Monitor Ubezpieczeniowy nr 33

RODZINNYCH, SERDECZNYCH i POGODNYCH ÂWIÑT WIELKANOCNYCH ˚yczà Rzecznik Ubezpieczonych Zarzàd Fundacji Edukacji Ubezpieczeniowej Redakcja Monitora Ubezpieczeniowego SPIS TREÂCI ■ Z Adamem Sankowskim, Prezesem Polskiej Izby PoÊredników Ubezpieczeniowych i Finansowych rozmawia Anna Arwaniti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 ■ AktualnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 ■ Opodatkowanie odszkodowaƒ i odsetek od odszkodowaƒ w polskim prawie podatkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 ■ Rozpatrywanie skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 ■ Rozpatrywanie skarg dotyczàcych problematyki zabezpieczenia emerytalnego oraz pracowniczych programów emerytalnych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 ■ Raport dotyczàcy skarg z zakresu ubezpieczeƒ rolnych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 ■ Raport dotyczàcy skarg z zakresu bancassurance wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 ■ Informacja o Raporcie Rzecznika Ubezpieczonych – podstawowe problemy bancassurance w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 ■ Propozycje rozszerzenia instytucjonalnych form zwalczania przest´pczoÊci ubezpieczeniowej – g∏os w dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 ■ Nowa strona internetowa Rzecznika Ubezpieczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 ■ Logo Rzecznika Ubezpieczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 ■ Warto przeczytaç Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego . . . . . . . . . . . . . . .41 ■ Ubezpieczenia w Ksi´stwie Warszawskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 ■ Zmiany do wykazu zak∏adów ubezpieczeƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH Rada programowa – Cz∏onkowie Rady Ubezpieczonych Rada redakcyjna – Halina Olendzka, Anna Arwaniti, Krystyna Krawczyk, Aleksander Daszewski Redaktor odpowiedzialny – A.A. Sieraƒska Wydawca – Biuro Rzecznika Ubezpieczonych, 00-024 Warszawa, Al. Jerozolimskie 44, IV pi´tro, telefon: 33 37 326, 33 37 327, fax 33 37 329, www.rzu.gov.pl Projekt graficzny, sk∏ad i ∏amanie – Us∏ugi Dziennikarskie Wojciech Ros∏an, 02-776 Warszawa, ul. Nowoursynowska 147B/4 tel. 0 501-019-045 Nak∏ad 2500 egz. 2

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Us∏ugi ubezpieczeniowe i finansowe na najwy˝szym poziomie Z Adamem Sankowskim, Prezesem Polskiej Izby PoÊredników Ubezpieczeniowych i Finansowych rozmawia Anna Arwaniti. Anna Arwaniti: Kapitu∏a Gazety Ubezpieczeniowej przyzna∏a Panu zaszczytne wyró˝nienie Cz∏owieka Roku Ubezpieczeƒ 2007, doceniono Pana liczne zas∏ugi mi´dzy innymi na rzecz edukacji Êrodowiska ubezpieczeniowego. W imieniu redakcji Monitora Ubezpieczeniowego pozwol´ sobie na z∏o˝enie gratulacji. Du˝y nacisk k∏adzie Pan w swojej dzia∏alnoÊci na edukacj´ ubezpieczeniowà wÊród m∏odzie˝y. Adam Sankowski: Dzi´kuj´ za gratulacje. Jest mi niezmiernie mi∏o, ˝e akurat mnie zosta∏o przyznane to wyró˝nienie. Celem Izby jest mi´dzy innymi podnoszenie ÊwiadomoÊci ubezpieczeniowej i finansowej w spo∏eczeƒstwie. Widzimy koniecznoÊç budowania ÊwiadomoÊci ju˝ nie tylko wÊród osób doros∏ych, ale uwa˝am ˝e ka˝dy ju˝ na poziomie szko∏y Êredniej powinien dostaç informacje, jak ubezpieczyç swoje ˝ycie, swój majàtek, jak wziàç kredyt czy zbudowaç kapita∏ emerytalny. To jest bardzo wa˝ne i potrzebne m∏odym ludziom. Postulujemy wprowadzenie na egzaminie maturalnym przedmiotu dotyczàcego w∏aÊnie spraw ubezpieczeniowo-finansowych, bo ani ekonomia, ani statystyka czy inne pokrewne przedmioty nie traktujà o tych problemach ca∏oÊciowo. W skali UE zaprezentowalibyÊmy nowoczesne podejÊcie do edukacji. Rada Rozwoju Rynku Finansowego, której jestem cz∏onkiem, mia∏a niedawno spotkanie z Ministrem Finansów, gdzie zg∏osiliÊmy nasz projekt nowego przedmiotu i egzaminu maturalnego. Pomys∏ spotka∏ si´ mi´dzy innymi z poparciem PIU, Zwiàzku Banków Polskich, Gie∏dy Papierów WartoÊciowych. Mam nadziej´ ˝e jest to dobra droga. M ARZEC 2008 R . N UMER 33

A.A.: Izba PoÊredników Ubezpieczeniowych i Finansowych powsta∏a w 2002r., co oprócz reprezentacji Êrodowiska jest celem Izby? A.S.: Klienci majà Rzecznika Ubezpieczonych, towarzystwa ubezpieczeniowe majà PIU, poÊrednicy te˝ potrzebowali organizacji która by ich reprezentowa∏a i budowa∏a nowe standardy. PrzygotowywaliÊmy si´ do wejÊcia do UE w efekcie czego zacz´∏a nas obowiàzywaç dyrektywa o poÊrednictwie ubezpieczeniowym. By∏a taka potrzeba rynku i przystàpiliÊmy do jej realizacji. OczywiÊcie oprócz reprezentacji Êrodowiska, uczestniczymy w procesie powstawania aktów prawnych dotyczàcych dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej i finansowej, wspó∏pracujemy z licznymi instytucjami i stowarzyszeniami w zakresie prawodawstwa czy podnoszenia ÊwiadomoÊci ubezpieczeniowej i finansowej o której ju˝ mówiliÊmy. Nie zapominamy te˝ o podnoszeniu kwalifikacji zawodowych poÊredników i ich etyce zawodowej. A.A.: Jakie zadania postawi∏a sobie Izba w nowej kadencji? A.S.: Je˝eli chodzi o nowà kadencj´ na lata 2007-2009 mamy kilka celów strategicznych. Promocja kodeksu etyki, który zosta∏ uchwalony 29 czerwca 2006 r. To pierwsza inicjatywa tego typu na rynku ubezpieczeƒ i finansów. Chodzi nam o to ˝eby klienci byli zadowoleni i mieli gwarancj´, ˝e mogà korzystaç z najlepszej i fachowej obs∏ugi. Wzorem organizacji zagranicznych, naszych odpowiedników, uruchomiliÊmy dobrowolnà list´ sygnatariuszy i ka˝dy kto si´ pod tà listà podpisze poddaje si´ zewn´trznemu audytowi. Je˝eli klient jest êle obs∏u˝ony, niezadowo-

Adam Sankowski, zosta∏ Cz∏owiekiem Roku Ubezpieczeƒ 2007 „Gazety Ubezpieczeniowej”. Kapitu∏a przyzna∏a ten zaszczytny tytu∏ za „wielki, osobisty wk∏ad w rozwój polskiego rynku poÊrednictwa ubezpieczeniowego, w tym szczególnie stworzenie Polskiej Izby PoÊredników Ubezpieczeniowych i Finansowych, która znaczàco przyczyni∏a si´ do integracji Êrodowiska, wzrostu jego ÊwiadomoÊci, edukacji i etyki zawodowej oraz za styl dzia∏ania: elegancj´, uÊmiech i klas´”.

lony z us∏ug poÊrednika to mo˝e zg∏osiç si´ do Izby gdzie komisja ds. etyki rozpatruje takà spraw´. W wypadku gdy komisja uzna racj´ klienta poÊrednik musi usatysfakcjonowaç skar˝àcego. Najbardziej surowà konsekwencjà jest dla poÊrednika skreÊlenie z listy sygnatariuszy co oznacza, ˝e poÊrednik nie mo˝e dalej wykonywaç tego zawodu. A.A.: Do czego zobowiàzujà si´ poÊrednicy ubezpieczeniowi i finansowi podpisujàc Kodeks Etyki. A.S.: To w∏aÊnie poÊrednicy uznali, ˝e taki kodeks jest potrzebny, a podpisujàc si´ pod nim zobowiàzujà si´ mi´dzy innymi do: Utrzymywania najwy˝szych standardów kompetencji zawodowych poprzez uaktualnianie i ustawiczne 3

AKTUALNOÂCI ■ 12.12.2007 r. przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych wzi´li udzia∏ w konferencji „Ochrona ubezpieczeniowa na rzecz sektora rolnego”, która odby∏a si´ w Pa∏acyku Rektorskim SGGW w Warszawie. ■ 25.12.2007 r. strona internetowa Rzecznika Ubezpieczonych, www.rzu.gov.pl, zmieni∏a wyglàd graficzny oraz zacz´∏a funkcjonowaç w oparciu o j´zyk XHTML 1.0, skryptowy j´zyk programowania PHP 5 i system baz danych MySQL. Inne metody i technologie, które zosta∏y wprowadzone to Java Script oraz przyjazne odbiorcom linki. ■ 02.01.2008 r. Rzecznik Ubezpieczonych opublikowa∏ na swoich stronach internetowych Raport Bancassurance. Rozwijajàca si´ sprzeda˝ produktów ubezpieczeniowych za poÊrednictwem banków daje du˝à mo˝liwoÊç dotarcia z produktami ubezpieczeniowymi do konsumentów lecz niesie za sobà równie˝ coraz wi´ksze zagro˝enia. ■ 02.01.2008 r. Rzecznik Ubezpieczonych przes∏a∏ do Ministerstwa Pracy i Polityki Spo∏ecznej opini´ do projektu ustawy o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z FUS oraz ustawy o systemie ubezpieczeƒ spo∏ecznych z dnia 03.12.2007. ■ 02.01.2008 r. Rzecznik Ubezpieczonych opublikowa∏ na swoich stronach internetowych stanowisko w sprawie rozbie˝noÊci w interpretacji zapisów art. 31 ust 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK (problem wypowiadania umowy OC). ■ 04.01.2008 r. Rzecznik Ubezpieczonych wstàpi∏ do Prezesa Zarzàdu Commercial Union Polska Towarzystwo Ubezpieczeƒ Ogólnych S.A., w zwiàzku z rozpocz´ciem kampanii reklamowej Commercial Union Direct. W oce4

rozwijanie poziomu swojej wiedzy fachowej. Dzia∏ania w interesie Klienta, którego dobro stawiane jest na pierwszym miejscu. Przestrzegania wszelkich przepisów ustawowych i innych obowiàzujàcych na rynku, aby prowadzenie dzia∏alnoÊci poÊrednictwa ubezpieczeniowego i finansowego by∏o zgodne z prawem oraz zasadami uczciwej konkurencji. A.A.: Ale wróçmy jeszcze do zadaƒ Izby w nowej kadencji. A.S. Kolejne cele to promocja najwy˝szych standardów zawodowych i podnoszenie kwalifikacji. W∏aÊnie 20 marca po raz trzeci organizujemy Kongres dla poÊredników z ca∏ej Polski na który zaprosiliÊmy mi´dzy innymi prof. Leszka Balcerowicza i przedstawicieli Europejskiej Akademii Planowania Finansowgo. Naszym zadaniem jest te˝ integracja Êrodowiska i podnoszenie rangi zawodu poÊrednika ubezpieczeniowego i finansowego. A.A.: Niebawem Izba b´dzie zbieraç podpisy pod ustawà, która promuje dodatkowe oszcz´dzanie na emerytur´, je˝eli projekt poprze 100 tys. osób dokument trafi do Sejmu. A.S. Promowanie zach´t podatkowych w zakresie III filaru mogà przekonaç Polaków do oszcz´dzania. Wiadomo, ˝e po przejÊciu na emerytur´ dostaniemy znacznie mniej pieni´dzy ni˝ byÊmy oczekiwali. Przeci´tna stopa zastàpienia wynagrodzenia emeryturà wyniesie oko∏o 50%. Paƒstwo nie jest w stanie zagwarantowaç godziwego poziomu emerytur, wi´c ka˝dy w zale˝noÊci od liczby lat pozosta∏ych do emerytury powinien odk∏adaç okreÊlone sumy. Brak zach´t podatkowych jest powodem s∏abego zainteresowania Indywidualnymi Kontami Emerytal-

nymi. Oszcz´dzajàc na przysz∏à emerytur´ mamy realnà szans´ na wy˝sze dochody, tym samym mo˝emy czuç si´ bezpieczniej. W projekcie chcemy uwzgl´dniç tylko najwa˝niejsze kwestie ulgi podatkowej i wysokoÊci wp∏at. Szczegó∏owe rozwiàzania techniczne zale˝à od Ministerstwa Finansów. Uwa˝am ˝e konieczne sà zmiany w systemie dodatkowych oszcz´dnoÊci na emerytur´ i nie powinniÊmy z tym zwlekaç. A.A.: Bez ubezpieczeƒ trudno wyobraziç sobie prawid∏owe funkcjonowanie gospodarki. Obserwujemy coraz lepsze wyniki finansowe towarzystw ubezpieczeniowych co ∏àczy si´ ze wzrostem gospodarczym. W jakim kierunku b´dzie szed∏ rozwój rynku ubezpieczeniowego? A.S. To prawda ˝e Êwiat bez ubezpieczeƒ by∏by du˝o s∏abiej rozwini´ty. Wzrost gospodarczy oraz rozwój ubezpieczeƒ sà ze sobà ÊciÊle powiàzane. Polski rynek sta∏ si´ atrakcyjny dla zagranicznych inwestorów. Popyt na produkty ∏àczàce ubezpieczenia z funduszami kapita∏owymi powoduje, ˝e udzia∏ w gamie produktów oferowanych przez zak∏ady ubezpieczeniowe stale roÊnie. Pewne grupy ubezpieczeƒ b´dà si´ rozwija∏y np. ubezpieczenia zdrowotne o których tyle si´ teraz mówi. Coraz bardziej Êwiadomi obywatele b´dà brali sprawy w swoje r´ce, b´dà chcieli oszcz´dzaç na swojà przysz∏à, wi´kszà emerytur´ a poczucie bezpieczeƒstwa zagwarantuje im dodatkowe ubezpieczenie zdrowotne. Z optymizmem mo˝emy patrzeç na rozwój rynku ubezpieczeniowego i finansowego. ■ Dzi´kuj´ za rozmow´

Polska Izba PoÊredników Ubezpieczeniowych i Finansowych (PIPUiF), zarejestrowana zosta∏a w 2002 roku i dzia∏a na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 maja 1989 o izbach gospodarczych (Dz.U. Nr 35, poz. 195 ze zm.) Zrzesza podmioty gospodarcze wspó∏pracujàce z ponad 12 000 poÊredników ubezpieczeniowych i finansowych. Od 2003 roku PIPUiF jest cz∏onkiem Europejskiej Federacji PoÊredników Ubezpieczeniowych BIPAR z siedzibà w Brukseli, za∏o˝onà w 1937 roku. BIPAR zrzesza 44 organizacje krajowe, reprezentujàce 250 000 poÊredników ubezpieczeniowych. Jest równie˝ cz∏onkiem za∏o˝ycielem Âwiatowej Federacji PoÊredników Ubezpieczeniowych (WFII), zrzeszajàcej ponad 100 organizacji z 80 krajów Êwiata, reprezentujàcej ponad 500 000 osób pracujàcych w sektorze poÊrednictwa ubezpieczeniowego.

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Opodatkowanie odszkodowaƒ i odsetek od odszkodowaƒ w polskim prawie podatkowym I. Opodatkowanie odszkodowaƒ. Zgodnie z art. 9 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jednolity Dz. U. z 2000 roku, nr 14, poz. 176 z póên. zm.) opodatkowaniu podatkiem dochodowym podlegajà wszelkiego rodzaju dochody, z wyjàtkiem dochodów wymienionych w art. 21, 52, 52a i 52c oraz dochody, od których na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej zaniechano poboru podatku. Przedstawiony przepis ustanawia zasad´ powszechnoÊci opodatkowania dochodów osób fizycznych podatkiem dochodowym. Opodatkowaniu podlegajà wi´c wszelkiego rodzaju dochody za wyjàtkiem dochodów i przychodów wymienionych g∏ównie w art. 21 ustawy. Ustawodawca z ró˝nych powodów uzna∏, i˝ niektóre przychody lub dochody uzyskane przez podatnika sà wolne od podatku dochodowego. OkreÊlony w art. 21 katalog zwolnieƒ przedmiotowych jest wyjàtkiem od zasady sprawiedliwoÊci podatkowej, dlatego te˝ wyk∏adnia przepisów ustanawiajàcych te zwolnienia powinna byç wyk∏adnià Êcis∏à. Katalog zwolnieƒ przedmiotowych na przestrzeni 17 lat obowiàzywania ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych ulega∏ ciàg∏ym zmianom i modyfikacjom. Od poczàtku obowiàzywania ustawy wÊród katalogu zwolnieƒ przedmiotowych zosta∏y umieszczone zapisy dotyczàce zwolnieƒ z podatku dochodowego otrzymanych odszkodowaƒ. Obecnie katalog zwolnieƒ dotyczàcych odszkodowaƒ zosta∏ uregulowany w art. 21 ust. 1 pkt 3, 3a, 3b, 3c, 3d, 4, 106 oraz w pkt 120. Zwolnieniem przedmiotowym obj´te sà równie˝ szczególnego rodzaju Êwiadczenia, które majà swoM ARZEC 2008 R . N UMER 33

isty charakter odszkodowawczy. Zosta∏y one wskazane w art. 21 ust. 1 pkt 45, 52, 53 . Odszkodowanie jest Êwiadczeniem przys∏ugujàcym danemu podmiotowi, który dozna∏ uszczerbku (szkody), bàdê to w swoim majàtku (szkoda majàtkowa ), bàdê te˝ w innych dobrach (szkoda niemajàtkowa). Osoby fizyczne mogà byç uprawnione do otrzymania odszkodowania za poniesionà szkod´ z tytu∏u szeregu ustaw (np. ustawy Prawo ochrony Êrodowiska, ustawy o gospodarce nieruchomoÊciami, Kodeksu cywilnego, Kodeksu pracy, Kodeksu post´powania administracyjnego, itd.) Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych wprowadzajà generalnà zasad´, i˝ odszkodowania sà zwolnione z podatku, z tym jednak zastrze˝eniem, i˝ w niektórych przypadkach odszkodowania nie b´dà podlega∏y zwolnieniu od podatku i osoba fizyczna b´dzie mia∏a obowiàzek rozliczenia si´ z urz´dem skarbowym z tytu∏u otrzymanego odszkodowania. G∏ownie dotyczy to odszkodowaƒ otrzymanych w zwiàzku z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà. Przyczynà dla których ustawodawca wprowadzi∏ zasad´ zwolnienia odszkodowaƒ z podatku dochodowego jest fakt, i˝ odszkodowanie ma na celu zrekompensowanie poszkodowanemu poniesionej przez niego szkody, a nie jego wzbogacenie skutkujàce przychodem, od którego co do zasady pobierany winien byç podatek. 1. Zwolnienia odszkodowaƒ. Wolne od podatku dochodowego sà: a) odszkodowania gdzie ich wysokoÊç lub zasady ustalenia wynikajà wprost z przepisów odr´b-

nych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw (art. 21 ust. 1 pkt 3). Przepisy ustalajàce wysokoÊç i zasady odszkodowania okreÊlone sà w nast´pujàcych aktach normatywnych; ustawa Prawo ochrony Êrodowiska (odszkodowanie z tytu∏u ograniczenia sposobu korzystania z nieruchomoÊci w zwiàzku z ochronà zasobów Êrodowiska – art. 131-133); ustawa o gospodarce nieruchomoÊciami (odszkodowanie za dzia∏ki gruntu wydzielone pod drogi publiczne z nieruchomoÊci, której podzia∏ zosta∏ dokonany na wniosek w∏aÊciciela, odszkodowanie za wyw∏aszczone nieruchomoÊci – art. 98, art. 106 ust. 1, art. 128-135); ustawa o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (prawo do dochodzenia odszkodowania za naruszenie zasady równego traktowania – art. 16); ustawa Kodeks post´powania administracyjnego (odszkodowanie przys∏ugujàce stronie post´powania administracyjnego, która ponios∏a szkod´ na skutek uchylenia lub zmiany decyzji – art. 161 §); ustawa Kodeks pracy (m.in. odszkodowanie za naruszenie zasady równego traktowania przez pracodawc´, odszkodowanie za nie wydanie w terminie lub wydanie niew∏aÊciwego Êwiadectwa pracy – art. 18 3d, art. 361, art. 471, art. 50, art. 55 § 11, art. 5860, art. 61 2 § 1, art. 63 2 § 2, art. 99 § 2, art. 1012 § 3, art. 119, art. 201 § 2); ustawa Kodeks cywilny. Jak podkreÊli∏ Naczelny Sàd Administracyjny w wyroku z dnia 7 listopada 2003 roku (sygn. akt 5

AKTUALNOÂCI nie Rzecznika jedna z prezentowanych reklam mo˝e wprowadzaç w b∏àd i tym samym mo˝e stanowiç praktyk´ naruszajàcà zbiorowe interesy konsumentów. ■ 04.01.2008 r. w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych odby∏o si´ spotkanie Stowarzyszenia dla Rozwoju Ubezpieczeƒ Komunikacyjnych i Rynku Motoryzacyjnego „Pro Motor”. ■ 10.01.2008 r. Rzecznik Ubezpieczonych dostrzegajàc nieprawid∏owoÊci w przedmiocie pomniejszania odszkodowaƒ przez zak∏ady ubezpieczeƒ z ubezpieczenia OC posiadacza pojazdu mechanicznego o kwot´ zasi∏ku pogrzebowego wyp∏acanego przez ZUS, wystàpi∏ do Przewodniczàcego Komisji Nadzoru Finansowego o podj´cie ustawowych dzia∏aƒ. ■ 15.01.2008 r. w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych odby∏o si´ spotkanie z Europejskim Centrum Konsumenckim. ■ 16.01.2008 r. przedstawiciel Rzecznika Ubezpieczonych, dr Marcin Kawiƒski, wzià∏ udzia∏ w spotkaniu Steering Committee FIN-NET w Brukseli. Spotkanie dotyczy∏o przygotowaƒ do plenarnego zebrania, które odb´dzie si´ w marcu. ■ 23.01.2008r. przedstawiciel Rzecznika Ubezpieczonych, dr Marcin Kawiƒski, wzià∏ udzia∏ w spotkaniu zorganizowanym przez UOKiK, w sprawie koordynacji planowanych dzia∏aƒ informacyjno-edukacyjnych instytucji odpowiedzialnych za ochron´ konsumentów. ■ 28.01.2008 r. Aleksander Daszewski, Zast´pca Dyrektora Biura Rzecznika, wzià∏ udzia∏ w zorganizowanej przez Komisj´ Nadzoru Finansowego konferencji „Nadzór zintegrowany – szanse i wyzwania”. ■ 29.01.2008 r. przedstawiciel Rzecznika Ubezpieczonych, dr Marcin Kawiƒski, wzià∏ udzia∏ 6

I SA/¸d 1210/02), ka˝de odszkodowanie otrzymane na podstawie przepisów prawa rangi ustawowej (w tym na podstawie kodeksu pracy), o ile nie znalaz∏o si´ w katalogu wy∏àczeƒ z art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. a-c ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, korzysta ze zwolnienia od podatku dochodowego. W dalszej cz´Êci przepis wprowadza wyjàtki wskazujàc, i˝ nie wszystkie odszkodowania przyznane w oparciu o wskazane wy˝ej ustaw podlegajà zwolnieniu. Wyjàtki te zostanà przedstawione w dalszej cz´Êci. b) odszkodowania otrzymane na podstawie przepisów o uznaniu za niewa˝ne orzeczeƒ wydanych wobec osób represjonowanych za dzia∏alnoÊç na rzecz niepodleg∏ego bytu paƒstwa polskiego (art. 21 ust. 1, pkt 3a), c) odszkodowania otrzymane na podstawie wyroku lub ugody sàdowej do wysokoÊci okreÊlonej w tym wyroku lub ugodzie. (art. 21 ust. 1, pkt 3b). Równie˝ i w tym przypadku ustawodawca wprowadzi∏ wyjàtki od zasady, które sà omówione dalej, d) odszkodowania w postaci renty otrzymane na podstawie przepisów prawa cywilnego w razie uszkodzenia cia∏a lub wywo∏ania rozstroju zdrowia, przez poszkodowanego, który utraci∏ ca∏kowicie lub cz´Êciowo zdolnoÊç do pracy zarobkowej, albo je˝eli zwi´kszy∏y si´ jego potrzeby lub zmniejszy∏y widoki powodzenia na przysz∏oÊç (art. 21 ust. 1, pkt 3c), e) odszkodowania otrzymane przez w∏aÊciciela nieruchomoÊci na podstawie przepisów prawa geologicznego i górniczego (art. 21 ust. 1, pkt. 3d), f) kwoty otrzymane z tytu∏u ubezpieczeƒ majàtkowych i osobowych (art. 21 ust. 4) – kwestie z tym zwiàzane zostanà opisane szerzej dalej, g) odszkodowania otrzymane na podstawie rezolucji Rady Bezpieczeƒstwa Narodów Zjednoczonych wyp∏acone osobom po-

szkodowanym na skutek dzia∏aƒ wojennych w Kuwejcie (art. 21 ust. 1, pkt 106), f) odszkodowania wyp∏acone, na podstawie wyroków sàdowych i zawartych umów (ugód), posiadaczom gruntów wchodzàcych w sk∏ad gospodarstwa rolnego, z tytu∏u: ustanowienia s∏u˝ebnoÊci gruntowej, rekultywacji gruntów, szkód powsta∏ych w uprawach rolnych i drzewostanie – w wyniku prowadzenia na tych gruntach, przez podmioty uprawnione na podstawie odr´bnych przepisów, inwestycji zwiàzanych z budowà urzàdzeƒ infrastruktury technicznej (art. 21 ust. 1, pkt 120). Ponadto zwolnieniu od podatku dochodowego od osób fizycznych podlegajà nast´pujàce Êwiadczenia: a) Êwiadczenia pieni´˝ne przyznane na podstawie ustawy z dnia 31 maja 1996 r. o Êwiadczeniu pieni´˝nym przys∏ugujàcym osobom deportowanym do pracy przymusowej oraz osadzonym w obozach pracy przez III Rzesz´ i Zwiàzek Socjalistycznych Republik Radzieckich (art. 21 ust. 1, pkt 45), b) odsetki i kwoty rekompensat otrzymanych na podstawie przepisów ustawy z dnia 20 grudnia 1996 r. o zasadach realizacji przedp∏at na samochody osobowe (art. 21 ust. 1, pkt 52), c) wartoÊç rekompensaty pieni´˝nej otrzymanej na podstawie przepisów o zrekompensowaniu okresowego niepodwy˝szania p∏ac w sferze bud˝etowej oraz utraty niektórych wzrostów lub dodatków do emerytur i rent (art. 21 ust. 1, pkt 53). 2. Wyjàtki od zasady zwolnieƒ odszkodowaƒ. Jak wy˝ej zosta∏o wskazane zasadà jest, i˝ wolne od podatku dochodowego sà otrzymane odszkodowania, je˝eli ich wysokoÊç lub zasady ustalenia wynikajà wprost z przepisów odr´bnych ustaw lub przepisów wykonawczych wydanych na podstawie tych ustaw. Ustawodawca P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

wprowadzi∏ w tym wzgl´dzie pewne wyjàtki, na mocy których opodatkowaniu podlegajà: a) okreÊlone w prawie pracy odprawy i odszkodowania z tytu∏u skrócenia okresu wypowiedzenia umowy o prac´, b) odprawy pieni´˝ne wyp∏acane na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiàzywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczàcych pracowników, c) odprawy i odszkodowania z tytu∏u skrócenia okresu wypowiedzenia funkcjonariuszom pozostajàcym w stosunku s∏u˝bowym, d) odszkodowania przyznane na podstawie przepisów o zakazie konkurencji, e) odszkodowania za szkody dotyczàce sk∏adników majàtku zwiàzanych z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà, otrzymane równie˝ na podstawie wyroku lub ugody sàdowej, f) odszkodowania za szkody dotyczàce sk∏adników majàtku zwiàzanych z prowadzeniem dzia∏ów specjalnych produkcji rolnej, z których dochody sà opodatkowane wed∏ug skali, o której mowa w art. 27 ust. 1 (19%, 30%, 40%), lub na zasadach, o których mowa w art. 30c (19 % podatek liniowy), g) odszkodowania wynikajàce z zawartych umów lub pozasàdowych ugód, h) odszkodowania otrzymane w zwiàzku z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà, i) odszkodowania dotyczàce korzyÊci, które podatnik móg∏by osiàgnàç, gdyby mu szkody nie wyrzàdzono. Otrzymane odszkodowanie, które nie podlega zwolnieniu z podatku dochodowego od osób fizycznych nale˝y wykazaç w zeznaniu podatkowym sk∏adanym za dany rok podatkowy, w pozycji inne êród∏a. Analizujàc przedstawiony katalog zwolnieƒ podatkowych oraz wyjàtków, które powodujà , ˝e dane odszkodowanie podlega jednak opodatkowaniu mo˝na zauwa˝yç, ˝e o ile M ARZEC 2008 R . N UMER 33

w przypadku osób fizycznych nie prowadzàcych dzia∏alnoÊci gospodarczej, zasadà jest zwolnienie otrzymanych odszkodowaƒ z podatku dochodowego, o tyle w przypadku prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej, zasadà jest opodatkowanie otrzymanych odszkodowaƒ otrzymanych w zwiàzku z prowadzonà dzia∏alnoÊcià. Opodatkowaniu podlegajà bowiem zarówno odszkodowania za szkody dotyczàce sk∏adników majàtku zwiàzanych z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà (otrzymane równie˝ z tytu∏u ubezpieczeƒ majàtkowych i osobowych), a tak˝e inne odszkodowania otrzymane w zwiàzku z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà. Warto zwróciç równie˝ uwag´, ˝e w wi´kszoÊci przypadków podatnikowi, którego odszkodowanie wynika z przepisów ustawy lub przepisów wykonawczych, ze wzgl´dów ekonomicznych nie op∏aca si´ zawieraç

stawie ugody sàdowej, czyli porozumienia zawartego pomi´dzy stronami sporu w trakcie post´powania sàdowego. W tym dniu bowiem zosta∏ og∏oszony i wszed∏ w ˝ycie wyrok Trybuna∏u Konstytucyjnego z dnia 29 listopada 2006 roku (sygn. akt SK 51/06). Trybuna∏ Konstytucyjny orzek∏ mianowicie, i˝ art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. g ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (opodatkowaniu podlegajà odszkodowania wynikajàce z zawartych umów lub ugód) w zakresie, w jakim wy∏àcza zwolnienie podatkowe w stosunku do odszkodowaƒ uzyskanych na podstawie ugody sàdowej, jest niezgodny z art. 2 i 32 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Co prawda w myÊl art. 190 ust. 3 Konstytucji RP, orzeczenie Trybuna∏u Konstytucyjnego wchodzi z dniem og∏oszenia, chyba ˝e Trybuna∏ Konstytucyjny okreÊli inny termin utraty mocy obowiàzujàcej aktu normatywnego, to

Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych wprowadzajà generalnà zasad´, i˝ odszkodowania sà zwolnione od podatku, z tym jednak zastrze˝eniem, i˝ w niektórych przypadkach odszkodowania nie b´dà podlega∏y zwolnieniu od podatku i osoba fizyczna b´dzie mia∏a obowiàzek rozliczenia si´ z urz´dem skarbowym z tytu∏u otrzymanego odszkodowania. G∏ównie, ale nie tylko dotyczy to odszkodowaƒ otrzymanych w zwiàzku z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà. Natomiast kwoty odsetek od otrzymanych odszkodowaƒ, nie sà zwolnione z podatku dochodowego i nale˝y je wykazaç i opodatkowaç w zeznaniu rocznym za dany rok. umów lub te˝ ugód przedsàdowych dotyczàcych wyp∏aty odszkodowania, poniewa˝ otrzymane odszkodowanie w takiej sytuacji b´dzie podlegaç opodatkowaniu na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. g. ustawy o podatku dochodowym. Korzystniej dla podatnika jest bowiem otrzymaç odszkodowanie na podstawie wyroku lub ugody sàdowej (nie dotyczy to odszkodowaƒ otrzymanych w zwiàzku z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà, które sà zawsze opodatkowane), które b´dzie w takiej sytuacji wolne od podatku, ni˝ podpisaç ugod´ przedsàdowà lub umow´ i zap∏aciç podatek dochodowy. Do dnia 11 grudnia 2006 roku opodatkowaniu podlega∏y równie˝ odszkodowania otrzymane na pod-

nie oznacza to bynajmniej, i˝ skutki orzeczeƒ Trybuna∏u Konstytucyjnego zawierajàce rozstrzygni´cia co do niekonstytucyjnoÊci okreÊlonych przepisów mogà odnosiç si´ jedynie do stanów faktycznych, które b´dà mia∏y miejsce po wejÊciu w ˝ycie tego orzeczenia. Nale˝y pami´taç bowiem, i˝ stosownie do art. 190 ust. 4 Konstytucji RP orzeczenie Trybuna∏u Konstytucyjnego o niezgodnoÊci z Konstytucjà, umowà mi´dzynarodowà lub ustawà aktu normatywnego, na podstawie którego zosta∏o wydane prawomocne orzeczenie sàdowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygni´cia w innych sprawach, stanowi podstaw´ do wznowienia post´powania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygni´cia 7

AKTUALNOÂCI w spotkaniu FIN-USE (Forum Ekspertów Konsumentów Us∏ug Finansowych) w Brukseli, gdzie omawiane by∏y zagadnienia zwiàzane z Solvency II i Ubezpieczeniowymi Systemami Gwarancyjnymi. ■ 29.01.2008 r. Rzecznik Ubezpieczonych oraz przedstawiciele Biura Rzecznika wzi´li udzia∏ w konferencji „Rola rynku ubezpieczeniowego w realizacji reformy systemu emerytalnego”, zorganizowanej przez Polskà Izb´ Ubezpieczeƒ. ■ 04.02.2008 r. Rzecznik Ubezpieczonych, Halina Olendzka i przedstawiciel biura Anna Arwaniti i Tomasz Wróblewski wzi´li udzia∏ w mi´dzynarodowej konferencji „Kierunki zmian ubezpieczeƒ produkcji rolnej w Polsce”, zorganizowanej przez Polskà Izb´ Ubezpieczeƒ. ■ 07.02.2008 r. Sàd Najwy˝szy podjà∏ uchwa∏´ z wniosku Rzecznika Ubezpieczonych o nast´pujàcej treÊci: „Ubezpieczyciel ponosi odpowiedzialnoÊç gwarancyjnà wynikajàcà z umowy obowiàzkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody na osobie wyrzàdzone przez kierujàcego pojazdem w tym tak˝e pasa˝erowi b´dàcemu wraz z kierowcà wspó∏posiadaczem tego pojazdu”. ■ 27.02.2008 r. Rzecznik Ubezpieczonych wzià∏ udzia∏ w konferencji „Ubezpieczenia w systemie ochrony zdrowia”, zorganizowanej przez Polskà Izb´ Ubezpieczeƒ. ■ 04.03.2008 r. Fundacja Edukacji Ubezpieczeniowej oraz Rzecznik Ubezpieczonych organizujà konferencj´ „Nowela do Kodeksu Cywilnego – problemy w stosowaniu i rozumieniu przepisów o umowie ubezpieczenia – zagadnienia do dyskusji”. ■ 8

w trybie okreÊlonych w przepisach w∏aÊciwych dla danego post´powania. W zakresie prawa podatkowego rozwini´cie tej normy konstytucyjnej b´dzie stanowi∏ m.in. art. 240 § 1 pkt 8 Ordynacji podatkowej wskazujàcy, i˝ w sprawie zakoƒczonej decyzjà ostatecznà wznawia si´ post´powanie, je˝eli zosta∏a wydana na podstawie przepisu, o którego niezgodnoÊci z Konstytucjà, ustawà lub ratyfikowanà umowà mi´dzynarodowà orzek∏ Trybuna∏ Konstytucyjny. Ponadto art. 74 Ordynacji podatkowej stwarza mo˝liwoÊç ubiegania si´ przez podatnika o stwierdzenie nadp∏aty powsta∏ej w wyniku orzeczenia Trybuna∏u Konstytucyjnego, dotyczy to tych sytuacji w wyniku których podatnik lub p∏atnik dokona∏ wp∏aty podatku na podstawie przepisu, który zosta∏ nast´pnie przez Trybuna∏ Konstytucyjny uznany za niezgodny z Konstytucjà. Tak wi´c w zwiàzku z przytoczonym wyrokiem Trybuna∏u Konstytucyjnego, podatnicy którzy zap∏acili podatek z tytu∏u odszkodowania otrzymanego w wyniku zawartej ugody sàdowej, mogà staraç si´ zwrot zap∏aconego podatku wraz z odsetkami ustawowymi. 3. Zwolnienia z podatku dochodowego otrzymanych kwot z tytu∏u ubezpieczeƒ majàtkowych i osobowych. Przez umow´ ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiàzuje si´ w zakresie dzia∏alnoÊci swego przedsi´biorstwa, spe∏niç okreÊlone Êwiadczenie w razie zajÊcia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczajàcy zobowiàzuje si´ zap∏aciç sk∏adk´ (art. 805 k.c.). Ubezpieczania gospodarcze dzielà si´ na ubezpieczenia majàtkowe oraz osobowe. Kryterium podzia∏u wskazanych ubezpieczeƒ jest zakres przedmiotowy ochrony ubezpieczeniowej. W ubezpieczeniach majàtkowych mo˝e nim byç ka˝dy interes majàtkowy, który nie jest sprzeczny z prawem i daje si´ oceniç w pieniàdzu (art. 821 k.c.). Tak wi´c w ubezpieczeniach majàtkowych przedmiotem ochrony jest mienie lub odpowiedzialnoÊç cywilna. Natomiast w ubezpieczeniach

osobowych przedmiotem ochrony sà w szczególnoÊci dobra osobiste cz∏owieka, czyli ˝ycie i zdrowie (art. 829 k.c.). W razie zaistnienia zdarzenia skutkujàcego powstaniem wypadku ubezpieczeniowego ubezpieczyciel ma obowiàzek spe∏niç Êwiadczenie polegajàce w szczególnoÊci na zap∏acie: przy ubezpieczeniu majàtkowym „okreÊlonego odszkodowania za szkod´; przy ubezpieczeniu osobowym – umówionej sumy pieni´˝nej, renty lub innego Êwiadczenia. Otrzymane odszkodowania oraz inne Êwiadczenia z tytu∏u ubezpieczeƒ osobowych lub majàtkowych sà zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych na podstawie art. 21 ust. 1 pkt 4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych. Wyjàtek od tej zasady stanowià odszkodowania za szkody dotyczàce sk∏adników majàtku zwiàzanych z prowadzonà dzia∏alnoÊci gospodarczà lub prowadzeniem dzia∏ów specjalnych produkcji rolnej, z których dochody sà opodatkowane zgodnie z art. 27 ust. 1 (zasady ogólne, czyli stawki 19%, 30%, 40%) lub art. 30 c (19 % podatek liniowy). Zwolnieniu nie podlega równie˝ dochód z tytu∏u inwestowania sk∏adki ubezpieczeniowej w zwiàzku z umowà ubezpieczenia zawartà na podstawie przepisów o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej, w przypadku ubezpieczeƒ zwiàzanych z funduszami kapita∏owymi. II. Opodatkowanie odsetek od nale˝nych odszkodowaƒ. W kodeksie cywilnym zasady naprawienia szkody uj´te sà jako przepisy ogólne w art. 361-363, majà zatem zastosowanie do wszystkich stosunków zobowiàzaniowych, których treÊcià jest obowiàzek naprawienia szkody. Przepisy te majà zastosowanie zarówno do odpowiedzialnoÊci odszkodowawczej z tytu∏u czynów niedozwolonych (ex delicto), regulowanej w art. 415 i nast´pnych k.c., jak i z modyfikacjami wynikajàcymi z treÊci umowy do odpowiedzialnoÊci za niewykonanie lub nienale˝yte wykonanie zobowiàzania (ex contractu) regulowanej P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

w art. 471 i nast´pnych k.c. Naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniós∏ oraz korzyÊci które móg∏by osiàgnàç, gdyby szkody mu nie wyrzàdzono. Naprawienie szkody powinno zapewniç poszkodowanemu ca∏kowità kompensat´ doznanego uszczerbku. Instytucj´ prawnà odsetek za zw∏ok´ reguluje natomiast art. 481 k.c. Zgodnie z jego treÊcià, je˝eli d∏u˝nik opóênia si´ ze spe∏nieniem Êwiadczenia pieni´˝nego, wierzyciel mo˝e ˝àdaç odsetek za czas opóênienia, chocia˝by nie poniós∏ ˝adnej szkody i chocia˝by opóênienie by∏o nast´pstwem okolicznoÊci, za które d∏u˝nik odpowiedzialnoÊci nie ponosi. Je˝eli stopa odsetek za opóênienie nie by∏a z góry oznaczona, nale˝à si´ odsetki ustawowe. Ponadto w razie zw∏oki wierzyciel mo˝e nadto ˝àdaç naprawienia szkody na zasadach ogólnych. Z powy˝szych przepisów wynika, ˝e nie mo˝na uto˝samiaç odsetek za zw∏ok´ z odszkodowaniem (naprawieniem szkody), a tym samym odsetki nie korzystajà ze zwolnienia od podatku dochodowego od osób fizycznych okreÊlonego w art. 21 ust. 1 pkt 3-4. Ponadto przepisy dotyczàce zwolnienia odszkodowaƒ z podatku dochodowego od osób fizycznych zosta∏y umieszczone w rozdziale dotyczàcym zwolnieƒ przedmiotowych. Jak ka˝dy przepis regulujàcy zwolnienia podatkowe, powinien byç on interpretowany w sposób Êcis∏y. W zwiàzku z tym, skoro ustawodawca w art. 21 ust. 1 pkt 3-4 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych okreÊli∏, i˝ wolne od podatku dochodowego sà odszkodowania, brak jest podstaw do przyj´cia, ˝e u˝yte w tym przepisie poj´cie odszkodowania, obejmuje równie˝ odsetki za opóênienie w spe∏nieniu Êwiadczenia. Powy˝sze potwierdzi∏ NSA w Warszawie w wyroku z dnia 9 stycznia 2007 roku (sygn. akt II FSK 36/06) stwierdzajàc, i˝ Pos∏u˝enie si´ w zapisie art. 21 ust. 1 pkt 3 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych z dnia 26 lipca 1991 r. (Dz. U. z 1991 r., Nr 80, poz. 350 ze zm.) jedynie poj´ciem odszkodowaM ARZEC 2008 R . N UMER 33

nia, bez u˝ycia s∏owa odsetki powoduje, i˝ jedynie te pierwsze (odszkodowania), a nie te ostatnie (odsetki), mogà byç uznane za zwolnione od podatku dochodowego od osób fizycznych. Ustawodawca, gdyby chcia∏ zwolniç z opodatkowania odsetki, uczyni∏ by to wyraênie wymieniajàc je w przepisie, tak jak uczyni∏ od 1 stycznia 2001 roku w art. 21 ust. 1 pkt 95, zwalniajàc od podatku odsetki z tytu∏u nieterminowej wyp∏aty wynagrodzeƒ i Êwiadczeƒ z tytu∏ów o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 1 ustawy (stosunek s∏u˝bowy, stosunek pracy, w tym spó∏dzielczy stosunek pracy, cz∏onkostwo w rolniczej spó∏dzielni produkcyjnej lub innej spó∏dzielni zajmujàcej si´ produkcjà rolnà, praca nak∏adcza, emerytura lub renta) . W zwiàzku z powy˝szym otrzymane odsetki za zw∏ok´ w wykonaniu zobowiàzania cywilnoprawnego (np. wyp∏acone przez ubezpieczyciela odsetki z tytu∏u nie wyp∏acenia odszkodowania w terminie przewidzianym przepisami prawa) sà przychodem opodatkowanym na ogólnych zasadach albo zrycza∏towanym podatkiem dochodowym od przychodów ewidencjonowanych w odniesieniu do podatników tego rycza∏tu, które nale˝y wykazaç w zeznaniu rocznym w pozycji „inne przychody”. III. Podsumowanie Podsumowujàc nale˝y wskazaç, i˝ co do zasady otrzymane odszkodowania je˝eli ich wysokoÊç lub zasady ustalania wynika z przepisów ustaw lub przepisów wykonawczych, odszkodowania otrzymane na podstawie wyroku lub ugody sàdowej, renty przyznane na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, kwoty otrzymane z tytu∏u ubezpieczeƒ majàtkowych i osobowych sà zwolnione z podatku dochodowego od osób fizycznych. Sà jednak przypadki ÊciÊle wskazane w ustawie, gdzie otrzymane odszkodowanie b´dzie jednak podlega∏o opodatkowaniu. G∏ownie, ale nie tylko dotyczy to odszkodowaƒ otrzymanych w zwiàzku z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà, w tym odszkodowaƒ za szkody doty-

czàce sk∏adników majàtku zwiàzanych z prowadzonà dzia∏alnoÊcià gospodarczà. Warto szczególnà uwag´ zwróciç, na artyku∏ 21 ust. 1 pkt 3 lit. g ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, wskazujàcy i˝ odszkodowania je˝eli ich wysokoÊç lub zasady ich ustalania wynikajà wprost z przepisów odr´bnych ustaw, otrzymane w wyniku podpisanej umowy lub ugody przedsàdowej podlegajà opodatkowaniu. Byç mo˝e korzystniej b´dzie w niektórych sytuacjach wstrzymaç si´ z podpisaniem ugody przedsàdowej i wytoczyç powództwo jeÊli jest si´ pewnym co do swoich racji, a nast´pnie w wyniku wygranego procesu bàdê te˝ ugody sàdowej byç zwolnionym z podatku dochodowego ni˝ podpisaç ugod´ przedsàdowà i automatycznie byç zobowiàzanym do zap∏acenia podatku. Szczególnie dotyczy to sytuacji gdy odszkodowanie dotyczy znacznych kwot pieni´˝nych. W tym miejscu nale˝y wspomnieç o tym, i˝ w Sejmie trwajà w∏aÊnie prace nad projektem nowelizacji ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (druk sejmowy nr 289). Projekt ustawy zak∏ada rozszerzenie katalogu zwolnieƒ odszkodowaƒ od podatku dochodowego od osób fizycznych o odszkodowania przyznane na podstawie ugody sàdowej. Nowelizacja ustawy ma na celu dostosowanie systemu prawa do wyroku Trybuna∏u Konstytucyjnego z 29 listopada 2006 roku (sygn. akt SK 51/06), w którym Trybuna∏ orzek∏ o niezgodnoÊci z Konstytucjà art. 21 ust. 1 pkt 3 lit. g ustawy z dnia 26 lipca 1991 roku o podatku dochodowym od osób fizycznych, w zakresie, w jakim wy∏àcza zwolnienie podatkowe w stosunku do odszkodowaƒ uzyskanych na podstawie ugody sàdowej. Nale˝y pami´taç, i˝ kwoty odsetek od otrzymanych odszkodowaƒ, nie sà zwolnione z podatku dochodowego i nale˝y je wykazaç i opodatkowaç w zeznaniu rocznym za dany rok podatkowy. ■ Bart∏omiej Chmielowiec Biuro Rzecznika Ubezpieczonych 9

Rozpatrywanie skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 roku Do Biura Rzecznika Ubezpieczonych w roku 2007 wp∏yn´∏o 6883 pisemnych skarg zg∏aszanych w indywidualnych sprawach z zakresu problematyki ubezpieczeƒ gospodarczych tj. o 7,5% wi´cej ni˝ w roku poprzednim (wykres nr 1). ciàgu 12 letniego okresu dzia∏ania urz´du, liczba nap∏ywajàcych skarg systematycznie wzrasta∏a, za wyjàtkiem 2002 r., w którym nastàpi∏ niewielki spadek spowodowany znacznym rozszerzeniem w tym czasie systemu poradnictwa, zarówno telefonicznego, a w kolejnych latach równie˝ w formie kontaktów internetowych. ¸àcznie w latach 1995/96 – 2007 r. do Rzecznika wp∏yn´∏o 38 530

W

i inne podmioty, które Êwiadczà us∏ugi w tym zakresie w ramach prowadzonej dzia∏alnoÊci gospodarczej. Tà drogà skierowano do Rzecznika o 0,4% wystàpieƒ wi´cej ni˝ w roku 2006 r. 1. Tematyka skarg. 1.1.Najliczniejsza grupa skarg odnosi∏a si´ do problematyki ubezpieczeƒ komunikacyjnych, tj. obowiàzkowego ubezpieczenia OC po-

Wykres nr 1. Liczba skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w latach 1995/96 – 2007 8 000 7 000 6 000 5 000 4 000 3 000 2 000 1 000 0 1995/96 r.

1997 r.

1998 r.

1999 r.

2000 r.

2001 r.

pisemnych skarg. Nap∏ywa∏y one zarówno bezpoÊrednio od osób ubezpieczonych, ubezpieczajàcych, uposa˝onych i uprawnionych z umowy ubezpieczenia, jak te˝ za poÊrednictwem innych podmiotów (wykres nr 3). Zwraca uwag´ wÊród podmiotów sk∏adajàcych skargi rosnàcy udzia∏ pe∏nomocników tj. podmiotów zajmujàcych si´ zarówno zarobkowo jak i bezp∏atnie poÊredniczeniem w uzyskiwaniu odszkodowaƒ od z.u. Sà wÊród nich zarówno kancelarie adwokackie i radcowskie jak 10

2002 r.

2003 r.

2004 r.

2005 r.

2006 r.

2007 r.

siadaczy pojazdów mechanicznych, ubezpieczeƒ autocasco, ubezpieczeƒ assistance, ubezpieczeƒ od NNW kierowcy i pasa˝erów oraz Zielonej Karty. W porównaniu do roku ubieg∏ego procentowy udzia∏ skarg tej grupy uleg∏ zwi´kszeniu o 2,1% (wykres nr 2). Odnotowaç nale˝y, ˝e od poczàtku dzia∏alnoÊci Rzecznika ubezpieczenia komunikacyjne stanowi∏y najwi´kszà liczebnie grup´ skarg. W latach 90-tych skarg tych notowano od 52 do 68%, zaÊ od 2000 ro-

ku liczba ta oscyluje mi´dzy 55 a 62%. Tak znaczàca liczba wynika g∏ównie z faktu, ˝e sà to i zapewne b´dà w przysz∏oÊci najcz´Êciej zawierane umowy ubezpieczenia, choçby z racji obowiàzku zawarcia ubezpieczeƒ OC posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz masowego charakteru pozosta∏ych ubezpieczeƒ komunikacyjnych. Ubezpieczajàcy w zakresie problematyki zagadnieƒ ogólnych skar˝yli si´ przede wszystkim na: ❐ ca∏kowità odmow´ uznania roszczenia o odszkodowanie lub Êwiadczenie; ❐ odmow´ uznania cz´Êci roszczenia odszkodowawczego; ❐ opiesza∏e prowadzenie post´powaƒ odszkodowawczych, co prowadzi∏o do nieterminowego zaspokajania roszczeƒ; ❐ odmow´ lub utrudnienia w udost´pnianiu akt szkody; ❐ niedostateczne informowanie o dokumentach wymaganych w zwiàzku z likwidowanà szkodà; ❐ brak wyczerpujàcych uzasadnieƒ dla przyjmowanych przez zak∏ady stanowisk, zarówno gdy dotyczy∏y odmowy uznania roszczenia, jak i wysokoÊci ustalonego odszkodowania lub Êwiadczenia. Wysoka pozycja w zakresie liczebnoÊci skarg w tej grupie ubezpieczeƒ, bo 7,9% przypad∏a problemom odnoszàcym si´ do sk∏adek ubezpieczeniowych. Procentowy ich udzia∏ uleg∏ zwi´kszeniu w stosunku do roku ubieg∏ego o 1%. BezpoÊrednià przyczynà skarg by∏o: ❐ wyst´powanie tzw. podwójnego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, do P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Wykres nr 2. Tematyka skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r. Ubezpieczenia turystyczne 1,2%

Sk∏adki 1,1%

Brak danych 1,8%

Ubezpieczenia NW 2,1%

¸àcznie sprawy nieprzekraczajàce 1% 3,8%

Interpretacja przepisów ubezpieczeniowych 2,5% Ubezpieczenia mienia 4,1%

Ubezpieczenia komunikacyjne 64,0%

Ubezpieczenia OC (pozosta∏e) 6,4% Ubezpieczenia na ˝ycie 13,0%

którego dochodzi∏o w zwiàzku z nabyciem pojazdu od innego posiadacza oraz niewypowiedzeniem dotychczasowej umowy; ❐ trudnoÊci z uzyskaniem zwrotu niewykorzystanej cz´Êci sk∏adki za OC komunikacyjne, w nast´pstwie zbycia pojazdu, bàdê zmiany ubezpieczyciela; ❐ wysokoÊç sk∏adek, w tym interwencji dotyczàcych konstrukcji taryf sk∏adek.

przez cz´Êç posiadaczy pojazdów przepisów okreÊlajàcych zasady funkcjonowania tego ubezpieczenia, w tym zmian jakie wprowadzi∏a od 1 stycznia 2004 r. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiàzkowych UFG i PBUK. Ponadto cz´Êç skarg dotyczy∏a UFG, w tym najcz´Êciej: ❐ nak∏adania op∏at tytu∏em niedope∏nienia obowiàzku zawarcia umowy obowiàzkowego

Wykres nr 3. èród∏o wp∏ywu skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r.

