Monitor Ubezpieczeniowy nr 40

Pe∏nych radoÊci i spokoju Âwiàt Bo˝ego Narodzenia oraz sukcesów w Nowym Roku wszystkim Czytelnikom i Wspó∏pracownikom ˝yczy Redakcja SPIS TREÂCI n Us∏ugi internetowe i telefoniczne sà obj´te szczególnym obowiàzkiem zabezpieczeƒ Z Zast´pcà Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, Ministrem Andrzejem Lewiƒskim, rozmawia Anna Arwaniti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 n AktualnoÊci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 n IX edycja konkursu na najlepszà prac´ doktorskà, magisterskà i licencjackà (dyplomowà) oraz podyplomowà z dziedziny ubezpieczeƒ gospodarczych i spo∏ecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 n Etyka na rynku ubezpieczeƒ w Polsce z perspektywy Rzecznika Ubezpieczonych. . .6 n Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perspektywy konsumentów – sprawozdanie z konferencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 n Rozpatrywanie skarg indywidualnych z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych . . . . .15 n Rozpatrywanie skarg dotyczàcych problematyki zabezpieczenia spo∏ecznego . . . . .20 n Potrzeba prokonsumenckiej standaryzacji post´powaƒ likwidacyjnych . . . . . . . . . .23 n Przedawnienie roszczeƒ o zap∏at´ sk∏adki lub jej raty z umowy obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 n Prace legislacyjne Rzecznika Ubezpieczonych w odniesieniu do rzeczoznawców samochodowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 n Wybrane zagadnienia dotyczàce sk∏adki ubezpieczeniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 n Konsultacje europejskie w sprawie kompensaty szkód wyrzàdzonych w wypadkach drogowych transgranicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 n Zwrot sk∏adki za niewykorzystany okres ubezpieczenia dobrowolnego . . . . . . . . . .41 n OdpowiedzialnoÊç zak∏adu ubezpieczeƒ za szkod´ wyrzàdzonà przez agenta wy∏àcznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43 n Ubezpieczenia na ziemiach polskich pod zaborem austriackim . . . . . . . . . . . . . . . .45 PISMO RZECZNIKA UBEZPIECZONYCH Rada programowa – Cz∏onkowie Rady Ubezpieczonych Rada redakcyjna – Halina Olendzka, Anna Arwaniti, Krystyna Krawczyk, Aleksander Daszewski Redaktor odpowiedzialny – A.A. Sieraƒska Wydawca – Biuro Rzecznika Ubezpieczonych, 00-024 Warszawa, Al. Jerozolimskie 44, IV pi´tro, telefon: 33 37 326, 33 37 327, fax 33 37 329, www.rzu.gov.pl Projekt graficzny – Wojciech Ros∏an, Sk∏ad i ∏amanie – Agencja PRO Nak∏ad 1200 egz. 2

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Us∏ugi internetowe i telefoniczne sà obj´te szczególnym obowiàzkiem zabezpieczeƒ Z Zast´pcà Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych, Ministrem Andrzejem Lewiƒskim, rozmawia Anna Arwaniti Anna Arwaniti: Post´p techniczny, rozwój nowych technologii informatycznych powoduje zagro˝enie sfery prywatnoÊci, jakà stanowià jego dane osobowe. W jakich sektorach nasze dane sà najbardziej nara˝one? Andrzej Lewiƒski: Rozwój technologii, w szczególnoÊci informacyjnych i komunikacyjnych zwi´ksza niebezpieczeƒstwo zagro˝eƒ naruszenia prawa do prywatnoÊci i prawa do ochrony danych osobowych. Zagro˝enia naruszenia tych praw, ale i szeroko poj´tych praw wolnoÊci by∏o powodem podj´cia przez spo∏eczeƒstwa wypracowanych opartych na doÊwiadczeniach rozwoju prawnych gwarancji ochrony. W paƒstwach europejskich problem ochrony tych praw jest zagadnieniem niezwyk∏ej wagi. Jednym z pierwszych dokumentów by∏a Konwencja Nr. 108 Rady Europy o ochronie osób w zwiàzku z przetwarzaniem danych osobowych og∏oszona w 1981 roku. Nast´pnym prawnie okreÊlonym dokumentem by∏a Dyrektywa 95/46 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 24 paêdziernika 1995 r. o ochronie osób w zwiàzku z przetwarzaniem danych osobowych oraz o swobodnym obiegu tych danych. Zapisy tej Dyrektywy implementowane zosta∏y w poszczególnych paƒstwach UE. W Polsce wprowadzone zosta∏y do Konstytucji RP, gdzie w art.. 47 zapisano prawo do prywatnoÊci a w art. 51 prawo ochrony danych osobowych. W szczególnoÊci w Ustawie o ochronie danych osobowych z dnia 29 sierpnia 1997 r. uregulowana zosta∏a ta tematyka. Wymieniam te przepisy, pragnàc zwróciç uwag´ na niezwykle powa˝ne potraktowanie tej sfery praw cz∏owieka przez w∏adze UE jak i paƒstwa polskiego. Odnoszàc si´ konkretnie do pytania mo˝na powieG RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

dzieç ze nowe technologie, w szczególnoÊci informatyczne zwi´kszajà zagro˝enia naruszenia sfery prywatnoÊci cz∏owieka. WÊród sektorów najbardziej zagro˝onych, w szczególnoÊci na charakter danych tam przetwarzanych, nale˝y sektor bankowy. W Êwiecie odnotowuje si´ liczne „wyp∏ywy” danych w tym sektorze i to na skale niewyobra˝alnà. Naruszenia sà spowodowane zarówno brakiem odpowiednich zabezpieczeƒ, pomy∏kami pracowników jak i na skutek przest´pstw. W szczególnoÊci wskutek „w∏amaƒ” na strony zawierajàce dane obj´te tajemnica bankowà, jak i bezpoÊrednio do bankomatów. Obywatele niekiedy swojà „niefrasobliwoÊcià” u∏atwiajà dost´p do swoich danych. Narz´dziem stwarzajàcym wysoki stopieƒ zagro˝eƒ jest internet i powszechny w nim udzia∏ obywateli. Jego stan zabezpieczeƒ oraz niekiedy „szczeroÊç” u˝ytkowników sà powodem pozyskiwania przez osoby nieuprawnione danych osobowych. Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych podejmuje dzia∏ania na rzecz zwi´kszania ochrony danych w wielu „zagro˝onych” sektorach. Do takich dzia∏aƒ mi´dzy innymi nale˝y inspirowanie samoregulacyjnych dzia∏aƒ. Podpisane zosta∏y porozumienia o wspó∏pracy ze Zwiàzkiem Banków Polskich i Krajowych Stowarzyszeniem Marketingu BezpoÊredniego. Nale˝y podkreÊliç du˝y udzia∏ podmiotów z tych sektorów na rzecz zwi´kszenia zabezpieczeƒ, podnoszenia ÊwiadomoÊci ochrony danych, jak i eliminowanie dzia∏aƒ powodujàcych naruszenia przepisów. A.A.: W jakich sektorach zanotowaliÊcie Paƒstwo najwi´cej uchybieƒ? A.L.: Nie sposób jednoznacznie odpowiedzieç na to pytanie. Najwi´-

cej uchybieƒ odnotowujemy w tych sektorach, w których dzia∏ajàce podmioty nie majà doÊwiadczeƒ i praktyki a niekiedy i ÊwiadomoÊci dzia∏aƒ nieprawnych. Ze szczególnà uwagà Generalny Inspektor podchodzi do przetwarzania danych szczególnie wra˝liwych, których ochrona jest zawarta w art. 27 Ustawy. Ocen´ mo˝emy oprzeç na iloÊci skarg, jakie wp∏ywajà do Biura GIODO. W 2007 r. Generalny Inspektor wyda∏ 280 decyzji na skutek post´powania zainicjowanego skargà. W roku 2008 wydanych decyzji na tej podstawie by∏o 338. W latach poprzednich odpowiednio, w roku 2005 – 336 i w roku 2006 – 357. Niewàtpliwy spadek skarg w kontekÊcie poprzednich lat jest spowodowany wzrostem ÊwiadomoÊci koniecznoÊci przestrzegania prawa ochrony danych przez podmioty stosujàce to prawo jak i ÊwiadomoÊci osób których dane sà przetwarzane. Bie˝àcy rok wskazuje na wzrost skarg dotyczàcych codziennego ˝ycia obywateli, w tym zdecydowanie wi´cej na przetwarzanie danych w internecie. Najwi´cej skarg w 2008 r. wp∏yn´∏o do Generalnego Inspektora na dzia∏alnoÊç bankowà i inne instytucje finansowe a by∏o ich 179. Wiele skarg wiàza∏o si´ równie˝ z nieÊwiadomoÊcià obywateli o prawnym uzasadnieniu przetwarzania ich danych przez banki. Istotna iloÊç wp∏ywajàcych skarg dotyczy∏a przetwarzania danych 3

AKTUALNOÂCI n 28.09.2009 – W Warszawie odby∏a si´ mi´dzynarodowa konferencja „Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perspektywy konsumentów” zorganizowana przez Fundacj´ Edukacji Ubezpieczeniowej, Stowarzyszenie „Pro Motor”, Stowarzyszenie na Rzecz Bezpieczeƒstwa Finansowego Obywateli RP oraz Wydzia∏ Zarzàdzania Politechniki Warszawskiej. n 21.10.2009 – Przedstawiciele Biura Rzecznika Ubezpieczonych wzi´li udzia∏ w seminarium naukowym pt. „Kierunki reformy prawa ubezpieczeƒ w zakresie ubezpieczeƒ obowiàzkowych” zorganizowanym przez Katedr´ Prawa Cywilnego, Handlowego i Ubezpieczeniowego Wydzia∏u Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. n 21.10.2009 – Przedstawiciel Biura Rzecznika Ubezpieczonych, Mariusz Denisuk, wzià∏ udzia∏ w III Ogólnopolskich spotkaniach ekonomii spo∏ecznej. n 26.10.2009 – Rzecznik Ubezpieczonych, Halina Olendzka, wzi´∏a udzia∏ w konferencji pt. „˚ycie jest zbyt cenne, nie zostawiaj go na drodze”, która rozpoczyna∏a kolejnà edycj´ tej kampanii spo∏eczno-informacyjnej. n 26.10.2009 – Przedstawiciele Biura Rzecznika Ubezpieczonych, Iwona Szymaƒska oraz Mariusz Denisiuk, wzi´li udzia∏ w konferencji pt. „Wiek emerytalny Polaków wobec wyzwaƒ demograficznych – od kiedy b´dziemy d∏u˝ej pracowaç?” zorganizowanej przez Bussines Centre Club. n 03.11.2009 – Przedstawiciele Biura Rzecznika Ubezpieczonych wzi´li udzia∏ w konferencji pt. „ZadoÊçuczynienie po nowelizacji Kodeksu cywilnego na tle doÊwiadczeƒ europejskich” zorganizowanej przez Polskà Izb´ Ubezpieczeƒ. n 13.11.2009 – Rzecznik Ubezpieczonych, Halina Olendzka oraz Dy4

przez Biuro Informacji Kredytowej. OczywiÊcie nale˝y mieç na uwadze, i˝ wp∏yni´cie skargi nie zawsze Êwiadczy∏o o zawinionym dzia∏aniu podmiotów tego sektora. OdnoÊnie sektora ubezpieczeniowego skargi dotyczy∏y przede wszystkim kwestii legalnoÊci pozyskania przez podmioty prowadzàce dzia∏alnoÊç ubezpieczeniowà danych osobowych osób skar˝àcych podmiotom trzecim oraz nieuzasadnionej odmowy udost´pnienia wnioskodawcom danych z prowadzonych zbiorów. A.A.: Czy klienci banków, towarzystw ubezpieczeniowych, gdzie coraz wi´cej transakcji zawieranych jest przez Internet i telefon mogà czuç si´ bezpieczni i nale˝ycie chronieni? A.L.: Generalny Inspektor wypowiada si´ na temat stanu ochrony danych osobowych i do tego jest ustawowo uprawniony i zobowiàzany. Us∏ugi internetowe i telefoniczne sà obj´te szczególnym obowiàzkiem zabezpieczeƒ. Dotyczy to nie tylko poziomu zastosowanych technik. Generalny Inspektor reaguje na wszystkie sygna∏y dotyczàce uchybieƒ zarówno ze strony operatorów, którzy administrujà procesem przetwarzania tych danych, ale równie˝ osób korzystajàcych z tego rodzaju us∏ug. Wszyscy uczestnicy procesu przetwarzania danych muszà si´ liczyç z odpowiedzialnoÊcià tak˝e karnà i cywilnà w przypadku naruszenia praw osób, których dane umieszczajà na stronach internetowych. Nale˝y tak˝e zwracaç uwag´ na w∏aÊciwà identyfikacj´ osób zwracajàcych si´ o podanie danych jak równie˝ pami´taç o zabezpieczeniu w∏asnego komputera przez osoby korzystajàce z tego typu transakcji. Wzrost iloÊci transakcji niesie za sobà wzrost zagro˝eƒ. Âwiatowe statystyki w tym zakresie budzà uzasadniony niepokój. Nale˝y równie˝ mieç na uwadze zagro˝enia wynikajàce z braku wiedzy i ÊwiadomoÊci a tak˝e b´dàce powodem dzia∏alnoÊci przest´pczej. Przedstawiciele firm internetowych zwrócili si´ do Generalnego Inspektora o porozumienie na rzecz wypracowania do-

brych praktyk jak i wypracowania przez to Êrodowisko kodeksu etyki. Sà to bardzo cenne inicjatywy. A.A.: Czy potrzebne sà kolejne zmiany dotyczàce ustawy o ochronie danych osobowych, w szczególnoÊci pod kàtem ochrony danych osobowych w sektorze finansowym i ubezpieczeniowym. A.L.: Nie istnieje potrzeba zmian ustawy o ochronie danych osobowych pod kàtem ochrony danych w sektorze finansowym i ubezpieczeniowym. Natomiast Generalny Inspektor na poczàtku swojej kadencji tj. w sierpniu 2007 roku poprzez Kancelarie Prezydenta zainicjowa∏ zmiany w ustawie o ochronie danych osobowych, których zasadniczym celem by∏o uporzàdkowanie istniejàcych dotychczas rozwiàzaƒ pod kàtem zapewnienia wi´kszej skutecznoÊci dzia∏aƒ organu ochrony danych osobowych. Aktualnie po wielomiesi´cznym procesie legislacyjnym opierajàc si´ na przyj´tym stanowisku Rzàdu RP mo˝na powiedzieç, ˝e poza karami pieni´˝nymi proponowanymi dla wzmocnienia skutecznoÊci dzia∏ania znaczna cz´Êç naszych rozwiàzaƒ uzyska∏a aprobat´. Jeszcze oczywiÊcie ostateczne s∏owo nale˝y do Sejmu RP. Szczególnie chc´ podkreÊliç i˝ wpisany przepis odpowiedzialnoÊci karnej (nowy art. 54a ustawy o ochronie danych osobowych) w przypadku udaremniania bàdê utrudniania wykonywania czynnoÊci kontrolnej jest szczególnej wagi. Aktualne przepisy art. 225 k.k. takie zagro˝enie regulujà ale w przypadku kontroli prowadzonej przez inspekcj´ pracy czy ochrony Êrodowiska. OdnoÊnie przysz∏oÊci to Generalny Inspektor zainspirowa∏ dyskusj´ nad potrzebà stworzenia odpowiednich regulacji przez zainteresowane ochronà danych Êrodowiska. Krajowe Stowarzyszenie Administratorów danych Osobowych wypracowa∏o propozycje zgodnego z Dyrektywà 95/46/WE statusu ABI-ego (administratora bezpieczeƒstwa informacji). Nale˝y z uwagà oceniç rozwiàzania w tym zakresie wprowadzone

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

w wielu paƒstwach UE i to powinno tak˝e byç w przysz∏oÊci inspiracjà dla wzmocnienia statusu ww. podmiotu. Generalny Inspektor b´dàc cz∏onkiem Grupy Roboczej art. 29 Dyrektywy 95/46/WE bierze udzia∏ w dyskusjach dotyczàcych ewentualnych zmian w prawie o ochronie danych osobowych. A.A.: Czy w dotychczasowej dzia∏alnoÊci spotkaliÊcie si´ paƒstwo z problemami po stronie bran˝y ubezpieczeniowej w zakresie ochrony danych osobowych, je˝eli tak to, czego dotyczy∏y problemy? A.L.: Problemy zwiàzane ze stosowaniem przepisów o ochronie danych osobowych w omawianym sektorze koncentrujà si´ aktualnie na kwestii zbyt szerokiego zakresu danych pozyskiwanych dla oceny zdolnoÊci ubezpieczeniowej, jak równie˝ kwestii dost´pu ró˝nych instytucji do danych znajdujàcych si´ w zasobach ubezpieczycieli. Niedopuszczalna na gruncie obowiàzujàcych przepisów jest sytuacja, w której dost´p do takich zbiorów mia∏by byç on-line, bez mo˝liwoÊci zapewnienia przez ubezpieczycieli kontroli wst´pnej udost´pnianych danych, tj. taka sytuacja, w której zainteresowany podmiot móg∏by swobodnie przeglàdaç zasoby danych bez udzia∏u administratora danych, który co najwy˝ej

odnotowa∏by sam fakt udost´pnienia danych. Zak∏ady ubezpieczeƒ cz´sto tak˝e w sposób nieprawid∏owy konstruujà klauzule zgody na przetwarzanie danych osobowych, i cz´sto ∏àczàc takà klauzul´ z oÊwiadczeniami woli o innej treÊci dochodzi do wymuszania zgód na przetwarzanie danych. Zgoda cz´sto wskutek nieprawid∏owej konstrukcji przyj´tych klauzul zyskuje cech´ zgody wymuszonej lub dorozumianej, a takiej mieç nie mo˝e wobec istnienia ustawowej definicji z art. 7 ustawy o ochronie danych osobowych. Poprzez przyj´cie domniemania zgody czy te˝ domniemania zawarcia umowy dochodzi do z∏amania praw osób, których dane dotyczà zagwarantowanych nie tylko ustawà o ochronie danych osobowych, ale tak˝e Dyrektywà 95/46/WE, co do której postanowieƒ wielokrotnie wypowiada∏a si´ Grupa Robocza art. 29. PodkreÊlenia wymaga, ˝e ka˝de przetwarzanie danych osobowych w tym udost´pnianie musi byç oparte na podstawie prawa. A administrator danych musi je przetwarzaç z nale˝ytà starannoÊcià, tak, aby nie dopuÊciç do udost´pnienia danych podmiotom nieuprawnionym, czy te˝ pozyskiwania i dalszego przetwarzania danych nieproporcjonalnych dla osiàgni´cia danego celu. Zauwa-

IX EDYCJA KONKURSU NA NAJLEPSZÑ PRAC¢ DOKTORSKÑ, MAGISTERSKÑ I LICENCJACKÑ (DYPLOMOWÑ) ORAZ PODYPLOMOWÑ Z DZIEDZINY UBEZPIECZE¡ GOSPODARCZYCH I SPO¸ECZNYCH Rzecznik Ubezpieczonych wraz z Fundacjà Edukacji Ubezpieczeniowej oraz Gazetà Ubezpieczeniowà og∏aszajà rozpocz´cie IX edycji Konkursu na najlepszà prac´ doktorskà, magisterskà i licencjackà (dyplomowà) oraz podyplomowà z dziedziny ubezpieczeƒ gospodarczych i spo∏ecznych. Konkurs obejmuje:

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

p prace doktorskie z dziedziny ubezpieczeƒ gospodarczych i spo∏ecznych obronione w latach 2008-2009, p prace magisterskie, licencjackie (dyplomowe) oraz podyplomowe z dziedziny ubezpieczeƒ gospodarczych i spo∏ecznych obronione w okresie od paêdziernika 2008 r. do koƒca 2009 r.

˝yç nale˝y tendencj´ do pozyskiwania coraz szerszego zakresu danych dla oceny zdolnoÊci ubezpieczeniowej. Powstaje pytanie, czy rzeczywiÊcie tak wiele szczegó∏owych informacji o potencjalnym kliencie musi byç pozyskane dla wskazania wst´pnej oferty ubezpieczyciela i na jakich zasadach informacje o osobach, które nie skorzysta∏y z jego us∏ug mia∏yby byç dalej przechowywane. Czasem brak wiedzy po stronie klientów zak∏adów ubezpieczeƒ powoduje, i˝ dzia∏ania ubezpieczycieli sà przez nich b∏´dnie identyfikowane jako nieuprawnione, np. wtedy, gdy skar˝à si´ na przekazywanie dokumentacji pomi´dzy zak∏adami ubezpieczeƒ w ramach post´powania likwidacyjnego, czy te˝ w sytuacji, gdy dla zawarcia umowy ubezpieczenia pozyskiwane sà ich dane adresowe. Na tym tle uwidacznia si´ potrzeba zwi´kszania ÊwiadomoÊci zarówno klientów instytucji finansowych i ubezpieczeniowych jak i samych administratorów danych, którzy w swojej polityce zarzàdzania danymi powinni akcentowaç elementy edukacyjne. A.A.: Dzi´kuj´ za rozmow´. n

Anna Arwaniti

Zwracamy si´ do absolwentów wy˝szych uczelni, doktorów, promotorów prac, a tak˝e w∏adz uczelni, wydzia∏ów i instytutów, w których przygotowywane sà prace z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych i spo∏ecznych o zg∏oszenie do konkursu najlepszych prac z tych dziedzin. Szczegó∏y na stronie www.rzu.gov.pl w zak∏adce Konkurs Rzecznika na najlepsze prace. n Piotr Budzianowski Sekretarz Jury

5

AKTUALNOÂCI rektor Biura Rzecznika Ubezpieczonych, Krystyna Krawczyk, wzi´∏y udzia∏ w konferencji pt. „Ofiary wypadków drogowych – nasza wspólna odpowiedzialnoÊç”. n 13.11.2009 – W siedzibie Rzecznika Ubezpieczonych odby∏o si´ robocze spotkanie przedstawicieli Biura z przedstawicielami Stowarzyszeƒ Rzeczoznawców Samochodowych w sprawie projektu zmian przepisów prawa w zakresie dotyczàcym rzeczoznawców samochodowych. n 16.11.2009 – Rzecznik Ubezpieczonych, Halina Olendzka oraz Zast´pca Dyrektora Biura Rzecznika Ubezpieczonych, Aleksander Daszewski, wzi´li udzia∏ w konferencji zorganizowanej przez Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach. Na konferencji przedstawili prezentacj´ pt. „Dzia∏alnoÊç Rzecznika Ubezpieczonych w obszarze pomocy ofiarom wypadków komunikacyjnych”. n 17.11.2009 – Przedstawiciel Biura Rzecznika Ubezpieczonych, Ewa Kiziewicz, wzi´∏a udzia∏ w II mi´dzynarodowej Konferencji pt. „Kierunek zmian ubezpieczeƒ produkcji rolnej w Polsce” zorganizowanej przez Polskà Izb´ Ubezpieczeƒ. n 18.11.2009 – Przedstawiciele Biura Rzecznika Ubezpieczonych wzi´li udzia∏ w posiedzeniu Komisji Ubezpieczeƒ Komunikacyjnych PIU. Spotkanie poÊwi´cone by∏o problemowi wynajmu pojazdu zast´pczego w ramach OC. n 25-26.11.2009 – Przedstawiciel Biura Rzecznika Ubezpieczonych, Ma∏gorzata Wi´cko, wzi´∏a udzia∏ w warsztatach prawno-podatkowych pt. „Bancassurance, najlepsze produkty, najcz´stsze problemy” zorganizowanych przez Institute for International Research. Opracowa∏: Piotr Budzianowski 6

Etyka na rynku ubezpieczeƒ w Polsce z perspektywy Rzecznika Ubezpieczonych Po dwóch latach sprawowania funkcji Rzecznika Ubezpieczonych, pragn´ podzieliç si´ z Czytelnikami Monitora Ubezpieczeniowego moimi spostrze˝eniami na temat nieetycznych w ocenie konsumentów dzia∏aƒ, w wykonaniu cz´Êci bran˝y ubezpieczeniowej. Mam nadziej´, ˝e sygnalizowane poni˝ej problemy sk∏onià ubezpieczycieli do szerszej refleksji, a tak˝e bardziej ni˝ dotychczas przyjaznego podejÊcia w traktowaniu konsumentów. estem przekonana, ˝e w d∏u˝szej perspektywie takie dzia∏anie b´dzie si´ przek∏ada∏o na popraw´ wizerunku bran˝y ubezpieczeniowej oraz korzystniejsze postrzeganie przez spo∏eczeƒstwo pomocowej roli ubezpieczeƒ, co z kolei wp∏ywaç b´dzie na stabilny rozwój ubezpieczeƒ w Polsce. JednoczeÊnie chc´ podkreÊliç, i˝ celem tego opracowania nie jest przedstawienie w negatywnym Êwietle bran˝y ubezpieczeniowej i zniech´cenie obywateli do korzystania z dobrodziejstwa jakim jest ochrona ubezpieczeniowa. Oceniajàc pewne niew∏aÊciwe w mojej ocenie kwestie, kieruj´ si´ jedynie troskà o ochron´ interesów powierzonych mi ustawowo obywateli, tzn. ubezpieczajàcych, ubezpieczonych oraz uprawnionych z umowy ubezpieczenia. OsobiÊcie jako Rzecznik Ubezpieczonych, a tak˝e za pomocà mojego Biura oraz dzia∏ajàcej przy Urz´dzie Fundacji Edukacji Ubezpieczeniowej, a tak˝e wszelkich dost´pnych Êrodków komunikacji z klientami, takich jak strona internetowa Urz´du, porady telefoniczne, wskazówki za poÊrednictwem

J

poczty elektronicznej, staramy si´ na wiele sposobów promowaç pomocowe idee ubezpieczeƒ, zach´cajàc osoby fizyczne, instytucje i inne podmioty do jak najszerszego ale równoczeÊnie umiej´tnego i w pe∏ni Êwiadomego korzystania z instytucji ubezpieczeƒ gospodarczych, jako skutecznego sposobu zabezpieczenia si´ przed nast´pstwami niekorzystnych zdarzeƒ, które mogà wystàpiç zarówno w sferze ˝ycia prywatnego jak i zawodowego. Analizujàc z perspektywy ostatnich dwóch lat relacje mi´dzy zak∏aami ubezpieczeƒ a ubezpieczajàcymi, ubezpieczonymi oraz uprawnionymi z umów ubezpieczenia, obserwuj´ szereg niepokojàcych zjawisk w dzia∏alnoÊci znacznej grupy ubezpieczycieli, przejawiajàcych si´ mi´dzy innymi stosowaniem praktyk budzàcych wàtpliwoÊci co do ich zgodnoÊci z obowiàzujàcym prawem, albo te˝ mogàcych Êwiadczyç o ma∏o przyjaznym, niekonsumenckim, a czasami wr´cz nieetycznym zachowaniu. Skargi, pytania i wystàpienia p∏ynàce do Rzecznika Ubezpieczonych sà niezastàpionym êród∏em wiedzy

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

o tym, jak w praktyce funkcjonuje rynek ubezpieczeƒ oraz jak to funkcjonowanie postrzega i ocenia spo∏eczeƒstwo, a tym samym co nale˝y ewentualnie w jego dzia∏alnoÊci zmieniç aby spe∏nia∏ nale˝ycie przypisane mu cele, b´dàc jednoczeÊnie oczekiwanà pomocà w trudnych sytuacjach. Wybrane a przy tym najcz´stsze przyk∏ady nieetycznego dzia∏ania ze strony zak∏adów ubezpieczeƒ wobec konsumentów, przedstawi´ w odniesieniu do poszczególnych rodzajów ubezpieczeƒ o charakterze masowym, rozpoczynajàc od najpowszechniejszego spoÊród nich – obowiàzkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych. W Êwietle post´powaƒ skargowych z zakresu tego ubezpieczenia nieetycznym wydaje si´ stosowanie zupe∏nie ró˝nych, zgo∏a odmiennych kryteriów wyceny i likwidacji szkód. Niestety cz´ste, a jednoczeÊnie wyjàtkowo przykre dla poszkodowanych jest dà˝enie przez ubezpieczycieli do kwalifikowania szkody w pojeêdzie jako tzw. szkody ca∏kowitej, co tylko pozornie wydaje si´ poprawne od strony ekonomicznej, natomiast od strony moralnej, ale te˝ prawnej nie zawsze jest uzasadnione. Nieetyczne jest to, ˝e osoba poszkodowana chcàc nadal korzystaç ze swojego pojazdu, deklarujàc napraw´ z wykorzystaniem taƒszych cz´Êci, po to by koszt naprawy nie przekroczy∏ wartoÊci pojazdu w stanie z przed szkody, cz´sto napotyka na odmow´ takiego sposobu likwidacji szkody. W przypadku szkody cz´Êciowej natomiast by∏oby to standardem. Dà˝àc do zakwalifikowania szkody jako ca∏kowitej, ubezpieczyciel cz´sto ustala na maksymalnie wysokim poziomie koszty naprawy. Wst´pna kalkulacja kosztów naprawy sporzàdzana przez zak∏ad ubezpieczeƒ uwzgl´dnia cz´Êci oryginalne z logo producenta, koszty robocizny w oparciu o najdro˝sze wyceny roboczogodzin stosowane w ASO. JednoczeÊnie zdarza si´ stosunkowo cz´sto, ˝e równolegle zani˝ana jest wartoÊç pojazdu w stanie

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

sprzed szkody, tak aby koszt naprawy przewy˝sza∏ wartoÊç pojazdu, czyniàc jà bezzasadnà ekonomicznie. Zupe∏nie inaczej wycena si´ ma wówczas, gdy szkoda zakwalifikowana jest jako szkoda cz´Êciowa. PodejÊcie do likwidacji takiej szkody diametralnie si´ zmienia i ubezpieczyciele dà˝à do oszcz´dnoÊci poprzez wykazanie, i˝ poszkodowany powinien skorzystaç z taƒszych zamienników cz´Êci, mimo i˝ w wyniku wypadku zniszczeniu uleg∏y cz´Êci oryginalne z logo producenta. Stosujà tak˝e pomniejszenie ich wartoÊci o stopieƒ zu˝ycia (amortyzacj´), przyjmuje si´ ponadto najni˝sze stawki za roboczogodzin´. Zdarza si´, co wyjàtkowo bulwersuje poszkodowanych, ˝e sà w posiadaniu dwóch kosztorysów dotyczàcych tej samej szkody, ale inaczej wycenianej w zale˝noÊci od tego jak zosta∏a ona zakwalifikowana (szkoda ca∏kowita lub cz´Êciowa). Tego rodzaju dualizm sposobu post´powania mo˝e prowadziç w rezultacie do niepe∏nego naprawienia szkody i do olbrzymiego poczucia krzywdy u szeregu poszkodowanych. Dzia∏ania takie sà obserwowane i opisywane w wielu skargach kierowanych do Rzecznika, stanowiàc niemal standard post´powaƒ odszkodowawczych. Takim praktykom sprzyja wyst´pujàca w obrocie wolnorynkowym znaczna ró˝norodnoÊç cenowa i jakoÊciowa cz´Êci zamiennych oraz us∏ug naprawczych. Zak∏ady ubezpieczeƒ wykorzystujàc pozycj´ strony silniejszej, niestety stosujà pewnego rodzaju ,,dyktat”, mimo i˝ w stosunkach cywilnoprawnych nale˝a∏oby ho∏dowaç zasadzie równoÊci stron umowy ubezpieczenia. Tego rodzaju post´powanie zak∏adów ubezpieczeƒ w ocenie konsumentów narusza standardy uczciwoÊci kupieckiej, a przy tym jest krzywdzàce i wysoce nieetyczne. Innym, cz´sto spotykanym w post´powaniach skargowych przyk∏adem pozbawionego choçby ludzkiej ˝yczliwoÊci zachowania jest sygnalizowany przez skar˝àcych, brak pomocy ubezpieczycieli w zbyciu pozo-

sta∏oÊci pojazdu tzn. wraku, w przypadku zakwalifikowania szkody jako ca∏kowitej bez prawa do naprawy. Wielu Poszkodowanym trudnoÊç sprawia zbycie uszkodzonego pojazdu, szczególnie uzyskanie takiej ceny ze sprzeda˝y, na jakà optymistycznie wyceni∏ pozosta∏oÊci pojazdu zak∏ad ubezpieczeƒ. Niestety cz´sto obserwujemy, ˝e pozosta∏oÊci pojazdu majà dla ubezpieczycieli szczególnie wysokà wartoÊç, opinii tej jednak nie podzielajà potencjalni ich nabywcy. Prowadzi to w efekcie do sytuacji, w której poszkodowani sprzedajà wrak po cenie znacznie ni˝szej w stosunku do wskazanej przez ubezpieczyciela, jednoczeÊnie nara˝ajàc si´ na odmow´ dokonania dop∏aty do pierwotnie okreÊlonego odszkodowania. Konsumenci cz´sto podnoszà, i˝ przebywajàc za granicà widzà inne post´powanie i pytajà, dlaczego u nas sprzeda˝ pozosta∏oÊci musi byç problemem poszkodowanego. Innà zg∏aszanà Rzecznikowi stosunkowo cz´sto praktykà stosowanà przez niektórych ubezpieczycieli jest udzielenie pomocy w zbyciu pozosta∏oÊci, poprzez przekazywanie informacji o ewentualnym nabywcy. Jednak˝e w praktyce okazuje si´, ˝e oferta ta w rzeczywistoÊci nie ma pokrycia, bowiem po krótkim czasie traci aktualnoÊç. W takiej sytuacji poszkodowany obiektywnie nie jest w stanie z niej skorzystaç, co powoduje, ˝e ni˝sza od oferowanej cena za pozosta∏oÊci uzyskana ze sprzeda˝y finalnie nie zostaje uznana przez ubezpieczyciela. Kolejnym przyk∏adem ma∏o etycznego dzia∏ania jest pomniejszanie nale˝nych odszkodowaƒ i Êwiadczeƒ w zwiàzku ze stwierdzeniem przyczynienia si´ poszkodowanego do powstania szkody. Do miarkowania stopnia przyczynienia nale˝y podchodziç ze szczególnà ostro˝noÊcià, gdy˝ ma on daleko idàce konsekwencje, zarówno dla poszkodowanego jak i w przypadku jego Êmierci, jego bliskich – poÊrednio poszkodowanych a jednoczeÊnie uprawnionych do szeregu Êwiadczeƒ. W Êwietle naszych obserwacji 7

