, obstawianie wzrostów lub spadków się nie sprawdza. b. Czy regularnie sami równoważycie swój portfel czy może macie doradcę fiducjarnego, który robi to za was? Niezależnie od tego, jak sobie z tym radzicie, ma to zasadnicze znaczenie dla optymalizacji zysków i minimalizacji zmienności. Krok 5: Stwórzcie plan finansowy na całe życie 1. Potęga strategii Na Wszystkie Pory Roku: a. Czy uważnie przeczytaliście, zrozumieliście i wykorzystaliście w praktyce wspaniałe wskazówki, jakich udzielił nam Ray Dalio, przekazując swoją strategię Na Wszystkie Pory Roku (NWPR)? Ray otrzymuje zyski z inwestycji przez 85% czasu i stracił pieniądze tylko czterokrotnie w ciągu 30 lat, lecz jego strata nigdy nie przekroczyła 3,93%! b. Czy weszliście na strony Strongholda i poświęciliście 5 minut, by sprawdzić, jakie stopy zwrotu uzyskujecie z aktualnych inwestycji w porównaniu z portfelem NWPR (oraz innymi portfelami), lub przekonać się, że portfel NWPR można stworzyć w ciągu paru minut? 2. Ubezpieczenie stałych dochodów: a. Czy zrobiliście rzecz najważniejszą ze wszystkich? Czy upewniliście się, że wasze źródła dochodu nie wyschną jeszcze za waszego życia? Czy ustanowiliście plan gwarantowanych dochodów do końca życia? b. Czy znacie różnicę pomiędzy rentą kapitałową z natychmiastową wypłatą świadczenia a rentą z odroczoną jego wypłatą i czy zdecydowaliście, który rodzaj jest dla was odpowiedni w kontekście etapu życia, na którym się znajdujecie? c. Czy analizowaliście rentę kapitałową ze stałą gwarantowaną stopą zwrotu i zdecydowaliście się ją wykupić, czyli skorzystać ze strategii oferującej zyski bez ryzyka straty, która dostępna jest dziś dla każdego, niezależnie od wieku i bez konieczności jednorazowej wpłaty? d. Czy weszliście do internetu, żeby się przekonać, jakie dochody możecie mieć w przyszłości za jedyne 300 dolarów miesięcznie? Jeśli nie, odwiedźcie www.lifetimeincome.com lub zadzwońcie do specjalisty od rent kapitałowych w Strongholdzie. 3. Sekrety superbogaczy: a. Czy próbowaliście ustalić, jak można drastycznie skrócić czas potrzebny do osiągnięcia finansowej wolności (o 30– 50%) dzięki efektywnym podatkowo strategiom bazującym na ubezpieczeniach na życie? Pamiętajcie, indywidualne inwestycyjne fundusze ubezpieczeniowe (PPLI – private placement life insurance) są świetnym instrumentem dla bogatych, lecz każdy może wykupić PPLI oferowane przez TIAA-CREF, wpłacając minimalny depozyt. Jeśli jeszcze nie analizowaliście tego typu instrumentów, zwróćcie się do wykwalifikowanego doradcy fiducjarnego lub

skontaktujcie się ze Strongholdem, aby uzyskać darmową analizę. b. Czy zainwestowaliście już 250 dolarów, by ustanowić trust inter vivos, który będzie chronił waszą rodzinę? Dzięki trustowi wasze aktywa trafią do waszych bliskich z pominięciem trwającej rok procedury poświadczenia autentyczności testamentu. Czy chronicie wasze bogactwo nie tylko dla obecnego pokolenia, lecz również dla swoich wnuków i prawnuków? Krok 6: Inwestujcie jak jeden na sto tysięcy 1. Czy zapoznaliście się z wywiadami z dwanaściorgiem spośród najmądrzejszych finansistów świata, największych inwestorów w historii? 2. Kto jest „mistrzem wszechświata” w świecie finansów? Jakimi stopami zwrotu może się on pochwalić w zestawieniu z każdym, nawet Warrenem Buffetem, i jak moglibyście razem z nim inwestować, gdybyście chcieli? 3. Czego się dowiedzieliście o alokacji aktywów od Davida Swensena z Yale? Albo od Mary Callahan Erdoes z J.P. Morgan? 4. Czego się nauczyliście od mistrza indeksowania Jacka Bogle’a? Albo od „Doktora Dooma”, czyli Marka Fabera? 5. Czy zanotowaliście prostą strategię, jaką Warren Buffett poleca dziś wszystkim, włącznie ze swoją żoną i jej trustem? 6. Czy pamiętacie o znaczeniu asymetrycznej relacji ryzyko– zysk? 7. Czy przyswoiliście sobie kurs MBA za 100 tys. dolarów, jakiego udzielił wam Paul Tudor Jones, który nigdy nie inwestuje inaczej niż zgodnie z zasadą 5:1 i zawsze korzysta z potęgi trendu? 8. Czy obejrzeliście 30-minutowe wideo Raya Dalio poświęcone działaniu machiny gospodarki (How the Economic Machine Works – In Thirty Minutes)? Jeśli nie, obejrzyjcie je na stronie www.economicprinciples.org. 9. Czy dobrze zapamiętaliście pomysły Kyle’a Bassa na inwestycje, na których nie można stracić? Pamiętacie potęgę inwestycji w miedziaki? Gdzie inwestycję gwarantuje rząd USA, a wy możecie zarobić nawet 20–30%? 10. Czy pamiętacie najważniejsze lekcje udzielone wam przez Charlesa Schwaba, a także tę, którą otrzymaliście od sir Johna Templetona, który uczył, że najgorsze otoczenie jest waszą największą szansą – że trzeba być optymistą, gdy „świat się kończy”, tak jak kończył się w trakcie drugiej wojny światowej, w czasie inflacji w Ameryce Południowej, w okresie Wielkiego Kryzysu czy w Japonii po drugiej wojnie światowej? Czy przyswoiliście kluczowy element jego filozofii, który uczynił go pierwszym międzynarodowym inwestorem miliarderem w historii? 11. Co możecie dzisiaj zrobić, by zacząć inwestować jak jeden na sto tysięcy? Krok 7: Zróbcie to, cieszcie się, dzielcie się! 1. Wasze ukryte aktywa: a. Czy podpisujecie się pod stwierdzeniem, że przyszłość będzie fantastycznym miejscem? b. Przyszłość będzie pełna niezwykłych wyzwań. Szanse i problemy nie przestaną

istnieć, lecz fala technologiczna wciąż będzie przynosić kolejne innowacje i dawać nam większe możliwości, a także podnosić jakość życia ludzi na całym świecie. 2. Czy ofiarowaliście sobie ostateczny dar, dzięki któremu staniecie się bogaci teraz, a nie w mglistej przyszłości? Tym darem jest wdzięczność. Czy zamierzacie wykształcić codzienny zwyczaj torowania w sobie wdzięczności za to, co już macie, by móc na tym sukcesie budować? 3. Czy zamienicie oczekiwania na wdzięczność? Czy zobowiązaliście się, że będziecie wieść życie wypełnione rozwojem? Równa się on szczęściu. W życiu chodzi o rozwój i dawanie. 4. Czy wiecie już, po co jesteście na tym świecie i jaki wyższy cel przyświeca waszemu życiu? Czy zaczęliście myśleć o swoim dziedzictwie? 5. Czy zdecydowaliście już, że będziecie oddawać drobne, by zmieniać świat na lepsze? Jeśli tak, wejdźcie na www.swipeout.com, poświęćcie minutę na rejestrację i zacznijcie ratować życie innych, ciesząc się swoim. 6. Czy stanowicie żywy dowód potwierdzający prawdę, która czyni bogatymi już teraz, a która mówi: sekretem życia jest dawanie? To była szybka lista kontrolna, która pomoże wam wycisnąć maksimum z tego, co przeczytaliście. Jeśli coś wam umknęło, zróbcie sobie prezent: wróćcie i zapoznajcie się z odpowiednimi fragmentami książki. I pamiętajcie: praktyka czyni mistrza. Cała wasza siła tkwi w działaniu. Tak więc, drodzy przyjaciele, korzystajcie z tej książki i wiedzcie, że nie jesteście sami. Możecie sięgać do własnych zasobów albo czerpać z dodatkowego bogactwa, które również wam tu udostępniam: ze strony internetowej, z aplikacji, ze Strongholda, z Lifetime Income i America’s Best 401k. Niezależnie jednak od tego, co wybierzecie, koniecznie zacznijcie działać i koniecznie wybierzcie sobie doradców, którzy będą dbać o was możliwie najlepiej. Punktem wyjścia powinno być wyszukanie dobrego doradcy fiducjarnego, który pomoże wam stworzyć i udoskonalić wasz plan. Powyższy spis to nie wszystko; to jedynie przydatna lista kontrolna, która będzie was motywować do rozwoju i wdrażania zdobytej wiedzy. Pamiętajcie, że nie wiedza jest potęgą, lecz działanie. Wystarczy, że będziecie robić małe postępy każdego dnia lub tygodnia, a nawet się nie zorientujecie, jak znajdziecie się u celu waszej drogi do finansowej wolności. Nie mogę się doczekać spotkania z wami któregoś dnia w niedalekiej przyszłości. Do tego czasu zbierzcie się w sobie, nie przestawajcie iść naprzód, doskonalcie się w tej grze i żyjcie z pasją.

PODZIĘKOWANIA Kiedy usiadłem, żeby wynotować wszystkich ludzi, którym chciałem złożyć podziękowania, poczułem się całkowicie przytłoczony. Właśnie skończyłem pisać książkę liczącą prawie 800 stron! Mimo to docenienie udziału wszystkich, którzy pomogli mi w tym dziele, wciąż jawiło mi się jako tytaniczne zadanie. Od czego miałem zacząć? Gdy tak siedziałem, przedsięwzięcie to skojarzyło mi z napisami końcowymi do filmu: setki nazwisk przesuwających się w dół ekranu i fotosy z kluczowych scen honorujące największe gwiazdy. Tak wielu ludzi odegrało tak wiele ról, bym mógł dotrzeć do tego wysoce satysfakcjonującego finału. Spoglądając na tę czteroletnią podróż – a tak naprawdę na 30 lat, jakie przywiodły mnie do miejsca, w którym dziś jestem – widzę twarze i czuję łaskę wielu nadzwyczajnych ludzi. Nie będę w stanie wszystkich ich wymienić, lecz zacznę od najbliższych, którzy najbardziej wpłynęli na moje życie. Na początek – moja rodzina. Oczywiście zaczynam od miłości mojego życia: dziękuję mojej wspaniałej żonie Bonnie Pearl – mojej Sage. „Mojej dziewczynie”. Jest niewyczerpanym źródłem radości i szczęścia w moim życiu. Czuję, że to ONA jest ostateczną nagrodą za „dobrą karmę”, która zrodziła się z wielu lat służby dziesiątkom milionów ludzi. Mówi mi, że urodziła się, by mnie kochać, a ja mogę odpowiedzieć tylko tyle, że Bóg prawdziwie mnie pobłogosławił miłością tej pięknej duszy. Dziękuję jej rodzicom Billowi i Sharon – Mamie i Tacie – dziękuję wam za stworzenie i wychowanie tej niezwykłej kobiety. Ofiarowaliście mi największy dar mojego życia: waszą córkę, największe źródło miłości, jakie znam i jakie jestem w stanie sobie wyobrazić. Dziękuję wam za całą miłość, jaką w nią wlaliście, i za to, że i mnie obdarzyliście miłością jak własnego syna. Oboje wiedziecie życie pełne prawdziwej ofiarności i oboje inspirujecie mnie każdego dnia. Dziękuję mojemu drogiemu szwagrowi Scotty’emu (którego w rzeczywistości uważam za brata) za jego odwagę wojownika, skupienie na ciągłym podnoszeniu standardów i dokładanie starań, byśmy mogli docierać do coraz większej liczby ludzi oraz im służyć. Dziękuję każdemu z moich dzieci, Jairekowi, Joshowi, Jolie i Tylerowi, które na każdym etapie mojego życia dawały mi inspirację, miłość i powody, by jeszcze bardziej się starać. Chciałbym również wyrazić wdzięczność łasce naszego Stwórcy. Dziękuję też mojej przepełnionej uczuciami matce, która prezentowała nadzwyczajne wartości, i czterem ojcom, z których każdy na swój sposób wpłynął na moje życie. Dziękuję bratu i siostrze – Marcusowi i Tarze – i całej mojej dalszej rodzinie; kocham was. Dziękuję mojemu stałemu zespołowi w Robbins Research International, dzięki któremu codziennie mogę cieszyć się przywilejem odkrywania, łączenia, ciągłego tworzenia i testowania nowych pomysłów, narzędzi, strategii i dróg do poprawy jakości życia ludzi na całym świecie. Samowi Georgesowi i Yogeshowi Babli – moim powiernikom, którzy dbają o mnie i o wszystkie moje firmy, gdy podróżuję po całym globie. Moim drogim

przyjaciołom i opiekunom Mike’owi Melio i „Generałowi Jayowi” Garrity’emu. Shari, Richowi, Marcowi, Brookowi, Terri i reszcie naszego wspaniałego, lojalnego i oddanego naszej misji zespołu zarządzającego. Mojemu wybitnemu zespołowi kreatywnemu – zwłaszcza niezwykłemu menedżerowi i partnerowi kreatywnemu Diane Adcock – jesteś niesamowita! – a także naszemu światełku Katie Austin. Kocham was. Całej ekipie z centrali w San Diego i wszędzie indziej, z którą codziennie współpracuję w różnych oddziałach RRI i u naszych partnerów tworzących Anthony Robbins Companies. Dziękuję wam każdemu z osobna za wszystko, co robicie dla naszej misji ciągłego kreowania przełomów u ludzi, w ich pracy, finansach, zdrowiu, emocjach, zarządzaniu czasem i relacjach osobistych. Pracujemy razem, by odmieniać ludzkie losy. Powołano nas, byśmy podnosili je na wyższy poziom. Jesteśmy motorem finansowego, biznesowego i wreszcie ludzkiego doskonalenia się. Jesteśmy katalizatorami ducha – to dar, dla którego wszyscy zostaliśmy stworzeni. Czuję się bardzo szczęśliwy, mogąc pracować wspólnie z wami i pomagać odmieniać ludzkie życie na lepsze na całym świecie! Szczególne podziękowania dla naszych wolontariuszy i całej naszej załogi – a przede wszystkim dla naszych wojowników szos, którzy podróżują po całym świecie – za wszystko, co robią za kulisami. Bez was nasze imprezy nie byłyby możliwe i cały nasz zespół jest wam wdzięczny za to, co z siebie dajecie. Dziękuję również wszystkim żonom i mężom, które wypożyczają nam swoje rodziny, gdy jeździmy po świecie, oraz Josephowi McLendonowi III, Scottowi Harrisowi, Joemu Williamsowi, Michaelowi Burnettowi, Richardowi i Veronice Tanom, a także Salimowi za dźwignię, dzięki której jesteśmy w stanie oddziaływać na jeszcze większą liczbę ludzi na świecie. Na moje życie ogromny wpływ miały cztery głębokie przyjaźnie z czterema genialnymi ludźmi. Dziękuję mojemu drogiemu przyjacielowi i bratu Paulowi Tudorowi Jonesowi. Dziękuję ci za to, że od ponad 21 lat stanowisz wzór, jak znaleźć drogę do zwycięstwa, niezależnie od wielkości wyzwania! Jedyną rzeczą większą od zdolności traderskich Paula jest głębia jego miłości i szczodrości. Jest duszą całkowicie oddaną misji naprawy świata – i robi to codziennie. Dziękuję Peterowi Guberowi; to jeden z moich najserdeczniejszym w życiu przyjaciół, ucieleśnienie twórczej mocy natury, jego hojność nie zna granic. Peterze, wciąż inspirujesz mnie, aby dostrzegać wszelkie możliwości! Dziękuję za śmiech, za twój coaching, miłość i przywilej bycia twoim przyjacielem przez całe dziesięciolecia. Dziękuję Markowi Benioffowi, mojemu bratu na tej drodze. Twój niezwykły umysł, twoje niepokonane serce, twoja ciągła innowacyjność w biznesie i nadzwyczajne działania charytatywne dają radość mnie i milionom innych, którym powierzono utrzymywanie standardów, jakie z takim sukcesem ustanowiłeś i kontynuujesz w Salesforce.com. Jestem dumny, że mogę być twoim partnerem w dziele odmiany ludzkich losów. Kocham cię, stary. Dziękuję Steve’owi Wynnowi za miłość i bycie niedoścignionym genialnym kreatorem, którego nic na świecie nie może zatrzymać! Jesteś prawdziwym geniuszem, a mimo to skromnym człowiekiem. Zawsze dbasz o tych, których kochasz. To, w jaki sposób zamieniasz wizje w rzeczywistość, dla wszystkich wokół ciebie stanowi ekscytujące doświadczenie. Bycie twoim przyjacielem jest ogromnym darem. Każdy dzień spędzony z tobą inspiruje mnie, by się doskonalić i wchodzić na wyższy poziom. Dzięki swoim seminariom i publicznym wystąpieniom każdego roku mam okazję spotykać

się z setkami tysięcy ludzi, którzy oddziałują na moje życie. Lecz ta książka, w swym zasadniczym kształcie, powstała wyłącznie dzięki grupie nieco ponad 50 nadzwyczajnych ludzi, których uwagi i strategie wpłynęły na mnie i wpłyną na wszystkich, którzy będą czytać ten tom. Jestem dozgonnie wdzięczny ludziom, którzy udostępnili mi swój czas i życiowy dorobek w trakcie naszych wywiadów. Dziękuję Rayowi Dalio za niezwykły dar, jaki wniósł do tej książki, dzieląc się z przeciętnym inwestorem strategią inwestycyjną Na Wszystkie Pory Roku, opartą na geniuszu jego słynnej strategii Na Każdą Pogodę. Ray podarował nam uproszczony system, który oferuje inwestorom, przynajmniej w świetle analizy historycznej, najgładszą z możliwych przejażdżkę po długoterminowej finansowej autostradzie. Wartości „sekretnego przepisu” Raya nie da się zmierzyć, a jest on zaledwie jednym przebłyskiem jego wrodzonej szczodrości. Dziękuję Jackowi Bogle’owi za zainwestowanie 64 lat swojego życia i nieustępliwe kierowanie się dobrem inwestora: twoja decyzja, by stworzyć fundusze indeksowe, zmieniła inwestowanie dla każdego człowieka na świecie. Dziękuję ci za poświęcenie czterech godzin na wywiad, który okazał się jednym z najbardziej otwartych, uczciwych i przenikliwych, jakie miałem przywilej poprowadzić. Dziękuję T. Boone’owi Pickensowi za to, że w pełni uosabia szczery amerykański indywidualizm i odwagę kowboja. Dziękuję Kyle’owi Bassowi za pokazanie nam wszystkim, że wielkie zyski nie wymagają wielkiego ryzyka. Dziękuję sir Johnowi Templetonowi, świeć Panie nad jego duszą, za kilkadziesiąt lat, w ciągu których inspirował mnie swoją myślą, że w czasach „apogeum pesymizmu” otwierają się przed nami największe okazje. Dziękuję Marcowi Faberowi za jego niezawodnie innowacyjne rady inwestycyjne oraz, przede wszystkim, za jego entuzjazm. Dziękuję nieustraszonemu Carlowi Icahnowi za jego nieokiełznaną śmiałość, odwagę i pasję – za rzucenie wyzwania status quo i zapewnianie nadzwyczajnych zysków swoim inwestorom. Dziękuję Mary Callahan Erdoes, kobiecie z trzema bilionami z J.P. Morgan, za to, że jest tak niezwykłym przykładem siły przywództwa służebnego, a także wzorem, jak można osiągać wielkie sukcesy w biznesie, pozostając wiernym temu, co naprawdę ważne. Dziękuję wszystkim niezwykłym i przenikliwym akademikom, biznesmenom i kobietom biznesu. Noblistom Robertowi Shillerowi i Harry’emu Markowitzowi. Danowi Ariely’emu (MIT) i tandemowi Shlomo Benartziego i Richarda Thalera, których system Save More Tomorrow pozwala radzić sobie z poznawczymi i emocjonalnymi ograniczeniami, które pętają większość ludzi. Dziękuję dr. Davidowi Babbelowi: za twoje skupienie na problemie dochodu do końca życia i za to, że twój żywy przykład pomógł ukształtować znaczną część tej książki. Burtonowi Malkielowi: jesteś skarbem dla tego kraju. Twoje oryginalne badania nad indeksowaniem przygotowały grunt pod stworzenie świata finansowego wyboru, a bezpośredniość twoich wypowiedzi rozświetla mroczny nieraz świat finansów. Dziękuję Alicii Munnell (Boston College), Teresie Ghilarducci (New School), dr. Jeffreyowi Brownowi i dr. Davidowi Babbelowi (Wharton): dziękuję wam za przenikliwe uwagi na temat naszegosystemu emerytalnego– jesteścierewolucjonistami.Dziękuję Steve’owi Forbesowi oraz profesorowi Harvardu, byłemu sekretarzowi skarbu Larry’emu Summersowi za poświęcenie dwóch godzin na niezwykłą, ożywioną debatę – dającą nam wszystkim przekrojowe spojrzenie na to, jak znaleźliśmy się tam, gdzie jesteśmy, i czego Ameryce potrzeba, by wrócić na właściwą

drogę. Dziękuję Davidowi Swensenowi – gwieździe inwestowania instytucjonalnego – za to, że wpuścił mnie w święte mury Yale i pozwolił przyjrzeć się swojej niezwykle skutecznej strategii inwestycyjnej, jak również, co chyba ważniejsze, za to, iż dał nam piękny przykład, jak praca może być naszą miłością. Jego praca jest darem, a jego ciągła osobista koncentracja na tym, co jeszcze może z siebie dać, porusza mnie po dziś dzień. Dziękuję Warrenowi Buffettowi za pokazanie drogi nam wszystkim. Dziękuję ci, że walisz prosto z mostu. Chociaż wolałbym spędzić z tobą więcej czasu, nasze krótkie spotkanie w programie Today poruszyło we mnie najgłębszą strunę. Gdy „Wyrocznia z Omaha” mówi, że indeksowanie to właściwa droga, trudno z tym polemizować! Dziękuję Elliotowi Weissbluthowi za jego chęć podjęcia się tego wyzwania, na długo zanim poznał jego istotę. Pracowałeś na rzecz prawdziwej transparentności i wolnego od konfliktu doradztwa dla zamożnych, a teraz prowadzisz krucjatę na rzecz równych szans dla przeciętnego inwestora, niezależnie od jego możliwości finansowych. Jesteś prawdziwym przykładem uczciwości, odwagi i wewnętrznej determinacji, by robić to, co należy. Dziękuję ci za twoje partnerstwo. Dziękuję wszystkim, którzy poświęcili czas na wywiady ze mną lub podczas imprez z cyklu Platinum Partnership Wealth Events, a także tym, którzy przez wszystkie te lata dzielili się swoimi spostrzeżeniami i własnym przykładem pokazywali, co jest możliwe – wszyscy mnie inspirujecie, a wasza mądrość przebija się na kartach tej książki na wiele sposobów. Dziękuję mojemu drogiemu przyjacielowi Johnowi Paulowi De-Jorii (który też kiedyś mieszkał w samochodzie!). Moje podziękowania idą również do niepokornego Marca Cubana, Charlesa Schwaba, Sary Blakely, Reida Hoffmana, sir Richarda Bransona, Chucka Feeneya, Evana Williamsa, Petera Lyncha, Raya Chambersa, Davida Walkera, Eddiego Lamperta, Tony’ego Hsieh, Tony’ego Tana, Michaela Milkena, Marka Harta, Mitcha Kaplana, Luki Padullego, Harry’ego Denta, Roberta Prechtera, Michaela O’Higginsa, Jima Rodgersa, Jamesa Granta, Erika Sprouta, Mike’a Novogratza, Stanleya Druckenmillera, George’a Sorosa, sir Rogera Douglassa, Dominga Cavalla, Daniela Clouda, Geoffreya Batta, Joshuy Coppera Ramo, Russela Napiera, Emada Mostaque’a, dr. Donny’ego Epsteina, Toma Zgainera i oczywiście Ajaya Gupty! Specjalne podziękowania dla Adama Davidsona, Aleksa Blumberga i Helen Olin za przenikliwe spostrzeżenia na temat niesprawiedliwości i tego, co należy zrobić z tym szalonym, wzajemnie połączonym i zmiennym światem finansów, który tak bardzo wpływa na życie nas wszystkich. Wielkie podziękowania dla moich partnerów z Simon & Schuster, którzy poruszyli niebo i ziemię, by wyrobić się z tym wariackim harmonogramem. Byłem zdeterminowany sprawić, aby ta książka w końcu się ukazała, choć jej objętość rosła geometrycznie wraz z kolejnymi wywiadami z największymi finansistami świata. Przede wszystkim dziękuję Jonathanowi Karpowi, prezesowi i wydawcy, za jego wizję i wolę wspierania mnie w tym przedsięwzięciu, a także za kierowanie zespołem Simon & Schuster, który pomógł nam zredagować i wydać tę kobyłę w rekordowym czasie – bo myślę, że jakiś rekord pobiliśmy. A było to możliwe wyłącznie dzięki pracy redaktorów: Bena Loehnena i Phila Bashe’a. Dziękuję wszystkim, którzy z miłości pomagali nam głosić nowinę o tym dziele. Dziękuję

Heidi Krupp, Jenifer Connelly, Jan Miller i Shannon Marven, Suzanne Donahue i Larry’emu Hughesowi, Markowi Thompsonowi, Matowi Millerowi, Frankowi Luntzowi i jego niesamowitemu zespołowi, Davidowi Bachowi, mojemu drogiemu przyjacielowi Deanowi Graziosiemu, jak również wszystkim moim partnerom marketingowym, takim jak Brendon Burchard, Jeff Walker, Frank Kern, Joe Polish, Brett Ratner, Mike Koenigs, Tim Ferriss, Gary Vaynerchuck, Eben Pagan, Russell Brunson, Dean Jackson, Marie Forleo, Chris Brogan, Jay Abraham, Jason Binn, David Meerman Scott, Scott Klososky i wielu, wielu innych. Moje serdeczne podziękowania idą do Praveena Narry, Cliffa Wilsona i reszty zespołu deweloperów za stworzenie fantastycznej aplikacji na smartfony. Dziękuję wszystkim wielkim postaciom mediów, które z upodobaniem szerzyły wieść o tej książce, szczególnie Oprah Winfrey, Ellen DeGeneres i Doktorowi Ozowi. Dziękuję moim drogim partnerom z Impact Republic – którzy są mi bliscy jak rodzina – za całonocne maratony w sprawie okładki do książki i tym podobnych rzeczy; szczególna pochwała dla Kwaku i moich drogich braci „PMF” Chrisa Jenningsa i Boba Carusa. Dziękuję wam, Jarrinie Kirkseyu, Sybil Amuti i cały zespole Impact Republic, nie tylko za poświęcenie się sprawie tej książki, lecz również za to, że pomogliście nam w doskonaleniu naszej zdolności do odmienienia losów i docierania każdego roku do kolejnych milionów ludzi. Kocham was i doceniam to, co robicie! Oczywiście, misją tej książki jest służyć nie tylko tym, którzy będą ją czytać, lecz również tym licznym, o których społeczeństwo zapomniało. Moje najszczersze podziękowania idą do wszystkich współpracowników Anthony Robbins Foundation oraz naszych partnerów strategicznych – przede wszystkim Briana Berkopeca i wszystkich naszych współpracowników ze SwipeOut, jak również Dana Nesbita z Feeding America za pomoc w koordynacji bezprecedensowej akcji rozdania 100 mln posiłków: za dystrybucję mojej pierwotnej darowizny w postaci 50 mln posiłków i niestrudzoną pracę nad pozyskaniem uzupełniających funduszy, które pozwolą na rozdanie kolejnych 50 mln posiłków. Serdeczne dzięki dla mojego wspólnika Cody’ego Fostera i całego zespołu Advisors Excel za to, że zmobilizowali się jako pierwsi – nie tylko za to, iż tworzą unikalne rozwiązania finansowe dla ludzi, lecz również za to, że podjęli pionierskie zobowiązanie, by dostarczyć 10 mln posiłków jako pierwsi ze wszystkich. Za przenikliwe prognozy dotyczące technologii i przyszłości dziękuję moim drogim przyjaciołom i wizjonerom Peterowi Diamandisowi i Rayowi Kurzweilowi. Spędzanie czasu w towarzystwie tych niezwykłych ludzi zawsze jest dla mnie zaszczytem. Pokazują obraz przyszłości, jaki niewielu ludzi na świecie jest w stanie sobie wyobrazić, i codziennie pracują, by ta wizja stała się rzeczywistością. Rayu i Peterze, potraficie mnie absolutnie zachwycić i honorem była dla mnie możliwość współpracy z wami w Singularity University oraz przy okazji Global Learning X Prize. Z niecierpliwością czekam na efekty naszej współpracy. Jeszcze raz dziękuję za wasze przemyślenia, które wykorzystaliśmy w tej książce. Dziękuję również Eastonowi LaChappelle’owi za to, że kipi kreatywnością i ambicją, aby czynić dobro na wielką skalę, a także Juanowi Enriquezowi za pokazanie nam, że nawet to, co nazywamy życiem, może być przeprojektowane i przemodelowane, aby tworzyć nowe możliwości. Dziękuję wszystkim ludziom wokół mnie, robiącym małe rzeczy, które robią wielką

różnicę: drogiej pani Sarze, Stephowi i Stephanie. Bula vinaka dla mojej rodziny z Fidżi. A także dla Andrei, Marii i Tony’ego za utrzymywanie w dobrym stanie mojego świętego azylu, do którego uciekam od całego tego szalonego życia. Na koniec chciałbym szczególnie podziękować mojemu zespołowi odpowiedzialnemu za fakty i źródła, bez którego ta książka żadną miarą nie mogłaby powstać: Zaczynam od mojego syna Josha, który całe życie spędził w branży finansowej, dzięki czemu był źródłem bezcennych przemyśleń i uwag. Czerpałem wiele przyjemności z naszych całonocnych burz mózgów, gdy próbowaliśmy znajdować sposoby na ulepszenie oferty dla inwestorów indywidualnych. Spędzony wspólnie czas dał mi więcej radości, niż mogłem się spodziewać – nie tylko ze względu na to, co razem stworzyliśmy, lecz również za wspaniałe chwile, które dzieliliśmy przez cały okres trwania tego projektu. Dziękuję również czterem osobom, bez których nie mógłbym napisać tej książki: Jenn Dawes, której nadludzka zdolność do chwytania moich myśli niemal w locie pozwoliła książce zachować zorganizowaną, logiczną, jasną i nierozłażącą się w szwach strukturę! Jestem na wieki twoim dłużnikiem, kocham cię. Wreszcie dziękuję Maryanne Vollers i Jodi Glickman za ich głęboką troskę i chęć przepracowania ze mną wielu bezsennych nocy nad poprawianiem i redagowaniem manuskryptu. Dziękuję też Mary Buckheit, której poświęcenie i miłość podtrzymywały mnie na duchu w najbardziej wyczerpujących momentach tego mozolnego procesu, gdy rodziły się „skarby”, o których oboje wiemy, że będą wpływać na ludzkie życie przez kolejne dziesięciolecia. Kocham cię i na wieki jestem ci wdzięczny. Dziękuję łasce, która czuwała nad całym tym procesem. Dziękuję temu, co Bóg uwolnił we mnie w młodym wieku, a co nigdy nie pozwoliło mi spocząć na laurach i wywołało we mnie obsesyjny głód i pragnienie, by służyć innym najlepiej, jak tylko można. I temu, co zawsze przypomina mi, że liczą się nie tylko wielkie, lecz również i małe rzeczy. I za przywilej posiadania czytelników oraz wszystkich, którzy kiedykolwiek mi zaufali, inwestując w mój produkt lub usługę lub oddając skok wiary i przychodząc na jedno z moich wydarzeń, gdzie ofiarowali mi swój najcenniejszy zasób: wiarę, zaufanie i czas. Pozwolili, abym był ich partnerem, gdy odzyskiwali kontrolę nad swoim życiem, gdy znów nabierało ono blasku. Dziękuję wszystkim przyjaciołom i nauczycielom na drodze mojego życia – jest ich zbyt wielu, bym mógł ich wymienić, niektórzy są sławni, inni nieznani. Ich uwagi, metody, przykład, miłość i troska były dla mnie wspaniałą odskocznią. Dziś składam wam wszystkim podziękowania i kontynuuję moją niekończącą się misję, by każdego dnia być błogosławieństwem w życiu tych, których mam przywilej znać, kochać i którym mogę służyć.

FIRMY ANTHONY’EGO ROBBINSA ANTHONY ROBBINS FOUNDATION Anthony Robbins Foundation to organizacja non profit, której celem jest stwarzanie jednostkom oraz instytucjom warunków do niesienia pomocy i poprawy jakości życia osób zapomnianych przez społeczeństwo: młodzieży, ludzi bezdomnych i głodnych, osadzonych w zakładach karnych i starszych. Międzynarodowa koalicja wolontariuszy zapewnia wizję, inspirację, najwyższej klasy zasoby i konkretne strategie potrzebne, by upodmiotowić tych ważnych członków społeczeństwa. To, co zaczęło się prawie 40 lat temu jako starania jednej osoby, która chciała nakarmić dwie rodziny, rozwinęło się w ruch. Fundację zbudowano na przekonaniu, że niezależnie od statusu społecznego tylko ludzie, którzy poznali moc szczerego i bezinteresownego dawania, dostąpią najgłębszej radości życia: prawdziwego spełnienia. Łącząc, inspirując i odgrywając rolę lidera, fundacja oddziałuje globalnie dzięki międzynarodowej koalicji troskliwych darczyńców i wolontariuszy. Autor z góry postanowił, że wszystkie zyski z niniejszej książki przekaże na akcję tony Robbins 100 Million Meal Challenge, w ramach której zachęca się osoby indywidualne, korporacje i filantropów do wpłat mających stanowić uzupełnienie gestu tony’ego Robbinsa, fundatora 50 mln posiłków dla rodzin w potrzebie. Od ponad 38 lat Tony poświęca swój czas i środki, aby nakarmić 42 mln ludzi w całym kraju i w wielu miejscach na świecie. Zainspirowany hojnością obcej osoby, która przed laty nakarmiła jego rodzinę, Tony zawiązał partnerstwo z Feeding america, SwipeOut (www.swipeout.com) i , by zapewnić potrzebującym 100 mln posiłków w ciągu jednego roku; jest to pierwszy program tego rodzaju. www.moneymasterthegame.com

SWIPEOUT Niech wasze drobne zmieniają świat. Wyobraźcie sobie, że dzięki waszym codziennym zakupom ktoś mógłby otrzymywać pomoc. Wyobraźcie sobie, że wasze drobne transakcje pomagałyby zmieniać świat. Wyobraźcie sobie, że wasza karta kredytowa staje się bronią przeciwko niesprawiedliwości na świecie. Wystarczy minuta, by zarejestrować

kartę kredytową lub debetową w aplikacji SwipeOut i zacząć korzystać z opatentowanego systemu, który zaokrągli każdy wasz zakup w górę do pełnego dolara. Wszystkie te pieniądze – w 100% – zostaną przeznaczone na rozwiązywanie najbardziej palących problemów dzieci i osób dotkniętych przez skrajne ubóstwo: głodu, chorób i niewolnictwa. Wśród naszych partnerów są Tony Robbins oraz Marc Benioff, założyciel Salesforce.com. www.swipeout.com

INTERNATIONAL BASKET BRIGADE International Basket Brigade zbudowana jest na prostym przesłaniu: „Jeden mały akt hojności jednej troskliwej osoby może odmienić życie setek ludzi”. To, co zaczęło się jako indywidualny gest Tony’ego, który chciał nakarmić rodziny w potrzebie, rozwinęło się w International Basket Brigade przy Anthony Robbins Foundation. Organizacja ta co roku dostarcza koszyki z jedzeniem i artykułami gospodarstwa domowego 2 mln ludzi na całym świecie.

GLOBAL YOUTH LEADERSHIP SUMMIT Global Youth Leadership Summit przy Anthony Robbins Foundation jest 5-dniowym programem, który zapewnia uczestnikom w wieku od 14 do 17 lat otoczenie mające pomóc im przyjąć na siebie rolę liderów pragnących zmieniać swoje życie i społeczność. Formuła Youth Leadership Summit obejmuje dyskusje w małych grupach, praktyczny kontakt z pracą na rzecz społeczności, gry symulacyjne i ćwiczenia pozwalające uczestnikom zidentyfikować swoje predyspozycje do bycia liderem.

WEZWANIE Życie jest darem i wszyscy z nas, którym dano możliwości, muszą pamiętać, że powinni dać coś w zamian. Datki naprawdę mogą wiele zmienić. Dołączcie do nas już teraz i podejmijcie zobowiązanie, że będziecie pomagać w poprawianiu jakości życia tym, którym się mniej poszczęściło. Zadania statutowe Anthony Robbins Foundation są realizowane przez te oraz inne podobne programy. Osoby chcące uzyskać więcej informacji mogą zadzwonić pod numer 1 800 554 06 19 lub odwiedzić naszą stronę internetową www.anthonyrobbinsfoundation.org.

STRONGHOLD WEALTH MANAGEMENT

Stronghold Wealth Management LLC oraz Stronghold Financial LLC są zarejestrowanymi w Komisji Papierów Wartościowych i Giełd firmami doradztwa inwestycyjnego. Świadczą usługi doradztwa fiducjarnego, za swoją główną zasadę działania uznając pełną transparentność. Firmy te nie pobierają prowizji. Łącząc nadzwyczajny poziom usług, indywidualne podejście do klienta oraz doskonałe rozwiązania, Stronghold chce pomagać ludziom dysponującym zróżnicowaną ilością aktywów do zainwestowania. Oferuje również nieodpłatną analizę portfolio za pośrednictwem swojej oryginalnej platformy internetowej. Do Strongholda można dotrzeć za pośrednictwem strony internetowej www.StrongholdFinancial.com.

O SOJUSZU ANTHONY ROBBINS COMPANIES Anthony Robbins Companies (ARC) jest sojuszem zróżnicowanych organizacji „skoncentrowanych na efekcie” i pragnących oferować doskonałe wydarzenia światowej klasy, programy, produkty i usługi, które podnoszą jakość życia jednostek i organizacji na całym globie. Zapoczątkowany przez amerykańskiego stratega życiowego i biznesowego numer jeden Tony’ego Robbinsa sojusz ARC składa się z kilkunastu firm, których łączne przychody przekraczają 5 mld dolarów rocznie. Choć różnią się charakterystyką i przedmiotem działalności, wszystkie firmy ARC łączy misja doskonalenia w aspekcie ludzkim, biznesowym i finansowym.

FIRMY DOSKONALENIA W ASPEKCIE LUDZKIM

ROBBINS RESEARCH INTERNATIONAL (RRI) RRI działa w ponad 100 krajach, organizując publiczne i korporacyjne seminaria na takie tematy jak skuteczność w działaniu, transformacja życiowa, rozwój biznesu i biegłość finansowa. Tony Rob-bins prowadzi swoje seminaria z cyklu Unleash the Power Within

na żywo z tłumaczeniem na siedem języków. Wśród doświadczeń oferowanych przez RRI ogromnym zainteresowaniem cieszą się całoroczne programy Robbinsa Mastery University, Business Mastery i Platinum Partner. Kursy te – oparte na 38 latach doświadczenia w kształtowaniu największych postaci świata biznesu i peak performance – oferują jedyne w swoim rodzaju strategie przełomu oraz program szkoleniowy, który pomaga ludziom zmieniać swoje życie, a przedsiębiorcom rozwijać firmy o 30–130% w ciągu pierwszych 12 miesięcy. RRI oferuje całą gamę spotkań coachingowych (indywidualnych i przewidujących „pełne zanurzenie”), które pomagają jednostkom i organizacjom osiągać przełomowe rezultaty. RRI miało zaszczyt współpracować w trakcie swoich wydarzeń, programów i coachingu z wieloma nadzwyczajnymi ludźmi. Wśród nich znaleźli się prezydent Bill Clinton, Serena Williams, Hugh Jackman, Oprah Winfrey, Melissa Etheridge, Quincy Jones, Anthony Hopkins, Pat Riley, Usher, Pitbull, Mark Burnett, Brett Ratner, Derek Hough, Donna Karan, a także drużyny lig NBA i NFL.

NAMALE RESORT AND SPA Ten ekskluzywny ośrodek wypoczynkowy i spa na południowym Pacyfiku jest prywatnym azylem Tony’ego Robbinsa od ponad 25 lat. Otoczona naturalną rafą koralową i krystalicznie czystymi turkusowymi wodami idylliczna wyspa stanowi obietnicę relaksującego i romantycznego pobytu dla gości przybywających z całego świata. W 2013 roku Oprah wybrała namale jako najbardziej godne odwiedzenia miejsce na świecie. Goście wybierają ten prywatny wyspiarski raj o powierzchni 200 hektarów, by uciec od cywilizacji i stresu oraz pozwolić się rozpieszczać dzięki wyjątkowej kombinacji spokoju i radości. namale jest regularnie wybierany do pierwszej dziesiątki najlepszych ośrodków spa na całym południowym Pacyfiku. Jego kameralny czar sprawia, że stanowi też jedno z pięciu najlepszych miejsc na miesiąc miodowy na świecie. Namale Resort and Spa, tropikalny raj z pięcioma kilometrami oceanicznej plaży, lasem deszczowym, wodospadami i niesamowitymi miejscami do nurkowania i snorkelingu, ugości jednocześnie zaledwie 20 par, o których wygodę zadba 125 pracowników. Nie dziwi więc, że w Namale odpoczynku szukają najbardziej wpływowi biznesmeni i celebryci, tacy jak aktorzy Russell Crowe, Edward norton, anthony hopkins i Meg Ryan, przedsiębiorca Jeff Bezos, producent muzyczny Quincy Jones, projektantka mody Donna Karan czy trener drużyn NBA Pat Riley – by wymienić tylko niektórych. Światowej klasy personel dokłada wszelkich starań, aby zapewnić gościom autentyczne doznanie wakacji na Fidżi. W Namale spełnimy każdą prośbę, przewidzimy każdą potrzebę i przekroczymy każde oczekiwanie. Więcej informacji można uzyskać pod numerami dla dzwoniących z USA (1 800 727 3454) lub z zagranicy (1 858 381 5177) bądź na stronie

internetowej www.namalefiji.com.

ROBBINS–MADANES: CENTER FOR STRATEGIC INTERVENTION Anthony Robbins i Cloé Madanes połączyli siły, by szkolić terapeutów i profesjonalnych coachów w zakresie najskuteczniejszych zintegrowanych narzędzi odpowiadających na potrzeby kreowania przełomów osobistych, rodzinnych i organizacyjnych. Razem przeszkolili ponad 15 tys. terapeutów i coachów na całym świecie. Terapeuci szkoleni są ściśle według metody strategii interwencyjnych Tony’ego Robbinsa i testowani pod względem skuteczności przez rok – lub, w przypadku bardziej zaawansowanego mentoringu, przez trzy lata. Misją Centrum jest wyszukiwanie rozwiązań dla konfliktów interpersonalnych, zapobieganie przemocy i przyczynianie się do tworzenia bardziej spójnego i obywatelskiego społeczeństwa. Specjalista ds. interwencji strategicznej radzi sobie z całą gamą scenariuszy, takich jak problemy indywidualne, rodzinne, problemy grupy rówieśniczej, organizacji i w większych grupach społecznych. www.robbinsmadanes.com

FORTUNE PRACTICE MANAGEMENT Fortune Management jest czołową w kraju firmą specjalizującą się w zarządzaniu praktyką medyczną. Dzięki połączeniu wiedzy i doświadczenia Tony’ego Robbinsa oraz znajomości branży Fortune Management klienci mogą się nauczyć, jak zwiększać wartość swojej marki, rozwijać biznes dzięki rekomendacjom, zwiększać liczbę pacjentów, a także ich lojalność oraz wyprzedzać konkurencję. Fortune zapewnia niezrównaną kombinację coachingu, konsultingu, szkoleń na seminariach dostosowanych do indywidualnych potrzeb klienta, coachingu osobistego oraz systemów wsparcia zaprojektowanych, by wzbogacać życie zawodowe, osobiste i finansowe specjalistów w dziedzinie opieki zdrowotnej. Naszą misją jest dostarczanie zespołom opieki zdrowotnej wiedzy menedżerskiej, zasobów i rozwiązań mogących istotnie poprawić funkcjonowanie ich praktyk. www.fortunemgmt.com

UNLIMITED TOMORROW Unlimited Tomorrow, firma technologiczna i innowacyjna założona przez Eastona LaChappelle’a, tworzy produkty pozwalające ludziom robić rzeczy niemożliwe. Obecnie koncentruje się na konstruowaniu niedrogich, lekkich i kompaktowych „egzostrojów” i „egzoszkieletów” (robotycznych powłok ramion i nóg). Stroje te pozwolą osobom sparaliżowanym znowu chodzić. W wieku 14 lat Easton LaChappelle zbudował swoją pierwszą robotyczną dłoń, korzystając z klocków lego, żyłki wędkarskiej i elektrycznych rurek instalacyjnych. Stopniowo ulepszana, dłoń stała się ramieniem, a ostatecznie wydrukowaną na drukarce 3D protezą sterowaną mózgiem. Poznawszy na targach naukowych 7-letnią dziewczynkę, której protetyczne ramię kosztowało 80 tys. dolarów (i z którego miała niedługo wyrosnąć), LaChappelle postanowił rozwinąć swój prototyp w praktyczne i niedrogie urządzenie. Jego projekty nie tylko były niezwykle skuteczne, lecz również pozwalały obniżyć koszt protezy do poniżej tysiąca dolarów. Prezydent Barack Obama zaprosił LaChappelle’a do Białego Domu, gdzie uścisnął rękę jednemu z jego robotycznych ramion. Easton podróżuje po świecie, głosząc (między innymi na konferencji TED) przesłanie o nieograniczonej przyszłości, która będzie dostępna dla nas wszystkich. Pracował nawet w NASA nad projektem Robonauty, opracowując nowy interfejs telerobotyczny. www.unlimitedtomorrow.com

FIRMY DOSKONALENIA BIZNESOWEGO I FINANSOWEGO

CLOUDCOACHING INTERNATIONAL CloudCoaching International jest dynamicznym, nagradzanym behawioralnym serwisem integrującym. Korzystamy z chmury, by wywołać maksymalny wzrost sprzedaży przy zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju w dużych przedsiębiorstwach. Łącząc najbardziej efektywne narzędzia CRM z optymalizacją procesów sprzedaży i zarządzania sprzedażą, gwarantujemy szybką i trwałą poprawę wyników sprzedaży. W 2013 roku CloudCoaching International zdobyło przyznawaną przez magazyn „Elearning!” nagrodę „Best of Elearning! Award for Sales Training”. Obsługiwaliśmy ponad połowę firm z listy Fortune 500 i mamy 30 lat udokumentowanego doświadczenia. www.CloudCoachingInternational.com

ADVISORS EXCEL Misją Advisors Excel, firmy powstałej w 2005 roku, jest oferowanie niekończących się korzyści najlepszym niezależnym doradcom finansowym, których obsługujemy we wszystkich 50 stanach. Koncentrując się na planowaniu dochodów na emeryturze, sojusz ARC nawiązał partnerstwo z Advisors Excel, aby skonstruować i promować dodatkowe produkty i usługi, które pomogą stworzyć plan gwarantowanych dochodów do końca życia milionom Amerykanów trapionych przez niepewność dotyczącą ich przyszłych emerytur. Obecnie Advisors Excel jest największym w kraju hurtownikiem rent kapitałowych. www.AdvisorsExcel.com

LIFETIME INCOME Lifetime Income, dodatkowe joint venture z Advisors Excel, to zaufane źródło, z którego mogą skorzystać osoby indywidualne pragnące stworzyć spersonalizowany plan dochodów do końca życia. Opierając się na zaletach rent kapitałowych z gwarantowanym świadczeniem – i nowych formach ubezpieczenia długowieczności – system internetowy pomoże osobom fizycznym sformułować plan prywatnych świadczeń emerytalnych, który najlepiej będzie odpowiadał ich celom i dawał najwyższe możliwe wypłaty. Lifetime Income dysponuje siecią ponad 500 specjalistów od emerytur we wszystkich 50 stanach. www.LifetimeIncome.com

AMERICA’S BEST 401K America’s Best 401k (AB 401k) jest firmą, która wprowadza rewolucję wśród kosztownych planów 401(k), jakie panoszą się w większości amerykańskich przedsiębiorstw, szkodząc pracownikom oraz ich rodzinom. America’s Best 401k łączy wyjątkowe korzyści, kontakt z żywym człowiekiem, ultratanie opcje inwestycyjne (fundusze indeksowe), a także prostą i transparentną strukturę opłat. Zapewniamy również pracodawcom ochronę doradcy fiducjarnego, a wszystko to w strategicznym pakiecie będącym niezrównanym rozwiązaniem dostępnym przy zachowaniu niskich kosztów. www.americasbest401k.com

MYPOWERCFO Od ponad trzech dziesięcioleci Tony Robbins pomaga przedsiębiorcom maksymalizować zyski i obniżać koszty. Niedawno sojusz ARC nawiązał współpracę z niektórymi spośród najbardziej szanowanych globalnych firm rachunkowych w celu oferowania wirtualnych usług CFO (dyrektora finansowego) za ułamek kosztów zatrudnienia CFO w pełnym wymiarze czasu. MyPowerCFO powstało, aby pomagać firmom w maksymalizowaniu zyskowności, ujawnianiu miejsc, przez które wycieka gotówka, oraz identyfikowaniu niedoskonałości w celu natychmiastowego podjęcia działań zaradczych (z jednoczesną pomocą specjalisty). MyPowerCFO oferuje analizy efektywności podatkowej dla firm w USA, Wielkiej Brytanii i Australii. www.MyPowerCFO.com Partnerami MyPowerCFO są

MARCUM LLP Powstałe w 1951 roku Marcum LLP jest jedną z największych niezależnych firm rachunkowych i doradczych w USA. Będąc piętnastą firmą w kraju, Marcum LLP nawiązało współpracę z Tonym Robbinsem, by oferować usługi swoich 1300 specjalistów, w tym ponad 160 partnerów, w 23 biurach w USA, Wielkim Kajmanie i Chinach. Dysponująca główną siedzibą w Nowym Jorku firma silnie zaznacza swoją lokalną obecność dzięki pełnoprawnym biurom ulokowanym strategicznie w głównych centrach biznesowych. www.MarcumLLP.com

HW FISHER & COMPANY HW Fisher & Company, partner Tony’ego Robbinsa w Wielkiej Brytanii, jest w pełni profesjonalną londyńską spółką świadczącą usługi na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw, dużych korporacji i zamożnych osób fizycznych. Założoną w 1933 roku firmę tworzy 29 partnerów i 260 pracowników, dostarczając szeroką gamę usług obejmujących audyt, doradztwo w zakresie podatków od firm, usługi na rzecz klientów

indywidualnych, VAT, restrukturyzację przedsiębiorstw oraz ekspertyzy sądowe z zakresu rachunkowości. www.hwfisher.co.uk

HALL CHADWICK Hall Chadwick jest australijskim partnerem Tony’ego Robbinsa i piątą co do wielkości grupą rachunkową w Australii, obsługującą klientów we wszystkich głównych stolicach. Od 1886 roku Hall Chadwick dostarcza wspaniałych rozwiązań i cieszy się znakomitą reputacją w zakresie obsługi klienta. Hall Chadwick jest również członkiem grupy AGN International, stowarzyszenia niezależnych firm rachunkowych z całego świata. Sieć AGN posiada przeszło 500 biur w 83 krajach, zatrudniając łącznie ponad 9500 partnerów i pracowników na całym świecie. www.hallchadwick.com.au

INFORMACJA BIBLIOGRAFICZNA Ponieważ książka ta liczy ponad 800 stron, aby ograniczyć jej objętość, bibliografię zamieściliśmy w internecie. Aby do niej dotrzeć, wystarczy wejść na stronę www.tonyrobbins.com/masterthegame.

INFORMACJA O PRAWACH AUTORSKICH Tabele ariely’ego: Dan Ariely. Prawdziwe koszty funduszy inwestycyjnych: Robbie Hiltonsmith, Dēmos. Rysunek góry zadłużenia: za zezwoleniem Michael Ramirez and Creators Syndicate, Inc. Przeciętne wydatki konsumpcyjne w USA: US Census Bureau. Musiałem dokonać pewnych korekt: Gary Varvel Editorial Cartoon wykorzystany za zezwoleniem Gary Varvel and Creators Syndicate. Wszelkie prawa zastrzeżone. Wykres Davida Bacha: David Bach. Jajka w koszyku z granatem: Kurt Snibbe. Raymond James tIPS: www.raymondjames.com. Wykres zmienności Malkiela: dr Burton Malkiel. Wyniki Icahna: Berkshire Hathaway: Icahn Enterprises L.P., sierpień 2014 roku. Wyniki Icahna: Icahn Enterprises L.P., sierpień 2014 roku. Wykres Icahna: Icahn Enterprises L.P., sierpień 2014 roku. Zdjęcie Davida Swensena: Michael Marsland, Yale University. Zdjęcie Warrena Buffetta: Kristoffer Triplaar/Sipa USA. Zdjęcie Raya Dalio: Mike McGregor. Zdjęcie t. Boone’a Pickensa: The Milken Institute. Zdjęcie Marka Fabera: Getty Images. Zdjęcie Charlesa Schwaba: Getty Images, Chip Somodevilla. Zdjęcie sir Johna templetona: Getty Images, Ron Bull. Rysunek Occupy Ramireza: za zezwoleniem Michael Ramirez and Creators Syndicate, Inc.

O AUTORZE TONY ROBBINS jest autorem bestsellerów, przedsiębiorcą i filantropem. Od ponad 37 lat miliony ludzi doświadczają ciepła, humoru i transformacyjnej potęgi prowadzonych przez niego seminariów rozwojowych i biznesowych. Tony Robbins jest czołowym amerykańskim strategiem życiowym i biznesowym. Pracuje jako konsultant i coach z najwybitniejszymi światowymi sportowcami, przedstawicielami świata rozrywki, prezesami największych firm, a nawet głowami państw. Robbins jest założycielem lub partnerem w kilkunastu firmach, tak różnych jak pięciogwiazdkowy ośrodek wypoczynkowy na Fidżi czy firma drukująca protezy 3D. Za pośrednictwem Fundacji Tony’ego Robbinsa oraz uzupełniających darowizn z własnej kieszeni Tony Robbins zapewnia posiłki dla 4 mln ludzi rocznie w 56 krajach. Zainicjował również programy w ponad 1500 szkołach, 700 więzieniach i 50 tys. organizacji pomocowych i schronisk. Mieszka w Palm Beach na Florydzie.

ANEKS Na polskim rynku emerytalne produkty ubezpieczeniowe wciąż są oferowane tylko przez nieliczne firmy. Wydaje się naturalne, że mają je w swojej ofercie podmioty należące do amerykańskich holdingów, takich jak Pramerica czy MetLife (produkty takie są popularne w firmach matkach). Na niezbyt szeroki wybór na polskim rynku wpływa kilka czynników. Pierwszy ma charakter emocjonalny. Mimo wielu obiektywnych kontrargumentów większość ludzi w Polsce nadal wierzy, że państwowy system zabezpieczenia emerytalnego w jakiś nadzwyczajny sposób znajdzie środki na godziwe emerytury, tak jak w okresie, gdy na jednego emeryta przypadało kilku płacących składki. Ta wiara nie to tylko polski fenomen, co pokazuje na przykład sytuacja w Grecji. Po drugie, pokolenie obecnie pracujące w Polsce jest pierwszym po wojnie, które ma szansę zebrać oszczędności wystarczające na zakup polisy emerytalnej, więc liczba sprzedanych dotąd polis wciąż pozostaje niska. To z kolei podwyższa koszty jednostkowe takich produktów, czyli związane z nimi koszty stałe, a w efekcie czyni je mniej korzystnymi dla kupujących. Trzeci powód leży po stronie państwa. Z rozmaitych względów kolejne rządy nie chcą lub nie mogą przyznać, że w przyszłości system emerytalny nie będzie już taki jak kiedyś i oszczędzanie na emeryturę trzeba stymulować efektywnymi zachętami podatkowymi (np. przez odroczenie podatku). Obecne ulgi podatkowe IKE czy IKZE są zbyt krótkotrwałe i za niskie, aby istotnie zmieniły sposób odkładania na emeryturę. Wreszcie czwarta kwestia to legislacja Unii Europejskiej, a właściwie orzeczenie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, zgodnie z którym od 21 grudnia 2012 roku mężczyźni (którzy statystycznie będą pobierać świadczenia znacznie krócej ze względu na oczekiwaną długość życia na emeryturze) muszą płacić wyższe składki, czyli takie jak kobiety. W tej sytuacji trudniej jest przygotować odpowiedni produkt, który zadowalałby przedstawicieli obu płci. Aby pokazać, jaki stanowi to problem dla firm ubezpieczeniowych, wystarczy sobie wyobrazić, jak skomplikowałoby życie, i to nie tylko fryzjerom, zrównanie cen za strzyżenie dla mężczyzn i kobiet. Piąta przyczyna to motywowana dobrymi intencjami i wprowadzana już od wielu lat reforma systemu zabezpieczeń wypłacalności zakładów ubezpieczeniowych – niestety zwiększa ona obciążenia kapitałowe dla firm ubezpieczeniowych w Unii Europejskiej, które oferują produkty zabezpieczające przed ryzykiem długowieczności – czyli właśnie takie, na których nam zależy. Mimo powyższych ograniczeń z obecnych na rynku rozwiązań warto porównać na przykład Ubezpieczenie na Całe Życie z Ubezpieczeniowym Funduszem Kapitałowym i Ubezpieczenie na Życie z Emeryturą firmy Pramerica lub produkt Gwarantowana Emerytura+, oferowany przez MetLife. Krzysztof Stroiński – Partner Zarządzający Działem Usług Aktuarialnych w firmie Deloitte

Polskie wydanie: A. Robbins, Listy od przyjaciela, Studio Emka, Warszawa 1996, 2014 (przyp. red.). WTF (od ang. What the fuck?) – o co tu chodzi, do diaska! (to tłumaczenie luźne i raczej eufemistyczne – przyp. red.). Heart (ang.) – serce (przyp. tłum.). Poza nielicznymi przypadkami „jednorożców”, niewielkich i ekskluzywnych grup „finansowych czarodziejów”, do których przeciętni ludzie nie mają dostępu, których jednak przedstawię w kolejnych rozdziałach. 5 Polskie wydanie: A. Robbins, Nasza moc bez granic, Medium, Warszawa 1996 (przyp. red.). 6 Polskie wydanie: A. Robbins, Obudź w sobie olbrzyma, Studio Emka, Warszawa 1996 (przyp. red.). 7 Dosłownie „sprytnymi pieniędzmi” – smart money (przyp. tłum.). 8 Feedingamerica.com. 9 B.G. Malkiel, Błądząc po Wall Street: sprawdzona strategia skutecznego inwestowania, przeł. M. Jania, Wolters Kluwer, Warszawa 2014 (przyp. red.). 10 Luksusowy francuski dom mody – po prostu mistrz nie zwykł oszczędzać na garderobie (przyp. red.). 11 Czyli po prostu maszyna tracenia czasu (przyp. tłum.). 12 Marki drogich ubrań (przyp. red.). 13 Według portalu Investopedia: „Aktywni zarządzający opierają się na analizach, prognozach, własnej ocenie oraz doświadczeniu w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych, decydując, jakie papiery wartościowe kupować, trzymać lub sprzedawać. Przeciwieństwem aktywnego zarządzania jest zarządzanie pasywne, lepiej znane jako »indeksowanie«”. 14 Aktywni zarządzający polegają na swojej ocenie sytuacji i doświadczeniu, podejmując decyzje inwestycyjne w zakresie kupna, trzymania i sprzedaży akcji lub obligacji. Uważają, że w ten sposób można osiągnąć lepsze wyniki niż rynek. 15 Roberta Hiltonsmitha i jego badania przedstawiono w doskonałym dokumencie pod tytułem The Retirement Gamble (Emerytalny hazard), który po raz pierwszy wyemitowano w cyklu Frontline w telewizji PBS 23 kwietnia 2013 roku. 16 Do Polski ten standard niestety jeszcze nie dotarł (przyp. red.). 17 Opłaty stosowane przy niektórych rentach kapitałowych oraz ubezpieczeniach, które kompensują firmie ubezpieczeniowej koszt różnego rodzaju ryzyka, jakie na siebie przyjmuje w związku z umową ubezpieczenia. 18 W chwili, gdy piszę te słowa, stopy procentowe od dłuższego czasu utrzymują się na bardzo niskim poziomie. W razie ich wzrostu aplikacja zostanie zaktualizowana. Możecie również w każdym momencie wpisać taką stopę zwrotu, która najlepiej koresponduje z waszą sytuacją i odpowiada realistycznym celom w zakresie zwrotu z inwestycji. 19 Amerykańska drużyna łącząca elementy koszykówki i akrobacji, przedstawiająca swoje widowiska na całym świecie (przyp. red.). 20 Polskie wydanie: D. Bach, Ruchome schody do fortuny. Niezależność finansowa wymaga tylko twojej decyzji, Studio Emka, Warszawa 2005 (przyp. red.). 21 Gra słów: smart (ang.) – sprytny (przyp. tłum.). 22 „Nie tak będzie u was. Lecz kto by między wami chciał stać się wielkim, niech będzie waszym sługą”, Mt, 20, 26, w: Biblia Tysiąclecia, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 1991 (przyp. red.). 23 W niektórych sytuacjach zyski te mogą jednak być długoterminowe, jeśli fundusz utrzymywał daną pozycję przez dłuższy okres. 24 Aby osoba fizyczna mogła zostać uznana za akredytowanego inwestora, musi posiadać majątek netto w wysokości co najmniej 1 mln dolarów, nie uwzględniając wartości głównego miejsca zamieszkania, albo legitymować się dochodem w wysokości co najmniej 200 tys. dolarów za każdy rok w ciągu ostatnich dwóch lat (lub 300 tys. wspólnie z małżonkiem, jeśli pozostaje w związku małżeńskim). 25 Jeśli popatrzycie na większość dzisiejszych wykresów giełdowych, być może zauważycie, że 9 marca 2009 roku akcje Citigroup kosztowały 10,50 dolara, a 27 sierpnia 50,50 dolara. Nie jest to do końca precyzyjne. Wykresy te zostały przeformatowane, aby odzwierciedlać scalenie akcji, które Citigroup przeprowadziło 6 maja 2011 roku. Każde 10 akcji, z których każda 5 maja kosztowała 4,48 dolara, zostało scalonych w jedną akcję wartą 44,80 dolara, która na zamknięciu sesji osiągnęła cenę 45,20 dolara, a więc przyniosła niewielki zysk. Innymi słowy, 29 mld akcji Citigroup zamieniono na 2,9 mld akcji, by podnieść ich cenę jednostkową. Albo też, jak 10 maja 2011 roku ujął to „Wall Street Journal”: „Citigroup stało się spółką wartą 40 dolarów za akcję po raz pierwszy od 2007 roku. Jego walory na pozór podrożały o 850% od piątkowego zamknięcia. Ale jest haczyk: inwestorzy nie zarobili na tym ani centa. 26 W wolnym tłumaczeniu „Cwany Rysiek” (przyp. tłum.). 27 Założono, że portfel ten równoważono corocznie. Wyniki z przeszłości nie gwarantują rezultatów przyszłych. Jak już wspominałem, oferuję wam dane historyczne jako przyczynek do dyskusji oraz ilustrację najważniejszych zasad inwestowania. 28 Źródło: Richard Bernstein Advisors LLC, Bloomberg, MSCI, Standard & Poor’s, Russell, HFRI, BofA Merrill Lynch, Dalbar, FHFA, FRB, FTSE. Zyski ogółem w USD. 29 Miałem przyjemność przeprowadzić z Peterem Lynchem wywiad na temat jego filozofii inwestycyjnej w czasie jego wspaniałej passy, gdy jako mówca brał udział w moim programie Wealth Mastery we wczesnych latach 90. 1 2 3 4

Ubezpieczeniowe fundusze gwarancyjne zapewniają ochronę posiadaczom polis ubezpieczeniowych i uprawnionym z polis w przypadku niewypłacalności towarzystwa ubezpieczeniowego i jego niemożności wywiązania się ze zobowiązań. Wszystkie stany, Dystrykt Kolumbii oraz Portoryko mają ubezpieczeniowe fundusze gwarancyjne. Towarzystwa ubezpieczeniowe są obowiązkowo zrzeszone w funduszach gwarancyjnych w stanach, w których mają licencję na prowadzenie działalności. Każdy ze stanów określa samodzielnie maksymalną kwotę odszkodowania z funduszu. W większości stanów mieści się ona w przedziale 300–500 tys. dolarów na osobę. 31 Dr Anthony Atala, dyrektor Wake Forest Institute for Regenerative Medicine, tworzy i wszczepia takie organy od ponad 10 lat. 32 Efektywne opodatkowanie dochodu z renty z natychmiastową wypłatą świadczenia zależy od tego, co fiskus nazywa wskaźnikiem wyłączenia. Część wypłacanych wam świadczeń traktowana jest jako zwrot kapitału, a tym samym wyłączona z opodatkowania. 33 Oczywiście, jeśli zacznę wypłatę świadczeń z renty kapitałowej wcześniej, w wieku 65 lub 70 lat, świadczenia te będą niższe, niż gdybym zaczął je pobierać, mając lat 85. 34 Pamiętajcie, że istnieją gwarancje rządowe, a także korporacyjne. 35 Udział we wzroście oraz limity zależą od konkretnych produktów. 36 Aby zakwalifikować się do PPLI, trzeba być akredytowanym inwestorem. Oznacza to, że trzeba posiadać majątek netto w wysokości co najmniej miliona dolarów (nie uwzględniając wartości głównego miejsca zamieszkania) albo legitymować się dochodem w wysokości co najmniej 200 tys. dolarów za każdy rok w ciągu ostatnich 2 lat (lub 300 tys. wspólnie z małżonkiem, jeśli inwestor pozostaje w związku małżeńskim). 37 Łk 12, 48, w: Biblia Tysiąclecia, dz. cyt. (przyp. red.). 38 Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową, której członkami są między innymi Arabia Saudyjska, Iran, Irak, Kuwejt itd. 39 W finansach odchylenie standardowe rocznej stopy zwrotu z inwestycji jest miarą zmienności inwestycji. Odchylenie standardowe nazywane jest również historyczną zmiennością i wykorzystywane przez inwestorów jako probierz oczekiwanej zmienności. 40 Jeśli chcecie, możecie wejść na stronę www.tonyrobbins.com i zapoznać się z niektórymi z tych przypadków. Śledzimy późniejsze losy ludzi przez okres 3–5 lat, by pokazać, że zmiany są trwałe. Da wam to wyobrażenie, w jaki sposób możecie zapanować nad sensem własnego życia. 41 Badanie zostało sfinansowane przez National Institutes of Health, a jego współautorami byli John A. Bargh (Yale) oraz Lawrence Williams (University of Colorado). 42 Trenujemy psychologów i profesjonalnych coachów, którzy poznają podstawowe umiejętności praktyczne i z dziedziny psychologii, aby realnie pomagać w czasie takich kryzysów. Jeśli macie odpowiednie kwalifikacje i chcielibyście ochotniczo pomagać w czasie tego typu kryzysów, prosimy o kontakt z Anthony Robbins Foundation (www.anthonyrobbinsfoundation.org). 43 Polskie wydanie: A. Carnegie, Ewangelia bogactwa, przeł. H. Górnicka-Holeczek, M-Serwis M. Bukowian i inni, Poznań 2012 (przyp. red.). 44 Polskie wydanie: A. Robbins, Listy od przyjaciela, Studio Emka, Warszawa 1996, 2014 (przyp. red.). w dniu, w którym zaczniecie dawać z radością w sercu – bez względu na waszą sytuację finansową – nie dlatego, że musicie, nie z powodu poczucia winy czy dlatego, że ktoś od was tego żąda, lecz dlatego, że was to głęboko raduje. 45 Z wykorzystaniem opatentowanej technologii zapewniającej bezpieczeństwo na poziomie bankowym. 30

Spis treści PRZEDSŁOWIE SŁOWO WSTĘPNE Elliota Weissblutha, założyciela i prezesa HighTower WPROWADZENIE Marca Benioffa, założyciela i prezesa Salesforce.com CZĘŚĆ 1 WITAJCIE W DŻUNGLI: NASZĄ PODRÓŻ ZACZYNAMY OD PIERWSZEGO KROKU Rozdział 1.1: To wasze pieniądze! To wasze życie! Zapanujcie nad nimi Rozdział 1.2: 7 prostych kroków do finansowej wolności: zdobądźcie pieniądze na całe życie Rozdział 1.3: Wykorzystajcie tę moc: podejmijcie najważniejszą w życiu decyzję finansową Rozdział 1.4: Finansowa biegłość: czas dokonać przełomu CZĘŚĆ 2 ZOSTAŃCIE EKSPERTAMI: POZNAJCIE ZASADY, ZANIM PRZYSTĄPICIE DO GRY Rozdział 2.0: Uwolnijcie się: obalamy 7 finansowych Rozdział 2.1: Mit 1: Przekręt na 13 bln: „Inwestujcie z nami. Pokonamy rynek!” Rozdział 2.2: Mit 2: „Prowizje? To drobny koszt, który warto ponieść!” Rozdział 2.3: Mit 3: „Zyski? Dostajesz to, co widzisz” Rozdział 2.4: Mit 4: „Jestem pośrednikiem, moim zadaniem jest pomagać” Rozdział 2.5: Mit 5: „Nie cierpię rent kapitałowych, wy też powinniście” Rozdział 2.6: Mit 6: „Duże zyski wymagają dużego ryzyka!” Rozdział 2.7: Mit 7: „Jak okłamujemy sami siebie” CZĘŚĆ 3 JAKA JEST CENA MARZEŃ? SPRÓBUJMY GRAĆ TAK, ABY WYGRAĆ

Rozdział 3.1: Jaka jest cena marzeń? Spróbujmy grać tak, aby wygrać Rozdział 3.2: Jaki jest wasz plan? Rozdział 3.3: Podkręćcie tempo: 1. Oszczędzajcie więcej, i inwestujcie nadwyżkę Rozdział 3.4: Podkręćcie tempo: 2. Zarabiajcie więcej i inwestujcie nadwyżkę Rozdział 3.5: Podkręćcie tempo: 3. Płaćcie niższe prowizje i podatki (i inwestujcie nadwyżkę) Rozdział 3.6: Podkręćcie tempo: 4. Osiągajcie wyższe zyski i przyspieszcie swój marsz do zwycięstwa Rozdział 3.7: Podkręćcie tempo: 5. Odmieńcie swoje życie – i styl życia – na lepsze CZĘŚĆ 4 PODEJMIJCIE NAJWAŻNIEJSZĄ W ŻYCIU DECYZJĘ INWESTYCYJNĄ Rozdział 4.1: Najważniejszy koszyk w życiu: alokacja aktywów Rozdział 4.2: Gra o główną wygraną: Koszyk ryzyka i Zysku Rozdział 4.3: Koszyk z Marzeniami Rozdział 4.4: Czy najważniejszy jest właściwy moment? CZĘŚĆ 5 WZROSTY BEZ SPADKÓW: STWÓRZCIE PLAN FINANSOWY NA CAŁE ŻYCIE Rozdział 5.1: Niezwyciężona, niezatapialna, niepokonana: strategia Na Każdą Pogodę Rozdział 5.2: Czas rozkwitnąć: odporność na dekoniunkturę i nadzwyczajne zyski Rozdział 5.3: Wolność: tworzenie planu dochodów do końca życia Rozdział 5.4: Czas na wygraną: końcowym wynikiem jest dochód Rozdział 5.5: Sekrety superbogaczy (korzystajcie śmiało!) CZĘŚĆ 6 INWESTUJCIE JAK JEDEN NA STO TYSIĘCY: POMOCNIK MILIARDERA Rozdział 6.0: Poznajcie mistrzów Rozdział 6.1: Carl Icahn: Mistrz wszechświata

Rozdział 6.2: David Swensen: 23,9 mld dolarów z czystej miłości Rozdział 6.3: John C. Bogle: inwestycyjna awangarda Rozdział 6.4: Warren Buffett: „Wyrocznia z Omaha” Rozdział 6.5: Paul Tudor Jones: Współczesny Robin Hood Rozdział 6.6: Ray Dalio: człowiek na każdą pogodę Rozdział 6.7: Mary Callahan Erdoes: Kobieta z trzema bilionami Rozdział 6.8: T. Boone Pickens: Stworzony, by zarabiać, stworzony, by dawać Rozdział 6.9: Kyle Bass: Mistrz ryzyka Rozdział 6.10: Marc Faber: Miliarder zwany Doktorem Doomem Rozdział 6.11: Charles Schwab: Chuck, makler ludu Rozdział 6.12: Sir John Templeton: największy inwestor XX wieku? CZĘŚĆ 7 ZRÓBCIE TO, CIESZCIE SIĘ, DZIELCIE SIĘ! Rozdział 7.1: Przyszłość jest jaśniejsza, niż wam się wydaje Rozdział 7.2: Bogactwo pasji Rozdział 7.3: Ostateczny sekret 7 PROSTYCH KROKÓW: LISTA KONTROLNA PODZIĘKOWANIA Firmy Anthony’ego Robbinsa Informacja bibliograficzna Informacja o prawach autorskich O autorze Aneks Przypisy