80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 BezpoÊrednio od skar˝àcych

Za poÊrednictwem pe∏nomocników

Przyczynà powstawania tzw. podwójnego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych jest w znacznej mierze brak znajomoÊci M ARZEC 2008 R . N UMER 33

Za poÊrednictwem innych podmiotów

ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych; ❐ odmowy uznania w ca∏oÊci lub w cz´Êci zasadnoÊci roszczeƒ

odszkodowawczych zg∏aszanych do Funduszu. 1.2. Drugie miejsce z uwagi na liczb´ zajmujà skargi dotyczàce ubezpieczeƒ na ˝ycie. Ich procentowy udzia∏ w ogólnej liczbie skarg uleg∏ zmniejszeniu w stosunku do roku ubieg∏ego o 2,6% w grupie dotyczàcej ubezpieczeƒ zawartych po 1989 r., oraz o 0,3% w skargach zwiàzanych z ubezpieczeniami tzw. starego portfela, tj. z umowami na ˝ycie zawartymi jeszcze z Paƒstwowym Zak∏adem Ubezpieczeƒ przed 1989 rokiem. Liczba skarg dotyczàcych ubezpieczeƒ na ˝ycie w czasie ubieg∏ego 12-lecia waha∏a si´ od 9 do 18 %, przy czym w ostatnich kilku latach wyraênie zaznacza si´ tendencja wygasania skarg na ubezpieczenia z zakresu tzw. starego portfela. Najcz´Êciej podnoszonymi zarzutami pod adresem zak∏adów ubezpieczeƒ by∏y: a) odmowa uznania roszczenia przez z.u., z uzasadnieniem, i˝: ❐ zdarzenie ubezpieczeniowe nie mieÊci si´ w granicach ochrony gwarantowanej umowà; ❐ ubezpieczony zatai∏ lub poda∏ niepe∏ne informacje o stanie zdrowia przed zawarciem umowy ubezpieczenia; b) zbyt niska wobec oczekiwaƒ ubezpieczonego tzw. wartoÊç wykupu polisy, proponowana osobom wypowiadajàcym umowy w czasie jej trwania. Skargi te sà konsekwencjà rezygnacji z zawartej umowy ubezpieczenia na ˝ycie zwiàzanej z ubezpieczeniowym funduszem kapita∏owym, gdy ubezpieczony ubiega si´ o przewidziany w umowie wykup polisy. Wypowiadanie tych umów w czasie ich trwania wywo∏ane jest mi´dzy innymi pogorszeniem sytuacji materialnej ubezpieczonych, jak te˝ w wi´kszoÊci przypadków dowodzi nietrafnoÊci decyzji zawarcia cz´Êci tych umów; c) okolicznoÊci towarzyszàce zawarciu umowy ubezpieczenia, a zw∏aszcza niew∏aÊciwa ocena produktu przez ubezpieczajàcego wynikajàca z braku rzetelnej i obiektywnej informacji ze strony agenta. 11

W naszej opinii poziom niezadowolenia z zawarcia niedostosowanej do potrzeb ubezpieczonego umowy ubezpieczenia na ˝ycie wynika równie˝ z nieodpowiedniego poziomu ÊwiadomoÊci ubezpieczajàcych, co odzwierciedla si´ m.in. w ich ma∏o aktywnej postawie w kontaktach z agentami przed i przy zawieraniu umowy (np. brak czy te˝ nik∏a liczba pytaƒ o szczegó∏y umowy i przedterminowe jej rozwiàzanie). OdnoÊnie skarg dotyczàcych tzw. starego portfela, to podobnie jak w latach minionych ich przedmiotem by∏a zbyt niska kwota ustalonego Êwiadczenia, bàdê to z tytu∏u ubezpieczenia dzieci (tzw. ubezpieczenie posagowe) lub ubezpieczenia renty odroczonej. Cz´Êç skarg w tej grupie dotyczy∏a nadto problemu przedawnienia roszczeƒ z zawartej umowy. Niestety problem waloryzacji tych Êwiadczeƒ nie doczeka∏ si´ systemowych rozwiàzaƒ, które pozwoli∏yby na uzyskanie od PZU ˚YCIE S.A. Êwiadczeƒ w spodziewanej przez ubezpieczonych wysokoÊci, dlatego znaczna cz´Êç spornych spraw kierowana jest na drog´ sàdowà. Pomimo wskazywanego zjawiska w licznych przypadkach, w wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych dochodzi∏o do zawarcia ugody, bez koniecznoÊci uciekania si´ do drogi post´powania sàdowego. 1.3. Nast´pna grupa skarg dotyczy∏a ubezpieczenia OC zawodowej oraz OC w ˝yciu prywatnym. Procentowy ich udzia∏ uleg∏ zmniejszeniu w stosunku do roku ubieg∏ego o 0,8%. W skargach podnoszone by∏y najcz´Êciej nast´pujàce kwestie: ❐ odmowa wyp∏aty odszkodowania motywowana przez z.u. brakiem ochrony ubezpieczeniowej wynikajàcej z zakresu zawartej umowy; ❐ ustalanie przez z.u. nieadekwatnej do rozmiaru szkody wartoÊci odszkodowania, co zdaniem skar˝àcych wynika z braku starannoÊci w okreÊlaniu zakresu i wartoÊci szkody, 12

a w cz´Êci przypadków – ze zbyt nisko okreÊlonej wysokoÊci sumy gwarancyjnej. 1.4. Kolejne miejsce pod wzgl´dem liczby skarg zajmowa∏y sprawy odnoszàce si´ do ubezpieczenia mienia od kradzie˝y z w∏amaniem, od ognia i innych zdarzeƒ losowych. Procentowy ich udzia∏ uleg∏ zmniejszeniu w stosunku do roku ubieg∏ego o 0,7%. Liczba tej grupy skarg podlega zmniejszaniu si´ w porównaniu z latami ubieg∏ymi, mimo i˝ wzros∏a liczba zawartych tego rodzaju umów. Mo˝na zatem ostro˝nie wnioskowaç, ˝e jakoÊç us∏ug ubezpieczeniowych Êwiadczonych tej grupie ubezpieczeƒ uleg∏a pewnej poprawie. Przyczynà odmowy wyp∏aty odszkodowania przez z.u. by∏o najcz´Êciej: ❐ brak ochrony ubezpieczeniowej b´dàcy konsekwencjà jej zakresu wynikajàcego z zawartej umowy wobec zdarzenia stanowiàcego podstaw´ roszczenia; ❐ niedostosowanie zabezpieczenia mienia do wymogów zawartych w o.w.u.; ❐ nieop∏acenie w terminie sk∏adki lub jej raty; ❐ niedope∏nienie wymogów ustalonych w o.w.u. dla procesu likwidacji szkody w warunkach umowy ubezpieczenia np. nieterminowe zg∏oszenie szkody. 1.5. Nadal wzrasta nap∏yw pisemnych wystàpieƒ dotyczàcych interpretacji przepisów ubezpieczeniowych. Wynika to zarówno z trudnoÊci jakie dla wielu konsumentów stanowi znajomoÊç szerokiej problematyki ubezpieczeƒ gospodarczych, jak równie˝ z postrzegania urz´du Rzecznika Ubezpieczonych, jako profesjonalnego i obiektywnego oÊrodka informacji i edukacji ubezpieczeniowej, w∏aÊciwego do podnoszenia zagadnieƒ prawnych budzàcych wàtpliwoÊci konsumentów w zwiàzku z ich stosowaniem w praktyce. Zaznaczyç nale˝y, ˝e wzrost liczby tych pytaƒ notowany jest mimo rozbudowy innych p∏aszczyzn dzia∏ania urz´du Rzecznika w tym zakresie jak np.

dy˝urów telefonicznych, portalu internetowego, poczty elektronicznej, z których korzysta równie˝ coraz wi´ksza liczba osób. Âwiadczy to o rosnàcym zapotrzebowaniu konsumentów us∏ug ubezpieczeniowych na informacje z tego zakresu. 1.6. Nast´pna grupa skarg dotyczy∏a ubezpieczeƒ od NNW. ¸àcznie procentowy ich udzia∏ w ca∏oÊci skarg wynosi∏ 2,1% , co spowodowa∏o, i˝ uleg∏ on zmniejszeniu o 0,1% w stosunku do roku ubieg∏ego. Przyczynà tych skarg by∏y najcz´Êciej: ❐ odmowa przyznania Êwiadczenia z powodu braku odpowiedzialnoÊci za zdarzenie – gdy zdaniem z.u. nie mieÊci si´ ono w granicach zakreÊlonych warunkami umowy ubezpieczenia; ❐ spory o wysokoÊç Êwiadczenia – w tym mieszczà si´ zarówno zarzuty dotyczàce zani˝enia procentu uszczerbku na zdrowiu, jak te˝ zbyt niskiej kwoty przyznanego Êwiadczenia. 1.7. Nadal wzrasta nap∏yw skarg odnoszàcych si´ do ubezpieczeƒ turystycznych tj.: ❐ ubezpieczenia kosztów leczenia podczas pobytu za granicà; ❐ ubezpieczenia kosztów rezygnacji z podró˝y; ❐ ubezpieczenia baga˝u; ❐ ubezpieczenia kosztów leczenia dla cudzoziemców. Procentowy ich udzia∏ w ca∏oÊci skarg wyniós∏ 1,2%, tym samym wzrós∏ o 0,4% w stosunku do roku ubieg∏ego. Przyczynà tych skarg by∏y najcz´Êciej: ❐ odmowa przyznania odszkodowania motywowana przez z.u. brakiem ochrony ubezpieczeniowej wynikajàcej z zakresu zawartej umowy; ❐ spory o wysokoÊç Êwiadczenia; ❐ opiesza∏oÊç w prowadzonym post´powaniu odszkodowawczym, co prowadzi∏o do nieterminowego zaspokajania roszczeƒ. 1.8. Wysoka pozycja w zakresie liczebnoÊci skarg, bo 1,1%, przypaP ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

d∏a problemom odnoszàcym si´ do sk∏adek ubezpieczeniowych (nie dotyczy skarg z zakresu obowiàzko-

wej i przys∏ugujàcych im Êwiadczeniach w ramach zawartej umowy. Pomijano równie˝ informacj´, ˝e

Wykres nr 4. Zarzuty zawarte w skargach z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r. Inne 14,8%

¸àcznie sprawy nieprzekraczajàce 1%; 1,9% Oddalenie roszczenia 29,0%

Opiesza∏oÊç w post´powaniu odszkodowawczym 12,7%

Spór co do wysokoÊci odszkodowania lub Êwiadczenia 41,6%

wego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych). Procentowy ich udzia∏ w ca∏oÊci skarg wzrós∏ o 0,6% w stosunku do roku ubieg∏ego. W odniesieniu do ubezpieczeƒ na ˝ycie wi´kszoÊç spraw z tego zakresu dotyczy∏a zwrotu cz´Êci sk∏adki przypadajàcej proporcjonalnie do okresu o jaki uleg∏ skróceniu planowany okres ochrony ubezpieczeniowej, w zwiàzku z wczeÊniejszà sp∏atà kredytu. Zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ sk∏adka ubezpieczeniowa jest obliczana i pobierana jednorazowo za ca∏y okres przewidywanej ochrony ubezpieczeniowej udzielanej osobom, które zaciàgn´∏y kredyt i nie podlega zwrotowi. W opinii ubezpieczyciela fakt wczeÊniejszej sp∏aty kredytu nie stanowi podstawy do zwrotu sk∏adki ubezpieczeniowej. Natomiast zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych wczeÊniejsza sp∏ata zad∏u˝enia skraca czas, w którym ponoszone jest ryzyko ubezpieczeniowe, co powinno skutkowaç zwrotem niewykorzystanej cz´Êci sk∏adki. Z analizy skarg z tego zakresu wynika, i˝ kredytobiorcy przy zawieraniu jednoczeÊnie umowy ubezpieczenia nie byli dok∏adnie poinformowani o zakresie ochrony ubezpieczenio-

M ARZEC 2008 R . N UMER 33

w przypadku wczeÊniejszej sp∏aty kredytu nie b´dzie mo˝liwoÊci zwrotu nadp∏aconej sk∏adki. W swoich wystàpieniach skar˝àcy zwracali równie˝ uwag´, i˝ nie otrzymywali ogólnych warunków ubezpieczenia przy podpisywaniu umowy, a jedynie informacj´, ˝e zawarcie ubezpieczenia jest warunkiem otrzymania kredytu lub po˝yczki. W grupie skarg dotyczàcych ubezpieczeƒ majàtkowych i pozosta∏ych osobowych odnotowano znaczny nap∏yw spraw odnoszàcych si´ do sk∏adek na obowiàzkowe ubezpieczenie odpowiedzialnoÊci cywilnej rolników z tytu∏u posiadania gospodarstwa rolnego oraz obowiàzkowe ubezpieczenie budynków wchodzàcych w sk∏ad gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeƒ losowych. Ubezpieczajàcy w ramach omawianej problematyki skar˝yli si´ przede wszystkim na wyst´powanie tzw. podwójnego ubezpieczenia, którego przyczynà powstania jest w znacznej mierze brak znajomoÊci przez rolników przepisów okreÊlajàcych zasady funkcjonowania tych ubezpieczeƒ, w tym zmiany jakie wprowadzi∏a od 1 stycznia 2004 r. ustawa z dnia 22 maja 2003 r.

o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK. Ubezpieczajàcy podnosili przede wszystkim nast´pujàce kwestie b´dàce powodem tzw. podwójnego ubezpieczenia: ❐ wypowiedzenie, które dotar∏o do zak∏adu ubezpieczeƒ po terminie umo˝liwiajàcym skuteczne rozwiàzanie umowy; ❐ z uwagi na nieznajomoÊç przepisów nie wypowiedzieli umowy, a zawarli kolejnà umow´ z innym ubezpieczycielem; ❐ do wys∏ania wypowiedzenia zobowiàza∏ si´ agent zak∏adu ubezpieczeƒ, w którym zosta∏a zawarta kolejna umowa ubezpieczenia, lecz tego nie uczyni∏; ❐ w przypadku zmiany posiadacza gospodarstwa rolnego skar˝àcy nie wypowiedzia∏ umowy ubezpieczenia otrzymanej od zbywcy, a ubezpieczy∏ gospodarstwo rolne w innym zak∏adzie ubezpieczeƒ. Rzecznik Ubezpieczonych widzàc potrzeb´ wprowadzenia dodatkowych regulacji prawnych, które umo˝liwi∏yby rozwiàzanie niewypowiedzianej umowy, pod warunkiem okazania dokumentu zawarcia umowy w innym towarzystwie, wystàpi∏ do Ministra Finansów z propozycjà zmian istniejàcych przepisów, po wprowadzeniu których zaistnia∏aby mo˝liwoÊç rozwiàzania zawartej bez jego woli umowy. Ponadto cz´Êç skarg dotyczy∏a m.in. wysokoÊci sk∏adek i to zarówno w grupie ubezpieczeƒ obowiàzkowych jak i dobrowolnych, w tym na konstrukcj´ taryf sk∏adek ubezpieczeniowych. 1.9. Pozosta∏e grupy skarg nie przekroczy∏y 1% ogó∏u spraw. 2. Zarzuty zawarte w skargach z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych Podobnie jak w roku minionym zdecydowanie dominowa∏y zarzuty zawarte w trzech grupach problemów (wykres nr 4): ❐ oddalenia roszczenia – 29,0%; ❐ sporu co do wysokoÊci przyzna13

nego odszkodowania lub Êwiadczenia – 41,6%; ❐ opiesza∏oÊci w post´powaniu odszkodowawczym – 12,7%. Liczba skarg dotyczàcych pierwszej grupy zmniejszy∏a si´ o 3,7%, a drugiej wzros∏a o 2,4%. W zakresie nieterminowego prowadzenia post´powania nastàpi∏ wzrost o 0,3% w stosunku do roku ubieg∏ego. Inne przyczyny skarg to: ❐ utrzymujàcy si´, mimo zmian regulacji prawnych, nieprzyjazny konsumentowi sposób prowadzenia post´powania odszkodowawczego, polegajàcy na utrudnianiu lub odmowie dost´pu (w tym kopiowania) do dokumentów b´dàcych podstawà ustalenia odpowiedzialnoÊci z.u. oraz wysokoÊci nale˝nego odszkodowania lub Êwiadczenia; ❐ nak∏adanie i egzekwowanie op∏at za niedope∏nienie obowiàzku ubezpieczenia oraz niezgodne z oczekiwaniem poszkodowanych ustalenia wysokoÊci odszkodowaƒ, do wyp∏aty których powo∏any jest UFG; ❐ praca agentów ubezpieczeniowych; ❐ sposób kszta∏towania taryf sk∏adek zarówno w ubezpieczeniach obowiàzkowych jak i w dobrowolnych; ❐ rozliczenia tytu∏em zwrotu niewykorzystanych cz´Êci sk∏adek; ❐ brak nale˝ytego uzasadniania stanowiska zajmowanego przez z.u., zw∏aszcza w przypadkach nieuwzgl´dnienia roszczeƒ w ca∏oÊci lub w cz´Êci. Nadto w odniesieniu do umów ubezpieczeƒ na ˝ycie: ❐ zmiana warunków umowy w trakcie jej trwania; ❐ zmiana sumy ubezpieczenia w trakcie trwania umowy; ❐ odmowa przej´cia obowiàzku op∏acania sk∏adek przez z.u.; ❐ odmowa kontynuacji umowy ubezpieczenia przez z.u.; ❐ odmowa bàdê zbyt niska wobec oczekiwaƒ ubezpieczonego tzw. 14

wartoÊç wykupu polisy, proponowana osobom wypowiadajàcym umowy w czasie jej trwania.

Zak∏ad ubezpieczeƒ odnoszàc si´ do interwencji Rzecznika bàdê uznawa∏ jej zasadnoÊç, bàdê te˝ podtrzymywa∏ dotychczas zaj´te

Wykres nr 5. Tryb rozpatrywania skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych 2007 r.

90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Podj´cie interwencji

Niepodj´cie interwencji

3. Tryb rozpatrywania skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych i wyniki interwencji 3.1. Jak przedstawiono na wykresie nr 5 w zdecydowanej wi´kszoÊci spraw, bo w 84,5%, Rzecznik podjà∏ interwencj´. Badanie tej wielkoÊci w czasie ubieg∏ego 12-lecia wskazuje, ˝e nie spad∏a ona nigdy poni˝ej 70%. Pewne jej wahania w poszczególnych latach wynika∏y z faktu, ˝e ka˝da skarga badana jest indywidualnie przed podj´ciem decyzji o wyborze adekwatnego do potrzeb konsumenta trybu dzia∏ania Rzecznika. Podj´cie interwencji w danej sprawie (najcz´Êciej wobec z.u.) mia∏o miejsce wówczas gdy z posiadanego materia∏u wynika∏o, i˝ naruszone zosta∏o prawo lub interes ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia. Nie oznacza to, ˝e po zakoƒczeniu post´powania w danej sprawie ocena ta zawsze potwierdza∏a si´. Brak ca∏oÊci dokumentacji sprawy i opieranie si´ w zasadzie tylko na materia∏ach i wyjaÊnieniach przes∏anych przez skar˝àcego powodowa∏o w pewnych przypadkach, ˝e po wyjaÊnieniach zak∏adu ubezpieczeƒ bàdê UFG, Rzecznik zmienia∏ swoje pierwotne stanowisko.

Brak ostatecznej oceny w post´powaniau wewn´trznym

stanowisko, uzupe∏niajàc je zazwyczaj dodatkowymi wyjaÊnieniami. W takiej sytuacji eksperci Biura Rzecznika Ubezpieczopnych poddawali spraw´ powtórnej ocenie, od której zale˝a∏y dalsze kroki post´powania. W przypadku uznania dalszej zasadnoÊci interwencji, kontynuowano jà. Zakres i cz´stotliwoÊç wymiany stanowisk i argumentów oraz co za tym idzie, czas za∏atwiania skargi ró˝ni∏ si´ wi´c w konkretnych przypadkach. Spraw´ Rzecznik uznawa∏ za zakoƒczonà, gdy: ❐ z.u. uzna∏ zasadnoÊç interwencji i zmieni∏ swoje stanowisko w ca∏oÊci lub cz´Êci; ❐ skar˝àcy zawar∏ ugod´ z z.u.; ❐ skar˝àcy wystàpi∏ na drog´ sàdowà; ❐ z.u. ostatecznie podtrzyma∏ dotychczasowe stanowisko; ❐ w Êwietle kolejnych wyjaÊnieƒ i po analizie sprawy uzna∏, i˝ prawa i interes ubezpieczonego nie zosta∏y naruszone. We wszystkich przypadkach skar˝àcy otrzymywa∏ wyjaÊnienie stanu prawnego, z którego – w powiàzaniu ze stanem faktycznym – wynika∏o rozstrzygni´cie jego sprawy. P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

W przypadku nieuwzgl´dnienia skargi skar˝àcy by∏ równie˝ informowany o mo˝liwoÊci dochodzenia roszczeƒ na drodze sàdowej oraz okolicznoÊciach, które musia∏by udowodniç w takim post´powaniu, aby mieç szansà na korzystne dla siebie jej rozstrzygni´cie – orzeczenie sàdowe. W sytuacjach gdy Biuro dysponowa∏o orzecznictwem sàdowym w analogicznym dla sprawy stanie faktycznym i prawnym, przekazywa∏o je skar˝àcemu. Rzecznik nie podjà∏ interwencji w 1017 przypadkach, co stanowi 14,8% spraw. WÊród tych skarg pierwsze miejsce zajmujà sprawy kierowane do Rzecznika Ubezpieczonych, jako drugiego bàdê kolejnego adresata („do wiadomoÊci”). Ich autorzy wyraênie zaznaczali, i˝ chodzi im jedynie o zapoznanie Rzecznika z danà sprawà. Materia∏ zawarty w takich skargach by∏ wykorzystywany odpowiednio na innych p∏aszczyznach dzia∏alnoÊci urz´du.

zuje na stwierdzenie naruszenia prawa bàdê interesów ubezpieczonych lub uprawnionych z umowy ubezpieczenia. Pewna grupa spraw wymaga∏a uzupe∏nienia w zakresie opisu stanu faktycznego, bez którego dalsze jej badanie by∏o niemo˝liwe. Mimo stosownych wskazówek przekazanych skar˝àcemu nie zawsze udawa∏o si´ dane te pozyskaç co równie˝ skutkowa∏o wstrzymaniem si´ od interwencji. Do zakresu spraw, w których nie podj´to interwencji zaliczone zosta∏y równie˝ przypadki, w których toczà si´ post´powania przed sàdem albo zapad∏y ju˝ wyroki sàdowe, lub zawarto ugod´ z z.u., która zawiera∏a zrzeczenie si´ przez skar˝àcego dalszych roszczeƒ. W nielicznych sprawach brak podj´cia interwencji wynika∏ równie˝ z przedawnienia si´ roszczeƒ. W sytuacjach wyjàtkowych, szczególnie uzasadnionych przes∏ankami podmiotowymi bàdê przedmiotowymi Rzecznik Ubez-

Wykres nr 6. Wynik interwencji w sprawach z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych zakoƒczonych 2007 r.

60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Uznanie w zasadnoÊci skargi

Uznanie w drodze wyjàtku

Nie podejmowano tak˝e interwencji w sprawach w których autorzy wystàpieƒ zwracajà si´ do Rzecznika Ubezpieczonych o udzielenie okreÊlonych wyjaÊnieƒ, lub te˝ sà to sprawy w odniesieniu do których stwierdzono, i˝ analiza posiadanych dokumentów nie wskaM ARZEC 2008 R . N UMER 33

Wynik negatywny

pieczonych podejmowa∏ interwencj´ wnoszàc o ich uwzgl´dnienie i zastosowanie trybu wyjàtkowego (tzw. kulancji ubezpieczeniowej), mimo istnienia wy˝ej wymienionych przes∏anek negatywnych. 3.2. Wobec 0,7% skarg skierowanych do Rzecznika w 2007 r.,

z uwagi na wzrost dynamiki wnoszonych spraw nie dokonano jeszcze ostatecznej oceny w post´powaniu wewn´trznym. Dopiero jego zakoƒczenie pozwoli na podj´cie decyzji w sprawie dalszego post´powania. Badajàc t´ wielkoÊç nale˝y zasygnalizowaç, i˝ uleg∏a ona zmniejszeniu o 8% w porównaniu z minionym rokiem. 3.3. W ostatecznej ocenie Rzecznika, ponad 60% skarg, w których podj´ta zosta∏a interwencja by∏o w ca∏oÊci lub w cz´Êci zasadnych, mimo i˝ z.u. nie zawsze uznawa∏y przedstawionà argumentacj´ i podtrzymywa∏y wczeÊniej zaj´te stanowisko. Odnotowano to zw∏aszcza w przypadku sporów odnoszàcych si´ g∏ównie do stanu faktycznego, w których Rzecznik nie prowadzi odr´bnego post´powania dodatkowego, jak te˝ w sprawach, w których istnia∏y rozbie˝noÊci w interpretacji obowiàzujàcych przepisów mi´dzy Rzecznikiem Ubezpieczonych, a danym z.u. Informowano wówczas skar˝àcego o mo˝liwoÊci skorzystania z drogi sàdowej – zarówno sàdów powszechnych jak i Sàdu Polubownego przy Rzeczniku Ubezpieczonych – przy czym wyjaÊniano istotne elementy prawne i faktyczne sporu. Sprawy te by∏y równie˝ podstawà do formu∏owania wniosków ogólniejszej natury i podejmowania odpowiednich dzia∏aƒ. W wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych w odniesieniu do 41,9% skarg nastàpi∏a zmiana stanowiska na korzyÊç skar˝àcego, w tym w drodze wyjàtku wobec 2,3% spraw (wykres nr 6). Tym samym skutecznoÊç interwencji (efektywnoÊç) Rzecznika uleg∏a odczuwalnemu dla konsumentów zwi´kszeniu o 3,7% w stosunku do roku poprzedniego. Analizujàc t´ wielkoÊç, mo˝na zauwa˝yç, i˝ z wyjàtkiem roku 2001 i 2002, nast´puje jej systematyczny wzrost, poczàwszy od 20% pozytywnie zakoƒczonych interwencji w poczàtkowym okresie dzia∏alnoÊci Rzecznika Ubezpieczonych. Ocenia si´, i˝ z∏o˝y∏y si´ na to nast´pujàce przyczyny: 15

❐ prokonsumenckie zapisy zawarte w nowym prawie ubezpieczeniowym; ❐ poprawa ÊwiadomoÊci konsumentów us∏ug ubezpieczeniowych, w tym dotyczàca przys∏ugujàcych im uprawnieƒ

wym w Warszawie podejmowane w przedmiocie ubezpieczeƒ gospodarczych; ❐ wola poprawy wizerunku przynajmniej przez cz´Êç z.u. Ten ostatni czynnik jest jednak wcià˝ zbyt s∏aby, zw∏aszcza

jà po cz´Êci charakter mediacyjny, a nadto ˝e Rzecznik nie prowadzi odr´bnego badania stanu faktycznego, wynik ten Êwiadczy o potrzebie badania niektórych spraw, tak by wyeliminowaç nieprawid∏owoÊci powsta∏e w toku likwidacji szkody.

Wykres nr 7. Liczba skarg na poszczególne zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏u I kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w porównaniu do ich udzia∏u w rynku w 2007 r.

AEGON TU na ˚ycie S.A. TU Alianz Polska S.A. PAPTUN˚iR Amplico Life S.A. ASPECTA ˚ycie TU S.A. AXA ˚ycie TU S.A. BENEFIA TU na ˚ycie S.A. TU na ˚ycie Cardif Polsa S.A.. Commercial Union Polska TU na ˚ycie S.A. TU na ˚ycie Compensa S.A. WTU˚iR Concordia Capital S.A. STU na ˚ycie Ergo Hestia S.A. TU na ˚ycie Europa S.A. FinLife TU na ˚ycieS.A. Generali TU S.A. Gerling Polska TU na ˚ycie S.A. TU na ˚ycie ING Nationale-Nederlanden Polska S.A. MetLife TU na ˚ycie S.A. Nordea Polska TU na ˚ycie S.A. TU na ˚ycie Polisa-˚ycie S.A. PZU ˚ycie S.A. Royal Polska TU na ˚ycie S.A. Signal Iduna ˚ycie Polska S.A. Skandia ˚ycie TU S.A. TUW SKOK ˚ycie S.A. UNIQUA TU na ˚ycie S.A. TUn˚ WARTA S.A. 0,000

10,000

20,000

30,000

Liczba skarg w %

wynikajàcych z zakresu zawartej umowy ubezpieczenia; ❐ orzecznictwo Sàdu Najwy˝szego zapadajàce w sprawach ubezpieczeƒ gospodarczych, w tym odnoszàce si´ zarówno do konstrukcji o.w.u., jak równie˝ te˝ sposobu ustalania nale˝nych Êwiadczeƒ i odszkodowaƒ wynikajàcych z zawartej umowy ubezpieczenia, a tak˝e inne orzeczenia sàdowe, w tym Sàdu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przy Sàdzie Okr´go16

w polityce niektórych zak∏adów ubezpieczeƒ; wcià˝ istnieje w tym wzgl´dzie spore zró˝nicowanie; ❐ dzia∏alnoÊç urz´du Rzecznika Ubezpieczonych i innych organów (UOKiK, KNF). Dokonujàc obiektywnej oceny wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych w z.u. nale˝y stwierdziç, i˝ jest on wysoki. W sytuacji, gdy interwencje Rzecznika Ubezpieczonych w z.u. – nie posiadajàcego uprawnieƒ w∏adczych ma-

40,000

50,000

60,000

Udzia∏ w rynku

Nie bez znaczenia jest te˝ fakt, ˝e post´powanie skargowe, cz´sto dotyczàce znacznych kwot, jest bezp∏atne, a jednoczeÊnie prowadzone przez urzàd dzia∏ajàcy profesjonalnie i obiektywnie reprezentujàcy interesy konsumenta. W opinii Rzecznika Ubezpieczonych post´powanie skargowe jest równie˝ korzystne dla z.u., gdy˝ w wielu przypadkach pozwala na szybkie zakoƒczenie sporu wynikajàcego z b∏´du w∏asnych pracowników lub poÊredników ubezpieczeniowych, P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

zapobiegajàc skierowaniu sporu na drog´ sàdowà. Nadto z.u. analizujàc informacje o nieprawid∏owoÊciach sygnalizowanych w skargach konsumentów majà mo˝liwoÊç wprowadzenia niezb´dnych zmian wewn´trznych np. w organizacji pracy poszczególnych dzia∏ów jak i prawid∏owym zarzàdzaniem zasobami ludzkimi, szczególnie w procesach likwidacji szkód. 4. Liczba skarg kierowanych na poszczególne zak∏ady ubezpieczeƒ. 4.1. Po raz trzeci sprawozdanie roczne Rzecznika Ubezpieczonych udost´pniane publicznie, zawiera informacje o liczbie skarg nap∏ywajàcych na poszczególne z.u. i TUW (dzia∏ I wykres nr 7 oraz dzia∏ II

wykres nr 8). Informacje te uzupe∏niono danymi o udziale w rynku ka˝dego z wymienionych podmiotów, za podstaw´ przyjmujàc zebranà sk∏adk´ brutto. Uprzednio informacje dotyczàce liczby skarg na poszczególne z.u. i TUW przekazywane by∏y dotychczas jedynie KNUiFE, – obecnie KNF – w ramach zawartego Porozumienia. Istnia∏o bowiem szereg wàtpliwoÊci wobec upubliczniania tych danych, które mia∏y swe êród∏o w rozbie˝noÊciach interpretacyjnych zapisów ustawy z dnia 6 wrzeÊnia 2001 r. o dost´pie do informacji publicznej. Opinia Ministerstwa Finansów, o którà Rzecznik wyst´powa∏ i uzyska∏ jà w grudniu 2005 r. wàtpliwoÊci te usun´∏a, zapoczàtkowujàc rozsze-

rzenie informacji w tym zakresie. Spe∏niono tym samym oczekiwania konsumentów rynku ubezpieczeniowego na coraz szerszà informacj´ o poszczególnych podmiotach rynku ubezpieczeƒ. Wydaje si´, ˝e informacje te, mogà dla wielu uczestników tego rynku stanowiç uzupe∏nienie katalogu uwarunkowaƒ uwzgl´dnianych przy podejmowaniu decyzji o wyborze produktu ubezpieczeniowego, jak i z.u. Przestrzega si´ jednak przed nierozwa˝nym i zbyt pochopnym korzystaniem z tej statystyki, która odnosi si´ tylko do pewnego, aczkolwiek wa˝nego aspektu dzia∏alnoÊci z.u. i mo˝e stanowiç jedynie element jego szerszej oceny. Kierujàc si´ treÊcià uwag i opinii wobec publikowania tych danych, Biuro

Wykres nr 8. Liczba skarg na poszczególne zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏u II kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w porównaniu do ich udzia∏u w rynku w 2007 r.