dochodzi cz´sto do nadu˝yç po stronie ubezpieczycieli poprzez okreÊlenie zbyt wysokiego stopnia przyczynienia si´ do szkody przez ofiar´ wypadku. Jaskrawym tego przyk∏adem mo˝e byç ostatnio analizowany w Biurze wypadek pieszego, który nie b´dàc w pe∏ni sprawnym ruchowo, przechodzi∏ na przejÊciu dla pieszych przez ruchliwà trójpasmowà drog´ i znajdujàc si´ na ostatnim pasie zosta∏ potràcony przez kierujàcego pojazdem mechanicznym. Sàd grodzki nie dopatrzy∏ si´ w zachowaniu pieszego ˝adnej winy, a pomimo tego ubezpieczyciel sprawcy szkody okreÊli∏ stopieƒ przyczynienia si´ poszkodowanego na 80% poziomie. Kolejnym diagnozowanym przez mój Urzàd problemem jest nieuzasadnione opóênianie wyp∏at odszkodowaƒ i Êwiadczeƒ. Ubezpieczyciele wskazujà, i˝ jest ono spowodowane koniecznoÊcià oczekiwania na pisemne potwierdzenie przez sprawc´ okolicznoÊci wypadku, niestety równie˝ w sytuacjach, gdy posiadane dokumenty nie budzà wàtpliwoÊci co do sprawstwa i okolicznoÊci wypadku. Takie dzia∏ania sà niezrozumia∏e i negatywnie oceniane przez poszkodowanych, poniewa˝ niepotrzebnie opóêniajà nale˝nà wyp∏at´ odszkodowania. Powodem opóênienia wyp∏at odszkodowaƒ podawanym cz´sto przez ubezpieczycieli jest równie˝ oczekiwanie na wyrok w toczàcym si´ post´powaniu karnym wobec sprawcy. Jednak, w sytuacji gdy wina „cywilna” sprawcy nie jest przez strony uczestniczàce w procesie kwestionowana, a celem procesu jest wy∏àcznie ukaranie sprawcy, wàtpliwoÊci budzi cel takiego oczekiwania. Mo˝na jedynie domniemywaç, ˝e ubezpieczyciel ma nadziej´ na zasàdzenie wyrokiem karnym pokrycia choçby w cz´Êci wyrzàdzonej przez sprawc´ szkody, co odpowiednio zmniejszy∏oby zobowiàzania odpowiedzialnego gwarancyjnie zak∏adu ubezpieczeƒ. W efekcie taka procedura okazuje si´ dla poszkodowanego niekorzystna, gdy˝ w praktyce zdarza si´, ˝e sprawca mimo zasàdzenia w tym trybie naprawienia 8

szkody jest niewyp∏acalny, a zak∏ad ubezpieczeƒ nie pokryje z ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej tej cz´Êci szkody. Takie rozstrzygni´cie mo˝e spowodowaç, i˝ ubezpieczony pozostanie w sytuacji gorszej ni˝ w przypadku, gdyby ca∏à szkod´ rozlicza∏ wy∏àcznie zak∏ad ubezpieczeƒ z polisy sprawcy. Chcia∏abym zwróciç równie˝ uwag´ na obserwowany od kilku lat, jak mo˝na sàdziç nierozwiàzywalny bez ingerencji ustawodawcy, problem podwójnego ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, który dotyka g∏ównie dokonujàcych zmiany dotychczasowego ubezpieczyciela, lub nabywajàcych pojazd na tzw. rynku wtórnym. Na skutek niewiedzy, a czasem te˝ zaniedbaƒ, wiele osób mimo woli staje si´ klientami dwóch ubezpieczycieli, którzy w majestacie prawa dochodzà nale˝nych sk∏adek za obowiàzkowe ubezpieczenie odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych. W odczuciu takich „podwójnie ubezpieczonych” koniecznoÊç op∏acenia podwójnej sk∏adki jest niesprawiedliwa i wyjàtkowo krzywdzàca. Odczucia te cz´sto równie˝ pot´guje fakt, i˝ przeciwnie do powszechnie znanych i stosowanych w obrocie procedur (np. podatkowej), w post´powaniu przed zak∏adem ubezpieczeƒ o wypowiedzeniu umowy wys∏anej listem nie decyduje data stempla pocztowego. Niestety w wielu przypadkach zak∏ady ubezpieczeƒ nie chcà polubownie za∏atwiç sprawy i na wniosek „podwójnie ubezpieczonego” umorzyç post´powania w sprawie dochodzenia sk∏adki, nawet gdy zw∏oka w dokonaniu wypowiedzenia trwa∏a jeden lub kilka dni. Sàdz´, ˝e niech´ç do takiego ubezpieczyciela, z którym „podwójnie ubezpieczony” zwiàzany jest wbrew swej woli b´dzie trwa∏a i przekazywana innym. Zdarza si´ równie˝, ˝e ubezpieczyciele dà˝àc do Êciàgni´cia sk∏adki ubezpieczeniowej korzystajà z us∏ug firm windykacyjnych lub kierujà spraw´ bezpoÊrednio do sàdu. W moim odczuciu szczególnie nieetyczne sà tak˝e zachowania ubezpieczycieli,

którzy oddajà do windykacji sk∏adki przedawnione, liczàc zapewne na brak wiedzy by∏ego klienta, co do mo˝liwoÊci uwolnienia si´ z p∏atnoÊci za sprawà zarzutu przedawnienia roszczeƒ. Kolejna grupa nieetycznych dzia∏aƒ ze strony ubezpieczycieli dotyczy dobrowolnych umów ubezpieczenia pojazdów mechanicznych autocasco (AC). Sà to zarówno nieprofesjonalnie prowadzone czynnoÊci akwizycyjne jak i ma∏o etyczne odmowy stosowane w post´powaniach likwidacyjnych. Na etapie akwizycji etyczne wàtpliwoÊci budzi przede wszystkim przyjmowanie do ubezpieczenia pojazdów, które nie spe∏niajà kryteriów umo˝liwiajàcych obj´cie ich ochronà. Wielu sporów mo˝na by by∏o uniknàç, gdyby ju˝ na etapie zawierania umów mia∏o miejsce staranne i profesjonalne okreÊlenie wartoÊci pojazdu, badanie dokumentów pojazdu, w tym potwierdzajàcych jego legalne posiadanie, czy te˝ sprawdzenie zamontowania zabezpieczeƒ antykradzie˝owych odpowiadajàcych wymogom stawianym przez ubezpieczyciela. W praktyce obrotu czynnoÊci te sà bardzo dok∏adnie przeprowadzane przez zak∏ad ubezpieczeƒ dopiero po zg∏oszeniu szkody. Co do zasady, agent, pracownik zak∏adu ubezpieczeƒ dokonuje ogl´dzin pojazdu przed zawarciem umowy i jeÊli dochodzi do zawarcia umowy mimo braku stosownych zabezpieczeƒ, to w takim wypadku zak∏ad ubezpieczeƒ nie powinien na ich brak powo∏ywaç si´ po zg∏oszeniu szkody. Zak∏adaç bowiem nale˝y, ˝e dosz∏o do ubezpieczenia z pomini´ciem wymogów zawartych w umowie ubezpieczenia, a niedope∏nienie pewnych wymogów uznano za nieistotne. Ogólnie rzecz ujmujàc, ubezpieczeni z ˝alem wskazujà na fakt, ˝e gdy wnioskujà o zawarcie umowy sà traktowani dobrze, bez cienia podejrzeƒ co do sk∏adanych oÊwiadczeƒ, natomiast stan ten ulga diametralnej zmianie, gdy powstanie szkoda i zwracajà si´ o wyp∏at´ odszkodowania. Szczególnie niesprawiedliwe i krzywdzàce w ocenie konsumentów jest od-

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

mawianie przyj´cia odpowiedzialnoÊci za szkod´, gdy osoba ubezpieczona legitymuje si´ niewymienionym blankietem prawa jazdy, co przez ubezpieczyciela jest niekiedy traktowane na równi z brakiem uprawnieƒ do kierowania pojazdem. Zdaniem konsumentów stosowane przez te zak∏ady ubezpieczeƒ wy∏àczenie ochrony ubezpieczeniowej w ubezpieczeniu AC w sytuacji wy˝ej opisanej jest przejawem wykorzystania ich niewiedzy w tym zakresie. Podobnie rzecz si´ ma z brakiem posiadania aktualnego badania technicznego pojazdu lub wpisania dokonanych badaƒ w dokumencie innym ni˝ dowód rejestracyjny. W opinii konsumentów brak aktualnych badaƒ technicznych mo˝e byç powodem odmowy wyp∏aty odszkodowania w przypadku, gdy rzeczywiÊcie przyczynà szkody by∏ z∏y stan techniczny pojazdu. Niedopuszczalne zaÊ jest powo∏ywanie si´ przez ubezpieczyciela w uzasadnieniach odmowy wyp∏aty odszkodowania na brak wykonania w terminie badaƒ technicznych, w sytuacji gdy mia∏a miejsce szkoda kradzie˝owa lub szkoda powsta∏a na skutek wandalizmu. Nast´pnà grupà nieetycznych dzia∏aƒ sygnalizowanych przez konsumentów i odbieranych przez nich w sposób szczególnie bolesny, wywo∏ujàcy poczucie krzywdy, dotyczy ubezpieczeƒ osobowych, g∏ównie ubezpieczenia na ˝ycie oraz nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków (NNW). Przyk∏adem mogà tu byç ubezpieczenia zawierane powszechnie przez szko∏y i uczelnie na rzecz m∏odzie˝y szkolnej i akademickiej, czyli ubezpieczenie szkolne tzw. NNW. Sà to co prawda ubezpieczenia dobrowolne i kszta∏t warunków tych umów zale˝y od zgodnej woli obu stron umowy, to jednak w praktyce ich realizacja skutkuje niedostatecznà ochronà i niezadowoleniem rodziców dzieci, które uleg∏y wypadkom. Wynika to przede wszystkim z niskich na ogó∏ sum ubezpieczenia ustalanych w umowie – ale za to za niskà sk∏adk´ – w nast´pstwie czego Êwiadczenie jest relatywnie niewielkie, co z kolei rodzi przeÊwiadczenie pozornej ochrony ubezpieczeniowej. Obserwujemy w tych sprawach brak

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

dostatecznej informacji skierowanej do rodziców odnoÊnie warunków zawieranej na rzecz ich dzieci umowy ubezpieczenia. Mo˝na o to winiç zarówno ubezpieczyciela jak i kierownictwo szko∏y, które cz´sto nie w∏àczajà rodziców w proces wyboru zak∏adu ubezpieczeƒ i negocjowania warunków konkretnej umowy. Niestety zdarzajà si´ równie˝ przypadki, ˝e decydujàce znaczenie dla wyboru konkretnej umowy ma fakt, jakie dodatkowe „bonusy” dla szko∏y oferuje dany zak∏ad ubezpieczeƒ. Sà to cz´sto komputery, wyposa˝enie sali gimnastycznej, remont szko∏y, lub te˝ zni˝ki w ubezpieczeniach dla nauczycieli itd. Je˝eli te dodatkowe gratyfikacje, którymi ma∏o zamo˝nà na ogó∏ placówk´ oÊwiaty obdarowuje zak∏ad ubezpieczeƒ nie ograniczajà zakresu ochrony ubezpieczeniowej dla dzieci, to dobrze, jednak je˝eli odbywa si´ to ich kosztem, to znaczy, ze zachowanie ubezpieczyciela godzi w zakres ubezpieczenia i trudno uznaç to za etyczne. Uwa˝am, ˝e rodzice powinni Êwiadomie uczestniczyç w procesie ubezpieczania dzieci, aby wiedzieç na co mogà liczyç kiedy dojdzie do wypadku. Dzi´ki temu byç mo˝e przynajmniej cz´Êç rodziców dodatkowo ubezpieczy swoje dzieci. Niepokojàce sà równie˝ takie umowy, które oferujà ochron´ w bardzo ograniczonym zakresie, gdzie przyk∏adowo Êwiadczenia nale˝à si´ jedynie w przypadkach urazów wykazanych w tabeli b´dàcej cz´Êcià warunków umowy, ograniczajàc np. ochron´ do z∏amaƒ, oparzeƒ. Powoduje to, ˝e pozosta∏e urazy i obra˝enia nie podlegajà ochronie. Przyk∏adem mogà tu byç urazy organów wewn´trznych, cz´sto bardzo powa˝ne i niosàce zagro˝enia dla ˝ycia np. p´kni´cie wàtroby, czy Êledziony, za które w tak sformu∏owanej umowie dziecko nie uzyska Êwiadczenia. Innà nieprzyjaznà dzieciom praktykà niektórych zak∏adów ubezpieczeƒ jest stosowanie tzw. podlimitów, które wprowadzajà ograniczenia wyp∏at Êwiadczeƒ za niektóre, najcz´stsze u dzieci urazy takie jak oparzenia czy z∏amania, do wskazanej w umowie sumy.

Kolejnym cz´stym problemem konsumentów sà ubezpieczenia na ˝ycie oferowane w bankach kredytobiorcom tzw. us∏ugi ∏àczone bancassurance. Potencjalnym kredytobiorcom zarówno w przypadku drobnych kredytów na zakup sprz´tu gospodarstwa domowego jak i znaczàcych kredytów pomostowych, mieszkaniowych, sugeruje si´ w banku, ˝e uprzednie zawarcie umowy ubezpieczenia za poÊrednictwem banku jest niezb´dne do uzyskania kredytu. W sytuacji kiedy klientowi zale˝y na otrzymaniu kredytu po jego stronie pojawia si´ pe∏na gotowoÊç na przyj´cie ka˝dego warunku, w tym równie˝ na przystàpienie do umowy grupowego ubezpieczenia na ˝ycie kredytobiorców. W praktyce g∏ównymi problemami zg∏aszanymi Rzecznikowi w zwiàzku z funkcjonowaniem tych ubezpieczeƒ by∏y skargi od kredytobiorców, lub cz´Êciej od ich rodzin w sytuacji gdy kredytobiorca zmar∏, a oni otrzymali odmow´ pomocy w sp∏acie kredytu bankowi. Przyczynà tego typu problemów sà najcz´Êciej umownie okreÊlone wy∏àczenia ochrony ubezpieczeniowej, w przypadku gdy kredytobiorca przekroczy∏ wskazany w umowie wiek, lub te˝ przyczynà zgonu by∏o schorzenie na które cierpia∏ przed zawarciem umowy, bàdê te˝ dosz∏o do cz´sto nieÊwiadomego pomini´cia informacji o faktycznym stanie zdrowia. Nale˝y sàdziç, i˝ wi´kszoÊç przypadków odmowy ochrony tj. przej´cia sp∏aty kredytu przez ubezpieczycieli nie mia∏a by miejsca, gdyby mimo formy ubezpieczenia grupowego staranniej ustalano wiek i stan zdrowia ubezpieczanych kredytobiorców. Wydaje si´ równie˝, ˝e okolicznoÊci zawierania tych umów, pozostawiajà wiele do ˝yczenia. Po pierwsze, klient przychodzi do banku po kredyt, a tu uszcz´Êliwia si´ go „na si∏´” umowà ubezpieczenia i trudno w tych warunkach oczekiwaç od niego aby koncentrowa∏ si´ na dodatkowej umowie. Po drugie, dziwiç mo˝e równie˝ brak nale˝ytej starannoÊci po stronie pracowników banku, którzy przystàpienie do ubezpieczenia oferujà prawie 9

wszystkim kredytobiorcom w sposób automatyczny i powszechny, bez badania kryteriów uprawniajàcych ich do Êwiadczeƒ. Mo˝na odnieÊç wra˝enie, ˝e ubezpieczenie jest dla banku z góry za∏o˝onà dodatkowà formà dochodu, zaÊ iluzorycznà w wielu przypadkach ochronà ubezpieczeniowà, której brak wraz z odium niezadowolenia po odmowie wyp∏aty Êwiadczenia umownego, spadnie i tak na ubezpieczyciela. Biuro Rzecznika problemem omawianych ubezpieczeƒ zajmuje si´ od trzech lat, w których opracowano dwa raporty ukazujàce problemy tego segmentu rynku. Efektem publikacji tych raportów jest m.in. Rekomendacja dobrych praktyk na polskim rynku bancassurance, w zakresie ubezpieczeƒ ochronnych powiàzanych z produktami bankowymi, oraz bie˝àca wspó∏praca Arbitra Bankowego z Biurem Rzecznika Ubezpieczonych. Wiele nieporozumieƒ ujawnia si´ równie˝ w zwiàzku ze sprzeda˝à ubezpieczeƒ NNW, przy kartach p∏atniczych i kredytowych, prowadzonych bie˝àcych rachunkach bankowych. To prawda, ˝e bardzo cz´sto sk∏adki na to ubezpieczenie sà pobierane w minimalnej wysokoÊci, ale i symboliczna okazuje si´ byç oferowana ochrona ubezpieczeniowa. Rozczarowanie z posiadanego ubezpieczenia dotyka ubezpieczonego w momencie dla niego bardzo przykrym, wówczas gdy oczekuje realnego Êwiadczenia po wypadku. Odmowa wyp∏aty Êwiadczenia, bàdê te˝ jego skromna wysokoÊç jest odbierana jako krzywda, a ubezpieczony czuje si´ oszukany. U wielu osób pokutuje bowiem przekonanie o tym, ˝e wystarczy si´ ubezpieczyç, by byç przezornym, jednak brak im jest szerszej wiedzy o zasadach jakimi rzàdzà si´ ubezpieczenia, w tym szczególnie o faktycznym zakresie ochronnym i idàcà za tym wysokoÊcià Êwiadczeƒ. Kolejny problem, który budzi nasz sprzeciw wobec praktyk niektórych ubezpieczycieli, to brak poszanowania orzecznictwa Sàdu Najwy˝szego, zapadajàcego w sprawach z zakresu 10

odpowiedzialnoÊci odszkodowawczej i idàcej za nià odpowiedzialnoÊci gwarancyjnej. Praktyki te, to opóênienie w stosowaniu wskazanej w orzeczeniach SN wyk∏adni, oraz pos∏ugiwanie si´ argumentacjà, ˝e uchwa∏y SN stosowaç nale˝y do zdarzeƒ ubezpieczeniowych, które powsta∏y po dacie orzeczenia, lub nawet po dacie sporzàdzenia uzasadnienia do niego. Niektóre zak∏ady ubezpieczeƒ traktujà orzecznictwo SN jako nowo powsta∏e prawo nie chcàc przyjàç do wiadomoÊci, ˝e jego rolà jest ujednolicanie praktyki w post´powaniach likwidacyjnych, wywo∏anych rozbie˝noÊciami w orzecznictwie sàdów powszechnych. Opisane powy˝ej, a tak˝e inne przyk∏ady nieetycznych i naruszajàcych porzàdek prawny zachowaƒ stworzy∏y przestrzeƒ dla dynamicznego rozwoju i rosnàcego zapotrzebowania na us∏ugi tzw. kancelarii odszkodowawczych. Okazuje si´ bowiem, ˝e w kontaktach klient – zak∏ad ubezpieczeƒ wzajemne relacje sà na tyle trudne, ˝e klienci wolà korzystaç z p∏atnego poÊrednictwa ni˝ samodzielnie anga˝owaç si´ w trudne i cz´sto nieskuteczne dochodzenie roszczeƒ. Przedstawiciele zak∏adów ubezpieczeƒ nie dostrzegajà wyraênie tych przyczyn i twierdzà, ˝e dzia∏alnoÊç kancelarii odszkodowawczych jest zb´dna i s∏u˝y tylko im samym, gdy˝ poszkodowani i tak uzyskaliby Êwiadczenia odszkodowawcze w nale˝nej wysokoÊci, bez koniecznoÊci p∏acenia prowizji kancelarii. Praktyka wskazuje jednak, ˝e w przypadkach, kiedy klient reprezentowany jest przez takà kancelari´, Êwiadczenia odszkodowawcze wyp∏acane sà na wy˝szym poziomie ni˝ w sprawach, gdy klient wyst´puje samodzielnie. Reasumujàc nale˝y podkreÊliç, ˝e ubezpieczenia sà i nadal b´dà istotnym elementem ˝ycia spo∏ecznego i gospodarczego ka˝dej wolnorynkowej gospodarki, a rola tego sektora zarówno dla ka˝dego obywatela jak i dla ca∏ego sektora finansowego b´dzie zapewne ros∏a. Z uwagi na szczególnie wa˝ny charakter tej dzia-

∏alnoÊci jak i jej specyfik´, okreÊla si´ zak∏ady ubezpieczeƒ mianem instytucji zaufania publicznego i powszechnie oczekuje si´ aby praktyka to zacne miano w pe∏ni wype∏nia∏a. Aby by∏o to mo˝liwe nale˝y sukcesywnie dostosowywaç prawo ubezpieczeƒ do potrzeb, które ujawnia praktyka. Jednak nawet najlepsze prawo bez w∏aÊciwego stosowania nie zmieni wizerunku bran˝y ubezpieczeniowej, jeÊli ona sama nie zadba o swój harmonijny rozwój z poszanowaniem dorobku judykatury, doktryny oraz s∏abszego ogniwa rynku – swoich klientów. Zysk za wszelkà cen´ w d∏u˝szej perspektywie nie przynosi oczekiwanych rezultatów, zw∏aszcza w odbiorze spo∏ecznym. Rola Rzecznika Ubezpieczonych w dzia∏alnoÊci na rzecz podmiotów, które reprezentuje polega m.in. na wczesnym dostrzeganiu i sygnalizowaniu ró˝nych zjawisk ujawnianych na rynku us∏ug ubezpieczeniowych, informowaniu o nich innych uczestników rynku, po to aby inicjowaç zarówno wspomniane wy˝ej, potrzebne i wychodzàce naprzeciw konsumentom zmiany legislacyjne jak i dzia∏ania naprawcze po stronie ubezpieczycieli. Istotnym jest uprawnienie Rzecznika do zg∏aszania wniosków do Sàdu Najwy˝szego o rozstrzygni´cie rozbie˝noÊci w wyk∏adni orzecznictwa sàdowego w sprawach z dziedziny ubezpieczeƒ, co przek∏ada si´ na budowanie praworzàdnoÊci i ujednolicenie procedur likwidacyjnych. Wspó∏praca z samorzàdem gospodarczym zrzeszajàcym zak∏ady ubezpieczeƒ powinna polegaç na wypracowaniu prokonsumenckich standardów w zakresie procedur likwidacyjnych. Ponadto olbrzymie znaczenie dla zasadniczej poprawy jakoÊci us∏ug Êwiadczonych na rynku ubezpieczeniowym ma ostatnia nasza inicjatywa legislacyjna Rzecznika polegajàca na wprowadzeniu do post´powania odszkodowawczego w odniesieniu do tzw. szkód komunikacyjnych istotnego elementu jakim jest niezale˝ny, obiektywny i profesjonalny rzeczoznawca samochodowy. Moim zdaniem wiele sporów na etapie likwidacji szkód dotyczy usta-

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

by∏yby przez Arbitra Bankowego. Wielu klientów zak∏adów ubezpieczeƒ niekorzystnie ocenia funkcjonujàcy system odwo∏awczy, w tym równie˝ wskazuje na przecià˝ony system sàdownictwa powszechnego, nie zapewniajàcy szybkiego rozstrzygania spornych spraw. W sytuacji gdy ubezpieczyciele nie godzà si´ na rozwiàzywanie konfliktów przed sàdem polubownym, a post´powania skargowe nie dajà pozytywnego rozstrzygni´cia, czujà si´ bezradni w sporach z ubezpieczycielami, dlatego korzystajà z us∏ug i wolà dochodziç swoich roszczeƒ za poÊrednictwem kancelarii odszkodowawczych. Porównujàc stan polskiego rynku ubezpieczeniowego do innych bardziej rozwini´tych krajów, cz´sto wskazuje si´ na potrzeb´ rozbudowy innych jego obszarów, poza dominujàcy aktualnie segment ubezpieczeƒ komunikacyjnych. Wydaje si´, ˝e b´dzie to mo˝liwe dopiero wtedy, kiedy wzmocni si´ zaufanie spo∏eczeƒstwa do ubezpieczycieli, którzy jak ju˝ wspomnia∏am nie powinni patrzeç

wy∏àcznie na doraêny wynik finansowy, a dzia∏aç w d∏u˝szym horyzoncie czasowym. Sprawà zasadniczej wagi dla pozyskiwania zaufania i umocnienia dzi´ki temu pozycji na rynku jest rozbudzenie i podniesienie poÊród spo∏eczeƒstwa, szczególnie m∏odzie˝y, ÊwiadomoÊci ubezpieczeniowej oraz jak najszersze propagowanie rzetelnej wiedzy o ubezpieczeniach. Zaufanie obywatela, przedsi´biorcy i konsumenta staje si´ coraz trudniejszym wyzwaniem, ale mimo wszystko mo˝liwym do osiàgni´cia, jednak pod warunkiem, ˝e dzia∏ania ubezpieczycieli b´dà nacechowane profesjonalizmem, etykà, a przede wszystkim przekazem dostosowanym do zró˝nicowanego poziomu odbiorców. To klucz do sukcesu dla ca∏ej bran˝y ubezpieczeniowej i gwarancja zadowolenia oraz bezpieczeƒstwa konsumentów, czego wszystkim uczestnikom tego specyficznego rynku serdecznie ˝ycz´. n

„Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perspektywy konsumentów” – sprawozdanie z konferencji

a konferencji wskazano propozycje rozwiàzaƒ, które w przysz∏oÊci mogà wp∏ynàç na zmian´ polskiego modelu procesu likwidacji szkód komunikacyjnych oraz jak móg∏by wyglàdaç w nim udzia∏ niezale˝nych rzeczoznawców samochodowych.a Konferencja rozpocz´∏a si´ wystàpieniem Rzecznik Ubezpieczonych – Haliny Olendzkiej, która wprowadzi∏a uczestników w temat obrad. Nast´pnie w panelu pierwszym, g∏os zabra∏ Peter Hinchliffe, Rzecznik praw obywatelskich ds. us∏ug finansowych z Wielkiej Brytanii przedstawiajàc swojà prezentacj´ „Jak powinna wyglàdaç pozycja konsumenta w procesie likwidacji szkód detalicznych w krajach Unii Europejskiej”. W swoim wystàpieniu wskazywa∏, ˝e klienci w Wielkiej Brytanii mogà wnosiç do rzecznika skargi na ubezpieczycieli oraz ich poÊredników. Wi´kszoÊç kierowców posiada pe∏ny pakiet ubezpieczeƒ,

leƒ faktycznych tj. okolicznoÊci wypadku, zakresu uszkodzeƒ, kosztów naprawy itd. Dà˝àc do ich ograniczenia, a przez to zmniejszenia kosztów zwiàzanych z czasem trwania tych ustaleƒ uznaliÊmy za konieczne zmian´ prawa pozwalajàcà na obiektywniejsze ni˝ dotychczas wyjaÊnienie rozbie˝noÊci i pojawiajàcych si´ na tym polu problemów. Stàd aktualnie funkcjonujàcà instytucj´ rzeczoznawcy proponujemy doposa˝yç w znacznie szersze uprawnienia, przy równoczesnym podwy˝szeniu wymogów w zakresie jego kwalifikacji zawodowych. Na wi´kszà ni˝ dotychczas uwag´ zas∏uguje równie˝ rozwój i zainteresowanie bran˝y ubezpieczeniowej sàdownictwem polubownym, co znacznie poprawi∏oby wizerunek bran˝y ubezpieczeniowej poÊród konsumentów, poprzez szybkie, profesjonalne i taƒsze rozstrzyganie spornych kwestii. Nie ma tu znaczenia czy spory rozstrzygane w ten sposób toczy∏yby si´ przed sàdem dzia∏ajàcym przy Rzeczniku, organie nadzoru, czy te˝ rozstrzygane

W dniu 28 wrzeÊnia 2009 r. odby∏a si´ mi´dzynarodowa konferencja „Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perspektywy konsumentów” zorganizowana przez Fundacj´ Edukacji Ubezpieczeniowej, Stowarzyszenie „Pro Motor”, Stowarzyszenie na Rzecz Bezpieczeƒstwa Finansowego Obywateli RP oraz Wydzia∏ Zarzàdzania Politechniki Warszawskiej. Spotkanie stanowi∏o szerokà p∏aszczyzn´ wymiany poglàdów przedstawicieli mi´dzynarodowych oraz krajowych organów nadzoru, regulatorów rynku ubezpieczeniowego, stowarzyszeƒ rzeczoznawców, praktyków rynku ubezpieczeniowego oraz przedstawicieli nauki. G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

Halina Olendzka Rzecznik Ubezpieczonych

N

11

a wi´c w momencie kolizji szkoda likwidowana jest przez ubezpieczyciela, u którego poszkodowany posiada ubezpieczenie w∏asnego pojazdu. Konsumenci majà prawo egzekwowaç odpowiedzialnoÊç ubezpieczyciela za niewykonanie lub opóênienie naprawy pojazdu, je˝eli warsztat naprawczy by∏ przez niego wyznaczony. W praktyce prawie 90 proc. sporów komunikacyjnych koƒczy si´ ugodà mi´dzy stronami, bez potrzeby wydawania ostatecznej decyzji przez Rzecznika. Poniewa˝ wi´kszoÊç sporów dotyczàcych wyceny pojazdu czy kosztów naprawy rozstrzyga si´ mi´dzy ubezpieczycielami dwóch stron zdarzenia (na etapie regresu), nie ma potrzeby, aby rzecznik lub posiadacz polisy wyznaczali niezale˝nego eksperta. Jednak w razie sporu o jakoÊç naprawy pojazdu klient mo˝e za˝àdaç opinii niezale˝nego rzeczoznawcy. Do biura rzecznika wp∏ywajà skargi dotyczàce jakoÊci napraw i cz´Êci zamiennych, jak równie˝ wartoÊci pojazdu w przypadku szkody ca∏kowitej. Natomiast w nielicznych przypadkach skargi dotyczà nieuzyskania pe∏nego pokrycia kosztów naprawy pojazdów. Wynika to z tego, i˝ w wi´kszoÊci przypadków ubezpieczyciele zwracajà faktyczne koszty naprawy. Przedstawiciel brytyjskiego urz´du wspomnia∏ równie˝ o problemie „doradców ubezpieczeniowych”, którzy wykupujà wierzytelnoÊci ubezpieczonych w celu osiàgni´cia korzyÊci majàtkowych, co mo˝e prowadziç do niepe∏nej kompensaty. Katarzyna Przewalska, zast´pca dyrektora Departamentu Rozwoju Rynku Finansowego w Ministerstwie Finansów zaprezentowa∏a stanowisko Ministerstwa w zakresie bezpoÊredniej likwidacji szkód komunikacyjnych oraz udzia∏u niezale˝nych rzeczoznawców samochodowych w procesie likwidacji szkody. JeÊli chodzi o niezale˝nych rzeczoznawców, sprawa ta zosta∏a zainicjowana przez Rzecznika Ubezpieczonych, który zaproponowa∏ wprowadzenie do polskiego prawa rozwiàzaƒ, które z jednej strony uregulowa∏yby zawód rzeczoznawcy sa12

mochodowego, poddajàc go stosownym wymogom ustawowym (np. ubezpieczeniu odpowiedzialnoÊci cywilnej), a z drugiej strony przypisa∏ rzeczoznawcom wi´kszà rol´ w zakresie wyceny szkody w pojeêdzie. Ministerstwo Finansów stoi na stanowisku, ˝e nale˝y dok∏adnie przeanalizowaç propozycje Rzecznika Ubezpieczonych, m. in. pod kàtem wzmocnienia pozycji konsumenta tak, by w razie potrzeby móg∏ on skorzystaç z opinii niezale˝nego rzeczoznawcy samochodowego. JeÊli

chodzi o tzw. bezpoÊrednià likwidacj´ szkód komunikacyjnych, Rada Rozwoju Rynku Finansowego dzia∏ajàca przy Ministrze Finansów jeszcze nie zajmowa∏a si´ tym zagadnieniem. Pani Dyrektor sugerowa∏a, ˝e kilka aspektów zwiàzanych z tà koncepcjà polegajàcà na tym, ˝e szkoda mo˝e byç likwidowana nie z OC sprawcy, tylko z OC poszkodowanego, a póêniej rozliczana pomi´dzy ubezpieczycielami, wymaga analizy. Zdaniem Ministerstwa koncepcja jest godna uwagi, ale równie˝ rodzi wàtpliwoÊci prawne i wià˝e si´ ze zmianami legislacyjnymi. Poza tym taki system nie wyczerpuje sytuacji, które mogà zdarzyç si´ w codziennej praktyce. W kolejnej cz´Êci konferencji swoje wystàpienia odnoÊnie kwestii bezpoÊredniej likwidacji szkód komunikacyjnych zaprezentowali zagraniczni goÊcie. Daniel Frala, dyrektor zarzàdzajàcy Datassur z prezentacjà „Funkcjonowanie systemu bezpoÊredniej likwidacji szkód w Belgii” omówi∏

system bezpoÊrednich rozliczeƒ w likwidacji szkód, wprowadzony w Belgii w 1972 r. Jednym z zadaƒ firmy Datassur jest realizacja systemu rekompensat pomi´dzy firmami ubezpieczeniowymi, które podpisa∏y stosownà konwencj´. Podstawowa zasada tego systemu polega na tym, ˝e poszkodowany w wypadku samochodowym uzyskuje odszkodowanie od swojego ubezpieczyciela, który póêniej rozlicza si´ z ubezpieczycielem sprawcy zdarzenia. To oznacza, ˝e firma ubezpieczeniowa poszkodowanego zawsze ma mo˝liwoÊç szybkiej realizacji odszkodowania, by zaspokoiç potrzeby klienta. Odszkodowanie wyp∏acane jest w oparciu o odpowiedzialnoÊç kierowcy, który spowodowa∏ wypadek. Dokumentem s∏u˝àcym do opisu zdarzenia jest europejski formularz wypadkowy. Wkrótce po wdro˝eniu systemu bezpoÊredniej likwidacji szkód w Belgii wzi´∏o w nim udzia∏ 95 proc. firm ubezpieczeniowych, sprzedajàcych polisy komunikacyjne. Obecnie wszystkie firmy ubezpieczeniowe w Belgii nale˝à do systemu i nie mogà sprzedaç polisy, jeÊli do niego nie nale˝à. Celem tego systemu jest szybka wycena szkody i wyp∏ata odszkodowanie oraz rozliczenie si´ pomi´dzy ubezpieczycielami, przy eliminowaniu kosztów administracyjnych. Maria Luisa Cavina, Dyrektor Departamentu Ochrony Konsumentów Instytutu do Spraw Monitorowania Ubezpieczeƒ Prywatnych oraz Interesów Zbiorowych z prezentacjà „Instrumenty ochrony konsumentów w ramach ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych we W∏oszech”, przedstawi∏a funkcjonowanie systemu bezpoÊrednich wyp∏at odszkodowaƒ na rynku ubezpieczeƒ samochodowych we W∏oszech. Rozwiàzanie to by∏o odpowiedzià na d∏ugi kryzys, jaki dotknà∏ bran˝´ ubezpieczeniowà, g∏ównie z powodu opóênieƒ w rozliczeniach, wysokich kosztów napraw pojazdów i anga˝owania prawników w ró˝nych sprawach odszkodowawczych dotyczàcych uszkodzeƒ pojazdów. Dzi´ki systemowi bezpoÊredniej likwidacji