AIG Polska TU S.A. TU Alianz Polska S.A. AXA TU S.A. BENEFIA TU S.A. BRE Ubezpieczenia TU S.A. TUiR CIGANA STU S.A. Commercial Union Polska TU Ogólnych S.A. TU Compensa S.A. D.A.S. TU Ochrony PrawnejS.A. STU Ergo Hestia S.A. TU Europa S.A. TU Filar S.A. Generali TU S.A. HDI Gerling Polska TU S.A. HDI Asekuracja TU S.A. TU INTER Polska S.A. KUKE S.A. Link 4 TU S.A. MTU Moje Towarzystwo Ubezpieczeƒ S.A. TUiR Partner S.A. (w likwidacji) PTU S.A. PAU S.A. Signal Iduna Polska S.A. UNIQUA TU S.A. TUiR WARTA S.A. Concordia Polska TUW TUW Cuprum Pocztowe TUW TUW SKOK S.A. TUW TUW TUW TUZ 0,000

5,000

10,000

15,000 Liczba skarg w %

M ARZEC 2008 R . N UMER 33

20,000

25,000

30,000

35,000

40,000

45,000

Udzia∏ w rynku

17

Rzecznika Ubezpieczonych kontynuuje prace nad rozszerzeniem p∏aszczyzn obserwacji dzia∏alnoÊci z.u. i TUW. Wa˝nym elementem jest tu m.in. struktura portfela oraz liczba sprzedanych polis. Uzupe∏nienia te przynios∏yby czytelniejszy obraz sytuacji. Rzecznik w sprawozdawczym okresie zwraca∏ si´ zarówno do PIU jak i poszczególnych zak∏adów o przedstawienie swoich uwag i propozycji w odniesieniu do czytelnego a zarazem obiektywnego prezentowania statystyk skargowych. 4.1.1 W 2007 roku do Biura Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏o ∏àcznie 958 skarg odnoszàcych si´ do nieprawid∏owoÊci w dziale I. Na funkcjonowanie okreÊlonych zak∏adów ubezpieczeƒ dzia∏u I odnotowano 933 wystàpieƒ (wykres nr 7). W 15 przypadkach sprawa dotyczy∏a zagranicznego podmiotu, a w 10 sprawach brak by∏o wskazania nazwy zak∏adu ubezpieczeƒ na ˝ycie, którego dotyczy∏a skarga. 4.1.2. Zestawienie danych odnoszàcych si´ do liczby skarg na poszczególne z.u. i TUW dzia∏u I tj. prowadzàce dzia∏alnoÊç w zakresie ubezpieczeƒ na ˝ycie dotyczy 31 podmiotów. W odniesieniu do 5 z nich nie odnotowano wp∏ywu ˝adnej skargi. Sk∏ada si´ na to kilka powodów, do których obok bezb∏´dnie prowadzonej dzia∏alnoÊci zaliczyç mo˝na mi´dzy innymi: ❐ niewielki udzia∏ w rynku; ❐ podj´cie dzia∏alnoÊci w nieodleg∏ym terminie; ❐ obs∏uga wàskiej, wyselekcjonowanej grupy klientów. Stosujàc wobec ka˝dego podmiotu porównanie jego procentowego udzia∏u w rynku do procentowego udzia∏u w ogólnej liczbie skarg widoczne jest, ˝e 12 z nich odnotowa∏o pozytywny wynik, polegajàcy na mniejszym udziale w skargach ani˝eli udzia∏ w rynku. W przypadku pozosta∏ych 14 podmiotów wynik ten by∏ odwrotny. 4.1.3. W przypadku z.u. tego dzia∏u, na które nap∏yn´∏o najwi´cej skarg, mo˝na stwierdziç, i˝ powodem tego by∏o funkcjonowanie 18

okreÊlonych produktów ubezpieczeniowych: ❐ ubezpieczenia chorobowe i wypadkowe b´dàce uzupe∏nieniem ubezpieczenia na ˝ycie oferowane zarówno przez PZU ˚ycie S.A., TU na ˚ycie Polisa S.A. jak i Generali ˚ycie TU S.A.; ❐ grupowe ubezpieczenia na ˝ycie kredytobiorców sprzedawane za poÊrednictwem banku przez TU na ˚ycie Cardif Polska S.A.; FinLife TU na ˚ycie S.A. i TU na ˚ycie Warta S.A.. 4.2.1. W omawianym okresie sprawozdawczym skarg odnoszàcych si´ do nieprawid∏owoÊci w dziale II odnotowano ∏àcznie 5916. Na dzia∏alnoÊç poszczególnych zak∏adów ubezpieczeƒ dzia∏u II wp∏yn´∏o 5719 skarg (wykres nr 8). W odniesieniu do 85 spraw skar˝àcy nie okreÊlili nazwy zak∏adu ubezpieczeƒ dzia∏u II b´dàcego podmiotem skargi; 61 spraw dotyczy∏o Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego; w 16 przypadkach wystàpienia skar˝àcych odnosi∏y si´ do funkcjonowania podmiotów ustanowionych przez zagraniczne zak∏ady ubezpieczeƒ jako reprezentanta do spraw roszczeƒ na terenie Polski; 18 spraw dotyczy∏o Oddzia∏ów zagranicznych zak∏adów ubezpieczeƒ w Polsce; 6 skarg odnotowano na dzia∏alnoÊç zagranicznych zak∏adów ubezpieczeƒ, 7 spraw dotyczy∏o dzia∏alnoÊci Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych oraz 4 skargi odnosi∏y si´ do funkcjonowania upad∏ych zak∏adów ubezpieczeƒ. 4.2.2. Zestawienie danych odnoszàcych si´ do skarg na z.u. i TUW tj. prowadzàce dzia∏alnoÊç ubezpieczeniowà w zakresie pozosta∏ych ubezpieczeƒ osobowych i ubezpieczeƒ majàtkowych (dzia∏ II), dotyczy 35 z.u., w tym jednego w likwidacji. W przypadku 4 z nich nie odnotowano ˝adnej skargi na ich dzia∏alnoÊç, a przyczyny tego sà podobne jak w analogicznej sytuacji w dziale I, z rozszerzeniem tego ka-

talogu o przypadek zaprzestania prowadzenia dzia∏alnoÊci. Stosujàc wobec ka˝dego podmiotu porównanie jego procentowego udzia∏u w rynku do procentowego udzia∏u skarg w ich ogólnej liczbie widoczne jest, ˝e w 15 przypadkach odnotowano pozytywny rezultat mniejszego udzia∏u w skargach ani˝eli w rynku. W przypadku pozosta∏ych 15 podmiotów wynik ten jest odmienny. 4.2.3. Ubezpieczeniami, które spowodowa∏y zwi´kszony nap∏yw skarg na z.u. i TUW dzia∏u II by∏y ubezpieczenia komunikacyjne, w tym g∏ównie ubezpieczenie OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Najliczniejsza grupa spraw, znacznie przekraczajàca udzia∏ w skargach w stosunku do udzia∏u w rynku odnosi∏a si´ do funkcjonowania TUiR Warta S.A., MTU Moje Towarzystwo Ubezpieczeƒ S.A., HDI Asekuracja TU S.A. i Link 4 TU S.A.. 4.3. Materia∏ statystyczny dotyczàcy liczby skarg na poszczególne z.u. i TUW stanowi przedmiot analizy Rzecznika Ubezpieczonych. W jej wyniku zosta∏y podj´te okreÊlone czynnoÊci, w tym wystàpienia do KNF oraz robocze spotkania z przedstawicielami niektórych z.u., których celem by∏o ustalenie przyczyn i okreÊlenie sposobów usuni´cia êróde∏ skarg. 5. W pozosta∏ych 9 sprawach brak by∏o w∏aÊciwoÊci Rzecznika Ubezpieczonych. 6. Niezale˝nie od tych dzia∏aƒ, informacje i spostrze˝enia wyp∏ywajàce z rozpatrywania skarg, stanowià jeden z kluczowych elementów formu∏owania wniosków ogólnej natury, co stanowi podstaw´ interwencji w UOKiK-u i KNF, wniosków o podj´cie uchwa∏y przez Sàd Najwy˝szy, jak równie˝ opinii co do potrzeb i kierunków zmiany przepisów prawnych. Stanowià one ponadto g∏ówny czynnik wyznaczajàcy zadania w sferze dzia∏alnoÊci edukacyjno- informacyjnej na rzecz konsumentów. ■

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Rozpatrywanie skarg dotyczàcych problematyki zabezpieczenia emerytalnego oraz pracowniczych programów emerytalnych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 roku Jednym z g∏ównych zadaƒ Rzecznika Ubezpieczonych jest reprezentowanie i ochrona interesów cz∏onków OFE oraz uczestników PPE. Ochrona ta przejawia si´ m.in. w podejmowaniu interwencji na podstawie indywidualnych skarg kierowanych do Rzecznika przez uczestników systemu emerytalnego. W 2007 r. do Biura Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏y ogó∏em 154 pisemne skargi z zakresu funkcjonowania kapita∏owej cz´Êci systemu emerytalnego. Liczba skarg by∏a zatem mniejsza ni˝ w roku poprzednim (206 skarg w 2006 roku, spadek o 25%) (wykres nr 9).

0

1. Podzia∏ skarg ze wzgl´du na podmiot, wobec którego zosta∏a wniesiona skarga. Najliczniejsza grupa skarg, które wp∏yn´∏y do Rzecznika Ubezpieczonych odnosi∏a si´, tak jak w latach poprzednich, do funkcjonowania ZUS, który jest dysponentem funduszu emerytalnego w ramach Funduszu Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych, prowadzi konta ubezpieczonych i przekazuje cz´Êç sk∏adki emerytalnej ubezpieczonych do filara II (∏àcznie 113 skargi, 73,4% skarg ogó∏em z zakresu zabezpieczenia emerytalnego – wykres nr 10). Udzia∏ skarg na dzia∏alnoÊç ZUS w skargach dotyczàcych zabezpieM ARZEC 2008 R . N UMER 33

czenia emerytalnego wzrós∏ w porównaniu do roku poprzedniego o 5,5 punktów procentowych. Cz´Êç skarg dotyczy∏a jednak dzia∏alnoÊci

Skargi na funkcjonowanie ZUS dotyczy∏y g∏ównie problemu nieprzekazywania sk∏adek na rachunki ubezpieczonych w OFE. Miejsce drugie pod wzgl´dem liczby skarg, podobnie jak w roku poprzednim, zaj´∏y wystàpienia dotyczàce dostrze˝onych nieprawid∏owoÊci w funkcjonowaniu OFE (33 skargi; 21,4% skarg ogó∏em), co stanowi spadek w porównaniu do poprzedniego roku zarówno pod wzgl´dem liczby

Wykres nr 9. Liczba skarg z zakresu zabezpieczenia emerytalnego wp∏ywajàcych do RU w okresie od kwietnia 2002 do 2007 r.

300 250 200 150 100 50 0 2002 r.

2003 r.

2004 r.

ZUS niezwiàzanej z funkcjonowaniem II i III filara emerytalnego – wówczas Rzecznik Ubezpieczonych nie móg∏ podjàç interwencji i wskazywa∏ skar˝àcym instytucj´ w∏aÊciwà w danej sprawie (83 skargi).

2005 r.

2006 r.

2007 r.

skarg, jak i ich udzia∏u w wystàpieniach ogó∏em (w 2006 r.: 50 skarg, 24,3% skarg ogó∏em). Pisemne wystàpienia uczestników systemu w zakresie otwartych funduszy emerytalnych dotyczy∏y przede wszystkim: 19

Wykres nr 10. Zestawienie podmiotów skarg wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych z zakresu zabezpieczenia emerytalnego w 2007 r. Inne 5,2% OFE 21,4%

ZUS* 73,4%

❐ problemów towarzyszàcych zmianie OFE i dokonywaniu wyp∏at transferowych; ❐ mo˝liwoÊci anulowania umowy o cz∏onkostwo wskutek b∏´du co do treÊci oÊwiadczenia woli i nabycia wczeÊniejszych uprawnieƒ emerytalnych; ❐ otrzymania przez osoby uprawnione Êrodków zgromadzonych na rachunku zmar∏ego cz∏onka OFE; ❐ interpretacji przepisów z zakresu kapita∏owej cz´Êci systemu emerytalnego; ❐ nieprawid∏owoÊci w prowadzeniu rejestru cz∏onków przez PTE; ❐ nieprawid∏owoÊci w czynnoÊciach akwizycyjnych prowadzonych na rzecz OFE. Analizujàc skargi w uj´ciu podmiotowym, najwi´cej wystàpieƒ na dzia∏alnoÊç powszechnych towarzystw emerytalnych dotyczy∏o Commercial Union PTE BPH CU WBK S.A. zarzàdzajàcego OFE Commercial Union. Kolejne miejsca pod wzgl´dem liczebnoÊci skarg zaj´∏y PTE PZU S.A, AIG PTE S.A. oraz AEGON PTE S.A. (tabela nr 1). Warto zwróciç uwag´, i˝ na prezentowanà sytuacj´ zasadniczy wp∏yw ma udzia∏ wymienionych podmiotów w rynku OFE. 2. Podzia∏ skarg ze wzgl´du na tematyk´. Znaczna cz´Êç skarg z zakresu zabezpieczenia emerytalnego skierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych dotyczy∏a nieterminowego 20

przekazywania sk∏adek przez ZUS na rachunki ubezpieczonych w OFE (30 skarg, 19,5%), co stanowi∏o podobny udzia∏ w skargach ogó∏em w porównaniu z rokiem 2006 (33%) (wykres nr 11). Wyst´powanie tak du˝ej liczy skarg dotyczàcych nieprzekazywania sk∏adek emerytalnych Êwiadczy, pomimo zauwa˝alnej poprawy, o ciàgle istniejàcych problemach w funkcjonowaniu systemu informatycznego ZUS i zaleg∏oÊciach w przetwarzaniu dokumentów ubez-

matycznym ZUS i b∏´dami w dokumentach ubezpieczeniowych. Wi´kszoÊç ze zg∏aszanych Rzecznikowi problemów b´dàcych konsekwencjà utworzenia wielu kont zosta∏a usuni´ta w 2007ˇr. Zaleg∏e sk∏adki sà stopniowo przekazywane, w zale˝noÊci od przebiegu procesu ponownego przetwarzania dokumentów. Ostateczne przekazanie wszystkich zaleg∏ych sk∏adek op∏aconych przez p∏atników do koƒca 2002 r. powinno nastàpiç do koƒca 2008 r. Kolejnà pod wzgl´dem liczebnoÊci grup´ skarg stanowi∏y wystàpienia zwiàzane ze zmianà funduszu i dokonaniem wyp∏aty transferowej (11 skarg, 7,1% skarg ogó∏em). Znaczna cz´Êç problemów w tym zakresie spowodowana by∏a niedostarczeniem do dotychczasowego funduszu zawiadomienia o zawarciu umowy z innym OFE, z wnioskiem o dokonanie wyp∏aty transferowej. W konsekwencji, dotychczasowy fundusz nie umieszcza∏ ubezpieczonego na liÊcie osób zmieniajàcych OFE, ZUS nie móg∏ dokonaç zmiany w Central-

Tabela nr 1. Liczba skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych na poszczególne instytucje emerytalne w 2007 r. Lp. Powszechne Towarzystwa Emerytalne 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

AEGON PTE S.A. AIG PTE S.A PTE ALLIANZ Polska S.A. AXA PTE S.A. PTE BANKOWY Commercial Union PTE BPH CU WBK S.A. Generali PTE S.A. ING Nationale Nederlanden Polska PTE S.A. NORDEA PTE S.A. PTE PZU S.A. PTE Skarbiec Emerytura S.A. ZUS* Brak nazwy OFE (interpretacja przepisów dot. OFE) OGÓ¸EM

Liczba cz∏onków

Liczba skarg

Procent ogólnej liczby skarg

35 105 1 070 319 327 001 608 538 445 941

3 4 1 1 2

4,8 6,3 1,6 1,6 3,2

2 725 239 538 874

8 1

12,7 1,6

2 591 613 731 651 1 959 058 446 440 –

2 2 6 2 30

3,2 3,2 9,5 3,2 47,6

–

1 63

1,6 100

* skargi na ZUS dotyczà tu tylko problematyki zabezpieczenia emerytalnego

pieczeniowych za poprzednie okresy. Nieterminowe przekazywanie cz´Êci sk∏adek emerytalnych do OFE by∏o zwykle spowodowane utworzeniem dla ubezpieczonych wielu kont w Kompleksowym Systemie Infor-

nym Rejestrze Cz∏onków OFE, a wyp∏ata transferowa nie mog∏a zostaç dokonana. Na poczàtku 2007 r. ubezpieczeni nadal borykali si´ z problemem niemo˝noÊci przejÊcia na wczeÊniejszà P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Wykres nr 11. Podmiot skarg wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych z zakresu zabezpieczenia emerytalnego w 2007 r. Nieprzekazywanie sk∏adek do OFE 19,5%

Zmiana Funduszu i dokonanie wyp∏aty transferowej 7,1%

Brak w∏aÊciwoÊci RU 59,1%

Anulowanie umowy ze wzgl´du na nabycie prawa do wczeÊniejszej emerytury 3,9%

Umowa zawarta w wyniku wprowadzenia w b∏àd 0,6%

Interpretacja przepisów 3,2%

emerytur´ z powodu uczestnictwa w OFE. W konsekwencji, na kolejnym miejscu pod wzgl´dem liczebnoÊci skarg znalaz∏y si´ wystàpienia poruszajàce problem anulowania umowy cz∏onkostwa w OFE na skutek niewiedzy o utracie prawa do wczeÊniejszego Êwiadczenia emerytalnego (6 skarg, 3,9% skarg ogó∏em). Problem niemo˝noÊci anulo-

Nieprawid∏owoÊci w wyp∏acie (Êmierç cz∏onka OFE) 1,3% Nieprawid∏owoÊci w czynnoÊciach akwizycyjnych 0,6% Sfa∏szowanie umowy 1,3%

Nieprawid∏owoÊci w prowadzeniu rejestru cz∏onków przez PTE 1,3%

do uzyskania wczeÊniejszej emerytury mogà automatycznie anulowaç umow´ z otwartym funduszem emerytalnym poprzez z∏o˝enie, wraz z wnioskiem o emerytur´, wniosku o przekazanie Êrodków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za poÊrednictwem ZUS, na dochody bud˝etu paƒstwa. Rzecznik Ubezpieczonych,

Wykres nr 12. Tryb rozpatrywania skarg z zakresu zabezpieczenia emerytalnego wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r.

80 70 60 50 40 30 20 10 0 Podj´cie interwencji

wania umów o cz∏onkostwo osób uzyskujàcych uprawnienia emerytalne w 2007 r. zosta∏ rozwiàzany ustawà z 12 stycznia 2007 r. o zmianie ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych oraz niektórych innych ustaw, która wesz∏a w ˝ycie 21 lutego 2007 r. Od tego dnia osoby spe∏niajàce warunki M ARZEC 2008 R . N UMER 33

Niepodj´cie interwencji

odpowiadajàc na zapytania ubezpieczonych, informowa∏ ich szczegó∏owo o wprowadzonej procedurze i koniecznoÊci z∏o˝enia wymienionego dokumentu. Pozosta∏e skargi dotyczy∏y wyp∏aty Êrodków po Êmierci cz∏onka OFE, nieprawid∏owoÊci w prowadzeniu rejestru cz∏onków OFE, nieprawid∏o-

woÊci w prowadzeniu czynnoÊci akwizycyjnych na rzecz OFE oraz zawiera∏y proÊby o interpretacj´ obowiàzujàcych przepisów emerytalnych. Ze wzgl´du na niedostatecznà wiedz´ ubezpieczonych o funkcjonowaniu II filara, wiele zapytaƒ dotyczy∏o treÊci obowiàzujàcych przepisów w zakresie dziedziczenia Êrodków zgromadzonych na rachunku w OFE i procedur ich wyp∏aty w przypadku Êmierci cz∏onka funduszu. Natomiast wystàpienia zwiàzane z nieprawid∏owoÊciami akwizycyjnymi dotyczy∏y cz´sto sytuacji zawierania umów zbyt pochopnie, nie rzadko pod wp∏ywem informacji zaprezentowanych przez przedstawiciela innego OFE. 91 skarg skierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych (59,1% skarg ogó∏em) nie mieÊci∏o si´ w zakresie jego kompetencji. Sprawy te by∏y kierowane do w∏aÊciwych adresatów, z powiadomieniem autorów wystàpieƒ o przekazaniu ich spraw zgodnie z w∏aÊciwoÊcià. 3. Sposób za∏atwiania spraw wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych i wyniki interwencji. Po przeanalizowaniu 154 skarg, jakie wp∏yn´∏y do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r., podj´to interwencj´ w 42 sprawach (27,3% ogó∏u skarg z zakresu zabezpieczenia emerytalnego; wykres nr 12). Niepodj´cie interwencji zazwyczaj spowodowane by∏o brakiem w∏aÊciwoÊci oraz brakiem stosownego wniosku ze strony osoby kierujàcej wystàpienie, w którym zawarta by∏a jedynie proÊba o wyjaÊnienie przepisów prawnych dotyczàcych dzia∏alnoÊci OFE. Interwencje nie by∏y równie˝ podejmowane w przypadku spraw o anulowanie umowy o cz∏onkostwo w OFE z powodu uzyskania prawa do wczeÊniejszej emerytury. W takich przypadkach Rzecznik informowa∏ szczegó∏owo o koniecznoÊci z∏o˝enia w ZUS, wraz z wnioskiem o emerytur´, wniosku o anulowanie umowy z OFE i przekazanie Êrodków zgromadzonych na rachunku na rzecz bud˝etu paƒstwa. W cz´Êci 21

Wykres nr 13. Wynik interwencji w sprawach zakoƒczonych z zakresu zabezpieczenia emerytalnego podejmowanych przez Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r.

80 70 60 50 40 30 20 10 0 Uznanie zasadnoÊci skargi

spraw interwencje nie zosta∏y podj´te na skutek braku przedstawienia przez skar˝àcych niezb´dnej dokumentacji. W wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych podj´tych w 2007 r. w przypadku zakoƒczenia post´powania 80% spraw zakoƒczy∏o si´ pozytywnym wynikiem dla skar˝àcych, a tylko 20% spraw uzyska∏o wynik negatywny (wykres nr 13). Warto

Wynik negatywny

zwróciç uwag´, i˝ 17 spraw (40,5% spraw, w których Rzecznik Ubezpieczonych podjà∏ interwencj´ w 2007 r.), nie zosta∏a rozstrzygni´ta do koƒca roku. Znacznà cz´Êç spraw w toku stanowià skargi na nieterminowe przekazywanie sk∏adek przez ZUS do OFE. W takich przypadkach sprawne i szybkie rozstrzygni´cie sprawy nie by∏o zwykle mo˝liwe ze wzgl´du na z∏o˝onoÊç problemu

i nieprzetworzenie przez system komputerowy ZUS dokumentów ubezpieczeniowych za zaleg∏e okresy ubezpieczenia. Rzecznik uznawa∏ spraw´ za zakoƒczonà, gdy: ❐ PTE uznawa∏o zasadnoÊç interwencji i zmienia∏o swojà wczeÊniejszà decyzj´; ❐ ZUS wyjaÊni∏ przyczyny nieterminowego przekazania sk∏adek emerytalnych i przekaza∏ zaleg∏e sk∏adki bàdê wskaza∏ planowany termin ich przekazania do OFE; ❐ w Êwietle kolejnych wyjaÊnieƒ i po wnikliwej analizie sprawy oceni∏, ˝e prawo bàdê interesy cz∏onków OFE nie zosta∏y naruszone; ❐ wyczerpa∏ wszystkie mo˝liwoÊci dzia∏ania, jednak towarzystwo bàdê ZUS nie zmieni∏o stanowiska w sprawie – wówczas Rzecznik Ubezpieczonych informowa∏ skar˝àcych o przys∏ugujàcych im prawach wystàpienia na drog´ sàdowà. ■ èród∏o: Sprawozdanie Rzecznika Ubezpieczonych za 2007 rok.

Raport dotyczàcy skarg z zakresu ubezpieczeƒ rolnych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 roku W 2007 r. do Biura Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏o 148 skarg na ubezpieczenia rolne, co stanowi∏o 2,2% ogó∏u spraw. Dla porównania w 2004 r. ich liczba wynosi∏a – 62 (1,6% wszystkich skarg), w 2005 r. – 59 (1,2%), w 2006 r. – 87 (1,4%) (wykres nr 1). i´kszoÊç spraw odnosi∏a si´ do ubezpieczeƒ obowiàzkowych okreÊlonych w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych, (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 z póên. zm.). Zdaniem Rzeczni-

W

22

ka wynika to g∏ównie z faktu, ˝e sà to i zapewne b´dà w przysz∏oÊci najcz´Êciej zawierane przez rolników umowy ubezpieczenia, choçby z racji obowiàzkowego, a tym samym ich masowego charakteru. W 2007 r. najliczniejsza grupa skarg odnosi∏a si´ do umowy obowiàzkowego ubezpieczenia odpowie-

dzialnoÊci cywilnej rolników z tytu∏u posiadania gospodarstwa rolnego – 55 spraw, co stanowi∏o 0,8% wszystkich spraw, które wp∏yn´∏y do Rzecznika Ubezpieczonych (wykres nr 2). WÊród tych skarg najcz´Êciej pojawiajàcym si´ problemem by∏a odmowa wyp∏aty odszkodowania bàdê Êwiadczenia, gdy˝ w opinii zak∏adu ubezpieczeƒ brak by∏o winy rolnika za zaistnia∏e zdarzenie, szkoda nie powsta∏a w zwiàzku z posiadaniem gospodarstwa rolnego, bàdê zdarzenie mia∏o cechy nieszcz´Êliwego wypadku. Na uwag´ zas∏ugujà m.in. nast´pujàce przypadki: P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Wykres nr 1. Skargi dotyczàce ubezpieczeƒ rolnych wp∏ywajàce do Rzecznika Ubezpieczonych w latach 2004-2007 2,5

2,0

1,5

1,0

0.5

0,0 2004 r.

2005 r.

❐ uszkodzenie samochodu przez psa; ❐ obra˝enia cia∏a powsta∏e wskutek potràcenia przez niedostatecznie zabezpieczone zwierz´ta hodowlane; ❐ upadki na terenie gospodarstw rolnych (np. upadki z drabiny, z p∏otu, z przyczepy); ❐ uszkodzenia cia∏a bàdê Êmierç do których dosz∏o wskutek nieprawid∏owego korzystania z maszyn rolniczych. Nast´pna grupa spraw dotyczy∏a zani˝onego, zdaniem skar˝àcych odszkodowania bàdê Êwiadczenia przyznanego przez zak∏ad ubezpieczeƒ. Najcz´Êciej podnoszonymi problemami by∏y nieadekwatny do rozmiaru szkody procentowy uszczerbek na zdrowiu oraz przyczynienie si´ skar˝àcego do powstania szkody. WÊród tych spraw mo˝na wymieniç: ❐ szkoda polegajàca na uszkodzeniu samochodu wskutek zderzenia ze zwierz´ciem hodowlanym (krowà). Zak∏ad ubezpieczeƒ okreÊli∏ 50% przyczynienia z tytu∏u niedostosowania przez kierujàcego odpowiedniej pr´dkoÊci; ❐ szkoda osobowa polegajàca na skr´ceniu stopy wskutek schodzenia po Êliskich schodach; ❐ szkoda osobowa (poÊlizgni´cie si´ na terenie gospodarstwa) powsta∏a w okresie zimy – zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ poM ARZEC 2008 R . N UMER 33

2006 r.

2007 r.

szkodowany nie zachowa∏ szczególnej ostro˝noÊci. Niektóre sprawy dotyczy∏y opiesza∏ych dzia∏aƒ zak∏adu ubezpieczeƒ w prowadzonym post´powaniu odszkodowawczym, co prowadzi∏o do nieterminowego zaspokajania roszczeƒ skar˝àcych. Drugie miejsce zajmujà skargi dotyczàce obowiàzkowego ubezpieczenia budynków wchodzàcych w sk∏ad

do szkód spowodowanych przez huragan, ogieƒ i opady Êniegu. W tej grupie skarg podnoszone by∏y najcz´Êciej zarzuty dotyczàce odmowy wyp∏aty odszkodowania motywowane przez zak∏ad ubezpieczeƒ brakiem ochrony ubezpieczeniowej wynikajàcej z zakresu zawartej umowy, np.: ❐ szkoda huraganowa, polegajàca na zniszczeniu dachu – zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ nie wystàpi∏o ryzyko obj´te ochronà ubezpieczeniowà; ❐ szkoda polegajàca na zniszczeniu konstrukcji i poszycia dachu. Jako przyczyn´ zdarzenia skar˝àcy poda∏ ci´˝ar Êniegu. Ubezpieczyciel wystàpi∏ do Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej o opini´ dotyczàcà ci´˝aru pokrywy Ênie˝nej w dniu zdarzenia. Opinia wskaza∏a na brak odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ za zdarzenia, gdy˝ obcià˝enie Êniegiem nie przekracza∏o okreÊlonego w ustawie ci´˝aru pokrywy Ênie˝nej. Kolejny zarzut podnoszony przez skar˝àcych w tej grupie spraw doty-

Wykres nr 2. Liczba skarg na poszczególne rodzaje ubezpieczeƒ rolnych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w latach 2004-2007

0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0

2004 r. OC rolników Ubezpieczenie maszyn rolniczych

2005 r.

2006 r.

Ubezpieczenie budynków rolniczych Ubezpieczenie zwierzàt w gosp. rol.

gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeƒ losowych – 39 spraw, co stanowi∏o 0,6% wszystkich spraw, które wp∏yn´∏y do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r. WÊród nich najliczniejsza grupa skarg odnosi∏a si´

2007 r. Ubezpieczenie upraw Sk∏adki

czy∏ ustalania przez zak∏ad ubezpieczeƒ nieadekwatnej do rozmiaru szkody wartoÊci odszkodowania, co ich zdaniem wynika∏o z braku starannoÊci w okreÊlaniu zakresu i wartoÊci szkody, np.: 23

❐ zani˝one odszkodowania za tych dop∏atami na podstawie ustawy szkod´ powsta∏à w budynku go- o dop∏atach do ubezpieczeƒ upraw spodarczym (w stodole) wskutek rolnych i zwierzàt gospodarskich po˝aru. Skar˝àca stanowczo nie z dnia 7 lipca 2005r. zawieranych Wykres nr 3. Zarzuty zawarte w skargach z zakresu ubezpieczeƒ rolnych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r.

Inne 17,6 Opiesza∏oÊç w post´powaniu odszkodowawczym 6,7%

Oddalenie roszczenia 51,4%

Spór co do wysokoÊci przyznanego odszkodowania lub Êwiadczenia 24,3%

zgadza∏a si´ z wysokoÊcià wyp∏aconego odszkodowania, twierdzàc, ˝e kwota ta nie jest adekwatna do poniesionych przez Nià strat i nie jest wystarczajàca, aby przywróciç mienie do stanu sprzed szkody; ❐ szkoda huraganowa – wskutek wichury uszkodzeniu uleg∏y budynki rolne, zdaniem skar˝àcej kwota przyznanego odszkodowania zosta∏a zani˝ona. Dodatkowo skar˝àca zarzuca zak∏adowi ubezpieczeƒ brak przedstawienia sposobu wyliczenia wysokoÊci odszkodowania; ❐ szkoda powsta∏a wskutek po˝aru, ca∏kowitemu spaleniu uleg∏ budynek gospodarczy, za powsta∏à szkod´ zak∏ad ubezpieczeƒ przyzna∏ odszkodowanie w zani˝onej wysokoÊci. Skar˝àca nie zgadza si´ z kwotà przyznanego odszkodowania, podkreÊlajàc, i˝ budynek ubezpieczony by∏ na wy˝szà kwot´. Kolejne miejsce zajmowa∏y sprawy dotyczàce ubezpieczenia upraw – 28 spraw (0,4% ogó∏u skarg z 2007 r.). W przedstawianym okresie sprawozdawczym wp∏yn´∏o 13 spraw dotyczàcych umów ubezpieczenia obj´24

przez Powszechny Zak∏ad Ubezpieczeƒ z producentami rolnymi. W 12 sprawach skargi dotyczy∏y odmowy bàdê zani˝onego odszkodowania za szkody powsta∏e w uprawach rzepaku zg∏oszonych z ryzyka ujemnych

na odmow´ wyp∏aty odszkodowania ubezpieczyciel twierdzi∏ m.in., i˝ na roÊlinach nie stwierdzono typowych uszkodzeƒ wywo∏anych dzia∏aniem ujemnych temperatur, nie dosz∏o do iloÊciowego ubytku plonu wskutek wystàpienia niekorzystnych warunków atmosferycznych dla uprawy rzepaku ozimego, a tak˝e powo∏ywa∏ si´ na inne czynniki, które mog∏y spowodowaç szkod´ takie jak niedobór wody, czy dzia∏anie szkodników. Jedna sprawa dotyczy∏a szkody w uprawach zbó˝ i ziemniaków spowodowanych suszà w okresie kwiecieƒ – maj 2007 r. Zak∏ad ubezpieczeƒ odmówi∏ wyp∏aty odszkodowania powo∏ujàc si´ na zapis w ogólnych warunkach ubezpieczenia, zgodnie z którym szkody spowodowane przez susz´ oznaczajà szkody powsta∏e wskutek utrzymywania si´ przez okres co najmniej 2 kolejnych miesi´cy niedoboru opadów, w stosunku do sum Êrednich wieloletnich, stanowiàcego mniej ni˝ 50% normy ustalonej przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Pozosta∏e sprawy dotyczy∏y m.in.: ❐ odmowy wyp∏aty odszkodowania za szkod´ powsta∏à wskutek

Wykres nr 4. Tryb rozpatrywania skarg z zakresu ubezpieczeƒ rolnych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r.

100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Podj´cie interwencji

skutków przymrozków wiosennych. W przypadku zani˝onego odszkodowania zak∏ad ubezpieczeƒ swoje stanowisko argumentowa∏ stwierdzajàc, i˝ uszkodzenia rzepaku sà mniejsze ni˝ wst´pnie ustalono. W skargach

Niepodj´cie interwencji

zalania plantacji tytoniu – zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ szkoda nie zosta∏a spowodowana przez powódê w rozumieniu ogólnych warunków ubezpieczenia; P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

❐ zani˝onej wartoÊci szkody powsta∏ej wskutek gradobicia w uprawach rzepaku – zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ charakter i rozmiar szkody jednoznacznie wskazywa∏ na nierównomierny

czenia jest w znacznej mierze brak znajomoÊci przez cz´Êç rolników przepisów okreÊlajàcych zasady funkcjonowania tych ubezpieczeƒ, w tym zmian jakie wprowadzi∏a od 1 stycznia 2004 r. ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubez-

Wykres nr 5. Wynik interwencji w sprawach z zakresu ubezpieczeƒ rolnych zakoƒczonych w 2007 r.

60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0

Uznanie zasadnoÊci skargi

Uznanie w drodze wyjàtku

wschód roÊlin oraz wymycie i silne zamulenie upraw, spowodowane sp∏ywem deszczu nawalnego; ❐ zani˝onej kwoty przyznanego odszkodowania za szkod´ powsta∏à w plantacji cebuli wskutek gradobicia – w opinii zak∏adu ubezpieczeƒ dalszy spadek wysokoÊci plonu by∏ nast´pstwem niekorzystnych warunków pogodowych, za które zak∏ad ubezpieczeƒ nie ponosi odpowiedzialnoÊci; ❐ szkody spowodowanej przymrozkami w sadzie jab∏kowym. W 2007 r. odnotowano znaczny nap∏yw skarg odnoszàcych si´ do sk∏adek na obowiàzkowe ubezpieczenie odpowiedzialnoÊci cywilnej rolników z tytu∏u posiadania gospodarstwa rolnego oraz obowiàzkowe ubezpieczenie budynków wchodzàcych w sk∏ad gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeƒ losowych (25 spraw, co stanowi∏o 0,4% wszystkich skarg). Ubezpieczajàcy wÊród tej problematyki skar˝yli si´ przede wszystkim na wyst´powanie tzw. podwójnego ubezpieczenia. Przyczynà powstania tzw. podwójnego ubezpieM ARZEC 2008 R . N UMER 33

Wynik negatywny

pieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK. WÊród tych spraw skar˝àcy zwracali uwag´ na to, i˝: ❐ wypowiedzenie dotar∏o do zak∏adu ubezpieczeƒ po terminie umo˝liwiajàcym skuteczne rozwiàzanie umowy; ❐ z uwagi na nieznajomoÊç przepisów nie wypowiedzieli umowy w terminie; ❐ do wys∏ania wypowiedzenia zobowiàza∏ si´ agent zak∏adu ubezpieczeƒ, w którym mia∏a zostaç zawarta nowa umowa ubezpieczenia; ❐ w przypadku zmiany posiadacza gospodarstwa rolnego skar˝àcy, nie wypowiedzia∏ umowy ubezpieczenia otrzymanej od zbywcy, a ubezpieczy∏ gospodarstwo rolne w innym zak∏adzie ubezpieczeƒ (np. ojciec przekaza∏ gospodarstwo synowi, przej´cie gospodarstwa po Êmierci teÊcia). W niektórych sprawach skar˝àcy zwracali uwag´, i˝ na decyzj´ o wypowiedzeniu obowiàzujàcej umowy obowiàzkowego ubezpieczenia OC rolników i ubezpieczenia budynków rolniczych wp∏yw mia∏o znaczàce podniesienie sk∏adek ubezpieczenio-

wych przez zak∏ad ubezpieczeƒ. Z uwagi na swojà trudnà sytuacj´ finansowà ubezpieczajàcy nie byli w stanie ponosiç zwi´kszonych kosztów. Rzecznik Ubezpieczonych widzàc potrzeb´ wprowadzenia dodatkowych regulacji prawnych, które umo˝liwi∏yby rozwiàzanie niewypowiedzianej umowy pod warunkiem okazania dokumentu zawarcia umowy w innym towarzystwie wystàpi∏ do Ministra Finansów z propozycjà zmian istniejàcych przepisów, po wprowadzeniu których zaistnia∏aby mo˝liwoÊç rozwiàzania zawartej poprzednio umowy. WÊród spraw dotyczàcych sk∏adek 9 dotyczy∏o skarg rolników dotyczàcych opóênienia w przedstawieniu oferty ubezpieczenia oraz podwy˝szenia sk∏adek na rok 2006 w zakresie obowiàzkowego ubezpieczenia budynków wchodzàcych w sk∏ad gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeƒ losowych. Po interwencji Rzecznika Ubezpieczonych zak∏ad ubezpieczeƒ ustali∏, i˝ nieprawid∏owoÊci w kalkulacji sk∏adki by∏y nast´pstwem b∏´du technicznego systemu informatycznego. Do tej grupy zaliczono równie˝ spraw´, w której zak∏ad ubezpieczeƒ domaga si´ wp∏aty sk∏adki za obowiàzkowe ubezpieczenie budynku rolnego, w sytuacji, gdy budynek ten zosta∏ rozebrany. Po naniesieniu zmiany polegajàcej na wykreÊleniu rozebranego budynku z ewidencji ubezpieczeniowej zak∏ad ubezpieczeƒ zobowiàza∏ si´ zwróciç bezpodstawnie pobranà sk∏adk´ za rozebrany budynek. Jedna sprawa dotyczy∏a przes∏ania ubezpieczajàcemu przy ubezpieczeniach obowiàzkowych blankietów p∏atniczych z zawartà propozycjà op∏acenia sk∏adek na ubezpieczenie dobrowolne mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych oraz nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków. W 2007 r. jedna sprawa dotyczy∏a ubezpieczenia maszyn rolniczych i sprz´tu rolniczego od uszkodzeƒ i kradzie˝y (agrocasco). Przedmiotowa szkoda polega∏a na odmowie wy25

p∏aty odszkodowania za uszkodzenie silnika kombajnu. Zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ uszkodzenie nie by∏o spowodowane czynnikami zewn´trznymi, a zakres ubezpieczenia nie obejmuje szkód polegajàcych na uszkodzeniu cz´Êci lub zespo∏ów maszyn bez wyraênej przyczyny zewn´trznej, wskutek wad fabrycznych lub niew∏aÊciwej eksploatacji. W okresie obj´tym sprawozdaniem wÊród skarg, które wp∏yn´∏y od Rzecznika Ubezpieczonych z zakresu ubezpieczeƒ rolnych zdecydowanie dominowa∏y zarzuty dotyczàce oddalenia roszczenia zg∏aszanego z tytu∏u umowy ubezpieczenia – 76 skarg, co stanowi∏o 51,4% wszystkich spraw. Kolejne miejsce zajmowa∏y skargi dotyczàce sporu co do wysokoÊci przyznanego odszkodowania lub Êwiadczenia (36 skarg, co stanowi∏o 24,3% wszystkich spraw). Do innych przyczyn skarg (26 spraw – 17,6%) zaliczono sprawy odnoszàce si´ do sk∏adek ubezpieczeniowych, a tak˝e jednà spraw´ dotyczàcà przeszacowania wartoÊci ubezpieczonych budynków. Nieliczne skargi odnosi∏y si´ do opiesza∏oÊci zak∏adu ubezpie-

czeƒ w prowadzonym post´powaniu odszkodowawczym (10 spraw, co stanowi∏o 6,7% wszystkich spraw) (wykres nr 3). W wi´kszoÊci spraw, tj. 138 (93,2% wszystkich skarg) Rzecznik Ubezpieczonych podjà∏ interwencj´ (wykres nr 4). Podj´cie interwencji w danej sprawie mia∏o miejsce wówczas gdy z posiadanego materia∏u wynika∏o, i˝ naruszone zosta∏o prawo lub s∏uszny interes osób, które interesy Rzecznik Ubezpieczonych reprezentuje. Jej podj´cia odmówi∏ w 10 przypadkach, co stanowi∏o 6,8% wszystkich skarg z zakresu ubezpieczeƒ rolnych. Nie podejmowano interwencji w sprawach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych jako do kolejnego adresata ("do wiadomoÊci"), gdy˝ ich autorzy wyraênie zaznaczali, i˝ chodzi im jedynie o zapoznanie Rzecznika z danà sprawà (6 spraw, co stanowi∏o 4,1% ogó∏u skarg). Kolejnà przyczynà niepodj´cia interwencji by∏o stwierdzenie, i˝ analiza posiadanych dokumentów nie wskazuje na naruszenia prawa bàdê interesów ubezpieczonych lub

uprawnionych z umowy ubezpieczenia (3 sprawy, co stanowi∏o 2,0% wszystkich skarg). Jedna sprawa (0,7%) wymaga∏a uzupe∏nienia o dodatkowe informacje, bez których dalsze jej badanie by∏o niemo˝liwe. W wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych podj´tych w sprawach z zakresu ubezpieczeƒ rolnych w 2007 roku ∏àcznie w odniesieniu do 41 skarg nastàpi∏a zmiana stanowiska na korzyÊç skar˝àcego, co stanowi∏o 40,2% wszystkich spraw zakoƒczonych, w tym 2 sprawy zosta∏y uznane w drodze wyjàtku (2,0%) (wykres nr 5). 61 spraw zosta∏o zakoƒczone wynikiem negatywnym, co stanowi∏o 59,8% wszystkich skarg z zakresu ubezpieczeƒ rolnych, w których Rzecznik Ubezpieczonych zakoƒczy∏ post´powanie interwencyjne. Przedmiotem analizy Rzecznika Ubezpieczonych nadal pozostaje 36 spraw, co stanowi 26,1% wszystkich spraw, w których podj´ta zosta∏a interwencja w 2007 r. ■ Joanna Szczepaƒska Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

Raport dotyczàcy skarg z zakresu bancassurance wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych Do Biura Rzecznika Ubezpieczonych wp∏ywa coraz wi´cej skarg na ubezpieczenia zawierane za poÊrednictwem banków lub dodawane do produktów bankowych. W 2004 r. ich liczba wynosi∏a – 39 (1,0% wszystkich skarg), w 2005 r. – 62 (1,4%), w 2006 r. – 109 (1,7%), a po III kwarta∏ach 2007 r. ich liczba wynios∏a 99 (2,0%) (wykres nr 1). Powy˝sze dane wskazujà, i˝ w 2007 r. utrzyma si´ podobna dynamika skarg odnoszàcych si´ do problematyki bancassurance. kargi z zakresu bancassurance kierowane sà g∏ównie przez rodziny zmar∏ych klientów banku (przy ubezpieczeniu kredytobiorców), a w pozosta∏ych przypadkach –

S

26

przez samych ubezpieczonych. W wi´kszoÊci spraw ubezpieczajàcym by∏ bank, który zawiera∏ umow´ ubezpieczenia na rzecz swoich klientów. Tylko w nielicznych przypad-

kach ubezpieczajàcym by∏y inne firmy Êwiadczàce us∏ugi finansowe np. ˚agiel S.A., SKOK STEFCZYKA. Najliczniejsza grupa skarg odnosi∏a si´ do grupowego ubezpieczenia kredytobiorców – 71 spraw, co stanowi∏o 71,7% wszystkich spraw (wykres nr 2). WÊród nich najwi´cej skarg odnotowano na odmow´ wyp∏aty Êwiadczenia przez zak∏ad ubezpieczeƒ w przypadku zgonu kredytobiorcy w wyniku choroby, która istnia∏a przed datà obj´cia go ochronà ubezpieczeniowà (49 spraw). Zak∏ad ubezpieczeƒ odmow´ wyp∏aty Êwiadczenia opiera∏ na zapisach owu stwierdzajàcych, i˝ „nie ponosi odpoP ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Wykres nr 1. Skargi dotyczàce bancassurance wp∏ywajàce do Rzecznika Ubezpieczonych w latach 2004-2007 (III kwarta∏y) 2,5 2,0

1,5

1,0

0,5

0 2004 r.

2005 r.

wiedzialnoÊci, jeÊli zdarzenie obj´te roszczeniem – zgon ubezpieczonego, powsta∏o w wyniku choroby, o której ubezpieczony wiedzia∏ lub powinien wiedzieç przed datà obj´cia go ochronà ubezpieczeniowà, nawet jeÊli jej nast´pstwa ujawni∏y si´ po obj´ciu ochronà ubezpieczeniowà”, „odpowiedzialnoÊç zak∏adu ubezpieczeƒ jest wy∏àczona: w przypadku, gdy zajÊcie zdarzenia obj´tego ubezpieczeniem nastàpi∏o w zwiàzku z: (...) nast´pstwami i konsekwencjami chorób stwierdzonych przez lekarza przed dniem rozpocz´cia odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ lub wypadków zaistnia∏ych przed tym dniem”, „niniejsze ubezpieczenie nie obejmuje Êmierci ani trwa∏ego inwalidztwa spowodowanego bàdê wynikajàcego bezpoÊrednio lub poÊrednio, w ca∏oÊci lub cz´Êci z powodu (...) choroby lub niepe∏nosprawnoÊci wyst´pujàcych na 12 miesi´cy przed dniem wejÊcia w ˝ycie ochrony ubezpieczeniowej i b´dàcych przyczynà wystàpienia zdarzenia ubezpieczeniowego obj´tego ochronà ubezpieczeniowà z tytu∏u umowy w ciàgu 3 pierwszych miesi´cy od daty rozpocz´cia ochrony”, „przedmiotem ubezpieczenia jest ˝ycie i zdrowie kredytobiorcy – w razie zgonu lub wystàpienia u ubezpieczonego trwa∏ej i ca∏kowitej niezdolnoÊci do pracy i samodzielnej egzystencji, które zasz∏y od dnia przystàpienia do ubezpieczenia, zak∏ad ubezpieczeƒ wyp∏aci uprawnionemu jednorazowe M ARZEC 2008 R . N UMER 33

2006 r.

2007 r. (III kwarta∏)

Êwiadczenie ubezpieczeniowe okreÊlone w § 15, z zastrze˝eniem pozosta∏ych postanowieƒ umowy, jeÊli przyczyna tych zdarzeƒ powsta∏a w okresie odpowiedzialnoÊci”. Tak du˝a liczba skarg wynika∏a przede wszystkim z podania przez klienta nieprawdziwych (niepe∏nych) informacji w wype∏nianym oÊwiadczeniu o stanie zdrowia. W dokumencie tym

w imieniu ubezpieczajàcego. W niektórych sprawach stan zdrowia kredytobiorcy (np. nadciÊnienie t´tnicze, przebyty zawa∏ serca, oty∏oÊç, cukrzyca, udar mózgu, choroba nowotworowa, padaczka, alkoholizm) automatycznie powinien wy∏àczyç go z obj´cia ochronà ubezpieczeniowà. W opinii Rzecznika Ubezpieczonych, cz´sto przy zawieraniu umowy ubezpieczenia kredytobiorców pracownicy banków lub innych podmiotów w sposób niedostateczny informujà klienta o warunkach, w tym szczególnie o zakresie wy∏àczeƒ odpowiedzialnoÊci wskazanych w tej umowie. W wielu sytuacjach wst´pna rozmowa z potencjalnym kredytobiorcà pozwoli∏aby wy∏àczyç go z grona osób, dla których proponowana umowa ubezpieczenia jest adekwatna do ich stanu zdrowia. Szczególnie, jest to wa˝ne gdy w odczuciu potencjalnego ubezpieczonego zawarcie takiej umowy jest elementem dodatkowym, mniej istotnym ni˝ podpisanie umowy kredytowej, a tym samym nie zawsze odnosi si´

Wykres nr 2. Tematyka skarg z zakresu bancassurance wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2007 r.

Sk∏adki 12,2%

Ubezpieczenie kredytu 3%

Ubezpieczenie mienia 1%

Ubezpieczenie posiadaczy rachunków oszcz´dnoÊciowo-rozliczeniowych i kart p∏atniczych 11,1%

znajdujà si´ na ogó∏ pytania dotyczàce takich okolicznoÊci i zdarzeƒ – o których mowa w owu – których wystàpienie pozwala zak∏adowi ubezpieczeƒ na wy∏àczenie swojej odpowiedzialnoÊci. Ubezpieczeni nie sà Êwiadomi konsekwencji takiego dzia∏ania, gdy˝ przed zawarciem umowy nie zapoznajà si´ z treÊcià owu lub nie otrzymujà wyczerpujàcej informacji od osób zawierajàcych umow´

Upad∏oÊç Zak∏adów Ubezpieczeƒ 1%

Ubezpieczenie kredytobiorców 71,7%

on do tych czynnoÊci z nale˝yta starannoÊcià. Rzecznik Ubezpieczonych zaobserwowa∏ równie˝ nieprawid∏owoÊç, gdzie banki nagminnie wysy∏ajà pisma do osób spokrewnionych ze zmar∏ym i nakazujà im sp∏at´ zad∏u˝enia, pomimo ˝e nie by∏o post´powania spadkowego i nie wiadomo, czy osoby te b´dà spadkobiercami. 27

Drugie miejsce zajmujà skargi na odmowne stanowisko zak∏adu ubezpieczeƒ w przypadku osób, które „osiàgn´∏y ustawowy wiek emerytalny” bàdê ukoƒczy∏y 64 lub 65 rok ˝ycia. W powy˝szych przypadkach odpowiedzialnoÊç ubezpieczyciela ograniczona jest wy∏àcznie do Êmierci kredytobiorcy w nast´pstwie nieszcz´Êliwego wypadku lub kalectwa spowodowanego nieszcz´Êliwym wypadkiem (8 spraw). Tym samym z odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ wy∏àczone sà przypadki, w których Êmierç ubezpieczonego nastàpi∏a z przyczyn naturalnych. Zdarza∏y si´ równie˝ sytuacje, gdy ze wzgl´du na wiek, w chwili zawierania umowy kredytu (71 lat), osoba ubezpieczona nie powinna by∏a zostaç obj´ta ochronà ubezpieczeniowà. W swoich wystàpieniach skar˝àcy wykazywali, i˝ warunkiem dokonania zakupu i podpisania umowy kredytu by∏o op∏acenie sk∏adki z tytu∏u ubezpieczenia na wypadek Êmierci ubezpieczonego, brak by∏o natomiast informacji o ograniczonym zakresie zawieranej umowy ubezpieczenia. W niektórych sprawach Rzecznik Ubezpieczonych polemizowa∏ ze stanowiskiem zak∏adu ubezpieczeƒ sformu∏owanym na podstawie trybu przypuszczajàcego stwierdzajàcym, i˝ „przyczyna zgonu jest zaliczana do schorzeƒ, które mogà spowodowaç Êmierç naturalnà”. Kolejne miejsce zajmowa∏y sprawy dotyczàce Êwiadczenia z tytu∏u czasowej bàdê ca∏kowitej niezdolnoÊci do pracy ubezpieczonego (4 sprawy). W jednej ze skarg zak∏ad ubezpieczeƒ odmówi∏ wyp∏aty Êwiadczenia stwierdzajàc, i˝ ubezpieczony jest uprawniony do pierwszego Êwiadczenia z tytu∏u utraty pracy, je˝eli posiada status bezrobotnego przez okres co najmniej jednego miesiàca kalendarzowego, a od dnia rozwiàzania umowy o prac´ up∏yn´∏y co najmniej dwa miesiàce kalendarzowe. W kolejnej sprawie ubezpieczyciel odmówi∏ wyp∏aty Êwiadczenia powo∏ujàc si´ na postanowienia umowy generalnej zawartej z bankiem i wskazujàc, i˝ ubezpieczony nie 28

przedstawi∏ stosownego orzeczenia ZUS okreÊlajàcego go jako ca∏kowicie niezdolnego do samodzielnej egzystencji. W opinii Rzecznika Ubezpieczonych postanowienia umowy generalnej nie zawierajà wymogu, zgodnie z którym fakt ca∏kowitej niezdolnoÊci do samodzielnej egzystencji musi byç stwierdzony wy∏àcznie orzeczeniem ZUS. Do Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏a równie˝ sprawa dotyczàca zani˝onego Êwiadczenia z tytu∏u trwa∏ej i ca∏kowitej niezdolnoÊci do pracy. Skar˝àcy nie zgadza∏ si´ ze stanowiskiem zak∏adu ubezpieczeƒ przyznajàcym Êwiadczenie od dnia stwierdzenia niezdolnoÊci do pracy na podstawie zaÊwiadczenia lekarskiego wydanego przez lekarza specjalist´ medycyny pracy twierdzàc, i˝ zaÊwiadczenie stanowi jedynie potwierdzenie istniejàcej ju˝ wczeÊniej niezdolnoÊci do pracy. W jednej sprawie z powy˝szego zakresu skar˝àcy wskazywali na wysokie koszty ubezpieczenia. Pozosta∏e sprawy z zakresu grupowego ubezpieczenia kredytobiorców dotyczy∏y min.: ❑ odmowy kontynuacji ubezpieczenia w przypadku op∏acenia sk∏adki po terminie wskazanym w umowie; ❑ odmowy wyp∏aty Êwiadczenia w przypadku zdarzeƒ powsta∏ych w sytuacji pozostawania ubezpieczonego pod wp∏ywem alkoholu (2 sprawy); ❑ odmowy wyp∏aty Êwiadczenia z tytu∏u powa˝nego zachorowania, gdy˝ by∏o konsekwencjà choroby nabytej przed obj´ciem ubezpieczeniem tj. nie spe∏nia∏o umownych warunków; ❑ niew∏aÊciwego sposobu zawarcia umowy ubezpieczenia poprzez nie dostarczenie owu. WÊród spraw dotyczàcych grupowego ubezpieczenia kredytobiorców skar˝àcy zwracali szczególnà uwag´ na wyst´pujàce ich zdaniem nieprawid∏owoÊci przy zawieraniu umowy ubezpieczenia kredytobiorcy: ❑ brak w∏aÊciwej i rzetelnej informacji dotyczàcej umownych warunków ubezpieczenia przed jej zawarciem;