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

szkód doprowadzono do lepszych stosunków mi´dzy klientami a firmami ubezpieczeniowymi. Szkoda rozliczana jest w krótszym czasie, nie dolicza si´ op∏at za obs∏ug´ prawnà ani innych zb´dnych kosztów. Naprawa przeprowadzana jest w warsztatach nale˝àcych do sieci ubezpieczycieli. Wniosek o odszkodowanie mo˝e sk∏adaç wy∏àcznie osoba poszkodowana. Ubezpieczyciel musi wyp∏aciç odszkodowanie poszkodowanemu w imieniu ubezpieczyciela sprawcy, w oparciu o wyliczenie szkody, które podlega odr´bnym przepisom dotyczàcym wycen. Rozliczenia pomi´dzy ubezpieczycielami odbywajà si´ poprzez izb´ rozliczeniowà. Towarzystwo, które nie odpowiada za szkod´, nie uzyskuje informacji na temat kwoty, którà rzeczywiÊcie izba rozliczeniowa przekaza∏a za napraw´, regresy rozliczane sà rycza∏towo, wed∏ug standardów wyznaczonych przez Ministerstwo Gospodarki i Ministerstwo Finansów. Giuseppe Pietrafesa oraz Fabiola Cipolloni z instytucji Koncesjonariusza Publicznych Us∏ug Ubezpieczeniowych (CONSAP) z wystàpieniem „Architektura systemu bezpoÊredniej likwidacji szkód z tytu∏u OC posiadaczy pojazdów mechanicznych we W∏oszech” przedstawili zasady dzia∏ania firmy CONSAP, którà w pewnym sensie mo˝na porównaç do Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego funkcjonujàcego na polskim rynku. Evgeny Vasilyev, Dyrektor Departamentu Metodologii Rosyjskiego Stowarzyszenia Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (RAMI) z prezentacjà „Zagadnienia bezpoÊredniej likwidacji szkód w Rosji” przedstawi∏ mo˝liwoÊç stosowania uproszczonych rozliczeƒ i bezpoÊredniej likwidacji szkód, które wprowadzono w Rosji w marcu 2009 r. Wszystko zacz´∏o si´ od zmian legislacyjnych. Uchwalono ustaw´ regulujàcà obowiàzkowe ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej. Wykorzystujàc bogate doÊwiadczenia europejskie podj´to decyzj´, ˝e wszystkie rozliczenia mi´dzy ubezpieczycielami b´-

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

dà odbywaç si´ na podstawie okreÊlonych kwot, by zmniejszyç liczb´ sporów pomi´dzy ubezpieczycielami z powodu wielkoÊci wyp∏at. Stworzono szczegó∏owy dokument okreÊlajàcy stosunki mi´dzy ubezpieczycielami. Powsta∏o centrum rozliczeniowe i jeden bank, który prowadzi wszystkie operacje mi´dzy ubezpieczycielami. Towarzystwo ubezpieczeniowe przekazuje Êrodki

na swoje konto w banku i jeÊli pieniàdze sà na koncie rozliczenia dokonywane sà w ciàgu kilkunastu minut. W przypadku nieprzekazania funduszy na konto, wykorzystywany jest mechanizm gwarancyjny. W panelu udzia∏ wzi´∏a równie˝ przedstawicielka polskiego Êrodowiska naukowego, dr Katarzyna Ludwichowska z Uniwersytetu Miko∏aja Kopernika w Toruniu przedstawiajàc prezentacj´ „Optymalizacja systemu kompensacji szkód – doÊwiadczenia mi´dzynarodowe”. Pani dr Ludwichowska pokrótce omówi∏a system oparty na odpowiedzialnoÊci cywilnej za wypadki samochodowe, który funkcjonuje od kilkudziesi´ciu lat. W systemie tym zajÊcie wypadku komunikacyjnego powoduje powstanie wielu stosunków prawnych. Procedura regulacji roszczeƒ jest d∏uga a koszty administracyjne post´powania wysokie. Ponadto do momentu wyjaÊnienia kwestii odpowiedzialnoÊci cywilnej poszkodowany w tym systemie nie wie czy uzyska odszkodowanie i w jakiej wysokoÊci. Prelegentka

omówi∏a równie˝ zalety i wady systemu no – fault, który jest alternatywà dla obecnie obowiàzujàcych rozwiàzaƒ w Europie oraz przedstawi∏a propozycje reform w ramach systemu obecnie obowiàzujàcego. Prelegentka nawiàzujàc do bezpoÊredniej likwidacji szkód, zauwa˝y∏a, ˝e dzi´ki zastosowaniu tych rozwiàzaƒ skraca si´ czas regulacji roszczeƒ i obni˝a koszty, zaÊ poszkodowani sà mniej sk∏onni do wy∏udzania odszkodowaƒ. Kolejnà zaletà systemu bezpoÊredniej likwidacji szkód jest zmniejszenie liczby spraw spornych, a w konsekwencji post´powaƒ sàdowych. Na system ten zwróci∏a równie˝ uwag´ Komisja Europejska w trakcie badaƒ nad problemami zwiàzanymi z wypadkami transgranicznymi i zaproponowa∏a, aby do tych wypadków równie˝ zastosowaç t´ procedur´. Panel drugi, dotyczàcy kwestii niezale˝nego rzeczoznawcy oraz jego udzia∏u w procesie likwidacji szkody, rozpoczà∏ Bart∏omiej Chmielowiec, specjalista w Wydziale Prawnym Biura Rzecznika Ubezpieczonych, ze swoim wystàpieniem „Propozycja legislacyjna Rzecznika w odniesieniu do rzeczoznawców samochodowych”. Propozycja Rzecznika ma charakter projektu ustawy zmiana ustawy prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw. Zosta∏a zaprezentowana w maju br. i przes∏ana do Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Infrastruktury, KNF, PIU, stowarzyszeƒ rzeczoznawców oraz organizacji skupiajàcych warsztaty samochodowe. Propozycja legislacyjna Rzecznika Ubezpieczonych w za∏o˝eniach dokonuje zmian w ustawie prawo o ruchu drogowym dodajàc ca∏y nowy rozdzia∏ – rzeczoznawstwo samochodowe oraz proponuje zmiany w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK. Zaproponowane zmiany dotyczà dwóch zagadnieƒ: nowego uregulowania zawodu rzeczoznawcy samochodowego, jako filaru niezale˝nego i obiektywnego rzeczoznawstwa oraz wprowadzenia do polskiego modelu procesu likwidacji szkód rozwiàzaƒ, dajàcych poszkodowanemu mo˝liwoÊç skorzy13

stania z us∏ug niezale˝nego eksperta w przypadku sporu z ubezpieczycielem, jak równie˝ na∏o˝enia na zak∏ady ubezpieczeƒ obowiàzku pokrywania przez nie kosztów weryfikacyjnych opinii rzeczoznawców w okreÊlonych przez ustaw´ przypadkach. Projekt ustawy zmiana ustawy prawo o ruchu drogowym przewiduje m. in., ˝e rzeczoznawcà samochodowym mo˝e byç tylko osoba fizyczna posiadajàca uprawnienia zawodowe (w tym wykszta∏cenie wy˝sze), która zosta∏a wpisana do centralnego rejestru rzeczoznawców samochodowych. Postuluje si´, aby uprawnienia rzeczoznawcy nadawaç osobie, która spe∏nia okreÊlone ustawà wymagania, a ich lista jest doÊç d∏uga. Zaproponowano równie˝, aby rzeczoznawca podlega∏ obowiàzkowemu ubezpieczeniu OC i ponosi∏ odpowiedzialnoÊç zawodowà, czego obecnie nie ma. Projekt dotyczàcy zmian w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK zrodzi∏ si´ na podstawie obserwacji i skarg, w których cz´sto pojawia si´ problem nieadekwatnoÊci wycen sporzàdzonych przez zak∏ady ubezpieczeƒ w stosunku do rzeczywistych strat, a ponadto cz´sto wyceny te sà dla poszkodowanego niezrozumia∏e. Stàd propozycja, aby poszkodowany móg∏ skorzystaç z us∏ug niezale˝nego, profesjonalnego podmiotu, który pomo˝e mu ustaliç, jaka powinna byç kwota nale˝nego mu odszkodowania, co wp∏yn´∏oby na skrócenie procesu likwidacji szkody i zmniejszy∏oby liczb´ sporów sàdowych. Dodatkowym bodêcem do wprowadzenia zmian w omawianej ustawie by∏y wytyczne p∏ynàce z orzecznictwa Sàdu Najwy˝szego, które niestety nie sà stosowane w wycenach obecnie przygotowywanych przez zak∏ady ubezpieczeƒ. Przedk∏adajàc projekt ustawy Rzecznik postulowa∏ jednak, aby poddaç je pod dyskusj´ i wspólnie zastanowiç si´, czy warto te propozycje zamieÊciç i w jakiej formie. Nast´pnie swoje wystàpienie zaprezentowa∏ Mariusz Mankiewicz, wiceprezes zarzàdu Dekra Polska. Swojà prezentacjà przybli˝y∏ zebranym uczestnikom kwestie rzeczo14

znawstwa samochodowego w wybranych krajach Unii Europejskiej. Na rynkach, gdzie nie ma regulacji prawnych, rzeczoznawstwo jest zawodem wykonywanym profesjonalnie. Tak jest w Niemczech, gdzie mimo braku regulacji prawnych system funkcjonuje prawid∏owo. We Francji w 55 proc. przypadków ubezpieczyciel zleca wykonanie ekspertyzy rzeczoznawcy samochodowemu. W Hiszpanii 90 proc. towarzystw nie ma w∏asnych rzeczoznawców samochodowych, lecz zleca sporzàdzenie ekspertyzy niezale˝nemu rzeczoznawcy. Do propozycji Rzecznika Ubezpieczonych z punktu widzenia rzeczoznawców samochodowych ustosunkowa∏ si´ w swoim wystàpieniu Walenty Dudziak, wiceprezes Stowarzyszenia Rzeczoznawców Techniki Samochodowej i Ruchu Drogowego „Ekspertmot”. Przedstawi∏ stanowisko Krajowego Porozumienia Stowarzyszeƒ Rzeczoznawców Samochodowych, reprezentowanego przez 6 organizacji rzeczoznawczych. Jak zauwa˝y∏, propozycje Rzecznika Ubezpieczonych dotyczà g∏ównie poszkodowanych, ale tak˝e rzeczoznawców samochodowych, firm ubezpieczeniowych, instytucji majàcych na celu ochron´ konkurencji i konsumentów oraz organów prawa, rozstrzygajàcych sprawy zwiàzane z wypadkami. Proponowane zapisy majà bardzo istotne znaczenie dla Êrodowiska rzeczoznawców samochodowych gdy˝ szczegó∏owo definiujà stawiane mu wymagania i kompetencje. Prelegent poinformowa∏ zebranych na konferencji, ˝e porozumienie stowarzyszeƒ zg∏osi∏o drobne poprawki do propozycji Rzecznika. Ostatnim prelegentem by∏ dr Marcin Orlicki z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, który przedstawi∏ „Ocen´ prawnà mo˝liwoÊci skorzystania z systemu bezpoÊredniej likwidacji szkody oraz propozycji Rzecznika Ubezpieczonych odnoÊnie niezale˝nych rzeczoznawców samochodowych”. Jego zdaniem projekt nowego systemu likwidacji szkód jest bardzo dobry pod warun-

kiem, ˝e spe∏ni pewne wymagania. Powinien on stwarzaç dodatkowe mo˝liwoÊci dla poszkodowanego, a nie byç jedynym systemem likwidacji szkody. Je˝eli zapewniona b´dzie dobrowolnoÊç korzystania z bezpoÊredniej likwidacji szkód lub niezale˝nego rzeczoznawcy, wówczas poszkodowany ma dodatkowà szans´ na szybsze uzyskanie odszkodowania. W opinii dr Marcina Orlickiego bezpoÊrednia likwidacja szkód nie potrzebuje ˝adnych przepisów ustawowych. Wystarczà do niej porozumienia mi´dzy zak∏adami ubezpieczeƒ, jednak˝e nie mogà one ograniczaç konkurencji na rynku. Kwestia rzeczoznawców samochodowych zyska∏a aprobat´ i jest warta rzetelnej i dog∏´bnej dyskusji. Poszkodowany powinien mieç prawo do uzyskania fachowej pomocy rzeczoznawczej, ale na ustalonych zasadach gdy chodzi o zwrot kosztów. Konferencj´ podsumowa∏ prof. dr hab. Jan Monkiewicz, wiceprzewodniczàcy Stowarzyszenia „ProMotor” oraz mec. Aleksander Daszewski, Prezes Fundacji Edukacji Ubezpieczeniowej. Podsumowujàcy stwierdzili, ˝e aby wprowadziç system bezpoÊredniej likwidacji szkody muszà byç spe∏nione okreÊlone warunki. Przede wszystkim wymagana jest zgoda zainteresowanych stron. Na pewno warto na ten temat rozmawiaç, bo ˝aden system nie jest idealny, a oba projekty zaprezentowane podczas konferencji: bezpoÊrednia likwidacja szkody oraz udzia∏ w likwidacji szkód komunikacyjnych niezale˝nego, profesjonalnego i obiektywnego rzeczoznawcy majà na celu nie tylko dobro konsumenta, ale tak˝e ca∏ej bran˝y ubezpieczeniowej, wp∏ywajàc na popraw´ jej wizerunku. W publikacji wykorzystano fragmenty szerszego sprawozdania z omawianej konferencji autorstwa Janiny Baraƒskiej, które wraz z prezentacjami prelegentów dost´pne jest na stronie internetowej Rzecznika Ubezpieczonych www.rzu.gov.pl n

Piotr Budzianowski Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Rozpatrywanie skarg indywidualnych z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych W okresie III kwarta∏ów 2009 roku Rzecznik Ubezpieczonych otrzyma∏ 6212 pisemnych skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych (tabela nr 1). kargi kierowane do Rzecznika Ubezpieczonych nap∏ywa∏y zarówno bezpoÊrednio od osób ubezpieczonych, ubezpieczajàcych, uposa˝onych i uprawnionych z umo-

S

cz´Êç skarg dotyczy∏a Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego, w tym najcz´Êciej nak∏adania op∏at tytu∏em niedope∏nienia obowiàzku zawarcia umowy obowiàzkowego ubez-

Tabela nr 1. Podzia∏ skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 r. Lp. Podzia∏ skarg 1. Dzia∏ I – Ubezpieczenia na ˝ycie 2. Dzia∏ II – Pozosta∏e ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majàtkowe 3. Brak w∏aÊciwoÊci Rzecznika Ubezpieczonych 4. Ogó∏em

wy ubezpieczenia (4858 spraw tj. 78,2 %), jak te˝ za poÊrednictwem innych podmiotów (1354 spraw – 21,8 %) (wykres nr 1). W przedstawianym okresie sprawozdawczym – podobnie jak w minionych latach, najliczniejsza grupa skarg, odnosi∏a si´ do ubezpieczeƒ komunikacyjnych – 3819 skarg (61,5%). WÊród nich najwi´cej skarg odnotowano na obowiàzkowe ubezpieczenie odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych – 2203 skargi (35,5%), oraz sk∏adki ubezpieczeniowe (893 skargi tj. 14,4%), gdzie ubezpieczajàcy skar˝yli si´ przede wszystkim na: wyst´powanie tzw. podwójnego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych; problemy z uzyskaniem zwrotu niewykorzystanej cz´Êci sk∏adki za OC komunikacyjne w nast´pstwie zbycia pojazdu; wysokoÊç sk∏adek, w tym na konstrukcj´ taryf sk∏adek. Wysoka pozycja w zakresie liczebnoÊci skarg w grupie ubezpieczeƒ komunikacyjnych przypad∏a problemom odnoszàcym si´ do ubezpieczeƒ auto – casco – 623 skargi (10,0%). Ponadto

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

Liczba 947 5260 5 6212

% 15,2 84,7 0,1 100

pieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych (16 skarg – 0,3%) oraz odmowy uznania w ca∏oÊci lub w cz´Êci zasadnoÊci roszczeƒ odszkodowawczych (35 skarg – 0,6%), zg∏aszanych do Funduszu. Pozosta∏e wystàpienia skar˝àcych w tej grupie skarg dotyczy∏y ubezpieczenia Zielonej Karty – 9 skarg (0,1%),

ubezpieczenia nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków kierowcy i pasa˝erów – 25 skarg (0,4%) oraz ubezpieczeƒ assistance – 15 skarg (0,2%) (wykres nr 2). Drugie miejsce z uwagi na liczb´, zajmowa∏y skargi dotyczàce ubezpieczeƒ na ˝ycie – ∏àcznie 947 skarg, co stanowi∏o 15,2% wszystkich spraw z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych, które w tym okresie wp∏yn´∏y do Rzecznika Ubezpieczonych. W ramach tych skarg wyró˝niamy umowy zawarte przed 1989 rokiem przez Paƒstwowy Zak∏ad Ubezpieczeƒ a realizowane obecnie przez Powszechny Zak∏ad Ubezpieczeƒ na ˚ycie S.A. (tzw. stary portfel), których problematyka wià˝e si´ ze zbyt niskà kwotà ustalonego Êwiadczenia z tytu∏u ubezpieczenia dzieci (tzw. ubezpieczenie posagowe) lub ubezpieczenie renty odroczonej. W tej grupie w okresie III kwarta∏ów 2009 roku odnotowano 66 spraw tj. 1,0%. Drugi rodzaj umów wchodzàcych w zakres skarg dotyczàcych ubezpieczeƒ na ˝ycie to umowy zawarte po

Wykres nr 1. èród∏o wp∏ywu skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 r.

80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 BezpoÊrednio od skar˝àcych

Za poÊrednictwem pe∏nomocników

Za poÊrednictwem innych podmiotów

15

Wykres nr 2. Tematyka skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 r. Interpretacja przepisów Ubezpieczenia NNW ubezpieczeniowych 2,1% 1,9% Ubezpieczenia turystyczne 2,1%

Brak danych 2,0%

¸àcznie sprawy nieprzekraczajàce 1% 4,2%

Ubezpieczenia mienia 4,4%

Ubezpieczenia OC (pozosta∏e) 6,6%

Ubezpieczenia na ˝ycie 15,2% Ubezpieczenia komunikacyjne 61,5%

1989 roku. Spory najcz´Êciej dotyczy∏y odmowy uznania roszczenia przez zak∏ad ubezpieczeƒ, gdy zdarzenie ubezpieczeniowe nie mieÊci∏o si´ w granicach ochrony gwarantowanej umowà lub z powodu zatajenia lub podania przez ubezpieczonego niew∏aÊciwych informacji o stanie jego zdrowia przed zawarciem umowy ubezpieczenia; zbyt niskiej wobec oczekiwaƒ tzw. wartoÊci wykupu polisy, proponowanej osobom wypowiadajàcym umowy w czasie jej trwania (tzw. wykup polisy) czy spory wynikajàce z okolicznoÊci towarzyszàcych zawarciu umowy ubezpieczenia, zw∏aszcza niew∏aÊciwa ocena produktu przez ubezpieczajàcych – ∏àcznie takich skarg odnotowano 881 (14,2%). Kolejne miejsce pod wzgl´dem liczby skarg zajmowa∏y sprawy odnoszàce si´ do ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej w tym m.in. OC z tytu∏u wykonywanej dzia∏alnoÊci i posiadanego mienia, OC przedsi´biorstwa, OC z tytu∏u wykonywania zawodu oraz OC w ˝yciu prywatnym – 408 skarg (6,6%). W skargach tych podnoszone by∏y najcz´Êciej zarzuty dotyczàce odmowy wyp∏aty odszkodowania motywowanej przez zak∏ad ubezpieczeƒ brakiem ochrony ubezpieczeniowej wynikajàcej z zakresu zawartej umowy oraz zbyt niskà kwotà ustalonego odszkodowania wynikajàcà ze zbyt niskiej sumy gwarancyjnej. 16

Nast´pna grupa skarg w przedstawianym okresie sprawozdawczym zawiera∏a zarzuty odnoszàce si´ do ubezpieczenia mienia na wypadek kradzie˝y z w∏amaniem, od ognia i innych zdarzeƒ losowych – 273 skargi (4,4%). Przyczynà odmowy wyp∏aty odszkodowania przez zak∏ad ubezpieczeƒ by∏y najcz´Êciej: brak ochrony ubezpieczeniowej b´dàcy konsekwencjà zakresu ochrony wynikajàcej z zawartej umowy, wobec

zdarzenia stanowiàcego podstaw´ roszczenia; niedostosowanie zabezpieczenia mienia do wymogów zawartych w ogólnych warunkach umowy oraz niedope∏nienie wymogów ustalonych dla procesu likwidacji szkody w warunkach umowy ubezpieczenia np. brak odpowiednich zabezpieczeƒ, nieterminowe zg∏oszenie szkody. Kolejna pozycja w zakresie liczebnoÊci skarg odnosi∏a si´ do ubezpieczeƒ turystycznych – 130 skarg (2,1%) tj.: p ubezpieczenia kosztów leczenia podczas pobytu za granicà; p ubezpieczenia kosztów rezygnacji z podró˝y; p ubezpieczenia baga˝u; Przyczynà tych skarg by∏y najcz´Êciej: p odmowa przyznania odszkodowania; motywowana przez zak∏ady ubezpieczeƒ brakiem ochrony ubezpieczeniowej wynikajàcej z zakresu zawartej umowy; p spory o wysokoÊç odszkodowania lub Êwiadczenia; p opiesza∏oÊç w prowadzonym post´powaniu odszkodowawczym, co prowadzi∏o do nieterminowego zaspokajania roszczeƒ.

Wykres nr 3. Zarzuty zawarte w skargach z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 r.

Sposó naliczania, wysokoÊç, zwrot, wezwanie do zap∏aty, odmowa przej´cia op∏acania sk∏adek 5,6%

Inne 4,5%

¸àcznie sprawy nieprzekraczajàce 1% 2,7%

Oddalenie roszczenia 27,8%

Podwójne ubezpieczenie 10,2%

Opiesza∏oÊç w post´powaniu odszkodowawczym 12,2%

Odmowa anulowania, zmniejszenia lub roz∏o˝enia na raty kar i nale˝noÊci regresowych 1,1%

Spór co do wysokoÊci przyznanego odszkodowania lub Êwiadczenia 35,9%

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Nast´pna grupa skarg dotyczy∏a ubezpieczenia nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków – ∏àcznie 130 skarg (2,1%), w tym skarg odnoszàcych si´ do ubezpieczeƒ nast´pstw nieszcz´Êliwych wypadków m∏odzie˝y szkolnej – 37 (0,6%). Przyczynà tych skarg by∏y najcz´Êciej problemy dotyczàce odmowy przyznania odszkodowania z powodu braku odpowiedzialnoÊci za zdarzenia, gdy – zdaniem zak∏adu ubezpieczeƒ – nie mieÊci si´ ono w granicach okreÊlonych warunkami umowy ubezpieczenia oraz spory o wysokoÊç odszkodowania – w tym mieszczà si´ zarówno zarzuty dotyczàce zani˝enia rozmiaru procentowego uszczerbku na zdrowiu, jak te˝ zbyt niskiej kwoty przyznanego odszkodowania. W okresie III kwarta∏ów 2009 roku odnotowano 120 (1,9%) wystàpieƒ zawierajàcych zapytania dotyczàce interpretacji przepisów ubezpieczeniowych. Pozosta∏e grupy skarg nie przekracza∏y 1% ogó∏u spraw, które wp∏yn´∏y do Biura Rzecznika Ubezpieczonych w omawianym okresie sprawozdawczym. W okresie obj´tym sprawozdaniem zdecydowanie dominowa∏y zarzuty zawarte w poni˝szych grupach problemów (wykres nr 3): p sporu co do wysokoÊci przyznanego odszkodowania lub Êwiadczenia – 2229 skarg (35,9%); p oddalenia roszczenia zg∏aszanego z tytu∏u umowy ubezpieczenia – 1730 skarg (27,8%); p opiesza∏oÊci w post´powaniu odszkodowawczym – 760 skarg (12,2%); p wyst´powania tzw. podwójnego ubezpieczenia w odniesieniu do ubezpieczeƒ obowiàzkowych – 632 skarg (10,2%). W wi´kszoÊci spraw, tj. 5084 (81,8%) Rzecznik Ubezpieczonych podjà∏ interwencj´ (wykres nr 4). Podj´cie interwencji w danej sprawie mia∏o miejsce wówczas, gdy z posiadanego materia∏u wynika∏o, i˝ naruszone zosta∏o prawo lub interes osób ubezpieczajàcych, ubezpieczonych, uposa˝onych lub uprawnionych z umów ubezpieczenia. Jej podj´cia odmówi∏ w 860 przypadkach, co sta-

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

Wykres nr 4. Tryb rozpatrywania skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 r.

90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Podj´cie interwencji

Niepodj´cie interwencji

nowi∏o 13,9% wszystkich skarg z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych. Podstawowà przyczynà niepodj´cia interwencji by∏o stwierdzenie, i˝ analiza posiadanych dokumentów nie wskazuje na stwierdzenie naruszenia prawa, bàdê interesów osób, które Rzecznik Ubezpieczonych reprezentuje. Nie podejmowano równie˝ interwencji w sprawach kierowanych do Rzecznika jako do ko-

Brak ostatecznej oceny w post´powaniu wewn´trznym

lejnego adresata („do wiadomoÊci”), gdy˝ ich autorzy wyraênie zaznaczali, i˝ chodzi im jedynie o zapoznanie Rzecznika z danà sprawà. Pewna grupa spraw wymaga∏a uzupe∏nienia o dodatkowe informacje, bez których dalsze badanie jej by∏o niemo˝liwe. Do zakresu spraw, w których nie podj´to interwencji zaliczono równie˝ przypadki braku w∏aÊciwoÊci Rzecznika Ubezpieczonych, spra-

Wykres nr 5. Wynik interwencji w sprawach z zakresu ubezpieczeƒ gospodarczych zakoƒczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 r.

70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 Uznanie zasadnoÊci skargi

Uznanie w drodze wyjatku

Wynik negartywny

17

Tabela nr 2. Liczba skarg na poszczególne zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏u I kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych – w porównaniu do ich udzia∏u w rynku w okresie III kwarta∏ów 2009 r. Lp.

Zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏ I

1.

AEGON TU na ˚ycie S.A. TU Allianz ˚ycie Polska S.A. PAPTUn˚iR Amplico Life S.A. AVIVA TU na ˚ycie S.A. AXA ˚YCIE TU S.A. BENEFIA TU na ˚ycie S.A. Vienna Insurance Group TU na ˚ycie Cardif Polska S.A. TU na ˚ycie Compensa S.A. Vienna Insurance Group WTU˚iR Concordia Capital S.A. STU na ˚ycie Ergo Hestia S.A. TU na ˚ycie Europa S.A. Generali ˚ycie TU S.A. HDI-Gerling ˚ycie TU S.A. ING TU na ˚ycie S.A. TU INTER – ˚YCIE Polska S.A. LINK 4 LIFE TU na ˚ycie S.A. MACIF ˚ycie TUW MetLife TU na ˚ycie S.A. Nordea Polska TU na ˚ycie S.A. TU na ˚ycie Polisa? ˚ycie S.A. PRAMERICA ˚ycie TUiR S.A. PZU ˚ycie S.A. > Ub. zawarte przed 1989 r. (tzw. Stary portfel) > Ub. na ˝ycie zawarte po 1989 r. TUW Rejent Life Signal Iduna ˚ycie Polska TU S.A. Skandia ˚ycie TU S.A. TU SKOK ˚ycie S.A. UNIQA TU na ˚ycie S.A. Uniwersum – ˚ycie TU S.A. TUn˚ WARTA S.A. TU GARDA LIFE S.A. (w likwidacji) Zagraniczne zak∏ady ubezpieczeƒ

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31.

Liczba skarg 12 23 58 53 23 11 38 30 2 20 48 54 11 24 6 13 9 1 426 66 360 1 3 16 3 4 2 21 1 21

Procent ogólnej liczby skarg 1,267 2,429 6,125 5,597 2,429 1,162 4,013 3,168 0,211 2,112 5,069 5,702 1,162 2,534 0,634 1,373 0,950 0,106 44,984 6,970 38,014 0,106 0,317 1,690 0,317 0,422 0,211 2,218 0,106 2,218

Udzia∏ z.u. w rynku dzia∏u I w % (stan na 30.06.2009 r.)* 2,031 7,109 6,123 5,874 1,597 1,649 1,472 1,381 0,107 0,101 7,088 3,239 0,591 11,132 0,008 0,010 0,019 0,437 4,584 0,305 0,559 28,112

0,039 0,069 1,097 0,213 3,582 0,011 9,359 -

* Udzia∏ w rynku mierzony sk∏adkà przypisanà brutto w dziale I. èród∏o: www.knf.gov.pl – Biuletyn kwartalny. Rynek ubezpieczeƒ 2/2009.

wy w których toczy si´ post´powanie przed sàdem, zapad∏y ju˝ wyroki sàdowe lub zawarto ugod´ z zak∏adem ubezpieczeƒ, która zawiera∏a zrzeczenie si´ przez skar˝àcego dalszych roszczeƒ. W 268 sprawach (4,3%) nie dokonano jeszcze ostatecznej oceny w post´powaniu wewn´trznym i dopiero jego zakoƒczenie pozwoli na podj´cie decyzji w sprawie dalszego post´powania. W wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 roku ∏àcznie w odniesieniu do 1687 skarg nastàpi∏a zmiana stanowiska na korzyÊç skar˝àcego, co stanowi∏o 39,7% wszystkich spraw zakoƒczonych, w tym 92 sprawy zosta∏y uznane w drodze wyjàtku (2,2%) (wykres nr 5). 18

2560 spraw zosta∏o zakoƒczone wynikiem negatywnym, co stanowi∏o 60,3% wszystkich skarg, w których Rzecznik Ubezpieczonych zakoƒczy∏ post´powanie interwencyjne. 876 spraw nadal pozostaje przedmiotem analizy Rzecznika Ubezpieczonych, co stanowi 17,2% wszystkich spraw, w których podj´te zosta∏y czynnoÊci interwencyjne. W okresie III kwarta∏ów 2009 roku do Biura Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏o ∏àcznie 947 skarg odnoszàcych si´ do nieprawid∏owoÊci w dziale I. Na funkcjonowanie okreÊlonych zak∏adów ubezpieczeƒ dzia∏u I odnotowano 912 wystàpieƒ (tabela nr 2). W 21 przypadkach sprawa dotyczy∏a zagranicznego podmiotu, w 13 sprawach brak by∏o wskazania nazwy zak∏adu ubezpieczeƒ na ˝ycie, którego

dotyczy∏a skarga oraz 1 sprawa odnosi∏a si´ do funkcjonowania upad∏ego zak∏adu ubezpieczeƒ. W omawianym okresie sprawozdawczym skarg odnoszàcych si´ do nieprawid∏owoÊci w dziale II odnotowano ∏àcznie 5260. Na dzia∏alnoÊç poszczególnych zak∏adów ubezpieczeƒ dzia∏u II wp∏yn´∏o 4916 skarg (tabela nr 3). W odniesieniu do 84 spraw skar˝àcy nie okreÊlili nazwy zak∏adu ubezpieczeƒ dzia∏u II b´dàcego podmiotem skargi; 172 sprawy dotyczy∏y Oddzia∏ów zagranicznych zak∏adów ubezpieczeƒ w Polsce; 51 spraw dotyczy∏o Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego; w 29 przypadkach wystàpienia skar˝àcych odnosi∏y si´ do funkcjonowania podmiotów ustanowionych przez zagraniczne zak∏ady ubezpieczeƒ jako reprezentanci do

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Tabela nr 3. Liczba skarg na poszczególne zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏u II kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych – w porównaniu do ich udzia∏u w rynku w okresie III kwarta∏ów 2009 r. Lp.

Zak∏ady ubezpieczeƒ dzia∏ II

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37.

TU Allianz Polska S.A. AVIVA TU Ogólnych S.A. AXA TUiR S.A. BENEFIA TU S.A. Vienna Insurance Group BRE Ubezpieczenia TU S.A. TU Compensa S.A. Vienna Insurance Group D.A.S. TU Ochrony Prawnej S.A. STU Ergo Hestia S.A. TU Euler Hermes S.A. TU Europa S.A. Generali TU S.A. HDI Asekuracja TU S.A. HDI Gerling Polska TU S.A. TU INTER Polska S.A. TU INTERRISK S.A. Vienna Insurance Group KUKE S.A. Link 4 TU S.A. MTU Moje TU S.A. TUiR Partner S.A. Polskie Towarzystwo Reasekuracyjne S.A. PTU S.A. TU Polski Zwiàzek Motorowy S.A. Vienna Insurance Group PZU S.A. Signal Iduna Polska TU S.A. UNIQA TU S.A. TUiR WARTA S.A. TUW Bezpieczny Dom Concordia Polska TUW TUW Cuprum Pocztowe TUW TUW SKOK TUW TUW TUW TUZ TUiR Polisa S.A. (w upad∏oÊci) ZU WESTA S.A. (w upad∏oÊci) TUiR GWARANT S.A. (w likwidacji) Oddzia∏y zagranicznych zak∏adów ubezpieczeƒ w Polsce: – Liberty Seguros Oddzia∏ w Polsce – AXA Ubezpieczenia Avanssur S.A. Oddzia∏ w Polsce – Chartis Europe S.A. Oddzia∏ w Polsce (dawniej AIG Europe S.A. Oddzia∏ w Polsce) – Europaische Reiseversicherung AG Oddzia∏ w Polsce – ACE European Group Limited Sp. z o.o. Oddzia∏ w Polsce – Mondial Assistance International AG S.A. G∏ówny Oddzia∏ w Polsce – Cardif-Assurances Risques Divers S.A. Oddzia∏ w Polsce – XL Insurance S.A. Oddzia∏ w Polsce Zagraniczne zak∏ady ubezpieczeƒ Reprezentanci do spraw roszczeƒ na terenie Polski nie b´dàcy ZU

38. 39.

Liczba skarg Procent ogólnej liczby skarg 246 4,677 65 1,236 1 0,019 99 1,882 19 0,361 183 3,479 1 0,019 414 7,871 3 0,057 11 0,209 175 3,327 285 5,418 3 0,057 12 0,228 141 2,681 328 6,236 305 5,798 164 3,118 84 1,597 1433 27,243 123 2,338 204 3,878 485 9,221 10 0,190 19 0,361 11 0,209 80 1,521 12 0,228 1 0,019 1 0,019 1 0,019 172 3,270 71 1,350 69 1,312 14 0,266 12 2 2 1 1 4 29

0,228 0,038 0,038 0,019 0,019 0,076 0,551

Udzia∏ z.u. w rynku dzia∏u II w % (stan na 30.06.2009 r.)* 7,333 0,909 0,196 0,843 0,499 3,104 0,058 9,982 0,988 1,293 3,316 3,827 0,518 0,319 3,121 0,095 1,154 1,911 1,517 2,018 1,058 38,903 0,303 3,641 9,390 0,005 0,706 0,196 0,102 0,946 1,053 0,206 -

-

* Udzia∏ w rynku mierzony sk∏adkà przypisana brutto w dziale II. èród∏o: www.knf.gov.pl – Biuletyn kwartalny. Rynek ubezpieczeƒ 2/2009.

spraw roszczeƒ dzia∏ajàcy na terenie Polski nie b´dàcy ZU; 4 skargi odnotowano na dzia∏alnoÊç zagranicznego zak∏adu ubezpieczeƒ; 3 sprawy odnosi∏y

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

si´ do funkcjonowania upad∏ych zak∏adów ubezpieczeƒ oraz 1 sprawa dotyczy∏a dzia∏alnoÊci Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych.