❑ poÊpiech i nienale˝yta dba∏oÊç pracowników oferujàcych im to ubezpieczenie; ❑ brak bezpoÊredniego kontaktu z przedstawicielem zak∏adu ubezpieczeƒ; ❑ wg uzyskanych informacji ubezpieczenie by∏o warunkiem udzielenia kredytu; ❑ kredytobiorca nie wype∏nia∏ sam wniosku o ubezpieczenie; ❑ nie udost´pniono kredytobiorcy treÊci ogólnych warunków ubezpieczenia (owu) przy zawieraniu umowy; ❑ nie dostarczano kredytobiorcom pe∏nego tekstu owu lecz tylko ich fragmenty (wyciàg); ❑ owu udost´pniane sà jedynie do wglàdu w siedzibie punktu kredytowego; ❑ tekst owu pisany jest zbyt drobnym drukiem; ❑ pracownik banku przy zawieraniu ubezpieczenia nie pyta∏ o stan zdrowia kredytobiorcy; ❑ przy podpisywaniu umowy przedstawiono dokumenty ZUS, gdzie by∏ wyszczególniony dodatek piel´gnacyjny stwierdzajàcy, i˝ osoba jest bardzo chora, niezdolna do pracy i samodzielnej egzystencji – a mimo tego obj´to chorà osob´ ubezpieczeniem; ❑ brak wymogu poddawania niektórych osób badaniom lekarskim przed obj´ciem ich ochronà (zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ ubezpieczony powinien zdawaç sobie spraw´ z powagi swego stanu zdrowia); ❑ ubezpieczony sygnalizowa∏ ustnie stan zdrowia – brak dokumentu w postaci np. ankiety medycznej wype∏nianej przez ubezpieczonego; ❑ ubezpieczony nie wiedzia∏ z jakà firmà ubezpieczeniowà kredytodawca ma podpisanà umow´ ubezpieczenia; ❑ wysokie koszty ubezpieczenia; ❑ kredyt wzi´ty bez zgody wspó∏ma∏˝onka (wspólnoÊç majàtkowa). W skargach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych skar˝àcy sygnalizowali nast´pujàce problemy P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

pojawiajàce si´ w trakcie post´powania likwidacyjnego: ❑ bank nie chcia∏ wydaç kopii umowy ubezpieczenia i umowy kredytowej; ❑ ucià˝liwa procedura przedstawiania dokumentów kredytowych, medycznych i dotyczàcych zgonu ubezpieczonego; ❑ zak∏ad ubezpieczeƒ nie udowodni∏, aby u ubezpieczonego istnia∏a potrzeba regularnego nadzoru stanu zdrowia lub leczenia, lecz powo∏a∏ si´ na tà przes∏ank´ przy odmowie przyznania Êwiadczenia; ❑ nie wykazano aby zmar∏a wiedzia∏a o chorobie, mimo ˝e nie mia∏a jej objawów, a odmówiono Êwiadczenia; ❑ nie udowodniono zwiàzku przyczynowego pomi´dzy schorzeniami a zgonem osoby ubezpieczonej, lecz odmówiono Êwiadczenia – np. stan zdrowia ubezpieczonego wymaga∏ regularnego nadzoru i sta∏ego leczenia jeszcze przed zawarciem umowy ubezpieczenia z powodu chorób przewlek∏ych tj. nadciÊnienia t´tniczego i cukrzycy natomiast zgon nastàpi∏ w wyniku nowotworu p∏uc. Nast´pna grupa spraw odnosi∏a si´ do ubezpieczenia dla posiadaczy rachunków oszcz´dnoÊciowo-rozliczeniowych i kart p∏atniczych (11 spraw, co stanowi∏o 11,1% wszystkich spraw). Skarg zwiàzanych z umowà ubezpieczenia na ˝ycie z opcjà NW odnotowano 8, natomiast z ubezpieczeniem nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków – 2 sprawy. Jedna sprawa dotyczy∏a ubezpieczenia na ˝ycie dla posiadaczy kart kredytowych. W jednej skardze dotyczàcej ubezpieczenia na ˝ycie dla posiadaczy i wspó∏posiadaczy rachunku oszcz´dnoÊciowo-rozliczeniowego, zak∏ad ubezpieczeƒ nie odnotowa∏ zg∏oszenia dotyczàcego Êmierci brata. W przypadku ubezpieczenia na ˝ycie dla posiadaczy kart kredytowych „CreditShield” skarga dotyczy∏a wyp∏aty przez zak∏ad ubezpieczeƒ Êwiadczenia w wysokoÊci ni˝szej ni˝ faktyczne zad∏u˝enia na koncie karM ARZEC 2008 R . N UMER 33

ty. Zak∏ad ubezpieczeƒ twierdzi∏, i˝ zgodnie z przyj´tà zasadà, uzgodnionà z Bankiem Handlowym saldo zad∏u˝enia na karcie kredytowej ustala si´ na koniec dnia, w którym zdarzenie ubezpieczeniowe mia∏o miejsce. Zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych tego typu zagadnienie nie mo˝e byç przedmiotem tylko „w∏asnych” ustaleƒ pomi´dzy ubezpieczajàcym a zak∏adem ubezpieczeƒ, szczególnie, gdy beneficjentem uprawnieƒ wynikajàcych z umowy ubezpieczenia ma byç ubezpieczony czyli osoba, która powinna byç dok∏adnie poinformowana o parametrach wp∏ywajàcych na wysokoÊç Êwiadczeƒ. W kolejnym przypadku ubezpieczony zawar∏ grupowe ubezpieczenie na ˝ycie SUPEROPIEKA posiadacza ROR. Zdaniem skar˝àcej sk∏adki potràcane by∏y z rachunku ubezpieczonego przez bank i fakt nie potràcenia sk∏adki i nie przekazania jej ubezpieczycielowi nie wynika∏ z winy ani woli ubezpieczonego lecz tylko z b∏´du pracownika banku. Na skutek braku informacji, i˝ owu nie przewidujà mo˝liwoÊci wznowienia ubezpieczenia, a ponowne obj´cie ochronà mo˝liwe jest po przystàpieniu do nowej umowy ubezpieczony, chcàc zachowaç ciàg∏oÊç ochrony ubezpieczeniowej zawar∏ nowà umow´. Zak∏ad ubezpieczeƒ odmówi∏ wyp∏aty Êwiadczenia z tytu∏u zgonu ubezpieczonego twierdzàc, i˝ nie ponosi odpowiedzialnoÊci w przypadku Êmierci ubezpieczonego w nast´pstwie chorób istniejàcych przed datà poczàtku odpowiedzialnoÊci. Rzecznik otrzyma∏ równie˝ pismo dotyczàce braku informacji ze strony banku, i˝ umowa ubezpieczenia z zak∏adem ubezpieczeƒ wygas∏a przed datà Êmierci m´˝a. Nast´pna sprawa dotyczy∏a odmowy wyp∏aty Êwiadczenia z tytu∏u trwa∏ego inwalidztwa cz´Êciowego, spowodowanego nieszcz´Êliwym wypadkiem. Zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ dokumentacja medyczna zgromadzona w przedmiotowej sprawie potwierdzi∏a wystàpienie u klientki uszczerbku na zdrowiu. Jednak stan zdrowia ubezpieczonej nie zosta∏ uznany za trwa∏e inwalidztwo cz´-

Êciowe w myÊl zapisów owu tj. trwa∏e uszkodzenia cia∏a ubezpieczonego polegajàcego na fizycznej utracie cz´Êci cia∏a bàdê organu lub ca∏kowitej i nieodwracalnej utracie w∏adzy w organie lub cz´Êci cia∏a powsta∏e wskutek nieszcz´Êliwego wypadku. Rzecznik Ubezpieczonych otrzyma∏ równie˝ skarg´, do wiadomoÊci, dotyczàcà zamkni´cia konta i wyp∏aty Êwiadczenia z tytu∏u ubezpieczenia na ˝ycie posiadaczy limitu w saldzie debetowym w rachunku osobistym w Banku BPH S.A. po Êmierci matki. W przypadku ubezpieczenia NNW w zakresie powa˝nych urazów dla posiadaczy rachunku EUROKONTA PLUS, EUROKONTA VIP, EUROKONTA PRESTI˚, EUROKONTA WWW, EUROKONTA BUSINESS oraz przedstawicieli posiadaczy pakietu BUISNESS LIDER Banku Pekao S.A. zak∏ad ubezpieczeƒ stwierdzi∏, i˝ przyczynà zgonu by∏ przewlek∏y proces chorobowy i odmówi∏ wyp∏aty Êwiadczenia. Ubezpieczyciel powo∏a∏ si´ na zapis owu zgodnie z którym za nieszcz´Êliwy wypadek nie uwa˝a si´ ˝adnych chorób, wliczajàc w to choroby o nag∏ym i gwa∏townym przebiegu. Przy ubezpieczeniu NNW posiadaczy rachunków oszcz´dnoÊciowo – rozliczeniowych EKSTRAKONTO VIP w Kredyt Banku S.A. zak∏ad ubezpieczeƒ odmawiajàc wyp∏aty Êwiadczenia stwierdzi∏, i˝ obra˝enia cia∏a jakich dozna∏ skar˝àcy w trakcie wypadku komunikacyjnego nie mieszczà si´ wÊród rodzajów uszczerbku, które ubezpieczyciel obejmuje ochronà ubezpieczeniowà tj. Êmierç ubezpieczonego, sta∏y uszczerbek na zdrowiu – zgodnie z owu umowa obejmuje ÊciÊle okreÊlony rodzaj uszczerbku, ca∏kowità niezdolnoÊç do pracy. Jedna ze spraw dotyczy∏a ubezpieczenia dla posiadaczy i u˝ytkowników kart kredytowych w BG˚ S.A. Zak∏ad ubezpieczeƒ odmówi∏ wyp∏aty odszkodowania ze wzgl´du na niezachowanie przez skar˝àcego okreÊlonego w warunkach ubezpieczenia obowiàzku zg∏oszenia kradzie˝y lub rabunku policji w ciàgu 46 godzin od chwili ujawnienia si´ zdarzenia. 29

Wykres nr 3. Zarzuty zawarte w skargach z zakresu bancassurance wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2007 r. Odmowa kontynuacji ubezpieczenia 1,0%

Inne 19,2%

Opiesza∏oÊç w post´powaniu odszkodowawczym 2%

Spór co do wysokoÊci przyznanego odszkodowania/Êwiadczenia 3% Oddalenie roszczenia 74,8%

Skar˝àcy twierdzi, i˝ zdarzenie w postaci kradzie˝y karty zosta∏o ujawnione w dniu otrzymania wyciàgu z konta, a tym samym dokonujàc zg∏oszenia tego faktu na drugi dzieƒ, dochowa∏ terminów okreÊlonych w ogólnych warunkach ubezpieczenia. W wystàpieniach dotyczàcych ubezpieczenia dla posiadaczy rachunków oszcz´dnoÊciowo-rozliczeniowych i kart p∏atniczych skar˝àcy zwracali równie˝ uwag´ na:

pieczenia, a ponowne obj´cie ochronà mo˝liwe jest po przystàpieniu do kolejnej umowy ubezpieczenia; 3) brak mo˝liwoÊci wyboru firmy ubezpieczeniowej; 4) to, ˝e rodzaj umowy ubezpieczenia zosta∏ im wskazany przez bank; 5) fakt, i˝ pracownicy banku nie dokonali potràcenia sk∏adki ubezpieczeniowej, co skutkowa∏o odmowà Êwiadczenia; 6) wysokà sk∏adk´ ubezpieczeniowà narzuconà przez bank w trakcie

Wykres nr 4. Tryb rozpatrywania skarg z zakresu bancassurance wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2007 r.

90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Podj´cie interwencji

Niepodj´cie interwencji

1) brak informacji i dokumentów dotyczàcych warunków tego ubezpieczenia przed przystàpieniem do ubezpieczenia; 2) brak informacji, o tym i˝ ogólne warunki ubezpieczenia nie przewidujà mo˝liwoÊci wznowienia ubez30

Brak ostatecznej oceny w post´powaniu wewn´trznym

podpisywania umowy bez mo˝liwoÊci negocjacji. W omawianym okresie sprawozdawczym kolejne miejsce zajmowa∏y skargi dotyczàce sk∏adek ubezpieczeniowych (12 spraw, co stanowi∏o 12,2% wszystkich spraw).

Wi´kszoÊç spraw z tego zakresu (8 skarg) dotyczy∏a zwrotu cz´Êci sk∏adki przypadajàcej proporcjonalnie do okresu o jaki uleg∏ skróceniu planowany okres ochrony ubezpieczeniowej, w zwiàzku z wczeÊniejszà sp∏atà kredytu. Zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ sk∏adka ubezpieczeniowa jest obliczana i pobierana jednorazowo za ca∏y okres przewidywanej ochrony ubezpieczeniowej udzielanej osobom, które zaciàgn´∏y kredyt i nie podlega zwrotowi. W opinii ubezpieczyciela fakt wczeÊniejszej sp∏aty kredytu nie stanowi podstawy do zwrotu sk∏adki ubezpieczeniowej. Natomiast zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych wczeÊniejsza sp∏ata zad∏u˝enia skraca czas, w którym ponoszone jest ryzyko ubezpieczeniowe, co powinno skutkowaç zwrotem niewykorzystanej cz´Êci sk∏adki. Z analizy skarg z tego zakresu wynika, i˝ kredytobiorcy przy zawieraniu jednoczeÊnie umowy ubezpieczenia nie byli dok∏adnie poinformowani o zakresie ochrony ubezpieczeniowej i przys∏ugujàcych im Êwiadczeniach w ramach zawartej umowy. Pomijano równie˝ informacj´, ˝e w przypadku wczeÊniejszej sp∏aty kredytu nie b´dzie mo˝liwoÊci zwrotu nadp∏aconej sk∏adki. W swoich wystàpieniach skar˝àcy zwracali równie˝ uwag´, i˝ nie otrzymywali ogólnych warunków ubezpieczenia przy podpisywaniu umowy, a jedynie informacj´, ˝e zawarcie ubezpieczenia jest warunkiem otrzymania kredytu lub po˝yczki. W jednej ze spraw skar˝àcy podnosili, ˝e po zorientowaniu si´ jak wysoki jest koszt ubezpieczenia w zwiàzku z zawartà umowà po˝yczki zwrócili si´ do banku z proÊbà o zmian´ warunków umowy ubezpieczenia, gdy˝ ta nie spe∏nia ich oczekiwaƒ tj. nie obejmuje swoim zakresem ubezpieczenia od utraty pracy z powodu choroby. Bank odmówi∏ rozwiàzania zawartej umowy ubezpieczenia wskazujàc, i˝ zgodnie z zawarta umowà kredytowà nie ma mo˝liwoÊci odstàpienia od umowy ubezpieczenia po˝yczki po jej pisemnym zaakceptowaniu. Rozwiàzanie zawartej umowy mo˝e nastàpiç jedyP ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

nie przy jednoczesnym rozwiàzaniu umowy po˝yczki i zwrocie pobranej kwoty. W kolejnym przypadku bank nie uzna∏ z∏o˝onej przez ubezpieczonà rezygnacji z ubezpieczenia i wezwa∏ skar˝àcà do zap∏aty zaleg∏ej sk∏adki wraz z odsetkami. W powy˝szym przypadku bank wyjaÊni∏, i˝ zgodnie z umowà kredytowà rezygnacja z ubezpieczenia jest równoznaczna z odstàpieniem od umowy o kredyt. Jedna sprawa dotyczy∏a nies∏usznego, zdaniem skar˝àcego, pobrania przez bank z jego konta sk∏adki za ochron´ ubezpieczeniowà po okresie dwóch lat od chwili zawarcia umowy. W przedstawianym okresie sprawozdawczym trzy sprawy dotyczy∏y ubezpieczenia kredytu (3,0% wszystkich skarg). Dwie sprawy dotyczy∏y Umowy Ubezpieczenia Grupowego na Rzecz Kredytobiorców i Posiadaczy kart, zawartej pomi´dzy GE Money Bankiem S.A., a Lighthouse Life Assurance Company Limited i Lighthouse General Insurance Company Limited (przedstawiciel – Genworth Financial). W powy˝szych przypadkach zak∏ad ubezpieczeƒ odmówi∏ wyp∏aty Êwiadczenia z tytu∏u zgonu kredytobiorcy wskazujàc na wy∏àczenie swojej odpowiedzialnoÊci w przypadku, gdy zgon ubezpieczonego nastàpi∏ wskutek choroby, która zosta∏a stwierdzona w okresie 12 miesi´cy przed przystàpieniem ubezpieczonego do umowy ubezpieczenia. Jedna sprawa dotyczy∏a grupowego ubezpieczenia na wypadek utraty pracy i hospitalizacji kredytobiorców kredytów udzielonych przez PKO BP S.A. W tej sprawie skar˝àcy kwestionowa∏ stanowisko zak∏adu ubezpieczeƒ przyznajàce odszkodowanie z tytu∏u hospitalizacji w wysokoÊci po∏owy raty kredytu. Kolejna sprawa dotyczy∏a odmowy wyp∏aty odszkodowania za szkod´ poniesionà wskutek kradzie˝y z w∏amaniem do domu skar˝àcych polegajàcà na uszkodzeniu bramy gara˝owej (1,0% ogó∏u skarg). Poszkodowani zawarli, przy ubezpieczeniu kredytu hipotecznego, grupowe ubezpieczenie budynków i lokali mieszkalnych osób fizycznych za poÊrednictwem Banku M ARZEC 2008 R . N UMER 33

Millenium S.A. w PZU S.A. Zak∏ad ubezpieczeƒ odmówi∏ wyp∏aty odszkodowania stwierdzajàc, i˝ zawarta umowa nie obejmuje ˝adnych szkód powsta∏ych w ubezpieczonym obiekcie podczas kradzie˝y z w∏amaniem. Jedna skarga dotyczy∏a upad∏ego Zak∏adu Ubezpieczeƒ WESTA S.A. (1,0% wszystkich spraw). W okresie obj´tym sprawozdaniem wÊród skarg, które wp∏yn´∏y od Rzecznika Ubezpieczonych z zakresu bancassurance zdecydowanie dominowa∏y zarzuty dotyczàce oddalenia roszczenia zg∏aszanego z tytu∏u umowy ubezpieczenia – 74 skargi, co stanowi∏o 74,8% wszystkich spraw (wykres nr 3). Inne przyczyny skarg dotyczy∏y m.in. sk∏adek ubezpieczeniowych (19 spraw, co stanowi∏o 19,2% wszystkich spraw) tj. odmowy ich zwrotu za niewykorzystany okres ubezpieczenia lub przy odstàpieniu

odmow´ kontynuacji ubezpieczenia (1,0% wszystkich spraw). W wi´kszoÊci spraw, tj. 82 (82,8% wszystkich spraw) Rzecznik Ubezpieczonych podjà∏ interwencj´ (wykres nr 4). Podj´cie interwencji w danej sprawie mia∏o miejsce wówczas gdy z posiadanego materia∏u wynika∏o, i˝ naruszone zosta∏o prawo lub s∏uszny interes osób, które interesy Rzecznik Ubezpieczonych reprezentuje. Jej podj´cia odmówi∏ w 14 przypadkach, co stanowi∏o 14,2% wszystkich skarg z zakresu bancassurance. Podstawowà przyczynà niepodj´cia interwencji by∏o stwierdzenie, i˝ analiza posiadanych dokumentów nie wskazuje na naruszenia prawa bàdê interesów ubezpieczonych lub uprawnionych z umowy ubezpieczenia. Nie podejmowano równie˝ interwencji w sprawach kierowanych do Rzecznika jako do kolejnego adre-

Wykres nr 5. Wynik interwencji w sprawach z zakresu bancassurance zakoƒczonych w okresie III kwarta∏ów 2007 r.

80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0

Uznanie zasadnoÊci skargi

Uznanie w drodze wyjàtku

od umowy, nieprawid∏owe potràcenie sk∏adki a tak˝e sprawy, w których trudno by∏o zdefiniowaç jednoznacznie przedmiot sporu. Nieliczne skargi odnosi∏y si´ do sporu co do wysokoÊci przyznanego odszkodowania lub Êwiadczenia (3 sprawy, co stanowi∏o 3,0% wszystkich spraw) lub opiesza∏oÊci w prowadzonym post´powaniu odszkodowawczym (2 sprawy, co stanowi∏o 2,0% wszystkich spraw). W jednej sprawie ubezpieczony skar˝y∏ si´ na

Wynik negatywny

sata („do wiadomoÊci”), gdy˝ ich autorzy wyraênie zaznaczali, i˝ chodzi im jedynie o zapoznanie Rzecznika z danà sprawà. Pewna grupa spraw wymaga∏a uzupe∏nienia o dodatkowe informacje, bez których dalsze badanie jej by∏o niemo˝liwe. W 3 sprawach (3,0% wszystkich spraw) z uwagi na znaczny wzrost dynamiki wnoszonych skarg nie dokonano jeszcze ostatecznej oceny w post´powaniu wewn´trznym i dopiero jego zakoƒczenie pozwoli na 31

Tabela nr 1. Liczba skarg na poszczególne zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏u I kierowane do Rzecznika Ubezpieczonych – ogó∏em wraz ze wskazaniem na skargi z zakresu bancassurance – w porównaniu do ich udzia∏u w rynku w okresie III kwarta∏ów 2007 roku Lp.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏ I

Liczba skarg (ogó∏em)

TU Allianz ˚ycie Polska S.A. PAPTUn˚iR Amplico Life S.A. BENEFIA TU na ˚ycie S.A. TU na ˚ycie Cardif Polska S.A. STU na ˚ycie Ergo Hestia S.A. TU na ˚ycie Europa S.A. FinLife TU na ˚ycie S.A. Gerling Polska TU na ˚ycie S.A. TU na ˚ycie ING Nationale-Nederlanden Polska S.A. MetLife TU na ˚ycie S.A. PZU ˚ycie S.A. Royal Polska TU na ˚ycie S.A. TU SKOK ˚ycie S.A. TUn˚ WARTA S.A.

Procent ogólnej liczby skarg

Liczba skarg z zakresu bancassurance

Procent ogólnej liczby skarg z zakresu bancassurance na dany z.u.

Udzia∏ z.u. w rynku dzia∏u I w % (stan na 30.06.07 r.)*

17 33 1 31 11 15 12 10

2,398 4,654 0,141 4,372 1,551 2,116 1,693 1,410

2 6 1 30 2 11 3 1

11,765 18,182 100,000 96,774 18,182 73,333 25,000 10,000

9,668 7,652 0,400 1,490 0,829 3,415 0,272 1,235

15 8 414 3 1 21

2,116 1,128 58,392 0,423 0,141 2,962

3 6 1 1 1 7

20,000 75,000 0,242 33,333 100,000 33,333

5,383 0,489 28,426 1,523 0,226 1,697

* Udzia∏ w rynku mierzony sk∏adkà przypisanà brutto w dziale I. èród∏o: www.knf.gov.pl – Biuletyn kwartalny. Rynek ubezpieczeƒ 2/2007

podj´cie decyzji w sprawie dalszego post´powania. W wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych podj´tych w sprawach z zakresu bancassurance w okresie III kwarta∏ów 2007 roku ∏àcznie w odniesieniu do 17 skarg nastàpi∏a zmiana stanowiska na korzyÊç skar˝àcego, co stanowi∏o 28,3% wszystkich spraw zakoƒczonych, w tym 3 sprawy zosta∏y uznane w drodze wyjàtku (5,0%) (wykres nr 5). 43 sprawy zosta∏y zakoƒczone wynikiem negatywnym, co stanowi∏o

71,7% wszystkich skarg z zakresu bancassurance, w których Rzecznik Ubezpieczonych zakoƒczy∏ post´powanie interwencyjne. Przedmiotem analizy Rzecznika Ubezpieczonych nadal pozostajà 24 sprawy, co stanowi 29,3% wszystkich spraw, w których podj´ta zosta∏a interwencja. W okresie III kwarta∏ów 2007 roku do Biura Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏o ∏àcznie 90 skarg z zakresu bancassurance odnoszàcych si´ do nieprawid∏owoÊci w dziale I.

Na funkcjonowanie okreÊlonych zak∏adów ubezpieczeƒ dzia∏u I odnotowano 75 wystàpieƒ (tabela nr 1). W 10 przypadkach sprawa dotyczy∏a zagranicznego podmiotu, a w 5 sprawach brak by∏o wskazania nazwy zak∏adu ubezpieczeƒ na ˝ycie, którego dotyczy∏a skarga. Z danych statystycznych dotyczàcych skarg kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych z zakresu bancassurance w okresie III kwarta∏ów 2007 r., podobnie zresztà jak w latach ubieg∏ych, wynika, i˝ najlicz-

Tabela nr 2. Liczba skarg na poszczególne zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏u II kierowane do Rzecznika Ubezpieczonych – ogó∏em wraz ze wskazaniem na skargi z zakresu bancassurance – w porównaniu do ich udzia∏u w rynku w okresie III kwarta∏ów 2007 roku. Lp.

1. 2. 3. 4.

Zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏ I

TU Allianz Polska S.A. Generali TU S.A. PZU S.A. TUiR WARTA S.A.

Liczba skarg (ogó∏em)

179 92 1480 697

Procent ogólnej liczby skarg

Liczba skarg z zakresu bancassurance

4,293 2,206 35,492 16,715

1 1 2 2

Procent ogólnej liczby skarg z zakresu bancassurance na dany z.u. 0,559 1,087 0,135 0,287

Udzia∏ z.u. w rynku dzia∏u I w % (stan na 30.06.07 r.)*

7,394 2,079 45,401 10,236

* Udzia∏ w rynku mierzony sk∏adkà przypisanà brutto w dziale I. èród∏o: www.knf.gov.pl – Biuletyn kwartalny. Rynek ubezpieczeƒ 2/2007

32

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

niejsza grupa skarg odnosi si´ do ubezpieczeƒ na ˝ycie. Liderem jest tu TU na ˚ycie CARDIF Polska S.A. (30 skarg), nast´pne miejsce zajmuje TU na ˚ycie Europa S.A. (11 spraw), TUn˚ WARTA S.A. (7 skarg) i po 6 spraw wp∏yn´∏o na PAPTUn˚iR Amplico Life S.A. i MetLife TU na ˚ycie S.A. Najwi´cej skarg na TU na ˚ycie CARDIF Polska S.A. (26 spraw) i TU na ˚ycie Europa S.A. (10 spraw) dotyczy∏o grupowego ubezpieczenia na ˝ycie kredytobiorców. Odpowiednio 4 i 1 sprawa odnosi∏y si´ do sk∏adek ubezpieczeniowych. Natomiast wszystkie skargi na TUn˚ WARTA S.A. i PAPTUn˚iR Amplico Life S.A dotyczy∏y ubezpieczenia kredytobiorców. Cztery sprawy na MetLife TU na ˚ycie S.A odnosi∏y si´ do ubezpieczenia kredytobiorców, a dwie do ubezpieczenia dla posiadaczy rachunków oszcz´dnoÊciowo-rozliczeniowych i kart p∏atniczych. W omawianym okresie sprawozdawczym skarg z zakresu bancassurance odnoszàcych si´ do nieprawid∏owoÊci w dziale II odnotowano ∏àcznie 9. Na dzia∏alnoÊç poszczególnych zak∏adów ubezpieczeƒ dzia∏u II wp∏yn´∏o 6 skarg (tabela nr 2). W 2 przypadkach wystàpienia skar˝àcych odnosi∏y si´ do dzia∏alnoÊci zagranicznych zak∏adów ubezpieczeƒ, jedna sprawa dotyczy∏a upad∏ego zak∏adu ubezpieczeƒ (ZU WESTA). Mo˝na zauwa˝yç, i˝ liczba skarg do-

tyczàca omawianej problematyki a odnoszàca si´ do zak∏adów ubezpieczeƒ dzia∏u II stanowi bardzo ma∏y procent otrzymywanych spraw. Z analizy skarg otrzymywanych przez Rzecznika Ubezpieczonych mo˝na zauwa˝yç, i˝ polisy ubezpieczeniowe pozyskiwane kana∏em bankowym generujà coraz wi´kszà liczb´ spraw. Cz´Êç z nich wynika∏a z nieznajomoÊci owu przed zawarciem umowy, cz´sto z powodu poÊpiechu przy zawieraniu umowy kredytowej lub z trudnoÊci w przeczytaniu i zrozumieniu kliku stron trudnego prawniczego tekstu pisanego zazwyczaj drobnym drukiem. Cz´sto dopiero dok∏adna analiza owu pozwala∏a stwierdziç jakim w∏aÊciwie zakresem ubezpieczenia jest ubezpieczony obj´ty, a to nast´puje zazwyczaj gdy zachodzi potrzeba skorzystania z ochrony ubezpieczeniowej. W cz´Êci spraw podnoszone by∏o jednak nieotrzymanie owu przy przystàpieniu do umowy. Zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych, bank jako ubezpieczajàcy, powinien przekazywaç ubezpieczonym klientom otrzymane od zak∏adu ubezpieczeƒ egzemplarze ogólnych warunków ubezpieczenia i to jeszcze przed zawarciem umowy. Skar˝àcy wskazywali równie˝ na brak nale˝ytej informacji o zakresie ubezpieczenia co w konsekwencji prowadzi∏o do zakupu okreÊlonego produktu ubezpieczeniowego nieadekwatnego do ich oczekiwaƒ. Cz´sto zawarcie ubezpieczenia dawa∏o

Informacja o Raporcie Rzecznika Ubezpieczonych – Podstawowe problemy bancassurance w Polsce Sprzeda˝ ubezpieczeƒ poprzez kana∏ bankowy z roku na rok stanowi coraz wi´kszy przychód firm ubezpieczeniowych oraz instytucji finansowych. a poÊrednictwem banków, klienci zawierajà zarówno umowy ubezpieczenia mienia, i ubezpieczenia osobowe.

Z

jak

M ARZEC 2008 R . N UMER 33

Wspó∏praca bankowo-ubezpieczeniowa stanowi jednak równie˝ coraz wi´ksze zagro˝enie dla konsumentów. Zauwa˝ajàc pojawiajàce

konsumentowi z∏udne przekonanie o posiadaniu szerokiej ochrony, co w przypadku zaistnienia okreÊlonego zdarzenia ubezpieczeniowego mija∏o si´ z celem, dla którego zawarta powinna byç ta umowa. Z analizy otrzymanych skarg wynika, i˝ umowy zawierane sà równie˝ z osobami w podesz∏ym wieku b´dàcymi na rencie, pobierajàcymi dodatek piel´gnacyjny, co do których istniej ogromne prawdopodobieƒstwo, ˝e mogà umrzeç na trapiàce ich choroby, co wyklucza ich z kr´gu osób, które chroni zawierana na ich rzecz umowa. W przypadku tych klientów ubezpieczenie obejmowa∏o faktycznie tylko Êmierç wskutek nieszcz´Êliwego wypadku, o czym nikt przy zawieraniu umowy jasno nie mówi∏. Zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych wina le˝y nie tylko po stronie ubezpieczycieli, lecz raczej banków i innych instytucji (ubezpieczajàcych) dzia∏ajàcych w ich imieniu, które nie zapewniajà prawid∏owej informacji o danym ubezpieczeniu. Warto zauwa˝yç, i˝ w umowach z zakresu bancassurance, finansowanie sk∏adki ubezpieczeniowej z ubezpieczajàcego – banku jest przerzucane na ubezpieczonego – klienta banku i to on powinien odnieÊç realnà korzyÊç w przypadku zajÊcia zdarzenia ubezpieczeniowego. ■ Joanna Szczepaƒska Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

si´ problemy w tym zakresie, Rzecznik Ubezpieczonych w grudniu 2007 r. opracowa∏ raport, w którym przedstawi∏ podstawowe problemy bancassurance w Polsce. W swoim raporcie Rzecznik Ubezpieczonych podda∏ analizie pojawiajàce si´ najcz´Êciej naruszenia interesów konsumentów w szczególnoÊci w aspekcie dostarczania wystarczajàcych informacji o ochronie ubezpieczeniowej, z której korzysta klient banku, dobrowolnoÊci w zakresie zawarcia umowy ubezpieczenia przez konsumenta, wp∏ywu konsumenta na wybór ubezpie33

czyciela, dostosowania ochrony ubezpieczeniowej do potrzeb konsumenta czy sposobu finansowania ochrony ubezpieczeniowej. Analiza powy˝szych zagro˝eƒ zosta∏a poprzedzona omówieniem zagadnieƒ „techniczno-prawnych” takich jak wyst´pujàce na rynku konstrukcje ubezpieczenia (kto jest stronà umowy ubezpieczenia – bank czy konsument, jakie konstrukcje wyst´pujà w tym zakresie na rynku i które z nich sà korzystniejsze dla konsumenta). Rzecznik Ubezpieczonych przedstawi∏ w raporcie zagro˝enia zwiàzane z sytuacjami, w których bank dzia∏a jako podmiot poÊredniczàcy w zawarciu umowy ubezpieczenia, a sam nie jest stronà umowy. W opinii Rzecznika Ubezpieczonych, w takich przypadkach w stosunku do banków nale˝a∏oby stosowaç odpowiednie przepisy dotyczàce poÊrednictwa ubezpieczeniowego. Jednak du˝e wàtpliwoÊci budzi równie˝ konstrukcja ubezpieczeƒ grupowych, w których bank oferujàc konsumentowi przystàpienie do ubezpieczenia, jednoczeÊnie otrzymuje wynagrodzenie od zak∏adu ubezpieczeƒ. Na polskim rynku bancassurance spotykane sà ró˝ne konstrukcje prawne. Istotnym problemem jest to, ˝e bywajà one stosowane w sposób ma∏o konsekwentny i mieszane ze sobà, co prowadziç mo˝e do sprzecznych z prawem i doÊç nieprzejrzystych rozwiàzaƒ hybrydowych. W wielu przypadkach nie jest bowiem do koƒca jasne, czy bank wspó∏pracuje z ubezpieczycielem przy obs∏udze ubezpieczeniowej swych klientów, czy te˝ wraz z klientami jest partnerem ubezpieczyciela. Problemem, który powinien zostaç poddany szerszej dyskusji, jest ponadto ochrona konkurencji. Zawieranie porozumieƒ pomi´dzy bankami i zak∏adami ubezpieczeƒ mo˝e bowiem wp∏ywaç negatywnie na konkurencj´ na rynku. Raport porusza równie˝ kwestie praktyczne. Omówiony zosta∏ problem dor´czania konsumentom ogólnych warunków ubezpieczenia 34

i konsekwencje sytuacji, w których konsument nie jest informowany o treÊci tych˝e warunków (czasem nawet prowadzàcych do odmowy wyp∏aty odszkodowania). W opinii Rzecznika Ubezpieczonych drastycznym nadu˝yciem stosunku zaufania i poprzez to naruszeniem interesów konsumentów jest oferowanie zawarcia okreÊlonego rodzaju ubezpieczenia z uzasadnieniem, ˝e jest ono niezb´dne do skorzystania z danego produktu bankowego, bez sprawdzenia, czy jest tak w istocie i czy zakres ochrony wynikajàcy z tego ubezpieczenia, jest faktycznie korzystny dla klienta. Zdarza si´ bowiem, i˝ te, nazywane przez banki „obowiàzkowymi”, ubezpieczenia oferujà konsumentom iluzorycznà ochron´, co dodatkowo pot´guje fakt nieznajomoÊci ogólnych warunków ubezpieczenia (konsumenci nie sà Êwiadomi, jakie roszczenia i czy w ogóle przys∏ugujà im z umowy ubezpieczenia). Jednak posiadanie ubezpieczenia budzi zazwyczaj w konsumencie przekonanie o posiadaniu szerokiej ochrony, co w wi´kszoÊci przypadków nie pokrywa si´ z prawdà. Raport omawia ponadto najcz´stszy problem z zakresu bancassurance, a mianowicie zwrot sk∏adki w przypadku np. wczeÊniejszej sp∏aty kredytu oraz tego komu zwrot takiej sk∏adki przys∏uguje. W odniesieniu do omówionych konstrukcji techniczno-prawnych, Rzecznik zwróci∏ uwag´ na mo˝liwe ograniczenie kodeksowego prawa konsumenta do odstàpienia od umowy ubezpieczenia, jak równie˝ problem mogàcy mieç brzemienne skutki dla wielu kredytobiorców, a mianowicie regres zak∏adu ubezpieczeƒ w przypadku niesp∏acenia kredytu. Zdarza si´ bowiem, i˝ w wyniku zastosowania okreÊlonych konstrukcji prawnych, zak∏ad ubezpieczeƒ b´dzie móg∏ dochodziç od konsumenta zwrotu odszkodowania wyp∏aconego bankowi. Wiele z omówionych w Raporcie problemów wynika z nienale˝ytego informowania klienta o warunkach

proponowanego ubezpieczenia. Wp∏yw na to ma dodatkowo fakt, i˝ pracownicy banku, jako osoby specjalizujàce si´ w us∏ugach bankowych, a nie ubezpieczeniowych, cz´sto sami nie posiadajà odpowiedniej wiedzy na temat oferowanych produktów ubezpieczeniowych. Pracownicy banku nie analizujà ponadto czy dany konsument mo˝e byç ubezpieczony, co cz´sto skutkuje zg∏aszaniem do ubezpieczenia osób, które nie b´dà obj´te ochronà ubezpieczeniowà. W konsekwencji klient mo˝e zostaç wprowadzony w b∏àd i zawrzeç ubezpieczenie nie odpowiadajàce jego potrzebom. Równie˝ w momencie zajÊcia zdarzenia ubezpieczeniowego, pracownicy banku nie sà zazwyczaj w stanie udzieliç konsumentowi rzetelnych informacji na temat trybu zg∏aszania roszczeƒ oraz procedury likwidacji szkody. W obliczu powy˝szych problemów, Rzecznik Ubezpieczonych podjà∏ dzia∏ania zmierzajàce do zainteresowania powo∏anymi zagadnieniami innych instytucji rynku ubezpieczeniowego i finansowego. W tym celu Rzecznik przekaza∏ Raport m.in. do Ministerstwa Finansów, Komisji Nadzoru Finansowego, Urz´du Ochrony Konkurencji i Konsumentów oraz Arbitra Bankowego liczàc, i˝ zapoczàtkuje on szerokà dyskusj´ na temat dystrybucji ubezpieczeƒ poprzez kana∏ bankowy, a przede wszystkim doprowadzi do lepszej ochrony praw konsumentów takich us∏ug, a byç mo˝e w konsekwencji do wypracowania okreÊlonych standardów takiej wspó∏pracy. Pe∏ny tekst Raportu wraz z informacjà na temat skarg, które wp∏yn´∏y w tej materii do Rzecznika Ubezpieczonych w 2007 r. znajduje si´ na stronie internetowej Rzecznika Ubezpieczonych: www.rzu.gov.pl. ■

Ma∏gorzata Wi´cko Biuro Rzecznika Ubezpieczonych P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Propozycje rozszerzenia instytucjonalnych form zwalczania przest´pczoÊci ubezpieczeniowej – g∏os w dyskusji Z dynamicznym rozwojem gospodarczym kraju zwiàzane sà nieod∏àcznie zjawiska negatywne, które cz´sto wykraczajàc poza sfer´ naruszeƒ zobowiàzaƒ umownych wchodzà w sfer´ prawa karnego. ó˝norodne formy, instytucje i narz´dzia dzia∏alnoÊci gospodarczej sà przedmiotem zainteresowaƒ zarówno przest´pców indywidualnych, jak i zorganizowanych grup przest´pczych. Stopieƒ kapitalizacji rynku ubezpieczeniowego, dynamiczny rozwój sektora ubezpieczeniowego i wzrost znaczenia ubezpieczeƒ majàtkowych i gospodarczych w obrocie prawnym powodujà, i˝ dzia∏alnoÊç ubezpieczycieli jest szczególnie nara˝ona na dzia∏ania przest´pcze, w szczególnoÊci zorganizowanych grup przest´pczych. Od poczàtku funkcjonowania instytucji Rzecznika Ubezpieczonych istotnà sferà dzia∏alnoÊci urz´du by∏o diagnozowanie stanu przest´pczoÊci ubezpieczeniowej, prezentowanie nowych form i metod przeciwdzia∏ania temu rodzajowi przest´pczoÊci. Ten obszar aktywnoÊci wynika z faktu, i˝ przest´pczoÊç ubezpieczeniowa, w szczególnoÊci przest´pstwo oszustwa asekuracyjnego i oszustwa klasycznego dokonanego na szkod´ ubezpieczyciela, jest negatywnym zjawiskiem zwiàzanym z umowà ubezpieczenia, gdy˝ skutki wy∏udzeƒ uderzajà w interesy konsumentów poprzez wzrost sk∏adki, a tak˝e majà poÊredni wp∏yw na obs∏ug´ i stosunek zak∏adów do osób poszkodowanych. Rzecznik Ubezpieczonych wielokrotnie, w ramach swoich ustawowych uprawnieƒ, podejmowa∏ szerokie dzia∏ania edukacyjne i prewencyjne. PodkreÊliç w tym miejscu, nale˝y wspó∏prac´ i aktywny udzia∏ Rzecznika w pracach Komisji ds. przest´pczoÊci ubezpieczeniowej

R

M ARZEC 2008 R . N UMER 33

przy Polskiej Izbie Ubezpieczeƒ. Postulaty formu∏owane przez Rzecznika Ubezpieczonych m.in.: zwi´kszenie aktywnoÊci zak∏adów ubezpieczeƒ w ujawnianiu przest´pstw ubezpieczeniowych na etapie likwidacji szkody, wprowadzenie instytucjonalnych form wspó∏pracy zak∏adów ubezpieczeƒ z administracjà rzàdowà oraz z organami Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci, czy te˝ zwi´kszenie ÊwiadomoÊci spo∏ecznej o szkodliwoÊci tego rodzaju przest´pczoÊci dla ca∏ej „wspólnoty ryzyka”, pozostajà nadal aktualne, ale niosà tak˝e za sobà wymierne efekty1. Statystyki Komendy G∏ównej Policji dotyczàce wykrywalnoÊci przest´pstw oszustwa asekuracyjnego i oszustwa klasycznego na szkod´ ubezpieczycieli, sà tego dowodem2. Jednak sama aktywnoÊç i wspó∏praca podmiotów uczestniczàcych w procesie ujawniania i Êcigania przest´pstw ubezpieczeniowych nie zawsze jest wystarczajàca. Walk´ z tego rodzaju przest´pczoÊcià, która istotnie godzi w prawid∏owy rozwój rynku ubezpieczeniowego i w bezpieczeƒstwo obrotu prawnego, nale˝y wyposa˝yç w adekwatne dla potrzeb bran˝y instrumenty – poprzez ewentualnà przebudow´ istniejàcych Êrodków, ale równie˝ poprzez wprowadzenie nowych instytucji prawa. Uzewn´trzniona w danych statystycznych skala przest´pczoÊci ubezpieczeniowej, postulaty Êrodowiska ubezpieczeniowego i innych Êrodowisk opiniotwórczych o koniecznoÊci wzmocnienia walki z tego rodzaju patologià, sk∏oni∏y Rzecznika Ubez-

pieczonych do analizy obecnego ustawodawstwa karnego pod kàtem propozycji ewentualnych zmian. Pierwszà i niejako naturalnà reakcjà na informacje dotyczàce skali przest´pczoÊci ubezpieczeniowej jest postulat dotyczàcy koniecznoÊci zwi´kszenia represji karnej. De lege lata przest´pstwo oszustwa asekuracyjnego jest wyst´pkiem zagro˝onym karà pozbawienia wolnoÊci od 3 miesi´cy do lat 5. W przypadku dzia∏ania sprawcy w celu osiàgni´cia korzyÊci majàtkowej sàd skazujàc sprawc´ na kar´ pozbawienia wolnoÊci mo˝e orzec obok tej kary grzywn´ na podstawie art. 33 § 2 k.k. Mo˝liwe jest równie˝ wymierzenie kary ograniczenia wolnoÊci albo grzywny, jeÊli spe∏nione sà przes∏anki przewidziane w art. 58 § 3 k.k. Niewykluczone jest tak˝e zastosowanie instytucji warunkowego umorzenia post´powania karnego, jeÊli zaistniejà przes∏anki wskazane w art. 66 § 1 i 3 Kodeksu karnego. Wydaje si´ wi´c, i˝ wskazany zakres penalizacji czyni zadoÊç za∏o˝eniom trafnej reakcji karnej i gwarantuje realizacj´ podstawowych funkcji prawa karnego materialnego. Jako propozycj´ do rozwa˝enia by∏oby ewentualne podniesienie dolnej i górnej granicy sankcji za przest´pstwo z art. 298 k.k. do 6 miesi´cy i odpowiednio do 6 lat. Taki zabieg spowodowa∏by zrównanie sankcji za pope∏nienie oszustwa asekuracyjnego i oszustwa klasycznego. Wprawdzie oba czyny majà ró˝ny przedmiot ochrony (ochrona innych dóbr prawnych) niemniej jednak, skutkiem ich dokonania jest niekorzystne rozporzàdzenie mieniem przez zak∏ad ubezpieczeƒ. Skoro przyjmuje si´ w doktrynie prawa karnego, ˝e przest´pstwo oszustwa klasycznego jest, w przypadku skierowania go przeciwko dzia∏alnoÊci ubezpieczyciela, 35

swoistym uzupe∏nieniem kryminalizacji oszustwa asekuracyjnego3 to racjonalnym rozwiàzaniem by∏oby zrównanie wysokoÊci sankcji karnych w obu tych przypadkach. Zw∏aszcza bioràc pod uwag´ wzgl´dy prewencji indywidualnej i generalnej, gdy˝ w ÊwiadomoÊci sprawcy mo˝e zrodziç si´ przekonanie o wi´kszej op∏acalnoÊci pope∏nienia przest´pstwa oszustwa asekuracyjnego, w∏aÊnie na mniejsze zagro˝enie karà, ni˝ w przypadku klasycznego oszustwa. Zgoda co do podniesienia sankcji karnej b´dzie powodowa∏a równie˝ inne zmiany albowiem w celu unikni´cia sprzecznoÊci wewnàtrz-kodeksowej nale˝a∏oby jednoczeÊnie w symetryczny sposób podnieÊç wysokoÊç kary za przest´pstwo oszustwa kapita∏owego (kredytowego) z art. 297 k.k. Ostateczna decyzja o zwi´kszeniu sankcji karnej powinna byç jednak poprzedzona pog∏´bionà analizà kryminologicznà przest´pczoÊci ubezpieczeniowej i ocenà spo∏ecznej potrzeby zwi´kszenia punitywnoÊci czynu zabronionego z art. 298 k.k., a tak˝e pozostawaç w zgodnoÊci z konstytucyjnà zasadà proporcjonalnoÊci. Zw∏aszcza, dlatego, i˝ w przypadku zwi´kszenia górnej granicy ustawowego zagro˝enia karà wy∏àczona zostanie mo˝liwoÊç orzekania grzywny lub kary ograniczenia wolnoÊci zamiast kary pozbawienia wolnoÊci, a tak˝e ograniczona zostanie mo˝liwoÊç zawieszenia wykonania orzeczonej kary pozbawienia wolnoÊci. W tym miejscu nale˝y zaznaczyç, i˝ istniejà inne mo˝liwoÊci zwi´kszenia dolegliwoÊci kary kryminalnej, ni˝ tylko poprzez wyd∏u˝enie czasu jej trwania. W aspekcie przeciwdzia∏ania przest´pstwom przeciwko mieniu lub obrotowi gospodarczemu istotnà rol´ mo˝e odgrywaç rozszerzenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego Êrodka karnego w postaci przepadku korzyÊci majàtkowej pochodzàcej bezpoÊrednio lub poÊrednio z pope∏nionego czynu zabronionego, zw∏aszcza, gdy wskazane czyny zabronione b´dà pope∏niane w ramach przest´pczoÊci zorganizowanej. 36

Jednym z podstawowych za∏o˝eƒ wspó∏czesnej polityki karnej, stanowiàcym bez wàtpienia jej signum temporis, jest akcentowanie koniecznoÊci pozbawiania sprawcy przest´pstw korzyÊci, jakie odnieÊli z ich pope∏nienia. Wynika to z przekonania, ˝e istotne znaczenie w zapobieganiu przest´pczoÊci ma mo˝liwe najszersze uÊwiadomienie spo∏eczeƒstwu jej nieop∏acalnoÊci. Trudno wyobraziç sobie prowadzenie z nià skutecznej walki bez wykorzystywania w szerokim zakresie instytucji prawnokarnych s∏u˝àcych pozbawianiu sprawców profitów, jakie uzyskujà z dzia∏alnoÊci przest´pczej4. Za s∏uszne nale˝y uznaç stanowisko wyra˝one w „Uzasadnieniu” do rzàdowego projektu kodeksu karnego z 1997 roku, ˝e w miar´ mo˝liwoÊci nale˝y wykorzystywaç instytucje pozbawiajàce sprawcy korzyÊci bezpoÊrednio lub poÊrednio pochodzàcych z przest´pstwa. Stosownie tych instytucji oddzia∏ywuje prewencyjnie znacznie bardziej ni˝ nawet surowe kary. W polskim systemie prawa karnego do 1990 roku sankcjà karnà o charakterze majàtkowym, której zasadniczym celem orzekania mia∏o byç w za∏o˝eniu pozbawieniu sprawcy okreÊlonych korzyÊci odniesionych z dzia∏alnoÊci przest´pczej, by∏a konfiskata mienia. Mog∏a ona obejmowaç zarówno ca∏oÊç, jak i cz´Êç mienia nale˝nego do sprawcy w chwili wydania chocia˝by nieprawomocnego wyroku, niezale˝nie od tego, czy wykazywa∏o ono zwiàzek z prowadzonà przez niego dzia∏alnoÊcià przest´pczà (art. 46 k.k. z 1969 r.). Istnia∏a przy tym mo˝liwoÊç kumulowania konfiskaty mienia z karà grzywny. Polska doktryna prawa karnego w zdecydowanej wi´kszoÊci negatywnie ocenia∏a istnienie tej majàtkowej sankcji karnej, podkreÊlajàc zw∏aszcza jej niezwykle represyjny charakter oraz sprzeniewierzenie zasadzie osobistej dolegliwoÊci sankcji karnej, albowiem konsekwencje jej stosowania dotyka∏y cz´sto osób niezwiàzanych z dzia∏alnoÊcià przest´pczà. Kodeks karny z 1997 roku odszed∏ od tej konstrukcji na rzecz opisanego normatywnie

w z art. 45 k.k. Êrodka karnego w postaci przepadku mienia. Powy˝sza decyzja ustawodawcy stanowi∏a przejaw procesu dostosowania przepisów prawa karnego do wymagaƒ standardów europejskich w zakresie nast´pstw prawnokarnych orzekanych Êrodków karnego. Aktualna konstrukcja Êrodka karnego w postaci przepadku mienia, zw∏aszcza w kontekÊcie potrzeby zwi´kszenia skutecznoÊci walki z przest´pczoÊcià zorganizowanà, rodzi postulaty rozszerzenia zakresu przedmiotowego i podmiotowego tej instytucji. Niewàtpliwie istotnym problemem, przed którym aktualnie stajà organy Êcigania oraz zak∏ady ubezpieczeƒ jest dzia∏alnoÊç zorganizowanych grup przest´pczych. Grupy przest´pcze o jednolitym kryminalnym profilu dzia∏ania przekszta∏cajà swojà dzia∏alnoÊci w multiprzest´pczà, przy czym w wi´kszoÊci przypadków widoczna jest tendencja zwi´kszania si´ zainteresowania grup kryminalnych przest´pczoÊcià o charakterze narkotykowym lub ekonomiczny. W latach 2005 i 2006 w obszarze przest´pstw ekonomicznych (w tym oszustw asekuracyjnych i „klasycznych” oszustw na szkod´ ubezpieczycieli) pozostawa∏o w zainteresowaniu Centralnego Biura Âledczego KGP odpowiednio 109 i 88 grup przest´pczych. W analogicznym okresie prowadzonych by∏o 271 post´powaƒ przygotowawczych w sprawach o przest´pstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu5. ¸àczna wartoÊç mienia zabezpieczonego w 2005 i 2006 roku si´gn´∏a kwoty ponad 210 mln z∏. Skala dzia∏aƒ zorganizowanej przest´pczoÊci w sferze obrotu gospodarczego, w tym dzia∏aƒ skierowanych przeciwko zak∏adom ubezpieczeƒ, jak równie˝ ewolucja techniki i taktyki pope∏niania przest´pstw zwiàzanych z ubezpieczeniami majàtkowymi i gospodarczymi, rodzà postulat de lege ferenda wprowadzenia do kodeksu karnego nowego Êrodka w postaci rozszerzonej konfiskaty mienia. Za wprowadzeniem powy˝szej instytucji przemawiajà nie tylko informacje co do stanu przest´pczoÊci ubezpieP ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

czeniowej z udzia∏em zorganizowanej przest´pczoÊci i sporzàdzane w tym zakresie prognozy kryminologiczne, ale tak˝e ograniczenia natury procesowej. Podstawowà, bowiem trudnoÊcià, na którà napotyka polski wymiar sprawiedliwoÊci przy orzekaniu przepadku korzyÊci majàtkowej, jest dowiedzenie, ˝e wskazany sk∏adnik majàtkowy pochodzi z okreÊlonego przest´pstwa, za które oskar˝ony ponosi odpowiedzialnoÊç karnà, co w sposób szczególnie dotkliwy uwidacznia si´ w przypadku zorganizowanych grup przest´pczych. W praktyce procesowej niejednokrotnie zachodzi uzasadnione podejrzenie, ˝e oprócz czynów przypisanych skazanym za udzia∏ w zorganizowanej grupie przest´pczej w konkretnym wyroku skazujàcym, dopuÊcili si´ oni wielu innych przest´pstw, które pozosta∏y nieujawnione lub których sprawstwa im nie dowiedziono. Narzucone ograniczenia prawne co do zakresu orzekanego przepadku stajà si´ wówczas zasadniczà przeszkodà utrudniajàcà mo˝liwoÊç likwidacji podstaw finansowych funkcjonowania zorganizowanych struktur przest´pczych. Nale˝y wskazaç, ˝e rozszerzony przepadek mienia nie jest instytucjà nowà w systemach paƒstw demokratycznych. Taki wi´c postulat wprowadzenie jej do polskiego ustawodawstwa karnego nie jest propozycjà o stricte nowatorskim charakterze. Obecnie, instytucj´ rozszerzonego przepadku mo˝na zidentyfikowaç, w co najmniej 13 paƒstwach – Wielkiej Brytanii, Irlandii, W∏oszech, Finlandii, Portugalii, Holandii, Francji, Niemczech, Belgii, Luksemburgu, na W´grzech, w Stanach Zjednoczonych i Szwajcarii. Prace nad nowelizacjà prawa karnego zmierzajàce do wprowadzenia instytucji rozszerzonego przepadku sà prowadzone m.in. w Hiszpanii. OczywiÊcie ró˝ny jest kszta∏t tej instytucji – od jak najszerszego jej zakresu, jak ma to miejsce w Irlandii, czy w Wielkiej Brytanii, do istotnego zaw´˝enia przedmiotowego (tylko do przest´pstw terrorystycznych lub pope∏nianych w zorganizowanej grupie przest´pczej) M ARZEC 2008 R . N UMER 33

w przypadku ustawodawstwa karnego W´gier i Szwajcarii. Przed wskazaniem potencjalnego kszta∏tu tej instytucji w pe∏ni zasadnym by∏oby udzielenie odpowiedzi na pytanie o dopuszczalnoÊci prawnej „wprowadzenia” tego Êrodka do polskiego systemu prawa karnego. Wydaje si´, i˝ nie ma przeciwko temu przeszkód. Na uwadze bowiem nale˝y mieç Decyzj´ ramowà Rady Unii Europejskiej nr 2005/212/WSiSW z dnia 24 lutego w 2005 roku w sprawie konfiskaty korzyÊci, narz´dzi i mienia pochodzàcych z przest´pstwa (Dz. Urz. UE L 68 z 15.03.2005 s. 49), która w art. 3 nak∏ada na Polsk´, jako paƒstwo cz∏onkowskie Unii Europejskiej, obowiàzek zapewnienia konfiskaty nie tylko mienia pochodzàcego z przest´pstwa, przedmiotów lub narz´dzi s∏u˝àcych lub przeznaczonych do jego pope∏nienia oraz korzyÊci pochodzàcych z przest´pstwa, ale równie˝ obowiàzek wprowadzenia regulacji umo˝liwiajàcych dokonywanie tzw. „konfiskaty rozszerzonej”. Instytucji, która jest czymÊ wi´cej ni˝ przewidziany obecnie w prawie polskim (m.in. w art. 44 i 45 Kodeksu karnego) przepadek korzyÊci majàtkowej. Wprowadzenie tej instytucji ma równie˝ swoje poÊrednie umocowanie w umowach mi´dzynarodowych, których Rzeczypospolita Polska jest stronà np. w Konwencji ONZ z dnia 12 grudnia 2000 roku przeciwko mi´dzynarodowej przest´pczoÊci zorganizowanej, czy w Konwencji Rady Europy z dnia 16 maja 2005 roku o praniu, ujawnianiu, zajmowaniu i konfiskacie dochodów pochodzàcych z przest´pstwa oraz o finansowaniu terroryzmu6. Fundamenty aksjologiczne przedmiotowej instytucji i argumenty wynikajàce z koniecznoÊci prowadzenia skutecznej polityki karnej pozwalajà równie˝ na wst´pnà opini´, co do jej zgodnoÊci z konstytucyjnà zasadà proporcjonalnoÊci. W ubieg∏ym roku zosta∏y ju˝ podj´te pierwsze próby wprowadzenia tej instytucji do polskiego systemu prawa karnego. Przyk∏adem tego jest rzàdowy projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Ko-

deks karny skarbowy, ustawy Kodeks post´powania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy – Prawo prasowe, który zosta∏ wniesiony do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej V kadencji (Druk Nr 2100). Przedmiotowy projekt ustawy w § 3 art. 45 Kodeksu karnego przewidywa∏ w∏aÊnie instytucj´ rozszerzonego przepadku mienia. Zaproponowano, aby sàd orzeka∏ ten Êrodek karny w razie skazania za przest´pstwo zagro˝one karà pozbawienia wolnoÊci, której górna granica nie jest ni˝sza ni˝ 5 lat i pope∏nione w zorganizowanej grupie albo zwiàzku majàcym na celu pope∏nienie przest´pstwa. Przepadkiem obj´te by∏oby mienie, które sprawca objà∏ we w∏adanie lub do którego uzyska∏ jakikolwiek tytu∏ do chwili wydania chocia˝by nieprawomocnego wyroku, chyba ˝e sprawca albo inna zainteresowana osoba wykaza∏aby (podczas procesu karnego lub w odr´bnym post´powaniu cywilnym) legalnoÊç pochodzenia mienia i Êrodków s∏u˝àcych do jego nabycia. Z przepadku wy∏àczone by∏by sk∏adniki mienia, które podlegajà zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi. Istotnym novum tej instytucji, jako silnego or´˝a w walce z przest´pczoÊcià zorganizowanà, w tym równie˝ w obszarze przest´pstw ubezpieczeniowych, jest przede wszystkim przeniesienie ci´˝aru dowodu legalnoÊci pochodzenia mienia lub Êrodków, za które zosta∏o nabyte na sprawc´ przest´pstwa. To na nim cià˝yç b´dzie obowiàzek udowodnienia legalnoÊci posiadanego mienia, ale tylko wtedy, gdy z przest´pstwa osiàgnà∏ korzyÊç majàtkowà znacznej wartoÊci albo pope∏ni∏ powa˝niejsze przest´pstwo w ramach zorganizowanej grupy lub zwiàzku majàcym na celu pope∏nienie przest´pstwa. Innymi s∏owy, podstawà zastosowania projektowanej instytucji by∏oby zastosowanie zespo∏u domniemaƒ prawnych, których skutkiem jest przerzucenie ci´˝aru dowodu na oskar˝onego. Przes∏ankà zaÊ zastosowania domniemaƒ jest udowodnienie sprawcy pope∏nienia czynów zabronionych w ramach zorganizowanej grupy przest´pczej. 37