W pozosta∏ych 5 sprawach brak by∏o w∏aÊciwoÊci Rzecznika Ubezpieczonych. n

19

Rozpatrywanie skarg dotyczàcych problematyki zabezpieczenia spo∏ecznego Po III kwarta∏ach 2009 roku do Biura Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏o ogó∏em 1149 pisemnych skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego. ajliczniejsza grupa spraw, które wp∏yn´∏y do Rzecznika Ubezpieczonych, odnosi∏a si´ do dostrze˝onych nieprawid∏owoÊci w funkcjonowaniu otwartych funduszy emerytalnych (∏àcznie 1076 skargi tj. 93,6% spraw ogó∏em z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego- wykres nr 6). Pisemne wystàpienia uczestników systemu w zakresie otwartych funduszy emerytalnych dotyczy∏y przede wszystkim: p problemów towarzyszàcych zmianie OFE, w tym akwizycji, i dokonywaniu wyp∏aty transferowej; p mo˝liwoÊci anulowania umowy o cz∏onkostwo wskutek b∏´du co do treÊci oÊwiadczenia woli i nabycia wczeÊniejszych uprawnieƒ emerytalnych; p nieprawid∏owoÊci w prowadzeniu rejestru cz∏onków OFE; p nieotrzymania przez osoby uprawnione Êrodków zgromadzonych na rachunku zmar∏ego cz∏onka OFE; p nieprawid∏owoÊci w czynnoÊciach akwizycyjnych. Pojedyncze wystàpienia dotyczy∏y: p zawarcia umowy w wyniku wprowadzenia w b∏àd; p sfa∏szowania umowy; p kwestii podzia∏u Êrodków w przypadku rozwodu; p zmiany wysokoÊci op∏aty pobranej od sk∏adki przekazanej przez ZUS; p braku informacji o stanie rachunku. Analizujàc skargi w uj´ciu podmiotowym (tabela nr 4), najwi´cej wystàpieƒ na dzia∏alnoÊç powszechnych towarzystw emerytalnych dotyczy∏o NORDEA PTE S. A. zarzàdzajàcego

N

20

NORDEA OFE (1047 spraw1). Pozosta∏e skargi z∏o˝ono na PTE PZU S. A. zarzàdzajàce OFE PZU – Z∏ota Jesieƒ – (8 spraw), AVIVA PTE AVIVA BPH CU WBK S.A. zarzàdzajàce AVIVA OFE BPH CU WBK2 (7 spraw), AMPLICO PTE S.A.3 zarzàdzajàce AMPLICO OFE oraz ING PTE S. A. zarzàdzajàce ING OFE (po 4 sprawy), GENERALI PTE S.A. zarzàdzajàce GENERALI OFE (2 sprawy), AXA PTE S.A. zarzàdzajàca

Ubezpieczonych wp∏yn´∏y dwie sprawy dotyczàce indywidualnych kont emerytalnych i jedna proÊba o informacje dotyczàce sytuacji prawnej osoby b´dàcej w przesz∏oÊci przedstawicielem jednego z OFE. Rzecznik Ubezpieczonych otrzyma∏ tak˝e skargi na dzia∏alnoÊç Zak∏adu Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych (∏àcznie 65 skarg, tj. 5,7% spraw ogó∏em z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego – wykres nr 6). Zdecydowana wi´kszoÊç skarg dotyczy∏a jednak dzia∏alnoÊci ZUS niezwiàzanej z funkcjonowaniem II i III filaru emerytalnego – wówczas Rzecznik Ubezpieczonych nie móg∏ podjàç interwencji, przekazywa∏ jed-

Wykres nr 6. Zestawienie podmiotów skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 r.

Inne 0,7%

ZUS 5,7%

OFE 96,3%

AXA OFE (1 sprawa), PTE BANKOWY S.A. zarzàdzajàce OFE Bankowy (1 sprawa), oraz na PTE POLSAT S.A. zarzàdzajàce OFE POLSAT (1 sprawa). Z∏o˝ono tak˝e skarg´ dotyczàcà funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych, która nie wskazywa∏a na konkretny podmiot rynku. Dodatkowo do Rzecznika

nak skarg´ do rozpatrzenia zgodnie z w∏aÊciwoÊcià do Centrali ZUS lub wskazywa∏ skar˝àcym instytucj´ w∏aÊciwà w danej sprawie (58 spraw). Cztery skargi na funkcjonowanie ZUS dotyczy∏y problemu nieprzekazywania sk∏adek na rachunki ubezpieczonych w OFE. Wyst´powanie zmniejszonej liczby skarg dotyczàcych

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

nieprzekazywania sk∏adek emerytalnych Êwiadczy o zlikwidowaniu zaleg∏oÊci ZUS w przetwarzaniu dokumentów ubezpieczeniowych za poprzednie okresy. Trzy skargi doty-

ubezpieczonego na liÊcie osób zmieniajàcych OFE, w zwiàzku z tym ZUS nie móg∏ dokonaç zmiany w Centralnym Rejestrze Cz∏onków OFE, a w konsekwencji zmiana funduszu

Wykres nr 7. Przedmiot skarg wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych z zakresu zabezpieczenia emerytalnego w okresie III kwarta∏ów 2009 r. Nieprawid∏owoÊci w czynnoÊciach akwizycyjnych 0,3%

¸àcznie sprawy nie przekraczajàce 1% 0,5%

Nieprawid∏owoÊci w wyp∏acie (Êmierç cz∏onka OFE) 0,5%

Inne 0,4%

Nieprzekazywanie sk∏adek do OFE 0,4%

Brak w∏aÊciwoÊci RU 5,6%

Nieprawid∏owoÊci w prowadzeniu rejestru cz∏onków przez PTE 0,6%

Anulowanie umowy ze wzgl´du na nabycie prawa do wczeÊniejszej emerytury 0,9%

czy∏y innych spraw zwiàzanych z dzia∏alnoÊcià ZUS np. brak informacji o stanie rachunku. Najwi´ksza grupa skarg odnosi∏a si´ do problematyki zmiany funduszu i dokonania wyp∏aty transferowej (1043 skarg; 90,8 % spraw ogó∏em – wykres nr 7). Z analizy przedmiotowych spraw wynika, i˝ opisywane przez skar˝àcych problemy dotyczy∏y najcz´Êciej: p zakwestionowania przez bieg∏ego grafologa podpisów przedstawionych naˇzawiadomieniach o przystàpieniu do innego OFE; p niedostarczenia do dotychczasowego funduszu prawid∏owo wype∏nionego zawiadomienia o zawarciu umowy z innym OFE, z wnioskiem o dokonanie wyp∏aty transferowej; p wprowadzenia przez fundusz w b∏àd co do dokonania op∏aty zwiàzanej ze zmianà funduszu emerytalnego. W zwiàzku z powy˝szym dotychczasowy fundusz nie umieszcza∏

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

Zmiana Funduszu i dokonanie wyp∏aty transferowej 90,8%

i wyp∏ata transferowa nie dochodzi∏a do skutku. Cz´Êç skarg z zakresu zabezpieczenia emerytalnego skierowanych do

Rzecznika Ubezpieczonych dotyczy∏a anulowania umowy cz∏onkostwa w OFE na skutek niewiedzy o utracie prawa do wczeÊniejszego Êwiadczenia emerytalnego (11 spraw – 0,9% ogó∏u spraw), b∏´dne prowadzenie rejestru cz∏onków OFE (7 spraw – 0,6%) oraz nieprawid∏owoÊci w wyp∏acie Êrodków po Êmierci cz∏onka OFE (6 skarg – 0,5% wszystkich spraw). Ze wzgl´du na niedostatecznà wiedz´ ubezpieczonych o funkcjonowaniu II filaru, cz´Êç zapytaƒ dotyczy∏a treÊci obowiàzujàcych przepisów w zakresie dziedziczenia Êrodków zgromadzonych na rachunku w OFE i procedur ich wyp∏aty w przypadku Êmierci cz∏onka funduszu. Ponadto do Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏y trzy skargi na nieprawid∏owoÊci w czynnoÊciach akwizycyjnych, dwie sprawy dotyczàce op∏at za zwrot Êrodków gromadzonych na indywidualnym koncie emerytalnym, sprawa dotyczàca umowy zawartej w wyniku wprowadzenia w b∏àd, skarga dotyczàca trudnoÊci ze wskazaniem osób uposa˝onych oraz skarga zwiàzana z podzia∏em Êrodków po rozwodzie czy kwestia zmiany wysokoÊci op∏at od przekazanej sk∏adki. W omawianym okresie sprawozdawczym 64 skarg (5,6% wszystkich spraw) skierowanych do Rzecznika

Wykres nr 8. Tryb rozpatrywania skarg z zakresu zabezpieczenia emerytalnego wp∏ywajàcych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 r.

100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0

92,34%

7,58%

10,0

0,08%

0,0 Podj´cie interwencji

Niepodj´cie interwencji

Brak ostatecznej oceny w post´powaniu wewn´trznym

21

Tabela nr 4. Liczba skarg na poszczególne podmioty z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych w okresie III kwarta∏ów 2009 r. Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

Podmioty AEGON PTE S.A. Amplico PTE S.A.5 PTE Allianz Polska S.A. Aviva PTE Aviva BZ WBK S.A.6 AXA PTE S.A. PTE Bankowy S.A. Generali PTE S.A. ING PTE S.A. NORDEA PTE S.A. Pekao Pionieer PTE S.A. Pocztylion-Arka PTE S.A. PTE Polsat S.A. PTE PZU S.A. PTE Warta S.A. Brak nazwy PTE Inne ZUS 7 OGÓ¸EM

Ubezpieczonych nie mieÊci∏o si´ w zakresie jego kompetencji. Sprawy te by∏y przekazywane zgodnie z w∏aÊciwoÊcià do odpowiednich adresatów z powiadomieniem autorów wystàpieƒ o przekazaniu ich spraw zgodnie z w∏aÊciwoÊcià lub wskazywano skar˝àcym mo˝liwoÊç z∏o˝enia skargi do odpowiedniego podmiotu. Po przeanalizowaniu 1149 wystàpieƒ, jakie wp∏yn´∏y do Rzecznika Ubezpieczonych po III kwarta∏ach 2009 roku, podj´to czynnoÊci interwencyjne w 1061 sprawach, co stanowi∏o 92,34% wszystkich skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego (wykres nr 8). W 87 sprawach, co stanowi∏o 7,58% wszystkich skarg z zakresu zabezpieczenia spo∏ecznego, Rzecznik Ubezpieczonych nie podjà∏ interwencji. Niepodj´cie interwencji zazwyczaj spowodowane by∏o brakiem w∏aÊciwoÊci Rzecznika, wczeÊniejszym rozpatrywaniem sprawy przez Sàdy Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych, wskazaniem skar˝àcemu innego podmiotu w∏aÊciwego do rozpatrzenia danej sprawy, brakiem stosownego wniosku ze strony osoby kierujàcej wystàpienie, w którym zawarta by∏a jedynie proÊba o wyjaÊnienie przepisów

22

Liczba cz∏onków OFE4 762 676 1 105 097 388 518 2 898 121 768 277 421 803 670 117 2 898 240 813 793 350 057 471 381 328 107 2 092 524 313 567 14 282 278

prawnych dotyczàcych dzia∏alnoÊci OFE. Interwencje nie by∏y równie˝ podejmowane w sprawach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych jako do kolejnego adresata ( „do wiadomoÊci”), gdy˝ ich autorzy wyraênie zaznaczali, ˝e chodzi im jedynie o zapoznanie instytucji Rzecznika z danà sprawà. W wyniku interwencji Rzecznika Ubezpieczonych podj´tych po III kwarta∏ach 2009 r. w przypadku zakoƒczenia post´powania 11 spraw zakoƒczy∏o si´ pozytywnym wynikiem dla skar˝àcych, a 33 sprawy uzyska∏y wynik negatywny. Warto zwróciç uwag´, i˝ 1048 spraw, w których Rzecznik podjà∏ interwencj´, nie zosta∏o jeszcze rozstrzygni´tych. Przewa˝ajàcà cz´Êç spraw w toku stanowià dwie skargi zbiorowe z∏o˝one w imieniu 1034 cz∏onków funduszu Nordea. Rzecznik Ubezpieczonych uznawa∏ spraw´ za zakoƒczonà, gdy: p PTE uznawa∏o zasadnoÊç interwencji i zmienia∏o swoje wczeÊniejsze stanowisko; p w Êwietle kolejnych wyjaÊnieƒ i po wnikliwej analizie sprawy Rzecznik oceni∏, ˝e prawo bàdê interesy cz∏onków OFE nie zo-

Liczba skarg 4 7 1 1 2 4 1047 1 8 1 3 7 1086

Procent ogólnej liczby skarg 0,4 0,6 0,1 0,1 0,2 0,4 96,4

0,1 0,7 0,1 0,3 0,6 100,0

sta∏y naruszone lub wyczerpa∏ wszystkie mo˝liwoÊci dzia∏ania, jednak PTE nie zmieni∏o stanowiska w sprawie – wówczas Rzecznik informowa∏ skar˝àcych o przys∏ugujàcym im prawie wystàpienia na drog´ sàdowà. n

1

Do Rzecznika Ubezpieczonych wp∏yn´∏a skarga grupowa na dzia∏alnoÊç NORDEA Powszechnego Towarzystwa Emerytalnego S.A. Wyst´pujàcy poprzez pe∏nomocnika cz∏onkowie OFE NORDEA skar˝yli si´ na utrudnianie zmiany otwartego funduszu emerytalnego. 2 Od dnia 1.06.2009 r. nastàpi∏a zmiana nazwy z Commercial Union PTE BPH CU WBK S.A. na Aviva PTE Aviva BZ WBK S.A. 3 Od dnia 22.09.2009r. nastàpi∏a zmiana nazwy z AIG PTE SA na Amplico PTE S.A. 4 èród∏o KNF – Cz∏onkowie otwartych funduszy emerytalnych; stan na dzieƒ: 25.09.2009 r. 5 Od dnia 22.09.2009 r. nastàpi∏a zmiana nazwy z AIG PTE SA na Amplico PTE S.A. 6 Od dnia 1.06.2009 r. nastàpi∏a zmiana nazwy z Commercial Union PTE BPH CU WBK S.A. na Aviva PTE Aviva BZ WBK S.A. 7 Skargi na ZUS dotyczà tu tylko problematyki zabezpieczenia emerytalnego.

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Potrzeba prokonsumenckiej standaryzacji post´powaƒ likwidacyjnych Poprawa praktyki likwidacji szkód z ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych jest od szeregu lat przedmiotem szczególnego zainteresowania i czynnych dzia∏aƒ Urz´du Rzecznika Ubezpieczonych. yra˝ajà si´ one m.in. w formu∏owanych przez Rzecznika propozycjach legislacyjnych, wnioskach do Sàdu Najwy˝szego o rozstrzygni´cie rozbie˝noÊci pojawiajàcych si´ w orzecznictwie sàdów powszechnych, pracach na p∏aszczyênie edukacyjno-informacyjnej czy te˝ inspirowaniu przedstawicieli zak∏adów ubezpieczeƒ do podj´cia prac majàcych na celu przyj´cie jednolitych standardów likwidacyjnych. Rzecznik podejmujàc szereg inicjatyw w omawianej materii, szczególnie skupia si´ na dzia∏aniach naprawczych w obszarze ubezpieczeƒ komunikacyjnych. Chodzi tutaj g∏ównie o ubezpieczenie odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, co bezpoÊrednio zwiàzane jest ze skalà zjawiska notowanà w prowadzonych post´powaniach skargowych, a tym samym jego ustawowà misjà – reprezentowaniem poszkodowanych, korzystajàcych z tego ubezpieczenia w sporach z zak∏adami ubezpieczeƒ, które na co dzieƒ realizuje w ramach bie˝àcych prac. Rzecznik dà˝y do uporzàdkowania mechanizmów rynkowych i rozwiàzania problemów wywo∏anych niejednorodnà praktykà w zakresie stosowania przepisów prawa zawartych zarówno w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK, jak i ÊciÊle powiàzanymi z nimi przepisami odszkodowawczymi kodeksu cywilnego. Wiedz´ na temat problemów praktycznych po stronie poszkodowanych osób dochodzàcych od ubez-

W

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

pieczycieli roszczeƒ odszkodowawczych Rzecznik Ubezpieczonych czerpie bezpoÊrednio od nich samych, jak równie˝ od osób reprezentujàcych ich interesy tj. podmiotów trudniàcych si´ pomocà w dochodzeniu odszkodowaƒ, powiatowych i miejskich rzeczników konsumentów, kancelarii adwokackich i radcowskich1. Zarówno skargi nap∏ywajàce do Rzecznika, jak i pytania i proÊby o wyjaÊnienia niektórych zagadnieƒ z dziedziny prawa ubezpieczeniowego przesy∏ane za poÊrednictwem poczty elektronicznej wraz z wiedzà, którà pracownicy Biura czerpià z codziennych dziesi´ciogodzinnych dy˝urów telefonicznych, sà nieocenionym êród∏em informacji o problemach w relacjach mi´dzy poszkodowanymi a zak∏adami ubezpieczeƒ, a tym samym inspirujà nas do podejmowania dzia∏aƒ na rzecz ochrony reprezentowanych przez Urzàd osób. Dzia∏ania podejmowane przez Rzecznika we wskazywanym zakresie realizujemy jak wspomniano wy˝ej, na kilku p∏aszczyznach. W niniejszym opracowaniu skupimy si´ na ostatniej z nich a mianowicie podj´ciu, a Êcis∏ej rzecz ujmujàc rozszerzeniu wspó∏pracy z samorzàdem ubezpieczeniowym skupionym w Polskiej Izbie Ubezpieczeƒ. Rzecznik chcàc uczestniczyç w porzàdkowaniu praktyki likwidacyjnej w ubezpieczeniach komunikacyjnych zach´ca bran˝´ ubezpieczeniowà do prokonsumenckiego ujednolicania stosowanych procedur likwidacyjnych w ubezpieczeniu odpowiedzialnoÊci cywilnej

posiadaczy pojazdów mechanicznych. Wydaje si´ bowiem, ˝e standaryzacja procedur stosowanych na rynku w odniesieniu do jednolitego w swoim ustawowym kszta∏cie obowiàzkowego ubezpieczenia OC komunikacyjnego powinna byç rzeczà naturalnà, a jednoczeÊnie pozytywnà, wartoÊcià dla ca∏ego rynku ubezpieczeƒ. Rzecznik w tym celu zaproponowa∏ Izbie dokonanie wspólnej diagnozy najcz´Êciej pojawiajàcych si´ po stronie konsumentów problemów w ubezpieczeniach komunikacyjnych, g∏ównie ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Ocena ta nast´pnie s∏u˝y∏aby standaryzacji post´powaƒ likwidacyjnych poprzez przyjmowanie przez zrzeszone w Izbie zak∏ady jednolitych standardów w ramach „Dobrych Praktyk Rynkowych”. Wzorem dla tych poczynaƒ, w ocenie Rzecznika mo˝e byç rynek bancassurance, którego przedstawiciele (Zwiàzek Banków Polskich we wspó∏pracy z Polskà Izbà Ubezpieczeƒ) po opublikowaniu przez Rzecznika raportu nt. nieprawid∏owoÊci wyst´pujàcych w tym segmencie rynku przyj´to Rekomendacj´ Dobrych Praktyk na polskim rynku bancassurance w zakresie ubezpieczeƒ ochronnych powiàzanych z produktami bankowymi. Rzecznik zaproponowa∏ Izbie realizacj´ omawianych prac w kilku etapach. Pierwszym z nich by∏oby wskazanie i szczegó∏owe omówienie przez Rzecznika z jakimi problemami spotykajà si´ poszkodowani konsumenci us∏ug ubezpieczeniowych. Na tym etapie Rzecznik wskazywa∏by jak w ocenie Urz´du od strony prawnej, poszczególne problemy nale˝a∏oby rozwiàzywaç stawiajàc tym samym minimalne warunki do wypracowania standardu dla konkretnego ujawniajàcego si´ w praktyce problemu, poparte zarówno poglàdami 23

doktryny, jak i bogatà linià orzecznictwa. W drugim etapie prac nad standardem zak∏ady ubezpieczeƒ we w∏asnym zakresie przeanalizowa∏yby obserwowany problem, przedyskutowa∏y mo˝liwoÊci wypracowania jednolitego dla niego standardu, a w efekcie, je˝eliby by∏a taka wola przygotowa∏yby projekt dobrych praktyk jednoczeÊnie przedstawiajàc go do zaopiniowania Rzecznikowi, a tak˝e innym organom. W ostatnim etapie prac nad dobrymi praktykami po przeanalizowaniu uwag, opinii i oczekiwanym przez nas ich uwzgl´dnieniu zak∏ady przyjmowa∏yby do swoich procedur takie regu∏y – jednolite standardy, które by∏yby stosowane w praktyce obrotu ca∏ego rynku. JesteÊmy zdania, ˝e tym sposobem moglibyÊmy wspólnie z udzia∏em zainteresowanych podmiotów rynkowych w poprzedzonej merytorycznà dyskusjà uczyniç transparentnymi i jednolitymi na rodzimym rynku procedury likwidacyjne w spornych obszarach. Oczywistym te˝ jest, ˝e standardy te w naszej ocenie powinny maksymalnie uwzgl´dniaç s∏uszne interesy osób korzystajàcych z dobrodziejstwa ubezpieczenia tzn. wykracza∏yby w swoich korzyÊciach ponad uprawnienia poszkodowanych okreÊlone w powszechnie obowiàzujàcych przepisach i zapad∏ego na ich tle orzecznictwa. Wyra˝amy te˝ opini´, ˝e wp∏ywa∏oby to z biegiem czasu na zdecydowanà popraw´ wizerunku bran˝y, ogranicza∏o sytuacje sporne a tym samym liczb´ skarg, post´powaƒ sàdowych, wspomaga∏o konkurencyjnoÊç i nios∏o szereg innych pozytywnych skutków i korzyÊci dla ca∏ego rynku zarówno strony popytowej – konsumenckiej jak i poda˝owej – bran˝y ubezpieczeniowej. Kompletna standaryzacja post´powania likwidacyjnego w obszarze ubezpieczenia obowiàzkowego OC posiadaczy pojazdów mechanicznych otworzy∏aby w przysz∏oÊci mo˝liwoÊç dyskusji nt. wprowadzenia do polskiego prawa modelu bezpoÊredniej likwidacji szkód. Wydaje si´ jednak, ˝e na obecnym etapie rozwoju polskiego rynku to daleka przy24

sz∏oÊç, bowiem b´dàc realistami zdajemy sobie spraw´, ˝e we wszystkich problemach obecnie toczàcych praktyk´ obrotu tego typu standardów nie da si´ wypracowaç, tym nie mniej na dzieƒ dzisiejszy jest szereg miejsc gdzie przy wspólnym zaanga˝owaniu i dobrej woli uda∏oby si´ zdecydowanie podnieÊç jakoÊç us∏ug likwidacyjnych Êwiadczonych na rodzimym rynku ubezpieczeƒ. W ostatnim czasie, co doceniamy i uznajemy za drobny i pierwszy krok na rzecz porzàdkowania praktyki obrotu, omawiana w niniejszym opracowaniu propozycja Rzecznika Ubezpieczonych spotka∏a si´ z zainteresowaniem Komisji ds. ubezpieczeƒ komunikacyjnych przy Polskiej Izbie Ubezpieczeƒ, gdzie po przedstawieniu przez Rzecznika postulatów odnoÊnie rozwiàzania praktycznych problemów z poszanowaniem przepisów i orzecznictwa oraz kilku wspólnych spotkaniach z Cz∏onkami w/w komisji m.in. przygotowano wst´pny projekt standardu w odniesieniu do problematyki zwrotu kosztów najmu pojazdu zast´pczego. Po zapoznaniu si´ z w/w projektem jesteÊmy jednak nieco rozczarowani jego treÊcià bowiem nie uwzgl´dnia ona nawet naszych postulatów w odniesieniu do minimalnych warunków progowych uwzgl´dniajàcych s∏uszne interesy konsumenckie. Tym nie mniej na obecnym etapie ˝ywimy jeszcze nadziej´, ˝e przy wspólnym wysi∏ku i odmiennym ni˝ w pierwotnie przygotowanej wersji projektu podejÊciu zak∏adów ubezpieczeƒ do wielu kwestii prace te zakoƒczà si´ pomyÊlnie i b´dàc pierwszym tego typu standardem otworzy drog´ do prac nad kolejnymi projektami. Je˝eli tak si´ nie stanie rozwa˝ymy podj´cie innych dzia∏aƒ majàcych na celu definitywne rozstrzygni´cie problematycznej od szeregu lat kwestii zwrotu kosztów najmu pojazdu zast´pczego2. Natomiast jakby tak si´ sta∏o, na co póki co mamy nadziej´ wydaje si´, ˝e w ramach jednolitych praktyk posuwajàc si´ od drobniejszych kwestii idàc w kierunku tych zasadniczych, w ramach standardów mo˝na by by∏o podjàç

starania i ukszta∏towaç kolejno takie problematyczne tematy jak: p zwrot uzasadnionych kosztów holowania i parkowania; p zwrot kosztów badaƒ technicznych, w pe∏nym zakresie; p kwestie podwójnego czy wielokrotnego ubezpieczenia; p sposób wyceny pozosta∏oÊci po zniszczonym pojeêdzie (wartoÊci wraku); p cz´sto zbyt dalekie formalizowanie post´powaƒ likwidacyjnych i idàca z tym w parze nieterminowoÊç w realizacji zobowiàzaƒ gwarancyjnych; p analogiczny sposób podejÊcia do wyceny szkody niezale˝nie od tego czy szkoda prognozowana jest jako ca∏kowita czy cz´Êciowa3; p problematyk´ cz´Êci stosowanych do napraw pojazdów, a tak˝e kwestie zwiàzane z ich amortyzacjà, merkantylnym ubytkiem wartoÊci. JesteÊmy te˝ przekonani, ˝e kluczowe znaczenie dla poprawy praktyki obrotu w ubezpieczeniach obowiàzkowych poprzez standaryzacj´ ma szersze ni˝ dotychczas zaanga˝owanie w ten proces Polskiej Izby Ubezpieczeƒ. Samorzàd ubezpieczycieli powinien staç si´ podmiotem kreujàcym, a nast´pnie g∏ównym moderatorem zmian majàcych na celu porzàdkowanie praktyki obrotu. Niestety, co bywa dla nas przykre i niezrozumia∏e cz´Êç przedstawicieli samorzàdu zak∏adów ubezpieczeƒ, co ciekawsze w odró˝nieniu od reprezentantów samych zak∏adów, czasami bagatelizuje problemy, które Rzecznik podejmuje w swoich dzia∏aniach. Koronnym, a jednoczeÊnie propagowanym w naszej ocenie, argumentem Izby jest to, ˝e podnoszone przez Rzecznika problemy sà pochodnà relatywnie niewielkiej liczby skarg w zestawieniu z liczbà sprzedanych polis. Rozumiejàc w pewien sposób dzia∏ania wizerunkowe Izby, trudno jednak zgodziç si´ z takim myÊleniem posi∏kujàc si´ choçby przyk∏adem nieuwzgl´dniania w odszkodowaniu kosztorysowym podatku VAT. Pomniejszanie odszkodowaƒ

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

o kwot´ podatku VAT by∏o powszechnà praktykà, pomimo, ˝e skarg na taki sposób ustalania odszkodowaƒ wp∏ywa∏o do Biura Rzecznika w skali roku relatywnie niewiele, stanowiàc znikomy promil wszystkich szkód w pojazdach rozliczonych z pomini´ciem podatku VAT. Mo˝na zatem bez wi´kszego ryzyka stwierdziç, ˝e sygnalizowane Rzecznikowi w skargach i innych formach nawet nieliczne przypadki sporów miedzy ubezpieczycielami a poszkodowanymi lub ubezpieczonymi sà odzwierciedleniem powszechnie funkcjonujàcych mechanizmów i procedur ujawniajàcych potrzeb´ podejmowania dzia∏aƒ majàcych na celu ich uporzàdkowanie. Z tych wzgl´dów wyra˝amy opini´, ˝e przedstawiciele samorzàdu zak∏adów ubezpieczeƒ celem porzàdkowania wyst´pujàcych

problemów w kontaktach z konsumentami, a tak˝e budowaniem w ocenie spo∏ecznej pozytywnego wizerunku bran˝y zamiast kwestionowaç liczb´ skarg nap∏ywajàcych do Rzecznika powinni wykazywaç si´ takà samà aktywnoÊcià w podejmowaniu dzia∏aƒ z poszanowaniem interesów konsumenckich na rzecz wprowadzenia jednolitoÊci w post´powaniach likwidacyjnych, kolejno je porzàdkujàc i standaryzujàc. W efekcie bowiem, o czym si´ zapomina, zadowolenie konsumentów szybko przek∏ada si´ na wi´ksze ni˝ dotychczasowe zaufanie spo∏eczne do instytucji ubezpieczeƒ, a tym samym zrównowa˝ony rozwój bran˝y ubezpieczeniowej, co przypominajàc pomocowà ide´ tego stosunku zobowiàzaniowego daje równie˝ stabilizacj´ i gwarancj´ dalszego

rozwoju spo∏ecznego i gospodarczego kraju. n Aleksander Daszewski r. pr koordynator w Biurze Rzecznika Ubezpieczonych.

1 Szerzej na ten temat w dorocznych sprawozdaniach Rzecznika Ubezpieczonych, zamieszczanych na stronie www.rzu.gov.pl. 2 Mamy tutaj na myÊli zarówno inicjatyw´ legislacyjnà jak i zapytanie do Sàdu Najwy˝szego wobec wyst´pujàcych rozbie˝noÊci w orzecznictwie sàdów powszechnych. 3 Obecnie sposób wyceny tych dwóch przypadków jest skrajnie odmienny bowiem przy dà˝eniu do uzyskania szkody ca∏kowitej dopuszcza si´ napraw´ w autoryzowanych stacjach obs∏ugi (ASO), stosowanie cz´Êci oryginalnych, maksymalne stawki za roboczogodzin´ etc., natomiast przy szkodzie cz´Êciowej przyjmuje si´ napraw´ na zdecydowanie taƒszych zamiennikach, dokonuje si´ amortyzacji cz´Êci potrzebnych do naprawy, znaczàco weryfikuje koszty roboczogodzin.

Przedawnienie roszczeƒ o zap∏at´ sk∏adki lub jej raty z umowy obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych Lata 2008-2009, czas kryzysu finansowego i gospodarczego to okres wzmo˝onej windykacji nale˝noÊci przys∏ugujàcych przedsi´biorcom, równie˝ w sferze zobowiàzaƒ wynikajàcych z umów ubezpieczenia. bie˝àcym roku Biuro Rzecznik Ubezpieczonych odnotowa∏o liczne zapytania dotyczàce problematyki dopuszczalnoÊci dochodzenia roszczeƒ o zap∏at´ zaleg∏ej raty sk∏adki, w szczególnoÊci z umowy obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Przedmiotem pytaƒ konsumentów by∏y trzy zasadnicze kwestie: Czy zak∏ad ubezpieczeƒ lub firma windykacyjna mo˝e ˝àdaç zaleg∏ej raty sk∏adki z tytu∏u umowy ubezpieczenia OC zawartej kilka lat temu, w szczególnoÊci jeÊli w trakcie jej obowiàzywania zosta∏ sprzedany pojazd mechaniczny? Czy istnieje

W

P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39

mo˝liwoÊç skutecznego uchylenia si´ od takiego wezwania do zap∏aty? Wreszcie, czy firma windykacyjna jest uprawniona do ˝àdania zap∏aty tej wierzytelnoÊci, skoro umowa ubezpieczenia OC zosta∏a zwarta z zak∏adem ubezpieczeƒ? Celem niniejszego artyku∏u b´dzie wi´c przybli˝enie problematyki prawnej dopuszczalnoÊci i skutecznoÊci ˝àdania zap∏aty zaleg∏ej sk∏adki lub jej raty z tytu∏u umów obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, zawieranych w latach 2001 – 2006. W pierwszej kolejnoÊci nale˝y wyraênie oddzieliç zagadnienie dopusz-

czalnoÊci ˝àdania zap∏aty przedawnionej sk∏adki (lub jej raty) od potencjalnej skutecznoÊci prawnej takiego ˝àdania. Prawo cywilne nie zabrania wierzycielowi dochodzenia wzgl´dem d∏u˝nika przedawnionego d∏ugu. Wierzyciel mo˝e wi´c kierowaç propozycj´ zap∏aty lub uznania zobowiàzania przeterminowanego. Równie˝ przepisy prawa karnego nie uznajà takiego zachowania za przest´pstwo. Ewentualnym sankcjom podlegajà niektóre formy (sposoby) windykacji roszczeƒ, w tym tak˝e roszczeƒ przedawnionych. Prawo cywilne nie zabrania tak˝e d∏u˝nikowi zap∏aty jego zaleg∏ego a przedawnionego d∏ugu. Jednak˝e wieloletnia bezczynnoÊç wierzyciela w dochodzeniu swoich praw (np. ˝àdania zap∏aty sk∏adki) umo˝liwia d∏u˝nikowi skuteczne uchylenie si´ od zap∏aty d∏ugu poprzez skorzystanie z instytucji przedawnienia roszczenia. 25

Umowa ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych jest umowà cywilnoprawnà, której zasady zawierania, przedmiot oraz prawa i obowiàzki stron tej umowy, uregulowane sà aktualnie przez przepisy ustawy z dnia 22 maja 2003 roku o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych1, a tak˝e przez przepisy Kodeksu cywilnego2. Dla umów zawieranych w latach 2001-2003 zastosowanie, oprócz Kodeksu cywilnego, znajdujà przepisy rozporzàdzenia Ministra Finansów z dnia 24 marca 2000 roku w sprawie ogólnych warunków obowiàzkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powsta∏e w zwiàzku z ruchem tych pojazdów3. Ogólnie rzecz ujmujàc przez zawarcie umowy obowiàzkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej ubezpieczyciel zobowiàzuje si´ do zap∏acenia okreÊlonego odszkodowania za szkody powsta∏e w zwiàzku z ruchem tego pojazdu, zaÊ posiadacz pojazdu mechanicznego zobowiàzuje si´ do zap∏aty sk∏adki. Umowa obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych jest wi´c umowà odp∏atnà. Przesàdza o tym obowiàzek posiadacza pojazdu mechanicznego do zap∏aty na rzecz ubezpieczyciela sk∏adki ubezpieczeniowej. Termin do zap∏aty sk∏adki za udzielonà ochron´ co do zasady okreÊlony jest w umowie ubezpieczenia OC lub niekiedy wyznaczony jest przez przepis art. 813 § 2 k.c. Zak∏ad ubezpieczeƒ i posiadacz pojazdu mechanicznego mogà umówiç si´, i˝ sk∏adka b´dzie op∏acana w ratach oraz okreÊliç dzieƒ, w którym powinna nastàpiç zap∏ata okreÊlonej raty sk∏adki. Je˝eli ubezpieczajàcy nie zap∏aci raty sk∏adki w umówionym dniu to zak∏ad ubezpieczeƒ mo˝e wezwaç do jej zap∏aty wraz z odsetkami ustawowymi za opóênienie. W sytuacji, gdy posiadacz pojazdu mechanicznego (d∏u˝nik) dobrowolnie nie zechce zap∏aciç swojego d∏ugu, to wierzyciel 26

(zak∏ad ubezpieczeƒ) mo˝e skierowaç swoje ˝àdanie na drog´ post´powania sàdowego – do przymusowej egzekucji. Prawna mo˝liwoÊç ˝àdania zap∏aty sk∏adki lub jej raty od strony normatywnej okreÊlana jest mianem roszczenia. Powstanie, a nast´pnie istnienie tego roszczenia nie oznacza jednak, ˝e zak∏ad ubezpieczeƒ lub przedsi´biorca dzia∏ajàcy w imieniu i na rzecz ubezpieczyciela albo podmiot który naby∏ od niego d∏ug mo˝e zawsze skutecznie domagaç si´ jego zap∏aty. W szczególnoÊci, je˝eli ˝àdanie takie zosta∏o sformu∏owane po up∏ywie wielu lat od dnia zawarcia umowy ubezpieczenia OC i zobowiàzania si´ ubezpieczajàcego do zap∏aty sk∏adki za udzielonà ochron´ ubezpieczeniowà. Prawo cywilne przewiduje bowiem instytucj´, która powoduje powstanie niekorzystnych skutków prawnych dla wierzyciela na skutek up∏ywu czasu i niewykonania przez niego przys∏ugujàcych mu uprawnieƒ. Jest nià tzw. instytucja przedawnienia. Celem instytucji przedawnienia jest stabilizowanie stosunków prawnych i gwarantowanie ich pewnoÊci. Dopuszczenie mo˝liwoÊci realizowania roszczeƒ bez jakiegokolwiek ograniczenia w czasie prowadzi∏oby do sytuacji, w której strony stosunku prawnego (np. umowy ubezpieczenia) pozostawa∏yby przez dziesiàtki lat w niepewnoÊci co do swojej sytuacji prawnej4. Przedawnienie jest wi´c instytucjà prawnà, która ogranicza w czasie mo˝liwoÊç skutecznego dochodzenia roszczeƒ majàtkowych wynikajàcych ze stosunków cywilnoprawnych. Ustawodawca uzna∏ bowiem, ˝e nie ma uzasadnionych powodów, aby dbaç o interes wierzyciela, który zachowuje si´ bezczynnie. Je˝eli chodzi o przedmiot przedawnienia, to zgodnie z art. 117 § 1 k.c. przedawnieniu ulegajà – z nielicznymi wyjàtkami – roszczenia majàtkowe5. Roszczenie o zap∏at´ sk∏adki lub jej raty jest roszczeniem majàtkowym, w zwiàzku z powy˝szym instytucja przedawnienia ma zastosowanie równie˝ do roszczeƒ z umowy

ubezpieczenia, w tym z umowy OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Zasadniczy skutek prawny przedawnienia polega na tym, ˝e po up∏ywie terminu przedawnienia ten, przeciwko, któremu przys∏uguje roszczenie (d∏u˝nik) mo˝e uchyliç si´ od jego zaspokojenia podnoszàc zarzut przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.). Podniesienie zarzutu przedawnienia (tzw. zarzutu peremptoryjnego) w sytuacji zawis∏oÊci sporu powoduje, ˝e roszczenie ju˝ nie mo˝e byç skutecznie dochodzone. Dotyczy to nie tylko roszczenia g∏ównego (np. raty sk∏adki), ale i odsetek za opóênienie6. Przedawnienie roszczenie uniemo˝liwia te˝ dochodzenie przedawnionego roszczenia na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.), gdy˝ stanowi∏oby to niedopuszczalne obejÊcie przepisów prawa. Bardzo wa˝ne jest przy tym to, ˝e sàd uwzgl´dnia up∏yw terminu przedawnienia jedynie na zarzut d∏u˝nika, przeciwko któremu przys∏uguje przedawnione roszczenie. Je˝eli wi´c po up∏ywie terminu przedawnienia wierzyciel wniesie do sàdu powództwo oparte na przedawnionym roszczeniu, a pozwany – d∏u˝nik podniesie zarzut przedawnienia, sàd oddali powództwo. Gdy d∏u˝nik zachowa si´ biernie i nie podniesie zarzutu przedawnienia, sàd rozpatrzy powództwo tak, jakby przedawnienie nie nastàpi∏o. W Êwietle przepisów kodeksu post´powania cywilnego, sàd nie mo˝e uwzgl´dniç zarzutu przedawnienia roszczenia z urz´du. Nie ma tu ˝adnego znacznie przyczyna nieskorzystania przez d∏u˝nika z prawa do podniesienia tego zarzutu. Przepis art. 117 § 2 k.c. pozostawia tà decyzj´ wy∏àcznie samemu d∏u˝nikowi, poniewa˝ to tylko on ma prawo powo∏ania si´ na przedawnienie roszczenia albo na zrzeczenie si´ tego prawa. Skuteczne skorzystanie z zarzutu przedawnienia jest mo˝liwe po zakoƒczeniu biegu przedawnienia dla okreÊlonego roszczenia majàtkowego. W przypadku roszczenia o zap∏at´ sk∏adki lub jej raty, termin przedaw-

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

nienia wskazany jest w przepisie art. 819 § 1 k.c. Zgodnie z tym przepisem „roszczenia z umowy ubezpieczenia przedawniajà si´ z up∏ywem lat trzech”. Na marginesie, przez termin przedawnienia nale˝y rozumieç granice czasowe (okres), w których d∏u˝nik mo˝e skutecznie ˝àdaç spe∏nienia okreÊlonego Êwiadczenia, w tym drodze przymusu paƒstwowego (skierowanie sprawy do sàdu i nast´pnie do egzekucji komorniczej). Wa˝ne jest równie˝ to, ˝e terminy przedawnienia roszczenia nie mogà byç skracane ani przed∏u˝ane przez czynnoÊç prawnà np. w drodze umowy. Dla ustalenia od kiedy mo˝na skutecznie podnieÊç zarzut przedawnienia roszczenia istotnym jest okreÊlenie poczàtku biegu przedawnienia. Zgodnie z art. 120 § 1 k.c. bieg przedawnienia rozpoczyna si´ od dnia, w którym roszczenie sta∏o si´ wymagalne. WymagalnoÊç wyst´puje sytuacji, w której wierzyciel uzyskuje prawnà mo˝liwoÊç ˝àdania zaspokojenia przys∏ugujàcej mu wierzytelnoÊci. Jest to stan potencjalny, o charakterze obiektywnym, którego poczàtek zbiega si´ z chwilà uaktywnienia si´ wierzytelnoÊci. Roszczenia mogà uzyskaç przymiot wymagalnoÊci w dniu oznaczonym przez ustaw´ lub przez czynnoÊç prawnà (np. umow´) albo w dniu wynikajàcym z w∏aÊciwoÊci zobowiàzania, w tym te˝ niezw∏ocznie po jego powstaniu. Termin wymagalnoÊci roszczenia o zap∏at´ sk∏adki lub jej raty z tytu∏u umowy ubezpieczenia OC okreÊlony jest co do zasady przez postanowienia zawartej umowy. Najcz´Êciej wymagalnoÊç roszczenia o jej zap∏at´ powstanie w dniu, w którym posiadacz pojazdu mechanicznego zobowiàza∏ si´ do jej uiszczenia. Przed ustaleniem, czy nastàpi∏o przedawnienie roszczenia nale˝y tak˝e ustaliç, czy nie dosz∏o do tzw. przerwania jego biegu. Zgodnie bowiem z art. 123 § 1 k.c. bieg przedawnienia przerywa si´: 1) przez ka˝dà czynnoÊç przed sàdem lub innym organem powo∏anym do rozpoznania spraw lub egzekwowania roszczeƒ danego rodzaju albo przed sàdem powszechnym, przedsi´wzi´ta bezpo-

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

Êrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia; 2) przez uznanie roszczenia przez osob´, przeciwko której roszczenia przys∏uguje; 3) przez wszcz´cia mediacji, o której mowa art. 1811-18315 k.p.c. Przyk∏adem przerwania biegu przedawnienia mo˝e byç wi´c skuteczne z∏o˝enie pozwu do sàdu o zap∏at´ zaleg∏ej raty sk∏adki, z∏o˝enie wnioski o zawezwanie do próby ugodowej przed wniesieniem pozwu (art. 184-186 k.p.c.), czy te˝ przyznanie (oÊwiadczenie) d∏u˝nika w odpowiedzi na przesàdowe wezwanie do zap∏aty o istnienia d∏ugu lub te˝ proÊba odroczenie zap∏aty odsetek za zw∏ok´. Skutkiem prawnym przerwy biegu przedawnienia jest to, ˝e po ka˝dym przerwaniu, termin przedawnienia biegnie na nowo. Z tym ˝e w przypadku dokonania czynnoÊci przed sàdem termin przedawnienia nie biegnie na nowo do czasu zakoƒczenia tego post´powania. Innymi s∏owy, wskutek przerwy w biegu przedawnienia nie mo˝na dla obliczania terminu przedawnienia doliczaç okresu czasu, jaki uprzednio up∏ynà∏ od dnia, w którym sk∏adka lub jej rata sta∏a si´ wymagalna (mia∏a zostaç zap∏acona). Reasumujàc, je˝eli do konsumenta zostanie skierowane wezwanie do zap∏aty przedawnionego ale istniejàcego roszczenia to przys∏ugujà mu nast´pujàce Êrodki dzia∏ania: p podniesienie zarzutu przedawnienia – skuteczne podniesienie zarzutu przedawnienia jest mo˝liwe po wszcz´ciu post´powania sàdowego; je˝eli taki zarzut zostanie podniesiony w odpowiedzi na pozew lub w innym piÊmie procesowym albo w sprzeciwie od nakazu zap∏aty to sàd – stosownie do art. 117 § 2 k.c. – zostanie zobligowany do oddalenia powództwa; oczywiÊcie w przypadku dobrowolnego wezwania do zap∏aty d∏u˝nik mo˝e z∏o˝yç oÊwiadczenie, i˝ nie spe∏ni takiego przedawnionego Êwiadczenia, z jednoczesnym zastrze˝eniem, ˝e w przypadku skierowania sprawy na drog´ post´powania sàdowego nie zre-

zygnuje z uprawnienia do podniesienia zarzutu przedawnienia i taki zarzut podniesienie; w takim przypadku wydaje si´ ma∏o prawdopodobne, aby wierzyciel, znajàc skutki podniesienia zarzutu w postaci oddalenia powództwa, zdecydowa∏ si´ na skierowanie sprawy do sàdu. p zrzeczenie si´ z zarzutu przedawnienia – je˝eli d∏u˝nik zrzeknie si´ zarzutu przedawnienia to sàd stwierdzi obowiàzek zap∏aty zaleg∏ej sk∏adki lub jej raty i taki wyrok b´dzie mo˝na skierowaç do egzekucji komorniczej; zrzeczenie si´ zarzutu przedawnienia mo˝e nastàpiç przed wszcz´ciem post´powania sàdowego w drodze z∏o˝enia stosowanego oÊwiadczenia woli, które mo˝e byç nast´pnie wprowadzone do post´powania sàdowego jako tzw. dowód z dokumentu prywatnego, lub te˝ w piÊmie procesowym w przypadku wszcz´cia post´powania cywilnego; p dobrowolne spe∏nienie Êwiadczenia przedawnionego – nale˝y jednak wyraênie podkreÊliç, ˝e skutek zap∏aty zaleg∏ego i przedawnionego roszczenia ma charakter nieodwracalny, d∏u˝nik nie b´dzie móg∏ skutecznie ˝àdaç zwrotu takiego d∏ugu, zgodnie bowiem z art. 411 pkt 3 k.c. „nie mo˝na ˝àdaç zwrotu Êwiadczenia je˝eli zosta∏o ono spe∏nione w celu zadoÊçuczynienia przedawnionemu roszczeniu”. OczywiÊcie wybór przedstawionych form dzia∏ania nale˝y pozostawiç do dyskrecjonalnej decyzji d∏u˝nika. JednoczeÊnie na uwadze nale˝y mieç fundamentalnà zasad´ prawa umów jakà jest zasada pacta sunt servanda. W ÊwiadomoÊci konsumenta mo˝e zrodziç si´ pytanie, czy je˝eli w toku post´powania sàdowego zostanie podniesiony zarzut przedawnienia roszczenia o zap∏aty zaleg∏ej sk∏adki (jej raty) to czy sàd na pewno uwzgl´dni ten zarzut i oddali powództwo. Dlatego te˝ nale˝y zaryso27

wo odnieÊç si´ do zagadnienia, czy istniejà przypadki, w których sàd mo˝e zasàdziç przedawnione roszczenie i na jakiej podstawie prawnej mo˝e nie uwzgl´dniç podniesionego w toku post´powania sàdowego zarzutu przedawnienia. Podniesione wàtpliwoÊci nie majà tu charakteru retorycznego, poniewa˝ zasady s∏usznoÊci i uczciwoÊci wymajà w pewnych i wyjàtkowych sytuacjach jakiegoÊ remedium, a˝eby najwy˝sze prawo z powodu up∏ywu okresu przedawnienia nie sta∏o si´ najwy˝szà niesprawiedliwoÊcià (summum ius, summa iniuria). Aktualne orzecznictwo, przy braku krytycznych uwag doktryny prawa cywilnego w tym zakresie, formu∏uje poglàd, i˝ sàd mo˝e zasàdziç przedawnione roszczenie, nawet je˝eli d∏u˝nik podniós∏ zarzut przedawnienia. Jednak˝e poglàd ten zak∏ada jednoczeÊnie daleko posuni´ty rygoryzm co do wyjàtkowoÊci sytuacji mogàcych usprawiedliwiaç nieuwzgl´dnienie przedawnienia. Przyk∏adem takich sytuacji mo˝e by zasàdzenie przedawnionego roszczenia pomimo podniesienie zarzutu: p przedawnienia roszczeƒ wynikajàcych ze zbrodni stalinowskich7; p przedawnienia roszczeƒ z r´kojmi w wyjàtkowych okolicznoÊciach, w których podniesienie zarzutu przedawnienia jest sprzeczne z zasadami wspó∏˝ycia spo∏ecznego8;, p przedawnienia roszczenia podniesionego przez ubezpieczyciela – profesjonalist´, który wykaza∏ ra˝àco niestaranne dzia∏anie9; p przedawnienia roszczenia, gdy szczególny charakter roszczeƒ majàtkowych zwiàzanych z wypadkiem przy pracy przemawia za ocen´ zarzutu co do zgodnoÊci z zasadami wspó∏˝ycia spo∏ecznego10, p przedawnienia roszczenia, gdy zarzut taki stanowi w okolicznoÊciach konkretnej sprawy nadu˝ycie prawa, o którym mowa w art. 5 k.c.11. Je˝eli zaÊ chodzi o udzielenie od28

powiedzi na pytanie o podstaw´ prawnà nieuwzgl´dnienia zarzutu przedawnienia, to jedynà podstawà mo˝e byç ocena zarzutu przedawnienia jako czynienia z przys∏ugujàcego prawa u˝ytku sprzecznego z zasadami, o których mowa w art. 5 k.c., tj. nadu˝ycie prawa podmiotowego. W zapytaniach i skargach kierowanych do Rzecznika Ubezpieczonych, w omawianych kwestiach, formu∏owane jest tak˝e pytanie, czy zak∏ad ubezpieczeƒ lub firma windykacyjna mo˝e ˝àdaç zap∏aty zaleg∏ej raty sk∏adki, je˝eli pojazd mechaniczny zosta∏ zbyty w czasie obowiàzywania umowy. Zasadniczym skutkiem zbycia pojazdu mechanicznego, w trakcie obowiàzywania umowy ubezpieczenia OC jest to, ˝e na nabywc´ przechodzà prawa i obowiàzki zbywcy wynikajàce z tej umowy. Jednak˝e ustawodawca unormowa∏ przypadki powstania tzw. odpowiedzialnoÊci solidarnej zbywcy i nabywcy za zap∏at´ sk∏adki (jej raty) za udzielonà ochron´ ubezpieczeniowà. Ogólnie rzecz ujmujàc, solidarnoÊç d∏u˝ników polega na tym, ˝e kilku d∏u˝ników zobowiàzanych jest w ten sposób, ˝e wierzyciel mo˝e ˝àdaç ca∏oÊci lub cz´Êci Êwiadczenia od wszystkich d∏u˝ników ∏àcznie od kilku z nich lub od ka˝dego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z d∏u˝nika zwalnia pozosta∏ych (art. 366 k.c.). Innymi s∏owy, w przypadku solidarnoÊci d∏u˝ników to zak∏ad ubezpieczeƒ lub firma windykacyjna, która „odkupi∏a” od ubezpieczyciela wierzytelnoÊç z tego tytu∏u – jako wierzyciel – decyduje, od którego d∏u˝nika b´dzie ˝àdaç spe∏nia Êwiadczenia. Zaspokojenie wierzyciela przez jednego z d∏u˝ników powoduje wygaÊni´cie zobowiàzania pomi´dzy stronami. Otwiera ono jednak mo˝liwoÊç wzajemnych rozliczeƒ pomi´dzy d∏u˝nikami solidarnymi. Zgodnie z art. 376 k.c. je˝eli jeden z d∏u˝ników solidarnych spe∏ni∏ Êwiadczenie, treÊç istniejàcego mi´dzy wspó∏d∏u˝nikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich cz´Êciach mo˝e on ˝àdaç zwrotu od wspó∏d∏u˝ników. Je˝eli

z treÊci tego stosunku nie wynika nic innego, d∏u˝nik, który spe∏ni∏ Êwiadczenie, mo˝e ˝àdaç zwrotu w cz´Êciach równych (np. w przypadku 2 d∏u˝ników solidarnych jest to – wartoÊci spe∏nionego Êwiadczenia). W przypadku umów ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych zawieranych w latach 2001-2003 zastosowanie w tej materii b´dzie mia∏ przepis § 8 ust. 8 rozporzàdzenia Ministra Finansów 24 marca 2000 roku w sprawie ogólnych warunków obowiàzkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powsta∏e w zwiàzku z ruchem tych pojazdów. Zgodnie z tym przepisem „zbywca pojazdu ponosi wraz z nabywcà odpowiedzialnoÊç solidarnà wobec zak∏adu ubezpieczeƒ za zap∏at´ sk∏adki ubezpieczeniowej, nale˝nej zak∏adowi ubezpieczeƒ do dnia rozwiàzania umowy, w przypadku, o którym mowa w ust. 4”. Zgodnie zaÊ z ust. 4 zdanie drugie tego˝ przepisu „Umowa ubezpieczenia OC ulega rozwiàzaniu po up∏ywie 30 dni od dnia zbycia pojazdu, nie póêniej jednak ni˝: 1) z dniem zarejestrowania pojazdu na nabywc´, 2) z chwilà zawarcia przez nabywc´ nowej umowy ubezpieczenia OC, 3) z koƒcem okresu, na jaki zosta∏a zawarta.”. SolidarnoÊç d∏u˝ników, w Êwietle tych przepisów dotyczy – w mojej opinii – raty sk∏adki wymagalnej i nieuiszczonej przed dniem zbycia, a która to przesz∏a na zbywc´ oraz raty sk∏adki, której wymagalnoÊç powsta∏a po dniu zbycia a przed rozwiàzaniem umowy. Nale˝y przy tym podkreÊliç, i˝ istnienie solidarnoÊci d∏u˝ników nie jest tu uzale˝nione od okreÊlonego zachowania zbywcy, co oznacza, ˝e nawet powiadomienie o fakcie zbycia i osobie nabywcy w okresie od dnia zbycia pojazdu do dnia poprzedzajàcego dzieƒ wymagalnoÊci raty sk∏adki nie skutkuje ustaniem odpowiedzialnoÊci solidarnoÊci zbywcy i nabywcy. Determinowana jest jedynie faktem powstania wymagalnoÊci zap∏aty sk∏adki lub jej raty przed lub po dniu zbycia pojaz-

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

du mechanicznego a przed okresem rozwiàzania umowy OC. OczywiÊcie kwestià wtórnà, ale o istotnym znaczeniu, b´dzie jest tu dodatkowo ustalenie w∏aÊciwego zakresu Êwiadczenia w zwiàzku z rozwiàzaniem umowy i normatywnym skróceniem okresu ochrony ubezpieczeniowej. O braku nie tylko solidarnoÊci d∏u˝ników, ale braku zobowiàzania w ogólnoÊci mo˝emy mówiç wówczas, gdy: p termin wymagalnoÊci do zap∏aty raty kolejnej sk∏adki nastàpi∏ po dniu zarejestrowania pojazdu na nabywc´, p termin wymagalnoÊci do zap∏aty kolejnej raty sk∏adki nastàpi∏ po dniu zawarcia przez nabywc´ nowej umowy ubezpieczenia OC, p termin wymagalnoÊci do zap∏aty kolejnej raty sk∏adki nastàpi∏ po up∏ywie 30 dni od dnia zbycia pojazdu. Ponadto, je˝eli analiza danego przypadku pozwoli na wyciàgni´cie wniosku, i˝ mamy do czynienia z ˝àdaniem zap∏aty drugiej raty sk∏adki po wystàpieniu zdarzeƒ, o których mowa w powy˝szych punktach, to istotnie zmieni si´ przedmiot zarzutu d∏u˝nika. ˚àdanie zap∏aty drugiej raty sk∏adki wymagalnej po wy˝ej wskazanych zdarzeniach mo˝e byç kwalifikowane jak ˝àdanie spe∏nienia Êwiadczenia nienale˝nego (nieistniejàcego d∏ugu, poniewa˝ on nie powsta∏ z uwagi na uprzednie rozwiàzanie umowy). Zgodnie z art. 410 § 2 k.c. Êwiadczenie jest nienale˝nie, je˝eli ten, kto je spe∏ni∏, nie by∏ w ogóle zobowiàzany lub nie by∏ zobowiàzany wzgl´dem osoby, której Êwiadczy∏ albo je˝eli podstawa Êwiadczenia odpad∏a lub zamierzony cel Êwiadczenia nie zosta∏ osiàgni´ty albo je˝eli czynnoÊç prawna zobowiàzujàca do Êwiadczenia by∏a niewa˝na i nie sta∏a si´ wa˝na po spe∏nieniu Êwiadczenia. WygaÊni´cie zobowiàzania (rozwiàzanie umowy OC w terminie, o którym mowa w § 8 ust. 4 zdanie drugie rozporzàdzenia) powoduje, ˝e b´dziemy mieli do czynienia z ˝àdaniem spe∏nienia Êwiadczenia, do której d∏u˝nik nie by∏ ju˝ zobowiàzany w ogóle. Do

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

zwrotu nienale˝nie spe∏nionego Êwiadczenia stosuje si´ przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i nast. k.c.), z zastrze˝eniem art. 411 k.c. Zgodnie bowiem z art. 411 pkt 1 k.c. „nie mo˝na ˝àdaç zwrotu spe∏nionego Êwiadczenia je˝eli spe∏niajàcy Êwiadczenie wiedzia∏, ˝e nie by∏ Êwiadczenia zobowiàzany, chyba ˝e spe∏nienie Êwiadczenia nastàpi∏o z zastrze˝eniem zwrotu albo w celu unikni´cia przymusu lub wykonania niewa˝nej czynnoÊci prawne”. W takiej sytuacji, zamiast zarzutu przedawnienia roszczenia d∏u˝nik powinien ponieÊç zarzut merytoryczny w postaci braki istnienia wierzytelnoÊci. OczywiÊcie, z ostro˝noÊci procesowej w takich przypadkach mo˝na równolegle podnieÊç tak˝e zarzut przedawnienia. W przypadku umów zawieranych od dnia 1 stycznia 2004 roku zastosowanie znajdzie przepis art. 32 ust. 3 ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Zgodnie z tym przepisem zbywca pojazdu mechanicznego ponosi wraz z nabywcà odpowiedzialnoÊç solidarnà wobec zak∏adu ubezpieczeƒ za zap∏at´ sk∏adki ubezpieczeniowej nale˝nej zak∏adowi ubezpieczeƒ za okres do dnia powiadomienia zak∏adu ubezpieczeƒ o okolicznoÊciach, o których mowa w ust. 1. tj. o fakcie zbycia tego pojazdu i o danych osobowych nabywcy). Jak wi´c wyraênie wynika z tego przepisu za okres od dnia zbycia pojazdu (np. w drodze sprzeda˝y, zmiany, darowizny) do dnia powiadomienia zbywca i nabywca sà solidarnie zobowiàzani do zap∏aty sk∏adki. Oznacza to, ˝e ubezpieczyciel mo˝e dochodziç sk∏adki w sposób wskazany w art. 366 k.c. Fakt, ˝e zbywca nie jest ju˝ w posiadaniu pojazdu nie zwalnia go z obowiàzku zap∏aty sk∏adki za okres, w którym wy˝ej mowa. W jego uzasadnionym ekonomicznie interesie jest jak najszybsze poinformowanie ubezpieczyciela o fakcie zbycia pojazdu i osobie nabywcy. W mojej opinii poj´cie „nale˝na sk∏adka” (nale˝na rata sk∏adki), o którym mowa w art. 32 ustawy

o ubezpieczeniach obowiàzkowych, nale˝y rozumieç jako sk∏adk´ (rat´ sk∏adki) wymagalnà. Je˝eli wi´c powiadomienie zbywcy nastàpi∏o przed nadejÊciem terminu wymagalnoÊci drugiej raty sk∏adki to trudno b´dzie mówiç o istnieniu w tym zakresie solidarnoÊci d∏u˝ników (zbywcy i nabywcy), a co za tym idzie mo˝liwoÊci zastosowania instytucji, o których mowa w art. 366 i art. 376 k.c. W takim przypadku, zak∏ad ubezpieczeƒ w terminie wskazanym w art. 819 §1 k.c. b´dzie móg∏ skutecznie dochodziç roszczenia o zap∏at´ sk∏adki z udzielonà ochron´ – tylko od nabywcy pojazdu mechanicznego. Kwestià wymagajàcà wyjaÊnienia jest równie˝ dopuszczalnoÊç ˝àdania zap∏aty zaleg∏ej raty sk∏adki przez inny podmiot ni˝ zak∏ad ubezpieczeƒ, z którym zosta∏a zawarta umowa ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Celem i skutkiem takiej czynnoÊci jest przejÊcie wierzytelnoÊci (d∏ugu) na jego nabywc´ (nowego wierzyciela). W wyniku przelewu przechodzi na nabywc´ ogó∏ uprawnieƒ przys∏ugujàcych dotychczasowemu wierzycielowi (np. w przypadku przelewu zaleg∏ej raty sk∏adki przechodzi uprawnienie do ˝àdania jej zap∏aty). Dotychczasowy wierzyciel zostaje wy∏àczony ze stosunku zobowiàzanego, jaki wiàza∏ go z d∏u˝nikiem – innymi s∏owy przestaje byç wierzycielem. WierzytelnoÊç przechodzi na nabywc´ w takim stanie, w jakim by∏a ona w chwili zawarcia umowy o przelew, a wi´c ze wszystkim zwiàzanymi z nià prawami i brakami (np. przedawnieniem). Nale˝y dodatkowo podkreÊliç, ˝e skutkiem przelewu jest przejÊcie na nabywc´ tak˝e roszczenia o zaleg∏e odsetki (art. 509 § 2 k.c.). Skutek przelewu polega na tym, ˝e zmieniajà si´ jedynie osoby stosunku zobowiàzaniowego, a poza tym dotychczasowy stosunek prawny pozostaje taki sam, jaki istnia∏ przed dokonaniem przelewu. W nast´pstwie przelewu nie mo˝e si´ pogorszyç sytuacja d∏u˝nika. Dlatego te˝ zgodnie z art. 513 § 1 k.c. d∏u˝29

nikowi przys∏ugujà przeciwko nabywcy wierzytelnoÊci wszelkie zarzuty, które mia∏ przeciwko zbywcy w chwili powzi´cia wiadomoÊci o przelewie – np. podniesienie zarzut przedawnienia. Reasumujàc, zak∏ad ubezpieczeƒ mo˝e „sprzedaç” swojà przedawnionà ale istniejàcà wierzytelnoÊç (uprawnienie do ˝àdania zap∏aty zaleg∏ej raty sk∏adki), zaÊ firma windykacyjna (nowy wierzyciel) mo˝e dochodziç nabytej wierzytelnoÊci przedawnionej, jednak˝e prawna skutecznoÊç takiego dzia∏a b´dzie uzale˝niona, o czym by∏a mowa powy˝ej, od tego czy d∏u˝nik skutecznie podniesie zarzut przedawnienia roszczenia – na podstawie art. 513 § 1 k.c. w zw. art. 117 § 2 i art. 819 § 1 k.c. W tym kontekÊcie, za bardzo istotne uwa˝amy szczegó∏owe zapoznanie si´ z treÊcià wezwania do zap∏aty d∏ugu. Jego bowiem analiza powinna wskazaç, kto jest w∏aÊciwym d∏u˝nikiem. Jak to zosta∏o wskazane powy˝ej, wierzyciel mo˝e dochodziç przedawnionego roszczenia. Takie dzia∏anie nie jest co do zasady zabronione. Sankcjom podlegajà jednak niektóre formy (sposoby) windykacji roszczeƒ wzgl´dem d∏u˝nik. W przypadku obrotu konsumenckiego w sukurs przychodzà przepisy ustawy z dnia 16 lutego 2007 roku o ochronie konkurencji i konsumentów12. Dodatkowo na przedsi´biorcy prowadzàcemu dzia∏alnoÊç gospodarczà polegajàcà na windykacji zobowiàzaƒ pieni´˝nych spoczywa obowiàzek prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej z poszanowaniem dobrych obyczajów oraz s∏usznych interesów konsumentów (art. 17 ustawy z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie dzia∏alnoÊci gospodarczej). W cz´Êci przypadków, obrona przed niektórymi formami windykacji mo˝e byç oparta na przepisach o ochronie dóbr osobistych (art. 24 k.c.). W skrajnych zaÊ na stosownych przepisach kodeksu karnego. Zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 16 lutego 2007 roku o ochronie konkurencji i konsumentów zakazane jest stosowanie praktyk na30

ruszajàcych zbiorowe interesy konsumentów. Zgodnie z ust. 2 tego˝ przepisu przez praktyk´ naruszajàcà zbiorowe interesy konsumentów rozumie si´ godzàce w nie bezprawne dzia∏anie przedsi´biorców. BezprawnoÊç dzia∏ania mo˝e polegaç na np. na naruszeniu obowiàzku prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej z poszanowaniem dobrych obyczajów oraz s∏usznych interesów konsumentów, o którym mowa w art. 17 ustawy o swobodzie dzia∏alnoÊci gospodarczej. Ponadto w art. 24 ust. 2 pkt 2 uregulowana jest stypizowana forma praktyki naruszajàcej zbiorowe interesy konsumentów. Jest nià naruszanie obowiàzku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pe∏nej informacji. Prawo do rzetelnej, prawdziwej i pe∏nej informacji jest jednym z fundamentalnych praw ka˝dego konsumenta, a brak takiej informacji uniemo˝liwia mu swobod´ oceny i wyboru najkorzystniejszej oferty, ograniczajàc tym samym wolnoÊç jego decyzji rynkowych. W orzecznictwie Europejskiego Trybuna∏u SprawiedliwoÊci od dawna konsekwentnie przyjmuje si´ tez´, ˝e konsument ma prawo do rzetelnej, nie wprowadzajàcej w b∏àd informacji, zawierajàcej wszelkie niezb´dne dane wynikajàce z funkcji i przeznaczenia towaru lub us∏ugi13. Obowiàzek udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pe∏nej informacji odnosi si´ równie˝ do dzia∏alnoÊci firm windykacyjnych. Oceny jednak, czy w danym przypadku mamy do czynienia z bezprawnoÊcià post´powania firmy windykacyjnej poprzez naruszenie tego obowiàzku, lub polegajàcà na naruszeniu art. 17 ustawy o swobodzie dzia∏alnoÊci gospodarczej, dokonuje, po przeprowadzeniu post´powania wyjaÊniajàcego, Prezes Urz´du Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Analiza dotychczasowych decyzji Prezesa Urz´du Ochrony Konkurencji i Konsumentów14 pozwala na wskazanie nast´pujàcych form windykacji, które mogà byç uznane w okreÊlonym w danym przypadku, jako dzia∏anie naruszajàce zbiorowe interesy konsumentów:

p nierzetelne wskazywanie w pismach wzywajàcych konsumentów do zap∏aty ewentualnych kosztów post´powania sàdowego i egzekucyjnego, w szczególnoÊci przez umieszczanie w pismach hase∏, i˝ d∏u˝nik zostanie obcià˝ony wszelkimi kosztami post´powania sàdowego i komorniczego; p umieszczanie w treÊci pism kierowanych do konsumentów informacji o wizycie pracownika firmy windykacyjnej w celu przygotowania raportu obejmujàcego sk∏adniki stanu majàtkowego, co mo˝e wprowadzaç w b∏àd poprzez powodowanie u konsumentów wra˝enia, ˝e podmiot inny ni˝ sàd mo˝e zobowiàzaç d∏u˝nika do wyjawienia majàtku oraz mo˝e zmierzaç do wykorzystania stanu obawy i poczucia l´ku o swoje dobra, a tym samy wywieraç na konsumentach presj´ psychicznà prowadzàcà do podejmowania dzia∏ania zgodnego z wolà firmy windykacyjnej; p umieszczanie w treÊci pism kierowanych do konsumentów o wizycie pracownika firmy windykacyjnej we w∏aÊciwie miejscowo oddziale ZUS; p umieszczanie w treÊci pism kierowanych do konsumentów informacji o zamieszczeniu danych d∏u˝nika w Biurze Informacji Kredytowej, ze wskazaniem, ˝e pozbawi to konsumenta mo˝liwoÊci korzystania z us∏ug: instytucji bankowych, operatorów telefonii stacjonarnej i komórkowej itd., co mo˝e wprowadzaç konsumentów w b∏àd poprzez jednoznaczne stwierdzenie, i˝ sam fakt umieszczenia danych konsumentów w BIK pozbawi ich mo˝liwoÊci korzystania z us∏ug w/w instytucji; p braku podawania w pismach wzywajàcych d∏u˝nika do zap∏aty danych pozwalajàcych na identyfikacj´ d∏ugu, w szczególnoÊci podstawy prawnej (umownej) powstania zobowiàzania

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

oraz okresu za jaki wierzyciel domaga si´ zap∏aty d∏ugu przy zobowiàzaniach o charakterze ciàg∏ym, umo˝liwiajàc tym samy konsumentowi identyfikacj´ d∏ugu; p powi´kszenie sumy zad∏u˝enia o koszty prowadzonych czynnoÊci windykacyjnych, co mo˝e wywieraç u konsumenta presj´ psychiczna prowadzàcà do podejmowania dzia∏ania zgodnego z wolà firmy windykacyjnej; p umieszczaniu w pismach skierowanych do konsumentów informacji o nieuchronnoÊci wydania przez sàd tytu∏u wykonawczego poprzez nierzetelne zacytowanie art. 47916 k.p.c., co mo˝e stanowiç dzia∏anie majàce na celu zastraszenie oraz wywarcie u konsumentów presji psychicznej prowadzàcej do podejmowania dzia∏ania zgodnego z wola firmy windykacyjnej; p kierowaniu do konsumentów pism zatytu∏owanych „post´powanie egzekucyjne”, co mo˝e wprowadzaç w b∏àd poprzez powodowanie u konsumentów wra˝enia, i˝ zosta∏o wszcz´te post´powanie egzekucyjne i powodowaç tym samych obawy o swoje dobra oraz wywieraç presj´ psychiczna do dzia∏ania zgodnego z wolà spó∏ki; p umieszczaniu w treÊci pism kierowanych do konsumentów informacji Grupy Windykacji Terenowej, która b´dzie przeprowadza∏a windykacj´ bezpoÊrednià w miejscu zamieszkania lub pracy d∏u˝nika, co mo˝e wzbudzaç u konsumentów poczucie l´ku, zagro˝enia i obaw´ o utrat´ dobrego imienia w miejscu zamieszkania i zatrudnienia

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

oraz zmierzaç do wywarcia u konsumentów presji psychicznej prowadzàcej do podejmowania dzia∏ania zgodnego z wolà firmy windykacyjnej; p umieszczaniu w pismach kierowanych do konsumentów informacji, i˝ brak sp∏aty zad∏u˝enia przez konsumenta zad∏u˝enia nosi znamiona przest´pstwa wy∏udzenia, okreÊlonego w art. 286 § 1 k.k., oraz umieszczaniu w treÊci pism kierowanych do konsumentów o mo˝liwoÊci z∏o˝enia do organów Êcigania zawiadomienia o pope∏nieniu przest´pstwa, co mog∏o wzbudzaç u konsumentów poczucie l´ku o dobra osobiste oraz stanowiç bezprawnà groêb´ majàcà na celu wymuszenie okreÊlonego rozporzàdzenia swoim majàtkiem; p umieszczaniu w treÊci pism kierowanych do konsumentów informacji o wizycie indykatora terenowego, który w sposób szybki i bezwarunkowy wyegzekwuje d∏ug, co mog∏o wywieraç presj´ psychicznà u konsumentów oraz stwarzaç poczucie zagro˝enia o swoje dobra osobiste; p umieszczanie w pismach kierowanych do konsumentów w toku czynnoÊci windykacyjnych hase∏, treÊci, znaków graficznych oraz kolorystki, majàcej na celu zastraszenie konsumentów, wywo∏anie w nich uczucia l´ku oraz wywarcie presji psychicznej. n

1

Dz.U. z 2003 r., nr 124, poz. 1152. Ustawa o ubezpieczeniach obowiàzkowych ma zastosowanie do umów ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych zawieranych od dnia 1 stycznia 2004 roku. 3 Dz.U. z 2000 r., nr 26, poz. 310. 4 Tak Sàd Najwy˝szy w uzasadnieniu do orzeczenia z dnia 12 lutego 1991 roku w sprawie sygn. III CRN 500/09, OSNCP 7-8/92, poz. 137. 5 Od zasady, ˝e roszczenia majàtkowe ulegajà przedawnieniu przepisy szczególne przewidujà wyjàtki. Nale˝à do nich roszczenia, których dochodzenie nie jest ograniczone w czasie np. roszczenie o zniesienie wspó∏w∏asnoÊci (art. 220 k.c.), roszczenie windykacyjne i negatoryjne odnoszàce si´ do nieruchomoÊci (art. 223 § 1 k.c.) oraz roszczenia, których dochodzenie ograniczone jest terminami zawitymi, np. roszczenie posesoryjne o przywrócenie stanu poprzedniego i o zaniechanie naruszeƒ (np. art. 344 § 2 k.c.). 6 Tak w uchwale SN z dnia 10 listopada 1995 roku, III CPZ 156/95, OSCNP 3/96, poz. 31 7 Tak Sàd Najwy˝szy w uchwale z dnia 11.10.96 r., III CPZ 76/96, OSNIC 2/97, poz. 16. 8 Tak Sàd Najwy˝szy w uchwale z dnia 10.03.93 r., III CZP 8/93, OSNCP 9/93, poz. 153. 9 Tak Sàd Apelacyjny w Gdaƒsku w wyroku z dnia 18 maja 1995 roku., ACr 251/95, Przegl. orz. SA w Gdaƒsku 2/95, poz. 28. 10 Tak Sàd Najwy˝szy w wyroku z dnia 6.03.96 r., II PRN 3/96, OSNAPiUS 18/96, poz. 264. 11 Tak Sàd Apelacyjny w ¸odzi w wyroku z 24.02.93 r., I ACr 48/93, OSA 7/93, s. 35-39 12 Dz.U. z 2007 r., nr, poz. 331 z póên. zm. 13 Tak ETS w wyroku z dnia 13 grudnia 1991 roku w sprawie GB-Inno-BM, C-18/88, Zb. Orz. I-5941). 14 Szerzej zob. decyzja Prezesa UOKiK z dnia 31 grudnia 2007 r., nr 23/2007 oraz decyzja Prezesa UOKiK z dnia 31 grudnia 2007 roku nr RWR 52/2007. 2

Literatura: 1) S. Rudnicki, S. Dmowski, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksi´ga pierwsza. Cz´Êç ogólna. Wyd. LexisNexis, Warszawa 2006. 2) G. Bieniek (red.), Komentarz do Kodeksu Cywilnego. Ksi´ga Trzecia. Zobowiàzania, Tom 1-2, Wydawnictwo Lexis Nexis.

Pawe∏ Wawszczak Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

31

Prace legislacyjne Rzecznika Ubezpieczonych w odniesieniu do rzeczoznawców samochodowych 12 maja 2009 roku RU przedstawi∏ propozycje legislacyjne dotyczàce zmiany ustawy Prawo o ruchu drogowym oraz niektórych innych ustaw1). iniejsza propozycja zosta∏a skierowana do Ministra Infrastruktury oraz Ministra Finansów jako resortów w∏aÊciwych ze wzgl´du na materi´ propozycji, jak równie˝ do wiadomoÊci szerokiego grona zainteresowanych Êrodowisk (m. in. Przewodniczàcego Komisji Nadzoru Finansowego, Prezesa Polskiej Izby Ubezpieczeƒ, Przewodniczàcych w∏aÊciwych komisji sejmowych czy te˝ przedstawicieli rzeczoznawców oraz bran˝y rzemieÊlniczej i motoryzacyjnej). Przedmiotowa propozycja legislacyjna wraz z uzasadnieniem oraz pismem przewodnim, kierujàc si´ zasadà transparentnoÊci zosta∏a równie˝ zamieszczona na stronie internetowej Rzecznika Ubezpieczonych: www.rzu.gov.pl, w zak∏adce aktualnoÊci. Propozycja Rzecznika Ubezpieczonych dotyczy dwóch kwestii. Po pierwsze w ocenie Rzecznika, obecnie obowiàzujàce unormowania prawne dotyczàce dzia∏alnoÊci rzeczoznawców samochodowych, ze wzgl´du na zakres czynnoÊci prowadzonych przez rzeczoznawców oraz niezwykle istotne znaczenie wydawanych przez nich opinii i ekspertyz, zarówno w procesie likwidacji szkód komunikacyjnych jak równie˝ podczas sporów cywilnych czy te˝ procesów karnych sà niewystarczajàce i wymagajà nowelizacji. G∏ównym celem zmian w zakresie nowego uregulowania zawodu rzeczoznawcy samochodowego jest zatem: podniesienie rangi zawodu rzeczoznawcy samochodowego, zobiektywizowanie opinii wydawanych przez rzeczoznawców oraz spowodowanie, i˝ osoby zajmujàce si´ rzeczoznawstwem samochodowym b´dà wybitnej klasy specjalistami, których cechowaç b´-

N

32

dzie obiektywizm, szczególna starannoÊç, etyka, bezstronnoÊç oraz wysokie standardy w prowadzonych badaniach i formu∏owanych ocenach. Stàd te˝ propozycja Rzecznika, w zakresie projektowanych zmian w ustawie Prawo o ruchu drogowym w szczególnoÊci zak∏ada, i˝: rzeczoznawcà samochodowym mo˝e byç tylko osoba fizyczna posiadajàca uprawnienia zawodowe i zosta∏a wpisana do centralnego rejestru rzeczoznawców samochodowych prowadzonego przez ministra w∏aÊciwego do spraw transportu, uprawniania rzeczoznawcy samochodowego nadaje si´ osobie, która b´dzie spe∏nia∏a okreÊlone w ustawie wymagania, tytu∏ zawodowy „rzeczoznawcy samochodowego” podlega ochronie prawnej, bieg∏ych sàdowych powo∏uje si´ spoÊród osób posiadajàcych tytu∏ zawodowy „rzeczoznawcy samochodowego”, rzeczoznawca samochody podlega∏by obowiàzkowemu ubezpieczeniu odpowiedzialnoÊci cywilnej, rzeczoznawcy samochodowi mieliby obowiàzek sta∏ego doskonalenia kwalifikacji zawodowych oraz wykonywania swoich obowiàzków zgodnie z przepisami prawa, standardami zawodowymi oraz zasadami etyki, jak równie˝ rzeczoznawcy samochodowi ponosiliby odpowiedzialnoÊç zawodowà za niewype∏nianie lub niew∏aÊciwe wype∏nianie obowiàzków okreÊlonych ustawà. Po drugie przedstawione przez Rzecznika propozycje legislacyjne zak∏adajà równie˝ zmiany w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Genezà przedstawienia propozycji zmian

zapisów w wy˝ej wymienionej ustawie, by∏o poprawienie pozycji poszkodowanego w procesie likwidacji szkody w ramach obowiàzkowego ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, który w polskim modelu procesu likwidacji ma wyjàtkowà s∏abà pozycj´ w odró˝nieniu chocia˝by do modelu niemieckiego, gdzie poszkodowany na koszt ubezpieczyciela mo˝e zwróciç si´ do niezale˝nego rzeczoznawcy o sporzàdzenie oceny technicznej i kosztorysu naprawy i wówczas rola ubezpieczyciela nie polega na jednostronnym ustalaniu swoich w∏asnych zobowiàzaƒ (jak ma to obecnie miejsce w polskim modelu), ale na wyp∏aceniu odszkodowania w oparciu o opini´ niezale˝nego, obiektywnego, profesjonalnego podmiotu. Rzecznik Ubezpieczonych formujàc swoje propozycje legislacyjne kierowa∏ si´ równie˝ wytycznymi p∏ynàcymi z orzecznictwa Sàdu Najwy˝szego, w szczególnoÊci tezà zawartà w uchwale SN z dnia 18 maja 2004 roku2, w której Sàd stwierdzi∏, ˝e odszkodowanie przys∏ugujàce z umowy ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powsta∏e w zwiàzku z ruchem tych pojazdów mo˝e – stosownie do okolicznoÊci sprawy – obejmowaç tak˝e koszty ekspertyzy wykonanej na zlecenie poszkodowanego. SN podkreÊli∏, ˝e poj´cie szkody ubezpieczeniowej, gdy podstawà odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ jest umowa odpowiedzialnoÊci cywilnej, jest to˝same z poj´ciem szkody zawartym w art. 361 k.c. W sk∏ad takiej szkody, wed∏ug ugruntowanego stanowiska doktryny i orzecznictwa, wchodzà wydatki i koszy zwiàzane ze zdarzeniem wywo∏ujàcym szkod´. Ocena czy poniesione koszty ekspertyzy sporzàdzonej na zlecenie poszkodowanego w post´powaniu przesàdowym sà obj´te odszkodowaniem przys∏ugujàcym od ubezpieczyciela z umowy odpowiedzialnoÊci cywilnej, musi byç dokonana przy uwzgl´dnieniu ca∏okszta∏tu okolicznoÊci sprawy, a w szczególnoÊci uzale˝niona od ustalenia, czy zachodzi

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

normalny zwiàzek przyczynowy pomi´dzy poniesieniem tego wydatku a wypadkiem, oraz czy poniesienie tego kosztu by∏o obiektywnie uzasadnione i konieczne tak˝e w kontekÊcie u∏atwienia okreÊlenia prawid∏owo konkretnego ubezpieczyciela, jak i u∏atwienia zak∏adowi ubezpieczeƒ ustalenia okolicznoÊci wypadku i rozmiarów szkody. G∏ównym celem zmian przedstawionych przez Rzecznika jest zatem, umo˝liwienie skorzystania przez poszkodowanych z systemu niezale˝nej wyceny szkody w sytuacji zastrze˝eƒ zwiàzanych z ustaleniami dokonanymi przez zak∏ady ubezpieczeƒ oraz na∏o˝enia ustawowego obowiàzku pokrywania przez zak∏ady ubezpieczeƒ kosztów weryfikacyjnych opinii niezale˝nych rzeczoznawców samochodowych. Pierwotnie projekt zak∏ada∏ dodanie nowego art. 36b w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK. Zgodnie z jego treÊcià odszkodowanie przys∏ugujàce z umowy ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych obejmowa∏oby równie˝ koszty ekspertyzy rzeczoznawcy samochodowego wykonanej na zlecenie poszkodowanego, je˝eli wycena wartoÊci pojazdu mechanicznego przed zdarzeniem, wartoÊci jego pozosta∏oÊci po szkodzie, bàdê te˝ kosztów naprawy, okreÊlona w tej zleconej opinii, ró˝ni∏aby si´ o wi´cej ni˝ 10% w stosunku do ustaleƒ dokonanych przez zak∏ad ubezpieczeƒ. Rzecznik proponowa∏ równie˝, aby odszkodowanie obejmowa∏o tak˝e koszty ekspertyzy rzeczoznawcy samochodowego wykonanej na zlecenie poszkodowanego, w sytuacji kiedy jej wykonanie by∏o istotne dla ustalenia odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ lub je˝eli mia∏o wp∏yw na zmian´ stanowiska zak∏adu ubezpieczeƒ. W sytuacji kiedy zak∏ad ubezpieczeƒ b´dzie kwestionowa∏ prawid∏owoÊç ustaleƒ dokonanych przez rzeczoznawc´ samochodowego dzia∏ajàcego na zlecenie poszkodowanego, zdaniem Rzecznika Ubezpieczonych to w∏aÊnie ubezpieczyciel powinien wykazaç te nieprawid∏owoÊci i na nim powinien spoczywaç ci´˝ar dowodu

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

(propozycja brzmienie – art. 36b ust. 3 ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK). Przedstawiajàc wskazane wy˝ej propozycje zmian, Rzecznik dostrzega∏ i zauwa˝a∏ równie˝ potrzeb´ przeprowadzenia dyskusji oraz zebrania opinii na powy˝szy temat wszystkich zainteresowanych Êrodowisk, zarówno zrzeszajàcych rzeczoznawców, przedsi´biorców zajmujàcych si´ naprawà pojazdów mechanicznych, ubezpieczycieli, przedstawicieli administracji rzàdowej, organizacji, stowarzyszeƒ konsumentów jak równie˝ innych podmiotów zainteresowanych omawianà problematykà. Przedstawione przez Rzecznika propozycje zmian spowodowa∏y zarówno burzliwà reakcje rynku, czego wyrazem by∏y zawarte w prasie komentarze, jak równie˝ pozytywny odzew m. in. samych zainteresowanych Êrodowisk rzeczoznawczych. Z inicjatywy Krajowego Porozumienia Stowarzyszeƒ Rzeczoznawców Samochodowych, w dniu 8 wrzeÊnia 2009 roku, w siedzibie Rzecznika Ubezpieczonych dosz∏o do spotkania, na którym ca∏e Êrodowisko rzeczoznawców skupione w Krajowym Porozumieniu bardzo pozytywnie oceni∏o propozycj´ uregulowania zawodu rzeczoznawcy, jak równie˝ wskaza∏o, i˝ zmiany w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK stwarzajà ogromnà szans´ na zwi´kszenie ochrony praw konsumenta (poszkodowanego) w procesie likwidacji szkody. Krajowe Porozumienie Stowarzyszeƒ Rzeczoznawców Samochodowych zg∏osi∏o równie˝ kilka uwag merytorycznych majàcych g∏ównie charakter doprecyzowujàcy, które w ocenie Rzecznika przy wprowadzeniu pewnych niezb´dnych legislacyjnych korekt zas∏ugujà na akceptacj´. Przedmiotowy projekt Rzecznika Ubezpieczonych, sta∏ si´ równie˝ przedmiotem prac Grupy Roboczej ds. przeglàdu regulacji prawa ubezpieczeƒ gospodarczych powo∏anej w ramach Rady Rozwoju Rynku Finansowego dzia∏ajàcej przy Ministrze Finansów. W dniu 22 wrzeÊnia 2009 roku Grupa Robocza, zajmowa∏a si´

propozycjà Rzecznika Ubezpieczonych dotyczàcà kompleksowego uregulowania zasad prowadzenia dzia∏alnoÊci przez rzeczoznawców samochodowych oraz zaproponowanych zmian w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK. Na posiedzeniu oprócz przedstawicieli Rzecznika Ubezpieczonych, obecni byli równie˝ przedstawiciele Polskiej Izby Ubezpieczeƒ, Stowarzyszenia ProMotor, Komisji Nadzoru Finansowego, Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego oraz Krajowego Porozumienia Stowarzyszeƒ Rzeczoznawców Samochodowych. Podczas posiedzenia PIU, UFG oraz przedstawiciele Stowarzyszenia ProMotor zg∏osili uwagi, które zosta∏y przes∏ane równie˝ do Rzecznika Ubezpieczonych. Dotyczy∏y one m. in. propozycji zapisu art. 13 i 36b ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych. Zgodnie z art. 13 zak∏ad ubezpieczeƒ mia∏by wyp∏acaç odszkodowanie lub Êwiadczenie z tytu∏u ubezpieczenia obowiàzkowego na podstawie uznania roszczenia uprawnionego z umowy ubezpieczenia w wyniku ustaleƒ, zawartej z nim ugody, wyceny sporzàdzonej przez rzeczoznawc´ samochodowego lub prawomocnego orzeczenia sàdu, zaÊ art. 36b wprowadza granic´ 10% jako próg obowiàzkowego pokrycia wynagrodzenia rzeczoznawcy przez ubezpieczyciela. Przedstawiciele Rzecznika Ubezpieczonych z∏o˝yli zobowiàzanie przeanalizowania wszystkich podnoszonych uwag i wàtpliwoÊci i zaproponowania rozwiàzaƒ legislacyjnych, które zostanà przedstawione cz∏onkom Grupy Roboczej i wyeliminujà wàtpliwoÊci i nie b´dà budziç poprzednio formu∏owanych problemów. W zwiàzku z powy˝szym, w nawiàzaniu do ustaleƒ z posiedzenia Grupy Roboczej z dnia 22 wrzeÊnia 2009 roku, Rzecznik Ubezpieczonych w dniu 30 listopada 2009 przedstawi∏ zmodyfikowane propozycje zmian w odniesieniu do ustawy Prawo o ruchu drogowym oraz przedstawione w kilku wariantach propozycje wykorzystania niezale˝nych rzeczoznawców samochodowych w procesie likwidacji szkód komunikacyjnych 33

poprzez zmiany w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK. Formu∏ujàc wariantowo propozycje, Rzecznik Ubezpieczonych szczegó∏owo przeanalizowa∏ wszystkie przedstawione podczas posiedzenia uwagi i wàtpliwoÊci dotyczàce przedmiotowego projektu, jak równie˝ uwagi Krajowego Porozumienia Stowarzyszeƒ Rzeczoznawców Samochodowych, Polskiej Izby Ubezpieczeƒ oraz Stowarzyszenia ProMotor. Ponadto Rzecznik przy formu∏owaniu propozycji zapisów korzysta∏ tak˝e z opinii prawnej Pana dr M. Orlickiego do pierwotnego projektu Rzecznika. Rzecznik Ubezpieczonych w odniesieniu do ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych, UFG i PBUK przedstawi∏ dwie propozycje, w ramach których zosta∏y przedstawione szczegó∏owe wariantowe legislacyjne uregulowania. Propozycja pierwsza jest zdecydowanie szersza bowiem zak∏ada, ˝e poszkodowanemu przys∏uguje zwrot wszelkich poniesionych kosztów, ponoszonych przez poszkodowanego w trakcie dochodzenia uzasadnionych roszczeƒ. Uzasadniajàc tà propozycj´, Rzecznik wskaza∏ m.in. w piÊmie kierowanym do Sekretariatu Rady Rozwoju Rynku Finansowego, i˝ poszkodowany powinien mieç zagwarantowane prawo do uzyskania pomocy w dochodzeniu roszczeƒ i weryfikacji ustaleƒ dokonanych przez osob´ odpowiedzialnà za szkod´ i ubezpieczyciela Êwiadczàcego ochron´ w ramach ubezpieczenia OC. W sytuacji gdy zak∏ad ubezpieczeƒ kwestionuje zasadnoÊç wyp∏aty odszkodowania, poszkodowany niejako zmuszony jest do poparcia swoich roszczeƒ opinià bieg∏ego, czy te˝ eksperta dysponujàcego fachowà specjalistycznà wiedzà. Koszt jej sporzàdzenia jest stratà w majàtku poszkodowanego, która pozostaje w zwiàzku przyczynowym z dzia∏aniem sprawcy skutkujàcym wyrzàdzeniem szkody i zaniechaniu zak∏adu ubezpieczeƒ polegajàcym na odmowie wyp∏aty ca∏oÊci bàdê te˝ cz´Êci nale˝nej kwoty odszkodowania. Rzecznik Ubezpieczonych jest zdania, i˝ koszty opinii przedsàdowych (nie tylko opinii 34

sporzàdzonych przez rzeczoznawców samochodowych), powinny podlegaç kompensacji w sytuacji, kiedy poniesienie tego kosztu by∏o obiektywnie uzasadnione i konieczne zarówno w kontekÊcie u∏atwienia zak∏adowi ubezpieczeƒ ustalenia okolicznoÊci wypadku i rozmiarów szkody oraz uzasadnienia i poparcia swoich roszczeƒ w przypadku kwestionowania przez zak∏ad ubezpieczeƒ zasadnoÊci wyp∏aty ca∏oÊci bàdê te˝ cz´Êci kwoty odszkodowania. Ponadto inspiracjà do sformu∏owania takiej propozycji by∏y wnioski p∏ynàce z wystàpienia Pana dr M. Orlickiego na mi´dzynarodowej konferencji „Nowoczesne rozwiàzania w likwidacji szkód komunikacyjnych z perspektywy konsumentów”, a tak˝e opinia Pana dr M. Orlickiego, który posi∏kujàc si´ przemyÊleniami M. Kaliƒskiego3 wskazuje, i˝ koniecznoÊç formu∏owania roszczenia odszkodowawczego i specjalistycznej weryfikacji oferty odszkodowania sà nast´pstwem wyrzàdzonej szkody – ich koszty powinny byç wi´c pokryte przez osob´ odpowiedzialnà lub przez ubezpieczyciela OC. Propozycja druga, która zosta∏a przedstawiona przez Rzecznika Ubezpieczonych w trzech wariantach zapisów legislacyjnych nawiàzuje do pierwotnej propozycji Rzecznika. Mianowicie nak∏ada na zak∏ad ubezpieczeƒ obowiàzek zwrotu kosztów ekspertyzy wykonanej na zlecenie poszkodowanego przez rzeczoznawc´ samochodowego, je˝eli jej wykonanie by∏o celowe, potrzebne lub istotne dla ustalenia odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ, okolicznoÊci wypadku lub rozmiaru szkody. Wprowadzenie takiej regulacji prawnej w opinii Rzecznika by∏oby pierwszym krokiem w kierunku zobiektywizowania przede wszystkim wyceny wartoÊci szkody, ale tak˝e innych ustaleƒ zak∏adu ubezpieczeƒ w ramach post´powania likwidacyjnego, jak ustalenie okolicznoÊci, przebiegu wypadku (stanu faktycznego), a tym samym odpowiedzialnoÊci, co do zasady. Propozycja ta stanowi wi´c zalà˝ek do stworzenia w Polsce systemu niezale˝nej wyceny szkody przez profesjo-

nalne podmioty wzorem rozwiàzaƒ przyj´tych w wielu innych paƒstwach UE. W ocenie Rzecznika wprowadzenie takiej regulacji, wp∏ynie korzystnie na sytuacj´ poszkodowanego, który b´dzie móg∏ w razie wàtpliwoÊci odnoÊnie stanowiska zak∏adu ubezpieczeƒ skorzystaç z opinii weryfikujàcej owe stanowisko przez niezale˝nego rzeczoznawc´ – nie b´dzie si´ tak dzia∏o w ka˝dym przypadku, gdy˝ po jego stronie istnieje zagro˝enie poniesienia kosztów takiej opinii w sytuacji, gdy b´dzie ona zbie˝na z ustaleniami zak∏adu ubezpieczeƒ. Rzecznik przedk∏adajàc propozycj´ bazowa∏ równie˝ na wnioskach p∏ynàcych ze stanowiska Sàdu Najwy˝szego zawartego w uchwale SN z dnia 18 maja 2004 roku, w której Sàd stwierdzi∏, ˝e odszkodowanie przys∏ugujàce z umowy ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powsta∏e w zwiàzku z ruchem tych pojazdów mo˝e – stosownie do okolicznoÊci sprawy – obejmowaç tak˝e koszty ekspertyzy wykonanej na zlecenie poszkodowanego. Przedstawione przez Rzecznika Ubezpieczonych propozycje, wkrótce stanà si´ przedmiotem dyskusji na posiedzeniu Grupy Roboczej. Rzecznik wyra˝a nadziej´, i˝ w gronie fachowców i przedstawicieli administracji rzàdowej oraz samorzàdu rzeczoznawców samochodowych przy pe∏nym konsensusie, uda si´ wypracowaç propozycje rozwiàzaƒ, które b´dà korzystne przede wszystkim dla konsumentów (poszkodowanych), ale równie˝ dla ca∏ej bran˝y ubezpieczeniowej. n Bart∏omiej Chmielowiec Biuro Rzecznika Ubezpieczonych 1 Propozycja zak∏ada równie˝ zmiany w ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych oraz ustawie z dnia 22 maja 2003 r. o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej. 2 Orzeczenie SN z dnia 18 maja 2004 roku, sygn. akt III CZP 24/04, publ. OSNC 2005/78/117. 3 M. Kaliƒski (w:) A. Olejniczak (red.) System Prawa Prywatnego, Prawo zobowiàzaƒ – cz´Êç ogólna, Tom 6, Warszawa 2009, s. 114.

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Wybrane zagadnienia dotyczàce sk∏adki ubezpieczeniowej godnie z brzmieniem art. 805 § 1 otwierajàcym Tytu∏ XXVII Kodeksu cywilnego poÊwi´cony umowie ubezpieczenia cyt.: Przez umow´ ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiàzuje si´, w zakresie dzia∏alnoÊci swojego przedsi´biorstwa, spe∏niç okreÊlone Êwiadczenie w razie zajÊcia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczajàcy zobowiàzuje si´ zap∏aciç sk∏adk´. Ustawa o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej szerzej traktuje kwestie sk∏adki wskazujàc, ˝e o jej wysokoÊci decyduje zak∏ad ubezpieczeƒ, jednak˝e po dokonaniu oceny ryzyka ubezpieczeniowego. Ponadto norma ta stwierdza, ˝e wysokoÊç sk∏adki powinna zapewniç wykonanie wszystkich zobowiàzaƒ wynikajàcych z umowy ubezpieczenia i pokrycie kosztów wykonywanej dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej, a zak∏ad ubezpieczeƒ obowiàzany jest gromadziç odpowiednie dane statystyczne, które sta∏y si´ podstawà zarówno ustalania wysokoÊci sk∏adek jak i rezerw techniczno-ubezpieczeniowych. Dodatkowo g∏ównie ze wzgl´dów ostro˝noÊciowych znajdujàcych historyczne uzasadnienie, w ustawie o ubezpieczeniach obowiàzkowych znalaz∏ si´ zapis mówiàcy o tym, ˝e zak∏ad ubezpieczeƒ przedstawia organowi nadzoru (Komisji Nadzoru Finansowego) informacje o taryfach sk∏adek za ubezpieczenia obowiàzkowe i podstawach ich ustalenia. Dodatkowo informacja taka powinna zawieraç w szczególnoÊci analiz´ szkodowoÊci oraz kosztów obs∏ugi ubezpieczenia uzasadniajàcà wprowadzenie ka˝dorazowej zmiany w taryfie. To, ˝e zapisy ostro˝noÊciowe znalaz∏y si´ w ustawie, wskazuje na kapitalne znaczenie jakie dla prawid∏owego funkcjonowania zak∏adu ubezpieczeƒ majà ustalone na bezpiecznym poziomie taryfy sk∏adek, gwarantujàc nale˝yte wywiàzywanie si´ z za-

Z

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

wartych umów nie zagra˝ajàc przy tym sytuacji finansowej ubezpieczyciela. Rzecznik Ubezpieczonych wyra˝a∏ wielokrotnie trosk´ o zgodne z prawem i realiami rynkowymi kszta∏towanie taryf przez ubezpieczycieli. Jest to o tyle istotne, ˝e z jednej i to tej wa˝niejszej strony, mamy w pami´ci upad∏oÊci choçby Bydgoskiego „Gryfa”, Warszawskiej „Polisy”, Poznaƒskiej „Hestji” czy Gdaƒskiego „Gwaranta”, z drugiej zaÊ narzekania rodzimych kierowców na wysokie w ich opinii, ceny polis. Ponadto Êledzàc choçby reklamy kilku zak∏adów ubezpieczeƒ prowadzàcych dzia∏alnoÊç ubezpieczeniowà, w tym równie˝ dzia∏ajàcych w systemie sprzeda˝y bezpoÊredniej tzw. direct, oferujàcych produkty ubezpieczeniowe w cenie relatywnie niskiej, konkurencyjnej wobec pozosta∏ych ubezpieczycieli, si∏à rzeczy rodzà si´ obawy o bezpieczny, zgodny z ustawowymi wymogami, poziom taryf sk∏adek. Niepokój który obserwujemy wynika równie˝ z informacji dochodzàcych z rynku o niezadowalajàcych wynikach finansowych niektórych zak∏adów ubezpieczeƒ w cz´Êç dotyczàcej dzia∏alnoÊci prowadzonego przez nie obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych. Dziwiç wi´c mo˝e powstrzymywanie si´ przez cz´Êci ubezpieczycieli przed dostosowaniem wysokoÊci taryf sk∏adek do faktycznych potrzeb, postrzegajàc to zjawisko jako wyjàtkowo niebezpiecznà dla ca∏ego rynku gr´ konkurencyjnà. Ukszta∏towanie na relatywnie niskim poziomie taryf sk∏adek za obowiàzkowe ubezpieczenie komunikacyjne i niech´ç ubezpieczycieli do zmiany istniejàcego stanu rzeczy, uwidacznia si´ niestety wprost w polityce odszkodowawczej prowadzonej przez wielu ubezpieczycieli. Za utrwalony i stale powtarzany argument majàcy znamiona swo-

istego rodzaju groêby jest twierdzenie cz´Êci przedstawicieli Êrodowiska ubezpieczeniowego, w odniesieniu do uwag poszkodowanych i instytucji reprezentujàcych ich interesy, i˝ zmiana standardów aktualnie stosowanych w zakresie polityki odszkodowawczej spowodowa∏aby koniecznoÊç podwy˝szenia taryf sk∏adek, a na to rynek ubezpieczeƒ nie mo˝e si´ przecie˝ zgodziç. Wtóruje temu równie˝ cz´Êç mediów, które zapowiedzi podwy˝ek taryf sk∏adek na to ubezpieczenie traktuje jako coÊ z za∏o˝enia nieakceptowalnego, niezgodnego z prawem, a wr´cz krzywdzàcego obywateli – posiadaczy pojazdów mechanicznych. Przy takich okazjach media wypominajà ubezpieczycielom przyk∏ady z∏ych praktyk w likwidacji szkód zadajàc w podtekÊcie równolegle pytanie: czy za s∏aby poziom Êwiadczonych us∏ug nale˝y si´ wi´ksza zap∏ata – podwy˝szona sk∏adka? Przypomnieç w tym miejscu mo˝na kilka z „dy˝urnych” wr´cz zarzutów stawianych ubezpieczycielom w zwiàzku z likwidacjà szkód w ramach obowiàzkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów jak przyk∏adowo: p nieuprawnione dà˝enie do kwalifikowania szkody w pojeêdzie, jako ca∏kowitej; p uznaniowe pomniejszanie odszkodowania za napraw´ pojazdu o stopieƒ amortyzacji wymienianych cz´Êci; p brak respektowania woli poszkodowanego w zakresie wyboru przez niego warsztatu naprawczego i cz´Êci zamiennych u˝ytych do naprawy pojazdu; p nieadekwatny do rzeczywistego rozmiaru szkody zwrot kosztów wynajmu pojazdu zast´pczego; p nadmierna sk∏onnoÊç do przypisywania czy podwy˝szenia stopnia przyczynienia si´ po35

szkodowanego do powstania szkody; p nieadekwatny do rozmiaru uszczerbku na zdrowiu poziom zadoÊçuczynienia za ból i cierpienie jak równie˝ innych sta∏ych lub okresowych Êwiadczeƒ jak np. renty. Mo˝na by wr´cz pokusiç si´ o sformu∏owanie bardzo uproszczonego twierdzenia, z gatunku „czarnego humoru” i wyjàtkowo dalekiego od idei ubezpieczenia – ˝e posiadacze pojazdów realizujà zobowiàzania w zakresie uregulowania sk∏adki na obowiàzkowe ubezpieczenie OC, p∏acàc pewnà danin´ nazywanà nale˝nà sk∏adkà, a ubezpieczyciele w sytuacji wystàpienia szkody wyp∏acajà Êwiadczenia, które w odbiorze poszkodowanych sà bardzo cz´sto iluzoryczne w swej wysokoÊci w zestawieniu z faktycznym rozmiarem szkody. To z kolei wyjàtkowo negatywnie odbija si´ na pojmowaniu idei ubezpieczeƒ przez spo∏eczeƒstwo, a tak˝e niekorzystnym wizerunku ca∏ej ubezpieczeniowej bran˝y, w ocenie obywateli. W ostatnim czasie obserwujemy szereg czynników, które mia∏y bezpoÊredni wp∏yw na zwi´kszenie wyp∏at przez ubezpieczycieli na rzecz ofiar wypadków drogowych. Z najistotniejszych nale˝y wymieniç wejÊcie Polski do Unii Europejskiej i zwiàzane z tym rozszerzenie zakresu terytorialnego udzielanej ochrony z polisy OC posiadaczy pojazdów, zmiany w prawie ubezpieczeniowym rozszerzajàce zakres nale˝nych Êwiadczeƒ o zadoÊçuczynienie dla najbli˝szych, jak równie˝ obserwowane tendencje w orzecznictwie sàdowym itd. W tym kontekÊcie nie do unikni´cia staje si´ dyskusja dotyczàca prze∏o˝enia si´ tych czynników na konieczne zmiany w konstruowaniu i podwy˝szaniu taryf sk∏adek zamiast jak sàdzimy, wyniszczajàcej rynek, polityki sprzeda˝owej. Równie negatywnym i palàcym problemem odnoszàcym si´ do sk∏adki ubezpieczeniowej, ujawniajàcym si´ w praktyce obrotu, wymagajàcym pilnych zmian legislacyj36

nych jest tzw. „podwójne ubezpieczanie OC”. Te bulwersujàce konsumentów sytuacje wynikajà najcz´Êciej z braku znajomoÊci przepisów prawa przez znaczà grup´ posiadaczy pojazdów, co w rezultacie skutkuje obj´ciem ich ubezpieczeniem przez wi´cej ni˝ jednego ubezpieczyciela. To z kolei powoduje przykry dla konsumenta obowiàzek uregulowania sk∏adki ubezpieczeniowej na rzecz wi´cej ni˝ jednego ubezpieczyciela. Upraszczajàc mo˝na powiedzieç, ˝e przyczynà tego sà g∏ównie zapisy ustawy, której zasadniczym celem jest unikni´cie sytuacji braku ubezpieczenia jak np. automatyzm w zawieraniu umowy na kolejny okres, ale tak˝e trudnoÊci z dotrzymaniem wskazanych w ustawie terminów w których, zgodnie z przepisami nale˝y z∏o˝yç oÊwiadczenie o wypowiedzeniu umowy ubezpieczenia. Niestety olbrzymia cz´Êç posiadaczy pojazdów nie zna przepisów, a ponadto sà na ogó∏ przeÊwiadczeni, ˝e analogicznie jak w post´powaniach przed organami fiskalnymi, administracyjnymi, czy sàdami, za termin z∏o˝enia oÊwiadczenia uznaje si´ dat´ wys∏ania pisma. W post´powaniach przed zak∏adami ubezpieczeƒ natomiast, zgodnie z przepisami za dzieƒ z∏o˝enia oÊwiadczenia woli przez stron´ umowy – i to przy zachowaniu formy pisemnej – uwa˝a si´ dzieƒ, w którym faktycznie dotar∏o ono do ubezpieczyciela. Niekorzystne zjawisko „podwójnego ubezpieczenia” posiadaczy pojazdów pomimo pozornych korzyÊci materialnych dla ubezpieczyciela, który dochodzi sk∏adki mimo ˝e ubezpieczony legitymuje si´ ciàg∏oÊcià ochrony, posiadajàc polis´ w innym zak∏adzie ubezpieczeƒ, stawia go w z∏ym Êwietle i w d∏u˝szej perspektywie negatywnie wp∏ywa zarówno na jego wizerunek jak i ca∏ej bran˝y. Z tych wzgl´dów uwa˝amy, ˝e nale˝y poddaç zmianom aktualnie obowiàzujàce przepisy tak by przynajmniej zminimalizowaç to zjawisko, wyjàtkowo w naszej ocenie psujàce relacje na linii ubezpieczony – ubezpieczyciel. Na szczególnà uwag´ zas∏ugujà te dzia∏ania niektórych ubezpieczy-

cieli, które umo˝liwiajà zgodne przyj´cie rozwiàzaƒ korzystnych dla obu stron, niepotrzebnej i „niechcianej” umowy. W odniesieniu do ubezpieczeƒ majàtkowych dobrowolnych, szereg korzystnych dla ubezpieczonych zmian w odniesieniu miedzy innymi do sk∏adki, wprowadzi∏a nowela do Kodeksu cywilnego, która wesz∏a w ˝ycie z dniem 10 sierpnia 2007 roku. Dla przyk∏adu, poprzedni stan prawny pozwala∏ zak∏adom ubezpieczeƒ na rozwiàzanie trwajàcej umowy ubezpieczenia, jeÊli klient nie uregulowa∏ w wyznaczonym terminie raty sk∏adki. Nie trzeba ju˝ dzisiaj przypominaç do jakich przykrych sytuacji prowadzi∏y te unormowania i jakie zmiany zosta∏y wprowadzone do k.c. które obecnie wymagajà od ubezpieczyciela uprzedniego wezwania „zapominalskiego” d∏u˝nika, wyznaczenia mu odpowiedniego terminu, a dopiero po niezrealizowaniu p∏atnoÊci, rozwiàzanie umowy. Aktualnie nadal jednak wyst´pujà – choç nielicznie – p∏aszczyzny konfliktów zwiàzane ze sposobem naliczania i rozliczania sk∏adki ubezpieczeniowej. Najcz´stsze, obserwowane w ostatnim czasie przez Biuro Rzecznika Ubezpieczonych to kolejno problemy takie jak np: 1. Nadubezpieczenia pojazdu w zwiàzku z zawieranà umowà autocasco, czyli przyjmowaniem dla potrzeb danej umowy wartoÊci ubezpieczanego pojazdu w zawy˝onej wysokoÊci w stosunku do jego faktycznej wartoÊci rynkowej. Rezultatem tego jest zawy˝ona wartoÊç ustalonej sk∏adki co niestety ujawnia si´ zazwyczaj dopiero wówczas gdy ubezpieczona osoba zg∏osi z tytu∏u posiadanej umowy roszczenie. W takich przypadkach na wniosek osoby ubezpieczonej, ubezpieczyciel dokonuje zazwyczaj zwrotu cz´Êci nies∏usznie naliczonej sk∏adki. Ubezpieczeni, którym nie przytrafi∏a si´ szkoda nie majà ÊwiadomoÊci i˝ w ich przypadku mia∏o miejsce nadubezpieczenie pojazdu, w nast´pstwie którego dosz∏o do

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

przeszacowania op∏aconej przez nich sk∏adki, a zawy˝ona wycena przedmiotu ubezpieczenia i tak by nie mia∏a jakiegokolwiek wp∏ywu na wartoÊç odszkodowania; 2. Dyskusyjne postanowienia ogólnych warunków ubezpieczenia na podstawie których ubezpieczyciele pomniejszajà odszkodowanie o kwot´, odpowiadajàcà procentowo okreÊlonej ró˝nicy miedzy wysokoÊcià zni˝ki okreÊlonej na podstawie oÊwiadczenia ubezpieczonego o jego dotychczasowym przebiegu ubezpieczenia a faktycznie przys∏ugujàcym jej rozmiarem. Jest to naszym zdaniem dzia∏anie nieuprawnione, noszàce znamiona „kary umownej” stosowanie której w umowach ubezpieczenia nie powinno mieç miejsca. Wydaje si´ bowiem, ˝e zawierajàc umow´ powinno si´ starannie ustalaç prawo do zni˝ek w sk∏adce, a jeÊli mimo tego dosz∏o do nieuprawnionego z nich skorzystania – dopuszczalne mo˝e byç wy∏àcznie potràcenie przez ubezpieczyciela kwoty niedoszacowanej sk∏adki z nale˝nego odszkodowania, co powinno przywróciç równowag´ miedzy faktycznie ponoszonym ryzykiem, a wysokoÊcià faktycznie nale˝nej sk∏adki; 3. Wyst´pujàce w obrocie postanowieƒ ogólnych warunków ubezpieczenia, które zezwalajà ubezpieczycielowi na pomniejszenie ustalonego odszkodowania o kwot´ raty przy odszkodowaniu, mimo ˝e termin jej p∏atnoÊci by∏ okreÊlony na konkretnà, dalszà dat´. Tak formu∏owane zapisy sà naszym zdaniem niekorzystne dla osoby ubezpieczonej i wewn´trznie niespójne, bo poczàtkowo wyznacza si´ konkretny termin na zap∏at´ raty sk∏adki, a w momencie wystàpienia szkody czyli finansowo trudnym dla ubezpieczonej osoby, pozbawia si´ jà cz´Êci nale˝nego odszkodowania, gdy˝ pobiera si´ od niej

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

sk∏adk´, której op∏acenie zaplanowa∏a wraz z ubezpieczycielem na póêniejszy termin; 4. Zwrot cz´Êci sk∏adki w sytuacji wyczerpania si´ sumy ubezpieczenia w trakcie jej trwania np. w sytuacji wystàpienia tzw. szkody ca∏kowitej w ubezpieczeniu autocasco. Naszym zdaniem aktualnie kwestia ta powinna byç rozstrzygana tak jak stanowi to zapis art. 813 § 1 k.c. – „Sk∏adk´ oblicza si´ za czas trwania odpowiedzialnoÊci ubezpieczyciela...” i wskazywanie na inne czynniki np. sum´ ubezpieczenia nie ma uzasadnienia. Liczymy, ˝e w tej kwestii wàtpliwoÊci zostanà rozstrzygni´te w orzecznictwie sàdów; 5. Problemy na rynku bancassurance w odniesieniu do zwrotu cz´Êci sk∏adki pobranej w zwiàzku z ubezpieczeniem kredytobiorcy, gdy ten wczeÊniej ni˝ przewidziano w umowie kredytu dokona jego sp∏aty. Niektórzy ubezpieczyciele wskazujà na to, ˝e w warunkach umowy ubezpieczenia zawartej przez bank na rzecz kredytobiorcy znajdujà si´ zapisy które stanowià, i˝ sk∏adka ustalana jest na pe∏en okres przewidziany na sp∏at´ kredytu, a jego wczeÊniejsza sp∏ata nie ma wp∏ywu na jej wysokoÊç. Uwa˝amy, ˝e w tym zakresie nadrz´dne sà zapisy bezwzgl´dnie obowiàzujàcego art. 813 § 1 k.c. a tym samym zwrot cz´Êci sk∏adki w takich przypadkach jest w pe∏ni nale˝ny; 6. „Puste” ubezpieczenia czyli problem zasadniczo pojawiajàcy si´, choç nie tylko, w praktyce bancassurance. Mam tu na myÊli sytuacje gdy dochodzi do obj´cia ubezpieczeniem osoby, która co do zasady, ju˝ w momencie zawierania z nià umowy – nie spe∏nia∏a warunków kwalifikujàcych jà do skorzystania z ochrony ubezpieczeniowej. Problemy te odnoszà si´ np. starszych wiekiem kredytobiorców, których okreÊlony wiek eliminuje z grona uprawnionych

do Êwiadczenia lub do kredytobiorców o z∏ym stanie zdrowia, cierpiàcych na schorzenia o przewlek∏ym charakterze, których Êmierç z powodu tych schorzeƒ równie˝ wy∏àcza ochron´ ubezpieczeniowà. Sk∏adka (czasami bardzo wysoka) jest pobierana, umowa zawierana, a i tak Êwiadczenie nie b´dzie przys∏ugiwa∏o i umowa pozostanie pusta bowiem, kredytobiorca nie mieÊci si´ w zakresie ochrony ubezpieczeniowej zapisanej w warunkach umowy. Jak ujawniajà wskazane powy˝ej przyk∏ady odnoszàce si´ do szeroko rozumianej problematyki sk∏adki ubezpieczeniowej, a obejmujàce swym zakresem jedynie cz´Êç wyst´pujàcych problemów – jest tematem z∏o˝onym, wywo∏ujàcym w praktyce szereg konfliktów. Zapewne wiele z nich zostanie usuni´tych po zmianach w ustawach ubezpieczeniowych nad którymi trwajà prace w Ministerstwie Finansów. Inne zaÊ byç mo˝e z czasem zostanà rozwiàzane za sprawà orzecznictwa sàdowego. Do tego czasu warto by jednak by∏o, aby bran˝a ubezpieczeniowa dbajàc o swój wizerunek, w sposób ˝yczliwy podchodzàc do spraw spornych sama rozwiàzywa∏a problemy obserwowane w praktyce. Dowodem na to, ˝e z sukcesem mo˝na tak dzia∏aç jest choçby przyk∏ad Link 4, który w sposób przyjazny klientowi rozwiàzuje w wielu przypadkach problem „podwójnego ubezpieczenia” w odniesieniu do obowiàzkowego OC posiadaczy pojazdów. Warto by by∏o, aby na tym praktycznym, nieuregulowanym w ustawie, a dobrym standardem, pos∏ugiwali si´ inni ubezpieczyciele czego ca∏ej bran˝y ubezpieczeniowej nale˝y ˝yczyç. n

Krystyna Krawczyk dyrektor Biura Rzecznika Ubezpieczonych 37

Konsultacje europejskie w sprawie kompensaty szkód wyrzàdzonych w wypadkach drogowych transgranicznych W marcu b.r. Komisja Europejska rozpocz´∏a publiczne konsultacje w sprawie kompensaty szkód wyrzàdzonych w wypadkach transgranicznych, czyli takich, w których poszkodowany jest obywatelem innego paƒstwa ni˝ paƒstwo, w którym zdarzy∏ si´ wypadek. ∏ównym celem konsultacji by∏o uzyskanie opinii wszystkich zainteresowanych stron odnoÊnie zastosowania prawa miejsca zdarzenia dla kompensaty szkód wyrzàdzonych ofiarom wypadków drogowych, je˝eli wypadek mia∏ miejsce w innym paƒstwie ni˝ zwyk∏e miejsce pobytu poszkodowanego. Podczas konsultacji poruszono dwa problemy: zakres kompensaty szkody (w szczególnoÊci chodzi tu o kompensat´ szkód niemajàtkowych) oraz termin przedawnienia. W niniejszym artykule chcia∏am skupiç si´ na kwestii Êwiadczeƒ osobowych. Komisja Europejska otrzyma∏a 45 odpowiedzi, w tym odpowiedê przygotowanà przez Rzecznika Ubezpieczonych. Ponad po∏owa odpowiedzi wp∏yn´∏a od przedstawicieli prywatnych instytucji finansowych, pozosta∏e odpowiedzi otrzymano z funduszy gwarancyjnych paƒstw cz∏onkowskich, przedstawicieli Paƒstw Cz∏onkowskich oraz organów nadzorczych. A˝ 29 odpowiedzi wp∏yn´∏o od podmiotów majàcych siedzib´ w Wielkiej Brytanii, 13 dokumentów przygotowa∏y instytucje niemieckie. Kompensata szkód wyrzàdzonych wskutek wypadków drogowych zosta∏a poddana analizie na podstawie przepisów Rozporzàdzenia Parlamentu Europejskiego nr 864/2007/EC z dnia 11 lipca 2007 r. w sprawie prawa w∏aÊciwego dla zobowiàzaƒ pozaumownych, które wesz∏o w ˝ycie w dniu 11 stycznia 2009 r. Komisja bada∏a, jakie zmiany nale˝y wprowadziç

G

38

w tym zakresie i przedstawi∏a kilka opcji, za którymi mogli opowiedzieç si´ respondenci. Niniejszy artyku∏ stanowi podsumowanie przeprowadzonych przez Komisj´ Europejskà prac oraz przedstawionych przez uczestników opinii. Opcja 1 dotyczy∏a powstrzymania si´ z wprowadzaniem jakichkolwiek zmian oraz oczekiwania na wyniki funkcjonowania Rozporzàdzenia Parlamentu Europejskiego nr 864/2007/EC. W pkt. 33 Preambu∏y Rozporzàdzenie przyj´∏o zasad´ pe∏nej kompensaty szkody poprzez wprowadzenie nast´pujàcego zapisu: „Zgodnie z obowiàzujàcymi krajowymi przepisami dotyczàcymi odszkodowania przyznawanego ofiarom wypadków drogowych przy ustalaniu wysokoÊci odszkodowania w przypadku szkody na osobie, je˝eli wypadek mia∏ miejsce w innym paƒstwie ni˝ zwyk∏e miejsce pobytu poszkodowanego, sàd rozpatrujàcy spraw´ powinien uwzgl´dniç wszelkie istotne okolicznoÊci dotyczàce danego poszkodowanego, w tym w szczególnoÊci rzeczywiste koszty pomocy lekarskiej i opieki powypadkowej”. Respondenci w wi´kszoÊci uznali, i˝ w zwiàzku z faktem, ˝e Rozporzàdzenie funkcjonuje bardzo krótko, trudno jest jednoznacznie oceniç skutki przyj´cia tej zasady. Wypadki transgraniczne, do których majà zastosowanie powo∏ane przepisy muszà zostaç rozpoznane przez sàdy Paƒstw Cz∏onkowskich i dopiero praktyka sàdownicza mo˝e uka-

zaç pozytywne lub negatywne skutki wprowadzenia tych˝e zasad. Jak powszechnie wiadomo procesy sàdowe nie sà procesami b∏yskawicznymi, dlatego nie jest jeszcze mo˝liwa jednoznaczna ocena zapisów. Kilku respondentów stwierdzi∏o jednak, i˝ takie podejÊcie mo˝e byç zbyt daleko idàce dla niektórych systemów prawnych. Respondenci wskazywali, i˝ bioràc pod uwag´ liczb´ wypadków transgranicznych, jak równie˝ poziom ÊwiadomoÊci osób poszkodowanych, wprowadzone zmiany przepisów nie sà odpowiednim rozwiàzaniem. Opcja 2 zawiera∏a propozycj´ po∏o˝enia nacisku na lepszà edukacj´ obywateli Unii Europejskiej. W tym celu mo˝na by przygotowaç standardowe broszury informacyjne wyjaÊniajàce g∏ówne powody ró˝nic w wysokoÊci przyznawanych Êwiadczeƒ pomi´dzy Paƒstwami Cz∏onkowskimi oraz istniejàce mo˝liwoÊci wyeliminowania bàdê zredukowania ryzyka bardzo niskiej kompensaty szkody. Broszura mog∏aby byç przekazywana zainteresowanym za poÊrednictwem krajowych biur ubezpieczycieli komunikacyjnych, klubów motoryzacyjnych, stowarzyszeƒ osób poszkodowanych w wypadkach komunikacyjnych. Wielu respondentów uzna∏o t´ opcj´ za dobre rozwiàzanie zmierzajàce do zwi´kszenia ÊwiadomoÊci dotyczàcej ró˝nic w systemach kompensaty szkód w poszczególnych krajach Europy. Respondenci wskazywali na dodatkowe kana∏y dystrybucji takich broszur: ubezpieczycieli, stowarzyszenia konsumentów, stron´ internetowà zarzàdzanà przez organizacje europejskie. Jeden z respondentów stwierdzi∏, ˝e nale˝a∏oby raczej zadbaç o wiedz´ obywateli Unii w zakresie ich praw wynikajàcych z tzw. Czwartej Dyrektywy Ko-

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

munikacyjnej1, która w praktyce stosowana jest niezwykle rzadko. Zaproponowa∏ on równie˝, aby zobligowaç ubezpieczycieli do do∏àczania do polisy ubezpieczenia dokumentu, który w zwi´z∏y i zrozumia∏y sposób b´dzie informowa∏ o prawach przys∏ugujàcych poszkodowanemu w wypadku drogowym. Jednak˝e wielu uczestników konsultacji wyrazi∏o opini´, i˝ przekazywanie podstawowych informacji z tego zakresu b´dzie stanowi∏o zbytnie uproszczenie, i tym samym mo˝e nawet wprowadzaç poszkodowanych w b∏àd. Respondenci wskazywali na zasadnicze ró˝nice w krajowych zasadach kompensaty szkody, co uniemo˝liwia stosowanie jednolitych, zrozumia∏ych dla wszystkich uproszczeƒ. Opcja 3 przedstawiona przez Komisj´ Europejskà zak∏ada∏a stworzenie europejskich wytycznych dotyczàcych rodzajów odszkodowaƒ i zadoÊçuczynieƒ, jak równie˝ sposobów, w jaki powinny byç one wyliczane. Takie wytyczne mog∏yby byç stosowane przede wszystkim przez sàdy, które jednak posiada∏yby du˝à swobod´ w szacowaniu odszkodowania w indywidualnych przypadkach. Mog∏yby one równie˝ w przysz∏oÊci prowadziç do ujednolicenia standardów Krajów Cz∏onkowskich w zakresie kompensaty szkód. Respondenci pozytywnie opowiedzieli si´ za tà propozycjà stwierdzajàc, i˝ stanowi∏aby ona punkt wyjÊciowy dla ujednolicenia i zbli˝enia europejskich systemów prawnych. Respondenci uznali, i˝ takie wytyczne mog∏yby okreÊlaç minimalne kwoty Êwiadczeƒ kompensacyjnych i poprawi∏yby funkcjonowanie Rynku Wewn´trznego, nawet pomimo tego, ˝e standardy mog∏yby dotyczyç Êwiadczeƒ nieznanych w systemach prawnych niektórych krajów. Wytyczne mog∏yby byç stosowane jako neutralne i oficjalne êród∏o informacji dla s´dziów rozstrzygajàcych sprawy dotyczàce wypadków transgranicznych. Niektórzy uczestnicy konsultacji wskazali na ogromne trudnoÊci w sformu∏owaniu jakichkolwiek ogólnych wytycznych w zwiàzku ze znacznymi ró˝nicami

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

w systemach kompensaty szkody Paƒstw Cz∏onkowskich. Wskazywali oni, i˝ szacowanie szkody jest czynnoÊcià niezwykle skomplikowanà, podczas której cz´sto nale˝y dodatkowo uwzgl´dniç przepisy dotyczàce publicznego zabezpieczenia spo∏ecznego, ubezpieczeƒ, sytuacj´ socjalnà i ekonomicznà poszkodowanego, jak równie˝ indywidualne cechy poszkodowanego. Wià˝àce wytyczne mogà, wed∏ug respondentów, uniemo˝liwiç s´dziom indywidualnà ocen´ sytuacji w konkretnym przypadku. Opcja 4. Jednà z mo˝liwoÊci do wyboru przez respondentów by∏a równie˝ propozycja ustalenia europejskich standardów w zakresie rodzajów Êwiadczeƒ, kwot minimalnych Êwiadczeƒ oraz sposobów ich wyliczania. To rozwiàzanie jednak nie zapobieg∏oby wprowadzaniu przez Paƒstwa Cz∏onkowskie wskaêników nie uwzgl´dnionych przez takie standardy, a wi´c takie rozwiàzanie mog∏oby jednak nie wyeliminowaç ró˝nic pomi´dzy kwotami przyznawanych Êwiadczeƒ. PodkreÊlano ponadto, i˝ ka˝de Paƒstwo Cz∏onkowskie posiada w∏asne rodzaje i definicje Êwiadczeƒ z tytu∏u szkód na osobie, a ró˝nice pomi´dzy poszczególnymi systemami sà zbyt du˝e, aby uda∏o si´ je zunifikowaç i zastosowaç minimalne standardy, zarówno w odniesieniu do wypadków drogowych transgranicznych, jak i nawet szkód na terytorium danego paƒstwa. Ponadto, taka opcja mog∏aby zaburzyç mo˝liwoÊç otrzymania przez poszkodowanego odszkodowania adekwatnego do poniesionej szkody, gdy˝ standardy minimalne najprawdopodobniej by∏yby ustalane na podstawie najni˝szych przyznawanych na terytorium Unii Europejskiej kwot. W Opcji nr 5 Komisja Europejska zaproponowa∏a stworzenie europejskich tabel Êwiadczeƒ minimalnych dotyczàcych szkody na osobie (zadoÊçuczynienia). W porównaniu z opcjà nr 4 ró˝nica mia∏aby polegaç na ujednoliceniu tylko jednego ze Êwiadczeƒ przys∏ugujàcych w przypadku szkody na osobie. Cz´Êç respondentów uzna∏a, i˝ wprowadze-

nie takiej tabeli pomog∏oby w harmonizacji systemów kompensaty szkody na terytorium Unii. Wskazywano równie˝ na pozytywne aspekty takiej jasnej i klarownej informacji, która mog∏aby byç wykorzystywana przez ka˝dego zainteresowanego. Opinie negatywne wskazywa∏y z kolei, i˝ wprowadzenie tabeli, w których znajdà si´ minimalne kwoty zadoÊçuczynienia w poszczególnych wypadkach nie zmieni obecnej sytuacji, je˝eli w indywidualnych sprawach nadal b´dzie mo˝na odpowiednio podwy˝szaç Êwiadczenia. Standaryzacja by∏aby ponadto niezwykle trudna z uwagi na zró˝nicowanie ekonomiczne i socjalne w poszczególnych Paƒstwach Cz∏onkowskich. Takie podejÊcie zlikwidowa∏oby ponadto indywidualizacj´ Êwiadczeƒ z tytu∏u bólu, cierpienia oraz utraty przyjemnoÊci. Opcja nr 6 przedstawia koncepcj´ stosowania lex damni jako prawa w∏aÊciwego dla oceny roszczeƒ poszkodowanego. Koncepcja ta przewiduje, i˝ roszczenia poza-umowne (dotyczàce szkody zwiàzanej z wypadkiem drogowym) powinny byç oceniane na podstawie prawa miejsca, w którym zaistnia∏a szkoda. Jest to wi´c zazwyczaj prawo miejsca zamieszkania poszkodowanego, lub prawo miejsca po∏o˝enia mienia nale˝àcego do poszkodowanego. Uzasadnieniem takiego podejÊcia prawnego jest fakt, i˝ g∏ównym celem prawa odszkodowawczego jest naprawienie faktycznej szkody. Jednym z g∏ównych kontrargumentów stosowania takiego systemu jest to, i˝ w momencie wypadku drogowego, w którym poszkodowani zostajà obywatele kilku paƒstw, a sprawa jest rozstrzygana przez jeden organ prawny, istnia∏aby potrzeba wydawania orzeczenia na podstawie kilku systemów prawnych. Wielu respondentów podkreÊla∏o, i˝ takie rozwiàzanie wspó∏gra∏oby jednak z zasadà w∏aÊciwoÊci jurysdykcji wypadków drogowych. Umo˝liwienie poszkodowanemu korzystania z przywilejów prawa, w którym ma on miejsce zamieszkania stworzy∏oby mo˝liwoÊç uczciwej i sprawiedliwej oceny jego 39

roszczeƒ oraz wyp∏aty Êwiadczenia zgodnego z zasadami przyj´tymi w Êrodowisku, w którym poszkodowany stale przebywa. Jako opcj´ nr 7 Komisja zaproponowa∏a wprowadzenie obowiàzkowego ubezpieczenia osoby kierujàcej, które jednoczeÊnie obejmowa∏oby ochronà wszystkich pasa˝erów podró˝ujàcych pojazdem, który spowoduje wypadek. W wielu krajach takie rozwiàzanie jest ju˝ przyj´te. Komisja Europejska proponuje jednak, aby wprowadziç obowiàzek posiadania takiego ubezpieczenia we wszystkich Krajach Cz∏onkowskich. Ubezpieczenia takie mia∏oby na celu chroniç osoby, które podró˝owa∏y pojazdem, który wyrzàdzi∏ szkod´ osobom trzecim. KorzyÊci takiego rozwiàzania to mo˝liwoÊç domagania si´ Êwiadczeƒ pieni´˝nych od ubezpieczyciela na podstawie przepisów kraju, z którego osoba doznajàca uszczerbku pochodzi. W takiej sytuacji mog∏aby ona skorzystaç z w∏asnego ubezpieczenia na zasadach prawnych, które sà dla takiej osoby znane lepiej, ni˝ przepisy zagraniczne. Tego typu ubezpieczenie mog∏oby stanowiç alternatyw´ dla ofiar wypadków i mog∏oby wp∏ynàç pozytywnie na praktyk´ poprzez szybkà wyp∏at´ Êwiadczeƒ na podstawie ugody stron. Takie rozwiàzanie nie wymaga∏oby ponadto wprowadzania innych, szczegó∏owych przepisów, które ujednolica∏yby system Êwiadczeƒ pieni´˝nych w krajach cz∏onkowskich. Argumenty przytoczone przeciwko takiemu rozwiàzaniu to przede wszystkim argument wzrostu sk∏adki ubezpieczeniowej. Respondenci wskazywali, i˝ powszechny obowiàzek posiadania ubezpieczenia o szerszym zakresie spowoduje wzrost sk∏adki ubezpieczeniowej równie˝ w stosunku do osób, które nie podró˝ujà samochodem za granic´ zbyt cz´sto. Ponadto, wskazywano i˝ wprowadzanie dodatkowych ubezpieczeƒ mo˝e spowodowaç wzrost liczby osób nieubezpieczonych. Kolejnym argumentem powo∏ywanym przeciwko takiemu rozwiàzaniu by∏a sugestia, i˝ tego typu ubezpieczenie nie b´dzie obejmowa∏o ochronà osób 40

pieszych czy rowerzystów, a tym samym b´dzie prowadzi∏o do dyskryminacji takich osób. Potencjalnie, wprowadzenie takiego ubezpieczenia mog∏oby równie˝ doprowadziç do konfliktu interesów pomi´dzy ubezpieczycielem kierowcy, a ubezpieczycielem odpowiedzialnoÊci cywilnej. Ostatnia przedstawiona przez Komisj´ Europejskà opcja (nr 8) przewidywa∏a wprowadzenie w ca∏ej Unii Europejskiej systemu bezpoÊredniej likwidacji szkody, w którym osoby poszkodowane za granicà by∏yby obs∏ugiwane przez ich w∏asnego ubezpieczyciela, tj. w firmie, w której zawar∏y obowiàzkowe ubezpieczenie odpowiedzialnoÊci cywilnej. Ponadto, Komisja zaproponowa∏a aby w takich sytuacjach przyjmowaç domniemanie, ˝e wypadek mia∏ miejsce na terytorium kraju miejsca zamieszkania poszkodowanego, a wi´c Êwiadczenie by∏oby wyp∏acane na podstawie przepisów prawa miejsca zamieszkania poszkodowanego. Tego typu system wymaga∏by zawarcia porozumienia pomi´dzy ubezpieczycielami, na podstawie którego ubezpieczyciele okreÊlaliby system rozliczenia kosztów i sprawnego rozliczania zwrotu wyp∏aconych Êwiadczeƒ. System bezpoÊredniej likwidacji szkody istnieje ju˝ obecnie w kilku krajach europejskich. Jednak takie rozwiàzanie spotka∏o si´ z poparciem niewielu respondentów. Wi´kszoÊç g∏osów przeciwko takiemu rozwiàzaniu wskazywa∏a na potrzeb´ wykonania ogromnych prac przygotowawczych. Wskazywano na sprzecznoÊç takiego rozwiàzania z generalnà zasadà zapobiegania wypadkom drogowym uzasadniajàc, i˝ b´dzie ono zniech´ca∏o do bezpiecznej jazdy. Respondenci wskazywali równie˝ na potencjalne problemy z zakresu uczciwej konkurencji i ewentualnych zarzutów z tego zakresu. Podnoszono ponadto, i˝ poszkodowani tacy jak osoby piesze czy rowerzyÊci, nie posiadajà ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci cywilnej, a wi´c z takiego systemu nie mog∏yby skorzystaç. Kolejnym argumentem jest fakt, i˝ takie rozwiàzanie prowadzi∏oby w praktyce do stosowania wobec oso-

by poszkodowanej prawa kraju jej miejsca zamieszkania, co w efekcie mog∏oby prowadziç do wyeliminowania dzia∏alnoÊci reprezentantów do spraw roszczeƒ. Taki system wed∏ug respondentów nie doprowadzi∏by do rozwiàzania problemu nieadekwatnoÊci Êwiadczeƒ osobowych (ustalania Êwiadczeƒ zbyt wysokich lub zbyt niskich). Problem kompensaty szkód osobowych jest istotny nie tylko w odniesieniu do wypadków transgranicznych. Równie˝ w Polsce prowadzone sà dyskusje na temat wysokoÊci takich Êwiadczeƒ. Wyp∏ata i szacowanie Êwiadczeƒ osobowych (w tym przede wszystkim zadoÊçuczynienia) jest niezwykle trudna. Przepisy prawa polskiego pozwalajà bowiem na indywidualizacj´ takich Êwiadczeƒ, co w praktyce nie daje mo˝liwoÊci stworzenia wytycznych czy tabel, które u∏atwia∏yby okreÊlanie ich wysokoÊci. Obecnie problem ten nasili∏ si´ w zwiàzku z wprowadzeniem instytucji zadoÊçuczynienia za Êmierç osoby bliskiej. Niewàtpliwie sà to tematy bardzo trudne. Podczas analizy mo˝liwych rozwiàzaƒ, oprócz liczb i przepisów nale˝y pami´taç o tragedii, jakà prze˝y∏ poszkodowany lub jego rodzina. Takich prze˝yç pieniàdze najcz´Êciej zrekompensowaç nie mogà. Jednak przyznanie kwoty niskiej mo˝e powodowaç nasilenie bólu i cierpienia zwiàzanego z wypadkiem. Poszkodowany bàdê jego rodzina czujà si´ bowiem lekcewa˝eni przez instytucje odpowiedzialne za kompensat´ szkody. Niewàtpliwie obecnie stosowane równie˝ w Polsce procedury przyznawania zadoÊçuczynienia mogà ulec poprawie, a rozwa˝ania na szczeblu europejskim mogà wskazywaç skuteczne sposoby na takà popraw´. n Ma∏gorzata Wi´cko Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

1

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2000/26/EC z dnia 16 maja 2000 r.

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Zwrot sk∏adki za niewykorzystany okres ubezpieczenia dobrowolnego Ogólnà zasad´ dotyczàcà sposobu ustalania sk∏adki nale˝nej zak∏adowi ubezpieczeƒ w kontekÊcie czasu udzielania przez niego ochrony ubezpieczeniowej, w poprzednim stanie prawnym, tj. przed dniem 10 sierpnia 2007 r. regulowa∏ art. 813 § 1 k.c. rzepis ten stanowi∏, i˝ sk∏adk´ oblicza si´ za czas trwania odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ, jednak jego brzmienie nie pozwala∏o na rozstrzygni´cie wszystkich wyst´pujàcych na tej p∏aszczyênie problemów. ¸àczy∏ si´ z tym przede wszystkim problem zwrotu sk∏adki w przypadku rozwiàzania umowy ubezpieczenia dobrowolnego – najcz´Êciej AC – szczególnie w kontekÊcie wystàpienia szkody ca∏kowitej. W ogólnych warunkach ubezpieczeƒ dobrowolnych ubezpieczyciele zazwyczaj zastrzegali, i˝ w przypadku szkody ca∏kowitej, a wi´c wyczerpania si´ sumy ubezpieczenia, niezale˝nie od daty powstania tej szkody sk∏adka za okres pozosta∏y do koƒca okresu na jaki umowa zosta∏a zawarta nie przys∏uguje. Ogólne warunki najcz´Êciej zawiera∏y równie˝ zastrze˝enie, i˝ w przypadku op∏acania sk∏adki w ratach, wyp∏acone odszkodowanie zostanie pomniejszone o raty dotychczas nieop∏acone. Wspomnieç nale˝y, i˝ stanowisko zak∏adów ubezpieczeƒ w kwestii

P

zwrotu sk∏adki by∏o zapewne wzorowane na dotyczàcym ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przepisie art. 41 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiàzkowych1, w myÊl którego, w pewnych przypadkach rozwiàzania umowy ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, zwrot sk∏adki za niewykorzystany okres ubezpieczenia nie przys∏uguje, je˝eli w okresie poprzedzajàcym rozwiàzanie umowy wystàpi∏a szkoda, za którà zak∏ad ubezpieczeƒ wyp∏aci∏ lub jest zobowiàzany wyp∏aciç odszkodowanie. Zauwa˝yç jednak trzeba, i˝ jest to przepis szczególny, który odnosi si´ wy∏àcznie do obowiàzkowego ubezpieczenia komunikacyjnego. WàtpliwoÊci zwiàzane ze zwrotem sk∏adki w przypadku rozwiàzania umowy ubezpieczenia dobrowolnego mia∏y zostaç wyeliminowane dzi´ki projektowanym w tym zakresie zmianom przepisów kodeksu cywilnego. W dniu 10 sierpnia 2007 r. wesz∏a w ˝ycie obszerna nowelizacja kodeksu cywilnego, w ramach której zmianie uleg∏ mi´dzy innymi

art. 813. Przepis ten, w pierwotnej wersji stanowiàc, i˝ sk∏adk´ oblicza si´ za czas trwania odpowiedzialnoÊci ubezpieczyciela, zosta∏ uzupe∏niony o zapis, zgodnie z którym w przypadku wygaÊni´cia stosunku ubezpieczenia przed up∏ywem okresu na jaki zosta∏a zawarta umowa, ubezpieczajàcemu przys∏uguje zwrot sk∏adki za niewykorzystany okres ochrony. Pomimo, i˝ zamys∏em ustawodawcy by∏o ostateczne rozstrzygni´cie kwestii zwrotu sk∏adki, nadal istniejà pewne wàtpliwoÊci co do stosowania tego przepisu. WysokoÊç sk∏adki ubezpieczeniowej jest zale˝na od wartoÊci przedmiotu ubezpieczenia, a wi´c sumy ubezpieczenia, ale tak˝e od czasu udzielania ochrony ubezpieczeniowej, z czego wynika fakt, i˝ skrócenie czasu trwania ochrony ubezpieczeniowej mienia o konkretnej wartoÊci musi skutkowaç zmniejszeniem sk∏adki ustalonej na podstawie tej wartoÊci. Skrócenie okresu ubezpieczenia wyst´puje na przyk∏ad przy odstàpieniu od umowy ubezpieczenia, kiedy to ubezpieczycielowi przys∏uguje sk∏adka wy∏àcznie za okres udzielanej ochrony. Innym przyk∏adem jest wygaÊni´cie umowy ubezpieczenia z powodu braku przedmiotu ubezpieczenia – np. w przypadku, zniszczenia pojazdu przy jednoczesnym braku odpowiedzialnoÊci gwarancyjnej zak∏adu ubezpieczeƒ za powsta∏à szkod´. Przypadkiem takim jest równie˝ sprzeda˝ pojazdu w sytuacji, gdy prawa z umowy nie przechodzà na nabywc´ (AC) oraz Êmierç ubezpieczajàcego (w∏aÊciciela pojazdu), kiedy to kwota stanowiàca zwrot sk∏adki wejdzie w mas´ spadkowà. O ile nie jest kwestionowany obowiàzek zwrotu sk∏adki

WysokoÊç sk∏adki ubezpieczeniowej jest zale˝na od wartoÊci przedmiotu ubezpieczenia, a wi´c sumy ubezpieczenia, ale tak˝e od czasu udzielania ochrony ubezpieczeniowej, z czego wynika fakt, i˝ skrócenie czasu trwania ochrony ubezpieczeniowej mienia o konkretnej wartoÊci musi skutkowaç zmniejszeniem sk∏adki ustalonej na tej podstawie.

P A ê DZIERNIK 2009 R . N UMER 39

41

w powy˝szych przypadkach, o tyle w Êrodowisku ubezpieczeniowym dyskusj´ budzi zagadnienie ewentualnego zwrotu sk∏adki w przypadki szkody ca∏kowitej. Art. 813 § 1 k.c. zdanie pierwsze stanowi, i˝ sk∏adk´ oblicza si´ za czas trwania ochrony ubezpieczeniowej, co oznacza, ˝e ustalona w momencie zawierania umowy sk∏adka ubezpieczeniowa jest ÊciÊle powiàzana z czasem Êwiadczenia ochrony ubezpieczeniowej, zatem w przypadku skrócenia czasu udzielania przez ubezpieczyciela ochrony, zmniejszeniu winno ulec równie˝ Êwiadczenie ubezpieczajàcego, którym jest sk∏adka – o kwot´ odpowiadajàcà nale˝noÊci za niewykorzystany okres ochrony. Regulujàcy kwesti´ wygaÊni´cia stosunku ubezpieczenia, art. 813 § 1 zdanie drugie stanowiàc, i˝ w przypadku wygaÊni´cia stosunku ubezpieczenia przed up∏ywem okresu, na jaki zosta∏a zawarta umowa, ubezpieczajàcemu przys∏uguje zwrot sk∏adki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej, tak˝e odnosi si´ wy∏àcznie do czasu trwania ochrony ubezpieczeniowej. W tym kontekÊcie, najcz´Êciej podnoszonym zagadnieniem jest zwrot sk∏adki w przypadku wygaÊni´cia stosunku ubezpieczenia na skutek szkody ca∏kowitej powsta∏ej w wyniku kradzie˝y pojazdu. W opinii cz´Êci przedstawicieli doktryny2, pomimo wskazanych wy˝ej regulacji, w przypadku wyczerpania si´ sumy ubezpieczenia – co ma miejsce przy szkodzie ca∏kowitej – zak∏ad ubezpieczeƒ nie jest zobowiàzany do zwrotu sk∏adki z uwagi na skonsumowanie ochrony ubezpieczeniowej na skutek wyczerpania sumy

42

ubezpieczenia. Jednak zauwa˝yç trzeba, i˝ uwzgl´dnienie tego faktu by∏oby jednoznaczne z przyj´ciem jeszcze jednego – oprócz czasu trwania ochrony ubezpieczeniowej – elementu, który mia∏by wp∏yw na zakres zwracanej sk∏adki, tj. sumy ubezpieczenia. Tymaczasem powo∏ane wy˝ej przepisy, jako jedynà przes∏ank´ dokonywanych rozliczeƒ wskazujà czas trwania ochrony ubezpieczeniowej. Istotne jest przy tym rozró˝nienie poj´cia „wysokoÊç sk∏adki za ubezpieczenie” – jest ona istotnie zale˝na od sumy ubezpieczenia – od wysokoÊci sk∏adki podlegajàcej zwrotowi, w kontekÊcie czasu udzielania ochrony ubezpieczeniowej. Sposób bowiem ustalania wysokoÊci sk∏adki (suma ubezpieczenia) nie ma ˝adnego prze∏o˝enia na ewentualne póêniejsze rozliczenia w zakresie zwrotu tej sk∏adki (czas udzielania ochrony ubezpieczeniowej). Reasumujàc, wyk∏adnia literalna omawianego przepisu wskazuje, i˝ nawet w przypadku wystàpienia szkody ca∏kowitej, ze wzgl´du na korelacj´ zakresu zwrotu sk∏adki wy∏àcznie z czasem udzielania ochrony ubezpieczeniowej, a nie z wysokoÊcià sumy ubezpieczenia, zak∏ad ubezpieczeƒ winien zwróciç ubezpieczajàcemu sk∏adk´ za okres niewykorzystanej ochrony pomimo wyczerpania sumy ubezpieczenia. Zgodnie z zawarta umowà, ochrona ubezpieczeniowa mia∏a byç udzielana przez ubezpieczyciela przez okreÊlony czas – zwykle 12 miesi´cy – i przez ten w∏aÊnie czas zak∏ad ubezpieczeƒ ponosi∏ ryzyko wystàpienia szkody. Z tego tytu∏u pobra∏ za ten w∏aÊnie czas sk∏adk´ w wysokoÊci, która konsumuje tak˝e

rozmiar ryzyka wystàpienia szkody w konkretnym przypadku. W wyniku wygaÊni´cia stosunku ubezpieczenia, zak∏ad ubezpieczeƒ nie ponosi ju˝ tego ryzyka, co oznacza, i˝ pobieranie sk∏adki za dalszy okres nie znajduje uzasadnienia. W konsekwencji, sk∏adka za okres, w którym zak∏ad ubezpieczeƒ ju˝ nie udziela ochrony, a wi´c nie ponosi ryzyka wystàpienia szkody, winna podlegaç zwrotowi niezale˝nie od wystàpienia szkody ca∏kowitej. Zauwa˝yç trzeba, i˝ istnienie rozbie˝nych opinii wÊród przedstawicieli zarówno teoretyków, jak i praktyków rynku ubezpieczeƒ dowodzi, i˝ przeprowadzona nowelizacja art. 813 k.c. nie wyeliminowa∏a wàtpliwoÊci zwiàzanych ze zwrotem sk∏adki w przypadki szkody ca∏kowitej. W zwiàzku z tym nale˝y przypuszczaç, i˝ z pewnoÊcià problem ten znajdzie rozstrzygni´cie w linii orzecznictwa. n

Ewa Kiziewicz Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

1

Ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiàzkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. nr 124, poz. 1152 z póên. zm.). 2 M. Orlicki, J. Pokrzywniak, Umowa ubezpieczenia. Komentarz do nowelizacji kodeksu cywilnego, Wolters Kluwer business, Warszawa 2008, s. 69.

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

OdpowiedzialnoÊç zak∏adu ubezpieczeƒ za szkod´ wyrzàdzonà przez agenta wy∏àcznego Zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o poÊrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. nr 124, poz. 1154 z póên. zm.) za szkod´ wyrzàdzonà przez agenta ubezpieczeniowego w zwiàzku z wykonywaniem czynnoÊci agencyjnych odpowiada zak∏ad ubezpieczeƒ, na rzecz którego agent ubezpieczeniowy dzia∏a. egulacja ta wskazuje równie˝, ˝e w przypadku tej odpowiedzialnoÊci nie stosuje si´ przepisu art. 429 Kodeksu cywilnego. Norma zawarta w art. 11 ust. 1 ustawy ma zastosowanie w przypadku odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ wobec osób trzecich za agenta ubezpieczeniowego dzia∏ajàcego na rzecz jednego zak∏adu ubezpieczeƒ, tzw. agenta wy∏àcznego. W wypadku agenta dzia∏ajàcego na rzecz wi´cej ni˝ jednego zak∏adu ubezpieczeƒ w ramach tego samego dzia∏u ubezpieczeƒ, tzw. multiagenta, stosownie do brzmienia art. 11 ust. 2 i 3 ustawy o poÊrednictwie ubezpieczeniowym, on sam odpowiada za szkody powsta∏e z tytu∏u wykonywania czynnoÊci agencyjnych wyrzàdzone klientowi, ubezpieczajàcemu, ubezpieczonemu lub osobie uprawnionej z umowy ubezpieczenia i podlega obowiàzkowemu ubezpieczeniu odpowiedzialnoÊci cywilnej. Przepisy ustawy o poÊrednictwie ubezpieczeniowym wprowadzi∏y, w zale˝noÊci od tego, czy mamy do czynienia z agentem wy∏àcznym, czy te˝ multiagentem, dwa ró˝ne rodzaje zabezpieczenia finansowego na wypadek wyrzàdzenia przez agenta ubezpieczeniowego szkody. Rozwiàzanie takie jest zgodne z wymogami dyrektywy 2002/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 grudnia 2002 r. w sprawie poÊrednictwa ubezpieczeniowego

R

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

(Dz.U. UE. L. 03.9.3), w której w artykule 4 ust. 3 poÊrednicy ubezpieczeniowi i reasekuracyjni zostali zobowiàzani do posiadania ubezpieczenia odpowiedzialnoÊci zawodowej, obejmujàcego ca∏e terytorium Wspólnoty lub innej, porównywalnej gwarancji odpowiedzialnoÊci wynikajàcej z zaniedbania zawodowego, opiewajàcej przynajmniej na 1 000 000 EUR w stosunku do ka˝dego roszczenia oraz 1 500 000 EUR rocznie w stosunku do wszystkich roszczeƒ, o ile takie ubezpieczenie lub porównywalna gwarancja nie zosta∏y ju˝ przewidziane przez zak∏ad ubezpieczeƒ, zak∏ad reasekuracji lub inny zak∏ad, w którego imieniu dzia∏a poÊrednik ubezpieczeniowy lub reasekuracyjny lub w którego imieniu poÊrednik ubezpieczeniowy lub reasekuracyjny jest upowa˝niony do dzia∏ania, lub taki zak∏ad, który ponosi pe∏nà odpowiedzialnoÊç za dzia∏ania poÊrednika. Stworzone przez naszego rodzimego ustawodawc´ w art. 11 ust. 1 ustawy o poÊrednictwie ubezpieczeniowym zabezpieczenie interesów klienta agenta wy∏àcznego stanowi bardzo szerokà gwarancj´. Ubezpieczyciel odpowiada zarówno za niewykonanie lub nienale˝yte wykonanie zobowiàzania (odpowiedzialnoÊç kontraktowa), jak i za szkody wyrzàdzone przez agenta w zwiàzku z wykonywaniem czynnoÊci agencyjnych niezale˝nie od istnienia stosunku prawnego mi´-

dzy ubezpieczajàcym a ubezpieczycielem (odpowiedzialnoÊç deliktowa). Warto zauwa˝yç, ˝e zak∏ad ubezpieczeƒ ponosi odpowiedzialnoÊç nieograniczonà – odpowiada ca∏ym swoim majàtkiem. Wzmocnieniem owego zabezpieczenia jest dodatkowo fakt, i˝ omawiany przepis wy∏àcza mo˝liwoÊç zastosowania art. 429 k.c. W myÊl tej regulacji kto powierza wykonanie czynnoÊci drugiemu, ten jest odpowiedzialny za szkod´ wyrzàdzonà przez sprawc´ przy wykonywaniu powierzonej mu czynnoÊci, chyba ˝e nie ponosi winy w wyborze albo ˝e wykonanie czynnoÊci powierzy∏ osobie, przedsi´biorstwu lub zak∏adowi, które w zakresie swej dzia∏alnoÊci zawodowej trudnià si´ wykonywaniem takich czynnoÊci. Na marginesie nale˝y dodaç, ˝e takie wy∏àczenie znajdowa∏o si´ w art. 37f ust. 2 poprzednio regulujàcej m. in. materi´ poÊrednictwa ubezpieczeniowego, nieobowiàzujàcej ju˝ ustawie z dnia 28 lipca 1990 r. o dzia∏alnoÊci ubezpieczeniowej (Dz.U. z 1996 r. nr 11 poz. 62 z. póên. zm.). Tym samym zak∏ad ubezpieczeƒ nie ma mo˝liwoÊci uwolniç si´ od odpowiedzialnoÊci wykazujàc, ˝e nie ponosi winy w wyborze agenta lub ˝e powierzy∏ czynnoÊci osobie, która w zakresie swojej dzia∏alnoÊci zawodowej trudni si´ wykonywaniem takich czynnoÊci (culpa in eligendo). OdpowiedzialnoÊç zak∏adu ubezpieczeƒ, o której mowa w art. 11 ust. 1 ustawy o poÊrednictwie ubezpieczeniowym nie jest wi´c uzale˝niona od winy zak∏adu ani co do wyrzàdzenia szkody, ani co do nale˝ytego wyboru osoby agenta. Co wi´cej, nie ma tu te˝ uzale˝nienia od elementu winy po stronie samego sprawcy szkody (przes∏ankà odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ nie jest wina agenta).1 43

Istnienie odpowiedzialnoÊci zak∏adu ubezpieczeƒ w przypadku szkody wyrzàdzonej przez agenta wy∏àcznego uzale˝nione jest wi´c od wystàpienia nast´pujàcych przes∏anek: powstania szkody oraz istnienia zwiàzku przyczynowego mi´dzy szkodà a wykonywanymi przez agenta czynnoÊciami agencyjnymi co zasadniczo bardzo u∏atwia dochodzenie roszczeƒ z tego tytu∏u. PodkreÊlenia wymaga ponadto fakt, i˝ wystàpienie poszkodowanego z roszczeniem do zak∏adu ubezpieczeƒ nie wymaga uprzedniego wystàpienia z nim wobec agenta. OdpowiedzialnoÊç zak∏adu ubezpieczeƒ, o której mowa w art. 11 ust. 1 ustawy o poÊrednictwie ubezpieczeniowym jest tzw. odpowiedzialnoÊcià pierwotnà, nie zaÊ subsydiarnà. Poszkodowany mo˝e zatem zawsze dochodziç naprawienia szkody od razu od zak∏adu ubezpieczeƒ, bez koniecznoÊci wczeÊniejszego dochodzenia roszczenia od agenta i podj´cia próby zaspokojenia swego roszczenia z jego majàtku. 2 Stwierdzenie winy agenta ma natomiast znaczenie w przypadku ch´ci dochodzenia przez poszkodowanego naprawienia szkody bezpoÊrednio od agenta, jak równie˝ dla zak∏adu ubezpieczeƒ, który chce wystàpiç z roszczeniem zwrotnym. Dla poszkodowanego wina agenta w zaistnieniu szkody oznacza mo˝liwoÊç wyboru, czy naprawienia szkody b´dzie dochodzi∏ od agenta, czy te˝ od zak∏adu ubezpieczeƒ, gdy˝ wówczas mamy do czynienia z odpowiedzialnoÊcià solidarna tych osób, zaÊ dla zak∏adu ubezpieczeƒ mo˝liwoÊç dochodzenia roszczeƒ zwrotnych.3 Warto te˝ wspomnieç o dodanym ustawà z dnia 18 lutego 2005 r. o zmianie ustawy o poÊrednictwie ubezpieczeniowym oraz niektórych

44

innych ustaw (Dz.U. nr 48, poz. 447 z póên. zm.) art. 6a ustawy o poÊrednictwie ubezpieczeniowym, dalej zaostrzajàcym odpowiedzialnoÊç zak∏adu ubezpieczeƒ. Zosta∏ on wprowadzony w zwiàzku z koniecznoÊcià wdro˝enia regulacji zawartej w art. 4 ust. 4 wy˝ej przywo∏anej dyrektywy4 zgodnie, z którà wÊród niezb´dnych Êrodków majàcych na celu ochron´ konsumentów przed niezdolnoÊcià poÊrednika ubezpieczeniowego do przekazania sk∏adki do zak∏adu ubezpieczenia lub do przekazania kwoty roszczenia lub zwrotu sk∏adki ubezpieczonemu wymieniono wprowadzenie regulacji prawnych lub umownych, wedle których sumy pieni´˝ne wp∏acone przez klienta poÊrednikowi traktuje si´ jako wp∏acone zak∏adowi, natomiast sumy pieni´˝ne wyp∏aconych przez zak∏ad ubezpieczeƒ poÊrednikowi nie traktuje si´ jako wyp∏acone klientowi, o ile klient faktycznie ich nie otrzymuje. Na koniec pozostaje jeszcze do zasygnalizowania jedna kwestia, a mianowicie, jak kszta∏tuje si´ odpowiedzialnoÊç ubezpieczyciela w przypadku dzia∏ania rzekomego agenta ubezpieczeniowego, który nie ma umocowania do dzia∏ania albo przekroczy∏ jego zakres. W myÊl art. 7603 Kodeksu cywilnego w razie gdy agent zawierajàcy umow´ w imieniu dajàcego zlecenie nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, umow´ uwa˝a si´ za potwierdzonà, je˝eli dajàcy zlecenie niezw∏ocznie po otrzymaniu wiadomoÊci o zawarciu umowy nie oÊwiadczy klientowi, ˝e umowy nie potwierdza. Mamy tutaj do czynienia z sytuacjà, w której potwierdzenie umowy nast´puje wskutek braku dzia∏ania dajàcego zlecenie (ubezpieczyciela). Regulacja zawarta w art. 11 ust. 1 ustawy o poÊrednictwie ubezpie-

czeniowym nie wy∏àcza mo˝liwoÊci zastosowania art. 7603 k.c. Nie ma wi´c przeszkód do uznania, ˝e je˝eli ostatecznie oka˝e si´, ˝e umowa nie zosta∏a potwierdzona, to ubezpieczajàcemu (a ÊciÊle mówiàc – niedosz∏emu ubezpieczajàcemu) na podstawie art. 11 ust. 1 ustawy przys∏uguje wobec zak∏adu ubezpieczeƒ roszczenie odszkodowawcze. Roszczenie to nie wejdzie jednak w gr´ w odniesieniu do wypadków, gdy agent ubezpieczeniowy nie tylko dzia∏a∏ bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu, lecz w ogóle nie by∏ legitymowany do podejmowania jakichkolwiek czynnoÊci agencyjnych na rzecz danego zak∏adu ubezpieczeƒ.5 Przepis art. 6a ustawy o poÊrednictwie ubezpieczeniowym przewiduje, i˝ sumy pieni´˝ne przekazane z tytu∏u umowy ubezpieczenia przez: 1) ubezpieczajàcego poÊrednikowi ubezpieczeniowemu uznaje si´ jako wp∏acone zak∏adowi ubezpieczeƒ; 2) zak∏ad ubezpieczeƒ poÊrednikowi ubezpieczeniowemu nie uznaje si´ jako przekazane ubezpieczajàcemu, uposa˝onemu lub uprawnionemu z umowy ubezpieczenia, do czasu ich faktycznego otrzymania przez te podmioty. PodkreÊliç nale˝y, ˝e przepis ten odnosi si´ do wszystkich rodzajów poÊredników ubezpieczeniowych.n Anna Dàbrowska 1

T. WiÊniewski, OdpowiedzialnoÊç za szkod´ wyrzàdzonà przez agentów ubezpieczeniowych, Przeglàd Sàdowy 2004, nr 3, s. 31. 2 Ibidem. 3 E. Wieczorek (w:) Prawo ubezpieczeƒ gospodarczych. Komentarz, Z. Brodecki, M. Serwach (red.), Zakamycze 2005, s. 112. 4 Dyrektywa 2002/92/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 grudnia 2002 r. w sprawie poÊrednictwa ubezpieczeniowego (Dz.U. UE. L. 03.9.3). 5 T. WiÊniewski, op.cit.

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Ubezpieczenia na ziemiach polskich pod zaborem austriackim (cd) zia∏alnoÊç Krakowskiego Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeƒ obejmuje poczàtkowo Galicj´ i ziemi´ krakowskà. Potem zostaje rozszerzona na Wo∏yƒ, Podole rosyjskie i Ukrain´, w 1875 roku rada nadzorcza uchwali∏a utworzenie osobnej reprezentacji dla Bukowiny w Czerniowcach. By∏y tak˝e czynione próby wprowadzenia obowiàzkowego ubezpieczenia od ognia (wzorem zaboru pruskiego i Królestwa Kongresowego). Jednak ustawa uchwalona 19 stycznia 1888 roku przez Sejm Galicyjski, wprowadzajàca w Galicji przymus asekuracyjny od ognia, nie uzyska∏a aprobaty rzàdu wiedeƒskiego

D

G RUDZIE ¡ 2009 R . N UMER 40

i mimo zabiegów ze strony Sejmu nigdy nie doczeka∏a si´ realizacji Nale˝y tu jeszcze zwróciç uwag´ na wysoki poziom fachowy kadry pracowników Florianki. Wp∏yw na taki stan rzeczy mia∏ nie tylko ogólnie wysoki poziom oÊwiaty w Galicji ale i dba∏oÊç kierownictwa Florianki. Jej urz´dnicy posiadali wy˝sze wykszta∏cenie i byli spo∏ecznie bardzo wyrobieni. Od roku 1888 wprowadzono obowiàzkowe egzaminy z dziedziny ubezpieczeniowej, a na koszt Florianki kszta∏cono bardziej uzdolnionych urz´dników w uczelniach (nawet zagranicznych), m.in. na uniwersytecie w Getyndze i na kursach techniczno-asekuracyjnychw Wiedniu.. Z tych wzgl´dów, po odzyskaniu niepodleg∏oÊci, w II Rzeczypospolitej byli pracownicy Florianki zajmowali wysokie stanowiska nie tylko w nowo powsta∏ych instytucjach ubezpieczeniowych, ale tak˝e paƒstwowych i samorzàdowych. Bardzo pomyÊlnie rozwija∏ si´ tak˝e dzia∏ ˝yciowy Florianki. Bioràc pod uwag´ ca∏à ludnoÊç Galicji, ubezpieczona na ˝ycie by∏a jedna osoba na 820 mieszkaƒców. Historycznà ciekawostkà, Êwiadczà-

cà o wysokiej ocenie i pozycji Florianki w Europie jest fakt, ˝e gdy w roku 1896, z okazji milenium W´gier, w Budapeszcie zorganizowano jubileuszowa wystaw´, Krakowskie Towarzystwo by∏o jej ubezpieczycielem. Od roku 1901 Krakowskie Towarzystwo zaczyna swojà dzia∏alnoÊcià ubezpieczeniowà obejmowaç tak˝e Czechy – z dobrymi rezultatami. W roku 1910 Zarzàd Florianki opracowa∏ i wprowadzi∏ tzw. „Statut ramowy”. Zgodnie z nim, w Towarzystwie, obok istniejàcych dzia∏ów: ogniowego, gradowego i ˝yciowego, powo∏uje si´ trzy nowe: dzia∏ ubezpieczeƒ od kradzie˝y (w tym okresie dzia∏ taki prowadzi∏y tylko cztery towarzystwa wzajemne w Europie), dzia∏ ubezpieczeƒ od wypadków i dzia∏ odpowiedzialnoÊci prawnej. Wzorem Szwajcarii i Niemiec, Krakowskie Towarzystwo, jako pierwsze na ziemiach polskich wprowadza ubezpieczenia poÊrednie – utraty zysku z powodu po˝aru. W roku 1914 ogólna suma ubezpieczeƒ wzajemnych Florianki wynosi∏a oko∏o 2400 milionów koron a fundusze rezerwowe – 62 miliony koron. Zawartych by∏o oko∏o 600 tys. ubezpieczeƒ. Godna podkreÊlenia jest humanitarna dzia∏alnoÊç Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeƒ w Krakowie. Z dzia∏u ˝yciowego corocznie przekazywano 5 tysi´cy koron na popraw´ warunków zdrowotnych w kraju. Wspierano akcje zwalczania gruêlicy. Udzielano wsparcia instytucjom u˝ytecznoÊci publicznej, takim jak zak∏ady sierot, ochronki, przytuliska, szpitale itp. Wspierano tak˝e dzia∏alnoÊç „Bia∏ego Krzy˝a” (w ramach tej organizacji, m.in. fundowano corocznie leczenie w krajowych uzdrowiskach czterech oficerów narodowoÊci polskiej). Dla uczczenia 60-letniego panowania cesarza Franciszka Józefa w roku 1908 utworzono fundacj´ w wysokoÊci 50 tys. koron, przeznaczonà na stypendia dla synów urz´dników Towarzystwa oraz na dokszta∏canie w zawodzie ubezpie45

czeniowym i bankowym. Przeznaczano tak˝e pewne fundusze na cele oÊwiatowe i ekonomiczne. Przez kilka lat konkurencjà dla Florianki by∏o za∏o˝one w 1869 r. Galicyjskie Akcyjne Towarzystwo Ubezpieczeniowe, prowadzàce dzia∏alnoÊç na odcinku ogniowym i ˝yciowym. Powsta∏o ono na skutek nieprzyjaznych Floriance tendencji, p∏ynàcych z Wiednia, których pod∏o˝em by∏y ambicje oraz ch´ç zarobku. By∏y to czasy cesarza Franciszka Józefa – a wi´c pewnego liberalizmu. Temu nowemu towarzystwu patronowa∏ przedstawiciel konserwatywnego ziemiaƒstwa, namiestnik Galicji Agenor Go∏uchowski, a popiera∏y go najzamo˝niejsze sfery Galicji – nowa klientela Towarzystwa Galicyjskiego, kosztem Florianki. Mimo bardzo silnej agitacji Towarzystwo Galicyjskie upad∏o finansowo. BezpoÊrednià przyczynà by∏o niefortunne zaanga˝owanie si´ w ubezpieczeniach transportowych morskich. W efekcie w roku 1877 Florianka przej´∏a zobowiàzania ogniowe Towarzystwa Galicyjskiego, a w roku 1879 ˝yciowe? przejmujàc je na swój rachunek. Galicyjskie Akcyjne Towarzystwo Ubezpieczeƒ przesta∏o istnieç. We Lwowie, w roku 1909 powsta∏o Towarzystwo Ludowe Wzajemnych Ubezpieczeƒ Wis∏a, majàce charakter wyraênie polityczny. Jego za∏o˝ycielem by∏ m. in. dzia∏acz Stronnictwa Ludowego, Jan Stapiƒski (pose∏ do Sejmu Galicyjskiego) i W∏adys∏aw D∏ugosz (minister ds. Galicji w rzàdzie wiedeƒskim, pose∏ do Rady Paƒstwa w Wiedniu, a w okresie mi´dzywojennym senator). Dzia∏alnoÊç Wis∏y przypada∏a na ci´˝ki, z powodów ekonomicznych, okres, jej i tak s∏aby rozwój zahamowa∏a wojna Êwiatowa. W roku 1892 w Galicji powsta∏o drugie towarzystwo ogniowe – Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeƒ Dnister, oparte na zasadzie wzajemnoÊci. Florianka nowemu konkurentowi u∏atwi∏a organizacj´ i pomog∏a w sprawach fachowych. Towarzystwo Dnister narodzi∏o si´ na bazie narodowoÊciowych am46

bicji ludnoÊci ruskiej zamieszkujàcej tereny Galicji, Podkarpacia i Bukowiny. Rusini, obok instytucji finansowych i gospodarczych, postanowili zorganizowaç w∏asny zak∏ad ubezpieczeniowy. (Mo˝e warto tu wyjaÊniç, ˝e w tamtych czasach u˝ywano terminologii: „Rusini”, „ludnoÊç ruska”, „j´zyk ruski”, odró˝niajàc RuÊ od Ukrainy, po∏o˝onej gdzie indziej) Towarzystwo to mia∏o poczàtkowo nosiç nazw´ RuÊ, potem Beskid, a˝ ostatecznie zdecydowano si´ na Dnister (Dniestr). Do jego za∏o˝enia najwi´cej przyczynili si´ ruscy dzia∏acze narodowoÊciowi dr Damian Sawczak i adwokat dr Stefan Fedak, a trudnoÊci stawia∏ nie tylko rzàd austriacki, ale tak˝e sami Rusini o orientacji moskalofilskiej. Pierwszym prezesem Dnistra by∏ dr Teofil Bereênicki, pierwszym dyrektorem – dr Jaros∏aw Ku∏aczkowski, wybitny fachowiec, daleki od szowinizmu i politykierstwa. Po jego Êmierci, w roku 1900, kierowanie Dnistra przejà∏ dr Stefan Fedak. Dnister rozwija∏ si´ bardzo dynamicznie, oddajàc ludnoÊci ruskiej wielkie us∏ugi, ale równoczeÊnie Florianka przy tej okazji straci∏a ubezpieczenia cerkwi i parafii prawos∏awnych. W ciàgu pierwszego 25-lecia istnienia (tj. do koƒca I wojny Êwiatowej) Dnister rozwija∏ si´ bardzo dynamicznie.. Warto dodaç, ˝e Dnister istnieje do dzisiaj, w roku 1992 Ukraina bardzo uroczyÊcie Êwi´towa∏a jego 100-lecie. Uzupe∏niajàc histori´ ruskich tendencji ubezpieczeniowych na terenie Galicji nale˝y przypomnieç Karpati´ Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeƒ na ˚ycie i Renty, za∏o˝one w roku 1911 z inicjatywy lwowskiego metropolity ruskiego Andrzeja Romana Szeptyckiego. Na ziemiach polskich pod zaborem austriackim dzia∏a∏o jeszcze kilka innych, nie odgrywajàcych wi´kszej roli towarzystw ubezpieczeniowych. By∏y to np. Towarzystwo Ubezpieczeƒ na ˚ycie – Austriacki Fenix z centralà w Wiedniu; Pierwsze Towarzystwo Ubezpieczeƒ dla S∏u˝by Wojskowej (pod protektoratem arcy-

ksi´cia austriackiego Józefa), Allianz – Agencyjne Towarzystwo Ubezpieczeƒ na ˚ycie i Rent´ we Wiedniu. Jednak Florianka, jako potentat ubezpieczeniowy, przejmowa∏a interesy innych upadajàcych towarzystw asekuracyjnych, np. w roku 1893 Towarzystwa Ubezpieczeniowego Hazai w Galicji i na Bukowinie, a w roku 1900 Towarzystwa Wiedeƒskiego. Niedocenianym dzia∏em ubezpieczeƒ na terenie Galicji i Lodomerii by∏y ubezpieczenia zwierzàt gospodarskich. Mimo oddolnych nacisków Êrodowisk rolniczych (w∏aÊcicieli folwarków i majàtków ziemskich) nie wprowadzono tego rodzaju ubezpieczeƒ do dzia∏alnoÊci Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeƒ w Krakowie (choç wspó∏twórcami tego Towarzystwa byli ziemianie). Dopiero na wniosek organizacji rolniczych, w roku 1906 Sejm Krajowy zajà∏ si´ projektem ubezpieczenia byd∏a. Powstawa∏y lokalne zwiàzki o charakterze dobrowolnych ubezpieczeƒ pod patronatem organizacji centralnej we Lwowie, ale po szeÊciu latach, bo w roku 1912 (10 lipca) powo∏any zosta∏ Galicyjski Krajowy Zak∏ad Reasekuracyjny Ubezpieczenia Byd∏a z centralà we Lwowie, który umo˝liwi∏ w∏aÊciwy rozwój tych lokalnych organizacji ubezpieczeniowych zwierzàt, dzi´ki obj´ciu reasekuracjà cz´Êci ryzyka powodowanego chorobami byd∏a. Wybuch pierwszej wojny Êwiatowej w roku 1914 oraz rozgrywajàce si´ na ziemiach polskich dzia∏ania wojenne zahamowa∏y prace wszystkich istniejàcych na terenie Galicji oraz Lodomerii organizacji i towarzystw ubezpieczeniowych. Oceniajàc jednak na zakoƒczenie dzia∏alnoÊç ubezpieczeniowà w zaborze austriackim nale˝y jeszcze raz podkreÊliç bezprecedensowà rol´ Florianki. Na owe czasy by∏o to towarzystwo najbardziej nowoczesne, pierwsze prywatne, a przy tym na ziemiach polskich jedno z najwi´kszych, opartych na zasadzie wzajemnoÊci. n Marian Szcz´Êniak

P ISMO R ZECZNIKA U BEZPIECZONYCH

Szanowni Paƒstwo, Drodzy Czytelnicy Monitora Ubezpieczeniowego! Wychodzàc na przeciw postulatom i oczekiwaniom Czytelników, redakcja przygotowuje elektronicznà wersj´ „Monitora Ubezpieczeniowego”, aby szybciej móg∏ on trafiaç do Paƒstwa. JeÊli sà Paƒstwo zainteresowani otrzymywaniem „Monitora Ubezpieczeniowego” w wersji elektronicznej, zapraszamy na stron´ internetowà Rzecznika Ubezpieczonych, www.rzu.gov.pl, gdzie w zak∏adce „Monitor Ubezpieczeniowy” mogà Paƒstwo dopisaç swój adres e-mailowy, na który b´dà wysy∏ane kolejne jego numery. Swoje zainteresowanie tà nowà formu∏à „Monitora Ubezpieczeniwoego” mo˝na równie˝ zg∏osiç na adres e-mailowy: [email protected] Redakcja Monitora Ubezpieczeniowego