Wnioskiem natomiast domniemania jest najcz´Êciej przest´pne pochodzenie ca∏ego lub cz´Êci mienia znajdujàcego si´ we w∏adaniu sprawcy. Nale˝y podkreÊliç, ˝e zakres przest´pstw nie zosta∏ tutaj ograniczono przedmiotowo – co oznacza, i˝ w przypadku pope∏nienia oszustwa asekuracyjnego lub klasycznego oszustwa dokonanego na szkod´ ubezpieczyciela przez cz∏onków zorganizowanych grup przest´pczych, organy Êcigania i wymiaru sprawiedliwoÊci mog∏yby zostaç wyposa˝ony w doÊç silny i skuteczny instrument. Potrzeba zapobie˝enia pozornym transferom lub wielokrotnemu przetworzeniu mienia w celu unikni´cia zastosowania obecnie obowiàzujàcego Êrodka karnego przepadku korzyÊci majàtkowej, spowodowa∏a, ˝e zakres przedmiotowy projektowanej instytucji zosta∏ rozszerzony równie˝ do mienia wchodzàcego w sk∏ad ma∏˝eƒskiej wspólnoty majàtkowej, a w okreÊlonych wypadkach tak˝e do sk∏adników majàtkowych znajdujàcych si´ we w∏adaniu (fikcyjnym lub faktycznym) osób trzecich. W zwiàzku z powy˝szym projekt ustawy przewidywa∏ ustanowienie solidarnej odpowiedzialnoÊci przed Skarbem Paƒstwa sprawcy i osoby trzeciej, która naby∏a od niego mienie pochodzàce bezpoÊrednio lub poÊrednio z przest´pstwa. Podmiot trzeci mia∏ odpowiadaç do wysokoÊci wartoÊci nabytego mienia, chyba ˝e w toku post´powania (karnego lub cywilnego) wykaza∏by, i˝ nie wiedzia∏ lub nawet przy dochowaniu nale˝ytej starannoÊci nie móg∏ si´ dowiedzieç, ˝e mienie, które naby∏ stanowi chocia˝by poÊrednià korzyÊç z pope∏nionego przest´pstwa. Innymi s∏owy, stworzona zosta∏a koniecznoÊç udowodnienia, ˝e okreÊlony sk∏adnik mienia zosta∏ uzyskany legalnie, a wi´c nie w drodze przest´pstwa, a po drugie, ˝e Êrodki przeznaczone do jego nabycia by∏y uzyskane z legalnych êróde∏. OdpowiedzialnoÊç osób trzecich nie zosta∏a przy tym ograniczona wy∏àcznie do aktualnego samoistnego posiadacza tego mienia, lecz rozciàgni´ta zosta∏a na wszystkich nabywców, którzy brali udzia∏ w przenosze38

niu uzyskanej przez sprawc´ korzyÊci majàtkowej. Podmioty, które bra∏y udzia∏ w transferze mienia stanowiàcego korzyÊç z przest´pstwa, odpowiada∏aby ca∏ym swoim majàtkiem za zwrot korzyÊci majàtkowej, ale ich odpowiedzialnoÊç ograniczona by∏aby do wartoÊci nabytego mienia. Istotà wi´c odpowiedzialnoÊci w tym przypadku by∏aby nie odpowiedzialnoÊç solidarna ze sprawcà za zwrot wszystkich korzyÊci, jakie sprawca móg∏ z dzia∏alnoÊci przest´pczej uzyskaç, lecz wy∏àcznie odpowiedzialnoÊç za zwrot tej korzyÊci, w której ukrywaniu dana osoba bra∏a udzia∏. Takie rozwiàzanie uniemo˝liwiç mia∏o legalizacj´ mienia nabytego wskutek przest´pstwa (np. oszustwa asekuracyjnego) poprzez jego wielokrotne przetworzenie lub fikcyjne wyniesienie poza majàtek sprawcy w celu unikni´cia mo˝liwoÊci zastosowania aktualnie obowiàzujàcego Êrodka karnego przepadku korzyÊci majàtkowej. Powództwo o zwrot korzyÊci lub jej równowartoÊci, wzgl´dem podmiotów trzecich ponoszàcych odpowiedzialnoÊç solidarnà, wed∏ug propozycji wy˝ej wskazanego projektu ustawy, by∏oby wytaczane przez prokuratora w drodze procesu. OdpowiedzialnoÊç majàtkowa osób trzecich na gruncie prawa karnego nie wyklucza∏aby mo˝liwoÊci dochodzenia przez nabywc´ obcià˝onego obowiàzkiem zwrotu odpowiedniego odszkodowania od zbywcy z tytu∏u r´kojmi (regres). Powy˝sza instytucja dawa∏aby równie˝ istotnà gwarancj´, np. dla zak∏adów ubezpieczeƒ dochodzàcych zwrotu wy∏udzonego odszkodowania, polegajàcà na tym, i˝ zasady odpowiedzialnoÊci solidarnej mia∏yby pe∏ne zastosowanie, gdyby korzyÊç majàtkowa lub jej równowartoÊç podlega∏a zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu uprawnionemu podmiotowi. Proponowana regulacja by∏aby znacznych u∏atwieniem dla ubezpieczyciela w dochodzeniu wy∏udzonego odszkodowania, zw∏aszcza, gdy wskutek wielokrotnego przetworzenia wy∏udzonego Êwiadczenia pieni´˝nego wy∏àczone lub ograniczone zosta∏yby przepisy o bezpodstawnym

wzbogaceniu, czy te˝ regulacje dotyczàce skargi pauliaƒskiej. Wa˝nà zmianà towarzyszàca instytucji konfiskaty rozszerzonej by∏oby normatywne przesàdzenie o tym, ˝e przepadkowi podlegaç b´dà tak˝e wszelkie przychody (po˝ytki i dochody z rzeczy), jakie sprawca lub inny podmiot czerpa∏ z uzyskanej, chocia˝by poÊrednio, korzyÊci majàtkowej. Pomimo tego, ˝e przychody zosta∏y uzyskane legalnie, to jednak nie do zaakceptowania spo∏ecznie jest sytuacja, w której nie podlegajà one zwrotowi na równi z uzyskanà pierwotnie korzyÊcià. W odmiennej sytuacji dosz∏oby do petryfikacji uzyskiwania dochodów z obrotu korzyÊcià majàtkowà uzyskanà z przest´pstwa. Prace nad przedmiotowà regulacjà zosta∏y zakoƒczone w zwiàzku z przedterminowym up∏ywem poprzedniej kadencji Sejmu RP. Z zamierzeƒ legislacyjnych Ministerstwa SprawiedliwoÊci, które zosta∏y przedstawione w Biuletynie Informacji Publicznej, nie wynika, a˝eby prace nad przedmiotowà instytucjà by∏y podj´te w roku bie˝àcym7, aczkolwiek takiej sytuacji jednoznacznie nie mo˝na wykluczyç. Niewàtpliwie w interesie spo∏ecznym le˝y, aby odpowiedzialnoÊç sprawców okreÊlonego rodzaju przest´pstw, w tym pope∏nionych na szkod´ zak∏adów ubezpieczeƒ, nie ogranicza∏a si´ tylko do odbycia kary, ale równie˝ to tego, aby nie mogli skorzystaç z majàtku zdobytego w drodze przest´pczej, a tym samym pozbawieni zostali podstaw finansowych do kontynuowania dzia∏alnoÊci przest´pczej. Tak sformu∏owany interes spo∏eczny wymaga reakcji ustawodawczej i podj´cia ponownej próby prac legislacyjnych nad tà instytucjà prawa. Jej wprowadzenie do polskiego prawa karnego mo˝e okazaç si´ rozwiàzaniem stwarzajàcym skuteczne narz´dzie w walce z przest´pczoÊcià ekonomicznà, pope∏nianà przez zorganizowane grupy przest´pcze, w tym w sferze ubezpieczeƒ majàtkowych i gospodarczych. Zmianà o asymetryczny charakterze ni˝ wy˝ej przedstawione propozycje mo˝e byç rozszerzenie zakresu wskazanej w art. 298 § 2 k.k. tzw. P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

klauzuli bezkarnoÊci. De lege lata nie podlega karze za przest´pstwo asekuracyjne ten, kto przed wszcz´ciem post´powania karnego dobrowolnie zapobieg∏ wyp∏acie odszkodowania. Ogólnie mówiàc, ta jedna z odmian czynnego ˝alu dotyczy takiego zachowania sprawcy oszustwa asekuracyjnego, w konsekwencji którego nie dosz∏o do wyp∏aty odszkodowania. Poj´cie „zapobieg∏ wyp∏acie odszkodowania” obejmuje w szczególnoÊci sytuacje, w których sprawca nie zg∏osi∏ ubezpieczycielowi faktu powstania zdarzenia, nie doprowadzi∏ do „oszacowania” szkody i nie z∏o˝y∏ wniosku o wyp∏acenie odszkodowania, w sposób wyraêny zrezygnowa∏ z pobrania odszkodowania ju˝ po z∏o˝eniu wniosków o jego wyp∏acenie, rozwiàza∏ umow´ ubezpieczenia lub nie podjà∏ przyznanego odszkodowania. Redakcja tego przepisu powoduje, i˝ klauzuli tej w ˝aden sposób nie mo˝emy odnieÊç do sytuacji, w której konsensualne dzia∏ania ubezpieczyciela nie doprowadzi∏y do wyp∏aty odszkodowania, jak równie˝ do sytuacji w której sprawca pobra∏ odszkodowanie, a nast´pnie zwróci∏ je ubezpieczycielowi. W tej drugiej sytuacji zachowanie sprawcy mo˝emy oceniaç jedynie w kontekÊcie zaistnienia przes∏anki do nadzwyczajnego z∏agodzenia kary, na podstawie art. 60 § 2 pkt 2 k.k., zw∏aszcza jeÊli wraz ze zwrotem odszkodowania sprawca pojedna si´ z pokrzywdzonym. Byç mo˝e zasadnym by∏oby rozszerzenie znamion niniejszej klauzuli o w∏aÊnie dobrowolny zwrot odszkodowania (zaspokojenie roszczeƒ pokrzywdzonego). Po pierwsze, przyj´cie tego rozwiàzania odpowiada∏oby realizacji, przyj´tej w kodeksie karnym, zasady mo˝liwie jak najszerszego rozwiàzywania powsta∏ego w wyniku pope∏nienia przest´pstwa konfliktu spo∏ecznego poprzez zapobie˝enie przez sprawc´ powstaniu szkody lub likwidacj´ jej skutków. Po drugie, tego rodzaju rozwiàzanie mog∏oby byç korzystne dla zak∏adów ubezpieczeƒ, gdy˝ nie musia∏by w drodze, cz´sto d∏ugotrwa∏ego, procesu karnego lub cywilnego, dochodziç zwrotu wyp∏aconego odszkodowania. Niekiedy M ARZEC 2008 R . N UMER 33

uzyskanie zwrotu wskutek dzia∏ania sprawcy mo˝e okazaç si´ bardzo utrudnione, a wr´cz niemo˝liwe (np. w sytuacji ukrywania si´ oskar˝onego i braku mo˝liwoÊci orzeczenia prawnokarnego obowiàzku naprawienia szkody w postaci zwrotu sumy odszkodowania, wielokrotnego przetworzenia Êwiadczenia odszkodowawczego, czy niemo˝noÊci przeprowadzenia egzekucji komorniczej wskutek braku majàtku d∏u˝nika). Strata zak∏adu ubezpieczeƒ pomimo poniesienia przez sprawc´ odpowiedzialnoÊci karnej nadal by istnia∏a. Wreszcie, byç mo˝e tego rodzaju rozwiàzanie prowadzi∏oby to wyeliminowania bàdê znacznego ograniczenia pope∏nionych oszustw asekuracyjnych przez m∏odocianych sprawców przest´pstwa (w rozumieniu art. 115 § 10 k.k)8. Zasady doÊwiadczenia ˝yciowego podpowiadajà, ˝e gdyby zwrot uzyskanego odszkodowania oznacza∏ nie podleganie karze, to by∏oby to dla sprawcy impulsem do natychmiastowego naprawienia szkody i rozwiàzaniem o wiele korzystniejszym, ni˝ poniesienie pe∏nych konsekwencji skazania, nawet w sytuacji utrzymania w majàtku sprawcy korzyÊci uzyskanej z przest´pstwa asekuracyjnego. Dodatkowo, skoro na gruncie oszustwa kapita∏owego (kredytowego) taka konstrukcja wyst´puje i znajduje swoje zastosowanie praktyczne, to tym bardziej mog∏aby byç stosowana w przypadku przest´pstw asekuracyjnych. Równie˝ zauwa˝alny wzrost kompensacyjnych rozwiàzaƒ w polskim prawie karnym przemawia∏by za stworzeniem klauzuli niepodlegania karze w przypadku naprawienia szkody (zaspokojenia roszczeƒ pokrzywdzonego), ni˝ orzekanie kary kryminalnej bez realnego, pe∏nego jej naprawienia. Celem proponowanych w niniejszym opracowaniu rozwiàzaƒ jest przede wszystkim wzmocnienie prewencji ogólnej i indywidualnej w przypadku sprawców przest´pstw ubezpieczeniowych. Stworzenie uzupe∏niajàcych podstaw prawnych do pozbawienia sprawców, którzy dopuszczajà si´ przest´pstw ubezpieczeniowych, finansowego zaplecza

przest´pczej dzia∏alnoÊci i utwierdzenie w ÊwiadomoÊci sprawcy przekonania o „nieop∏acalnoÊci” przest´pstwa. Jednak˝e nale˝y wyraênie podkreÊliç, i˝ przy pomocy samego prawa karnego nie zlikwidujemy problemów i zachowaƒ, które sà êród∏em przest´pczoÊci ubezpieczeniowej. Oprócz trafnej reakcji karnej, nieuchronnoÊci i dolegliwoÊci sankcji karnej w Êlad powinny iÊç dzia∏a zwiàzane z procesem wykrywania przest´pstw ju˝ na etapie likwidacji szkody. Wydaje si´, ˝e zbli˝eniem do tego celu by∏oby tak˝e ustanowienie trwa∏ej i Êcis∏ej wspó∏pracy instytucjonalnej pomi´dzy ubezpieczycielami i organami Êcigania, jak równie˝ aktywna kampania informacyjna uÊwiadamiajàca spo∏eczeƒstwu „szkodliwy” charakter tego rodzaju przest´pczoÊci. ■ Pawe∏ Wawszczak Biuro Rzecznika Ubezpieczonych 1

Por. T. Wróblewski „Przest´pczoÊç ubezpieczeniowa – metody dzia∏ania oraz sposoby zapobiegania w Êwietle ankiety Rzecznika Ubezpieczonych” oraz „Przest´pczoÊç ubezpieczeniowa z perspektywy urz´du Rzecznika Ubezpieczonych”. 2 Wed∏ug statystyk Komendy G∏ównej Policji wykrywalnoÊç przest´pstwa oszustwa asekuracyjnego w latach 2004-2006 kszta∏towa∏a si´ na poziomie odpowiednio: 125, 162 i 196 ujawnionych czynów zabronionych. 3 Bucha∏a K. Zoll A.: Kodeks karny. Komentarz. Cz´Êç szczególna, t. 1 i 2, Kraków 1999. s. 696 4 Kodeks karny. Cz´Êç ogólna. Komentarz Tom 1. pod red. A. Zolla, s. 671, wyd. Zakamycze, Warszawa 2006. 5 Dane pochodzà z raportu „Stan realizacji zadaƒ Centralnego Biura Âledczego KGP w zakresie zwalczania przest´pczoÊci zorganizowanej w roku 2006 w uj´ciu statycznym” oraz „Centralne Biuro Âledcze – raport statystyczny 2005”. 6 Art. 3 ust. 4 Konwencji zobowiàzuje strony Konwencji, w tym Polsk´, do przyj´cia Êrodków ustawodawczych i innych koniecznych do wymagania, aby w przypadku powa˝nego przest´pstwa lub przest´pstw, zgodnie z przepisami prawa krajowego, sprawca wykaza∏ êród∏o pochodzenia mienia zakwestionowanych dochodów lub innego mienia podlegajàcego konfiskacie, w jakim wymóg ten jest zgodny z zasadami prawa krajowego. 7 Informacja sporzàdzona na podstawie dokumentu pn. „Najwa˝niejsze zamierzenia legislacyjne Ministerstwa SprawiedliwoÊci w perspektywie 2008 roku”, opublikowanego w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie internetowej Ministerstwa SprawiedliwoÊci. 8 Zgodnie z art. 115 § 10 k.k. m∏odocianym jest sprawca, który w chwili pope∏nienia czynu zabronionego nie ukoƒczy∏ 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.

39

Nowa strona internetowa Rzecznika Ubezpieczonych Od 2002 r., czyli momentu uruchomienia strony internetowej Rzecznika Ubezpieczonych www.rzu.gov.pl, tworzona by∏a ona w j´zyku HTML. Od grudnia 2007 r. strona internetowa Rzecznika zosta∏a przebudowana i unowoczeÊniona w oparciu o najnowsze informatyczne technologie, które u∏atwiajà korzystanie z niej przez coraz wi´kszà rzesz´ internautów zainteresowanych problematykà ubezpieczeniowà. rzede wszystkim zmieni∏a wyglàd graficzny oraz zacz´∏a funkcjonowaç w oparciu o j´zyk XHTML 1.0, skryptowy j´-

P

urz´du, a w szczególnoÊci: cele i zasady jego dzia∏ania, struktur´ organizacyjnà Biura, sylwetk´ Rzecznika Ubezpieczonych oraz informacj´

Rys. 1. Strona g∏ówna portalu internetowego Rzecznika Ubezpieczonych

ne z dziedziny ubezpieczeƒ i zabezpieczenia emerytalnego, rozbudowane orzecznictwo oraz prowadzone przez Biuro Rzecznika analizy ogólnych warunków ubezpieczeƒ, a tak˝e prowadzone i zrealizowane projekty edukacyjne, w tym konkursy og∏aszane przez Rzecznika. Drugim wyeksponowanym na stronie polem w bloku pierwszym jest dzia∏ publikacje. Zawiera on sprawozdania z dzia∏alnoÊci Rzecznika za poszczególne lata, artyku∏y pracowników i wspó∏pracowników Biura, Monitory Ubezpieczeniowe oraz Rozprawy Ubezpieczeniowe. W kategorii tej znajdujà si´ równie˝ serie artyku∏ów Rzecznika Ubezpieczonych „Z teki Rzecznika” publikowane w Przeglàdzie Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych i Gospodarczych. W bloku pierwszym prezentowane sà równie˝ informacje na temat funkcjonowania i projektów edukacyjno – informacyjnych podejmowanych przez Fundacj´ Edukacji Ubezpieczeniowej. Drugi wizualny blok nowej strony internetowej, to miejsce gdzie pojawiajà si´ informacje na temat bie˝àcej pracy Biura Rzecznika, wa˝ne informacje z rynku oraz ciekawe publikacje i opracowania. W miejscu tym pojawiajà si´ istotne Tabela 1. Wizyty na stronie internetowej Rzecznika Ubezpieczonych (www.rzu.gov.pl) za lata 2005, 2006 i 2007.

zyk programowania PHP 5 i system baz danych MySQL. Inne metody i technologie, które zosta∏y wprowadzone to Java Script oraz przyjazne odbiorcom linki (rys. 1). W nowym wyglàdzie strony mo˝na wizualnie wyodr´bniç trzy bloki. Pierwszy zawiera mi´dzy innymi menu g∏ówne, które prezentuje podstawowe informacj´ na temat 40

na temat Rady Ubezpieczonych i jej prac. W menu zawarte jest równie˝ Vademecum Ubezpieczonego, które jest platformà podstawowych informacji na temat zasad funkcjonujàcych we wszystkich rodzajach ubezpieczeƒ gospodarczych oraz zabezpieczenia emerytalnego. Serwis Prawny, b´dàcy w dziale menu g∏ówne, zawiera bie˝àce akty praw-

ROK

WIZYTY

2005 2006 2007

190 000 322 148 464 430

dla konsumentów us∏ug ubezpieczeniowych „sezonowe” opracowania, takie jak: ubezpieczenia narciarskie; bezpieczne wakacje itp.. P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

TreÊci zawarte w trzecim wizualnym bloku strony to przede wszystkim najcz´stsze problemy, które na bie˝àco aktualizowane, stanowià g∏ówne êród∏o informacji do rozwiàzania problemów o tematyce

ubezpieczeniowej, które majà osoby korzystajàce ze strony internetowej Rzecznika. W bloku tym zawarte sà równie˝ formalne wymagania dotyczàce sk∏adania skarg pisemnych do Biura oraz zasady korzystania

Logo Rzecznika Ubezpieczonych W dniu 6 grudnia 2007 r. Rzecznik Ubezpieczonych og∏osi∏ konkurs na logo/znak graficzny Rzecznika Ubezpieczonych. Informacja o konkursie znalaz∏a si´ na stronie internetowej Rzecznika, www.rzu.gov.pl, oraz zosta∏a wys∏ana do Akademii Sztuk Pi´knych w kraju. Z za∏o˝enia logo/nak graficzny mia∏a cechowaç oryginalnoÊç a zarazem prostota i czytelnoÊç; w projekcie mia∏ byç oddany charakter dzia∏alnoÊci Rzecznika Ubezpieczonych, szczególnie pomoc prawno-ubezpieczeniowa ubezpieczajà-

cym, ubezpieczonym, uposa˝onym lub uprawnionym z umów ubezpieczenia oraz funkcja edukacyjno-informacyjna jakà spe∏nia Rzecznik Ubezpieczonych. Do 31 stycznia 2008 r., czyli dnia do kiedy mo˝na by∏o zg∏aszaç projekty, do Biura Rzecznika wp∏yn´∏o 19 projektów. Najlepszym projektem okaza∏a si´ praca autorstwa Antoniego Korzeniowskiego z Krakowa. Serdecznie dzi´kujemy wszystkim twórcom za w∏o˝ony trud i przes∏ane projekty, a zwyci´zcy gratulujemy.

Warto przeczytaç Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego rezentowany komentarz to przede wszystkim – jak podkreÊlajà Autorzy – wynik przemyÊleƒ, które zrodzi∏y si´ z ich zaanga˝owania w prace legislacyjne nad uchwalonà 17 kwietna 2007 r. nowelizacjà przepisów kodeksu cywilnego o umowie ubezpieczenia. Autorami komentarza sà wybitni specjaliÊci z zakresu prawa ubezpieczeniowego, pracownicy naukowi Wydzia∏u Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, radcowie prawni oraz autorzy licznych publikacji z zakresu prawa ubezpieczeƒ. Warto te˝

P

M ARZEC 2008 R . N UMER 33

dodaç, ˝e dr Marcin Orlicki by∏ cz∏onkiem zespo∏u problemowego do spraw tej nowelizacji przy Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, a w pracach sejmowych reprezentowa∏ Ministerstwo SprawiedliwoÊci. Dr Jakub Pokrzywniak równie˝ bra∏ czynny udzia∏ w pracach sejmowych nad ustawà. Autorzy komentarza dokonali bardzo wnikliwej analizy zmian w regulacji umowy ubezpieczenia, dokonanych wspomnianà nowelizacjà kodeksu cywilnego. Uk∏ad redakcyjny komentarza odpowiada systematyce ustawy nowelizujàcej. Zmiany zosta∏y zesta-

z telefonicznych dy˝urów ekspertów w zakresie ubezpieczeƒ gospodarczych oraz zabezpieczenia emerytalnego. Ponadto dost´pne sà tu wszelkie informacje odnoÊnie Sàdu Polubownego dzia∏ajàcego przy Rzeczniku (m.in. – regulamin, taryfy oraz lista arbitrów). NowoÊcià na stronie jest umieszczenie wyszukiwarki internetowej, co znacznie u∏atwia poszukiwanie zawartych na stronie treÊci i informacji. Strona internetowa Rzecznika Ubezpieczonych zosta∏a równie˝ dostosowana do potrzeb osób niedowidzàcych. W ciàgu 2007 roku na stronie odnotowano ponad 460 tys. odwiedzin. Utrzymana zosta∏a wysoka dynamika odwiedzin strony, która wynios∏a prawie 45% w stosunku do roku ubieg∏ego. Tabela nr 1 prezentuje dane na temat wizyt na stronie RU za lata 2005, 2006 oraz 2007. Dane te jednoznacznie wskazujà na wysokie zainteresowanie stronà internetowà Rzecznika Ubezpieczonych. ■ Piotr Budzianowski Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

wione z poprzednim brzmieniem przepisów wraz z odniesieniem do ukszta∏towanych na ich gruncie poglàdów doktryny i orzecznictwa. Komentarz stanowi w∏aÊciwie objaÊnienie praktycznie ca∏oÊci nowych regulacji umowy ubezpieczenia. Komentarz otwiera prezentacja historii prac legislacyjnych i za∏o˝eƒ nowelizacji przepisów o umowie ubezpieczenia. W cz´Êci poÊwi´conej omówieniu przebiegu prac nad projektem nowelizacji przedstawione zosta∏y z kolei wszystkie etapy procesu legislacyjnego oraz jego uczestnicy. Zaprezentowana zosta∏a równie˝ dyskusja, która toczy∏a si´ w trakcie prac nad nowymi regulacjami zwiàzana z umiejscowieniem przepisów. Obok koncepcji nowelizacji kodeksu cywilnego istnia∏ tak˝e projekt stworzenia nowej ustawy o umowie ubezpieczenia. 41

Autorzy zwrócili równie˝ uwag´ na prokonsumenckie za∏o˝enia ustawy, które wynika∏y w szczególnoÊci z potrzeby nadania regulacjom kodeksowym symetrii w zakresie uprawnieƒ stron umowy ubezpieczenia poprzez przywrócenie rzeczywistej równoÊci stron umowy. Autorzy wskazujà te˝ na – choç na razie bardzo odleg∏e – perspektywy stworzenia wspólnego europejskiego prawa o umowie ubezpieczenia jako cz´Êci europejskiego kodeksu cywilnego lub europejskiego prawa umów i zwiàzanà z tym koniecznoÊç zniwelowania nieÊcis∏oÊci legislacyjnych w polskim prawie ubezpieczeniowym m.in. w kontekÊcie prac nad nowym kodeksem cywilnym.

Omówienie poszczególnych przepisów ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw nast´puje poprzez uzasadnienie nowelizacji poszczególnych przepisów poprzez zaprezentowanie ewentualnych wàtpliwoÊci mogàcych pojawiaç si´ przy stosowaniu nowych regulacji oraz ich wyjaÊnienie. Autorzy kierujà swojà prac´ przede wszystkim do s´dziów, adwokatów, radców prawnych, a tak˝e pracowników zak∏adów ubezpieczeƒ oraz poÊredników ubezpieczeniowych. Wskazujà, ˝e mo˝e byç ona

P

42

Oprac. Anna Dàbrowska Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego, Oficyna Wolters Kluwer business, Warszawa 2008.

Ubezpieczenia w Ksi´stwie Warszawskim (dokoƒczenie) owa˝nà próbà dzia∏alnoÊci profilaktycznych by∏ przygotowany przez Administracj´ Generalnà 18 maja 1811 r. „Projekt Przepisów Ogniowych”. Dokument ten zawiera∏ bardzo szczegó∏owe przepisy przeciwpo˝arowe, nie zo-

równie˝ ciekawa dla osób zajmujàcych si´ naukowo prawem ubezpieczeƒ gospodarczych oraz dla studentów zdobywajàcych wiedz´ w tej dziedzinie. Moim zdaniem, ze wzgl´du na bardzo przyst´pny sposób opracowania komentarza oraz liczne przyk∏ady praktyczne, komentarz mo˝e stanowiç tak˝e pomoc w szerszym poznaniu praw i obowiàzków tak˝e dla zainteresowanych problematykà ubezpieczeniowà organizaji konsumenckich. ■

sta∏ jednak podpisany przez Fryderyka Augusta króla saskiego i ksi´cia warszawskiego. Sytuacja finansowa i gospodarka pieni´˝na Towarzystwa Ogniowego z czasem stawa∏y si´ coraz tragiczniejsze. Prawdopodobnie ok. roku 1811 powsta∏ projekt reformy Towarzystwa, autorstwa Ksawerego Gorczyczewskiego. Zosta∏ on pozytywnie przyj´ty przez ministra spraw wewn´trznych Jana Paw∏a ¸uszczewskiego. Projekt mia∏ wprowadziç wiele nowych idei. Niestety nie doczeka∏ si´ realizacji, a istniejàce towarzystwo powoli stawa∏o si´ bankrutem. Powody bankructwa by∏y ró˝ne, w tym wiele obiektywnych, niezale˝nych od Administracji, m.in. spadek wartoÊci pieni´dzy zdawkowych, trudnoÊci w odbieraniu funduszy Towarzystwa Ogniowego sk∏adanych w kasach magistratów w tzw. grubej monecie, a odbieranych

w monecie zdawkowej. Decyzjà króla zezwolono na zbieranie sk∏adek ogniowych w monecie zdawkowej, a wi´c i wyp∏aty pogorzelcom nast´powa∏y w tej samej monecie, której wartoÊç ciàgle spada∏a (np. w 1808 r. o 20%). Powodem bankructwa Towarzystwa nie by∏a wi´c z∏a administracja, lecz szczególne warunki kraju, zamieszki wojenne i ogólny spadek stanu majàtkowego obywateli. Towarzystwo Ogniowe dla Miast i Wsiów przetrwa∏o a˝ do koƒca 1816 r. (a wi´c istnia∏o jeszcze po Kongresie Wiedeƒskim). Ciekawym faktem historycznym jest, ˝e choç nast´powa∏y powa˝ne zmiany polityczne, choç Towarzystwo traci∏o zaufanie zarówno w∏adz jak i ludnoÊci (w∏aÊcicieli ubezpieczonych budowli), choç by∏o traktowane jak bankrut – istnia∏o d∏u˝ej ni˝ Ksi´stwo Warszawskie. Likwidacja d∏ugów Towarzystwa z czasów Ksi´stwa Warszawskiego trwa∏a d∏ugie lata. Konstanty Krzeczkowski podaje, ˝e przez czterdzieÊci lat. Sta∏a si´ ona integralnà cz´Êcià prac nast´pnej instytucji ubezpieczeniowej na ziemiach polskich, tj. Towarzystwa Ogniowego powo∏anego w roku 1815 w Królestwie Polskim. ■ Marian Szcz´Êniak P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH