Mrok i mgla - Stefan Turschmid

CZĘŚĆ I

STALIN Moskwa, styczeń 1934 Kirow skończył przemówienie i sala zagrzmiała oklaskami. Dwa tysiące delegatów i gości XVII Zjazdu Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) biły brawo. Kirow jako członek Biura Politycznego WKP(b) mógł zasiadać w prezydium. Wolał jednak być wśród swoich. Kiedy wróciwszy z mównicy, usiadł na swoim miejscu w otoczeniu delegatów z Leningradu, na chwilę ich spojrzenia się spotkały. Stalin, który jak zwykle zajmował miejsce w drugim rzędzie za stołem prezydium, skinął głową z uznaniem, lubił Kirowa, przyjaźnili się. Kirow odpowiedział uśmiechem. Oklaski nie milkły. Wśród zgiełku słychać było okrzyki: „Kirow! Kirow!”. Mijały minuty, delegaci krzyczeli i bili brawo. Stalin wstał, uniósł ręce i klaszcząc nad głową, pokazał wszystkim, jak bardzo podobało mu się przemówienie towarzysza Kirowa. Delegaci również zaczęli się podnosić i owacja trwała na stojąco. Przez moment sądził, że zapanował nad nastrojami. Aplauz dla Kirowa stał się teraz także aplauzem dla Stalina. Ale kiedy po kilku chwilach, chcąc uciszyć salę, usiadł i udał, że zagłębia się w lekturze materiałów zjazdowych, oklaski przycichły ledwie zauważalnie. Spojrzał znad papierów na delegatów. Już przed przemówieniem powitali Kirowa kilkuminutowymi brawami. Dokładniej przyjrzał się sali. Nie ulegało wątpliwości, że to półtorej setki delegatów z Leningradu podsyca owację dla swojego pierwszego sekretarza. Zajmowali miejsca w środkowych rzędach i stamtąd okrzyki słychać było najwyraźniej. Pomyślał, że Kirow zaczyna być zagrożeniem. Ten jego liberalizm! Te wezwania do pogodzenia partii z narodem! To może być groźniejsze niż opozycja. Bo opozycja na zjeździe została pokonana. Bucharin, ulubieniec partii i jej główny teoretyk, wzywał, aby wszyscy skupili się wokół towarzysza Stalina, „będącego ucieleśnieniem rozumu i woli partii”. – Towarzysz Stalin – mówił Bucharin – miał całkowitą rację, gdy rozgromił, wspaniale stosując dialektykę marksistowsko-leninowską, cały szereg teoretycznych przesłanek odchylenia prawicowego, sformułowanych przede wszystkim przeze mnie. Pokajał się. Zinowjew nazwał referat Stalina arcydziełem. Kamieniew kajał się żałośnie i obrzydliwie. Radek, Prieobrażenski, Łominadze, Rykow schlebiali wodzowi, nazywali go genialnym i wielkim. XVII Zjazd WKP(b) prasa nazwała zjazdem zwycięzców. Ale przecież to on, Stalin, zwyciężył. Kolektywizacja wsi okupiona śmiercią wielu milionów chłopów zagłodzonych na śmierć w poprzednich latach wydawała się niektórym towarzyszom zupełną klęską. Chcieli ją powstrzymać, ograniczyć, w gruncie rzeczy chcieli się wycofać i zrezygnować. Kiedy głód na Ukrainie doprowadzał chłopów do ludożerstwa, kiedy do ostatniego człowieka wymierały tysiące wsi, wielu zwątpiło w słuszność kolektywizacji przeprowadzanej takimi metodami. On nie miał wątpliwości. Przecież jednak wygrali! To on wygrał. Kułactwo jako klasa przestało istnieć. Większość chłopskich „średniaków” i „biedniaków” pracuje dziś w kołchozach. Wiele lat temu Lenin powiedział: „Chłopów trzeba wygłodzić”. Głód na wsi w latach 1919–1920 pochłonął pięć milionów ofiar. Głód w latach 1930–1931 był o wiele większy. Lecz jest już ponad dwieście tysięcy kołchozów. Stworzono podstawy do szybkiego rozwoju rolnictwa w przyszłości. Chłopów trzeba nauczyć czytać i pisać, wychować, zmienić ich przyzwyczajenia, wieś dopiero

zaczyna się uczyć socjalizmu. Po rewolucji Lenin ze zdziwieniem przekonał się, że masy nie popierają komunizmu. A przecież teraz robotnicy się zmieniają. W ciągu trzech i pół roku od poprzedniego zjazdu produkcja przemysłu podwoiła się. Stalin mówił o tym w swoim referacie. – Pierwszą pięciolatkę wykonaliśmy chlubnie – powiedział. – Jak mogły się dokonać te olbrzymie przemiany w tak krótkim czasie na terytorium olbrzymiego państwa, z jego zacofaną techniką, z jego zacofaną kulturą? Czy to nie cud? Zakończono budowę Kanału Białomorsko-Bałtyckiego. Wielka budowa socjalizmu wykonana przez więźniów! Wielka zasługa GPU, policji politycznej i Zarządu Obozów Pracy Poprawczej. Powstały nowe gałęzie produkcji: przemysł maszynowy, samochodowy, lotniczy, chemiczny. Powstało tysiące nowych, wielkich zakładów pracy. Zbudowano największą w Europie hydroelektrownię na Dnieprze, kompleksy metalurgiczne w Magnitogorsku i Kuźniecku, uralskie zakłady maszynowe i chemiczne, fabrykę maszyn rolniczych w Rostowie, fabryki traktorów w Czelabińsku, Stalingradzie, Charkowie; fabryki samochodów w Moskwie i w Sormowie, fabrykę maszyn w Kramatorsku i mnóstwo innych. Przemysł ciężki rozwija się wspaniale1. A Zachód? Wciąż nie może się podnieść po największym kryzysie gospodarczym, jaki dotychczas przeżywał kapitalizm. Tysiące firm zbankrutowało. Szaleje bezrobocie, masy są pozbawione środków do życia. Kapitaliści popełniają samobójstwo, skacząc z okien swoich wieżowców. A tu, w Kraju Rad – same sukcesy! Mówił w swoim przemówieniu: „O ile na XV zjeździe trzeba było jeszcze dowodzić słuszności linii partii i toczyć walkę z pewnymi ugrupowaniami antyleninowskimi, a na XVI zjeździe dobijać ostatnich zwolenników tych ugrupowań, o tyle na obecnym zjeździe nie ma nawet czego dowodzić i bodaj nie ma kogo bić”. Nie ma kogo bić? Chyba się pomylił! Jednak trzeba będzie bić, i to wielu… Ale dobrze, że tak powiedział, bardzo dobrze, nie będą się spodziewali… Patrzył na wiwatujących delegatów i nie mógł zrozumieć, dlaczego aż tak fetują Kirowa. Co w nim widzą? Świetnie przemawia, to prawda, ale czy nie rozumieją, kto jest prawdziwym budowniczym zwycięstwa? Cóż. Kirow jest Rosjaninem, nie Gruzinem – jak on. To ci dopiero internacjonaliści! W przerwie po głosowaniu w wyborach do nowego Komitetu Centralnego poszedł do swojego pokoju obok sali obrad. Wędrował od ściany do ściany, myślał o sytuacji. Po chwili weszli, niemal wtargnęli, Łazar Kaganowicz i przewodniczący komisji skrutacyjnej Władimir Zatoński. Obaj bardzo zdenerwowani. – Towarzyszu Stalin – mówił załamującym się głosem Zatoński – jest, niestety, dwieście siedemdziesiąt głosów przeciwko wam. Wprost trudno w to uwierzyć! Z trudem ukrył wrażenie, jakie to na nim zrobiło. Dwustu siedemdziesięciu przeciw niemu spośród tysiąca dwustu pięćdziesięciu pięciu delegatów z prawem głosu! Nie ma to, co prawda, żadnego znaczenia dla wyboru do Komitetu Centralnego, bo liczba kandydatów jest identyczna z liczbą miejsc, ale ujawnienie takiego wyniku musiałoby zrobić fatalne wrażenie. – Jak inne kandydatury? Kirow? – Cztery głosy przeciw. Stalin milczał. Patrzył wyczekująco na Zatońskiego. – Co robić? – pytał Kaganowicz. – A co proponujecie? – Trzy głosy przeciwko wam i cztery przeciwko Kirowowi? – spytał Zatoński. Ledwie zauważalnie skinął głową. Był wstrząśnięty wynikiem głosowania. Kiedyś

w rozmowie z Leninem powiedział: „Nie jest ważne, kto i jak głosuje. Ważne, kto liczy głosy”. Lenin tylko się uśmiechnął. Teraz widać, jak bardzo miał rację. Delegaci zgotowali mu owację po jego referacie. Wszyscy! A prawie co czwarty zagłosował przeciw niemu. Jawnie go popierają, a potajemnie – głosują przeciw. Którzy głosowali przeciw? Ilu z nich wejdzie do nowego Komitetu Centralnego? Delegaci na zjazd nie są przecież jakimiś przypadkowymi przedstawicielami mas członkowskich partii. Zostali starannie wybrani i umieszczeni na listach wyborczych przez wyższe instancje partyjne. Kaganowicz, szef Wydziału Organizacyjnego KC, już dawno obsadził ludźmi Stalina wszystkie ważniejsze stanowiska w terenowym aparacie partyjnym. Tam dobrze wiedzieli, kogo wysyłają na zjazd. I co? O czym to świadczy? Po śmierci Lenina sprzymierzył się z Zinowjewem i Kamieniewem przeciw Trockiemu i pozbawił go kolejno wszystkich stanowisk, aż w 1929 roku siłą wywieziono go z kraju. Popłynął statkiem Iljicz! Potem sprzymierzył się z Bucharinem przeciwko Zinowjewowi i Kamieniewowi. Zostali usunięci z partii, politycznie uśmierceni. Ale potem się pokajali i przyjęto ich z powrotem. Więc to jest, jak się okazuje, za mało. Trzeba ich zlikwidować nie tylko politycznie, ale i fizycznie. Wydalenie Trockiego za granicę było błędem. Teraz siedzi tam i wypisuje w wielkich zachodnich gazetach, co mu się żywnie podoba. Już w czasie wojny domowej zrozumiał, że jest tylko jeden pewny sposób pozbywania się problemów. Nie ma człowieka, nie ma problemu. Wrogowi można nawet przebaczyć, ale przedtem trzeba go zabić. * Wracał do Kuncewa. Plenum nowego KC kończące zjazd po raz kolejny wybrało go na sekretarza generalnego partii. Innych kandydatur nie było. Wielka i powszechna owacja trwała kilka minut, lecz nie mógł zapomnieć o tych dwustu siedemdziesięciu głosach przeciw. W środku nocy Moskwa była cicha i wyludniona. Cała trasa do „Bliskiej”, jak nazywano daczę kuncewską – bo z wszystkich willi Stalina była najbliżej centrum Moskwy – była dokładnie odśnieżona. Jechali szybko. Skręcili na szosę rządową, po której mogły się poruszać tylko auta najwyższych dygnitarzy państwowych i partyjnych. W samochodzie było gorąco. Ciążyła mu niemiecka kamizelka kuloodporna, którą od dawna nosił nawet w czasie spotkań z aktywem partyjnym. Szofer, Poskriebyszew i ochroniarz, zwykle rozmowni, tym razem milczeli. Silnik amerykańskiego opancerzonego studebackera pracował cicho. Było duszno. Uchylił nieco dwucalową kuloodporną szybę. Z dala odezwały się kremlowskie kuranty: pierwsze takty Międzynarodówki. Przed rewolucją grały Boże, Caria chrani. Wybiły pierwszą po północy. Wciąż miał przed oczyma wrzeszczących zwolenników leningradzkiego możnowładcy: „Kirow! Kirow!”. Kochał Kirowa, swego przyjaciela, ale nie mógł znieść wspomnienia owacji na jego cześć. Więc to Kirow jest teraz ich natchnieniem! Tego dnia nie przestał kochać Kirowa. Ale też zaczął go nienawidzić. Kiedy przyjechali na daczę, odprawił Poskriebyszewa. – Dokumenty mogą poczekać do jutra – powiedział. – Wezwij mi na jutro Jagodę. – Do Kuncewa? – Nie, na Kreml. Zdjął buty z cholewami, w jakich chodził od lat, niezależnie od pory roku, włożył miękkie pantofle. Poszedł od razu do sypialni. Kamizelkę schował w szafie; nawet jego ochroniarze nie wiedzieli, że ją nosi. Odprawił gospodynię, Katarzynę Wasiliewną, nie chciał nic jeść. Wypił szklankę herbaty, nabił fajkę – starego dunhilla, prezent od nieżyjącej już żony Nadieżdy Alliłujewej – zapalił i zaczął swój zwykły spacer po pokoju: od drzwi do okna i z powrotem.

Chodził po grubym dywanie, w ciszy słychać było tykanie zegara. Nie znajdował dobrych rozwiązań. Od dwunastu lat jest sekretarzem generalnym partii. Póki żył Lenin, było to stanowisko czysto organizacyjne. Jeszcze za jego życia powoli i cierpliwie zmieniał funkcję genseka w przywódczą; minęło dwanaście lat, a sekretarz generalny wciąż nie ma wystarczającej władzy. Na zjeździe mówił, że kraj jest nadal oblężoną twierdzą. Potrzebne jest zdecydowane przywództwo. Partia ma być jak żelazna pięść: twarda, jednolita, zjednoczona bezwzględną dyscypliną. Lenin chciał twórczej dyskusji w partii, a jednocześnie zakazał tworzenia w niej frakcji. A może tylko tworzył pozory, udawał, że zależy mu na tych resztkach demokracji wewnętrznej? Przecież zawsze popierał wszystkie jego poczynania zmierzające do uczynienia z partii bezwolnego i posłusznego narzędzia. Od dawna to wie, wiele razy o tym myślał: Partii jest potrzebny samodzierżca, krajowi jest potrzeby car – gosudar, wielki i samowładny. Ma budzić strach. Tylko taki władca może uczynić ze Związku Radzieckiego światowe mocarstwo. Nie jest konieczne, żeby ludzie myśleli tak samo jak wódz. Konieczne jest, żeby się bali. Poglądy można zmienić, strach jest dużo bardziej trwały i o wiele skuteczniejszy. Przypomniała mu się próba sprzed kilku lat zorganizowania antystalinowskiej demonstracji w rocznicę rewolucji. Tajna drukarnia trockistów! Dla niego od początku nie była tajna ani drukarnia, ani przygotowania do demonstracji. Pozwolił, żeby sobie pokrzyczeli, sami dali dobry powód wyrzucenia ich z partii. Nawet sprawa Riutina niczego nie nauczyła towarzyszy z politbiura. Nie udało mu się przeforsować decyzji rozstrzelania tej kanalii, która odważyła się jawnie wzywać do obalenia samego Stalina. Do nowego po zjeździe politbiura weszli tylko ci towarzysze, których chciał w nim mieć. Jednak i tak ten skład nie jest najlepszy. Wśród liczących się bolszewików z jakim takim autorytetem i przeszłością – lepszych, pewniejszych, po prostu nie ma. Kolejny raz myślał o układzie sił. Kaganowicz, Woroszyłow i Mołotow są najwierniejsi. Kaganowicz, syn szewca, który ledwie umie pisać, co u Żydów, nawet najbiedniejszych, właściwie nigdy się nie zdarza. Ma do wodza stosunek nabożny. To on kiedyś powiedział: „Wciąż mówimy o leninizmie, a przecież Lenin od dawna już nie żyje. Mówmy o stalinizmie!”. – Lenin był wysoką wieżą, a ja jestem tylko małym pionkiem – odpowiedział skromnie, lecz w głębi serca był bardzo zadowolony. Kiedy wzywa go na rozmowę w cztery oczy, Łazar bywa przejęty i stremowany jak uczniak. Woroszyłow – niezbyt lotny wojskowy. Znajomy jeszcze z Kaukazu, potem był z nim w czasie wojny domowej pod Carycynem, dzisiejszym Stalingradem. Klimient spisał się wtedy dobrze, lecz teraz nie nadąża za rozwojem doktryn wojennych; kawaleria jest dla niego wciąż ważniejsza niż czołgi. Ale to przyjaźń z konspiracji i frontu, nadal bardzo mocna. Mołotowa poznał w 1912 roku w redakcji „Prawdy”, jako jej twórcę i redaktora naczelnego. Ale wkrótce to Stalin decydował w gazecie o wszystkim. Jedyny człowiek z otoczenia wodza, który rozmawia z nim jak równy z równym. Zna świat, Europę. Łączy ich więź intelektualna i emocjonalna. Też przyjaciel, choć nie tak bezkrytyczny jak inni. Pracowity. Lenin nazywał go „kamienną dupą”, bo potrafi przez niezliczoną liczbę godzin pracować przy biurku. Sergo Ordżonikidze. Gruzin, przyjaciel młodości. Gwałtowny, zapalczywy i szczery. Swoją karierę zawdzięcza Stalinowi, a mimo to wciąż buntuje się przeciw radykalnym metodom walki z opozycją. Właśnie próbował wysunąć kandydaturę Kirowa na stanowisko genseka! Kujbyszew, wykształcony ekonomista i poeta. Alkoholik, mimo to dobry administrator,

schorowany i zapijaczony, więc często nieobecny. Także przeciwny radykalnym metodom umacniania władzy. Zawsze przyłącza się do zdania większości. Kiedy wyczuje, że większość jest przeciw Stalinowi, też się przyłączy. Kalinin, starszy pan z kozią bródką, jedyny chłop wśród najwyższych dostojników państwowych. Amator młodych dziewcząt, zawsze potulny wobec żądań Stalina. Póki ten rządzi! Co myśli naprawdę i co zrobi, gdy poczuje, że Stalin mógłby utracić władzę? Andriejew. Twardy proletariusz; w czasie akcji odbierania chłopom plonów oświadczył, że żądane przez partię ilości zboża na teraz może dostarczyć w ciągu pięciu lat. I obraził się, kiedy wódz go zwymyślał. Musiał go potem dwa razy przepraszać. Kiedy indziej wystąpił wraz z innymi przeciw sądzeniu sabotażystów z fabryki kombajnów na Zaporożu. Nawet najwierniejsi, Kaganowicz i Mołotow, też się wtedy zbuntowali! Kosior. To właśnie on w czasie zjazdu spiskował z Ordżonikidzem i Mikojanem w celu wysunięcia kandydatury Kirowa na stanowisko sekretarza generalnego partii. Kirow. W pracy typ zachodnioeuropejskiego biurokraty. Dawniej i on poczynał sobie krwawo, wprowadzając władzę bolszewików w Astrachaniu. Cztery tysiące zabitych wrogów rewolucji. Kiedy złapano burżuja, który chciał odzyskać własne meble – mówiąc po prostu, ukraść – bez wahania skazał go na rozstrzelanie. Na tym zjeździe Kirow nie chciał kandydować na stanowisko genseka i sam lojalnie poinformował, że odrzucił propozycję kandydowania. Ale na przyszłym? To właśnie Kirow przekonał politbiuro, żeby dać Riutinowi2 tylko dziesięć lat więzienia. Ordżonikidze też był przeciw likwidacji Riutina. Tak jak i Kujbyszew. Inni byli niezdecydowani, dopóki nie wstał Kirow i ich nie przekonał. Zabijać tysiące i setki tysięcy zwykłych obywateli nie było dla żadnego z nich problemem. Ale rozstrzelać jednego zasłużonego bolszewika – to dla nich zbyt trudne! Wciąż pokutuje to nieszczęsne niepisane prawo, że członków partii nie skazuje się na śmierć za przestępstwa polityczne. Argumenty Kirowa okazały się dla politbiura bardziej przekonywające niż jego. Tylko Kaganowicz, „Żelazny Łazar”, zdecydowanie żądał kary śmierci dla Riutina. Musiał się wycofać. Wszystko się w nim burzyło, lecz szybko przyznał rację Kirowowi. Polityk musi umieć czekać: przyjdzie czas i na Riutina. Machnął ręką, udając, że bagatelizuje całą sprawę. „Cóż, jeden Riutin nie przeszkodzi budowie socjalizmu w ZSRR” – powiedział. Już wtedy pomyślał, że GPU się nie popisało. Mogli rozstrzelać Riutina bez mieszania do tego władz politycznych. Tak, bezpieka wciąż jest za słaba. Mienżynski mógłby mieć więcej inicjatywy. Zestarzał się, trzeba na jego miejsce postawić Jagodę. Komitet Centralny podjął uchwałę o wyrzuceniu z partii wszystkich, którzy wiedzieli o istnieniu grupy kontrrewolucyjnej lub czytali odezwę Riutina i nie poinformowali o tym władz. Ale i to niewiele zmieniło. Nie pomogła generalna czystka w partii, zarządzona przez KC w styczniu 1933 roku. Do tej pory wyrzucono ponad osiemset tysięcy niepewnych politycznie. I co z tego? Wyrzucanie z partii niczego nie rozwiązuje. Po jakimś czasie wielu przyjmuje się ponownie, a inni, widząc to, nie mają się czego bać. Kamieniew i Zinowjew byli już dwa razy wyrzucani z partii. Potem przyznawali się do błędów, kajali się, wyznawali swoje winy – i znów zostali przyjęci. W partii – jak w Kościele. Po szczerej spowiedzi odpuszczenie grzechów i oczyszczenie. Tak dłużej być nie może! Dwustu siedemdziesięciu skreśliło go na liście kandydatów do Komitetu Centralnego. Dwustu siedemdziesięciu się ośmieliło, a ilu nie skreśliło go tylko ze strachu? Dwulicowcy! Stanął przy oknie, odsunął firankę i patrzył na oszronione drzewa i krzewy. Mieszka w Kuncewie dopiero od kilku dni. Dacza jest istną twierdzą. Opasana dwoma kręgami trzymetrowego muru, składa się z piętrowego budynku głównego pomalowanego na ochronny,

zielony kolor i parterowych pawilonów dla prawie stuosobowej ochrony NKWD, ogrodnika, dwóch zmian kucharek i kelnerów, sprzątaczek, kierowców i mechaników. Prócz tego pawilon biblioteki, wartownie i garaże. Wiatr niósł smugi śniegu na drogę wiodącą do bramy wjazdowej. Noc była jasna. Zobaczył w oddali, jak jeden z wartowników wyszedł z dyżurki, zdjął rękawice i zapalił papierosa. Czy jego ochrona nie jest trochę niedbała? Trzeba o tym porozmawiać z Własikiem. A jaką ochronę ma Kirow? Znów ruszył w stronę drzwi. Zatrzymał się przy stole, wyczyścił i wystukał wygasłą fajkę. Ruszył do drzwi i wtem ta myśl uderzyła go tak nagle, że aż stanął i przysiadł na łóżku. Tak, to dobra myśl, świetna! W Rosji takie rzeczy już się zdarzały. Przecież to carska Ochrana zorganizowała rzekomo eserowski3 zamach na premiera Stołypina – w którym to roku było… w 1911? Wstał, ruszył w swoją wędrówkę po pokoju i wszystko stało się proste. Teraz sprawy zaczęły układać się w spójną całość, cele rysowały się jaśniej, a zamiary poczęły krystalizować się w plany. Gdyby Kirow zginął w zamachu, nie można by tego uznać za dzieło pojedynczego szaleńca. To byłby wstrząs! Jak w Niemczech pożar Reichstagu. Nie jakaś miękka – w gruncie rzeczy legalna – wewnątrzpartyjna opozycja w rodzaju Riutina czy Bucharina i innych. To musiałby być spisek zakrojony na dużą skalę i kierowany z zagranicy, oczywiście przez Trockiego, a tu w kraju obejmujący wielu działaczy wysokiego szczebla dążących do obalenia władzy radzieckiej. Planowaliby wiele zabójstw przywódców, przede wszystkim samego Stalina i wszystkich członków politbiura. Nie, nie wszystkich… lepiej tylko niektórych. Nie wszystkim można przyznać ten zaszczyt… Pozostałych trzeba w to uwikłać, a potem… Musiałyby się posypać głowy. Starzy bolszewicy nie rozumieją, kto odegrał najważniejszą rolę w rewolucji. Piszą wciąż jakieś wspomnienia i fałszują historię. Nie wiedzą, co rewolucja zawdzięcza Stalinowi. Trzeba poprawiać podręczniki, uczyć ludzi historii partii. Trzeba z tym skończyć. To po pierwsze. Po drugie, starzy bolszewicy-ideowcy nie są już potrzebni. Mają władzę, o której nawet nie śnili carscy namiestnicy, żyją wygodnie, mają dacze i kochanki, obrośli w piórka, nie chce im się pracować, chcą spokojnie spożywać owoce zwycięstwa. Lenin nauczał, że rewolucjonistów po pięćdziesiątce trzeba wysyłać do praojców. Teraz potrzebni są posłuszni i sprawni wykonawcy. Po trzecie, to ciemniacy. Siedemdziesiąt, osiemdziesiąt procent sekretarzy obkomów i rajkomów to półanalfabeci. Nie nadają się w czasach industrializacji i przebudowy kraju. Zwykłe odsunięcie ich od władzy oznaczałoby wyhodowanie nowej opozycji. Trzeba ich zlikwidować. Potrzebni są ludzie młodzi, wykształceni i energiczni. Jednym ruchem można by rozwiązać problem Kirowa, rozprawić się z opozycją i całą resztą. Od dawna lubi Kirowa. Ba! Kocha go! Ale trudno… Lubi jego wesołość, entuzjazm, szczerość, prostoduszność. Są ze sobą na ty. Zapraszał go na wspólne wakacje do Soczi. Zupełnie nie interesował się swoimi synami, a troszczył się o jego zdrowie. Kilka lat temu podarował mu egzemplarz swojej książki O Leninie i leninizmie z dedykacją: „Dla S.M. Kirowa, mego przyjaciela i ukochanego brata, od autora”. Kiedyś spytał: – Co najbardziej kochasz, Siergiej? – Pracę – śmiał się Kirow. – Bolszewik powinien kochać pracę bardziej niż żonę. – I co jeszcze?

Kirow zamyślił się i spoważniał. – Oczywiście ideę. No trudno, myślał. Chciał Kirowa ściągnąć na stałe do Moskwy, pozbawić zaplecza, oderwać od korzeni – organizacji partyjnej Leningradu. Ale Siergiej Mironowicz – Kirycz, jak go nazywał – nie chciał. Mgliście obiecywał, że przeprowadzi się dopiero zimą. Dotychczas był pożyteczny, a teraz stał się szkodliwy. Więc musi odejść, tak trzeba. Mienżynski jest już do niczego, bardziej niż praca obchodzą go starożytne eposy. Jagoda będzie się nadawał do tego zadania. Jak najbardziej… Spacerował po pokoju zasnutym dymem. Zegar wybił drugą, a potem trzecią. Kiedy wydzwonił pół do czwartej, plan był gotowy. Pozostało przemyśleć różne warianty sytuacji i posunięcia na każdą możliwą ewentualność rozwoju sytuacji, dopracować szczegóły. Kładąc się do łóżka, snuł powiązania między spiskowcami i układał treść aktów oskarżenia. Napisze je Wyszynski. Dobrze się sprawdził jako sędzia w procesie szachtyńskim. On wie, co Stalin wie o jego przeszłości… Jeszcze będąc mienszewikiem, Wyszynski4 osobiście podpisał nakaz aresztowania samego Lenina. Widział w wyobraźni procesy zdrajców i kary śmierci wykonywane natychmiast po wyrokach, na mocy specjalnego dekretu. I ogromne, krzyczące nagłówki artykułów w gazetach. Położył się na jednej z kilku kanap zawsze zaścielonych dla niego na noc, stojących w prawie każdym z wielu pokoi, otwieranych tylko od wewnątrz za pomocą elektrycznych zamków. Gdyby ktoś chciał go zabić, nie mógłby zgadnąć (bo wiedział to tylko Stalin), gdzie dziś pójdzie spać przywódca – nie tylko, czy w mieszkaniu na Kremlu, czy w którejś z czterech dacz i czterech domów, ale nawet – w którym pokoju, na której kanapie. Zasnął głęboko, odprężony i spokojny. * Kiedy kilkanaście minut przed dwunastą wchodził do swego gabinetu na piętrze w dawnym budynku Senatu na Kremlu, Jagoda już czekał. Swoją nieodłączną, zniszczoną, starą teczkę oddał Poskriebyszewowi, kierownikowi nieformalnego specjalnego wydziału KC, osobistemu sekretarzowi Stalina. Taka jest procedura, Stalin nie lubi teczek; w teczce można schować różne niebezpieczne przedmioty. Minął go w milczeniu i wszedł do siebie. Jagoda czekał ponad pół godziny i zaczynał się już niepokoić. Gdy wódz stanął w drzwiach, Jagoda zerwał się z krzesła i wyprężył w postawie na baczność. Stalin miał zarzucony na ramiona gruby kożuch. O czapce, jak zwykle, zapomniał. – Chodźcie, Gienrich, przejdziemy się po parku. Zastępca szefa tajnej policji ruszył za wodzem, chwytając po drodze płaszcz z wieszaka w korytarzu. Oficer dyżurny w przejściu trzasnął obcasami, a jeden z wartowników otworzył przed nimi drzwi. To samo powtórzyło się na parterze. Wołowicz, osobisty ochroniarz Stalina, szedł tuż za nimi. Kiedy wyszli na dziedziniec Kremla, został w tyle na dwadzieścia kroków. Pogoda była bezwietrzna, słoneczna, drzewa stały ośnieżone w nieruchomym powietrzu. Szli w milczeniu aleją wymiecioną do bruku, Jagoda pół kroku w tyle. Stalin zatrzymał się przy starym modrzewiu i pilnie przyglądał się wierzchołkowi drzewa. Płomiennoruda wiewiórka przeskakiwała na dół z gałęzi na gałąź, strząsając małe chmurki suchego śniegu. Kiedy znieruchomiała u podnóża pnia, Stalin wyjął z kieszeni kożucha małe tekturowe pudełko i wysypał na śnieg kilka pokruszonych orzechów. Wiewiórka przyglądała się okruszkom, ale nie odważyła się zbliżyć. Stalin zaczął odsuwać się krok po kroku do tyłu i ramieniem zgarnął Jagodę, dając znak, żeby i on się wycofał. Wiewiórka podbiegła i wzięła kawałek orzecha w łapki. Jagoda usłyszał coś jakby gardłowy, stłumiony śmiech. Twarz Stalina promieniała.

– Czy wiecie, że we Włoszech poluje się na te piękne zwierzątka? – spytał. – Coś podobnego!? Nie wiedziałem. – Strzelają do nich z wiatrówek, żeby nie psuć futerka. Barbarzyństwo! Strzelać do takich niewinnych zwierzątek! Wy polujecie, Gienrich? – Kiedyś polowałem na dziki i sarny, towarzyszu Stalin, ale teraz nie mam już na to czasu. Pokręcił głową. – Zupełnie nie pojmuję, jak można dla przyjemności zabijać zwierzęta. W Kuriejce, gdy byłem na zesłaniu, dużo polowałem. Kiedyś jednego dnia ustrzeliłem dwanaście przepiórek. Ale my polowaliśmy, żeby mieć co jeść. Podeszli do ławki, usiadł. Jagoda stał, dopóki Stalin gestem nie wskazał mu miejsca. – Jaką ochronę ma towarzysz Kirow? – spytał. – Jak wszyscy członkowie politbiura. Dowodzi nią Borisow, to człowiek bardzo mu oddany, sam chodzi za nim jak cień, nie spuszcza z oka. Dobry fachowiec, znam go od lat, dałby się pokroić za Kirowa. Kirow jest dobrze strzeżony. – Będzie zamach na Kirowa – powiedział Stalin. Jagoda popatrzył na niego zdumiony. Nie rozumiał. Skąd taka informacja? OGPU nic nie wie, żeby ktokolwiek planował zamach na Kirowa. – Tak, będzie zamach – ciągnął Stalin. – Widzicie, towarzysz Kirow jest niezwykle ważną postacią dla partii i państwa. To jeden z najwybitniejszych działaczy w kraju, prawdziwy bolszewik i wielki komunista. Nasi przeciwnicy dobrze o tym wiedzą. W Leningradzie jest wielu zajadłych wrogów władzy radzieckiej i samego towarzysza Siergieja Mironowicza. Zinowjew, Kamieniew i inni nie przestają knuć. Będą chcieli go usunąć, to nieuniknione. Czy wy to rozumiecie? Jagoda nie był pewien, czy rozumie. Zinowjew i Kamieniew mieliby przygotowywać zamach na Kirowa?! To jakiś absurd! Czyżby Stalin zlecał mu zadanie zabicia Kirowa? Niemożliwe! Krew uderzyła mu do głowy. Jak zareagować? – Nie dopuścimy do tego, towarzyszu Stalin! – powiedział gwałtownie. – Zajmę się tym osobiście i nie zawiodę waszego zaufania, możecie mi wierzyć. Kirowowi włos nie spadnie z głowy. Ręczę słowem komunisty. Stalin patrzył mu w oczy długo i uważnie. – Obawiam się, że nie doceniacie niebezpieczeństwa. Są bardzo przebiegli i dobrze zorganizowani. A Kirow może być w przyszłości moim następcą na stanowisku sekretarza generalnego partii. – Wstał. – Chodźmy do biura, coś wam pokażę. – To prawda, właśnie przyniosłem raport… Wielu towarzyszy, zwłaszcza z Leningradu, chciało już na tym zjeździe wysunąć kandydaturę towarzysza Kirowa na to stanowisko. Mam tu listę… – Wiem o tym. Teraz Jagoda nie miał już wątpliwości. – Towarzyszu Stalin – mówił pospiesznie i niewyraźnie, jak zwykle, gdy był zdenerwowany. – Niewątpliwie macie rację, mówiąc o perfidii i sile wrogów komunizmu. Taki zamach rzeczywiście mógłby się udać… Weszli do gabinetu. Stalin rzucił kożuch na oparcie fotela, podszedł do szafy, otworzył i wyjął z ukrytego w niej sejfu grubą, szarą kopertę z nadrukiem „Ściśle tajne” i datą – 1930. – Czytajcie. Nabił fajkę, lecz jej nie zapalił, starał się ograniczać palenie. Spacerował po gabinecie, spoglądając od czasu do czasu na czytającego Jagodę. A więc zrozumiał i podjął się… zanim

jeszcze przeczytał, myślał. To dobrze, ale niech wie… Jagodzie pociemniało w oczach, kiedy zorientował się, że czyta raport swojego byłego zastępcy Trilissera. Już dawno, kilka lat temu, Mejer Trilisser wywoływał w nim instynktowną niechęć. Już wtedy coś wyczuwał. Był wówczas zastępcą Dzierżyńskiego, a Trilisser szefem wydziału zagranicznego OGPU. Raport z 1930 roku dowodził, że wszystkie dane z oficjalnego życiorysu Jagody z okresu przed rewolucją to same kłamstwa. Trilisser musiał się nad tym niemało napracować. Zeznania świadków i dokumenty jednoznacznie świadczyły, że Jagoda przed rewolucją pracował dla carskiej tajnej policji politycznej. A jednak w 1930 roku Trilisser wyleciał ze stanowiska! Teraz Jagoda zrozumiał dlaczego. A więc tak to się odbyło… Stalin miał go w garści. Litery latały mu przed oczami. Skończył i odsunął papiery. Nie wiedział, co powiedzieć. Nie było sensu zaprzeczać ani się usprawiedliwiać. – Cóż? Zrozumieliście, towarzyszu Jagoda? – Tak jest, towarzyszu Stalin – wykrztusił z trudem. – Macie ważne zadanie. Zdajecie sobie sprawę z jego znaczenia, prawda? – Tak jest, towarzyszu Stalin. Wykonam. 1 Przemysł ZSRR, rzeczywiście bardzo nowoczesny, tworzony był według projektów zachodnich i został wyposażony w maszyny i technologie zachodnie. Korzystał na dużą skalę z zachodnich kredytów. Inżynierowie amerykańscy, niemieccy, francuscy i włoscy pracowali na radzieckich budowach i przy produkcji. Wielkie koncerny kapitalistyczne zarabiały, inwestując w ZSRR. Zachód oskarżany przez bolszewików o dążenie do zniszczenia państwa komunistycznego, w rzeczywistości udzielał komunistom ogromnej pomocy. 2 Martemian Riutin – były pierwszy sekretarz partii w Dagestanie, w 1932 skazany na dziesięć lat więzienia, w 1937 – rozstrzelany. 3 Zabójca Stołypina Dmitrij Grigoriewicz Bogrow był agentem Ochrany działającym wśród terrorystów eserowców (Socjalistów-Rewolucjonistów). Jednak zdania co do tego, czy zabił premiera na zlecenie policji politycznej, są wśród historyków podzielone. 4 Andriej Wyszynski, syn zamożnych rodziców, który nie ukończył prawa, był w młodości w Gruzji gangsterem i płatnym zabójcą.

SONIA BURIAGINA Leningrad, listopad 1934 Sonia długo nie mogła zasnąć. To był niezwykły dzień. Siedemnasta rocznica wielkiej rewolucji była także dniem jej siedemnastych urodzin. Co prawda babcia Olga powiedziała kiedyś, że tak naprawdę Sonia urodziła się 6, a nie 7 listopada, i to stary Buriagin załatwił w szpitalu dopasowanie daty urodzin do wystrzału z krążownika Aurora, ale bardzo się przy tym śmiała i Sonia nie wiedziała, czy babcia nie żartuje. Tak czy inaczej, Buriagin wiedział, co robi. Ta zbieżność dat często wychodziła Soni na dobre. Choćby dziś! Kiedy wszyscy siedzieli przy śniadaniu, wpadła Katia z podskakującym i poszczekującym Karusiem i z całym plikiem egzemplarzy „Leningradzkiej Prawdy”. – Soniu, Sonieczko! – wykrzykiwała. – Jest! Jest artykuł o tobie! Patrzcie, tutaj, na trzeciej stronie, ze zdjęciem! Obok artykułu o przodownikach pracy. Soniu, jak ja cię kocham! – Objęła ją za szyję, a potem zarumieniona od mrozu wybiegła do przedpokoju zdjąć walonki. Ojciec włożył okulary i czytał na głos: „Sofia Aleksandrowna Buriagina urodziła się w Leningradzie 7 listopada 1917 roku. Przyszła na świat tego samego dnia, kiedy rodziła się rewolucja. Jej dziadek, Piotr Michajłowicz Buriagin, był członkiem partii już w 1904 roku. W czasie rewolucji 1905 roku, jako mat we Flocie Bałtyckiej, prowadził robotę rewolucyjną wśród towarzyszy na okręcie. W czasie wojny domowej pod rozkazami towarzysza Stalina bronił Carycyna (Stalingradu). W 1920 roku walczył z burżuazyjną Polską i był dwukrotnie ranny. Potem walczył ze zbuntowanymi marynarzami z Kronsztadu. W 1926 roku został odznaczony Orderem Czerwonego Sztandaru. Swojego syna, Aleksandra, wychował na prawego komunistę. Dziś pracuje on w kapitanacie portu i jest sekretarzem komitetu zakładowego portowej organizacji partyjnej. W tej rodzinie stało się już tradycją trzech pokoleń wstępowanie do partii w dniu osiemnastych urodzin. Sonia Aleksandrowna Buriagina, wzorowa uczennica XXI Liceum imienia Aleksandra Puszkina, członkini szkolnej egzekutywy Komsomołu, właśnie się dowiedziała, że zapadła decyzja o przyjęciu jej w poczet kandydatów do partii. Mimo że, jak wiadomo, od ubiegłego roku rekrutacja do partii jest wstrzymana, dla niej i niewielu innych zrobiono wyjątek. «Najlepsi z najlepszych nie mogą pozostawać poza partią», powiedział towarzysz Kirow. Sonia w zeszłym miesiącu zdobyła pierwszą nagrodę w konkursie naszej gazety na pracę pod tytułem: «Jak kształtujemy nowego człowieka Kraju Rad?». Spośród 2568 nadesłanych prac! Teraz otrzymała zaproszenie na uroczystość z okazji rocznicy rewolucji do miejskiego komitetu partii. Być może właśnie w czasie tej uroczystości dostanie nominację”. Wszyscy patrzyli na zdjęcie Soni. Trzymała pod lewą ręką kilka książek, a wokół palca prawej dłoni owinęła koniec warkocza. Uśmiechała się promiennie. W tle – wielka ścienna mapa Kraju Rad. – Jak ty pięknie wyglądasz na tym zdjęciu, Soniu – zachwycała się mama. – Bo ona jest piękna, najpiękniejsza w całej szkole! – wykrzyknęła Katia. – Wszyscy chłopcy się w niej kochają. – Co ty wygadujesz, Katiu! – Sonia się zaczerwieniła. Ojciec otoczył mamę ramieniem. – Wiemy, po kim nasze dziewczyny są takie ładne – powiedział. Oboje byli dumni z córki.

Od dawna nie widziała ojca tak szczęśliwego. Objął ją, przytulał i całował w policzki. Z drugiej strony przylgnęła Katia i mama, a na koniec przyczłapała babcia Olga. Tulili się do siebie i było im razem tak dobrze! Wszyscy byli wzruszeni. – No, a teraz prezenty – zarządziła mama. Od ojca dostała ogromną Antologię poezji rosyjskiej od symbolistów do czasów obecnych, od mamy – buty z łyżwami do jazdy figurowej na lodzie, od babci Olgi bordowy sweterek jej własnej roboty, a od Katii elegancko oprawiony zeszyt ze złoconym napisem „Pamiętnik”. W szkole była tego dnia w centrum uwagi wszystkich. Wszyscy lubili Sonię. Miała miły sposób bycia, była pogodna, zniewalająco łagodna i życzliwa; każdy, kto rozmawiał z nią choćby kilka minut, od razu ulegał jej urokowi. Mnóstwo koleżanek, a zwłaszcza kolegów, chciało wciąż być przy niej. Kilku kochało się w niej potajemnie. Przyciągała ludzi jak magnes. Zawsze uśmiechnięta, starała się każdemu powiedzieć coś miłego. Była pogodna i szczera: można było w tym wyczuć zaledwie cień kobiecej kokieterii. Dziś wszyscy gratulowali jej statusu kandydata na członka partii i artykułu w „Leningradzkiej Prawdzie”. No, a potem było najważniejsze: w siedzibie miejskiego komitetu partii, w Smolnym, sam pierwszy sekretarz, towarzysz Siergiej Mironowicz Kirow publicznie wręczył jej decyzję o przyjęciu w poczet kandydatów na członka partii. Jego proletariacka, szeroka, dobroduszna twarz wydała się Soni niezwykle piękna. Uścisnął jej dłoń i gratulował. Wszyscy bili brawo. Miała łzy w oczach. Zanim poszła na przedstawienie Jeziora łabędziego Czajkowskiego do Akademickiego Teatru Opery i Baletu – drugą część uroczystości – pobiegła jeszcze do dziadka Aleksieja. Już kilka ulic przed jego mieszkaniem, na Newskim Prospekcie, czujnie rozglądała się dookoła, czy nie ma kogoś znajomego. Kilka lat temu ojciec zabronił siostrom jakichkolwiek kontaktów z Aleksiejem. Aleksiej Iwanowicz był bowiem dziwakiem, oryginałem i monarchistą. Jak opowiadała babcia Olga, ledwie się o to kiedyś nie pozabijali z bratem. Nie wiadomo, jakim cudem po wojnie domowej i po kolejnych eksterminacjach wrogów ludu Aleksiej, przeciwnik nowego porządku, wciąż jeszcze żył. Przed rewolucją był kapitanem w marynarce handlowej. Jego mieszkanie od dzieciństwa było dla dziewcząt zadziwiającym, niezwykłym światem. Było tam mnóstwo pamiątek z podróży: masek, tarcz i włóczni z Afryki, chińskich figurek z laki, rzeźb z kości słoniowej, egipskich papirusów i przede wszystkim, oprawionych w szkło i ramki – starych map. Kapitan Aleksiej Iwanowicz Nowikow, stary kawaler, przyrodni brat dziadka Soni, kochał stare mapy i stare książki. Żył z emerytury i kiedy ją odbierał, natychmiast prawie wszystko wydawał na książki. Pod koniec miesiąca zwykle nie miał już pieniędzy i głodował. Dwa lata temu z powodu zaniedbania cukrzycy musiał się poddać amputacji nogi pod kolanem. Chodził o kulach, a w domu skakał na jednej nodze, pomagając sobie grubą laską. Ale nigdy nie tracił dobrego humoru. Czasem w gospodarstwie pomagała mu sąsiadka, bezdzietna wdowa, Anisja Gribowa. Zapraszała go na obiady i kolacje, sprzątała i odkurzała jego książki. Część z nich odziedziczył po dziadku, który jako młody chłopiec płynął z admirałem Kruzenszternem w słynnej podróży dookoła świata. Teraz książek było już kilkanaście tysięcy. Trzy wielkie pokoje Aleksieja były istnym labiryntem. Nie tylko pod ścianami, ale i na środku stały regały od podłogi do sufitu. Ledwie można było się pomiędzy nimi przecisnąć. Nawet w kącie ostatniego pokoju, na łóżku dziadka, zawsze leżało kilka książek. Trochę dorabiał, ucząc języków obcych dzieci z inteligenckich domów. Ale niewielu się na to odważało. Wszelkie kontakty ze starym monarchistą mogły być uznane przez policję polityczną za poparcie dla jego poglądów, były więc niebezpieczne. Donosicieli nie brakowało.

Kapitan był fenomenem lingwistycznym. Mówił kilkunastoma językami. Potrafił nauczyć się nowego języka w kilka tygodni i miał nadzwyczajny talent do uczenia innych. Zanim jeszcze jego bratanek Aleksandr Buriagin, ojciec Soni i Katii, zabronił córkom wszelkich kontaktów z nim, zdążył nauczyć obie dziewczynki angielskiego i niemieckiego na tyle, że już w wieku dwunastu, trzynastu lat czytały powieści w obu tych językach. Kilka miesięcy temu dziadka Aleksieja odwiedziła dzielnicowa komisja mieszkaniowa. W zatłoczonym Leningradzie kapitan zajmował trzy izby, i to przy Newskim Prospekcie. Należało dokwaterować mu co najmniej jedną rodzinę robotniczą. Komisja zastała przy wejściu, na jedynej ścianie niezastawionej książkami, portrety cara Mikołaja II w towarzystwie Marksa, Engelsa, Lenina i Stalina, oraz duży napis „Biblioteka robotnicza imienia Włodzimierza Iljicza”. Aleksiej rzeczywiście pozwalał znajomym czytać swoje książki na miejscu, nie pożyczał jednak niczego do domu. Jak opowiadała później siostrom Anisja Gribowa, która widziała wszystko, bo akurat przyniosła mu zakupy, Aleksiej – wysoki, wychudzony i beznogi, z siwą, zmierzwioną brodą i wielkimi wąsami – powitał komisję z portretem Stalina zawieszonym na sznurku na piersi. – Wariat jakiś czy co? – zdziwił się przewodniczący komisji. – To nie mieszkanie, to biblioteka – zauważyła jedna z członkiń komisji, która bibliotekę widziała dwa razy w życiu, dwadzieścia lat temu. – No tak, to pomyłka, niewątpliwie – potwierdził starszy referent, trzeci z członków komisji. Przeciskali się w korytarzach między regałami, nie rozumieli cudzoziemskich tytułów, odeszli zdumieni i pozostawili sprawę nierozwiązaną. Kapitanowi nikogo nie dokwaterowano. Szczęście nadal mu dopisywało. Od dziadka Aleksieja Sonia dostała na urodziny stare angielskie wydanie Klubu Pickwicka Dickensa. Pochwaliła się artykułem w gazecie, nominacją na kandydata do partii i pokazała metalowy znaczek z wizerunkiem Lenina. – O, pięknie! – powiedział. – Tak sobie myślę… Wiesz, mam pomysł. Zgłoście wniosek, żeby Leninowi zbudować świątynię, w której lud mógłby się do niego modlić. A może by Komitet Centralny go kanonizował? Lud radziecki mógłby zgłosić taką potrzebę, co? – I śmiał się beztrosko. Sonia była oburzona. – Jak możesz, dziadku? Czy zawsze ze wszystkiego musisz się wyśmiewać? Aleksiej wziął ją za rękę i zaprowadził w kąt trzeciego pokoju, wyjął kilka książek z regału i pokazał skrytkę w ścianie. – Mogą przyjść ciężkie czasy – powiedział. – Gdybym umarł albo gdyby zamordowali mnie ci bandyci… to jest dla was, dla ciebie i dla Katii. A książki i mapy… jest tu też katalog. Są warte dużo więcej niż to złoto. – Jacy bandyci, co ty, dziadku, mówisz? – No… czerwoni – wyszeptał kapitan. – Psy naszego ukochanego słoneczka wąsatego. – Nie mów tak, dziadku, nie wolno tak mówić! – Sonia znów była oburzona. – No dobrze, dobrze. Przecież na mnie nie doniesiesz, jak ten wasz Pawka Morozow, prawda? – Oczywiście, że nie doniosę, jak możesz w ogóle tak mówić! Ale boli mnie, że nie rozumiesz naszych ideałów. W szkatułce było kilkadziesiąt złotych monet. – Nie ruszyłem tego od lat. To dla was. Mam złe przeczucia. – Pogłaskał Sonię po policzku. – Już zbyt długo udaje mi się żyć. A te wasze ideały? Może kiedyś zrozumiesz…

Książki i mapy są i tak dużo więcej warte od tych monet – powtórzył. – Tu pod spodem masz katalog. Sonia była zdumiona. Kilka razy widziała, jak dziadek pod koniec miesiąca je tylko kaszę i ziemniaki. Dlaczego nie sprzedał tych monet? Tak bardzo kochał Sonię i Katię, że trzymał je na czas jakiegoś nieokreślonego kryzysu, który przecież na pewno wcale nie nadejdzie. – Żegnaj, Soniu! – powiedział dziadek na pożegnanie. – Jak dorośniesz, za kilka lat, poczytaj Konrada Korzeniowskiego. Znajdziesz tu wszystko, co napisał. – Zaśmiał się dziwnie, jakby smutno, a Sonia, zdumiona, nie wiedziała, co powiedzieć. Cały ten dzień był dziwny i piękny. Z jednym tylko wyjątkiem: Boria Szacki nadal nie zwracał na nią najmniejszej uwagi. Minęli się na korytarzu szkolnym i nawet na nią nie spojrzał. Sonia durzyła się w nim skrycie już od kilku miesięcy. Szacki był najbardziej znanym uczniem XXI liceum. W gazetach pisano o nim wielokrotnie. Jego ojciec był kiedyś członkiem radzieckiej ekipy bokserskiej w wadze półciężkiej, a matka znaną pływaczką. A Borys był sportowym fenomenem. Zwyciężał w każdej dyscyplinie, którą uprawiał. Trenował lekką atletykę i w skoku wzwyż bił rekordy Leningradu po kilku miesiącach treningu. Był też rekordzistą w biegu na sto, na dwieście i czterysta metrów. Po roku treningu zdobył srebrny medal w turnieju bokserskim juniorów obwodu. W pływaniu stylem dowolnym wygrał mistrzostwo okręgu po dziewięciu miesiącach treningu. Wciąż zmieniał dyscypliny. Wreszcie zaczął skakać ze spadochronem, a potem latać szybowcem. I to już pochłonęło go zupełnie. Niezbyt wysoki, miał wąskie biodra i szerokie ramiona, zawsze krótko ostrzyżony, miał pociągłą twarz, promienny uśmiech i mocny, ciemny zarost. Miał osiemnaście lat, a już od dawna musiał się golić. Kiedyś próbował tańca towarzyskiego i gimnastyki sportowej. Pozostała mu po tym wspaniale wyprostowana sylwetka. Głowę trzymał wysoko, kark wyprostowany, brodę miał zawsze przyciągniętą do piersi, poruszał się jednocześnie jak kot i jak tancerz. Zasypiając, Sonia roiła sobie, że Boria bierze ją w ramiona i obraca w tańcu. „Soniu, masz taką cudowną brzoskwiniową cerę” – mówił. * Następnego dnia i to marzenie zaczęło się spełniać. Kiedy po lekcjach wybiegła ze szkoły, za bramą zobaczyła Borysa stojącego z kilkoma kolegami. Był w mundurze – w bryczesach, długich butach i kurtce, z wojskowym pasem i koalicyjką. Widocznie wybierał się na jakąś akcję Komsomołu. Kiedy ich mijała, Szacki klepnął jednego z nich w ramię, powiedział „Cześć!” i ruszył za Sonią. – Soniu, Soniu! – usłyszała. – Przepraszam cię, mogłabyś poświęcić mi chwilkę? – Tak? – Sonia poczuła, że się rumieni. Potarła policzek rękawiczką, żeby to ukryć. Borys Szacki stał przed nią i on także wydawał się zmieszany. – Wiesz… widzisz, bo słyszałem, że jesteś podobno świetna z angielskiego – mówił niepewnie, to spoglądając na nią, to uciekając wzrokiem gdzieś w bok. – A ja… no wiesz, nie za bardzo. W ogóle nie mam zdolności do języków. I właśnie dostałem od instruktora artykuł z jednego pisma angielskiego. O problemach związanych z pilotowaniem szybowców. Czy mogłabyś… – Wziął głęboki oddech. – Czy miałabyś trochę czasu, żeby pomóc mi to przetłumaczyć? Bo mam omówić ten artykuł na następnych zajęciach naszej grupy… Przepraszam, że ci zawracam głowę, prawie wcale się nie znamy. Przepraszam, jestem Borys Jakowlewicz Szacki, jestem w klasie maturalnej… Uratowałabyś mi życie… Sonia ledwie się powstrzymała, żeby nie zawołać: „Ależ tak, tak, tak! Bardzo chętnie!”.

– Oczywiście. – Uśmiechnęła się. – Jeśli tylko potrafię. A na kiedy to potrzebujesz? – Na przyszły wtorek. Bardzo ci będę wdzięczny. Może jutro? U Sołtykowa-Szczedrina? Wiem, że też tam chodzisz, kiedyś widziałem cię w czytelni. – Dobrze, jutro o piątej? – Dzięki, dzięki! Bardzo się cieszę, Soniu… to… do widzenia! – Zobaczymy, co da się zrobić. Do zobaczenia! Szła do domu szybko, chwilami biegła. Zatłoczony trolejbus wlókł się nieznośnie, nie mogła się doczekać kolejnych przystanków. Zaraz opowie Katii, co za przygoda ją spotkała. Przecież to randka! Randka z Borią Szackim! Bo kto uwierzy, że chodzi o jakieś tłumaczenie? To tylko pretekst! * Siedzieli w ogromnej czytelni biblioteki. Pochyleni nad tekstem byli tak blisko, że dotykali się ramionami. Chwilami czuła ciepło jego twarzy. Borys przyniósł słownik angielsko-rosyjski terminów technicznych, lecz niektórych zwrotów z języka lotniczego w nim nie było. Borys jednak rozumiał, o co chodzi, gdy Sonia tłumaczyła dosłownie. Pilnie notował: Zwrot bojowy to manewr pionowy szybowca połączony ze względnym zyskiem wysokości i szybką zmianą kierunku lotu o 180 stopni. Przymiotnik „bojowy” pochodzi stąd, że manewr ten znajdował częste zastosowanie w walkach powietrznych samolotów myśliwskich w czasie wojny światowej. Zwrot jest połączeniem pierwszej ćwiartki skośnej pętli, wykonywanej nie w płaszczyźnie nachylonej pod stałym kątem do poziomu, lecz po torze leżącym na pobocznicy eliptycznego walca z zakrętem z malejącym przechyleniem… Sonia nie była pewna, czy to ma sens. – Czy ty rozumiesz, o co chodzi? Bo ja wcale. – No jasne, rozumiem. To jest tak… – Pokazał dłonią, jak samolot leci i obraca się do tyłu. Artykuł był długi. Po dwóch godzinach Borys zaproponował, żeby wyszli na chwilę na herbatę do małej kawiarni w pobliżu. Tu już musieli wyglądać jak para zakochanych. W szatni pomógł jej zdjąć płaszcz, wziął pod ramię i poprowadził do stolika przy oknie. W przejściu ukłonił się jakiemuś drobnemu mężczyźnie w okularach i z wielkimi, odstającymi uszami. – To Kotołynow – powiedział. – Ciekawy człowiek, bardzo odważny. Prowadzi spotkania komsomolców w domu kultury. Byłem tam dwa razy, bardzo ciekawe dyskusje, ale nie mam już na to czasu. Muszę się wreszcie skupić na czymś jednym. Ojciec wciąż mi to powtarza. Mają tu znakomity tort wiśniowy. – Zmienił nagle temat. – Spróbuj. Pili mocną, pachnącą kawę. Tort, nasączony wiśniówką, rzeczywiście był świetny. Kosztowało to majątek, ale trudno, Sonia sama płaciła za siebie. Poczuła się bardzo dorosła i jakby w innym, ciekawszym świecie. – Jak to jest latać szybowcem, opowiedz. Nigdy jeszcze nie leciałam samolotem. – O, to fantastyczne! Jak ci to powiedzieć? – Oczy mu się rozświetliły. – Kiedy samolot podciągnie cię do góry, odczepia się hol i zostajesz sam. Szukasz prądu wznoszącego. Czasem można z daleka wypatrzyć szybującego ptaka. To nieomylny znak, że tam jest komin. To znaczy taki słup wznoszącego się, ciepłego powietrza. Kiedy już tam jesteś, kołujesz, kierując się odrobinę w dół, a i tak wznosisz się coraz wyżej, bo unosi cię ten wznoszący prąd. Wydaje się, że cała przestrzeń, kilometry sześcienne przestrzeni, wlewają ci się do płuc. Jest lekko. Jakbyś nic nie ważył. W górze lecisz bardzo wolno. A może ci się zdaje, że tak wolno lecisz, sam nie wiesz. Nurkujesz w dół i dopiero nisko nad ziemią, kiedy pola i drogi przelatują pod tobą w zawrotnym

tempie, czujesz szybkość. A co najbardziej uderzające, mkniesz w ciszy. Słychać tylko cichy świst wokół skrzydeł. Kiedy jedziesz autem czy pociągiem, zawsze jest warkot, turkot, hałas, trzęsie. W szybowcu jest zupełnie cicho, a jeśli nie wpadniesz w turbulencje, to nie ma też żadnych wstrząsów. Możesz się kołysać, ale lecisz gładko i bezszelestnie. – Przerwał na chwilę. Milczał. – Ale wiesz, ja już niedługo będę latał prawdziwymi samolotami. – Co będziesz robił po szkole? – Zdam egzaminy do Akademii Lotnictwa Wojskowego. Będę lotnikiem, a potem oblatywaczem. A potem… – Tak? – Za kilka czy kilkanaście lat nasz kraj zacznie budować rakiety do lotów w kosmos, a wtedy… – Borys zaśmiał się cicho. – A wtedy polecę na Księżyc! – Tylko tam nie zostań! – Sonia śmiała się także. – Nie zostanę, przyrzekam. Chyba że poleciałabyś ze mną! – Ale na loty w kosmos będziesz musiał chyba poczekać dużo dłużej niż kilkanaście lat. – Ależ nie! Ciołkowski już dawno wszystko obliczył i opisał. To nie fantastyka, to nauka. W Niemczech Winkler i Oberth budują coraz szybsze rakiety na paliwo płynne. W Austrii dwa lata temu rakietą przesłano list z Schökel do Sankt Radegundu. To się rozwija w zawrotnym tempie. Żeby pokonać przyciąganie ziemskie i wejść na orbitę wokół Ziemi, trzeba osiągnąć dwadzieścia osiem tysięcy kilometrów na godzinę. Dla rakiety to nie jest tak strasznie dużo. To kwestia paliwa. Musi być tak wydajne, żeby jego masa nie obciążała zbytnio rakiety i nie przekreślała możliwości osiągnięcia tej szybkości. A wiesz? W tym roku Włosi, Macchi-Castoldi, lecieli już samolotem z szybkością ponad siedmiuset kilometrów na godzinę. Siedemset na godzinę! Do tej pory Borys podobał się Soni, bo był przystojny i znany ze swoich sukcesów sportowych. Teraz podziwiała go za pasję, z jaką oddaje się temu, co kocha. Kiedy po powrocie do czytelni dokończyli tłumaczenie, Borys odprowadził ją do trolejbusu. Jakoś urwała im się rozmowa, stali, milcząc. Niebo było bardzo ciemne, pełne gwiazd. Borys pokazał na księżyc i śmiał się: – Tam będę. To niedaleko! Mróz zrobił się tęgi, przytupywali w miejscu, śnieg chrzęścił pod butami. Kiedy zobaczyli nadjeżdżającą trójkę, Borys szybko spytał: – Spotkamy się jeszcze, Soniu? – Masz jeszcze coś do tłumaczenia? – Zaśmiała się. – Nie… przecież wiesz… nie o to chodzi. – Więc to by już była prawdziwa randka? Rozpromienił się swoim najszerszym uśmiechem, odsłaniając białe zęby. – Dobrze – powiedziała. – Ale pod jednym warunkiem. Obiecaj, że zabierzesz mnie na lotnisko i że polecimy samolotem. – Zabiorę cię na pewno. Obiecuję. Co do latania… nie będzie to proste, ale powinno się udać. Musi się udać! * Dni, które teraz nastały, Sonia przeżywała jak we śnie. Zawsze była pogodna i wesoła. Obie z Katią odziedziczyły po mamie niezłomny optymizm i to, że potrafiły cieszyć się każdym drobiazgiem. Lecz od czasu, kiedy zaczęła spotykać się z Borysem, cały świat wokół stał się absolutnie cudowny. Piękny Leningrad, ze swoimi rozgałęzieniami Newy, kanałami jak w Wenecji, pałacami, parkami, wspaniałymi alejami i bulwarami teraz zachwycał ją nawet

w najmniej ciekawych zakątkach. Piękne było każde uschnięte drzewo i najbrudniejszy kundel na ulicy. Zachwycały ją migoczące światła miasta w coraz wcześniej zapadającym zmroku. Nawet zachmurzone niebo, nawet śnieżyca bijąca w twarz! W szkole koleżanki zauważyły, że Sonia po prostu rozkwita. Warwara powiedziała: – Ona się zakochała! Mówię wam, to nic innego. Lecz Sonia pokręciła głową i nic nie mówiła. Tylko Katii opowiadała o spotkaniach z Borysem Szackim. Pamiętała, jak kilka miesięcy wcześniej koleżanki zaciekle, a czasem i podle, plotkowały, kiedy Lubow Czernyszewa romansowała z Kolą Mitrusowem. Niektóre opowiadały, że Lubow zaszła z nim w ciążę i musiała zrobić skrobankę. A kiedy Kola ją porzucił dla rudej Margaretki z IV b, jakże jej nagle współczuły i pocieszały. Zwłaszcza te, które przedtem najbardziej ją obmawiały. Więc Sonia milczała i już w czasie drugiego spotkania poprosiła Borię, żeby on też nikomu nic nie mówił. Zdziwił się. – Więc nie mogę się pochwalić, że spotykam się z najpiękniejszą dziewczyną w szkole? A ty co… wstydzisz się mnie? – Ależ jestem dumna! Jesteś przecież kimś niezwykłym, jesteś sławny w całym mieście. Ja tylko nie chcę być obiektem szkolnych plotek. – Opowiedziała mu o Lubow i Koli. Borys znał oboje, lecz nie miał pojęcia, że historia ich romansu stała się aż tak sławna. Przyrzekł Soni, o co prosiła, ale był trochę rozczarowany i miał wątpliwości: – No tak, jestem wciąż nikim. Ojciec w moim wieku był już mistrzem Rosji juniorów w wadze średniej. A ja? Nie osiągnąłem dotąd niczego ważnego. Wciąż mi powtarza, żebym skupił się na jakimś jednym kierunku, bo inaczej do niczego nie dojdę. Ma rację, lecz tyle jest fascynujących rzeczy. Ale latania nie porzucę. To na pewno! Spotykali się najpierw co kilka dni, a potem prawie codziennie, lecz w szkole na przerwach między lekcjami, kiedy mijali się na korytarzach, tylko dłużej patrzyli sobie w oczy. Przy ludziach nie rozmawiali nigdy. Spotykali się w małej kawiarni w budynku Admiralicji na placu Dekabrystów nad Newą. Lubili to miejsce. Z okna przy ich stoliku widać było Jeźdźca Miedzianego – konny pomnik Piotra Wielkiego. Koń uniesiony na zadzie wyglądał, jakby miał za chwilę przeskoczyć ze swoim jeźdźcem na drugi brzeg rzeki. Teraz i im wszystko, co planowali, wydawało się łatwe i możliwe do osiągnięcia. Sonia za rok, po maturze, zda na anglistykę, będzie przekładać na rosyjski powieści angielskie, może nawet poezję. Będzie też pisać recenzje teatralne. Borys zostanie pilotem wojskowym i oblatywaczem. Będzie bił rekordy wysokości i szybkości. W gazetach pisano właśnie o przygotowaniach lotników radzieckich do lotu nad biegunem północnym. Na to już nie zdąży. Nad Atlantykiem już przeleciał Lindbergh. Ale nikt jeszcze nie przeleciał bez lądowania dookoła świata. Za parę lat… może to on poleci samotnie i bez lądowania dookoła świata? – A potem… – powtarzał to zawsze, gdy mówił o swoich planach. – A potem rakiety i na Księżyc! Kiedy Sonia spytała o jego marzenia, odpowiedział: – Ja nie mam żadnych marzeń. W ogóle nie marzę. Mam plany do zrealizowania. * Pod koniec listopada nagle przyszło ocieplenie, niezwykłe w Leningradzie o tej porze roku. Śnieg topniał, z dachów i drzew leciała woda. Zachodni wiatr niósł znad morza masy wilgotnego powietrza i gęstą mgłę. Dni były coraz krótsze. Kiedy kończyli lekcje, najczęściej było już ciemno. Więc kiedy się spotykali – była noc. Byli razem w teatrze na Damie kameliowej

Dumasa i na Czapajewie, radzieckim filmie o wojnie domowej. Kiedy wyszli z kina, Borys powiedział: – Wiesz, ta Anka cekaemistka… No, nie jest to mój ideał kobiety. Ty chciałabyś strzelać z cekaemu? – No nie! Nie jest to moim marzeniem. Ale radzieckie kobiety mogą być kapitanami statków jak Krawcowa albo zastępcą narkoma jak Krupska. – No tak, moja mama jest dyrektorką Pałacu Sportu, a ojciec jako trener jej podwładnym, ale potrafiła przy tym nie utracić niczego ze swojej kobiecości. Jednak ta cekaemistka… Może jestem staroświecki, ale kobiety na traktorach i z cekaemem? Nie bardzo mi się to podoba. Potem wybrali się do Ermitażu. Sonia bywała tu co jakiś czas; przychodziła obejrzeć obrazy z jakiegoś wybranego okresu. Nie sposób było obejrzeć wszystkich 365 sal na raz. Tego dnia interesowało ją malarstwo współczesne. Obok metryczek obrazów przymocowano objaśnienia muzeum. Przy dziełach Picassa przeczytali: „Drobnomieszczański charakter Picassa przeżywa bolesne zmiany w związku z tym, że jest on wykładnikiem tych małych grup burżuazji, które są ogarnięte wzrostem przemysłu i przechodzą do szeregów burżuazji przemysłowej”. – Niestety – powiedział Borys – nie rozumiem Picassa ani, co gorsze, tego opisu. Lubił Riepina, podobnie jak Stalin; podobało mu się malarstwo realistyczne, zwłaszcza batalistyka. Kiedy wracając, zatrzymali się na chwilę przed Bitwą pod Borodino, opowiadał o mało znanych epizodach z nią związanych i o Kutuzowie. Potem byli na lodowisku, w zimowym Pałacu Sportu. Sonia kręciła piruety na swoich nowych figurówkach, a Borys w zawrotnym tempie mknął wokół niej na wyścigowych, długich panczenach. Na te spotkania Sonia, która zawsze pedantycznie dbała o swój wygląd, zaczęła się trochę stroić. Buriaginom powodziło się znacznie lepiej niż przeciętnym leningradczykom. Jako rodzina pracownika aparatu partyjnego należeli do uprzywilejowanych; zaopatrywali się w specjalnych sklepach, a matka była kierowniczką Uniwiermagu, wielkiego sklepu, gdzie zawsze tłumy walczyły o dostęp do niewielu atrakcyjnych towarów. Sonia, ubierając się, miała wyrzuty sumienia, bo czyż kandydatka do partii powinna ulegać takim burżuazyjnym nawykom? Nie mogła się jednak powstrzymać, żeby trochę nie przyczernić rzęs i choć odrobinę się nie uperfumować. Kiedy wybierali się z Borią do teatru, włożyła nylonowe pończochy i piękną, błękitną sukienkę pożyczoną od mamy. Tylko zamiast srebrnej broszki, którą chciała jej dać babcia Olga, przypięła pod szyją mały znaczek Komsomołu. Borys był zachwycony. Przyszedł w doskonale skrojonym, ciemnym garniturze. Szaccy, znani sportowcy, również mogli sobie pozwolić na taki luksus. W Dramatycznym występował gościnnie moskiewski teatr Meyerholda. Od chwili gdy kurtyna poszła w górę, Sonia była pod urokiem świetlistej, impresjonistycznej scenografii, jak z obrazów Renoira i Maneta. W salonie stał biały fortepian, pewnie taki, o jakim opowiadała babcia Olga, która teraz grywała tylko czasami na pianinie. Armanda grał sławny Cariow, a Małgorzatę – Zinaida Reich, których widziała dotąd tylko na zdjęciach w gazecie. Sonia mocno przeżywała tragiczne losy kurtyzany, która przecież była jednak przede wszystkim nieszczęśliwą, zakochaną kobietą. Świat na scenie był zły, ale też i piękny. Ludzie mówili i zachowywali się inaczej niż w otoczeniu Soni, a jednak ze sceny biła prawda. Wymowa przedstawienia była jasna. W burżuazyjnym, klasowym społeczeństwie ten romans musiał się skończyć katastrofą. Jednak Soni wydawało się, że dostrzega też odrobinę tęsknoty za minionym, eleganckim światem, w którym było jednak coś nieuchwytnie dobrego. W przerwach przechadzali się z Borysem po foyer i Sonia była z niego bardzo dumna. Pod koniec trzeciego aktu, kiedy Małgorzata umierała w objęciach ukochanego, oczy jej trochę

zwilgotniały. Długo biła brawo, zrobiło się smutno, że to już koniec przedstawienia. * We wtorki Borys miał na lotnisku zajęcia teoretyczne. Zimą latali tylko przy dobrej pogodzie, w niedziele przed południem. Lecz w tę niedzielę, kiedy miał zabrać Sonię, mgła przyszła tak gęsta, że o lataniu nie mogło być mowy. – Ja muszę mimo wszystko jechać na zajęcia teoretyczne, a ciebie zabiorę kiedy indziej – powiedział. – Więc może teraz się poucz, a spotkamy się jeszcze wieczorem. Mam pomysł, zabiorę cię w ciekawe miejsce. Wieczorem jechali autobusem Primorską Szosse w stronę portu. Kiedy mijali nowe osiedle mieszkaniowe, Borys powiedział: – Może tego nie wiesz, ale tu u nas ze wszystkich wielkich miast ZSRR buduje się najwięcej domów mieszkalnych. To zasługa Kirowa. Podobno wciąż wykłóca się w Moskwie o pieniądze na mieszkania. Jest tak popularny dlatego, że umie dbać o zwykłych ludzi. Sonia często bywała z ojcem w porcie i dobrze znała jego okolice, ale nigdy nie była w małej, bocznej uliczce – Zaułku Rybnym. Przed wejściem do restauracji Kapitańska stało kilka luksusowych samochodów. W całym dwuipółmilionowym mieście było może trzysta prywatnych aut. Rzucał się w oczy błyszczący chromem, bordowy mercedes z białymi oponami. Kapitańska swój okres świetności miała przed rewolucją. Teraz była to odrapana portowa knajpa, nieodnawiana od niepamiętnych czasów, jednak z wystrojem sprzed wojny światowej. Na ścianach pełno było obrazów starych żaglowców, słonecznych plaż i zimnych fiordów. Obok popękanych olejnych malowideł w złoconych ramach – zwykłe reprodukcje. Jedna z nich, na honorowym miejscu – symbol rewolucji: krążownik Aurora. Przy barze wisiały sieci rybackie i grube na trzy palce liny. Filary podtrzymujące łukowe stropy dźwigały kotwice. Wszędzie pełno było wielkich muszli, kół sterowych, latarni, staroświeckich barometrów i dzwonów okrętowych. Usiedli na krzesłach obitych wytartym, czerwonym pluszem, w niszy pod obrazem przedstawiającym kapitana Achaba z powieści Melville’a Moby Dick. Przed dziobem statku wyłaniał się ze spienionych fal ogromny biały wieloryb, a kapitan z rozwianą brodą i obłędem w oczach ciskał w niego harpunem. Sonia pierwszy raz w życiu była w nocnym lokalu. Na środku sali był parkiet do tańca, a obok kilku muzyków przygotowywało instrumenty. Towarzystwo dookoła – różnorodne i zupełnie inne niż w mieście. Oficerowie marynarki w zagranicznych mundurach, marynarze z dziewczynami, trochę podejrzanych typków, hałaśliwych, wyelegantowanych i podpitych. Przy trzech zestawionych stołach w drugim końcu sali bawiło się kilkunastoosobowe towarzystwo złożone wyłącznie z mężczyzn, najwyraźniej właścicieli samochodów sprzed wejścia. Stół zastawiony był półmiskami, butelkami koniaku i szampana. Nawet z daleka, nie słysząc ich rozmów, łatwo było zauważyć, że dominuje starszy mężczyzna, masywny i śniady. Kiedy mówił, inni milkli i słuchali z uwagą. Kiedy się uśmiechał, wszyscy wybuchali śmiechem. W sąsiedniej niszy siedzieli dwaj elegancko ubrani mężczyźni z kobietami, chyba żonami. Wyglądali jak arystokraci lub inteligenci od wielu pokoleń. Sonia ciekawie przyglądała się fryzurom i sukniom kobiet. Nawet nie znała nazw materiałów, z których były uszyte. – Kto to może być? – Bywszyje ludi, byli ludzie. Ci to może niedobitki przedrewolucyjnej burżuazji, a tamci – Borys wskazał na zestawione stoły – to jacyś gangsterzy albo przemytnicy. Kwitnie tu podobno nielegalny handel, jak zwykle w pobliżu portu. Od morza słychać było porykiwania syren lodołamaczy i statków wchodzących na redę.

Kelnerzy ubrani byli w szerokie granatowe spodnie, marynarskie czapki i podkoszulki w poziome niebieskie paski. Borys i Sonia musieli bardzo dokładnie studiować ceny w karcie, bo po dwóch tygodniach szaleństw pozostało im niewiele pieniędzy z kieszonkowego od rodziców. W kawiarni mogli siedzieć godzinami nad herbatą, tu trzeba było wziąć coś do jedzenia. Zamówili kanapki z anchois i dwa razy po pół porcji ostrej zupy rybnej. Światła pociemniały i orkiestra zagrała fokstrota. – Znasz to? – spytał Borys. – To modna teraz piosenka, nie słyszałaś? – Zanucił z orkiestrą: „W zmierzchu błękitnoliliowym gwiazdy w tanecznych lśnią splotach. W tłumnym lokalu portowym Kitty dziś tańczy fokstrota”. – Śmiał się. – Może to niezbyt mądre, ale akurat bardzo na miejscu. Po Kitty orkiestra grała cygańskie romanse, wiedeńskie walce i tanga argentyńskie. Jeszcze dwa lata wcześniej w ZSRR byłby to dekadencki, bardzo odważny repertuar. Ale czasy się zmieniały. Rok 1934 był okresem liberalizacji. Przyszła nawet moda na bywanie w restauracjach. Tańczyli przytuleni. Kiedy byli w teatrze i w kinie, trzymali się za ręce, i już to były dla Soni odważne pieszoty. Dziewczyny w szkole nieraz opowiadały o pocałunkach i pierwszych doświadczeniach erotycznych. Sonia tylko raz, rok temu, całowała się z Wołodią Korablewem i właściwie nie sprawiło jej to żadnej przyjemności. Na pożegnanie, po ich trzeciej randce, Borys chciał ją pocałować, ale Sonia odwróciła twarz, a potem szybko cmoknęła go w policzek i uciekła. Teraz jednak bliskość Borysa wprawiła ją w dziwne, nieznane dotąd odurzenie. Przylgnęła do niego, a on delikatnie całował jej szyję. Kiedy taniec się kończył, nie chciało jej się przerywać słodkiej i pełnej napięcia bliskości. Więc kiedy po każdych kilku tańcach wracali do stolika, jeszcze przytulała się do niego ramieniem. Tego dnia prawie nie rozmawiali. – Dobrze nam razem, Soniu? – O tak! – Podoba ci się tutaj? – Jest dziwnie, trochę się boję. – Nie ma czego. Nikomu nie pozwolę zrobić ci krzywdy! Patrzyli sobie w oczy, a milczenie nie wprawiało ich w zakłopotanie. I znów tańczyli. Wokół na parkiecie zrobiło się tłoczno, zgasł jeden, a potem drugi z kilku żyrandoli. Ukryli się w tych prawie ciemnościach i w tłumie. Borys całował jej policzki, szyję i dekolt. Przylegali do siebie, ocierali ramionami, biodrami i udami. Coś dziwnego zaczęło się dziać z Sonią. Zdumiewała ją szorstkość policzków Borysa, sprężystość jego mięśni. To było obce, nieokreślone i pociągające zarazem. Tuliła się do niego gwałtownie i kurczowo. Dziwna, nieznana dotąd, słodka bliskość doprowadziła ją do drżenia, aż uderzyła ją nagła fala ciepła, rozpływająca się od ud do stóp i od brzucha po piersi. Kiedy Borys całował kąciki jej ust, wargi jej zdrętwiały jak po zastrzyku znieczulającym. To było wstrząsające i niezwykłe. Przed północą zapłacili rachunek, podziękowali kelnerowi i powiedzieli: „Do widzenia”. – Zapraszamy ponownie – powiedział chłopak w marynarskim mundurze. – W czwartki będzie tu teraz grać zespół jazzowy. Żyje się łatwiej, żyje się weselej! – śmiejąc się, zacytował znane powiedzenie Stalina. Kiedy wychodzili, orkiestra grała obsesyjnie nostalgicznego walca Chaczaturiana i gdy Sonia kładła się spać, ta melodia jeszcze dźwięczała jej w uszach. Po pogodnych, radosnych walcach wiedeńskich – ten brzmiał pięknie, lecz tęsknie i smutno. Znów męczyło ją dziwne uczucie, że w tym światku-półświatku jest jednak coś pociągającego. Nie wiedziała, co to

takiego, ale miało to coś wspólnego z wrażeniami, jakie miała po obejrzeniu Damy kameliowej. Kiedy później żegnali się pod jej domem, całowali się już zachłannie i boleśnie. Mieli spotkać się dopiero za kilka dni, bo Borys wyjeżdżał na wieś, do krewnych, na wesele kuzyna. Wieczorem tego dnia zaczęła wypełniać kartki pamiętnika, który dostała na urodziny od Katii, codziennymi opowieściami o swojej pierwszej miłości. Jak cudownie jest żyć – pisała. – Tak strasznie kocham życie! Kocham Borię, kocham cały świat. Kocham nasze przepiękne miasto, kocham Związek Radziecki, nasz wielki i godzien podziwu kraj, w którym tak wspaniale się żyje.

ZAMACH Leningrad, 1934 1 grudnia po południu, w korytarzu na drugim piętrze Instytutu Smolnego, Leonid Wasiliewicz Nikołajew czekał na Kirowa z rewolwerem w kieszeni. Lonia Nikołajew wstąpił do partii w 1920 roku jako szesnastolatek. Należał do miejskich oddziałów rekwirujących chłopom zboże i z tego powodu uważał się za zasłużonego bojownika rewolucji. W partii nie zrobił nawet najskromniejszej kariery, bo zawsze mówił, co myśli. Jakiś czas pracował w fabryce, potem w administracji, lecz nie bardzo się do tego nadawał i został przeniesiony na niższe stanowisko. Twierdził, że wszyscy są przeciwko niemu, z upływem czasu stopniowo wpadał nieomal w manię prześladowczą. Uważał się za bohatera wojny domowej, ale od tych czasów minęło dopiero kilkanaście lat i bohaterów takich jak on wszędzie było pełno. Partyjni władcy – biurokraci i gryzipiórki – traktowali go lekceważąco, jak byle kogo. Przez jakiś czas był zatrudniony w leningradzkiej Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej. Poźniej, gdy dostał nakaz pracy daleko za miastem, uznał to za intrygę aparatczyków. Kiedy protestując przeciw takim szykanom, porzucił pracę, został wydalony z partii. Jednak bez partii nie mógł żyć. Partia była jego rodziną, jego religią, wiarą, ojcem i matką. Więc złożył samokrytykę, pokajał się i przywrócono mu prawa członkowskie. Właśnie przekroczył trzydziestkę i nie tylko wciąż był nikim, ale od marca 1934 roku był bezrobotny. Jego idolami stali się sławni zamachowcy Żelabow, Bałmaszow i Charlotte Corday1. Od kilku miesięcy bywał na zebraniach, w trakcie których młodzi ludzie próbowali opracować dzieje leningradzkiej organizacji Komsomołu. Bywało tam ciekawie, bo często wyrażano opinie niezgodne z oficjalną linią partii. W Leningradzie zawsze było mnóstwo trockistów i zinowjewowców, zwłaszcza wśród studentów i komsomolców. Niektórzy z nich jakoś przetrwali wielką czystkę Kosariewa, zarządzoną przez Stalina w 1926 roku. Stalin chciał zrobić z Komsomołu młodzieżówkę nie tyle partii, ile bezpieki; za główne zadanie jego członków uważał demaskowanie wroga klasowego i zwalczanie go wszelkimi środkami, aż do fizycznego unicestwienia. Młodzi mieli pisać donosy, a nie dyskutować. Kilkunastu komsomolcom, uczestnikom zebrań, przewodził Kotołynow – zwolennik „herezji” Zinowjewa, znany z odważnych wystąpień przeciwko Kosariewowi w czasie czystki. Leningradzki pierwszy sekretarz, Sergiusz Mironowicz Kirow, nie tylko wiedział o tych zebraniach, ale je popierał. Był zwolennikiem liberalizacji – przynajmniej w szeregach partii. Miał powiedzieć: „Niech młodzi sobie dyskutują, niech myślą”. Ale Nikołajewowi dyskusje nie wystarczały. Był coraz bardziej sfrustrowany. Zwykły człowiek miał w socjalizmie żyć godnie i szczęśliwie, a tu jego – starego bolszewika – traktowano jak jakiegoś śmiecia. Narastał w nim gniew. Postanowił zaprotestować przeciwko pomiataniu człowiekiem w Związku Radzieckim. Zabije kogoś z najwyższych władz partii! Najlepiej samego Stalina… Wiedział, co go za to spotka, ale wierzył w komunizm i postanowił się poświęcić dla tej jedynej idei i wartości w swoim życiu. Był po rozwodzie z Mildą Draule, a i przedtem od wielu miesięcy jego małżeństwo praktycznie nie istniało. Postanowił zostać symbolem protestu przeciw kierunkowi, w którym zmierza jego kraj. Zwierzył się z tego pomysłu najbliższemu przyjacielowi. Jeszcze tego samego dnia najbliższy przyjaciel poinformował o tym NKWD. Sprawa trafiła do Zaporożca umieszczonego w leningradzkiej policji politycznej przez Jagodę, na stanowisku zastępcy jej szefa – Miedwiedia.

Zaporożec natychmiast spostrzegł świetną okazję. Nie tylko miał zamachowca, ale jeszcze był to człowiek związany ze zwolennikami Zinowjewa. Najbliższy przyjaciel dostał zadanie nakłonienia Nikołajewa do zamachu nie na Stalina, lecz na Kirowa. Jednocześnie rozpuszczano pogłoski o rzekomym romansie Mildy Draule z Kirowem. Był to bardzo zły pomysł i zapewne te plotki do Nikołajewa nie dotarły; musiałyby mieć skutek odwrotny do zamierzonego. Chodziło mu przecież o protest polityczny, a nie o jakieś osobiste porachunki. Kirowa przez całe lato nie było w mieście. Stalin powysyłał członków politbiura w różne strony ZSRR, żeby kontrolowali przebieg akcji żniwnej. W Kazachstanie zdarzył się dziwny incydent. Samochód Kirowa stoczył się z nasypu. Wyglądało to na próbę zabójstwa. Niedługo po XVII zjeździe, wiosną 1934 roku, dwaj recydywiści, bracia Orłowowie, włamali się do mieszkania Kirowa. Udało mu się uciec, Orłowowie szybko zostali ujęci, skazani i rozstrzelani. Rozstrzelani za włamanie! – Mają mnie na muszce – zwierzył się w czasie polowania swemu przyjacielowi Aleksiejowi Siewostianowowi. – Zabiją mnie. Z Moskwy przyszło polecenie zmiany na stanowisku leningradzkiego szefa policji politycznej. Miedwiedia miał zastąpić Jachimow. Ale Miedwiediowi Kirow ufał, a Jachimow był postacią podejrzaną, byłym kryminalistą. Sprzeciwił się kategorycznie i Miedwied' został na swoim stanowisku. Nie mógł jednak protestować, kiedy Stalin kazał przydzielić mu kilku dodatkowych ochroniarzy przysłanych z Moskwy. Jego osobista ochrona liczyła już teraz dziewięciu ludzi. Wrócił z Azji Środkowej dopiero jesienią. Nikołajew zaczął śledzić Kirowa. Wkrótce poznał jego codzienne trasy z domu do Instytutu Smolnego i z powrotem. Znał zwyczaje pierwszego sekretarza i jego ochroniarzy. Lecz szef ochrony Kirowa, Borisow, szybko się zorientował, że Kirow jest obserwowany. Nikołajewa aresztowano i po pobieżnym przesłuchaniu zaraz zwolniono. Było to co najmniej dziwne! Kiedy kilka tygodni później spróbował dostać się do wnętrza gmachu miejskiego komitetu partii, zatrzymano go po raz drugi. Znaleziono przy nim rewolwer i notatnik z zapiskami świadczącymi o przygotowaniach do zamachu. A jednak znów go zwolniono! Wtedy już powinien się domyślić, że jest sterowany przez bezpiekę. A może się domyślił, lecz to go nie powstrzymało? Przy wejściu do budynku minął pomnik Lenina. Włodzimierz Iljicz był największym bohaterem jego życia. Był przeciwny mianowaniu Stalina przywódcą partii, on przewidział, do czego to doprowadzi. Tym razem warta przy wejściu wpuściła Nikołajewa do środka. Miał przepustkę. Jak ją zdobył? Akurat tego dnia – dziwnym przypadkiem – nie było też z jakiegoś powodu straży na poszczególnych piętrach. Wiedział, gdzie urzęduje Kirow, znał budynek komitetu, bo kiedyś tutaj pracował. Po schodach wyłożonych miękkimi dywanami wszedł na drugie piętro. Krótki grudniowy dzień już się kończył. Na korytarzach dawnej szkoły dla dziewcząt z wyższych sfer, a potem gmachu, z którego Lenin kierował rewolucją, było prawie zupełnie ciemno. Z okien części korytarza na wprost schodów widać było oszroniony ogród, a w dali, na wschodzie – zamarzniętą Newę. W większości pokoi siedziby leningradzkiego komitetu partii nikogo już o tej porze nie było. Aparat partyjny w całym kraju musiał dostosować swój rytm pracy do przyzwyczajeń Stalina. Od jedenastej do szesnastej, a potem znów od wieczora do trzeciej, czwartej nad ranem. Stalin mógł zadzwonić, i w tych godzinach trzeba było być na stanowisku. Panowała zupełna cisza. Nikołajew czekał na Kirowa na korytarzu, między schodami a sekretariatem. Kiedy wyjdzie z gabinetu – strzeli. Trząsł się z napięcia. Mijały minuty i nic się nie działo. Usiadł na

parapecie okna. Przeszedł korytarzem w obie strony. Zza drzwi pokoi na całym piętrze nie usłyszał żadnych odgłosów świadczących o czyjejś obecności. Stanął pod drzwiami sekretariatu Kirowa i nasłuchiwał. Cisza. Czyżby Kirowa nie było? Od pierwszej po południu kręcił się w okolicy i musiałby go widzieć odjeżdżającego do domu. Czyżby czekał na próżno? Usłyszał, że ktoś przyszedł z dołu na pierwsze piętro i wszedł do któregoś pokoju. Ze zdenerwowania zaczęła go potwornie boleć głowa, pocił się i miał mdłości. Było już po piątej. Serce jeszcze przyspieszyło, kiedy usłyszał jakieś głosy dochodzące z piętra lub parteru. Nikt nie może go zauważyć, bo jak by wytłumaczył, co tu robi o tej porze? Wtem trzasnęły drzwi poniżej i usłyszał z dołu strzęp rozmowy. – Tak, Czudow, właśnie tak to załatwimy. Do zobaczenia! A więc ktoś wyszedł z pokoju drugiego sekretarza, zastępcy i najbliższego współpracownika Kirowa. A teraz szedł po schodach na górę i korytarzem w stronę gabinetu Pierwszego. Kirow kilka minut wcześniej przyjechał z domu. Poprzedniego dnia wrócił z Moskwy. Stalin odprowadził go na dworzec i pocałował na pożegnanie. Kirow był w stolicy na plenum Komitetu Centralnego i musiał pilnie napisać sprawozdanie na wieczorne spotkanie z aktywem partyjnym Leningradu. W biurze wciąż by mu ktoś przeszkadzał. Całe przedpołudnie pisał sprawozdanie w domu. Teraz przyjechał do Smolnego. Zamienił kilka zdań z Czudowem i szedł do swojego gabinetu. Szedł sam, choć nawet tutaj Borisow nie miał prawa odstępować go ani na chwilę. Ale szefa ochrony zatrzymał na dole jeden z przysłanych z Moskwy ochroniarzy. Jeszcze jeden nieprzypadkowy przypadek. Minął filar, za którym chował się zamachowiec. Nikołajew go poznał. Kirow niósł plik papierów. Nikołajew prawie biegiem ruszył za nim. Strzelił z bardzo bliska w plecy Kirowa. Widział, jak jego ofiara potyka się i pada, ale jeszcze raz pociągnął za spust, chciał trafić w głowę. Kula poszła w ścianę, lecz była już niepotrzebna. Pierwszy sekretarz trafiony w serce – konał. Dookoła opadały na dywan kartki sprawozdania z plenum. Nikołajewowi ściany zawirowały przed oczami. Przez chwilę widział leżącego na czerwonym dywanie Kirowa jakby w oddali, jak przez okrągłe, zmniejszające się okno, wokół którego narastał mrok. Zemdlał. 1 Andriej Żelabow zorganizował w 1881 roku udany zamach na cara Aleksandra II, Stiepan Bałmaszow zastrzelił w 1902 roku ministra spraw wewnętrznych Sipiagina, Charlotte Corday zabiła przywódcę jakobinów francuskich Marata.

SPOTKANIE Leningrad, 2 grudnia 1934 Rankiem w radiu grano marsza żałobnego Chopina. Sonia pomyślała, że musiał umrzeć ktoś znany. Nie czekała jednak na wiadomości, poszła do szkoły. Zajęcia tego dnia zaczynały się od drugiej lekcji, o dziewiątej. Wyszła jednak z domu jak zwykle, po siódmej, lubiła pójść okrężną drogą, przejść się nad Newą, lubiła otwarte przestrzenie ciągnące się wzdłuż rzeki. Z jej domu przy ulicy Czajkowskiego do szkoły na Nowogorodskiej było dwadzieścia minut drogi. Miała dużo czasu. Ulica Sałtykowa-Szczedrina prowadziła nad zachodnie nadbrzeże rzeki. Stalin przyjechał specjalnym pociągiem do Leningradu na Dworzec Moskiewski kilkanaście minut po ósmej. Miał za sobą 650 kilometrów podróży, w czasie której spał najwyżej trzy godziny. Tym śledztwem musiał zająć się osobiście. Wieczorem poinformowano go, że Kirow został zabity. Jego obecność w Leningradzie była konieczna, zarówno dla publicznego zamanifestowania, jak jest wstrząśnięty, jak i dla przypilnowania, żeby sprawy szły we właściwym kierunku. Ze Stalinem pojechali do Leningradu Mołotow, Woroszyłow i Żdanow. Wziął też ze sobą szefa bezpieki Jagodę, Agranowa i kilku ich współpracowników. Na dworcu czekał już drugi sekretarz leningradzki Czudow ze świtą pracowników komitetu miejskiego i leningradzkiego NKWD. Stalin odegrał rolę wstrząśniętego i oburzonego przyjaciela ofiary morderstwa. Podszedł do Miedwiedia i bez słowa uderzył go w twarz. Jego współpracowników zwymyślał, nie przebierając w słowach. Po chwili wszyscy wsiedli do czarnych limuzyn z firankami w oknach. Z dworca do Smolnego prowadziła droga prosta jak strzelił – Prospektem Suworowa. Ale Stalin dobrze znał miasto i kazał jechać Newską do Prospektu Litiejnego. Potem skręcili w prawo w Sałtykowa-Szczedrina, potem jeszcze raz w prawo w Tawriczewską. Kluczył. Nikt nie mógł przewidzieć, którędy pojedzie. Uważał, że tak jest bezpieczniej, chociaż zmiana trasy spowodowała, że milicja pozamykała drogi zupełnie gdzie indziej. Konwój jechał szybko. Lecz kiedy tuż pod Smolnym pod bardzo ostrym kątem skręcali w lewo w Prospekt Suworowa, musieli zwolnić. Sonia od trzech dni nie widziała się z Borysem. Umówieni byli na ósmego, w czwartek o szóstej, po jego powrocie, jak zwykle, w kawiarni na placu Dekabrystów. Nie widziała go dopiero trzy dni i te trzy dni były tak straszliwie długie. Tęskniła. Kiedy się żegnali przed odjazdem, przez chwilę tęskniła do niego, chociaż stał tuż obok. Tęskniła, ponieważ akurat w tej chwili jej nie dotykał. Zobaczyła z daleka kolumnę czarnych samochodów i pomyślała, że pewnie jedzie towarzysz Kirow. Kiedy zakręcały kilka metrów obok niej w Suworowa, zaciekawiona patrzyła, czy nie zobaczy go w którymś z okien samochodów. I nagle ujrzała Stalina! Był tak blisko, że widziała jego rzadkie, mocno już siwiejące włosy i twarz dziobatą po dawno przebytej ospie. Wyglądał zupełnie inaczej niż na oficjalnych portretach, zwyczajniej i starzej – ale to był on! Stalin, znużony i zmęczony podróżą, odsunął firankę okna, opuścił szybę i patrzył obojętnie na mijanych przechodniów, i nagle… zobaczył istotę z dawno minionego świata. Wielkie, nieco skośne, ciemnobrązowe oczy jego pierwszej miłości z gruzińskiego Gori – ciekawie patrzyły spod futrzanego toczka. Kosmyki jasnych włosów przesłaniały czoło. Uderzające podobieństwo! Kiki też była bardzo jasną blondynką – rzadkość na Kaukazie. Była siostrą jego kolegi, córką popa Czarkwianiego. Byli wtedy w ostatniej klasie gimnazjum, czasem w domu popa uczyli się w trójkę rosyjskiego. Kiedyś zamiast obowiązkowej rosyjskiej lektury

recytował jej z pamięci Ojczyznę Chewsura – długi poemat gruzińskiego patrioty, księcia poety Rafaela Eristawiego. Śmiał się wtedy sam z siebie, że tak się sentymentalnie zakochał. Ale na zawsze ją zapamiętał, prawie tak jak swoją przedwcześnie zmarłą pierwszą żonę, Kato Swanidze. Długo patrzył na piękną nieznajomą, podniósł dłoń w pozdrowieniu, poruszał nią, dopóki nie zniknęła z pola widzenia za oknem gwałtownie przyspieszającego samochodu. Cóż za niezwykłe spotkanie; Sonia była uradowana. Skąd tu, w Leningradzie, towarzysz Stalin? Patrzył na nią tak długo, a potem podniósł dłoń, jakby ją pozdrawiał. I ten ciepły uśmiech! Stalin, sam wielki Stalin, uśmiechał się do niej! Co za szczęście! * Po przyjeździe do Smolnego przesłuchał przede wszystkim Nikołajewa. W Białej Sali stanął przed nim morderca. Sprawiał wrażenie niezupełnie normalnego. Był tak nieprzytomny ze strachu, że nawet nie zauważył, kto kieruje śledztwem. Spostrzegł to dopiero, kiedy Agranow powiedział mu, żeby podszedł do towarzysza Stalina. Rzucił się do nóg wodza, jęcząc: „Co ja zrobiłem? Co ja zrobiłem?”. – Kto ci zlecił zamordowanie Kirowa? – spytał Stalin. – Kto? Chciałem zaprotestować… – wyjęczał Nikołajew. – Skąd miałeś rewolwer? – Towarzysz Za… za… po… – jąkał się. Agranow skinął w stronę pilnujących go enkawudzistów. Jeden z nich podszedł i kopnął klęczącego Nikołajewa w twarz. – Zabierzcie tego chuja! – warknął Stalin. – Jeszcze do niego wrócimy. Mądrala! Po nim zeznawali Juskin, Antonow i Tołmazow – komsomolcy z zebrań Kotołynowa, których już zdążono aresztować. Na razie do niczego się nie przyznawali. Kazał wezwać Borisowa, szefa osobistej ochrony Kirowa. Ale okazało się, że Borisow nie żyje. Wieziono go do Smolnego ciężarówką, która na zakręcie wpadła w poślizg i rozbiła się o latarnię. Kierowcy ani konwojentom nic się nie stało, a Borisow zginął! Czemu pojedynczego więźnia wieziono ciężarówką? Jagoda musiał maczać w tym palce, nie chciał, żeby Borisow zeznał, kto dwukrotnie wypuścił na wolność Nikołajewa. Od razu zwolnił ze stanowisk Miedwiedia i jego zastępcę, Zaporożca, jako winnych zaniedbań w ochronie Kirowa. Szefem leningradzkiego NKWD został mianowany stary przyjaciel Stalina, Agranow. To on po wyjeździe wodza miał poprowadzić śledztwo. W południe Stalin zadzwonił do Poskriebyszewa. Polecił mu opublikowanie dekretu, który przygotował przed wyjazdem, bez wiedzy i wymaganej w takich razach zgody politbiura. 1. Władzom śledczym poleca się prowadzić w trybie przyspieszonym sprawy oskarżonych o przygotowanie lub dokonanie aktów terroru. 2. Organom sądowym poleca się nie wstrzymywać wykonywania wyroków śmierci w związku z prośbą przestępców tej kategorii o zastosowanie prawa łaski, ponieważ Prezydium CIK (Centralnego Komitetu Wykonawczego) ZSRR nie uważa za możliwe przyjmowanie tego rodzaju próśb do rozpatrzenia. 3. Organom Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych poleca się wykonywać karę śmierci na przestępcach tej kategorii natychmiast po wydaniu wyroku. * Sonia dopiero w szkole dowiedziała się o śmierci Kirowa. To było straszne. Jeszcze kilkanaście dni temu z jego rąk odbierała nominację na kandydata na członka partii. Wieczorem pisała w swym pamiętniku o tęsknocie do Borysa i o dziwnym spotkaniu ze

Stalinem.

KAPITAN Ogłoszono żałobę państwową. Gazety były pełne opowieści o życiu Kirowa, wspomnień jego towarzyszy i zdjęć z pogrzebu. W radiu spiker załamującym się ze wzruszenia głosem opowiadał, jak wódz żegna się ze zmarłym, leżącym na katafalku, a potem osobiście niesie urnę z jego prochami. W całym Związku Radzieckim odbywały się manifestacje, na których tłumy domagały się surowego ukarania zabójcy i jego politycznych mocodawców. Dwa dni po spotkaniu ze Stalinem Sonia wróciła do domu trochę później niż zwykle. Zastała wszystkich w pokoju stołowym. Kiedy otwierała drzwi, usłyszała głos ojca: – NKWD nikogo nie aresztuje bez powodu. Pewnie… – Zamilkł, kiedy weszła. Siedzieli przy stole, na którym leżała czarna drewniana szkatułka dziadka Aleksieja. Była otwarta. Złote monety obok pogniecionych kartek, spisu najcenniejszych map i książek kapitana. Coś ścisnęło Sonię za gardło – musiało się wydarzyć coś złego. – Co się stało? – Dziadek Aleksiej został aresztowany wczoraj w nocy… – Ojciec mówił z naciskiem, uważnie patrząc jej w oczy. W jego twarzy Sonia spostrzegła coś nieznanego jej dotąd. Miał boleśnie zmarszczone brwi i cedził słowa przez zaciśnięte usta. – Katia właśnie to przyniosła. – Ale skąd wiedziała o aresztowaniu? – Przyszła Gribowa, wiesz, ta sąsiadka – opowiadała Katia. – Mieszkanie było zaplombowane, ale weszłyśmy przez drzwi z jej pokoju. Nie zauważyli ich, bo są zastawione szafą. Kiedyś to było jedno wielkie mieszkanie, z wejściami od frontu i z oficyny. – Widywałyście się z nim! – przerwał ojciec. – Jak mogłyście, mimo mojego wyraźnego zakazu?! W oczach babci Olgi widać było cierpienie. Sonia stała jak sparaliżowana. – Jesteście już obie prawie dorosłe – mówił ojciec. – Czy nie zdajecie sobie sprawy, coście narobiły? Tyle razy mówiłem, żebyście tam nie chodziły, i wierzyłem, że zastosowałyście się do mojego polecenia. Nie sprawdzałem, zawiodłem się na was. Ten stary dziwak, ten… – ojciec był wściekły – musiał wygadywać coś przeciwko władzy radzieckiej i ktoś w końcu na niego doniósł. – Tatku, ale dziadek był dla nas taki dobry, a kiedy mówił coś przeciw władzy, zawsze dodawał, żeby nikomu tego nie powtarzać – odezwała się Katia. – Milcz! Czy nie rozumiesz, na co nas wszystkich naraziłyście? – Ale przecież my nigdy nie uważałyśmy za słuszne poglądów dziadka Aleksieja – broniła się Sonia. Ojciec głęboko westchnął. Spojrzał na matkę. – Czy nasze córki są tak głupie czy tylko tak naiwne? – Synku – odezwała się babcia Olga. Wytarła oczy i podniosła głos. Zwykle cicha i pokorna wobec własnego syna babcia tym razem mówiła z niezwykłym u niej zdecydowaniem. – Aleksiej zostawił Katii i Soni wszystko, co miał. A wiem, że sam często nie dojadał. Musimy mu pomóc. Trzeba się dowiedzieć, gdzie go trzymają, dostarczyć ciepłe ubrania, pieniądze, jakieś jedzenie, dowiedzieć się, o co jest oskarżony i, na Boga!, musisz mu pomóc, na ile to możliwe. – To byłoby dla nas wszystkich bardzo niebezpieczne – powiedział ojciec po długiej chwili milczenia. Babcia tak gwałtownie wstała od stołu, że jej krzesło się wywróciło. – Sasza! Zastanawiasz się? Nie wiesz, co powinieneś zrobić? Synku! Czy to ty? Czy to jeszcze ty?! – Głos babci zadrżał. – Czy może jesteś już kimś innym?

Zapadła cisza. Sonia patrzyła na ojca i zrozumiała, jak wiele zależy od tego, co powie i co zrobi. Ojciec od lat opowiadał jej o świecie, o tym, co w życiu ważne, o rewolucji i o Leninie; był dla niej wyrocznią dobra i zła. Był najlepszy i najmądrzejszy ze wszystkich ludzi na świecie. Wierzyła w niego bez zastrzeżeń. Znajdzie właściwe wyjście z sytuacji, będzie wiedział, jak należy postąpić. – Mówię, że to niebezpieczne. Ale nie mówię, że chcę pozostawić Aleksieja własnemu losowi. Trzeba pomóc… Przede wszystkim trzeba się dowiedzieć, gdzie go trzymają i jakie mu postawiono zarzuty. – Ale gdzie? Gdzie się tego dowiemy? Gdzie w ogóle jest miejska siedziba NKWD? – pytała mama. – Niedaleko, na Litiejnym Prospekcie, ostatni dom przed mostem. Tylko ty, mamo – zwrócił się do babci – możesz iść się dowiadywać. Jeśli nie będą pytali, nie mów, jak się nazywasz. Aleksiej nazywa się Nowikow, a nie Buriagin. Całe szczęście, może nie skojarzą… Nie rozumiał dzisiejszych czasów, zupełnie nie rozumiał, ale jednak to był dobry, kochający człowiek. – Był? Tato, co ty mówisz? – zawołała Sonia. – Przecież on jest, żyje! – Tak, tak… Tak mi się tylko powiedziało, oczywiście, Sonieczko, masz rację. * Następnego dnia wieczorem babcia Olga opowiadała, czego się dowiedziała. Właściwie nie dowiedziała się niczego. W budynku NKWD na podobne informacje czekało już dwadzieścia kilka innych kobiet. Z ich rozmów zorientowała się, że wszystkie są żonami lub córkami byłych białogwardzistów. Po trzech godzinach oczekiwania na swoją kolej stanęła wreszcie przed obliczem oficera. – Nowikow, Nowikow? Tak, jest taki. Jego sprawa jest rozpatrywana. – Ale co mu się zarzuca? – Był białogwardzistą, a ostatnio spiskował przeciw najwyższym władzom ZSRR. – Ależ nie! On był marynarzem, kapitanem statków handlowych. To stary, schorowany człowiek, kaleka bez nogi. Nigdy nie był białogwardzistą! – Musiał być, skoro za to go aresztowano. – Nie! – Obywatelko! Czy zdajecie sobie sprawę, że podważacie ustalenia prawomocnych władz? Czy chcecie za to odpowiadać przed sądem? My się nie mylimy, zapewniam was. – Gdzie on jest? Chciałabym dostarczyć mu ciepłe ubranie, pieniądze, coś do jedzenia… – U nas, w radzieckim więzieniu, niczego aresztantom nie brakuje, możecie być spokojna. – Gdzie go trzymacie? – Nie musicie tego wiedzieć. To wszystko. Wołać następną. – Zakończył rozmowę. – Ale gdzie mogę oddać paczkę? – Następna! Tęga sekretarka prawie wypchnęła babcię za drzwi. Jedna z kobiet w poczekalni powiedziała, że trzeba chodzić z paczką i pieniędzmi do wszystkich więzień w Leningradzie. Przyjmą tam, gdzie go trzymają. Babcia od razu poszła do aresztu obok sądu okręgowego na Szpalerną, ale było za późno. Biuro po szesnastej nie pracowało. Jutro pójdzie tam o piątej z rana, bo są podobno duże kolejki, a jeśli tam paczki nie przyjmą, to pojedzie na Kriesty; a gdyby i tam kapitana nie było, może zdąży jeszcze do więzienia Niżniegorodskiego. Jeszcze tego samego dnia wieczorem potwierdziło się, że kapitana aresztowano jako

byłego białogwardzistę wraz z trzydziestoma sześcioma innymi. Usłyszeli o tym w radiu. W Moskwie aresztowano trzydziestu trzech, w Kijowie – dwudziestu ośmiu białogwardzistów. Nawet nie mówiono, że ma to związek z zamachem na Kirowa, ale to było oczywiste. * Sonia obudziła się przed piątą rano, gdy z sąsiedniego pokoju usłyszała babcię szykującą się do wyjścia. Katia też się ubierała. A więc chce iść z babcią mimo kategorycznego zakazu ojca. – Katiu, tata wyraźnie zabronił. – Nie będę wchodzić do biura, ale nie można babci zostawić samej. Nie widzisz, jak mocno to przeżywa? – Ale ty musisz iść do szkoły. – Niczego nie muszę! – Podniosła głos. – Jak aresztują mojego dziadka, to ja niczego nie muszę! Katia coraz częściej się buntuje, pomyślała Sonia. Nie mogła już usnąć. Jak dziadek znosi więzienie? Jak tam jest? Co mu grozi? Kiedy znów go zobaczy? Czy są jakieś widzenia z więźniami w czasie śledztwa? Zresztą ojciec i tak nie pozwoli. Ubrała się, wyszła z Karusiem na spacer i na rogu ulicy kupiła gazety. Kiedy wróciła, mama i tata siedzieli już przy śniadaniu, ojciec od razu zaczął je przeglądać. Po chwili odłożył powoli na stół „Leningradzką Prawdę” i ukrył twarz w dłoniach. Znieruchomiał tak z łokciami opartymi o stół i nisko pochyloną głową. Sonia chwyciła gazetę, przebiegła wzrokiem kolumnę i przeczytała: „…u wielu znaleziono broń i granaty ręczne… wszystkich skazano na śmierć za przygotowywanie i zorganizowanie zamachów na urzędników władzy radzieckiej i rozstrzelano”. * W szkole była półprzytomna. Starała się zachowywać normalnie, ale widocznie nie bardzo jej się to udawało, bo jej ulubiona nauczycielka, rusycystka, Galina Dmitrijewna Kazanska dwa razy zwracała Soni uwagę, że nie uważa na lekcji. Kiedy na korytarzu w czasie przerwy wychowawczyni Katii zapytała ją, czemu siostra nie przyszła do szkoły, powiedziała, że jest mocno przeziębiona, ale nie umiała kłamać; tak się przy tym zaczerwieniła, że nauczycielka popatrzyła na nią podejrzliwie. Po lekcjach szła do domu okrężną drogą, bulwarem nad Newą. Zapadał zmierzch. Ocieplenie już minęło, powiew wiatru mroził policzki. Rzeką przebijały się dwa małe lodołamacze. Ich reflektory wydobywały z mroku pokruszoną krę, lód pokryty śniegiem. Stada ptaków zrywały się z drzew nad brzegiem i umykały przed nimi już z daleka. Wiatr przynosił woń spalin. Patrzyła na statki płynące Newą. Ktoś tam żył jak zwykle, jakby nic się nie zdarzyło. Kobieta na barce prała jakieś rzeczy, wyżymała, wieszała na relingu. Sonia chciała jak najbardziej odsunąć w czasie spotkanie z rodziną. Chciała być sama, chciała nie myśleć, zasnąć i obudzić się, i żeby się okazało, że wszystko to jest tylko złym snem. W domu panowało milczenie. Spytała, gdzie jest babcia, i dowiedziała się, że w cerkwi. – Uparła się, że musi się pomodlić – powiedziała mama. – Nie mogliśmy jej wytłumaczyć, że przecież może się modlić w domu. Babcia, stara komunistka, działała w partii jeszcze w podziemiu, przed rewolucją. Teraz należała do Stowarzyszenia Starych Bolszewików; ani na chwilę jednak nie przestała wierzyć w Boga. Nie widziała żadnej sprzeczności między wiarą a komunizmem. Obiad zjedli w milczeniu. Potem Sonia poszła do sypialni i usiłowała się uczyć, ale nie rozumiała, co czyta. Położyła się i próbowała zasnąć. Żeby nie myśleć o kapitanie, bezgłośnie

recytowała swoje ulubione wiersze. Miała ich w pamięci kilkadziesiąt. Puszkin, Jesienin, Błok, Majakowski, Mandelsztam, Gumilow, Byron po angielsku. Kiedy sen nie chciał przyjść – to był niezawodny sposób, żeby usnąć. Gdy kończyła jeden wiersz, natychmiast, uparcie, zaczynała następny. Po pewnym czasie, kiedy już zasypiała, ocknęła się nagle. Ojciec siedział obok niej na łóżku i gładził ją po głowie. – Tato… – Córeczko… – Ja nie rozumiem, wytłumacz mi. Ojciec spuścił głowę i ciężko oddychał. – Trudno się z tym pogodzić, wiem. Widzisz, córeczko, władza radziecka jest surowa, ale nie może być inaczej. Budujemy nowy ustrój, nowe społeczeństwo. Jesteśmy jedynym takim krajem na świecie. W czasie wojny domowej zwyciężyliśmy białych i obcych interwentów, ale nadal mamy wrogów wszędzie dookoła. Kapitaliści nie pogodzą się z istnieniem Kraju Rad. Boją się, że klasa robotnicza u nich także zrozumie, że może ich obalić i sięgnąć po władzę. To dla nich śmiertelne niebezpieczeństwo. Zachód przygotowuje się do wojny. Hitler… Niemcy się zbroją, i to bardzo. A na wschodzie Japończycy. W każdej chwili może dojść do wojny. Nie możemy sobie pozwolić na tolerowanie wroga wewnętrznego. – Dziadek był tak groźnym wrogiem, że trzeba było go zabić? – Wiesz przecież, że był wrogiem komunizmu. Nie widziałem się z nim przez kilka ostatnich lat i nie wiem, co robił w tej ich organizacji, ale przecież był oficerem i przez wiele lat kapitanem statków, dowodził ludźmi. Mógł być przywódcą lub jednym z przywódców. – Ale rozstrzelano wszystkich. Wszystkich! – Soniu! Nikomu o tym nie mów, ale wiem, że oprócz tych trzydziestu siedmiu aresztowano już w Leningradzie kilkuset innych. I skazano ich na obozy pracy na Północy, w Arktyce. W gazetach o tym nie pisano, ale ja wiem… Więc nie wszystkich rozstrzelano. – Będzie wojna? – Może nie będzie, ale tylko jeśli Związek Radziecki stanie się tak potężny, że nikt nie ośmieli się nań napaść. Dlatego musimy rozbudowywać przemysł ciężki. Zbrojenia: od tego zależy nasza siła. Widzisz, nie jesteśmy jeszcze tak bogaci jak Zachód. Chłop i robotnik radziecki już teraz mogliby żyć dużo lepiej, gdybyśmy mogli rozwijać przemysł lekki, nastawiony na potrzeby konsumpcyjne. Ale nie możemy, bo musimy się zbroić. Na wygody przyjdzie czas później. Stalin wie, co robi, to genialny przywódca. Przede wszystkim musimy być bezpieczni. On myśli o całym kraju. Los jednostek musi być podporządkowany dobru ogółu. – Ale dlaczego dziadka aresztowano jako białogwardzistę? Przecież nie był… – Córeczko! Czy to ważne? Musiał należeć do organizacji składającej się z byłych białogwardzistów. Ostatecznie liczy się to, co w niej robił. – Czemu musimy tak cierpieć? Dziadek Aleksiej, babcia i my wszyscy? – Cierpieć? Nie wiem… Może życie już takie jest? W czasie wojny mężczyźni giną na froncie, żeby mogły żyć ich kobiety i dzieci. Wszyscy cierpią, żeby następnym pokoleniom było lepiej, żeby mogły żyć szczęśliwiej. Rozmawiali jeszcze długo i Sonia, mimo że nadal cierpiała, doznała trochę spokoju. Dopiero wiele lat później, kiedy przypomniała sobie tę rozmowę, pomyślała, że ojciec był zupełnie bezradny wobec jej pytań i wygłaszał frazesy, które można było przeczytać w każdej gazecie. Ale teraz – sama obecność ojca, sama jego bliskość, działała kojąco. Na koniec stwierdził, że bardzo martwi się o Katię. – Powiedziała, że dziś nie pójdzie na zajęcia z baletu, i to rozumiem, ale jednak dokądś pobiegła, nie mówiąc nawet dokąd ani kiedy wróci. Mnie i mamie coraz trudniej się z nią

porozumieć. Zawsze była krnąbrna i niezależna, ale teraz już zupełnie nas nie słucha. Może ty mogłabyś na nią wpłynąć? Sonia przyrzekła, że się postara. Poczuła, że jest odpowiedzialna za swoją siostrę, że ma jakieś zadanie do wykonania i nie powinna przeżywać tylko własnego bólu. Więc choćby z tego powodu musi się pozbierać i być silna.

BORYS SZACKI Przez cały dzień i jeszcze następne przedpołudnie nie widziała się z siostrą. Katia położyła się do łóżka, kiedy Sonia już spała, a kiedy wstawała, jej już nie było. Wieczorem słyszała zza drzwi ich pokoju, jak rodzice z nią rozmawiają, lecz nie słyszała, co mówią. Kiedy chwilami mówili bardzo głośno, Sonia zrozumiała, że Katia przez ostatnie dni chodziła z babcią do cerkwi. To było dla Buriaginów straszne! Babcia Olga, starsze pokolenie – to co innego. Ale córka sekretarza organizacji partyjnej portu leningradzkiego i kierowniczki jednego z największych sklepów w mieście – w cerkwi! To było nie do przyjęcia! – Chciała iść, to chodziła – mówiła babcia. – Ja jej nie ciągnęłam. Widocznie dobry Pan Bóg obdarzył ją łaską wiary. Katia płakała – i strofowana przez rodziców – obiecywała, że więcej do cerkwi nie pójdzie. Sonia nie mogła znaleźć odpowiedniej chwili, żeby z nią porozmawiać. Nadszedł czwartek, dzień, w którym miała się spotkać z Borysem. Nie mogła się doczekać szóstej. Czas wlókł się niemiłosiernie. Do kawiarenki obok Miedzianego Jeźdźca przyszła dwadzieścia minut wcześniej. Co chwilę patrzyła na zegarek. Nie była pewna, czy powinna mu powiedzieć o dziadku Aleksieju. Czy nie uzna tego za kompromitujące, że w jej rodzinie znalazł się wróg ludu, wróg rewolucji? Ale przecież człowiek nie może odpowiadać za poglądy swoich krewnych. Zresztą powie mu, jaki to był człowiek, jaki był dla niej ważny, od kiedy była jeszcze małym dzieckiem. Nie! Gdyby to było dla niego powodem, żeby przestać się z nią spotykać, to nie byłby wart jej miłości! O nie, Borys na pewno nie jest taki! Ale czy on ją właściwie kocha? Nigdy tego nie powiedział… Lecz to nic nie znaczy, przecież ona też mu tego nie powiedziała. Minęła szósta, pięć, dziesięć i dwadzieścia minut po szóstej; Borys nie przychodził. Dotychczas nigdy się nie spóźniał. Może został na wsi jeszcze jeden dzień? Może pociąg się spóźnił? Siedziała w kawiarni do siódmej. Potem powlokła się do domu, pełna złych przeczuć. Coś musiało się stać! Następnego dnia rano, przed szkołą, pierwsza napotkana koleżanka spytała: – Słyszałaś, Soniu? Aresztowano Borysa Szackiego i Miszę Biegunowa. Wiesz, tego grubego z jego klasy. * Jednak następnego dnia Biegunow był w szkole. Okazało się, że został tylko przesłuchany i zwolniono go. Nikt jednak nie mógł się od niego dowiedzieć ani słowa o Szackim ani o przesłuchaniu. Jednakże powrót Miszy dawał Soni nadzieję. Może wypuszczą także Borysa. Ale dni mijały, a jego nie było. Nie mogła się dowiadywać, gdzie go trzymają. Nie należała do rodziny, nie mogła pójść do rodziców Borii, spytać, jakie ma zarzuty; nie znali jej przecież i rozumiała już, że gdyby nie ukrywali swoich spotkań, to i ona musiałaby być, jeśli nie podejrzana, to co najmniej przesłuchiwana. Rodzicom nic nie mówiła. Wiedziała, jak by zareagowali. I mieliby rację. Miotała się pomiędzy rozpaczą i nadzieją. Może to pomyłka, która wkrótce się wyjaśni? Przecież Borys podziwiał Kirowa. Miałby brać udział w zamachu na jego życie?! Pamiętała, co o nim mówił. Podobało mu się, jak dba o ludzi pracy. Lecz to, że sprawa ma coś wspólnego z zabójstwem Kirowa, wydawało się pewne. W gazetach pisano, że zamach zorganizowało trockistowsko-zinowjewowskie terrorystyczne centrum leningradzkie. Kilka dni później, pod koniec grudnia, przeczytała o aresztowaniu Zinowjewa i Kamieniewa. Obaj aż do śmierci Lenina byli jego najbliższymi współpracownikami. Uczyła się o tym w szkole. Zresztą, jako aktywistka

Komsomołu, już od kilku lat interesowała się polityką. W latach dwudziestych, kiedy Zinowjew był pierwszym sekretarzem w Leningradzie, ojciec znał go osobiście. Choć, jak pamiętała, kiedyś powiedział, że nie ceni go zbyt wysoko. Zinowjewa i Kamieniewa już przed laty wyrzucono z partii, a potem, kiedy złożyli samokrytykę, ponownie przyjęto. Byli to jednak starzy, zasłużeni bolszewicy. Teraz pisano w gazetach, że kierowali zamachem w Leningradzie. Zabójca nazywa się Nikołajew i należał do grupy Kotołynowa, komsomolskich zinowjewowców. Natychmiast przypomniała sobie, jak w kawiarni Borys pozdrowił mężczyznę, z którym minęli się w szatni. To był Kotołynow! Borys powiedział, że to ciekawy i odważny człowiek. Ale dodał, że na jego zebraniach był tylko dwa razy i nie ma na nie czasu. Był tak zafascynowany lataniem, że już prawie nic innego go nie interesowało. Nie mógł mieć niczego wspólnego z zamachem. Zbliżał się koniec roku, kiedy przeczytała w moskiewskiej „Prawdzie” fragmenty aktu oskarżenia Nikołajewa i jego wspólników. Wśród czternastu oskarżonych był Borys Szacki. Wszyscy działali w grupie Kotołynowa i planowali zamachy na życie najważniejszych osób w państwie. Proces był niejawny. Była przerażona, w nocy wciąż się budziła. Każdy dzień zaczynała od wyjścia z domu – biegiem – po gazety. Dwa dni później, jeszcze przy kiosku z gazetami, przeczytała, że wszyscy zostali skazani na rozstrzelanie i natychmiast wykonano na nich kary śmierci. * Tego dnia siedziała w ławce szkolnej, zupełnie nie wiedząc, co się wokół niej dzieje. Po pierwszej lekcji poszła do wychowawcy klasy i poprosiła o zwolnienie z zajęć. Powiedziała, że bardzo źle się czuje. Była jedną z najlepszych uczennic w szkole, nigdy nie opuszczała lekcji, więc Czorkin tylko popatrzył na nią i widocznie tak źle wyglądała, że o nic nie pytał. Pozwolił jej iść do domu. Nie wiedziała, jak i kiedy znalazła się w swoim pokoju. Babci nie było, w piecach wygasło, więc bezmyślnie, mechanicznie, nie myśląc o niczym, rozpaliła ogień i położyła się na sofie. Po chwili zrobiło się ciepło. Karuś, jakby czując, że sytuacja jest wyjątkowa, zaraz przybiegł, wskoczył na tapczan i położył się obok niej. Nie reagowała, chociaż psu nigdy nie pozwalano leżeć na tapczanie. Zwinął się w kłębek i tak razem trwali – ni to śpiąc, ni czuwając. Trzy dni później nadszedł koniec roku. Wszędzie pełno choinek, Dziadków Mrozów, dekoracji noworocznych i haseł o zwiększonym wysiłku pracy, o wykonywaniu ponad stu procent normy w związku ze zbliżającym się – kluczowym – trzecim rokiem drugiego planu pięcioletniego. Mimo dwudziestostopniowego mrozu na ulicach panowało przedświąteczne ożywienie. Koleżanki w szkole już przeżywały zbliżające się zabawy. Planowały sukienki i fryzury, Warwara zaprosiła Sonię do siebie. Dawniej Sonia nigdy tak nie postępowała, ale znów była zmuszona skłamać. Odpowiedziała, że musi zostać w domu, żeby opiekować się chorą babcią. Ale i tak by do nich nie poszła. Planowali z Borysem, że w sylwestra pójdą na specjalny koncert do filharmonii. Rodzice zdecydowali, że mimo niedawnej śmierci kapitana pójdą na bal aktywu partyjnego do Smolnego. Pierwszym sekretarzem leningradzkim na miejsce Kirowa był już Żdanow. Od ojca wiedziała, że od razu zaczął wymieniać ludzi na najważniejszych stanowiskach. Wszędzie wprowadzał nowych. Niektórych przywiózł z Moskwy. Ojciec uważał, że należy się tam pokazać. Była dobra okazja, żeby ich poznać i zorientować się w nowych układach, spotkać ze znajomymi z wyższych szczebli partyjnej hierarchii. Mieli się bawić i tańczyć w wielkiej Białej Sali Smolnego, gdzie jeszcze niedawno Stalin z Jagodą i Agranowem przesłuchiwali Nikołajewa i jego towarzyszy. Ale o tym ani ona, ani rodzice nie wiedzieli. Siedziała z babcią i Katią przy stole nakrytym koronkowym obrusem, dochodziła północ.

Cicho nastawione radio grało taneczne melodie. Babcia wyjęła z komody rodzinne albumy ze zdjęciami. Sonia dobrze je znała i patrzyła apatycznie, myśląc o czym innym. Zaczęła patrzeć uważniej, kiedy spostrzegła, że jeden z albumów babcia pokazuje im po raz pierwszy. Były tam brązowe, sepiowane zdjęcia babci i dziadka, jeszcze bardzo młodych. Ojciec, może siedmioletni, z małą żaglówką – nad wodą. Kapitan na mostku wielkiego statku. Prababcia Tatiana w ogromnym kapeluszu, ze swoim pierwszym mężem Iwanem Nowikowem, ojcem kapitana Aleksieja. Kapitan, babcia i dziadek Piotr idący bulwarem nad Newą. Kapitan w białym, letnim mundurze, jeszcze bez brody i wąsów. Dziadek z babcią – eleganccy i roześmiani. Cała trójka w dorożce. Babcia na estradzie – w ciemnej, długiej sukni – grająca na białym fortepianie, a potem odbierająca wielki kosz kwiatów. – Tyle lat, tyle lat – mówiła babcia. – Jak to wszystko mija. I dobre, i złe. Widzisz, Soniu, kiedy umarł dziadek Piotr, ja też byłam jak martwa. Chodziłam i robiłam wszystko jak manekin, nie jak człowiek. Dziadek miał przecież dopiero czterdzieści dziewięć lat. A ja byłam od niego młodsza o rok i jeden dzień. Myślałam, że tak już będzie zawsze, że moje życie też się skończyło. A jednak wszystko toczyło się dalej, przyszło tyle różnych zdarzeń, nowe miejsca, nowi ludzie; wy rosłyście jak na drożdżach, ty miałaś wtedy dziewięć lat, Katia osiem. Z upływem czasu ból zelżał i powoli przeminął. Wtedy nauczyłam się, że gdy dzieje się coś strasznego, gdy coś bardzo boli, trzeba już, od razu, spróbować patrzeć na to jakby z daleka, jakby to było bardzo dawno, jakby upłynęło wiele lat. Wtedy to maleje, tak jakbyś patrzyła przez lornetkę, ale z drugiej strony. Albo jakbyś odpływała statkiem od brzegu i ci, co zostają na przystani, stają się coraz mniejsi i mniejsi, a wreszcie nie widać już ani ich, ani nawet brzegu… W radiu kremlowskie kuranty zaczęły wygrywać północ. Od strony portu dobiegł huk salw artyleryjskich. W oknach pojawiły się sztuczne ognie. Ze świstem leciały do góry i rozpadały się w fontannach kolorowych świateł. Świat się cieszył, świat się bawił… Składały sobie życzenia. Soni – żeby dostała się na studia. Katii – żeby była najlepsza na lekcjach baletu i została primabaleriną, babci – zdrowia. Katia długo i mocno ściskała Sonię. – Żeby ten nowy rok był lepszy niż miniony – powiedziała babcia. – I żebyśmy za rok byli tu wszyscy razem, cali i zdrowi. Próbując zasnąć, Sonia znów szeptała swoje ulubione wiersze. Przypomniał jej się fragment z Puszkina, którego nie umiała na pamięć, więc zapaliła lampkę i odszukała go w Wierszach wybranych. Czytała: Maro miłości ukochana, Zastygła w męce niewysłownej, Ty jako gwiazda przyjdź daleka, Jak lotny dźwięk, jak wiatru tchnienie, Lub jak straszliwe przywidzenie, Wszystko mi jedno! czekam! czekam! Wołam cię nie dla złorzeczenia Ludziom, co ciebie mi zabili, Nie przeto, bym się z twego cienia Mogilne tajnie poznać silił; Ani przed męką nie uciekam Sumienia – lecz powiedzieć chcę ci, Że tęsknię, kocham bez pamięci, Żem ciągle twój! I czekam! Czekam!1 Kilka razy przeczytała i już umiała na pamięć. Zgasiła lampkę. Raz, drugi i trzeci wyszeptała kilka strof. Zasnęła. Nie czekała długo. Byli z Borysem na festynie i jechali na

karuzeli. Ale wtem zobaczyła, że to nie karuzela, tylko samolot dwupłatowiec – namalowana na płótnie makieta, gdzie w wycięcia w miejscu okien wkłada się głowy do zdjęcia. Fotograf mówi: „Uwaga, uśmiech! Pstryk! Dziękuję państwu!”. Wtedy się okazało, że ten samolot jest prawdziwy. Lecą nad chmurami, Boria pilotuje, a Sonia tuli się do niego i obejmuje go za szyję. Jej długi, pomarańczowy szalik wydostał się przez uchyloną osłonę z kabiny i furkocze za oknem, wciąż się wydłuża i tańczy za samolotem kilkunastometrową wstęgą. „A teraz w dół” – mówi Boria. Lecą coraz szybciej do ziemi i z tego nurkowania nagle znajdują się w bardzo długim, ciemnym korytarzu, na którego końcu Borys w swojej mundurowej kurtce komsomolca i w długich butach jest prowadzony przez dwóch żołnierzy. Sonia skądś o tym wie – ma być rozstrzelany. Borys odwraca się do niej i woła: „To nic, Soniu, ja tylko gram w tej sztuce, to przecież tylko teatr! Nie bój się! Będą do mnie strzelać na niby. To tylko teatr!”. Jest coraz dalej i już go nie słyszy. Ale wierzy mu; nic mu się nie stanie, to przedstawienie, to tylko na niby. 1 Przekład Juliana Tuwima.

KRUPSKA Moskwa, 29 stycznia 1935 Pogrzeb Kujbyszewa był niemal tak samo uroczysty jak Kirowa. W ciągu dwóch miesięcy odszedł drugi członek politbiura. Chorował na serce od dawna. 25 stycznia rano, w pracy, poczuł się źle i pojechał do domu. Lekarz wezwany przez służącą przyjechał po kilkunastu minutach, ale mógł już tylko stwierdzić zgon. Stalinowi ubył drugi w politbiurze z trzech przeciwników wielkiej czystki i terroru. Pozostał jeszcze Ordżonikidze. To bardzo uprzejmie ze strony towarzysza Waleriana, pomyślał, że był łaskaw sam umrzeć. W samą porę. W połowie stycznia skazani zostali Zinowjew, Kamieniew i pozostali z ich grupy. Stalin pamiętał: w grudniu 1925 roku Zinowjew na XIV Zjeździe WKP(b) partii domagał się zgody na wydawanie swojego pisma teoretycznego w Leningradzie. A jego nieodłączny druh Kamieniew oskarżył Stalina, że „wykorzystuje sekretariat KC jako własne narzędzie polityczne”. „Jesteśmy przeciw jego wodzostwu!” – ośmielił się wykrzykiwać do delegatów. Stalinowi nie udało się przeforsować dla nich kary śmierci. Najwyższe wyroki – dziesięć lat. Ale przyjdzie czas i na nich… Wciąż jeszcze nie miał nieograniczonej władzy nad politbiurem i Komitetem Centralnym. Potem skazano Miedwiedia i Zaporożca, enkawudzistów leningradzkich, za zaniedbania, a nawet „zbrodnicze zaniedbania” w ochronie Kirowa. Zgodnie z życzeniem Stalina zostali potraktowani niezwykle łagodnie – dwa, trzy lata. Pojechali na Kołymę, gdzie jednak nie byli więźniami, lecz funkcjonariuszami administracji obozów. Zabito ich dopiero kilka lat później. Nadal był problem z Maksymem Gorkim, który do końca wierzył, że uda mu się pogodzić Stalina z opozycją. Wielki pisarz, a naiwny jak dziecko! Nie jest członkiem partii, więc nie można go przekonać, odwołując się do dyscypliny partyjnej, i jest zbyt sławny w kraju, a zwłaszcza za granicą, żeby użyć innych środków. Intelektualiści w ogóle nie powinni się mieszać do polityki. Wdowa po Leninie, Nadieżda Krupska, wciąż publicznie żąda uznania prawa do odmiennego zdania dla komunistów, członków partii. Nie pierwszy raz są z nią kłopoty. Krupska go nie znosi, a on jej nienawidzi. Miał z nią ostre starcia jeszcze za życia Lenina. Atakowała go zajadle także później, w latach dwudziestych. Nie pełni najwyższych funkcji, jest tylko członkiem Komitetu Centralnego i zastępcą ludowego komisarza oświaty, ale dla rzesz partyjnych jej imię wciąż wiele znaczy. Po pogrzebie zaprosił ją do swojego auta. – Odwiozę was do domu. Dawno nie rozmawialiśmy. Krupska nie była zachwycona, lecz nie mogła odmówić. – Wciąż występujecie przeciw linii partii… – To nie jest linia całej partii, towarzyszu Stalin. – Nie pamiętacie już, że to właśnie Włodzimierz Iljicz na dziesiątym zjeździe przeprowadził uchwałę zabraniającą tworzenia frakcji w partii? Partia jest jedna i jedna jest jej linia, postarajcie się to zrozumieć. Zaprzestańcie tych nieprzemyślanych wypowiedzi. Krupska milczała. – Nadieżdo Konstantinowna, jesteście członkiem partii i obowiązuje was dyscyplina partyjna – ciągnął. – Wiecie, ostatnio wpadły mi w ręce pewne dokumenty i nabrałem wątpliwości… co do waszego związku z Leninem. Czy to nie Jelena Stasowa była prawowitą

żoną Włodzimierza Iljicza? – Co? Co?! – Kobieta poczerwieniała i aż uniosła się w fotelu. – Właściwie moglibyśmy to ogłosić. – Nie! To absurd! Nie możecie! – Partia nie takie rzeczy może. Partia może wszystko… – Nie zastraszycie mnie. – Nie zamierzam, ale proszę, przemyślcie waszą postawę. Dla dobra partii. I dla was samej. Szkoda by było takiej pięknej przeszłości i takiej… legendy. Uśmiechnął się na wspomnienie żarciku o Krupskiej, którym rozśmieszał do łez towarzyszy w kuluarach XV zjazdu: „To, że chodziła z Leninem do jednego sracza, jeszcze nie czyni z niej znawczyni leninizmu”. Aż do przyjazdu na miejsce, do domu Krupskiej, oboje nie odezwali się już ani słowem. Na Kremlu wezwał Jagodę. Kazał mu dostarczyć najnowsze doniesienia wywiadowcze z Niemiec. Ale chodziło mu też o co innego. – Pilnujecie Krupskiej? – Nieustannie. Żaden dziennikarz zagraniczny nie ma do niej dostępu. – Od teraz nie dopuszczajcie też dziennikarzy krajowych. Ani nikogo z dawnej opozycji. Ani nikogo ze Stowarzyszenia Starych Bolszewików. W prasie odtąd ani słowa o Krupskiej! To stowarzyszenie trzeba będzie rozwiązać1. Zajmiemy się tym na najbliższym politbiurze, prawnicy przygotują odpowiednią ustawę. Odprawił Jagodę i zajął się studiowaniem materiałów wywiadowczych. Nie miał wiele czasu, bo niedługo miał przyjść Woroszyłow z raportami o wojsku, a potem Litwinow, komisarz spraw zagranicznych. Wywiad donosił, że Niemcy zwiększają produkcję czołgów i dział. Wiedział jednak, że na razie daleko im do ZSRR. Mają 2780 czołgów wobec ponad 7800 czołgów radzieckich, wyprodukowanych zresztą za pomocą maszyn kupionych właśnie od Niemców. Francuzi mają około 3500. Raport zawierał też wiele nieznanych dotąd szczegółów dotyczących „nocy długich noży” z czerwca ubiegłego roku. Nie doceniał Hitlera. W czasie kampanii wyborczej do Reichstagu, w 1933 roku, nakazał komunistom niemieckim za pośrednictwem Kominternu – Międzynarodówki Komunistycznej – skierować cały wysiłek propagandowy przeciw socjaldemokratom. Były opory, ale ostatecznie podporządkowali się. W rezultacie niechcący pomógł nazistom zdobyć władzę. Hitler stworzył rząd, w którym naziści nawet nie mieli większości. Wystarczyło mu Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i policja kierowana przez Göringa, żeby aresztować posłów komunistycznych, a potem socjaldemokratów i zdelegalizować wszystkie partie poza własną. I to jawne bezprawie poparła większość Niemców. Zdumiewające! Wtedy zmienił zdanie o Hitlerze. Od czasu krwawej rozprawy z SA Röhma podziwiał Führera. Jaką ma władzę, w tak krótkim czasie po jej zdobyciu, że mógł w ciągu kilku dni, jawnie, bez żadnych procesów wymordować całą opozycję wewnątrz ruchu. Nawet nie opozycję! SA było zaledwie możliwą, potencjalnie konkurencyjną siłą w przyszłości. To był rzeczywiście niezwykły, imponujący pokaz brutalnej siły. Z drugiej strony jednak – jakie to prymitywne. On, Stalin, ani nie mógł, ani zresztą nawet nie chciał, tak otwarcie nie liczyć się z opinią publiczną. Woroszyłow przyniósł złe wieści. W czasie trzydniowych manewrów Kijowskiego Okręgu Wojskowego na 1500 czołgów biorących w nich udział popsuło się prawie pięćset. Wciąż to samo, a nawet jeszcze gorzej. Były szybkie, ale słabo opancerzone. Siła ognia ich dział była imponująca, ale tylko w wozach dowódców kompanii zainstalowano radio, toteż dowodzenie szwankowało. No i nadal wciąż się psuły! Wojskowi specjaliści twierdzą, że to nie

tylko wady konstrukcyjne, ale też zła jakość wykonania lub niewłaściwe materiały. Był wściekły. Jak zawsze, kiedy dowiadywał się o złej jakości jakiegokolwiek produktu radzieckiego przemysłu. – Tę sprawę omówimy na najbliższym posiedzeniu politbiura – powiedział. – Trzeba znaleźć winnych w fabrykach, zaprojektować nowe maszyny i jak najszybciej wdrożyć ich produkcję. – Już się nad tym pracuje. Konstruktorzy w Charkowie pracują nad projektami w oparciu o amerykańskiego średniego christie i brytyjskiego lekkiego vickersa. – Więc trzeba to przyspieszyć. Woroszyłow był tego samego zdania. Z Litwinowem przesiedział aż do jedenastej, dyskutując nad możliwościami polityki wobec hitlerowskich Niemiec. Względy ideologiczne są sprawą drugorzędną. Można albo się z Hitlerem dogadać, albo spróbować się sprzymierzyć z innymi krajami europejskimi przeciw niemu. – Zawsze byłem pragmatykiem – powiedział. – Od traktatu w Rapallo z tysiąc dziewięćset dwudziestego drugiego roku i późniejszego traktatu berlińskiego współpracujemy gospodarczo z Niemcami. Z korzyścią dla obu stron. Lecz nie chodzi tylko o współpracę gospodarczą. Zawsze obawiałem się napaści na ZSRR ze strony całego świata kapitalistycznego. Lenin już w tysiąc dziewięćset dwudziestym drugim roku mówił do nas, swoich najbliższych współpracowników, że trzeba uczynić wszystko, co możliwe i, jak się wyraził, cokolwiek z rzeczy niemożliwych, aby poróżnić między sobą połączone przeciwko nam kraje burżuazyjne. Teraz właśnie mamy taką okazję. Zgadzali się, że za miarę dobrych intencji należy uznać, czy Hitler przyzna Związkowi Radzieckiemu odpowiednio wysokie kredyty na zakup w Niemczech maszyn niezbędnych do produkcji uzbrojenia. Dawniej Stalin miewał spory z Litwinowem, tym razem ich poglądy były jednakowe. Kiedy komisarz wychodził, objął go serdecznie i powiedział: – No to teraz, Litwinow, wreszcie całkowicie się zgadzamy. – Jak na razie. – Litwinow się uśmiechnął. Jadąc do Kuncewa, rozmyślał o przyczynach problemów z czołgami. To musi być sabotaż! Może jednak już na etapie projektowania. Nic innego! Jagoda musi poszukać winnych. 1 Rozwiązano wtedy wszystkie stowarzyszenia, jakie istniały dotąd w ZSRR.

ALEKSANDR BURIAGIN Leningrad, lato 1936 Sonia bardzo dobrze zdała maturę. Zawsze była prymuską. W swojej klasie była najlepsza, a wśród wszystkich maturzystów jej rocznika w szkole – druga. Mimo że w przyjęciach na studia preferowano dzieci robotników i chłopów, została przyjęta na anglistykę na Uniwersytecie Leningradzkim. Studia były zupełnie czymś innym niż szkoła. Dawały wiele swobody z dużo większymi jednak wymaganiami. Pierwszy rok był trudny. Spis lektur obowiązkowych – ogromny. Najmniej kłopotów miała z językiem. Lekcje dziadka Aleksieja i lektura powieści angielskich z jego biblioteki okazały się bardzo pomocne. Wszystkie wykłady były po angielsku, większość ćwiczeń również. Bardzo nie lubiła gramatyki historycznej języka angielskiego. Przyszły pierwsze kolokwia i egzaminy. Gramatykę historyczną zdała na trójkę. Bardzo się tego wstydziła, bo dawno już nie miała tak niskiej oceny. Nauka pochłaniała tyle czasu, że prawie nie myślała o przeszłości. Kiedy przychodziły wspomnienia, stosowała metodę babci Olgi – odwróconej lornetki – patrzenia na przeszłość z pozornego, jak największego, oddalenia w czasie. Miała teraz wielu nowych znajomych. To byli ciekawi ludzie. Często po zajęciach, w kafejce biblioteki uniwersyteckiej, dyskusje bywały ciekawsze niż na ćwiczeniach. W drugim semestrze jej grupa miała ćwiczenia z teorii literatury z Piotrem Parszynem, młodym asystentem profesora Skiriatowa. Było to niezwykłe doświadczenie. Parszyn prowadził zajęcia inaczej niż wszyscy. Stawiał problem, a jego podopieczni mieli obejrzeć go z każdej strony. Nie było żadnych pewników. Referat i koreferat. Różnice poglądów wynikające z różnych źródeł, na których się opierały. Do wszystkiego musieli dochodzić sami. Parszyn tylko porządkował dyskusję. Konkluzje nie były ostateczne. Tylko postawiony problem rozumieli głębiej i szerzej. Z każdych zajęć jego studenci wychodzili z zamętem w głowach. Ale ten zamęt był jak drożdże, w których długo jeszcze fermentowało, buzowało myślenie. Sam Parszyn mówił niewiele, ale ciekawie. Był błyskotliwy i niesamowicie inteligentny. Nigdy nie miał przy sobie żadnych notatek. Sonię zdumiewała jego pamięć. Lektury do zajęć i referatów podawał z pamięci. Na przykład – tytuł pisma, rocznik, numer i autor. Nigdy się nie mylił. Od pierwszych zajęć powstała między Parszynem i Sonią nieuchwytna więź. Często mówił tak, jakby w sali ćwiczeń byli tylko on i ona. Było to dla niej krępujące, bo wszyscy to widzieli. Fizycznie był niezbyt ciekawy. Szczupły i niewysoki, mimo młodego wieku trochę już łysiejący. Lecz jego erudycja i inteligencja były uderzające. Kiedy zdawała u niego kolokwium semestralne, miała wrażenie, że zadaje pytania, ale zapatrzony na nią w ogóle nie słucha odpowiedzi. Dał jej najwyższą ocenę. Dwa dni później po zajęciach poprosił, żeby została na chwilę, i powiedział, że muszą się spotkać. Powiedział to z takim naciskiem, tak gwałtownie, że aż ją to ujęło. Spotykali się co kilka dni i rozmawiali o literaturze. Imponował jej. Rozmowa z nim była przygodą intelektualną. Wobec niej był podczas tych spotkań bardzo nieśmiały. Soni było z nim dobrze. Zaczęła się zastanawiać, czy coś do niego czuje, ale pomyślała, że skoro musi się nad tym zastanawiać, to chyba nie. Kiedy przypominało jej się, co czuła, gdy była z Borią Szackim, Parszyn, mimo całej swojej niezwykłości, malał w jej oczach. Ich platoniczny związek skończył się nagle i niespodziewanie. Sonia była już członkiem partii. Na zebraniu organizacji wydziałowej, wiosną tego roku, ktoś zaatakował jej sekretarza, Anatolija Maszkę: – Przez cały ubiegły rok w tej licznej organizacji partyjnej nie wykryto ani jednego wroga

ludu. Czy to możliwe, żeby w tak dużej komórce partyjnej nie było ani jednego zwolennika Trockiego albo Zinowjewa? Czy towarzysz Maszko zatracił zupełnie czujność klasową? A może po prostu swoją tolerancyjną postawą dowiódł, że jest po stronie zinowjewowców i trockistów? Wtedy wystąpił Parszyn. W całej rozciągłości poparł swojego przedmówcę. Dodał, że już od dawna podejrzewał Maszkę o sprzyjanie terrorystycznemu, zjednoczonemu centrum zinowjewowsko-trockistowskiemu, lecz nic nie mówił, bo Maszko go zastraszał, dając do zrozumienia, że zniszczy jego karierę naukową. Kolejni mówcy poszli tropem Parszyna. Sonia patrzyła na to i nie wierzyła własnym oczom. Widowisko było obrzydliwe, przypominało zagryzanie zranionego zwierzęcia i napawało niesmakiem. Co więcej, jeszcze przed zebraniem przypadkiem usłyszała wymianę zdań między Maszką i Parszynem. Piotr powiedział: „Oczywiście, że cię poprę, jeśli cię zaatakują, możesz na mnie liczyć”. Maszkę pozbawiono stanowiska sekretarza organizacji wydziałowej. Jego następcą został wybrany Parszyn. Wszyscy mu gratulowali, a kiedy rozpromieniony sukcesem podszedł do Soni, odwróciła się i odeszła. Nie mogła inaczej, nie mogła na niego patrzeć. Później jeszcze kilka razy usiłował z nią rozmawiać i błagał, żeby go nie odtrącała. Mówił, że kocha ją jak nigdy i nikogo na świecie. Lecz Sonia miała go dość. Jak mogła tak krańcowo pomylić się w ocenie tego człowieka? Wydawał jej się tak mądry, a więc i dobry! Więc może mądrość i inteligencja nie mają nic wspólnego z uczciwością? Tylko w bardzo młodym wieku robi się takie odkrycia. * Pod koniec lipca miała niejasne poczucie, że w domu dzieje się coś niedobrego. Mama, zwykle pogodna i dobroduszna, teraz wciąż była rozdrażniona. Ojciec chodził zamyślony i ponury. Babcia była wiecznie zmartwiona. Obiady jedli w milczeniu. Zwyczaj wspólnego zasiadania do obiadu, zawsze o wpół do czwartej po południu, był już w Rosji Radzieckiej rzadkością. Wszyscy jadali w stołówkach zakładowych, szkolnych, studenckich. Obiady u Buriaginów gotowała babcia. Jej i ojcu bardzo zależało na utrzymaniu tego zwyczaju. Miał umacniać rodzinę. Przy obiedzie rozmawiali, dzielili się swoimi przeżyciami z pracy, ze szkoły, z miasta. Ale teraz było inaczej, działo się coś dziwnego. Rodzice wieczorami zamykali się w sypialni i długo o czymś rozmawiali. Sonia, zajęta studiami i nauką, zauważała to, ale nie znajdowała czasu ani okazji, żeby zapytać, co się dzieje. Babcia nie chodziła już na zebrania Stowarzyszenia Starych Bolszewików, które zostało rozwiązane. Ale to nie mogło być jedynym powodem jej zmartwienia. Któregoś dnia Sonia zauważyła, że z szaf bibliotecznych znikło mnóstwo książek. Nie było Dziejów Europy Zachodniej Frydlanda i Słuckiego, Polityki ekonomicznej Bucharina, Historii najnowszej socjalizmu Kautskiego i wielu innych. Co się z nimi stało? Mama powiedziała, że zostały spalone. „Teraz lepiej nie mieć książek, które mogłyby świadczyć o poglądach ich właścicieli”. Katię kiedyś zastała płaczącą w poduszkę i nie mogła się dowiedzieć, o co chodzi. Pod koniec lipca, nad ranem, obudziły ją dziwne odgłosy za drzwiami. Narzuciła szlafrok i weszła do jadalni. Było tam kilku czekistów. Jeden właśnie zakładał ojcu kajdanki. Tata był blady jak ściana, ale trzymał się dzielnie. Starał się uśmiechać do Soni i Katii. Z rękami skutymi za plecami przylgnął na chwilę do mamy. Podała mu małą walizkę, chyba już zawczasu przygotowaną. Wziął ją dłonią za plecami. Chciał podejść do babci i córek, ale czekiści nie pozwolili. Jeden z nich popchnął go w stronę wyjścia tak mocno, że ojciec o mało się nie przewrócił. – Do zobaczenia, kochani! Do zobaczenia – powiedział, gdy wyprowadzali go z domu. Trzej czekiści pozostali. Przeprowadzili drobiazgową rewizję, zabrali jakieś papiery ojca.

Sonia podeszła do okna i patrzyła, jak go wsadzają do furgonetki bez okien w tylnej części – czornogo worona. Tak nazywano auta, którymi NKWD przewoził aresztowanych. Tuż przed wejściem do furgonu spojrzał jeszcze w stronę okien ich mieszkania. Pewnie wiedział, że na niego patrzą. Leningradzka letnia noc była prawie tak jasna jak dzień. Ulica była pusta i cicha. Silnik zawarczał i czornyj woron odjechał. Sonia i Katia widziały, jak zwalnia i niknie za rogiem ulicy. * Kiedy rewizja się skończyła i enkawudziści wyszli, Sonia dowiedziała się od babci i Katii, co się działo w czasie ostatnich tygodni i o czym rodzice rozmawiali za zamkniętymi drzwiami. Aresztowano partyjnego patrona ojca, członka egzekutywy komitetu miejskiego, Kadłubowa. Dotychczas pomagał ojcu, jak i innym „swoim” w karierze politycznej. Teraz miał pociągnąć ich wszystkich za sobą do więzienia. Stali się podejrzani z powodu bliskich związków z nim. Ktoś doniósł na ojca, że jest od lat zwolennikiem Zinowjewa. Znał go przecież jeszcze w latach dwudziestych. Zarzucono mu, że w czasie czystki w 1933 roku z organizacji partyjnej portu usunięto zaledwie dwóch wrogów ludu. Widocznie – oskarżali towarzysze – pozostałych chronił Buriagin, a Buriagina – Kadłubow. Najpierw ojca usunięto ze stanowiska pierwszego sekretarza w porcie. Potem wykluczono go z partii. Od tej chwili czekał na aresztowanie. Każdej nocy rodzice spodziewali się wizyty NKWD. Wciąż nasłuchiwali, czy pod domem nie zatrzymuje się czornyj woron. Walizka z najpotrzebniejszymi rzeczami czekała spakowana. Katii i Soni rodzice nic nie mówili, żeby ich przedwcześnie nie martwić. Mieli jeszcze cień nadziei, że ten dzień nie nadejdzie. Ale przyszedł – nieuchronnie. Właściwie nie dzień, lecz noc. Następnego dnia zaczęły szukać ojca po leningradzkich więzieniach i aresztach, jak półtora roku wcześniej – dziadka. Babcia spostrzegła, że teraz kolejki do administracji więziennej są wielokrotnie dłuższe. Trzeba było przyjść o szóstej rano, żeby zostać przyjętym około pierwszej po południu. Sonia w tych kolejkach odbyła przyspieszony kurs socjalistycznej praworządności Kraju Rad. Krewnych zwyczajnych kryminalistów było w kolejkach niewielu. Prawie wszyscy aresztowani mieli ten sam artykuł 58 – polityczni. Przestępstwa miały swoje nazwy i skróty. KrTD to kontrrewolucyjna działalność trockistowska. Pięć do dziesięciu lat. KrD – działalność kontrrewolucyjna. Od pięciu lat w górę. KrA – kontrrewolucyjna agitacja – tak samo. CzSIR (Czlen siemii izmiennika rodiny) – członek rodziny zdrajcy ojczyzny – pięć do ośmiu. PSz – podejrzenie szpiegostwa – najczęściej osiem lat. Nie szpiegostwo – tylko podejrzenie o szpiegostwo! Niektórzy z oczekujących w tych pielgrzymkach przed oblicze władzy mieli już wieloletnie doświadczenie, bo ich bliscy od lat siedzieli w łagrach, a teraz przyszli z paczką dla następnych, dopiero co aresztowanych. Sonia dowiedziała się od nich, jakie są plusy i minusy postawienia oskarżonego przed sądem w porównaniu z załatwieniem sprawy przez komisje specjalne. Komisje rozpatrywały sprawy, w których niewiele było dowodów przeciwko aresztowanemu lub nie było ich wcale. Wydawały niewielkie wyroki, do pięciu lat. Przynajmniej tak było do niedawna, bo pewien mężczyzna upierał się, że ostatnio komisje zaczęły skazywać również na rozstrzelanie. Sądy wydawały orzeczenia do kary śmierci włącznie. Ale o ile skazany przez sąd na osiem lat zwykle – jeśli przeżył – po odbyciu wyroku wracał do domu, o tyle skazany na „piątkę” przez komisję, najczęściej po odsiedzeniu wyroku, od razu na miejscu, w obozie, dostawał dokładkę: następne pięć albo i dziesięć lat odsiadki. Do więzień i łagrów trafiały nie tylko żony wrogów ludu, ale też ich bracia, siostry i dzieci. Buriaginy nie wiedziały, czy można wierzyć we wszystkie te opowieści. Trudno było

wyobrazić sobie, żeby prawdą było to, co mówiono o warunkach panujących w obozach na Północy. Podobno prawie nikt stamtąd nie wracał, więźniowie umierali z głodu, nieleczonych chorób i mrozu. Lecz o tym, że od kwietnia ubiegłego roku nawet trzynastoletnie dzieci można było według radzieckiego prawa rozstrzeliwać – wiedziały z gazet. W końcu – zauważył jeden z sąsiadów w kolejce – carewicz Aleksiej, najmłodszy członek rodziny cara zamordowanej w Jekaterynburgu, miał właśnie trzynaście lat. Ktoś inny twierdził, że dziesięć lat bez prawa do korespondencji oznacza w rzeczywistości rozstrzelanie. Sonia, słuchając tego wszystkiego, myślała, że ich – Buriaginów – sprawa jest wyjątkowa. Niemożliwe, żeby wszyscy ci ojcowie, dziadkowie, matki, siostry i bracia oczekujących razem z nimi w kolejkach do administracji więzień i aresztów – byli niewinni. Kiedyś czytała reportaż o kryminalistach i tam pisano, że w więzieniach wszyscy bez wyjątku siedzą „za niewinność”. Kiedy przygotowywała się do pisania pracy na konkurs o kształtowaniu nowego człowieka radzieckiego, była z wycieczką komsomolców na budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego, budowanego przez więźniów pod nadzorem NKWD. Rozmawiała tam ze skazańcami, którzy opowiadali o swojej niezwykłej przemianie pod wpływem pracy. Z wyrzutków społeczeństwa stali się wartościowymi ludźmi radzieckimi. O nich właśnie pisała w swojej nagrodzonej pracy. Widziała trudne warunki życia więźniów, ale nikt jej wtedy nie powiedział, że ponad dwadzieścia procent budowniczych kanału umarło z głodu, chorób i pracy ponad siły. Dowiedziała się tego dopiero od ludzi w kolejkach do administracji więziennej. Nie mogła w to uwierzyć. Ale jednocześnie, kiedy ich słuchała, miała silne wrażenie, że ci ludzie nie kłamią. Wśród tysięcy aresztowanych mogły, a może nawet musiały się zdarzać takie sprawy jak Borysa i ojca. Oni byli naprawdę niewinni, a tamci wszyscy tylko mówili o swoich, że są niewinni. NKWD nie mógł przecież aresztować tylu niewinnych ludzi. Po co miałby aresztować niewinnych? To byłby absurd. To jest niemożliwe! Trzeciego dnia poszukiwań stał przed nią w kolejce mały chłopiec, może dziewięcioletni. Ściskał w ręce banknoty, dozwolone pięćdziesiąt rubli, które wolno było przekazać aresztantom. Oboje jego rodzice zostali aresztowani. Wziął te pięćdziesiąt rubli z pudełka w kuchni, nie miał żadnej rodziny, nie wiedział, co robić dalej. Piątego dnia poszukiwań znalazły ojca. Był na Kriestach. Przekazały paczkę z żywnością, lecz niczego się nie dowiedziały. W kolejce ludzie mówili, że teraz przyjdą po mamę. Żony wrogów ludu prawie zawsze również aresztowano. Czasem po kilku dniach od aresztowania męża, czasem po kilku tygodniach albo miesiącach. Dostawały zwykle osiem lat łagru. Na zebraniu partyjnym organizacji wydziałowej na uniwersytecie omawiano właśnie w tych dniach nową konstytucję ZSRR. Niebawem miała zostać uchwalona. Prasa i towarzysze bardzo chwalili swobody obywatelskie, które miały być w niej zagwarantowane. Miały być przywrócone odebrane po rewolucji prawa wyborcze „byłym ludziom” – dawnym wyzyskiwaczom, kułakom, białogwardzistom, duchownym, „sekciarzom”, czyli wierzącym, itp. Rozważano nawet umieszczanie na listach wyborczych po kilku kandydatów na jedno miejsce! Gwarantowano wolność wyznania, prasy, organizacji i zgromadzeń. W ZSRR zaczynały się lata najstraszniejszego terroru. Stalin celowo w tym czasie wprowadzał w życie „najbardziej demokratyczną konstytucję świata”. To była znakomita zasłona dymna dla opinii publicznej na świecie. W tym samym czasie Sonia nie mogła się dowiedzieć, jakie przestępstwa zarzuca się jej ojcu, czy i kiedy odbędzie się rozprawa sądowa, gdzie jest ojciec i co się z nim dzieje. A jej matce groziło aresztowanie tylko dlatego, że była żoną aresztowanego. W tych dniach po raz

pierwszy w życiu Sonia zaczęła wątpić w sprawiedliwość systemu władzy w jej kraju.

SAMOKRYTYKA Leningrad, sierpień 1936–marzec 1937 Mama nie mogła czekać bezczynnie, musiała działać. Złożyła w prokuraturze podanie o widzenie z mężem. Wyjątkowo życzliwy urzędnik powiedział, że nigdy nie udziela się zgody na widzenie, dopóki trwa śledztwo, ale dobrze, żeby podanie czekało na czas po wyroku. Wtedy szybciej zostanie rozpatrzone i może… może, czasem… udaje się to widzenie uzyskać. – Pójdę do Żdanowa. – Babcia Olga nie traciła nadziei. – Powiem mu, kim jest Aleksandr, kim był jego ojciec i że zawsze był lojalny wobec partii i Stalina. Żdanow nie jest tutejszy, nie zna ludzi, nie wie… Niech interweniuje w NKWD. Rano babcia wyciągnęła z szafy pudełko z biżuterią, wyjęła z niego Order Czerwonego Sztandaru, którym odznaczono dziadka, wzięła artykuł z „Leningradzkiej Prawdy” o Soni i rodzinie Buriaginów i poszła do Smolnego, do Żdanowa. Po południu wróciła. Nie dopuszczono jej przed oblicze leningradzkiego pierwszego sekretarza. – W takich sprawach Żdanow nie przyjmuje – opowiadała. – Trzeba by mieć jakieś znajomości. Jutro pójdę do mojego przyjaciela Miecznikowa. To stary bolszewik. Był bardzo blisko z Kirowem, pracuje w komitecie miejskim, może będzie mógł załatwić audiencję. Ale jak się dowiedziała następnego dnia, Miecznikow „okazał się wrogiem ludu” i kilka dni temu nie tylko stracił stanowisko, ale został usunięty z partii, więc zapewne, zwykłą koleją rzeczy, czeka na aresztowanie. – Ale wyobraź sobie, Soniu – opowiadała babcia – kiedy wyszłam z sekretariatu Żdanowa, zobaczyłam, że z gabinetu wychodzi on sam z jakimś młodym człowiekiem. Żegna się z nim bardzo serdecznie, ściskając mu rękę. I wiesz, kto to był? Ten asystent, z którym kiedyś się spotykałaś, ten Parszyn. Pamiętasz? Kiedyś widziałam was razem na mieście. Wygląda na to, że są w bardzo zażyłych stosunkach. Poproś go, na pewno będzie mógł załatwić mi to spotkanie. Dla Soni to było bardzo trudne. Prosić Parszyna po tym, jak potraktowała go tak pogardliwie?! Ale musiała to zrobić dla ojca. Wątpiła, żeby Parszyn chciał narażać swoją karierę, wstawiając się za córką wroga ludu, lecz musiała spróbować. Parszyn obiecał zrobić, co się da. Widocznie bardzo mu zależało, żeby jakoś zrehabilitować się w oczach Soni. Jak się dowiedziała, pracował teraz dla Żdanowa, pisał mu przemówienia. Żdanow docenił jego inteligencję, wiedzę i umiejętność wplatania w przemówienia cytatów z klasyków marksizmu-leninizmu. Parszyn stał się jego bliskim współpracownikiem. Dwa dni później babcia Olga stanęła przed obliczem sekretarza. Sonia przekonała się, że Parszyn nie jest jednak tylko bezdusznym karierowiczem. Żdanow, otyły i łysiejący, z cienkimi wąsami, bardzo blady, w wygniecionej kurtce mundurowej koloru khaki, palił jednego papierosa za drugim i mocno się pocił. Słuchał jednak uważnie, był miły i uprzejmy. Ciężko oddychał; miał astmę. W pewnej chwili musiał się ratować inhalatorem. – Wszystko, co tu mówicie, towarzyszko Buriagina, weźmiemy pod uwagę – powiedział. – Polecę towarzyszom z NKWD, żeby bardzo dokładnie przyjrzeli się sprawie waszego syna. Ale nie miejcie wielkich nadziei. NKWD właściwie nigdy się nie myli. Każę wszystko sprawdzić szczególnie dokładnie. Tyle mogę wam obiecać. Babcia po tej rozmowie była dobrej myśli. Ale dni mijały i nic się nie działo. Więc postanowiła jeszcze raz starać się o rozmowę ze Żdanowem. Parszyn znów obiecał pomóc, ale tym razem termin rozmowy wyznaczono na luty przyszłego roku. A był wrzesień.

– Napiszemy do Stalina – postanowiła mama. – On może nie wiedzieć, że tu aresztowano starego, zasłużonego komunistę. Pisały ten list trzy dni. Zawierał całą historię komunistycznej przeszłości rodu Buriaginów. Działalność w konspiracji przed rewolucją, udział w wielkiej rewolucji, w wojnie domowej, w wojnie z burżuazyjną Polską w 1920 roku i pełną poświęcenia pracę w organizacji partyjnej portu w Leningradzie. Do koperty włożyły pismo przyznające ojcu Saszy Order Czerwonego Sztandaru, dyplom pierwszej nagrody dla Soni w konkursie „Jak kształtujemy nowego człowieka radzieckiego?” i artykuł o niej z „Leningradzkiej Prawdy”. Nie wiedziały, że taki list, gdyby nawet jakimś szczęśliwym trafem dostał się w ręce wodza, musiałby tylko zaszkodzić. Starzy bolszewicy, ideowi komuniści, odważni i bezkompromisowi – byli jedną z grup, które Stalin najbardziej pragnął zniszczyć. Nie potrzebował idealistów, lecz posłusznych i zastraszonych wykonawców. Cóż mogły zrobić więcej? Czekały na odpowiedź od Żdanowa i od Stalina. Zamiast tego w połowie października przyszło pismo z sądu: Aleksandr Buriagin został skazany za działalność kontrrewolucyjną w terrorystycznym centrum zinowjewowsko-trockistowskim na dziesięć lat obozu pracy, bez prawa do korespondencji. Codziennie gazety donosiły o aresztowaniach ludzi o znanych nazwiskach. Także w prywatnych rozmowach Sonia wciąż słyszała, że ktoś ze znajomych znikł lub został zatrzymany przez NKWD. Katia i babcia Olga nadal chodziły do kolejek przed więzieniami, żeby się dowiedzieć, jak ustalić miejsce pobytu ojca, i posłuchać najnowszych wieści o losach aresztowanych. Wciąż potwierdzały się pogłoski, że dziesięć lat bez prawa do korespondencji oznacza w rzeczywistości – rozstrzelanie. Czekały na aresztowanie mamy. Czy przyjdą tej nocy? Wieczorami, kładąc się spać, żegnały się, jakby mama miała odjechać w daleką podróż i jakby nie było pewne, czy z niej kiedykolwiek powróci. Mijały noce półsenne, pełne napięcia. Zewsząd dochodziły wieści o nowych aresztowaniach. Było ich coraz więcej. Lato dobiegało końca, lecz noce nadal były jasne. Gdy niebo było bezchmurne, przy oknie można było czytać, nie zapalając światła. Puste, nieruchome ulice sprawiały upiorne wrażenie. Jakby całe miasto wymarło. Każdy w każdej chwili mógł zostać aresztowany. Stary bolszewik, zasłużony rewolucjonista, funkcjonariusz partii wysokiego czy niskiego szczebla, dyrektor fabryki i zwykły robotnik, opozycjonista wewnątrzpartyjny czy najwierniejszy czciciel Stalina, partyjny i bezpartyjny, nawet oprawca z NKWD – nikt nie był bezpieczny. Nocami miasto trwało w bezruchu, porażone strachem. W ciszy czasem słychać było przejeżdżające auta. Czy to czornyj woron? Czasem zatrzymywało się na dole. W najbliższych domach ludzie zrywali się z pościeli, uchylali firanki i patrzyli przez okna. Nasłuchiwali. Lęk dławił gardło. Czasem dało się słyszeć rozpaczliwy krzyk lub płacz. Potem trzaskanie drzwi i oddalający się odgłos silnika. I wreszcie znów zapadała cisza. Sonię budziły nawet najcichsze odgłosy. Wystarczyło, że Karuś zaskowyczał przez sen na swoim posłaniu albo skrzypnęła podłoga. Każdy ranek był początkiem nadziei, że może nie przyjdą, a każdy wieczór początkiem oczekiwania na najgorsze. Sonia żyła pomiędzy codzienną pracą i nauką a wieczornym i nocnym oczekiwaniem na kolejne nieszczęście. Którejś nocy wszystkie zerwały się z łóżek, słysząc auto zatrzymujące się pod domem. Rzuciły się do okna. Czornyj woron był przed bramą.

Stał i czekał. A one czekały na łomot do drzwi. Ale usłyszały hałas piętro niżej, u Kałakolczikowów. Długo jeszcze nasłuchiwały odgłosów z drugiego piętra. Dobiegł ich stłumiony przez ściany płacz, a potem zamykanie drzwi. Wszystko ucichło, gdy auto odjechało. Mama musiała nadal czekać na swoją kolej. Z upływem dni i tygodni Sonia się przekonała, że można przywyknąć nawet do oczekiwania na aresztowanie własnej matki. Kiedy na początku stycznia 1937 roku po nią przyszli, ze zdumieniem stwierdziła, że kiedy już było po wszystkim, odczuła to jak pewną ulgę. Za oknami panowała zadymka śnieżna, nikt nie słyszał podjeżdżającego czornogo worona. Obudziły się dopiero na odgłos walenia kolbami w drzwi. Mama ubrała się w gruby kożuch i ciepłe walonki, wzięła od dawna przygotowaną walizkę i usiłowała się uśmiechać, kiedy się żegnały. Stało się to, co miało się stać. Czy może ich spotkać jeszcze coś gorszego? Przedtem mama kilkakrotnie mówiła, że kiedy odejdzie, Sonia musi zająć się wszystkim. Opiekować się Katią i babcią Olgą. – To jest, córuniu, za wielki ciężar dla ciebie – mówiła. – Za wielki! Jesteś jeszcze taka młoda. Ale nie ma innego wyjścia, musisz go ponieść. Musisz sobie jakoś poradzić. Wiem, że sobie poradzisz. Jesteś taka delikatna, ale wiem, że wewnętrznie jesteś silna. Poradzisz sobie! * Przez następne dni poszukiwania mamy w więzieniach leningradzkich nie dały rezultatu. Nigdzie jej nie było. Według wiedzy przygodnych znajomych – ludzi cierpiących i tęskniących do swoich bliskich w kolejkach do administracji więzień Leningradu – oznaczało to, że mamę pewnie już skazano i wywieziono do innego więzienia lub do łagru. Można było albo czekać na wiadomość od niej, albo jej szukać, wysyłając listy na chybił trafił, do obozów o znanych adresach1. Od ludzi dowiadywały się tych adresów codziennie, w końcu były ich dziesiątki. Ktoś twierdził, że wystarczy pisać do zarządu grupy łagrów, aby się przekonać, czy ten, kogo się szuka, jest w obozach podległych. Ktoś inny utrzymywał, że zarząd grupy nie odpowiada na takie listy. Wielokrotnie pisały list przez kalkę. W ten sposób uzyskały gruby plik egzemplarzy pisma. Pytały o matkę i o ojca. Wysłać było łatwo, czekać dużo trudniej. Ale cóż więcej można było zrobić? Czekały… Sonia uparcie, i mimo wszystko, chodziła na zajęcia i uczyła się, jak tylko w tych warunkach mogła najlepiej. Była wewnętrznie obolała i cała, niemal fizycznie, odrętwiała w tym bólu. Postanowiła jednak, że cokolwiek się wydarzy – nie załamie się. Musi zająć się Katią i babcią. Ten obowiązek, ten nałożony na nią przez rodziców dodatkowy ciężar paradoksalnie pomagał jej się trzymać. Pieniądze pozostawione przez rodziców szybko się skończyły i gdyby nie złote monety dziadka Aleksieja, nie miałyby z czego żyć. Co jakiś czas Katia sprzedawała po jednej albo po dwie monety na czarnym rynku, co było niebezpieczne, bo milicja ścigała handlarzy i można było trafić za kratki. Ale Katia, jak się okazało, miała zdolności handlowe. Targowała się zawzięcie, wkrótce nawiązała kontakty z pośrednikami i umawiała się z nimi w różnych miejscach w mieście, aby jak najbardziej ograniczyć ryzyko aresztowania. Skończyło się kupowanie po niższych cenach w sklepach dla funkcjonariuszy partyjnych. Dopiero teraz Sonia spostrzegła, jak łatwo im się żyło, gdy należeli do uprzywilejowanych. Ojciec nie był dygnitarzem, nie mieli daczy i służbowego samochodu ani nie zatrudniali służących. Lecz nigdy nie brakowało im na życie, mogli bez trudu i kolejek kupować wszystko, czego potrzebowali do w miarę dostatniego życia. Nagle to się skończyło.

Sonia dopiero teraz się przekonała, jak żyją zwykli ludzie. Babcia Olga opowiadała, że w pierwszych latach po rewolucji panowała jeszcze równość i bolszewicki ascetyzm. Nikt, nawet członkowie najwyższych władz, nie miał prawa zarabiać więcej niż wykwalifikowany robotnik. Potem to się zaczęło zmieniać. Najpierw dygnitarze przyznawali sobie premie pieniężne, potem mieszkania, dacze i samochody, a potem wszystko już było inaczej. Tłumaczono to tym, że partia, jako awangarda klasy robotniczej, żyje dostatniej i na wyższym poziomie kulturalnym, bo ma być przykładem dla całej reszty. Przywileje miały być przejściowe. Ojciec mówił, że w miarę budowy socjalizmu przywileje będą obejmować coraz szersze grupy społeczeństwa, aż wreszcie, po osiągnięciu stadium wysokiego rozwoju, powinny się stać udziałem wszystkich. Różnice miały całkowicie zaniknąć. Tymczasem widać było wyraźnie, że wszystko zmienia się w zupełnie przeciwnym kierunku. * Dwa dni po aresztowaniu mamy Sonię zatrzymała na korytarzu w budynku Wydziału Filologicznego Natalia Uspienska, opiekunka jej grupy. Miła, życzliwa kobieta, docent w katedrze literatury staroangielskiej; Sonia bardzo ją lubiła. Rozejrzawszy się czujnie dookoła, wciągnęła Sonię do pustej sali wykładowej. Usiadły w ławce przy wejściu. – Co ty, Soniu, wyrabiasz? Dlaczego nie przeprowadziłaś samokrytyki? Przecież już wszyscy wiedzą, że twoi rodzice zostali aresztowani, a ojciec dostał dziesięć lat za działalność kontrrewolucyjną. Parszyn naraził się na oskarżenie o brak czujności klasowej, nie stawiając od razu wniosku o wykluczenie cię z partii. Jutro na zebraniu musisz odciąć się od swoich rodziców, potępić ich wrogą działalność i zadeklarować wierność linii partii z towarzyszem Stalinem na czele. Masz jeszcze tę ostatnią szansę. – Ależ oni są niewinni! Niczego złego nie zrobili. Ojciec i mama zawsze byli, i wiem, że są nadal, dobrymi komunistami. Nigdy nie występowali przeciwko partii ani przeciwko towarzyszowi Stalinowi. Jestem tego tak pewna jak niczego innego na świecie. – Soniu, Soniu! Co ty mówisz? To twoi rodzice i oczywiście trudno ci uwierzyć w ich winę. Ale towarzysze z NKWD nie mogą się aż tak mylić. A tym bardziej sąd. W Związku Radzieckim nie skazuje się niewinnych ludzi na dziesięć lat więzienia. – Ale ja wiem! Wiem! Wiem! Wiem, że oni są niewinni! – Sonia wykrzyczała i wypłakała swój ból. Po wielu dniach cierpienia i tłumienia emocji teraz nagle już dłużej nie mogła milczeć. Uspienska objęła ją i przytuliła. – Płacz, Soniu, płacz – mówiła, głaszcząc ją po głowie. – To bardzo trudne. Bardzo trudne! Ale zrozum, nawet gdyby doszło do tak tragicznej pomyłki, gdyby twój ojciec rzeczywiście był niewinny, niczego to nie zmienia. Musisz to zrobić, musisz pokajać się przed partią. W przeciwnym razie zostaniesz wykluczona z partii, a potem oczywiście wydalona ze studiów. Mogą cię nawet aresztować. Czy myślisz, że twoi rodzice by tego chcieli? Na pewno wysyłasz im paczki z żywnością. Może dzięki nim przeżyją. Na Północy, w Workucie i na Kołymie podobno warunki w obozach są bardzo trudne. Towarzysz Stalin niedawno powiedział, że z wrogami ludu nie trzeba się cackać. Pomyśl, co się z nimi stanie, jeżeli i ciebie aresztują. Kto im pomoże? Kto pomoże tobie? Nawet jeśli nie widzisz innych powodów, to zrób to dla nich, dla swoich rodziców. Musisz tylko powiedzieć, że potępiasz ich działalność kontrrewolucyjną i odcinasz się od nich. Soniu! Musisz się ratować. Nie tylko dla siebie, ale i dla nich. Otarła łzy. Uspienska miała rację. Czy rodzice byli winni czy nie, należało potępić działalność kontrrewolucyjną. Stanąć przed partią i pokajać się.

– Dobrze, zrobię to – powiedziała. – Masz rodzeństwo? – Siostrę. Jest ode mnie o rok młodsza, należy do Komsomołu. – Więc ona także musi przeprowadzić samokrytykę w Komsomole. Tu masz wzór tekstu w związku z ujawnieniem wrogiej działalności kogoś z rodziny. Nie musicie mówić dokładnie tego, co tu napisane, ale taki powinien być sens waszych wypowiedzi. Wierz mi, Soniu! Tak właśnie należy postąpić. Bardzo cię polubiłam i nie chcę, żeby stało ci się coś złego. * Aż do wieczora i następnego dnia od rana powtarzała sobie: tak trzeba, tak trzeba. Tak trzeba! Bardzo nie chciała stanąć przed towarzyszami z partii jak ktoś załamany i cierpiący. Nie chciała przyznać się do swojego bólu. Do tego zebrania przygotowywała się jak do walki. Od razu zgłosiła poprawkę do porządku dziennego: punkt czwarty – Sofia Buriagina – samokrytyka. Mówiła głośno i wyraźnie, choć przez cały czas łzy płynęły jej po policzkach. – Mój ojciec okazał się wrogiem ludu, współpracował z zinowjewowsko-trockistowskim centrum terrorystycznym. Przed najbliższą rodziną ukrywał tę swoją działalność. Ani ja, ani nikt z rodziny nie wiedział o jego działalności kontrrewolucyjnej. Aresztowanie ojca było dla mnie wstrząsem. Z początku nie mogłam się pogodzić z tym, że mój ojciec tak strasznie dał się omotać wrogiej propagandzie zinowjewowsko-trockistowskiej. Nie mogłam w to uwierzyć. Ale wkrótce zrozumiałam, że NKWD nie mylił się, oskarżając go. Odcinam się od swoich rodziców. Chciałabym powiedzieć, gdyby to było możliwe, że nie jestem ich córką. Potępiam ich działalność. Nie mam z nimi nic wspólnego. Niech w Arktyce, w Workucie albo na Kołymie, gdziekolwiek są, ciężko pracując, odcierpią i odpokutują za swoje winy wobec władzy radzieckiej. Ja nie chcę mieć z nimi nic wspólnego. Proszę was, towarzysze, zrozumcie mnie. Proszę, aby partia wybaczyła mi naiwną wiarę, że mój ojciec nie mógłby zrobić niczego przeciwko władzy ludowej. Pozwólcie mi pozostać w partii i swoją postawą, swoją pracą, według wskazówek towarzysza Stalina, przyczyniać się do budowy komunizmu w naszym kraju. Mówiła tak jeszcze dobre kilka minut, posługując się frazesami ze ściągawki dostarczonej przez Uspienską. Kiedy skończyła, zapadła cisza. – Proszę, towarzysze, wypowiedzcie się – powiedział Parszyn. Dopiero po dłuższej chwili podniósł rękę młody człowiek, którego Sonia znała tylko z widzenia. – Towarzysze – mówił. – To dobrze, że Buriagina potępia swoich rodziców, potępia działalność kontrrewolucyjną. – Nie mówił „towarzyszka Buriagina”, lecz „Buriagina”. To było znamienne, nie była już dla niego towarzyszką. – Dobrze, że Buriagina zrozumiała swój błąd. Ja jednak nie wszystko rozumiem i mam wątpliwości. Czy rzeczywiście można zupełnie nic nie wiedzieć o wrogiej działalności własnych rodziców? Jak to możliwe? Może niech Buriagina nam to wyjaśni. I niech odpowie na proste pytanie: Czy gdyby wiedziała o tej wrogiej działalności, gdyby się w porę zorientowała, czy powiadomiłaby o tym odpowiednie organa? Sonia spojrzała pytająco na przewodniczącego. Parszyn skinął głową. Wstała. Wiedziała, że musi konsekwentnie brnąć dalej. Mówiła z coraz większym trudem, każde słowo czuła jak narastający ciężar. – Rodzice nigdy nie zdradzili się ani słowem. Na pewno wiedzieli, że spotkaliby się z ostrym sprzeciwem ze strony reszty rodziny. Znali moje poglądy i moją wierność partii z towarzyszem Stalinem na czele. Musieli także zdawać sobie sprawę, że natychmiast powiadomiłabym odpowiednie władze o ich zdradzie. Czy to was zadowala, towarzysze? Nikt nie odpowiadał. Do organizacji wydziałowej należeli prawie wszyscy pracownicy

naukowi, część studentów, bibliotekarze, ale też pracownicy administracyjni i fizyczni. Wstała jedna ze sprzątaczek. – Towarzysze! – powiedziała. – Czemu żądacie, żeby ta dziewczyna tłumaczyła się za winy swoich rodziców? Przecież to nie ona ich wychowała, tylko oni ją. Jeśli będąc córką wroga ludu, jest mimo to dobrą komunistką, to chwała jej za to. Więc może dalibyśmy jej spokój? Zerwał się jakiś student: – Właśnie staramy się, towarzyszko, ustalić, czy Buriagina jest naprawdę dobrą komunistką, czy tylko za taką się podaje. Jest wśród nas wielu dwulicowców. Należy ich wykryć i zdemaskować! Podniosła rękę Uspienska. Jako opiekunka grupy Soni scharakteryzowała ją jako wzorową studentkę, obowiązkową, sumienną, uzyskującą bardzo dobre oceny. Ona też nie nazywała Soni towarzyszką. Na koniec powiedziała, że Sonia jest jeszcze bardzo młoda i choć od lat jej przekonania kształtowała praca w Komsomole i teraz w partii, to brak jej jeszcze życiowego doświadczenia. – Sądzę, że trzeba dać jej szansę udowodnienia swojego przywiązania do ideałów komunizmu i wiary w genialne przywództwo towarzysza Stalina. Potem głos zabrał Parszyn. Mówił krótko i surowo potępiał naiwność córki wierzącej ślepo w uczciwość rodziców, jednak o Soni wyrażał się w podobnym duchu jak Uspienska. – Jej samokrytyka wydaje mi się szczera i przekonywająca – zakonkludował. Proponował zawierzyć jej młodości i dobrej woli i dać szansę. Kiedy nikt więcej nie zgłosił się do dyskusji, poddał pod głosowanie wniosek o przyjęcie samokrytyki Soni. Kilka osób wstrzymało się od głosu. Reszta poparła wniosek. Po zebraniu, gdy przez chwilę znaleźli się sami przy szatni, Parszyn pogratulował Soni wystąpienia i to jeszcze bardziej ją przygnębiło. Zrobiła, co powinna, ale czuła, że na zawsze straciła coś bardzo ważnego: własną wewnętrzną prawość. Czuła się brudna i poniżona. To był pierwszy w jej życiu taki upadek. Na zebraniu mówiła nie tylko o ojcu, ale i o matce, a przecież nawet według oficjalnej ideologii żony wrogów ludu skazywano nie za jakiś współudział w zbrodni, lecz za sam fakt bycia żoną zdrajcy. Taki jednak był schemat samokrytyki, zapewne możliwie najskuteczniejszy, który dała jej Uspienska. W swoim wystąpieniu nie mówiła ani o starym kapitanie, ani o Borysie Szackim, lecz wiedziała, że ich także zdradza. Nigdy jeszcze nie czuła się tak podle. Nie miała siły zanotować w pamiętniku, co się stało. Dopiero kilka dni później opisała swoją samokrytykę. Zmusili mnie, żebym kłamała. Bo przecież nigdy w życiu nie doniosłabym na rodziców. Wyrzekłam się ich, własnych rodziców! Zmusili mnie. A może sama dałam się zmusić? Co ze mną zrobili? Jak trudno jest teraz być zwyczajnie uczciwym człowiekiem! Może bycie uczciwym człowiekiem jest w ZSRR bohaterstwem? Co się dzieje z komunizmem w naszym kraju? Jak daleko partia odeszła od ideałów leninizmu? Sonia, od dzieciństwa karmiona propagandową legendą rewolucji, nie wiedziała, że to Lenin stworzył państwo, w którym wszystkie problemy polityczne, społeczne i jakiekolwiek inne usiłowano rozwiązywać za pomocą krwawego terroru. Stalin ten system tylko rozwinął i udoskonalił. * Kilka dni później przyszedł list od mamy. Miał stempel pocztowy ze Swierdłowska. W kopercie było zdjęcie sprzed kilku lat, na którym ojciec z Sonią i Katią stoją w Moskwie przed wejściem do mauzoleum Lenina. Na odwrocie mama pisała:

Kochani! Krótko, bo mam tylko chwilę, żeby wykorzystać możliwość wysłania tego listu przez kogoś życzliwego. Czy wiecie coś o Ojcu? Mnie skazano na sześć lat obozu. Jestem w transporcie. Wiozą nas do Władywostoku, a stamtąd chyba popłyniemy statkiem do Magadanu, a dalej? Pewnie na Kołymę. Warunki ciężkie, ale jestem zdrowa. Kryminalistki, które terroryzują tutaj wszystkich, odebrały mi ciepłe buty i rękawiczki. Jestem więc w letnich pantoflach. O kożuch walczyłam ze wszystkich sił i nie oddałam. Jak tylko będę na miejscu, podam Wam adres i przyślijcie, co się tylko da z ciepłych rzeczy. Całuję Was mocno. Tęsknię. Jak sobie radzicie? PS Bardzo mi żal tego zdjęcia, ale mam jeszcze kilka innych i ani skrawka papieru. Czytały ten list, napisany ołówkiem, wiele razy, usiłując doszukać się jakichś wiadomości między wierszami. Kołyma to było najstraszniejsze miejsce do życia i pracy dla kobiety. Mama na szczęście zawsze była zdrowa. Ale jak zniesie warunki obozu na dalekiej Północy, w pobliżu koła podbiegunowego? Bez ciepłej odzieży? Mama walcząca z jakimiś złodziejkami o własny kożuch! Z trudem mogły to sobie wyobrazić. Jak ona to wszystko przetrzyma? Sonia po raz pierwszy zdała sobie sprawę, że mama może nie przeżyć. Po tym liście Katia oświadczyła, że żadnej samokrytyki nie złoży, i Sonia ani babcia żadnymi argumentami nie były w stanie jej przekonać. Reagowała emocjonalnie i nie miała zamiaru niczego przemyśleć. Nie przyjmą jej na studia – to trudno. Wyrzucą z Komsomołu – to niech wyrzucą! Ojca i matki się nie wyprze i nie potępi. Płakała i krzyczała, aż musiały ją uspokajać z obawy, że sąsiedzi usłyszą. I tak już z całej kamienicy rozmawiała z nimi tylko Kałakolczikowa, Woroninowie i młody Tola Karaskin. Katia szalała: – Ten wasz list do Stalina! – krzyczała. – Jak ciemni chłopi piszący do dobrego cara, który nie wie o niedoli ludu! Zerwała ze ściany portret Stalina wiszący w stołowym i chciała biec na podwórko wyrzucić go do śmieci. Ledwie udało im się ją powstrzymać. Wkrótce Katię wyrzucono z Komsomołu. Nie poszła na zebranie, na którym miała być omawiana sprawa jej rodziców – wrogów ludu. Całe szczęście, że chociaż na tyle się powstrzymała, że nie powiedziała czegoś szalonego. Ze szkoły jej nie usunięto, ale było jasne, że o studiach może zapomnieć. Wracała teraz do domu coraz później, w milczeniu wysłuchiwała wyrzutów Soni i następnego dnia wracała jeszcze później. Babcia zaczęła chorować. Lekarz stwierdził podwyższone ciśnienie krwi, przepisał lekarstwa i zalecił jak największy spokój, dużo odpoczynku. Miała się nie denerwować. – Jak tu się nie denerwować, Soniu? A spokój? Spokój już dawno opuścił nasz dom. – Babciu, powiedz, czy słusznie zrobiłam, składając samokrytykę? – Ależ tak, Soniu. Musiałaś to zrobić. – I ty na moim miejscu zrobiłabyś to samo? – Ja na szczęście nie musiałam podejmować takich decyzji. W ogóle w moich czasach wszystko było prostsze. Byli wyzyskiwacze i wyzyskiwani. I my, komuniści. Musieliśmy walczyć z niesprawiedliwością i robiliśmy to. – Czasami się zastanawiam, czy Katia nie jest mądrzejsza ode mnie. Na pewno jest uczciwsza. Może należało zachować się tak jak ona… W żadnym razie nie mogę jej za to winić. – Katia postępuje jak dziecko. Nietrudno dokonywać wyboru między czarnym i białym. W życiu to nie jest takie łatwe. Dzieci uczymy prostych wyborów między dobrem a złem. A dorośli często muszą wybierać między szarym i szarym. I brać za to odpowiedzialność. – Babciu, tylu ludzi aresztowano i wciąż znikają inni. Widzę to u nas na uczelni. Co kilka tygodni zmieniają się plany zajęć, a na drzwiach gabinetów pojawiają się nowe nazwiska. Znikło kilku wykładowców, pojawili się inni, a na zebraniach partyjnych mówią, że wszyscy oni swoje

stanowiska i wpływ na młodzież wykorzystywali do siania wrogiej propagandy i zwalczania komunizmu. Słuchałam wykładów profesora Karpowa i chociaż jest bezpartyjny, zawsze mówił jak prawdziwy komunista. A jednak i on zniknął. Wiesz, babciu, że aresztowano Piotra Pietrowskiego, naczelnego redaktora „Leningradzkiej Prawdy”? Jego ojciec jest członkiem KC i zastępcą członka politbiura. Podobno nawet on od dawna nie może dowiedzieć się niczego o losach syna. Naczelny „Leningradzkiej Prawdy” też spiskował przeciw władzy radzieckiej? Czy partia się rzeczywiście nie myli? Czy wśród tylu aresztowanych tylko mama i tata są niewinni? Może inni też? A dziadek Aleksiej? A Borys? – Partia na pewno się nie myli. NKWD może mylić się w szczegółach. – Ale te szczegóły to ludzie! Czy partia ma prawo żądać ode mnie, żebym wyrzekła się własnych rodziców? Czy w ogóle można żądać od kogokolwiek czegoś takiego? Babcia się zamyśliła. – Pomodlę się za ciebie, Soniu – obiecała. – Żebyś odzyskała wewnętrzny spokój. – Czy tobie jest łatwiej, bo wierzysz w Boga? – W każdym razie łatwiej mi się pogodzić z tym, że czegoś nie rozumiem. Na przykład, że nie rozumiem, dlaczego mama, tata i my musimy tak bardzo cierpieć. Wystarczy, że Pan Bóg wie i rozumie. – A my powinniśmy wierzyć, że za nas wie i rozumie towarzysz Stalin? – A może cierpienie nie jest takie złe? Może ma jakiś sens? Może jest w nim coś dobrego? – Babciu! Co może być dobrego w cierpieniu? – Może to kara? Może coś źle robimy… – My, Buriaginowie? – Ależ nie. My, komuniści. 1 Łagrów było około 7 tysięcy.

SERGO Moskwa, 18 lutego 1937 Stalin czytał referat Serga Ordżonikidzego na zbliżające się plenum KC. Zażądał tego tekstu kilka dni wcześniej, Sergo zgodził się bardzo niechętnie. Miał powody! Stalin kreślił wściekle całe akapity i dopisywał na marginesach wulgarne uwagi. Sergo jawnie kwestionował poczynania Jeżowa i NKWD. Sugerował, że zeznania świadków, a nawet samych oskarżonych, są niewiarygodne. Ostatnio stał się nieformalnym przywódcą frakcji przeciwników czystki i terroru ostatnich dwóch lat. Ordżonikidze! Członek biura politycznego, jeden z jego osobistych, najbliższych przyjaciół, Gruzin, jak i on! Przeciwko niemu! Na plenum KC musiało nastąpić starcie między niezadowolonymi a Stalinem i jego poplecznikami w biurze politycznym i Komitecie Centralnym. Do Stalina docierały informacje, że partia jest zaszokowana wyrokami, które zapadły 29 stycznia w procesie Piatakowa, Radka, Sieriebriakowa, Sokolnikowa i ich trzynastu towarzyszy oskarżonych o terroryzm, szkodnictwo, sabotaż i szpiegostwo. Z wyjątkiem Radka, Sokolnikowa i Arnolda wszyscy dostali karę śmierci. Stalina tak rozśmieszyły zeznania Arnolda, który bronił się swoim niewielkim rozeznaniem w sprawach politycznych, że uległ chwilowemu kaprysowi i darował mu życie. Nie na długo. Niebawem naprawi tę chwilę słabości i poleci Arnolda i pozostałych po cichu i po kolei zlikwidować. Opór KC przeciw terrorowi na szczęście nie przenikał do mas. Stalin mógł liczyć na szeregowych towarzyszy i na zwykłych ludzi pracy. Prasa piętnowała upadłych dygnitarzy, zarzucając im wystawne życie na koszt państwa, wytykała im luksusowe dacze, drogie służbowe samochody, pogardliwy stosunek do ludzi. Właśnie tak żyli dygnitarze partyjni, nie tylko ci skazani, lecz wszyscy. Ale ludzie byli zadowoleni, że czerwonych władców spotyka zasłużona kara. Po ogłoszeniu wyroku w Moskwie na placu Czerwonym odbył się wielki wiec. Przy mrozie sięgającym trzydziestu stopni dwieście tysięcy ludzi przyszło domagać się szybkiego rozstrzelania skazanych. NKWD, rzecz jasna, spełnił ich życzenie. Nawet jeszcze przed wiecem, o czym demonstranci oczywiście nie wiedzieli. Chruszczow świetnie przemawiał, dobrze się spisali: i on, i Szwernik. Ten Chruszczow może być przydatny, trzeba mu się przyglądać i awansować. Nadieżda, druga żona Stalina, przed swoją samobójczą śmiercią zawsze dobrze mówiła o Chruszczowie… Zadzwonił telefon łączący go bezpośrednio, z pominięciem sekretariatu i Poskriebyszewa, z najbliższymi współpracownikami. Zapewne znów Ordżonikidze. Zastanawiał się, czy podnieść słuchawkę. Od czasu, gdy w ubiegłym roku NKWD aresztował, a potem rozstrzelał Papuliję, starszego brata Serga, Ordżonikidze zachowywał się jak szalony. Ludowemu komisarzowi spraw wewnętrznych Jeżowowi nawymyślał od parszywych wazeliniarzy. Pozwalał sobie krzyczeć nawet na Stalina! Żądał wcześniejszego uzgadniania z nim aresztowań jego współpracowników. Przerywał Stalinowi w pół zdania. – Żądam, aby ta samowola się skończyła – wrzeszczał. – Jestem wciąż członkiem politbiura! Urządzę piekło, Koba, choćby to miała być ostatnia rzecz, jaką zrobię przed śmiercią! Na wspomnienie tej rozmowy zacisnął zęby. Czuje już pętlę na szyi, ale jeszcze się miota, pomyślał. Potem Sergo znowu dzwonił, gdy funkcjonariusze NKWD przyszli mu zrobić rewizję. Wydzwaniał wtedy przez całą noc i nad ranem wreszcie Stalin podniósł słuchawkę.

– Nie ma w tym nic nadzwyczajnego, nie denerwuj się – powiedział mu. – Ta instytucja ma prawo zrobić rewizję nawet u mnie. Telefon wciąż dzwonił. Zawsze lepiej wiedzieć, co zamierza przeciwnik, pomyślał i podniósł słuchawkę. – Oszukałeś mnie! – wychrypiał Sergo. Jak zwykle w ich rozmowach mówił po gruzińsku. – Oszukałeś mnie, obiecałeś, że Piatakowa oszczędzicie, a Jeżow go rozstrzelał. – Dałeś mi słowo! Co wy robicie?! Piatakow był niewinny. – Przecież się przyznał… – Jeżow ma takich specjalistów, którzy się chwalą, że u nich sam Marks przyznałby się do rewizjonizmu. – To brednie. NKWD nie ma prawa… – Nie mów mi takich rzeczy! – Ordżonikidze przerwał mu i krzyczał coraz głośniej, aż Stalin odsunął słuchawkę od ucha. – Piatakow był bolszewikiem z krwi i kości, świetnym organizatorem, to jemu zawdzięczamy nasz prawdziwy, wielki sukces gospodarczy: zbudowanie przemysłu ciężkiego! Wierzysz tej szui, temu chudemu wypierdkowi Jeżowowi, a nie słuchasz najbliższych przyjaciół. On i Kaganowicz… Żerują na twojej chorobliwej podejrzliwości. Niszczycie najlepszych ludzi. Kamieniew i Zinowjew to była jeszcze jakaś opozycja, chociaż na pewno niezdolna do sięgnięcia po władzę. Ale ten proces?! Ci ludzie nigdy nie zrobili niczego przeciwko partii. To byli twoi gorliwi wyznawcy! To jakieś… jakieś mroczne siły wami kierują, to straszne! Jak mogłeś tak, tak… – zająknął się. – Tak niecnie, tak podle… nie dotrzymać słowa! – Opanuj się! – Stalin zacisnął zęby, żeby nie wybuchnąć, ale postanowił nie dać się wytrącić z równowagi. Mówił powoli i cicho. – W polityce czasem trzeba złamać słowo. Nie rozumiesz nowych czasów, Sergo. W czasie rewolucji byłeś wielkim bojownikiem, ale teraz brak ci prawdziwej proletariackiej pryncypialności. Już w czasie kolektywizacji niczego nie rozumiałeś. Teraz nie liczą się jednostki. – Ty mówisz o jednostkach? Kolektywizacja pochłonęła miliony, a teraz to jest po prostu terror. Już wszyscy się boją. Stalin pomyślał o krwawej rzezi, jaką Sergo w 1921 roku urządził opozycji w rodzinnej Gruzji. Aż Lenin, oburzony, chciał go za to usunąć z partii. – Terror jest narzędziem polityki, takim samym jak inne jej narzędzia. Pamiętasz, kto to mówił? – Lenin. Ale to było w okresie przełomowym, w czasie rewolucji. – Rewolucja trwa nadal. Przykro mi, Sergo, że tak trudno nam się porozumieć. Właśnie czytałem twój referat na plenum. Trochę poskreślałem i mam nadzieję, że zgodzisz się pewnych rzeczy nie mówić. I że przestaniesz wobec partii występować przeciwko mnie… – Nie licz na to. – Cóż. Jeśli tak… Zobaczymy, czyje argumenty przeważą. Odłożył słuchawkę. Powiedział, że wszyscy się boją, myślał. O to właśnie chodzi! Ale widocznie jeszcze nie wszyscy, skoro Ordżonikidze ośmiela się tak z nim rozmawiać. Zdrajca! Komu zawdzięcza, że znalazł się na szczycie władzy? Tak, to nie Stalin zawiódł tego małego, krzykliwego Serga. To Sergo zawiódł Stalina. Odwrócił się od swego dobroczyńcy. Tak samo jak Nadieżda… Minęło już pięć lat, a na każde wspomnienie samobójstwa żony Stalina nadal ogarniał jednocześnie gniew i coś nieokreślonego: może żal czy tęsknota? Zrobiła to przeciwko niemu! Popierała poglądy Bucharina. Była przeciwko kolektywizacji! Tak, zatruli jej umysł. Jak można wobec takiej zdrady ufać komukolwiek? Wiedziała, w jakim świetle go to postawi. Nawet nie mógł jej za to ukarać. A ta idiotka, Polina Mołotowa, z którą rozmawiała na dziedzińcu Kremla wieczorem, tuż przed samobójstwem? Co jej takiego powiedziała? Twierdzi, że starała

się ją uspokoić i pocieszyć. Akurat! Zgnije w obozie. Prędzej czy później przyjdzie na to czas, zemści się i na niej! Wiele lat później Stalin zażartuje: „Wiaczesławie, uwolniłem cię od twojej strasznej żony. Doceniasz to?”. Ale Mołotowa to nie bawiło. No i krewni Swietłany Alliłujewej… To prawda, że nie mieli nic wspólnego z jej samobójstwem, ale mogli obwiniać o nie Stalina. Już się nie zemszczą, martwy wilk nie kąsa. Śmierć rozwiązuje wszystkie problemy. Nauczył się tego dawno temu w Carycynie, gdzie pierwszy raz w życiu stał się panem życia i śmierci całego miasta. Lenin jeszcze utwierdzał go w surowości wobec przeciwników rewolucji. Stalin zapewnił: „Na pewno dłoń nam nie zadrży!”. Zabijał wtedy dla rewolucji i nie miał żadnych oporów. Nie ma człowieka, nie ma problemu. Tego się wtedy nauczył. Na krewnych Nadieżdy nie mógł patrzeć. Przypominali mu ją i wciąż nie potrafił zrozumieć, dlaczego mu to zrobiła. Jej straszny list pożegnalny niczego nie wyjaśniał. Mijały lata, a on wciąż o tym myślał i nie mógł zrozumieć! Otrząsnął się ze wspomnień. Kazał natychmiast przysłać sobie zeznania więźniów NKWD obciążających Ordżonikidzego: – Nie, Jeżow nie musi osobiście przyjeżdżać, niech daje przez kuriera, byle szybko. A tymczasem dajcie mi materiały prasy burżuazyjnej o procesie i wyroku. Czekając na teczkę Serga, czytał tłumaczenia artykułów z gazet zachodnich, przygotowane przez biuro prasowe sekretariatu. Miał rację: z wyjątkiem jakiegoś „Manchester Guardiana” Zachód łykał wszystko bez zastrzeżeń. Prasa francuska ani amerykańska nawet nie wspomniały o grubej wpadce Wyszynskiego i Jeżowa, o sprawie lotniska pod Oslo, na które Piatakow rzekomo przyleciał z Berlina, żeby spotkać się z Trockim, a które – jak się okazało – w tym okresie przez wiele miesięcy było nieczynne. Spodobał mu się artykuł znanego brytyjskiego prawnika Dudleya Collarda, dowodzący, że proces Piatakowa był nienaganny z punktu widzenia procedury sądowej. Nawet nie zdziwiło wielkiego prawnika, że w Kraju Rad adwokaci całkowicie i bez zastrzeżeń podzielają prokuratorską ocenę przestępstw swoich klientów. A więc i w tym Stalin miał rację, że nakłonił Wyszynskiego, by włączyć do procesu obrońców. Gdyby ich nie było, może procedura nie byłaby dla Collarda tak idealna. Kiedy dostarczono mu teczkę Ordżonikidzego, przerwał lekturę i kazał, aby naczelnemu „Prawdy” polecono wydrukować obszerne omówienie wywodów Anglika. Przejrzał zeznania na temat Serga. Większość ich znał od dawna, musiał więc przeczytać tylko najnowsze. Wezwał Poskriebyszewa. Kiedy osobisty sekretarz wodza i szef jego kilkudziesięcioosobowego sekretariatu, łysy i zgarbiony, stanął w drzwiach, ruchem głowy wskazał mu miejsce za stołem. Powoli nabił fajkę, zapalił, pociągnął kilka razy, zamyślił się na chwilę, wstał i założywszy lewą rękę za plecy, zaczął swój zwykły spacer po gabinecie. Poskriebyszew domyślał się, o co chodzi. Wiedział, że wódz rozmawiał z Ordżonikidzem, i widział pokreślony maszynopis jego przemówienia na plenum. Stalin zatrzymał się przed nim. – Pamiętasz naszą rozmowę o towarzyszu Ordżonikidze? Usiadł na krześle i nagle walnął pięścią trzymającą fajkę w stół, aż grudki tlącego się popiołu wypadły na blat. Smużki dymu podniosły się i powoli rozmywały w powietrzu. Poskriebyszew przez kilkanaście lat pracy nigdy jeszcze nie widział takiego wybuchu u swego szefa. – Tak… – warknął przez zaciśnięte zęby. – Trzeba to zrobić. Tak jak mówiliśmy… Tu masz jego teczkę, niech sobie przeczyta, zanim się zdecyduje.

* Godzinę później Poskriebyszew siedział w małej salce konferencyjnej obok gabinetu ludowego komisarza na Łubiance i tłumaczył trzem oficerom NKWD, co mają zrobić. Przydzielając ich Poskriebyszewowi, Jeżow bardzo się dopytywał, o co chodzi, lecz nie dowiedział się niczego. – Towarzysz Stalin nakazał poinformować o zadaniu jedynie bezpośrednich wykonawców. To muszą być ludzie zdecydowani, doświadczeni i inteligentni. Major i dwaj kapitanowie NKWD słuchali uważnie i zadali zaledwie kilka pytań. Szestow, Milutkow i Baryn. Przyglądając im się, Poskriebyszew usilnie starał się wywnioskować, co myślą, lecz miał przed sobą nieruchome maski. Szestow drgnął tylko, gdy padło nazwisko Ordżonikidze. Było kilka minut przed osiemnastą, kiedy trzej enkawudziści podjechali przed daczę. Szestow kazał kierowcy odjechać i zaparkować kilkadziesiąt metrów dalej w stronę miasta. Wiedzieli, że żona Serga pojechała do miasta na zakupy i Ordżonikidze jest w domu sam. Szef ochrony willi – wcześniej uprzedzony – już na nich czekał przy bramie i wpuścił, kiedy tylko pokazali pismo Jeżowa nakazujące bezwzględnie wykonywać polecenia. Bez wahania dał im klucz do drzwi wejściowych. Byli w cywilnych ubraniach i nie pokazali mu legitymacji. Idąc dróżką do głównego wejścia, przyglądali się budynkom i otoczeniu. Świeciło się tylko w trzech narożnych oknach na parterze. Zanim weszli, Baryn obszedł dom dookoła. – Drugie wyjście jest przy ścianie południowej, a taras przy wschodniej – zameldował. – Garaże zamknięte. Obsługa u siebie w mieszkaniach. Poza tym nie ma nikogo. – Milutkow, zostaniesz przy tych świerkach i będziesz obserwował – rozkazał Szestow. – Gdyby pojawił się ktoś z obsługi, każesz wrócić do domu i nie wychodzić. Weszli do holu i ruszyli w stronę oszklonych drzwi, przez które przenikało blade światło. – Zinaida? – dobiegł ich głos z wnętrza. Kiedy major i kapitan stanęli w drzwiach, Ordżonikidze zerwał się zza biurka. – Co to?! Kto was tu wpuścił? Wielki gabinet tonął w półmroku. Tylko przy kominku płomienie rzucały migotliwe odblaski na ścianę. W świetle wysokiej lampy stojącej obok masywnego biurka widzieli, jak śniada twarz Ordżonikidzego szarzeje. Natychmiast zrozumiał, że tylko funkcjonariusze NKWD mogli tak bezgłośnie przejść przez posterunki ochrony. Bez słowa pokazali mu legitymacje. – Mamy polecenie porozmawiać z wami, towarzyszu Ordżonikidze – powiedział major. Wzięli fotele stojące obok sofy, przystawili do biurka i usiedli nieproszeni. Ordżonikidze stał. Na ścianie za jego plecami wisiało kilka oprawionych fotografii. Portret żony, kilka zdjęć znad morza. Grupa osób przed chatą w górach. Na jednym Stalin i Sergo, młodsi o wiele lat, każdy na jednej nodze ze stopą drugiej opartą o kolano. Wsparci o jasną ścianę, objęci ramionami, roześmiani. Czapki zawadiacko zsunięte na tył głowy. Stalin w rozpiętym płaszczu, włożonym na jasny kombinezon, i w wysokich butach, Sergo w ciemnych, bufiastych spodniach i białej bluzie przewiązanej w pasie, w sportowych pantoflach. Stalin patrzył wprost w obiektyw, a Sergo, zwrócony profilem, coś mówił do niego. Śniada twarz mocno odcinała się od jasnego tła. Dominował jego wydatny, nieco zakrzywiony nos. – Siadajcie – powiedział rozkazującym tonem Szestow. – To nie jest rozmowa na trzy minuty. – O co chodzi? – Sergo opadł na fotel. – Najpierw przeczytajcie te materiały. – Położył na biurku tekturową teczkę. – Potem porozmawiamy.

Ordżonikidze trzęsącymi się rękami otworzył szufladę, szukając okularów, które leżały na blacie. Przysunął rewolwer na skraj szuflady i zostawił ją otwartą. Baryn to zauważył, podszedł i wziął rewolwer. Odchylił bębenek. Był załadowany. Ordżonikidze przerzucał papiery, tylko niektóre czytając. Po kilku minutach przerwał. – Nie będę tego czytał – krzyknął. – To wszystko kłamstwa, wymuszacie to torturami… – Zaschło mu w gardle, chrypiał, nie mógł mówić. Sięgnął po szklankę wystygłej herbaty. – To kłamstwa, Jeżow dobrze o tym wie, nie zastraszycie mnie. Dzwonię do Stalina. – Wyciągnął rękę po telefon, lecz Szestow był szybszy; szarpnął za przewód i wyrwał wtyczkę z gniazdka. – Nie rozumiecie, obywatelu Ordżonikidze, jesteśmy tu właśnie z polecenia towarzysza Stalina. – Ach tak… Więc to tak. Mimo wszystko zwracajcie się do mnie z większym szacunkiem. Nie jestem dla was jakimś obywatelem Ordżonikidze. Jestem członkiem biura politycznego. – Mamy wam przekazać – ciągnął major, nie reagując na pouczenie – że jeżeli nie zastosujecie się do poleceń towarzysza Stalina, to na podstawie tych i innych jeszcze materiałów wkrótce zostaniecie aresztowani. A potem osądzeni. – Posuwacie się do szantażu! Powiedziałem już Stalinowi, nie zmienię zdania. – Więc macie jeszcze wyjście honorowe. Możecie z niego skorzystać. – Wziął od Baryna rewolwer wyjęty przed chwilą z szuflady i położył na biurku. – O nie! – Sergo poczuł, że się dusi. Szarpnął za kołnierzyk koszuli. Chore serce dało znać o sobie. – Mam się zastrzelić?! Nigdy. Stalin stanie przed plenum KC. Wszystkich nie pozabija! Już dostatecznie wielu go znienawidziło. – Pomyślcie o śledztwie i procesie. Okryjecie się hańbą. Pomyślcie o waszej rodzinie. Możecie jeszcze zachować dobre imię. A jeśli nie o sobie, to pomyślcie chociaż o partii. Dla partii wasz proces także będzie szkodliwy politycznie. – Dla partii najbardziej szkodliwe jest to, co się dzieje teraz. – Więc odmawiacie? To mamy przekazać towarzyszowi Stalinowi? Zastanówcie się jeszcze. – Nie! Z całą pewnością! Na pewno się tak łatwo nie poddam. – Ordżonikidze zaśmiał się nerwowo. – Więc nie? Ordżonikidze z pogardą patrzył na Szestowa. Wtedy obaj enkawudziści wstali i wyjęli pistolety. Szczęknęły odciągane zamki. Na twarzy Serga odmalowało się przerażenie i niedowierzanie. Gwałtownie przechylił się z fotelem do tyłu. Pierwszy strzelił Szestow ze swojego amerykańskiego colta. Potężny nabój kalibru 11.43 mm trafił w serce i aż rzucił ciałem Ordżonikidzego, który razem z fotelem przewrócił się do tyłu i na bok. Podeszli sprawdzić, czy nie żyje. Nie było wątpliwości. Jakieś odgłosy od strony głównych drzwi wejściowych spowodowały, że musieli się pospieszyć. Ruszyli w stronę drugich drzwi gabinetu i szybko wyszli z domu bocznymi drzwiami. Usłyszeli straszny krzyk kobiety. Zinaida Ordżonikidze musiała wejść do gabinetu. Rzucili się biegiem do bramy. Na podjeździe stał samochód żony Serga. Drzwi kierowcy i pasażera były otwarte, smużka spalin wydobywała się z rury wydechowej, silnik pracował. Z wartowni wyskoczył strażnik. Potrącili go w przejściu. Milutkow był już na ulicy. Samochód nadjeżdżał, kierowca, nie wysiadając z auta, otworzył drzwi. Samochód gwałtownie przyspieszył, a oni opadli na oparcia tylnej kanapy i ciężko oddychali. *

Stalin w swoim gabinecie na Kremlu zbierał się już do wyjścia, gdy zadzwonił telefon. Czy to znów Ordżonikidze? Westchnął i podniósł słuchawkę. – Zabili go, zabili, zabili! – Zinaida Ordżonikidze przerażająco zawodziła, płakała i jęczała. – Zabili mojego Serga! Koba… towarzyszu Stalin! Oooo… – Płakała i jęczała przejmująco. – Jak to zabili? Kto mógł go zabić? Zinaido Matwiejewna, to niemożliwe! W jaki sposób? Czy na pewno nie żyje? Może jest tylko ranny? – Leży cały zakrwawiony… serce. Postrzał w serce, nie oddycha, nie żyje. Nie żyje… mój Sergo, mój Sergo, mój kochany Sergo… – To straszne, niewiarygodne! Może sam się zastrzelił, może to samobójstwo? Zinaido, zaraz do was przyjadę. Niczego na razie nie ruszajcie. Czy mówiłaś już o tym komuś? – Nie, nie… – Więc na razie nie informuj nikogo. Usiadł, oddychał głęboko. Ten rozdzierający krzyk… Mściwa satysfakcja mieszała się z nieokreślonym smutkiem. Sergo… tyle dobrych wspomnień. Jednak nie było wyjścia. Przyjaciel go zdradził, musiał umrzeć. Potrzebował chwili, żeby się zastanowić. Przygryzał ustnik wygasłej fajki. Wezwał Poskriebyszewa. – Dzwoniła Zinaida. Wiesz… Zawiadom Jeżowa, niech zaraz jedzie do willi Serga, lecz niech tam nie wchodzi przede mną. Natychmiast wyślij tam też kilku lekarzy. Komisarza zdrowia Kaminskiego i Chodorowskiego z korpusu medycznego. I niech wezmą ze sobą jeszcze jakichś dwóch. Dawaj mi auto. * Zinaida leżała skulona na sofie. Była już spokojniejsza. Nie płakała. Gabinet był teraz jasno oświetlony wielkim żyrandolem u sufitu. Jej biała bluzka była zakrwawiona. Wielka plama czerwieniła się na piersi, zakrwawione były też mankiety rękawów. Obok stali dowódca warty i osobisty ochroniarz Zinaidy. Kazał im wyjść. Tylko przez moment popatrzył w stronę ciała leżącego za biurkiem. Podszedł do kobiety, dotknął jej ramienia. – To straszne przeżycie, towarzyszko Ordżonikidze, bardzo wam współczuję. Sergo był dla mnie jak brat, to wielka strata, ale musicie być dzielna. Może teraz zostawcie nas tutaj, rozejrzymy się, trzeba przeprowadzić śledztwo, sama rozumiecie… Po Stalinie do Zinaidy podszedł Jeżow. Wymamrotał jakieś wyrazy współczucia, wziął wdowę pod ramię i wyprowadził z gabinetu. Po chwili wrócił. Wciąż nie dawało mu spokoju pytanie, dlaczego Stalin powierzył tak ważne zadanie Poskriebyszewowi, a nie jemu. Co to znaczy? Ogarniał go strach. Czy Stalin już postanowił go odsunąć? Czy tylko chce mu pokazać, że nie jest niezastąpiony? Jagodzie do końca wydawało się, że jest Stalinowi niezbędny. A teraz niewątpliwie wkrótce znajdzie się na Łubiance i nie będzie wiedział, czy czeka go proces czy od razu przechadzka na dół, do piwnicy i kula w tył głowy. Jeżow przeszedł przez chmurę dymu fajkowego spowijającą siedzącego w fotelu Stalina, podszedł do zwłok, rozpiął koszulę zabitego, obejrzał ranę wlotową, odwrócił ciało i zobaczył dużo większą ranę wylotową. Spostrzegł otwór po kuli w oparciu fotela i od razu zauważył pocisk płytko wbity w ścianę. Wydłubał go nożem do rozcinania papieru, który znalazł na biurku. Obejrzał kulę i schował do kieszeni. Wziął z biurka rewolwer, zajrzał do bębenka. Był pełny, tkwiło w nim sześć naboi. Co za idioci! Czemu nie zastrzelili go z jego własnego rewolweru?! Spojrzał na Stalina, który jednak błądził nieobecnym wzrokiem po ścianach i zupełnie nie

interesował się jego poczynaniami. Wyjął jeden nabój i ustawił opróżnioną komorę naprzeciw wlotu do lufy. Jednocześnie pomyślał, że to na nic; w bębenku powinna przecież pozostać wystrzelona łuska. Rewolwer położył na otwartej dłoni ofiary. Teraz Stalin popatrzył w jego stronę i pokręcił głową. – Nie – powiedział. – To nie było samobójstwo. – Jak to? – zdziwił się Jeżow. – Towarzysz Ordżonikidze zmarł na serce. Zdumiony Jeżow nie wiedział, co powiedzieć. Jeden z ludzi, którzy z nim przyjechali, właśnie zapukał do drzwi, zajrzał do wnętrza i oznajmił, że lekarze z komisji pytają, czy mogą wejść. Stalin wstał z fotela i w milczeniu przywitał się z narkomem, ludowym komisarzem zdrowia, a potem z pozostałymi trzema lekarzami. Zanim jeszcze podeszli do zwłok, powiedział cicho, lecz z naciskiem, akcentując każde słowo: – Patrzcie, co to za podstępna choroba! Człowiek się kładzie, żeby odpocząć, a dostaje zawału, serce mu pęka i umiera… Nikt nie odezwał się ani słowem. Zegar stojący w kącie pokoju zaczął wydzwaniać dziewiątą. Kiedy przestał bić, w ciszy, która nastała, usłyszeli dochodzący zza drzwi głośny, rozpaczliwy płacz Zinaidy. Stalin zwrócił się do Kaminskiego: – No… To napiszcie akt zgonu i protokół o przyczynach, mnie tu już nie potrzebujecie. Do widzenia! * Następnego dnia wszystkie gazety informowały na pierwszych stronach o nagłej śmierci członka najwyższych władz partii i państwa, towarzysza Serga Ordżonikidzego. Obok obszernych życiorysów zasłużonego bojownika rewolucji, wiernego przyjaciela towarzysza Stalina, drukowano w całości lub we fragmentach orzeczenie komisji lekarskiej: Towarzysz Ordżonikidze cierpiał na arteriosklerozę, towarzyszyły znaczne zmiany sklerotyczne mięśnia sercowego i naczyń wieńcowych, oraz chroniczne niedomaganie prawej nerki, jedynej po usunięciu w 1929 roku lewej nerki z powodu gruźlicy. W ciągu ostatnich dwóch lat u tow. Ordżonikidzego zdarzały się od czasu do czasu ataki stenokardii (dusznicy bolesnej) i dychawicy sercowej. Ostatni taki atak, o bardzo ciężkim przebiegu, zdarzył się na początku listopada 1936. Rankiem 18 lutego tow. Ordżonikidze nie skarżył się na stan zdrowia, ale o 17.30, w czasie popołudniowego odpoczynku, nagle poczuł się źle i w kilka minut później zmarł na porażenie serca. G. Kaminski, ludowy komisarz zdrowia ZSSR I. Chodorowski, naczelnik kremlowskiego korpusu medyczno-sanitarnego L. Lewin, konsultant kremlowskiego korpusu medyczno-sanitarnego S. Mietc, lekarz dyżurny lecznicy kremlowskiej Pierwszy z sygnatariuszy protokołu, Kaminski, który bardzo się wzbraniał przed złożeniem swojego podpisu, został rozstrzelany przed końcem roku. Lewin był jednym z oskarżonych w późniejszym procesie Bucharina i został rozstrzelany. Na procesie tym

mówiono też o Chodorowskim, jako o jednym ze spiskowców, co – rzecz jasna – nie wróżyło mu długiego życia. Los Mietca jest nieznany. Lutowo-marcowe plenum Komitetu Centralnego, opóźnione o kilka dni z powodu pogrzebu członka politbiura, toczyło się pod dyktando Stalina. Wódz wygłosił referat „O brakach w pracy partyjnej i metodach likwidacji trockistowskich i innych dwulicowców”. Jeżow mówił o „naukach płynących ze szkodliwej działalności, dywersji i szpiegostwa japońsko-niemiecko-trockistowskich agentów”. Także Mołotow grzmiał o „szkodnictwie i dywersji”. Opozycja pozbawiona swego przywódcy – Ordżonikidzego – milczała zastraszona. Najcięższe chmury zbierały się nad Bucharinem i Rykowem. Tylko nieliczni mieli odwagę w nieoficjalnych rozmowach kuluarowych okazać mu poparcie. Bucharin na przemian cofał się i atakował. Na żądanie Stalina przeprosił przywódców partii za swoją protestacyjną głodówkę w czasie procesu Piatakowa. Mimo to towarzysze z KC zgodnie napadli na niego, zarzucając mu udział w spiskach Zinowjewa i Piatakowa, a nawet organizowanie powstań chłopskich i udział w spisku Riutina. Bucharin odpowiedział atakiem. – Tak! – wołał. – Spisek istnieje! A jego przywódcami są Stalin i Jeżow. Obaj dążą do wprowadzenia absolutnej władzy NKWD i Stalina. Zastraszyli was wszystkich! Boicie się odezwać. A oni nie mają żadnego programu poza jednym: zdobyć władzę nad wszystkim i wszystkimi. Tak jest! Tak naprawdę to jest kontrrewolucja! Władzę ma sprawować nie proletariat, nie ludzie pracy, lecz Stalin i jego siepacze! – Do więzienia z nim! – wrzeszczeli zgromadzeni. – Bucharin sam dowiódł swoich związków z faszystami! – pienił się Mołotow. Nikt nie odważył się poprzeć Bucharina. Stalin zwyciężył bezapelacyjnie, a Bucharin zrozumiał, że jego dni są policzone. Jednak Stalin nie kończył rozprawy z Bucharinem. Zawsze starał się sprawiać wrażenie rozważnego, a nawet tolerancyjnego. Plenum nie podjęło żadnej decyzji, Bucharin nie został wykluczony z partii, lecz specjalna komisja pod przewodnictwem Mikojana miała zbadać jego sprawę, a organa śledcze miały sprawdzić jego powiązania z wrogami ludu. Bucharin odpowiedział, że nawet w celi więziennej nie zmieni przekonań. Lecz zdawał już sobie sprawę z tego, że przegrał. Lutowo-marcowe plenum KC z 1937 roku było dla Stalina przełomowe. Nikt i nic nie mogło już zagrozić jego dyktaturze.

SUBLOKATOR Leningrad, 1937 Jedenastego czerwca Sonia przeczytała w gazecie, że najwyżsi dowódcy Armii Czerwonej zostali oskarżeni o zdradę, osądzeni i następnego dnia rozstrzelani. Legendarny marszałek Tuchaczewski dowodził frontem w wojnie z Polską w 1920 roku. Był zdrajcą. Komandarmowie Kork, Uborewicz i Jakir – zdrajcy. Komkorowie1 Putna, Eideman, Feldman i Primakow – zdrajcy. Gamarnik – szef zarządu politycznego armii i zastępca ministra obrony – tak samo. Popełnił samobójstwo2. „Powyższe osoby – informowała «Leningradzka Prawda» – zostały oskarżone o złamanie przysięgi wojskowej, zdradę ojczyzny, zdradę narodów ZSRR i zdradę Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej”. Komunikat był lakoniczny, nie pisano, na czym polegała ich zdrada, jakie wykryto dowody. „Prawda” moskiewska komentowała: „Wielka i święta jest nienawiść wszystkich pracujących w naszej ojczyźnie do wrogów ludu – szpiegów, dywersantów, szkodników. Do wszystkich, którzy chcą pokalać kwitnącą ziemię radziecką śmierdzącym niemiecko-japońskim faszystowskim buciorem”. Tego samego dnia na zebraniu partyjnym Sonia dowiedziała się więcej. Parszyn nie był już sekretarzem organizacji wydziałowej; od kilku miesięcy pracował w komitecie miejskim jako bliski współpracownik Żdanowa. Przyszedł jednak na zebranie i nowy sekretarz oddał mu głos w punkcie „Informacja o sytuacji w armii”. Parszyn powiedział, że naczelni dowódcy armii planowali przewrót wojskowy. Obszernie opowiadał, jak przy pomocy podległych im oddziałów i współdziałając z komendantem Kremla, Petersenem, mieli aresztować i zabić najwyższych przywódców partii i państwa z towarzyszem Stalinem na czele. Podawał miejsca narad i daty spotkań spiskowców, zadania i oddziały wojsk przewidziane do udziału w akcji. Petersena oczywiście także już aresztowano. Spiskowcy mieli zamiar zająć siedzibę NKWD. Szef Wydziału Kas Oszczędnościowych Ministerstwa Finansów, Ozieranski, przygotował zamach terrorystyczny na ludowego komisarza spraw wewnętrznych, Jeżowa. Osadzono go na Łubiance. NKWD od dawna znał ich zamiary, czekał jedynie na niezbite dowody. Wszyscy przyznali się do winy. Powiało grozą. Zebrani słuchali w napięciu. Było więc o krok od katastrofy! Kiedy Parszyn skończył, ktoś z sali spytał o plany polityczne i poglądy tych renegatów. – Jest to wciąż przedmiotem śledztwa – wyjaśnił Parszyn. – Wiadomo, że mieli powiązania z Trockim i że szpiegowali na rzecz Niemiec. Sonia się zdziwiła: chyba lepiej było badać ich poglądy, zanim ich stracono. Po zebraniu wokół Parszyna skupiła się grupa ludzi, którzy jeszcze dopytywali się o szczegóły. Podeszła i słuchała. Parszyn opowiadał, że w rękach władz są listy Tuchaczewskiego do dowódców Wehrmachtu, informujące o najważniejszych tajemnicach wojskowych ZSRR i planach przejęcia władzy. Ich autentyczność i podpisy Tuchaczewskiego nie budzą żadnych wątpliwości. Ktoś spytał: – Dlaczego to robił? Dla pieniędzy? Parszyn rozłożył ręce. – Tuchaczewski miał kochankę, która była niemiecką agentką. Faszyści z niezwykłą przebiegłością posługiwali się kobietami. Józefa Genzi, agentka Abwehry, zwerbowała Karachana, zastępcę ludowego komisarza spraw zagranicznych, Jenukidzego, Rudzutaka. Śledztwo trwa, spiskowcy mieli zwolenników w dowództwach wielu okręgów wojskowych,

w jednostkach wojskowych, we wszystkich rodzajach wojsk. Spisek był gigantyczny. Gigantyczny! – podkreślił. – Oczywiście śledztwo będzie trwało aż do wyjaśnienia wszystkich powiązań i wykrycia wszystkich, którzy byli gotowi pomagać tym zdrajcom. Trzeba pamiętać, że w latach wojny domowej zwierzchnikiem armii był Trocki. Nic dziwnego, że zagnieździło się tam wielu jego skrytych zwolenników. O Jakirze i Feldmanie wiadomo, że działali na rzecz nazistowskich Niemiec. Wszystko to wydało się Soni przerażające. Marszałek Tuchaczewski był dla niej bohaterem wojennym. Nie wiedziała, jak krwawo w marcu 1921 roku w Kronsztadzie stłumił bunt marynarzy – dumy i chluby rewolucji, jak o nich wcześniej mówił Lenin – domagających się wolności słowa i demokratycznych wyborów zamiast dyktatury bolszewików. Nie wiedziała również, jak dobrze spisał się kilka miesięcy później, tłumiąc powstanie chłopskie w guberni tambowskiej. 240 tysięcy ofiar. Część z nich zmarła wskutek użycia gazów bojowych. Takich sukcesów nie nagłaśniano. Niedawno na zebraniu partyjnym Sonia słyszała, że w wojsku i w aparacie partyjnym jest bardzo wielu Żydów. Wymieniano między innymi Jakira i Feldmana. Dobrze to pamiętała. Coś tu się nie zgadzało: Jak Żydzi mogli działać na rzecz takich krwiożerczych antysemitów jak naziści? A Trocki, od lat mieszkający za granicą, też zresztą Żyd, wyrastał na jakiegoś wszechobecnego i wszechpotężnego demona zła. Sonia była tak poruszona tymi wiadomościami, że wieczorem wszystko opisała w swoim dzienniku. * W połowie lipca przyszedł następny list od mamy. Był jednak pisany przez kogoś innego, to nie był jej charakter pisma: 9 czerwca 1937. Dojechaliśmy pociągiem do Władywostoku. Stamtąd statkiem Dżurma powieźli nas do Magadanu, a potem ciężarówkami do przejściowego obozu SWITŁ Siewierno-Wostocznyje Isprawitielno-Trudowyje Łagieria3. Kilka dni później saniami ciągniętymi przez traktory dotarłyśmy do obozu w tajdze. Będziemy pracować przy wyrębie lasu. Jestem zdrowa, całuję Was. Mama Więc mama jakoś się trzyma! Na szczęście. Zaraz wysłały list i paczkę z żywnością, ubraniami i ocieplonymi walonkami. Babcia Olga była coraz słabsza. Rzadko wstawała z łóżka, w ogóle już nie wychodziła z domu i zaczęła mówić o śmierci. Była nauczycielka, która dawniej każdą wolną godzinę wykorzystywała na lekturę, teraz prawie nic już nie czytała, tylko leżała, drzemiąc lub apatycznie patrząc przed siebie. Narzekała, że kiedy trochę poczyta, zaraz bolą ją oczy. W sierpniu przyszło pismo z Zarządu Grupy Obozów w Ust'-Omczug. Informowano, że 9 czerwca 1937 roku Maria Konstantinowna Buriagina zmarła na zapalenie płuc. Sonia zastała babcię i Katię we łzach. – Mama… mama… – Katia nie była w stanie nic więcej powiedzieć. Podała jej pismo. Pod Sonią nogi się ugięły. Usiadła obok nich. Wydawało jej się, że nie płacze, że nawet nie ma siły płakać, dopiero potem w lustrze zobaczyła, że łzy płyną jej po policzkach. Uderzyła ją nagła myśl: Coś się nie zgadza! – Katiu, sprawdźmy, jaką datę ma ostatni list mamy – powiedziała. – Chyba dziewiąty czerwca. I tego samego dnia zmarła? Jak to możliwe? Pisała, że jest zdrowa. Sprawdziły datę. Było tak, jak Sonia pamiętała: 9 czerwca mama pisała, że jest zdrowa,

a według urzędowej informacji 9 czerwca zmarła na zapalenie płuc. – Soniu! – Katia chwyciła siostrę za rękę. – Zabili mamę! Oni ją zabili, mordercy! – Co ty pleciesz! Dlaczego mieliby ją zabić? – Babcia nie mogła uwierzyć. – Posłuchajcie – powiedziała. – Ten list pisał ktoś inny. Może dlatego, że mama była już tak chora, że sama nie mogła pisać. Kazała napisać, że jest zdrowa, żeby nas nie martwić. – O nie! To niemożliwe! – zaprzeczyła Katia. – Gdyby mama była ciężko chora, kazałaby napisać coś innego. Pożegnałaby się z nami. Nie! Ten list byłby zupełnie inny. Pisał go ktoś, kto był na wolności i mógł wysłać list. Dlatego mama go o to poprosiła. Sonia zamilkła, Katia chyba miała rację. Babcia wciąż nie mogła uwierzyć. – Mogło być jeszcze inaczej – powiedziała. – Ten, kto napisał i wysłał list, zrobił to z opóźnieniem, po iluś dniach. A datę dał tego dnia, kiedy go wysłał. – Babciu! To wydumana historia. – Katia aż się trzęsła. – Mama wyraźnie pisze, że przybyła do Magadanu, pojechały saniami do tajgi i że jest zdrowa! Pisała to dziewiątego czerwca! Nie chcesz przyjąć do wiadomości, że NKWD, że komuniści mordują niewinnych ludzi. Babcia westchnęła i starała się stłumić nagły szloch. – Jeśli tak jest, to całe moje życie, wszystko, w co wierzyłam, rozpada się w gruzy – powiedziała. * Katia z trudem ukończyła szkołę. Nigdy nie była dobrą uczennicą i często miała obniżony stopień ze sprawowania. Teraz jej oceny były jeszcze gorsze. Sonia namawiała siostrę, żeby uczyła się dalej w którymś z rabfaków, szkole wieczorowej dla robotników, przy wydziale architektury albo na medycynie. Ale Katia nie chciała nawet o tym słyszeć. – Nie interesuje mnie słuchanie kolejnych wykładów marksizmu-leninizmu. A poza tym poziom nauki jest tam beznadziejny. Dostała nakaz pracy w administracji Centralnego Muzeum Marynarki Wojennej. Muzeum mieściło się naprzeciw budynków uniwersytetu, więc w czasie przerw w zajęciach Sonia mogła wpadać do niej na chwilę. Wciąż wyrzucała sobie, że poświęca siostrze za mało czasu. Lecz Katia i tak po pracy znikała gdzieś na wiele godzin i wracała do domu późno w nocy. Sonia z przerażeniem zauważyła, że ma wciąż nowe, drogie sukienki, buty, nawet futro i pierścionki. Na pewno nie mogła kupić sobie tych rzeczy z zarobków w muzeum. Podejrzewała najgorsze, zrobiła Katii awanturę, żądała wyjaśnień. Katia twierdziła, że rzeczy są pożyczone od przyjaciółki, która ma zamożnych rodziców. Gdzie się podziewa po pracy? Zaprzyjaźniła się z kilkoma młodymi ludźmi, dziewczętami i chłopakami, chodzą do kina lub potańczyć, nie robi niczego złego. Po jednej z takich burzliwych nocnych rozmów babcia zażyła dwie tabletki nasenne. Kiedy Katia je przyniosła, wzięła ją za rękę i poprosiła, żeby usiadła obok niej na łóżku. – Katiu, masz słuchać Soni. Ona teraz zastępuje ci matkę i ojca. Masz jej słuchać! Rozumiesz? A teraz przeczytaj mi, proszę, ten rozdział. – Podała jej Biblię i otworzyła na zakładce. Był to fragment Księgi Hioba. Babcia opadła na poduszkę i zamknęła oczy. Kiedy Katia skończyła, babcia spała. Rano Sonię obudził krzyk siostry. Babcia nie żyła, jej ciało było już zimne. Umarła we śnie i wyglądała, jakby spała. Jej twarz była spokojna, nawet prawie pogodna. Miała dopiero pięćdziesiąt dziewięć lat. *

Pochowały babcię w grobie obok dziadka, na starym cmentarzu Bolszeochtinskim, na drugim brzegu Newy. Przyszło kilkadziesiąt osób. Z ich kamienicy – tylko młody Tola Karaskin i Woroninowie z parteru, oboje pracownicy archiwum, z którymi babcia była zawsze w przyjaznych stosunkach. Było też wielu starych bolszewików z byłego stowarzyszenia, wielu ludzi młodych, dawnych uczniów babci z gimnazjum. Siostry prawie nikogo spośród nich nie znały. W pewnej chwili podeszła do nich jakaś kobieta. Chciała wiedzieć, jak babcia umarła, a potem spytała o Aleksandra i jego żonę. Sonia powiedziała tylko, że zostali aresztowani, i spostrzegła na twarzy kobiety przerażenie. Przemawiał stary przyjaciel babci, Uricki, krewniak Mojsieja Urickiego, czekisty zastrzelonego skrytobójczo w 1918 roku przez eserowca Leonoda Kannegissera4. Wspominał także dziadka, Piotra Michajłowicza. Potem miała przemawiać jedna z uczennic babci. Sonia rozglądała się dookoła, lecz nie było jej. Wtedy zauważyła, że większość żałobników znikła. Dowiedzieli się o losie rodziców i uciekli jak od zarażonych dżumą! Kiedy grabarze kończyli zasypywanie grobu i wszyscy się rozeszli, podszedł do nich starszy mężczyzna w wytartym palcie, którego Sonia pamiętała z urodzin babci sprzed kilku lat. – No, jak sobie teraz radzicie, gołąbeczki, kiedy zostałyście same? – Nie jest lekko, ale jakoś przeżyjemy – odpowiedziała Katia. – A co właściwie zarzucono waszemu ojcu i mamie? Kiedy opowiedziały o przyczynach aresztowania, mężczyzna pokiwał głową. – Więc mamę aresztowano dlatego, że była żoną wroga ludu. Za caratu nie było takich rzeczy. Kiedy ja siedziałem za działalność w partii, nawet mi nie przychodziło do głowy, że z tego powodu coś złego może spotkać moich najbliższych. Zresztą wtedy w więzieniach i na zesłaniu było jednocześnie nie więcej niż kilkadziesiąt tysięcy politycznych. Teraz są miliony. Wierzcie mi, carska Ochrana to była organizacja humanitarna w porównaniu z dzisiejszym NKWD. – Nagle chyba się spostrzegł, że powiedział za dużo, ukłonił się szybko, włożył kapelusz i odszedł. Zostały same nad świeżym grobem. Było dużo kwiatów. Katia uklękła i modliła się przez parę minut. Sonia nie wiedziała, jak się zachować. Kiedy siostra wstała, powiedziała: – To śmierć mamy ją dobiła. – Śmierć mamy, tak… ale i załamanie wiary w komunizm. * Kilka tygodni po pogrzebie do mieszkania sióstr zapukał nieznany mężczyzna. Było około siedemnastej, Katia akurat wyjątkowo była w domu. Przedstawił się: Dmitrij Iwanowicz Gandżarow. Grzecznie prosił o chwilę rozmowy. Był dobrze ubrany, przystojny, śniady i czarnowłosy, około trzydziestki. – Proszę pań – powiedział, kiedy usiedli przy stole. – Jestem z prowincji, mam przydział do pracy w komunikacji miejskiej w mieście. Jestem zawodowym kierowcą i mechanikiem. Poszukuję mieszkania. Mam znajomego w wydziale lokalowym i stąd wiem, że macie tu trzy pokoje. Mogę dostać przydział na jeden z nich, ale rozumiem, że nikt nie lubi mieszkać z nieznajomym pod jednym dachem. Dlatego przyszedłem się przedstawić. Nie wprowadzę się tu na siłę. Jeśli się nie zgodzicie, pójdę gdzie indziej. Ale pomyślcie, że jak nie mnie, to dokwaterują wam kogoś innego, może rodzinę z dziećmi? Ja jestem samotny i chciałbym to potraktować uczciwie, jako wynajem pokoju. Będę płacił, proszę podać cenę, na pewno się dogadamy. Siostry popatrzyły na siebie. Było to zaskakujące, choć po śmierci babci wiedziały, że

prędzej czy później komisja lokalowa kogoś im dokwateruje. Jeśli w ogóle nie stracą mieszkania. Pieniędzy po dziadku Aleksieju szybko ubywało, Sonia na razie bez powodzenia szukała jakiejś dorywczej pracy, która nie przeszkadzałaby jej w nauce. Nie chciała być na utrzymaniu młodszej siostry. Pokój babci miał osobne wejście z korytarza, kuchnia była bardzo duża. – Pochodzę z Azerbejdżanu, urodziłem się w małym miasteczku koło Erewania, ale jestem Ormianinem. – Mówił po rosyjsku jak inteligent i bez żadnego akcentu. – Jestem spokojnym człowiekiem, jadam prawie zawsze w mieście, z kuchni chciałbym korzystać jak najmniej. – Ja jestem za – oświadczyła Katia. Ustaliły cenę, mężczyzna zapłacił za pół roku z góry, a kilka dni później przyniósł przydział na mieszkanie i wprowadził się do dawnego pokoju babci z dwoma tylko walizkami. Gandżarow rzeczywiście okazał się niezbyt uciążliwym lokatorem. Czasami przychodzili do niego jacyś ludzie, wyłącznie mężczyźni, niektórzy z nich mówili chyba po ormiańsku, zachowywali się bardzo cicho. Chociaż czasem pożyczali kieliszki, nikt nigdy nie był pijany. Katia teraz częściej bywała w domu. Sonia często zastawała ją w kuchni przy herbacie z Gandżarowem. Mówiła, że Dmitrij ciekawie opowiada o swoich stronach ojczystych, o dzieciństwie i o rodzinie. – Czy wiesz – mówiła – że historia Armenii liczy trzy tysiące lat? To starsza kultura od naszej. Przodkowie Dmitrija nazywali się Gandża. Jest takie miasto w Azerbejdżanie. Dopiero jego dziadkowie zmienili nazwisko na Gandżarow. Sonia szybko spostrzegła, że musi ich łączyć coś więcej. Z czasem stało się to oczywiste. Często wychodzili i wracali do domu razem. Mówiła, że chodzą do kina albo potańczyć. Mimo że Dmitrij nadal robił dobre wrażenie, Sonia wyczuwała, że dzieje się coś złego. Któregoś dnia natknęła się w korytarzu na dwóch gości lokatora. Wyszli z jego pokoju i ruszyli do wyjścia. Jeden z nich zahaczył o futrynę małą, płaską walizką, która się otworzyła. Wypadło z niej kilka rolek banknotów i całe mnóstwo biżuterii. Tego dnia Sonia tak długo żądała od siostry wyjaśnień, aż dowiedziała się prawdy. Dmitrij co prawda pracuje w komunikacji, ale tylko po to, żeby nie zwracać na siebie uwagi. Żyje z handlu walutą, biżuterią i różnymi artykułami luksusowymi. Najczęściej działa w okolicach portu. Mówi dobrze po francusku, a Katia służy mu za tłumacza z angielskiego i niemieckiego. Katia wreszcie otworzyła się przed siostrą: poznała go, zanim się do nich wprowadził. Kocha go i jest jego kobietą. – Jest silny i niezależny – mówiła. – Wyjdę za niego, kiedy tylko mnie o to poprosi. Jak patrzę na ciebie, na was wszystkich dookoła, powtarzających te wasze partyjne frazesy, to widzę, jakim on jest wolnym człowiekiem. Wy macie zniewolone umysły. Boicie się pomyśleć, że ten cały komunizm to nędza i jedno wielkie kłamstwo. On zarabia w jeden dzień więcej niż inni przez miesiąc. – Ale to spekulant! Przestępca! – Przestępca? Jakim prawem tak mówisz? Nikogo nie okradł. Kupuje i sprzedaje. Co jest złego w handlu? W okresie NEP-u5, kiedy było to dozwolone, miał warsztat samochodowy i firmę handlową. Kiedy skończył się NEP, musiał je zlikwidować. Gdybyśmy byli na Zachodzie, miałby swoje przedsiębiorstwo, płaciłby podatki i byłby szanowanym obywatelem. Tylko u nas to zakazane! Soni natychmiast się przypomniało, jak niedawno wyrzucono z partii i uczelni studenta czwartego roku, bo ktoś doniósł, że koresponduje z ciotką mieszkającą w Rumunii, a jego siostra wyszła za mąż za człowieka, który przed rewolucją jako kupiec zatrudniał kilku ludzi, a więc był wyzyskiwaczem. Parszyn najostrzej go atakował, a Sonia pod jakimś pretekstem wyszła, żeby nie

brać udziału w głosowaniu nad losem nieszczęśnika. Teraz była przerażona i nie wiedziała, co robić. Nawet nie próbowała się domagać, żeby Katia zerwała z tym łotrem ani żeby się wyprowadził. Powinna donieść na niego milicji. I zrobiłaby to, ale to oznaczałoby także aresztowanie Katii. Nie znajdowała wyjścia z sytuacji. Nie ma co, ładnie zaopiekowała się siostrą! Zawiodła, całkowicie, zawiodła rodziców i babcię. Co się stało z tą dziewczyną? Co z nią będzie? Jak jej pomóc? Co w takiej sytuacji zrobiłby ojciec? Wyrzuciłby tego Gandżarowa z domu, to pewne, ale co z Katią? Przez kilka dni biła się z myślami. Na pewno coś musi zrobić. Tak nie może być, z tym się nie pogodzi. Ale jak? Jeśli nawet wyrzuci ich oboje z domu, jeśli w ogóle zechcą się wyprowadzić, to z czego będzie żyć? Ledwie zaczęło się te pół roku, za które on zapłacił za mieszkanie. Jeżeli Gandżarow wpadnie, a kiedyś na pewno tak się stanie, i zostanie aresztowany, to zamkną także Katię. Sama przyznała, że mu pomaga. Wtedy ją, Sonię, wyrzucą z partii i ze studiów. Nie może do tego dopuścić. Musi znaleźć jakieś korepetycje, z których będzie mogła się utrzymać, i wtedy zagrozi im, że albo się wyprowadzą, albo doniesie na nich milicji. Nie zrobi tego oczywiście, nie doniesie, ale może ich nastraszyć. Katia musi albo zerwać z Dmitrijem, albo wyprowadzić się razem z nim. Trudno, jeśli z nim nie zerwie, to i tak jest stracona, nie można zrobić niczego więcej, żeby ją ratować. Jeśli dokwaterują jej tu rodzinę z dziećmi, która nie będzie oczywiście musiała płacić za mieszkanie, jakoś będzie trzeba to znieść. Ludzie mieszkają w gorszych warunkach i żyją. Jednak co zrobi, jeśli nie uwierzą, że ich zadenuncjuje, i nie wyprowadzą się? Pomogły jej koleżanki, znalazła kilku uczniów; obliczyła, że zarobki z korepetycji wystarczą na bardzo skromne utrzymanie, i zagroziła Katii donosem na milicję. O dziwo, Katia po rozmowie ze swoim kochankiem powiedziała, że to nie problem. Znajdą sobie inne mieszkanie; jak się ma pieniądze, wszystko da się załatwić. Dwa tygodnie później już ich nie było. Sonia została zupełnie sama, bo i Karusia zabrali, ale odetchnęła. Miesiąc później wprowadzili się nowi lokatorzy. Ślusarz narzędziowy z Kijowa, zatrudniony w zakładach Lenenergo, z żoną i kilkumiesięcznym synkiem. Zajęli dwa pokoje, Sonia sprzedała im część mebli, resztę zmuszona była wyrzucić. Nie chcieli kupić pianina babci, więc je im podarowała. Przeniosła się do dawnego jej pokoju. Książki ułożyła w wielkie stosy, w kącie pokoju. Po zajęciach jeździła po mieście do swoich uczniów, doszło kilku nowych; uczyła się nocami, nie dosypiała. 1 Komandarm, komkor – stopnie wojskowe wprowadzone w Armii Czerwonej w 1935 r. Odpowiadały późniejszym generałom (przyp. red.). 2 Paweł Sudopłatow, szef Zarządu Zagranicznego NKWD (wywiadu), w swoich wspomnieniach pisanych pod koniec lat osiemdziesiątych twierdzi, że Gamarnik został zamordowany, a samobójstwo upozorowano. To samo mówi w swoich pamiętnikach szef wywiadu NKWD w Europie Zachodniej przed drugą wojną światową – Walter Kriwicki. 3 Północno-Wschodnie Poprawcze Obozy Pracy. 4 Tego samego dnia, gdy zginął Uricki, socjalistom-rewolucjonistom nie udało się zabić Lenina. Fanny Kapłan tylko go raniła. 5 NEP (ros. Nowaja ekonomiczeska politika) – Nowa Polityka Ekonomiczna wprowadzona na kilka lat przez Lenina po okresie komunizmu wojennego. Pozwolono wtedy na częściowe przywrócenie wolnego rynku i tworzenie niewielkich firm prywatnych.

BUCHARIN I JAGODA Marzec 1938 Na proces Zinowjewa i Kamieniewa z 1936 roku Mołczanow przygotował Stalinowi wielki, kolorowy diagram ukazujący wszystkie powiązania Trockiego z krajowymi konspiratorami. Wszystko to było oparte na zeznaniach wymuszonych torturami i konwejerem – wielodniowymi przesłuchaniami bez snu i jedzenia – i nie miało nic wspólnego z rzeczywistością; Stalinowi jednak bardzo się podobało. Na tę siatkę nanosił swoje uwagi. Przyglądał się schematom powiązań spiskowców i wskazując jakiś szczegół, mówił: – Sprawdźcie, czy nie ma tu czasem powiązań z bucharinowcami. Niczego nie narzucał, ale Mołczanow wiedział, że jeżeli towarzysz Stalin kazał sprawdzić, czy nie ma powiązań, to jego zadaniem jest takie powiązania wykryć i ujawnić. Schemat powiązań między spiskowcami w procesie Bucharina był dużo bardziej skomplikowany niż ten z procesu Zinowjewa i Kamieniewa. Mołczanowa, współpracownika Jagody, zastąpił członek ekipy Jeżowa – Michaił Frinowski. Kolorowe linie z datami i opisami miejsc spotkań krzyżowały się wielokrotnie, tworząc pogmatwany labirynt. Teraz już wszystko łączyło się ze wszystkim. Zabójstwo Kirowa, przestępstwa Zinowjewa i Kamieniewa, zagraniczne knowania Trockiego, spiski Piatakowa, zdrada Tuchaczewskiego i herezje Bucharina – składały się w jeden wszechogarniający spisek, zmowę, która rozwijała się podstępnie od 1918 roku, kiedy to Bucharin zamierzał aresztować samego Lenina. W poprzednich procesach ujawniono zinowjewowsko-trockistowskie centrum leningradzkie, potem centrum moskiewskie. Teraz wykryto jeszcze bardziej zakonspirowane dwa „zastępcze” centra. Proces miał być jawny, obserwowany przez zagranicznych dziennikarzy, więc musiał być doskonale przygotowany. NKWD pracował nad nim przez wiele miesięcy. Jeżow wielokrotnie przeprowadzał próby z oskarżonymi. Musieli swoje role znać na pamięć. Podpisywali zeznania o historiach, które przedtem nawet śnić się im nie mogły, więc różne rzeczy mogłyby im się pomylić. Do tego nie można było dopuścić. Jeżow kazał więc śledczym ćwiczyć role aktorów wielkiego spektaklu aż do osiągnięcia perfekcji. Po roku przygotowań, 2 marca 1938 roku, rozpoczął się największy z trzech wielkich publicznych procesów najważniejszych wrogów ludu. Bucharin, Rykow i Krestinski byli członkami biura politycznego, któremu niegdyś przewodniczył sam Lenin. Rykow był ponadto przez pewien czas premierem. Obok nich na ławie oskarżonych siedziała czwórka byłych ministrów – komisarzy ludowych: Hryńko, Iwanow, Rozengolc, Czernow. Rakowski był niegdyś legendarnym przywódcą rewolucji na Bałkanach. Szarangowicz był pierwszym sekretarzem partii na Białorusi. Obok nich kilku mniejszej rangi dygnitarzy: Ikramow, Chodżajew, Biessonow. Wybitni lekarze: Pletniew, Lewin i Kozakow. I najciekawsza postać w tym towarzystwie: były szef NKWD, były ludowy komisarz spraw wewnętrznych, wierny do końca Stalinowi – Gienrich Jagoda. Oskarżono ich o terroryzm, dążenie do obalenia ustroju sowieckiego w celu przywrócenia kapitalizmu, zmowę z niemieckimi nazistami i zamiar oddania im części terytorium kraju, szpiegostwo, dywersję, przygotowywanie zamachów na życie przywódców Związku Radzieckiego, szkodnictwo i sabotaż. Proces odbywał się w wielkiej, kolumnowej Sali Październikowej Domu Związków Zawodowych w Moskwie. Sądowi przewodniczył sprawdzony i niezawodny Ulrich. Oskarżał

Wyszynski. W pierwszych rzędach, naprzeciw ławy oskarżonych, siedzieli enkawudziści, ich śledczy. To był pomysł Jeżowa. Podsądni, widząc ich niemal na wyciągnięcie ręki, musieli rozumieć, co ich czeka, gdyby odwołali wymuszone zeznania. Miejsca pod oknami zajmowało kilkudziesięciu krajowych i zagranicznych dziennikarzy i dwie ekipy filmujące najciekawsze momenty rozprawy. Kiedy potężne reflektory świeciły prosto w oczy oskarżonych, widać było ich blade, ziemiste twarze, pot spływający z czoła, szkliste, przerażone oczy. W tylnych ławkach siedzieli niektórzy z członków KC i dygnitarze państwowi. Przyszli tu, by nasłuchiwać, czy w zeznaniach nie padną nazwiska ich znajomych lub, broń Boże, ich samych. To mogłoby oznaczać zbliżający się koniec. Ze znajomymi, których nawet incydentalnie wymieniono by na procesie, trzeba było natychmiast zerwać wszelkie stosunki i unikać jak zarazy. Tym razem Stalinowi nie wystarczały codzienne protokoły zeznań. W poprzednich procesach było zbyt wiele wpadek i niedoróbek. Dbał o najmniejsze szczegóły. Mawiał, że nie należy lekceważyć drobnych spraw, bo z małych spraw składają się wielkie. Poza tym protokoły nie mogły oddać wszystkiego. Chciał z bliska przypatrzyć się swoim ofiarom. Nigdy osobiście, własnymi rękami, nie zabił człowieka. Teraz zapragnął zobaczyć, jak się męczą, upodlają, oczerniając swoich bliskich i przyznając się do wszystkiego, co im podyktowano. Wysoko nad stołem sędziowskim, przez małe okno wybite specjalnie dla niego ze składziku ma półpiętrze – na miotły, ścierki i wiadra sprzątaczek – niewidziany przez nikogo obserwował przebieg przedstawienia. Słaba lampka nad małym stolikiem dawała zaledwie tyle światła, żeby mógł robić notatki. Ulrich i Wyszynski – musieli się porządnie starać – wiedzieli, że Stalin patrzy i widzi! Wyszynski odgrywał swoją życiową rolę. Przed kamerami filmowymi, wobec całego świata, przez kilka godzin czytając akt oskarżenia, grzmiał, wznosił ręce ku niebu, zamierał w zdumieniu nad niebywałą podłością spiskowców. Zdejmował okulary i uderzał nimi w maszynopis. Przed najcięższymi zarzutami czynił efektowne pauzy. Podbiegał do ławy oskarżonych i wskazując palcem kolejnych winowajców – groził. Zionął świętym oburzeniem. Początek przesłuchań był jednak niefortunny. Krestinski1 odwołał zeznania ze śledztwa. Mały, niepozorny człowieczek miał sino podkrążone oczy, mówiąc, zamaszyście gestykulował. Nad krzywym nosem chwiały się jego binokle. Powiedział, że nie jest niczemu winny, nigdy nie był trockistą, nie prowadził działalności terrorystycznej, i dumnie oznajmił, że nadal jest członkiem WKP(b). Jak mogło dojść do tego, że od miesięcy aresztowanego nie usunięto z partii? Kogoś, kto tego zaniedbał, mogło to drogo kosztować. Krestinski oświadczył, że w śledztwie kłamał, bo musiał. Dlaczego musiał? Tego już bał się powiedzieć. Wyszynski od razu przepytał wszystkich, którzy potwierdzali winę Krestinskiego, lecz Krestinski oznajmił, że tamci kłamią. Cień wątpliwości pozostał. Stalin zanotował: „Krestinski – wciąż członek partii!”. I podkreślił. Hryńko, ludowy komisarz finansów, nie zawiódł. Był członkiem organizacji nacjonalistyczno-faszystowskiej na Ukrainie. Jego wspólnicy, Jakir i Gamarnik, mieli przygotować atak terrorystyczny przeciw Jeżowowi, a jeden z wysokich urzędników Zarządu Północnej Drogi Morskiej miał zabić samego towarzysza Stalina. Rykow przyznawał się do winy ogólnie, ale w szczegółach wykręcał się, jak mógł. Były premier był alkoholikiem bardzo już zniszczonym przez nałóg; może dlatego, zeznając w sytuacji skrajnego napięcia, co chwilę wybuchał dziwnym, upiornym chichotem. Ogólnie przyjmował na siebie winę za wszystkie wrogie knowania, lecz do udziału w żadnej z konkretnych zbrodni się

nie przyznawał. Przyznał się za to nawet do stworzenia organizacji terrorystycznej, kierowanej przez jego osobistą sekretarkę, Jekaterinę Artiemienko. Inna, podlegająca mu grupa, miała zadanie zabić Stalina i Kaganowicza. Twierdził, że to wszystko było jednakże zaledwie w sferze pomysłów. Czernow, były mienszewik, były wszechzwiązkowy komisarz rolnictwa – w czasie kolektywizacji, zgodnie z dyrektywami Stalina, bezwzględnie tępił kułaków. Ale przyznał, że miał wątpliwości co do słuszności linii partii w tym względzie. Ponieważ prawie do końca 1937 roku pozostawał na swoim stanowisku, stał się kozłem ofiarnym wszelkich niepowodzeń w zaopatrzeniu w żywność. Przyznał, że wywołał pomór bydła na Syberii. Polecił mianowicie kierownikom Wydziału Bakteriologicznego, aby zakazili wąglikiem świnie wokół Leningradu, a w Kraju Azowsko-Czarnomorskim – dżumą. Zdechło kilkadziesiąt tysięcy świń! Także mnóstwo koni. Czernow nie umiał powiedzieć – ile. Może dwadzieścia, może trzydzieści tysięcy? Czernow kanalia – zapisał Stalin. – Zabijał zwierzęta. Mała lampka w komórce z okienkiem nad stołem sędziowskim słabo oświetlała notatki i paszcze wilków, które – jak zwykle – rysował. Mijały dni. Przed sądem stawali komunistyczni dygnitarze storturowani w śledztwie, zgnębieni, wychudzeni, jednak podleczeni na tyle, żeby nie widać było po nich, czego doświadczyli. Wszyscy byli zaszczuci i załamani. Wprost ze swoich pięknych gabinetów trafili do cel NKWD. Niektórzy całymi tygodniami opierali się torturom i nie przyznawali się do niczego. Inni od początku płaszczyli się przed swoimi oprawcami i od razu podpisywali wszystko, co im podsunięto. Wszyscy byli całkowicie złamani psychicznie. Niektórzy swoją absolutną uległością i manifestacyjnie okazywaną odrazą do własnych uczynków tylko żebrali o litość, inni – wmawiając sobie, że w imię wyższych celów politycznych poświęcają się dla partii – starali się ratować swoją wiarę w komunizm. Wieczorami Stalin rozmawiał z Wyszynskim i Jeżowem. – Czemu Krestinski do niczego się nie przyznaje? Słabo coś nad nim pracowaliście, Jeżow. Dlaczego nie wyrzucono go z partii? – Natychmiast wyciągniemy konsekwencje wobec winnych. – Jeżow nerwowo przerzucał papiery na stole. – Co wam tak oczy biegają? Co ukrywacie, Jeżow? – Towarzyszu Stalin, to wcale nie musi źle wyglądać – bronił go Wyszynski. – To, że się nie przyznaje… Weźcie, proszę, pod uwagę, że w każdym zwykłym procesie kryminalnym zawsze któryś z oskarżonych, a czasem i wszyscy nie przyznają się nawet wobec oczywistych dowodów winy. Byłoby nawet dziwne, gdyby w tym procesie każdy bezwarunkowo przyznawał się do wszystkiego. Stalin pokiwał głową. – Może macie rację… Byle tych niewinnych nie było zbyt wielu. – Pracujemy nad nimi codzienne, towarzyszu Stalin – ożywił się Jeżow. – Wiedzą, co ich czeka, jeśli odwołają zeznania z śledztwa. – Bić, towarzyszu Jeżow – powiedział Stalin. – Oczywiście tak, żeby nie było tego po nich widać. Wy to umiecie! Przez kilka następnych dni proces toczył się zgodnie z planem. Coraz więcej zeznań obciążało Jagodę, który miał rzekomo osłaniać działania spiskowców. Według Rykowa w 1935 roku szykowano się do przejęcia władzy. Mieli w tym uczestniczyć Jenukidze, marszałek Tuchaczewski, komendant Kremla Peterson, Jagoda i inni. Rykow przyznawał się do faszyzmu, mienszewizmu i prawie wszystkiego, o co go tylko pytał Wyszynski. Z niejasnych powodów nie

chciał się przyznać do organizowania pomoru bydła, chociaż wobec pozostałych zarzutów nie było to przecież najważniejsze. Szaranhowicz brał na siebie wynaturzenia pierwszej fazy kolektywizacji wsi na Białorusi. – Ogłosiliśmy – mówił – że każdy, kto nie wstąpi do kołchozu, będzie uznany za wroga władzy radzieckiej. Miało to na celu sprowokowanie mieszkańców wsi. Zgodnie z naszym prowokacyjnym stanowiskiem wprowadziliśmy wobec indywidualnych chłopów, którzy opierali się kolektywizacji, takie podatki, które wywołały wśród indywidualnego chłopstwa niezadowolenie i buntownicze nastroje. Inni mówili o sabotażu w przemyśle. Każda awaria w zakładach przemysłowych, każda katastrofa kolejowa, zawał w kopalni, każdy przestój z braku surowców i niewykonanie planu – wszystko to było wynikiem ich podstępnych działań. Chodżajewa oskarżono o burżuazyjny nacjonalizm. Był rzeczywiście przeciwnikiem wynarodowienia swoich rodaków w Uzbekistanie. Ikramow we wszystkim posłuszny był Stalinowi, co mu jednak w niczym nie pomogło. Według Ikramowa obaj współdziałali z Anglikami na rzecz oderwania Uzbekistanu od ZSRR i uczynienia go brytyjskim protektoratem! Czwartego dnia procesu Krestinski, całymi nocami torturowany przez śledczych, odwołał swoje poprzednie odwołanie zeznań i przyznał się do spotkania z Trockim. Trocki miał mu dać instrukcje w sprawie szpiegostwa, szkodnictwa i sabotażu. Najbardziej zdumiewające były jednak zeznania Zielenskiego, byłego członka KC, w latach 1923–1925 sekretarza moskiewskiej organizacji partyjnej. Wyszynski pytał: – W 1936 roku w Moskwie zabrakło nagle jajek. Czy było to wynikiem waszej działalności? Może nie waszej osobiście, ale kogoś z uczestników waszego bloku konspiracyjnego? Zielenski potwierdził. – W tej chwili nie pamiętam miesiąca, ale mogę podać następujący fakt. W 1936 roku dopuszczono do zepsucia się pięćdziesięciu wagonów jaj, motywem było szkodnictwo. Chcieliśmy w ten sposób wywołać niezadowolenie ludności. Stalin w swojej klitce zanotował: Wykorzystać propagandowo. – A jak stały sprawy z masłem? – pytał Wyszynski. – Nie handlujemy masłem na wsi – odpowiedział Zielenski. – Nie pytam was, czym handlujecie. Handlowaliście przede wszystkim najważniejszym: ojczyzną. Mówię o tym, jakie środki podejmowała wasza organizacja, aby zdezorganizować handel i pozbawić ludność towarów pierwszej potrzeby. Oprócz soli i cukru, czy wiecie coś o maśle? – Tak, wiem. – Na czym to polegało? – Przy wyrobie masła wszystkie organizacje zaopatrzeniowe stosowały międzynarodowe normy jakości. – Nie o to chodzi! – Właśnie o to chodzi. – Nie. – Jak to nie? Tak właśnie robiono… Tu włączył się przewodniczący sądu Ulrich. – Oskarżony Zielenski, nie sprzeczajcie się, nie odbiegajcie od tematu. Wyszynski nadal atakował. – Czy masło przeznaczone do sprzedaży zawsze było dobrej jakości, czy próbowaliście

popsuć jego jakość? Zielenski cicho przytaknął. – Tak, psuliśmy masło… – Czy były przypadki, że wasi wspólnicy, współuczestnicy przestępczego spisku przeciwko władzy radzieckiej i ludziom radzieckim, wrzucali gwoździe do masła? I szkło? – Były takie przypadki. – W jakim celu? – Wyszynski triumfował. – Żeby masło było smaczniejsze? Toż to zorganizowane szkodnictwo i działalność dywersyjna. Czy przyznajecie się do tego? – Tak. Jeden z dziennikarzy zagranicznych był zdumiony. Porucznik George Jenkins, wysłannik „Manchester Guardiana”2, zapisał w swoim notatniku: Uzbekistan miał być brytyjskim protektoratem, a minister rolnictwa kazał swoim podwładnym wrzucać szkło i gwoździe do masła! Czy to teatr absurdu?! Stalin czekał na zeznania Bucharina. Kilka lat temu, na XV zjeździe, gdy towarzysze chcieli zniszczyć pokonanego Bucharina, powiedział im: „Chcecie krwi Bucharina? Nie damy wam jego krwi!”. Wtedy jeszcze „ulubieniec partii” był mu potrzebny. Jeszcze razem z Radkiem mieli napisać nową, wspaniałą konstytucję ZSRR – „najbardziej demokratyczną na świecie”. Teraz przyszedł czas na niego. W śledztwie przez trzy miesiące Bucharin nie odpowiadał na zarzuty. Grożono mu sankcjami wobec żony i syna. Napisał do Stalina: Drogi przyjacielu! Jeśli jest to konieczne dla partii, stanę przed sądem, jak sobie życzysz. Wierzył, że proces jest potrzebny do umocnienia partii, i był gotów poświęcić się dla niej. Kiedy jednak przedstawiono mu jego zeznania z poprawkami Stalina, był tak zszokowany i zdumiony, że odwołał wszystko, co mówił poprzednio. Od czasu aresztowania wysłał do wodza kilkadziesiąt listów, w których wyznawał mu swoje uwielbienie, gorącą, dozgonną miłość i błagał o darowanie życia: Bredząc (miewam halucynacje), rozmawiam z Wami całymi godzinami. (Siedziałeś na pryczy, mogłem Cię dotknąć ręką). Niestety, to były tylko halucynacje. […] chciałem Wam powiedzieć, że byłbym gotów spełnić każde Wasze żądanie, bez żadnych innych myśli i bez najmniejszego wahania… Widziałem, jak spłynął na Ciebie duch Iljicza. Kto by się zdecydował na taką politykę Kominternu? Na żelazne przeprowadzenie drugiej pięciolatki, na uprzemysłowienie Dalekiego Wschodu, na reformy, na nową konstytucję? Miałem niesłychane szczęście, że mogłem być z Tobą! Istnieje jakaś wielka i śmiała polityczna idea generalnej czystki. Ta czystka obejmuje a) winnych, b) podejrzanych, c) potencjalnych podejrzanych. Jednych unieszkodliwia się tak, innych inaczej. Beze mnie nie mogło się w tej sprawie obejść. Tylko, na Boga, nie myśl, że w skrytości ducha mam Ci to za złe. Na sali sądowej potwierdził, że był jednym z najważniejszych przywódców bloku prawicowo-trockistowskiego, i przyznał się do ogółu zbrodni popełnionych przez tę kontrrewolucyjną organizację: „Bez względu na to, czy wiedziałem czy nie, czy brałem bezpośredni udział w tym czy innym czynie, czy nie brałem”. Tak, planował obalenie władzy sowieckiej siłą, w razie wojny, która „była w perspektywie prawdopodobna”. W sprawie zabójstwa Kirowa Bucharin jednak niczego nie powiedział. Przyznał tylko, że moralnie czuje się za nie odpowiedzialny. Na koniec swoich zeznań oświadczył: – Zasada, że przyznanie się oskarżonych do zarzucanych im czynów jest wystarczająca do orzekania o ich winie, przyjęta tu przez pana prokuratora, jest rodem ze średniowiecza.

Wyszynski aż podniósł się z krzesła, lecz zaraz na nie opadł, mocno zaczerwieniony, i nie odpowiedział. Jagoda w śledztwie schudł i zupełnie posiwiał. Był oskarżony o to, że za pośrednictwem Zaporożca ułatwił Nikołajewowi zabicie Kirowa. Rzekomo – na polecenie Jenukidzego, byłego sekretarza KC i przyjaciela Stalina, w 1937 roku skazanego w tajnym procesie za rzekomy terroryzm. Były szef NKWD unikał jasnych odpowiedzi, wypowiadał się wieloznacznie, co chwila zaprzeczał sam sobie. Na niektóre napaści Wyszynskiego mówił: „Pozwólcie mi nie odpowiadać na to pytanie”. – Komu wydaliście polecenie w sprawie Nikołajewa, zabójcy Kirowa? – Zaporożcowi w Leningradzie, ale to było nie całkiem tak… – A jaką rolę odegrali w tej sprawie Rykow i Bucharin? – Wydałem Zaporożcowi polecenie, kiedy pierwszy i drugi raz aresztowano Nikołajewa – odpowiedział zupełnie nie na temat Jagoda. – W którego teczce był… – Rewolwer i dziennik. I on go uwolnił. – Wyście to zaaprobowali? – Przyjąłem do wiadomości. – A potem wydaliście instrukcje, by nie przeszkadzać zamordowaniu Siergieja Mironowicza Kirowa? – Tak, wydałem. Nie tak… nie… – W nieco innej formie? – To nie było tak, ale to nieważne. Kiedy Jagoda czemuś zdecydowanie zaprzeczał, dwaj asystenci Wyszynskiego na skinienie swego szefa w ciągu kilku chwil wyszukiwali wśród kilkudziesięciu tomów akt – którymi zawalony był wielki stół – odpowiednie fragmenty zeznań z śledztwa. Wyszynski je odczytywał, a Jagoda odpowiadał: – Tak, to niezupełnie tak było, ale to nieważne… Stalin w swojej ciemnej loży niecierpliwił się. Jagodę oskarżono także o zabicie przy pomocy lekarzy wielkiego pisarza Maksyma Gorkiego, jego syna Pieszkowa (Gorki to pseudonim), członka politbiura Kujbyszewa i szefa dawnego OGPU, Mienżynskiego. Miał też podobno zamiar otruć oparami rtęci swego następcę – Jeżowa. – Zaprzeczacie więc, Jagoda, że zorganizowaliście morderstwo Mienżynskiego – indagował Wyszynski. – Zaprzeczam. – Czy w czasie śledztwa przyznaliście się do tego? – Tak. – Dlaczego? – Nie wiem. – A Pieszkowa? – Po co? Zabicie Pieszkowa byłoby nonsensem. – To odpowiedzcie na moje ostatnie pytanie: Czy wnosiliście jakiś protest lub skargi dotyczące przebiegu wstępnego śledztwa? – Nie. – Czy wnosicie w tej chwili? – Nie. Kujbyszew, Mienżynski, Gorki i Pieszkow zmarli z przyczyn naturalnych. Lecz Wyszynski potrzebował nie tylko planów zamachów, lecz krwawych ofiar. Tak potężne,

wieloletnie sprzysiężenie tylu wybitnych działaczy musiało mieć przecież jakieś osiągnięcia. Tymczasem naprawdę zginął tylko Kirow, a samochód Mołotowa zaledwie wpadł jednym kołem do rowu i nie był to żaden zamach, tylko zwykły wypadek. Jagoda od czasu do czasu na chwilę odzyskiwał swoją dawną energię i atakował. W pewnej chwili wybuchnął i zaczął grozić. – Możecie mnie naciskać, ale nie posuwajcie się za daleko! – krzyczał. – Powiem to, co chcę powiedzieć… Ale nie posuwajcie się za daleko, bo pożałujecie… Sala zamarła, a Stalin przeżył mały wstrząs. Czy powie, że to Stalin kazał mu zabić Kirowa? Jednak Jagoda nie odważył się posunąć dalej. W tym momencie jeden z reflektorów, nieuważnie pokierowany przez oświetleniowca z ekipy filmowej, powędrował w górę ściany nad sędziami, wydobył z półmroku wielkie godło Związku Radzieckiego, sierp i młot, a tuż nad nim – w oknie – wyraźną, charakterystyczną postać Stalina. Trwało to zaledwie chwilę, jednak większość zebranych zauważyła go. Zadrżeli pod wrażeniem mrocznej potęgi władcy. Stalin w okresie wielkiego terroru lat 1934–1938 zawsze trzymał się w cieniu, ukryty za plecami bezpośrednich wykonawców. Aż do aresztowania Jeżowa nigdy nie wypowiadał się publicznie o ich działaniach. Często krytykował nadgorliwość funkcjonariuszy NKWD. Starał się tworzyć wrażenie, że jest umiarkowany i rozważny, a nawet wobec zagubionych, błądzących komunistów – pobłażliwy i wybaczający. Ten jedyny raz został wydobyty zza kulis przez ostre światło reflektora. * Jagoda przez dwa lata sprawowania funkcji szefa NKWD służył Stalinowi najwierniej, jak potrafił. Mordował wszystkich, których mu wskazano. Nigdy nie zawiódł. Ciężko przeżywał nie tylko utratę władzy, ale i straszną niewdzięczność, jaka go spotkała. Pozostali, chociaż niewinni zarzucanych im przestępstw, nawet jeśli osobiście nie mieli krwi na rękach, latami budowali zbrodniczy system. I teraz ten system ich zabijał. Wyjątkiem byli lekarze oskarżeni o medyczne zabójstwa Kujbyszewa, Mienżynskiego, Gorkiego i Pieszkowa. Jedynie lekarzom obrońcy starali się pomóc, składając winę na Jagodę, który miał ich zmusić do zbrodni groźbami wobec rodzin. Szczególnym przypadkiem był jeden z najsławniejszych lekarzy w ZSRR, sześćdziesięciosześcioletni kardiolog, profesor Dmitrij Pletniew. Przed rewolucją członek Partii Konstytucyjnych Demokratów, później bezpartyjny, oddany całkowicie pracy, trzymał się od polityki jak najdalej. W grudniu 1936 roku Jeżow nasłał mu pacjentkę, której zadaniem było skompromitować profesora, oskarżając go o gwałt. „Prawda” nagłośniła sprawę i w lipcu 1937 roku profesora skazano na dwa lata więzienia. Związki zawodowe lekarzy publicznie lżyły go przez kilka tygodni. Kariera i życie osobiste profesora zostały zniszczone. Niewątpliwie już wtedy Jeżow planował późniejsze oskarżenie o zabójstwa medyczne. Ta paskudna sprawa miała uprawdopodobnić przyszłe oskarżenie. Wyszynski w obecnym procesie nie omieszkał przypomnieć kompromitującego wydarzenia sprzed dwóch lat. W śledztwie Pletniew odważył się powiedzieć Wyszynskiemu, że potwierdzi wszystko, co mu każą, ale „prosi o odprowadzenie do celi, gdyż Wyszynski napawa go wstrętem”. Po zeznaniach świadków, których pozwożono z więzień i obozów i którzy mówili, co im kazano, 11 marca od rana Wyszynski wygłaszał mowę końcową. Oskarżonych obrzucał wyzwiskami w rodzaju „śmierdząca kupa ludzkich śmieci”. – Odsłoniono łańcuch haniebnych, niebywałych, potwornych przestępstw, odrażających zbrodni, wobec których bledną i nikną zbrodnie najbardziej zatwardziałych, najpodlejszych, najbardziej rozpasanych i ohydnych przestępców. Godzinami podsumowywał kolejne punkty oskarżenia, nie pomijając nawet nonsensów

o szkle i gwoździach w maśle. Zgodnie z instrukcjami Stalina podkreślał skutki szkodnictwa i sabotażu. – W naszym kraju, bogatym we wszelkie zasoby, nie mogło być takiej sytuacji, żeby brakowało jakiegoś towaru. Teraz jest jasne, dlaczego przy naszym bogactwie i obfitości wyrobów nie ma tego, nie ma tamtego, nie ma dziesiątego. Właśnie dlatego. Winni są ci zdrajcy! Około południa, po trzech godzinach przemówienia, wyczerpany i chrypiący, kończył: – Żądam, by ich rozstrzelać jak parszywe psy! Nasz naród domaga się jednego: zgnieść przeklętą gadzinę! Miną lata. Groby znienawidzonych zdrajców zarosną chwastami i zielskiem… Drogą oczyszczoną z ostatniego brudu i plugastwa przeszłości naród nasz, jak dawniej, kroczyć będzie z naszym ukochanym wodzem i nauczycielem, wielkim Stalinem na czele, wciąż naprzód i naprzód, ku komunizmowi! W sali rozległy się oklaski. Sąd udał się na naradę, a jego orzeczenie nie zawiodło zebranych. Głównym oskarżonym pozostało już niewiele życia. Od 1 grudnia 1934 roku obowiązywał dekret Stalina nakazujący natychmiastowe wykonywanie wyroków. Dziennikarze zachodni akredytowani w Moskwie i relacjonujący trzy kolejne publiczne procesy – Zinowjewa i Kamieniewa, potem Piatakowa, a wreszcie Bucharina i Jagody – jakoś nie zauważali, że wielka czystka i terror tych lat sprowadziły całą historię Wielkiej Rewolucji Październikowej do absurdu. Oto bowiem okazywało się teraz, że sprawcy rewolucji, zarówno główni przywódcy, jak i szeregowi wykonawcy – niemal wszyscy – zawsze byli zwolennikami kapitalizmu, wrogami ludu, podstępnymi sabotażystami i szpiegami obcych wywiadów! Rewolucji dokonali widocznie tylko po to, żeby z nią potem walczyć! A najbardziej nienawidzili własnego dzieła – Związku Radzieckiego. * 15 marca3, dwa dni po ogłoszeniu wyroku, Sonia czytała w „Wieczernej Moskwie”: „Historia nie zna łajdactw dorównujących przestępstwom bandy antyradzieckiego «bloku prawicowo-trockistowskiego». Szpiegostwo, dywersja, szkodnictwo oberbandy Trockiego i jego pomagierów – Bucharina, Rykowa i innych – wzbudza uczucie gniewu, nienawiści, pogardy nie tylko ze strony narodu radzieckiego, ale i całej postępowej ludzkości. Próbowali oni zabić naszego ukochanego wodza, towarzysza Stalina. W 1918 roku strzelali do towarzysza Lenina. Przerwali płomienną nić życia Siergieja Mironowicza Kirowa, zamordowali Kujbyszewa, Mienżynskiego i Gorkiego. Zdradzili naszą Ojczyznę. Słynna radziecka służba bezpieczeństwa, kierowana przez stalinowskiego ludowego komisarza Nikołaja Iwanowicza Jeżowa, zniszczyła ohydne gniazda tych gadów!” Lecz dni „stalinowskiego ludowego komisarza” także były już policzone. W 1938 roku terror osiągnął szczyt. Trzyosobowe kolegia złożone z miejscowych naczelników NKWD, prokuratorów i pierwszych sekretarzy obwodów lub republik po kilkunastominutowych procesach skazywały na śmierć przez rozstrzelanie dziesiątki tysięcy członków aparatu partyjnego. Bezpartyjnych i szeregowych członków partii NKWD rozstrzeliwał bez żadnych formalności. Z wszystkich wielkich miast najbardziej ucierpiał Leningrad. Stalin nie lubił Pitra, jak nazywano Leningrad. W ciągu trzech lat od procesu Nikołajewa represjonowano tam co najmniej czterdzieści tysięcy ludzi. Mimo ogromnej liczby wykonywanych egzekucji i przerażającej śmiertelności w obozach więzienia i łagry były przepełnione do granic możliwości. Każdy aresztowany był zmuszany do podania przynajmniej kilkunastu wspólników swoich zbrodni. Wszystkich tych rzekomych wspólników aresztowano i znów każdy wydawał po kilkunastu następnych. W niektórych przypadkach aresztowani siedzieli miesiącami, zanim ktoś miał czas ich przesłuchać. Tymczasem

w ogromnej machinie policyjnej biurokracji nie można było niekiedy odnaleźć ich akt. Co do niektórych nie było wiadomo, skąd się wzięli. NKWD doszedł do krańców swoich możliwości przerobowych. Terror załamywał się pod własnym ciężarem. Szefowie NKWD, Stalin i jego współpracownicy zaczęli rozumieć, że jeśli czystka nadal będzie się tak rozwijać, to wkrótce w więzieniach znajdzie się jedna trzecia obywateli ZSRR. Stalin, jak zwykle, zrzucił odpowiedzialność na swoich najwierniejszych wykonawców. Jesienią spowodował powołanie komisji KC do zbadania działalności NKWD. Mołotow, Wyszynski, Malenkow i Beria wysmażyli sprawozdanie obciążające Jeżowa winą za wynaturzenia w metodach prowadzenia śledztw, co „prowadziło do represjonowania niekiedy zupełnie niewinnych ludzi”. Jeżowa na stanowisku ludowego komisarza zastąpił Ławrientij Pawłowicz Beria. Trzy tysiące ludzi Jeżowa Beria wysłał do łagrów. Pod koniec roku rozstrzelano około stu pięćdziesięciu bliskich współpracowników byłego szefa NKWD. Jego samego aresztowano w kwietniu 1939 roku. Najwierniejszego sługę Stalina oskarżono o planowanie zamachu na wodza i szpiegostwo na rzecz Anglii. Został zabity w następnym roku. W prasie pod koniec 1938 roku zaczęto coraz częściej pisać o wypaczeniach „jeżowszczyzny”. W Omsku aresztowano za nadużycia władzy i rozstrzelano prokuratora obwodowego i jego zastępcę. Poinformowano o rozstrzelaniu kilku śledczych za wymuszanie zeznań torturami. Na wolności pojawiło się wielu wcześniej aresztowanych. Wycofano wobec nich oskarżenia, nie zostali postawieni przed sądem, przywrócono im członkostwo partii. Sonia z nadzieją czytała o tym w gazetach i jeszcze uważniej słuchała na zebraniach partyjnych, gdzie zawsze można było dowiedzieć się więcej niż z prasy. Omawiano kilka wystąpień członków najwyższych władz partii, którzy podawali przykłady represjonowania niewinnych. Mówiono, że Żdanow na plenum KC grzmiał o łamaniu prawa przez Jeżowa i jego podwładnych i o niewinnie skazanych. Może wypuszczą ojca, jeśli jeszcze żyje? A jeżeli nie, może udałoby się przynajmniej przeprowadzić rehabilitację rodziców. Kiedy pod koniec 1938 roku przypadkowo spotkała Parszyna, zaczęła go o to wypytywać. Rozwiał jej nadzieje. Stalin miał powiedzieć, że liczba błędów popełnionych przez NKWD była niewielka i generalnie czystka była nie tylko pożyteczna, ale i niezbędna. – Nie powinienem ci o tym mówić, ale w tym tygodniu – powiedział Parszyn – komitet miejski dostał tajne pismo towarzysza Stalina. Ostro krytykuje nieprzemyślane ataki niektórych towarzyszy na organa bezpieczeństwa i przypomina o dopuszczalności stosowania środków przymusu w śledztwie. Przykro mi, Soniu, ale nie ma żadnych szans na rehabilitację twoich rodziców. 1 Nikołaj Krestinski – w 1919 członek pięcioosobowego politbiura za Lenina, były sekretarz KC i ambasador sowiecki w Berlinie. 2 Robert Conquest w Wielkim terrorze określa „Manchester Guardiana” jako pismo zdecydowanie antykomunistyczne. Ale Richard Pipes w Rosji bolszewików pisze, że zaraz po rewolucji wysłało ono do Moskwy jako korespondenta Arthura Ransome’a – sympatyka czerwonych. Może nie ma w tym sprzeczności, bo informacje te dotyczą różnych okresów odległych od siebie o ponad dwadzieścia lat. 3 13 marca, kiedy zapadł wyrok w tym najważniejszym dla Stalina procesie, wielki sukces odniósł też Hitler. Odwiedził swój rodzinny Linz po dokonaniu Anschlussu Austrii.

POSKRIEBYSZEW Grudzień 1938 Stalin był zmęczony. Zawsze pracował długo po północy. Kiedy przechodnie widzieli światła w oknach na pierwszym piętrze dawnego budynku Senatu na Kremlu, wiedzieli, że On pracuje. Poprzedniego dnia zasiedział się do piątej nad ranem, co nie było czymś nadzwyczajnym. W wielu miejscach w całym Związku Radzieckim wysocy funkcjonariusze partyjni musieli się przyzwyczaić, że Stalin może zadzwonić o każdej porze, a wtedy dobrze jest wykazać się czuwaniem na stanowisku. Stalin przygotowywał już referat na zbliżający się XVIII zjazd partii. Jeszcze po północy byli u niego Woroszyłow, Beria i Mołotow. Dał im do przeczytania brudnopis. Oczywiście bardzo chwalili. Słuchał ich zachwytów podejrzliwie, zastanawiając się, na ile są szczere. Nagle oznajmił: – To jest pierwotna wersja, którą odrzuciłem. Byli zaskoczeni i zmieszani. Tylko Beria zareagował przytomnie: – Towarzyszu Stalin! Jeśli taka jest wersja odrzucona, to wyobrażam sobie, jak świetna musi być ta, którą ostatecznie przyjęliście! Odprawił Berię i Woroszyłowa. Z Mołotowem jeszcze ponad godzinę rozmawiał o sytuacji w Europie i polityce wobec Niemiec. Cenił wiedzę Wiaczesława o stosunkach międzynarodowych i brał pod uwagę jego zdanie. Z Litwinowem, ludowym komisarzem spraw zagranicznych, ostatnio znów nie mógł się dogadać. Był według Stalina zbyt nieustępliwy wobec nazistów. Nic dziwnego, Litwinow jest Żydem. Choćby z tego powodu, żeby nie drażnić Hitlera, trzeba będzie go zastąpić kimś innym. Mołotow mówił, że należy starać się utrzymać pokój, uparcie ponawiać próby wdrożenia radzieckiego planu bezpieczeństwa zbiorowego w Europie, nawet jeśli nie ma on żadnych szans na realizację. Ma to tworzyć wrażenie, że ZSRR jest mocarstwem miłującym pokój. A przede wszystkim należy odwlekać nieunikniony wybuch wojny, jak długo to możliwe. Trzeba postępować ostrożnie, nie dać się sprowokować, starać się zyskać na czasie i tymczasem zbroić się, zbroić się, zbroić się. Razem sformułowali tezy do referatu „Zadania partii w dziedzinie polityki zagranicznej”. Potem, w środku nocy, kazał Poskriebyszewowi dostarczyć listę delegatów na poprzedni zjazd. Z 1255 aresztowano dotychczas 1108! „Zjazd zwycięzców”, jak go kiedyś nazwała propaganda, przeszedł do wieczności lub siedział w łagrach. Czytał nazwisko po nazwisku. Przypominał sobie ludzi. Znał osobiście niemal wszystkich. Przy bardzo wielu Poskriebyszew dopisał ołówkiem „wl”, a przy większości także i daty. „Wl” to wróg ludu. Co oznaczają daty, było jasne – wtedy ich rozstrzelano. W miarę jak czytał, aż się zdziwił, a nawet odrobinę zatrwożył – jak wielu zlikwidowano! Lecz uspokoił się, kiedy przypomniał sobie te dwieście siedemdziesiąt głosów oddanych przeciw jego kandydaturze do KC i owacje dla Kirowa. Rozstrzelano dużo więcej niż dwustu siedemdziesięciu, ale uważał, że trzeba niszczyć także potencjalnych wrogów, zanim jeszcze pomyślą, żeby się sprzeciwić. Jeśli zaczęliby działać, byłoby dużo trudniej ich powstrzymać. W ciągu dwóch ostatnich lat z partii usunięto trzysta trzydzieści tysięcy członków. Ale przyjęto prawie milion nowych. To już jest zupełnie inna partia niż ta z 1934 roku. Partia stalinowska. Aparat partyjny został całkowicie odnowiony. Wszyscy funkcjonariusze najwyższego i średniego szczebla zawdzięczają swoje stanowiska Stalinowi. Pomniejszych awansowali ci nowi, ludzie Stalina. Więc mają powody do zachowania lojalności. Starych bolszewików, ideowych komunistów,

niebojących się mówić, co myślą – prawie już nie ma. To dobrze. Również dlatego, że oni wiedzieli, jak podrzędną rolę odgrywał wódz w czasie rewolucji. W partii leninowskiej było mnóstwo zbrodniarzy, ale byli to też szaleni fanatycy, idealiści komunizmu, ludzie wybitni, niezwykłe indywidualności. W partii stalinowskiej na wszystkich szczeblach dominują miernoty i karierowicze. Samego Stalina Trocki kiedyś nazwał „wybitną miernotą”. Działa selekcja negatywna. Kariery robią posłuszni cynicy umiejący płynąć z prądem. Na najwyższe stanowiska trafiły najinteligentniejsze kanalie w rodzaju Wyszynskiego, Jeżowa czy Berii. Stalin o tym wiedział, lecz uważał za rzecz drugorzędną. Partia ma go przede wszystkim bez zastrzeżeń słuchać. Terror – uważał – ma znaczenie wychowawcze. Tego dnia nie pojechał już do Kuncewa. Od kilku miesięcy miał wygodne, bardzo duże, dwukondygnacyjne mieszkanie na drugim piętrze budynku dawnego Senatu na Kremlu. Rozbolał go ząb i długo nie mógł zasnąć mimo tabletek przeciwbólowych i środka nasennego. * Rano w gabinecie jak zwykle znalazł na biurku stertę gazet z zaznaczonymi artykułami do przeczytania, teczkę z tłumaczeniami wybranych tekstów z prasy zagranicznej i wielki stos dokumentów do przejrzenia. Do każdego z nich Poskriebyszew przypinał karteczkę z propozycją decyzji. Sekretarz doskonale znał swojego szefa i prawie zawsze potrafił trafnie odgadnąć jego zamiary. Stalin zwykle tylko stawiał na dokumencie swoją parafkę: Zgoda J.St. Poskriebyszew pracował w tzw. wewnętrznym, nieformalnym gabinecie Stalina od 1928 roku. Był przy nim nieustannie po szesnaście godzin na dobę. Wierny sługa trzymał w swych rękach ogromną władzę. Miał zdumiewającą pamięć, podobnie jak jego zwierzchnik. Był świetnie zorientowany w przebiegu wszystkich spraw, którymi zajmował się Stalin. Bywał szorstki i wyniosły wobec tych, którzy popadli w niełaskę, wcześniej jeszcze, nim się o tym dowiedzieli. Bali się go członkowie KC, a nawet niekiedy towarzysze z politbiura. Od Poskriebyszewa zależało, kto, oprócz najwyższych dostojników, dostanie się przed oblicze Stalina, które z tysięcy listów trafią do jego rąk, komu pozwolić na rozmowę telefoniczną z wodzem. Stalin w przypływach dobrego humoru zwracał się do niego: „Szefie!”. Szybko zapoznał się z doniesieniami prasy. Sytuacja w Europie była coraz bardziej napięta. Codziennie utwierdzał się w przekonaniu, że wojna jest coraz bliższa. Chciał wojny i nie bał się jej, byle jeszcze nie teraz. Dopiero wtedy, gdy ZSRR dostatecznie rozwinie się przemysłowo i uzbroi. Wojna światowa pomogła rewolucji komunistycznej. Od dawna już nie wierzył, że w czasie pokoju rewolucja rozleje się na resztę Europy i świata. Ale nowa wojna – był o tym całkowicie przekonany – zmieni świat i pozwoli ponieść rewolucję do innych państw europejskich oraz rozszerzyć strefę wpływów Związku Radzieckiego. Z innych spraw zwróciła jego uwagę notatka, że we Francji pisano, iż po ostatnim zebraniu Kominternu węgierski komunista Bela Kun został aresztowany. A przecież to nieprawda, Kun jest na wolności. Pomyślał, że trzeba to zdementować, wytknąć kłamstwo prasie burżuazyjnej i nagłośnić propagandowo. Listę osób proponowanych przez NKWD do rozstrzelania przeglądał machinalnie. Wiele nazwisk nic mu nie mówiło. Czasem tylko z pamięci wyłaniała się jakaś twarz, jakaś sytuacja, spotkanie w komisariacie ludowym, na konferencji partyjnej, na plenum KC lub wspomnienie, jak to, kiedy z Rudzutakiem w czasie wojny domowej jedli na frocie kapuśniak z jednej miski. Dziś list było kilka. Chyba nigdy jeszcze nie było jednego dnia aż tylu do rozstrzelania: razem 3168 osób. Złapał się na tym, że czyta nieuważnie. Cofnął się o kilka pozycji, przesuwał palcem powoli, czasem zatrzymywał się na chwilę. Kiedy skończył, było już kilka minut po południu. Na tej niezwykle długiej liście mężczyzn i kobiet – starych towarzyszy, młodych

komunistów, karierowiczów i koniunkturalistów, idealistów i zwykłych złodziei, partyjnych aparatczyków wyższych szczebli – nie znalazł ani jednego człowieka, którego chciałby pozostawić przy życiu1. Wezwał sekretarza, nie parafował listy, powiedział tylko: „Zgoda”. Poskriebyszew wziął teczkę, ale nie odchodził. Stalin popatrzył na niego pytająco. Sekretarz miał sino podkrążone oczy, był niedokładnie ogolony, wyglądał jak ciężko chory. – No, co tam? – Towarzyszu Stalin… – O co chodzi, szefie? – uśmiechnął się. – Moja żona… Wczoraj została aresztowana… Stalin przypomniał sobie, że kilkanaście dni temu powiedział Berii, żeby zainteresował się Bronisławą Solomonowną Poskriebyszewą. To wystarczyło. W zeszłym tygodniu szef NKWD informował, że brat Poskriebyszewej kilkakrotnie jeździł służbowo na Zachód, gdzie zamawiał sprzęt medyczny dla moskiewskich szpitali. – Wiecie, towarzyszu Stalin, że ona jest daleką krewną Trockiego? Stalin wiedział. – Jest podejrzenie o szpiegostwo, aresztować? – spytał Beria. – Skoro jest podejrzana o szpiegostwo, to oczywiście. Nie wiedział, kiedy Beria ją aresztuje. Teraz Poskriebyszew stoi nad nim i zaraz powie, że jego żona jest niewinna. Wielu krewnych najbliższych współpracowników Stalina trafiło w ręce bezpieki. Zawsze z jego polecenia. Traktował ich jak starotestamentowy Jahwe, który kazał Abrahamowi złożyć własnego syna w ofierze. To był najlepszy sprawdzian wierności. Powinni się z tym pogodzić i nadal pracować dla Stalina. Niewielu ośmieliło się wstawić za aresztowanymi. Tylko kobiety czasami odważały się prosić. Kilka lat później żona Mołotowa trafiła do łagru, bo Stalin musiał się na niej zemścić. A Mołotow nie odważył się za nią wstawić. Nie odważyli się prosić o swoich najbliższych Sergo, którego brata rozstrzelano, ani Kalinin, ani Pietrowski, ani Kaganowicz. – Tak? – Stalin zachmurzył się i patrzył sekretarzowi prosto w oczy. – Towarzyszu Stalin, ona jest niewinna, błagam, każcie ją zwolnić, proszę was, mamy dwoje dzieci… – To nie ode mnie zależy, przecież wiecie. Poskriebyszew doskonale wiedział, że to właśnie zależy wyłącznie od Stalina. I Stalin doskonale wiedział, że Poskriebyszew o tym wie. Jednak kłamał, bez skrępowania patrząc mu w oczy. I nawet się przy tym przepraszająco uśmiechał. Bardzo rzadko, ale jednak czasami zdarzało się, że Stalin okazywał łaskę. Na to właśnie liczył teraz Poskriebyszew. Wiedział, że lista kandydatów do rozstrzelania, którą dziś dał do akceptacji, jest rekordowo długa, i miał nadzieję, że to może na razie Stalinowi wystarczy. Nie tak dawno po przeczytaniu listu od zrozpaczonej żony aresztowanego Stalin kazał zwolnić nieuleczalnie chorego na raka, któremu lekarze dawali zaledwie kilka miesięcy życia. Poskriebyszew sam podsunął ten list swemu zwierzchnikowi. Wystarczało jedno jego słowo. Ale widocznie się mylił. Dziś Stalin nie chce być łaskawy. Poskriebyszew chciał prosić o litość, chciał powiedzieć coś o swojej wieloletniej wierności partii i wodzowi, ale zrobiło mu się słabo, zakręciło się w głowie, przestraszył się, że zemdleje, więc odwrócił się i ruszył do drzwi. Lecz Stalin zatrzymał go jeszcze: – Weź się w garść, Aleksandrze Nikołajewiczu. Jeśli jest niewinna, NKWD na pewno to wyjaśni. A teraz znajdź Belę Kuna i połącz mnie z nim telefonicznie. Ciężki stan sekretarza już go nie interesował. Kazał Berii zająć się Bronisławą Poskriebyszewą, bo ośmieliła się prosić go o zwolnienie z więzienia swojego brata. Przyszła do niego elegancko ubrana, umalowana i wyperfumowana. Myślała, że go uwiedzie. Rzeczywiście

była piękna. Ale Stalin nie lubił, gdy kobiety mieszały się do polityki. W Gruzji to byłoby nie do pomyślenia. A jeszcze bardziej nie znosił, gdy proszono go o zwolnienie kogoś z więzienia. Krótko przed swym samobójstwem Nadieżda prosiła go o zwolnienie z więzienia jednego z bliskich znajomych. Oczywiście twierdziła, że jest niewinny. Zdenerwował się, zadzwonił przy niej na Łubiankę i kazał natychmiast rozstrzelać. A teraz znowu Poskriebyszew! Martwi się, że dzieci zostaną bez matki. Znajdzie mu się inną żonę! No, nieważne! Teraz musi zająć się kimś innym: Belą Kunem. W czasie nieudanej rewolucji na Węgrzech w 1919 roku wyjątkowo okrutnie rozprawił się z przeciwnikami politycznymi. Po ucieczce do Moskwy objął władzę na Krymie, świeżo podbitym przez komunistów. Zorganizował tam taki terror, że zadziwił samego Lenina. Na ostatnim zebraniu Komitetu Wykonawczego Kominternu Kun został zaatakowany za rzekomo obraźliwe zachowanie wobec Stalina. Sygnał do ataku dał Manuilski, przedstawiciel partii radzieckiej w Komitecie Wykonawczym Międzynarodówki Komunistycznej, a reszta towarzyszy zgodnie rzuciła mu się do gardła. Kun zrozumiał, że jest skończony. Walczył jak ranny zwierz, przysięgał, że absolutnie nie miał zamiaru obrazić Stalina, ale na próżno. Wyszedł z zebrania i od razu towarzyszyli mu dwaj enkawudziści. Lecz nie został aresztowany. Kiedy Stalin kończył lekturę meldunków o przedterminowym wykonaniu rocznego planu w kilku gałęziach przemysłu, Kun był już na linii. – Witaj, Bela! Słyszałem, że jesteś w więzieniu! Ale to chyba nieprawda? – żartował. – A może hotel Lux zamieniono na więzienie? – Towarzyszu Stalin! Chciałem wyjaśnić… Oskarżono mnie, że was obraziłem. Zapewniam, nie miałem takiego zamiaru. Jeśli poczuliście się dotknięci, proszę, wybaczcie mi. Jest mi niezwykle przykro. Pod wpływem emocji źle się wyraziłem, bardzo, bardzo was przepraszam… – Nie ma o czym mówić, Bela. Nie przejmuj się tym. Ale powiedz mi, co z tym hotelem. Słyszałem, że nie jest zbyt wykwintny, ale żeby od razu więzienie? Czyżby wszyscy zagraniczni komuniści zamieszkujący Luksa byli już pod kluczem? – Hotel rzeczywiście taki sobie. – Kun odetchnął z ulgą, słysząc uśmiech w głosie Stalina. – Ale do więzienia mu daleko. – Ale czy jesteś tego pewien, Bela? – ciągnął Stalin. – Może w naszym ustroju takie właśnie są więzienia? Tak humanitarne i wygodne jak hotele? Czy obsługa nie chodzi w mundurach? Czy nie ma tam krat w oknach? – Cieszę się, że humor wam dopisuje, towarzyszu Stalin. – No… to zdjąłeś mi kamień z serca, Bela. Ale powiedzcie mi jeszcze, możecie wchodzić i wychodzić, kiedy chcecie? Kun śmiał się rozbawiony. – Zapewniam was, towarzyszu Stalin, byłem kilka razy w więzieniu, podobnie jak wy. I potrafię odróżnić hotel od więzienia. – No to dobrze. Ale jest taka sprawa, wiesz, gazety we Francji pisały, że siedzisz w więzieniu. Więc może byś to zdementował. Jeden z dziennikarzy francuskich akredytowanych w Moskwie podobno chciałby z tobą rozmawiać, żeby przekonać się naocznie. Mógłbyś im powiedzieć, że w Związku Radzieckim nie można nikogo aresztować za krytykę sekretarza partii, co? Zrób to dla mnie, proszę. – Ależ oczywiście! Oczywiście! – No to bardzo ci dziękuję. I pozdrawiam. Do zobaczenia na zjeździe partii! – Na początku marca? – Tak. Na początku marca. Cześć!

Odłożył słuchawkę i zaśmiał się cicho. Nacisnął guzik wywołujący Poskriebyszewa. Łysa głowa sekretarza pojawiła się w drzwiach. – Łącz z Berią. Telefon odezwał się prawie natychmiast. – Ławrientij, rozmawiałem z Belą Kunem. Ma udzielić wywiadu jednemu pismakowi z Francji i zdementować pogłoski o swoim aresztowaniu. Jak tylko artykuł się ukaże, możesz go zamknąć. – Rozumiem. – Co tam macie na niego? – Podejrzane kontakty z rumuńską policją w 1918 roku. Są świadkowie. Było potem wiele niespodziewanych aresztowań wśród tamtejszych komunistów. – A to kanalia! No, róbcie swoje. Wrócił do czytania papierów. Zatwierdził kilkadziesiąt odznaczeń dla konstruktorów uzbrojenia i dla dyrektorów zakładów przemysłowych, które wykonały plan roczny już pod koniec listopada. Chory ząb znów się odezwał. Kazał przyjść kremlowskiemu dentyście. Doktor Szapiro przyszedł wkrótce z asystentami taszczącymi sprzęt. Ponarzekał na stan uzębienia Stalina i zaproponował kompleksowe leczenie z zastosowaniem najnowszych metod protezowania. Ale Stalin nie miał czasu, kazał mu zająć się tylko tym bolącym. Środek przeciwbólowy zadziałał prawie natychmiast. Podziękował i wrócił do pracy. Odzyskał dobry humor i postanowił trochę wcześniej skończyć. Wieczorem pojechał do Kuncewa. Któryś raz z kolei przeglądał Mein Kampf i Rozmowy z Hitlerem Hermanna Rauschninga. Podkreślał fragmenty. Ostatnio czytał Hitlera na zmianę z pamiętnikami Bismarcka. Na marginesach zapisywał uwagi. Potem przyjechali zaproszeni na kolację Kaganowicz, Woroszyłow, Malenkow, Beria i Mołotow. – Beria, jesteś tamadą – oznajmił. Stali goście wodza wiedzieli, co to znaczy. W Gruzji tamada jest mistrzem ceremonii w czasie wielogodzinnych biesiad, kiedy mężczyźni, ucztując, załatwiają interesy i ważne męskie sprawy. Tamadzie nie może się sprzeciwiać nawet gospodarz. Należy spełniać wszystkie toasty, które wznosi. Beria lubił być tamadą. Podobnie jak Stalin wierzył, że według rosyjskiego przysłowia, co u trzeźwego w głowie, to u pijanego na języku. Miał mocną głowę i lubił upijać Poskriebyszewa, z którego bliscy przyjaciele wodza chętnie żartowali. Poskriebyszew właśnie przyszedł. Szukał okazji, żeby na osobności porozmawiać z Berią. Kochał swoją żonę. Stalin wziął ich obu na bok i kazał Berii zreferować zarzuty wobec Bronisławy. – Przecież to brednie! – krzyknął Poskriebyszew. Stalin się nie odzywał. Poskriebyszew popatrzył pytająco na wodza. Ten poklepał go po ramieniu i powiedział: – No, jak widzisz, nie wygląda to dobrze. Ale nie martw się, znajdziemy ci inną żonę. – Tamada wręczył mu szklankę koniaku i kazał wypić. Poskriebyszew był blady i spocony. Wypił, a Beria znowu napełnił mu szklankę. – Pij, nie martw się! Poskriebyszewowi było już wszystko jedno. Wypił i po chwili wybiegł do łazienki, gdzie zwymiotował. Szofer odwiózł go do domu nieprzytomnego. Stalin przypomniał sobie, że rano odebrał list od córeczki, Swietłany, z rozkazem: Dla towarzysza J.W. Stalina, Sekretarza nr 1

Rozkaz nr 15 Rozkazuję ci jak najszybciej zabrać mnie do kina na dobrą komedię amerykańską. Sietanka – gospodyni. Pieczęć. Była to zabawa, którą Stalin wymyślił dla Swietłany po śmierci jej matki. Prosił, żeby mu rozkazywała. Człowiek, który tak straszliwie niewolił innych, sam pragnął być czyimś niewolnikiem. I był nim! Człowiek niewolący innych nie może być w głębi duszy wolny. Swietłana mieszkała z ojcem na Kremlu, lecz listy wysyłali sobie pocztą i każdego ranka odbierali je, jakby byli daleko od siebie. Stalin pisał: Do mojej gospodyni – Sietanki. Witam cię, mój wróbelku! Obydwa twoje listy otrzymałem. To dobrze, że nie zapominasz o tatce. Posyłam ci granaty, mandarynki i owoce kandyzowane. Jedz i raduj się, moja gospodyni. Wasi nic nie posyłam, bo ciągle źle się uczy i tylko karmi mnie obietnicami. Wyjaśnij mu, że ja w ustne obietnice nie wierzę. Uwierzę Wasi dopiero wtedy, kiedy czynem tego dowiedzie i zacznie się uczyć chociaż na czwórki. Melduję ci, towarzyszko gospodyni, że byłem w Tbilisi przez jeden dzień, odwiedziłem swoją mamę i przekazałem jej ukłony od ciebie i Wasi. Rozkaz numer 15 zostanie wykonany. Czuję się nieźle i całuję was oboje. No, to na razie wszystko. Sekretarzyk Sietanki – gospodyni, biedak Stalin Nie było jeszcze bardzo późno, kazał zawołać Swietłanę. Kiedy przyszła, powiedział: – Moja córka od dwóch lat ma same celujące stopnie! Sietanko, gospodyni, prowadź nas do kina! – Lekko ją popchnął przed sobą. – Prowadź, bo bez przywódcy moglibyśmy zabłądzić. Cały orszak dostojników ruszył do starej oranżerii, przebudowanej na kino. Szli pustymi korytarzami Kremla. Sietanka na czele, za nią toczył się otyły generał Własik i reszta licznych ochroniarzy, potem Stalin i jego najbliżsi współpracownicy. 1 Z wszystkich przywódców partyjnych wysokiego szczebla na prowincji terror lat 1937–1938 przeżyli tylko Beria i Bagirow z Azerbejdżanu.

GALINA KRASNA Leningrad, 1939 W lecie Sonia zaliczyła w terminie wszystkie zajęcia i zdała egzaminy czwartego roku. Po wakacjach miała zamiar zapisać się na seminarium z angielskiej literatury współczesnej. Po fascynacjach Byronem na drugim roku i Szekspirem – na trzecim, przyszła kolej na Konrada Korzeniowskiego. Dziadek Aleksiej uwielbiał Konrada, miał wszystkie jego powieści, lecz mówił, że są za trudne dla młodej dziewczyny. „Dam ci je, jak będziesz starsza”, mówił. Także tego dnia, przed aresztowaniem, kiedy ostatni raz go widziała, powiedział, żeby poczytała Konrada, jak będzie starsza. Przeczytała Jądro ciemności, potem Lorda Jima, Tajfun, Nostromo, Smugę cienia, a potem całą resztę, łącznie z listami. Wreszcie – biografię i kilka podstawowych opracowań jego twórczości. Potem jeszcze raz czytała Jądro ciemności i Smugę cienia. Urzekał ją niezwykły, mroczny i tajemniczy klimat tej prozy i jej podskórny nurt surowej i prostej moralności. W pokoju nad swoim biurkiem powiesiła zdjęcie Konrada. Wypisała na nim grubą kredką myśl z Lorda Jima: „Prawdziwym wyzwaniem dla mężczyzny jest zmierzyć się z własnym sumieniem”. W 1939 roku fala terroru nieco opadła, lecz strach pozostał. Ludzie się bali, lecz na co dzień można było tego nie zauważyć. W okresie największych procesów pokazowych wielu kolegów Soni pasjonowało się sprawozdaniami z sal sądowych jak rozgrywkami sportowymi. Od rana czytali gazety. Komentowali. Wyroki śmierci przyjmowali jak gole strzelone przez ulubioną drużynę. Cieszyli się, że NKWD niszczy wrogów Związku Radzieckiego. Nienawidzili oskarżonych. Czy udawali ze strachu? Wciąż świętowano dni górnika, hutnika, budowlańca, czerwonoarmisty. Każdy zawód miał swój dzień. Jeździli wspólnie na majówki, na wycieczki do parków kultury i wypoczynku. Wszędzie grupą – kolektywem. Wódka lała się strumieniami. Pasjonowali się rozgrywkami piłkarskimi między drużyną NKWD – „Dynamem” a reprezentacją związków zawodowych – „Spartakiem”. Czkałow jako pierwszy człowiek na świecie przeleciał samolotem z Moskwy do Stanów Zjednoczonych, więc świętowali. Stachanow ustanowił wspaniały rekord wydobycia węgla – świętowali. Ludowi nie brakowało igrzysk. Ludziom według znanego powiedzenia Stalina „żyło się lepiej, żyło się weselej”. Sonię te masowe rozrywki, do których przywykła od dzieciństwa, teraz jakoś nie pociągały. Zaprzyjaźniła się z kilkoma kolegami i koleżankami. Tworzyli grupę, w której często razem się uczyli, w lecie chodzili na plażę nad Newą, jeździli rowerami za miasto, czasem wybierali się do kina. W przerwach między zajęciami razem pili herbatę w kafejce uniwersyteckiej. Czasem urządzali urodziny, popijali tanie wino i bawili się. Wania Markow był duszą towarzystwa i niezrównanym komikiem. Naśladował wykładowców, wygłaszał improwizowane monologi pełne absurdalnego humoru. Tworzył jednoosobowy kabaret. Galina Krasna, koleżanka Soni jeszcze ze szkoły, grała na pianinie i śpiewała. Była pogodna i uwielbiała robić wszystkim drobne prezenty. Matwiej i Rimma tworzyli parę już od dwóch lat. Oboje pisali niezłe wiersze, a także tłumaczyli poezję z angielskiego. Dwaj bracia Syrojedowowie z rusycystyki grali na gitarach. Sonia, wciąż oprócz nauki zajęta korepetycjami, miała niewiele czasu i tylko niekiedy bywała na tych spotkaniach. Wszystkich ich bardzo lubiła, było jej z nimi dobrze. Tuż przed wakacjami dowiedziała się, że wszyscy, z wyjątkiem Galiny i Wani Markowa, zostali aresztowani. Markow wyraźnie i uparcie jej unikał. Nie udało jej się z nim porozmawiać.

Galina była przerażona, wciąż odpowiadała wymijająco, coś kręciła. Wreszcie w którejś z kolei rozmowie, Galina mocno naciskana przez Sonię, opowiedziała, co się stało. Byli wszyscy u Syrojedowów i dobrze się bawili, kiedy Wania Markow zaczął odgrywać dialog toczący się w niebie między Leninem a Stalinem. Było to bardzo zabawne. Stalin musiał tłumaczyć się Leninowi, czemu w kraju wprowadzono wewnętrzne paszporty jak za caratu i dlaczego enkawudzista zarabia więcej niż robotnik. – Kiedy policjant zarabia więcej niż robotnik, mamy do czynienia z państwem policyjnym – przypominał Lenin. – Aresztowano wszystkich następnego dnia – mówiła Galina. – Dlaczego jednak nie aresztowano Wani? – zdziwiła się Sonia. – I czemu nie aresztowano ciebie? Galina się rozpłakała, a Sonia zrozumiała: – Więc Wania Markow jest agentem NKWD i prowokatorem?! Ten wesołek i błazen donosi na tych, których śmieszą antypaństwowe kawały! Nie do wiary! A ty, Galu? – Sonia i w to nie mogła uwierzyć. – A co miałam zrobić!? Gdybym nie doniosła, zamknęliby mnie razem ze wszystkimi. Co miałam zrobić? Nie mogłam ich uratować, nic nie mogło ich uratować, Markow doniósł na wszystkich. Tak mogłam uratować chociaż siebie. Sonia była wstrząśnięta. – Dziś wiem, co można było zrobić – mówiła Galina. – Gdyby od razu, wtedy, ktoś miał refleks i gdybyśmy wszyscy razem poszli donieść na tę świnię, pewnie nikomu nic by się nie stało. Ale trochę wypiliśmy, z początku nie dotarło do nas, co się wydarzyło, rozeszliśmy się zaraz do domów, a potem było już za późno. Soniu, Soniu, czy chociaż ty mi wybaczysz? – Galina rozpaczliwie płakała, a Soni było jej żal. Coś ciężkiego jak kamień osiadło jej na sercu. Pogłaskała Galinę po głowie. – Ja nie mam prawa ani ci wybaczyć, ani potępiać – powiedziała. – Nie na mnie doniosłaś. Teraz nie miała już przyjaciół. Galiny nie unikała, ale też nie były sobie tak bliskie jak dawniej. Z czasem zaczęła się jej bać. Doniosła na przyjaciół do NKWD, mogli i ją zwerbować na agentkę i prowokatorkę. Już Lenin mówił, że każdy członek partii powinien być czekistą. ZSRR stał się jedynym krajem na świecie, gdzie funkcjonariuszy tajnej policji i ich informatorów sławiono jako bohaterów. Propozycję zostania agentem wielu uważało za zaszczyt i dowód zaufania ze strony partii. Sonia poczuła się bardzo samotna. Z Katią widywała się rzadko, przyjaciół straciła. Nie miała się komu zwierzyć ze swoich myśli. Wieczorami, mimo narastającego zmęczenia, coraz więcej pisała w swoim pamiętniku. O swoim życiu i o sytuacji w kraju. To wszystko było coraz bardziej niezgodne z „linią partii”. Dziennik trzeba było gdzieś chować. Wkrótce nie mieścił się już w opróżnionych ciężarkach od dawna nieczynnego stojącego zegara. Chowała pamiętnik, owinięty w ceratę, w skrzynce pod węglem. Zdała sobie sprawę, że choć nadal jest członkiem partii – jej poglądy są już daleko poza partią. Ale od partii nie było ucieczki. Wystąpić z niej byłoby samobójstwem. * Późną wiosną, dwa miesiące przed zakończeniem roku akademickiego, zarządzono przegląd kadr w partii na uczelni. Czystki ogólnokrajowej w tym czasie nie było, musiała więc to być inicjatywa organizacji partyjnej uniwersytetu. Może dla uczczenia XVIII zjazdu partii. Na korytarzach pojawiły się skrzynki na donosy. Mogły być anonimowe lub podpisane, każdy był

mile widziany. Organizacje wydziałowe były tak liczne, że zebrania musiały się odbywać w największej sali wykładowej. W skład kilkuosobowej komisji weryfikacyjnej wchodził zawsze ktoś z komitetu miejskiego, sekretarz podstawowej organizacji partyjnej i oficer NKWD. Obecność wszystkich członków była obowiązkowa. Każdy miał przejść procedurę lustracyjną. Nie stosowano kolejności alfabetycznej, więc nikt nie wiedział, kiedy przyjdzie jego kolej. Wywołany stawał przed komisją i kładł na stół legitymację partyjną. Gdy wynik lustracji był pozytywny, komisja zwracała ją właścicielowi. Zatrzymanie legitymacji oznaczało wniosek o usunięcie z partii, który wymagał już tylko zatwierdzenia przez komitet miejski. Lustrowany zaczynał od życiorysu z uwzględnieniem pochodzenia klasowego, następnie dokonywał oceny swojej postawy i zaangażowania w sprawę wprowadzania w życie wytycznych partii. Członkowie komisji zadawali pytania i przytaczali treść donosów na delikwenta, jeżeli takie były. Oficer zabierał głos, jeśli NKWD wiedział o jakichś okolicznościach kompromitujących. W dyskusji, za lub przeciw lustrowanemu, wypowiadali się towarzysze zgromadzeni w sali. Decyzję podejmowała komisja. Sonia jeszcze w szkole, w 1933 roku, przechodziła podobny przegląd w Komsomole. W porównaniu z tym, co teraz zobaczyła, była to niemal sielanka. Wielkie podium udekorowane było czerwonymi sztandarami. Na ich tle bielały ogromne gipsowe popiersia Lenina i Stalina. W sali zasnutej dymem papierosowym czuło się niemal namacalnie strach i napięcie. Ludzie prawie wcale nie rozmawiali ze sobą. Aktywność w atakowaniu podejrzanych świadczyła o czujności klasowej i zaangażowaniu. Najbliżsi znajomi, nawet przyjaciele, nie patrzyli sobie w oczy. Bierność mogła być uznana za zbrodniczą pobłażliwość dla wrogów komunizmu. Usunięcie z partii oznaczało nie tylko koniec kariery, ale zwykle w krótkim czasie – aresztowanie. Wyniku lustracji nikt nie był w stanie przewidzieć. Już pierwszego dnia doszło do zupełnie niespodziewanych wykluczeń z partii. Po długim i pełnym frazesów przemówieniu przewodniczącego, przerywanym oklaskami, gdy wymieniał imię wodza, wezwano Siergieja Zołkina, kierownika biblioteki wydziałowej. Miał wzorowy komunistyczny życiorys. Urodzony w rodzinie robotniczej, wstąpił do partii kilka miesięcy przed Październikiem, w czasie rewolucji pracował w biurze leninowskiego Komitetu Centralnego w Smolnym. Po rewolucji studiował bibliotekoznawstwo, był delegowany do Moskwy na kursy marksizmu-leninizmu, potem sam prowadził szkolenia ideologiczne dla robotników w wielkich zakładach pracy. Od lat w bibliotece, od pięciu – na stanowisku kierownika. Mówił głośno i śmiało, niemal radośnie, ze swadą; był bardzo pewny i zadowolony z siebie. – Zawsze – zakończył swoją wypowiedź – byłem lojalny wobec partii i jej kierownictwa z naszym ukochanym wodzem, towarzyszem Stalinem na czele. – Więc nie macie sobie nic do zarzucenia? – spytał przewodniczący. – Nie, towarzyszu sekretarzu. – No… to ciekawe. A ja mam tu kilka interesujących donosów na wasz temat. W lipcu 1933 roku zamówiliście na Zachodzie prenumeratę kilkunastu czasopism kulturalnych i literackich, prawda? Powiedzcie mi, czy to z waszej inicjatywy. – No, nie. Polecił mi je zamówić rektor, to znaczy ówczesny rektor, Wasilij Karpow. Z kolei on, jak mi wiadomo, uzgadniał to z ludowym komisariatem oświaty, konkretnie z towarzyszką Krupską. – Wiecie, co się stało z Karpowem? – wtrącił enkawudzista. – Został aresztowany, bodaj w 1936 roku. Co się z nim stało potem, tego nie wiem. – Ach tak, nie wiecie! – Oficer zdusił papierosa w popielniczce i mówił powoli,

akcentując słowo po słowie. – Rozstrzelano go za działalność w klice zinowjewowsko-trockistowskiej, odpowiedzialnej za zabójstwo towarzysza Kirowa. Te czasopisma prenumerujecie do dzisiaj? Zołkin pobladł. – No tak. Ale, jak powiedziałem, tytuły były uzgodnione z towarzyszką zastępcą komisarza ludowego, Nadieżdą Krupską. – Nie zasłaniajcie się Krupską! Dostaliście jej decyzję na piśmie? – No nie… Powiedział mi o tym rektor, to jest Karpow. – I nie pomyśleliście, że ten parszywiec mógł was okłamać? Zołkin wychrypiał coś niezrozumiale. Krztusił się i nie mógł wydobyć głosu. Sonia siedziała w drugim rzędzie krzeseł i widziała, jak bibliotekarzowi pot spływa z czoła. Spotykała go czasem w czytelni czasopism, gdy czytała angielskie publikacje o Konradzie Korzeniowskim. Kiedyś nawet pomógł jej wyszukać jakiś artykuł. Był uczynny i miły. Sala zamarła w milczeniu. Zołkin poprosił o szklankę wody i wypił duszkiem. – Przyznaję, nie pomyślałem o tym. Rzeczywiście, wykazałem się karygodnym brakiem czujności. Ale towarzysze! To są wszystko gazety wydawane przez kręgi lewicowe we Francji, Anglii, Włoszech i w Hiszpanii. – A wy je wszystkie czytacie? – włączył się przedstawiciel komitetu miejskiego. – Znacie francuski, angielski, włoski i hiszpański? – Znam francuski i trochę włoski. Ale nie mam czasu czytać wszystkiego. – A to czytaliście? – Enkawudzista podniósł w górę egzemplarz tygodnika włoskich komunistów „Avanti”. – Wiecie, kogo tu drukują? – Wstał, odwrócił kilka stron i podsunął gazetę Zołkinowi pod nos. – Przeczytajcie! Zołkin patrzył na gazetę, jakby zobaczył ducha. – No! Czytajcie! – Troc… Trocki… – wymamrotał. Jego los był przesądzony. Komisja nie zadawała więcej pytań. Przewodniczący zarządził dyskusję. Od razu zgłosiło się kilku gorliwych oskarżycieli. Jeden z nich spytał, w ilu egzemplarzach biblioteka dostaje „Avanti”. – Zamówiliśmy jeden, ale przysyłają nam bezpłatnie trzy egzemplarze. – Więc bierzecie wszystkie! Jakby wam przysłali tysiąc, to wzięlibyście tysiąc i rozdawalibyście studentom – drwił napastnik z sali. Zerwały się okrzyki: – Precz z wrednym trockistą! – Wyrzucić z partii to kapitalistyczne ścierwo! – Dwulicowiec! Zebranie ciągnęło się jeszcze kilka godzin, prawie do północy. Tego dnia zlustrowano trzydzieści kilka osób. Gdy nie było zarzutów, szło szybko. Siedmiu członków partii nie otrzymało z powrotem swoich legitymacji. Jeden z nich zataił przed partią, że przed dwunastu laty ze swoją pierwszą żoną wziął ślub w cerkwi. – Wtedy ją kochałem – tłumaczył się – a ona była wierząca, musiałem się zgodzić na ślub cerkiewny. Zresztą rozwiedliśmy się i mam teraz drugą żonę, komunistkę. Przez tyle lat się do tego nie przyznawał, więc okrzyknięto go kłamcą i dwulicowcem. Legitymacji nie odzyskał. Sonia słyszała kiedyś, że Lenin i Krupska, a także Stalin i jego pierwsza żona Kato Swanidze również brali ślub cerkiewny, ale nie była pewna, czy to prawda. Konserwatora maszyn do pisania ktoś w donosie oskarżył, że systematycznie upija się

i bije żonę, co oczywiście nie przystoi członkowi partii. Biedak zapierał się, że to nieprawda, a donos na pewno napisał sąsiad, który chce wyrzucić go z mieszkania, żeby samemu je zająć. Udzielono mu nagany, ale legitymacji nie stracił. Doktorantka z katedry językoznawstwa kajała się co prawda przed partią już dawno, kiedy jej męża aresztowano, nie tylko jednak się z nim nie rozwiodła, lecz, jak napisał ktoś w donosie, wciąż pisuje do niego do więzienia i wysyła mu paczki. Broniła się rozpaczliwie. Mówiła, że potępia poglądy męża i próbuje przekonać go, że się myli i postępuje niesłusznie. Przecież to jej mąż! Nadal go kocha i wierzy, że się zmieni. Nic to nie pomogło. Spytano ją, ile donosów napisała dotychczas. – Ani jednego. Wobec tego uznano, że popiera wrogów ustroju. Cała reszta wyklętych miała równie ciężkie zarzuty. Sonia uświadomiła sobie, że podobne polowania na ludzi odbywają się wszędzie, w wielu tysiącach miejsc w całym Związku Radzieckim. Kroniki filmowe pokazują bohaterów takich zebrań, jako przykład wzorowej postawy komunisty, a gazety sławią czystkę, jako przejaw wysokiego poziomu demokracji socjalistycznej. Skoro wyrzucenie z partii oznacza najczęściej aresztowanie, a potem wyrok, to czy wyroki również są oparte na takich zarzutach, jakie właśnie usłyszała? Ta myśl ją przeraziła. Czy to możliwe? A więc tak! Przecież tego samego rodzaju zarzuty postawiono ojcu. Więc może nie tylko jego skazano niewinnie. Może to nie są odosobnione przypadki, lecz właśnie reguła? Może prawdziwe przestępstwa przeciwko władzy zdarzają się wyjątkowo? Skazano przecież tylu starych, zasłużonych bolszewików. Lecz, jak czytała w gazetach i słyszała na zebraniach partyjnych, prawie wszyscy skazani przyznali się do szpiegostwa, planowania zamachów na życie przedstawicieli komunistycznej władzy, do sabotażu, szkodnictwa, do dywersji. Przypomniała sobie, jak ktoś w kolejce przed więzieniem na Kriestach mówił o torturach stosowanych przez NKWD. Wtedy nie wierzyła: To niemożliwe w Kraju Rad! Oburzyła się i powiedziała temu człowiekowi, żeby nie szkalował NKWD. Kiedy Parszyn mówił jej o tajnym liście Stalina, w którym przypominał o dopuszczalności stosowania w śledztwach przymusu fizycznego, jakoś to do niej nie dotarło. Uznała, że chodzi chyba o jakieś bardzo wyjątkowe sytuacje. Nawet nie pomyślała wtedy, co właściwie oznaczają słowa „przymus fizyczny”. Teraz dopiero zrozumiała, że ojciec mógł być torturowany. Już w czasie aresztowania czekiści byli brutalni, popychali ojca. Mama, dziadek Aleksiej i Boria też mogli być torturowani. A ona się ich wyrzekła, wyparła! Potępiła ich i powiedziała, że gdyby wiedziała o ich zbrodniach, toby doniosła… Paliło ją to wspomnienie i przerażało wyobrażenie najbliższych, torturowanych przez oprawców z NKWD. Po powrocie do domu, samotna w swoim pokoju, przerażona i przygnębiona, długo płakała. Na uczelni czystka toczyła się dalej. Dzień po dniu, w dusznej atmosferze donosów i absurdalnych oskarżeń usuwano z partii „dwulicowców”, „wrogów ludu”, „element obcy” i „niepewny”. Wciąż czekała, kiedy padnie jej nazwisko. Nastąpiło to szóstego dnia czystki, późnym wieczorem. Tego dnia przedstawicielem komitetu miejskiego w komisji był Parszyn. Brutalnie atakował każdego, komu postawiono jakiekolwiek zarzuty. Przyczynił się do wyrzucenia wielu osób. Jednego z lustrowanych posądzono o jakieś kontakty sprzed lat ze zwolennikami Zinowjewa. Jakiś młody student, chyba z pierwszego roku, próbował go bronić. – Towarzysze! Nie przesadzajmy. Sam towarzysz Stalin na plenum Komitetu Centralnego mówił, że nie wolno oskarżać człowieka tylko dlatego, że chodził ulicą, przy której kiedyś mieszkał Trocki albo Kamieniew.

Natychmiast zerwał się Parszyn: – Słusznie, towarzyszu, właśnie tak mówił towarzysz Stalin. Tylko że chodziło o spotkania przypadkowe i nic nieznaczące, a tu mamy sytuację zupełnie inną. Chodzi o wielokrotne kontakty, trwające wiele miesięcy, które wskazują na ścisłą współpracę. Może tego nie pamiętacie, więc wam przypomnę, co na tym samym plenum powiedział towarzysz Kaganowicz: „Wrogom ludu roztrzaskamy czaszki!”. Po dyskusji legitymację zatrzymano. – Sofia Aleksandrowna Buriagina! – wywołał przewodniczący. Wzięła głęboki oddech i ruszyła na podium. Położyła legitymację na stole i zaczęła mówić: Rodzina z tradycjami bolszewickimi. Dziadek, jego udział w rewolucji, odznaczenie. Szkoła, praca w drużynie pionierów, Komsomoł, pierwsza nagroda w konkursie „Leningradzkiej Prawdy”, partia. Nie mogła pominąć sprawy rodziców. Ojciec, matka, ich wyroki. Powiedziała, że już dawno obszernie mówiła o tej sprawie na zebraniu partyjnym, odcięła się od nich i towarzysze przyjęli jej samokrytykę. To bardzo bolesne i nie chciałaby już do tego wracać. – No tak, to bolesne – zaczął oficer NKWD – lecz mamy tu… W tym momencie Parszyn zaczął mu coś gwałtownie szeptać do ucha. – Tak… kontynuował czekista – mamy tu dwa donosy, ale… to jakieś bzdury. Ludzie czasem wypisują takie idiotyzmy, że aż trudno uwierzyć… Możemy to pominąć. – Czy ktoś ma jeszcze jakieś uwagi w sprawie towarzyszki Buriaginy? – spytał przewodniczący. Nikt się nie zgłosił, sprawa była skończona, Sonia odzyskała legitymację partyjną. Było oczywiste, że zawdzięcza to Parszynowi. Uratował ją już po raz drugi. Dziwny człowiek. Tego dnia wykazywał się wyjątkową brutalnością wobec innych, zapewne po to, żeby móc okazać pomoc Soni. Co powiedział czekiście, że ten od razu się wycofał? Co było w donosach? Może o Katii, o wyrzuceniu jej z Komsomołu? Kto je napisał? Opis partyjnej czystki stał się bardzo długim rozdziałem w pamiętniku Soni. Zdała sobie sprawę, że ktoś nieżyjący w ZSRR może zupełnie nie rozumieć, co się tutaj dzieje. Chciała jak najdokładniej opisać wstrętną podejrzliwość i nieufność państwa wobec każdego obywatela Kraju Rad. Przytaczała napaści partyjnych inkwizytorów i odpowiedzi sądzonych ofiar dosłownie, tak jak je zapamiętała. Ale nie była pewna, czy ktoś, kto tego sam nie przeżył, może to sobie wyobrazić i zrozumieć. Czy sama nie powinna na tym zebraniu wstać i powiedzieć, co o tym myśli? Że nie wolno zmuszać ludzi, by donosili na najbliższych przyjaciół! Potępiać najbliższych, rodziców, mężów, braci! Już drugi raz wyrzekła się ojca i mamy. Czy mogłam nie potępić rodziców? – pisała w swoim pamiętniku. – Oczywiście, że mogłam. Katia się nie ugięła i nic jej się nie stało, nie mogła tylko studiować. Co prawda, ja po wyrzuceniu z partii mogłabym trafić do łagru. Teraz właśnie, jak u Konrada, muszę zmierzyć się z własnym sumieniem. * Któregoś wieczoru, w połowie sierpnia, do mieszkania Soni przy Czajkowskiego przyszła Katia. – Soniu, wychodzę za mąż – oświadczyła. – Dostaliśmy ładne mieszkanie w Stronie Piotrogrodzkiej przy ulicy Skorochodowa. – Promieniała, widać było, że jest szczęśliwa. – Bierzemy ślub w cerkwi Chrystusa Zbawiciela przy Prospekcie Zanewskim, 31 sierpnia o osiemnastej. – W cerkwi?! A cywilny?

– Cywilny już zawarliśmy. Zapraszam cię na cerkiewny, bo jest ważniejszy. Nie można go unieważnić ani się rozwieść, jest na zawsze, na całe życie. I, oczywiście, zapraszam na wesele. – Ormianie są prawosławni? – Jedni są unitami, inni należą do swojego Kościoła narodowego, Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego, ale już dziadkowie Dmitrija przeszli na prawosławie, kiedy zmienili nazwisko z Gandża na Gandżarow. – No a ty? Przecież nie jesteś ochrzczona. – Już jestem. – Coś takiego! Ślub w cerkwi! Katiu! Więc należymy już do różnych światów. Jak to się stało? Nie tak dawno byłyśmy obie w Komsomole. Wszyscy, rodzice, babcia i my, byliśmy komunistami. Co się stało? – Co się stało? Ty jeszcze pytasz? Komuniści zabili naszego ojca, naszą matkę, twojego Borysa i dziadka Aleksieja. Babcia umarła, bo po tym wszystkim nie chciała już żyć! A ty się pytasz, co się stało?! Czy ty jesteś ślepa i głucha? Nie widzisz, co się dzieje w naszym kraju? Sonia objęła siostrę i mocno ją przytuliła. – Co powiedzieliby tata i mama na taki ślub? Pomyślałaś o tym? – A co by powiedziała babcia? To ona była w naszej rodzinie najstarszą komunistką. – Babcia jakoś na swój sposób umiała łączyć te dwa światy. Ale my już nie możemy ich łączyć. NKWD popełnia błędy, pewnie nawet partia popełnia błędy, lecz to w niczym nie zmienia faktu, że komunizm jest przyszłością nie tylko Rosji, ale i świata. Albo jesteśmy za komunizmem, albo przeciw. Innej drogi nie ma. Radość w jednej chwili znikła z twarzy Katii. Zmarkotniała. – Przyjdziesz? – spytała. – Nie wiem. Dziękuję za zaproszenie, ale na wesele na pewno nie przyjdę. Nie mogę, wybacz! Żyjesz wśród ludzi, którzy są mi głęboko obcy. A do cerkwi? Muszę to przemyśleć. Cieszę się, że jesteś szczęśliwa. Bardzo bym chciała w tym dniu być z tobą, ale nie wiem, czy przyjdę, nie wiem… Nie chciała już mówić, co myśli o przyszłym mężu Katii, Dmitriju Gandżarowie, typku spod ciemnej gwiazdy, spekulancie i przestępcy. Było już za późno, żeby o tym mówić. * 25 sierpnia gazety donosiły o pakcie Ribbentrop–Mołotow. Dotychczas hitlerowskie Niemcy były najzacieklejszym wrogiem Związku Radzieckiego. Teraz, w jednej chwili, stały się najlepszym sojusznikiem. Stalin wzniósł toast za zdrowie Hitlera! Na zebraniach partyjnych tłumaczono ten alians jako tymczasowy. ZSRR chce zyskać na czasie, uzbroić się. Niemcy uwikłają się w wojnę z kapitalistycznymi krajami Zachodu, wykrwawią się wzajemnie, a klasa robotnicza w Europie, jak w czasie wojny światowej, podejmie walkę o wyzwolenie spod ucisku. Ogarniętemu rewolucją Zachodowi Związek Radziecki nieosłabiony wojną będzie mógł udzielić internacjonalistycznej pomocy. Nazistowskie Niemcy stały się sojusznikiem. Od tej chwili gazety chwaliły osiągnięcia Niemiec pod przywództwem Hitlera, a po dawnemu potępiały wyzysk klasy robotniczej w innych krajach kapitalistycznej Europy. * 31 sierpnia, w dniu ślubu Katii, Sonia do ostatniej chwili nie mogła się zdecydować, czy iść do cerkwi. Aż nagle przestraszyła się, że nie zdąży, i zaczęła się gorączkowo przebierać.

Cerkiew Chrystusa Zbawiciela była jedną z zaledwie trzech czynnych cerkwi w Leningradzie, wszystkie pozostałe zburzono lub były zamknięte przez władze. Z pewnością musiały być pod obserwacją NKWD. Włożyła płaszcz babci, jej staromodne buty z wysoką cholewką i wełnianą chustkę. Pod cerkwią stało kilka samochodów, zapewne Gandżarowa i jego przyjaciół. Jeden z nich był udekorowany białymi wstążkami i kwiatami. Wzdłuż metalowego parkanu przechadzał się mężczyzna z teczką, niewątpliwie tajniak. Mijając go, Sonia odwróciła twarz, szła zgarbiona, małymi drobnymi kroczkami. Kiedy weszła do środka, uderzyła ją cisza i słodki, korzenny zapach kadzidła. Paliło się mnóstwo świec, lecz w nawach pod ścianami panował półmrok. Cerkwi nie dostarczano prądu. Pomyślała, że musi to wyglądać tak samo jak dwieście czy pięćset lat temu w każdej cerkwi w Rosji. Przy wejściu starszy mężczyzna za niewielkim kontuarem sprzedawał długie, cienkie świeczki. Sonia nigdy w życiu nie była w cerkwi, poza wycieczką szkolną do Soboru Kazanskiego, po rewolucji zamienionego na muzeum religii i ateizmu. Nie wiedziała, jak się zachować. Poprosiła o świeczkę i spytała, ile płaci. – Co łaska – usłyszała. Dała dziesięć kopiejek. Sama nie wiedziała, dlaczego to robi, dlaczego stara się niczym nie wyróżniać i wtopić się w tłum wiernych. Cerkiew była wypełniona ludźmi. Na środku, na kwadratowym, białym dywanie leżała biała płachta ozdobiona liśćmi paproci. Za nią – stół z krzyżem i ikoną na pulpicie. Na schodku pokrytym czerwonym dywanem, przed drzwiami zasłaniającymi ołtarz klęczeli Gandżarow i Katia. On w białym garniturze, ona w białej sukni z trenem. Sonia przecisnęła się przez tłum i podeszła do jednego ze stolików przed bocznym ołtarzem, na których pochylone ukośnie leżały ikony. Zapaliła świeczkę i umocowała ją wśród innych. Znalazła miejsce w jednej z ostatnich ławek. Po chwili zobaczyła, że ktoś, kto właśnie przyszedł, też zapala świeczkę, ale przedtem ucałował ikonę na stoliku. Nie wiedziała, że tak trzeba. A jej świeczka właśnie spadła na podłogę, bo Sonia nie pomyślała, że przed włożeniem jej do tulejki trzeba spód ogrzać i roztopić wosk, żeby się przykleiła. Gdzieś z wysoka, jakby spod zielonej kopuły świątyni, zrazu bardzo cicho odezwał się chór męskich i kobiecych głosów. Narastał i potężniał, aż grzmiąc, wypełnił całą przestrzeń. Wznosił się i opadał jak miarowy oddech, jak przypływ i odpływ morza. Stopniowo zacichał. Dwoma, a czasem trzema głosami chór na przemian grzmiał i cicho błagał Boga: Hospody, pomyłuj! Hospody pomyłuj! Otworzyły się drzwi przed ołtarzem, weszli trzej popi, brodaci, w białych, złoconych ornatach, z wysokimi kołnierzami wystającymi aż nad głowy i w wielkich, kopulastych nakryciach głowy z krzyżami. Jeden z nich trzymał wysoko nad głową opasłą księgę – Biblię. Widocznie przed ceremonią zaślubin miała być sprawowana święta Liturgia. Wierni wstawali i klękali, a Sonia razem z nimi. „Religia to opium dla ludu” – przypomniała sobie tezę ze szkolenia w Komsomole. Naukowo udowodniono, że żaden Chrystus nigdy nie istniał. Jego cierpienie na krzyżu miało uczyć klasy uciskane pokornie znosić wyzysk, nie buntować się i czekać na szczęśliwe życie dopiero po śmierci. Jednak dostojne, zabytkowe wnętrze cerkwi, nabożeństwo, śpiew chóru – to wszystko wpływało na nią uspokajająco. Pomyślała, że od kilku lat, od aresztowania dziadka, wciąż żyje w nieustannym strachu. Bała się o Borysa, o ojca, potem o matkę, o Katię, a teraz boi się, co będzie z nią samą. Nie popełniła żadnego przestępstwa, nie zrobiła niczego złego. Więc dlaczego wciąż się boi? Dlaczego? Wszyscy w tej cerkwi też zapewne się boją, ale oni są wrogami komunizmu, więc mają powód, żeby się bać. Sonia, komunistka, członek partii, kochająca Związek Radziecki i wierząca w towarzysza Stalina – czemu się boi? Przypomniały się jej słowa babci: „Może coś źle robimy? My, komuniści”.

Idąc do cerkwi, myślała, że zobaczy coś w rodzaju przedstawienia w skansenie; kilku wiernych, starsze kobiety i mężczyźni na emeryturze, krewni i znajomi Gandżarowa. Lecz ludzi wciąż przybywało, aż stali ciasno stłoczeni ramię przy ramieniu. Widocznie przyszli nie tylko zaproszeni na ślub, lecz również inni – na Liturgię. Zaczęła ukradkiem przyglądać się osobom stojącym w pobliżu. Byli starzy i młodzi, dużo twarzy ludzi prostych, ale też wiele inteligenckich. Modlili się, niektórzy bezgłośnie poruszali wargami, a w ich twarzach Sonia ze zdumieniem dostrzegała pogodę i spokój. Czyżby się nie bali? Wszyscy należeli przecież do kategorii wykluczonych z komunistycznego społeczeństwa i pozbawionych praw obywatelskich. Nazywano ich „liszeńcami”. Nie dostawali kartek żywnościowych, nie mieli prawa do mieszkań komunalnych, a ich dzieci nie mogły studiować. Inni – wierzący, a więc „sekciarze”, byli kupcy lub przedsiębiorcy; nawet jeżeli przed rewolucją zatrudniali choćby jednego pracownika, według partii byli wyzyskiwaczami. Każdego z nich można było decyzją administracyjną wysłać do obozu. Konstytucja z 1936 roku przywracająca im prawa obywatelskie niczego w tej praktyce nie zmieniła. Od czasu rewolucji rozstrzelano osiemdziesiąt tysięcy duchownych różnych wyznań. Sonia wiedziała o represjach wobec kleru, chociaż nie zdawała sobie sprawy z ich rozmiarów. Tych trzech popów odprawiających Liturgię jutro mogło spotkać to samo. Kilka miesięcy temu Stalin proklamował pięciolatkę antyreligijną. Do końca 1943 roku miało już nie być w ZSRR ani jednej świątyni i ani jednego duchownego. Więc za parę lat to wszystko zniknie bezpowrotnie? Więc tak wyglądają ciemni fanatycy? Byli jak pierwsi chrześcijanie w starożytnym Rzymie, gotowi pójść na śmierć za swojego Boga. Ich twarze jaśniały. Popi chodzili dookoła ołtarza, kołysząc kadzielnicami na długich łańcuszkach. Klekotały przymocowane do nich dzwonki. Sonia chowała się w cieniu za filarem i dziwiła się, że ta uroczystość tak mocno ją porusza. Najstarszy pop, siwowłosy, z długą brodą, śpiewnie recytował słowa Pisma. Wiedziała, że to język starocerkiewnosłowiański, lecz pierwszy raz go słyszała. Chór odpowiadał: Hospody, pomyłuj! Po Liturgii pop podszedł do młodych i podał im zapalone świece. Trzykrotnie uczynił nad nimi znak krzyża. Drugi z duchownych podsunął mu tackę. Batiuszka pop wziął z niej obrączkę, dał do pocałowania Dmitrijowi i wsunął mu ją na palec. Drugą obrączkę pocałowała Katia. Batiuszka włożył ją na palec oblubienicy. Sonia skądś, nie pamiętała skąd, wiedziała, że to są zaręczyny, po których dopiero za chwilę odbędzie się ślub. I że popa ludzie nazywają „batiuszką”. Młodzi uklękli i przez chwilę się modlili. Kiedy wstali, pop poprowadził ich na środek cerkwi, na białe płótno. Spytał, czy wcześniej nie przyrzekli ślubu komuś innemu. Gdy odpowiedzieli, zapytał, czy chcą wziąć ślub. Trzykrotnie powtórzył formułę połączenia ich w jedność przed Bogiem – w małżeństwo. Batiuszce przyniesiono dwie korony ślubne; dał im do pocałowania krzyże na nich. Potem podał korony świadkom. Byli to czterej młodzi mężczyźni. Dwóch z nich, po stronie siostry, Sonia znała. Byli to koledzy ze szkolnego Komsomołu, obaj wtedy bardzo gorliwi komuniści. Drużbowie trzymali korony nad głowami nowożeńców, pop związał ich ręce białą chustą. Przeczytał z biblii rozdział o weselu w Kanie Galilejskiej. Chór zagrzmiał modlitwą „Ojcze nasz”. Katia, mała siostrzyczka Soni, została żoną Dmitrija Gandżarowa! Katia jest już zamężna! Jeszcze nie tak dawno bawiły się razem lalkami! Sonia raz po raz wycierała oczy chusteczką. Gdyby żył Borys, gdyby żyli rodzice, babcia, kto wie, może po studiach planowaliby ślub z Borysem? Oczywiście nie w cerkwi. Pop poprowadził nowożeńców trzykrotnie dookoła pulpitu z ikoną i krzyżem. Mijając ołtarz, za każdym razem kłaniali się. Aż stanęli przed Rajskimi Drzwiami w ikonostasie,

oddzielającymi ołtarz od reszty cerkwi. Jakaś starsza kobieta podała batiuszce dwie ikony, którymi pobłogosławił młodych. Życzył im błogosławieństwa Bożego w życiu rodzinnym. Chór śpiewał życzenia pomyślności na mnohaje leta. Uklękli teraz osobno po obu stronach ołtarza i znów się modlili. Wstali, podeszli do siebie, pocałowali się w usta. Katia wyjęła kwiat z lewej klapy marynarki męża i wpięła go w prawą klapę. Odwrócili się w stronę gości, którzy podchodzili i składali życzenia. Starsi ludzie, kobieta i mężczyzna, musieli być rodzicami Gandżarowa. Było kilku jego rodaków, łatwych do odróżnienia z powodu śniadej cery i czarnych włosów. Sonia bardzo pragnęła podejść do Katii, uściskać ją, ale nie chciała rozmawiać z Dmitrijem i jego rodziną. Mimo to, ulegając nagłemu impulsowi, już ruszyła w ich stronę, gdy nagle uświadomiła sobie, jak jest ubrana. Bardzo się zawstydziła i szybko wyszła z cerkwi, właściwie uciekła, odurzona słodkim zapachem kadzideł. Na wesele oczywiście nie poszła. Prezent ślubny i życzenia wysłała pocztą kilka dni wcześniej. Następnego dnia w Europie wybuchła wojna. Hitler zaatakował Polskę.

RIBBENTROP–MOŁOTOW 22 sierpnia 1939 roku ludowy komisarz obrony Woroszyłow odprawił delegacje Francuzów i Brytyjczyków, negocjujące w Moskwie ewentualną współpracę wojskową z ZSRR. Anglicy i Francuzi oczywiście nie obiecaliby Stalinowi Litwy, Łotwy, Estonii, Finlandii ani połowy Polski, ani rumuńskiej Besarabii. Hitler godził się na to wszystko, z wyjątkiem Litwy. Woroszyłow powiedział, że trzeba zawiesić rozmowy do czasu, „aż wszystko się wyjaśni”. Zdziwieni Francuzi i Anglicy nie rozumieli, co właściwie ma się wyjaśnić. Wkrótce mieli się dowiedzieć. Następnego dnia, wczesnym popołudniem, przyleciał do Moskwy niemiecki minister spraw zagranicznych Joachim Ribbentrop. Czterosilnikowy condor, samolot Hitlera, miał wymalowaną na burcie nazwę Immelmann III. Dwa dni wcześniej Führer zgodził się na zawarcie paktu o nieagresji z ZSRR i zatwierdził wstępny projekt porozumienia. Ribbentrop przyleciał z trzydziestoosobową delegacją wojskowych, esesmanów i specjalistów od gospodarki. Na lotnisku, ozdobionym sztandarami ze swastyką, orkiestra zagrała Deutschland, Deutschland über alles… i Międzynarodówkę – hymn ZSRR. Generał Własik, szef ochrony Stalina, zaprosił Ribbentropa do opancerzonego zisa. Pojechali najpierw do ambasady niemieckiej, gdzie czekano na nich z szampanem i kawiorem. O piętnastej, przez bramę Spasską, wjechali na Kreml. Niemca ubranego w skórzany płaszcz, czarną marynarkę i spodnie w prążki przywitał Poskriebyszew w galowym wojskowym mundurze. Weszli na piętro, gdzie na gości czekał premier i jednocześnie ludowy komisarz spraw zagranicznych Mołotow, Stalin i członkowie politbiura. Stalin był w świetnym humorze. Z Dalekiego Wschodu nadchodziły coraz lepsze wiadomości. Dobiegała końca wojna w Mandżurii. Żukow dobijał japońską 6. Armię otoczoną nad rzeką Chałchin-Goł. Po powitaniach i uściskach dłoni Niemcy usiedli po jednej stronie bardzo długiego stołu, Rosjanie po drugiej. Zaczął Ribbentrop: – Niemcy chcą od Związku Radzieckiego wyłącznie handlu i pokoju. Uzgodnienie warunków paktu poszło bardzo szybko. Tajny aneks do umowy dzielił Europę na strefy wpływów, niemiecką i radziecką. Stalinowi nie spodobał się jednak patetyczny wstęp o serdecznej przyjaźni niemiecko-radzieckiej. – Nie uważacie – powiedział – że powinniśmy bardziej liczyć się z opinią publiczną w naszych krajach? Całymi latami wylewaliśmy sobie na głowy kubły pomyj. Nasi specjaliści od propagandy robili w tym kierunku wszystko, co mogli, a teraz nagle nasze narody mają uwierzyć, że wszystko zostało zapomniane i wybaczone? Nie spieszmy się z tym tak bardzo. Niemcy się nie upierali, zgodzili się pominąć preambułę. Ribbentrop pojechał do ambasady zadepeszować do Hitlera. Pod wieczór wrócił na Kreml z jego zgodą i przywiózł resztę delegacji. Podano wódkę, Stalin wzniósł toast: – Wiem, jak bardzo naród niemiecki kocha swojego wodza. To wielki człowiek. Chciałbym wypić za jego zdrowie. Potem było jeszcze wiele toastów. Któryś z kolei Stalin wzniósł za swojego najwierniejszego przyjaciela w politbiurze, Łazara Kaganowicza. Wstał ze swojego miejsca i podszedł, by trącić się z nim kieliszkiem. Ribbentrop poczuł się zobowiązany uczynić to samo. Podszedł do Kaganowicza i trąciwszy się z nim kieliszkiem – wypił. Wiedział, że Kaganowicz jest Żydem. Stalinowi udała się ta mała prowokacja. Zawsze chciał uchodzić za przeciwnika antysemityzmu. Jednak kilka tygodni później nie przeszkodziło mu to nakazać NKWD wydanie towarzyszom z Gestapo żydowskich uciekinierów z Niemiec. Wielu z nich było komunistami.

Ubrani na biało kelnerzy z hotelu Metropol przynieśli szampana i zakąski. Tymczasem w pokoju obok Poskriebyszew z sekretarzem delegacji niemieckiej i z tłumaczami pisali uzgodniony tekst paktu i tajnego protokołu. Narysowali na mapie linię rozgraniczającą wpływy Niemiec i ZSRR. Kiedy skończyli, była druga w nocy 24 sierpnia. Do sali wpuszczono niemieckich i radzieckich fotoreporterów. Błyskały flesze. Podpisy złożyli Mołotow i Ribbentrop. Stalin podpisał się na mapie czerwonym ołówkiem. Wzniósł toast za Ribbentropa, a Ribbentrop – za Stalina. Kiedy trącali się kieliszkami szampana, jeden z niemieckich fotografów zrobił zdjęcie. Stalin zaprotestował: – Nie chcę, żeby to zdjęcie zostało opublikowane. Niemiec powiedział: – Jak pan sobie życzy, panie sekretarzu generalny. Już oddaję panu film. – No, jeśli pan mi obiecuje, że nie opublikuje tego zdjęcia, to ja panu wierzę, nie musi mi pan oddawać filmu1 – odrzekł Stalin. A zwracając się do Ribbentropa, uroczyście oświadczył: – Daję panu moje słowo honoru, że Związek Radziecki nie zdradzi swojego sojusznika. Potem kazał się zawieźć do Kuncewa. Tam, choć było już nad ranem, czekali na niego Chruszczow, Żdanow, Woroszyłow, Malenkow i Bułganin, którzy wrócili z polowania na kaczki. Kaczki właśnie się piekły. Chruszczow się chwalił, że ustrzelił ich więcej niż Woroszyłow, sławny jako świetny myśliwy. Stalin opowiedział im o podpisaniu paktu Ribbentrop–Mołotow. – Ten układ odwróci porządek świata – mówił. – Oczywiście to wszystko jest grą o to, kto kogo przechytrzy. Hitler myśli, że wystrychnął mnie na dudka. Ale ja wiem, do czego on zmierza. To ja go przechytrzyłem. Wojna z Niemcami jest nieunikniona, a my zyskaliśmy trochę czasu. I od dziś nie ma już solidarności wszystkich państw kapitalistycznej Europy przeciwko ZSRR. Chruszczow, od jakiegoś czasu ulubieniec Stalina, wpatrywał się w wodza jak w bóstwo. – Z Niemcami mamy teraz jeden wspólny cel. Wiesz jaki, Nikita? Chruszczow pokręcił głową. – I my, i oni chcemy wywrócić porządek wersalski w Europie, powstały po wojnie światowej. Nam chodzi o konsekwencje pokoju brzeskiego, im o wiele więcej. I tu nasze cele się rozchodzą. Wzięli Austrię i Czechosłowację, ale to dla Hitlera za mało, potrzebuje swojego Lebensraumu i będzie go szukał u nas, na Ukrainie i Białorusi, na Kaukazie. Ale i my mamy dużo większe cele niż tylko wywrócenie porządku wersalskiego. Chcemy wojny, ale dopiero wtedy, kiedy ZSRR będzie gotowy. Ekonomicznie i militarnie. Musimy ponieść rewolucję na Zachód. – Co zrobią Anglia i Francja, kiedy Hitler ruszy na Polskę? – spytał Woroszyłow. – Jak zachowają się jej zachodni sojusznicy? – Stalin zastanawiał się nad odpowiedzią. – Czy wywiążą się ze swoich zobowiązań? Zobaczymy, poczekamy, myślę, że będą tylko krzyczeć. Kiedy 1 września zaczął się hitlerowski Blitzkrieg w Polsce, Stalin czekał na reakcję Anglii i Francji. Wypowiedziały wojnę Niemcom i nic nie robiły. Hitler się nie pomylił, okazał się dobrym graczem. Stalin również. W połowie września nie miał już wątpliwości. Siedemnastego o szóstej rano armia radziecka wkroczyła do Polski. Mołotow przemawiał w radio: – Rząd radziecki uważa za swój najświętszy obowiązek podać pomocną dłoń swoim braciom Ukraińcom i Białorusinom. Niedługo później dowódcy frontowi radzieccy i niemieccy spotkali się w Polsce i ściskali sobie dłonie. Do Stalina docierały informacje, że Ukraińcy przyjmują Armię Czerwoną

entuzjastycznie, jednak czuł pewien niepokój. Prędzej czy później przyjdzie się zmierzyć z Niemcami. Chcąc lepiej zrozumieć Niemców, czytał o wojnie francusko-pruskiej 1870 roku, czytał o Hindenburgu, studiował niezmiennie Mein Kampf i publikowane w prasie niemieckiej wywiady z Hitlerem, często go cytował w rozmowach ze swoimi współpracownikami. Uważnie studiował pamiętniki Bismarcka. Ale popełniał błąd – Hitler bardzo się różnił od Hindenburga i Bismarcka. Nareszcie mógł się zemścić za klęskę w 1920 roku. Ponad milion Polaków deportowano na wschód, do Kazachstanu. W ciągu dwóch następnych lat zmarł co trzeci z nich. 60 tysięcy aresztował NKWD, 50 tysięcy rozstrzelano. Późniejsza zbrodnia katyńska przesłoniła pamięć o tym milionie i o tych pięćdziesięciu tysiącach. * Z Łotwą i Estonią poszło łatwo. Małe kraje nie mogły się sprzeciwić radzieckiemu kolosowi. Musiały się zgodzić na utworzenie radzieckich baz wojskowych na swoim terytorium. Kilka miesięcy później, pod groźbą karabinów, parlamenty obu państw uchwaliły przyłączenie się do ZSRR. „Towarzyszu Beria – powiedział Stalin. – Zajmijcie się rozlokowaniem naszych bałtyckich gości!” NKWD wymordował lub wysiedlił 34 250 Łotyszy, 60 000 Estończyków i 75 000 Litwinów. Pod koniec września Ribbentrop znów był w Moskwie i podpisał traktat o przyjaźni. Stalin ponownie zażądał Litwy i Hitler tym razem się zgodził. Tylko Finowie, ku zdziwieniu Rosjan, nie mieli zamiaru kapitulować. Nie zgadzali się na oddanie Przesmyku Karelskiego i północno-wschodnich brzegów jeziora Ładoga, koło Leningradu. * Wieczorem w Kuncewie biesiadował z Berią, Żdanowem i Woroszyłowem. Po kilku godzinach przy stole wszyscy byli już pijani. Stalin sam zjadł małego pieczonego prosiaka. Słuchali muzyki z radzieckiego adaptera Krasnogwardiejec; kilka razy nastawiano przez wodza jego ulubioną gruzińską pieśń Suliko. Śpiewali chórem Szumieł kamysz: „Trzciny szumiały, drzewa szumiały na wietrze, noc była ciemna… A kochankowie nie spali całą noc”. Stalin w młodości miał dobry głos, pięknie śpiewał. Już w seminarium duchownym był za to podziwiany, śpiewał nawet w operze w Tyflisie. Woroszyłow fałszował, a Żdanow – muzykalny, dobry pianista – dusił się z powodu astmy i wciąż brakowało mu tchu. Wśród swoich Stalin pił zwyczajnie, nie udawał, jak na spotkaniach z delegacjami zagranicznymi, kiedy nalewał sobie wody z butelki po wódce. – Nasza granica z Finlandią jest za blisko Leningradu – mówił Żdanow. – To niebezpieczne na wypadek wojny, bo Niemcy zwąchają się z Finami. Koniecznie trzeba ją przesunąć dalej na zachód. – Po co paktować z Finami?! – bełkotał Woroszyłow. – Zajmiemy Finlandię w dwa tygodnie! Nie, w jeden tydzień! Pokażemy im radziecki Blitzkrieg! – Nie gorączkuj się, Klim. – Stalin także był już podpity. – Pod koniec tysiąc dziewięćset siedemnastego roku byłem na zjeździe fińskich socjaldemokratów w Helsinkach. Byłem wtedy komisarzem do spraw narodowości. Oświadczyłem, że dajemy Finlandii wolność. Decyzja Lenina, między nami mówiąc, błędna. Za to teraz przywieziemy im naszych własnych fińskich komunistów z Kuusinenem na czele. Wypijmy za to! – Podniósł kieliszek, wypił i coraz bardziej zamroczony, zmienił temat. – Coś wam opowiem, posłuchajcie…

Ale Woroszyłow właśnie pokazywał Berii kroki jakiegoś ludowego tańca rosyjskiego. Żdanow przywołał ich do porządku. – Przestańcie, Stalin mówi! – Walnął jednego i drugiego po plecach. – Siadać i słuchać! Kiedy się zreflektowali, Stalin zaczął opowiadać: – W lecie tysiąc dziewięćset siódmego roku organizowałem akcję ekspropriacyjną w Tyflisie. – Starannie nabijał fajkę. Zapalił. Pyknął raz i drugi. – Stare czasy… Byłem młody, nie miałem jeszcze trzydziestki. Na zlecenie Lenina zdobywałem fundusze dla partii. Miałem swoich ludzi w banku, dowiedziałem się, że ma przyjść duży transport pieniędzy, prawie milion rubli. – Sięgnął po kieliszek wódki. Wypił. – Pracowałem nad tym kilka miesięcy. Powstał plan. Kierować akcją miał Petrosjan, Kamo. Szkoda, żeście go nie widzieli! Czocha, kaukaski płaszcz z patrontaszami na piersi, kindżał u pasa. Kochał zabijać! Wykryliśmy raz szpicla Ochrany, a on przychodzi do mnie i prosi: „Koba, pozwól mi zabić go dla ciebie. Będę mu pomalutku podrzynał gardło”. No, to był odpowiedni człowiek. Stalowe nerwy. Potrafił się maskować, przebierać. Mógł zmieniać się w księcia, staruszkę albo w oficera kawalerii. Lenin mówił o nim „mój kaukaski bandyta”. Raz dom, w którym się ukrywał, otoczyli agenci. Przebrał się za praczkę, zgarbioną starowinkę, i minął ich z tobołkiem bielizny na plecach. Więc on miał kierować akcją; nie przewidziałem, że zrobi taką jatkę… – Lubimy jatki… – wtrącił się kompletnie już pijany Woroszyłow. – Dwudziestu bojowców, kilka dziewcząt. Czekają na konwój na rynku. Kamo w przebraniu carskiego oficera kawalerii popisuje się przed kobietami. Harcuje konno, pokazuje dżygitówkę, wywija czerkieską szablą. Dziewczyny mają pod sukniami pistolety i bomby. Kiedy konwój dotrze do rynku, ostrzelają, rzucą bomby, przejmą transport. Biesiadnicy słuchali coraz uważniej. Opowieść Stalina przypominała film sensacyjny. – Naprzeciw banku była tawerna Tilipuczuri. Wielkie okna, widać wszystko jak na dłoni. Stamtąd obserwowałem akcję. Tam czekała też jedna z grup bojowców. Na rynku Patsija Gołdawa i Anneta Sułakwelidze, piękne czarne dziewiętnastolatki, kręcą się koło oficerów żandarmerii czekających na konwój. Flirtują, starają się odwrócić ich uwagę. Konwój wjechał na plac pełen ludzi. Wóz pocztowy, za nim wóz z żołnierzami ochrony. Kozacy na koniach, z przodu, z tyłu, po bokach. Padły strzały i bomby. Jedna, druga… czwarta! Znów strzały. Jedna z dziewczyn strzałem z pistoletu rani dowódcę konwoju. Leży na ziemi i strzela, ale całą twarz ma zalaną krwią, strzela na oślep. W trzy minuty obstawa jest zniszczona, kozacy i konie na bruku, wóz obstawy wywrócony na bok, konie dogorywają, transport jest nasz. Nagle jeden z koni wozu pocztowego zaczyna się podnosić. Jego towarzysz leży nieżywy, wybuch oddzielił go od wozu, oderwał z orczykiem. Koń wstaje i razem z wozem rusza galopem. Gna zboczem w dół, w stronę Bazaru Żołnierskiego, pieniądze odjeżdżają! Nasi wciąż rzucają bomby, nie wiadomo po co! Lonty krótkie, trudno od nich uciec. Na szczęście kilku zorientowało się, co się dzieje. Baczua Kupriaszwili w ostatniej chwili rzuca granat pod brzuch konia. Sam też dostał odłamkami, ale konia rozerwało. Inni skoczyli do wozu, wyładowali worki z pieniędzmi. Pojawił się Kamo z mauzerem w ręce. Podjechał powozem, zabrał worki, zawrócił. Z naprzeciwka nadjeżdża wóz policyjny. Bałabanski, zastępca komendanta policji w Tyflisie. Kamo, wciąż w mundurze oficera kawalerii, woła do nich: „Pieniądze bezpieczne, jedźcie na plac!”. Bałabanski dopiero następnego dnia zrozumiał, że milion rubli przejechał mu koło nosa. Popełnił samobójstwo. – Koba, ale z ciebie był bandyta! – zachwycił się Beria i wzniósł szklankę wódki. – Bojowiec nie bandyta, Ławrientij. Bo-jo-wiec! – Twoje zdrowie. Zdrowie towarzysza Stalina, króla wszystkich gangsterów świata! Stalin nie zwracał na niego uwagi i mówił dalej:

– Tymczasem na placu zamiast uciekać, nadal rzucają bomby. Było południe, plac pełen ludzi, zginęło czterdzieści osób, wielu przechodniów. W tym kobiety, dzieci. Czterdziestu zabitych, ponad setka rannych! Niektórzy nasi ucierpieli od własnych bomb. Rzecz od razu stała się sławna, pisały o tym gazety na całym świecie. No, wyobraźcie sobie! Gdzie w napadzie na bank ginie czterdzieści osób? Mieli rzucić cztery bomby, a rzucili nie wiadomo ile! Ale to Kamo, Kamo tak wszystkim pokierował. Po prostu wpadł w szał zabijania. – Za-bi-jać drani bur-żu-jów! Za-bi-jać… – mamrotał Woroszyłow. – Lenin miał z powodu tego napadu kłopoty, bo partia w ogóle nie akceptowała akcji ekspropriacyjnych. A tu jeszcze taka jatka! Partia przez długi czas miała wszędzie złą prasę. No, wypijmy za Kamo, mojego przyjaciela, znałem go jeszcze jako chłopaka w Gori, biliśmy się na pięści, niech mu ziemia lekką będzie. Wpadł w Niemczech. Pojechał tam kupić dynamit, został aresztowany. Torturowali go, a on udawał obłąkanego, żeby uniknąć odstawienia do Rosji. Trwało to bardzo długo. Tak długo, aż lekarze uznali, że rzeczywiście jest wariatem. Uciekł ze szpitala psychiatrycznego po ekstradycji do Rosji. – Dużo takich napadów zrobiliście?2 – pytał Beria. Stalin tylko machnął ręką. – Polityka to brudna sprawa. Robiliśmy brudną robotę dla partii. – Podniósł kieliszek i kończył: – Trzeba było coś zrobić z Kamo. Zginął w wypadku samochodowym… Był moim przyjacielem, kochałem go, ale to był zły człowiek… Otóż, do czego zmierzam? Nie należy zabijać ludzi bez potrzeby. Spróbujemy zmusić Finów do ustępstw. Wyślemy ultimatum. Jeśli się nie poddadzą, wojna. To mały kraj, to nie będzie trudne. 1 Niemiec nie dotrzymał słowa. Zdjęcie wkrótce obiegło prasę w całej Europie. 2 Stalin i inni towarzysze na Kaukazie dokonali kilkudziesięciu podobnych napadów.

WOŁODIA KORABLEW Leningrad, 1939–1940 Wiadomość o zajęciu przez wojska radzieckie połowy Polski Sonia przyjęła z zadowoleniem. Polskich robotników i chłopów Armia Czerwona wyzwoliła od burżuazyjnego ucisku. Z tego samego powodu rok później cieszyła się z wejścia Litwy, Łotwy i Estonii w skład republik radzieckich. 27 listopada 1939 roku przeczytała w „Leningradzkiej Prawdzie”, że fińska artyleria ostrzelała radziecką jednostkę przygraniczną w wiosce Majniła, fińskie Mainili. Maleńka Finlandia zaatakowała ogromny Związek Radziecki! W Leningradzie od razu setki młodych ludzi zgłosiło się ochotniczo do wojska. Gazeta wydrukowała długą listę nazwisk i Sonia znalazła wśród nich kilkunastu swoich kolegów szkolnych. Cztery dni później na całej liczącej 1300 kilometrów granicy, od Bałtyku do Murmańska, ponad pół miliona żołnierzy Armii Czerwonej zaatakowało Finlandię. Lotnictwo radzieckie bombardowało Helsinki, Turku, Kotkę, Hanko, Lahti. Na Przesmyku Karelskim, na strategicznie najważniejszym odcinku granicy, między Zatoką Fińską a jeziorem Ładoga, osiem dywizji 7. Armii, z ogromną przewagą artylerii i broni pancernej, szło na północny zachód bez większego oporu ze strony przeciwnika. Lecz ten mały radziecki Blitzkrieg został zatrzymany już po kilku dniach. Doniesienia gazet były coraz mniej entuzjastyczne. Pojawiły się informacje, że państwa kapitalistyczne udzielają wielkiej pomocy Finlandii, a Amerykanie wysłali na front tysiące samolotów ze swoimi najlepszymi pilotami. W rzeczywistości nie było żadnej pomocy z Zachodu ani amerykańskich samolotów, ale Sonia, jak i inni, wierzyła gazetom. Wkrótce szpitale w mieście zaczęły się zapełniać rannymi z frontu. Sonia dwa razy w tygodniu jeździła do jednego ze swoich uczniów na ulicę Żukowskiego przy skrzyżowaniu z Prospektem Litiejnym, gdzie mieścił się szpital imienia Kujbyszewa. Pod koniec roku dwukrotnie widziała, jak z sanitarek i ze zwykłych, krytych plandekami ciężarówek żołnierze i pielęgniarki wynoszą rannych. Za pierwszym razem było kilka aut, za drugim – policzyła je. Było dwanaście. Po Nowym Roku, pod koniec stycznia, sąsiadka Soni, mieszkająca na tym samym piętrze naprzeciwko, Irina Markow-Szwarc, pracująca w administracji szpitala Miecznikowa, powiedziała jej, że żaden szpital w Leningradzie nie przyjmuje już rannych. – Nie ma już miejsc. Odsyłamy ich dalej, do szpitali w obwodzie leningradzkim, i przez to umierają w transporcie – mówiła. – U nas leżą na korytarzach, w piwnicach, w gabinetach lekarskich i na strychu. Są strasznie poranieni przez miny, wielu ma odmrożenia. Soniu! Strach na nich patrzeć. Wielu jest skrajnie wycieńczonych. To ci, których udało się odbić z okrążenia w fińskich „kotłach”, gdzie przez wiele dni bronili się, głodując i marznąc. – Czy można ich odwiedzać? – spytała Sonia. – Wielu moich kolegów poszło na front na ochotnika. – We wszystkich szpitalach jest zakaz wpuszczania kogokolwiek poza krewnymi rannych, ale u mnie, jeśli zechcesz, pomogę ci wejść, może odnajdziesz kogoś ze swoich chłopców. Sonia próbowała skontaktować się z rodzicami dwóch kolegów z klasy, którzy byli na liście ochotników drukowanej w gazecie. Nie zastała nikogo, adresów pozostałych nie znała lub nie pamiętała. Kilka dni później, wieczorem, była w szpitalu Miecznikowa. Przeciskała się pomiędzy łóżkami, patrzyła w twarze rannych. Setki twarzy. Zabandażowane głowy, kikuty nóg,

rąk, półprzytomne oczy. Niektórzy cicho jęczeli, inni spali. Nikogo ze znajomych nie znalazła. Przyniosła im jabłka i słodycze. Nigdzie przy łóżkach nie widać było odwiedzających, krewnych czy znajomych. Spytała kilku, skąd pochodzą. Wszyscy mówili, że z Ukrainy, jeden był z Kazachstanu. – Aniele, przyjdź do nas jeszcze, odwiedź nas – prosił młody chłopak. Potem często przypominały jej się blade, cierpiące twarze i miała wyrzuty sumienia, że nie ma czasu ich odwiedzić. Wybrała się do szpitala dopiero na początku marca. Znów chodziła po salach i korytarzach, szukając kolegów ze swojej klasy i szkoły. Znów rozdawała jabłka i słodycze. Poznała kilku z poprzedniej wizyty. Witali ją jak dobrą znajomą. Chłopak spod Charkowa, z dziecinną twarzą, ledwie widoczną spod bandaży, chwycił jej rękę i nie chciał puścić. – Posiedź przy mnie – prosił. – Nie odchodź, porozmawiajmy. Znów nie znalazła żadnego z kolegów. Może to dobrze, myślała. Może nikomu z nich nic się nie stało… Kiedy wychodziła, przy portierni spostrzegła mężczyznę, który wydał jej się znajomy. Szedł z korytarza naprzeciwko, lekko kulejąc. Kiedy spojrzał na nią, zatrzymał się. – Sonia! Sonia Buriagina… Sonia patrzyła i nadal nie wiedziała, kto to jest. Uśmiechał się i w tym uśmiechu było coś dziwnego. Później, kiedy o tym myślała, zrozumiała, że śmiały się tylko jego usta – ale nie oczy. – Nie poznajesz mnie, Soniu? – Wołodia Korablew! Jak ty się zmieniłeś! – To był ten wesoły chłopak, Wołodia, z którym przed laty pierwszy raz w życiu się całowała. – Nie widzieliśmy się od matury. Co się z tobą działo? – Byłem na wojnie. – Tak? – Właśnie wróciłem. Miałem szczęście. Kula drasnęła mnie w kolano, drobiazg, ale już się nie nadaję do wojska. – Szukałam tu chłopców z naszej klasy. Nikogo nie znalazłam. – Nie szukaj ich. Żaden nie przeżył. – Niemożliwe, skąd wiesz? – Byliśmy w jednej kompanii, wszyscy z naszej klasy. Godzinę temu zmarł Jura Biezopasnych… Umarł przy mnie. Stali w milczeniu. Sonia zobaczyła w wyobraźni kolegów z klasy maturalnej. Misza Kajkow z Tonim Razumowem, pierwsza ławka w środkowym rzędzie. Dima Szwarc, prymus klasowy. Grubasek Wania Podolak. Ponury i małomówny Żyd Jasza Bernstein. Największy zabijaka w szkole, Aleksandr Tatarow, przezwany Aleksandrem Wielkim. I trójka muszkieterów: Wowa Poriadkin – Portos, Maksym Ataszwili – Atos i Pietia Darmouch – d’Artagnan. I mały, niepozorny okularnik, Jura Biezopasnych, który zmarł przed chwilą i którego nie zauważyła, nie poznała, wędrując po szpitalnych salach. Wszyscy nie żyją?! Wzięła dłoń Wołodii i ścisnęła, jakby chcąc się upewnić, że chociaż on żyje. – Jura… Mój Boże… Był przy nim ktoś z rodziny? – Miał tylko matkę. Byłem u nich, pytałem sąsiadów, nikt nic nie wie, mieszkanie jest zamknięte od tygodni, może gdzieś wyjechała. – Co z pogrzebem? – Pytałem w dyrekcji. Umiera tu wielu ludzi. W tej sytuacji czeka go pogrzeb w kwaterach dla żołnierzy, na cmentarzu Piskariewskim. Jutro w południe. Przyjdziesz? – Oczywiście. Spotkamy się. Opowiesz mi wszystko?

– Jeśli chcesz… * Tego dnia na cmentarzu Piskariewskim chowano siedmiu żołnierzy zmarłych w leningradzkich szpitalach. Wszyscy mieli jednakowe, proste trumny z byle jak oheblowanych desek. Prowadziło ich sześciu szeregowców z plutonowym na czele. Nie było żadnych rodzin; tylko Jura był z Leningradu, rodziny innych widocznie nie zdążyły przyjechać, może nawet jeszcze o niczym nie wiedziały. Trumny jechały na wózkach pchanych przez grabarzy. Szli długo aż na odległy koniec cmentarza; zatrzymali się pod samym murem przed wielkim wspólnym grobem. Plutonowy powiedział: „Zginęli za Związek Radziecki i towarzysza Stalina. Cześć ich pamięci”. Rozkazał załadować broń, huknęła salwa. Zasypano grób. W ziemi stanęło siedem tabliczek z nazwiskami i datami. W pięć minut było po wszystkim. Obok było kilkadziesiąt rzędów takich tabliczek. Wyglądało, że nie ma już miejsca na nowe pochówki. Sonia i Wołodia zostali sami. Położyli kwiaty. – Musimy gdzieś usiąść – powiedział Wołodia. – Nie mogę zbyt dużo chodzić. Moje kolano… wiesz. Szli wolno ulicą, Wołodia kulał coraz mocniej i musiał co kilka minut przystawać. Weszli do pierwszej napotkanej restauracji. Wołodia zamówił wódkę. Sonia nie chciała i nie mogła nic jeść ani pić. Tylko słuchała. – D’Artagnan zginął pierwszego dnia, na minie. Wielu tak ginęło. Przez pierwsze trzy tygodnie w całej dywizji nie było ani jednego wykrywacza min. Lejtnant Sokołow zawsze mówił: „Każdy żołnierz jest wykrywaczem min, wchodzi na minę i w ten sposób ją wykrywa”. Był ciągle pijany i śmiał się z tego jak z najlepszego dowcipu: „To nasz radziecki wynalazek, nieznany w żadnej innej armii świata. Nasza tajna broń!” – Wołodia wypił pół szklanki wódki i mówił dalej: – Nie będę ci opowiadał, jak wygląda żołnierz, który wykrył minę. Maksym Ataszwili, Atos, utonął na jeziorze… nie pamiętam już nazwy… Finowie ostrzelali nasz pułk z dział na brzegu, lód pękał, ciężarówki tonęły jedna za drugą, ludzie wyskakiwali, kilku się udało, wyciągnęliśmy ich z wody. Atos był w szoferce, szarpał się z drzwiami, które się zacięły, chyba trafione odłamkiem, widziałem to… Nie zdążył. Był o kilkadziesiąt metrów od nas. Przy tej temperaturze w wodzie nie miał wielkich szans… A Portos… Później opowiem… Szliśmy drogą z Raate na pomoc sto sześćdziesiątej trzeciej dywizji otoczonej w Suomussalmi. – To na Przesmyku Karelskim? – Nie, to daleko na północ od Ładogi. Sto sześćdziesiąta trzecia zdobyła wioskę Suomussalmi, a właściwie jej zgliszcza, bo Finowie, zanim się wycofali, spalili wszystko. A potem otoczyli sto sześćdziesiątą trzecią. To było gdzieś w połowie grudnia. Droga przez las, teren pofałdowany, w zagłębieniach zaspy kilkumetrowej głębokości; przebicie się przez taką zaspę trwało bardzo długo, grzęzły nawet czołgi i traktory ciągnące działa. Mróz czasem poniżej czterdziestu stopni. Mieliśmy na twarzach maski z otworami na oczy i usta, a i tak niektórzy poodmrażali sobie nosy. Szliśmy zaraz za patrolem, na czele dywizji. Siedemnaście tysięcy ludzi, czołgi, ciężarówki, działa, kolumna długa na kilka kilometrów. Patrol przed nami, saperzy sprawdzili most, min nie znaleźli, ruszyliśmy dalej. Przeszliśmy może z czterysta metrów, kiedy most wyleciał w powietrze razem z dwoma czołgami. Nie wiem, jak Finowie pochowali te miny, że saperzy ich nie znaleźli. Zaczął się ostrzał karabinowy, niezbyt silny, Finowie w ogóle wszędzie mieli mało artylerii, szliśmy dalej. Wkrótce okazało się, że jesteśmy odcięci od reszty dywizji, jesteśmy otoczeni, w kotle. To była ich taktyka. Potem się dowiedziałem, że cała dywizja została w taki sposób podzielona na sześć części, każda w osobnym kotle. Finowie nazywali je motti. Musieliśmy się zatrzymać. Wtedy ostrzał, dotychczas bardzo słaby, stał się

silniejszy i niesamowicie celny. Finów nie było widać. Strzelali ze wszystkich stron i był to wyłącznie ogień z broni maszynowej i karabinów. Pierwszy padł dowódca batalionu. Trafiony w głowę. Potem dowódcy kompanii: w głowę albo w pierś. Oficerowie wychodzili z czołgów i ciężarówek, bo ze środka trudno było orientować się w sytuacji i dowodzić. I każdy zaraz dostawał postrzał w głowę lub w pierś. Finowie strzelali jak snajperzy, ale to nie byli snajperzy, lecz zwykli żołnierze, dowiedzieliśmy się o tym później. U nich prawie każdy jest myśliwym, a w wojsku wciąż odbywały się zawody strzeleckie. Świetnie strzelali. Chowaliśmy się, gdzie kto mógł, pod czołgami, pod autami. Na śniegu byliśmy dobrze widoczni w naszych ciemnych mundurach, a Finów trudno było wypatrzyć. Na mundury wkładali białe kombinezony. Kiedyś widzieliśmy nawet ich konie w białych derkach z otworami na głowę. Auta, sanitarki, wszystko pomalowane na biało. Niektórzy z naszych próbowali uciekać w las i zaraz wpadali na miny. Miejsce nie było przypadkowe, już wcześniej musieli je przygotować. Tak zginęli Misza Kajkow i Toni Razumow. Strzelaliśmy na wszystkie strony, trochę na oślep. Szybko wybili nam wszystkich oficerów, potem podoficerów. Mogli ich z daleka łatwo rozpoznać po tym, że mieli tylko broń boczną, lornetki, mapniki. Nie miał kto dowodzić. Ludzie byli całkiem sparaliżowani, nie wiedzieli, co robić. Pod wieczór zginął ostatni funkcyjny. Myśleliśmy, że noc jakoś przetrwamy, a potem może nadejdą nasi. Ale noc była jeszcze gorsza. Tuż przed zmierzchem zaczęli się pojawiać Finowie na nartach. Ubrani na biało zjawiali się jak duchy i znikali w lesie. Znali teren i wiedzieli, w których miejscach są przejścia w polach minowych. Strzelali z suomi, pistoletów maszynowych z okrągłymi magazynkami po osiemdziesiąt naboi. Podjeżdżali na kilkanaście metrów i rzucali koktajle Mołotowa, to znaczy butelki zapalające, na czołgi i ciężarówki. Wszystko dookoła płonęło i wybuchało. Zrobiło się jaśniej i wtedy udało mi się kilku z nich trafić. Jeszcze w czasach szkolnych trenowałem w klubie strzeleckim, nieźle strzelam, zdobywałem nagrody na zawodach. Wycofali się do lasu. Nad ranem z czterech kompanii zostało nas kilkudziesięciu. Wielu przez noc zamarzło. Nie było co jeść, bo jedyną kuchnię polową Finowie rozbili, inne zostały za mostem. Niektórzy pili denaturat używany do czyszczenia broni, bo smary w tych temperaturach zamarzają. Leje się denaturat po metalu, na przykład po płycie czołowej czołgu, i zbiera do garnka. Wtedy nie jest trujący. Byłem kapralem i choć przeżył starszyna Gałynin, był ranny, nie mógł dowodzić. Kazałem pościągać wszystkie lekkie działa i ustawić w taki sposób, że można było dość dobrze poukrywać się za ich osłonami. Gdyby Finowie mieli tam chociaż moździerze, i tak by nas wybili. Kiedy chłopcy przeciągali działa, Jasza Bernstein dostał w pierś. Wowa Poriadkin skoczył mu na pomoc. Ciągnął go z pięćdziesiąt metrów. Dostał w prawe ramię. Ciągnął go nadal po śniegu lewą rąką. Dostał w nogę i straszne krwawił. Ciągnął dalej, jakby w ogóle tego nie czuł. Dociągnął go na kilka metrów od nas, wyskoczyliśmy i wnieśliśmy ich obu za osłony dział. Wowa, Portos, leżał i dyszał. Mówi: „No i co? Udało się, nasz mały Żydek przeżyje, prawda?”. Ale Jasza nie żył, a Portos nie wiedział, że ciągnie trupa. Bierzemy się do zakładania opatrunków Wowce, a on na to, żeby najpierw opatrzyć Żydka, bo z nim jest gorzej. Więc jeden z nas opatrywał Wowkę, a ja bandażowałem nieżywego Jaszę. Widziałem, że Wowa umiera, i nie chciałem, żeby zrozumiał, że jednak go nie uratował… – Wołodia przerwał, zamknął oczy, nie mógł mówić. – Powiedziałem mu: „Dzielnie się spisałeś, Wowka”. Żył jeszcze kilka minut. Wowka Poriadkin, Portos… – Wołodia Korablew płakał bezgłośnie, łzy spływały mu po twarzy. – Wypiję za nich. – Podniósł szklankę z wódką. – Pamiętasz, jak kiedyś Bernstein pobił się z Portosem o to, że ten nazwał go małym Żydkiem? Tłukli się tak długo, aż żaden nie mógł się już utrzymać na nogach. Pamiętasz? Sonia pamiętała. – Wtedy było mi bardzo wstyd za Portosa – powiedziała. – I nie odzywałam się do niego

przez kilka tygodni. A teraz… Mój Boże! – Od rana ostrzeliwaliśmy się zza tych dział na tyle skutecznie, że Finowie nie ryzykowali podejścia bliżej. Mieliśmy teraz automaty tych Finów, których zastrzeliłem. To świetna broń1. Wreszcie odeszli. Pewnie uznali, że i tak zginiemy z głodu i z zimna. Przetrwaliśmy do następnego ranka, aż przyszła reszta dywizji, to co z niej zostało. Dostałem awans i order. Ale to nie ja zasłużyłem na ten order. Nie wiem, czemu ocalałem. Czemu akurat ja? Nie wiem. Nie powinienem żyć. – Co ty mówisz, Wołodia! Ocaliłeś innych, jesteś bohaterem. Skrzywił się tylko. – Czterdziesta czwarta dywizja praktycznie już nie istniała – mówił. – Dowódca, Winogradow, jak się dowiedzieliśmy, próbował uciec. Został za to rozstrzelany. Sto sześćdziesiąta trzecia została w okrążeniu wybita, ci, co ocaleli, poszli do niewoli. Tak toczy się ta wojna. Kampania była zaplanowana byle jak, bo generałowie myśleli, że Finowie od razu się poddadzą. Nie mieliśmy wykrywaczy min, mapy były do niczego, artyleria i lotnictwo nie współdziałały z piechotą, parę razy ostrzelała nas własna artyleria, zaopatrzenie w żywność i amunicję było zawsze nie tam, gdzie było potrzebne, a dowódcy bezradni. I najczęściej pijani. Nic dziwnego, Stalin zniszczył całą kadrę oficerską, rozstrzelał albo pozamykał w łagrach. – Nie mów takich rzeczy, to niebezpieczne. – Sonia rozejrzała się, czy nikt nie podsłuchuje ich rozmowy. Ale sąsiednie stoliki nie były zajęte. – Co z resztą chłopaków? – spytała. – Wania Podolak dostał postrzał w brzuch, kiedy się wycofywaliśmy. Udało się go dowieźć do szpitala polowego, ale nie przeżył. Podobno bardzo się męczył, nie było środków znieczulających. Sasza Tatarow spalił się w ciężarówce trafionej butelką zapalającą. Dima Szwarc dostał postrzał w szyję, był tuż obok mnie, coś mówił… Ale nie zrozumiałem. To już wszyscy… – Wołodia znowu napił się wódki. – Powiedz, Soniu, za co oni zginęli? Czy było warto? Już teraz mówi się, że naszych zginęło tam dwieście tysięcy, a wojna jeszcze się toczy. Po co to wszystko? Finowie wreszcie będą musieli się poddać, bo nie mają już rezerw. Jest ich wszystkiego trzy miliony, a my możemy posyłać kolejne dywizje aż do skutku. Ale ta wojna i tak jest naszą wielką klęską. Naszą klęską! Potrzebne nam te pustkowia, te bagna i lasy? Jesteś komunistką, należysz do partii. Wytłumacz mi to. – Myślę że są niezbędne ze względów strategicznych. Żdanow tak twierdzi. – Sonia wiedziała, że nie ma dobrych argumentów. – Toczą się pertraktacje, już niedługo zawrą pokój. Wiesz, że jeszcze przed wojną powstał komunistyczny rząd Kuusinena. Poniesiemy komunizm do jeszcze jednego kraju. – Tak, wiem. Finowie z Mińska! U nas się mówiło: Jest zdies' finskije miny? Niet, no minskije Finy jest. Na froncie ludzie mniej się boją mówić, co myślą. – Ale przecież wiesz, Wołodia, że to Finowie pierwsi nas zaatakowali. Pamiętasz ostrzał naszych wojsk w Majnile? – Majniła?! Coś ci powiem o Majnile, Soniu. Kiedy byłem w szpitalu u Jury, dwa dni przed jego śmiercią, obok leżał w bardzo ciężkim stanie saper z jednostki w Majnile. Wiedział, że umiera. Kiedy odzyskiwał przytomność, wciąż powtarzał, że na Majniłę spadły pociski radzieckie. Żeby Stalin miał pretekst do wywołania wojny. – Ależ co ty opowiadasz?! Chyba za dużo wypiłeś! – Sonia była wstrząśnięta i oburzona. – To niemożliwe! Nigdy w to nie uwierzę. – Więc uwierz. On rozbrajał niewypały po tym ostrzale. Miały oznaczenia fabryk z Barnaułu i Tuły. – Mów ciszej. – Sonia znowu mu przerwała. – Za takie gadanie możesz zostać

rozstrzelany. A ja mogę zostać aresztowana za to, że tego słuchałam i nie doniosłam. To brednie! – Soniu, kto kłamie w obliczu śmierci? Saper mówił, że ostrzał szedł od strony, gdzie stacjonowała jednostka NKWD. Pozabijali wielu naszych. Zginęli koledzy tego sapera. Po co miałby kłamać? Pielęgniarki usłyszały, przyszedł lekarz. Powiedział, że chory bredzi w gorączce, i dał mu zastrzyk na uspokojenie. Następnego dnia dowiedziałem się od Jury, że saper wieczorem zmarł. Sonia nie wierzyła. – Jaki ja byłem głupi, że poszedłem na tę wojnę! Poszli wszyscy z klasy, więc ja też. Mówiłem o Majnile kilku znajomym, do których mam zaufanie. Nie boję się i będę mówił dalej. – Ktoś doniesie i zginiesz. – Trudno, i tak nie powinienem żyć. Jeśli w ZSRR zabija się ludzi za mówienie prawdy, to nie chcę żyć. Kilka minut później Sonia i Wołodia rozstali się w milczeniu, ciążącym ich obojgu. Soni przypomniała się sprawa Galiny Krasnej i donosiciela Wani. Przyszło jej do głowy, że Wołodia także może być prowokatorem. Zmyślił tę historię z Majniłą i informuje bezpiekę, komu ją opowiadał, a jeśli ktoś nie doniesie o rozmowie, jest aresztowany za niepoinformowanie władz o szerzeniu antyradzieckiej propagandy. Mówił, że opowiedział o tym kilku osobom, a nie został aresztowany. Czyżby nikt na niego nie doniósł? Może donieśli, lecz Wołodii nie aresztowano, bo to prowokator? Jeśli nie doniesie na Wołodię, jutro NKWD może przyjść po nią. Powinna się ratować i iść donieść! Ale jeżeli Wołodia nie jest prowokatorem, to NKWD natychmiast go zamknie. Może zostać rozstrzelany! Mogłaby doprowadzić do śmierci niewinnego człowieka. Nie donosząc, może sama się zgubić. Nie poszła do NKWD, nie mogła. Od razu spakowała walizkę, na wypadek gdyby po nią przyszli. Noc przespała niespokojnie. Przez następne kilka nocy czekała na aresztowanie. Po kilkunastu dniach strach zaczął mijać. Wołodia Korablew nie był prowokatorem. Czyżby to, co mówił o Majnile, było prawdą? Jedno jeszcze było ważne: inni znajomi, którym Wołodia mówił o Majnile, też na niego nie donieśli. Więc jeszcze nie wszyscy donoszą! 1 Wzorując się na fińskich automatach suomi, Rosjanie skonstruowali później sławne pepesze.

KATYŃ Wiosna 1940 Od października 1939 roku istniał nierozwiązany problem polskich jeńców wojennych. 5 marca na Kremlu – w czasie zebrania części członków politbiura i kilku generałów – podjęto decyzję. – Towarzyszu Stalin, powinniśmy ich wszystkich uwolnić – proponował generał Kulik. – Sami mówicie, że do wojny z Niemcami musi kiedyś dojść, a to żołnierze i oficerowie. Można ich wykorzystać. – Żołnierzy nam nie brakuje. – Stalin jak zwykle mówił bardzo cicho, co wszystkich zmuszało do nasłuchiwania z szacunkiem w całkowitej ciszy. – A ich oficerowie? Nienawidzą nas, wątpię w ich przydatność. Beria, jak tam twoi berlingowcy? Beria westchnął i potarł czoło. – Jak wiecie, towarzysze, wybraliśmy kilkunastu oficerów polskich o przekonaniach lewicowych i szkolimy ich ideologicznie i politycznie w daczy pod Moskwą. Najwyższy stopniem jest podpułkownik Berling. Mają w przyszłości poprowadzić Polaków do ojczyzny i zaprowadzić tam ustrój komunistyczny. No, ale muszę przyznać, że nie idzie to najlepiej. Są problemy. Niemniej uważam, że Polacy, nawet jeśli nie są skłonni popierać Związku Radzieckiego, będą walczyć z Niemcami. I to z całym poświęceniem. A to są dobrzy żołnierze. Stanowią siłę, z której szkoda by było rezygnować. – Ale to nasi wrogowie – rzucił gniewnie Mechlis, szef Zarządu Politycznego armii. – Może by i walczyli z Niemcami, ale w każdej chwili mogliby się zwrócić przeciwko nam. Trzeba się ich pozbyć. – Obie strony mają rację. Mamy wybór między rozwiązaniem praktycznym lub ideologicznym – powiedział Stalin. Zastanawiał się. Przez dłuższą chwilę nikt się nie odzywał. Czekali na decyzję. Stalin nienawidził Polaków od klęski w 1920 roku. Sam wtedy walnie przyczynił się do przegranej, nie wykonując rozkazu skierowania Konarmii Budionnego na Warszawę. Chciał zdobyć Lwów. Marzył o sławie zdobywcy Lwowa. Potem czynił wszystko, żeby zamazać prawdę o tym, że przez niego pod Warszawą zabrakło sił do zadania ostatecznego ciosu burżuazyjnej Polsce. Teraz od trzech miesięcy ciężko znosił upokorzenie, które mała Finlandia zadała potężnej armii ZSRR. Mógł się zemścić przynajmniej na Polakach. – Czy polscy żołnierze, robotnicy i chłopi są naszymi wrogami? – spytał. I sam sobie odpowiedział. – Nie. Naszymi wrogami są burżuje i biali oficerowie. Żołnierze są w przyszłości do wykorzystania. A oficerów należy zlikwidować. To jest słuszne zarówno z punktu widzenia ideologicznego, jak i praktycznych korzyści. Przesądził sprawę i miał poczucie, że okazuje łaskawość. Mógł przecież kazać zabić wszystkich. Obecni na zebraniu członkowie politbiura głosowali „za”. Stalin pierwszy podpisał się pod decyzją. Poniżej Woroszyłow i Mikojan. Poskriebyszew zadzwonił do Kalinina i Kaganowicza. Telefonicznie poparli stanowisko towarzysza Stalina. Wykonanie należało do NKWD. Wkrótce Beria zameldował: „14 700 oficerów i policjantów oraz 11 000 kontrrewolucyjnych obszarników to szpiedzy i sabotażyści, nieprzejednani wrogowie władzy radzieckiej. Zostaną osądzeni przez towarzyszy Mierkułowa, Kobułowa i Basztakowa”. Beria mówił o „osądzeniu”, jakby miał się odbyć normalny proces i jakby to sąd miał decydować. „Osądzono” obywateli obcego państwa, formalnie

internowanych. Nie złamali żadnego z praw tutaj obowiązujących. Było to absolutnym bezprawiem, lecz komuniści zawsze usiłowali zachowywać pozory. W Ostaszkowie egzekucją kierował, i brał w niej udział osobiście, doświadczony oprawca Wasilij Błochin. Przyjechał z towarzyszami, przywiózł całą walizkę niemieckich pistoletów Walter, przygotowali dźwiękochłonne pomieszczenie na egzekucje. Ubrał się w skórzany rzeźnicki fartuch, rękawice i czapkę. Pracował z trzema innymi katami. Czekiści, po dwóch na jednego Polaka, przyprowadzali jeńców z rękami związanymi drutem za plecami. Strzelali w tył głowy. Często nie wystarczała jedna kula. Trzeba było drugiej, a czasem i trzeciej, żeby skazaniec skonał. W ciągu pierwszej nocy zamordowali 343 Polaków. Ta liczba okazała się jednak ponad ich siły. Musieli zmniejszyć normę do 250. W ciągu 28 nocy zabili 7000 ludzi. Pozostałych ten sam los spotkał w lesie pod Katyniem, w Kalininie, Pawliszczewym Borze, Kozielsku, Charkowie i Starobielsku. Oprawcy pili dużo wódki, a potem myli się w wodzie kolońskiej, bo mydło i zwykła woda nie usuwały zapachu krwi i prochu. Za swą ciężką pracę dostali nagrody pieniężne, odznaczenia i awanse. Potem kilku popełniło samobójstwo, jeden zwariował. * 13 marca 1940 roku zawarto pokój z Finlandią. Finowie stracili 35 000 km kwadratowych swojego kraju, ale zachowali niezależność. 400 000 Karelów z obszarów zajętych przez Rosjan musiało opuścić swoje domy i gospodarstwa. Zginęło około 200 000 żołnierzy radzieckich, około 700 000 odniosło rany. Wśród Finów było 48 000 zabitych. Wkrótce miało się okazać, że w wojnie z Niemcami tereny zdobyte przez ZSRR nie dały żadnych korzyści strategicznych.

DYPLOM Leningrad, czerwiec 1941 Zimą 1940 roku, przed obowiązującym terminem, Sonia kończyła pisać pracę magisterską o Konradzie Korzeniowskim. Doszukała się ciekawych informacji o ojcu pisarza, Apollu Korzeniowskim, także pisarzu i tłumaczu, działaczu społecznym, przeciwniku kapitalizmu i caratu, obrońcy chłopów, skazanym na wygnanie do Wołogdy. Odkryła, że Apollo Korzeniowski kończył uniwersytet w Petersburgu. Miała już kilka rozdziałów, kiedy promotorka sformułowała temat jej pracy: „Pochwała ekspansji brytyjskiego imperializmu w prozie Józefa Konrada Korzeniowskiego”. Sonia była od lat, w szkole i na studiach, przyzwyczajona do oceniania wszystkiego z punktu widzenia marksizmu-leninizmu i bieżącej polityki, lecz liczyła na coś w rodzaju: „Burżuazyjna moralność w twórczości Konrada Korzeniowskiego”. Lecz teraz nazistowskie Niemcy, sojusznik Związku Radzieckiego, walczyły z Anglią i należało potępiać brytyjski imperializm. Zupełnie nie o tym chciała pisać, więc mimo że nie było to dobrze widziane, przeniosła się na seminarium do profesora Karamzina, badacza angielskiego romantyzmu. Jej nową fascynacją była poezja Tennysona. Karamzin zaproponował temat: „Alfred lord Tennyson, poeta wiktoriańskiego wstecznictwa”. Teraz już nie miała wyjścia. Musiała zaczynać wszystko od początku. Pisała o poezji i nie było to łatwe, bo Tennyson często posługiwał się dialektem. Na razie nie pokazywała profesorowi tego, co pisze. Mówiła, że zbiera materiały. Kiedy skończyła, była zadowolona, praca wydawała jej się dobra. Tę pierwszą wersję schowała na pamiątkę do szuflady. Teraz, żeby praca mogła być przyjęta, zaczęła ją uzupełniać, zgodnie ze wskazówkami profesora, pryncypialnymi ocenami wstecznictwa autora, z punktu widzenia marksizmu-leninizmu. Profesor był zachwycony. Lecz nie radził załączać do tekstu pięciu wierszy, które Sonia przetłumaczyła na rosyjski. – Bardzo pięknie to pani zrobiła – powiedział. – Ale nie ma powodu, żeby rozpowszechniać tak zacofaną literaturę. 15 maja 1941 roku obroniła pracę, a kilka dni później odebrała dyplom. Poszła z nim na cmentarz i wypłakała się na grobie dziadka i babci Olgi. Gdzie podziali się pozostali Buriaginowie? Gdzie spoczywają ciała ojca, matki, dziadka Aleksieja, Borii Szackiego? Tak bardzo chciałaby im pokazać ten dyplom. Mimo tylu nieszczęść, mimo tylu trudności udało jej się skończyć studia. Ciężko przepracowała te lata, nie dosypiając i nie dojadając. To było jej wielkie zwycięstwo. Bardzo gorzkie jednak, gdy przypominała sobie, że okupione samokrytyką w partii i wyparciem się rodziców. A może ojciec jednak żyje? Może kiedyś wróci? Jak cudownie byłoby przytulić się do niego! Była teraz zupełnie samotna, poza Katią nie miała nikogo. Profesor Karamzin zaproponował jej asystenturę w swojej katedrze. Dzięki temu na razie nie dostała nakazu pracy gdzie indziej. Ucieszyło ją to, ale podziękowała. Chciała zajmować się tłumaczeniami i starała się o pracę w wydawnictwie Mieżdunarodnaja Kniga. Obawiała się obowiązkowej opinii NKWD, który mógł mieć zastrzeżenia do jej przeszłości. Opinia miała być przekazana do działu personalnego wydawnictwa. Ale widocznie niczego złego nie napisali. Przyjęto ją, miała zacząć 1 sierpnia. W drugiej połowie maja i w czerwcu zrobiła sobie długie wakacje, ale nigdzie nie wyjeżdżała. Dopiero teraz poczuła, jak strasznie jest zmęczona nauką i bieganiem po mieście z korepetycjami od rana do wieczora. Nareszcie zaznała trochę spokoju. Słuchała muzyki,

wysypiała się, wstawała o dziewiątej, po raz pierwszy od lat nie czytała gazet, nie słuchała wiadomości w radiu. Obiecała sobie przemyśleć doświadczenia minionych lat, w czasie których parła naprzód, starając się odsuwać na bok wszystkie nieszczęścia i jak najmniej myśleć o własnym życiu. Ale jakoś nie mogła się do tego zabrać, wciąż odkładała na jutro. Widywała się teraz częściej z Katią, ale nigdy nie była w jej domu. Siostra przyprowadzała Karusia, który zawsze wtedy szalał ze szczęścia. Była niedziela. Poprzedniego dnia skończył się rok szkolny. Sonia czekała na Katię na ławce nad Newą, niedaleko pary sfinksów z czerwonego kamienia, przywiezionych przed stu laty z Luksoru. Umówiły się na jedenastą, ale przyszła wcześniej, z książką, lecz nie czytała, zauroczona widokiem rzeki i panoramą Leningradu. Powietrze było idealnie przejrzyste. W oddali za rzeką widziała iglicę budynku Admiralicji, Senat, Pałac Zimowy, bliżej – pomnik Piotra Wielkiego – Miednyj Wsadnik – za nim kopuły soboru Świętego Izaaka; na prawym brzegu Newy – stocznię bałtycką, statki przy molo i cały las żurawi portowych. Było bezwietrznie i cicho. Rzeką płynęły pod prąd, ciągnięte przez sapiący holownik, barki załadowane jakimiś wielkimi kształtami pod maskującym brezentem. W tym widoku nie było niczego nadzwyczajnego. W wielkich zakładach im. Kirowa, dawniej Putiłowskich, produkowano czołgi, wozy pancerne i działa. W Leningradzie było prawie sto fabryk zbrojeniowych. Z daleka widziała dzieciaki pluszczące się w rzece. Dwaj chłopcy dosiedli sfinksów, poganiali je bosymi piętami, udawali, że to wyścig. Wygrzewała się na słońcu. Powietrze stało nieruchomo, liście na drzewach zamarły. Słodko pachniały róże i akacje. Było błogo i przyjemnie. Szybkim krokiem przeszło obok jakieś małżeństwo z dorastającą córką. Usłyszała, że mówią coś o froncie. Pomyślała, że wspominają wojnę z Finlandią, ale zastanowiło ją zdenerwowanie, wyraźnie brzmiące w ich głosach. Kiedy wychodziła z domu, minęła dozorcę, a potem dwóch milicjantów z torbami na maski przeciwgazowe. Pomyślała, że to jakieś kolejne ćwiczenia. Z daleka nadbiegała Katia z wyrywającym się na smyczy Karusiem. – Wojna, mój Boże! Wojna! – wołała. Był 22 czerwca 1941 roku. Nad ranem Niemcy napadli na Związek Radziecki. Na wiele rosyjskich miast spadały już bomby.

WOJNA 18 grudnia 1940 roku Hitler podpisał rozkaz wykonania operacji „Barbarossa” – napaści na ZSRR. Pierwotnie inwazja miała nastąpić w maju następnego roku. Już 29 grudnia wywiad radziecki poinformował o tym Stalina. Ale Stalin nie wierzył. Wiedział, że wojna z Niemcami jest nieunikniona, sądził jednak, że dojdzie do niej najwcześniej w 1942 roku. W styczniu 1941 roku amerykański Departament Stanu poinformował w Waszyngtonie radzieckiego ambasadora Konstantina Umanskiego, że Niemcy przygotowują się do najazdu na ZSRR. Nie wierzył. Na początku maja ludowy komisarz obrony Timoszenko, który na tym stanowisku zastąpił Woroszyłowa, donosił o niemieckich lotach zwiadowczych nad terytorium Związku Radzieckiego. Stalin to zlekceważył. Usilnie namawiany przez generałów i komisarza zgodził się wreszcie powołać do wojska dodatkowe 500 tysięcy poborowych. Wciąż podkreślał, że nie wolno prowokować Niemców. Zewsząd dochodziły informacje o niemieckich przygotowaniach do ataku i koncentracji wojsk przy granicy. Churchill uprzedzał listownie, że Niemcy lada chwila napadną na ZSRR. Nie wierzył mu: – Chce nas napuścić na Niemców, a Niemców na nas. Radziecki wywiad ponownie ostrzegał o zbliżającej się napaści. Agenci z terenu Niemiec informowali o wielkich przemieszczeniach wojsk w stronę granicy. 16 czerwca Mierkułow dostał od agenta z kwatery głównej Luftwaffe potwierdzenie daty inwazji – 22 czerwca. Poślijcie tego waszego szpiega do jego jebanej matieri – napisał Stalin do swego szefa wywiadu. – To dezinformator, a nie źródło. Stalin się przekonał, że w poprzednio podawanym, majowym terminie atak nie nastąpił, więc teraz tym bardziej nie uwierzył. Nie rozumiał, że termin został przesunięty z powodu kłopotów Hitlera na Bałkanach. 9 czerwca Richard Sorge, rosyjski szpieg w Japonii, przysłał informację, że Niemcy uderzą 22 czerwca. Stalin śmiał się z tego: – Mam wierzyć temu bywalcowi burdeli? Nie wierzył też Chińczykom, którzy ostrzegali za pośrednictwem Kominternu, ani bułgarskiemu komuniście Dmitrijowi, który przekazywał ostrzeżenie od towarzyszy z Austrii. Trzy miliony żołnierzy niemieckich, 122 dywizje, 3600 czołgów, 600 tysięcy pojazdów, 7000 dział, 2500 samolotów i 625 tysięcy koni stało u granic Kraju Rad. Stalin uważał, że to tylko demonstracja siły. Ale miał prawo tak myśleć! Hitler rzucił w 1940 roku na Francję siły dużo większe – 136 dywizji. A w bitwie o Anglię użył 3067 samolotów i przegrywał! Stalin miał 198 dywizji strzeleckich, 61 dywizji pancernych i 31 zmechanizowanych – razem 280, ponaddwukrotnie więcej niż Niemcy! Miał też znacznie więcej czołgów i samolotów. Jak Hitler mógłby liczyć na zwycięstwo wobec takiej przewagi radzieckiej? Zasady sztuki wojennej mówią, że sukces zapewnia trzykrotna przewaga nad nieprzyjacielem. A armia Hitlera nie tylko nie miała takiej przewagi, lecz była dużo słabsza! Ponadto od granicy niemieckiej do Paryża było niecałe 300 kilometrów, a od obecnej granicy niemieckiej do Moskwy – 1000. A do Uralu? Hitler musiałby oszaleć, żeby w tych warunkach, wciąż walcząc z Anglią, porywać się na ZSRR. Stalin rozumował poprawnie.

Jednak popełnił dwa błędy: Po pierwsze, uważał Hitlera za wielkiego męża stanu, kogoś w rodzaju Hindenburga, nieskorego do szaleństw. Po drugie, grubo przeceniał wartość bojową własnych dywizji po zniszczeniu ich kadr dowódczych w czystkach z lat 1937–1938. W pierwszym okresie wojny Armia Czerwona miała się okazać zbieraniną ogarniętych paniką uciekinierów. Do ostatnich godzin przed inwazją pociągi z radzieckim zbożem i surowcami przejeżdżały przez granicę w drogę do Niemiec. Od 1939 roku ZSRR zaopatrywał Niemców w ropę, kauczuk i wiele innych surowców, bez których Hitler nie byłby w stanie prowadzić wojny na Zachodzie ani później dokonać napaści na ZSRR. W chwili ataku dług Niemiec wobec ZSRR wynosił 229 milionów marek. Stalin sfinansował więc również w znacznym stopniu najazd na własny kraj. 19 czerwca Żdanow, leningradzki pierwszy sekretarz, jeden z trzech najbliższych współpracowników dyktatora, człowiek odpowiedzialny za Leningradzki Okręg Wojskowy i za Flotę Wojenną – wyjechał na wakacje do Soczi. – Jedź – powiedział mu Stalin. – W tym roku Hitler już nie uderzy. Nawet jeśli miał taki zamiar, to przegapił odpowiednią porę. Powinien uderzyć wiosną, żeby mieć jak najwięcej czasu do zimy. Żaden normalny człowiek nie powtórzy błędu Napoleona. Hitler nie jest głupcem, Rosja to nie Polska ani Francja. Blitzkrieg nie jest tu możliwy. Tego samego dnia dwaj niemieccy dezerterzy uciekli na stronę rosyjską i podali datę planowanej inwazji. Już wtedy Stalin się niepokoił, ale nadal nie wierzył. W czerwcu dowódcy radzieccy informowali o licznych incydentach przygranicznych. Przez ostatnie dni takie informacje po prostu zalewały dowództwo armii. 21 czerwca, dzień przed atakiem, nie zgodził się na ogłoszenie mobilizacji, której żądał szef sztabu generalnego. Uznał to za przedwczesne. Jeszcze jeden dezerter, feldfebel Alfred Liskov, przepłynął Prut i pojawił się po radzieckiej stronie w nocy z 21 na 22 czerwca. Poinformował, że Niemcy dostali rozkaz ruszyć o 3.30 nad ranem. Stalin kazał go rozstrzelać jako prowokatora. Liskov ocalał, bo jeszcze go przesłuchiwano, kiedy zaczął się ostrzał artyleryjski. Kilkanaście minut później Żukow, szef sztabu generalnego, dzwonił do Stalina do Kuncewa. – Proszę mnie połączyć z towarzyszem Stalinem. To pilne! Wódz dopiero co zasnął. Telefon obudził generała NKGB. Generał bał się go budzić. – Proszę go obudzić natychmiast – krzyknął Żukow. – Niemcy bombardują nasze miasta! Czekał kilka minut. Stalin podszedł do telefonu, Żukow meldował o sytuacji. Kiedy skończył, Stalin milczał, a Żukow w słuchawce słyszał jego ciężki oddech. – Zrozumieliście mnie, towarzyszu Stalin? – spytał. Stalin nie odpowiadał. Żukow powtórzył pytanie. Po bardzo długiej chwili usłyszał wydane zmienionym głosem polecenie: – Przyjeżdżajcie z Timoszenką na Kreml. Poskriebyszewowi polećcie, żeby wezwał wszystkich członków politbiura. Kwadrans przed szóstą wszyscy zebrali się na Kremlu. Generałowie i najwyżsi dostojnicy partyjni siedzieli wokół stołu pokrytego zielonym suknem. Stalin był przygnębiony, lecz nie załamany. Mówił cicho i spokojnie, choć widać było jego wielkie napięcie. Słuchali zdumieni. – Hitler o niczym nie wie, to inicjatywa kilku zbuntowanych generałów, jakiegoś niemieckiego Tuchaczewskiego. – Fajką stukał o blat stołu, akcentując końcówki niektórych zdań. – Hitler nie jest głupcem. Nie będzie prowadził wojny na dwa fronty. Sam o tym mówił. Wierzy w geniusz Bismarcka, który zawsze przed tym ostrzegał. Wojska niemieckie są

rozrzucone po całej Europie, od Danii do Jugosławii i Grecji. Walczą w Afryce. Wciąż walczą z Anglią. Nie ruszy, dopóki nie uzyska tam przynajmniej wyraźnej przewagi. Hitler tak nie postępuje. Najpierw stawia żądania, wysyła ultimatum, dopiero potem atakuje. Tak było przed najazdem na Czechosłowację i na Polskę. To nie Hitler, to jacyś generałowie, to się wkrótce wyjaśni. Wystraszeni dostojnicy siedzieli w milczeniu, nie zdobyli się na wyrażenie swojego zdania. Tylko Mołotow, który przed chwilą, w swoim gabinecie piętro wyżej, rozmawiał z ambasadorem Niemiec, hrabią Schulenburgiem, i usłyszał od niego coś w rodzaju niejasnego wypowiedzenia wojny, oświadczył: – To wojna! Nic już na to nie poradzimy. Stalin był zatopiony we własnych myślach, chwilami wydawał się nieobecny. Sprawiał wrażenie śmiertelnie zmęczonego. Nie reagował na pytania. Co chwilę zapadało ciężkie milczenie. – Co proponujecie? – zwrócił się do generałów. – Okręgi przygraniczne muszą powstrzymać Niemców – powiedział Żukow. – Nie powstrzymać, tylko zniszczyć! – poprawił go Timoszenko. Stalin się ożywił. – Przeciwnik zostanie pobity na całej linii. Ale wydajcie dyrektywę, żeby nasze oddziały w żadnym miejscu nie przekroczyły granicy. Wszyscy się zgodzili, że należy poinformować obywateli o wojnie. Uważali, że powinien to uczynić Stalin. Ale on odmówił. Nie miał jasnego obrazu sytuacji. Uważał, że powinien to zrobić Mołotow, jako szef rządu. A poza tym przecież to Mołotow zawarł pakt z Ribbentropem. Kilka godzin później Mołotow przemawiał w radiu drżącym głosem, lecz wódz go pochwalił: – Byłeś trochę zdenerwowany, ale poszło dobrze. Armia niemiecka parła na wszystkich frontach jak fala tsunami, niszcząc wszystko na swojej drodze i pokonując po kilkadziesiąt kilometrów dziennie. Rosjanie bici i rozproszeni cofali się bezładnie i w popłochu. Ginęli i poddawali się całymi oddziałami. Lotnictwo niemieckie zniszczyło na pasach startowych tysiące radzieckich samolotów, zanim zdążyły wystartować. Dowódcy liniowi, poinformowani, że Niemcy zapewne tylko ich prowokują, z początku nie byli nawet pewni, czy wolno im bronić się zdecydowanie, nie mówiąc już o kontratakowaniu. Po wielkiej czystce w armii w latach 1937–1938 dowodzili ludzie bez przygotowania i doświadczenia. Armiami kierowali niedawni dowódcy pułków, a dywizjami – dowódcy batalionów. Wielki strach lat czystki nauczył ich niewychylania się i bierności, a oduczył wszelkiej inicjatywy. * W ciągu następnych dni Stalin powoli zaczął się orientować w rozmiarach katastrofy. Wydawał rozkazy, które najczęściej były niewykonalne. Łączność wciąż się rwała. Sztab generalny miał nieaktualne informacje, nie nadążał za rozwojem sytuacji. Stalin rozkazywał bronić do ostatniego żołnierza miejscowości, które już od dawna były w rękach wroga. Wpadał we wściekłość. Oskarżał o zdradę. Groził śmiercią dowódcom wycofującym się bez rozkazu. Kilku swoich najbliższych współpracowników wysłał na front, żeby opanowali sytuację i przywieźli wiadomości z pierwszej ręki. Od początku nie było z nimi łączności. Generał Kulik w ogóle gdzieś zaginął. – Ten oferma dostanie ode mnie kopa w dupę – powiedział. Zwymyślał Woroszyłowa, który czerwony z wściekłości wykrzyczał mu w twarz, że to on wymordował kadrę oficerską,

więc sam jest winien. Rozstrzelano generała pułkownika Pawłowa, który próbował atakować na Froncie Zachodnim, lecz został zepchnięty przez pancerne kolumny Niemców nacierające w stronę Mińska i Moskwy. Stalin wciąż czekał na ultimatum Hitlera, a ponieważ nie nadchodziło, postanowił je przyspieszyć. 27 czerwca rozmawiał z komisarzem spraw wewnętrznych Berią. – To, z czym mamy teraz do czynienia, jest tylko wielką demonstracją siły, po której Hitler wysunie roszczenia terytorialne – tłumaczył. – Znam dobrze jego zamiary. Dokładnie przeczytałem jego pisma. Hitler potrzebuje swojego Lebensraumu na wschodzie. Wie, że nie może połknąć całego Związku Radzieckiego. Czy zwróciłeś uwagę na depeszę agenta o kryptonimie Licealista? – Coś sobie przypominam… Niedokładnie. – Więc czytaj. – Stalin położył na stole depeszę z 25 maja 1941 roku. Beria czytał na głos: – „Niemiecki plan wojny z ZSRR został opracowany w najdrobniejszych szczegółach. Maksymalna długość trwania wojny to sześć tygodni. W tym czasie Niemcy opanowaliby prawie całą rosyjską część ZSRR, ale rząd w Swierdłowsku pozostawiliby w spokoju. Jeśli Stalinowi udałoby się następnie utrzymać ustrój socjalistyczny w pozostałej części kraju, to Hitler nie będzie mu przeszkadzał”. – Wierzysz w to, Koba? – Myślę, że Licealista jest podwójnym agentem i za jego pośrednictwem mówią do nas Hitler i Ribbentrop. Sondują, uprzedzają… Stalin się nie mylił. Po wojnie okazało się, że Licealista, łotewski korespondent w Berlinie, Orestes Berlinks, wykonywał polecenia Abwehry. – Możliwe, ale co wobec tego? – Trzeba wybadać nieoficjalnymi kanałami, czego właściwie chce Hitler, co by go zadowoliło. Im wcześniej wyjdziemy naprzeciw jego żądaniom, tym mniej będziemy musieli oddać. Bo sytuacja się pogarsza, a im będzie gorsza, tym więcej Hitler będzie mógł żądać. Moglibyśmy oddać mu Ukrainę, może też Białoruś, kraje nadbałtyckie… Beria był wstrząśnięty, lecz nie dał tego po sobie poznać. Stalin chce oddać tak wielką część kraju za pokój z Niemcami? Za cenę utrzymania się przy władzy?! Jednak władza Berii zależała od władzy Stalina. Po chwili zastanowienia podjął propozycję wodza. – Stamenow, ambasador Bułgarii, ma dobre kontakty z ludźmi z najbliższego otoczenia Führera. – Jest jeszcze w Moskwie? – Jest. – Znajdziesz kogoś wystarczająco zręcznego? Chodziłoby o to, żeby rozmawiać ze Stamenowem tak, jakbyśmy chcieli dowiedzieć się od niego czegoś o zamiarach Hitlera, ale też w taki sposób, żeby Stamenow nasze pytania i naszą gotowość do negocjacji przekazał Hitlerowi. – Mołotow wie o tym pomyśle? – Wie, zgadza się. W końcu Lenin, podpisując traktat brzeski, zrobił to samo. Lecz nie chcę, żeby było jasne, że przekazujemy stanowisko rządu, więc lepiej użyć kogoś niezwiązanego z dyplomacją. – Może Sudopłatow? Stalin pokiwał głową. Dobrze znał Sudopłatowa. Szef Zarządu Zadań Specjalnych NKWD przed niespełna rokiem kierował operacją zlikwidowania Trockiego. – Może się podawać za twojego sekretarza – powiedział – ale niech przedstawi się fikcyjnym nazwiskiem. Zanotuj kwestie, które powinien poruszyć.

Dyktował: „1. Dlaczego Niemcy, łamiąc pakt o nieagresji, rozpoczęły wojnę przeciwko ZSRR? 2. Co zadowoliłoby Niemcy? Na jakich warunkach Niemcy zgodzą się zakończyć wojnę, co jest potrzebne do zakończenia wojny? 3. Czy Niemcy zadowoli przekazanie Berlinowi takich ziem sowieckich, jak republiki bałtyckie, Ukraina, Besarabia, Bukowina, Przesmyk Karelski? 4. Jeśli nie, to do jakich jeszcze terytoriów Niemcy roszczą pretensje?”. Sudopłatow spotkał się ze Stamenowem w gruzińskiej restauracji Aragwi. To, co mówił Rosjanin, ambasadorowi po prostu nie mieściło się w głowie. Przez następne dni wywiad NKWD kontrolował szyfrogramy ambasady bułgarskiej, jednak nie było całkiem jasne, czy propozycje Stalina dotarły do Hitlera. W każdym razie odpowiedzi nie było. * 28 czerwca Niemcy weszli już 200 kilometrów w głąb kraju. 400 tysięcy żołnierzy radzieckich znalazło się w okrążeniu; padł Mińsk, stolica Białorusi. Droga na Smoleńsk i Moskwę była otwarta. W sztabie generalnym panowało zamieszanie, nie było łączności z armiami i informacji o sytuacji na Białorusi. Stalin przyjechał do sztabu i nie mógł się niczego dowiedzieć. Kilka godzin później przyjechał ponownie z Berią, Mikojanem i Mołotowem. Wciąż nie było jasnych informacji z Białorusi. – Co się dzieje w Mińsku? – pytał. – Na razie nie mogę powiedzieć nic pewnego – odpowiedział Timoszenko. – Waszym obowiązkiem jest znać fakty i informować o tym biuro polityczne! – denerwował się Stalin. – Po prostu boicie się powiedzieć nam prawdę! – Towarzyszu Stalin! – wtrącił się skrajne zdenerwowany Żukow. – Czy pozwolicie nam zająć się swoją pracą? – Ach tak?! – rzucił się na niego Beria. – To my wam tu przeszkadzamy?! Stalin zaciskał zęby, milczał i z trudem hamował gniew. – Sytuacja na frontach jest krytyczna! – krzyczał Żukow. – Dowódcy czekają na rozkazy i lepiej będzie, jeśli się tym zajmiemy. – My też potrafimy wydawać rozkazy! – wycedził Beria, patrząc mu prowokacyjnie w oczy. – Jeśli tak uważacie, to proszę! – Żukow wściekły odwrócił się plecami i studiował mapę. Beria szarpnął go za ramię. – Jeśli partia wyda nam takie polecenie, to będziemy to robić. – Więc zaczekajmy, aż partia wyda wam takie polecenia. A na razie nam powierzono tę funkcję! – Żukow podszedł do Stalina. – Przepraszam, towarzyszu Stalin, na pewno się z tym uporamy, wtedy przyjdziemy na Kreml i złożymy raport. Wtedy Stalin stracił panowanie nad sobą. – Co to za kwatera główna?! – krzyczał. – Co to za szef sztabu, który od pierwszego dnia wojny nie ma łączności ze swoimi armiami i nikim nie dowodzi?! Żukow stał przed Stalinem i płakał. Doznał załamania nerwowego. Twardy żołnierz i nieustraszony dowódca płakał jak zraniona kobieta. Po chwili wyszedł do sąsiedniego pokoju, gdzie pocieszał go Mołotow. Niedługo potem wrócił. Opanował się. – No dobrze – rzekł Stalin. Był poruszony tym wydarzeniem. – Niech najpierw sami się zorientują. Chodźcie, towarzysze. W aucie powiedział do Mołotowa: – Lenin zbudował nasze państwo, a myśmy wszystko przejebali! Wszystko

spieprzyliśmy. Nie mogę dłużej być przywódcą. Ustępuję! Zrzekam się stanowiska. Musicie wybrać kogoś innego, ja zawiodłem. Był załamany, ale stosował znany podstęp swojego mistrza, Iwana Groźnego, który zrzekł się tronu, żeby zobaczyć, kto będzie go błagał o pozostanie, a kto się zgodzi, i kogo wysuną na nowego cara. Już stosował taki manwer. Dawno temu, w sierpniu 1924 roku, kiedy chciał się uwolnić od kolektywnego kierownictwa z Zinowjewem i Kamieniewem, wysłał do KC oficjalne pismo, w którym wobec niemożności współpracy z nimi podawał się do dymisji ze wszystkich stanowisk i prosił o wysłanie go do Kraju Turuchańskiego lub do Jakucji na jakąś podrzędną funkcję. Wtedy to zadziałało. Komitet Centralny skarcił jego współpracowników, a Stalin wygrał. Przez następne trzy dni siedział samotnie w Kuncewie, nikogo nie przyjmował i nie odbierał telefonów, a Poskriebyszew informował, że towarzysza Stalina nie ma i nie wiadomo, gdzie jest. Stalin jednak rzeczywiście był załamany. Przez te trzy dni, kiedy na frontach wrogie armie walczyły o wszystko i wszystko się waliło, Stalina nie było. Zdezerterował! Kiedy wreszcie do Kuncewa przyjechali Mołotow, Beria, Woroszyłow, Mikojan i Malenkow, Stalin był śmiertelnie przerażony. Prowadził niebezpieczną grę. Myślał, że przyszli go aresztować. Przez chwilę w wyobraźni widział, jak w kajdankach prowadzą go na rozstrzelanie. Odetchnął dopiero, gdy poprosili, żeby wrócił do pracy, i powiedzieli o projekcie utworzenia Państwowego Komitetu Obrony z nim na czele. Stalin i tym razem wygrał, bo wcześniej zdążył pozabijać wszystkich potencjalnych konkurentów do władzy. Biuro polityczne wybrało go ponownie na sekretarza generalnego. Nikt się nie ośmielił wystąpić przeciwko niemu i wziąć odpowiedzialności za państwo w tak trudnej sytuacji. Ten ponowny wybór oznaczał nowe otwarcie i jeszcze umocnił jego pozycję. Nikt nie mógł już teraz wypominać mu popełnionych wcześniej błędów.

LENINGRAD Sonia kupiła dwie „Prawdy”, leningradzką i moskiewską, lecz były to wydania oddane do druku poprzedniej nocy, w sobotę. Obie gazety radośnie donosiły o zwycięstwach wojsk Hitlera i klęskach jego wrogów, „kapitalistycznych szakali” i „plutokratycznych podżegaczy wojennych”. Zdenerwowana wrzuciła je do kosza na śmieci. Zatrzymała się na rogu ulicy, gdzie tłum przechodniów słuchał nadawanego przez głośniki przemówienia Mołotowa. Komisarz mówił drżącym głosem. Żalił się, że Hitler podstępnie napadł na Związek Radziecki, który przez dwa lata lojalnie z nim współpracował, dostarczał materiałów o znaczeniu strategicznym i wywiązywał się skrupulatnie ze wszystkich wspólnych uzgodnień. Mężczyzna stojący obok Soni wycedził półgłosem: – Płacze jak porzucona kochanka. – Splunął i odszedł. Dlaczego nie przemawia Stalin? – zastanawiała się. Pobiegła do domu posłuchać radia. Po drodze widziała długie kolejki pod sklepami spożywczymi, lecz dla niej ważniejsze było dowiedzieć się, co się dzieje na froncie. Na Czajkowskiego, pod jej domem, stała furgonetka NKWD. Czekiści ładowali do niej sąsiadkę Soni, administratorkę szpitala Miecznikowa, Irinę Markow-Szwarc. Zapewne powodem była jej niemiecka połowa nazwiska. Na schodach spotkała piętnastolatka z pierwszego piętra, chorowitego Tolę Karaskina, który chodził teraz do dawnej szkoły Soni. – Słyszała pani? – mówił podekscytowany. – W pobliżu Olgina zestrzelono samolot niemiecki. Jak mógł zalecieć aż tak daleko? – Nie, to nie może być prawda. Nie sądzę… – Wie pani, podobno nie będzie teraz gazet, tylko mają być biuletyny o wojnie. Co będzie, jeśli Hitler dogada się z Anglikami i razem na nas ruszą? – Nie martw się, Tola. Poradzimy sobie – powiedziała i pobiegła na górę. W radiu powtarzano przemówienie Mołotowa. Potem nadawano patriotyczne pieśni w wykonaniu chórów wojskowych. O sytuacji na froncie – ani słowa. Potem znów przemówienie Mołotowa. Poszła do sklepu i po dwóch godzinach stania w kolejce dostała kilka kilogramów ziemniaków i trochę mąki. Niczego innego już nie było. W aptece kupiła witaminy, glukozę i podstawowe leki do podręcznej apteczki. Następnego dnia przed południem poszła do banku i tu znów po długim oczekiwaniu odebrała swoje niewielkie oszczędności. Dowiedziała się, że należy pozaklejać szyby w oknach paskami papieru, żeby nie wypadały w czasie bombardowań. Po drodze zauważyła osobliwy widok: każdy dom, wszystkie okna, w białych krzyżach. Wiele z nich wyglądało jak krzyż św. Andrzeja. Pozaklejała szyby i poszła na poniedziałkowe zebranie partyjne na uniwersytecie. Nie zaczęła jeszcze pracy w wydawnictwie, więc formalnie należała nadal do wydziałowej podstawowej organizacji partyjnej. Nastroje były ponure. Na mównicę wszedł nieznany tutaj dotychczas towarzysz Worow z komitetu miejskiego. Rzucał gromy na Hitlera i podstępnych niemieckich faszystów. Francja i Anglia stały się nagle „demokracjami zachodnimi”, „naszymi sojusznikami w walce z nazizmem”. Wzorem retoryki Stalina stawiał pytania i udzielał odpowiedzi. – Co jest teraz, towarzysze, naszym najważniejszym zadaniem? Powinniśmy się skupić wokół kierownictwa partii z towarzyszem Józefem Stalinem na czele i kierować cały wysiłek mas na odparcie agresora. Zachęcajmy do ochotniczego wstępowania do armii. Sami dajmy przykład i zgłaszajmy się do komisji poborowych. Co może zrobić kadra naukowa uniwersytetu

dla wysiłku wojennego? Może pobudzać patriotyzm mas. Może uczyć czujności wobec wroga wewnętrznego. Cały kraj jest przeżarty piątą kolumną. Musimy demaskować szpiegów, sabotażystów, siewców paniki, defetystów i panikarzy. Miejmy oczy i uszy otwarte, demaskujmy wroga, zgłaszajmy swoje spostrzeżenia służbom NKWD. Sonia liczyła na informacje z frontu, lecz nie usłyszała nic na ten temat. Przemówienie Worowa nagradzano słabymi oklaskami, kiedy podnosił głos i potrząsał pięścią. Zakończył przepowiednią, że Związek Radziecki nie tylko pobije wroga, ale poniesie rewolucję proletariacką na Zachód. Kilku młodych towarzyszy zadeklarowało, że natychmiast zgłoszą się do armii. Reszta rozeszła się w milczeniu. * Nad miastem zawisły balony zaporowe. Rozciągnięte między nimi sieci miały zatrzymywać samoloty wroga. Wielkie srebrne cygara błyszczały w słońcu, umocowane do ziemi niewidocznymi z dala linami, unosiły się wysoko, jak monstrualne wieloryby. Tola Karaskin pochwalił się Soni, że jest w szkolnej drużynie przeciwpożarowej, która pownosiła na strych i na dachy worki z piaskiem, a jak spadną bomby zapalające, będzie je tym piaskiem gasić. – Dzisiaj budowaliśmy schron koło Pałacu Pionierów – opowiadał. – Chodzę tam grać w szachy. Niech pani popatrzy, jakie mam bąble na rękach. Jeden kolega narysował na piasku gębę Hitlera i waliliśmy w nią szpadlami. Musieliśmy rozbić beton, żeby dokopać się do gruntu. Pracowałem cztery godziny młotem, który waży trzy kilo! Sonia podziwiała i uśmiechała się do Toli. Kiedyś jego matka mówiła, że Tola ma niebezpieczne zmiany w płucach. Chciał się zapisać do Szkoły Kadetów Marynarki, ale komisja lekarska go odrzuciła. Ludzie teraz więcej i szczerzej ze sobą rozmawiali. Wobec wspólnego zagrożenia byli sobie życzliwsi. Zbierano dary na wyposażenie wojska. Ludzie przynosili schowane od czasów rewolucji srebrne zastawy stołowe i pierścionki. Tysiące mężczyzn ustawiały się pod komisjami poborowymi. Czekano na dobre wieści z frontu. Armia Czerwona jest przecież silna i niezwyciężona. Na pewno wkrótce minie efekt zaskoczenia i zacznie bić wroga. Poborowi gromadami wędrowali na dworce kolejowe, śpiewając, grając na harmoszkach i pijąc. Szli na wojnę wesoło, pewni zwycięstwa. Tworzono oddziały opołoczenija – pospolitego ruszenia ochotników. Wkrótce zgłoszenia do tej formacji przestały być dobrowolne. Każdej dzielnicy wyznaczono obowiązkowe limity zaciągu. Żdanow, pierwszy sekretarz komitetu miejskiego partii, rywalizował z Moskwą o liczbę wystawionych dywizji. Ludzie odbywali szesnastogodzinne kursy, w czasie których jeden instruktor przypadał na pięciuset szkolonych, po czym z niekompletnym uzbrojeniem odjeżdżali na front. Wiadomości nadawane w radiu przez Sowinform, były ogólnikowe i nic niemówiące. Ludzie gromadzili się na ulicach przed wywieszonymi na murach tablicami agencji TASS, czytali komunikaty i nadal nic nie wiedzieli. Nie wiadomo było przede wszystkim, jak daleko są Niemcy. Pisano o ciężkich i bohaterskich walkach z przeważającymi siłami wroga, wymieniano bronione miasta. Lecz według szerzących się plotek miasta te już były w rękach Niemców. Kolega z uniwersytetu powiedział Soni, że jego żona usłyszała, jak w stołówce na lotnisku jeden z lotników mówił, że teraz będą bombardować faszystów w Siwierskiej. Więc są już tak blisko! Ewakuowano wiele zakładów wraz z pracownikami. Mieli jechać na Ural lub za Ural. Ludzie zastanawiali się, czy oznacza to, że miasto nie będzie bronione. Od Michaiła Piotrowicza

Woronina, sąsiada z parteru, Sonia dowiedziała się, że już 1 lipca wyjechał z miasta cały pociąg najcenniejszych dzieł Ermitażu. Archiwum, w którym pracował Woronin, też pakowało zbiory. Od 26 czerwca trwała ewakuacja dzieci. Według zarządzenia władz w pierwszej turze 6000 dzieci, nawet pięcioletnie, miało wyjechać z miasta bez matek. Rodzice otwarcie protestowali przeciw temu zarządzeniu – rzecz w ZSRR niebywała – matki były przerażone, nie chciały rozstawać się z dziećmi. Ponieważ wiadomości o przebiegu frontu były spóźnione, część transportów samochodami wojskowymi i pociągami kierowano na południe, na tereny, gdzie właśnie nadciągali Niemcy. Na stacji kolejowej w Łyczkowie pociąg z dziećmi został ostrzelany przez samoloty niemieckie, stacja obrzucona bombami. Zrozpaczeni rodzice, często mimo nieuzyskania zwolnień z pracy, wyprawiali się w nieznane na poszukiwania dzieci, żeby je zabrać z powrotem do domu. 3 lipca przemawiał Stalin. Ludzie słuchali w napięciu. „Towarzysze! Obywatele! Bracia i siostry! Bojownicy naszej armii i floty! Do was się zwracam, przyjaciele moi!” Ton przemówienia był inny niż wystąpień przedwojennych. „Bracia i siostry” – to było coś nowego. Tak zwracali się do wiernych duchowni! Mówił o Rosji, o ojczyźnie. Bolszewicy nigdy dotąd tak nie mówili, tego zabraniał im komunistyczny internacjonalizm. Stalin ogłosił drugą Wielką Wojnę Ojczyźnianą. (Pierwszą nazywano wojnę z Napoleonem w 1812 roku). Wzywał do walki z najeźdźcą, jak za czasów Kutuzowa. Nic, czego nie uda się wywieźć, nie może się dostać w ręce najeźdźcy. Na oddawanych wrogowi terenach należy niszczyć zboże, żywność, magazyny, surowce – wszystko. Kiedy przerywał, słychać było, jak popija herbatę i jak łyżeczka dzwoni o szklankę. Żadnej litości dla samowolnie opuszczających posterunki, dla szpiegów, zdrajców i sabotażystów! W Leningradzie niemal każdego dnia rozlegały się syreny alarmów przeciwlotniczych, na niebie kilka razy pojawiły się niemieckie samoloty, lecz w ciągu pierwszych kilku tygodni od inwazji na miasto nie spadła ani jedna bomba. Lato było upalne, wszędzie opadały pyłki topoli, a wiatr przynosił pachnące sianem dymy z torfowisk palonych wokół przedmieść. Dymy miały podobno utrudnić orientację wrogiemu lotnictwu. Miasto wydawało się opustoszałe, lecz niewiele wskazywało, że gdzieś niedaleko toczy się wojna. Na ulicach nie czuło się niepokoju. Nie widać było jeszcze uchodźców ani rannych, ludzie spacerowali jak zawsze. W Ogrodzie Rumiancewa przy kamiennych stolikach grali w domino i warcaby. Tylko pomniki obudowano deskami i obłożono workami z piaskiem, a najbardziej błyszczące w słońcu kopuły i iglice malowano na szaro. Z budynków znikły tablice instytucji, w tramwajach konduktorzy nie podawali nazw mijanych ulic, a tablice z ich nazwami na skrzyżowaniach – pozdejmowano. Wkrótce zapanowała szpiegomania. Na przystanku jakaś staruszka złapała Sonię za rękaw: – Ten rudy jest bardzo podejrzany – szeptała jej do ucha. – Niech pani patrzy, ma innego koloru marynarkę niż spodnie! A wąsy… od razu widać, że przyklejone. Stoi tu już piętnaście minut i obserwuje statki na rzece. Sonia z trudem uwolniła się od niej. Ciążyła jej bezczynność, poszła na uniwersytet i od razu przyłączyła się do kilkuset studentek wyjeżdżających kopać rowy na przedpolach miasta. Podobno pracowało już przy tym pięćdziesiąt tysięcy mieszkańców, kobiety, młodzież, ludzie starsi. Dokąd dokładnie jadą, nikt nie wiedział. W pociągu rozmawiano o bombardowaniach i ostrzale artyleryjskim okolic Ługi. Jednak dziewczyny były w świetnych humorach, śpiewały i śmiały się przez całą drogę. Na razie była to tylko przygoda. Było już ciemno, kiedy pociąg zatrzymał się w Gatczynie. Sonia, która nie miała nic do jedzenia ani picia, rzuciła się do

najbliższej umywalki i piła z kranu; nie było w co nabrać wody. Zostały skierowane do parku przy pałacu w Pawłowsku. Było ciepło, miały nocować pod gołym niebem na trawniku. Tylko niektóre miały koce. Wtedy po raz pierwszy Sonia usłyszała odgłosy dalekiego bombardowania. Wyraźnie czuła, jak ziemia drży od wybuchów. Na horyzoncie błądziły po niebie smugi reflektorów i słychać było artylerię przeciwlotniczą. – Tam jest lotnisko. Atakują lotnisko – powiedziała dziewczyna leżąca obok Soni. – Wiem, bo byłam tam przed wojną. Przed północą dowódcy brygad studenckich kazali budzić te nieliczne kobiety, którym udało się zasnąć. Sformowano kolumnę marszową. – Wszystko, co białe, ma być pochowane – rozkazywał rezerwista porucznik. – Absolutny zakaz palenia papierosów! Idziemy w ciszy, rozmawiać nie wolno nawet szeptem. Nie pogubcie się w ciemności, dziewczyny! Kolumna licząca kilkaset kobiet ruszyła szosą. W zupełnych ciemnościach mijały idące z przeciwka oddziały żołnierzy. Oni też się nie odzywali, czasem zabrzęczało tylko uzbrojenie. Blady, cienki sierp księżyca wyszedł zza chmur i oświetlił szeregi. Wyglądało to jak marsz duchów. Soni się zdawało, że jest coś upiornego w tym mijaniu się w ciemnościach, w ciszy setek i tysięcy maszerujących kobiet i mężczyzn. Rankiem, po czterech godzinach marszu, doszły do wioski, gdzie zostały zakwaterowane u chłopów. Wstał świt, opadała mgła, było wilgotno od rosy. Mimo nieprzespanej nocy z zapałem zabrały się do pracy. Kopały rowy głębokości 1,2 metra i usypywały przedpiersia na metr. Pracowały szpadlami i kilofami. Ziemię przenosiły na noszach. Po południu upał dawał się we znaki. Chłopi żywili je dobrze, tylko wciąż były spragnione. Praca, od piątej rano do ósmej wieczorem, była mordercza. Już wieczorem Sonia miała poobcierane dłonie i z trudem prostowała obolałe plecy. Czuła jednak, że robi coś pożytecznego. Kiedy na chwilę przerywała pracę, żeby odpocząć, patrzyła na dzieło tysięcy rąk mieszkańców miasta. Rów szeroki na kilka metrów wił się w załamaniach i ciągnął w dal na wiele kilometrów. Ułatwi obronę żołnierzom, może zatrzyma czołgi. Trzeciego dnia ledwo się mogła ruszać. W samo południe usłyszała narastający warkot. Popatrzyła w górę i obok oślepiającego słońca zobaczyła samolot. Zanim jeszcze usłyszała karabin maszynowy, ujrzała błyskawicznie zbliżający się rząd małych fontann z piasku. Patrzyła chwilę, seria minęła ją o kilka metrów. Usłyszała krzyki: „Uciekać, uciekać!”. Razem z innymi pobiegła na oślep, skoczyła do rowu i leżała, zakrywając głowę rękami. Po chwili było po wszystkim, samolot nie wracał, nikomu nic się nie stało, jednak porucznik kazał im iść do domów; spodziewał się, że Niemiec może sprowadzić więcej samolotów. Następnego dnia przed południem skończyły pracę na swoim odcinku i pomaszerowały na stację do Gatczyny. * 15 lipca wprowadzono kartki żywnościowe. Sonia pamiętała kartkowe racjonowanie chleba, które w Leningradzie zniesiono dopiero na początku 1935 roku. Wtedy ludzie byli jednak niezadowoleni, bo jednocześnie bardzo wzrosły ceny. W 1936 roku, po katastrofalnie słabych zbiorach, przyszedł kryzys żywnościowy, a nawet głód w miastach, co jednak w najmniejszym stopniu jej nie dotknęło, bo rodzinom funkcjonariuszy partyjnych żywności nie brakowało. Musiała iść do wydawnictwa uzyskać zaświadczenie o zatrudnieniu, a potem w radzie dzielnicowej odebrać kartki na dziesięć najbliższych dni. Kartkami należało rozliczać się także w stołówkach. Dowiedziała się o zarządzeniu nakazującym oddawać do specjalnego wydziału wszystkie rowery, odbiorniki radiowe, mapy miasta i przewodniki turystyczne.

Pisała o tym w swoim pamiętniku, dziwiąc się zwłaszcza konfiskacie radioodbiorników. Mówiono, że powodem są niemieckie audycje propagandowe po rosyjsku, nawołujące do obalenia komunizmu w ZSRR. Więc władze aż tak nie ufały własnym obywatelom? A o co chodziło z rowerami? Czyżby miały być potrzebne wojsku? Zamiast radia każdy mógł sobie kupić głośnik, z którego nadawano kablem z radiostacji jeden program, ten sam co w głośnikach na rogach ulic. * Pod koniec lipca niemiecka Grupa Armii „Południe” pod dowództwem Guderiana i Kleista zamykała wokół Kijowa okrążenie radzieckiego Frontu Południowo-Zachodniego. Stalin kazał ogłosić słynny rozkaz numer 270. „Rozkazuję: oficerów zrywających dystynkcje, uciekających na tyły lub oddających się do niewoli uważać za tchórzliwych dezerterów, których rodziny podlegają aresztowaniu jako dezerterów, którzy złamali przysięgę i zdradzili swą Ojczyznę. […] Dezerterów takich rozstrzeliwać na miejscu”. * Żukow uważał, że należy oddać Kijów i wycofać się, dopóki nie jest za późno. Budionny i Chruszczow dowodzący Frontem Południowo-Zachodnim błagali Stalina o zgodę na odwrót. Przestrzegali, że zwłoka doprowadzi do ogromnych strat w ludziach i sprzęcie. Stalin w odpowiedzi zdymisjonował Budionnego, a na jego miejsce wyznaczył Timoszenkę. Nowy dowódca oceniał sytuację tak samo jak jego poprzednik, lecz bał się powiedzieć o tym Stalinowi. Dwa dni później grupy pancerne Kleista i Guderiana połączyły się 150 kilometrów na wschód od Kijowa; kleszcze okrążenia zostały zamknięte. Pięć armii, 452 720 żołnierzy radzieckich, dostało się do niewoli. W ręce Niemców wpadły też wielkie ilości uzbrojenia, czołgów, dział, ciężarówek, amunicji. Na początku wojny Stalin wydawał tak samo głupie i zbrodnicze rozkazy jak Hitler pod koniec swojego panowania. * 1 sierpnia Sonia zaczęła pracę w wydawnictwie. Nie było tam już ani jednego mężczyzny poza sześćdziesięciopięcioletnim Anatolijem Kołaczkinem, ubranym zawsze w prążkowany garnitur i białą koszulę z muszką, kierownikiem działu angielskiego. Wszyscy poszli na front. Była bardzo przejęta tą swoją pierwszą pracą i na początku wszystko bardzo jej się podobało. Korytarze były obwieszone portretami pisarzy. Wielki napis – cytat ze Stalina: „Inżynierowie dusz”. Wielu klasyków, ale i wiele nazwisk, których nie znała. Jak się później zorientowała, byli to wyłącznie pisarze komunistyczni. W jej pokoju na półkach ustawione były wszystkie książki, które tu przetłumaczono z angielskiego i wydano od czasu powstania wydawnictwa, kilkanaście lat temu. Obok dyplomy uznania od Ludowego Komisariatu Kultury. Na początek dostała niepokończone teksty. Dokończyła tłumaczenie, zaledwie kilka stron, sztuki amerykańskiej komunistki Lillian Hellman The Children’s Hour. Sztuka wydała jej się bardzo przeciętna. Inne rzeczy też były niezbyt ciekawe; artykuły z lewicowych pism angielskich i amerykańskich, tak wyolbrzymiające osiągnięcia Kraju Rad, że było to czasami aż śmieszne. Jak można coś takiego drukować u nas, zastanawiała się. Przecież każdy widzi, że to nieprawda. Dostała biurko w pokoju z dwoma kobietami. Kira Matłakina była wysoką kobietą o cygańskiej urodzie, ze zmysłowymi ustami i czarnymi, lśniącymi włosami. Była rozwiedziona

i bezdzietna. Życzliwa, wciąż zamyślona i smutna. Żenia Wałowa, pulchna i blada, w okularach, kilka lat po trzydziestce, pochodziła ze wsi i była od zawsze samotna. Obie kilka lat temu ukończyły anglistykę w Leningradzie. W sekcji francuskiej wciąż tłumaczono Aragona i Thoreza, a niemiecka topniała z każdym dniem, bo gdy zabrakło mężczyzn, kolejne kobiety dostawały przydziały jako tłumaczki do wojskowych sztabów różnego szczebla i wyjeżdżały na front. Wszyscy bez wyjątku pracownicy wydawnictwa byli członkami partii. Życie toczyło się tu spokojnie i powoli. Kobiety pracowały w ślimaczym tempie, rozmawiały godzinami, malowały paznokcie, popijały herbatę, dyskutowały o odcieniach znaczeniowych słów angielskich i plotkowały. – No i co my teraz będziemy robić, kiedy pisma przestały docierać? – zastanawiała się Żenia. – Może wreszcie będzie można przetłumaczyć coś z Hemingwaya – rozmarzyła się Kira. – Doprawdy nie rozumiem, czemu nie ma dotychczas przekładu Komu bije dzwon. Wojna domowa w Hiszpanii w 1936 roku, a główny bohater walczy po stronie republikanów. Czego trzeba więcej? Proza po prostu genialna! Sonia w czasie studiów ledwie coś słyszała o Hemingwayu. Zaraz poszła do biblioteki wydawnictwa. Wypożyczyła do domu Pożegnanie z bronią i całe popołudnie oraz pół nocy nie mogła się oderwać od książki. Wojna światowa, pogranicze włosko-szwajcarskie, młody żołnierz ochotnik, amerykański dziennikarz i pielęgniarka ze szpitala wojskowego – wielka miłość. Decydują się uciec od koszmaru wojny przez Jezioro Genewskie do Szwajcarii. Ich miłość jest dla nich najważniejsza. Jakże to się różniło od leningradzkiej wojennej rzeczywistości! To było prawdziwe objawienie. Następne dni spędziła na lekturze Komu bije dzwon i 49 opowiadań. Czytała nawet w pracy, co nikomu tu nie przeszkadzało ani nie dziwiło. Zakochała się w Hemingwayu. Przeczytała Śniegi Kilimandżaro, Słońce też wschodzi i Zielone wzgórza Afryki. Czytając przez całe godziny i dni, odrywała się od rzeczywistości. Poznawała Zachód nie z dawnych czasów, lecz współczesny, prawie dzisiejszy. Życie tam musiało być zupełnie inne niż w ZSRR. * W połowie sierpnia przyszła wiadomość o zdobyciu przez Niemców Smoleńska. Sąsiad z parteru, Woronin, pracownik naukowy archiwum miejskiego – historyk, zatrzymał Sonię w bramie ich domu. – Sonieczko! – mówił. – W tysiąc osiemset dwunastym roku Smoleńsk też się poddał. Dwudziestego szóstego sierpnia stoczono bitwę pod Borodino, a we wrześniu Napoleon był już w Moskwie. Jak będzie teraz? – Nie umiem sobie tego wyobrazić – powiedziała. – Nie chcę o tym myśleć. Komitet miejski partii zarządził kolejną przymusową ewakuację dzieci do czternastego roku życia, tym razem z matkami. Miały popłynąć Newą, barkami. Kilka dni później ewakuację wstrzymano. Sonia teraz prawie codziennie rozmawiała z sąsiadami; Woroninowie zapraszali ją na herbatę, gorzką, bo cukru czasami już brakowało. Padł Nowogród. Woronin dzielił się swoimi domysłami o przebiegu wojny. Twierdził, że Niemcy główne siły kierują na Leningrad, Moskwę i na Kaukaz. Moskwę chcą zdobyć dla efektu propagandowego, Kaukaz z powodu ropy naftowej, a Leningrad z powodu stoczni i portu, a przede wszystkim – przemysłu zbrojeniowego. Tola Karaskin nie przepuścił żadnej okazji porozmawiania z Sonią. Paplał o swoich przygodach i zwycięstwach szachowych. Był bardzo drobny jak na swój wiek. Miał wiecznie

rozczochrane sterczące na wszystkie strony, jasne włosy i był zabawny. Sonia zdziwiła się, gdy powiedział, że właśnie skończył szesnaście lat, i żalił się, że mama zupełnie o tym zapomniała. – Więc sam zrobiłem sobie prezent. Kupiłem książkę o największych szachistach świata. – Poczekaj, zaraz ci coś przyniosę. Wzięła z domu Biały kieł Londona i podarowała mu na urodziny. – Och, dziękuję – ucieszył się. – Właśnie kończę czytać Londona Płonące światło. Słyszałem o Białym kle, ale jeszcze nie czytałem. 1 września dowiedziała się od Toli, że w szkole nie było żadnych lekcji i nie wiadomo, czy w ogóle będą. Kilka dni później Niemcy zamknęli pierścień oblężenia wokół Leningradu. Z resztą kraju łączyła Leningrad już tylko droga przez jezioro Ładoga. Tylko tamtędy mogło do miasta docierać skąpe zaopatrzenie. Tę drogę nazwano „Drogą życia”. Zmniejszono przydziały żywnościowe, zwłaszcza chleba. W mieście zaczynał się głód. Żdanow nie tak dawno beztrosko odesłał do Moskwy cały pociąg ze zbożem przeznaczonym dla Leningradu. Obawiał się, że gromadzenie zapasów może się Stalinowi wydać defetyzmem, wskazywać na niewiarę w rychłe zwycięstwo Armii Czerwonej nad najeźdźcą. * Około północy z 1 na 2 września Sonia jeszcze czytała, gdy usłyszała dalekie wybuchy. Dopiero po chwili zawyły syreny alarmowe. Po kilku minutach za oknem, daleko na północnym wschodzie, zobaczyła łunę pożaru. Pomyślała, że to gdzieś w Dzielnicy Piotrogrodzkiej. Tam przy ulicy Skorochodowa, niedaleko szpitala Erismana, mieszkała Katia z mężem. Bombardowanie trwało prawie do świtu. Łuna pożaru powiększała się, dymy zasnuwały niebo. Nie mogła spać, wstała o piątej i poszła zobaczyć, czy coś się nie stało siostrze. Znalazła adres; na ulicy Skorochodowa tylko jeden dom był zburzony, dymy unosiły się nad dzielnicą portową, nieco dalej na zachód. Wszędzie czuć było zapach jakby miału węglowego i spalenizny. Pierwszy raz znalazła się w domu siostry, chociaż Katia wiele razy ją zapraszała. Teraz bardzo się ucieszyła. Mieli dwa duże pokoje i ładną kuchnię. Gandżarow dostał przydział, dając łapówki urzędnikom. Sprowadził rodziców, którzy zajmowali mniejszy pokój. Znacznie przekraczało to obowiązujące normy siedmiu metrów kwadratowych na osobę. Urządzili się pięknie. Ładne stare meble, fotele i sofy obite bordową skórą, na ścianach akwarele i grafiki, krajobrazy Armenii. Nad wejściem do pokoju wisiał krzyż. Na kilimach – stare szable, kindżały i pistolety. Zdjęcia rodzinne, oszklone etażerki z kryształami i bibelotami. Mieli także telefon. Sonia nie zdawała sobie sprawy, że aż tak świetnie im się powodzi. Dziwiło ją, że nie boją się tak otwarcie tego pokazywać. Katia podała śniadanie. Kawa ze śmietanką, herbata, masło, jajka, miód, konfitury – czegoś takiego Sonia nie widziała od dawna. Teściowie Katii siedzieli w milczeniu, wyraźnie nieufni wobec partyjnej komunistki. Sonia zauważyła wzajemną czułość, z jaką odnosili się do siebie Katia i Dmitrij, i szacunek, jaki oboje okazywali rodzicom. Gandżarow zaraz po śniadaniu wyszedł do pracy. Katia od dawna nie pracowała, zajmowała się domem. Opowiadała, jak zatrzęsła się ich kamienica, gdy bomba upadła o kilka domów dalej, i jak całą rodziną siedzieli w piwnicy aż do świtu. Katia także przez kilka dni, na ochotnika, kopała rowy na przedpolach miasta. Porzuciła lekcje w szkole baletowej w Teatrze Maryjskim u Wiery Kostrowickiej, siostrzenicy francusko-polskiego poety Apollinaire’a, i chodziła na kursy pielęgniarek, żeby móc pomagać rannym w szpitalu. Dmitrij oddał sporo biżuterii na rzecz wyposażenia armii. – Co innego Stalin i komunizm, a co innego ojczyzna – wyjaśniła Katia. Przed wyjściem Sonia musiała przyjąć dwie wielkie torby z żywnością.

– Bierz, my mamy tu wszystkiego pod dostatkiem. Mój Gandża (tak teraz nazywała męża) zaopatruje nas we wszystko. Mamy pochowane w piwnicy worki kaszy, cukru, makarony, konserwy, mąkę, kompoty, mleko w proszku; wszystko, co się szybko nie psuje. Wystarczy i dla ciebie. Bierz! Soni było nieprzyjemnie, że przyjmuje żywność od Gandżarowa, którego niedawno nazywała spekulantem i kryminalistą. Ale nie mogła się oprzeć pokusie i namowom Katii. Dania w stołówce, rzadkie zupki z soczewicy i coraz mniejsze porcje dziwnie niesmacznego chleba sprawiały, że od wielu dni czuła głód. * Koniec września był chłodny, zaczęły padać deszcze, pomagając gasić pożary. Mimo pochmurnego nieba miasto było teraz bombardowane każdej nocy, a często i za dnia. Tola Karaskin ugasił na dachu swojej szkoły bombę zapalającą. Alarmy i ich odwołania odzywały się po kilkanaście razy dziennie. Ludzie chowali się w piwnicach i nielicznych prawdziwych schronach. Sonia wraz z koleżankami z wydawnictwa nieraz większą część dnia pracy przesiadywała w piwnicy. Myślała, że się nie boi i jest spokojna, lecz nogi trzęsły jej się jak w febrze. Całymi dniami trwał ostrzał artylerii dalekiego zasięgu. Sonia miała jeszcze kilku uczniów, którzy mimo wszystko nadal chcieli się uczyć angielskiego, więc popołudniami wędrowała po mieście. Koło Dworca Warszawskiego płonęły drewniane magazyny Badajewa, zwane tak od ich przedwojennego właściciela. Paliły się wielkie, bardzo nowoczesne zakłady tłuszczowe, uruchomione dopiero niedawno, już po wybuchu wojny. Zgromadzone tam w wielkich ilościach rośliny oleiste płonęły jak gigantyczne pochodnie. Szła mostem Dworcowym, most Lejtnanta Szmita (dawniej Mikołajewski) był podniesiony. Na rzece trwał gorączkowy ruch. W dół Newy płynął okręt wojenny, jego syreny porykiwały, mniejsze statki ustępowały mu z drogi. Nabrzeżem maszerowały oddziały marynarzy z hełmami przytroczonymi do plecaków. Zatrzymała się, stała oparta o barierę mostu. Miasto wciąż było piękne. Leżało jak wielkie, poranione zwierzę i lizało rany. Dwaj robotnicy zasypywali lej po bombie na trawniku nad brzegiem, a ogrodnik przycinał nożycami żywopłot. Podziwiała, jak dokładnie i spokojnie pracuje. Przypomniał jej się Tajfun Konrada: Statek zmaga się z burzą i może w każdej chwili zatonąć. Tymczasem w ładowniach tłumy ubogich emigrantów na śmierć i życie walczą między sobą o dobytek. Kapitan rozkazuje swoim oficerom za wszelką cenę zaprowadzić tam porządek. To jest dla niego bardzo ważne, nawet w obliczu zagłady okrętu. Mówili o tym kapitanie – opowiadał narrator opowieści – że jest niezbyt rozgarnięty, nawet że głupi. Zamiast skupić się na walce z burzą, troszczy się o porządek w ładowni. Ale on, pomyślała Sonia, robił właśnie to, co powinien. * W październiku nocne naloty i dzienny ostrzał miasta nieco osłabły. Bombardowania zdarzały się rzadziej. Jednak zanim to nastąpiło, Sonia przeżyła najstraszniejszą noc swojego dotychczasowego życia. Kładła się spać ubrana, żeby w razie alarmu nie tracić czasu. Lecz tym razem nawet alarm jej nie obudził. Dopiero wstrząsy i huk bliskich wybuchów poderwały ją na nogi. Po chwili była w piwnicy, gdzie przy świetle latarki siedzieli stłoczeni lokatorzy. Woroninowa modliła się na głos. Mąż głaskał ją czule po głowie. Dozorca z żoną zakrywali głowy rękami i coś cicho mamrotali, chyba także się modlili, lecz bali się, żeby inni tego nie słyszeli. Pejsin palił jednego papierosa za drugim, jego żona i Kałakolczykowa trzęsły się ze strachu. Sublokatorka Soni, Masza Demiańczukowa, siedziała na

skrzynce po owocach z niedawno urodzoną, dwutygodniową Nadią na kolanach. Przytulał się do niej kurczowo trzyletni, cicho popłakujący Wania. Tola Karaskin za każdym wybuchem powtarzał: „Par-szy-wi fa-szyści! Par-szy-wi fa-szyści!”. Jego matka była tak blada, że widać to było nawet w mdłym świetle lampki. Bomby wybuchały bardzo blisko. Narastający świst, chwila ciszy… i wybuch. Czasem, gdy bomba padła niedaleko, wydawało się, że cały dom podnosi się i opada. Dla Soni każdy świst był nadchodzącą śmiercią. Wybuch oznaczał powrót do życia. Umierała tak i zmartwychwstawała na zmianę. Jedna bomba wybuchła tak blisko, że wydawało się, iż spadła na ich dom. Słychać było, jak obok walą się ściany. Rano, kiedy Sonia wyszła z domu, zobaczyła jezdnię zawaloną gruzem i pogiętymi stalowymi belkami. Okazało się, że bomba zburzyła połowę sąsiedniej kamienicy. Widać było trzy piętra pokoi, odsłoniętych jak na wielkiej scenie teatralnej, z różnymi tapetami na ścianach, z dużym zegarem pokazującym godzinę szóstą, a na drugim piętrze, pod ścianą w kącie pokoju, siedziała na wózku inwalidzkim kobieta, którą Sonia czasami widywała na ulicy z synem pchającym wózek, lub samotnie, z trudem obracającą koła swojego pojazdu. Tkwiła tam teraz uwięziona na skrawku podłogi nad przepaścią, pod dwoma ścianami bez drzwi i wyjścia. Ludzie z dołu wołali do niej, że wezwali straż pożarną, że zaraz przyjadą, żeby tylko trochę poczekała, zaraz ją uwolnią. Ale straż miała tego dnia całe morza pożarów do ugaszenia i, co gorsze, jezdnia obok była tak zawalona gruzem, że nie wiadomo było, jak wóz strażacki z drabiną mógłby podjechać pod dom. Po powrocie z pracy Sonia dowiedziała się, że kobieta została uratowana. Ludzie dostali się po ocalałych schodach do sąsiedniego pokoju, wybili otwór w ścianie i znieśli kobietę na dół. – Bracia Doroszowie kuli ścianę, a ja usuwałem gruz – opowiadał Tola. – Kiedy ją znosiliśmy na dół, była tak sina, że nie wiedzieliśmy, czy żyje. Hipotermia. Przesiedziała tam pół nocy i kilka godzin dnia. Odwieźli ją do szpitala. Cała jej rodzina zginęła pod gruzami. Ludzie z tego domu mówili, że nikogo z nich nie było tej nocy w piwnicy. Podeszli Woroninowie. – Tola był bardzo dzielny – rzekł stary profesor. – Pierwszy powiedział, że nie ma co czekać na strażaków. Dorośli potracili głowy, a on od razu wiedział, co robić. I przyniósł skądś kilofy do rozwalenia ściany. – Tola! Ta kobieta tobie zawdzięcza życie! – dodała Woroninowa. Tola Karaskin aż się zaczerwienił, widać było, że jest z siebie bardzo zadowolony. * Pod koniec września, a także kilkakrotnie później, Stalin rozważał możliwość oddania Leningradu Niemcom. Wcześniej wysyłał do Żdanowa gniewne listy, w których zarzucał mu nieudolność. Żądał przebicia się przez pozycje niemieckie na wschód, w kierunku miejscowości Mga, co było zupełnie niewykonalne. Posłał do miasta swego najlepszego dowódcę, Żukowa, który znacznie poprawił skuteczność obrony. Lecz Stalinowi zależało bardziej na zakładach zbrojeniowych i dywizjach zamkniętych w oblężeniu niż na losie mieszkańców Leningradu. Pitra, jak nazywano były Piotrogród, nie znosił; uważał miasto za siedlisko opozycji i zgniłego liberalizmu. „Drogą życia” przez Ładogę wożono barkami do miasta węgiel dla zakładów produkcyjnych i proch strzelniczy do produkowanej tam amunicji. Z miasta wyjeżdżała amunicja i ewakuowano specjalistów potrzebnych gdzie indziej. Zaopatrzenie w żywność głodujących, a później umierających leningradczyków było dla Stalina mniej ważne. Hitler długo opierał się żądaniom swoich generałów, którzy chcieli przenieść znaczną część sił spod Leningradu na kierunek moskiewski. Wreszcie na początku września zgodził się

i zapowiedział, że jeżeli miasto nie zostanie zdobyte w ciągu dziesięciu dni, część walczących tam dywizji zostanie skierowana na Moskwę. Kiedy po tych dziesięciu dniach najgwałtowniejszych ostrzeliwań i bombardowań miasto broniło się nadal, rozkazał jak najdokładniej zacisnąć pętlę oblężenia i wziąć je głodem. Nadchodziła zima, w mieście nie było dostatecznych zapasów opału ani żywności. Od wybuchu wojny do zamknięcia oblężenia władze – ze Żdanowem na czele – miały ponad dwa miesiące na zgromadzenie zapasów żywności. Nie wykorzystały tej szansy w najmniejszym stopniu. W Leningradzie tymczasem saperzy wykonywali tajny „Plan D”. Przygotowano do wysadzenia w powietrze 380 głównych zakładów przemysłowych, elektrowni, wodociągów, central telefonicznych. Poza tym – mosty, stocznie, port, a nawet piekarnie. Na szczęście Niemcy nigdy nie zdobyli miasta i tego planu nie wprowadzono w życie. Co by się jednak stało, gdyby losy potoczyły się inaczej? Niewątpliwie jednoczesne wysadzenie tylu budynków w chwili wkraczania wroga musiałoby pociągnąć za sobą ogromną liczbę ofiar wśród mieszkańców1. To nie miało jednak dla Stalina większego znaczenia. Kiedy Niemcy podchodzili pod Moskwę, NKWD meldował, że od początku wojny zatrzymano na tyłach 638 112 ludzi, z czego 82 865 aresztowano. Szef Wydziału Specjalnego Abakumow meldował, że w ciągu jednego tylko tygodnia aresztowano 1189 dezerterów. 505 rozstrzelano. Za dezertera mógł być uznany żołnierz, który wybrał się do sąsiedniej wioski, żeby zdobyć coś do jedzenia. W ciągu półtora roku, w latach 1941–1942, skazano 994 000 żołnierzy i oficerów, z czego rozstrzelano 157 000. To mniej więcej 15 dywizji. * Sonia dostawała w wydawnictwie dość wysoką pensję, lecz za pieniądze niewiele teraz mogła kupić. Przydziały kartkowe znów zmniejszono. 200 gramów chleba dziennie i trochę innych produktów, makaronu, mięsa, oleju, ryb. Pracownicy fizyczni mieli nieco większe przydziały, a osoby będące „na utrzymaniu” – mniejsze. Ceny na czarnym rynku oczywiście były kolosalne. Jednocześnie wciąż działały sklepy komercyjne, gdzie za wielokrotnie wyższe ceny można było kupić żywność i produkty przemysłowe; oraz sklepy dla uprzywilejowanych, gdzie wszystko było dużo tańsze. Nauczyła się od Toli Karaskina, że można kupować różne rzeczy na wymianę. Kupowała na przykład piwo i wymieniała je na chleb. Dwie butelki za 400 gramów chleba. Nie chciała brać żywności od Gandżarowów i już nie przyjęła niczego od Katii, która przyniosła wielką torbę z żywnością. Powiedziała, że radzi sobie dobrze i nie chce mieć lepiej niż inni. Żadnych przywilejów! Wielu ludzi wciąż starało się żyć, jakby wojny nie było. Nadal działały domy kultury, muzea, kina i teatry. Odbył się nawet koncert Dawida Ojstracha, przywiezionego samolotem z Moskwy, na który Soni nie udało się dostać biletu, bo prawie wszystkie zarezerwował dla sobie komitet miejski partii. Koleżanki Soni z pracy wybrały się do Teatru Komedii Muzycznej na Zemstę nietoperza Straussa. – W czasie przerwy po drugim akcie – opowiadała Kira Matłakina – zawyły syreny. W foyer pojawił się dyrektor i zupełnie spokojnie powiedział, żeby wszyscy stanęli pod ścianami, bo na środku nie jest zbyt bezpiecznie; pokazał do góry na ażurową kopułę. Tylko niewielu ludzi wyszło. Stałyśmy pod tymi ścianami, aż po jakichś czterdziestu minutach alarm został odwołany i wróciłyśmy na widownię. Operetkę grano do końca, zdaje się, że tylko z jakimiś niedużymi skrótami. – Wiesz, Soniu, że pojutrze nasze wydawnictwo organizuje w Związku Pisarzy wieczór

autorski Achmatowej? – spytała Żenia. – Na Szpalernej, wiem. Pamiętała, z jaką czcią odnosiła się do Achmatowej babcia Olga. Poetki nie drukowano od wielu lat, dopiero w 1940 roku pozwolono jej wydać zbiór wierszy, którego jednak Soni nie udało się kupić. Cały nakład znikł z księgarń w ciągu kilku godzin. Kiedyś, przed laty, Sonia była z całą rodziną na wycieczce w Carskim Siole i tam babcia pokazała jej szczupłą kobietę siedzącą z książką na ławce w parku. „To jest Anna Achmatowa – powiedziała jej szeptem do ucha. – Zapamiętaj! To największa nasza poetka od czasu Puszkina”. Nigdy jeszcze nie czytała żadnego jej utworu. Babcia pożyczyła komuś swój tom jej wierszy i nigdy już go nie odzyskała. Babcia umiała na pamięć jeden tylko wiersz i Sonia także się go nauczyła. Zaraz na początku wojny słyszała nadany przez radio apel poetki o stawienie oporu wrogowi. * Achmatowa przyszła do Związku Pisarzy kilka minut przed siódmą. Dyrektorki z jakiegoś powodu nie było, witał ją i przedstawiał szef Soni, Anatolij Kołaczkin. Na stoliku, przy którym usiadła, stał mały wazonik z kwiatami. Sala Związku Pisarzy była wypełniona po brzegi, impreza była zamknięta, lecz prawie na siłę weszło też kilkadziesiąt osób z zewnątrz. Stali pod ścianami, siedzieli na podłodze. Achmatowa bez słowa wstępu zaczęła mówić wiersz. Mówiła niezbyt głośno, ale bardzo wyraźnie. Nie starała się o aktorską recytację, czasami tylko mocno akcentowała jakieś słowa lub zdania. Cały czas patrzyła przed siebie lub na swoich słuchaczy. Mówiła z pamięci. Były to bardzo osobiste liryki. Miłość, rozstania, tęsknota, spotkania, wspomnienia, piękno ulatujących chwil. W sali panowała napięta cisza. Ludzie słuchali urzeczeni, czując, że uczestniczą w czymś niezwykłym. Język i świat Achmatowej był bardzo różny od języka i pojęć panujących w ich codziennym otoczeniu. Tu nie było donosów i zsyłek, łagrów, partyjnych haseł, partyjnych czystek, wroga klasowego ani przodowników pracy. Ludzie słuchali, prawie niedowierzając, zdziwieni, że taki świat jeszcze istnieje. Sonia co chwilę ulegała złudzeniu, że Achmatowa wie wszystko o jej krótkiej i niespełnionej miłości. Przecież to było o niej i o Borysie! W puszystej mufce lodowate dłonie. Było mi strasznie, było mi okrutnie… O, jak przywrócić was, szybkie tygodnie Jego miłości ulotnej, tak krótkiej!2 Poetka po każdym wierszu robiła chwilę przerwy, w czasie której cisza w sali była jeszcze głębsza. Zastanawiała się, wywoływała z pamięci następny utwór, a ludzie czekali. To, że nie czytała, sprawiało, że przekaz był bardzo osobisty. Achmatowa mówiła tak, jakby wiersz dopiero powstawał; teraz, tutaj, w tej chwili. Widać było, że od dawna głoduje. Była wychudzona i chora. Sonia patrzyła na pięćdziesięcioletnią kobietę z ciemnymi włosami, zaczesanymi w wielki kok na karku, na jasną twarz z długim, wąskim nosem, odrobinę garbatym, twarz piękną swoją niezwykłością, delikatną, nerwową kobiecością i inteligencją. W oczach – coś trudnego do określenia: cierpienie, a może strach i zdumienie zaszczutego zwierzęcia. Nazywano ją muzą płaczu. Pierwszego męża Achmatowej, poetę Nikołaja Gumilowa, rozstrzelano 3. Jej trzeci mąż, Osip Mandelsztam, również poeta, został na rozkaz Stalina wysłany do łagru z poleceniem, że należy go izolować, ale nie niszczyć. Jednak Osip zmarł, bo nie wytrzymał warunków

obozowych. Syn poetki był kilka razy aresztowany, wreszcie skazany na dziesięć lat, potem wyrok zmniejszono do pięciu. Jej obecny przyjaciel, Władimir Garszyn, był naczelnym patologiem w szpitalu Erismana i jego przyszłość również była niepewna. Zawyły syreny alarmowe, kiedy Achmatowa mówiła ostatnie słowa kolejnego wiersza. Znów jak o Soni i Borysie: O, przebacz! Dlaczegoś przyjął święcenia piołunowego nieba? I śmierć do cię ręce przedarła, Powiedz, co było dalej? Nie wiedziałam, że tak kruche gardło Pod niebieskim kołnierzem się pali…4 Kończyła, starając się przekrzyczeć alarm. Ludzi już ogarnął strach. Kołaczkin nawoływał: „Proszę państwa, schodzimy do piwnicy!”. Tłum parł do wyjścia. Sonia przebijała się, starając się znaleźć jak najbliżej poetki. W piwnicy siedziała przy niej na jednej z niskich ławek gimnastycznych przyniesionych z pobliskiej szkoły. W oddali słychać było łoskot padających bomb. – Bardzo panią proszę – powiedziała. – Jestem Sonia Aleksandrowna Buriagina, nie udało mi się dotychczas kupić żadnego tomu pani wierszy. Próbowałam zapisywać, ale nie mogłam nadążyć. Czy nie zechciałaby pani podyktować mi dalszego ciągu? Jak biały kamień w głębi studni ciemnej Tak we mnie czai się wspomnienie. Nie walczę z nim… – Dziecko moje! – Achmatowa objęła Sonię. – Tu bomby spadają, za chwilę możemy zginąć, a ty chcesz, żebym dyktowała ci wiersze? – Bardzo proszę… – „I walczyć by daremno – podyktowała Achmatowa. – Bo w nim i radość moja, i cierpienie”5. – Bardzo, bardzo dziękuję. Wszystkie swoje wiersze zna pani na pamięć? – Tak, od dwudziestu lat ich nie zapisuję. – Jak to? Dlaczego? – Bo tylko tak nikt nie może mi ich odebrać. – Ach tak… – Sonia rozumiała, kto mógłby Achmatowej odebrać wiersze. – Jeśli chcesz, podyktuję ci wiersz napisany kilka dni temu. Jeszcze nikt go nie zna. Sonia nie słyszała już odgłosów bombardowania, otworzyła notatnik i pisała. Trzy jesienie Ta pierwsza – świąteczna, gdy koniec i kwita Z porządkami wczorajszego lata, I liście fruwają jak strzępy zeszytów A dymek zanosi słodkawym błękitem. Jak mokro, jak pstro, ile światła. Lecz bywa to zaledwie zadatek splendoru, Liczone minuty – i oto Mknie druga – posępna jak lekcja pokory, Z nieodwracalnością nalotu. W tych woniach stygnących, w kotarach tumanu Twarda jakaś czai się wieść.

Wiatr szarpnął, odsłonił – i stało się samo, Że wszyscy pojęli: to kończy się dramat, To nie trzecia jesień, to śmierć6. – Och, nie powinnam ci takich rzeczy mówić. – Achmatowa jakby dopiero teraz zdała sobie sprawę z treści wiersza. – Jesteś taka młoda i taka śliczna, będziesz żyć długo i będziesz jeszcze bardzo szczęśliwa. – No! – śmiała się. – Jakie życie jest dziwne. Jak opowiem o tym wieczorze autorskim w piwnicy, w czasie nalotu, to mi nie uwierzą, powiedzą, że to fikcja literacka. Szmira po prostu! 1 Podobny plan zaminowania najważniejszych obiektów przeprowadzono w Moskwie, kiedy w październiku 1941 roku Niemcy zbliżali się do przedmieść stolicy. 2 Przekład Seweryn Pollak. 3 Nikołaja Gumilowa rozstrzelano w 1922 roku. Sam Lenin nadzorował przygotowanie i przeprowadzenie procesu, w którym skazano na śmierć wielu naukowców i działaczy kultury z Piotrogrodu. 4 Przekład Jerzy Libert. 5 Przekład Leonard Podhorski-Okołów. 6 Przekład Józef Maśliński.

MOSKWA Październik 1941 Pierwszy alarm lotniczy Moskwa przeżyła trzeciego dnia wojny. W południe zawyły syreny, ludzie biegali w poszukiwaniu schronów, chowali się do piwnic lub do metra. Rozszczekały się działka przeciwlotnicze. Miasto miało bardzo solidną obronę przeciwlotniczą, artylerzyści strzelali celnie, kilka samolotów zostało trafionych, rozbiły się na przedmieściach. Niestety – były to samoloty radzieckie. W październiku Moskwę ogarnęła panika. Niemcy podchodzili coraz bliżej, a część członków władz wraz z rodzinami ewakuowała się do Kujbyszewa. Uchodźcy napływający z zachodu okupowali ulice. Bandy złodziei okradały sklepy, włamywały się do opuszczonych mieszkań. Kreml od strony rzeki zamaskowano ogromnymi płachtami płótna, na których namalowano elewacje kamienic. Stalin nie mógł się zdecydować – wyjechać ze stolicy czy zostać. W Kujbyszewie, dawnej Samarze, przygotowano nad brzegiem Wołgi kilka budynków na siedziby biur naczelnych organów władzy. A także schron przeciwlotniczy. W czasie kiedy wódz rozważał możliwość opuszczenia Moskwy, ulice miasta patrolowały oddziały NKWD chwytające i rozstrzeliwujące nie tylko dezerterów, ale i mieszkańców, którzy próbowali wyjechać. Stalin bardzo się postarzał. Schudł, posiwiał, stracił pewność siebie, miał zmienne nastroje – od załamania do przypływów optymizmu. Czytał biografię swojego mistrza Iwana Groźnego. Na marginesie którejś strony napisał: „Nauczyciel. Zwyciężymy!”. Kilkakrotnie pytał Żukowa, czy zdoła obronić Moskwę. Wymyślał dowódcom, którzy prosili o posiłki. Drwił z nich: „Gdyby dywizje sprzedawano na bazarze, kupiłbym kilka i wam przysłał. Ale dywizji nie sprzedają na bazarze”. Mówił, że muszą się nauczyć walczyć za pomocą właściwej strategii, a nie używając masy wojsk. Ale to właśnie jego rozkazy powodowały, że dowódcy stosowali metodę nazwaną na froncie taktyką trzech warstw trupów: Szła pierwsza fala ataku i tworzyła pierwszą warstwę zabitych. Potem druga i trzecia fala – druga i trzecia warstwa trupów. Czwarta zdobywała okopy wroga. Za atakującymi oddziałami szły jednostki zaporowe NKWD z zadaniem strzelania do tych, którzy się cofali. Kreml w tym czasie nie miał jeszcze własnego schronu, więc Stalin pracował i nocował w prymitywnych pomieszczeniach w metrze na stacji Białoruskiej. Sypiał na materacach na ziemi razem ze swoimi ochroniarzami. Beria, sekretarz moskiewski Szczerbakow i inni namawiali do wyjazdu. Armia Czerwona straciła od czerwca 3 miliony żołnierzy i kolosalne ilości broni. Żukow trzymał się resztkami sił, nie miał już rezerw, jednak zapewniał, że stolicę obroni. Kiedy spadły śniegi, a potem nadeszła odwilż, ziemia tak rozmiękła, że zmotoryzowane dywizje niemieckie utknęły w błocie. Ta chwila oddechu wystarczyła Żukowowi na sprowadzenie z Dalekiego Wschodu 400 000 żołnierzy, 1000 czołgów i 1000 samolotów. Radziecki szpieg w Japonii Richard Sorge (bywalec burdeli, jak go nazywał Stalin) zapewniał, że Japończycy nie zaatakują Związku Radzieckiego. W tym czasie przygotowywali się już do ataku na amerykańską bazę marynarki wojennej na Pacyfiku, Pearl Harbor. Stalin zdecydował się pozostać w stolicy. Nocował w daczy w Kuncewie, z której wcześniej wywieziono już bibliotekę i meble i którą z powodu jego powrotu trzeba było rozminować.

13 października wezwał generała Artiemowa. – Co z defiladą w rocznicę rewolucji? – pytał. – Nie będzie defilady – odpowiedział zdumiony Artiemow. – Niemcy są osiemdziesiąt kilometrów stąd, nalot mógłby spowodować wielkie straty. – A jednak zorganizujemy defiladę! – Ostrożny zwykle Stalin tym razem się nie wahał. – Zdajecie sobie sprawę, jak wielkie będzie to miało znaczenie dla morale narodu i wojska, już nie mówiąc o efekcie za granicą? Kronika filmowa nakręci zdjęcia. Roześle się je na cały kraj. Wygłoszę przemówienie. – Ależ to ryzyko! Także dla was osobiście, towarzyszu Stalin! – Trzeba je podjąć. Jeśli zdarzy się nalot, zabitych i rannych należy usunąć i defiladę kontynuować. Macie ją przygotować w zupełnej tajemnicy. Nawet ja nie chcę znać godziny ani szczegółów. 7 listopada przyszedł silny wiatr, mróz i zamieć śnieżna. Przy takiej pogodzie samoloty niemieckie nie mogły wystartować. Defilada zaczęła się o ósmej rano. Stalin i członkowie politbiura stali, marznąc na stopniach Mauzoleum Lenina. Przemówienie wodza było krótkie i optymistyczne. Marszałek Budionny z szablą w dłoni wyjechał na siwym koniu z Bramy Spasskiej Kremla i salutował maszerującym oddziałom. Jechały działa, wyrzutnie rakiet – katiusze i najnowsze czołgi T-34. Piechota szła w potężnych kolumnach, szeregami po trzydziestu dwóch żołnierzy. Przy cerkwi Świętego Wasyla pułki jeden za drugim skręcały w ulicę Gorkiego i szły prosto na front. Stalin miał rację – defilada zrobiła dobre wrażenie w kraju i za granicą. Efekt propagandowy był znakomity. Niemcy doszli do przedmieść, skąd na plac Czerwony można dojechać tramwajem, ale musieli się cofnąć i okopać. Mróz ich unieruchomił. Moskwa się obroniła i było to pierwsze zwycięstwo Armii Czerwonej w tej wojnie.

GŁÓD Leningrad, zima 1941–1942 W Leningradzie w październiku spadł pierwszy śnieg, a w listopadzie lód pokrył wody Ładogi, uniemożliwiając żeglugę. Był jednak jeszcze za cienki, żeby można było po nim przejść, a tym bardziej – przejechać. Ruch na jeziorze ustał zupełnie, już tylko samolotami dostarczano do miasta niewielkie ilości zaopatrzenia, kroplę w morzu potrzeb. Kolejny raz zmniejszono dzienne racje chleba, mieszkańcy miasta umierali z głodu. Władze wykryły liczne oszustwa kartkowe. Ludzie kupowali chleb na kartki tych, którzy odeszli do wojska, zmarli lub zostali ewakuowani z miasta. Aby to ukrócić, zarządzono ponowną rejestrację wydanych już kartek. Należało się zgłosić z dokumentami w odpowiednim urzędzie dzielnicowym, żeby podstemplować kartki. Setki tysięcy ludzi stały godzinami w kilometrowych kolejkach. Sonia musiała się zwolnić z pracy; stała już w korytarzu urzędu kilka metrów od pokoju, gdzie przystawiano stemple, kiedy kolejka się zatrzymała. Wyszła urzędniczka i powiedziała, że zabrakło tuszu do pieczątek i żeby przyjść jutro. Podniósł się krzyk, ludzie rzucili się na nią, o mało jej nie pobili, aż pojawił się kierownik wydziału i zapewnił, że za pół godziny dostarczą tusz i praca zostanie wznowiona. Sonia czekała. Nie miała innego wyjścia, nie była jeszcze tego dnia w stołówce, a nieostemplowane kartki konfiskowano. Od wielu dni coraz dotkliwiej czuła głód. Brakowało opału. W piecach palono, czym tylko się dało. Ze zburzonych domów wynoszono resztki mebli i zrywano parkiety. Drewnianych płotów dawno już nie było. Znikły gołębie, bezpańskie psy i koty; zostały zjedzone. Wielu polowało na szczury, żeby je zjeść. Ludzie jedli placki pieczone z makuchów, plewy lnu, ziarna bawełny i konopi, sprasowane pestki słonecznika, którymi dawniej karmiono bydło. Przyrządzali galarety z kleju stolarskiego, jedli nawet klej z tapet zrywanych ze ścian. Prywatne telefony odłączono. Coraz częściej na wiele godzin przerywano dostawy prądu do domów mieszkalnych i instytucji. Ludzie siedzieli po zmroku przy strasznie kopcących lampkach naftowych własnego wyrobu, póki jeszcze była nafta. Ostatnie jej przydziały, dwa i pół litra na osobę, rozdano we wrześniu. Używano więc kamfory lub smaru do maszyn. Wiele domów w mieście paliło się i nikt ich nie gasił. Zapalały się nie tylko od pocisków artyleryjskich i bomb, lecz także od ognia zaprószonego przez piecyki do ogrzewania mieszkań lub prymitywne lampy. Płomienie powoli trawiły dachy, podłogi i futryny okien. Ogień wygasał z czasem, lecz zgliszcza dymiły jeszcze całymi tygodniami. Malało ciśnienie w wodociągach. Najpierw brakowało wody na wyższych piętrach, potem na niższych, aż nie było jej nigdzie, nawet w ulicznych hydrantach. Całe dzielnice pozbawione były bieżącej wody. Trzeba było chodzić z wiadrami nad rzekę, jej liczne rozgałęzienia i kanały, wyrąbywać przeręble i nosić wodę do domów. Stanęła komunikacja miejska. Z drutów trakcji elektrycznej zwisały metrowe sople, tramwaje i trolejbusy stały tam, gdzie im zabrakło prądu. Przestano odśnieżać ulice, zaspy zupełnie zatrzymały ruch kołowy. Ludzie chodzili wydeptanymi wąwozami, głębokimi na ponad metr. Tam, gdzie dawniej można było dojechać w dwadzieścia minut, teraz trzeba było iść kilka godzin. Żeby pójść na drugi koniec miasta i wrócić do domu, nie wystarczało całego dnia. Od 17 listopada hydrolodzy stale mierzyli grubość lodu na Ładodze. Szacowano, że 10 centymetrów wystarczy, by mógł przejść człowiek; konie z saniami wymagały 18 centymetrów,

a ciężarówki – 20. Na szczęście wkrótce przyszedł zimny wiatr z północy i lód szybko przyrastał. Zaczęto przygotowywać trasę z Osinowca, na zachodnim brzegu, 45 kilometrów od centrum miasta, do Kabony na południowym wschodzie. Trzydziestokilometrowa droga po lodzie została odśnieżona i oznakowana. Kilka dni później trzysta sań zaprzężonych w konie ruszyło w obie strony. Potem pojechały ciężarówki, które jednak czasem zapadały się i tonęły, gdy były zbyt mocno obciążone. Zaczęto więc holować za ciężarówkami sanie, żeby lepiej rozłożyć ciężar. Do miasta zaczęło napływać więcej żywności, której jednak nadal było katastrofalnie mało. Niemcy zajadle ostrzeliwali i bombardowali trasę przeprawy. Kilka eskadr samolotów i trzy dywizje piechoty radzieckiej przydzielono do obrony „Drogi życia”. Od początku wojny wiele zakładów pracy ewakuowano. W tych, które zostały, ludzie coraz częściej w ogóle nie przychodzili do pracy. Nie skutkowały już nawet drastyczne kary za nieusprawiedliwione nieobecności. Dopiero decyzja o niewydawaniu kartek żywnościowych niepracującym poprawiła sytuację. W szpitalach, gdzie także często nie było prądu ani wody, chorzy umierali setkami i tysiącami. Tam, gdzie nie działała kanalizacja, chorzy załatwiali się na korytarzach i klatkach schodowych. Nie starczało miejsc w kostnicach, więc ciała leżały w stosach na podwórzach. W grudniu ziemia zamarzła na kamień, tylko nielicznych stać było na wykopanie grobu na cmentarzu, bo grabarze przyjmowali zapłatę wyłącznie w postaci chleba. Ludzie umierali na ulicach. Spuchnięci od głodu, z wypadającymi zębami, zmarznięci mimo dwóch płaszczy włożonych jeden na drugi, z czapkami obwiązanymi na wierzchu szalikiem lub chustką, otępiali i osłabieni, przysiadali na chwilę na ławce lub przed bramami domów na skrzyniach z piaskiem do gaszenia pożarów. Siadali na chwilę, żeby odpocząć, i umierali. Jeżeli nikt ich nie zabrał, inni kradli im pieniądze, kartki żywnościowe, płaszcze, ubrania, nawet bieliznę – aż trupy zostawały nagie. Umierały całe rodziny. Kolejność była zawsze taka sama. Najpierw starcy i małe dzieci. Potem ojcowie. Potem matki, które były tak osłabione, że nie miały już siły pójść do kolejki po chleb. Kiedy umierały matki, umierała też większość dzieci w wieku szkolnym. Niektórym tylko zdarzało się trafić do domów dziecka, gdzie niekiedy udawało im się przeżyć. W każdym domu były mieszkania, w których leżały martwe ciała. W listopadzie 1941 roku, według oficjalnych statystyk milicyjnych opublikowanych wiele lat później, umarło z głodu i dystrofii (czyli związanych z nim przypadłości) 11 085 osób, w grudniu – 52 883 osoby. W styczniu 42 roku – 101 583, w lutym – 107 477, w marcu – 98 966, w kwietniu – 79 769, w maju – 53 183, a w czerwcu 33 766. W ciągu najstraszniejszej, pierwszej zimy oblężenia w Leningradzie zmarło co najmniej 500 000 ludzi. W czasie całego oblężenia – około 750 000 osób. W tym na skutek bombardowań i ostrzału artyleryjskiego zginęło 20 000. Reszta umarła z głodu. Władze zorganizowały tymczasowe kostnice w nieczynnych cerkwiach lub w pustych magazynach. Umarli mieli tam czekać na pogrzeb do wiosny, gdy ziemia odmarznie. Nie było trumien, drewno było zbyt cenne jako opał. Na ulicach zwykłym widokiem stali się krewni ciągnący swoich zmarłych na sankach. Zwłoki owijano w prześcieradła lub jakieś zasłony albo firanki i przywiązywano sznurkiem, żeby nie spadły. Ci, którzy je ciągnęli, najczęściej sami byli bliscy śmierci. Co chwilę przystawali, żeby odpocząć. Władzom to się nie podobało, bo oczywiście sprawiało przygnębiające wrażenie. Wydano więc zakaz takich przejazdów bez trumien za dnia, aż do godziny dwudziestej.

* W grudniu ustały bombardowania, mróz uziemił niemieckie bombowce. Nocami Leningrad trwał nieruchomo w zupełnych ciemnościach i absolutnej ciszy. Słońce wschodziło o dziewiątej, wędrowało niewysoko nad horyzont i przed piętnastą zachodziło. Nie dymiły kominy fabryczne, przygasły pożary, nie było spalin samochodowych, powietrze nad miastem stało się czyste, a w słońcu przejrzyste i drżące. Kiedy ustawał ostrzał artyleryjski, nastawały chwile ciszy. Miasto pod bezchmurnym niebem i w błękitnawym, oślepiająco skrzącym się śniegu wyglądało niesamowicie czysto i pięknie. Mróz dochodził do 40 stopni. W okresach przerw między audycjami z głośników ulicznych nadawano – nie wiadomo dlaczego – stukanie metronomu. Pięćdziesiąt uderzeń wahadełka na minutę. Puk, puk, puk, puk, puk, puk… Słychać to było wszędzie – przez wiele dni i tygodni – jak nieustający, mozolny puls miasta, które mimo wszystko wciąż jeszcze żyło. * Sonia wracała z pracy wcześniej niż zwykle, niewiele tam było teraz do roboty i wszyscy rozchodzili się do domów już około pierwszej. Kierownik pozwalał, żeby kobiety miały czas na stanie w kolejkach po zakupy. Szła ulicą Pestela, z przeciwka nadjeżdżał wóz ciągnięty przez dwa chude konie okryte derkami, a za nim szła kolumna kilkudziesięciu osób, głównie kobiet. Wóz załadowany był skrzyniami. Była to, jak się dowiedziała, dostawa makaronu do sklepu, lecz nikt nie wiedział, do którego. Woźnica tkwił na koźle niewzruszony, nie odpowiadał na pytania. Poszła za nimi. Szła z trudem, była już osłabiona. Kiedy kondukt zbliżał się do kolejnej przecznicy, w tłumie zapanowało poruszenie. Ktoś zawołał: „Tam na rogu!”. Najpierw kilka osób, a potem wszyscy pobiegli naprzód. Wyprzedzili wóz i po chwili tłum utworzył kolejkę przy małym sklepie spożywczym na rogu Cegielnianej. Mogło być sześćdziesiąt, siedemdziesiąt osób. Sonia znalazła się bliżej końca. Lecz wóz minął Cegielnianą i jechał dalej. Tłum podążył za nim. Wszystko powtórzyło się przy Mochowej. Bieg do sklepu, nowa kolejka i wóz spokojnie zmierzający w nieznane. To samo przy Bazarnej. Sonia nie miała już siły. Następnego dnia przypadał jedenasty, nowy cykl przydziałowy, a jej pozostały niewykorzystane kartki na mąkę i produkty mączne, bo dotąd nie udało jej się znaleźć sklepu, w którym mogłaby coś na nie kupić. Jeśli dziś niczego nie zdobędzie, przydział się zmarnuje. W zupełnych ciemnościach – latarni ulicznych nie zapalano od dawna – pochód wygłodniałych cieni wlókł się w nieznane. Szła dalej, starając się trzymać blisko wozu przed wyścigiem do kolejnego sklepu. Ale teraz wszystko odbyło się zupełnie inaczej. Już z daleka czerniała ogromna kolejka zakręcająca aż w sąsiednią ulicę. Tam ludzie już wcześniej wiedzieli o nadjeżdżającym makaronie. I czekali. Wóz się zatrzymał, woźnica z pracownikami sklepu wnosili skrzynie do środka. Ludzie ciągnący za wozem nie mieli szans, było wątpliwe, czy wystarczy nawet dla tych z końca kolejki pod sklepem. Sonia sama nie wiedziała, na co jeszcze czeka. Była bardzo zmęczona, chciała usiąść i odpocząć, ale nie było na czym. Miała zawroty głowy. – Czekamy tu od siódmej rano – powiedziała kobieta owinięta kocem narzuconym na dwa płaszcze. Stała kilka metrów od drzwi sklepu. – Dowiedziałam się od sąsiadki, ona jest znajomą kierownika. – A my od godziny wleczemy się za tym wozem… Drzwi się otworzyły, kierownik sklepu – dobrze odżywiony pan życia i śmierci – wpuścił

dziesięć pierwszych osób. Kobieta, z którą rozmawiała Sonia, była teraz druga od drzwi. – Marnie wyglądasz, córeczko – powiedziała. Przyglądała jej się uważnie. – Stań tu koło mnie. I kiedy drzwi się otworzyły dla następnych dziesięciu szczęśliwców, popchnęła Sonię do wnętrza, a sama została przed drzwiami. Na kontuarze paliła się świeczka. Sprzedawczyni musiała przysuwać kartki żywnościowe i pieniądze blisko do światła, żeby je policzyć i odciąć odpowiednie kupony. Sonia kupiła kilogram makaronu, wyszła na ulicę i rozglądała się za kobietą. Długo szukała jej w ciemnościach, chciała podzielić się z nią swoim przydziałem i podziękować. Ale nigdzie jej nie było. Nieznajoma oddała jej swój przydział, po który na pewno równie głodna stała w kolejce przez kilka godzin. Sonia szybko szła do domu, wróciły jej siły, czekała ją ciepła kolacja. Ale jeszcze bardziej podniosło ją na duchu to niezwykłe wydarzenie. Jednak człowiek potrafi zdobyć się na coś takiego! Zupełnie obcy człowiek! Pomyślała, że powinna podzielić się z kimś tym darem, cudownie zesłanym jej przez opatrzność. Zapukała do Karaskinów. Usłyszała za drzwiami powolne szuranie butami po podłodze. Tola stanął przed nią w płaszczu i czapce z nausznikami. Nie odzywał się. – Tola, zdobyłam trochę makaronu, zaraz ugotuję. Przyjdźcie do mnie. – Mama umarła. – Jak to? Kiedy? – Dziś rano. Chorowała, kaszlała, była u lekarza. Powiedział, że musi się lepiej odżywiać… – To okropne. – Soni znów zakręciło się w głowie. Nie wiedziała, co powiedzieć. – Ale ty musisz żyć, musisz coś zjeść. – Przyjdę, dziękuję. Jedli łapczywie ten ciepły, wspaniały makaron, bez odrobiny tłuszczu, grzejąc się przy kuchni. Zjedli połowę, byli nadal głodni, ale trzeba było zostawić coś na jutro. – Wie pani, dawniej bardzo nie lubiłem makaronu, a teraz widzę, że jest przepyszny. Mógłbym go zjeść jeszcze ze dwa garnki. Jak jakiś Włoch, makaroniarz. – Żartował. Nagle spoważniał. – Muszę pochować mamę. Nie wiem, jak ją znieść na dół, bardzo już jestem słaby. Mam takie małe sanki, mama się nie zmieści, nie wiem, czy dam radę ją przewieźć. – Pomogę ci, Tola. Powiążemy moje sanki z twoimi i jakoś pojedziemy. Ale wieczorem, bo wolno dopiero po ósmej, chyba że zdobędziesz trumnę. Chłopak pokręcił głową. – O trumnie nie ma nawet co marzyć. – Nagle zaśmiał się nerwowo. – Marzyć o trumnie! Dobre, nie? Podobno za wykopanie grobu już nie biorą pieniędzy, kosztuje dwa kilo chleba. Jutro dostanę nowe kartki. Musiałbym oddać cały chleb na dziesięć dni. Bez chleba nie przeżyję… Nie, muszę mamę zawieźć do kostnicy. Dowiem się, gdzie jest najbliższa. Nagle zaczął płakać, skulił się, zakrył twarz dłońmi i łkał, drżąc na całym ciele. – Płacz, Tola, płacz. – Sonia objęła go i przytuliła. – Wypłacz się, a jutro zrobimy, co trzeba. Pomogę ci. * Ciągnęli sanki na zmianę. Ostry wiatr smagał twarze kłującym, sypkim śniegiem. Kiedy jedno z nich odwracało się do zamieci plecami, ciągnęło drugie. W mieszkaniu, kiedy owijali zwłoki w kapę na łóżko, Sonia zdziwiła się, jak staro wygląda twarz sąsiadki i jak lekkie jest jej ciało. A teraz ciągnęła sanki z takim wysiłkiem.

Do kostnicy w starych magazynach nad Newą nie było daleko, może trzy kilometry. Ale droga zajęła im prawie godzinę. Kiedy dotarli na miejsce, kobieta zarządzająca kostnicą właśnie wybierała się do domu. – Szybciej – pokrzykiwała. – Pospieszcie się, nie będę tu siedziała całą noc. Otworzyła drewnianą bramę magazynu i poświeciła im lampą naftową. Zwłoki leżały na wielkim stosie, sięgającym samego wejścia. Zatrzymali się bezradnie, bo nie było gdzie położyć ciała. – No dalej! – komenderowała kobieta. Czuć było od niej alkohol. – Wrzućcie ją na górę. Sonia i Tola odgarnęli śnieg ze zwłok, wzięli ciało za nogi i ramiona, rozhuśtali, i na „trzy” rzucili na stos. Lecz nie mieli dość siły i zwłoki zsunęły się na dół. Nogi wystawały za próg. Spróbowali jeszcze raz. Tym razem też się nie udało. Kobieta zdenerwowana próbowała na siłę domknąć bramę. Parę razy kopnęła ją, aż zwłoki jakoś się przesunęły, udało jej się domknąć skobel i założyć kłódkę. – Należy się opłata, trzydzieści rubli. – Nieprawda, nie ma żadnej opłaty – oburzył się Tola. – To wstyd! Nie macie wstydu – powiedziała Sonia. – Traktujecie ludzkie ciała, jakby to były kłody drewna, i jeszcze próbujecie wyłudzić pieniądze. – Ach wy… – zaklęła kobieta. – Pies was jebał! Drogę powrotną, z wiatrem, przeszli szybko, w milczeniu. Sonia do późna w nocy siedziała przy świeczce. Bała się ją zgasić i zostać w ciemnościach. Nie mogła się uwolnić od tego widoku. Wielki stos martwych ciał w słabym i chwiejnym świetle lampy naftowej: mężczyźni, kobiety, dzieci, poowijane w całuny, niektóre zwłoki nagie. W ciągu ostatnich tygodni wielokrotnie mijała na ulicach zmarłych przewożonych na sankach, ale wtedy odwracała głowę i starała się nie patrzeć. Pomyślała, że i ona, jej ciało, może w niedalekiej przyszłości znaleźć się w kostnicy, na takim właśnie stosie innych ciał. Następnego dnia rano, idąc do pracy, zobaczyła na ulicy zwłoki mężczyzny leżącego twarzą do dołu na skrzyni z piaskiem. Szła szybko i odwróciła głowę, ale kątem oka dostrzegła coś dziwnego. Spojrzała. Spodnie na zwłokach były rozdarte, a oba pośladki i mięśnie jednej z łydek zostały odcięte. Ktoś w nocy pociął trupa, żeby zjeść jego mięso. Wzdrygnęła się z przerażeniem i pobiegła dalej. W mieście szerzył się kanibalizm. Ludzie opowiadali o tym różne rzeczy, ale Sonia nie chciała wierzyć ani nawet słuchać. Na czarnym rynku pojawiło się podejrzane mielone mięso. Mówiono, że ludzkie. W grudniu milicja aresztowała za kanibalizm 26 osób. W styczniu – 356, a w lutym – 612. Do końca 1942 roku – łącznie 2015 kanibali. Zdarzały się przypadki zabijania ludzi, zwłaszcza dzieci, żeby ich zjeść. * Kiedy po powrocie z pracy weszła do kuchni, uderzył ją dziwny widok. Jej sublokatorka Masza Demiańczukowa siedziała przy stole z córeczką na rękach. Dziecko ssało bardzo wychudzone, nagie ramię matki. Zasypiało. Kiedy jego główka osunęła się w becik, Sonia zobaczyła wolno rosnącą plamkę krwi na ramieniu matki. – Nie mam pokarmu, nie mam dla niej mleka – powiedziała Demiańczukowa. – Więc nacinam skórę żyletką i daję jej possać… Co mam zrobić? Jak stracę krew, umrzemy obie. I Wania także. To, co uda się dostać na przydział, zjadamy w sześć, siedem dni, głodując. Potem do następnej kartki nie mamy już nic. – Mamo – odezwał się Wania. – Zjadłbym wielki bochen chleba i cały garnek kartofli ze

skwarkami. Ten duży. – Nie zjadłbyś, synku. Masz za mały brzuszek, nie dałbyś rady tyle zjeść. – Dałbym radę, mamo, dałbym… Sonia dotychczas prawie wcale nie rozmawiała ze swoją sublokatorką. Zanim jeszcze jej mąż poszedł na front, oboje jej unikali. Spotykając się we wspólnej kuchni, kobiety zaledwie mówiły sobie „dzień dobry”. Demiańczukowie wydawali się Soni nieżyczliwi i niesympatyczni. Teraz patrzyła na Maszę karmiącą swoją córeczkę krwią i wiedziała, że musi jej jakoś pomóc. Sama nie miała już tego dnia nic do jedzenia. Na kolację miała zamiar napić się gorącej wody osłodzonej ostatnim cukierkiem z dziesięciodniowego przydziału. Od lat były w sprzedaży cukierki w papierkach z kolorowymi podobiznami wodzów proletariatu. Dawniej byli Lenin, Marks, Engels, Stalin i Dzierżyński. Ostatnio już tylko Lenin i Stalin. Właśnie czekał ją słodki wieczór: sam na sam ze Stalinem. Nagle, zupełnie niespodziewanie dla siebie, podjęła decyzję. – Pójdę do siostry – powiedziała. – Może przyniosę wam coś do zjedzenia. Poczekajcie. Z Czajkowskiego na Skorochodowa szła piechotą półtorej godziny. Była to cała wyprawa, mimo że poszła skrótem przez zamarzniętą Newę, ścieżką wydeptaną w śniegu, wychodzącą na wprost placu Rewolucji. Katia i Dmitrij napełnili jej dwie torby żywnością i siłą zatrzymali na kolacji. – Zanim pójdziesz z takim obciążeniem, musisz zjeść coś ciepłego. Inaczej możesz zasłabnąć po drodze – przekonywała Katia. – Zróbmy inaczej – powiedział Gandża. – Nie bierz tego tyle, jeszcze cię ktoś napadnie na ulicy. Weź, Soniu, tylko trochę jedzenia na dziś, dla tej kobiety i dla siebie, a jutro rano dostarczę wam więcej. To za duży ciężar dla ciebie. Ty też już bardzo źle wyglądasz. Dobrze, że przyszłaś. Soni było wstyd i miała łzy w oczach. – Dziękuję wam i przepraszam, ale nie mogłabym patrzeć, jak to maleństwo umiera z głodu. Poszła więc z powrotem tylko z chlebem, jajkami, suchą kiełbasą i mlekiem w proszku. Demiańczukowa na widok takiego bogactwa rozpłakała się i usiłowała całować Sonię po rękach. Następnego dnia rano, jeszcze zanim zdążyła wyjść do pracy, w drzwiach stanęli dwaj nieznajomi mężczyźni. – My od pana Gandżarowa. Niech się pani nie przestraszy – powiedział jeden z nich, po czym wtaszczyli do wnętrza porządną sosnową trumnę. Była po brzegi wypełniona żywnością. – Tak jest najbezpieczniej wieźć przez miasto takie ilości żarcia – wyjaśnili. – Milicja nie zagląda do trumien. Sonia i jej lokatorzy byli na jakiś czas zaopatrzeni. Mimo to żywność trzeba było oszczędzać. Patrzyła z przyjemnością na Wanię jedzącego swoje wymarzone ziemniaki ze skwarkami i na maleńką Nadię pijącą mleko z butelki. Po przyjściu z pracy zawsze teraz zaglądała do nich. Trzyletni Wania wciąż wpatrywał się w zegar wiszący nad kredensem. – Tak się przyzwyczaił – tłumaczyła Masza. – Wie, że kiedy mała wskazówka będzie na dziewiątej, a duża na dwunastej, będziemy jeść kolację. Niedawno wygrzebywał ze szpar w podłodze ziarenka kaszy, która kiedyś nam się tu wylała. Zjadał je i choć były bardzo brudne, nie miałam siły mu tego zabronić. Sonia poszła zajrzeć do Toli Karaskina, którego nie widziała od trzech dni, od wyprawy do kostnicy. W tym czasie pukała do jego drzwi kilka razy, ale Toli chyba nie było w domu, bo nikt nie odpowiadał. Tym razem już się zaniepokoiła i kiedy znów pukała bezskutecznie, postanowiła spróbować wejść. Drzwi nie były zamknięte. Tola leżał w łóżku. Było ciemno, bo okna były zasłonięte dywanami. Mimo to mieszkanie było strasznie wyziębione, w piecu

nienapalone, przez szpary koło parapetów nawiało śniegu. Chłopiec miał na głowie czapkę z nausznikami i był półprzytomny. – Nie chcę już żyć – powiedział cicho. – Nawet nie jest mi zimno, umrę sobie spokojnie. – Miał poszarzałą twarz i wystające zęby. – Nie wygaduj głupstw i natychmiast wstawaj! – krzyczała. Instynktownie wiedziała, że musi mieć energii za nich dwoje. – Idziemy do mnie na obiad i nie mazgaić mi się tutaj! – Wyciągnęła go siłą z łóżka i podtrzymując na schodach, zaprowadziła do mieszkania. Ledwo szedł i musiał odpoczywać co kilka stopni. Kiedy zjadł i ogrzał się przy kuchni, kazała mu się porządnie umyć. – Od dziś będziesz się mył codziennie i palił w piecu. Co z twoimi kartkami? Wykupiłeś? – Nie miałem siły iść do sklepu. – Ach, ty makaroniarzu! – zażartowała, choć była przerażona jego stanem. – Więc trzeba było mi je dać, wzięłabym dla ciebie. Od dzisiaj dzielimy się pracą. Ty palisz w piecach u mnie i u siebie, a ja stoję w kolejkach po jedzenie i przynoszę wodę z rzeki. Przynajmniej dopóki się trochę nie odkarmisz. – Ale nie ma czym palić – bronił się Tola. – Więc coś musisz wymyślić! Porąbiesz meble. Zobacz, czy nie ma czegoś na opał w innych mieszkaniach, tam, gdzie ludzie poumierali. Widziałeś Pejsinów przez ostatni miesiąc? – Nie. – Ja też nie i Woroninowie także. Więc albo udało im się ewakuować, albo nie żyją. Sprawdź to. Tak czy inaczej, będziemy musieli spalić ich meble, książki i parkiet. Musisz wziąć się w garść, bierz się do roboty. Kiedy wróciła z pracy, w pokoju było ciepło, a Tola czytał książkę w fotelu przy piecu. – No! To jesteś mężczyzną! – powiedziała i rozczochrała mu włosy na głowie. Były umyte, a Tola zaczerwienił się zadowolony. * Co dwa, trzy tygodnie Gandżarow przysyłał kolejne trumny pełne jedzenia. Sonia mogła nie tylko dożywiać Maszę z jej dziećmi i Tolę Karaskina, ale czasem oddawała coś jeszcze Woroninom. Stary naukowiec, nie bacząc na nic, uparcie pracował nad swoją rozprawą o historii Akademii Nauk. Jego żona mówiła, że jest jak Archimedes, do końca – aż do nadejścia zwycięskich Rzymian – kreślący swoje koła na piasku. – Tylko właśnie dziś zamarzł mu atrament w kałamarzu. W całej kamienicy żyli już tylko oni i dozorca z żoną. Przed wojną mieszkało tu szesnaście rodzin. Irinę Markow-Szwarc i jej męża zabrał NKWD. Czterem rodzinom udało się uzyskać pozwolenie na ewakuację samolotem lub przez Ładogę, pozostałe nie żyły. Tola włamywał się do kolejnych mieszkań i opróżniał je ze wszystkiego, co dało się spalić. Nie chciała słuchać, kiedy opowiadał, jak wyglądają leżące tam zwłoki, i o szczurach nadgryzających zamrożone ciała. Polubiła Maszę Demiańczukową i jej dzieci. Wieczorami Masza opowiadała o burzliwym romansie z mężem sprzed ich ślubu. Z frontu przyszedł od niego jak dotąd tylko jeden bardzo krótki list. Jeśli żył, był gdzieś niedaleko, w jednej z dywizji broniących miasta. Nigdy jeszcze nie dostał przepustki do domu, a małej Nadii w ogóle jeszcze nie widział. Masza co kilka dni wysyłała listy, a odpowiedzi nie było. Tęskniła i martwiła się. Dopiero w ostatni dzień lutego 1942 roku już od drzwi wołała podniecona: – Jest list, napisał wreszcie! Soniu! Jest list od męża! Przyniósł mi jego kolega na przepustce. – Zziębniętymi dłońmi mozolnie rozrywała kopertę, usiadła w kuchni i czytała,

płacząc i śmiejąc się na przemian. – Soniu! Posłuchaj, co pisze. Wania, słuchaj, synku, co tatuś pisze do nas z frontu. Kochani moi! Wybaczcie, że tak długo nie pisałem, ale nie jest to takie proste. Jesteśmy wciąż pod ostrzałem, a i ręce zgrabiałe. Nie można nawet czubka głowy wystawić. Po zmroku siedzimy po ciemku. Jesteśmy w pobliżu wioski Pogostje. To mała stacyjka kolejowa na zachód od Mgy, ale ma znaczenie strategiczne, bo tędy muszą wychodzić wszystkie próby naszych uderzeń w celu przełamania frontu i wyjścia z oblężenia. Okolica grząska i podmokła. Ziemia z wierzchu pod śniegiem – zamarznięta. Ale już pół metra głębiej – woda, więc nie ma jak się okopać. Sam się przekonałem, że Piotr Wielki rzeczywiście zbudował Petersburg na bagnach. Działa tkwią powyżej osi w lodzie. Leżymy w płytkich rowach i jest straszliwie zimno. Wciąż pędzą naszych do ataku, ja tylko dlatego jeszcze żyję, że służę w łączności przy artylerii. Z tych pięćdziesięciu, co przybyli tutaj ze mną, zostałem tylko ja i dwaj znajomi, robotnicy z Lenenergo. Faszyści siedzą w dobrze urządzonych stanowiskach ogniowych w nasypie kolejowym i koszą z karabinów maszynowych wszystkie nasze ataki. Śnieg jest miejscami tak głęboki, że zabici czasem nawet nie padają, tylko tkwią po pachy w śniegu. Jednak nasi zdobyli już raz Pogostje, ale na stacji kolejowej znaleźli spirytus, popili się i faszyści wszystkich ich wystrzelali. Mróz straszny. Chleb tak zamarza, że żeby go podzielić, trzeba ciąć dwuręczną piłą, a potem ssać kawałki, aż zmiękną. Oficerom niczego nie brakuje i siedzą w ogrzewanych ziemiankach, a my marzniemy i głodujemy. Taka tu socjalistyczna równość i sprawiedliwość społeczna. Masza przerwała czytanie i z obawą popatrzyła na Sonię. Przestraszyła się tak nieprawomyślnego zdania. Ale Sonia uśmiechnęła się. – Bez obaw, Maszeńko, czytaj spokojnie. Masza czytała: Ludzie mówią, że u faszystów wszyscy, od generała do szeregowca, dostają posiłki z tego samego kotła. Ale nie wiem, czy to prawda. Jednej nocy byłem na zastępstwie jako telefonista w sztabie armii. Tu są na liniach takie przebicia, że słychać wszystkie rozmowy na wszystkich liniach. Słyszałem, jak generał Fieduniński, dowódca armii, rozmawiał z dowódcą dywizji: „Atakować! K… wasza mać, atakować! Nie posuniecie się, to rozstrzelam!”. I do innych to samo: „Żadnych tłumaczeń nie chcę słyszeć. Naprzód k… wasza mać, a nie, to pod ścianę!”. Nasza dywizja miała na początku siedem tysięcy żołnierzy. A zginęło już z niej kilkanaście tysięcy, bo poszły do ataku kolejne uzupełnienia. Dwa dni temu pułkownik Mazanowski wydał rozkazy do natarcia, ale powiedział do swojego zastępcy, że to tylko bezsensowne przelewanie krwi. Godzinę później został rozstrzelany za defetyzm. Ludzie idą do ataku, bo bardziej boją się zaporowych oddziałów NKWD, strzelających do cofających się bez rozkazu, niż faszystów. Politrucy wygłaszają pogadanki, że trzeba iść do boju za Stalina. Ale jeszcze nie słyszałem, żeby biegnąc do ataku, ktoś krzyczał: „Za Stalina!”. Demiańczukowa znów spojrzała niepewnie na Sonię, ale ta tylko pokiwała głową i Masza czytała dalej: Krzyczą coś jakimiś nieludzkimi głosami i giną, giną wszyscy. Tylko rannym udaje się czasem przeżyć. Co u Was? Pisz, pisz jak najwięcej. Każdy twój list to dla mnie wyprawa w lepszy świat. Czasem udaje mi się tutaj podróżować w wyobraźni do dawnych naszych pięknych chwil przed

wojną. To mnie trzyma przy życiu. Podziękuj Soni Buriaginie także ode mnie, że tak wam pomaga przeżyć. Nie spodziewałem się tego po takiej zajadłej komunistce. W przyszłym miesiącu mają mi dać przepustkę na kilka dni do Was. Tak strasznie chciałbym Cię przytulić i uściskać Wanię. No i zobaczyć wreszcie malutką Nadię! Trzeba mieć nadzieję, może Bóg pozwoli. Całuję Was mocno Sasza PS Zaraz zniszcz ten list po przeczytaniu. Nie mógłbym pisać tak otwarcie, gdyby szedł pocztą. Dla Soni stało się jasne, dlaczego Demiańczukowie tak wrogo się do niej odnosili. Bo jest komunistką! To było dla niej nowe doświadczenie. Masza ukryła twarz w dłoniach i cicho płakała. Potem wzięła Nadię na ręce, przytuliła Wanię, kołysała się z nimi. – To tatuś przyjedzie, mamusiu? – pytał chłopczyk. – Przyjedzie, synku, przyjedzie. – Jak wskazówki dojdą do których cyferek? – Nie wiem, synku, nie wiem, to jeszcze nie tak prędko, ale przyjedzie, na pewno przyjedzie. * Od kiedy Sonia zaczęła przyjmować żywność od Gandży, zaczęła też bywać u siostry i jej męża. Oboje sprawiali wrażenie jeśli nie szczęśliwych, to w każdym razie spokojnych i mimo tego, co działo się dookoła – jakoś solidnie zrównoważonych. Mieli mocne oparcie w sobie nawzajem. Katia pracowała w szpitalu, panowały tam potworne warunki, nie do opisania, aż nie chciała o tym mówić. Ale opiekowała się rannymi i praca dawała jej poczucie, że robi coś dobrego i ważnego. Na ile to możliwe. Gdyby nie wojna, miałaby jedno zmartwienie: nie mogła zajść w ciążę. – Ale teraz to nawet lepiej – mówiła. – Teraz nie czas na rodzenie dzieci. – Co będzie, gdy wasze zapasy się skończą? – pytała Sonia. – Bardzo oszczędzamy tę żywność od was, ale mam wyrzuty sumienia, że was objadam. Co wtedy będzie? Dmitrij uśmiechnął się. – Nie martw się, Soniu. Żywność się nie skończy. Sonia patrzyła na niego zdziwiona. – Nie skończy się, dopóki komitety partii mają co jeść – wyjaśnił. Patrzyła na niego, nie rozumiejąc. – A jak myślisz? Gdzie dostaję ten ryż, konserwy, mleko skondensowane? Myślisz, że towarzysze ze Smolnego głodują? Nie! Mają nawet spore nadwyżki ponad to, czego potrzebują. Idzie to nie tylko przez Ładogę, ale i drogą powietrzną. – Ale co ty mówisz?! Żdanow i jego zastępca biorą tylko żołnierskie racje, jak ci na froncie. Pisały o tym gazety, mówiono na zebraniu partyjnym. – Nie wiem, co jedzą Żdanow i Kuzniecow, choć wątpię w to, co mówisz. Wiem, że pozostali towarzysze obżerają się, gdy zwykli ludzie tysiącami umierają z głodu. Im wyższa ranga, tym lepsze jedzenie. W Smolnym wszyscy pracownicy dostają śniadania, obiady i kolacje jak w dobrej restauracji przed wojną, a z kartek odcinają im tylko chleb i mięso. Pozostaje im cała reszta. A jak żyją niektórzy w domach wypoczynkowych za miastem! Najlepsze wędliny,

kawior, jesiotr, portwajn… Nawet szeregowe gryzipiórki z komitetów dzielnicowych odżywiają się zupełnie dobrze. – Zdumiewające. Aż trudno w to uwierzyć. Ale czym im płacisz? – Złotem, biżuterią, futrami, dziełami sztuki, meblami… – A to skąd? – Za żywność od ludzi, którzy wciąż jeszcze coś zachowali sprzed wojny czy nawet sprzed rewolucji. W Leningradzie nie brak starej inteligencji, wszelkiego rodzaju bywszych ludiej. Oni też muszą coś jeść. Widziałaś kilku moich pracowników, przywożą ci te trumny. To moi ludzie, jeszcze z czasów NEP-u. Ich rodziny też żywię. Pracują dla mnie, a ja ich chronię przed NKWD, przed poborem do wojska, przed głodem i chłodem. Nadal daję im pracę i zarobek. I wyżywienie. Taki ze mnie wyzyskiwacz. – Gandża nie działa sam, to całe przedsiębiorstwo, Soniu – wyjaśniła Katia. – I nie myśl, że kogoś obdzieram ze skóry – mówił Dmitrij. – Ceny dyktuje rynek. Jak towarzysz Iwanow proponuje mi pięć kilo konserw za złoty zegarek, to ja daję „byłemu człowiekowi” za złoty zegarek trzy kilo konserw. Chociaż może dałby i za kilogram. Dwa kilogramy konserw zostają dla mnie, dla ciebie, Soniu, i dla moich ludzi, którzy przy tym pracują. – Ludzie Gandży poszliby za nim w ogień – dodała Katia. Była dumna z męża. – Ale jak chronisz ich przed NKWD? – dziwiła się Sonia. – Czekiści to najlepsi klienci. Ich żony też chcą się ładnie ubrać i nosić drogą biżuterię. Trzeba tylko znać odpowiednich ludzi. – Ależ to musi być niebezpieczne! – Trochę. – Gandża znów się uśmiechnął. – Przetrwałem zmiany na szczytach w miejskim NKWD po zabójstwie Kirowa, wtedy rzeczywiście byłem o krok od katastrofy. Dam sobie radę. – To jednak wstrząsające. Tylu ludzi umiera z głodu… – Tak, Soniu – odezwała się Katia. – Może wreszcie zrozumiesz, jak działa ten wasz komunizm. Sonia kręciła głową, nie wiedząc, co powiedzieć. – Jestem wam tak wdzięczna, tak wdzięczna za tę pomoc! Naprawdę! Nie wiem, jak mogłabym się odwdzięczyć. Dzięki tobie, Dmitrij, przeżyła Masza, matka z dwojgiem dzieci, Tola Karaskin i ja. Przepraszam, Gandża, dotąd uważałam cię za spekulanta i wyzyskiwacza, ale widzę, że nie mam prawa tak łatwo cię osądzać. Wybacz mi. – Kiedy wychodziła od Gandżarowów, powiedziała: – Muszę to przemyśleć. Muszę przemyśleć bardzo wiele, może nawet wszystko od początku. Mocno uściskała i ucałowała Katię. Gandża objął Sonię na pożegnanie. – Przemyśl, towarzyszko, przemyśl! – powiedział. * 28 lutego Sonia pracowała w wydawnictwie nad mało już aktualnym tekstem z „Manchester Guardiana” o polityce rolnej Moskwy w latach 1930–1932. Jakiś George Jenkins snuł nieprawdopodobne historie o masowym pomorze wśród chłopów w czasie kolektywizacji na Ukrainie. Część informacyjna tekstu była wyraźnie oddzielona od komentarza. Sonia już wcześniej zauważyła ten zwyczaj w artykułach prasowych z pism zachodnich. W ZSRR każda informacja była jednocześnie propagandą. W części publicystycznej autor oskarżał Stalina o ludobójstwo. Kira czytała jakiś romans po francusku; intensywnie uczyła się drugiego języka. Żeni

Wałowej nie było, od kilku dni chorowała. – Po co zlecają nam takie tłumaczenia? – dziwiła się Sonia. – Przecież nikt tego u nas nie wydrukuje. – Nie wiesz? To dla NKWD. Chcą wiedzieć, co piszą o nas przyjaciele na Zachodzie i co piszą wrogowie. I kim są jedni i drudzy. – Ale to jakieś bzdury. Ilu ludzi mogło umrzeć na Ukrainie? – Nie wiem, to duży kraj, może kilka tysięcy, może kilkanaście. Pomory z powodu nieurodzaju i głodu zdarzały się i dawniej w Rosji i w zachodniej Europie również. – Ten tu pisze, że z powodu odebrania chłopom ziarna na zasiew zmarło osiem milionów. – O, to wredna antykomunistyczna propaganda. Burżuje nie cofną się przed żadnym kłamstwem. Wszedł do pokoju ich szef Anatolij Kołaczkin. Był z czegoś bardzo zadowolony. – No, dziewczyny – powiedział. – Usiądźcie i trzymajcie się mocno, bo to będzie szok. Słuchajcie tylko! Partia funduje wam małą wycieczkę. Przejedziecie się do Murmańska – służbowo. Byłem właśnie w Wydziale Pracy. Port potrzebuje tłumaczy z angielskiego. Murmańsk! Dla Soni i Kiry był to grom z jasnego nieba. – Jutro o trzynastej macie się zgłosić do towarzysza Karkoszki w Wydziale Pracy w Smolnym. Tu macie wezwania. Tam wszystko wam wytłumaczą. No, co macie takie wystraszone miny? Powinnyście się cieszyć, wyrwiecie się z Leningradu. Nie wiadomo, jaki los czeka tych, którzy zostaną. * Sonia i Kira rzuciły się do biblioteki szukać informacji o Murmańsku i jakiejś dokładniejszej mapy. Ze szkoły pamiętały niewiele. Niezamarzający port nad Morzem Barentsa. Zmierzyły linijką na mapie: w linii prostej tysiąc kilometrów na północ od Leningradu, 400 kilometrów za kołem podbiegunowym! Przeczytały w encyklopedii, że budowę portu rozpoczęto w 1915 roku w czasie wojny. Nazywał się wtedy Romanów nad Murmaniem. W 1917 roku miasto liczyło już 117 tysięcy ludzi. W marcu 1918 roku wylądowali tam angielsko-amerykańscy interwenci z pomocą dla białych. Dwa lata później miasto wyzwoliła Armia Czerwona. Jest tu duży port rybacki, a w 1933 roku powstały wielkie zakłady przetwórstwa rybnego. Klimat kontynentalny, wyjątkowo ciepły jak na tę szerokość geograficzną. W styczniu średnio od minus 5 do minus 11 stopni Celsjusza. W lecie plus 8 do 14. To było wszystko, co podawała encyklopedia. Czekała je podróż w nieznane. W Smolnym towarzysz Karkoszka wezwał je do siebie pojedynczo. Soni powiedział, że jej wyjazd to jeszcze nic pewnego. Ostateczna decyzja zależy od opinii NKWD. Spytała, na czym dokładnie ma polegać jej praca w Murmańsku i jak się tam dostanie, ale Karkoszka w ogóle nie zareagował na jej pytania. Miała napisać szczegółowy życiorys. Potrzebne było też zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia. Dostała do wypełnienia wielostronicową ankietę. Pytań było mnóstwo, dotyczyły przeszłości jej rodziców, dziadków, bliższych i dalszych krewnych, szkoły, studiów, ewentualnych kontaktów z obywatelami państw obcych, działalności w organizacji pionierów w dzieciństwie, potem w Komsomole, w partii, funkcji pełnionych w tych organizacjach, poglądów politycznych, stanu majątkowego, zainteresowań, uprawianych sportów, a nawet przebytych chorób i sposobów spędzania wolnego czasu. Kira wyszła z wiadomością, że ma jechać nie do Murmańska, tylko do Archangielska. Trochę bliżej. Wypełnienie ankiety zajęło Soni kilka godzin. Nic nie napisała o wyrzuceniu Katii

z Komsomołu. Następnego dnia była w Smolnym około drugiej po południu i musiała czekać, aż towarzysz Karkoszka wróci z obiadu. W korytarzach unosiły się kuchenne zapachy, ważniejszym towarzyszom kelnerki przynosiły obiad do gabinetów. Gandża mówił prawdę. Na tacach, na eleganckiej zastawie wędrowały zupy, potrawki z kury w sosie z ryżem i rodzynkami, kawa, herbata, ciasteczka. Karkoszka przejrzał pobieżnie jej życiorys i ankietę i kazał przyjść za trzy dni. – Załatwimy to ekspresowo – powiedział. – Sprawa jest pilna. Sonia tymczasem, nie znając ostatecznej decyzji, przygotowywała się do wyjazdu. Co zabrać ze sobą? Przede wszystkim czy brać pamiętnik, który składał się już z dwóch grubych zeszytów i stanowił zagrożenie z powodu jego niebezpiecznej, nieprawomyślnej treści. Pomyślała, że kiedyś, po latach, te wspomnienia mogą być cenne nie tylko dla jej dzieci, ale może zostaną wydrukowane jako świadectwo swoich czasów. Nie mogła zabrać pamiętnika. Może w Murmańsku umieszczą ją w jakimś hotelu albo w mieszkaniach komunalnych we wspólnych pokojach z innymi kobietami. Nie będzie mogła ani pisać, ani dobrze schować swoich wspomnień. W piwnicy był pod oknem kawałek niezabetonowanej podłogi. Zakopała tam zeszyty owinięte kilkoma warstwami ceraty. Jeśli wróci do domu, odnajdzie je bez trudu. Siostra i szwagier obiecali, że nadal będą dostarczać żywność Toli i Maszy Demiańczukowej. W czasie trzeciej wizyty w Smolnym spotkała na korytarzu Parszyna. Wcale się nie zdziwił, kiedy mu powiedziała, co tutaj robi, najwyraźniej już wiedział. – Nawet gdybyś nie pojechała do Murmańska, to zostaniesz wkrótce ewakuowana razem z innymi – powiedział. – Od lutego wywieźliśmy już z miasta blisko sto tysięcy ludzi. – Dlaczego Murmańsk, co mam tam robić? – Powiem ci, jeśli obiecasz, że nikomu nie piśniesz o tym słówka. – Oczywiście, jeśli to taka tajemnica… – Przypływa tam wojenne zaopatrzenie z Anglii i Ameryki. Tyle mogę powiedzieć. Towarzysz Karkoszka z pliku papierów na biurku wyciągnął jej dokumenty i przez długą chwilę przeglądał w milczeniu. Zamknął i starannie zawiązał teczkę na tasiemki. – No to w drogę! – rzekł. – Jutro odbierzecie, towarzyszko, dokumenty podróży. W poniedziałek o ósmej rano stawicie się z bagażem, najwyżej dwadzieścia osiem kilogramów, w placówce ewakuacyjnej na Dworcu Fińskim. Pojedziecie do Osinowca, a stamtąd przez Ładogę do Kabony. Dalej was pokieruje NKWD w Kabonie. Powodzenia i miłej podróży.

CZĘŚĆ II

KRAWĘDŹ ZIEMI Wiosna 1942 Sonię obudziła cisza. Była sama w przedziale, pociąg stał w polu. Pustkowie. Za oknem, jak okiem sięgnąć – aż po horyzont ciągnęły się płaskie wzgórza. Spod śniegu wystawały krzewy i poziomo rozgałęzione karłowate brzózki, czasem wierzby trzydziestocentymetrowej wysokości. Była już wiosna – początek maja – tundra nabierała kolorów. Nieskazitelną biel śniegu przebijały gęsto rozsiane plamy ciemnych zieleni, czerwonawych brązów i żółci. Otworzyła okno. Powiało ciepłym powietrzem z wilgotnym, bagiennym zapachem. Z daleka słychać było turkot zbliżającego się pociągu – kolejna mijanka. Pomału toczył się towarowy. Za dwoma lokomotywami i węglarką sterczały w niebo lufy baterii dział przeciwlotniczych. Dalej przesuwały się odkryte wagony z kilkudziesięcioma ciężarówkami, autami terenowymi i samolotami ze złożonymi skrzydłami. Na maskach terenówek przeczytała napis „Jeep” a na ciężarówkach – „Ford G8T”. Każdego wagonu pilnowało dwóch albo trzech czerwonoarmistów. Dalej – cysterny i kryte wagony. Większość z nich wyglądała na fabrycznie nowe i były jakieś inne, najwyraźniej nierosyjskie. Na jednym z nich zdążyła przeczytać metryczkę: „Żywność”. Potem czołgi. Pod koniec składu – dwa wagony osobowe. Za oknami migały krótko ostrzyżone głowy i młode twarze żołnierzy. Przez chwilę słyszała, jak śpiewają: „Zakwitali jabłoni i gruszy, papłyli tumany nad riekoj, wychodiła na bierieg Katiusza, na wysokij bierieg…”. Z dziecinnego nawyku Sonia liczyła wagony. Dziewięćdziesiąt sześć, siedem, osiem… Równo sto. Wiozły angielsko-amerykańską pomoc wojskową z dostaw programu lend-lease. Od wyjazdu z Wołogdy widziała już kilka takich pociągów zmierzających na południe. Ucichło. Po chwili rozległ się gwizd lokomotywy. Pociąg drgnął, szarpnął i ruszył. Ale zaledwie po kilkunastu minutach znów zwolnił. Sonia wyszła z przedziału na korytarz i za oknami zobaczyła, że obok budowana jest druga linia torów. Mężczyźni w szarych kufajkach ubijali tłuczeń na nasypie. Każdy miał na plecach wymalowany wielki numer i niebieski napis: Zarząd Obozów Budownictwa Kolejowego. Wzdłuż toru na gruntowej drodze stały ciężarówki, z których więźniowie zdejmowali drewniane podkłady i – po kilkunastu – długie odcinki szyn. Co kilkadziesiąt metrów stali czekiści z karabinami. Jeden z więźniów oparł się o ciężki ubijak i powoli osunął na ziemię. Usiadł i zaczął się przechylać na bok, lecz nadal kurczowo trzymał się ubijaka. Podszedł strażnik i szturchnął go kolbą karabinu w plecy. Coś krzyczał, ale więzień nie reagował. Sonia patrzyła na tę nadchodzącą, a potem oddalającą się scenę, wychyliła się z okna i już z bardzo daleka zobaczyła, jak czekista repetuje broń. Padł strzał. Odwróciła twarz i zamknęła oczy. Kiedy je otworzyła, pociąg nadal mijał pracujących więźniów. Mijały minuty, wiele minut… i wciąż jechała obok niekończącej się budowy. Więźniów były tysiące. Pracowali jak na filmie puszczonym w zwolnionym tempie. Żaden z nich ani na chwilę nie podniósł oczu i nie spojrzał na mijający ich pociąg. Sonia drgnęła, gdy wydało jej się, że rozpoznaje sylwetkę ojca. Lecz to było złudzenie. Przypomniała jej się szkolna wycieczka na budowę Kanału Białomorsko-Bałtyckiego w 1933 roku, po której pisała swoją konkursową opowieść o tym, jak w obozach pracy wychowuje się kryminalistów i bywszych ludiej na pełnowartościowych ludzi radzieckich, przodowników pracy. Wtedy pokazano im zadowolonych, dobrze odżywionych i czysto

ubranych więźniów, którzy z entuzjazmem opowiadali o swojej pracy. To, co zobaczyła teraz, było zupełnie inne. Mijał dziewiąty dzień od wyjazdu z Wołogdy i osiemnasty podróży z Leningradu, a jej pociąg dopiero przed kilkoma godzinami wyjechał z Obozierska. Przed wojną istniała linia kolejowa z Leningradu na północ do Murmańska. Ale w Wołchowie dowiedziała się, że linia ta, wiodąca przez Pietrozawodsk nad jeziorem Onega, została zbombardowana, a miasto zajęli Finowie. Zamiast rozstać się z Kirą udającą się do Archangielska, obie muszą jechać najpierw kilkaset kilometrów na wschód, przez Tichwin i Czerepowiec do Wołogdy. A dopiero stamtąd na północ, linią Moskwa–Archangielsk. Sonia miała atlas drogowy i nie znalazła linii łączącej kolej moskiewsko-archangielską z Murmańskiem. Okazało się jednak, że wybudowano już pojedynczy tor łączący Oboziersk z Biełomorskiem. Stamtąd, na północ, stara linia kolejowa do Murmańska była czynna i wciąż w rękach Rosjan. Zamiast 1200 kilometrów miała więc do przebycia ponad 1800. Wyjazd, zapowiadany jako bardzo pilny, opóźnił się o kilka dni. Zdążyła jeszcze pożyczyć z biblioteki wydawnictwa kilka książek na drogę. Jej kierowniczka machnęła ręką na to, że książki mogą nigdy nie wrócić. Poszła na cmentarz na grób dziadków. Pożegnała się, nie wiedząc, czy kiedykolwiek wróci do Leningradu. Z Katią żegnała się trzykrotnie przed każdym nowym terminem wyjazdu. Gandża podtrzymał obietnicę, że nadal będzie dostarczać żywność Toli i Maszy Demiańczukowej. Zdążyła jeszcze odwiedzić z Kirą chorą Żenię. Mieszkała w bloku, komunałce, na osiedlu teraz imienia Kirowa. Ludzie gnieździli się tam strasznie stłoczeni, często po dwie rodziny w jednej izbie, choć ostatnio warunki trochę się poprawiły z powodu śmierci głodowej części mieszkańców. Mieszkania nie miały kuchni, bo wszyscy mieli się żywić w stołówkach. Ani łazienek – bo mieli korzystać z łaźni miejskich. Ubikacje były wspólne, po jednej na każde piętro. Ale od dawna nie działały wodociągi ani kanalizacja, a do najbliższej odnogi Newy trzeba było iść dwa kilometry, więc woda była na wagę złota. Nieczystości ludzie wylewali wokół domu. Brud i smród – niewyobrażalny. Żenia miała zapalenie płuc i wysoką gorączkę. Była samotna, opiekowała się nią sąsiadka. – Oj, nie pożyje ona, bidulka, długo. Nie pożyje! – powiedziała im zaraz na wstępie. Lecz oczy Żeni błyszczały i uśmiechała się na ich widok. – Dołączę do was, jak tylko wydobrzeję – zapewniała. – To miło, że do mnie przyszłyście. Tylko wstyd, że was przyjmuję w takich warunkach. Jestem tak słaba, że sama nic nie mogę zrobić, posprzątać ani wyprać, ani pozmywać. Lekarz powiedział, że trzeba mi podać antybiotyki, ale brakuje ich już od wielu tygodni. No, jakoś wytrzymam… Chciałabym pojechać z wami do tego Archangielska albo Murmańska. Od lat nie wyjeżdżałam nigdzie z miasta. Chciałoby się zobaczyć jeszcze kawałek świata… Sonia i Kira zostawiły jej trochę chleba i kaszy, kilka cytryn i syropu malinowego od Gandży, który na prośbę Soni miał się starać o penicylinę. Masza Demiańczukowa wyściskała Sonię na drogę. Właśnie przyszedł kolejny list od męża z frontu. Znów, jak poprzednio, przyniósł go kolega na przepustce. Mąż Maszy nie przyjechał, bo zameldował oficerowi politycznemu, politrukowi, że żołnierze w jego batalionie głodują, bo racje żywnościowe są co najmniej o jedną trzecią mniejsze niż obowiązująca norma. Ale, jak się okazało, to właśnie ten politruk razem z innymi oficerami okradał szeregowców. Teraz więc zamiast przepustki mąż Maszy spodziewał się przeniesienia do oddziałów idących do ataku.

Tola niósł jej walizki na Dworzec Fiński. – Widzisz, jaki teraz jestem silny – chwalił się. – A taki już ze mnie był mizerak, zamuchryszka. Ty mnie przywróciłaś do życia. Nigdy tego nie zapomnę. Tłum ludzi czekał na pociąg, który miał odjechać o 8.30, a podstawiony został o 11.00. Był to już okres masowej ewakuacji. Dotychczas wywożono z miasta specjalistów potrzebnych gdzie indziej i tych, którzy chcieli uciec od głodu i wojny, a mieli wystarczające znajomości w komitecie miejskim partii. Niedawno Sonia się dowiedziała, że jeszcze w ubiegłym roku Annę Achmatową, ciężko chorą, na rozkaz Stalina wywieziono samolotem do Taszkientu. Podobno dlatego, że była ulubioną poetką jego córki Swietłany. Pod koniec stycznia – o wiele miesięcy za późno – Rada Obrony Kraju w Moskwie zdecydowała, że należy ewakuować wszystkich niepracujących, aby lepiej żywić tych, którzy pozostaną. Dokumenty sprawdzano przed wejściem na dworzec, potem na peron i jeszcze raz przy wsiadaniu do wagonów. Na pożegnanie Sonia objęła Tolę i pocałowała go w policzek. Zarumienił się i miał wilgotne oczy. Od dawna był w niej beznadziejnie zakochany. Wiedziała o tym, choć nigdy jej nie powiedział. Pociąg był zatłoczony, wyjeżdżało mnóstwo kobiet z dziećmi i trochę mężczyzn. Wielu zostawiło najsłabszych, którzy nie mieli szans przeżyć podróży, żeby ratować tych, którzy jakoś się trzymali. Niektórzy ostatkiem sił ledwie przywlekli się na dworzec. Pociąg stał jeszcze długo i zanim ruszył, już kilka osób zmarło. Towarzysze podróży wynieśli ich ciała na peron. Pociąg ruszył, ale więcej stał, niż jechał. Czterdzieści pięć kilometrów z Leningradu do Osinowca nad brzegiem jeziora jechali trzy godziny. Tłum ruszył długą kolumną ze stacji w stronę brzegu Ładogi. Było słonecznie, lecz od jeziora szedł silny, mroźny wiatr. Sonia i Kira z trudem dźwigały walizki. Żołnierze na brzegu ostrzegali, że podróż może być niebezpieczna, zdarzają się naloty na konwoje. Kierowali ludzi do kilku autobusów i kilkudziesięciu ciężarówek, z których część miała odkryte skrzynie. Znów skrupulatnie sprawdzano dokumenty. Liczni kierownicy ewakuacji jawnie wymuszali łapówki za skierowanie do autokarów i krytych ciężarówek. Brali wódkę, papierosy, pieniądze. Po godzinie ludzi wciąż jeszcze było mnóstwo, a pozostało już tylko kilka małych półciężarówek bez plandek. Sonia chciała dać butelkę spirytusu, którą wcisnął jej Gandża przed wyjazdem, żeby nie czekać na następny konwój, ale Kira ją powstrzymała. Dała czekiście dwie paczki papierosów i załadowały się na jeden z ostatnich odkrytych małych samochodów. Razem z nimi jechało sześć innych kobiet; jedna, bardzo wychudzona, z małym chłopcem. Sonia się zdziwiła, gdy usłyszała, że kobieta mówi do niego „synku”, bo myślała, że to jej wnuczek. To głód tak straszliwie postarzał. Na jeziorze oślepiająca biel nie miała końca. Auta jechały w odstępach kilkudziesięciometrowych, ich szereg wił się wąską odśnieżoną trasą aż po horyzont. W pierwszej chwili ten widok ogromnej otwartej przestrzeni wydał się Soni bardzo piękny i dawał poczucie wolności. Ale słońce odbite od śniegu tak oślepiało, że już po kilku minutach musiała zamknąć oczy, a po godzinie jazdy wiatr tak ją zmroził, że w płaszczu włożonym na ciepłą kurtkę i owinięta w koc – dostała spazmatycznych dreszczy. Zimno przenikało do kości i wszystkie kobiety przytulone do siebie razem się trzęsły. – Dawaj spirytus – powiedziała Kira. Sonia z trudem, małymi łykami piła palący alkohol. Półlitrową butelką podzieliła się z resztą kobiet i chłopcem, któremu matka siłą wlała łyk do gardła. Trochę pomogło. Tymczasem konwój stanął w wielkim korku. Trzeba było przepuścić ciężarówki z żywnością jadące w przeciwną stronę. Podróż się przedłużała i nie wiadomo było, kiedy się

skończy. Wtedy jedna z kobiet wyciągnęła jeszcze butelkę wódki. Soni zrobiło się cieplej i weselej, trochę była pijana, lecz alkohol rozgrzewał i być może uratował im życie. W Kabonie, na drugim brzegu, z ostatnich ciężarówek wyciągnięto pięć osób zamarzniętych na śmierć. Sonia widziała już tyle trupów, że przestała na nie reagować. Żadnego nalotu na szczęście nie było. Na brzegu stało kilka baraków, gdzie można było dostać gorącą zupę i herbatę. Ale, jak się okazało, należało mieć własne talerze. Sonia dała kucharce tabliczkę czekolady i dwa talerze zaraz się znalazły. Ale w zastaw obie z Kirą musiały dać swoje paszporty. Z Kabony do stacji kolejowej Wołchow jechały tą samą otwartą półciężarówką, ale na drodze przez las już nie wiało, było o wiele cieplej. W Wołchowie młody oficer NKWD z szacunku dla służbowej delegacji z wieloma pieczątkami i podpisami, lub może pod wpływem ich urody, kazał w kasie wydać bilety pierwszej klasy – sypialne z dwoma tylko łóżkami w przedziale. Droga do Wołogdy zajęła prawie tydzień. Tu osiemnaście godzin oczekiwania na przesiadkę do pociągu z Moskwy. Kira została pilnować bagaży, a Sonia wybrała się na poszukiwanie łaźni. Znalazła ją nawet dość blisko dworca kolejowego. W ciepłej wannie było tak cudownie, że siedziała w niej prawie godzinę. Potem idąc ulicami, z zazdrością przyglądała się ludziom, którzy żyli tu normalnie, z dala od frontu, jak za dawnych czasów, jak przed wojną. Wróciła na dworzec i zmieniła Kirę przy walizkach. Pociąg z Moskwy przyjechał punktualnie. Zbieranina różnych wagonów, od sypialnych do towarowych, przeznaczonych do przewozu ludzi. Były to tak zwane ciepłuszki, w których umieszczono żelazny piecyk z rurą blaszanego komina wystającą przez okno. Znów dostały przedział dwuosobowy, ale na korytarzu kilka razy rozmawiały z lekarką jadącą do Archangielska. Była zdumiona, kiedy opowiadały o głodzie w Leningradzie i setkach tysięcy zmarłych. Nic o tym nie mówiono w radiu ani nie pisano w gazetach. Słyszała tylko o trudnościach w zaopatrzeniu w żywność i o bohaterskiej obronie miasta. – Dystrofia? A co to takiego? – dziwiła się. Nie znała takiego terminu medycznego. Widocznie w Leningradzie stworzono to pojęcie, aby nie mówić wprost o śmiertelnym wygłodzeniu. To było dla Soni i Kiry zdumiewające: Związek Radziecki ani świat – nikt nic nie wiedział o tragedii oblężonego miasta. W Oboziersku pożegnała się z Kirą, która pojechała dalej na północ. Sonia wysiadła i przez dwie doby czekała na pociąg do Murmańska. Kirze pozostało do celu podróży niewiele ponad sto kilometrów – Soni ponad siedemset. Teraz była już sama w przedziale. Czterdzieści kilometrów przed Biełomorskiem w pobliżu Wirmy za oknami pojawiło się na kilka chwil Morze Białe. Za Biełomorskiem pociąg jechał szybciej i rzadziej stawał; był to już stary szlak z Leningradu na Murmańsk. Dwa dni później minęła miejscowość o nazwie Zorze Polarne, a potem pociąg na chwilę przystanął na małej stacyjce Pojakonda. W atlasie wypatrzyła, że jest już za północnym kołem podbiegunowym. Wieczorem pochmurne niebo tylko trochę szarzało, nie było już nocy, tylko wciąż dzień. Kilka dni później zobaczyła w oddali stado reniferów, potem jeszcze jedno i wioskę Lapończyków. Przez chwilę tor biegł wzdłuż drogi, którą jechało kilka zaprzęgów ciągniętych przez renifery. Szli miejscowi. Mali, w białych wełnianych ubraniach, ozdobionych na krawędziach czerwonymi i niebieskimi lamówkami, i w białych butach. Kiedy według zegarka nadchodziła noc, zasłaniała okna i kładła się spać. Przychodziły wspomnienia. Musiała przemyśleć nie tylko ostatnie lata swojego życia, ale i to, jaki naprawdę jest świat, w którym przyszło jej żyć. Wszystko się zmieniło, cały świat dzieciństwa i wczesnej

młodości przestał istnieć. Jej miasto wymiera, a jej ulicy prawie już nie ma. Nie ma rodziców ani babci, ani dziadka Aleksieja, ani – z wyjątkiem Wołodii Korablewa – chłopców z jej szkolnej klasy. Boria Szacki, jej ukochany Boria, pierwsza, jakże krótka miłość – został zabity w jakiejś piwnicy NKWD. Dziadka Aleksieja zabili oprawcy NKWD. Ojca i matkę także najprawdopodobniej zabili. To Stalin kazał ich zabić. Na rozkaz Stalina i jego podwładnych zamordowano setki tysięcy niewinnych ludzi, a miliony wysłano do łagrów. Czy to możliwe, żeby jeden człowiek – tylko jeden człowiek – był odpowiedzialny za takie oceany cierpienia? Jak to możliwe, żeby partia komunistyczna wybrała sobie na przywódcę kogoś takiego? I żeby nie odsunęła go od władzy po tym, co zrobił? W szkole od najmłodszych lat uczono ją, że partia to zbiorowa mądrość ludzi pracy, że partia się nie myli. To samo mówili jej rodzice, babcia, znajomi, przyjaciele. To były niepodważalne, niewzruszone pewniki. Całe jej istnienie, cały jej świat na tym się opierał. Partia to najlepsi, najwspanialsi ludzie. Mądrzy, uczciwi, pracowici, prawi, oddani ideom dobra i sprawiedliwości. Żyła w radosnym świecie akademii pierwszomajowych i rocznic rewolucji, była wzorową pionierką, a potem komsomołką. Kiedy jej koledzy obowiązkowo przynosili z domu Biblie i ikony, które potem wspólnie palono, ona mogła powiedzieć, że w jej domu nie ma takich przedmiotów bałwochwalstwa. Recytowała wiersze o Leninie, Dzierżyńskim, Stalinie. Czytała książki o bohaterach rewolucji i wojny domowej, pisała wypracowania o złych kapitalistach i uciskanych proletariuszach, i o drodze do świetlanej przyszłości. Świat wokół wydawał się dobry i przyjazny, a przyszłość miała być coraz piękniejsza. Jakże mogła nie wierzyć własnym rodzicom i nauczycielom? Więc jak to się stało, że to wszystko się zawaliło? Galina Krasna i Wania, jej najbliżsi przyjaciele ze studiów, okazali się donosicielami, a ona sama, gdy już została członkiem swojej wymarzonej partii, musiała potępić własną matkę i ojca! Wzorowych komunistów! Związek Radziecki miał dać wszystkim sprawiedliwość i dobrobyt, tymczasem nielicznym dał życie w luksusie, a masom – w nędzy. Pracownicy partii, widziała to na własne oczy, objadali się przysmakami, w czasie gdy zwykli ludzie tysiącami umierali z głodu na ulicach. Stalin sam nie mógłby przecież doprowadzić do tego wszystkiego! Było bardzo wielu innych, którzy mu pomagali. Cała partia mu pomaga. A nawet ona, Sonia! Bo przecież nie zrobiła niczego, żeby przeciwstawić się temu wszystkiemu. Chodziła na zebrania i wiece, podnosiła rękę, gdy głosowano rezolucje potępiające Tuchaczewskiego, Bucharina i tylu innych i żądające dla nich kary śmierci. Jak to możliwe, że Katia dostrzegła zło już kilka lat wcześniej? Jest przecież młodsza. Wychowywały się razem, w tej samej rodzinie, w tej samej szkole, wśród tych samych ludzi, kolegów i koleżanek. Co sprawiło, że nie dała się oszukać? Może to ten jej charakter? Ta skłonność do buntu? Sonia zawsze chciała być najlepszą uczennicą. Pragnęła być najlepsza we wszystkim, podziwiana i chwalona. A Katia była przekorna i niezależna. Nie wierzyła we wszystko, co jej mówiono. Sama chciała się przekonać, wszystkiego musiała dotknąć, sprawdzić. Kilka lat temu na pokazach lotniczych pod Moskwą rozbił się radziecki samolot gigant, ośmiosilnikowy Maksym Gorki. Wszyscy bardzo przeżywali tę tragedię, zginęło czterdziestu kilku ludzi. Katia wtedy powiedziała, że to nonsens i głupota, bo nigdzie nie można było się dowiedzieć, do czego miał służyć ten samolot, to dziwne monstrum, zbudowane w jednym tylko egzemplarzu. Ani dla

wojska, ani do transportu, ani do lotów pasażerskich. – To czysty wytwór propagandy – powiedziała. – ZSRR zbudował największy samolot świata! Cała nasza rzeczywistość jest taka na pokaz. Jak Car puszka, z której nigdy nie wystrzelono i jak Car kołokoł, dzwon, który pękł zaraz po odlaniu i nigdy nie zadzwonił. Rzeczywiście, prasa i radio kreują rzeczywistość daleko odbiegającą od prawdy. Wszędzie pełno stachanowców – przodowników pracy – którzy osiągają niebywałe wyniki produkcyjne, a na rynku nie ma mnóstwa artykułów pierwszej potrzeby, często nawet brakuje mydła. Co trzecia gazeta w kraju nazywa się „Prawda” jakaś tam… leningradzka albo magnitogorska – a drukuje się w nich same kłamstwa. ZSRR napada na Finlandię, lecz pisze się, że to Finowie napadli na ZSRR. Pisze się, że towarzysz Żdanow korzysta tylko z kartek żywnościowych zwykłego żołnierza, a on je jak burżuj przed rewolucją. Nawet żołnierzy na froncie się okrada i głodzi, żeby oficerom niczego nie brakowało. Kłamstwo! Wszędzie kłamstwo i fałsz! To ma być droga do komunizmu? Ludzie boją się mówić, co myślą. Boją się, że w każdej chwili mogą trafić do więzienia, choć nie popełnili żadnego przestępstwa. Stary bolszewik mówi, że carska Ochrana była łagodna jak baranek w porównaniu z NKWD. Achmatowa uczy się swoich wierszy na pamięć, żeby nie skonfiskowała ich policja polityczna. Ograbiliby ją z jej pracy, z tego, co najbardziej osobiste, najcenniejsze! Kiedy poznała Dmitrija Gandżarowa, uważała go za przestępcę, spekulanta. Żerował według niej na niedoborach na rynku, kupował tanio, sprzedawał drogo. A co innego robi państwo? Na przykład sklepy Torgsinu (Torgowla s innostrancami), gdzie wszystko można kupić po niebotycznych cenach za waluty obce i złoto. Przecież to nic innego, tylko spekulacja. Cóż z tego, że upaństwowiona? Dałoby się to usprawiedliwić, gdyby państwo sprawiedliwie wykorzystywało uzyskane w ten sposób pieniądze. Ale nie! W sklepach dla uprzywilejowanych nieliczni kupują wszystko bardzo tanio. Reszta dostaje kartki, na które najczęściej niczego nie można dostać. Reszta może sobie zdychać! W oblężonym Leningradzie widać to było bardzo jasno. Za carów była nędza i niesprawiedliwość i po rewolucji jest nędza i niesprawiedliwość. Może większa niż dawniej. Co dobrego dała ludziom rewolucja? Są oczywiście jakieś osiągnięcia. Kraj się unowocześnił, uprzemysłowił. Ale z drugiej strony… Miał być potęgą militarną, rozbudowano przemysł ciężki i zbrojeniowy kosztem zaopatrzenia ludności, a tu faszyści biją Armię Czerwoną na wszystkich frontach, aż ten zgniły, burżuazyjny Zachód musi przysyłać pomoc. Zlikwidowano analfabetyzm, masy zyskały dostęp do kultury, sztuki. Przed rewolucją czytać i pisać umiało niecałe 30 procent obywateli, teraz – ponad 90. Wielu zyskało awans społeczny. Choćby ta Żenia Wałowa, koleżanka z wydawnictwa. Opowiadała, że kran, z którego płynie woda, pierwszy raz zobaczyła, kiedy miała czternaście lat. U niej na wsi nawet o czymś takim nie słyszeli. A przecież skończyła szkołę, studia i teraz jest inteligentką, tłumaczką w wydawnictwie. Jest kimś. Jeśli jeszcze nie zmarła z głodu! Co prawda mieszka od lat w komunałce w jednym pokoju z obcą rodziną, ale to podobno i tak lepsze niż chałupa jej rodziców. Nie za wiele tych osiągnięć. Nie widać, żeby Kraj Rad zbliżał się do komunizmu. Chyba nawet podąża w zupełnie innym kierunku… Co można zrobić? Może chociaż dać świadectwo prawdzie. Pisze, robi to już od ośmiu lat w swoim pamiętniku, naraża się na pewną śmierć, gdyby dostał się w ręce NKWD. I kto wie, czy tak się to nie skończy. Ale może kiedyś, w dalekiej przyszłości coś się zmieni. Może kiedyś nie będzie Stalina i będzie można mówić prawdę? Jedna rzecz nie dawała jej spokoju: Czy dziś myślałaby tak samo, gdyby nie spotkały jej

te wszystkie nieszczęścia? Gdyby nie śmierć dziadka Aleksieja, gdyby Boria Szacki nie chodził na zebrania do Kotołynowa i nie został rozstrzelany, gdyby jej ojciec nie został usunięty z partii i oboje rodzice żyli nadal, jak dawniej, a jej – ich córce – niczego nie brakowało w głodującym Leningradzie? Czy wówczas także myślałaby tak jak dziś? Czy zrozumiałaby, jaki naprawdę jest system władzy radzieckiej? Jedną rzecz na pewno musiałaby zauważyć: ludzi umierających na ulicach i luksusowe obiady pracowników Smolnego. Pocieszała się, że to musiałoby jej dać do myślenia. Ale niepokój nie ustąpił. Nie była pewna, jak myślałaby, gdyby nie nieszczęścia, które na nią spadły. * W Kandałakszy pociąg stał kilka godzin. Spytała konduktora, co się dzieje. Powiedział, że na północy był nalot na najbliższą stację i linię kolejową. Radzieckie samoloty przepędziły Niemców, lecz pociąg pojedzie dopiero wtedy, gdy tory zostaną sprawdzone i uszkodzenia naprawione. W czasie postoju przeszła się po korytarzach wagonów i spotkała kilka kobiet, które – jak się okazało – też jechały do Murmańska jako tłumaczki. Wszystkie były z Moskwy. Przyłączyła się do nich, a pięć dni później zobaczyły pierwsze domy Murmańska. Było pochmurnie i mglisto. Całe miasto wyglądało jak ogromna wieś lub niekończące się przedmieście, nędzne i zapuszczone. Domy prawie wyłącznie drewniane. Dworzec gęsto obstawiony czekistami uzbrojonymi w karabiny z bagnetami na sztorc. Przy wyjściu z pociągu, już na peronie kontrola dokumentów. Napisy: „Strefa przygraniczna” i „Strefa wojskowa – wstęp tylko dla uprawnionych”. Na ulicach ludzie nosili wodę wiadrami na koromysłach, a rynsztokami płynęły ścieki. Minęły uliczne targowisko, na którym były do kupienia jakieś stare garnki, popsute budziki, guziki, niedziałające zapalniczki, kłębki nici, stare pisma ilustrowane i wiele podobnie bezwartościowych śmieci. Pod sklepami długie kolejki zrezygnowanych, ponurych kobiet. Dopiero w centrum stało kilkadziesiąt wyższych, murowanych budynków. Na placu Lenina przed budynkiem komitetu partii stał jego pomnik, wyjątkowo pokraczny. Wódz, jak zwykle w pozie mówcy, miał krótkie nogi i nieproporcjonalnie wielką głowę. Od swoich towarzyszek podróży dowiedziała się, że słowo murmansk znaczy po lapońsku „kraniec ziemi”.

WÓDZ Moskwa, maj 1942 Obudził go ból stawów. Spojrzał na zegarek, była dopiera dziewiąta, a więc spał zaledwie cztery godziny. Ale ból nie dawał już zasnąć. Od kilku dni kładł się spać na leżance pod schodami na piętro. Jak chore zwierzę chował się w najciemniejszym kącie domu, żeby przespać, przeczekać chorobę. Lecz ból nie mijał. Najbardziej dokuczał mu łokieć lewej, kalekiej ręki, krótszej, z niedowładem i zanikiem mięśni. Ciepłe kąpiele w Soczi pewnie by pomogły, ale teraz nie mógł przecież pozwolić sobie na wyjazd. Dawały o sobie znać mrozy i wilgoć w prymitywnej chacie na zesłaniu w Kuriejce. Siedem razy uciekał z miejsc zsyłki, ale w Kuriejce w Kraju Turuchańskim przesiedział ponad trzy lata. Do najbliższej stacji kolejowej było 800 kilometrów, nie było jak uciec, a poza tym towarzysze nie dostarczyli „butów”, jak nazywano fałszywe dokumenty niezbędne do ucieczki. W Kuriejce czuł się zapomniany i zlekceważony. Lenin, Trocki, Bucharin i inni siedzieli za granicą, w Genewie, Wiedniu, w Paryżu; gadali w kawiarniach o marksizmie i walce klas, a on, prawdziwy rewolucjonista, człowiek czynu i wykonawca czarnej roboty, gnił i gnuśniał pod kołem podbiegunowym, i jak dziki człowiek – ubrany w futra, co dzień wychodził do tajgi polować na lisy lub na dzikie kaczki – w tundrze. W lecie przesiedział kilkanaście tygodni tylko z psem, Tiszką, w szałasie na wyspie Połowinka na Jeniseju. Od miejscowych Ostiaków nauczył się tak dobrze zastawiać sidła i łowić ryby w przerębli, że z czasem robił to lepiej od nich, aż przychodzili go wypytywać o przynęty. Od trzech lat widział tylko biel śniegu, ośnieżoną tajgę, tundrę i rzekę. Pisał do Alliłujewów, żeby zamiast pieniędzy przysłali mu jakieś kolorowe obrazki, choćby pocztówki, tak był spragniony widoku czegoś innego niż ta bezkresna, monotonna biel dookoła. Kiedy wiosną 1915 roku Jakow Swierdłow, jedyny jego współlokator z chaty nad rzeką, przeniósł się na południe do Seliwanichy koło Monastirskoje, został już zupełnym samotnikiem. Bywało, że temperatura spadała do 45 stopni poniżej zera. Ciemna izba zawalona była drewnem na opał, sieciami, wędkami, sidłami, nartami, suszącymi się ubraniami, onucami. Coraz rzadziej sprzątał i zmywał. Nie miał co czytać, umysł nie miał pokarmu, niewiele myślał, żył jak zwierzę. Żył wtedy z trzynastoletnią miejscową dziewczyną, Lidią Pierepryginą. Jej bracia nalegali, żeby się ożenił. Zaręczyli się, ale udało mu się uniknąć ślubu. Urodziła najpierw martwe dziecko, a potem żywe, syna. Co się z nim teraz dzieje? Nie miał pojęcia i – prawdę mówiąc – niewiele go to obchodziło. Teraz, w Kuncewie, leżał na sofie pod schodami z zamkniętymi oczyma i widział ogromne, bure wody wielkiej rzeki – Jeniseju, niosące wiosną wielkie kawały kry i powyrywane drzewa. Lód pękał z hukiem, powstawały zatory, aż wody uderzały o brzeg i zalewały całe połacie lądu. Szła powódź. Ostiacy poszli nad rzekę wyławiać pnie drzewa. Pod wieczór wrócili. – Gdzie Zezowaty? – spytał jednego. Miał umówić się z nim na przywózkę drewna na opał. – Po co pytać? Woda go porwała, chyba utonął. – Jak to chyba utonął? Nie wiecie na pewno? – Dajże mi spokój, muszę się zająć kobyłą. – To kobyła dla was ważniejsza?! – A żebyś wiedział! Co tam ludzie, ludzi zawsze możemy zrobić. A kobyłę zrobisz?

Wiele lat później opowiedział tę historię dowódcom Armii Czerwonej na zebraniu w Moskwie, kilka tygodni przed najazdem Niemców. Jako przykład, że trzeba dbać o człowieka. O każdego pojedynczego człowieka. Stalin troszczący się o los jednostki! Stalin – wielki humanista! Pod koniec 1916 roku władze carskie postanowiły powołać do wojska zesłańców. Przypomniały sobie także o niebezpiecznym wywrotowcu, Kobie – Dżugaszwilim. Dwa miesiące jechał saniami do stacji kolejowej, a potem do Krasnojarska i do Aczyńska. W kwietniu 1917 roku był już w Piotrogrodzie, gdzie po rewolucji burżuazyjnej nadchodziła prawdziwa rewolucja – bolszewicka. Według oficjalnej biografii w 1917 roku został zmobilizowany. Ale to nieprawda. Żołnierzem nie został z powodu kalekiej ręki i zrośniętych palców stopy. Hitler służył na froncie w czasie pierwszej wojny światowej, doszedł zaledwie do stopnia kaprala (Gefreiter), ale został odznaczony Krzyżem Żelaznym. Stalin nigdy nie był w wojsku. Pisano, że dowodził pod Carycynem w czasie wojny domowej i w kampanii polskiej 1920 roku. Ale on był w armii politrukiem. Często wtrącał się do dowodzenia, lecz nie dowodził. Nie pozwolił Budionnemu pójść na Warszawę. Kazał zdobyć Lwów. Było to tylko wyznaczenie prawdziwym wojskowym zadania politycznego. Jak je wykonać? To już do niego nie należało. Czegoś się tam oczywiście nauczył, zyskał pewne doświadczenie, lecz nigdy nie był żołnierzem. Na froncie polskim nigdy nawet nie był pod ostrzałem. A teraz jest naczelnym wodzem sił zbrojnych całego wielkiego Związku Radzieckiego! Wziął kąpiel, wygrzał się. Starą gospodynię, Katarzynę Til, zastąpiła młoda Wala Istomina. Prosta chłopka – wierna i oddana. Żył z nią od jakiegoś czasu. Przyniosła samowar, wypił mocno osłodzoną herbatę z cytryną i łyżeczką gruzińskiego koniaku, pochodził, pojękując, bolały też stawy biodrowe i kolana. Kiedy się rozruszał, ból trochę zelżał, wypalił papierosa pokruszonego w fajce i pojechał na Kreml. Był maj 1942 roku. Od czasu, gdy Niemcy musieli się cofnąć spod Moskwy, czuł się znacznie pewniej. Żądał ofensywy na wszystkich kierunkach, nie zdawał sobie sprawy, że Armia Czerwona jest do tego nadal o wiele za słaba. Wysłał na front Lwa Mechlisa, naczelnego politruka Armii Czerwonej, z zadaniem wymuszenia na generałach bardziej zdecydowanych działań. Mechlis, wojskowy ignorant, któremu się wydawało, że jest wielkim dowódcą, jeździł samochodem sztabowym, miotał się od jednej armii do drugiej, wymachiwał pistoletem i terroryzował dowódców. Zabronił kopania okopów, żeby nie osłabiać w żołnierzach ducha ofensywnego! Oświadczył, że każdy, kto podejmie podstawowe środki ostrożności, jest defetystą i będzie rozstrzelany. I rozstrzeliwał. Żądał nasilenia terroru. Stalinowi to się podobało. Ale wkrótce okazało się, że skutki są fatalne. Straty po stronie Armii Czerwonej wciąż rosły. Na początku maja Manstein wyparł Rosjan z Krymu i wziął do niewoli 176 000 ludzi, zdobył 400 samolotów i 347 czołgów. Dopiero wtedy dostało się Mechlisowi. Kiedy pojawił się na Kremlu i chciał meldować o sytuacji, Stalin w przejściu do gabinetu rzucił mu wściekłe: „Idź do diabła!”. Po czym go zdegradował i zwolnił ze stanowiska zastępcy narkoma (ludowego komisarza) obrony. Ale już cztery dni później Mechlis wrócił do łask i awansował do stopnia generała pułkownika. Mołotowa wyprawił w podróż do Londynu i do Waszyngtonu. Miał rozmawiać o powojennej Europie i o drugim froncie. Stalin żądał tego frontu już w lecie 1941 roku, od pierwszych rozmów z Brytyjczykami i Amerykanami. Ale w tym czasie ani jedni, ani drudzy praktycznie nie mieli armii lądowych. Nie wierzył, nie przyjmował ich tłumaczeń do wiadomości.

Mołotow w szyfrogramach zza oceanu skarżył się, że alianci nie chcą na razie rozmawiać o granicach. Czy nie rozumie, że to bardzo dobrze? Granice zostaną ustalone siłą, metodą faktów dokonanych po wygranej wojnie. A ciągłe odsuwanie w przyszłość otwarcia drugiego frontu pozwala Związkowi Radzieckiemu, samotnie dźwigającemu cały ciężar wojny w Europie, domagać się rekompensat w wielu innych dziedzinach, choćby w postaci zwiększenia dostaw materiałów wojennych i żywności w ramach pomocy lend-lease. Na Froncie Południowo-Zachodnim Timoszenko i Chruszczow, politruk frontu, postanowili odbić Charków. Zaatakowali 12 maja i poszli daleko do przodu. Stalin był zachwycony. Ale Hitler również. Lepiej od Stalina rozumiał, czym grozi czerwonym ten samotny wypad. 17 maja niemieckie kolumny pancerne przebiły się przez flanki radzieckie i zaczęły zamykać okrążenie. Chruszczow i Timoszenko pchali się dalej, niczego na razie nie rozumiejąc. W sztabie generalnym w Moskwie już wcześniej zauważono niebezpieczeństwo i poszły ostrzeżenia do Timoszenki i prośby do Stalina, żeby nakazał odwrót. Ale Timoszenko się tym nie przejmował, a Stalin nie chciał słyszeć o cofaniu się. Ani kroku w tył! 18 maja w nocy jadł kolację w Kuncewie z Malenkowem, Mikojanem i Woroszyłowem. Był w świetnym humorze, cieszył się sukcesami Frontu Południowo-Zachodniego. Opowiadał o walkach pod Carycynem w czasie wojny domowej. Woroszyłow był tam wtedy również, dowodził artylerią. Stalin chwalił jego ówczesne sukcesy. Teraz Klimient uszczęśliwiony dorzucał szczegóły do opowiadania wodza. – Cały czas mieszkałem w salonce – mówił Stalin – wagonie kolejowym doczepionym do składu, którym przyjechaliśmy z trzystoma czerwonoarmistami jako obstawą. Ta salonka należała przed rewolucją do Wialcewej, pamiętacie ją? – Ach, Wialcewa! Oczy czarne. – Mikojan pamiętał. – Piosenkarka, gwiazda romasów cygańskich! – Ta sama! – Całe wnętrze było obite błękitnym jedwabiem. Było jak w niebie! – Stalin umilkł na chwilę. Za dnia odbywały się na jego rozkaz masowe egzekucje wrogów rewolucji. Puszczali w ruch silniki ciężarówek, żeby zagłuszyć odgłos wystrzałów. A nocą w tej niebiańskiej salonce przeżywał pierwsze tygodnie romansu ze swoją szesnastoletnią sekretarką, późniejszą drugą żoną, Nadieżdą Alliłujewą. To wspomnienie bolało, bo zaraz przypominała mu się jej samobójcza śmierć. – Miałem dostarczyć zboże Moskwie i Leningradowi – opowiadał. – Panował tam głód, a na Powołżu zboża był nadmiar. Zadzwonił telefon. Stalin skinął na Malenkowa, żeby podniósł słuchawkę. – Dzwoni Chruszczow, chce z wami rozmawiać, towarzyszu Stalin. – Spytaj go, czego chce. – Mówi, że natarcie na Charków trzeba odwołać. Mówi, że grozi im okrążenie. – Powiedz mu, że się na tym nie zna i ma słuchać rozkazów. – Był wściekły. – Niech nie pcha nosa do nie swoich spraw. Nie jest dowódcą, tylko politrukiem. Malenkow z nieukrywaną przyjemnością powtórzył słowa wodza. Nie znosił Chruszczowa. Słuchał przez chwilę. – Chce koniecznie rozmawiać z wami, błaga – powiedział. – Odłóż słuchawkę. Malenkow przerwał połączenie. Stalin powrócił do opowieści o Carycynie. Następnego dnia zaczęły dochodzić wiadomości o klęsce Timoszenki i Chruszczowa. Pancerne dywizje Mansteina otoczyły ich i stopniowo niszczyły. Stalin odwołał ofensywę, której w tym momencie i tak już nie było. 250 000 ludzi i 1200 czołgów było w pułapce. Niemcy świętowali sukces, ruszyli teraz bez przeszkód w kierunku Wołgi i Kaukazu.

Szli na Stalingrad, dawny Carycyn. Chruszczow i Timoszenko przylecieli samolotem do Moskwy. Zaczęli zwalać winę jeden na drugiego. Bali się, że zostaną rozstrzelani. Stalin rozważał taką możliwość, myślał o wdrożeniu śledztwa. Chciał, żeby pokierował nim Bułganin. Ten wykręcił się, twierdząc, że przyjaźni się z Chruszczowem i nie umiałby być obiektywny. Stalin wezwał Chruszczowa i przypomniał mu, że w czasie pierwszej wojny światowej generałów, którzy dostali się w okrążenie, skazywano na śmierć i wieszano. Ale lubił Chruszczowa, a poza tym zdawał sobie sprawę, że sam zawinił. Nie chciało mu się podejść do telefonu, rozmawiać z człowiekiem z pierwszej linii frontu, wokół którego ginęli ludzie. A co gorsza – było to przy świadkach. Mikojan, Woroszyłow i Malenkow to widzieli. – Wodzowie rzymscy, którzy przegrywali bitwy, posypywali sobie głowy popiołem – powiedział. I wystukał popiół z fajki na głowę Chruszczowa. Chruszczow jeszcze nie był pewien, czy tylko na tym się skończy.

MGŁA Sonia błądziła po nabrzeżach portu towarowego Murmańska w poszukiwaniu porucznika Jenkinsa. Dochodziła godzina jedenasta w nocy niekończącego się polarnego dnia. Szarówka. Gęsta mgła leżała nad portem od rana. Napłynęła od morza razem z konwojem, który wszedł do Zalewu Kolskiego 28 maja, w tym samym dniu, w którym po szkoleniu w siedzibie miejskiego NKWD zaczęła pracę. Paliły się latarnie, a przy kilku statkach, które zaczynały rozładunek, płonęły wielkie reflektory. – Poszukaj porucznika Jenkinsa – powiedziała Tanka Muromcewa, wielka i gruba jak piec kierowniczka korpusu tłumaczek. – To ważny gość, szef logistyki konwoju. Będzie kierował rozładunkiem. Masz być do jego dyspozycji o każdej porze dnia i nocy. Miejmy nadzieję, że to przystojniak – śmiała się. Drewniane nabrzeża ciągnęły się kilometrami. W wielu miejscach widać było zniszczenia po bombach. Sonia wiedziała już, że kiedy przypływają konwoje, naloty na port i miasto są tutaj codziennością. Na razie z powodu nisko wiszących chmur i mgły Niemcy nie mogli zaatakować. Robotnicy pracowali przy naprawach. Przylegające do nabrzeży place manewrowe były plątaniną torów kolejowych i bocznic krzyżujących się z siecią żwirowanych dróg dojazdowych. Pomału przetaczały się krótkie składy kolejowe. Podjeżdżały ciężarówki. Ich reflektory i latarnie trochę rozpraszały mgłę. Roiło się od komarów. Plac tonął w rasputicy – ciężkim, tłustym błocie, zabarwionym wszystkimi kolorami tęczy z wycieków ropy i benzyny. Wszędzie leżały porozrzucane połamane skrzynki i blaszane beczki. Pomiędzy drogami i torami poukładano ścieżki z desek. Koło wielkiego śmietnika niszczały dwa kadłuby hurricane’ów, angielskich myśliwców. Obok leżały ich skrzydła z poodrywanymi lotkami, uszkodzone najwyraźniej w transporcie lub przy rozładunku. Jenkins miał być na Black Ranger. Łatwiej by go znalazła, gdyby jej powiedziano, że to zbiornikowiec. Każdego basenu portowego, każdego nabrzeża i każdej bramy strzegły posterunki wojsk NKWD. W drewnianych budkach tkwili żołnierze z karabinami. Każdy żądał okazania przepustki i żaden niczego nie wiedział lub udawał, że nie wie. W ciągu półgodziny poszukiwań legitymowała się pięć razy, ale żaden z wartowników nie umiał odpowiedzieć na pytanie, gdzie cumuje Black Ranger. Znalazła go przy ostatnim nabrzeżu. Ogromny, długi kadłub z nadbudówką na rufie majaczył we mgle szarymi i czarnymi plamami maskującymi na burcie. Tam dowiedziała się, że Jenkins jest na amerykańskim frachtowcu Hybert. Z Hyberta odesłano ją na Ironclada. Przed trapem Ironclada została ponownie wylegitymowana. Na pokładzie dwaj cywilni oficerowie amerykańscy rozmawiali ze szczupłym mężczyzną w mundurze armii brytyjskiej. Zapisywali coś w notatnikach na sztywnych podkładkach. Obaj Amerykanie zwrócili na nią uwagę już z daleka i uważnie się przyglądali. Jeden zagwizdał i pokręcił głową z uznaniem. Sonia była w nowej, trochę za dużej kufajce, ściągniętej pasem wojskowym, nowych filcowych walonkach i w czapce uszance z czerwoną gwiazdą. – A cóż to za dzielny żołnierzyk? – zdziwił się mężczyzna. – Stalin wygra wojnę – odpowiedział Brytyjczyk. – Z takim wojskiem to pewne. Niemcy się nie oprą. – Szukam porucznika Jenkinsa – powiedziała Sonia. Brytyjczyk zasalutował. – Porucznik George Jenkins. – Mógł być po czterdziestce, mówił zachrypniętym głosem,

miał jasne, kręcone włosy i mocno zaczerwienione, bardzo zmęczone oczy. – Mam być pana tłumaczką. – Tłumaczką?! O, to świetnie! Więc może mi pani wytłumaczy, co się tutaj dzieje?! Załogom wracającym do kraju nie dajecie na drogę żywności, choć przywozimy jej wam dziesiątki tysięcy ton. A wasze dźwigi nie nadają się do wyładunku czołgów. Próbowaliście zatrzymać Garlanda z czterdziestką ciężko rannych w stoczni remontowej, skąd jest do szpitala ponad dwadzieścia mil, zamiast go wpuścić do portu wojennego, skąd mieli tylko kilka kroków. – Przykro mi. – Uśmiechnęła się i rozłożyła ręce. – Ale to do mnie nie należy. Jeśli pan sobie życzy, skontaktuję pana z odpowiednimi ludźmi, przekaże pan swoje uwagi. – No tak… – zreflektował się. – Proszę mi wybaczyć, trochę mnie poniosło. – Uśmiechał się przepraszająco. – Mieliśmy kilka ciężkich dni. Może dzięki pani pomocy uda nam się sprawniej współpracować. – Wziął ją za ramię. – Chodźmy do kapitanatu portu. Szli przez plac, trochę po kładkach z desek, trochę brnąc przez błoto i kałuże. Sonia od razu, gdy usłyszała od Tanki nazwisko Jenkins, przypomniała sobie artykuł z „Manchester Guardiana”, który tłumaczyła przed wyjazdem z Leningradu. Pomyślała, że to może niezbyt rzadkie nazwisko. Ale George Jenkins – czyżby ten sam? Byłby to szczególny zbieg okoliczności. Kapitanat portu mieścił się w obskurnym blaszanym baraku. Wewnątrz zaduch i zapach cebuli. Przy dwóch biurkach siedzieli podoficerowie marynarki. Jeden z nich przy radiowej stacji nadawczo-odbiorczej. Przy trzecim – kapitan Kowalow, którego poznała kilka dni wcześniej. Kapitan próbował mówić po angielsku, ale szło mu to bardzo słabo. Tłumaczyła więc. Brakowało stanowisk do rozładunku przy nabrzeżach. Większość statków konwoju musiała oczekiwać na redzie. Zaczęto już rozładunek drobnicowców, głównie amunicji. Kowalow chciał najpierw czołgów. Porucznik domagał się, żeby Rosjanie jednocześnie brali benzynę z Black Rangera: – Trzeba najpierw opróżnić zbiornikowiec. W razie nalotu, gdyby został trafiony, wszystko będzie się tu palić, zwłaszcza drewniane nabrzeża. – To zabierajcie go na redę. Armia potrzebuje przede wszystkim czołgów i samolotów. – Tak? To czemu nie naprawiliście tych hurricane’ów, które leżą koło śmietnika i niszczeją? To niewielkie uszkodzenia. Wiecie, ile kosztuje taki samolot? Łatwiej poczekać na nowe! – Mam rozkaz wysyłać na front w pierwszej kolejności czołgi. – Mowy nie ma! – Jenkins był już wściekły. – Zbiornikowiec stoi przy nabrzeżu. Ludzie tam żyją jak na beczce z prochem. Mają za sobą ciężki rejs, sześć dni nieustannych nalotów niemieckich i ataków U-bootów. Dopłynęli szczęśliwie, nie wylecieli w powietrze, nie spłonęli, dziękują Bogu i chcą żyć. Dopóki utrzymuje się mgła, Niemcy nie przylecą. Trzeba to wykorzystać. Najpierw zbiornikowiec! – Benzynę wezmę później. Dawajcie czołgi. – Nie! – Jenkins walnął dłonią w biurko. – Czołgi można wyładować tylko za pomocą naszych statków dźwigowych. Nie ruszą się, dopóki nie opróżnimy zbiornikowca! – To my nie podstawimy cystern! – Wolicie się spalić żywcem? Wolicie mieć tutaj piekło?! – Rozkaz to rozkaz. – Połączcie mnie z admirałem Bevanem. Kontradmirał Bevan, dowódca Royal Navy w Rosji, stacjonował w bazie radzieckiej Polarnoje, dwadzieścia kilka kilometrów na północ, u ujścia Tułomy. Po chwili Jenkins rozmawiał z nim przez radiostację. Potem Kowalow próbował sam z nim rozmawiać, ale

strasznie kaleczył angielski i niewiele rozumiał. Sonia wzięła od niego słuchawki. – Admirał mówi, że załatwi to z admirałem Gołowką – tłumaczyła. – I prosi, żeby podstawić cysterny. – Bez rozkazu nie mogę – uparł się Kowalow. – Dobrze, panno Soniu. Idziemy. – Jenkins wstał i ruszył do wyjścia. – Kapitan Kowalow dzielny żołnierz, odważny – kpił. – Prawdziwy komunista! Nie wierzy w Boga, piekło mu niestraszne. Admirał dogada się z Gołowką. Miejmy nadzieję, że szybko. Widzi pani, jak to wygląda! Stalin narzeka, że spóźniamy się z dostawami, a to wy nie nadążacie z odbiorem. Idę się przespać. Od trzech dni nie spałem ani minuty. Mieliście zbombardować niemieckie lotniska w Norwegii. Miało polecieć dwieście bombowców, a poleciało dwadzieścia, i do tego za późno. Dopiero wczoraj dołączyły do konwoju wasze niszczyciele. Mamy duże straty. Poszło na dno osiem statków. Zginęło wielu ludzi. Jeszcze nie policzyliśmy, ile zaopatrzenia diabli wzięli. Na pewno sto pięćdziesiąt czołgów. Polski Garland na stu kilku marynarzy załogi ma dwudziestu pięciu zabitych i czterdziestu trzech rannych. Wymaga poważnego remontu. Może pani być za cztery godziny na Black Rangerze? – Oczywiście. – Niech pani też odpocznie, czeka nas dużo pracy. * Z daleka pachniało benzyną. Długi skład cystern stał przy nabrzeżu. Do dwudziestu kilku – jednocześnie – grubymi wężami tłoczono paliwo. Czekista przy budce przypomniał: Nie wolno palić! Pokład drżał i dudnił od pracy pomp. Kiedy schodzili po długim, lekko uginającym się trapie, Jenkins przytrzymywał ją za ramię. Był zadowolony i wyglądał dużo młodziej niż kilka godzin temu. Odpoczął. Oczy nadal miał zaczerwienione, ale był ogolony i elegancki w świeżym, wyjściowym mundurze. Mówił do niej „panno Soniu”. Nigdy dotąd nikt tak się do niej nie zwracał. – Idziemy do kapitanatu. Stęskniłem się za towarzyszem Kowalowem. Trzeba będzie popłynąć do Wajengi. Zapewne potrzebna będzie przepustka? – Przypuszczam, że tak. – Wie pani… chodzi o lotnisko wojskowe. Pokręciła głową. – Jestem w Murmańsku dopiero od kilku dni. – Ja także jestem tu pierwszy raz. Ale orientuję się trochę, mam dobrą pamięć do planów i map. Dokładnie je obejrzałem po drodze. Spojrzała na niego zdziwiona. – My też mamy u was szpiegów – powiedział i patrzył uważnie, z ukosa. – Nie, nie! Żartuję! – Roześmiał się. – Może pani tego nie wie, ale to my, Brytyjczycy, zbudowaliśmy dla was ten port w tysiąc dziewięćset piętnastym roku. A właściwie dla waszego cara. Od tego czasu prawie nic się tu nie zmieniło. No, także po rewolucji Zachód wiele dla was budował. Fabrykę w Gorkim, właściwie całe miasto, elektrownię wodną Dnieproges… Zwłaszcza Amerykanie, ale to osobny temat… Przerwał, wchodzili już do baraku kapitanatu portu. Kowalow przyjął ich z ponurą miną. Spodziewał się kolejnych problemów. Sonia tłumaczyła. – Panie kapitanie, szóste nabrzeże jest remontowane, ale obejrzałem je i widzę, że mimo to jest tam sporo wolnego miejsca. Ocean Freedom zmieści się bez trudu.

– Co jest na tym statku? – Drobnica. – Jenkins zajrzał do notesu. – Żywność, sprzęt radiowy, amunicja, opony, części zamienne do czołgów, dział, samolotów, odzież, szpadle, podkowy dla koni. – Co takiego? – Sonia musiała się upewnić. Ale dobrze zrozumiała. Chodziło o szpadle i podkowy! Lecz Kowalow nie był zdziwiony. – To pójdzie ciężarówkami. – Zastanawiał się. – Mam teraz tylko kilka. Niech będzie, jutro będę miał ich więcej. Wszedł oficer. Elegancko ubrany, w długich, błyszczących butach z cholewami i z wielkim mauzerem w drewnianym, lakierowanym futerale przy pasie; wyglądał jak carski generał. Zdjął biały kożuszek i czapkę. Pas z pistoletem i wielką klamrą, na której miecz przebijał węża, położył na biurku. Usiadł na blacie obok kapitana i od razu wszedł w rolę dowódcy. – Arkadij Berdyszew, NKWD. O co chodzi? Kowalow tłumaczył, czego chce Anglik. – No, można – zgodził się enkawudzista. – Ile czasu zajmie wam wyładunek wszystkiego? To znaczy całego konwoju? – Trudno powiedzieć. Jeżeli z waszej strony nie zabraknie wagonów i ciężarówek, myślę, że to kwestia sześciu, ośmiu tygodni. – Tak długo? – zdziwił się czekista. – Dobrze przetłumaczyliście, towarzyszko? – Tak! – Jenkins nie czekał, aż Sonia przetłumaczy. – PQ 16 to największy konwój ze wszystkich dotychczasowych, nawet licząc to, co z niego zostało. Na dno poszły Star, Carlton, Northern Spray, Syros, Mormacsul, Starwort, Empire, Lawrance i Lowther Castle. A Empire Purcell, wyładowany amunicją, właściwie nie zatonął, tylko eksplodował. Poleciał do nieba. Sonia powtarzała jedną po drugiej nazwy statków i widać było, że robi to na Rosjanach wrażenie. Ale kiedy skończyła, żaden się nie odezwał. – Oprócz tego pięć statków odłączyło się i poszło do Archangielska – dodał Jenkins. – No tak! – Berdyszew westchnął. – Wojna, wojna… A ilu naszych poległo? Nie zliczysz… Zapadło milczenie i przez chwilę nikt się nie odzywał. – Inna sprawa – zaczął Jenkins. – Proszę o motorówkę, muszę popłynąć do Wajengi i do naszej misji wojskowej w Polarnym. – Czego chcecie w Wajendze? – Czekista patrzył podejrzliwie na Anglika. – Chcę porozmawiać z dowództwem lotniska o myśliwcach, które leżą na śmietniku. – To nasza sprawa! Możecie płynąć do Polarnego, ale do Wajengi przepustki nie dam. – Więc poinformuję premiera rządu Jego Królewskiej Mości, jak traktujecie sprzęt, który wam dostarczamy. Berdyszew wzruszył ramionami. – Jego Królewskiej Mości! Dobre! Meldujcie sobie. Sonia pominęła to ironiczne „Jego Królewskiej Mości”, a Jenkins zacisnął zęby i pomału wycedził: – Więc idę do waszej wysokości komitetu obwodowego partii i opowiem, że niszczycie sprzęt wojenny! Sonia po raz kolejny zauważyła, że Jenkins rozumie również to, co ona pomija w tłumaczeniu. – To sabotaż! – dodał. Na słowo „sabotaż” czekista i Kowalow zareagowali jak porażeni prądem. – A pies was… – Berdyszew zaklął szpetnie. – Nie tłumaczcie tego, towarzyszko!

Powiedzcie, że dostanie tę przepustkę, ale motorówka będzie dopiero o siódmej wieczorem. – Zanim Sonia przetłumaczyła, zwrócił się do Kowalowa: – Natychmiast zabieraj te samoloty. Za dwie godziny mają być w warsztatach w Wajendze. Odpowiadasz za to głową! Jasne?! Kowalow zbladł i wybiegł z baraku. Jego urzędnicy wypisali przepustki dla porucznika i Soni na lotnisko do Wajengi oraz do misji wojskowej w Polarnym. Berdyszew przybił pieczątki i podpisał. – No, my doceniamy waszą pomoc – powiedział pojednawczo. Poklepał porucznika po ramieniu. – My widzimy, że też walczycie z faszystami, przelewacie krew, doceniamy to. Nie odmówicie, towarzyszu, wypić za wspólne zwycięstwo? – Skinął na jednego z biuralistów. Natychmiast pojawiła się wódka i kawałki drobno pokrojonego chleba. Sonia podziękowała, Jenkins trącił się szklanką z Berdyszewem i wypił. – Za braterstwo broni! – powiedział. – Muszę dbać o dobre stosunki z NKWD – rzekł do Soni, jakby się usprawiedliwiał. Wypili. – Umiecie pić rosyjską wódkę – stwierdził z uznaniem czekista. – Nauczyłem się w trzydziestym szóstym w Hiszpanii. – O! Walczyliście tam? Po naszej stronie? – Byłem korespondentem wojennym. Poznałem kilku waszych dziennikarzy, nawet sławnego Kolcowa. Sonia nie przetłumaczyła zdania o Kolcowie. Michaił Kolcow – przyjmowany na Kremlu przez Stalina – jeden z najsławniejszych reporterów radzieckich, który nie tylko pisał, ale i walczył w Hiszpanii, został w 1938 roku rozstrzelany. Nie należało o nim wspominać. Nie miała już wątpliwości, że porucznik jest tym samym Jenkinsem, którego artykuł o kolektywizacji tłumaczyła w chwili, gdy przyszedł Kołaczkin i powiedział, że partia wysyła ją do Murmańska. Kiedy wyszli z kapitanatu, spytała: – Pisywał pan do „Manchester Guardiana”? – O tak! – zdziwił się. – Skąd pani wie? – Tłumaczyłam pana artykuł o kolektywizacji wsi. Skąd pan wziął takie fantastyczne liczby. Osiem milionów zmarłych z głodu? – To dane NKWD ze sprawozdania dla biura politycznego. Minimum osiem milionów. Minimum1! – Niemożliwe! Skąd pan mógł mieć dane NKWD? – Z bardzo wiarygodnego źródła. Dziennikarz nie ujawnia swoich źródeł informacji. Wrócili na tankowiec. Jenkins odbył kilkanaście rozmów przez radio z dowódcami statków stojących na redzie. Zaprosił ją na lunch do mesy oficerskiej. Był tam kapitan statku i kilku oficerów amerykańskich. Przedstawił ją jako swojego opiekuna, radzieckiego anioła stróża. Z radiowęzła przez głośniki jazz dudnił na cały statek, chrypiał Louis Armstrong. Ameryknie jedli, żuli gumę, rozmawiali, wciąż się śmiali i żartowali. Dziwiło ją, że zachowują się jak na pikniku. Dawno, od niepamiętnych czasów, nie była wśród tak beztroskich, swobodnie zachowujących się ludzi. Jakby nie było wojny, jakby nie czekała ich niebezpieczna droga do domu, a potem następne rejsy do Murmańska. Żartowali ze Stalina – „Wujka Joego”, jak go nazywali. Czy nikt z nich nie zdawał sobie sprawy z tego, że ona ma obowiązek informować NKWD o każdym krytycznym zdaniu na temat ZSRR wypowiedzianym w jej obecności? – Churchill pcha nas tutaj, nie zważając na straty – mówił drugi oficer tankowca. – Zamiast lepiej wykorzystywać dwie zupełnie bezpieczne drogi do Rosji, przez Iran i przez Władywostok. – Jednak droga arktyczna jest znacznie krótsza, a Stalinowi się spieszy. I stąd jest bliżej

na front – rzekł Jenkins. – Premierowi bardzo zależy na tym, by pomóc Wujkowi Joemu. – Bardziej niż na naszym życiu! Sonia nie wierzyła własnym uszom. Jawnie i beztrosko krytykowali swoje władze. Musiała porozmawiać z Jenkinsem, zdążyła go już polubić, szukała okazji do rozmowy bez świadków i z dala od możliwych podsłuchów. Było jeszcze trochę czasu do siódmej, kiedy miała przypłynąć po nich motorówka. Powiedziała, że chce odetchnąć świeżym powietrzem, i poprosiła, żeby wyszedł z nią na pokład. Stanęli na dziobie statku. Mgła jeszcze zgęstniała, w powietrzu unosiła się ciepła mżawka. Słychać było dudnienie pomp tłoczących benzynę do cystern i z dala, z mostku kapitańskiego, głośnik radiowęzła. Zasłuchała się przez chwilę. Urzekła ją piękna melodia – niezwykły skład instrumentów: saksofony, puzony, trąbki, fortepian, perkusja – nie znała jej. – Co to takiego grają? – Moonlight Serenade, wielki przebój orkiestry Glenna Millera. – Piękna, bardzo piękna. Taka… kojąca. – Słuchali w milczeniu. – Ale… wyciągnęłam pana tutaj nie po to, by słuchać muzyki. Muszę powiedzieć kilka ważnych rzeczy. – Tak? – zdziwił się. – Kiedy tu przyjechałam, najpierw przeszłam szkolenie prowadzone przez oficera NKWD. – Mówiła, patrząc mu w oczy i obserwując, jak reaguje. – Przysłali mnie z Leningradu, bo tak chciała partia. Nikt mnie nie pytał o zgodę. Każą mi donosić o każdym nieżyczliwym słowie na temat ZSRR. Nikt nie pytał, czy mam ochotę być donosicielką. Nie mam na to żadnego wpływu. Uważają za oczywiste, że to obowiązek każdego obywatela, a ja jestem ponadto członkiem parii. Donosicielstwo jest dla mnie czymś najbardziej obrzydliwym i podłym. Nie będę na pana donosić ani na nikogo innego, ale, na litość boską!, niech pan uważa, co mówi w obecności Rosjan. A także we wszystkich miejscach, gdzie mogą podsłuchiwać. Czy pan nie wie, że Kolcow został rozstrzelany? O takich ludziach nie wolno wspominać. – Wiem. Byłem ciekaw, jak zareagują. Przecież nic mi nie zrobią. – Tak! Panu nic nie zrobią, jest pan obywatelem kraju sojusznika. Ale mnie mogą zamknąć albo i rozstrzelać, jeśli się dowiedzą, że nie doniosłam czegoś ważnego. Nie przetłumaczyłam o Kolcowie, a Berdyszew chyba nie zauważył. Ale proszę nie wygadywać takich rzeczy ani nie krytykować Związku Radzieckiego, komunizmu, Stalina, przywódców ani niczego, co radzieckie. Nie tylko ja znam angielski. – Ma pani rację. – Był zakłopotany i zmartwiony. Przez chwilę wyglądał jak dzieciak złapany na wyjadaniu cukierków z szafy. – Nie pomyślałem o tym. Jestem w ZSRR nie pierwszy raz, powinienem to rozumieć. Jednak wciąż coś mnie u was zaskakuje i zadziwia. Tak, tak, muszę trzymać język za zębami, będę uważał. W każdym razie przy innych. – Wziął jej dłoń w obie ręce. – Dziękuję, że mnie pani ostrzegła. – Długo trzymał jej rękę, odchylił brzeg rękawiczki i pocałował delikatnie. Coś zajaśniało w jego zaczerwienionych, zmęczonych oczach. – Zostaniemy przyjaciółmi? – spytał. – Proszę! – Dobrze. Tak. Ale jeszcze jedno. Czy pan nie zna czasem trochę rosyjskiego? Westchnął głęboko. – Znam, nawet całkiem dobrze – odpowiedział po rosyjsku. – Moja babcia była Rosjanką. Razem ze swoją siostrą od dziecka uczyły mnie rosyjskiego i opowiadały o Rosji. Jestem trochę Rosjaninem. – Więc czemu pan tego nie powiedział od razu? Nie jestem panu potrzebna. – Ależ Soniu! Jesteś mi bardzo potrzebna. Mogę tak do pani mówić? Soniu? Możemy przejść na „ty”? Skinęła głową.

– Od pierwszej chwili, kiedy panią… kiedy cię zobaczyłem, wiedziałem, że jesteś mi bardzo potrzebna. Najpierw pomyślałem, że to będzie dobry żart: udawać, że nic nie rozumiem i że miło będzie mieć taką piękną tłumaczkę, a potem… Tęskniłem do ciebie, kiedy rozstaliśmy się na kilka godzin. Patrzyła na niego z niedowierzaniem. – I co teraz? – Niech zostanie tak, jak jest. Niczego nie zmieniajmy. – To niemożliwe… – Proszę! Jak Secret Service się dowie, że mam tłumaczkę, chociaż znam rosyjski, to mnie rozstrzelają. – Znów żartował. – To nie jest śmieszne. Nie powiedziałam, po co tłumaczyłam twój artykuł. – Nie rozumiem… – Przecież nie po to, żeby został wydrukowany. Wydawnictwo dostawało takie zlecenia od NKWD. Ich interesują zarówno przeciwnicy, jak i przyjaciele ZSRR na Zachodzie. – Ach tak… O tym też nie pomyślałem. Więc co zrobimy? – Przede wszystkim… Sonia chciała powiedzieć, że muszą znaleźć sposób, żeby rzecz ujawnić, i pójdą każde w swoją stronę. Może niech powie, że nie był pewien swojej znajomości rosyjskiego, ale przekonał się, że jest wystarczająca, więc rezygnuje z tłumacza. Ale powiedziała coś zupełnie innego. Poczuła, że nie chce, nie może, nie potrafi – przestać widywać się z tym prawie nieznanym człowiekiem. Wydał jej się nagle bardzo bliski, jakby się znali i przyjaźnili od dawna. Przeraziło ją, że może jutro zostanie przydzielona do kogoś innego albo skierują ją do biura, do tłumaczenia dokumentów przewozowych, faktur, instrukcji obsługi czołgów albo do NKWD, albo do prowadzenia lektoratu dla pilotów w Wajendze. – Dobrze. – Przeszła na angielski. – Ale zawsze i w każdej sytuacji musimy rozmawiać tylko po angielsku. Zwracamy się do siebie per „pan”, „pani”. Trzeba będzie też przemyśleć i ustalić kilka innych zasad bezpieczeństwa. Znów wziął jej rękę w swoje dłonie. – Dziękuję, Soniu! Dziękuję. To ostatni raz po rosyjsku! Od tej chwili jest pani dla mnie panną Sofią Buriaginą, a nawet towarzyszką Buriaginą – żartował. A ona była przerażona. Czuła się, jakby właśnie przystąpiła do przestępczej, wrogiej, terrorystycznej organizacji antyradzieckiej. Nie minęła jeszcze doba od chwili, gdy pierwszy raz zobaczyła George’a Jenkinsa. Więc po co się w to pakuje? Dlaczego? * Murmańsk rozciąga się na długości ponad dwudziestu kilometrów wzdłuż wschodniego brzegu Tułomy i jej zalewu. Na wysokości centrum miasta rzeka zakręca nieco na wschód, potem na jego północno-wschodnich krańcach znów kieruje się ku północy. Tam jest port rybacki, a dalej Wajenga z koszarami i lotniskiem wojskowym. Jeszcze kilka kilometrów dalej, w stronę morza, na zachodnim brzegu zalewu leży Polarny. Była tam wojskowa misja brytyjska i baza angielskich okrętów podwodnych (aż do wybuchu wojny z bazy tej korzystały okręty niemieckie), a także baza i koszary artylerii przeciwlotniczej, której baterie gęsto rozmieszczono na wzgórzach wzdłuż obu brzegów zalewu. Broniły stoczni remontowej w Rosta, leżącej w głąb lądu za portem rybackim; strzegły portu towarowego i portu marynarki wojennej, położonego najdalej w górę rzeki, naprzeciw południowych przedmieść miasta. Tam statków sojuszników nie wpuszczano. Tylko polski Garland, wbrew gwałtownym

protestom radzieckiego pilota, wpłynął do portu wojennego, żeby wysadzić na ląd swoich czterdziestu trzech rannych i pochować zabitych. Z wyjątkiem Polaków i Anglików z bazy łodzi podwodnych w Polarnym marynarzy floty wojennej sojuszników w Murmańsku było niewielu. Okręty wojenne płynęły w eskorcie konwojów idących do Rosji tylko do spotkania ze statkami powracającymi z Murmańska lub Archangielska. Konwoje powrotne doprowadzane były do miejsca spotkania przez okręty radzieckiej Floty Północnej. Okręty aliantów zachodnich zawracały i płynęły ze statkami handlowymi do Islandii lub Szkocji, a ochronę statków płynących do Rosji przejmowały zawracające na wschód okręty radzieckie. Lecz po ulicach miasta wędrowały całe gromady marynarzy wszystkich narodowości świata z handlowych statków konwoju. Przypływały szalupami do portu także załogi statków oczekujących na redzie. Dostawy na mocy aktu lend-lease wymagały ogromnej liczby statków handlowych. Rosjanie tylko w niewielkim stopniu wywiązywali się z obietnicy dostarczenia własnych jednostek. Amerykanie i Anglicy oprócz własnych statków czarterowali co się tylko dało u armatorów z Kanady, Panamy, Australii, Indii, krajów Ameryki Południowej i wielu innych bander. Mieszkańcy Murmańska mogli wśród zbieraniny ze wszystkich krańców świata zobaczyć Murzynów, Chińczyków, Indian i Arabów lub potomków Majów, mijających się na ulicach z Lapończykami. W mieście było tylko jedno czynne kino i kilkanaście restauracji i barów. Wszystkie były okupowane przez marynarzy. Oczywiście pili, włóczyli się, śpiewali, czasem dochodziło do bójek i awantur. Po przybyciu do miasta Sonia została zakwaterowana wraz z innymi tłumaczkami w internacie szkoły pielęgniarskiej, która po wybuchu wojny została zlikwidowana, bo wszystkie uczennice wraz z kadrą nauczycielską zostały skierowane na front. Internat był przy ulicy Matrosskaja Drużba, niedaleko portu towarowego. Mieszkało tam w czteroosobowych pokojach sto dwadzieścia kobiet. Reszta z ponadstupięćdziesięcioosobowego zespołu tłumaczek mieszkała w kwaterach prywatnych wynajętych w mieście. Na szkoleniu dowiedziała się, że ZSRR nie ma żadnego powodu do wdzięczności wobec Anglii i USA, bo kapitaliści dają tylko dolary, a Rosja – krew. Nie chcą sami walczyć, zwlekają z otwarciem drugiego frontu w Europie; wolą opłacać się sprzętem, zamiast walczyć. Usiłują w ten sposób spłacić dług wobec Kraju Rad, który samotnie niesie na swych barkach ciężar walki z faszyzmem. Nasyłają tutaj mnóstwo imperialistycznych szpiegów. Nie wolno więc przekazywać żadnych wiadomości o Związku Radzieckim. Należy natychmiast informować o próbach uzyskania przez nich informacji o sprawach wojskowych, politycznych lub ekonomicznych. Obowiązkowo informować o krytyce komunizmu, Związku Radzieckiego, jego gospodarki, jego władz, jego przedstawicieli lub stylu życia. Należy jak najwięcej mówić o osiągnięciach ZSRR we wszystkich dziedzinach, o dobrobycie klasy robotniczej i kulturze ludzi radzieckich. W listach do rodzin absolutnie nie wolno pisać o dostawach z Zachodu. Brak czujności wobec wrogich zachowań będzie uważany za sabotaż. Co najmiej raz na miesiąc każda musi złożyć pisemny raport o spostrzeżeniach. Sonia, jadąc do Murmańska, sądziła, że zobaczy wiele ciekawych rzeczy i spotka się z ludźmi z Zachodu. Teraz dopiero zrozumiała, w co wpadła. Ma co miesiąc pisać donosy do NKWD! Około czterdziestu tłumaczek zostało przydzielonych do oficerów ze statków handlowych. Po kilkanaście przydzielono do miejscowego NKWD i do posterunku sojuszniczych żandarmerii. Inne uczyły w Wajendze angielskiego pilotów szkolonych do latania brytyjskimi samolotami. Pozostałe pracowały w misji wojskowej w Polarnym, w brytyjskiej bazie okrętów podwodnych, w biurach przy radzie miejskiej, przy papierkowej robocie związanej

z rejestrowaniem odbieranego zaopatrzenia, przy tłumaczeniu faktur, instrukcji obsługi i ekspolatacji ciężarówek, amfibii, jeepów, czołgów, dział, karabinów, samolotów, lokomotyw i wagonów kolejowych, sprzętu radiowego, namiarowego, min morskich, przeciwpancernych, przeciwpiechotnych itp. Od razu postanowiła, że nie doniesie niczego i na nikogo, a w obowiązkowych sprawozdaniach będzie wyłącznie chwalić przyjazny stosunek swoich zachodnich rozmówców do komunizmu i ZSRR. Może zarzucą jej brak czujności. Trudno! Już nigdy więcej nie poniży się tak jak w czasie czystki partyjnej. Nigdy! Dziewczyny w jej pokoju w internacie były miłe i przyjazne, ale postanowiła jak najszybciej poszukać pokoju w mieście. Internat po pielęgniarkach był wzorowo czysty i uporządkowany, ale teraz stał się rozplotkowanym, rozwrzeszczanym zbiorowiskiem setki bab. Miała zostać w Murmańsku na długo i potrzebowała chociaż trochę prywatności. * Sekretarz komietu obwodowego partii był niskim, grubokościstym mężczyzną po pięćdziesiątce. Nazywał się Gołowanow, miał szeroką, płaską twarz, wąsy jak Stalin, chodził w spodniach wpuszczonych w wysokie buty – jak Stalin. I palił fajkę – jak Stalin. W jego gabinecie wisiały ogromne portrety Lenina i Stalina. Wielkość takich portretów w gabinetach świadczyła o ważności stanowiska. Naprzeciwko wisiało zdjęcie, na którym w grupie towarzyszy Gołowanow stał tuż obok wodza. Rano dzwonił do niego dowódca Floty Północnej admirał Gołowko i prosił o życzliwe przyjęcie porucznika Jenkinsa, który wystąpi w imieniu kontradmirała Bevana. Kiedy weszli, zerwał się zza biurka i z szerokim uśmiechem ruszył z wyciągniętą dłonią witać się z Jenkinsem. – Witam szanownego przedstawiciela sojusznika naszego kraju! Witam serdecznie! Tłumaczcie – warknął do Soni. Sekretarka przyniosła kawę i ciasteczka, a Gołowanow wyjął z barku gruziński koniak i kieliszki. – Towarzysz Jenkins pierwszy raz w ZSRR? Jak wrażenia? – Bardzo mi się podoba – tłumaczyła Sonia. – Jestem pod wielkim wrażeniem waszej gościnności. Byłem już w ZSRR w 1938 roku. Relacjonowałem dla mojej gazety proces zdrajcy Bucharina. Od dawna podziwiam wasz kraj i wasze osiągnięcia, jestem jego przyjacielem. Gołowanow kiwał głową za każdym słowem porucznika, zanim jeszcze Sonia przetłumaczyła i wciąż się uśmiechał. – Mam kilka spraw, a właściwie próśb. To są może drobne rzeczy, ale moim kolegom nie udało się ich załatwić na niższych szczeblach, więc przychodzę do gospodarza terenu. Kiedy Sonia przetłumaczyła, sekretarz aż poczerwieniał z zadowolenia. Gospodarzem nazywano Stalina. Gospodarzem całego kraju. – Wiemy, że nasi ludzie czasem trochę rozrabiają w mieście. Cóż? To marynarze, niespokojne duchy, kiedy nie pracują, kiedy są w porcie, energia ich rozpiera. Nie chcielibyśmy, żeby to źle wpływało na nasze stosunki z mieszkańcami. Admirała Bevana to martwi, polecił mi zająć się tą sprawą. Uważamy, że byłoby dobrze dać im jakieś zajęcia, jakieś rozrywki. Chętnie zorganizowalibyśmy tu na przykład kilka meczów piłkarskich, zawody bokserskie, zawody wioślarskie w porcie. Może i Rosjanie chcieliby wziąć w nich udział, potrzebne byłoby jakieś boisko i hala sportowa… Na szerokim obliczu sekretarza pojawiło się bezgraniczne zdumienie, które rosło z każdą chwilą.

– Mecze… zawody bokserskie, wioślarskie? Przecież jest wojna! A wy chcecie się bawić? – Jest wojna, owszem, ale przecież nie walczymy dwadzieścia cztery godziny na dobę. Załogi statków stojących na redzie nie mają co robić. Walczyli, kiedy tu płynęliśmy, i będą walczyć, kiedy będziemy wracać. A tymczasem niech zapomną o wojnie. Przynajmniej dopóki nie przylecą tu Niemcy. Niech się odprężą, odpoczną… Gołowanow kręcił głową. – A to burżuje!!! Nie tłumaczcie tego, towarzyszko! Bawić im się zachciewa! – Zastanawiał się głęboko. – No, stadion jest… I Pałac Sportu jest. Właściwie… No, może i macie rację! Dobra, damy wam stadion i halę. Zlecę to moim ludziom, załatwią. Niech wasi się skontaktują. Wezwał sekretarkę i podyktował kilka nazwisk, podał kartkę porucznikowi. – Za szlachetną rywalizację sportową! Wypijmy! Jenkins wypił i podziękował. – Co jeszcze? – pytał Gołowanow. – W Archangielsku rozwiązano problem burd w knajpach w ten sposób, że oddano jeden duży lokal na Klub Sojuszniczych Marynarzy. Siedzą tam wieczorami we własnym towarzystwie i z waszymi dziewczynami w jednym miejscu, a żandarmeria cały czas ma ich na oku. Zrobiło się spokojniej. Mają tam swoją orkiestrę, zorganizowali nawet kabaret, mają zajęcie. – Tak, słyszałem o tym, to niezły pomysł. Podobno – tu zwrócił się do Soni – nazywają ten lokal burdelem Churchilla! Sprawa załatwiona. Znów podyktował sekretarce nazwiska przydzielonych do sprawy towarzyszy. – Świetnie! Serdecznie dziękuję. I jeszcze jedna sprawa. Nasi ludzie są wierzący, potrzebują praktyk religijnych. Zwłaszcza że idą walczyć i mogą zginąć w boju. W Murmańsku, jak się zorientowałem, nie ma kościołów. W niedzielę w Polarnym odbyła się msza polowa na powietrzu, ale ta mżawka, wilgoć i te straszne chmary komarów, sami rozumiecie… Chcielibyśmy prosić o jakiś większy lokal raz w tygodniu. Może sala Klubu Armii Czerwonej w Polarnym? Bylibyśmy bardzo wdzięczni. Gołowanow się zasępił. Kręcił głową i tarł dłonią czoło. – Wiemy, że niedawno towarzysz Stalin spotkał się z metropolitą Siergiejem – tłumaczyła Sonia – i dziękował mu za pomoc w budzeniu uczuć patriotycznych rosyjskiego żołnierza. To sekretarza przekonało. – Zgoda! Będziecie mieli mszę w Klubie Armii Czerwonej. Wypijmy i za to. – Widzisz, jaki ze mnie dyplomata – cieszył się Jenkins, kiedy wyszli z komitetu. Spojrzał na pomnik Lenina. – Wódz rewolucji w grobie się przewraca: msza w Klubie Armii Czerwonej! Dobry ten Gołowanow, Stalinek kieszonkowy! Mam taką wizję, surrealistyczną: Ogromna piramida. Na szczycie sam Józef Wissarionowicz Stalin opiera się na kilku mniejszych Stalinach, Berii, Mołotowie, Malenkowie i kim tam jeszcze… To jego najbliżsi pomocnicy, tacy pół-Stalinowie. Niżej pod nimi warstwa ćwierć-Stalinów terenowych, jeszcze niżej pomniejsi władcy regionalni i tak dalej, jeszcze kilka warstw coraz mniejszych Stalinków. – Tak. – Sonia rozejrzała się wokół, ulica była pusta. – Ale ta piramida stoi na wielkiej równinie, zaludnionej głowa przy głowie przez tłumy zwykłych ludzi. To niewolnicy. Jeszcze niżej warstwa więźniów GUŁagu, Głównego Zarządu Obozów. Ci są już wdeptani w ziemię. – Sama się sobie dziwiła, że mówi takie rzeczy. – Ale nie… – Zastanawiała się chwilę. – Chyba jest inaczej. Stalin jest bogiem i nikt nawet trochę nie jest do niego podobny. Wszyscy inni, nawet tacy władcy jak Beria, są wobec niego nikim. Bucharin, Trocki, Zinowjew, Kamieniew wydawali się wielcy, a on ich starł na proch. Nie może być żadnego pół-Stalina. Bóg jest jeden.

1 Stalin w jednej z rozmów z Churchillem powiedział, że w czasie kolektywizacji „biedota rozprawiła się z dziesięcioma milionami kułaków. Przytłaczającą większość zlikwidowano, pozostałych skierowano na Sybir”. Kłamał co do sprawców zbrodni i przyczyny śmierci, lecz nie co do liczby ofiar.

NA FRONCIE Lato 1942 Przed południem 20 czerwca, gdy przyszedł do biura, Poskriebyszew meldował, że czekają już szef kontrwywiadu Abakumow i marszałek Timoszenko, dowódca Frontu Południowo-Zachodniego, były narkom obrony. Weszli do gabinetu, Stalin usiadł przy stole, na którym stał samowar i taca ze szklankami. Abakumow i Timoszenko stali. Nalał herbaty do szklanki. – Siadajcie. Abakumow usiadł naprzeciw Stalina, a Timoszenko kilka miejsc dalej. – Kto będzie meldował? – Obaj, towarzyszu Stalin. Stalin wstał, wszedł do sąsiedniego pomieszczenia. Przez otwarte drzwi widzieli, jak wyjmuje z szafy butelkę. Przyniósł ją, usiadł, wlał dwie łyżeczki koniaku do herbaty, wycisnął połówkę cytryny, wsypał cztery łyżeczki cukru. Mieszał powoli. – No, mówcie. – Wczoraj rozbił się samolot Luftwaffe za naszą linią frontu – mówił marszałek. – Pilot zginął na miejscu, ale znaleźliśmy przy nim teczkę z planami ofensywy Niemców w rejonie Charkowa i… – Zbliżcie się, towarzyszu Timoszenko – przerwał Stalin. Timoszenko podszedł. – Bliżej! Timoszenko stanął tuż przy wodzu. – Jesteście trochę pijani, prawda? – Tak, towarzyszu Stalin. – Timoszenko zbladł. Jeszcze trzy godziny temu był na froncie. Wszyscy tam pili. – Znaleźliście trzysta pierwszą dywizję? – Jeszcze nie, ale znajdziemy ją. – Dywizje to nie szpilki, nie tak łatwo je zgubić. Jak pogubicie wszystkie, to czym będziecie dowodzić? Marszałek milczał, Stalin skinął głową, Timoszenko wrócił na swoje miejsce. Od chwili wybuchu wojny Stalin pił niewiele. Żył w skrajnym napięciu i głód alkoholu wciąż dawał się we znaki. Musiał pracować i pracował po szesnaście godzin na dobę. Schudł, żółte oczy błyszczały w twarzy koloru brudnej ścierki, był strasznie zmęczony, ale trzymał się. Bez żadnych oznak emocji przyjmował zarówno dobre, jak i złe wieści z frontu. Wieczorami wypijał kilka szklanek gruzińskiego, bardzo lekkiego wina, który nazywał sokiem. I dolewał trochę koniaku do herbaty. – Pokażcie te plany. Rozłożyli na stole pogniecione i poplamione krwią mapy. – Samolot się nie spalił? – Nie, towarzyszu Stalin. Nie doszło do wybuchu, miał prawie puste zbiorniki – wyjaśnił Abakumow. – Zestrzelili go artylerzyści z dwieście dwudziestej siódmej dywizji – dodał Timoszenko. – Zostali odznaczeni. Pochylili się nad planami. – Więc uderzą w kierunku Stalingradu i na północny Kaukaz. Tak… Wierzycie w to?

– Tak – potwierdzili obaj. – Myślimy, że to nie jest oszustwo mające nas zmylić – dodał Abakumow. – Uważamy, że to prawda. Stalin wypił kilka łyków herbaty i zaczął się przechadzać po pokoju. – Dla Hitlera najważniejsza jest kaukaska ropa. Nie wierzę, że podzieli siły między dwa kierunki. Chce zdobyć Majkop i Grozny. A my nie możemy mu ich oddać. To oszustwo, żebyśmy rozdzielili siły, to fałszywka. A nawet jeśli prawda, to zmienią plany, kiedy zorientują się, że wpadły w nasze ręce. Sprawa była przesądzona. Timoszenko i Abakumow nie śmieli oponować. Tydzień później Niemcy zaatakowali dokładnie według planów, które Stalin miał na biurku. Dla Hitlera rzeczywiście kaukaskie pola naftowe były absolutnym priorytetem, a jednak podzielił siły. Niemieckie dywizje atakowały w lukę pomiędzy Frontem Briańskim i Południowo-Zachodnim. Niemcy zdobyli Rostów nad Donem, niemiecka Grupa Armii „A” parła w stronę Kaukazu. Pojawiło się widmo katastrofy. Powysyłał rozkazy: „Ani kroku w tył. Panikarzy i tchórzy tępić na miejscu”. Wezwał Berię. – Jadę na front. Musimy powstrzymać odwrót. Zorganizujecie wyjazd i ochronę. – Kiedy? – Natychmiast. – Potrzebuję przynajmniej czterech dni. – Pojedziemy pojutrze. – Towarzyszu Stalin, to niebezpieczne, nie zdążę wszystkiego przygotować jak należy. – Zdążysz. * Słychać już było artylerię. Zmierzchało. Jechali przez wioski sprawiające wrażenie wymarłych. Kolumna składała się z dwóch opancerzonych packardów, pięciu jeepów z dostaw amerykańskich z zamontowanymi karabinami maszynowymi i dwóch ciężarówek wiozących żołnierzy NKWD. Stalinowi oprócz Berii towarzyszyli Woroszyłow i Malenkow. Zatrzymali się we wsi Choroszewo przed dużym obejściem z murowanym domem i porządnymi zabudowaniami gospodarskimi. – Tu zanocujemy, towarzyszu Stalin – powiedział Beria. – Front jest cztery kilometry stąd. Packardy wjechały na podwórze. Wysiedli. Mały, czarny pies wściekle ujadał i szarpał się na łańcuchu. Wyszła na próg chuda, starsza kobiecinka wystrojona jak na niedzielę. Kłaniała się nisko i zapraszała do izby. Weszli do środka. – A gdzie wasi mężczyźni, matko? – pytał Stalin. – A gdzieżby? Na wojnie. Wnętrze było świeżo pobielone, wysprzątane, na stole stał bukiet polnych kwiatów. Na parapetach okien – doniczki pelargonii. Na piecu wygrzewał się kot. Na ścianie – portret wodza w mundurze. – Macie męża, dzieci? – Dwóch synów. Razem z ojcem na wojnie. – Żyją. – Chwalić Boga, żyją. Da Bóg, że wrócą cali. – Na pewno wrócą. Usiedli za stołem. Beria, Woroszyłow, Malenkow. Stalin od wielu lat nie był w zwykłym

domu na wsi. Kobieta krzątała się przy kuchni. Przypominała mu matkę, Keke Dżugaszwili. Postawiła samowar. Kiedy powiedziała o synach, pomyślał o Jakowie i Wasiliju. Jakow, syn z pierwszego małżeństwa z Kato Swanidze, dostał się do niewoli. Według zarządzeń Stalina rodzice żołnierzy, którzy się poddali, powinni być wysłani do łagru. Więc teraz sam Stalin powinien siedzieć w łagrze. Nigdy wysoko nie cenił Jakowa. Nieudacznik! Jeszcze przed wojną próbował się zastrzelić. Potraktował go wtedy pogardliwie: „Co? Spudłowałeś!”. A teraz tak skompromitował ojca. Zamiast przykładnie zginąć, siedzi w obozie jenieckim. Wasilij, syn z małżeństwa z Nadieżdą Alliłujewą – lotnik, niby walczy, ale nie pozwalają mu latać, bo jest wiecznie pijany. Jako chłopak bardzo słabo się uczył. Przed wojną żył jak królewicz. Za pieniądze wojska zbudował wielki dom z krytym basenem dla rekordzistki w pływaniu, swojej kochanki. Mieszkał na daczy w Zubałowie, otaczał się artystami i sportowcami, uwodził ich żony, rozbijał się samochodami, pił. To już skończony alkoholik. On, ojciec, jest blisko tylko z córką, Swietłaną. Ma szesnaście lat, to jeszcze dziecko. Właśnie przeczytała w jakimś angielskim piśmie o swojej matce. Dowiedziała się o jej samobójstwie. A mówili jej, że zmarła z powodu zapalenia wyrostka. Ma pretensje – jak mogli ją okłamywać przez tyle lat. Tłumaczył, że względy polityczne nie pozwoliły ujawnić prawdy opinii publicznej, a ona, Sietanka, była wtedy za mała, żeby zrozumieć. Miała dopiero sześć lat. Jedli kapuśniak i pierogi z grzybami. Kobieta postawiła na stole butelkę śliwowicy i kieliszki z grubego szkła. Stalin wypił tylko jeden kieliszek. – Siądźcie z nami, zjedzcie. – A gdzieżbym śmiała! – Należycie do kołchozu? – pytał. – A jakże, przecie mus! – A to nie lepiej w kołchozie niż samemu? Macie traktory, kombajny? – Ano u nas nie ma. Dają czasem traktor do orki z Iwankowa. – Synowie chodzili do szkół? – Chodzili, umieją czytać i pisać, uczeni. Ja i mój chłop to wcale. – Widzicie. Władza radziecka ich wyuczyła. Ale co to we wsi tak pusto? Nawet kobiet ani dzieci nie widać. – No jak to? Nie wiecie? Wczoraj przyjechali czekiści i wywieźli wszystkich do miasta. Powiedzieli, że na kilka dni trzeba opróżnić wszystkie wsie dookoła. Tylko mnie jedną zostawili. – Beria, co to ma znaczyć?! – Był wściekły. – Zwykłe środki ostrożności, towarzyszu Stalin. – Zwykłe? Ile tu ściągnąłeś wojsk NKWD? Mów prawdę! – W promieniu kilku kilometrów dywizja. – Dywizja?! No, to już przesadziłeś! Lepiej byś tę dywizję oddał na front Timoszence. – A gdyby front się tu załamał? Niemcy mogliby nas ogarnąć! * Front ucichł. Czekiści podciągnęli do domu linie telefoniczne. Stalin łączył się z dowódcami. Pojawili się dziennikarze, robili zdjęcia: „Towarzysz Stalin na froncie”. Dwie godziny później w izbie zaroiło się od generałów i pułkowników. Znów błyskały flesze. Przyjechali radzieckimi zisami, amerykańskimi jeepami, a jeden zdobycznym oplem admirałem. Kiedy przyjrzał się mapie, zobaczył, że do linii okopów jest czternaście kilometrów, a nie cztery, jak mówił Beria. Meldowali o położeniu. Nie cofną się. Zaopatrzenie w sprzęt i amunicję jest niezłe. Żołnierzom brakuje tylko papierosów. Za mało jest dział i czołgów, prosili o więcej. Ale

i tak się nie cofną – obiecywali, nawet przysięgali. Nad ranem, owinięty w wojskowy płaszcz, przespał się trochę na ławie. Obok chrapali Woroszyłow i Malenkow. Wstał o szóstej. Umył się w misce, wodą z wiadra. Zaraz pojawił się Beria. Stalin powiedział, że chce jechać na pierwszą linię, do okopów. – Towarzyszu Stalin, nie możecie się narażać. – Nie pozwolimy wam się narażać. – Malenkow i Woroszyłow stanęli murem za Berią. – Jedziemy! – nalegał. – Nie ma mowy, towarzyszu Stalin. Gdyby coś się wam stało, partia by nam nie wybaczyła. Naród by nam nie wybaczył, żeśmy nie upilnowali Wierchownego. Od początku wojny tak go nazywali: „Najwyższy”. – Nie puścimy! – upierał się Malenkow. – Nie puścimy! – powtórzył Woroszyłow. – Nikt nie byłby w stanie was zastąpić, towarzyszu Stalin. – Chcielibyśmy, żebyście odwiedzili rannych w szpitalu polowym – namawiał Beria. Zgodził się niechętnie. Zbierali się do drogi. – Musimy wam zapłacić za gościnę – powiedział do kobiety. Ale od dawna nie miał do czynienia z pieniędzmi, nie miał pojęcia, ile może się należeć. Kobieta nie chciała żadnej zapłaty, ale uparł się. Wtem uświadomił sobie, że nie ma przy sobie ani kopiejki. – Pożyczcie mi – zwrócił się do swoich towarzyszy. Macali się po kieszeniach bezradnie. Nie mieli. Oni też od bardzo dawna za nic nie płacili. Znalazł inne rozwiązanie. – Beria, dawaj tu, co tylko masz z żywności. Po chwili czekiści wnosili do domu skrzynki z konserwami, trunkami i papierosami. – Powodzenia, matko! I ostańcie z Bogiem – powiedział do kobiety na pożegnanie. W czasie wojny zaczął cenić wiarę narodu rosyjskiego. * W miasteczku skręcili na północ i wjechali na obszar, który kilkakrotnie przechodził z rąk niemieckich w rosyjskie. Szosa przecinała tory kolejowe tuż koło małej stacji. Przy bocznicy na placu stało kilkadziesiąt zniszczonych czołgów, dział i transporterów, swoich i niemieckich. Pościągano je tu, żeby odesłać do naprawy te, które jeszcze się do tego nadawały. Reszta miała pójść na złom. Potrzebna była stal, zwłaszcza płyty czołgowe. Czerniały w nich otwory po pociskach przeciwpancernych z brzegami powyginanymi i postrzępionymi, jakby to była tektura, a nie stal. Ludzie, którzy byli w środku, zginęli. Płyty zostaną przetopione i przekute na nowo, znów pojadą na front i znów może nie uchronią od śmierci swoich pasażerów. Szpital stał na polanie w brzozowym lasku, za wzgórzem. Sześć dużych, dwudziestoosobowych namiotów z zielonego brezentu, jeden przy drugim, łączyły się przejściami. Weszli do środka i okazało się, że to sala operacyjna. Lekarz spojrzał na Stalina i jego świtę. Nie był zdziwiony. – Wybaczcie, towarzyszu Stalin – powiedział. – Zaraz skończę. Amputował nogę. Przeszli do następnego namiotu. Leżało tam dwudziestu rannych, prawie wszyscy po amputacjach. Ci, co nie stracili nóg, próbowali stanąć na baczność. Przystawał przy nich, wypytywał o rany, o oddziały, do których należeli, o pochodzenie. Klepał po ramionach, ściskał dłonie i zapewniał, że po wojnie radzieckie państwo o nich nie zapomni. Gdzieś z następnego namiotu dobiegał głos organków. Ktoś grał melodię chóru pielgrzymów z Nabucco. Potem arię z Toski. Cavaradossi w więzieniu przed egzekucją. Nagle

muzyk przerwał i zmienił repertuar. Zaśpiewał zachrypniętym, głębokim barytonem: „Nalej no kieliszek, Roza! Ja z mroza. Pij, pij, pim, pam, pim, pam. Z odeskiej komórki uciekli dwaj urki. Mniam, mniam, mniam, mniam. Chodź do nas, Natasza! Zdejm majtki, bądź nasza. Sza, sza, sza, sza”. Chyba improwizował. Kiedy weszli do następnego namiotu, śpiewak zerwał się z łóżka. W lewej ręce trzymał organki, prawą dłoń miał zabandażowaną. – Melduje się sierżant Michaił Staruchin. Sześćdziesiąty siódmy pułk piechoty dwudziestej dywizji. – Ładnie gracie, sierżancie. Nie tracicie ducha! – Melduję, towarzyszu Stalin, że to głupstwo, straciłem tylko cztery palce. Odłamek uciął jak brzytwą. – Jesteście muzykiem? – Tak jest. Przed wojną grałem w operze w Magnitogorsku. Na flecie. Bez palców już nie zagram. Może nauczę się grać na perkusji? Tymczasem próbuję trochę na organkach. Podszedł Beria z wielkim pudłem orderów. Znów pojawili się dziennikarze i błyskały flesze. Stalin odznaczył wszystkich rannych. Przypinał ordery do koszul, podkoszulków, szlafroków. Także tym, którzy leżeli nieprzytomni. Młodzi ludzie bez rąk i nóg patrzyli ponuro. Woleliby nie mieć orderów, lecz własne ręce i nogi. Staruchin był chyba jednym z niewielu zadowolonych w tym szpitalu. Tylko cztery palce i już po wojnie! Odeślą go do domu, nigdy już nie zagra na flecie, ale to i tak niska cena za uwolnienie z grona przeznaczonych na rzeź na froncie. Zagrał na organkach Międzynarodówkę – hymn Związku Radzieckiego. Stalin pomyślał, że ten hymn nie brzmi najlepiej. Jest za mało bohaterski. Postanowił, że w przyszłości da krajowi hymn, w którym wszyscy poczują wielkość i potęgę Kraju Rad. I wielkie zwycięstwo w Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej. Była dopiero połowa 1942 roku, sytuacja na frontach była zła, Niemcy wciąż mieli przewagę i inicjatywę strategiczną, lecz Stalin nie wątpił już, że Związek Radziecki wygra wojnę. Podszedł lekarz. Siwy starszy pan o twarzy intelektualisty w czystym fartuchu, jedynie z kilkoma plamami świeżej krwi na klapie. Przedstawił się. – Bardzo dużo amputacji. Dlaczego? – pytał Stalin. – Towarzyszu Stalin! Kiedy ich przywożą, najczęściej mają już gangrenę. Można tylko ciąć. – Czegoś wam brakuje do pracy? – Wszystkiego! Lekarstw, środków opatrunkowych, aparatu rentgenowskiego. Często bez rentgena nie sposób znaleźć odłamków. Wziął order z pudełka i odznaczył lekarza. * Jechali szosą przez gęsty, ciemny las. Dzień był piękny, padał ciepły deszcz, a słońce mimo to świeciło, długie smugi światła przeświecały przez gałęzie. Frontu nie było już słychać. Kolumna aut jechała krętą drogą wznoszącą się i opadającą na wzgórzach. Stalina bolał brzuch, musiał się załatwić. Kazał kierowcy stanąć. Wysiadł i ruszył w las. Beria wyskoczył z drugiego auta i wołał: – Miny! Towarzyszu Stalin, stójcie! Tam mogą być miny! Droga została sprawdzona, ale w lesie mogą być miny. Jeszcze niedawno toczyły się tutaj walki. Zawrócił. Rozejrzał się dookoła. Ściągnął spodnie i ukucnął na środku drogi1. Nie widział problemu. Od lat był przyzwyczajony, że wszystko, co mówi i robi, spotyka się z zachwytem

otoczenia. Wszyscy byli zażenowani. Malenkow oparł się o podłokietnik w aucie, zamknął oczy i udawał, że śpi. Woroszyłow uważnie studiował mapę. Beria zareagował, jak zawsze, przytomnie i z refleksem. Odwrócił się, rozpiął rozporek i sikał do rowu. Bardzo długo. Stalin skończył i ruszył w stronę auta. Kierowca odwrócił głowę. – No, co wam tak oczy biegają? – spytał Stalin. – Kupy nie widzieliście? Kierowca odchrząknął. – Zdrowa kupa – powiedział. – Dobrze trawicie, towarzyszu Stalin. – No pewnie! Twarde, proletariackie gówno. Nie jakaś burżuazyjna sraczka! * Po powrocie na Kreml od razu zadzwonił do pierwszego sekretarza partii w Abchazji, gdzie uprawiano najwięcej tytoniu. – Towarzyszu Mgeładze – powiedział. – Właśnie wróciłem z frontu. Żołnierzom brakuje tytoniu. To niedopuszczalne, żeby żołnierze na froncie nie mieli co palić. Potem zasiadł do pisania listu do prezydenta Roosevelta. Przepraszam, że tak długo nie odpisywałem na Pana list. Muszę teraz coraz częściej osobiście bywać na froncie… Dbał o swój wizerunek wodza naczelnego. Podobnie jak jeden z jego ulubionych wodzów z przeszłości, Napoleon Bonaparte, który w czasie kampanii egipskiej przegrywał bitwy, a do Paryża wysyłał opowieści o wielkich zwycięstwach. 1 Sytuacja autentyczna. Pisze o tym Anastas Mikojan w Razmyszlenijach o minuwszem, Moskwa 2000.

SEN I CZUWANIE Murmańsk Nad portem wciąż – przez kilkanaście dni – wisiały ciemne deszczowe chmury i nie ustępowała mgła. Trwał pospieszny, gorączkowy rozładunek. Jak najwięcej – dopóki pogoda się nie poprawi, zanim przylecą niemieckie bombowce. Rosjanie nie używali do rozładunku więźniów, nie chcieli pokazywać ich sojusznikom. Pościągali okoliczną biedotę, setki mężczyzn i kobiet. Ludzie obdarci i wygłodniali pracowali jako tragarze. Zarabiali grosze, ale dostawali dodatkowe kartki na żywność. Nieustannie podjeżdżające ciężarówki i pociągi nie mieściły wszystkiego, co wydobywano z ładowni statków, i place wokół nabrzeży zapełniały się skrzyniami, beczkami, a nawet ciężarówkami i ciągnikami artyleryjskimi. Czołgi odjechały pociągami zaraz po cysternach z paliwem z Black Rangera. Odebrano też samoloty i działa. Admirał Bevan przydzielił porucznikowi do pomocy asystenta, dziewiętnastolatka, podchorążego szkoły marynarki wojennej. Był bardzo sympatyczny, ale trochę nieporadny, miał się raczej uczyć niż pomagać. Na niewiele się przydawał, raczej służył za chłopca na posyłki. Sonia codziennie tłumaczyła rozmowy porucznika z kapitanatem, zwiadowcą stacji kolejowej i kierownikiem bazy ciężarówek. Część pracy Jenkinsa odbywała się przy biurku, gdy dostosowywał wyładunek do możliwości transportowych, lub w kontaktach z marynarzami, i wtedy Sonia była niepotrzebna. Ale była wciąż przy nim, na wypadek gdyby musiał rozmawiać z Rosjanami kierującymi rozładunkiem lub znów walczyć o coś z komitetem partii lub oficerami NKWD. Chciała z nim być. Mieszkał w kajutach statków, które akurat cumowały w porcie. Raz w jednym, raz w innym. Cały jego bagaż mieścił się w worku marynarskim. Rozładunek trwał bez żadnych przerw przez całą dobę, więc spał po dwie, trzy godziny, w dzień albo w nocy, kiedy miał chwilę wolnego. Sonię odsyłał na ten czas do domu, żeby odpoczęła. Po kilku dniach nabrzeża były tak zapchane wyładowanymi materiałami, że na części statków trzeba było wstrzymać pracę. Było około dwunastej – polarna jasna noc, prawie nieróżniąca się od dnia, dużo jaśniejsza od białych nocy leningradzkich. Siedzieli w jego kajucie na kanadyjskim frachtowcu, chwilowo nie działo się nic pilnego. Zapisywał coś w notatniku i nagle pióro wypadło mu z dłoni, kiwnął się nad blatem i na moment usnął, pochylony i bezwładny. Nie miał już sił, znów nie spał od bardzo dawna. – Prześpię się – powiedział. – Idź do domu, odpocznij, wróć za kilka godzin. – Dobrze. Wypiję herbatę i pójdę. Śpij! Dobranoc. Położył się w ubraniu na koi i w jednej chwili zasnął. Sonia siedziała obok w małym foteliku. Nie chciało jej się nigdzie iść. Patrzyła, jak śpi, jak spokojnie oddycha. Przyglądała się. Dziewczyny z internatu miały rację, jest przystojny. Kiedy któregoś dnia mijała się z nimi na ulicy, wołały: „Ej, szczęściara! Gdzie twój amant filmowy?”. Usłyszała, że ktoś idzie korytarzem, puka do drzwi. Uchyliła je trochę. Za drzwiami stał Kanadyjczyk, radiotelegrafista frachtowca. – Potrzebujemy porucznika na chwilę. Musimy… – Nie! – Przerwała mu. – Dopiero zasnął, nie pozwolę go budzić. Radźcie sobie sami. – Ale… Odepchnęła go delikatnie i zamknęła drzwi na zamek. Usiadła i znów patrzyła na niego.

Zastanawiała się, jaki jest. Pogodny i beztroski. Mimo wojny i wszystkich kłopotów. Potrafi być nieustępliwy w rozmowach, ale też umie prawić komplementy swoim rozmówcom, schlebiać im, bezbłędnie wyczuwając, na co są wyczuleni. Robi to z wrodzonym, naturalnym wdziękiem; zdaje się, że lubią go nawet ci, z którymi wciąż się ściera. W rozmowach z nią – nieustannie żartuje. Nigdy się przy tym nie śmieje, rzadko kiedy uśmiecha, ale co chwilę żartuje z tak poważną miną, że czasem nie jest pewna, czy mówi żartem czy serio. Zauważyła, że przymruża wtedy oczy i patrzy z ukosa, lekko przechylając głowę. A ona się śmieje! Dopiero teraz uświadomiła sobie, jak dawno już się nie śmiała. A była kiedyś taka radosna! Naśmiewają się razem po cichu z partyjnych aparatczyków, z nadętych czekistów, ale o wielu z nich Jenkins mówi z sympatią. Porównuje ich do postaci z Gogola, Tołstoja, Czechowa. Zna historię i literaturę rosyjską. Nienawidzi komunizmu, ale widać, że lubi Rosję. Nieraz żartuje z samego siebie. Chwalił przed jakimś czekistą porządek, jaki komuniści zaprowadzili w kraju po rewolucji. Trochę sobie pokpiwał. Sonia zaniepokoiła się i tłumaczyła bardzo uważnie, aby ich rozmówca nie chwytał ironii. Potem George powiedział: – Już prawie wierzę w to wszystko, co tu wygaduję. Niedługo poproszę o przyjęcie do partii. Trzeba się tylko dowiedzieć, czy do tego trzeba mieć obywatelstwo radzieckie. Wciąż niewiele wiedziała o jego życiu. Mało było czasu, aby o tym rozmawiać. Mieszkał w portowym miasteczku Lovestoft na wschodnim wybrzeżu Anglii, ale jego rodzice mieli też majątek ziemski koło pobliskiego Beccles. Ukończył Królewską Akademię Piechoty Morskiej i zainteresowała go logistyka. Przez rok po ukończeniu akademii zajmował się nią naukowo. Opublikował kilka artykułów w pismach fachowych. Stąd jego obecna funkcja w konwoju. Ale jeszcze bardziej wciągnęło go dziennikarstwo. W 1936 roku poprosił o urlop w armii i na własną rękę pojechał do Hiszpanii. Wysłał reportaż z frontu wojny domowej do znanego z antykomunizmu „Manchester Guardiana” i zaraz poproszono go o następne. Potem drukowano jego relacje w kilku innych dużych pismach angielskich. W 1938 roku był w Moskwie i relacjonował proces Bucharina. Kiedy rok później chciał znowu przyjechać, odmówiono mu wizy. Nic dziwnego – nie dał się zwieść ponuremu teatrowi, który odbywał się na sali sądowej. Widział, co się tam dzieje, i pisał o tym. Z powodu tych nieustannych urlopów nie zrobił kariery w armii. Ma trzydzieści dwa lata, a jest zaledwie porucznikiem. Mijały godziny, Jenkins spał, a ona czuwała. Opiekowała się jego snem i odpoczynkiem. Patrzyła, jak śpi, i przypominała sobie każdy wspólny dzień i każdą rozmowę. Przeżywała te kilkanaście dni ponownie i jeszcze mocniej. Tak! To stało się zupełnie oczywiste: Kocha go. Nie jest zakochana, zauroczona, tylko zwyczajnie bardzo go kocha. Nawet nie tyle to czuje, ile wie. Chce z nim być teraz i zawsze. Jeszcze nie docierało do niej, że to „zawsze” jest niemożliwe. Obudził się. Przecierał oczy i patrzył zdziwiony. – Która godzina? Mój Boże, szósta? To wieczór czy rano? – Rano. – Więc spałem pięć godzin! To rekord świata długości snu za kołem biegunowym. Ejże! A ty cały czas tutaj siedziałaś? – Tak. Zamilkli i patrzyli na siebie. Nie pytał dlaczego. Oboje to wiedzieli. Wyciągnął rękę. – Usiądziesz przy mnie? Przeszła te dwa kroki i usiadła. – Ja też… – zaczął. – Tak? – Ja też cię kocham.

Całował ją delikatnie i rozbierał. Stało się! To było zdumiewające, cudowne i słodkie. Porywające do bólu. Był tak blisko, że aż trochę stawała się nim. Wydawało jej się, że unosi się i frunie gdzieś w górę, i coraz wyżej. Płynie. Potem spadała i znów się unosiła. Stłumiony krzyk – jej czy jego – nie wiedziała. Drżała i płakała. Mdlała, omdlewała. Oddychała nim i wciąż było jej go za mało. Leżeli przytuleni i Sonia poczuła, że znikł strach dręczący ją nieustannie przez ostatnie kilka lat. Wiedziała, że to złudne i nietrwałe, a jednak było jej dobrze, czuła spokój. Pierwszy raz w życiu leżała obok mężczyzny i dopiero teraz poczuła, że nie tylko wie, że go kocha. Teraz jest również zakochana. Mijały chwile, czas się zatrzymał i nie wiedziała, jak długo tak leżą wtuleni w siebie. – Coś ci opowiem. – Tak… – Muskał wargami jej ramię. – Kiedy w wydawnictwie w Leningradzie przyszedł Kołaczkin i powiedział, że mam jechać do Murmańska, właśnie tłumaczyłam twój artykuł. A kiedy tutaj przyjechałam, od razu Tanka Muromcewa, szefowa tłumaczek, przydzieliła mnie do ciebie. Czy to nie dziwne? Jakbyś mnie do siebie wzywał z oddali. Czy to przeznaczenie? Murmańsk to podobno po lapońsku kraniec ziemi. A może granica czegoś… innego? Nie wiem, co jest za tą krawędzią, ale wcale się nie boję. Mocniej ją przytulił. – Po prostu będziemy razem. Oboje jeszcze nie pomyśleli, że to wcale nie będzie proste. * Życzliwe przyjęcie w komitecie partii okazało się czymś wyjątkowym. Rosjanie mnożyli trudności. Wyznaczyli w okolicach portu strefę dostępną dla marynarzy konwoju. Poza nią pobyt był zabroniony. Od razu zatrzymano kilku w knajpie poza strefą. Zostali zwolnieni dopiero po interwencji admirała Bevana. W palarni na nabrzeżu jakiś Rosjanin powiedział do angielskiego bosmana, że Zachód celowo ogranicza dostawy, żeby Niemcy jak najbardziej zniszczyli ZSRR i żeby Armia Czerwona się wykrwawiła. Bosman walnął Rosjanina w twarz. W awanturę wmieszał się kucharz okrętowy. Kilka minut później obaj zostali aresztowani przez NKWD. Okazało się, że Rosjanin jest ważnym funkcjonariuszem komitetu miejskiego partii. Tego samego dnia poinformowano, że Anglicy zostali skazani na cztery lata więzienia. W tym czasie Eden, brytyjski minister spraw zagranicznych, był na rozmowach z Rosjanami w Moskwie. Na polecenie Churchilla poinformował Mołotowa, że nie będzie już żadnych dostaw, jeżeli marynarze nie zostaną zwolnieni. Stalin był zdumiony. Dla dwóch ludzi Churchill decydował się na krok o tak ogromnych konsekwencjach! Musiał ustąpić i wkrótce marynarze wrócili na swój statek. Stalin nie rozumiał, że takie postępowanie zapewnia rządowi Jego Królewskiej Mości lojalność obywateli angielskich, bo każdy z nich wie, że rząd nie zostawi go w potrzebie. Nieco później Rosjanie oskarżyli misję wojskową w Polarnym o przemyt z powodu zainstalowania nowej aparatury radiowej przywiezionej z Anglii, ponieważ nie była zgłoszona w dokumentach przywozowych. Usiłowali ją skonfiskować. Sprawa trafiła do Stalina, który bynajmniej nie wykazał zrozumienia dla sojuszników. Długo nie zgadzał się też na wydanie wiz kilkudziesięciu Anglikom, których Admiralicja chciała przysłać do pomocy misjom wojskowym w Archangielsku i Murmańsku. Twierdził, że wielu pracowników misji to agenci wywiadu, usiłujący przekupstwem nakłonić do szpiegostwa obywateli radzieckich.

Te incydenty nie dotyczyły bezpośrednio Jenkinsa. Ale dziesiątki drobnych, lecz uciążliwych biurokratycznych kłopotów sprawiał też wyładunek. Porucznik wciąż musiał interweniować. Na placu pojawił się nowy urzędnik, który uparł się, że musi otwierać każdą skrzynię i pojemnik, żeby sprawdzić, czy zawartość zgadza się z opisem. Trudno było zgadnąć, czy to zwyczajny idiota czy działanie celowe. Wszystkie te problemy jakoś udawało się George’owi i Soni rozwiązywać, lecz kosztem straty czasu, który był dramatycznie cenny. Wracali na statek, żeby coś zjeść i chwilę odpocząć, kiedy z daleka zobaczyli na nabrzeżu zamieszanie wśród tragarzy. Enkawudziści rewidowali ludzi, kazali im się rozbierać. Kiedy podeszli bliżej, dowiedzieli się, że zginęły dżinsy z przypadkiem rozerwanej paczki. W tej chwili czekiści właśnie je znaleźli. Jeden z biedaków włożył dżinsy pod własne spodnie. Zdarli je z niego. Poprowadzili półnagiego i trzęsącego się ze strachu mężczyznę pod ścianę śmietnika i zmusili, żeby uklęknął. Oficer wyjął pistolet i strzelił mu w tył głowy. Kiedy już leżał, strzelił jeszcze raz. George objął Sonię i odwrócił, żeby nie patrzyła. – Mój Boże! Widziałem takie rzeczy w Hiszpanii, ale nie przyzwyczaiłem się… A Soni wydało się nagle, że człowiek z przestrzeloną głową to jej ojciec. A po chwili, że to Borys. Potem pomyślała o dziadku Aleksieju. Tak właśnie musieli umrzeć. Tak to wyglądało! A może i mama?! Długo ją uspokajał. Już wcześniej opowiedziała mu o losie, jaki spotkał jej najbliższych. Rozumiał, co czuła, patrząc na tę egzekucję. * Prawie się teraz z nim nie rozstawała. Noce mieszały się z dniami. Kiedy George zajmował się dokumentacją, trochę drzemała. Ale było tak cudownie, że nie chciała tracić czasu na sen. Kiedy on spał, czuwała przy nim i nie pozwalała go budzić. Czasem było to w biały dzień, a czasem w białą noc, w zmieniających się kajutach, przydzielanych porucznikowi na kolejnych statkach, lub w jej pokoju, który wynajęła przy tej samej ulicy Matrosskaja Drużba, gdzie mieścił się internat zajęty przez tłumaczki. Musieli ukrywać te spotkania, porucznik starał się wchodzić tak, żeby nikt go nie widział. George co kilka dni pływał motorówką lub jeździł jeepem szosą do misji wojskowej w Polarnym. Teraz wezwano go na dłuższą odprawę. Miało go nie być cały dzień i noc. Popłynął w południe małym kutrem. Patrzyła na oddalający się stateczek, aż znikł za zakrętem rzeki, jakby żegnała się z nim na bardzo długo. Mgła po wielu dniach wreszcie opadła, chmury odpłynęły na południe, pojawiło się niebo i słońce. Świat stał się większy. Dopiero teraz, pierwszy raz od przyjazdu do Murmańska, zobaczyła wzgórza po obu stronach zalewu. Pokryte kwitnącą tundrą mieniły się jaskrawymi kolorami krzewów, kosodrzewiny i bielą resztek niestopionego śniegu. Wiatr niósł zapach morza. Kręciło jej się w głowie z niewyspania i zmęczenia. Poszła do domu. Spała kilka godzin, a kiedy się obudziła, była dopiero jedenasta w nocy. Do powrotu George’a zostało jeszcze dziesięć godzin. Odsunęła zasłony w oknie. Słońce dotykało horyzontu. Próbowała czytać, ale wyobraźnia wciąż przynosiła wspomnienia, obrazy zdarzeń ostatnich dni. Nie docierało do niej, co czyta. Minęły trzy godziny, a słońce nie zachodziło. I następne trzy – i słońce przesunęło się na zachód, ale nadal wisiało nad horyzontem. Słońce oszalało; kręciło się po niebie bezradnie, jakby nie mogło znaleźć miejsca na spoczynek. Postanowiła, że pójdzie do internatu, może spotka koleżanki, porozmawia, posłucha

plotek. Wszystkie miały obowiązek być tam na codziennych odprawach o szóstej rano. Ale Sonia bywała tam rzadko, w praktyce dotyczyło to tylko tych dziewczyn, które nie miały przydziałów do określonych osób. Sonia musiała być zawsze do dyspozycji porucznika; to usprawiedliwiało jej nieobecności. Kiedy wchodziła do internatu, usłyszała syreny alarmu. Kilka kobiet biegło w stronę wyjścia. – Uciekaj do schronu! – wołały. – Do schronu! Na szkoleniu mówiono im, że w razie alarmu mają uciekać do któregoś z trzech schronów: pod komitetem partii, radą miejską lub pod budynkiem NKWD. Słyszały, że im dalej od portu, tym bezpieczniej, chociaż Niemcy czasem zrzucają bomby także na miasto. Biegła więc z innymi. Usłyszała głęboki pomruk dużej formacji nadlatujących bombowców zagłuszony już po chwili przez nieustający grzmot setek dział przeciwlotniczych. Potem wybuchy bomb. Nie wpadła w panikę, znała to z Leningradu. Port był blisko. Niemcy lecieli na dużej wysokości. Obrona przeciwlotnicza wzdłuż zalewu była niezwykle solidna, a oprócz tego strzelały działka, w które uzbrojone były wszystkie alianckie statki towarowe. W schronie był ścisk i duszno. Z przerażeniem myślała o George’u. Co teraz robi? Nawet nie wiedziała, czy w Polarnym są schrony. Kiedy przed laty pierwszy raz na kilka dni rozstała się z Borysem, już go więcej nie zobaczyła. A teraz – może George! To niemożliwe! Niemożliwe! Niemożliwe! To się nie powtórzy! Nie miałaby już siły znów przeżyć czegoś takiego. Bombowce nadlatywały falami. Bombardowanie i ostrzał ustawały na kilka minut, a po chwili wszystko zaczynało się od nowa. Wydawało się, że trwa to w nieskończoność. Kiedy syreny oznajmiły odwołanie alarmu, pobiegła do portu. George już tam był, razem ze swoim asystentem. Zobaczył ją z daleka i biegł w jej stronę. Dała znak ręką, żeby go powstrzymać. Zrozumiał. Nie mogli przy ludziach zachowywać się jak zakochani. Tylko przez chwilę bardzo mocno trzymali się za ręce. * Kiedy była ładna pogoda, Niemcy atakowali codziennie. Z najbliższego lotniska w Finlandii, z Petsamo, mieli do Murmańska zaledwie kilkanaście minut lotu. Mogli prowadzić naloty niemal bezustannie. Jednak szkody nie były szczególnie duże. Jedna z bomb wyrwała wielki lej w alei prowadzącej z placu Lenina do portu, tuż koło pomnika ofiar interwencji angielsko-amerykańskiej z 1918 roku. Sam pomnik został tylko obsypany ziemią. Żaden ze statków nie został bezpośrednio trafiony, lecz było wiele szkód w nabrzeżach i na placach manewrowych. Wciąż od nowa, wielkrotnie, naprawiano tory kolejowe, zwrotnice i drogi dojazdowe. Opóźniało to rozładunek. Jednocześnie ładowano teraz na statki surowce, którymi Rosjanie płacili za żywność. Cała reszta dostaw była za darmo. Umowa lend-lease, pożyczki-dzierżawy, była tak sformułowana, że cały sprzęt był wypożyczony na czas wojny, a to, co zostało w jej trakcie zniszczone, było spisywane na straty. Po wojnie wszystko, co ocalało, miało wrócić do Amerykanów lub – za ich zgodą – zostać zniszczone. George organizował teraz załadunek konwoju powrotnego. QP 13 składano ze statków płynących z Archangielska i miały dołączyć do niego statki z Murmańska. Konwoje idące na wschód z Islandii nosiły oznaczenia PQ i numer kolejny. Powracające oznaczano jako QP. Ruszające ze Szkocji oznaczano – JW, powrotne – RA. Sonia kilkakrotnie była z George’em w Polarnym, gdzie odbywały się odprawy z udziałem Rosjan. Ustalano skład i szyk konwoju, jego trasę, zasady łączności, częstotliwości radiowe, zasady dowodzenia, sposób prowadzenia akcji ratunkowych w przypadku trafienia

któregoś ze statków, terminy, zaopatrzenie w żywność, wodę i paliwa. Spostrzegła, że wyżsi rangą wojskowi uważnie słuchają tego, co ma do powiedzenia porucznik Jenkins. Nieuchronne zbliżał się dzień, kiedy będą musieli się rozstać. George powróci! Przypłynie znów do Murmańska, ale kiedy i którym z następnych konwojów?

PQ 17 Moskwa, lipiec 1942 8 lipca radiostacje niemieckie triumfalnie informowały, że konwój PQ 17 został całkowicie zniszczony przez U-booty i Luftwaffe. Tego dnia Niemcy mieli jeszcze jeden powód do dumy. Po ciężkich walkach zdobyli Woroneż, miasto leżące trzysta kilometrów na południe od Moskwy. Stalin śledził losy PQ 17 od 4 lipca, kiedy – jak go poinformowano – z Londynu przyszedł rozkaz rozproszenia konwoju, a okręty wojenne, które miały go osłaniać – zawrócono do Anglii. Admiralicja otrzymała niezbyt precyzyjne wiadomości, że z Trondheim w Norwegii wyszła na spotkanie z konwojem eskadra ciężkich okrętów niemieckich z pancernikami Tirpitz i Lützow. Admirał Pound uznał, że wobec tego transportowce będą miały większe szanse, przemykając się pojedynczo w stronę portów rosyjskich. Coś takiego nie zdarzyło się jeszcze nigdy dotąd. Była to błędna i straszna w skutkach decyzja. Anglicy – uważał Stalin – przestraszyli się! Churchill kilkanaście dni później pisał, że wobec tak wielkich strat jest zmuszony zaprzestać wysyłania następnych dostaw drogą arktyczną aż do zimy, kiedy nastanie polarna noc. Stalin był wściekły. Admirał Gołowko, dowódca radzieckiej Floty Północnej, został wezwany na Kreml. Przyleciał do Moskwy 14 lipca o 11.00. Na lotnisku powiedziano mu, że za godzinę ma być u Stalina. Nigdy dotąd nie spotkał go ten zaszczyt. Denerwował się. Czy Stalin ma jakieś zastrzeżenia do współdziałania jego floty z aliantami? Pierwszy raz w życiu był na Kremlu. Za bramą samochód wjechał na zupełnie puste i czyste uliczki wewnętrzne – bez śladu życia. Minął Car puszkę i Car kołokoła. Po lewej stronie minął monumentalną dzwonnicę Iwana Groźnego, potem szereg starych armat. Wszedł do niskiego, długiego gmachu z oficerem NKWD przy wejściu, wsiadł do windy. Na drugim piętrze szedł szerokim korytarzem wyłożonym czerwonym dywanem. Na każdym zakręcie salutowali mu oficerowie NKWD. Wszędzie było nieludzko czysto i sterylnie. Jakby nigdy nikt tutaj nie przechodził. Czekał przed drzwiami gabinetu wodza zaledwie kilka minut, ale tak się pocił ze zdenerwowania, że chusteczka, którą ocierał kark i czoło, była już całkiem mokra. – Spokojnie, towarzyszu admirale – radził mu Poskriebyszew, kiedy go wprowadzał. – Referujcie krótko i rzeczowo. Wierchowny nie lubi gadułów. W gabinecie za długim stołem pokrytym zielonym suknem siedzieli Stalin, Mołotow, Mikojan, Beria i narkom marynarki wojennej Kuzniecow. Stalin był w kurtce mundurowej bez medali, tylko z orderem Bohatera Związku Radzieckiego na piersi. Miał rzadkie włosy i duży brzuch. Jego zęby były nierówne i czarne. Ledwie przypominał Stalina z oficjalnych portretów. Na ścianie za nim wisiały portrety Kutuzowa i Suworowa. Na przeciwległej – fotografia Lenina, pod którą paliła się czerwona lampka. Admirał zameldował się Stalinowi i Kuzniecowowi. Przez otwarte drzwi następnego pokoju widać było stół z ogromnym globusem. – Siadajcie – powiedział Stalin. – Chcemy od was usłyszeć, co właściwie stało się z PQ 17. – Do portów w Murmańsku i Archangielsku dotarło jedenaście statków – zaczął Gołowko. – Z trzydziestu siedmiu, które, jak twierdzą Anglicy, wyszły z Islandii. Straty w sprzęcie są ogromne. Według tego, co mówią, na dno poszło – sprawdzał w notesie – czterysta trzydzieści czołgów Matilda, najnowszych Churchill i Grant, dwieście dziesięć bombowców,

dwadzieścia myśliwców, trzy tysiące pięćset pięćdziesiąt (tak!) ciężarówek i jeepów, i sto tysięcy ton amunicji, materiałów wybuchowych i innych ładunków. Decyzja o rozproszeniu konwoju i odesłaniu do domu jego eskorty była ciężkim błędem. Nas o tym Anglicy w ogóle nie poinformowali. Nie mieliśmy szans iść na pomoc. W tym czasie nasz okręt podwodny K-21 zaatakował torpedami Tirpitza. Pancernik nie został trafiony, ale eskadra niemiecka zawróciła do portu. PQ 17 został zniszczony nie przez okręty nawodne, lecz przez U-booty i samoloty Luftwaffe. Tak wielkie straty byłyby niemożliwe, gdyby statki płynęły w konwoju i z eskortą. Konwój rozwiązano czwartego lipca, a już piątego, w ciągu tylko jednego dnia, Niemcy zatopili trzynaście transportowców. To mówi samo za siebie. – Co wiecie o losie poszczególnych statków? – pytał Stalin. Gołowko widział, jak zakreśla w notatniku koła wokół tematów do omówienia. Kiedy zostały wyczerpane, przekreślał je na ukos. – Pan Kraft trafiony następnego dnia, czyli szóstego, płonął całą dobę, aż siódmego lipca eksplodował. Podobno miał na pokładzie pięć tysięcy ton trotylu. Wybuch było słychać w promieniu trzydziestu kilometrów. S/s Washington wiozący trzysta pięćdziesiąt ton trotylu, zbombardowany przez junkersa 88, wyleciał w powietrze, kiedy jego załoga była już w szalupach. Jego marynarze, a także rozbitkowie z Paulus Potter woleli wiosłować czterysta mil do Nowej Ziemi, niż przesiąść się na Olopana. W szalupach czuli się bezpieczniej. Nasz zbiornikowiec Donbas uratował Amerykanów z S/s Daniel Morgan, wiozącego żywność i skóry, zatopionego przez U-boota. Ci Amerykanie zgłosili się ochotniczo do działek przeciwlotniczych na zbiornikowcu i walczyli z bombowcami Ju-88. Jeden zestrzelili. Kiedy Donbas wszedł do Mołotowska, przedstawiciele władz składali im gratulacje i wyrazy uznania. Czy nie zbyt szczegółowo referuję, towarzyszu Stalin? – Nie, nie! To ciekawe. – Stalin ustnikiem fajki gładził wąsy. – Mówcie. – Część statków schroniła się na Nowej Ziemi. To Palomares, trzy trałowce, ratowniczy Zamalek, Ocean Freedom, krążownik przeciwlotniczy Pozarica i dwie korwety. Winston Salem we mgle ugrzązł na mieliźnie koło Nowej Ziemi. Od kilku dni próbujemy go ściągnąć. Mamy nadzieję, że uda się go uratować. El Capitan, idąc z Nowej Ziemi na zachód, został uszkodzony przez bomby padające blisko burty i poszedł na dno. Wiózł tysiąc pięćset ton amunicji, osiem czołgów i cztery bombowce Boston. Dziesiątego lipca niszczyciele Griemiaszczij i Groznyj dołączyły do Brytyjczyków i odprowadziły Pozaricę oraz Zamaleka na Morze Białe, do ujścia Dwiny. Nasz kabotażowiec uratował czterdzieści trzy osoby z Washingtona i dwadzieścia osiem z Paulusa Pottera. Robimy wszystko co możliwe. Stalin wstał od stołu, Gołowko przerwał relację. – Jaką część z tego, co przyszło dotychczas – Stalin zatrzymał się przy Mikojanie, odpowiedzialnym w Radzie Obrony Kraju za zaopatrzenie – dostaliśmy trasą arktyczną, a jaką przez Iran i Władywostok? – Trasą arktyczną tylko około dwudziestu pięciu procent. – Więc dokładnie odwrotnie niż obiecywał Churchill? – Tak. Zwrócił się znów do Gołowki. – Churchill pisze, że trasy arktyczne są najbardziej niebezpieczne ze wszystkich szlaków morskich. Twierdzi, że tu ginie siedem procent statków wychodzących w drogę, a na Atlantyku tylko siedem dziesiątych procent. Na czym według was, towarzyszu admirale, polega błąd Anglików w konwojach arktycznych? Co stanowi większe zagrożenie: lotnictwo czy łodzie podwodne? – Konwoje są za małe i mają zbyt słabą ochronę. Najwięcej statków poszło na dno na

skutek bombardowań. Nie jest konieczne bezpośrednie trafienie w pokład. Kiedy bomby eksplodują blisko burty, fala uderzeniowa może zerwać maszyny z fundamentów albo zniszczyć wewnętrzne rurociągi. Takich uszkodzeń nie da się naprawić na morzu. W eskorcie powinny iść lotniskowce. To by zapewniło ochronę przed bombowcami. Stalin pokiwał głową. – Wy jak sądzicie, towarzyszu Kuzniecow? – Admirał Gołowko ma rację. Pozwolicie, towarzyszu Stalin, że spytam o coś innego? Stalin skinął głową. – Czy nie sądzicie, admirale, że Brytyjczycy zawyżają straty w dostawach, kiedy ich statki idą na dno? I zwalają winę na Niemców, kiedy sami nie wywiązują się z obiecanych dostaw? – To możliwe, ale trudno byłoby znaleźć dowody. – To pewne. – Stalin się ożywił. – Chyba nie zapomnieliście, kim są Anglicy i kim jest Churchill, tylko dlatego, że teraz jesteśmy ich sojusznikami. Nic nie jest im milsze niż oszukać swoich sprzymierzeńców. Podczas pierwszej wojny światowej stale oszukiwali Rosjan i Francuzów. A Churchill? To taki typ, że jeśli się go nie przypilnuje, wyciągnie ci ostatnią kopiejkę z kieszeni. Tak jest! Ostatnią kopiejkę z kieszeni! Roosevelt jest inny. Wyciąga rękę tylko po grubsze pieniądze. Ale Churchill nawet po kopiejkę! Gołowko słuchał zdziwiony. W Murmańsku i Archangielsku – widział to codziennie – przypływały do ZSRR materiały i uzbrojenie warte miliony dolarów. Za darmo! Stalin zwrócił się do Mołotowa: – Kiedy będziesz pisał do Edena, możesz mu dać do zrozumienia, że mamy wątpliwości co do strat w konwojach. Ja sam napiszę do Churchilla. Mołotow milczał i notował, a Stalin zadawał kolejne pytania. – Jak układa się współpraca z aliantami na miejscu, w Murmańsku i Archangielsku? – Dość dobrze. Od niedawna mamy już wystarczającą liczbę tłumaczek. Są bardzo pomocne. – Puszczają się z marynarzami? – Pewnie tak, choć mają surowy zakaz. Bardziej się puszczają miejscowe dziewczyny z miasta. Niektóre sprzedają się Amerykanom za pończochy albo czekoladę. Klub marynarski w Archangielsku wszyscy nazywają burdelem Churchilla. A niedawno podobny powstał w Murmańsku. – Po wojnie – Stalin zwrócił się do Berii – będziemy musieli rozwiązać ten problem. Te kobiety, zwłaszcza tłumaczki, przez długi czas kontaktowania się z ludźmi Zachodu zarażają się burżuazyjną zgnilizną. Stają się wrogami komunizmu. Trzeba będzie zrobić z nimi porządek… Gołowko wyszedł z gabinetu Stalina z mieszanymi uczuciami. Wódz był zadowolony z jego raportu i na pożegnanie uścisnął mu dłoń. Lecz dreszcz strachu przeszedł mu po plecach, kiedy przyszło mu do głowy, że on również często kontaktuje się z Amerykanami i Anglikami. Świetnie mówił po angielsku, z wieloma z nich był w przyjaznych stosunkach. Więc on także może zostać uznany za zarażonego.

NOC Sylwester 1942 W głębokim śniegu i w ciemnościach Sonia brnęła do portu. W mieście tego dnia nie obowiązywało zaciemnienie, lecz niebo było zachmurzone, latarni ulicznych nie zapalono, okna w domach były pozasłaniane i słabe światło migotało tylko w niewielu z nich. Przed chwilą dowiedziała się od jednej z dziewczyn, że do Polarnego przypłynął niszczyciel Orbi, który stracił łączność z konwojem JW 51 B; wyprzedził go i samotnie wszedł do portu. George mógł płynąć w tym konwoju! O tej porze nie mogła się dostać do bazy w Polarnym, ale miała nadzieję, że może spotka kogoś z okrętu w porcie lub w klubie marynarskim. Kończył się rok i w internacie odbywał się bal sylwestrowy. Sto pięćdziesiąt kobiet i kilkunastu mężczyzn. Wiele dziewczyn czekało na powrót swoich amerykańskich lub angielskich chłopców. Minęło pięć miesięcy, od kiedy George odpłynął na niszczycielu Garland w konwoju QP 13, który miał się minąć ze zmasakrowanym PQ 17. Wieści o zatopionych statkach docierały do Murmańska przez cały lipiec, lecz o konwoju powrotnym nikt niczego nie wiedział. Dopiero w październiku przyszedł list od George’a. Przywiózł go kapitan jednego ze statków, któremu udało się samotnie – zgodnie z nową strategią Admiralicji – dotrzeć do Murmańska. Musiała ten list zniszczyć, ale pamiętała każde słowo. 20 sierpnia 1942 Kochanie moje! Moja najdroższa Soniu! Jestem już w domu w Balmparck. Powrót bez większych przygód. Jak Ci mówiłem, Niemcom znacznie bardziej zależy na niszczeniu konwojów idących z zaopatrzeniem na wschód niż na powracających. Dostałem kilka tygodni urlopu i rozkoszuję się spokojnym i ciepłym końcem lata na wsi. Nasz dom w Lovestoft stoi nienaruszony, miasteczko nie było dotąd bombardowane. To mały port, nie ma tu przemysłu pracującego dla wojny. A na wsi jest zupełnie bezpiecznie. Żyje się tu jak u Pana Boga za piecem. Zjechali do nas bliscy i dalsi krewni, emeryci z wnukami, wszyscy, którzy nie służą w wojsku lub nie pracują dla rządu. Cały dom jest więc pełen wujków i kuzynów, samotnych lub z żonami i z wnukami, oraz ciotek i kuzynek z mężami i dziećmi. Dom jest bardzo duży, mieszczą się bez trudu. Przyjęliśmy także pięć rodzin uchodźców ze zbombardowanego Southampton. Ich domy zostały zburzone. Pracują na farmie, a my ich żywimy i dajemy schronienie. Atmosfera patriotyczna i bojowa. Wszyscy starają się coś robić dla armii. W miastach są coraz większe trudności z zaopatrzeniem w żywność, więc wszyscy na wsi starają się jej produkować jak najwięcej. Mama podjęła heroiczną decyzję: sprzedała większość swoich ukochanych koni, przebudowała stajnie na obory i hoduje bydło. Nawet nauczyła się wytwarzać kiszonki! Jest działaczką Instytutu Kobiet, którego zadaniem jest wspierać wysiłek wojenny. Mamy tu spore sady, więc teraz wszyscy pracują przy jabłkach. Dostaliśmy amerykańskie maszyny do domowego puszkowania owoców. Gdybyś to widziała! W wielkiej stodole siedzi przy zestawionych stołach z pięćdziesiąt osób, w tym trzydziestu Jenkinsów, starszych panów, pań i dzieci, i wszyscy obierają, kroją, myją i puszkują jabłka! Wzorowy komunistyczny kolektyw. Dostarczamy je do miasta na potrzeby floty wojennej – bezpłatnie!!! Jesteśmy bliżej komunizmu niż Związek Radziecki. Tata, który zawsze dowodził wszystkim i wszystkimi (z wyjątkiem mamy, która dowodzi

nim), dowodzi teraz miejscowymi oddziałami ochotniczej samoobrony, a dziadek, który na starość trochę zdziwaczał, wysyła listy do premiera, w których radzi mu, jak najskuteczniej bić Niemców. Podobno poznał go osobiście, kiedy służył w kawalerii, jeszcze przed wojną burską. Strasznie do Ciebie tęsknię. Za kilka dni jadę do Londynu prosić w dowództwie o przydział do najbliższego konwoju. Po masakrze PQ 17 premier chciał zaprzestać dostaw aż do zimy i nocy polarnej, ale Stalin wymógł na nim zmianę decyzji. Poszedł więc jeszcze PQ 18, próbuje się też wysyłać statki pojedyncze bez eskorty. Tam dla mnie zajęcia nie ma. Ale już wkrótce, jak tylko przyjdzie zima, znów mają ruszyć konwoje. Wtedy popłynę z nimi, co do tego nie ma wątpliwości. Mówi się, że w eskortach będą lotniskowce. Z ochroną z powietrza byłoby znacznie bezpieczniej. Nie znam jednak, oczywiście, żadnych terminów. Czekaj na mnie, proszę Cię, czekaj! To już niedługo. I nie bój się, nic mi się nie stanie. Mam jakieś irracjonalne, ale bardzo silne przeświadczenie, że ani mnie, ani Tobie nic się nie stanie, że przeżyjemy wojnę, że uda nam się pokonać wszystkie trudności, że zdołam Cię jakoś wyrwać z tego komunistycznego piekła i że będziemy razem. Zobaczysz! Tak będzie. Napisz, proszę, co u Ciebie! Słyszałem jeszcze w Londynie, że Was Niemcy stale bombardują. Przeraża mnie myśl, że mogłoby Ci się stać coś złego. Kapitan Wooley chętnie przywiezie mi list od Ciebie. Napisz koniecznie, choć może minę się z nim, kiedy będzie powracał do Anglii, i zobaczymy się, zanim list do mnie dotrze. Kocham Cię, kocham Cię, jesteś moją jedyną i największą miłością na zawsze. Będziemy znów razem, będziemy szczęśliwi i będziemy razem do końca życia. Zobaczysz! Całuję, Twój George PS Zostałem awansowany, jestem kapitanem! Ten list był dla niej radością i światełkiem w ciemności przez następne miesiące oczekiwania. Uczyła angielskiego młodych pilotów w Wajendze i przynajmniej teraz nie miała obowiązku pisać raportów dla NKWD. Jeszcze zanim George odpłynął do Anglii, napisała krótko, że porucznik Jenkins jest zwolennikiem komunizmu i podziwia osiągnięcia Kraju Rad. Potem jednak doszła do wniosku, że to będzie dla NKWD zbyt mało. Opisała więc obszernie wszystkie ważniejsze rozmowy George’a z Rosjanami, które tłumaczyła, i przytaczała zdania, które mogli w razie potrzeby potwierdzić ich rozmówcy. Dała ten „donos” do przeczytania George’owi. Było jej bardzo wstyd, ale chciała, żeby wiedział. Przytulił ją tylko. – W porządku, nie przejmuj się tym. Tygodnie mijały i chłodne lato, prawie zapominając o jesieni, niepostrzeżenie przeszło w zimę. Po ciągłych nalotach, po męczącym i pełnym napięcia, nieustannie jasnym polarnym dniu, przyszła – przypełzła – zimna i wilgotna ciemność polarnej nocy. Nalotów było teraz mniej. W całym mieście z wyjątkiem portu obowiązywało zaciemnienie. Tam gaszono światła dopiero na sygnał, że nadlatują Niemcy. Nieustający mrok na zmianę z krótkimi chwilami półmroku w południe działał przygnębiająco. Wciąż myślała o George’u i dręczyła się myślą, że nawet jeśli oboje szczęśliwie przeżyją wojnę, to ich związek nie ma przyszłości, bo ani ona nie będzie mogła wyjechać do Anglii, ani on – zamieszkać w Rosji. Z początku codziennie pływała motorówką do Wajengi, a na noc wracała do domu. Potem znalazła prywatną kwaterę niedaleko lotniska i blisko brzegu zatoki, u rybaków. W Murmańsku i okolicy było mnóstwo wolnych mieszkań do wynajęcia, bo zaraz po wybuchu wojny deportowano stąd tysiące mieszkańców pochodzenia niemieckiego i fińskiego, których – najczęściej bezpodstawnie – podejrzewano o sprzyjanie wrogowi. Miała teraz dużo więcej wolnego czasu i zaczęła znów pisać swój pamiętnik. Pomyślała, że skoro Achmatowa może przechowywać wszystkie swoje wiersze w pamięci, to i ona spróbuje.

Pisała więc, uczyła się na pamięć i niszczyła to, co napisała. Codziennie sprawdzała, czy pamięta. Dom, w którym mieszkała, był o kilkaset metrów od plaży. Chodziła na brzeg i w ciemnościach wypatrywała płynących statków. Ale zwykle widać było tylko dalekie, migające własnym rytmem światełka latarni morskich na wysepce Toros i na cyplu w Lwietyńskim. Przed dwoma dniami, idąc kilka kilometrów wzdłuż brzegu, natrafiła na walącą się i zasypaną śniegiem drewnianą kapliczkę. Obok był nieduży cmentarz z resztkami ogrodzenia. Drzwi kaplicy były zamknięte, ale przez brudne okno zobaczyła czerwone światełko palące się na ledwie widocznym ołtarzu, pod Chrystusem na krzyżu. Widocznie ktoś tu jeszcze czasem przychodził. Uklękła na śniegu, płakała i modliła się. Pierwszy raz w życiu. – Boże, jeśli istniejesz, błagam Cię, proszę, spraw, żeby On powrócił. Boże, nie proszę o nic innego, tylko żeby powrócił cały i zdrowy. Boże! Tylko to jedno! Tylko to! A teraz brnęła przez zaśnieżoną ulicę w stronę portu i serce biło jej mocno, bo on mógł być już gdzieś niedaleko. Nie widziała go pół roku. Z mroku wyłoniło się kilka sylwetek. Szli marynarze, słyszała, że rozmawiają po angielsku. Nie powinna tego robić, zaczepiać obcych i pytać o niego. Ale zrobiła to. – Kapitan Jenkins? Przypłynął z nami przed chwilą i poszedł gdzieś do miasta. Bardzo mu się spieszyło. Teraz już wiemy do kogo. – Śmiali się, było im wesoło, przy sylwestrze byli już trochę podpici. Teraz jej serce zupełnie oszalało. George widocznie poszedł do jej dawnego mieszkania przy Matrosskiej Drużbie! Biegła, potykając się, skręciła w jedną uliczkę, potem w drugą. Dochodziła północ, było zupełnie pusto. Tuż przed nią zamajaczyła sylwetka, ciemniejsza niż mrok dookoła. – Sonia? Nie udało jej się wydobyć głosu, nie mogła nic powiedzieć. * Konwój JW 51 B przyszedł do Murmańska bez strat, dwa dni po niszczycielu Orbi. George mieszkał teraz w wynajętym pokoju w mieście. Spotykali się tam o różnych porach dnia i nocy, kiedy tylko znajdował chwilę czasu na odpoczynek. Sonia codziennie po pracy przyjeżdżała z Wajengi. I czekała. Pokój miał osobne wejście, a polarna noc ułatwiała ukrywanie się przed gospodarzami, którzy oczywiście musieli meldować NKWD, co robi cudzoziemiec i kto go odwiedza. * 2 lutego w południe ciszę przerwały salwy artyleryjskie okrętów portu wojennego. Po chwili odpowiedział im daleki grzmot dział okrętów brytyjskich z bazy w Polarnym. Oznajmiały zwycięstwo Armii Czerwonej pod Stalingradem. Strzelano tak jeszcze kilkanaście minut na przemian: z dział w Murmańsku i z okrętów Royal Navy. 6. Armia marszałka Paulusa, 360 tysięcy ludzi, zamknięta od 23 listopada w kotle pod Stalingradem, została zniszczona, a ci, którzy przeżyli, 108 tysięcy żołnierzy, poszli do niewoli. Stalin miał rację, powtarzając, że historia nie zna armii niezwyciężonych. Sonia od kilku tygodni czytała w gazetach o bohaterach Stalingradu, o snajperze Zajcewie, o Jakowie Pawłowie i o dzielnej dziewiętnastoletniej partyzantce i snajperce Tani Czernowej. Przyjmowała jednak te informacje sceptycznie, nauczona, że później i tak zawsze przychodzą wieści o kolejnej porażce. Jednak informacje o trwającym ponad dwa miesiące okrążeniu Niemców dawały nadzieję. I nareszcie stało się:

Niemcy zostali pobici! Teraz już nikt nie wątpił, kto wygra wojnę. Spierano się tylko o to, ile czasu to zajmie. Ludzie nareszcie doczekali się zwycięstwa. Wlało otuchę w serca umęczone nieustannymi klęskami, trwającymi od początku wojny, od ponad półtora roku. W porcie zupełnie stanęła praca przy rozładunku; wszyscy bawili się, śpiewali i pili za zwycięstwo. George przyszedł wcześnie, o szesnastej. Rozmawiali o Stalingradzie i cieszyli się ze zwycięstwa. Zaraz potem usiadł na sofie i milcząc, wodził wzrokiem za Sonią. – O co chodzi? Zasłonił twarz rękami, przetarł oczy, patrzył chwilę na nią, a w oczach miał coś dziwnego. – Niedługo kończymy wyładunek… A więc tak! – pomyślała. Znów popłynie do Anglii i nie wiadomo kiedy wróci. – Soniu! – Wziął jej dłonie i całował opuszki palców. – Płyń ze mną, uciekaj stąd! To nic trudnego, wejdziesz na okręt, a kiedy zauważą, że cię nie ma, będziemy daleko. Proszę cię, żebyś została moją żoną. Nie mam kwiatów, wybacz, ale przywiozłem to z domu. – Wyjął z kieszeni małe pudełko. – Soniu! Czy mogę? – Wsunął jej na palec pierścionek z brylantami. – Dostałem go od mamy. Dla ciebie! W Anglii załatwimy ci azyl polityczny i obywatelstwo… – George! – była zaskoczona i szczęśliwa, ale wiedziała, że wspólna przyszłość to marzenie, które nie może się spełnić. – Byłoby cudownie, ale to niemożliwe! Nie mogę uciec ze względu na siostrę. Ucieczkę za granicę traktuje się jak dezercję. Katia i jej mąż trafiliby natychmiast do obozu. To w najlepszym razie. A w najgorszym zostaliby zabici. Zresztą z obozu i tak mało kto wraca. – Zrobiliby to? To pewne? – Najzupełniej. Niestety! – Więc nie wyjdziesz za mnie? – Bardzo bym chciała… Usiadła przy nim, oparła głowę na jego ramieniu. Zmienił się na twarzy, był przygnębiony. Patrzyła na pierścionek na palcu. – Bardzo chciałabym go nosić. Jest przepiękny! – Jest twój. Ale co zrobimy? Musi być jakieś wyjście. – Może po wojnie… Może nastąpi jakaś liberalizacja i będzie można emigrować z ZSRR? – Sama nie wierzyła w to, co mówi. – Myślisz, że to możliwe? – Ale teraz, George… Czy nie mógłbyś się postarać o przydział do misji wojskowej? Przynajmniej byłbyś na miejscu do końca wojny. – Nie. – pokręcił głową. – Tam pracują sztabowcy i urzędnicy. Nie mam takich kwalifikacji, ale przede wszystkim nie mogę się o to starać, bo to jest praca na zapleczu frontu. W konwojach jestem na pierwszej linii. Nie mogę się starać o przeniesienie na tyły. Nie mogę, nie robi się takich rzeczy! A mój ojciec?! Chybaby mnie wyklął za coś takiego. Może po wojnie mógłbym się postarać o jakąś pracę w naszej ambasadzie w Moskwie, w którymś z konsulatów albo w ataszacie wojskowym? Ale nie! Nic z tego. Na to jest potrzebna zgoda waszych władz. A już w tysiąc dziewięćset trzydziestym dziewiątym odmówiono mi wizy. – Mnie nie wypuszczą. Związek Radziecki jest rajem, którego nie wolno opuszczać pod karą śmierci. Boże! Co to za świat?! – To nie świat, to komunizm. Nie cały świat jest komunistyczny. – Sama nie wiem już, czy to komunizm czy jakaś jego chora postać, karykatura. Dawniej

wierzyłam w partię, w Stalina i komunizm. Od dawna nie wierzę ani w partię, ani w Stalina. Teraz już nawet w komunizm przestaję wierzyć. – Więc nie będziesz moją narzeczoną? – Ależ tak, jestem! Tylko bez szans na przyszłość… – Więc tak ma być? Będę wracał do ciebie z konwojami i odpływał? Będziemy razem po kilka tygodni w roku. I to tylko dopóki trwa wojna? – Niech trwa jak najdłużej! – Cholerna wojna. Niech się nigdy nie skończy! * W połowie lutego trwał już załadunek surowców dla Anglii. Do wyjazdu George’a pozostało kilka dni. Każda godzina i każda minuta była droga. George przywiózł jej najnowszy amerykański patefon i kilkanaście płyt. Słuchali ulubionych utworów Soni: Moonlight Serenade Glenna Millera, Chattanooga Choo Choo, St. Louis Blues. Starali się nie myśleć ani nie rozmawiać o przyszłości. Czasami pili trochę szampana lub whisky. Sonia opowiadała o strasznych białych nocach w Leningradzie, kiedy czekały z babcią i Katią na aresztowanie mamy. Opowiadała o głodzie w oblężonym mieście i o spotkaniu z Achmatową, o Katii i Gandży. Kiedy opowiadała o ich ślubie w cerkwi, myślała o swoim ślubie z George’em, którego nigdy nie będzie, a który jednak czasem próbowała sobie wyobrażać. – Widzisz – powiedział George – jeden dziennikarz angielski napisał kiedyś, że u nas, kiedy ktoś słyszy nad ranem odgłosy z korytarza, to wie, że to mleczarz. U was, że NKWD. Tym się różni demokracja od komunizmu. George żartował, wspomniał anegdoty z czasu szkoły i studiów, opowiadał o swojej rodzinie, o domu w Balmparck, o Hiszpanii i Hemingwayu, z którym tam kilka razy rozmawiał. Dziadek George’a, Roy Jenkins, poznał Tatianę Woroncową na wyścigach konnych w Paryżu w 1869 roku. To była romantyczna historia. Oboje przywieźli tam swoje konie, które miały biec w wyścigu o nagrodę Łuku Triumfalnego. Założyli się, czyj koń wygra, i postawili na nie duże sumy. Wygrał Nelson, koń dziadka. Szaszka babci przyszła druga o „krótki łeb”. Tatiana przegrała mnóstwo pieniędzy. Dziadek jeszcze tego samego dnia kupił za swoją wygraną pierścionek, a za resztę – wszystkie kwiaty z najbliższej kwiaciarni. Kwiaty wysłał Tatianie do hotelu, a z pierścionkiem przyszedł się oświadczyć. Byli bardzo szczęśliwym małżeństwem. To właśnie ten pierścionek dostała Sonia na zaręczyny. Mama i dziadek dali go George’owi dla niej. Mówili, że od dawna przynosi szczęście rodzinie. Dziadek ma teraz 99 lat, babcia zmarła w 1939 roku. Przeżyli razem 70 lat! Mama George’a żartuje, że szli przez życie jak ich konie na torze w Paryżu: łeb w łeb. Zamieszkali w Anglii, a w 1916 roku postanowili sprzedać majątek babci i jej siostry w Biełym, w Guberni Kazańskiej. Ale nie zdążyli, rewolucja zniszczyła wszystko. George pojechał do Biełego w 1938 roku, kiedy był w ZSRR na procesie Bucharina. Zastał kołchoz na ziemiach majątku i ruiny dworu ze spalonym doszczętnie dachem. Wycięto kasztanową aleję prowadzącą na podjazd do dworu, a na trawnikach w parku pasły się krowy. Przywiózł dużo zdjęć z Balmparck. Sonia oglądała wielki, dwupiętrowy dom na wsi, zbudowany na początku XIX wieku, ogromny gabinet – bibliotekę, sześcioletniego George’a na kucyku, jego rodziców i dziadków; siostrę babki, samotną staruszkę, teraz już osiemdziesięciodziewięcioletnią, ukochaną ciocię George’a, stada koni na pastwiskach, George’a z dubeltówką na ramieniu i upolowanymi kaczkami. Majątek miał 1800 akrów i należały do niego sady, stawy, łąki i pola uprawne, a także kawałek lasu. Przed wojną cała okolica zjeżdżała

do Jenkinsów na konne polowania z psami. W lecie 1940 roku George, jeszcze jako podporucznik, był w armii brytyjskiej we Francji. Kiedy ewakuowano się z Dunkierki przez kanał La Manche do Anglii, dowództwo zauważyło jego zdolności organizacyjne. Awansował wtedy na porucznika, a potem przypomniano sobie o nim, kiedy ruszyły konwoje arktyczne. Najpierw pływał do Archangielska. Pierwsze konwoje przeszły niezauważone przez Niemców, następne miały niewielkie straty. Począwszy od PQ 12, Niemcy zatapiali coraz więcej statków. George zaproponował zmiany w organizacji pracy w portach przy załadunku i wyładunku. Kiedy dobrze się sprawdziły, mianowano go szefem logistyki konwoju PQ 16. Opowiadał o drodze z Islandii lub Szkocji, skąd konwoje szły pomiędzy Wyspą Niedźwiedzią a Spitsbergenem i kierowały się na wschód, trzymając się jak najdalej od baz lotnictwa niemieckiego w Norwegii na południu i możliwie jak najbliżej zmieniającej się w zależności od pory roku granicy lodu – na północy. – Warunki koszmarne – mówił. – Wszystko na pokładzie pokryte lodem grubości kilkudziesięciu centymetrów. Przy silnej fali statki kołyszą się tak mocno, że przy zwiększonym przez lód ciężarze grozi to utratą stateczności i zatopieniem. Śnieg gęsty jak zupa zalepia oczy, widoczność czasem kilkanaście metrów. Zamarzają wewnętrzne instalacje, lodowata woda wlewa się do wnętrz. Zimno i straszna wilgoć nie tylko na pokładzie, ale i w kajutach. Trudno się ogrzać, nie ma jak spać. Po kilku takich dniach coś niedobrego dzieje się z ludzkim ciałem. Mięśnie słabo reagują, ruchy rąk i nóg niezborne, niezręczne. Najprostsze czynności stają się trudne do wykonania. Słabnie refleks, umysł pracuje na zwolnionych obrotach. Przychodzi zobojętnienie na wszystko, w tych warunkach to bardzo niebezpieczne. Na pokładzie chwila nieuwagi może kosztować wypadnięcie za burtę, a to równa się śmierci. Kiedy pogoda się poprawia, wraca strach przed atakami z powietrza i torpedami U-bootów. Ludzie przeklinają wojnę, Hitlera, Churchilla i Rosjan. George od klęski konwoju PQ 17 także uważał, że zaopatrzenie dla Rosji powinno iść przez Zatokę Perską i Władywostok. – Lecz wtedy nie mógłbym już tu przypłynąć. Więc dobrze, że Stalin jest innego zdania. * Konwój powrotny RA 53 był gotowy do drogi 23 lutego 1943 roku. Trzynaście statków handlowych i zbiornikowiec Oligarch miały płynąć w eskorcie krążownika Scylla, trzynastu niszczycieli, czterech korwet i dwóch trawlerów. Przyszła jednak wiadomość z Admiralicji, że okręty wojenne zbudowane w Anglii i przeznaczone dla Rosjan są już gotowe. Dobry los podarował im kilka dodatkowych dni. Czekano bowiem na przybycie do Murmańska oficerów Floty Północnej, którzy mieli popłynąć do Szkocji, dokonać odbioru i wrócić na nowych okrętach. George wyruszył w drogę 1 marca, przed północą. Sonia poszła na plażę w Wajendze i czekała na statki, które miały płynąć z Murmańska. Lekki wiatr dmuchał w plecy od morza i niósł drobno prószący śnieg. Od strony portu zobaczyła z daleka zbliżające się światła pozycyjne transportowców. Okręty wojenne miały dołączyć na wysokości Polarnego. Zza chmur wyjrzał cienki księżyc. W bladej poświacie odbijającej się od ołowianej tafli wody szły na północ, w odstępach co kilkaset metrów – najpierw trzy identyczne amerykańskie statki typu Liberty. Już z daleka można było je rozpoznać po sylwetkach. Potem płynął Oligarch. Wielki zbiornikowiec łatwo było odróżnić po długim kadłubie z wysoką nadbudówką na rufie. Za nim rozpoznała duży frachtowiec, który widziała kilka razy w porcie. George miał być na rufie statku, na który się zaokrętuje, i dać znak latarką. Zobaczyła go

dopiero na ostatnim statku. Małe światełko poruszało się wahadłowym ruchem w prawo i lewo. Podniosła swoją latarkę wysoko nad głowę i także nią pomachała. Musiał to zobaczyć, bo ruch jego światełka gwałtownie przyspieszył. W odpowiedzi ona także zaczęła szybciej i bardziej zamaszyście poruszać latarką. Statek minął ją i zaczął się oddalać. Kilkakrotnie krótko zawyła syrena. Sonia stała teraz zwrócona twarzą w stronę morza i drobny śnieg zasypywał jej oczy. Było coraz zimniej, a światełko oddalało się i jego ruch stawał się coraz mniej widoczny, aż w końcu nie była już pewna, czy widzi światło pozycyjne statku czy latarkę George’a. Potem wszystkie światła powoli rozmyły się i zniknęły w mroku. Migotały tylko dwie latarnie morskie u wejścia do zatoki.

ZWYCIĘZCA Moskwa, 1944 W lecie, po zwycięstwie pod Kurskiem, mógł pozwolić sobie na trochę odpoczynku. Przez kilka dni wcześniej wracał z Kremla do Kuncewa i znów nad ranem – jak dawniej – mógł trochę czytać przed położeniem się spać. Spacerował nocą po ogrodzie wokół domu i – jak dawniej – ścinał kwiaty. Wybierał najpiękniejsze. Lubił róże i mimozy. Odcinał kwiat scyzorykiem, oglądał w świetle reflektorów, które sprawiały, że w pobliżu domu było niemal tak jasno jak w dzień, i kiedy znajdował inny, który wydawał mu się piękniejszy, poprzedni rzucał na trawnik. Brał następny, oglądał, szukał jeszcze piękniejszego i rzucał. I znów znajdował piękniejszy… Czynił spustoszenie na klombach, ale w końcu nigdy nie przynosił kwiatów do domu. Obsługa daczy zawsze potem zbierała wiele tych, które wybrał i porzucił. Znów wieczorami pił i ucztował. Poczuł się pewniej, odzyskał wiarę w swoje siły i nieomylność. Zwycięstwo pod Stalingradem nauczyło go, że w sprawach dowodzenia należy dawać więcej swobody wojskowym. Zamysł operacji stalingradzkiej był jego, lecz plan stworzyli Żukow i Wasilewski. To oni dowodzili operacją. Był bardzo zazdrosny o sławę zwycięzcy, ale generałów wygrywających bitwy szczodrze nagradzał. Kiedy po kolejnej bitwie o Charków w okolicach Kurska powstało duże wybrzuszenie frontu sięgające 300 kilkometrów na zachód, stało się jasne, że Niemcy będą chcieli je zlikwidować i okrążyć armie rosyjskie, atakując jednocześnie z północy i południa. Żądał uderzenia wyprzedzającego. Żukow uważał, że lepiej będzie przygotować solidną obronę. Stalin wolał atakować, ale dał się przekonać wojskowym. Beria dostarczył 300 tysięcy niewolników GUŁagu, którzy wykopali 5000 (tak!) kilometrów okopów, tworzących jedna za drugą – kilka linii obrony. Wywiad bezbłędnie określił dzień i godzinę natarcia Niemców. Od 5 lipca, przez trzy tygodnie, toczyła się największa w dziejach bitwa pancerna z udziałem łącznie po obu stronach 8700 czołgów i dział samobieżnych. Rosjanie mieli przewagę w ludziach, czołgach, artylerii i samolotach oraz w wielkości odwodów, których mogli użyć w razie potrzeby. Wygrali bitwę kosztem ogromnych strat. Zwykle – przy mniej więcej równych siłach – bitwę wygrywa ten, komu uda się zabić więcej wrogów. W Rosji ta zasada nie działała. Niemcy stracili 245 tysięcy ludzi, Rosjanie – 863 tysiące! Rosjanie zniszczyli 1300 niemieckich czołgów, Niemcy – 6000 radzieckich. Rosjanie zestrzelili 1000 samolotów wroga, Niemcy – 1600. Stosunek strat walczących w całym okresie walk na froncie wschodnim był dla Rosjan jeszcze bardziej tragiczny. Według różnych danych na jednego zabitego Niemca przypadało od 6 do 10 poległych Rosjan. Szedł do ataku statystyczny Iwan i ginął, potem drugi, trzeci, czwarty i następny, aż wreszcie szósty, a może nawet dopiero dziesiąty – zabijał jednego Niemca. Na froncie walczyło 80 000 kobiet! Gdy toczyła się bitwa na Łuku Kurskim, alianci wylądowali na Sycylii. Niemcy utracili inicjatywę strategiczną na wszystkich frontach. I już do końca wojny przegrywali wszędzie. Stalin sam redagował komunikat o bitwie pod Kurskiem dla agencji prasowej TASS i zarządził salut artyleryjski w całym kraju. Od tej chwili każde kolejne zwycięstwo Armii Czerwonej oznajmiały salwy armatnie, jak ZSRR długi i szeroki. W wojsku przywrócono złote epolety i lampasy przy mundurach galowych. Dla Stalina

zaprojektowano specjalny mundur. Chodził w nim teraz zawsze, workowate spodnie wpuszczone w buty z cholewami odeszły do przeszłości. Pierwsze państwo proletariatu zmieniało się w imperium rosyjsko-radzieckie. Pod nadzorem wodza odbył się konkurs na nowy hymn państwowy. Starą Międzynarodówkę zastąpiła patriotyczna pieśń o potędze, zwycięstwie i o Stalinie: Nas wyrastił Stalin – na wiernost' narodu/na trud i na podwigi nas wdochnowił! „Wychował nas Stalin w wierności ludowi/Do pracy i wyzwań nas natchnął”. Ludzie śpiewali też inną znaną pieśń ku czci swego kraju: Ja drugoj takoj strany nie znaju, gdie tak wolno dyszyt czełowiek… – „Nie znam drugiego kraju, gdzie człowiek oddycha tak swobodnie…” Na przełomie listopada i grudnia 1943 roku spotkał się w Teheranie z Rooseveltem i Churchillem. Wcześniej w Moskwie odbyła się konferencja ministrów spraw zagranicznych ZSRR, Wielkiej Brytanii i USA. Oba miejsca i terminy narzucił Stalin. I to on dominował wśród przywódców państw walczących z Hitlerem. Churchilla nie znosił, ale szanował za zdecydowanie i nieustępliwość, a Roosevelta polubił. Wielki prezydent amerykański, jeden z największych przywódców Ameryki, kompromitująco słabo orientował się w sprawach europejskich; otoczony doradcami o sympatiach lewicowych1 – podziwiał Stalina i ZSRR, zupełnie nie zdając sobie sprawy, czym naprawdę jest komunizm. Stalin owinął go sobie wokół palca. Żądał, aby dostawy objęte programem lend-lease, niezależnie od strat ponoszonych w drodze, odbywały się regularnie, w terminie i bez przerw. Chciał, aby alianci uznali je za swój obowiązek. Churchill się dziwił, że Stalin potrafi stworzyć sytuację, w której wszyscy muszą być wdzięczni Rosjanom za to, że bronią własnej ojczyzny we własnym kraju, i do tego walcząc z niedawnym sojusznikiem, z którym wcześniej wspólnie złupili dużą część wschodniej Europy. * Pod koniec lutego 1944 roku omawiał z Berią i Mołotowem sprawę deportacji zdrajców. Każdy z licznych narodów Związku Radzieckiego miał coś na sumieniu. Należało je ukarać. Niemców wołżańskich deportowano zaraz na początku wojny. Ukraińcy zdradzili w sposób najbardziej jawny i oczywisty. Wielu z nich przeszło na stronę Niemców. – Wśród Czeczenów i Inguszów były przypadki zdrady – mówił Beria. – Większość była lojalna… – Jednak ta większość sama nie potrafiła pozbyć się zdrajców? – spytał Stalin. – Tak. – No to teraz odpowiedzą za swoich braci. Na stole leżała wielka mapa Kraju Rad, na której różnymi kolorami zaznaczone były obszary wysiedleń z datami deportacji i liczbami przesiedleńców, poczynając od roku 1917. W okresie kolektywizacji przesiedlono ponad dwa miliony chłopów, byłych kułaków i „podkułaczych”. Kazachstan, zachodnia Syberia, Uzbekistan były pokryte licznymi plamami oznaczającymi chłopów, Ukraińców, Polaków, Niemców, Litwinów, Łotyszy. Lecz w ogromnym kraju było jeszcze dużo miejsca. – Bałkarzy to bandyci. – Beria pokazywał na mapie. – Wciąż atakują Armię Czerwoną. Proponuję wywieźć trzysta tysięcy. – Najlepiej do Kazachstanu – poradził Mołotow. – Zgoda. – Stalin przejechał ustnikiem fajki z republiki kabardyjskiej do Kazachstanu. – Karaczajowie wywiezieni wszyscy. W Rostowie zostało jeszcze tysiąc trzystu Kałmuków – referował Beria. – Dlaczego? – Mołotow był poruszony.

Fajka Stalina pojechała z Rostowa daleko na wschód. – Tatarzy krymscy kolaborowali z Niemcami, wywieziemy ich do Uzbekistanu, jak tylko dostanę odpowiednio dużo wagonów i lokomotyw. – Ile ci potrzeba? – pytał Stalin. – Dwieście tysięcy ludzi, to będzie pięćdziesiąt pięć eszelonów po sześćdziesiąt pięć wagonów w każdym – obliczył Beria. – Kaganowicz nie chce dać, mówi, że potrzebuje dla zaopatrzenia frontu. – Tobie odmówił? – zdziwił się Stalin. – Odmówił. – Porozmawiam z nim, wagony się znajdą. A swoją drogą polecę Mikojanowi, żeby w dostawach przez Zatokę Perską i Władywostok żądał od Amerykanów w pierwszej kolejności lokomotyw i wagonów. Jak przebiega podróż i osiedlenie? – Dostają w drodze wyżywienie, każdy eszelon ma w składzie wagon sanitarny, w zależności od warunków mogą zabierać od stu do pięciuset kilogramów bagażu, jednak śmiertelność jest duża. – To znaczy? – Około dwudziestu procent. Ale znacznie więcej umiera w pierwszych miesiącach już na miejscu. – Cóż. – Stalin usiadł, pokruszył dwa papierosy i nabił tytoniem fajkę. Zapalił. – Nie będziemy… – Pyknął raz i drugi. – Nie będziemy… po nich płakać. Do oceanów śmierci i cierpienia spływały rzeki nowych cierpień i śmierci. W czasie wojny i później – do 1953 roku – Stalin i Beria przesiedlili ponad półtora miliona ludzi różnych narodowości Związku Radzieckiego. W drodze i na miejscu zmarło co najmniej 800 tysięcy. Za tę akcję czekiści biorący w niej udział otrzymali 413 orderów. 1 Wśród doradców prezydenta byli też agenci Moskwy (np. Harry Hopkins, Alger Hiss).

PUSTKA, TĘSKNOTA, CZEKANIE Murmańsk, 1943–1944 Od marca do listopada 1943 roku do Murmańska nie przyszedł ani jeden konwój. Nie mógł więc także przyjść list od George’a. Anglicy czekali, aż nastanie noc polarna. Sonia nadal uczyła rosyjskich lotników angielskiego. Starała się to robić jak najlepiej, ale teraz, bez George’a, życie wydawało jej się bezcelowe i puste. Czekała. Czasem przychodziło jej do głowy, że on może już nie wróci. Bo i po co? Ich związek jest tymczasowy, przelotny. Po co to przedłużać i cierpieć? Może lepiej od razu skończyć? Może on to zrozumiał i ma już inną? Wieczorami brała termos z herbatą i składany stołek wędkarski, wkładała dwa swetry pod kufajkę i chodziła na brzeg zalewu. Godzinami siedziała na plaży, patrząc na morze, chociaż dobrze wiedziała, że dopóki nie nastanie zima, statki z Anglii nie przypłyną. Nocą, kiedy patrzyła na niebo, na jego południowo-zachodnią stronę, pomyślała, że George – jeśli spojrzałby na niebo – mógłby widzieć te same gwiazdy co ona. Może właśnie na nie patrzy? Może teraz – dokładnie w tej chwili – oboje widzą te same gwiazdy? Pisała nadal swój pamiętnik i tam, na plaży, wieczorami, sprawdzała, czy pamięta wszystko, co napisała. Powtarzała tekst dzień za dniem, tydzień za tygodniem, czasem coś zmieniając albo dodając do wspomnień dni, kiedy byli razem. Żyła tymi wspomnieniami, były jej potrzebne jak woda i powietrze. Ogrzewały jej poranione serce. Po zmroku, gdy niebo było bezchmurne, pojawiały się zorze polarne. Na niebie tańczyły różnokolorowe świetliste linie, pasma, mgiełki, zasłony jak delikatne tiule. Niespokojne i zmienne, wciąż inne i zaskakujące. Przygasały, na chwilę znikały zupełnie, jakby jakaś niewidzialna, ogromna ręka zmywała je z nieba, i odżywały kolejnymi erupcjami i przemianami. Kiedy nie było wiatru i fal, światła zorzy rozsypywały się tysiącami refleksów na ołowianoszarej powierzchni morza. Trochę już się pogodziła z tym, że ich związek zakończy się razem z końcem wojny. Ile razy jeszcze George przyjedzie? Ile tygodni spędzą razem? Jeśli konwoje będą przychodzić tylko zimą, to może spotkają się dwa razy? A może tylko raz? Jak długo jeszcze potrwa wojna? Rok, dwa lata? Bardzo uważnie czytała wszystkie wiadomości z frontów. Alianci wyparli Niemców z Afryki, wylądowali na Sycylii, idą na północ przez Włochy. Na Atlantyku wojska sprzymierzone mają coraz większą przewagę. Armia Czerwona po bitwie pod Kurskiem odbiła Charków i Orzeł. Pod koniec września odzyskano Smoleńsk, a na rocznicę rewolucji – 6 listopada – wyzwolono Kijów. Amerykanie na Pacyfiku odnosili zwycięstwa nad Japończykami. Po ciężkich nalotach w marcu, kiedy Niemcy atakowali statki stojące na kotwicy w Zatoce Kolskiej i zatopili stojący w porcie Ocean Freedom, nalotów na Murmańsk było już mniej. Wojskowi mówili, że Hitler był zmuszony część swojego lotnictwa i okrętów wycofać ze Wschodu i frontu polarnego – na południe Europy i na Morze Śródziemne. W tej wiadomości kryła się też nadzieja, że może i konwoje arktyczne będą teraz mniej atakowane. Sonia nie miała żadnych wiadomości od Katii. Z Moskwy i innych miast listy przychodziły. Lecz te dziewczyny z internatu, które przyjechały z Leningradu, nie dostały dotąd żadnych wieści od rodzin. Z radia wiedziała tylko, że Leningrad wciąż się broni. * 24 listopada do Murmańska dotarł konwój JW 54 A. W silnej eskorcie – przyszedł bez strat. George’a nie było. Sonia miała jeszcze nadzieję, że któryś z marynarzy przyniesie jej list od

niego. Ale dni mijały i nikt nie się nie pojawiał. Wydawało jej się, że powoli umiera. Dlaczego nie wysłał nawet listu? Po tygodniu, kiedy już całkiem straciła nadzieję, na ulicy w Wajendze podszedł do niej oficer jednego z seryjnie produkowanych w Ameryce statków typu Liberty. Tłumaczył, że szukał jej tak długo, bo zgodnie z życzeniem George’a nie chciał zbyt jawnie o nią wypytywać. George pisał, że przypłynie następnym kowojem, bo będzie większy od JW 54 A, i wobec tego dłużej potrwa jego wyładunek. Odżyła i świat od razu wypiękniał! Teraz czekała niecierpliwie i czas bardzo jej się dłużył. Trwało to jeszcze trzy tygodnie. JW 55 A przybył 20 grudnia. Od rana wiedziała, że część statków wchodzi już do portu w Murmańsku, ale do piątej miała zajęcia w bazie lotniczej. Zaraz potem popłynęła motorówką do portu, obawiając się jednak, żeby się nie minęli. Zobaczyła go z daleka na nabrzeżu. Rozmawiał z amerykańskimi oficerami. On spostrzegł ją, gdy motorówka podpływała do nabrzeża. Znów, jak kiedyś po nalocie, nie mogli się nawet objąć ani przytulić na powitanie, bo dookoła było pełno czekistów. Stała przy nim, trzymali się za ręce, był tak blisko, a zdawało jej się, że nadal jest bardzo daleko. * Dni mijały oszałamiająco szybko. Od razu odnaleźli dawną bliskość. Nie rozmawiali ani nie myśleli o przyszłości. Siedem tygodni później George odpłynął w konwoju powrotnym, znów na wiele miesięcy. Jak poprzednio – żegnali się latarkami migającymi na statku i na brzegu. 27 lutego 1944 roku radio podało wiadomość o oswobodzeniu Leningradu. Kilka dni później przyszło jednocześnie dziewięć listów od Katii. Czytała je gorączkowo i zachłannie po kolei, według dat nadania. 1942 …Przez cały kwiecień i maj trwała wielka kampania oczyszczania miasta z brudów nagromadzonych w czasie, gdy nie działała kanalizacja. Zrobiło się czyściej i wszyscy odczuli to jako wielką ulgę… …Trwa wielka akcja propagująca wykorzystanie każdego skrawka ziemi w mieście na ogródki warzywne, indywidualne i kolektywne. W mieście pojawiły się napisy: „Piętnaście setnych hektara rodzi 800 kilo kapusty, 700 kilo buraków, 120 kilo ogórków, 130 kilo marchwi, 50 kilo pomidorów i 200 kilo owoców! To więcej niż potrzeba dla całej rodziny na okrągły rok. Oszczędzaj popiół z pieca i użyj go na swoim zagonie warzywnym… …Tydzień temu zaczepiła mnie obok sklepu dwunastoletnia dziewczynka żebrząca o kawałek chleba. Dałam jej pół bochenka, a ona zaczęła tak łapczywie jeść, że aż się dławiła i o mało się nie udusiła. Powiedziała, że została sama i nie ma dokąd iść. Wzięliśmy ją do siebie. Prawie nic nie mówi. Dawniej, jak twierdzi, była straszną gadułą. Nazywa się Tania Sawiczewa. Wczoraj napisała w swoim małym dzienniczku: „28 grudnia 1941 roku o dwunastej trzydzieści nad ranem – zmarł Żenia. 25 stycznia 1942 roku o trzeciej po południu – zmarła babcia. 17 marca o piątej nad ranem – zmarł Lowa. 13 kwietnia o drugiej nad ranem – zmarł wujek Wasia. 10 maja o czwartej po południu – zmarł wujek Losza. 13 maja o siódmej trzydzieści rano – zmarła mama. Sawiczewowie nie żyją. Została tylko Tania”1. Jest strasznie wychudzona, ale mam nadzieję, że uda nam się ją uratować… …Trwa masowa ewakuacja z miasta wszystkich, którzy nie pracują. Zrobiło się pusto na ulicach, podobno pozostało już tylko pół miliona mieszkańców. Jest trochę lepsze zaopatrzenie w żywność, lecz ludzie wciąż masowo umierają. Patolog szpitala, gdzie pracuję, mówił mi, że tych, którzy przekroczyli pewien poziom wygłodzenia, nic już nie może uratować, bo ich narządy

wewnętrzne zostały zjedzone przez ich własne ciała. Jak statek, którego maszty i pokłady z braku węgla rąbie się na opał dla kotłów. Patolog robił sekcje ich zwłok. Wątroby, serca, nerki są trzy, cztery razy mniejsze od normalnych. Żadne, nawet najlepsze odżywianie, nie może ich już odbudować… …9 sierpnia byliśmy z teściami i Tanią w filharmonii na premierze VII Symfonii Szostakowicza. Był to pierwszy koncert od grudnia ubiegłego roku. Orkiestrę Radiokomitetu – i to niepełny skład – podobno bardzo trudno było skompletować, bo wielu umarło, a ci, co przeżyli, są bardzo słabi. Dyrygował Karl Eliasberg. „Siódma” robi niesamowite wrażenie! Jest o wojnie, najeździe faszystów i o zwycięstwie. Wszyscy tak to czują. Kiedy zaczęła się ostatnia część, wszyscy wstali. Po prostu nie można było inaczej! Niezwykłe przeżycie. Koncert był nadawany przez głośniki w całym mieście, a nawet na jego obrzeżach, tak że musieli go słyszeć również Niemcy w okopach! W radiu powiedzieli, że ta symfonia była już grana w Londynie i Nowym Jorku; jest tam podobno bardzo ceniona. Wygramy tę wojnę. Jednak po koncercie umarło jeszcze kilku muzyków, którzy go grali… 1943 …Rozbiera się teraz wszystkie drewniane domy na przedmieściach i gdzie tylko są, żeby w zimie nie zabrakło opału. Szwagier sąsiadki wrócił z pracy i zobaczył, że jego domu już nie ma. Jakaś kobieta stała na straży, żeby ludzie nie rozgrabili drewna do przyjazdu ciężarówek. Ale dawała się przekupić i za pół bochenka chleba dawała dwie deski… 1944 …Leningrad jest wolny! 14 stycznia zaczęła się bitwa z taką ilością artylerii, że domy trzęsły się od wystrzałów, a u nas tynk odpadał od sufitu. Do mojego szpitala, jak i do pozostałych, autobusami Czerwonego Krzyża całymi dniami i nocami zwożono rannych. Modliliśmy się, żeby wreszcie Niemców pobito i żeby tyle krwi nie poszło na marne… …27 stycznia na Polu Marsowym świętowaliśmy wyzwolenie. Kilkaset dział oddało 24 salwy. Sztuczne ognie, reflektory przeciwlotnicze, wielkie święto. Ludzie płakali, obcy ściskali się na ulicach… * Wiosną nastała przerwa w konwojach, bardziej spowodowana przygotowaniami do inwazji we Francji niż polarnym dniem. Dzień przed lądowaniem aliantów Stalin odebrał list od Churchilla z informacją o dacie ataku. Wieczorem wśród swoich kompanów naśmiewał się z Churchilla i Anglików. Szydził: „Zaatakują, jak nie będzie mgły. A jak będzie, to nie wiadomo. Może natkną się we Francji na jakichś Niemców? Co wtedy? To by było okropne!”. W czerwcu 1944 roku 5800 statków i 1200 okrętów pokonało kanał La Manche; w pierwszym tylko rzucie 130 tysięcy żołnierzy wylądowało na plażach Normandii. Sonia słuchała komunikatów wojennych z radością, że Niemcy przegrywają, i z obawą, że wojna lada chwila się skończy, konwojów nie będzie, a George może już nigdy nie przypłynie do Murmańska. Ale wojna toczyła się nadal. George przypłynął pod koniec września z JW 60. Trzy dni wcześniej na zachód wypłynął konwój powrotny RA 60. Razem z nim znikły dwie tłumaczki. Było oczywiste, że na którymś ze statków uciekły do Anglii. NKWD wszczął śledztwo. Aresztowano natychmiast kilka przyjaciółek uciekinierek i całą zmianę wartowników z portu. Przesłuchiwano po kolei wszystkie tłumaczki. W dniu, kiedy przybył George, Sonia od rana czekała w siedzibie NKWD na przesłuchanie. Zupełnie nie znała dziewczyn, które uciekły, mimo to dwaj czekiści przesłuchiwali ją przez półtorej godziny. Pytali o George’a, lecz o ile mogła się zorientować, nic

nie wiedzieli o ich romansie. Kiedy następnego dnia spotkała się z George’em, wiedział już o ucieczce i przesłuchaniach. Niepokoił się. – W Wajendze – mówił – stoi pancernik Rodney. Na okręcie jest duża kaplica. Marynarze nazywają ją katedrą floty. Jest naprawdę bardzo piękna. Wspaniałe witraże, rzeźby, dębowa boazeria. Jeśli się zgodzisz, kapelan Taylor da nam ślub. Będziesz miała dokument, który może po wojnie ułatwi ci wyjazd do Anglii. Może mnie też ułatwi otrzymanie wizy radzieckiej. Słuchała tego jak pięknej bajki. – Właśnie wprowadzono zakaz wchodzenia na alianckie statki bez specjalnej przepustki. Nie ma mowy, żebym ją dostała, skoro pracuję w bazie. Poprzedniej zimy w naszym Urzędzie Stanu Cywilnego kilka tłumaczek wzięło śluby z marynarzami angielskimi i amerykańskimi. One tak samo rozumowały. Myślały, że po wojnie musi być inaczej. Ja w to nie wierzę! Ludzie myślą, że skoro naród z tak ogromnym, krwawym poświęceniem obronił kraj, obronił państwo i komunizm, to nie będzie już powodu do podejrzeń i prześladowań. Ale to marzenia. Na te kobiety natychmiast zaczęto wywierać presję, żeby unieważniły swoje małżeństwa. Już tylko jedna uparcie odmawia. – Więc może żądają tych unieważnień właśnie dlatego, żeby nie dawać im w przyszłości szans na wyjazd? – Nie, George! Ja ich znam… – Wojna może się skończyć za kilka miesięcy. Co będzie z nami? Nie odpowiadała, tylko mocniej tuliła się do niego. – Cieszmy się tym, co jest teraz. Ja już się pogodziłam z tym, że to wkrótce przeminie. I ty też powinieneś. Muszę ci zwrócić pierścionek. – Nie, nigdy! * Cztery tygodnie później, 2 listopada 1944 roku, George odpłynął z konwojem RA 61. Anglicy byli już w Atenach, a Rosjanie w Belgradzie. Armia Czerwona stała nad Wisłą, a Amerykanie byli nad Renem. Nie było pewne, czy George zdąży jeszcze wrócić, zanim wojna się skończy. Kilka dni później do Murmańska wpłynął nietypowy konwój JW 61 A. Tylko dwa duże liniowce pasażerskie eskortowane przez kilka okrętów wojennych przywiozły 11 000 Rosjan i Ukraińców. Wielu Ukraińców zostało wcielonych do Wehrmachtu i walczyło po stronie Niemców, a reszta była radzieckimi jeńcami wojennymi, wyzwolonymi przez aliantów z obozów jenieckich. Sonia była w Murmańsku tego wieczoru, gdy prosto ze statków ładowano ich do pociągów podstawionych na nabrzeże. Widziała, jak schodzą po trapach, niekończącymi się kolumnami. Na placu manewrowym czekiści ładowali ich do wagonów towarowych. Szli zrezygnowani, z opuszczonymi głowami, zarośnięci i brudni z jednej niewoli do drugiej – znacznie gorszej. Przeżyć miało niewielu. Dla Stalina byli zdrajcami, wieziono ich do łagrów. Na kilka godzin wstrzymano rozładunek statków towarowych, a załogom liniowców, którymi przybyli jeńcy, Rosjanie nie pozwolili zejść na ląd. Jeńcy zapełnili dwa pociągi. Jedyny taki – wśród transportów arktycznych – haniebny konwój. Prezydent Roosevelt być może nie zdawał sobie sprawy – choć powinien – z tego, co czeka tych ludzi. Churchill wiedział na pewno. Po wojnie, niestety, kontynuowano tę politykę wobec Rosjan i żołnierzy innych narodowości Związku Radzieckiego wyzwolonych przez aliantów z niewoli niemieckiej. *

George przypłynął do Murmańska 21 marca 1945 roku z konwojem JW 65. Armia Czerwona była już na przedmieściach Berlina. Było wiadomo, że po tym konwoju ma przyjść już tylko jeden – ostatni. O kilka dni żeglugi na północ od wejścia do Zatoki Kolskiej konwój powrotny George’a miał się minąć z ostatnim zmierzającym do Rosji. Tym razem wyładunek trwał zaledwie pięć tygodni. Zdawało im się, że czas gwałtownie przyspieszył. Ostatnie dni. Niedługo mieli się pożegnać, pewnie na zawsze. 25 kwietnia – wcześniej niż się spodziewano – przyszły statki ostatniego konwoju, a wieczorem 29 powrotny konwój George’a miał wypłynąć na zachód. Poszli na spacer plażą nad zatoką w Wajendze. Było ciepło i bezwietrznie, zmierzchało już, choć była dopiero piętnasta. Morze leżało nieruchomo, woda lśniła matowo i marszczyła się srebrzyście, a nad horyzontem szeroko rozsnuły się lekkie, pierzaste chmury. – W Lovestoft brzeg jest urwisty, a plaża wąska i kamienista – opowiadał George. – Kamienie są obłe, czarne i szare. Przypływ i odpływ mało widoczny, tak samo jak tutaj. Ale morze pachnie inaczej. Sonia milczała. Mewy pokrzykiwały i siadały na wodzie, trzepocąc skrzydłami. Pomyślała, że one może polecą do Anglii, ale ona na pewno nie zobaczy Lovestoft. – Kiedy miałem szesnaście, siedemnaście lat, czasami udawało mi się popłynąć z rybakami na połów. Rodzice zabraniali, lecz morze ciągnęło mnie jak magnes. Zawsze wydawało mi się jakimś ogromnym, tajemniczym stworem. Kochałem je. Znienawidziłem dopiero teraz, podczas tych upiornych rejsów na Północy. Ale wtedy… Wstawałem o czwartej rano, nie szedłem do szkoły; wagarowałem. I o świcie wypływaliśmy. Pracowałem na kutrze z rybakami, brali mnie chętnie, bo tam zawsze brakowało rąk do pracy. Zdarzało się, że po całym dniu wybieraliśmy ledwie kilkadziesiąt kilogramów ryb. Ale zawsze, czy połów był marny czy dobry, Main, właściciel kutra, mówił: „Jutro będzie lepiej! Pamiętajcie, jutro będzie lepiej”. Miał około pięćdziesiątki i był wdowcem, a mnie się wtedy wydawał niemal starcem. To samo powiedział, kiedy kuter zatonął w czasie burzy, a jego wraz z synem niemal cudem uratowali przyjaciele z łodzi płynącej nieopodal. I wiesz, co się stało? Wyobraź sobie, ludzie mu pomogli. Urządzili składkę i dwa miesiące później miał już nowy kuter. Jeszcze w czterdziestym roku przewoził nim naszych żołnierzy z Dunkierki. Jutro będzie lepiej! Trzeba w to wierzyć. – Tak, to ładna historia, ale nie dla nas, George. Jutro będzie lepiej? Nie, teraz jest lepiej! W ciągu tych czterech lat byliśmy razem prawie sześć miesięcy. Prawie pół roku! To wielki dar od losu. Mogłeś zginąć na morzu, a ja w czasie bombardowań. Dwie tłumaczki, moje koleżanki, zginęły w czasie nalotów, a jedna straciła oko i prawą rękę. A mnie ani tobie nic się nie stało. Przecież mogliśmy w ogóle się nie spotkać. Mogło nie być tego wszystkiego. I tak mieliśmy już mnóstwo szczęścia. To prawie cud! Czego można chcieć więcej? – Soniu! Moi dziadkowie przeżyli ze sobą nie sześć miesięcy, tylko siedemdziesiąt lat! Ciebie ten ustrój przyzwyczaił do rezygnowania ze wszystkiego, z wolności, lepszego życia, nawet z własnego szczęścia. – Nie rozumiesz. Nauczyłam się cieszyć każdą dobrą chwilą. Kto naprawdę zaznał głodu, temu zawsze najmniejszy kawałek chleba będzie cudownie smakował. Zbieram dobre chwile, cieszę się nimi, oglądam je codziennie jak skąpiec uzbierane pieniądze. Kto wciąż pragnie więcej i więcej, naraża się na niepotrzebne cierpienie. – Nie! Kto rezygnuje i poddaje się losowi, traci szanse i przegrywa przyszłość. Nie poddam się. Zrobię wszystko, co możliwe i co niemożliwe. Znajdę jakiś sposób i wrócę do Rosji. Musimy utrzymać ze sobą kontakt. Proszę, zawiadamiaj mnie o każdej zmianie adresu. Koniecznie. Obiecaj! Będę przysyłać listy przez ludzi, którzy będą jeździć do ZSRR. Dostarczą

ci je sami albo nadadzą z Moskwy, Leningradu czy skądkolwiek indziej w Rosji. Nawet gdyby to miało trwać całymi latami, nie zrezygnuję. Jesteś moją narzeczoną. Nie zostawię cię tutaj, w tym strasznym kraju. – Dobrze, George – powiedziała. – Będę pisać i będę czekać. Też zrobię wszystko, co się da. Nie chciała już mówić mu, że i tak nic z tego nie będzie. Jutro będzie lepiej? – myślała. Nie! Jutro będzie gorzej! – Możesz w to nie wierzyć – powtarzał – ale ja mam jakąś niezwykłą intuicję, która nigdy mnie nie zawodzi. Wiem, że jeszcze będziemy razem. Jestem tego zupełnie pewien. – Tak, George. – Tuliła się do niego i nie mogła mu powiedzieć, że nie wierzy. Kiedy się żegnali, ściskała spazmatycznie jego dłonie, ale już nie płakała. Wypłakała się rano, kiedy go nie było. Nie płakała też, kiedy następnego dnia stała na brzegu, a światełko jego latarki na odpływającym statku malało w ciemnościach – aż zgasło. * Wojna się skończyła i tłumaczki rozjeżdżały się do domów. Zwalniano je partiami po trzydzieści, czterdzieści tygodniowo. Cieszyły się, że wracają do rodzin, do mężów, do dzieci. Na dworcu odbywały się zbiorowe pożegnania, a łzy radości mieszały się ze łzami żalu tych, które wiele razem przeżyły i zdążyły się mocno zaprzyjaźnić. Sonia miała jeszcze skończyć kurs ostatniej grupy zaawansowanych w angielskim – cztery tygodnie. Przyszedł jeszcze jeden list od Katii. Pisała, że Gandża ma poważne problemy w pracy, bo zmienił się jego szef, i bardzo martwią się o przyszłość. Nie mogło chodzić o dyrektora przedsiębiorstwa komunikacyjnego, w którym był zatrudniony, bo tym na pewno by się nie martwili. To musiało znaczyć, że nastąpiła groźna dla niego zmiana w leningradzkim NKWD. Natychmiast napisała do siostry, próbując między słowami zadać kilka pytań, lecz odpowiedź nie nadchodziła. Im dłużej to trwało, tym bardziej się bała. Brak odpowiedzi mógł oznaczać, że Katię i jej męża aresztowano. Pod koniec czerwca była ostatnią wojenną tłumaczką w Murmańsku. Wracała z pracy do domu, kiedy zatrzymał się obok niej jeep NKWD. Podeszli dwaj czekiści. – Buriagina? Sofia Aleksandrowna? – Tak. – No to prosimy z nami. Już prawie byśmy o was zapomnieli. Pomyślała, że ma to związek z Gandżą i Katią. Okazało się, że chodzi o coś zupełnie innego. 1 Tania Sawiczewa trafiła do sierocińca i została ewakuowana z miasta. Mimo troskliwej opieki i dobrego odżywiania zmarła 1 lipca 1944 roku. Jej i wszystkim zmarłym z głodu w Leningradzie poświęcony jest pomnik nad Ładogą, na początku „Drogi życia”. Są to wykute w wielkich kamieniach kartki notatnika Tani z zapisem umierania jej rodziny.

GENERALISSIMUS Sierpień 1945 Wracał z konferencji w Poczdamie. Pociąg jechał szybko i na całej 1923-kilometrowej trasie nigdzie się nie zatrzymywał. Po drodze czuwało nad bezpieczeństwem wodza 17 000 żołnierzy wojsk NKWD i 1515 pracowników operacyjnych po cywilnemu. Każdego mostu, w zależności od jego rozmiarów, pilnowało od 5 do 12 czekistów. Trasę przed i za pociągiem Stalina patrolowało 8 pociągów pancernych, po dwa w ZSRR i Polsce oraz cztery w Niemczech. 16 kompanii wojsk NKWD pilnowało linii telefonicznych, 7 samolotów strzegło nieba nad pociągiem. 3 samoloty, w tym amerykańska dakota, były do dyspozycji, gdyby chciał zmienić środek transportu. W Polsce każdego kilometra trasy strzegło od ośmiu do dziesięciu ludzi. Po szturmie Berlina i podpisaniu przez Niemcy kapitulacji partia nadała mu stosowany w czasach caratu tytuł generalissimusa. Cztery ciemnozielone wagony kolejowe, które miał do dyspozycji, także były carskie; należały niegdyś do Mikołaja II, którego wraz z rodziną Lenin kazał zamordować w Jekaterynburgu. Siedział nad mapami przy wielkim intarsjowanym stole w wagonie gabinetowym. Oprócz wagonu z kaplicą, który przebudowano na pokój i sypialnię dla osobistych ochroniarzy wodza, niewiele tu zmieniono od czasów sprzed rewolucji. Tylko zamiast zdjęć rodziny cesarskiej – naprzeciwko obrazu przedstawiającego bitwę pod Połtawą w 1709 roku – wisiał portret Lenina. Zwycięstwo pod Połtawą uczyniło z Rosji potęgę europejską. Pomyślał, że można by teraz dodać obraz pokazujący flagę z sierpem i młotem na dachu Reichstagu. Armia Czerwona wygrała wyścig do Berlina, zdobyła go, zanim przyszli alianci. Kosztowało to morze krwi, ale opłaciło się. Żeby zrobić znane później historyczne zdjęcie, Reichstag nie był ostrzeliwany przez artylerię, co kosztowało życie wielu czerwonoarmistów. Gdyby artyleria zmieniła budynek w kupę gruzów, zdjęcie nie wyglądałoby tak dobrze. Ogromny efekt propagandowy! Mimo że kraj był straszliwie zniszczony przez wojnę, było już jasne, że zwycięstwo uczyniło z ZSRR potęgę światową. Ściany wagonu wyłożone boazerią i kurdybanem obstawione były oszklonymi szafami, w których pełno było słowników, encyklopedii, atlasów i map. Tylko kraje na tych mapach i na wielkim globusie miały już inne kształty. Wracał z Poczdamu zadowolony. Uzyskał wszystko, na czym mu zależało. Połowa z 20 miliardów dolarów reparacji wojennych przypadła Związkowi Radzieckiemu. Płatne w materiałach i towarach przydadzą się przy odbudowie kraju, a część niemieckiej floty wojennej i handlowej pomoże uczynić z Rosji potęgę morską. Churchill nalegał, żeby te statki i okręty zatopić. Niech sobie zatapia te, które przypadły Anglii! Proszę bardzo… W kwietniu zmarł Roosevelt, nowym prezydentem USA został Harry Truman, a w czasie trwania konferencji Churchill przegrał wybory do parlamentu i na stanowisku premiera zastąpił go Clement Attlee. Z Wielkiej Trójki pozostał tylko on, Stalin. Trumana nazywał w myślach sklepikarzem, Attlee był przeciętny i nijaki. Na stole leżały dwie mapy. Porównywał przedrewolucyjną mapę Rosji z nową, powojenną – Związku Radzieckiego. Odzyskał prawie wszystkie ziemie, które kiedykolwiek w przeszłości należały do imperium carów. Uśmiechnął się: brakuje tylko sprzedanej Amerykanom Alaski! W 1939 roku, już po wspólnym z Hitlerem rozbiorze Polski, obszar ZSRR liczył 21 377 tys. km kwadratowych. Teraz o ponad milion więcej – 22 402 tys. Ale, co ważniejsze, powstało „imperium zewnętrzne” składające się z państw satelickich

wobec ZSRR. Radziecka strefa okupacyjna Niemiec jest największa ze wszystkich. W przyszłości powstanie tam nowe państwo komunistyczne, całkowicie podporządkowane Stalinowi. Europa Północno-Wschodnia. Ustnikiem fajki wędrował nad Bałtykiem. Litwa, Łotwa i Estonia pozostają republikami ZSRR. Finlandia, ukarana za współpracę z Hitlerem, nie odzyskała tego, co utraciła w czasie wojny zimowej 1939–1940 roku. Południe też w porządku. W Jugosławii rządzą komuniści z marszałkiem Tito na czele. Komuniści są tam silni, a Tito w związku z tym jest zbyt niezależny, ale to dobry stalinowiec. Albania po upadku Mussoliniego wyzwoliła się sama, rządzi nią wierny generalissimusowi komunista Enwer Hodża. Rumunia, Węgry i Bułgaria – w czasie wojny sojusznicy Hitlera – teraz wyzwolone przez Armię Czerwoną znalazły się w strefie wpływów ZSRR. W Rumunii król zmuszony był postawić na czele rządu komunistę Petru Grozę. Kogo Związek Radziecki wyzwolił, ten jest już na zawsze jego. Powiedział to kiedyś wprost: „Kto okupuje terytorium, narzuca swój ustrój społeczny, tak daleko, jak może dotrzeć jego armia”. To pewnik, twierdzenie niewymagające dowodu, aksjomat Stalina, jak to niektórzy określają. W Czechosłowacji prezydentem jest Beneš, zawsze skłonny do przyjaźni ze Związkiem Radzieckim, a premierem został Clement Gottwald – komunista. Beneš z własnej inicjatywy oddał Związkowi Radzieckiemu część Ukrainy Zakarpackiej, która nigdy w przeszłości nie należała do Rosji. Polska. Tu było najtrudniej. Polscy komuniści, Bierut, Gomułka i inni, mają u siebie tak niewielkie poparcie, że bez ZSRR nie rządziliby nawet przez tydzień. Polska to od początku wojny wierny sojusznik Anglii i Francji. A jednak została przez nie porzucona! Przypomniał sobie pierwszy list od Churchilla, zaraz po najeździe Niemców, w czerwcu 1941 roku. Premier pisał, że Anglia gorąco popiera jego walkę z hitlerowcami na ziemi rosyjskiej. Napisał: „Na ziemi rosyjskiej”! Roosevelt, nie mający pojęcia o Europie, mógłby się tak pomylić, ale Churchill dobrze wiedział, że w tym czasie walki toczyły się jeszcze na ziemiach przedwojennej Polski. Ten sygnał musiał coś znaczyć! Dziś Zachód godzi się na granicę wzdłuż linii Curzona ze Lwowem po stronie radzieckiej i tylko domaga się w Polsce demokratycznych wyborów. Będą demokratyczne, jak najbardziej! Według standardów radzieckich. Komunistów polskich w Moskwie nazwał Związkiem Patriotów Polskich. To dobrze brzmi na Zachodzie. PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego został tak nazwany, żeby się kojarzył z Francuskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego. W polskim rządzie wicepremierem jest przedstawiciel burżuazyjnej Polski Stanisław Mikołajczyk. Zachód protestował, kiedy w czasie moskiewskich rozmów z Mikołajczykiem toczył się „proces szesnastu”. Sierow zwabił ich na rzekome negocjacje z Rosjanami, aresztował i wywiózł do Moskwy. Oskarżono o dywersję przeciwko Armii Czerwonej wicepremiera Jankowskiego, delegata rządu londyńskiego na kraj, Leopolda Okulickiego, głównodowodzącego Armii Krajowej i czołowych przedstawicieli partii i stronnictw polskich. Wystarczyło obiecać, że wyroki będą łagodne, żeby przycichł cały ten krzyk na Zachodzie. Istotnie, jak na warunki radzieckie, były łagodne: 10, 8, 5 lat więzienia. Trzech uniewinniono, nikogo nie skazano na śmierć. Jednak trzej skazani już nie wrócili. Jasiukiewicza zamordowano w więzieniu, Okulickiego i Jankowskiego zapewne również. A ci, którzy wrócili po latach, poszli do więzień w Polsce Ludowej. Tych ludzi Churchill i Roosevelt uważali za legalnych przedstawicieli państwa polskiego, uprawnionych do rozmów w sprawie tworzenia rządu. A on wsadził ich do więzienia! Sprawdzał: Jak zareaguje demokratyczny świat?

I świat się z tym pogodził. Twierdził, że od Polski życzy sobie wyłącznie tego, żeby była przyjazna wobec ZSRR. Polskę przesunął na zachód. Miał ważny powód, żądając dla niej części terytorium dawnych Niemiec do Odry i Nysy Łużyckiej i części Prus Wschodnich. Nie tylko chodziło o to, żeby uchodzić za dobroczyńcę i przyjaciela Polski. Przewidywał, że w przyszłości te ziemie staną się zarzewiem konfliktu z Niemcami. A wtedy Polska, jakakolwiek by była – biała czy czerwona – będzie musiała starać się o poparcie Moskwy. I tym samym będzie od niej zależna. Teraz, w 1945 roku, nie myślał już o niesieniu rewolucji na Zachód, lecz o rozszerzeniu na zachód imperium rosyjsko-radzieckiego. Dwa lata temu rozwiązał Międzynarodówkę Komunistyczną, dzieło Lenina. To była cena za dostawy w ramach aktu lend-lease i miało być sygnałem, że wyrzeka się rozprzestrzeniania komunizmu w świecie. Nawiązał stosunki z Cerkwią prawosławną, nawet zawarł z nią coś w rodzaju konkordatu. To też – za lend-lease. Ale chodziło mu także o pomoc Cerkwi w budzeniu patriotyzmu i o pokazanie Zachodowi, że ZSRR zapewnia wolność wyznania swoim obywatelom. Tak, sprawy w Europie są nieźle uporządkowane. Celowo i demonstracyjnie pozostawiał aliantom zachodnim wolną rękę w rejonach ich interesów. Kiedy Brytyjczycy w Grecji rozprawiali się z tamtejszymi komunistami, nie protestował. Moskiewska „Prawda” nie napisała o tym ani słowa. Uważał, że w zamian ma prawo żądać niewtrącania się w sprawy jego obszaru wpływów. Od początku wojny przeszedł długą drogę. Spotkania z prezydentem Stanów Zjednoczonych i premierem angielskim w Teheranie, dwie wizyty Churchilla w Moskwie, konferencja w Jałcie – dały mu gruntowną wiedzę o intencjach aliantów i o tym, czego można się po nich spodziewać w przyszłości. Wkrótce po 22 czerwca 1941 roku, po inwazji Niemiec na ZSRR, zrozumiał, jak bardzo Churchillowi zależy, żeby Rosja nie dała się pokonać Hitlerowi. Od samego początku rozmów z Brytyjczykami, a potem z Amerykanami, domagał się utworzenia drugiego frontu w Europie. W 1942 roku Mołotowowi udało się w Waszyngtonie uzyskać przyrzeczenie Roosevelta, że front powstanie jeszcze przed końcem roku. Potem, chociaż z zastrzeżeniami, zgodził się na ten termin również Churchill. Kiedy frontu nie było w 1942 ani w 1943 roku, mógł to wykorzystywać do wywierania nacisku na zwiększanie dostaw materiałów wojennych. Dostawał ich coraz więcej i domagał się jeszcze więcej. Skoro Ameryka mogła dawać sprzęt wojenny Anglii i innym krajom walczącym z Hitlerem, to czemu nie żądać więcej dla Związku Radzieckiego? Dostawy samolotów stanowiły co najmniej 15 procent tego, co w czasie wojny wyprodukowali Rosjanie. Czołgi – 12 procent. Okręty i statki ponad 22 procent. Poza tym 189 000 telefonów polowych, 670 000 mil kabli, 44 000 obrabiarek do metalu (25 procent produkcji radzieckiej), 427 tysięcy samochodów – prawie dwukrotnie więcej niż w czasie wojny wyprodukował ZSRR! 2000 lokomotyw (ZSRR – 92 szt.) i 11 000 wagonów kolejowych (ZSRR – 1000 szt.). Do tego ogromne ilości innych materiałów i żywności. A przecież dostawy dla Anglii były jeszcze większe. I były dostawy dla innych krajów. Rozmiary pomocy amerykańskiej uzmysłowiły mu gospodarczą potęgę Stanów Zjednoczonych. Lecz czy Ameryka potrafiła ją wykorzystać politycznie? Śmiał się z Amerykanów: Mieć tak potężne narzędzie wpływu na ZSRR i nie wykorzystać go! Po zwycięstwie pod Stalingradem, a potem jeszcze bardziej po Kursku, jego znaczenie wśród aliantów stale rosło. Dawny sojusznik Hitlera w oczach Zachodu został koalicjantem dwóch największych potęg świata. Roosevelt pragnął, żeby po wojnie trzy wielkie mocarstwa, lub z Chinami – cztery, sprawowały w świecie rolę policjantów, niedopuszczających do żadnych lokalnych wojen. Roosevelt chciał, żeby w Europie nie tylko Niemcy zostały pozbawione armii,

lecz także inne kraje. Jako przykład wymienił Francję, Rumunię i Polskę! Świetny pomysł, szkoda, że niewykonalny; Churchill od razu zaprotestował. Nawet odkrycie grobów polskich oficerów w Katyniu nie pogorszyło stosunków z USA i Anglią. Więc kontynuował politykę „katyńską”. Latem 1944 roku nie tylko nie pomógł powstańcom w Warszawie, ale i nie pozwolił aliantom, którzy wspierali ich zrzutami broni, lądować po swojej stronie frontu. Zdobycie przez Berlinga przyczółka na Czerniakowie i trochę radzieckich zrzutów pod koniec powstania, kiedy toczyły się już rozmowy o kapitulacji, miało w jego zamyśle tylko przedłużyć walki w Warszawie. Nie pomylił się. Polacy na chwilę uwierzyli, że Rosjanie lada dzień wejdą do stolicy, zerwali rozmowy o kapitulacji i walczyli dalej. O to właśnie chodziło. Żeby zginęło ich jak najwięcej! A mimo to sojusznicy powierzyli mu później rolę rozjemcy między polskimi komunistami a przedstawicielami rządu londyńskiego! A Wschód? Toczy się wojna na Pacyfiku. Amerykanom zależy na przystąpieniu Związku Radzieckiego do wojny z Japonią. Pozostały do wzięcia Port Artur i Dajren, południowy Sachalin i Wyspy Kurylskie. Nie dał się długo prosić. Pomoże. Mandżuria… Wagonem zatrzęsło i rzuciło. Przeraźliwy pisk i wstrząsy; pociąg gwałtownie hamował. Globus i butelka koniaku poleciały ze stołu na podłogę. Co się dzieje? Stalin zadrżał. Byli na terenie Polski, czy to zamach? Do wagonu wpadło kilku ochroniarzy. – Na podłogę! Towarzyszu Stalin, na podłogę! Pod Carycynem w czasie wojny domowej jedyny raz w życiu znalazł się pod ostrzałem, ale tam był w pociągu pancernym. Rzucili się z bronią do okien, nie wiedzieli, co się stało. Generał Własik, szef ochrony, w podkoszulku i z szelkami opadającymi na kolana, z pistoletem w dłoni rzucił się do drzwi wagonu i wyskoczył w biegu. Przeraźliwy zgrzyt hamulców narastał, pociąg zwalniał i po chwili stanął. Wszystkich odrzuciło w przeciwną stronę. Leżał na dywanie i oczekiwał najgorszego. – Coś się dzieje na przejeździe! – wołał jeden z ochroniarzy. Dwaj wyskoczyli z wagonu. Stalin pozbierał się z podłogi i odetchnął z ulgą. Ale czy niebezpieczeństwo minęło? Patrzył przez okno. Od strony lokomotywy biegł Beria. Podszedł do okna. – Ciężarówki zablokowały przejazd. Dwie się zderzyły, trzecia wpadła na te dwie, leży na boku. Jeden kierowca nie żyje, dwaj są ranni. – Czyje ciężarówki? – Nasze, wojskowe. Kierowcy musieli być pijani, nie reagowali na sygnały. Moi ludzie strzelali, ale nie udało im się zatrzymać idiotów. Zdaje się, że urządzili sobie wyścigi kompletnie pijani… Beria wsiadł do wagonu, usiadł przy stole, ręce mu się trzęsły. Pociąg szarpnął i ruszył powoli do tyłu. – Prowadzimy śledztwo – powiedział. – Za parę minut będą czołgi, zepchną ciężarówki z torów. Wtedy przejedziemy. – Zamach! – Możliwe. – Beria podniósł z dywanu butelkę koniaku i nalał sobie szklankę. – W każdym razie ktoś zawinił. – Wypił duszkiem. – Te ciężarówki nie miały prawa dostać się na przejazd. Nawet jeśli to nie był zamach, to… Nie mam słów… – Karygodne – warknął Stalin. – Tylu ludzi, tyle środków dla zapewnienia bezpieczeństwa i coś takiego! – Podniósł głos. – Jesteśmy w Polsce! Tutaj wciąż działają bandy Armii Krajowej. Czym wy się właściwie zajmujecie, towarzyszu Beria? Co to za ochrona! –

W żółtych oczach Stalina Beria dostrzegł nieskrywaną wściekłość. – Co z AK na Suwalszczyźnie i w Białostockiem? Akcja likwidacji zakończona? – pytał Stalin. – Prawie. Abakumow depeszował, kiedy jeszcze byliśmy w Berlinie. Przeczesano cały teren, lasy… Zatrzymano siedem tysięcy ludzi. Po śledztwie aresztowano pięciuset dziewięćdziesięciu dwóch. Kilkudziesięciu miało broń. – Tylko pięćset dziewięćdziesiąt dwie osoby?! – Wszystkich kazałem rozstrzelać. – Kto się tym zajął? Ukryto groby porządnie? – Gorgonow ze Smiersza i Zielenin z kontrwywiadu 3. Frontu Białoruskiego. To dobrzy czekiści, doświadczeni. – Gorgonowa znam… – Stalin zapalił papierosa i powoli się uspokajał. Obaj milczeli. Pociąg zwolnił i stanął, po czym ruszył w przeciwną stronę. Nabierał szybkości. Po chwili Stalin i Beria zobaczyli niestrzeżony przejazd kolejowy, przy którym czołgi zepchnęły do rowu ciężarówkę, amerykańskiego studebackera, na dwie pozostałe. W promieniu dwustu, trzystu metrów kilkuset żołnierzy NKWD szło przez pola i zarośla z karabinami gotowymi do strzału. Kilku kolejarzy i cywilów stało z rękami wzniesionymi do góry pod lufami pepesz żołnierzy NKWD. * Generałowie Gorgonow i Zielenin byli rzeczywiście dobrymi fachowcami. Grobów 592 zamordowanych Polaków, w tym 27 kobiet i 15 nieletnich – nigdy nie odnaleziono. * Kilka dni później, kiedy Stalin był już w Moskwie, świat dowiedział się, że 6 sierpnia Amerykanie zrzucili bombę atomową na Hiroszimę. Zginęło 90 000 ludzi, następne tysiące miały umrzeć na skutek napromieniowania. 9 sierpnia druga bomba zabiła 70 000 ludzi w Nagasaki. Już w czasie konferencji w Poczdamie Truman poinformował Stalina, że Stany Zjednoczone posiadają broń o niezwykle wielkiej sile rażenia. Udawał, że nie bardzo wie, o co chodzi. Ale dobrze wiedział. Od 1943 roku Rosjanie także pracowali nad bombą atomową. O pracach Amerykanów wiedzieli dużo więcej, niż mógł przypuszczać ich prezydent. Stalina zaskoczyło jednak, że bomby użyto tak szybko, i nie doceniał dotąd w pełni jej straszliwej mocy. Uznał, że w gruncie rzeczy te dwie bomby wymierzone były przeciwko niemu. Amerykanie pokazali swoją przewagę. Straszyli. Należało natychmiast przyspieszyć radzieckie prace nad bombą. Sprawie nadano najwyższy priorytet i nieograniczone środki. Kierownictwo nad radzieckim programem atomowym powierzył Berii.

ŚLEDZTWO Murmańsk, lato 1945 Było bardzo ciepło i zbierało się na burzę. W celi panował zaduch. Na trzydziestu metrach kwadratowych stało czterdzieści pięć kobiet. Z trudem oddychały. Pot spływał im po twarzach i plecach. Mijał szósty dzień od aresztowania Soni, a nikt jej dotąd nie przesłuchiwał. Kobiety były wojennymi tłumaczkami z Murmańska. Nigdzie nie wyjechały. Już na pierwszej stacji za miastem czekiści wyciągali je z pociągu i wieźli ciężarówkami do aresztu obwodowego NKWD. W sąsiednich celach siedziały wszystkie pozostałe. W dzień musiały stać i tylko najsłabsze i chore, po cztery na zmianę, zasłonięte w środku celi przez pozostałe, siadały na podłodze – na kilkanaście minut. W celi było dziesięć prycz, po dwie jedna nad drugą, i nocą spało na nich dwadzieścia kobiet. Reszta kładła się na ziemi na brudnych materacach i było tak ciasno, że trudno było obrócić się na drugi bok, nie budząc sąsiadek. Rano strażniczki wyprowadzały je w grupach po dziesięć do umywalni i ubikacji. Dawały im dziesięć minut. Ledwie zdążyły się trochę opłukać. Nie miały bielizny na zmianę ani możliwości przeprania czegokolwiek. Żadnych spacerów na zewnątrz. Kąpiel raz na tydzień. W ciągu dnia ubikację zastępował żeliwny kocioł z pokrywą w kącie celi. Jadły na stojąco z niedomytych blaszanych misek. Sonia przez pierwsze dwa dni nie mogła niczego przełknąć. Od rana strażniczki wyprowadzały na przesłuchania. Gdy stawały w drzwiach, zapadała pełna napięcia cisza. Bardzo cicho, żeby nie było słychać w sąsiednich celach, wywoływały nazwiska. Mała i chuda, zwana przez więźniarki Myszką, miała dziwny zwyczaj. Podawała tylko pierwszą literę nazwiska. – Na literę „em” – mówiła szeptem. Wtedy z celi odzywały się pytania: – Matronowa? – Mikulina? – Majak? – Chodź – mówiła Myszka, kiedy padało właściwe nazwisko. Wracały z przesłuchań późno wieczorem albo nad ranem. Czasem pobite do nieprzytomności przywlekały je do celi strażniczki. Miały połamane żebra, powybijane zęby, podbite oczy, krwawiące usta i nosy. Jedna nie widziała na jedno oko, inna ogłuchła. W nocy jęczały, mówiły przez sen i płakały. Niektóre opowiadały o szczęśliwych chwilach przed wojną, o romansach, o dzieciach. Sonia była przerażona. Za co? Za co spotyka ją taka kara? To pytanie wciąż pojawiało się w ich rozmowach. Wszystkie należały do partii, wierzyły w komunizm i wielbiły Stalina. I nie zrobiły niczego złego. Więc za co spotyka je takie poniżenie i cierpienie? Po raz kolejny jej życie się zawaliło. Teraz już nie miała wątpliwości, że Katia i Gandża zostali aresztowani. Niemożliwe, żeby Katia nie odpisała, gdyby była na wolności. Nie po takim liście, w którym dawała do zrozumienia, co im grozi. Nie przez tak długi czas. – Najlepiej od razu się do wszystkiego przyznaj – radziła Masza Zarubina. – Przynajmniej nie powybijają ci zębów. Wszystkie zostałyśmy zwerbowane do wywiadu amerykańskiego lub angielskiego. Po wojnie miałyśmy nawiązać kontakty z wojskowymi i działaczami partyjnymi jak najwyższych szczebli i informować swoich mocodawców o obronności i gospodarce kraju. Mieli nam za to płacić duże sumy w dolarach i funtach. Staraj się domyślić, co chcą usłyszeć,

i tak zeznawaj. I tak nie wytrzymasz bicia, nawet nie próbuj. Sonia była prawie gotowa tak właśnie postąpić. W zaduchu i ciasnocie, w tych nieludzkich warunkach czuła się upokorzona i załamana. – Towarzyszki, to jest nasze partyjne zadanie – przemawiała Tanka Muromcewa. – Czy zdradziłyście ojczyznę czy nie, musicie się do tego przyznać. Nasza propaganda wykorzysta to w celu wywołania w ludziach nienawiści do kapitalistów i obudzenia czujności wobec wroga. Wojna się skończyła i teraz kapitaliści, jak dawniej, chcą nas zniszczyć. A naród stracił czujność i jeszcze nie rozumie, że zachodni sojusznicy już nie są przyjaciółmi. Musimy się poświęcić. Musimy to przecierpieć. Dla partii, dla towarzysza Stalina, dla dobra komunizmu w ZSRR! Tanka mówiła jak na wiecu, a Sonia zastanawiała się, czy myśli tak naprawdę, czy tylko udaje – w nadziei, że inne doniosą o tym śledczym, co może sprawi, że jej wyrok będzie łagodniejszy. Po takich wystąpieniach w celi wybuchały kłótnie. Nie wszystkie chciały się poświęcić dla partii i Stalina. Ciasnota wywoływała agresję. Raz nawet kilka się pobiło. W południe zazgrzytał klucz w zamku. W drzwiach stanęła Myszka. – Na literę „be” – powiedziała. – Buriagina? – Chodź. Szły długim korytarzem, Myszka wciąż podzwaniała pękiem kluczy. Zza zakrętu korytarza dobiegło podobne dzwonienie. Myszka chwyciła ją za ramię i zatrzymała. – Twarzą do ściany! Z przeciwka szło kilka więźniarek ze strażniczkami. Kiedy minęły Sonię, Myszka szarpnęła ją i poszły dalej. Wepchnęła ją do pokoju przesłuchań i zamknęła drzwi. Wewnątrz nie było nikogo. Gołe ściany, biurko, krzesło i brązowa metalowa szafa. Naprzeciw biurka, daleko pod ścianą, stołek. W oknach tak samo jak w celach: kraty i ukośne blaszane blendy. Sonia usiadła na stołku, oddychała z ulgą po zaduchu celi i odpoczywała po wielogodzinnym staniu. Śledczy przyszedł po kilku minutach. Był masywny, łysiejący, z małymi oczami w nalanej twarzy. Usiadł, zapalił, rozłożył papiery. Długo temperował ołówek, w milczeniu spoglądał na Sonię i wzdychał, jakby wykonywał jakąś ciężką pracę. – Sofia Aleksandrowna Buriagina? Skinęła głową. – Kto cię zwerbował do wywiadu brytyjskiego? Trzęsła się ze strachu, ale nie odpowiadała. – Kapitan Jenkins, przecież wiemy. – Nie. Nikt mnie nie zwerbował. – Miałaś razem z Martową stworzyć w Leningradzie siatkę szpiegowską działającą dzięki jej znajomościom w wojsku i twoim w partii i administracji. Inne już to nam opowiedziały, ty tylko musisz podpisać, i wtedy damy ci spokój. Jedne dostaną w łeb, a inne przeżyją. Chyba chcesz żyć? Soni przemknęło przez myśl, że za chwilę na wszystko się zgodzi, podpisze i przez nią inne zostaną zabite. To ją przeraziło. Nie! Nie może tego zrobić. Jak mogłaby z tym później żyć? Jeszcze teraz paliło ją wspomnienie poniżenia, jakie czuła, kiedy wobec partii wyrzekła się własnych rodziców. To byłoby jeszcze stokroć gorsze, gdyby teraz przez jej zeznania zabito niewinne kobiety. Wstał zza biurka i stanął nad nią. Pachniał wodą kolońską i dymem papierosowym. – Mów, dziwko, bo zatłukę! Nie mam czasu. Mów! Kto cię zwerbował? Milczała i po chwili jednym uderzeniem w twarz zwalił ją ze stołka. Upadła, skuliła się na ziemi i zasłaniała rękami. Kopnął ją w twarz i jeszcze raz w brzuch. Usłyszała, że odchodzi

i siada za biurkiem. Poczuła krew w ustach. Z trudem chwytała oddech, szumiało jej w uszach. Powoli podniosła się i usiadła na stołku. – No co, burżuazyjna szmato? Łajdaczyłaś się przecież z tym Jenkinsem. Będziesz mówić czy mam ci jeszcze przyłożyć? Patrzyła na niego i pomyślała, że nie jest trudno wielkiemu, silnemu mężczyźnie pobić kobietę. Bohater! Na froncie na pewno nie był. Jak takie ludzkie „g…” może w ten sposób mówić o George’u i o niej! Ogarnął ją gniew i nagle przestała się bać. Wstała, podeszła do biurka, oparła się rękoma o blat. Czuła, jak krew dudni jej w skroniach. – Jak śmiesz tak do mnie mówić! Jakim prawem mnie tu trzymacie sześć dni bez decyzji prokuratora? Bez przedstawienia zarzutów? To bezprawie! – Zobaczyła w jego oczach zdumienie, zaniemówił. Już nie mówiła lecz krzyczała: – Zabiliście mi matkę i ojca i możecie mnie zabić. Zabijcie! Ale konstytucja zapewnia mi nietykalność osobistą, jak każdemu obywatelowi ZSRR. Jak śmiesz mnie bić ty… ty… gnido! Ktoś dotknął jej ramienia. Nie zauważyła, że do pokoju wszedł ktoś jeszcze. – Spokojnie, Buriagina. Spokojnie… Tylko nie pobij mi towarzysza Slepkowa! My tu czasem stosujemy nacisk fizyczny wobec wrogów komunizmu, ale jeszcze nigdy podejrzany nie pobił śledczego. I to kto? Taka delikatna kobieta! Stał przed nią barczysty blondyn w mundurze majora służby bezpieczeństwa. Uśmiechał się szeroko. Miał wielkie, niebieskie oczy i wydatne, kobiece wargi. Twarz wydała się jej znajoma. – Towarzyszu majorze! – Śledczy zerwał się zza biurka. – Melduję, że ta… podejrzana… obraziła mnie, funkcjonariusza organów… w czasie wykonywania obowiązków służbowych. – No tak, sam słyszałem. Tak… Porozmawiamy o tym później. Idźcie teraz do siebie, Slepkow. Slepkow stuknął obcasami i wyszedł. – Siadaj, nie bój się. – Major przyglądał się jej uważnie i wciąż się uśmiechał. – To było bardzo odważne, ale bardzo niemądre. Bardzo. Mógł cię zabić. Pomyślała, że śmierć nie byłaby najgorsza. Otworzył szafę, wyjął z apteczki wodę utlenioną i gazę, podszedł i chciał przemyć jej rozciętą wargę. Odsunęła się gwałtownie, więc podał jej buteleczkę i zwitek gazy. – Nie bój się – powtórzył. – My się przecież znamy. Nie pamiętasz? Teraz sobie przypomniała. Spotykała go w porcie. Od pewnego czasu zawsze się jej kłaniał, ale nigdy nie podszedł i nie rozmawiali. Tylko zawsze długo na nią patrzył. Usiadł za biurkiem, otworzył tekturową teczkę. Przerzucił kilka stron. – Właśnie przeczytałem twoje akta. Ciekawe, bardzo ciekawe. Przez ponad trzy lata pobytu w Murmańsku byłaś zaledwie osiem razy na zebraniach partyjnych. Większość nieobecności nieusprawiedliwiona. – Kartkował akta. – Wniosek o wydalenie… nie zdążono już rozpatrzeć. Oboje rodzice wrogowie ludu. Ojciec dziesięć lat bez prawa do korespondencji, a ciebie nie tylko nie wyrzucają z partii, ale jeszcze kończysz studia i dostajesz pracę w wydawnictwie? Bardzo ciekawe! Jak to możliwe? A potem jeszcze przysyłają cię tutaj, na spotkanie z ludźmi z Zachodu? Ktoś cię musiał bardzo popierać w Leningradzie. I to ktoś wysoko. Natychmiast zrozumiała, że to Parszyn. Aż dziwne, że dotychczas nie przyszło jej to do głowy. Zawsze przecież wiedział, co u niej, zanim mu jeszcze powiedziała. Wcale się nie zdziwił, kiedy powiedziała, że dostała pracę w wydawnictwie, a potem że ją wysyłają do Murmańska. Więc Parszyn zmieniał jej życie, nic jej o tym nie mówiąc. Dziwny człowiek! Major przyglądał się jej uważnie. Kiedy przestawał się uśmiechać, jego oczy zachodziły

mgłą. Miała wrażenie, jakby przenikał jej myśli, jakby usiłował ją hipnotyzować. – No, mniejsza z tym – powiedział. – Mamy teraz większy problem. Ach, byłbym zapomniał się przedstawić. Aleksandr Stiepanowicz Lejtin. Jestem szefem tutejszego NKWD. Nie będę cię bił. Ja nikogo nie biję, ale musisz mi coś dać. Nie rozumiała. – Jakieś zeznanie – tłumaczył. – Cokolwiek. Zrozum, muszę się wykazać jakimiś wynikami w pracy z tobą. Niech się przekonają, że zeznania można uzyskiwać bez tych średniowiecznych metod. Znalazłaś się w trudnej sytuacji i musisz znaleźć wyjście, inaczej zginiesz. Przemyśl to. Coś musisz wymyślić. Ja też postaram się coś wymyślić. – Przerwał i długo patrzył na nią w milczeniu. – Zrobimy tak: teraz odeślę cię do celi, a jutro znów się spotkamy. Nie bój się, chcę ci pomóc. Znów się uśmiechał. Wiedziała, że to niemożliwe, ale miała dziwne wrażenie, że ta jego życzliwość nie jest udawana. Wezwał Myszkę, coś do niej cicho powiedział. Strażniczka wyprowadziła ją z pokoju, szły korytarzami i spostrzegła, że idą do innej części budynku. – Stój! Otworzyła stalowe drzwi i popchnęła ją do środka. Była w jasnej i czystej celi z czterema pryczami. Patrzyły na nią dwie kobiety, tłumaczki, znajome z widzenia. – Sonia Aleksandrowna Buriagina. – Wyciągnęła rękę. – Ciii…cho – wyszeptała jedna z nich. – Tu nie wolno głośno mówić. – Nastia Maroni. – Nina Skworcewa. – Ściskały jej dłonie na powitanie. – Na ścianie wisi regulamin, przeczytaj. Sonia zerknęła na regulamin w ramkach, ale nie miała najmniejszej ochoty go czytać. Usiadła na pryczy. – Nie wolno! – szeptały. – W dzień nie wolno siadać ani leżeć na pryczach. Usiadła na podłodze pod oknem, objęła kolana ramionami i zamknęła oczy. Usłyszała, jak za oknem nagle zaszumiało; lunął deszcz. Od razu zrobiło się chłodniej. Powietrze stało się rześkie i pachnące. Jakie to szczęście, że nie musi już być w tej koszmarnie zatłoczonej celi. Bardzo pragnęła zostać sama ze swoimi myślami. Zdarzyło się tyle rzeczy… Ten dziwny major i czysta cela… Ten jej niespodziewany przypływ odwagi i nienawiści. Jeszcze nigdy w życiu nie zachowała się tak jak wobec tego Slepkowa. Nigdy nie zachowała się tak agresywnie. Dziesięć lat bólu, utrata najbliższych, lata strachu, upokorzeń i kłamstw – wszystko to zapaliło się w niej w tej jednej chwili. Przedtem nigdy do nikogo nie czuła nienawiści. A teraz… Ale właściwie do kogo? Do tego Slepkowa? To przecież tylko mało ważny trybik machiny przemocy. Chociaż? Właśnie na tysiącach takich ludzi opiera się system. Jeszcze teraz na wspomnienie Slepkowa cała się trzęsła. Zrobiło jej się lepiej, gdy pomyślała o tym, jak się zachowała. Przez chwilę czuła się wolna. Wolna w więzieniu! Dzięki temu, że nie pozwoliła sobie niczego narzucić, poczuła się wolna! Mieli tak ogromną przewagę; więzienia, kraty, karabiny, setki tysięcy czekistów, łagry… Mogli ją torturować i zabić, a jednak nie poddała się. Więc to jest wolność? Tego nikt nie może jej odebrać. Tego w ogóle nie można odebrać człowiekowi, jeśli tylko ma dość siły. Ale czy wytrzymałaby bicie, gdyby nie zjawiła się ta nieoczekiwana pomoc? George na pewno podobnie by się zachował wobec bezprawia. George, George! Gdzie jesteś? Jak to dobrze, że nie wiesz… Tak, może to od niego nauczyła się tej wewnętrznej wolności. To również tak

bardzo jej się w nim podobało. Tak mało wolności znajdowała w sercach ludzi w swoim kraju. Wstała i próbowała zobaczyć choć skrawek świata za kratami, ale blendy zasłaniały wszystko. Tylko w górze szary kawał nieba. Lecz gdy bardzo mocno przycisnęła twarz do szyby, spostrzegła, że z boku część blachy jest zagięta. Zobaczyła niewielki fragment podwórza i bramę wjazdową, obok której w strugach wody lejącej się z nieba rosła wielka kałuża. Sonia była tak spocona i brudna, że bardzo zapragnęła znaleźć się tam, w tym deszczu. * Następnego dnia rano szła z Myszką na przesłuchanie. To był inny pokój niż wczoraj, Lejtin już tam był. Na biurku stał porcelanowy czajniczek, talerz z ciasteczkami, filiżanki, cukierniczka i nieduże zdjęcie w ramce. Kiedy wchodziła, zauważyła, że to starsza kobieta i mężczyzna w mundurze. Przytuleni i uśmiechnięci, zapewne rodzice majora. Nie było stołka dla przesłuchiwanego, lecz wygodne krzesło z podłokietnikami. I nie stało daleko pod ścianą lecz tuż przy biurku. – Herbaty? – usiadł na blacie bardzo blisko niej. – Dziękuję. – A może kawy? Możemy zamówić. – Nie, dziękuję. – Rozumiem. Nie chcesz niczego od swojego oprawcy. Tylko mnie nie zwymyślaj! Slepkow gnida! Cha, cha, cha! – Śmiał się jak z najlepszego żartu. Naprawdę go to bawiło. – Powinnaś stać się sławna jak Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych długi i szeroki. No, zdaje się, że Slepkow nikomu się nie pochwalił. Ja także nie mam zamiaru rozpowszechniać tej historii. – Spoważniał. – Nie mam dobrych wiadomości, niestety. – Wrócił za biurko i otworzył teczkę z dokumentami. – Zapewne wiesz, że twój ojciec… nie żyje? – Patrzył na nią uważnie, z troską. Poczuła, jakby coś ciężkiego spoczęło w jej sercu. Od dawna wiedziała… lecz tliła się w niej przecież jeszcze jakaś iskierka nadziei. – Został rozstrzelany 15 grudnia 1936 roku. Zacisnęła dłonie na oparciach krzesła i wzięła głęboki oddech. – A matka? – Matka? Przecież zmarła na zapalenie płuc, musiałyście dostać zawiadomienie. – Tak, ale wiem, że to nieprawda. Została zabita. – Nie mam tu nic na ten temat. – Przerzucił kilka kartek. – Nie, nie ma nic więcej… Bała się spytać o Katię. Patrzyła na niego i nie mogła się zdecydować. Może jeśli zapyta, będzie to znaczyło, że wie o jakichś jej i Gandży przestępstwach. – Ale najgorsze – powiedział – to sprawa twojej siostry. Jekatierina Aleksandrowna Gandżarowa, prawda? Skinęła głową. – Niestety, oboje także nie żyją. Przykro mi. Wiesz, że jej mąż był spekulantem na dużą skalę. Kiedy przyszli go aresztować, w ich domu było kilku jego ludzi. Któryś wyciągnął broń, wybuchła strzelanina, zginęło dwóch czekistów, kilku było rannych. Twoja siostra i jej mąż zginęli. Wszyscy jego ludzie także. To świeża sprawa, sprzed kilku tygodni, było o niej głośno w Leningradzie. No… nie płacz. Tak, to straszne, życie jest podłe. – Przysunął w jej stronę filiżankę herbaty. Dotknął ramienia. – Napij się, to ci pomoże. Soni zakręciło się w głowie, czuła, że za chwilę zemdleje. Wszyscy zginęli w strzelaninie? Akurat! Gandża miał konszachty z wysoko postawionymi czekistami. Mogli się obawiać jego zeznań, więc wszystkich zabili. Teraz została już zupełnie sama. Poczuła się

straszliwie samotna i opuszczona. – Tak, teraz jesteś już zupełnie sama. – Znów czytał w jej myślach. – Kapitan Jenkins odjechał i nie wróci. Nikt ci już nie pozostał. Ja jestem teraz jedynym przyjaznym ci człowiekiem na tym świecie. Poczuła do niego odrazę. Jakby tym udawanym współczuciem dotknął jej odartego ze skóry ciała. – Czemu właściwie mówicie mi na ty? – Znów ogarnął ją gniew. – Jakim prawem? Spostrzegła, że jest zmieszany. – Jakim prawem? Kiedyś ci powiem… albo sama zrozumiesz. Czemu nie wierzysz, że chcę cię ratować? Pracujemy nad waszą siatką od wielu miesięcy i właściwie wiemy już wszystko. Kilka kobiet zeznało, że zwerbował je Jenkins. Musiał więc i ciebie zwerbować. Przecież wiemy o waszym związku. Zresztą twoje koleżanki twierdzą, że sama mówiłaś im o pracy dla wywiadu. Już tylko kilka nie przyznaje się do winy. No… to nie potrwa długo. – Zastanawiam się, czy wy sami wierzycie w te brednie – powiedziała. – Czy nie przyszło wam do głowy, że to wszystko jest absurdalne? Sto pięćdziesiąt kobiet miałoby zdradzić? Wszystkie tłumaczki w Murmańsku? Wszystkie? Co do jednej?! Przecież należą do partii i całym życiem świadczą o swoim przywiązaniu do partii i do komunizmu. Jeśli one wszystkie zdradziły, to znaczy, że nikt w naszej ojczyźnie nie kocha swojego kraju. Nikt! Nikt nie chce komunizmu i każdy gotów jest zdradzić. Czy nie widzicie, że to nonsens? Wymusiliście zeznania torturami! Ale po co? – Ciekawe rozumowanie, ciekawe… – I słuszne. – I słuszne. Ale niezupełnie. Wszystkie misje wojskowe Amerykanów, w Moskwie, Władywostoku, Archangielsku i tu, w Murmańsku, prowadzą działalność wywiadowczą. To fakt bezsporny. Kilka tłumaczek doniosło nam o werbowaniu do obcych wywiadów już trzy lata temu. To nie są nasze wymysły. – To dlaczego siedzą wszystkie? Wiem przecież, że jesteśmy tu w komplecie. Donosicielki też zamknęliście. – Nie mówiły wszystkiego, a czasem kłamały. – Więc też zdradziły! – No tak. Ale czy nie rozumiesz, że nie chodzi o winę ani o prawdę? Powinnaś to rozumieć. – Więc o co chodzi? – Cóż? Trzeba pozbyć się pewnych ludzi. W imię ważniejszych celów. To polityka. – Chcecie się pozbyć niewinnych kobiet? Zabić je albo wysłać na lata do łagru? I nie wstydzicie się tego mówić tak otwarcie? – Ależ wstydzimy się! Ja w każdym razie wstydzę się bardzo. – No to gratuluję! – Patrzyła mu w oczy, a on uciekł wzrokiem. Wpatrywał się w zdjęcie na biurku. – Zostawmy te rozważania. Muszę spisać protokół. Wyjął papier i pióro, pisał szybko, jednak trwało to bardzo długo. Straciła poczucie czasu. Myślała o Katii i Gandży. Nie spytała o jego rodziców ani o Tanię, dziewczynkę, którą wzięli na wychowanie. Myślała o George’u. Jeżeli dziewczyny zeznały, że zwerbował je do wywiadu, to jeśli przyjedzie do Rosji, zostanie natychmiast aresztowany. Tak, teraz mogą mu wydać wizę wjazdową tylko po to, żeby go aresztować i zabić! Jak go ostrzec? Jeśli stąd wyjdzie, napisze i jakoś prześle list poza pocztą. Ale czy wyjdzie? I kiedy? Może powinna zeznawać, żeby ratować siebie, żeby móc uratować jego? Nie! Przecież i tak nie uniknie więzienia. I nie może

wydać na śmierć innych. Nawet za cenę jego życia. Nawet za cenę jego życia. Lejtin co jakiś czas robił przerwy, chodził po pokoju, patrzył na nią i znowu zaczynał pisać. Raz przerwał na chwilę. – Kochałaś tego Jenkinsa? – Nie wasza sprawa! – A więc tak, to było dla ciebie coś ważnego. Może myślisz, że jeszcze wróci? Lepiej niech nie próbuje. Jest na niego tyle kompromatu, materiałów kompromitujących, że wystarczy nie na jeden, lecz na kilka wyroków śmierci. Pomyślała, że znów odgadł, co myśli. – Teraz już nie odmówimy mu wizy wjazdowej. Wjedzie prosto do więzienia! Nie mogłaś sobie znaleźć jakiegoś Rosjanina? – Powiedzcie, co się stało z teściami mojej siostry i z dziewczynką, sierotą, która u nich mieszkała. – Nie wiem. Nic o tym nie ma w aktach, ale jeśli ci na tym zależy, sprobuję się czegoś dowiedzieć. – Byłabym wdzięczna. Uśmiechnął się i pisał dalej. Był już wieczór, kiedy skończył. Podał jej protokół. Zaczęła czytać. W milicyjnym żargonie opowieść o niej i George’u, o ich miłości – brzmiała pokracznie i koszmarnie. Było tam o tym, że ją uwiódł, zakochała się w nim, omotał ją, omamił i tak dalej. Rzuciła protokół na biurko. – Nie będę tego czytać. I nie podpiszę. – Ale to twoja jedyna szansa. Uwiódł cię, to jest jakaś okoliczność łagodząca. Nie chcesz żyć? Milczała. – Więc nie podpiszesz? To nie podpisuj. Trudno, jak nie dziś, to jutro… To bez znaczenia. * Następny dzień, inny pokój przesłuchań i znów na biurku Lejtina zdjęcie rodziców. Więc nosił je ze sobą wszędzie? Czekista nierozstający się ze zdjęciem rodziców i nieukrywający tego! To wydało jej się dziwne i trochę ujmujące. Tego dnia był ponury i szybko zauważyła, że jest pijany. Od razu zabrał się do pisania protokołu, pomrukiwał coś pod nosem, czasem przerywał i patrzył na nią tym dziwnym, zamglonym wzrokiem. Po godzinie przerwał, usiadł na blacie blisko niej i uśmiechał się. – Muszę ci coś wyjaśnić. Piszę twoje zeznania w taki sposób, żeby podkreślić jak najwięcej okoliczności łagodzących. Wyroki mogą być różne, chciałbym, żeby nie spotkało cię najgorsze. Usiłuję cię ratować. – Dlaczego? – Dlaczego, dlaczego! – Stukał palcami po blacie, zastanawiał się. – Widzisz… Ja jestem inżynierem, nie enkawudzistą. Zrobiłem dyplom w Instytucie Technicznym w Moskwie, a potem jeszcze przez prawie cztery lata studiowałem matematykę i fizykę. Nie ukończyłem, bo wybuchła wojna i ojciec zmusił mnie do podjęcia pracy w NKWD. Nie chciał, żeby mnie wzięli do wojska i żebym zginął gdzieś w śniegach Finlandii. Jest starym czekistą, zawsze chciał, bym poszedł w jego ślady. – Bawił się ołówkiem, patrzył gdzieś w bok przez chwilę zamyślony i nieobecny. – Dopóki żyła matka, udawało mi się tego uniknąć. Mama na początku lat trzydziestych, w okresie kolektywizacji wsi, zaczęła tracić wiarę w słuszność linii partii, a w czasie czystek z trzydziestego siódmego i trzydziestego ósmego w ogóle zwątpiła we wszystko. Ojciec

tłumaczył to, co się wtedy działo, względami politycznymi i bez zastrzeżeń wielbił Stalina. I wielbi nadal. On chciał ze mnie zrobić twardego bolszewika, a matka mówiła, że mam się kierować własnym rozeznaniem… co dobre, a co złe. Sumieniem! Miała twarde zasady moralne. Kłócili się strasznie. Kiedyś usłyszałem, jak powiedziała do ojca, że jest mordercą. Ale mimo wszystko kochali się bardzo. Kiedy mama zmarła, ojciec zapisał mnie na kurs służby bezpieczeństwa, no i potem już tak poszło. Ale nie byłem śledczym, nikogo nie biłem ani nie zabiłem, prowadziłem różne budowy z wykorzystaniem więźniów, budowałem bazę dla okrętów podwodnych w Polarnym, potem kolej do Murmańska. Szybko awansowałem. W ciągu sześciu lat od młodszego lejtnanta do majora. W organach bezpieczeństwa prawie nie ma ludzi z wyższym wykształceniem. Średnia to szkoła podstawowa, a połowa to półanalfabeci. Więc potem, kiedy nagle zmarł tutejszy naczelnik obwodowego NKWD, mianowali mnie na jego miejsce, bo nikogo odpowiedniego nie było w pobliżu. Sonia pamiętała, jak w porcie czekista zastrzelił biedaka, który ukradł spodnie. Musiał być podwładnym Lejtina. Ten żołnierz, który zabił więźnia koło torów, gdy jechała do Murmańska, również mógł być pod jego rozkazami. – Widziałam, jak budowano tę kolej do Murmańska i co robiono z więźniami. I właściwie po co mówicie mi to wszystko? Zamyślił się, długo na nią patrzył i uśmiechał się. – Bo mam dziwne wrażenie, że teraz ty jesteś moim sumieniem, moim wyrzutem sumienia! Żachnęła się. – Co wy mówicie! – No i dlatego, że… jestem trochę pijany, a ty jesteś tak niesamowicie piękna. Ale nie… nie o to chodzi, jest mnóstwo pięknych kobiet. Ty jesteś piękna wewnętrznie, to bije od ciebie jak światło, promieniuje… Moja matka także miała takie światło w oczach… No, dość! – Otrząsnął się nagle, wstał i wrócił do pisania. Skończył pod wieczór. – Przeczytaj i podpisz – powiedział. – Wiesz, że nie podpiszę. – Pierwszy raz powiedziała mu na ty. Poczuła coś w rodzaju odrobiny życzliwości do niego i spostrzegła, że bardzo go to poruszyło. – Nie chcę tego czytać. – Masz rację, to marna literatura. W końcu i tak podpiszesz wszystko, zobaczysz. Nie rozumiała, dlaczego to mówi, bo jednak nie brzmiało to jak groźba. * Chwilę po tym, jak wróciła do celi, dwie strażniczki przywlokły półprzytomną Nastię. Nie mogła utrzymać się na nogach, była cała zakrwawiona. – Powiedzieli, że dotychczas kłamałam – wyjęczała. – Teraz jestem szpiegiem amerykańskim, a nie angielskim. Nie miały wody ani niczego, czym mogłyby przemyć jej rany. Następnego dnia Nastia nie wróciła w ogóle. Funkcyjna więźniarka, podając Ninie porcję chleba na kolację, szepnęła, że przeniesiono ją do jednej z cel ogólnych. * Przez kilka następnych dni Lejtin czytał Soni zeznania innych podejrzanych. W protokole pisał: „Podejrzanej odczytano zeznania, strony od… do… Zadano pytanie: Czy podejrzana potwierdza przytoczone fakty i zdarzenia?”. I sam sobie odpowiadał: „Tak, potwierdzam” albo: „Tak, to prawda”. Pokazywał jej podpisy dziewczyn pod protokołami, które czytał. Na jednej z kartek było kilka zaschniętych plam krwi. Zeznawały, jeśli wierzyć tym zapisom, że zwerbował je do wywiadu angielskiego

George, że miały z nim romans lub że uwiódł je Jimmy Carr, jego młody asystent albo jeszcze inny oficer angielski lub amerykański. Snuły opowieści o wspólnych zabawach w klubie marynarskim, w którym Sonia nigdy nie była, o tym, jak Sonia planowała utworzenie siatki szpiegowskiej w Leningradzie, a Tanka Muromcewa w Moskwie. Lejtin opowiadał o sobie i rodzicach. Czasami przerywał te opowieści i wychodził na kilka minut. Potem czuła od niego alkohol. – To moje ostatnie dni tutaj – powiedział któregoś dnia. – Mam już nowy przydział. Skończę tylko waszą sprawę i jadę na wielką budowę niedaleko Moskwy. Duża, priorytetowa sprawa, będę pracował w swoim zawodzie. Mam już dość tego tutaj… Za każdym razem pytał, czy podpisze, i za każdym razem, niezmiennie, gdy odmawiała, mówił, że to bez znaczenia, bo i tak podpisze wszystko razem na końcu. Co to miało znaczyć? Czy miała jednak trafić z powrotem w ręce Slepkowa lub kogoś podobnego? Bała się coraz bardziej. Była gotowa umrzeć, ale czy wytrzyma bicie i tortury? Nina Skworcewa opowiadała, że zmasakrowali nawet sześćdziesięcioletnią Bobikową, która w nalocie straciła rękę i oko. Nina widziała ją, gdy była jeszcze w więzieniu ogólnym. Przypalali jej papierosami kikut ręki amputowanej powyżej łokcia. * – Za kilka dni kończymy waszą sprawę – powiedział Lejtin. – Co będzie z nami? Będzie proces? – Skądże, nie będzie żadnego procesu. Sprawę rozpatrzy trójka: szef NKWD republiki, jej prokurator generalny i pierwszy sekretarz partii. Na pewno w wielu przypadkach będą to wyroki śmierci. Jeśli nie podpiszesz protokołów, znajdziesz się wśród nich. Czuła, że traci oddech, lecz powiedziała: – Nie podpiszę. – Tak? Cha, cha, cha! – Zaśmiał się beztrosko. – No to popatrz! – Wyjął protokoły z teczki i strona po stronie podpisywał na marginesach. „Es” Buriagina. „Es” Buriagina – powtarzał przy tym. – „Es” Buriagina… – Pokazał jej podpisy, nawet dość podobne do jej pisma. – Ładnie? – spytał. – Trochę poćwiczyłem w domu. Mówiłem, że coś wymyślę. – To fałszerstwo! – Jak najbardziej! Ale może ratuję ci życie. Tego dnia wieczorem Nina Skworcewa nie wróciła do celi. Wieczorem funkcyjne dostarczyły tylko jedną porcję chleba. Rano nasłuchiwała, co się dzieje na korytarzu, ale nikt po nią nie przychodził. Przez następne dni nie prowadzono jej na przesłuchania. Któregoś dnia strażniczka przyniosła jej do celi gazetę i powiedziała, że to od majora Lejtina. Na pierwszej stronie wielkimi literami uderzał tytuł: „Bomba atomowa nad Hiroszimą!”. Czytała o dziesiątkach tysięcy zabitych, a potem – ponieważ nie miała nic innego do czytania – przeczytała wszystko, całą gazetę od początku do końca, łącznie z ogłoszeniami. To był jakiś wątły związek ze światem na zewnątrz. Mijały dni zupełnej samotności, trwożnego oczekiwania i narastającego lęku. Musiała czymś zapełnić tę pustkę, mówiła półgłosem swoje ulubione wiersze, przypominała sobie fragmenty własnych wspomnień, pisała w pamięci następne, starała się nie myśleć, co ją czeka.

ZIMNA RZECZKA Październik 1945 Nie mógł zasnąć. Dochodziła piąta rano, odezwały się ptaki, za oknami pojaśniało. Wstał, wyszedł na taras. Widok był oszałamiający. Letnia dacza w Zimnej Rzeczce koło Gagry stała na skraju urwiska, dwieście metrów nad morzem. W dół, do małej zatoki, prowadziła wąska, kręta ścieżka z żelazną barierką i ze schodami wykutymi w skale w najbardziej stromych miejscach. Ogród wokół willi tonął w kwiatach, które mimo późnej pory roku dopiero zaczynały przekwitać. Wciąż było bardzo ciepło. Dom był dookoła otoczony tarasem. Taras był też na dachu. Daleko w dole leżało morze, ledwie zmarszczone, bez fal, ciche i spokojne. Niebo bezchmurne. Prawie na horyzoncie kilka ledwie widocznych punkcików – kutry rybackie – i jeden większy statek z cienką i bladą smużką dymu z komina. Był na urlopie, miał odpocząć; na początku miesiąca przeszedł chyba niewielki zawał, ale nawet nie wezwał swojego kardiologa, profesora Winogradowa. Nie ufał lekarzom, nie ufał nikomu. Poskriebyszew, były felczer, przyrządzał mu zioła. Pili je razem, Stalin – bez większego przekonania. Oddychał z trudem, szybko się męczył, ale tutaj, na południu, kolana i stawy biodrowe nie bolały tak bardzo, artretyzm trochę mniej dolegał; dobre i to. Nic dziwnego, że jest przemęczony, cztery lata wojny, nieustannego napięcia, musiały zrobić swoje. Był na urlopie, ale pracował. Trochę tylko mniej intensywnie. Imperium nie mogło ani na chwilę pozostawać bez przywódcy. Miał bezpośrednie połączenie telefoniczne ze wszystkimi ważniejszymi instytucjami w Moskwie. Dostojnicy partyjni stawiali się na każde wezwanie. Dziś czekały go rozmowy z Abakumowem i wizyta szefa partii w Abchazji, Mgeładzego. Beria i Żdanow mieli przyjechać wieczorem lub jutro rano, raczej dla towarzystwa niż służbowo. Po co zaprosił Berię? Sam nie wiedział, coraz bardziej go nie znosił. Czekał też na Swietłanę. Stał oparty o balustradę i nagle zakręciło mu się w głowie, o mało nie upadł. Niepewnie wrócił do pokoju, położył się, zamknął oczy i wydawało mu się, że cały dom się kołysze. Gdy morze było wzburzone, szum pomagał zasnąć. Ale dziś morze było spokojne. Bezsenność męczyła go od lat. Straszne zmęczenie, a przy tym bezprzedmiotowy lęk i niemożność zaśnięcia. Przed spaniem pił lekkie gruzińskie wino, a gdy ono go nie usypiało – koniak. Czasami zasypiał ledwie na półtorej godziny, budził się wciąż zmęczony, często z bólem głowy, i znów nie mógł zasnąć. Sięgnął po karafkę z wódką, nalał do szklanki i krztusząc się, wypił duszkiem. Trudno, musi przecież spać! Odrzucił kołdrę, przykrył się tylko kocem, odwrócił na drugi bok i czekał na uspokojenie. Dom przestał się kołysać. Oddychał swobodniej. Spał. Dochodziło południe, kiedy się ubrał i wyszedł na taras na dachu. Poskriebyszew przyniósł gazety i meldunki NKWD. Słońce prażyło niemiłosiernie. Walentyna Istomina, Waleczka, postawiła śniadanie na stole pod wielkim parasolem. Nie tknął jedzenia, zapalił fajkę. Kieliszek koniaku zmył gorzki smak w ustach. Czytał. „Chicago Tribune” pisze, że Stalin jest ciężko chory, niezdolny do pracy, a jego następcą zapewne będzie Mołotow lub marszałek Żukow. Skąd wiedzą o jego chorobie? Kto im donosi? No, Mołotow na pewno nie będzie jego następcą, Żukow też nie. Może Żdanow, ale to jeszcze nie tak prędko! Czytał tłumaczenie wywiadu Żukowa dla „New York Timesa”. Marszałek zwyciężył pod Moskwą, pod Stalingradem, na Łuku Kurskim i w Berlinie, tu i tam, wszędzie Żukow i Żukow! Żukow wygrał wojnę! Dopiero pod koniec kilka słów o Stalinie. Cisnął broszurę z tłumaczeniami

na drugi koniec stołu. Z Żukowem trzeba będzie się policzyć! Wziął listy. Wasilij Sołomin z Turuchańska. Pamiętał go ze swojej ostatniej zsyłki w czasie pierwszej wojny światowej; to stary nauczyciel: Ośmielam się niepokoić Was z wioski Kuriejki. Pamiętam, jak złowiliście wtedy jesiotra. Jaką radość nam to sprawiło… Tak, odpisze mu i wyśle trochę pieniędzy, niech się stary ucieszy. A co pisze Kapica? Poznał go niedawno, to młody, bardzo zdolny fizyk współpracujący z Kurczatowem przy programie atomowym. Kapica skarżył się na złą współpracę z Berią, który stojąc na czele Komitetu Specjalnego, nazywanego „Atomowym Politbiurem”, kierował całym wielkim przedsięwzięciem: „Zadaniem Numer Jeden”. Beria nieustannie poganiał i groził naukowcom zesłaniem na roboty do łagru. Powiedziałem mu wprost – pisał Kapica. – Nie znacie się na fizyce. A on mi na to, że ja nie znam się na ludziach. Towarzysz Beria trzyma w ręku batutę dyrygenta, ale dyrygent powinien nie tylko wymachiwać batutą, ale znać nuty i partyturę. Chciałbym, żeby towarzysz Beria zapoznał się z tym listem, ponieważ nie jest to donos, lecz konstruktywna krytyka. Powiedziałbym mu to wszystko sam, ale bardzo trudno się do niego dostać… Przyszedł Mgeładze. Przystojny, opalony, dobrze wychowany, dbający o formy – sekretarz partii w Abchazji. Dzień wcześniej odwiedził Stalina zajadły wróg Mgeładzego, sekretarz gruziński Kandid Czarkwiani1. Obaj intrygowali i donosili na siebie nawzajem, podobnie jak przedtem ich poprzednicy – Beria w Gruzji i Łakoba w Abchazji. Z Czarkwianim Stalin rozmawiał o literaturze gruzińskiej, a z Mgeładzem – o cytrynach. – Lubicie cytryny, towarzyszu Mgeładze? Czy wiecie, jakie są ważne dla zdrowia? Zobaczcie, sam wyhodowałem. Czy nie piękne? Jakie duże! Cienka skórka i dużo soku. Świetnie owocują w tutejszym klimacie. Mgeładze szybko zrozumiał: – Towarzyszu Stalin, będziemy w Abchazji hodować tyle cytryn, że wystarczy dla całego ZSRR. – No, spróbujcie… Lubił w ten sposób wydawać polecenia. Tylko podpowiadał i sugerował. Gdyby jakieś przedsięwzięcie się nie udało, zawsze mógł powiedzieć, że przecież nie wydał rozkazu. Zwłaszcza w kontaktach z NKWD było to ważne: „Sprawdźcie, czy czasem nie ma tu powiązań z Trockim” – mawiał kiedyś do Jagody. Tylko o biciu przesłuchiwanych mówił wprost: „Bić, bić i jeszcze raz bić!”. Odprawił Mgeładzego, kiedy Poskriebyszew przyszedł powiedzieć, że czeka już Abakumow. Generał pułkownik Abakumow (Aba Kum), grubokościsty brunet z szeroką twarzą i wodnistym spojrzeniem okrągłych oczu, wtoczył się na werandę z ręką wyciągniętą do uścisku. W młodości trenował sporty walki i teraz nadal – mimo że się już trochę roztył – poruszał się szybko i sprężyście. Miał dopiero trzydzieści siedem lat. Stalin podał mu dłoń, co było zaszczytem, którego rzadko udzielał swoim rozmówcom. Znał Abakumowa od dawna, często go przyjmował na Kremlu. Generał ukończył trzy klasy szkoły podstawowej, ale twierdził, że cztery. Karierę w organach bezpieczeństwa zrobił, gorliwie i skutecznie torturując podejrzanych, ale także dzięki sprytowi i wrodzonej inteligencji. Stalin postawił go na czele Smiersza (smiert' szpionom), kontrwywiadu wojskowego, i był z niego zadowolony. Smiersz pod kierownictwem Abakumowa zyskał ponurą sławę. Szpiegował i donosił Stalinowi na generałów. W armii bali się go wszyscy – od szeregowca do marszałka. W ciągu trzech pierwszych lat wojny podwładni Abakumowa aresztowali 700 000 ludzi, głównie wojskowych, a rozstrzelali 70 000.

– Towarzyszu Abakumow, partia ma dla was odpowiedzialne zadanie. Wiecie, że reformujemy NKWD. Będą dwa odrębne komisariaty: spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa państwowego. Będą się teraz nazywać ministerstwami. Wkrótce obejmiecie Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego2. Smiersz zostanie rozwiązany, a ludzie stamtąd przejdą do was, część do nowego kontrwywiadu. Zajmiecie się tymi zmianami. To potrwa jeszcze kilka tygodni, ale już powinniście zorientować się w problematyce kierowania resortem, zacząć dobierać sobie współpracowników. – Towarzyszu Stalin. – Abakumow poczerwieniał z wrażenia. – Nie zawiodę! – Posłuchajcie mnie uważnie. Mamy zupełnie nową sytuację. Ludzie w Związku Radzieckim poczuli się pewni siebie, a nawet ważni, bo zwyciężyli, pokonali wroga. Abakumow zamarł w bezruchu, wpatrując się w oczy Wierchownego. – Towarzysz Mikojan twierdzi, że wojna była wielką szkołą wolności, ale towarzysz Mikojan się myli. To nie wolność, lecz samowola. Znacie trochę historię Rosji? – No… prawdę mówiąc, nie było czasu… – Bunt dekabrystów w 1825 roku, skąd to się wzięło? To nie przypadek. W okresie wojen napoleońskich Rosjanie zobaczyli Europę. Iwan zobaczył na własne oczy Europę i Europa zobaczyła Iwana. Rosjanie zarazili się Europą i zaczęli się buntować. Teraz jest tak samo. Ludzie zobaczyli to, co widać z wierzchu, blichtr i bogactwo Zachodu; to im przesłania istotę systemu kapitalistycznego. Ci, którzy byli w niewoli niemieckiej albo na robotach w Rzeszy, muszą przejść kwarantannę. Najbardziej podejrzani są ci, których wyzwolili Amerykanie i Anglicy, także wszyscy, którzy mieli kontakt z nimi w czasie wojny, dowódcy, tłumacze… – Trzeba im pokazać bat. – Właśnie! Ludziom się wydaje, że Anglia i Ameryka to wciąż nasi sojusznicy, przyjaciele… To złudzenie. Ameryka straszy nas bombą atomową. Wojna wiele zmieniła, wszystko się rozprzęgło, trzeba przywrócić dyscyplinę. Także w organach bezpieczeństwa nazbierało się wiele nieprawidłowości. Moglibyście sprawdzić, czy nie ma tam nieodpowiednich ludzi, kosmopolitów, elementu niepewnego, nierosyjskiego, niepatriotycznego… – Stalin zapalił fajkę i przyglądał się reakcji Abakumowa. Abakumow słuchał i potakiwał. Kosmopolici to wiedział – Żydzi. A element nierosyjski? Czyżby chodziło o Gruzinów, rodaków towarzysza Stalina, lub o Megrelów wprowadzonych na wysokie stanowiska przez Berię? – Rozumiem – powiedział, choć nie był pewny. – Przyjrzyjcie się też Megrelom. Wszyscy oni to nacjonaliści. A więc tak, pomyślał Abakumow. Megrelowie. Beria też jest Megrelem… – Dla was nikt nie może być poza wszelkim podejrzeniem – dodał Stalin. – Rozumiecie? – Oczywiście. – Nadal, jak dotychczas, będziecie odpowiedzialni bezpośrednio i wyłącznie przede mną. – Tak jest! Stalin wstał od stołu. Wziął swego rozmówcę za ramię, podeszli do barierki tarasu. Patrzyli na morze. Wiał ciepły wiatr i fale rozbijały się o skalisty brzeg. Gdzieś z daleka dobiegał gardłowy głos, ktoś śpiewał i grał na gitarze. Musiał to być ktoś z posterunku ochrony nad zatoką; w promieniu trzech kilometrów nie mogło być nikogo z mieszkańców. Stalin słuchał, lecz było zbyt daleko, żeby zrozumieć słowa. – Przy okazji, co ze sprawą tłumaczek z Archangielska i Murmańska? – spytał. – Śledztwo zostało już zakończone. Z Archangielska dwadzieścia kilka do łagru, reszta na śmierć. Z Murmańska wszystkie na śmierć. – Zdradziły?

– Tak jest, towarzyszu Stalin. – No tak, kobiety są szczególnie niebezpieczne jako agentki. Potrafią wzbudzać zaufanie. No… i zbyt dużo wiedziały o zachodniej pomocy dla ZSRR. – Po chwili dodał ciszej, do siebie: – A umieją zdradzać… – Milczał, ciężko oddychając. Myślał o Nadieżdzie. Największa zdrada, jakiej doświadczył, jej samobójstwo… Duszno. Znów zakręciło mu się w głowie. – Jak wykonacie wyrok? – spytał. – Wywieziemy je starymi barkami w morze, dowiedzą się, że płyną na Wyspy Sołowieckie, do obozu. I zatopimy. Morze jest tam bardzo zimne. Szybka śmierć, żadnych śladów… Stalin pokiwał głową. Po chwili poczuł się lepiej. * Berię przywitał wymówkami. – Program atomowy nadal ma opóźnienia. Czytałem twoje raporty. – Józefie Wissarionowiczu, zajmuję się tym zaledwie dwa miesiące, dopiero zaczynam. – Beria wiedział, że nie jest źle, jeśli Stalin mówi mu na ty. Po prostu zrzędzi, jak zwykle. – Kurczatow obiecuje, że do końca listopada ruszy pierwszy stos grafitowo-uranowy. Nazywają to teraz reaktorem atomowym. Będzie pierwszy w Europie, nawet Anglicy jeszcze go nie zbudowali, chociaż w czterdziestym pierwszym roku uważali, że wystarczą im dwa lata. – Ale to małe urządzenie, doświadczalne. Kiedy zbudujecie stos przemysłowy? – Do uruchomienia reaktora przemysłowego potrzeba stu pięćdziesięciu ton czystego uranu. Czystego! A uran stanowi zaledwie siedem dziesiątych procent dobrej rudy uranowej. Trwają poszukiwania na wschodzie, na Kołymie, na Sachalinie. Wkrótce uruchomimy kopalnie w Czechosłowacji i w Saksonii, zbombardowane przez Amerykanów pod koniec wojny. Dostaniemy też bardzo dobrą rudę z Bułgarii. Stany Zjednoczone korzystają z wielkich zasobów w Afryce Południowej, w Kongu, w Kanadzie i w Australii. – Straszysz naukowców, a z nimi tak nie można. W strachu można kopać okopy, ale nie myśleć. Strach przeszkadza myśleniu. – Kapica się poskarżył? – Nie tylko się poskarżył, ale prosi o zwolnienie ze wszystkich prac związanych z bombą. Masz niewłaściwe podejście do uczonych. To skromni ludzie i pracowici. Daj im przywileje, odznaczenia, premie, mieszkania, samochody, a więcej uzyskasz, niż strasząc łagrem. – Macie rację, Józefie Wissarionowiczu. Jak im się uda z tym reaktorem, można by odznaczyć Kurczatowa i Niemców, którzy z nim współpracują w Nogińsku. Profesor Riehl jest bardzo pomocny. Mamy dzięki niemu ponad sto ton rudy i wiele urządzeń, które ocalały w Oranienburgu. Riehl urodził się w Petersburgu i mieszkał tam do tysiąc dziewięćset dziewiętnastego roku, doskonale mówi po rosyjsku, ma wielkie doświadczenie w pozyskiwaniu uranu z rudy. – A Kurczatow? To zdolny człowiek, ale czy nie za młody? Czy ma wystarczający autorytet wśród starszych naukowców? – Autorytet? – Beria się uśmiechnął. – Uwielbiają go po prostu! Uważają za geniusza wszech czasów. Rozwiązuje na poczekaniu problemy, które całym zespołom Amerykanów zajmowały miesiące pracy. Nie wiedzą, że przez wiele tygodni studiował w NKWD raporty naszych zachodnich przyjaciół fizyków atomistów, Fermiego, Bruna Pontekorvo, Fuchsa i innych. Setki stron fachowych opracowań. Zresztą nie wolno mu się do tego przyznać, to tajemnica. Kapica i Joffe odmówili objęcia kierownictwa, nie bardzo wierzą w powodzenie projektu. Oni wszyscy są bezpartyjni, to dodatkowo utrudnia pracę z nimi.

– Więc co jest największym problemem? – Dwie rzeczy: wciąż zbyt mało rudy uranu i zupełny brak maszyn liczących. Amerykanie używają mózgów elektronowych, komputerów. My w tej dziedzinie nawet jeszcze nie zaczęliśmy raczkować i wszystkie obliczenia muszą wykonywać ludzie. Spowodowałem już, że zwiększono nabór na studia z matematyki i fizyki. Tysiące studentów dostają cząstkowe zadania do policzenia, nie zdając sobie sprawy, do czego służą. – Musimy mieć bomby uranową i plutonową do końca czterdziestego ósmego roku. Takie same jak spadły na Hiroszimę i Nagasaki. – Tak planujemy. Dogonimy Amerykanów i prześcigniemy. W Los Alamos po zakończeniu wojny naukowcy zaczęli się rozjeżdżać do swoich przedwojennych zajęć, do badań teoretycznych. Oppenheimer odszedł, Teller został prawie sam. Nie ma tam kto pracować. – Pamiętam ten raport, to bzdury! Agent, który go dostarczył, jest zdrajcą na usługach Amerykanów. Chyba nie wierzysz, że Truman nie będzie rozwijał badań nad atomem, bo uczonym zachciewa się zająć własnymi sprawami! – Myślę, że to jest możliwe. W Ameryce nawet prezydent nie może niczego nakazać człowiekowi, który nie jest jego podwładnym. A i podwładny może się zwolnić i odejść z pracy. Ostatnio potwierdził to Klaus Fuchs, który pracuje teraz w Alamos. – Nonsens! – Stalin się zdenerwował. Stukał fajką w blat stołu. – Niczego nie rozumiesz. Chcą uśpić naszą czujność. Musimy przyspieszyć! Damy im wszystko, czego zechcą. Rozpisz ankietę wśród swoich pracowników od profesorów i dyrektorów po techników i brygadzistów. Niech każdy napisze, czego potrzebuje na swoim stanowisku pracy, żeby szybciej uzyskiwać postępy. A potem to przeanalizuj i wprowadź w życie wszystko, co tylko będzie możliwe. – Dobry pomysł, świetny. Taki, powiedziałbym, amerykański. – Amerykański! – Stalin się skrzywił. – Tobie też Zachód przewrócił w głowie! 1 Pop, w którego córce kochał się kilkunastoletni Stalin, również nazywał się Czarkwiani. Nie był krewnym sekretarza. 2 W rzeczywistości do podziału doszło już w kwietniu 1943 r., kiedy to z Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) wydzielono Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB) (przyp. red.).

OLGA GOŁOSOWA Murmańsk, październik 1945 Wieczorem, już po kolacji, otworzyły się drzwi i do celi weszła nowa więźniarka. Ładna, nieco leniwie poruszająca się blondynka w wieku Soni. Przerażona i zdezorientowana. Przed kilkoma godzinami zatrzymał ją na ulicy oficer w cywilu. Wylegitymował się, ale nie zapamiętała nazwiska ani stopnia, przywiózł do więzienia, przesłuchiwał, bardzo szczegółowo dopytując się o rodzinę, studia, przeszłość. Nie wyjaśnił, o co chodzi, miała wrażenie, że zatrzymując ją, nie wiedział, kim jest ani jak się nazywa. – Olga Dmitrijewna Gołosowa, jestem lekarką, pracuję w szpitalu dopiero od kilku miesięcy. Nic z tego nie rozumiem. Powiedział, że jutro wszystko się wyjaśni. Soni – od wielu dni samotnej w celi – brakowało rozmowy z kimkolwiek. Olga sprawiała miłe wrażenie. Pochodziła spod Pietrozawodska, mieszkała z rodzicami w Charkowie, skończyła tam medycynę, wyszła za mąż za muzyka z Woroneża. Nie mają dzieci. On poszedł na wojnę i zginął w 1943 roku pod Kurskiem. Jej ojca Niemcy rozstrzelali w ulicznej egzekucji, matkę wywieźli na roboty zaraz na początku wojny, dotychczas nie wróciła, najpewniej nie żyje. Dostała nakaz pracy i skierowanie do szpitala w Murmańsku krótko przed zakończeniem wojny. Tak samo jak Sonia – zakochana w poezji Achmatowej. Jej mąż komponował muzykę do wierszy Błoka, Jesienina, Achmatowej, a ona śpiewała je w amatorskim zespole w domu kultury. Sonia opowiedziała o swoim spotkaniu z Achmatową i mówiła z pamięci jej wiersze. Olga półgłosem śpiewała. Miała ładny, miękki głos. Opowiadała o Charkowie i okupacji niemieckiej, Sonia o blokadzie Leningradu. Obie zapomniały, gdzie się znajdują. Olga wierzyła, że jej aresztowanie jest nieporozumieniem, że może jest podobna do kogoś, kogo poszukuje NKWD. Jutro wszystko się wyjaśni, była dobrej myśli. Rozmawiały całą noc aż do świtu. * Od rana coś dziwnego działo się w więzieniu. Przez grube mury i przez drzwi słychać było stłumione odgłosy jakiejś niezwykłej krzątaniny. Sonia po prawie trzech miesiącach w celi nauczyła się po odgłosach z zewnątrz poznawać, co się dzieje. Ale teraz… nie wiedziała. Nie były to przeprowadzki z celi do celi ani rewizje, ani okresowe sprawdzanie krat. Nie wiedziała, co to jest. Kiedy usłyszała jakieś głosy z podwórza, przylgnęła twarzą do okna i przez szczelinę obok odgiętej blendy zobaczyła, że na dole więźniarki są ładowane do ciężarówki. Była tak gęsta mgła, że nad bramą paliły się latarnie. Poznała jedną z tłumaczek, potem drugą. Ledwie zrozumiała, że to wywózka w transport, kiedy zaskrzypiały drzwi i do celi wszedł Lejtin z nieznaną jej dotąd strażniczką. Wskazał na Sonię i powiedział: – Idziemy! – Bierz rzeczy – dodała strażniczka. Sonia wzięła sweter, poza tym nie miała niczego, uścisnęła Olgę i poszła. Lejtin szedł szybko, trzymając ją za ramię. Strażnik z daleka otwierał przed nimi kratę na piętrze. Strażniczka skręciła w korytarz, Lejtin prowadził Sonię schodami na dół. Kiedy przeszli przez kolejny posterunek i otworzyły się przed nimi kraty na parterze, zwolnił i mówił cicho, z naciskiem: – Teraz uważaj i o nic nie pytaj. Wychodzisz na wolność. Tutaj masz kartkę z adresem i klucz do mieszkania. Z nikim nie rozmawiaj po drodze, szczególnie unikaj znajomych. Nie wolno ci iść do domu. W żadnym wypadku! Tylko na ten adres. Postaraj się wejść tak, żeby nikt cię nie widział. Czekaj tam na mnie, nie zapalaj światła, siedź cicho i czekaj. Przyjdę, jak tylko

będę mógł, i przyniosę ci dokumenty. Zaufaj mi, teraz nie ma czasu, wszystko ci wyjaśnię później. Przeszli przez kolejny posterunek do części biurowej budynku. Lejtin kazał ją przepuścić strażnikom przy wyjściu. Powiedział głośno: – No widzicie, towarzyszko? Wszystko się wyjaśniło. Jesteście wolna, powodzenia! Sonia znalazła się na ulicy. Szła niepewnie, rozglądając się, była oszołomiona i zupełnie zaskoczona. Czemu nie może pójść do domu, tylko ma się gdzieś ukrywać? Ucieczka? Niemożliwe! Lejtin zorganizował jej ucieczkę?! Mgła była tak gęsta, że z trudem orientowała się, gdzie jest. Po chwili przyspieszyła, instynkt podpowiedział jej, że musi uciekać, choć nie wiedziała, czy idzie we właściwą stronę. Nie miała pojęcia, gdzie znajduje się ulica wymieniona na kartce, szła odruchowo w stronę portu. Musiała kogoś spytać o drogę. Kiedy przechodzień tłumaczył jej, jak iść w kierunku ulicy Nieglinnej, kątem oka dostrzegła mijającą ją ciężarówkę wiozącą więźniarki. Przy burcie auta siedzieli czekiści z karabinami. Po chwili przejechała następna. Sonia zawróciła, ciężarówki znikły we mgle w alei prowadzącej do portu. Ulica Nieglinna była w biednej dzielnicy, daleko od centrum. Znalazła dom pod numerem 45. Drewniany piętrowy budynek ze spadzistym dachem sprawiał wrażenie opuszczonego. Furtka była otwarta, drzwi do sieni również. Wewnątrz troje drzwi do wyboru, bez żadnej numeracji. Te na wprost musiały chyba prowadzić na piętro. Włożyła klucz w zamek drzwi po prawej. Pasował. Przeszła przez ciemną sień i znalazła się w dużym pokoju, w półmroku, okna były zasłonięte. Stół, kilka krzeseł, szafa, jakaś wyblakła reprodukcja na ścianie – i nic więcej. W głębi dwoje drzwi. Jedne do łazienki, drugie do następnego pokoju, w którym stał tapczan, mały stolik i zniszczony skórzany fotel. Nic poza tym. W łazience był węglowy kocioł kąpielowy, ale nie było opału. Umyła się zimną wodą i położyła na tapczanie. Usiłowała oswoić się z sytuacją i spróbować odgadnąć najbliższą przyszłość. Po nocy przegadanej z Olgą była niewyspana i szybko zasnęła. Kiedy się obudziła, było zupełnie ciemno. Nie zapalała światła. Było idealnie cicho. Żadnych odgłosów z wnętrza domu ani z ulicy. Podeszła do okna i lekko uchyliła zasłonę. Nie było już mgły, w świetle księżyca widziała tylko samotnego psa powoli drepczącego pod płotem. Tylko w jednym z sąsiednich domów naprzeciwko paliło się światło. Rozsunęła zasłony, w pokoju pojaśniało. Zajrzała do szafy, była zupełnie pusta, przeszukała kuchnię i obydwa pokoje, nie znalazła niczego do jedzenia. Wypiła trochę wody i próbowała zasnąć. * Lejtin przyszedł dopiero następnego dnia wieczorem. Był w cywilnym ubraniu, przyniósł chleb, masło, wodę mineralną i konserwy. – To twój paszport – powiedział i położył na stole zupełnie nowy dokument. Sonia wzięła go, otworzyła i w jednej chwili zrozumiała wszystko. Obok jej zdjęcia – zrobionego jeszcze w Leningradzie i dołączonego do dokumentów w Wydziale Pracy w Murmańsku – figurowało nazwisko: Olga Dmitrijewna Gołosowa. Patrzyła na niego przerażona. – Nie znalazłem lepszego wyjścia – powiedział. – Przecież to zupełnie niewinna dziewczyna! Wysłałeś ją do łagru? Przecież to się wyda, moje znajome powiedzą, że to nie Buriagina! – Nic nie powiedzą. – Dostrzegła w jego oczach niepewność i chyba nawet strach. – Dopilnowałem tego, niczego nie powiedzą. – Co to znaczy? – patrzyła pytająco, uderzona myślą, która nieodparcie się nasuwała: Czyżby zostały zabite? – Dopiero przedwczoraj wieczorem dowiedziałem się, jaki jest wyrok. Zostałyście

skazane na śmierć, wszystkie. Miałem kilkanaście godzin, żeby wszystko zorganizować. Nie rozumiesz? Uratowałem ci życie. – Spojrzał na zegarek. – Nie żyją już od kilku godzin. – Boże! – Nogi ugięły się pod nią. – Nie sprawdzacie personaliów przed egzekucją? – Sprawdzono przy załadunku na barki. Byłem w porcie, dopilnowałem, poszło bez problemów, zdjęcie w twoim paszporcie trochę popsułem. Kropla acetonu… – Dlaczego na barki? – Powiedziano im, że płyną do łagru na Wyspy Sołowieckie. Holownik pociągnął je w morze, potem ostrzelano… Sonia poczuła, że grzęźnie w jakimś koszmarze. Znów śmierć tuż obok niej. Wszyscy jej bliscy zginęli, a teraz ta miła dziewczyna, z którą dopiero co zdążyła się zaprzyjaźnić! I wszystkie znajome tłumaczki z Murmańska. Co myślała Olga, gdy załadowano ją na barkę i gdy tonęła? Musiała zrozumieć, że taki los ją spotkał, bo ktoś wymienił ją na towarzyszkę z celi. Mogła pomyśleć, że Sonia świadomie wzięła udział w dokonaniu tej zamiany. Usiadła, ukryła twarz w dłoniach. Lejtin przyniósł szklanki, nalał wody mineralnej. Podał jej. – Zabiłeś niewinną kobietę, przerażasz mnie… – A ty jesteś winna? Co za różnica? – Ja już się przygotowałam na śmierć. Byłam gotowa. A ona? Za co? Za co? Kto dał ci prawo? Oszalałeś. Oszalałeś, majorze Lejtin! Podszedł do niej, wziął ją za ręce, szarpnęła się, lecz nie puszczał. Przyciągnął ją do siebie, mówił przez zaciśnięte zęby. – Tak, oszalałem. Zupełnie oszalałem, bo zakochałem się w tobie i teraz jeśli wpadniemy, to zginiemy oboje. Ale dobrze to przemyślałem i nie wpadniemy. Twój nowy paszport załatwiłem bez trudu. Powiedziałem, że jesteś moją narzeczoną, jesteś chora, a za dwa dni wyjeżdżamy; paszport Gołosowej był mocno zniszczony, a zdjęcie bardzo niewyraźne, więc trzeba było na drogę wyrobić nowy… Który urzędnik odmówiłby małej przysługi szefowi NKWD? Za kilka dni wyjeżdżamy stąd. Razem. Jutro pójdę do szpitala, gdzie ona pracowała, dostarczę dyrektorowi jej zwolnienie lekarskie i wystawione przez Wydział Pracy polecenie wyjazdu do Nogińska. Bo przecież nie może tak zniknąć. Wyjaśnię, że jesteśmy zaręczeni i wkrótce się pobierzemy. – Nie! – Szarpnęła się tak mocno, że wreszcie puścił jej ręce. – Tak, pobierzemy się. Jeśli nie zechcesz pójść ze mną do urzędu i normalnie wyjść za mnie za mąż, załatwię to i tak. Będziesz panią majorową Lejtiną, daję ci nowe życie, powinnaś być mi wdzięczna… – Ale ja nie chcę. Boję się ciebie! – To się zmieni, pokochasz mnie. Nie jestem zły, zresztą zmienię się przy tobie. Chcę się zmienić. Będę innym człowiekiem, nikogo nie skrzywdzę, będę budował instytut naukowy, zobaczysz… Daję ci nowe życie. – Jakie życie? Kim ja właściwie teraz jestem? Do końca życia będę się bać, że to się wyda. Nie mogę być ani sobą, ani Olgą, nie będę mogła pracować ani jako tłumaczka, ani jako lekarka. To szaleństwo. – Ale żyjesz, żyjesz! I jesteś wolna. Czy to mało?

OBIEKT 713 Grudzień 1945 Lejtin wrócił do domu późnym wieczorem, bardzo czymś poruszony. W domu nie mogli swobodnie rozmawiać, wszystkie mieszkania kadry kierowniczej Obiektu 713 były na podsłuchu. Lejtin – naczelny inżynier budowy, kierujący pracą więźniów, dobrze o tym wiedział, bo w nowych blokach świadczyły o tym instalacje elektryczne i specjalne pomieszczenia na każdym piętrze. – Wyjdźmy na spacer – powiedział. Robiło się mroźno, Sonia włożyła futro. Szli ulicą „atomowego miasta”, budowanego na terenie dawnych zakładów Elektrosiła pod Nogińskiem, czterdzieści kilometrów na wschód od Moskwy. Minęli osiedle PIT – czterorodzinnych domków Personelu Inżynieryjno-Technicznego w budowie – minęli budynki składów, części fabrycznej, laboratoriów i wielki gmach reaktora ze stupięćdziesięciometrowym kominem, którego nieukończony jeszcze wierzchołek ginął w ciemnościach i mgle. Na lewo majaczyła w mroku brzezina. Była na skraju strefy ogrodzonej dwoma liniami czterometrowych drewnianych płotów opasujących całe miasto-obiekt. Stało tam już pięć bloków mieszkalnych dla strażników i ich rodzin; budowano dwa następne. Na prawo, za wewnętrznym ogrodzeniem z drutu kolczastego ciągnęły się rzędy baraków dla pięciu tysięcy więźniów. Tam było jasno jak w dzień. Pięćsetwatowe lampy nad drzwiami baraków i potężne reflektory z wieżyczek strażniczych oświetlały ulice obozu, który także był w rozbudowie. O tej porze więźniowie byli już zamknięci; wzdłuż drutów przechadzali się tylko żołnierze z psami. Sonia widywała więźniów codziennie na budowach rozrzuconych po całym mieście. Tuż obok ich domu budowali pawilony handlowe i kino. Byli to głównie Rosjanie wzięci w czasie wojny do niewoli przez Niemców i wyzwoleni przez aliantów lub Armię Czerwoną. Kończył się rok. Przed bramą obozu błyszczały kolorowe lampki dwóch choinek noworocznych, wysokie świerki udekorowane sierpami skrzyżowanymi z młotem i wielkimi cyframi „5”, symbolizującymi gospodarczą pięciolatkę. Miały rozweselać to ponure miejsce. – Ruszył reaktor! – mówił Lejtin. Nawet tutaj, na pustej ulicy, daleko od podsłuchu, mówił ściszonym głosem. – Byłem przy tym, widziałem… Olu, to coś niesamowitego! – Sonia była teraz Olgą albo Olą i Lejtin nigdy nie zwracał się do niej inaczej. – Pierwsza kontrolowana reakcja jądrowa w ZSRR, a nawet w całej Europie. – Lejtin był mocno podekscytowany. – Za szybą widzieliśmy z daleka część korpusu reaktora i tam nic się nie działo. Ale na panelach sterowniczych zamigotały lampki kontrolne i ruszyły wskaźniki, rozległ się jeden cichy trzask, potem następny i jeszcze kilka. Potem coraz częstsze, potem przeszły jakby w pomruk, jakby mruczał jakiś wielki kot. Wszyscy milczeli w napięciu. Kurczatow powiedział: „Ruszył”. Właściwie ledwie to wykrztusił. Widać było, że jest w stanie krańcowego wyczerpania nerwowego. Termin rozruchu już był przekroczony o miesiąc. Mogło się nie udać, reakcja mogła wymknąć się spod kontroli, to by była katastrofa… Ale wszystkie wskaźniki pokazywały przewidziane wielkości, udało się! Zaczęliśmy bić brawo, wszyscy rzucili się z gratulacjami. Było nas tam ledwie kilkanaście osób. To szczęście, że udało mi się znaleźć wśród nich. Przyjechał sam Beria, był zdziwiony i chyba rozczarowany, że to się odbyło tak mało spektakularnie. Chciał wejść do pomieszczenia reaktora, zobaczyć z bliska. Może nie był pewien, czy się go nie oszukuje. Oczywiście nie można tam wejść z powodu promieniowania. Technicy obsługi zostali na miejscu, cały czas kontrolują wskaźniki, a my przeszliśmy do sali

konferencyjnej na szampana. – Poznałeś Berię! Gratuluję. – Nawet z nim rozmawiałem. – Lejtin podniecony nie zwracał uwagi na ironię. – To niezwykły człowiek, niesamowicie inteligentny. Wytłumaczyłem mu parę szczegółów dotyczących reakcji łańcuchowej. Zdziwił się, że tak się w tym orientuję. Powiedział, że skoro mam tylko dwa semestry do ukończenia fizyki i matematyki, to powinienem je skończyć zaocznie, i pomyśli, jak najlepiej wykorzystać moją wiedzę dla projektu atomowego z ramienia PGU (Pierwoje Gławnoje Uprawlenije – Pierwszy Zarząd Główny przy Sownarkomie). Później wziął mnie na bok, rozmawialiśmy kilkanaście minut. Mówił, że nie ufa naukowcom, zwłaszcza ich ocenom tego, co osiągają, i przydałby mu się ktoś, kto ma taką wiedzę o fizyce jądrowej, żeby mógł im patrzeć na ręce. Kiedy się żegnaliśmy, powiedział, że przemyśli rzecz i odezwie się za jakiś czas. Olu! Mogę zostać bliskim współpracownikiem samego wicepremiera. To dla mnie wielka szansa. To było dla Soni przygnębiające. Znów się przekonała, jak łatwo Lejtin ulega silnym osobowościom. Kiedy zaczął pracę w Nogińsku, natychmiast uległ czarowi profesora Kurczatowa i rzucił się do czytania wszystkiego, co mógł pożyczyć od naukowców z dziedziny fizyki nuklearnej. Kiedy odwiedzili razem ojca Saszy i przegadał z nim kilka wieczorów, wkrótce zaczął podnosić zalety twardego, powojennego kursu wobec społeczeństwa, wdrożonego przez Stalina. A teraz jego bohaterem stał się Ławrientij Beria! – I do czego to prowadzi? – spytała. – Do bomby atomowej w rękach takich ludzi jak Stalin i Beria. – Ależ Olu! Związek Radziecki musi mieć bombę dla własnego bezpieczeństwa. Amerykanie już teraz mogą produkować osiem takich bomb miesięcznie, a my nie mamy czego im przeciwstawić. Po powrocie do domu trochę czytała, a potem, leżąc obok niego w ciemności, rozmyślała o dziwnym związku z Saszą Lejtinem. Na początku myślała, że po prostu ucieknie, gdy tylko nadarzy się okazja. To nie byłoby trudne, ale co dalej? Jak będzie żyć? Nawet gdyby udało jej się zaszyć gdzieś, gdzie nie mógłby jej znaleźć – co było wątpliwe, bo miałby przecież do pomocy całą policję w kraju – co mogłaby robić? Jak dostać pozwolenie na stały pobyt gdziekolwiek? Na jakiej podstawie? Jak mogłaby dostać pracę? I w jakim charakterze? W paszporcie napisano: „Lekarz medycyny”. Musiałaby napisać życiorys i nie mogłaby pominąć studiów. Staranie się o inną pracę niż lekarki natychmiast wzbudziłoby podejrzenia. Snuła plany, które zawsze w końcu musiała uznać za nierealne. Nie mogła się otrząsnąć z poczucia winy za śmierć Olgi Gołosowej. Jeszcze przed wyjazdem dostała teczkę jej dokumentów, zgromadzoną przez Lejtina w ciągu ostatnich dni pobytu w Murmańsku. Przez wiele godzin w mieszkaniu przy Nieglinnej, które – jak się okazało – było operacyjnym mieszkaniem bezpieki, uczyła się swojej nowej tożsamości. Były tam nawet zdjęcia krewnych Olgi. Jedno tylko było korzystne w tej przemianie: Olga nie należała do partii, Sonia nie będzie musiała już chodzić na zebrania. Lejtin przychodził wieczorami, palił w piecu w łazience, żeby mogła się codziennie kąpać, przynosił żywność, bieliznę, ubrania, nawet francuskie kosmetyki. Był opiekuńczy i kochający i tylko bardzo delikatnie próbował pokonać dystans, który mu narzucała. Napotykając opór, wycofywał się. Kiedy przyjechali do Nogińska, okazało się, że ona nie może przekroczyć granic „Obiektu”, dopóki NKWD nie sprawdzi przeszłości Olgi, jej rodziców, krewnych i znajomych. Lejtin pracował już w „atomowym mieście”, a Sonia przez trzy tygodnie mieszkała w hotelu w Nogińsku. Czekali w napięciu na wynik. Te dni zbliżyły ich do siebie. Gdyby NKWD natrafił

na ślad przemiany Soni Buriaginy w Olgę Gołosową, oboje byliby zgubieni. Problemem mogło być nawet to, że Olga przez pewien czas mieszkała w Charkowie pod okupacją hitlerowską. Każdy, kto był pod okupacją, zwłaszcza na Ukrainie, mógł być uznany za podejrzanego. Lejtin był taki szczęśliwy, gdy przyszedł z wiadomością, że weryfikacja zakończyła się pozytywnie, że podniósł ją w górę i mimo jej protestów – całował po rękach. – Moje ty szczęście, udało się! Udało się, niczego nie znaleźli. – Śmiał się; miał łzy w oczach. Już w drodze z Murmańska wysłała z różnych miejsc kilka listów do George’a, uprzedzając, że nie powinien przyjeżdżać do ZSRR, bo tu czeka go pewna śmierć. NKWD ma zeznania świadczące, że jest agentem wywiadu brytyjskiego i werbował do współpracy tłumaczki. Długo próbowała wymyślić jakiś tekst niemówiący o tym wprost, ale nie potrafiła znaleźć odpowiednich słów. Nie podpisała się, lecz George oczywiście domyśli się, kto do niego pisze. Nie wiedziała, jaka jest szansa, że te listy nie zostaną przeczytane i zatrzymane przez policję i że dotrą do Lovestoft. Miała zamiar w przyszłości wysyłać takie listy jeszcze wielokrotnie, w nadziei, że któryś urząd pocztowy z lenistwa lub niedbalstwa nie zapozna się z ich treścią. Będzie je wysyłać tak długo, aż znajdzie sposób przekazania wiadomości poza pocztą. Musiała go ostrzec i ratować! Opłakała utratę pierścionka zaręczynowego. Został w depozycie NKWD w Murmańsku. Zanim jeszcze przyjechali do Nogińska, ich mieszkanie było za państwowe pieniądze całkowicie umeblowane i wyposażone we wszystko, co potrzebne. Od urządzeń kuchennych, garnków, talerzy sztućców i szklanek, ręczników, przez pościel, obrusy, radio, aż do pasty i szczotek do czyszczenia butów. Wszystko na koszt państwa. Lejtin nadzorował roboty budowlane w całym „Obiekcie” i starał się – tak przynajmniej twierdził – aby więźniom nie działa się krzywda. Jednak Sonia dowiedziała się w sklepie, że niemal codziennie giną ludzie pracujący na kominie. Ich zabezpieczenia były niewystarczające. Wierzchołek komina odchylał się przy wietrze o kilka metrów od pionu i ludzie spadali. Wszędzie przedstawiał ją jako swoją żonę, choć nie zgodziła się na ślub. Wśród bolszewików, zwłaszcza starszego pokolenia, nie przywiązywano wagi do tego rodzaju formalności. Obsypywał ją prezentami. Były to zarówno drobiazgi, jak biżuteria i futra. Jego miłość była dla niej czymś jednocześnie nieznośnym, trochę przerażającym, ale i odrobinę perwersyjnie przyjemnym. Chwilami nawet podobał się jej. Był błyskotliwie inteligentny, czasem męczyły go wyrzuty sumienia; rozumiał zło systemu, którego był częścią. A czasem bywał cyniczny. Potrafił być zabawny i uwodzicielski. Kiedy po kilku miesiącach pierwszy raz byli ze sobą, czuła się paskudnie, bo zdradziła George’a. Poczuła się trochę lepiej, gdy spostrzegła, jak on jest wzruszająco szczęśliwy. Coraz wyraźniej widziała jednak, że jest człowiekiem o słabym charakterze. Może właśnie dlatego tak się w niej zakochał, tak ją podziwiał, że zobaczył jej opór w śledztwie, gotowość na śmierć za niezaprzedanie się złu. Kiedyś przyniósł skądś wiersz Osipa Mandelsztama o Stalinie. Żyjemy tu, nie czując pod stopami ziemi, Nie słychać i na dziesięć kroków, co szepczemy. A w półsłówkach, w półrozmówkach naszych Cień górala kremlowskiego straszy. Palce tłuste jak czerwie w grubą pięść układa, Słowo mu z ust pudowym ciężarem upada, Śmieją się karalusze wąsiska i cholewa jak słońce rozbłyska. Wokół niego hałastra cienkoszyich wodzów.

Bawi go tych usłużnych półludzików mozół. Jedn łka, drugi czka, trzeci skrzeczy, A on sam szturcha ich i złorzeczy. I ukaz za ukazem kuje jak podkowę: Temu w pysk, temu w kark, temu w brzuch, temu w głowę. Miodem kapie każda nowa śmierć Na szeroką osetyńską pierś1. Wtedy podobał mu się ten wiersz, który kosztował Mandelsztama życie, a teraz cieszył się na bliską współpracę z Berią! Nieraz rozmawiali o pracy przy programie atomowym i rozumiała jego motywację. Był w tym niezaprzeczalny patriotyzm. Pracował dla swojego kraju, dla jego obronności. Wierzył, że państwo radzieckie mimo swoich potwornych cech jest jednak krokiem ku przyszłości. Ona już dawno straciła tę wiarę, a on czasem przyznawał jej rację. Był może pod jej wpływem, tak samo jak bywał pod wpływem innych. Ale przekonywał, że inne systemy polityczne również mają swoje wady; biurokrację, niesprawiedliwość społeczną, tajną policję, przestępstwa i okrutne sądy, śledztwa i nadzorców więziennych, armie i wojskowe strategie, tendencje do poszerzania strefy wpływów pod pozorem dbałości o własne bezpieczeństwo, nieufność wobec działań i zamiarów innych państw. Protestowała przeciw takim porównaniom. – To jest – mówiła Saszy – jak porównywanie zdrowej komórki do rakowej. Związek Radziecki z jego fałszywym komunistycznym mesjanizmem niszczy każdą niezależną myśl. Władza jest w posiadaniu jedynej obowiązującej prawdy. Nie podlega żadnej kontroli społecznej, utrzymuje w tajemnicy nawet sytuację w kraju i swoje decyzje, motywacje dotyczące polityki zagranicznej i wewnętrznej. Propaganda tylko o tym kłamie, kłamstwo przenika wszystkie dziedziny życia. A przede wszystkim to państwo skazuje na niewyobrażalne cierpienia i na śmierć miliony niewinnych ludzi. Jeden argument Lejtina wydawał się przekonywający. Broń atomowa wkrótce będzie stanowić tak wielkie zagrożenie dla całej ludzkości, że nikt na Zachodzie ani w ZSRR nie odważy się jej użyć, jeśli obie strony będą w jej posiadaniu. Należy stworzyć równowagę strategiczną, aby szachować się wzajemnie. Taka równowaga powstanie wtedy, gdy ZSRR będzie mieć tak samo wielki arsenał jądrowy jak Zachód. To – w razie wywołania konfliktu – dawałoby przerażającą gwarancję wzajemnego całkowitego zniszczenia. Lejtin mówił, że naukowcy posługują się nawet skrótem: GWCZ – Gwarancja Wzajemnego Całkowitego Zniszczenia. Dziś, gdy z entuzjazmem mówił o współpracy z Berią, przeszedł ją dreszcz strachu i obrzydzenia. Wstała po cichu, poszła do drugiego pokoju i pisała kolejny rozdział swoich wspomnień. Potem nauczyła się tekstu na pamięć. Coraz łatwiej jej to przychodziło, zdumiewająco łatwo. Jej pamięć rozwinęła się w trakcie tych ćwiczeń w sposób, który ją samą zadziwiał. Podarła zapis na drobne kawałki i spaliła. Sasza nic nie wiedział o tej tajemnicy i nie miała zamiaru tego zmieniać. Dochodziła trzecia rano. Wyjrzała przez okno i na chwilę je otworzyła, żeby zaczerpnąć mroźnego powietrza. W oddali widać było ostrzegawcze, czerwone światło na kominie reaktora. Sasza mówił, że kiedy reaktor będzie pracował, z komina będzie uchodził żółty dym. Ale dym miał tylko lekko pomarańczowy odcień. Przypomniały się jej latarnie morskie w Lwietyńsku i na Toros widoczne znad zatoki w Wajendze i ginące w morzu światełko latarki George’a, kiedy odpływał do Anglii. Starała się o nim nie myśleć, lecz wciąż jakieś drobne zdarzenia przywoływały wspomnienia.

1 Przekład Stanisław Barańczak.

SPRAWA LENINGRADZKA Lata 1946–1949 W sierpniu 1949 roku Aleksiej Kuzniecow1 został wezwany przez Poskriebyszewa na Kreml. Kiedy czekał przed gabinetem, w drzwiach stanął Stalin. Udał zdziwionego: – Nie wzywałem was – powiedział, wziął jakieś papiery od Poskriebyszewa i wrócił do swojego pokoju. Sekretarz Stalina nie mógł tego zrobić bez polecenia Gospodarza. Kuzniecow spojrzał na niego, a ten rozłożył ręce. To był niemal wyrok. Kuzniecow przerażony i załamany wrócił do domu. Stalin po raz kolejny przeprowadzał czystkę w Leningradzie. Żdanow, którego kiedyś kreował na swojego następcę, nie żył od roku, zmarł na serce, a mimo to jego ludzie przygotowywali się do objęcia władzy w kraju. Marzyło im się utworzenie odrębnej rosyjskiej partii komunistycznej, snuli plany przeniesienia stolicy Związku Radzieckiego nad Newę. Kuzniecow był zastępcą Żdanowa przez całą wojnę, a w okresie oblężenia odgrywał ważniejszą rolę niż Żdanow. Był nie tylko dygnitarzem partyjnym, miał stopień generała lejtnanta, zajmował się sprawami związanymi z obroną, a po wojnie sławił heroizm miasta jako fakt co najmniej równy obronie Stalingradu czy Moskwy. Chciał, aby mit bohaterstwa Leningradu zdominował pamięć Rosjan o Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej. Wydawało się, że Stalin przez jakiś czas widział w Kuzniecowie przyszłego sekretarza generalnego partii. Po swojej śmierci oczywiście. Starzał się i tracił siły, a Kuzniecow był młody, wykształcony i dynamiczny. Inny leningradczyk, wybitny ekonomista Wozniesienski, zostałby premierem. Ale… czy nie za bardzo Kuzniecowowi i jego ludziom spieszy się do władzy? Przedwczesne namaszczenie kogokolwiek na następcę byłoby wielką nieostrożnością. Mogliby spróbować sięgnąć po władzę jeszcze za jego życia. Nie wierzył nikomu, wszędzie widział spiski, a ten wydał mu się zupełnie prawdopodobny. Kilka tygodni temu wysłał Malenkowa i Abakumowa do Leningradu, żeby zrobili tam porządek. Pojechali dwoma pociągami w asyście pięciuset funkcjonariuszy MGB i dwudziestu śledczych ze specjalnego wydziału spraw szczególnej wagi. Kilkuset aparatczyków partyjnych i urzędników trafiło za kratki, a śledztwo prowadzono jak zwykle – bijąc i torturując podejrzanych. Jednak Wozniesienski2 i Kuzniecow wciąż byli na wolności. Kuzniecowa wezwał, żeby go nastraszyć. Jeszcze się zastanawiał, co z nim zrobić; nie podjął decyzji. Myślał o tym, jadąc do daczy w Siemianowskoje. Deszcz lał się z nieba strumieniami, ulice były puste, tylko na przystanku autobusowym mokła grupa ludzi wracających z pracy. Pomyślał, że może ich odwieźć do domów. Kazał kierowcy się zatrzymać i wysłał ochroniarza, żeby zaprosił ludzi do auta. Ale ludzie się bali. Widzieli kolumnę aut stanowiącą obstawę, wiedzieli, kto jedzie, i bali się. Wysiadł i podszedł do nich. Nie miał parasola, po chwili cały był mokry. Nie rozmawiał z ludźmi na ulicy od 1935 roku, kiedy nagle pojawił się w metrze moskiewskim, świeżo oddanym do użytku. – To z wojny? – spytał bardzo wysokiego mężczyznę bez nogi, opierającego się na kuli. – Tak jest, towarzyszu Stalin. – Gdzie? – Front Wołchowski, sto trzydziesty drugi pułk piechoty, Druga Armia Uderzeniowa.

Odłamek pocisku artyleryjskiego. Pamiętał, że tą armią dowodził Własow, zdrajca, który potem poddał się i współpracował z Niemcami. Ale ten człowiek musiał zostać ranny wcześniej. – No, chodźcie, chodźcie, nie moknijmy tu, podwieziemy was. Kaleka i trzy inne osoby, w tym kilkunastoletnia dziewczynka, wsiadły do studebackera, kilku innych pomieściło się w samochodach ochrony, a pozostałym powiedział, że jeszcze po nich wrócą. Przez pół godziny cała kawalkada, nie rozdzielając się, rozwoziła ludzi do ich domów. W aucie pachniało mokrymi ubraniami. – Pracujecie mimo kalectwa? – pytał Stalin. – Dorabiam. – Renta nie wystarcza? – Mnie by wystarczyła, ale mam dzieci i wnuki. – Ja także. Opowiedział o Jaszy, synu z pierwszego małżeństwa i o jego śmierci w obozie jenieckim. – Niemcy robili wszystko, żeby go oczernić, żeby ludzie radzieccy myśleli, że syn Stalina przeszedł na ich stronę. Ale ja nie wierzyłem. Jasza wolał pójść na druty pod napięciem, niż dać im się wykorzystać propagandowo. – Towarzyszu Stalin, czy pozwolicie o coś zapytać? – rzekł kaleka. – Mówcie. – Czy będzie znowu wojna? Czy Ameryka ruszy na nas? Mają przecież ten atom… – Nie obawiajcie się, my też będziemy mieli bombę atomową. Już niedługo. Odbudujemy się, wzmocnimy. Jeszcze kilka lat i spróbujemy jeszcze raz. – To znaczy… – kaleka nie był pewien, czy rozumie – …my na nich? – Jak tylko zyskamy przewagę. Imperialiści nigdy nie zrezygnują z planów zniszczenia nas. Albo my, albo oni, to nieuniknione. Więc musimy ich uprzedzić. I musimy się spieszyć, rozumiecie? Kaleka pokręcił głową i nic nie odpowiedział. * Kolację miał zjeść sam. Służąca przyniosła tylko jedno nakrycie i kilka półmisków. Chciał w spokoju przemyśleć kilka spraw. Zbliżały się jego siedemdziesiąte urodziny, oficjalne, bo naprawdę w grudniu miał skończyć lat siedemdziesiąt jeden. To skłaniało do spojrzenia wstecz. Kult jego osoby sięgał monstrualnych rozmiarów. Codziennie jego geniusz sławiły wszystkie gazety centralne i regionalne. Jego oczy dobrotliwie spoglądały z setek tysięcy portretów. Poeci pisali wiersze na jego cześć. „Stalin jest wyższy niż Himalaje, Stalin jest większy niż ocean, światło jego geniuszu jest jaśniejsze niż słońce…” Kręcono filmy, w których przedstawiano go jako głównego zwycięzcę w wojnie. Jego imię nosiły tysiące ulic, zakładów przemysłowych, kołchozów i miast. Jego kolejną, najnowszą biografię drukowano w milionach egzemplarzy. „Geniusz wszech czasów. Przywódca całej postępowej ludzkości. Słońce dziejów. Wielki nauczyciel. Wielki językoznawca. Natchniony koryfeusz nauki”. Miał własne wyobrażenie Stalina, który nie był nim, tylko kimś wymyślonym; tym Stalinem, którego kreowała propaganda i którego sam tworzył w kolejnych wersjach historii WKP(b) i w oficjalnych biografiach. Podobał mu się ten Stalin, który nie był nim.

Starał się być podobny do własnego wizerunku kreowanego na użytek propagandy i wiedział, że niezupełnie mu się to udaje. Kiedyś skarcił własnego syna, Wasilija, za to, że powiedział: „Ja też jestem Stalin”. – „Nie jesteś Stalinem – rzekł. – Nawet ja nie jestem Stalinem. Stalin to idea. To wyobrażenie milionów o wielkim wszechpotężnym władcy”. Takim kochali go ludzie. Niemal każdy z nich miał kogoś z bliskich lub przyjaciół w obozach GUŁagu lub w masowym grobie, w nieznanym miejscu, w lesie lub w pobliżu miejscowej siedziby NKWD. A jednak go kochali! Prości ludzie dowiadywali się, że znajomy, brat, ojciec, szwagier lub siostra okazali się podstępnymi sabotażystami. Wykolejali pociągi, szpiegowali, planowali zamachy, powodowali zawały w kopalni, niszczyli mienie państwowe. Nie mogli w to uwierzyć, lecz wierzyli. Wierzyli i nie wierzyli. Trudno było sobie wyobrazić, że w gazetach, w „Prawdzie” moskiewskiej, leningradzkiej i wielu innych „Prawdach”, wypisuje się kłamstwa. Może niekiedy NKWD się myli – myślało wielu – i do obozów czasem trafiają także niewinni. Myśleli, że ich krewni, których tak dobrze znali, zostali zabici lub wysłani do łagru przez pomyłkę. Ale cała reszta… O, ci musieli niejedno mieć na sumieniu! NKWD mógł się czasem mylić, lecz towarzysz Stalin na pewno wie, co robi. Kolejni przywódcy partii i państwa okazywali się wrogami ludu i podstępnymi zdrajcami. Pozostawał im tylko on: niezłomny, jedyny Wódz. Potężny, uosabiający wielkość ich kraju, przywódca światowego proletariatu. Popatrzył przelotnie na ścianę naprzeciwko i zdziwił się, że nie ma tam zdjęcia Nadieżdy. – Kto zdjął portret mojej żony?! – zdenerwował się. – Ależ, towarzyszu Stalin, tu nie było… – Służąca była zdumiona i przestraszona. – Zawołajcie Walentynę Wasilewnę – warknął. Dziewczyna wybiegła, a po chwili wszedł jeden z ochroniarzy. Znał go, ale nie mógł sobie przypomnieć, jak się nazywa. – Towarzyszu Stalin, wasza gospodyni nie przyjechała z wami, jest w Kuncewie. Czy mamy ją przywieźć? Zdezorientowany już miał spytać, gdzie w takim razie się znajduje, lecz w porę się powstrzymał. Coraz częściej zapominał nazwisk albo imion ludzi, nawet z najbliższego otoczenia, a teraz nie wiedział, gdzie jest. Po chwili z trudem przypomniał sobie, że w Siemianowskoje. Wszystkie te dacze są wewnątrz jednakowo urządzone – pocieszał się. Wszędzie na ścianach takie same jasne boazerie, identyczne meble, obrazy. – Nie, nie trzeba, możecie odejść. Ochroniarz wyszedł. W drzwiach z grubego drewna zbrojonego stalą szczęknęły zamki zamykające się automatycznie, otwierane tylko od wewnątrz elektrycznymi przyciskami. Tak, starzeje się, myśli nadal sprawnie, lecz miewa chwilowe kłopoty z pamięcią, dawniej tak znakomitą, i zdarza się, że nie od razu może się skoncentrować. Wziął kieliszek i butelkę gruzińskiego wina, przeszedł do pokoju bilardowego. Stukot bil zderzających się ze sobą uspokajał go i pomagał myśleć. Był dobrym graczem, planował kilka uderzeń naprzód. Grał teraz sam ze sobą i jednocześnie robił bilans kilku ostatnich lat. Kraj po wojnie był tak straszliwie zniszczony i wyludniony, że niewiele mogły zmienić reparacje ani tysiące maszyn i urządzeń, nieraz całe kompletne fabryki zwożone zewsząd, gdzie dotarła Armia Czerwona. W 1946 roku z głodu zmarło 282 tysiące ludzi a w 1947 – ponad pół miliona3. Mimo to nie rozwijano przemysłu spożywczego ani lekkiego, nastawionego na konsumpcję. Polecił za to prasie i radiu sławić sukcesy w odbudowie przemysłu ciężkiego. Największe, nieograniczone środki szły na tajny program atomowy i na badania nad rakietami. W kopalniach rudy uranowej i na budowach atomowych miast pracowało już 600 tysięcy więźniów. Nie przyjął planu Marshalla – amerykańskiej pomocy w odbudowie Europy. Nie pozwolił

też skorzystać z niej krajom imperium zewnętrznego. Truman nie był tak naiwny jak Roosevelt i nie dawał niczego za darmo. Ceną za pomoc miał być wolny handel z kapitalistami oraz kontrola demokracji i swobód obywatelskich w obozie socjalistycznym. To, oczywiście, było nie do przyjęcia. Mieliby masowo przyjeżdżać specjaliści z Zachodu, a ludzie radzieccy jeździć na Zachód? Patrzeć, porównywać? Szpiegować? Wkrótce po wojnie drogi aliantów się rozeszły. Zaraz po odrzuceniu propozycji Marshalla powołał do życia Kominform. Oficjalnie miał służyć wymianie doświadczeń między partiami rządzącymi w krajach obozu komunistycznego oraz partii komunistycznych – francuskiej i włoskiej, najsilniejszych spośród zachodnich. W rzeczywistości chodziło o większe podporządkowanie państw socjalistycznych i wybicie niektórym z głów ich „własnych dróg do socjalizmu”. Wszędzie w bloku radzieckim głoszono tę samą doktrynę podziału świata na dwa wrogie obozy: radziecki, czyli miłujący pokój i demokrację, i imperialistyczny – militarystyczny i dążący rzekomo do wojny. Pomiędzy tymi dwoma światami zapadła według określenia Churchilla „żelazna kurtyna”4. W czerwcu 1948 roku nakazał blokadę zachodnich sektorów Berlina. Odcięto im dostawy żywności, zaopatrzenia i energii elektrycznej z części Niemiec okupowanych przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię i Francję. Jednak tej wysepki wolności otoczonej przez okupację radziecką nie udało się zlikwidować. Amerykanie i Anglicy zorganizowali most powietrzny i zaopatrywali drogą lotniczą zachodnie sektory miasta we wszystko, co potrzebne do życia. Przez 11 miesięcy, wykonując 278 228 lotów, dostarczyli 2 326 406 ton zaopatrzenia, w tym 1,5 miliona ton węgla. Wywiad radziecki, który wcześniej uważał takie rozwiązanie za niewykonalne, tym razem bardzo się pomylił. Kilkakrotnie rozmawiał o tym z Wyszynskim, którego mianował ministrem spraw zagranicznych po Mołotowie. Nie chciał się do tego przyznać nawet przed sobą, ale blokada Berlina spowodowała znaczne szkody w wizerunku ZSRR na Zachodzie, nawet w środowiskach dotąd mu przyjaznych. Co gorsza, Europa Zachodnia coraz bardziej bała się Związku Radzieckiego i ze strachu zaczęła się jednoczyć. Niewiele pomógł sterowany przez Kreml „Ruch Obrońców Pokoju” z hasłem Yankee go home! Wpływy Stanów Zjednoczonych w przerażonej Europie jeszcze wzrosły. Także anatema rzucona przez Kominform na Jugosławię, gdzie Tito – wierny stalinowiec – próbował zachować chociaż odrobinę samodzielności – osłabiła pozycję ZSRR wśród komunistycznych partii na Zachodzie. To były jego przegrane. Wkrótce, w maju 1949 roku, z sektorów zachodnich powstała Niemiecka Republika Federalna. Kilka miesięcy później odpowiedział na to utworzeniem całkowicie podporządkowanej Moskwie Niemieckiej Republiki Demokratycznej. W kwietniu tego samego roku powstało NATO – pakt wojskowy Stanów Zjednoczonych i państw europejskich przeciwko komunizmowi. Świat został podzielony na kilka dziesięcioleci. Trwał w stanie zimnej wojny. Bez ognia w Europie, jednak z gorącymi konfliktami wybuchającymi w różnych peryferyjnych rejonach kuli ziemskiej. To wszystko się zmieni, kiedy ZSRR zbuduje własny potencjał nuklearny. Bomba atomowa miała być gotowa już rok temu. Beria nie zdążył, lecz teraz obiecywał pierwszą próbę na poligonie już za kilka dni. To stworzy nowy układ sił w świecie. Tymczasem trzeba robić porządek wewnątrz kraju. Popatrzył na układ kul na stole bilardowym i wymyślił nową zabawę. Każdej nadał nazwisko. Czerwona to Tito, tamta biała to Mołotow, który jest szpiegiem amerykańskim, tamta to Woroszyłow – szpieg angielski, Wozniesienski – zdrajca i fałszerz, który oszukuje go, przedstawiając nieprawdziwe dane

statystyczne o gospodarce. A to Polina Żemczużyna Mołotowa – Żydówka szpiegująca dla Amerykanów. Dalej Anna Alliłujewa – siostra Nadieżdy. Dalej Awel Jenukidze, przyjaciel z czasów kaukaskich – zdrajca. Dalej – Stanisław Redens; Żenia, żona Pawła, brata Nadieżdy, wieloletnia kochanka Stalina, która tak skwapliwie i szybko po śmierci męża ponownie wyszła za mąż! A oto czarna bila – Trocki! Bucharin, Zinowjew i Kamieniew. Jagoda, Jeżow. I Sergo Ordżonikidze, i Mariko Swanidze, siostra Kato, pierwszej żony Stalina, i Sasziko, także jej siostra. Zabrakło bil dla najważniejszych. A zwykli mali ludzie? Piasek na pustyni… Zaplanował kolejność uderzeń i bile zaczęły ze stukotem wpadać do łuz. Dobre, precyzyjne uderzenia. Każde sprawiało satysfakcję. Wielu z tych ludzi, przyjaciół, wrogów lub krewnych, zabił już dawno. Trocki zginął w Meksyku w 1940 roku zabity czekanem przez nasłanego mordercę. Mógł zabić każdego człowieka jak Kraj Rad długi i szeroki; za granicą jego wysłannicy likwidowali tylko najważniejszych. Bucharina, Kamieniewa, Zinowjewa, Redensa, Jeżowa, Jagodę i innych rozstrzelano już dawno. Ale wielu jeszcze żyje. Na Tita zorganizowano kilka zamachów, wszystkie dotychczas nieudane. Ale oto czerwona kula oznaczająca Tita odbiła się od bandy, toczyła się, zwalniając, i znikła w otworze. Za nią wpadły do łuz bile Żeni i Woroszyłowa. Cicho i bezbłędnie toczyły się następne. Na stole było już prawie pusto. Po chwili zniknął Wozniesienski. Został Kuzniecow. Zadzwonił telefon. Stalin podniósł słuchawkę; meldował się Abakumow. – Wybaczcie, towarzyszu Stalin, ale to pilne, Kuzniecow, właśnie się dowiedziałem, przez kilka dni studiował stare akta sprawy Kirowa. Czy to nie dziwne? Czego tam szuka? Kuzniecow miał dostęp do tych akt jako zwierzchnik bezpieki z ramienia Komitetu Centralnego. Abakumow słyszał oddech Stalina, który długo nie odpowiadał. Zapomniał o Kirowie… O nim jednym nie chciał pamiętać. – Towarzyszu Stalin, czy mnie słyszycie? – No to go aresztujcie5. 1 Był też inny Kuzniecow, Nikołaj, admirał, narkom floty wojennej, była o nim mowa w rozdziale o klęsce konwoju PQ 17. 2 Nikołaja Wozniesienskiego kazał Stalin później aresztować i zabić bez sądu i bez zgody KC. Nie był to jedyny przypadek rozstrzelania aktualnego członka politbiura. Ten sam los spotkał w latach 1937 i 1938 Rudzutaka, Eichego, Kosiora i Czubara. 3 Jörg Baberowski w książce Stalin. Terror absolutny podaje, że w latach 1946–1947 zmarło z głodu w ZSRR (głównie na Ukrainie) 1,5 miliona ludzi. 4 Żelazna kurtyna – określenie powszechnie przypisywane Churchillowi, w rzeczywistości funkcjonowało już w latach dwudziestych XX wieku w związku z niewiedzą Zachodu o tym, co działo się w ZSRR. 5 Według Nikity Siergiejewicza Chruszczowa, pierwszego sekretarza KPZR w latach 1953–1964, Kuzniecow został powieszony na haku wbitym w kark.

CZŁOWIEK BERII 1947–1949 Lejtin czekał z utęsknieniem na telefon, ale Ławrientij Pawłowicz nie dzwonił. Zapisał się na końcowe semestry matematyki i fizyki w Moskwie i w każdą sobotę i niedzielę jeździł na zajęcia. Przydzielono mu z tego powodu nowiutką pobiedę z kierowcą. Pracował intensywnie, a po kilku miesiącach kończył jednocześnie dwie prace dyplomowe. Po ostatniej obronie tak się upił z kolegami, że kierowca przywiózł go do domu nieprzytomnego. Któregoś dnia przyniósł Soni egzemplarz „Time’a” z Berią na okładce i prosił o przetłumaczenie artykułu. Tytuł brzmiał: Policjant jest królem. Berię przedstawiono jako typowego przedstawiciela państwa policyjnego, rozszerzającego swe wpływy na Zachód Europy. „Beria – pisał dziennikarz – w odróżnieniu od swojego poprzednika, wydaje się człowiekiem racjonalnym i zrównoważonym. Jest nowym radzieckim działaczem, dla którego zabicie kogoś na rozkaz partii jest równie łatwe jak wypicie szklanki wody. Zdobywa coraz większą władzę”. Lejtin był pod wrażeniem światowej sławy swojego zwierzchnika. Sonia starała się o pozwolenie na wyjazd do Leningradu. Lecz nie było łatwo uzyskać zgodę na opuszczenie „atomowego miasta”. Saszy powiedziała, że chce odwiedzić grób babci w rocznicę jej śmierci. Ale Olga Gołosowa nie miała przecież babci w Leningradzie. Więc postanowili, że pojedzie tam poddać się badaniom w klinice profesora Dwojeumowa, sławnego ginekologa specjalizującego się w leczeniu bezpłodności. Lejtin bardzo chciał mieć dzieci, a Sonia w tajemnicy przed nim robiła wszystko, żeby nie zajść w ciążę. W lecie 1947 roku dostała zgodę na wyjazd. Gorąco pragnęła zobaczyć swoje ukochane miasto, ale przede wszystkim miała nadzieję, że znajdzie tam jakiś sposób, żeby poza oficjalną pocztą wysłać ostrzeżenie do George’a, żeby nie przyjeżdżał do ZSRR. Poza tym chciała odzyskać część pamiętnika ukrytą w piwnicy swojego domu. Leningrad dźwigał się z gruzów. Tu i ówdzie piękniał i wyglądał jak dawniej. Strona Piotrogrodzka, stosunkowo mniej zniszczona, była już prawie taka jak przed wojną. Ermitaż był nietknięty. Bardzo ucierpiały letnie pałace cesarskie w Pawłowsku koło Gatczyny, gdzie Sonia nocowała na parkowym trawniku w czasie kopania rowów na początku wojny. Peterhof został spalony przez wycofujących się Niemców. W Puszkino pałace Katarzyny i Aleksandra były zburzone do fundamentów. Miasto wydało się przygaszone, senne i cichsze niż przed wojną. Wszędzie na ulicach spotykała inwalidów wojennych bez rąk lub nóg, ale z medalami na piersiach. Poszła do dawnego domu Katii i Gandży na Skorochodowa, bo Lejtinowi nie udało się niczego dowiedzieć o losach jej teściów i dziewczynki, którą adoptowali. Pytała dozorcę domu, co się z nimi stało. Pamiętała go z czasów oblężenia, znał Gandżarowów i musiał coś o nich wiedzieć. Ale dozorca na samo nazwisko Gandżarow tak się przestraszył, że uciekł do domu i zamknął drzwi na klucz. Wtedy i ona uciekła, w obawie, że zawiadomi policję, która zaraz się tu pojawi, żeby ją aresztować. Jej dom na Czajkowskiego leżał w gruzach. Dwie sąsiednie kamienice również. Co się stało z Tolą Karaskinem i Woroninami? Czy ona sama przeżyłaby, gdyby nie wyjechała do Murmańska? Na podwórku nadal stał pokrzywiony żelazny trzepak do dywanów. Tutaj kiedyś Sonia, mała dziewczynka, grała w klasy z koleżankami. W jednej chwili ożyły wspomnienia

z dzieciństwa. Mama wychyla się z okna i woła: „Soniu! Wracaj do domu, obiad na stole!”. Słyszy głos mamy, patrzy w okno ich mieszkania, ale tego okna już nie ma. Osmalony kikut ściany kończy się na drugim piętrze, poniżej ich mieszkania. Tam, pod Buriaginami, mieszkali Kałakolczikowie. NKWD zabrało starego Kałakolczikowa, kiedy Sonia czekała, że przyjdą po mamę. Wejście do piwnic ocalało. Odnalazła komórkę. Jej drzwi ktoś wyrwał z zawiasów i wewnątrz było pusto. Odnalazła niezabetonowane miejsce pod oknem. Małą łopatką, którą kupiła w sklepie z zabawkami, ostrożnie kopała ziemię, aż natknęła się na coś miękkiego. Odwinęła butwiejącą ceratę i wyjęła z niej zeszyty swoich starych wspomnień. Na cmentarzu odnalazła grób babci i dziadka Piotra. Zmiotła z płyty liście, posiedziała na ławce, zapaliła znicze i położyła kwiaty. Kiedy szła do wyjścia, spostrzegła starszego mężczyznę, który bacznie się jej przyglądał. – Ja panią pamiętam – powiedział. – Mam pamięć do twarzy. Pani była na wieczorze autorskim Achmatowej w Związku Literatów w tysiąc dziewięćset czterdziestym pierwszym roku, rozmawiała pani z nią w piwnicy… Sonia odetchnęła z ulgą. Mężczyzna chyba nie był tajniakiem i raczej nie znał jej prawdziwego nazwiska. – Rzeczywiście, byłam tam. – Wie pani, że Żdanow potępił jej poezje? – ciągnął nieznajomy. – Uznano je za puste i błahe, przeniknięte wonią pesymizmu i rozkładu. Tak to ujęto… Żdanow powiedział, że to pół zakonnica, pół ladacznica1. – Wie pan, co się z nią dzieje? – Nie wiem. Słyszałem, że jej syna, Lwa Gumilowa, znów po wojnie skazano na dziesięć lat. A przeszedł z Armią Czerwoną cały szlak bojowy aż do Berlina. Muza płaczu… Rzeczywiście, muza płaczu. * Po dwóch dniach badań w klinice profesora Dwojeumowa, który nie znalazł żadnych przyczyn, dla których nie miałaby zajść w ciążę, mogła już wracać do Nogińska. Jeszcze w hotelu nauczyła się na pamięć swoich wspomnień „przedmurmańskich”, a zawilgotniałe zeszyty spaliła. Była tam cała jej komunistyczna, radosna i bezmyślna młodość, tak teraz dziwna, jak opowieść o życiu kogoś zupełnie innego. Lecz te wspomnienia były prawdziwe, więc właśnie takie chciała je zachować. Jak wysłać list do George’a? Jedynym znajomym, który mógł mieć jakieś kontakty z zagranicą, był Parszyn. Może mogłaby mu zaufać? Poza tym pomyślała, że po tym, co zrozumiała w czasie przesłuchania w Murmańsku, chyba powinna mu podziękować. Ale w miejskim komitecie partii urzędnik, którego spytała o Parszyna, powiedział, że „nie zna i nie słyszał”. Wyglądało na to, że Parszyn padł ofiarą „sprawy leningradzkiej”. Pozostało dać list jakiemuś zachodniemu marynarzowi płynącemu do któregokolwiek z krajów kapitalistycznych, z prośbą o wysłanie go do Lovestoft. Przez kilka godzin kręciła się po parku niedaleko portu, w nadziei, że natrafi na okazję. Wreszcie usiadł obok niej na ławce pucołowaty blondyn w marynarskim mundurze. Był Anglikiem, zaczął jej prawić komplementy. Był rozczarowany, gdy powiedziała, że chciałaby przez niego wysłać list do Anglii. Podała mu zaadresowaną kopertę schowaną w egzemplarzu gazety. Obiecał, że w pierwszym porcie na Zachodzie wyśle list do George’a. Wysłała jeszcze cztery takie same listy normalną pocztą radziecką, wrzucając je do skrzynek pocztowych w różnych częściach miasta.

* Zaraz po obronie obu prac dyplomowych Sasza został wezwany do Moskwy, do generała majora Aleksandra Komarowskiego, szefa Gławpromstroju, przedsiębiorstwa kierującego pracą więźniów zatrudnionych przy programie atomowym. Oddelegowany został do Butugyczagu na Kołymie, gdzie powstała kopalnia rudy uranowej. Miał kierować budową lotniska dla samolotów, którymi ruda miała być wożona do zakładów w głębi kraju. Polecieli z Moskwy samolotem do Magadanu. Stamtąd do Ust'-Omczug – około 200 kilometrów – jechali amerykańskim jeepem. Kołyma – przez więźniów zwana „lądem”, a przez miejscowych „kontynentem” – obszar o powierzchni 2,6 miliona kilometrów kwadratowych – była w całości pod zarządem obozów pracy: około miliona więźniów. Ponury, monotonny krajobraz. Tundra była tu bardzo uboga w roślinność; pojedyncze drzewa rosły w odległości kilkudziesięciu metrów od siebie. Trochę mchu, traw i borówek, gdzieniegdzie kępy cedrów dwumetrowej wysokości, o cienkich pniach. Dziwnym zrządzeniem losu Sonia znalazła się w pobliżu miejsca, gdzie przed laty zginęła jej matka i skąd przyszedł jej ostatni list, a potem zawiadomienie o śmierci. Tajga zaczynała się kilkadziesiąt kilometrów od Butugyczagu. Tam mama miała w kobiecym obozie pracować przy wyrębie lasu. Gdzieś niedaleko musiał być jej grób. Zamieszkali w budynku na terenie centralnego obozu OŁP nr 1, największego obozu w okolicy, na południowych krańcach Gór Czerskiego, prawie 3000 metrów nad poziomem morza. Dwa kilometry dalej 35 tysięcy więźniów pracowało w kopalni rudy uranowej. Więźniów trzymano w wielkich piętrowych namiotach. Drewniana była konstrukcja i sufit będący jednocześnie podłogą piętra. Nad nią dwie płachty czarnego brezentu z izolującą warstwą powietrza między nimi. Chociaż Murmańsk leży na północ od koła podbiegunowego, a Butugyczag 1000 kilometrów od koła na południe, klimat w tych okolicach jest nieporównanie ostrzejszy niż w Murmańsku. Zimą temperatura spadała do minus sześćdziesięciu kilku stopni. Wtedy ludzie w namiotach zamarzali na śmierć nawet przy rozpalonych do czerwoności piecykach zrobionych z blaszanych beczek. Na tych terenach zdarzało się, że zamarzały całe obozy, łącznie ze strażnikami i ich psami. Codziennie rano i wieczorem pod oknami Soni przechodziły kolumny więźniów. Szli bardzo szybko, poganiani przez wartowników, niektórzy biegli truchtem. Kiedy wracali, pokryci byli białoszarym pyłem. Wielu kaszlało. Kiedy Sonia i Lejtin przyjechali do Butugyczagu, zaczynało się lato i na razie było na dworze pięć do dziesięciu stopni powyżej zera. Na szczęście mieli tu spędzić tylko trzy, może cztery miesiące. Wkrótce się dowiedziała, że kilka kilometrów za obozem jest cmentarz zmarłych więźniów zwany Amonalówka. Poszła tam polną ścieżką wydeptaną w tundrze. Już z daleka widać było na łagodnym zboczu równe rzędy tysięcy mogił. Kiedy podeszła bliżej, zobaczyła, że to nie mogiły, lecz trumny – byle jak sklecone skrzynie – leżące wprost na ziemi, niektóre trochę tylko obłożone kamieniami. Tundra ciągnęła się dookoła aż po horyzont. Cmentarz nie był ogrodzony. Mógł przyjmować kolejne tysiące zmarłych i rozrastać się w nieskończoność. Niektóre trumny były połamane i widać było zwłoki, dobrze zachowane, z dającymi się rozpoznać rysami poczerniałych twarzy. Gdzieś tutaj mogło spoczywać ciało mamy. Nie było nazwisk, tylko numery dziurkowane w blaszanych tabliczkach na drewnianych palikach. Nie znała więziennego numeru mamy, ale nawet gdyby go znała, odnalezienie jej wśród tysięcy trumien było mało prawdopodobne. Jednak rozglądała się, jakby mogła ją znaleźć, błądziła wzrokiem po setkach podobnych, rozlatujących się trumien i nagle coś niezwykłego w tej monotonii jednakowych kształtów zwróciło jej uwagę.

To był krzyż. Może trzysta metrów od niej, niedaleko szczytu wzgórza, przy jednej z trumien stał przekrzywiony trochę i poczerniały, samotny, niewielki, drewniany krzyż. Nie mógł mieć więcej niż metr wysokości. Sonia pilnie rozglądała się dookoła, ale nie myliła się – ten krzyż był jedyny na całym cmentarzu. Położyła kwiaty na jednej z trumien i szybko wróciła do domu. * Sasza pił coraz więcej. Uważał to zesłanie za degradację i nie rozumiał powodu. Sonia czytała czasami miejscową gazetę. Kiedyś znalazła w niej wiersz sławiący „Wielkiego Stalina, który dał więźniom na Kołymie życie pełne radosnej pracy i prawdziwego szczęścia”. Kiedy lotnisko było gotowe, wrócili do Moskwy. Następną rozmowę w PGU Lejtin miał z Fitinem, jednym z zastępców Berii. Tym razem wysłano go do Leninabadu w Tadżykistanie, gdzie w rekordowym tempie powstawał kompleks pozyskiwania uranu 235 z rudy. Fitin wyjaśnił, że towarzysz premier doskonale pamięta, co mówił Lejtinowi przed dwoma laty, i celowo kieruje go do różnych ośrodków związanych z programem atomowym, żeby nabył praktyki i zyskał gruntowną wiedzę o wszystkich etapach pracy nad bombą. Dzięki tej opiece Berii dwa miesiące później Sonia i Sasza znaleźli się w ośrodku „Arzamas-16” koło Gorkiego. Było to kolejne z „atomowych miast”. Podobne dwa miasta zbudowano w rejonie Swierdłowska (Jekaterynburga). Nosiły kryptonimy „Swierdłowsk 44” i „Swierdłowsk 46”. W każdym z nich mieszkali po cztery miesiące. Pozyskiwano tam w wielkich reaktorach przemysłowych izotopy uranu 238 i uran 239, czyli pluton. Lejtin wytłumaczył jej: pluton ma tę wielką przewagę nad uranem, że jego masa krytyczna – czyli umożliwiająca reakcję łańcuchową – jest dziesięciokrotnie mniejsza niż uranu 238. Bomba przy prawie tej samej sile rażenia może więc być znacznie mniejsza, co ma ogromne znaczenie zwłaszcza dla możliwości jej przenoszenia samolotami lub za pomocą rakiet. * Pod koniec sierpnia 1949 roku w „Arzamas-16” ukończono budowę pierwszej radzieckiej bomby atomowej. Jednocześnie trwały prace nad bombą wodorową, opartą nie na rozszczepieniu atomu, lecz na syntezie jądrowej. Miała być tysiąc razy potężniejsza od atomowej. Przybyli do Arzamasu nowi uczeni: Zeldowicz, Tamm, Sacharow, Ginzburg. Lejtin budował dla nich luksusowe mieszkania, mieli tu pozostać przez kilka lat. Lejtin znów spotkał się z Berią, który przyjechał zobaczyć eksplozję na poligonie w okolicach Semipałatyńska w Kazachstanie. Był świadkiem jego rozmowy telefonicznej ze Stalinem, w której zawiadamiał o udanej próbie. Ale wódz już wiedział od kogoś innego i odłożył słuchawkę. Beria wpadł we wściekłość i nawymyślał generałowi, który ośmielił się wcześniej poinformować Stalina. – Zniszczę was! – powiedział. Kilkanaście dni po wybuchu, we wrześniu 1949 roku, Lejtinowi udało się umieścić Sonię na liście osób zaproszonych na projekcję filmu z pierwszego radzieckiego wybuchu atomowego. Był to seans dla tych współtwórców bomby, którzy nie byli na poligonie w Kazachstanie i nie widzieli eksplozji na własne oczy. Zdetonowano bombę plutonową, prawie identyczną jak ta, która zabiła 70 tysięcy Japończyków w Nagasaki. Siedzieli w ciemnej salce z zaledwie kilkudziesięcioma widzami. Lektor podał dzień, godzinę i odliczał sekundy do wybuchu. Odległość od wieży, na której umieszczono bombę –

trzydzieści kilometrów. Sasza ściskał Sonię za rękę. Był na poligonie i widział eksplozję. Teraz przeżywał wszystko ponownie. Lektor mówił: „Trzy, dwa, jeden, zero!”. Nad horyzontem coś rozbłysło, potem ukazała się gwałtownie rosnąca biała kula – jej blask ogarnął całą linię horyzontu. Film był kolorowy. Rozszerzała się ogromna chmura, spod której wzbijał się purpurowy pył. Następnie chmura poszarzała i zaczęła podnosić się znad ziemi, kłębiąc się i migocąc pomarańczowym blaskiem. Formowała się w kapelusz ogromnego grzyba. U podstawy trzonka wciąż wzbijał się pył, szybko pokrywając cały horyzont. Wtedy przyszła fala uderzeniowa. Podstawa kamery musiała się poruszyć, bo cały obraz na ekranie zachybotał. Huk poraził uszy zgromadzonych w kinie. Przeszedł w złowieszcze wycie, niemilknące przez kilkadziesiąt sekund. Chmura zmieniała kolor na czarnosiny i rozpełzła się po horyzoncie. Widać było, jak wiatr znosi ją w kierunku gór. Lektor mówił, że stamtąd, z kazachskich stepów i osad wysiedlono ludzi. Nadleciały samoloty. „Dokonają badań dozymetrycznych poziomu napromieniowania” – wyjaśnił lektor. Potem na ekranie pojawiła się grupa ludzi w kombinezonach. Wsiadali do samochodów terenowych i jechali w stronę centrum eksplozji. Nagle auta zatrzymały się obok orła z opalonymi skrzydłami. Jeszcze żył. Miał białe, niewidzące oczy i trzepotał skrzydłami, próbując poderwać się do lotu. – Zginęło mnóstwo zwierząt i tysiące ptaków – szepnął Sasza. – Poderwały się przy wybuchu, a potem padły poparzone i oślepione. Z gazika wyszedł ktoś niekształtny w ochronnym kombinezonie i kopnął orła w głowę. Chciał skrócić jego cierpienia, ale ptak nadal bił skrzydłami. Uspokoiły go dwa, trzy następne kopnięcia. Samochody pojechały dalej. Minęły linię żółtych chorągiewek ostrzegawczych, aż zatrzymały się przed resztkami wieży, na której eksplodowała bomba. Grunt pokrywała czarna, szklista skorupa chrzęszcząca pod butami. Wieży nie było. Pozostały tylko resztki betonowych wsporników i stopione kikuty stalowych belek2. * Pod koniec 1949 roku Lejtina wezwano do Moskwy, tym razem do samego Berii. Został przeniesiony do stolicy, awansowany do stopnia pułkownika bezpieczeństwa państwowego, dostał kolejny order i mianowano go inspektorem Gławpromstroju, bezpośrednio podległym Berii. Został także mianowany ekspertem i wysłannikiem do specjalnych poruczeń. – Masz spowodować zwiększenie wydobycia rudy – usłyszał Lejtin. – Przy użyciu wszelkich możliwych środków. Jeśli będzie trzeba, możesz kazać kogoś rozstrzelać. Ale tak, żeby to nie miało negatywnych skutków dla produkcji. Zwiększysz wydobycie, to dobrze. Jeśli to będzie zupełnie niemożliwe, masz i tak je zwiększyć, chociaż trochę. Nic nie zdziałasz… niedobrze. Turma. Więzienie. Wymawiał to słowo jak Gruzin, twardo: turma. Miał delikatne, starannie wypielęgnowane dłonie i unosił się wokół niego zapach jakichś niezwykłych perfum. Po powrocie z audiencji Lejtin upił się z podniecenia i ze szczęścia. Teraz już pił codziennie, mimo że skarżył się na serce. Następna wizyta w gabinecie Berii miała niezwykły przebieg. Sasza czekał na wezwanie w sekretariacie, gdy jego szef pojawił się w drzwiach bez marynarki i krawata w samej koszuli. – A, Lejtin! – ucieszył się. – Dobrze, że już jesteś. Chodź, pomożesz mi. W wielkim gabinecie stół konferencyjny był odsunięty pod ścianę, dywan przykryty wojskową plandeką, a na środku siedział na stołku więzień w kajdankach. Miał siną, zapuchniętą twarz, w której ledwie widać było błyszczące, nieprzytomne oczy. Krew spływała mu po brodzie.

Sasza opowiadał o tym Soni już mocno pijany, jak zwykle w łazience, przy akompaniamencie szumu wody wlewanej do wanny. – Beria nie jest już ministrem spraw wewnętrznych, ale jako wicepremier sprawuje nadzór nad bezpieką. I, jak powiedział, lubi jej pomagać. Nie wiem, o co był podejrzany ten człowiek. „Przyłóż mu, no przyłóż”, mówi i wciska mi w rękę gumową pałkę. „To ścierwo nie chce się do niczego przyznać, ale zaraz zmięknie. Bij go, drania! Słyszałem, że w Murmańsku, w śledztwie przeciw tym dziwkom tłumaczkom, sam nigdy nie biłeś. Jak chcesz być prawdziwym czekistą, to musisz się nauczyć”. Co miałem zrobić? Uderzyłem go niezbyt mocno w ramię, a Beria się zdenerwował: „Bijesz jak baba! Popatrz, jak to się robi”. I walnął więźnia w głowę z takim rozmachem, że aż mu binokle spadły z nosa. Podniósł je i poszedł do biurka. Wodą z karafki opłukał szkła, a więzień stoczył się ze stołka i leżał nieprzytomny na ziemi. „To dziwne, że niektórzy potrafią się nie załamać nawet w najcięższych torturach, powiedział Beria. Znam kilka takich przypadków, ale najbardziej zadziwiający jest ten z żoną Łakoby3 i jej synem”. Wycierał okulary, oglądał je pod światło i opowiadał jak o ciekawej obserwacji przyrodniczej: „Łakoba nie żył już od dawna, zmarł na zawał serca, a potem, bodaj w czterdziestym roku trzeba było, żeby jego żona na procesie potwierdziła, że zdradził. Pracował nad nią Abakumow. I nic! Przyprowadził jej czternastoletniego syna i bił oboje na zmianę. Matka patrzyła na syna, a syn na matkę i żadne z nich się nie załamało: «Mów, bo zatłuczemy ci syna». A do syna: «Mów, bo zabijemy ci matkę». Łakobowa dostała pomieszania zmysłów i w końcu zatłukli ją na śmierć. Syn przeżył i poszedł do łagru. No, a przecież Łakoba dawno już nie żył. Czy to nie dziwne? Co im szkodziło go obciążyć?”. Więzień odzyskał przytomność, posadziliśmy go na stołku i Beria kazał mi go bić, ale porządnie. Uderzyłem jeszcze raz i powiedziałem, że nie mogę. Zbierało mi się na wymioty. „I jak ty zrobiłeś karierę w organach? – śmiał się Beria. No, dobrze, lubię cię… dam ci spokój”. Sonia słuchała tej opowieści z obrzydzeniem. A Lejtin pił tego wieczoru tak długo, aż zwalił się na ziemię i zasnął. Nie miała dość sił, żeby go położyć na łóżku, więc spał do rana na dywanie. A kiedy się obudził, nie pamiętał, co jej opowiedział. * Mieszkali teraz w ogromnym rządowym budynku w stolicy nad rzeką Moskwą, gdzie ulokowani byli wysocy funkcjonariusze partyjni. Pułkownikowi bezpieczeństwa daleko było do tej elity, ale Beria dbał o swoich. Wokół skwery, baseny i place zabaw dla dzieci, otoczone wysokim murem. Wejścia tylko przez wartownie, wewnątrz domu portiernie przy każdej klatce schodowej i czerwone dywany na schodach. Tam również wszystko było na podsłuchu. Związek z Lejtinem ciążył Soni coraz bardziej. Wiecznie pijany Sasza stawał się odrażający. – Nie kochasz mnie – mówił. Nie odpowiadała. – Nie kochasz mnie. Dlaczego? – Jestem z tobą… – Kiedy cię zabierałem z Murmańska, byłem pewny, że z czasem mnie pokochasz. Czego ci brak? Masz dom, wszystko, czego kobiecie potrzeba, ubrania, biżuterię, wizyty u fryzjera i kosmetyczki, nie musisz pracować. Opiekuję się tobą, nigdy nie zrobiłem ci najmniejszej krzywdy. Czemu mnie nie kochasz? Pił z bólu, że go nie kocha, pił z radości, że dostaje od Berii coraz ważniejsze zadania, że robi karierę i z powodu wyrzutów sumienia. Sonia pierwszy raz w życiu popadła w długotrwałą depresję. Lejtin rzeczywiście starał się

być opiekuńczy i kochający, ale czuła, że traktuje ją jak własność, jak łup wojenny, który sobie przywiózł do domu. Była nie tylko niewolnikiem państwa komunistycznego, jak wszyscy jego obywatele, ale jeszcze czuła się prywatną niewolnicą Lejtina. Była od niego całkowicie zależna. Nie miała co robić, nie pracowała, kiedy tylko zaprzyjaźniła się z którąś z żon naukowców lub czekistów, Lejtina przenoszono na nowe miejsce pracy. Czytała mnóstwo, trochę tłumaczyła Konrada, właściwie tylko dla siebie. Spostrzegła, że tłumacząc, starannie dobierając odpowiednie słowa, budując szyk słów w zdaniach, odkrywa znaczenia, których nie zauważała przy zwykłym czytaniu. Docierała do głębszych warstw tekstu i to okazało się fascynujące. Jednak poczucie bezsensu nie opuszczało jej całymi miesiącami. Czy tak już zawsze miało toczyć się jej życie? Zawsze? Aż do końca? Sasza coraz bardziej grzązł w systemie komunistycznej bezpieki. Wszyscy tam pili. Lejtin pił zapamiętale i rozpaczliwie. Wyglądał teraz jak typowy radziecki oficer: ciężki od tłuszczu i orderów, tęgi, z twarzą nalaną i czerwoną od alkoholu. Dawniej zdumiewał ją tym, jak umiał odgadywać jej nastroje i myśli. Teraz najczęściej, nawet kiedy był trzeźwy, wydawał się otępiały i nieobecny. Rzadko kiedy ożywiał się i przypominał dawnego Lejtina, takiego, jaki był w Murmańsku i pierwszym okresie ich pobytu w Nogińsku. Miał wyrzuty sumienia, ale uspokajał je, opowiadając, jak zawsze starał się ulżyć doli więźniów, jaki jest dla nich wyrozumiały i opiekuńczy. Ale wszędzie więźniowie masowo umierali. Umierali z powodu niedożywienia, z zimna i nieleczonych chorób. Nie warto było ich leczyć. Na miejsce zmarłych przychodzili następni, więźniów nie brakowało. W każdym większym obozie był szpital, ale więźniowie najczęściej trafiali do niego, gdy było już za późno. W kopalnich pracowali bez masek przeciwpyłowych. Ich płuca zalegał radioaktywny pył. Na początku 1949 roku nastąpiła poważna awaria jednego z reaktorów. Można było stracić jego dotychczasową produkcję plutonu lub ratować ją kosztem zdrowia ludzi. Wybrano drugie rozwiązanie. Stalin poganiał Berię, a Beria naukowców. Awarię usuwali więźniowie. Sam profesor Kurczatow brał udział w tych pracach, narażając własne zdrowie, co po kilkunastu latach spowodowało jego przedwczesną śmierć. Niewiele jeszcze wtedy wiedziano o konsekwencjach napromieniowania, lecz przecież było już widać jego zabójcze skutki. Na Uralu, niedaleko Kysztymu, odpady radioaktywne z reaktora kompleksu „Majak” spuszczano do rzeczki Teczy, przepływającej przez teren zakładu. Woda została skażona na przestrzeni kilkudziesięciu kilometrów. Ludzie korzystający z niej masowo chorowali. Nazywano to wtedy pneumosklerozą plutonową. Okoliczni mieszkańcy nie rozumieli, co się dzieje. Ale Lejtin, jak i wielu innych, wiedział, dlaczego ludzie chorują i umierają. Sonia także wiedziała o tym wszystkim. Lejtin przyjaźnił się z naukowcami, zapraszał ich do domu na kolacje z okazji urodzin i bez specjalnych okazji. Chwalił się przed wszystkimi swoją piękną żoną. Przysłuchiwała się ich rozmowom. Z czasem zyskała znaczną wiedzę o całym procesie produkcji bomby. * Od przeprowadzki do Moskwy Lejtin wciąż wyjeżdżał w delegacje. Wizytował instytuty badawcze nad Morzem Czarnym koło Suchumi, gdzie dwa zespoły – 300 naukowców z Niemiec pod kierownictwem Gustawa Hertza i Manfreda von Ardenne, badało metody wyodrębniania izotopów uranu 235 i 238. Kiedy zbudowanie bomby nie było już problemem, trzeba było uruchomić jej seryjną produkcję. Jedynym ograniczeniem było wydobycie rudy uranowej, której wciąż było za mało. Beria wysyłał więc Lejtina do kopalni uranu na Kołymie, do Bułgarii, Polski i Saksonii. Dostał na wyjazdy specjalny samolot. Przy okazji pobytu w Saksonii zwiedził Berlin,

był też w jego zachodnich sektorach. Przywiózł Soni mnóstwo prezentów. A jej wtedy przyszła do głowy myśl, że gdyby namówiła go, żeby zabrał ją do Berlina, to może udałoby się uciec na Zachód. W pismach angielskich i amerykańskich, które Sasza przynosił do domu, czytała o masowych ucieczkach Niemców z komunistycznej NRD do zachodnich sektorów Berlina, skąd już z łatwością dostawali się do Niemieckiej Republiki Federalnej. Co roku z tej drogi na Zachód korzystały dziesiątki tysięcy ludzi. Od tej chwili ta myśl jej nie opuszczała. Może jej wspomnienia udałoby się wydać w Anglii lub w Ameryce? Byłaby wolna od Lejtina i od komunizmu. Mogłaby pracować, jej życie nabrałoby jakiegoś sensu! Przez kilka lat niewiele myślała o George’u, bo był tak nieosiągalny, jakby mieszkał na innej planecie. Teraz nagle zaczęło jej się wydawać, że spotkanie jest możliwe. Pragnęła tylko go zobaczyć, dotknąć, przytulić się. Nic więcej! Nic więcej! Co stałoby się z Lejtinem, gdyby uciekła? Koniec kariery – to oczywiste. Oskarżenie i śledztwo? Na pewno. A wyrok? Może dwadzieścia lat, może nawet rozstrzelanie? Nie kochała go, coraz częściej budził jej obrzydzenie swoim pijaństwem i zakłamaniem, ale przecież nie chciała jego śmierci. Lecz czy trzeba zrezygnować z ucieczki z więzienia tylko dlatego, że może to być zgubne dla strażnika? * W połowie 1951 roku Sasza znów za kilka tygodni miał jechać do Saksonii. Zachowywał się dziwnie, był bardzo czymś poruszony. – Co jest, Sasza? Puścił strumień wody do wanny. Szum zagłuszał rozmowę i udaremniał podsłuch. – Rozmawiałem z generałem Oliczowem ze sztabu generalnego – mówił cicho, zbliżając usta do jej twarzy. – Parę razy spotykaliśmy się przy różnych okazjach i dość szczerze rozmawialiśmy. Powiedział, że Stalin zaatakuje Zachód, gdy tylko zyska przewagę w broni jądrowej. W siłach konwencjonalnych od dawna mamy w Europie dużą przewagę. Od czterdziestego piątego roku sztab opracowuje plany ataku. Są wciąż aktualizowane. Nazywa się to planem wojny obronnej na wypadek zaatakowania nas przez imperialistów. Ale te plany przewidują uderzenia atomowe i linię obrony we Francji! Na odprawie w sztabie generalnym Stalin mówił, że Lenin nie mylił się, twierdząc, że wojny będą wybuchały tak długo, jak długo będzie istniał imperializm. Tak zwana równowaga strachu wynikająca z istnienia arsenałów jądrowych, zdolnych zmienić całą ziemię w pustynię, wcale nie gwarantuje pokoju. Dopiero likwidacja państw imperialistycznych da ludziom pokój na zawsze. Amerykanie mają teraz bombę wodorową tysiąc razy silniejszą niż atomowa, ale to tylko kwestia czasu, żeby Związek Radziecki też ją zbudował. A wtedy nie będzie już na co czekać! „Pierwsza wojna światowa, mówił Stalin, zrodziła pierwsze państwo komunistyczne, ZSRR. Druga zaowocowała systemem państw socjalistycznych w Europie. Niedawno komuniści zwyciężyli w Chinach. Już ponad jedna trzecia ludzkości żyje w państwach budujących komunizm. Trzecia wojna światowa zlikwiduje imperializm, a komunizm ogarnie cały świat”. Oliczowa to wcale nie przerażało, ta wizja wojny nuklearnej! Był pełen entuzjazmu. Olu! Oni chcą wywołać wojnę z użyciem broni nuklearnej! Wiesz, co to znaczy? Widziałaś film. Dotychczas myślałem, że zbroimy się, żeby na nas nie napadli. Ale oni chcą wojny! Chcą jej! To będzie coś, czego jeszcze ludzkość nie zaznała. Może koniec wszystkiego. – I co zrobisz? Będziesz im dalej pomagał? – A co mogę zrobić? – Jedziesz do Saksonii. Możesz pojechać do Berlina Zachodniego. Ucieknijmy na

Zachód. – Sonia pomyślała, że właśnie daje mu szansę. – Chyba oszalałaś! Co ty mówisz? Miałbym zdradzić ojczyznę? – No tak. To byłaby zdrada, masz rację – powiedziała, choć myślała zupełnie inaczej. – Tego w żadnym razie nie możemy zrobić. Od tej chwili myślała wciąż, jak namówić Saszę, żeby zabrał ją do Berlina. * W rok po zwycięstwie Mao Tse-tunga w Chinach komuniści z Korei Północnej przekroczyli 38 równoleżnik i zaatakowali Koreę Południową. Komunizm rozszerzał się na coraz większe obszary globu. We Włoszech partia komunistyczna urastała do drugiej siły politycznej. Komuniści francuscy zdobywali coraz większe poparcie. Sonia czytała o tym w gazetach radzieckich, w „Life”, „Fortune” i „The Illustrated London News”, które Lejtin przynosił do domu. Zachodni komentatorzy twierdzili, że to Stalin był inicjatorem koreańskiej agresji lub co najmniej ją poparł. Konflikt był wyjątkowo krwawy. Ginęły setki tysięcy ludzi. Sonia dobrze pamiętała wojnę i ten odległy konflikt nie był dla niej czymś abstrakcyjnym. Mogła go sobie z łatwością wyobrazić. Po jednej stronie walczyli komuniści Północy, armia radziecka, zwłaszcza ważne dla tej strony konfliktu lotnictwo, i setki tysięcy Chińczyków – rzekomo ochotniczo. Po drugiej stronie Koreańczycy z kapitalistycznego Południa i Amerykanie pod szyldem sił Organizacji Narodów Zjednoczonych. Amerykański generał MacArthur, jak się później okazało, namawiał prezydenta Trumana do użycia bomby atomowej. Obie strony miały już broń jądrową. Truman na szczęście się nie zgodził4. Stalin też wolał jeszcze nie ryzykować. Jeszcze – bo nie miał bomby wodorowej. Po dwóch latach walk Amerykanie zwyciężali i rozpoczęto trwające przez wiele miesięcy rokowania pokojowe w Panmundżonie. Lecz w ZSRR prace nad bombą wodorową dobiegały końca. Sonia obserwowała to wszystko z przerażeniem. Od Saszy dowiadywała się o postępach prac Sacharowa nad bombą termonuklearną. Wydawało się, że świat nieuchronnie zmierza ku katastrofie. 1 Nieznajomy mówi o tak zwanej „żdanowszczyźnie”, sterowanym przez Żdanowa ostrym kursie partii wobec twórców kultury. 2 Opis według relacji Sacharowa. 3 Nestor Łakoba, od 1931 roku premier rządu Abchazji, przyjaciel Stalina i ojciec chrzestny jego córki Swietłany, został na rozkaz wodza otruty przez Berię w grudniu 1936 roku. I to sam Beria, a nie Abakumow, torturował jego żonę i syna. Syna Łakoby rozstrzelano po kilku latach pobytu w obozie. 4 Następny prezydent Stanów Zjednoczonych, Dwight Eisenhower, w listopadzie 1952 roku zagroził użyciem bomby atomowej i dopiero to powstrzymało komunistów.

SPISEK LEKARZY 1952 Jak się czujecie, towarzyszu Stalin? Profesor Winogradow był zdenerwowany i spięty. Z trudem panował nad głosem. Wszedł do gabinetu na Kremlu z walizką lekarską w jednej ręce i wielkim pudłem elektrokardiografu pod pachą drugiej. Poskriebyszew otworzył drzwi i zamknął je za nim. Przedtem dokładnie sprawdził zawartość teczki i ze wszystkich stron obejrzał aparat. – Zestarzałem się, pora umierać. – Stalin pozbierał stosy dokumentów i wskazał profesorowi miejsce przy stole. Winogradow, sześćdziesięciodwuletni kardiolog, leczył Stalina od kilku lat i ciężko znosił ten niebezpieczny zaszczyt. Pacjent nie stosował się do jego zaleceń, a najmniejszy błąd lekarza mógł być – jak dla sapera – ostatnim w życiu. Aresztowano znanych lekarzy opiekujących się najwyższymi dostojnikami partyjnymi. Na Łubiance siedzieli profesorowie: Wowsi, Kogan, Feldman, Grinsztejn, Etinger, Majorow, Jegorow. Potem znikło następnych trzech. Wszyscy oprócz Jegorowa byli Żydami. – No, skąd ten pesymizm? Będziecie, towarzyszu Stalin, żyć jeszcze wiele lat. – Ile? – Choćby i do setki. – Znacie, profesorze, tę historię o papieżu Piusie IX? Kiedy po trzydziestu dwóch latach swojego pontyfikatu obchodził dziewięćdziesiąte szóste urodziny, najbliżsi współpracownicy życzyli mu, żeby żył sto dwadzieścia lat. A on na to: „Po co te ograniczenia, bracia najmilsi? Po co?”. – Stalin śmiał się i Winogradow trochę odetchnął. – Więc żyjcie tysiąc lat, Józefie Wissarionowiczu. Podobno w Gruzji jest zwyczaj życzyć solenizantowi tysiąca lat życia. – Tak, ludzie w Gruzji żyją bardzo długo. Doktor Lina Stern prowadzi badania nad długowiecznością, może odkryje jej tajemnice. Znacie panią Stern, profesorze? Winogradow drgnął. Lina Stern była jedną z aresztowanych w lutym. Znał ją, jak i wszystkich pozostałych uwięzionych lekarzy, pracowników lecznicy kremlowskiej. Lecz wolał się do tego nie przyznawać. – Osobiście jej nie znałem. To znaczy – poprawił się – nie znam. Ale słyszałem o jej badaniach. Są bardzo obiecujące… – A ten Barwinski? Twierdził, że będzie można przedłużyć ludzkie życie do stu pięćdziesięciu lat, a sam umarł, mając sześćdziesiąt pięć. I jak tu wierzyć naukowcom? – Bo tak już jest, że dbamy o innych, a zaniedbujemy samych siebie. Dawno już się nie badaliście, towarzyszu Stalin. Trzeba bardziej dbać o zdrowie. Tym bardziej, im jesteśmy starsi. Zmierzymy najpierw ciśnienie. Pozwólcie. – Winogradow otworzył podłużne pudełko aparatu. – Bądźcie łaskawi podwinąć rękaw. Stalin siedział naprzeciw Winogradowa z lewym łokciem opartym na stole. – Nie, nie! – Nie chciał odsłaniać kalekiej ręki ze zniekształconym stawem łokciowym i siniakiem, który sobie nabił, kiedy wczoraj wywrócił się w Kuncewie na skutek zawrotów głowy. Był wtedy bliski omdlenia. Wstał i przeszedł za plecami lekarza. Usiadł na krześle przed nim, tak żeby odsłonić do badania prawe ramię. Profesor odwrócił się i założył rękaw aparatu na rękę Stalina. Podmuchał gruszką i patrzył na opadający słupek rtęci. Ale pomiar się nie udał, bo nie przypuszczał, że ciśnienie pacjenta może być aż tak wysokie. Powtórzył badanie, a potem

zmierzył ciśnienie jeszcze raz. Starał się nie pokazywać po sobie, jakie wrażenie zrobił na nim wynik. – Niestety, bardzo wysokie – oznajmił spokojnie. – Miewacie zawroty głowy? – Zdarza się. – Jak silne? Zdarzyło się wam stracić równowagę, przewrócić, stracić przytomność? – Kiedyś upadłem, ale przytomności nie straciłem. – No… to jeszcze nie powód do alarmu. – Winogradow starał się emanować optymizmem. – Osłucham was i zrobimy elektrokardiogram. Proszę, rozbierzcie się, trzeba będzie się położyć. Przeszli do sąsiedniego pokoju, gdzie Stalin miał zwyczaj czytać, leżąc na kanapie. Winogradow osłuchał go, a potem poprzyklejał czujniki aparatu do piersi, nóg i rąk pacjenta. Stopy i kostki Stalina były opuchnięte. Nie zdjął skarpetek, bo nie lubił pokazywać zrośniętych palców lewej stopy. Winogradow pytał: – Wzrok wam się nie pogorszył? – Nie, nie zauważyłem. Czytam bez trudu nawet najmniejszy druk. – To bardzo dobrze. A jak z pamięcią? – No, zdarza się, że zapominam, jak kto się nazywa. – Ale potem sobie przypominacie, prawda? To normalne, od pewnego wieku nasz mózg tak działa. Winogradow przypuszczał, że Stalin musiał przejść kilka mikroudarów, ale nie chciał powiedzieć niczego, co mogłoby stawiać pod znakiem zapytania sprawność umysłu „największego geniusza ludzkości”. Włączył elektrokardiograf i kładąc palec na ustach, dał znak, że teraz muszą przestać rozmawiać. Po chwili rozległ się szum papieru wysuwającego się z aparatu. Winogradow obejrzał wydruk. Pacjent był po zawale, to nie ulegało wątpliwości. Zastanawiał się, czy mówić o tym. – Niestety – powiedział, odklejając elektrody – to nie wygląda najlepiej. – Wypisał kilka recept; na osobnej kartce sporządził plan dawkowania. – Proszę koniecznie, ale to koniecznie, zażywać te leki według opisu. Nie pijecie kawy, jak słyszałem? – Nie, nie lubię kawy. – To dobrze. Nie powinniście brać gorących kąpieli. Kąpać się trzeba tylko w letniej wodzie. Należy także ograniczyć alkohol. Palenie bardzo wam szkodzi, ale wiem, że rzucić niełatwo. Teraz najważniejsze: musicie zdecydowanie zacząć się oszczędzać. Trzeba odpocząć, towarzyszu Stalin. Musicie przestać się denerwować, zupełnie przestać pracować. Tylko odpoczynek. Co najmniej cztery, pięć miesięcy. To, niestety, konieczne. Stalinowi gniew na chwilę aż odebrał mowę. Miałby przestać pracować?! Miałby oddać kierowanie państwem tym durniom, którzy niczego nie rozumieją?! Kto posługuje się tym profesorkiem, żeby przejąć władzę? Kto za nim stoi? – Dziękuję, profesorze. – Ubierał się szybko, zacisnął zęby i mówił cicho, patrząc na Winogradowa takim wzrokiem, że ten zamarł przerażony. – Nie zapomnę wam tej wspaniałej diagnozy. Dziękuję, możecie odejść. Winogradow trzęsącymi się rękami pakował swoje aparaty i teczkę z historią choroby. – Nie, to zostawcie – powiedział Stalin. – Zostawcie te papiery. – Nacisnął guzik dzwonka przy biurku. Przerażony Winogradow pospiesznie zbierał się do wyjścia, a Stalin wziął recepty, plik dokumentacji lekarskiej, wszystkie wyniki badań, prześwietlenia, elektrokardiogramy i opisy, zgniótł je w jeden wielki kłąb papieru i rzucił na podłogę.

Wszedł Poskriebyszew. – Spal te bzdury, te brednie – rzucił Stalin. Sekretarz posłusznie pozbierał wszystko i szybko wyszedł. Oczywiście! Lekarzom również nie można ufać! Jeszcze w 1948 roku, kiedy umierał Żdanow, otrzymał donos od doktor Lidii Timaszuk, specjalistki w zakresie kardiografii, która twierdziła, że Żdanowa leczono niewłaściwie, i sugerowała działanie celowe. To właśnie Winogradow i Etinger go leczyli. Wtedy nie zainteresował się sprawą i jej donos, jak tysiące innych, powędrował do archiwum. Ale na początku 1951 roku przyszedł czas na zrobienie użytku z tych oszczerstw. Szedł tą samą, sprawdzoną drogą co w roku 1937. Wtedy też Lewina, Pletniewa i innych lekarzy oskarżono o zabicie Kujbyszewa, Mienżynskiego, Gorkiego, Pieszkowa. Lekarze po władzę nie sięgają, ale ich mocodawcy… Akurat marszałek Koniew poskarżył się na niewłaściwe leczenie, a potem Andriejew. Wreszcie Riumin przyszedł do biura Stalina na Kremlu i oskarżył Abakumowa, że ten zlekceważył zeznania świadczące o planowaniu przez lekarzy zabójstw najwyższych dostojników państwowych. Abakumowa i tak czas było już zmienić; poszedł do więzienia. Nowym szefem MGB został Ignatjew, a Riumin w nagrodę za czujność – jego zastępcą. Ignatjewowi wyznaczył proste zadanie: ma wykryć spisek lekarzy opiekujących się najwyższymi dostojnikami państwowymi. Prawie wszyscy są Żydami. Rozczarował się co do Żydów. Popierał państwo Izrael od chwili jego powstania, ale Żydzi woleli trzymać z Amerykanami. Więc teraz popiera Arabów. Lekarzy Żydów – postanowił – należy powiązać z Jointem i utworzonym w czasie wojny Żydowskim Komitetem Antyfaszystowskim (JAFK). Jego przywódcy jeździli kilkakrotnie do Ameryki. To jasne! Żydzi w sojuszu z wywiadem amerykańskim zawiązali spisek celem wymordowania przedstawicieli najwyższych władz radzieckich i obalenia komunizmu w ZSRR. Partia i naród muszą się dowiedzieć, jak imperialiści knują przeciw Krajowi Rad. Partia i naród muszą się zmobilizować przeciwko Zachodowi i uczulić na wszelkie spiski wewnątrz kraju. Doktor Timaszuk trzeba im pokazać jako wzór, nagłośnić to propagandowo, dać jej odznaczenie państwowe. Niech wiedzą, że jeśli będą gorliwie donosić, to i oni zostaną nagrodzeni. Potrzebny jest oczyszczający ogień, nowy terror, taki jak przed wojną. Ale śledztwo szło opornie. Lekarze nie zeznawali tak jak powinni. Kazał ich bić bez litości1. Czekistom wymyślał od matołów. „Przestańcie się z nimi cackać! Nie pracujcie w rękawiczkach jak kelnerzy! Jeśli boicie się pobrudzić ręce krwią, to co z was za czekiści?!” Ignatjewowi powiedział wprost, że jeśli spieprzy to śledztwo, to zostanie skrócony o głowę. Wcześniej, w maju 1952 roku, rozpoczął się proces w innej sprawie, 20 wybitnych przedstawicieli żydowskiej kultury – przywódców JAFK (Jewriejskij Antifaszistskij Komitet – Żydowski Komitet Antyfaszystowski). Główny oskarżony, Łozowski, wyśmiał przed sądem brednie Ignatjewa o „amerykańsko-syjonistycznym spisku” w celu dokonania antystalinowskiego przewrotu. Prawie wszyscy oskarżeni odwołali zeznania ze śledztwa wymuszone torturami. Dowody przeciwko oskarżonym były kompromitująco słabe, nawet jak na warunki radzieckie. Sędzia Czepcow przerwał proces i zastanawiał się, czy nie oddalić oskarżenia. Ale Stalin kazał ich wszystkich, z wyjątkiem Liny Stern, skazać na śmierć. W sierpniu ich rozstrzelano. Doktor Stern ocalała z powodu swoich badań nad długowiecznością. Stalin nie tracił nadziei, że przedłuży mu życie. Żonę Mołotowa (Żydówkę) wywieziono do Kazchstanu. Winogradowa wciąż pozostawiał na wolności. Lubił nie spieszyć się w takich sprawach.

To dobrze, gdy ofiara wie, że kara jej nie minie, i czeka na aresztowanie. Niech się boi, niech się pomęczy. Kazał go aresztować dopiero w listopadzie 1952 roku. – I zakuć go w kajdany – powiedział. 1 B. Kogan i J.G. Etinger zmarli w śledztwie na skutek tortur.

BERLIN Marzec 1952 Sonia i Sasza jedli obiad w Wienerrestaurant przy Reuter platz w Berlinie. Było pogodne marcowe popołudnie, śnieg stopniał, było ciepło i bezwietrznie. Siedzieli przy małym stoliku w kącie jasnej sali z ciągiem luster i obrazami na ścianach przedstawiającymi Hofburg, Schöbrunn i wiedeńskie pałace przy Ringu. Było dużo palm w wielkich donicach i kryształowych kinkietów. Tuż obok mieli ogromne wenecke okno sięgające od sufitu do podłogi. Lejtin był uradowany i rozmowny. Sączył białe wino, od kilku dni był trzeźwy i od czasu gdy przyjechali do Berlina, kilka razy pytał Sonię, czy jest zadowolona i szczęśliwa. Restauracja mieściła się na piętrze, poniżej była kawiarnia. Z głośników dobiegały pogodne melodie wiedeńskich walców. Za oknem Sonia widziała cały okrągły plac, nietknięty wojną, z pięcioma zbiegającymi się w nim ulicami, jakimś pomnikiem na środku i – co bardzo ważne – postojem taksówek pomiędzy Charlottenburger Chaussee i jakąś mniejszą ulicą wiodącą na północ. Taksówki były ważne, bo była zdecydowana uciec przy pierwszej nadarzającej się okazji. W dole, za oknem, spacerowali ludzie w rozpiętych lub przerzuconych przez ramię płaszczach. Przechodnie na berlińskiej ulicy wyglądali o wiele lepiej niż tłum w Moskwie. Rosjanie wygrali wojnę, Niemcy przegrali. Lecz siedem lat po zakończeniu działań wojennych nie było widać zwycięstwa na twarzach ludzi w Moskwie ani klęski w Berlinie. Zwłaszcza w sektorach zachodnich Niemcy nie wyglądali na przegranych. Ale nawet w strefie radzieckiej Sonia nie widziała takiej nędzy jak w ZSRR. Potwierdzało się to, co mówili żołnierze radzieccy, którzy zetknęli się pod koniec wojny z Zachodem: „W Niemczech bydło żyje lepiej niż ludzie u nas, a żołnierz amerykański ma więcej czekolady niż Rosjanin kartofli”. Tysiące mieszkańców Berlina Wschodniego pracowało w sektorach zachodnich. Nie było jeszcze muru wokół Berlina Zachodniego, nie było żadnych ograniczeń w przechodzeniu ze „Wschodu” na „Zachód” i odwrotnie. Lecz ulice tych części bardzo się różniły. W sektorze wschodnim ogromne napisy wzywały do budowy socjalizmu i sławiły Stalina oraz przywódców Niemieckiej Republiki Demokratycznej z Walterem Ulbrichtem na czele. Miejski krajobraz był podobny do radzieckiego. Kiedy Sonia i Lejtin sławną Unter den Linden i placem Paryskim przejechali pod Bramą Brandenburską na stronę zachodnią, zamiast komunistycznych haseł zobaczyli tysiące kolorowych reklam i sklepy tak niewyobrażalnie zaopatrzone, tak przepełnione wszelkiego rodzaju produktami, że nie można było tego porównać nawet ze sklepami Torgsinu w ZSRR. I były to sklepy dla wszystkich, a nie jak Torgsin – dla uprzywilejowanych. Przez cały poprzedni dzień Sonia wędrowała z Saszą po wielkich magazynach na Kurfürstendamm i po małych sklepikach w Tiergarten. Lejtin kupował wszystko, czego zapragnęła. Starała się nie pragnąć zbyt wiele. Patrzyła teraz przez wielkie okno na plac. I tam w dole, i tutaj, wszędzie dookoła – na wyciągnięcie ręki – był wolny świat i wolni ludzie. Sonia czuła to całą duszą, całą swoją istotą i każdym nerwem. Był gotowa uciec, gotowa na ten skok w nieznane, bez względu na konsekwencje, w razie gdyby się nie udało. Przestała myśleć, co się stanie z Lejtinem. Proponowała mu wspólną ucieczkę. Odmówił. Przed wyjazdem zmusił ją, żeby za niego wyszła. Powiedział, że tylko żonę może wziąć na wycieczkę do Berlina. Gdyby był generałem, mógłby zabrać kochankę, a nawet żonę

i kochankę razem, ale pułkownik nie ma takich przywilejów. A i tak o pozwolenie musiał się starać u samego Berii. Tak przynajmniej twierdził. Do końca nie była pewna, czy wyjazd dojdzie do skutku. Dopiero kiedy samolot Lejtina oderwał się od pasa startowego we Wnukowie pod Moskwą, poczuła, że otwiera się przed nią nowy rozdział życia. Lecieli do Drezna. Towarzyszyli im czterej ochroniarze siedzący w końcu pokładu. Pełnili służbę po dwóch, na zmianę przez dwadzieścia cztery godziny na dobę, a ich obowiązkiem było nie tyle ochronić Sonię i pułkownika, ile pilnować, żeby nie uciekli na Zachód i żeby nie kontaktowali się za granicą z nikim nieprzewidzianym, bo na pewno byliby to szpiedzy państw imperialistycznych. Od początku starała się zaprzyjaźnić z tymi ochroniarzami, sądząc, że to pomoże uśpić ich czujność. Młodzi ludzie zachowywali się wobec niej uprzejmie i z sympatią. Trzej, z szefem, Nikanorem Suchanowem, nieźle mówili po niemiecku. Czwarty, najmłodszy, Jowis Rybojedow, pilnie studiował rozmówki rosyjsko-niemieckie. Jowis to było imię – skrót od Josif Wissarionowicz Stalin. Rybojedow pochwalił się, że jego ojciec wymyślił to imię pierwszy w ZSRR, a nawet na świecie. Sonia spotkała dotąd kilku Wilenów i Wilen (Włodzimierz Iljicz Lenin), ale żadnego Jowisa. W myślach nazywała go Jowisem Pierwszym. W Dreźnie Lejtin zostawił Sonię w hotelu, a sam pojechał do kopalni uranu. Towarzysze niemieccy oddali im do dyspozycji dwa samochody z kierowcami, agentami Stasi. Dwaj ochroniarze pojechali z pułkownikiem, dwaj zostali z Sonią. W Dreźnie – straszliwie zniszczonym po bombardowaniach alianckich w styczniu 1945 roku – poza nietkniętym Zwingerem nie bardzo było jeszcze co zwiedzać. Sonia siedziała przez większość dnia w pokoju i studiowała wydany w NRF przewodnik po Berlinie, który kupiła w antykwariacie niedaleko hotelu. Berlin Zachodni nie był odrębnym organizmem państwowym, nie było tam ambasad, tylko konsulaty państw obcych. Jeszcze w Moskwie przeszło jej przez myśl, że mogłaby po prostu pójść do ambasady amerykańskiej albo brytyjskiej i poprosić o azyl polityczny. Ale zaraz zrozumiała, że to zły pomysł. Ambasady były dokładnie pilnowane przez agentów MGB. Gdyby Amerykanie lub Anglicy nie byli skłonni się nią zaopiekować, po wyjściu z ambasady nieuchronnie czekałoby ją śledztwo i aresztowanie. Jeżeli w konsulacie amerykańskim w Berlinie Zachodnim spotka się z brakiem zainteresowania, będzie jednak w wolnym świecie. Może pójść do ośrodka przyjęć uciekinierów z NRD1. Znalazła nawet adres: Marienfelde 42. Ośrodek zajmował się Niemcami, więc gdyby i tam nie udzielono jej pomocy, miała nadzieję, że w Berlinie Zachodnim, w wolnym świecie, znajdzie na własną rękę jakąś drogę ucieczki do Niemieckiej Republiki Federalnej. A stamtąd – dalej. Na pierwsze potrzeby wzięła ze sobą jak najwięcej biżuterii, jednak tylko tyle, żeby nie budzić podejrzeń. To powinno wystarczyć na ewentualne koszta ucieczki i na początek. Saszy nie było dwa dni. Wrócił do Drezna zdenerwowany. W kopalni udało mu się wymusić zobowiązanie zwiększenia wydobycia zaledwie o 5–7 procent. Wątpił, czy i to zostanie dotrzymane. Później jednak udało mu się znaleźć rozwiązanie. Brakowało wielkonakładowych koparek. Znów wyjechał na dwa dni, tym razem na południe Niemiec. Znalazł dziewięć wielkich maszyn tego typu w odkrywkowej kopalni węgla i kazał przekazać je kopalni uranu. Niemcy z NRD nie śmieli sprzeciwić się życzeniom wysłannika Berii. Więc wymusił zobowiązanie zwiększenia wydobycia o 30 procent. Jeśli uzyska 20–25 procent, będzie już bardzo dobrze. W Berlinie zatrzymali się w hotelu Vier Jahreszeiten, w strefie radzieckiej, przed wojną bardzo eleganckim, teraz trochę podupadłym. Pod drzwiami ich pokoju zawsze siedzieli dwaj ochroniarze. Kiedy Sonia schodziła do restauracji, jeden z nich szedł za nią, a jeden zostawał pilnować pułkownika.

Teraz patrzyła przez wielkie okno na Reuterplatz i widziała cztery taksówki na postoju. Postanowiła, że spróbuje. Teraz! – Pyszny ten sznycel po wiedeńsku, prawda? – pytał Lejtin. – Świetny. – Mogłabyś zrobić taki w domu? – Nie wiem, mogę spróbować. – Serce biło Soni tak mocno, że obawiała się, iż Lejtin może to usłyszeć. Potarła oko, żeby popsuć makijaż, którego zwykle nie używała, a dziś nałożyła tylko po to, aby mieć pretekst do wyjścia do toalety. Wyjęła z torebki chusteczkę i jeszcze bardziej rozmazała tusz nad okiem. Popatrzyła w lusterko. – Muszę poprawić makijaż – powiedziała. Widziała Suchanowa. Siedział w drugim końcu sali przy schodach prowadzących na dół do kawiarni i czytał albo udawał, że czyta gazetę. Jowis siedział przy barze. Przed chwilą przysiadła się do niego dziewczyna, zapewne prostytutka. Usiłował z nią rozmawiać za pomocą rozmówek rosyjsko-niemieckich. Był rozbawiony, oboje się śmiali. Nie wiedziała, czy któryś z nich pójdzie za nią pilnować pod toaletą, która była na półpiętrze, na zakręcie schodów. Spróbuje! Jeśli się nie uda, jeśli któryś pójdzie za nią – zrezygnuje. Ruszyła w stronę schodów. Nogi uginały się pod nią. Szła niezbyt szybko, aby sprawiać wrażenie, że jest spokojna i rozluźniona. I nagle zobaczyła, że Suchanowa nie ma przy stoliku. Przed chwilą tu był, widziała go w lustrze. Gdzie się podział? Wyszedł zapalić? Lokal był dla niepalących… Może do ubikacji? Zeszła po schodach, nigdzie go nie widziała. Obejrzała się, Jowis nie poszedł za nią. Zbiegła do kawiarni. Przeszła obok szatni, nie wzięła płaszcza ani toreb z zakupami. Przy wyjściu rozejrzała się na wszystkie strony, Suchanowa nie było. Biegła w stronę postoju taksówek. Przed chwilą były cztery, a teraz jedna odjeżdżała i została już tylko ostatnia. Biegła rozpaczliwie, nie mogła się już powstrzymać, bo wydawało jej się, że wysoki mężczyzna z teczką kieruje się w stronę ostatniej taksówki. Na przejściu przez jezdnię jakiś samochód hamował z piskiem opon, o mało nie wpadła na jego maskę. Wysoki mężczyzna minął taksówkę i szedł dalej przed siebie. Dobiegła, szarpnęła drzwi auta, opadła na fotel. – Do konsulatu Stanów Zjednoczonych, proszę. Szybko! Kierowca popatrzył na nią ciekawie. – Jawohl, schnell, ich verschtehe – powiedział z uśmiechem i ruszył ostro do przodu. Kiedy przed godziną przyjechała z Saszą na Reuterplatz, kierowca ich samochodu nie znalazł miejsca do parkowania i musiał stanąć na jednej z sąsiednich ulic. Patrzyła przez tylne okno taksówki. Pościgu nie było widać, a więc – na razie się udało. Co się teraz dzieje w restauracji? Czy już się zorientowali? Nie znaleźli jej w toalecie, już wiedzą, że uciekła. Dokąd? Zapewne myślą, że z powodu jej znajomości angielskiego do konsulatu amerykańskiego albo brytyjskiego. Może Lejtin już ją ściga. Jeszcze w Moskwie zdecydowała się na Amerykę, bo czytała w prasie zachodniej o dochodzeniach senatora McCarthy’ego i Ameryka Trumana wydawała jej się bardziej antykomunistyczna niż rządy brytyjskie. Zachodnie gazety podawały, że w ubiegłym roku rząd Stanów Zjednoczonych oficjalnie zadeklarował gwarancje azylu politycznego uciekinierom z ZSRR. Poza tym sądziła, że Lejtin – pamiętając o jej związku z George’em – powinien jej szukać raczej w konsulacie brytyjskim. Zapłaciła taksówkarzowi, żeby nie tracić czasu przy wysiadaniu. Byle dostać się do wnętrza budynku! Jeśli ją dopadną na ulicy – nie miała co do tego wątpliwości – nie zawahają się użyć siły, nawet w strefie amerykańskiej. – Powodzenia! – powiedział taksówkarz.

Zatrzymali się pod konsulatem i Sonia nie widziała dookoła niczego niezwykłego. Wysiadła z samochodu i pobiegła w stronę furtki w ogrodzeniu przed budynkiem, obok której stał amerykański żołnierz z karabinem. Przeszła obok niego, a on nawet nie drgnął. Poczuła się trochę pewniej za tym ogrodzeniem. W recepcji portier spytał: – W jakiej sprawie? – Jestem Rosjanką, chcę się ubiegać o azyl polityczny – powiedziała. Portier zupełnie beznamiętnie wyrecytował: „Pokój numer osiem”. Zabrzęczał mechanizm blokujący drzwi i Sonia weszła do środka. Przed pokojem numer osiem nie było nikogo, więc zapukała i weszła. Wewnątrz dwaj młodzi ludzie jedli hamburgery i popijali colą z papierowych kubków. Byli trochę zmieszani, kiedy weszła, i pochowali jedzenie do szuflad. Powiedziała, że jest żoną pułkownika MGB, była w czasie wojny tłumaczką przy dostawach lend-lease’u w Murmańsku, czego o mało nie przypłaciła życiem, i chce prosić o azyl polityczny. Najbardziej ich poruszyło, że jest żoną pułkownika MGB. – Czym się zajmuje mąż? Kiedy powiedziała, że jest inspektorem Berii, nadzorującym program atomowy, ich zainteresowanie wzrosło jeszcze bardziej. Chwycili za telefony i dzwonili dokądś. Jeden, jak się zorientowała, do komendantury wojsk amerykańskich w Berlinie, a drugi chyba do Ambasady Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej w Bonn. – Miss Lejtin – powiedział po chwili jeden z nich. – Zajmie się panią nasz wywiad. Tymczasem proponujemy gościnę w konsulacie, mamy tu kilka pokoi. Jutro będziemy wiedzieć coś więcej. Proszę się nie obawiać. Jest pani bezpieczna, wszystko idzie w dobrym kierunku. 1 W 1952 roku uciekło na Zachód 184 000 Niemców z NRD, a w ciągu pierwszych pięciu miesięcy 1953 roku – 190 000.

STAROŚĆ Rok 1952 Stalin popełniał błędy, a co gorsza, nie zauważał ich. W 1948 roku zdecydował się zniszczyć Berię i zarządził czystkę w Gruzji, gdzie na wszystkich szczeblach rządzili ludzie „Wielkiego Megrela”, który niegdyś był tam szefem NKWD, a potem pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Gruzji. Czystka miała pośrednio uderzyć w Berię. Gdyby ludzie z jego nadania okazali się zdrajcami, to ten, kto ich wyniósł do władzy, ponosiłby odpowiedzialność. Ale Beria nie dał się zaskoczyć. Sam wziął w ręce zadanie oczyszczenia KP Gruzji z wrogich nacjonalistycznych elementów; usunął własnych popleczników (z wyjątkiem sekretarza Czarkwianiego) i na ich miejsce mianował innych, również swoich ludzi. Stalin dopiero po jakimś czasie zorientował się, co się stało. W listopadzie 1951 roku podyktował uchwałę Komitetu Centralnego (który nic o niej nie wiedział) o wykryciu megrelskiej organizacji nacjonalistycznej. W marcu 1952 ogłosił następną – podobną, także bez wiedzy i zgody KC. Od 1951 roku szefem MGB był Ignatjew, przedtem sekretarz partii na Białorusi. Stalin go wybrał, ponieważ nie miał żadnych powiązań z Berią. Nie miał też pojęcia o pracy tajnej policji, więc Stalin uznał, że z łatwością nim pokieruje. Kazał mu dokonać kolejnej czystki w Gruzji. Po krwawych rozprawach z rzeczywistymi i częściej urojonymi wrogami w 1922 roku i w czasie wielkiego terroru lat 1937 i 1938 oraz po czystce 1948 roku nie było już tam nikogo, kto mógłby nawet pomyśleć o sprzeciwieniu się władzy Stalina. Ale Ignatjew znalazł nowych zdrajców. Więc wierzył w lojalność Ignatjewa, który dokładnie wykonywał rozkazy, ale jednocześnie o wszystkim natychmiast informował Berię. Na Kaukaz pojechała ekipa złożona z kilku setek doświadczonych czekistów. Aresztowano prawie całe kierownictwo partii i rządu Gruzji: Czarkwianiego, Bagramiję, Dżybladzego, Szaduriję, Goguę, Rapawę, Zodeławę, Budziaszwilego i tysiące innych. Nowym szefem bezpieki w Gruzji został Ruchadze. Miał przygotować proces przeciwko starym członkom KC PK Gruzji, oskarżając ich o stworzenie „gruzińskiego, burżuazyjno-nacjonalistycznego ośrodka kontrrewolucyjnego w celu oderwania Gruzji od ZSRR i przyłączenia do Turcji”. Ignatjew nieśmiało zaprotestował: – Towarzyszu Stalin, Gruzini przecież od wieków nienawidzą Turków. Nawet prosili o protektorat caratu, żeby uniknąć ich dominacji. To są znane fakty. – Fakty nie są niczym niezmiennym! – zdenerwował się Stalin. – Róbcie, co wam kazałem. Postanowił wymienić starych towarzyszy z politbiura na nowych. Starym już nie ufał. To było zresztą zupełnie logiczne. Skoro Lenin w 1917 roku brał niemieckie pieniądze1 za osłabianie Rosji, skoro on sam, Stalin, przed rewolucją wydawał carskiej Ochranie swoich przeciwników wewnątrz partii, to dlaczego uczniowie Lenina i Stalina mieliby postępować inaczej. Nie ufał już nikomu. Miał coraz mniej wrogów, bo niszczył ich od lat, a widział ich dookoła coraz więcej. Ta obsesja trwała od czasu, gdy działał w podziemiu. Ochrana miała w szeregach partii setki swoich agentów, zresztą i Stalin miał swoich w Ochranie. Kiedyś w Baku kazał zabić sześciu podejrzanych towarzyszy, a potem okazało się, że tylko jeden z nich zdradził. W 1917 roku na sześciu bolszewickich delegatów do Dumy dwóch było agentami policji. A jednemu z nich, Romanowi Malinowskiemu, on i Lenin wierzyli uparcie do końca. W tamtych

czasach, przed rewolucją, kiedy patrzył w oczy któremukolwiek z towarzyszy, starał się odgadnąć, czy to nie konfident Ochrany. A po latach zdradzili go najbliżsi: Sergo Ordżonikidze i Nadieżda. Bo jej samobójstwo zawsze uważał za zdradę. Skoro Beria mógł zniszczyć każdego, kogo wskazał Stalin, to czy nie mógłby zniszczyć samego Stalina? Lecz dla starych członków politbiura gra Stalina była zupełnie jasna. Z łatwością przewidzieli, co ich wódz zamierza. Zjazdów partii nie zwoływano od 1939 roku. Powinny się odbywać co najmniej raz na trzy lata. Plenum KC nie było od pięciu lat. Powinny się odbywać co trzy miesiące. Mołotow, Woroszyłow, Mikojan, Kaganowicz i Beria – starzy przyjaciele Stalina – widzieli, na co się zanosi. Wiedzieli, że jeśli niczego nie zrobią, Stalin ich zniszczy. Młodzi – Malenkow, Bułganin i Chruszczow – mieli te same obawy. Stalin nie zorientował się, że jedni i drudzy – przerażeni tym, co miało nastąpić – zjednoczyli się przeciwko niemu. Bez jego ostatecznej zgody zwołali plenum KC i wyznaczyli termin zjazdu partii. Stalin planował zwołanie zjazdu, lecz dopiero po nowej, wielkiej czystce. Zignorował ten zjazd. Otworzył go stary bolszewik Mołotow, a zamknął stary bolszewik Woroszyłow. Stalin był tylko kilka minut na rozpoczęciu i chwilę na zakończeniu obrad. Referat programowy wygłosił Malenkow. Ludzie mogli sądzić, że wódz jest już zbyt schorowany, żeby występować samemu, albo że traci władzę. Jak mógł o tym nie pomyśleć? Lecz jemu wydawało się, że wciąż trzyma wszystko w ręku. Wszedł na trybunę, wyjął kartkę z kieszeni kurtki i przeczytał skład proponowanego nowego rozszerzonego KC. Wprowadził tam wielu nowych ludzi. Byli jego wielbicielami; jawił im się kimś w rodzaju boga. Ale na pierwszym, organizacyjnym plenum KC po zjeździe doszło do czegoś niezwykłego. Zrzekł się funkcji genseka. Oczywiście, jak zwykle, oczekiwał protestów i błagań o pozostanie na stanowisku. Ale tym razem się przeliczył. Plenum przyjęło jego rezygnację! Malenkow został wybrany na pierwszego sekretarza KC. O stanowisku genseka już nie wspomniano. Dzięki dyrektywom dla prasy i radia udało mu się spowodować przemilczenie tej niezwykłej zmiany. Tracił władzę w aparacie partii. Na plenum nowego KC zaproponował podwojenie liczebności sekretariatu. Nowi mieli pomóc wyciąć starych. Nie wszystkie zmiany jednak udało mu się przeprowadzić. Sprzeciwił się wyborowi do Prezydium KC (nowego politbiura) Woroszyłowa, Kaganowicza, Mołotowa i Mikojana. Ale w głosowaniu Woroszyłowa i Kaganowicza jednak wybrano. Tym też nie przejmował się tak, jak powinien. Uznał to za niezbyt ważne, bo od lat nie miało znaczenia, kto jest w politbiurze, lecz kto bywa na biesiadach na Kremlu i w Kuncewie. Tam, podczas nocnych pijatyk, dyskutowano i podejmowano decyzje o najważniejszych sprawach. Na co dzień statutowe władze partii nie miały wiele do powiedzenia. Jeszcze raz uderzył w Berię, niszcząc jego ludzi w krajach „imperium zewnętrznego”. Ignatjew spowodował aresztowanie w Czechosłowacji Slánskiego, genseka partii i jego zastępcy Bedřicha Gemindera. Zostali oskarżeni wraz z czternastoma współpracownikami o kosmopolityzm. Wszyscy byli ludźmi Berii; dziesięciu z nich skazano na śmierć. Ale Beria także i tu zapanował nad sytuacją. Slánskiego i innych ludzi Berii przesłuchiwali oprawcy – także ludzie Berii. W Polsce szykowano proces przeciwko Gomułce, oskarżonemu o odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne. Slánský i jedenastu jego współpracowników byli Żydami. Podobnie jak żona Gomułki. Lecz Stalin był antysemitą specyficznym. Wśród jego wieloletnich najbliższych współpracowników było wielu Żydów. Swierdłow, Kaganowicz, Litwinow – ludowy komisarz

spraw zagranicznych do 1939 roku, kiedy Stalin go usunął, żeby zawrzeć pakt z Hitlerem. Lew Mechlis, naczelny redaktor „Prawdy”, a potem główny politruk Armii Czerwonej w czasie wojny, i wielu innych było Żydami. Nie uważał Żydów za podludzi jak Hitler. Jego wnuczek Josif, syn Swietłany z pierwszego małżeństwa z Żydem Morozowem, był pół-Żydem. Stalin go lubił i rozpieszczał. Ale Żydzi dobrze się nadawali do uderzenia. Łatwo było wobec nich wzbudzić falę nienawiści. Antysemityzm miał w Rosji długą tradycję. Postanowił posłużyć się rosyjskim antysemityzmem jako narzędziem. Kazał skrytobójczo zamordować Michoelsa, wielkiego aktora żydowskiego i przywódcę Żydowskiego Komitetu Antyfaszystowskiego. Żydzi wymyślili, że chcieliby mieć własną enklawę, autonomiczną republikę na Krymie. Więc łatwo było przypisać im zamiar oderwania Krymu od ZSRR. Stalin nadal był jednym z sekretarzy KC, kierował pracami rządu, choć na jego posiedzeniach bywał coraz rzadziej. Wydawało mu się, że kieruje aparatem bezpieczeństwa. Myślał, że przez Malenkowa i swoich ludzi – kieruje partią. Wydawało mu się, że po odsunięciu Żukowa armia jest mu wierna. Ale się mylił. Bezpieka pracowała na dwa fronty: Ignatjew służył Stalinowi tak samo jak Berii i tylko patrzył, kto zwycięży. W armii rosły wpływy marszałka Bułganina, po wojnie ministra obrony, i Chruszczowa, który w czasie wojny zaprzyjaźnił się z wieloma generałami. Na plenum KC po zjeździe wyraźnie sugerował, że Mołotow jest agentem USA, a Woroszyłow – Wielkiej Brytanii. Towarzysze słuchali tego ze zgrozą. Ale Mołotowa i Woroszyłowa nie aresztowano! Co to miało znaczyć? W więzieniach były tylko ich żony. Czyżby Stalin nie miał dowodów ich winy? Więc nie panuje już nad aparatem bezpieczeństwa? Czy jest aż tak słaby? Wyrzucił Poskriebyszewa. Sekretarz Wydziału Wewnętrznego zawieruszył gdzieś ważne tajne dokumenty. Stracił pracę po dwudziestu latach wiernej służby. Stalin nie zauważył, że była to intryga Berii. Jegorow, szef kremlowskiej straży wewnętrznej, bez reszty oddany Stalinowi, zmarł w podejrzanych okolicznościach. Stalin sam kazał aresztować swojego zaufanego lekarza, Winogradowa. Generała Własika, wiernego jak pies szefa osobistej ochrony, kazał aresztować pod zarzutem korupcji. Kradli prawie wszyscy dostojnicy partyjni i państwowi i Stalin świetnie o tym wiedział. Ale wyciągano ich grzechy na światło dzienne tylko wtedy, gdy któregoś trzeba było zniszczyć. Dobrze to się nawet prezentowało w prasie. Ludzie byli zadowoleni, że Stalin tępi korupcję. Lecz w oskarżeniu Własika Stalin także nie dostrzegł ręki Berii. Nie zauważał, jak dookoła niego wytwarza się próżnia. Własnymi rękami pozbywał się najbardziej zaufanych ludzi. Był osaczony. I nie widział tego. 1 Przed rewolucją i w jej trakcie Lenin dostał od Niemców w kilku częściach 50 milionów marek, wówczas równowartość 9 ton złota.

NOWY JORK 1952 3 kwietnia 1952 roku, po trzech tygodniach przesłuchań, Sonia wyszła z budynku specjalnego oddziału CIA na Eight Avenue na Dolnym Manhattanie. Rozejrzała się i ruszyła w stronę postoju taksówek przy Abingdon Square. W torebce miała dokumenty na nazwisko Sonia Buriagina uprawniające do stałego pobytu w USA oraz 24 dolary i 60 centów. Dolary były z wymiany niewielu rubli i marek, które miała przy sobie w Berlinie w chwili ucieczki i które na jej prośbę wymieniono jej, gdy się dowiedziała, że zostanie przewieziona do Nowego Jorku. Nie przyjęła 300 dolarów zapomogi od rządu USA, chciała uniknąć nawet cienia podejrzenia, że to, co mówiła o ZSRR, było powodowane chęcią zysku. Jeszcze w amerykańskim konsulacie w Berlinie dowiedziała się o śmierci Saszy. Oficer w cywilu, który ją przesłuchiwał, powiedział, że wstępnie sprawdzono wiarygodność tego, co opowiadała o sobie. – Nie mamy najlepszych kontaktów z komunistyczną policją w sektorze radzieckim, ale nieoficjalnymi kanałami udało się nam ustalić, że w Hotelu Vier Jahreszeiten byli zameldowani państwo Lejtinowie oraz czterej inni Rosjanie, rzekomo turyści. Niestety, mam złą wiadomość. Pani mąż nie żyje. Znaleziono go martwego w pokoju hotelowym następnego dnia po pani ucieczce. Leżał na podłodze koło stołu. Obok odbezpieczony pistolet, a na stole kilka opróżnionych butelek wódki. Prawdopodobnie postanowił się zastrzelić, ale wygląda na to, że zanim do tego doszło, zmarł z powodu nadmiernej ilości alkoholu… A więc znów śmierć tuż obok niej! Zabolało to bardziej, niż się spodziewała. Nadal w ślad za nią szła śmierć. Tylko ona jakimś cudem wciąż żyje, nie wiadomo dlaczego. A teraz jeszcze Lejtin, którego nie kochała, który budził tylko litość i obrzydzenie, ale który przecież jednak uratował jej życie i który niewątpliwie ją kochał. Tak paskudnie skończył. Czy to ona go zabiła swoją ucieczką? Nie! Czy każdy człowiek nie ma prawa żyć tam, gdzie chce? To system go zabił. Radziecki system polityczny, którego on był częścią i do którego umacniania gorliwie się przyczyniał. Po jej ucieczce Lejtin nie miał w tym systemie żadnych szans na normalne życie. W Związku Radzieckim obowiązywała zasada odpowiedzialności za czyny najbliższych. Mąż odpowiadał za żonę, a żona za męża. Przecież proponowała mu, żeby uciekli razem. Wolał zostać, sam dokonał wyboru. Wszystko to właściwie było jasne, pewne i niewątpliwe. Mimo to nie mogła się uwolnić od poczucia winy. Tylu ludzi wokół niej umarło! Jeszcze tego samego dnia, w Berlinie, wysłała kolejny list do George’a z ostrzeżeniem, co go czeka w razie przyjazdu do ZSRR. Nie miała przecież żadnej pewności, że marynarz spotkany w porcie w Leningradzie dotrzymał słowa i wysłał list, który od niej dostał. Po trzech dniach spędzonych w konsulacie amerykańskim agent CIA powiedział, że potwierdzono to, co mówiła im o przekazaniu wielkich koparek z południa Niemiec do kopalni uranu w Saksonii. To im wystarczyło, żeby uznać ją za wiarygodną. Poddano ją szczegółowym badaniom lekarskim, mającym wykluczyć możliwość zawleczenia do USA chorób zakaźnych, wsadzono do wojskowego bombowca B-52, i z Tempelhof w Berlinie poleciała do Nowego Jorku. Lądowali późnym popołudniem na lotnisku La Guardia, podchodząc od zachodu, i Soni ledwo udało się wypatrzyć w dole, z wysokości kilkuset metrów, słynną sylwetkę Statuy

Wolności, która w porcie nowojorskim od lat witała miliony emigrantów z całego świata. Z lotniska dwaj agenci CIA przewieźli ją do specjalnego oddziału, gdzie przesłuchiwano szczególnie interesujących uchodźców przybywających z różnych części świata. Przez ponad trzy tygodnie była tam zakwaterowana. Pokoje przypominały bardziej pensjonat niż hotel, a tym mniej – areszt czy więzienie. Kiedy spytała, jaki jest właściwie jej status tutaj, usłyszała, że przechodzi procedurę sprawdzającą. Może wyjść i pójść, dokąd chce, ale w takim razie stanie się nielegalną emigrantką. Lecz jeżeli pozytywnie przejdzie procedurę, prawdopodobnie dostanie azyl polityczny. Codziennie od rana do późnego popołudnia opowiadała przesłuchującym o pracy w Murmańsku i losie tłumaczek oraz – przede wszystkim – to, co wiedziała o programie atomowym. Miała wrażenie, że to jest dla Amerykanów czymś zupełnie nieznanym. Nie myliła się. W latach czterdziestych i pięćdziesiątych wywiad amerykański w ZSRR praktycznie nie istniał. CIA nie miała pojęcia nie tylko o badaniach nad rakietami i o zbrojeniach w Związku Radzieckim, ale nawet o rzeczach tak podstawowych, jak lokalizacja jednostek wojskowych, lotnisk, poligonów, fabryk zbrojeniowych i zakładów pracujących na rzecz budowy bomb atomowych i wodorowych. Mówiła wszystko, co udało jej się zapamiętać. O lokalizacji poligonów i „atomowych miast”, o placówkach naukowych nad Morzem Czarnym, ich kierownictwie policyjnym, organizacyjnym i naukowym, reaktorach i kopalniach uranu, o filmie pokazującym pierwszą eksplozję atomową na poligonie w Kazachstanie. Uważała, że Amerykanie powinni o tym wiedzieć jak najwięcej i powinni zrobić wszystko, co możliwe, aby nie utracić militarnej przewagi nad ZSRR, bo tylko dopóki mają tę przewagę, Związek Radziecki nie ośmieli się wywołać wojny. Mówiła o wielkości wydobycia uranu i liczbie więźniów zatrudnionych w kopalniach. Według tego, co ostatnio słyszała od Lejtina, przy programie atomowym pracowało ich już 700 tysięcy. Amerykanie słuchali tego jak bajki o żelaznym wilku. Dwie kobiety na zmianę zapisywały każde jej słowo na maszynach do pisania. Amerykanie pytali o komputeryzację, o potencjał obliczeniowy radzieckich naukowców. Byli zdumieni, gdy im powiedziała, że w ZSRR rozwiązuje się ten problem bez maszyn liczących, przydzielając cząstkowe zadania obliczeniowe tysiącom studentów matematyki i fizyki, którzy nie mają pojęcia, czemu służy ich praca. Większą część rozmów odbyli z nią ludzie znający naukową problematykę badań jądrowych. Wypytywano ją o mnóstwo szczegółów technicznych, o których najczęściej nie miała pojęcia. Kiedy skończyli, pytali, co jeszcze zapamiętała, a o co, być może, nie była dotąd pytana. Przypomniało jej się zdarzenie sprzed kilku miesięcy. – W lecie ubiegłego roku byliśmy na przyjęciu u generała Zamiatina, dowódcy Arzamasu – opowiadała. – Przyszło wielu naukowców i wysokiej rangi czekistów. Pomagałam pani domu roznosić kanapki i drinki. Usłyszałam fragment rozmowy Sacharowa z kimś, kogo nazwiska nie znam. Stali na uboczu, przy oknie, i kiedy im podawałam kieliszki, usłyszałam, jak Sacharow mówi: „Teller wymyślił model, którego nie da się wykonać. Ciśnienie potrzebne do zapoczątkowania syntezy jądrowej jest niewyobrażalnie wielkie i nie uda się go uzyskać. Zabrnął w ślepy zaułek. Ja idę zupełnie inną drogą, użyjemy przekładańca deuteru i helu”. – Myślę więc – mówiła – że w ZSRR działają dwa osobne ośrodki pracujące nad bombą wodorową i konkurujące ze sobą. Tellera i Sacharowa. Gdzie jest ośrodek Tellera, niestety nie mam pojęcia. – Miss Buriagina – powiedział przesłuchujący. – Pani się bardzo myli, ale to niezwykle ciekawa informacja. Teller jest Amerykaninem, od dawna pracuje w Los Alamos w Stanach Zjednoczonych. A ta rozmowa świadczy o tym, że Rosjanie mają dokładne informacje o jego

badaniach. To bardzo ważne! I to było w lecie ubiegłego roku? – Tak, w sierpniu1. Ostatniego dnia oficer, który kierował przesłuchaniami, wręczył jej dokumenty i powiedział: – Dziękujemy, miss Buriagina. Oddała pani znaczne usługi rządowi Stanów Zjednoczonych. Jesteśmy wdzięczni. Witamy w kraju. Muszę panią jednak przestrzec, że tajne służby ZSRR mogą chcieć panią zlikwidować. Mieliśmy takie przypadki. Proszę więc uważać na siebie, zwłaszcza jeśli ma pani zamiar wydać swoje wspomnienia. Szczególnie radziłbym ostrożność w kontaktach z waszą diasporą w naszym kraju, bo jest bardzo zinfiltrowana przez agentów MGB. Powodzenia! Sonia doszła do Abingdon Square, wsiadła do taksówki i poprosiła o podwiezienie do najbliższego lombardu. Sprzedała kolczyki, pierścionek z brylantami i złotą bransoletkę. Potem kazała się zawieźć do Queens, gdzie według ogłoszeń w gazecie było kilka niezbyt drogich ofert wynajmu pokoi. Nowy Jork przytłaczał ją i oszałamiał ruchem, hałasem, drapaczami chmur i nerwowym pośpiechem, ale na razie odsuwała to od siebie. Była zbyt zaabsorbowana tym najważniejszym – znalezieniem jakiegoś miejsca zamieszkania – żeby rozglądać się dookoła. Pierwsze lokum, które oglądała, wydało jej się dobre, a poza tym był tam telefon. Dała zaliczkę i mogła nareszcie odpocząć. Mały pokoik na drugim piętrze miał widok na ulicę i klub jazzowy naprzeciwko. Kiedy chwilę poleżała na żelaznym łóżku i posłuchała hałasu z dołu, zrozumiała, dlaczego pokój jest tak tani. Ale to nie było ważne. Udało jej się uciec, była w USA, nikt nie przyjdzie w nocy jej aresztować, nie będzie torturowana, nie grozi jej śmierć ani dożywotni pobyt w obozie pracy, nikt nie każe jej donosić na najbliższych ani w ogóle na nikogo. Co dalej? Trochę się bała. Co teraz zrobi ze swoim życiem? Wielka niewiadoma. Lecz to zależało tylko od niej. Usiadła przed lustrem toaletki, przyglądała się sobie i była zdumiona. Jest tutaj, w tym obcym otoczeniu, tysiące kilometrów od Leningradu i Moskwy. Dziwne i niezwykłe! Ona – tutaj. Od strony mieszkania właścicieli dobiegał stłumiony przez ściany śmiech, muzyka z radia, czuła nawet kuchenne zapachy. Wszystko to razem z szumem ulicy, także jakimś innym niż w Rosji, składało się na rytm życia odmienny od tego, jaki dotąd znała. – Witaj, Ameryko! – powiedziała. * Przede wszystkim musiała wydać swoje wspomnienia. Niedaleko domu znalazła dużą księgarnię. Szukała książek wydanych po rosyjsku lub autorów rosyjskich po angielsku. Zwróciła uwagę na wydawnictwo MOSIN – Morozowa-Sinclair, a także Webster International, specjalizujące się w literaturze faktu, i History-Hit-Story, wydające wiele materiałów wspomnieniowych. Kupiła w lombardzie starą maszynę do pisania. Szukała jeszcze maszyny z czcionką rosyjską. Znalazła ją i kupiła za grosze w antykwariacie. Spisała po angielsku w trzech egzemplarzach krótkie streszczenie swoich pamiętników i – jako próbkę stylu – dwa fragmenty wspomnień: z oblężenia Leningradu i z Murmańska. Zaniosła je do trzech wydawnictw. Czekała na odpowiedź. Kilka dni później zadzwonił telefon. – Chcemy przeczytać całość – mówiła Ksenia Morozowa, współwłaścicielka wydawnictwa MOSIN. Następnego dnia dzwoniono z Webster International. Są zainteresowani i chcą poznać całość. A tydzień później z History-Hit-Story. – To ciekawe. Jesteśmy zainteresowani, proszę nam dostarczyć całość.

* Siedem miesięcy po przyjeździe do Ameryki miała konto w banku, którego saldo szybko rosło. Każdego tygodnia przychodziły przelewy z procentów od sprzedaży książki. Zmieniła mieszkanie na lepsze, przestała się obawiać, jak sobie poradzi w nowym miejscu. Książka sprzedawała się świetnie. Zdecydowała się na wydawnictwo MOSIN – Morozowa-Sinclair, i to był dobry wybór. Ksenia Morozowa-Sinclair od razu jej się spodobała. Była od niej o ponad dwadzieścia lat starsza, jej rodzice, „biali emigranci”, uciekli z Rosji w czasie rewolucji, mieszkali kilka lat w Paryżu, a potem przyjechali do Ameryki. Sinclairowie zapraszali ją do siebie. Zobaczyła, jak żyją bogaci Amerykanie. Nigdy w życiu nie widziała czegoś podobnego. Ksenia dobrze pamiętała dawną Rosję. Kiedy stamtąd wyjechała, miała dwadzieścia cztery lata. W Ameryce wyszła za mąż za Toma Sinclaira, właściciela kilku pism ilustrowanych; razem założyli firmę wydającą klasyczną literaturę rosyjską po rosyjsku, ale też współczesne opowiadania Zoszczenki, oraz po angielsku – wszelkiego rodzaju sensacje i kryminały. Tygodniki Sinclaira, dwa czasopisma kobiece i pismo „dla prawdziwych mężczyzn” „MOSIN2-Superman”, recenzowały i reklamowały książki wydawnictwa MOSIN. Wydawnictwo działało zupełnie inaczej niż Mieżdunarodnaja Kniga, w której Sonia pracowała w Leningradzie. Tempo pracy było tu po prostu szalone. Sonia nie musiała sama zapisywać z pamięci swoich wspomnień. Dyktowała je po rosyjsku maszynistce, strasznie grubej Nataszy Monk, która pisała szybciej, niż Sonia mogła mówić. Zapis trafiał do sąsiedniego pokoju, gdzie dwaj tłumacze pracowali nad przekładem. Dopisała jeszcze na swojej rosyjskiej maszynie ostatnie rozdziały o ucieczce w Berlinie i przybyciu do USA. W ciągu dwóch miesięcy praca była skończona i książka poszła do druku. Wydano ją w wersji rosyjskiej i – w o wiele większym nakładzie – po angielsku. Zastanawiała się, czy nie podpisać się jakimś wymyślonym nazwiskiem; obawiała się długich rąk MGB. W końcu jednak doszła do wniosku, że w Związku Radzieckim i tak odpowiednie służby z łatwością dojdą, o kogo chodzi. Zbyt wiele faktów stanowiło jednoznaczną informację o jej tożsamości. Na początku lipca trzymała w rękach dwie grube książki w miękkich okładkach, z ładną stroną tytułową oraz swoim zdjęciem na obwolucie: dwie wersje językowe jej wspomnień. Była z siebie dumna. Ksenia wymyśliła tytuł, który średnio jej się podobał, ale był, jak twierdziła, handlowy, czyli zachęcający do lektury: Moje dwa życia. Wspomnienia zza Żelaznej Kurtyny. Pierwsze recenzje w pismach Sinclaira były oczywiście entuzjastyczne. Potem pojawiło się kilka przychylnych, a nawet bardzo dobrych recenzji krytyków niezależnych, a następnie kilka zdumiewająco napastliwych. Wywiązała się polemika między publicystami popularnych „Daily News” i „New York Post” a poważnym „Village Voice”. Największą satysfakcję sprawiło jej to, co napisał jej rodak Fiedotow w nowojorskim tygodniku „Nowyj Żurnał”: „W ZSRR trzeba wysławiać władzę, nawet jeśli się jej nienawidzi. Stalin poszedł jeszcze dalej. Wynalazł system, którego ludzkość jeszcze nie znała. Postawił sobie za cel zmuszenie każdego obywatela do dokonania jakiejś podłości, by zniszczyć jego poczucie własnej godności i uczynić zdolnym do wszystkiego. Złamać raz na zawsze wolę człowieka, splamić jego sumienie, uczynić zdrajcą i potwarcą – oto cel. Taki człowiek już nigdy nie będzie mógł spojrzeć innym w oczy i zrobi wszystko, czego się odeń zażąda. Takim momentem w życiu Soni Buriaginy była jej partyjna samokrytyka i wyrzeczenie się rodziców. Ale – co bardzo rzadkie i godne podziwu – to okazało się dla niej takim wstrząsem, że później już nigdy nie dała się złamać, nawet w śledztwie”3.

Już podczas pierwszej rozmowy Morozowa uprzedzała, że można się spodziewać ataków ze strony pism o sympatiach lewicowych. – Tutaj mnóstwo ludzi myśli, że w ZSRR panuje system tylko nieco innej demokracji niż zachodnia – mówiła. – Od bardzo dawna, nawet od rewolucji i Johna Reeda właściwie wszystkie korespondencje z Moskwy są przychylne wobec komunizmu, bo tam dają wizy wjazdowe i akredytacje tylko dziennikarzom o sympatiach lewicowych. Nawet pisma zdecydowanie antysowieckie zmuszane są wysyłać do ZSRR sympatyków komuny, bo inni nie zostaną wpuszczeni. Do tego w czasie wojny Związek Radziecki był ważnym sojusznikiem Ameryki. Nie należało go zrażać ani krytykować i tak już potem zostało. Wyszło tu mnóstwo książek ludzi, którzy odwiedzili Rosję, i prawie wszystkie chwalą to, co ich autorzy tam widzieli. Prawdę w tych relacjach spotyka się bardzo rzadko. W tysiąc dziewięćset czterdziestym szóstym roku ukazały się w USA wspomnienia Wiktora Krawczenki. Słyszałaś o nim? – Nie, skądże, do ZSRR takie informacje nie docierają. – Krawczenko był inżynierem i zrobił karierę w Związku Radzieckim jako działacz wysokiego szczebla w przemyśle. Należał oczywiście do partii, lecz swoje prawdziwe poglądy na temat sowieckiego systemu skrzętnie ukrywał. Kierował wielkimi budowami, a w tysiąc dziewięćset czterdziestym drugim roku został wydelegowany do USA jako szef misji ustalającej zapotrzebowanie na materiały i maszyny w dostawach lend-lease’u. I wybrał wolność! Taki właśnie tytuł miały jego wspomnienia: Wybrałem wolność. Książka zrobiła furorę w Ameryce i wkrótce przetłumaczono ją na kilkanaście języków. Lecz była zajadle atakowana przez lewicową prasę Wschodniego Wybrzeża oraz przez komunistyczne pisma w Europie. Sprzedaży książki tylko to pomogło. We Francji w „Les Lettres Françaises” ukazał się artykuł pod tytułem Jak sfabrykowano Krawczenkę. Opisali tam rzekome zakulisowe machinacje CIA towarzyszące powstaniu książki. Krawczenko pozwał pismo do sądu, zarzucając mu kłamstwa i oszczerstwo. I wygrał proces. Cała ta afera spotęgowała sukces wydawniczy. Więc bądź gotowa na coś podobnego. Lewacy w USA ci nie przepuszczą, a wielu zwykłych Amerykanów nie uwierzy. Ale nie martw się, to tylko nam pomoże w sprzedaży. Sonia udzielała wywiadów, wydawnictwo organizowało konferencje prasowe. Oprócz wyrazów sympatii i zrozumienia zdarzały się ordynarne napaści. – Miss Buriagina, czemu pani tak szkaluje swój kraj i generalissimusa Stalina – spytał młody człowiek, który nie przedstawił się i nie było wiadomo, jakie pismo reprezentuje. – Dzięki Stalinowi wygraliśmy wojnę w Europie. Czemu pani tak haniebnie poniża wysiłek ludzi radzieckich w tej wojnie? – Proszę pana – odpowiedziała. – Rosjanie ponieśli straszliwą, krwawą ofiarę w tej wojnie, jak żaden inny naród. Ale zwyciężyli nie dzięki Stalinowi, tylko mimo jego przywództwa. Oni walczyli o swoją ojczyznę, nie za Stalina ani za komunizm. Gdzie znalazł pan w książce coś poniżającego moich rodaków? Dziennikarz nie ustępował: – Te krwawe opowieści o represjach wobec niewinnych obywateli, które pani snuje, są zupełnie nieprawdopodobne. Pani mąż był wysokim funkcjonariuszem MGB, związanym z programem atomowym ZSRR. Pani musiała wiele wiedzieć o tych sprawach. Sprzedała pani tę wiedzę CIA? Za ile? – Proszę pana. – Gniew uderzył Soni do głowy, lecz udało jej się opanować i mówiła, uśmiechając się, jak zwykle. – Pan zdaje się jest sympatykiem komunizmu. Rozumiem to, bo jako młoda dziewczyna byłam żarliwą komunistką i wierzyłam, że nie ma lepszego systemu. Ale w miarę jak dojrzewałam i obserwowałam, co się wokół mnie dzieje, traciłam tę wiarę. To trwało latami i było dla mnie bardzo bolesne. Pewnie gdyby pan pomieszkał jakiś czas w Związku

Radzieckim, też zmieniłby pan zdanie. Komuniści obiecują raj na ziemi, ale tworzą piekło. Jednych zabijają, drugich zamykają w łagrach, gdzie ogromna większość umiera, a z trzecich czynią katów i oprawców całej reszty. Pozostali są zastraszeni i zniewoleni, a wszyscy razem mają chore dusze. Ja nikogo nie szkaluję, nie analizuję ani nawet nie krytykuję. Opisuję tylko to, co sama widziałam. – Skąd pani przekonanie, że to Stalin może rozpętać wojnę, a nie Zachód? – pytał ktoś inny. – A czy pan nie widzi, że ZSRR jest mocarstwem agresywnym? Ekspansja na cały świat jest wpisana w ideologię komunistyczną, nikt tego nie ukrywa. Czy zna pan Międzynarodówkę? „Krwawy skończy się trud (krwawy trud – proszę zauważyć!), gdy związek nasz bratni ogarnie ludzki ród”. Dopiero wtedy, gdy ogarnie ludzki ród. Cały ludzki ród! W „Prawdzie” przeczytałam kiedyś taki wiersz: „Jeszcze będziemy umierali w bitwie o sprawiedliwy świat, by od Japonii aż po Anglię potęgą jaśniał nasz Kraj Rad”. Inny wiersz kończył się tak: „Jeden radziecki naród będzie, radzieccy ludzie będą wszędzie”. Nie widzi pan, jak powiększył się zasięg terytorialny komunizmu po wojnie? Od kilku miesięcy jestem w Ameryce, patrzę, jak żyją tu ludzie, czytam gazety i widzę, że nikt tu nie chce wojny. Tak samo nie chcą wojny ludzie w ZSRR. Jedną już przeżyli, chcą żyć w pokoju. Więc dlaczego wszyscy tak bardzo się boją, że wojna może wybuchnąć? Czy wywoła ją Ameryka? Po co? Ten bogaty kraj, cieszący się swoim dobrobytem? Po co? Czego mieliby Amerykanie szukać w ubogim Związku Radzieckim? Czy syty wół napada głodnego wilka? Chyba raczej głodny wilk może napaść na grubego wołu. Kilku dziennikarzy zaczęło Soni bić brawo. – Czy prezydent Stanów Zjednoczonych może poprowadzić Amerykanów do napaści na ZSRR wbrew ich woli? – mówiła dalej. – Jak pan to sobie wyobraża? Za to Stalin w ogóle nie musi się liczyć z tym, czego chcą obywatele ZSRR. Jeśli wyda taki rozkaz, to radzieckie rakiety polecą, a armie zaatakują. Powiedziałam CIA wszystko, co wiedziałam o zbrojeniach Związku Radzieckiego, bo chcę, żeby Stany Zjednoczone zbroiły się, jak tylko to możliwe, i zwiększały swoją militarną przewagę nad krajami obozu komunistycznego. Po to, aby Stalin nie odważył się rozpętać wojny. Bo może to uczynić, jeśli uzyska przewagę. – Ale czy pani jednak nie przyczerniła obrazu życia w swoim kraju? – pytał kolejny dziennikarz. – Te setki tysięcy niewinnych więźniów, to powszechne donosicielstwo? Czy pani nie przesadza? – Więźniów są nie setki tysięcy, a miliony. Dwa lata temu było ich ponad dwanaście milionów. Wiem to z raportu dla Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego z tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego roku, który pokazał mi mój mąż. A donosicielstwo? W trzydziestym siódmym roku „Prawda”, a za nią gazety w całym kraju, drukowała na pierwszej stronie wielkimi czcionkami hasło: „Każdy obywatel ZSRR współpracownikiem NKWD-Czeka”. I ta zasada obowiązuje do dziś. Obawiam się, czy udało mi się w pełni oddać, jak straszny jest system radziecki i do jakiego stopnia niszczy i zniewala ludzi. – Frank Capra, „Morning Post”. Miss Buriagina! Pani książka zrobiła na mnie wielkie wrażenie, ale trudno mi wyobrazić sobie ten świat, który pani opisała, a co za tym idzie uwierzyć. I myślę, proszę wybaczyć, że wielu z nas tak to odbiera. – Panie Capra! Zdaje się, że w czasie wojny również nie mogliście uwierzyć w komory gazowe, krematoria i masowe mordowanie ludzi w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Ale teraz już chyba wiecie, że to się działo naprawdę? * Kilka dni później zadzwonił prawnik hoolywoodzkiej wytwórni filmowej Paradise

z prośbą o rozmowę na temat sfilmowania jej historii. Zaproponował, że Paradise zapłaci natychmiast za wyłączne prawo do scenariusza i filmu na podstawie jej wspomnień. Suma, którą zaproponował, była ogromna. Podpisała umowę. Następnego dnia pieniądze były na jej koncie. – Paradise? – zdumiała się Ksenia, gdy Sonia opowiedziała jej o tym. – Przecież to lewacy! Czemu się nas nie poradziłaś? Oni mieliby sfilmować twoje wspomnienia?! Kupili prawa do filmu tylko po to, żeby go nigdy nie nakręcić i żeby nie mógł tego zrobić nikt inny. – No wiesz?! Coś takiego nie przyszło mi do głowy. Przecież to mnóstwo pieniędzy! – Ile? Sonia podała kwotę. – Dziecko moje – powiedział Ksenia. – Jeszcze się nie nauczyłaś Ameryki. To niezbyt wiele. Słabo sprzedałaś prawa do ekranizacji swoich wspomnień, bardzo słabo. * Sonia przyszła kilkanaście minut wcześniej na umówione spotkanie z dziennikarzem, który prosił o wywiad. Pamiętała go z konferencji prasowej w MOSINIE. Siedziała w potwornie drogiej restauracji na sześćdziesiątym szóstym piętrze Empire State Building, dwa piętra poniżej słynnego tarasu widokowego. W Nowym Jorku czuło się już jesień, październik był jednak ciepły i słoneczny. Patrzyła przez okno na fantastyczną panoramę miasta. Polubiła to ogromne zbiorowisko ludzkie, tak bardzo różne od miast w Rosji. Ksenia Morozowa przez kilka tygodni pokazywała jej Nowy Jork. Sonia zwiedziła wszystkie muzea na Museum Mile przy Fifth Avenue, wędrowała po sklepach na Times Square z ich gigantycznymi reklamami świetlnymi. 11 lipca była na jubileuszowym koncercie utworów Gershwina w piętnastolecie jego śmierci. W Małej Odessie w Brighton Beach, dzielnicy rosyjskich emigrantów, słuchała w nocnym lokalu „Primorski” dziwnej mieszanki sowieckich melodii i amerykańskich przebojów z lat czterdziestych. Oglądała uroczyste otwarcie nowej siedziby Organizacji Narodów Zjednoczonych. Kompleks budynków ze szkła i metalu z setką masztów, na których powiewały flagi państw członkowskich, ciągnął się nad East River od 42nd Street do 48th Street. Obejrzały z Ksenią dwie sztuki teatralne na Broadwayu, niestety dość średnie. Spacerowała nadmorską promenadą na Coney Island. Czuła się w Nowym Jorku jak na wakacjach. Miała zamiar kupić samochód. Wszyscy tu jeździli samochodami. Chciała pojeździć po kraju, może zmienić nazwisko i osiedlić się gdzieś na prowincji. Kiedy ukończyła kurs i dostała prawo jazdy, Ksenia powiedziała: „No! To jesteś już prawdziwą Amerykanką!”. Wyjęła z torebki lusterko. Trochę już teraz się pudrowała i malowała. Spostrzegła nieładne, pionowe zmarszczki między brwiami. Pomyślała, że trzeba będzie na noc zaklejać to miejsce plastrem, żeby się wygładziło. Także w kącikach ust pojawiły się niewielkie wgłębienia. Miała już trzydzieści pięć lat! Od dawna nie mogła się zdecydować, czy pojechać do Anglii i spróbować spotkać się z George’em. Minęło siedem lat od ich rozstania w Murmańsku. Bardzo pragnęła go zobaczyć, ale jeszcze bardziej się bała. Czy po siedmiu latach z Lejtinem możliwy jest jeszcze powrót do tego związku? A jeśli nawet… Może już ułożył sobie życie z inną kobietą. Czy w takim razie nie zburzyłaby tego? Czy ma do tego prawo? Nie! George to przeszłość, do której nie da się powrócić. Oczywiście, że nie! Jednak… czy nie należałoby się spotkać choćby po to, żeby porozmawiać, upewnić się, czy dotarły do niego jej ostrzeżenia przed przyjazdem do ZSRR? Zapatrzyła się na panoramę miasta, nisko w dole za oknem. Rozciągała się aż za horyzont osnuty niebieskawą mgłą. Sonia odniosła wielki sukces w tej najważniejszej metropolii świata. Ale przecież nie to było jej najważniejszym celem. To, co pisano o jej książce i co mówili nawet

życzliwi dziennikarze na konferencjach prasowych, wskazywało, że bardzo wielu ludzi w Stanach Zjednoczonych z wielkimi oporami przyjmuje wiedzę o tym, czym jest naprawdę komunizm i Związek Radziecki. Kelner pojawił się w drzwiach prowadzących do sali. Niósł kawę, chyba dla niej. Za nim, w wejściu, spostrzegła wysokiego, szczupłego mężczyznę w granatowej marynarce i popielatych spodniach. Patrzył w jej stronę. Coś drgnęło w jej sercu, jeszcze zanim zrozumiała, kto to jest. Miał dużo siwizny na skroniach, szedł w jej stronę i wciąż na nią patrzył. Kelner podał kawę, a po chwili mężczyzna stanął przy jej stoliku. To był George! – Przeczytałem o tobie w gazetach – powiedział. Uśmiechał się niepewnie, lecz oczy miał radosne. – Przeczytałem twoją książkę i znalazłem cię. Ten dziennikarz… wybacz… spotka się z tobą kiedy indziej. Poprosiłem go, żeby się tu z tobą umówił… 1 Świadczyło to o tym, że – po aresztowaniu Juliusa i Ethel Rosenbergów, brata Ethel Dawida Greenglassa i jego żony oraz kilku innych szpiegów radzieckich – Rosjanie nadal otrzymują informacje o pracach Tellera nad bombą wodorową. 2 Mosin to nazwa karabinu zaprojektowanego przez konstruktora o takim samym nazwisku. 3 Z wyjątkiem dwóch ostatnich zdań, dopisanych przeze mnie, jest to cytat z rosyjskojęzycznego „Nowego Żurnała”. Nowy Jork, 1949, nr XXI. Oczywiście tekst ten nie miał nic wspólnego z książką naszej bohaterki.

OSTATNIE MIESIĄCE 1952–1953 Na początku listopada 1952 roku Stalin czytał raport o pierwszej amerykańskiej próbnej eksplozji termonuklearnej na Oceanie Spokojnym. Skutki wybuchu były porażające. Cały atol przestał istnieć, a w jego miejsce powstał krater o średnicy dwóch kilometrów wypełniający się wodą, która natychmiast parowała. Ten raport jeszcze bardziej utwierdził go w przekonaniu, że Stany Zjednoczone przygotowują się do napaści na ZSRR. Lecz, na szczęście, Beria obiecuje, że za kilka miesięcy Związek Radziecki również będzie miał bombę wodorową. 21 grudnia 1952 roku obchodził siedemdziesiąte trzecie urodziny. Prasa szalała, sławiąc przywódcę „całej postępowej ludzkości”. Nad Moskwą unosił się jego gigantyczny portret umocowany do balonu i oświetlony reflektorami lotniczymi. Niezbyt uważnie słuchał sprawozdania Malina, nowego sekretarza gabinetu wewnętrznego, o tym, skąd nadeszły najważniejsze gratulacje i życzenia. Sam go sobie wybrał na następcę Poskriebyszewa. Nie wiedział, że Malin – bardziej niż jego wielbicielem – jest człowiekiem Malenkowa, który od lat kieruje jego karierą. Tracił instynkt samozachowawczy. Mimo swojej chorobliwej podejrzliwości nie domyślał się, że Malin donosi o wszystkim Malenkowowi i Berii. Jak zwykle, nikogo nie zapraszał na urodziny, przychodzili najbliżsi. Mołotow, Woroszyłow i Mikojan, którzy popadli w niełaskę, nie wiedzieli, czy mogą przyjść złożyć życzenia. Nie przyjść – mogłoby zostać zrozumiane jako brak szacunku lub nawet wrogość. Przyjść – oznaczałoby nie liczyć się z niełaską i gniewem wodza. Pytali Berię, Malenkowa i Chruszczowa, jak postąpić. Usłyszeli, że jednak lepiej przyjść. Stalin przyjął ich chłodno, szybko wyszli, potem popatrzył na zebranych i powiedział: – Nie chcę ich więcej widzieć. Wiedział, że Beria im to powtórzy. I będą się bać jeszcze bardziej. Właśnie o to mu chodziło. Dzwoniła z życzeniami Swietłana. Przyszła Julia, żona Jakowa Stalina, który zginął w niemieckim obozie jenieckim, z trzynastoletnią córką Galina, i Stalin bardzo się rozczulił. Pogładził Julię po policzku i po głowie. Wnuczkę posadził sobie na kolanach. – Widzisz, tu sami mężczyźni – rzekł do Julii. – Pełnij honory pani domu, podaj nam herbatę. Julię bardzo ucieszyła ta jego łaskawość. Był w dobrym humorze, czuł się dobrze, ucztowali jak zwykle do rana. * 13 stycznia 1953 roku w „Prawdzie” ukazał się artykuł pod tytułem Podli szpiedzy i zabójcy pod maskami profesorów-lekarzy. Oczywiście czytał go przed publikacją, poprawiał i uzupełniał. „Lekarze-szkodnicy” mieli wypełniać rozkazy wywiadów amerykańskiego i brytyjskiego. Przyznali się, że zamordowali „za pomocą niewłaściwego leczenia” sekretarzy KC Żdanowa i Szczerbakowa i że planowali zabić w ten sam sposób marszałków Goworowa, Koniewa i Wasilewskiego oraz generała Sztemienkę, admirała Lewczenkę i innych przedstawicieli najwyższych władz ZSRR. Następnego dnia artykuł „Prawdy” powieliły wszystkie gazety w kraju. Postępował bardzo niezręcznie. Dla jego najbliższych, starych współpracowników z biura

politycznego było jasne, że skoro wśród planowanych ofiar zabójców ich nie wymieniono, to znaczy, że wkrótce zostaną oskarżeni o kierowanie spiskiem. Dobrze pamiętali, jak Stalin rozprawił się w 1937 i 1938 roku z politbiurem i jak zlikwidował 70 procent członków ówczesnego Komitetu Centralnego. „Organa bezpieczeństwa nie wykryły w porę dywersyjnej organizacji terrorystycznej wśród lekarzy”, pisała „Prawda”. Jasne było, że to obciąża Berię, który odpowiadał za aparat bezpieczeństwa państwowego jako wicepremier i człowiek mający w policji politycznej tysiące swoich ludzi. „Naród sowiecki – groził Stalin na łamach gazety – z gniewem i oburzeniem piętnuje nikczemną bandę morderców i ich zagranicznych mocodawców. Naród ten rozdepcze wstrętnych najmitów, którzy sprzedali się za dolary i funty – jak obrzydliwego gada. Co się zaś tyczy inspiratorów tych najemnych morderców, to mogą być pewni, że zemsta ich nie zapomni i znajdzie drogę, by powiedzieć im ostatnie słowo”. Teraz każdego dnia w „Prawdzie” i wszystkich gazetach w ZSRR trwała kampania przeciw „mordercom, szkodnikom, szpiegom, burżuazyjnym nacjonalistom i wrogom ludu”. Było widać, że sprawa „lekarzy-morderców” nie jest tylko kolejnym krokiem w rozprawie z żydowskimi syjonistami, „kosmopolitami” czy nawet ze wszystkimi Żydami w kraju. Nadchodziła kolejna wielka czystka – wielki, krwawy terror. * 28 lutego po raz któryś z kolei obejrzał w Teatrze Wielkim swoje ulubione Jezioro łabędzie Czajkowskiego. Potem w towarzystwie Berii, Malenkowa, Chruszczowa i Bułganina ucztował do rana w Kuncewie. Był w dobrym nastroju, ale pod koniec zdenerwował się, bo „czwórka” najwyraźniej nie doceniała zagrożenia ze strony USA i powątpiewała w agresywne zamiary Amerykanów. – Truman rzucił bomby atomowe na Japonię, ale już w Korei się nie odważył – mówił Bułganin. – W Korei miałby do czynienia nie z przegrywającymi wojnę Japończykami, lecz z nami. Przestraszył się, bo to mogłoby się przekształcić w konfrontację z całym obozem komunistycznym. – Niczego nie rozumiesz – zdenerwował się Stalin. – Ameryką rządzi teraz Eisenhower, wojskowy, generał, człowiek, który dowodził inwazją w Normandii. Kto bardziej pragnie wojny niż generałowie? – Ja jestem marszałkiem, lecz wcale jej nie pragnę. Stalin patrzył na marszałka zdziwiony. Coś takiego! Bułganin ośmiela się mieć inne zdanie niż on! Często denerwowało go, gdy wszyscy mu przytakiwali. „Tak, towarzyszu Stalin. Macie całkowitą rację, towarzyszu Stalin. Podjęliście słuszną decyzję, towarzyszu Stalin” – taka rozmowa nie była żadną wymianą myśli. Tylko Mołotow i czasem Andriejew potrafili bronić własnych poglądów. Ale teraz denerwowało go, że lekceważą imperialistyczne zagrożenie. Uważał, że to jest groźne dla kraju. – Wojna atomowa – kontynuował Bułganin – skończy się zniszczeniem życia na ziemi. – Bzdury! Jeśli ich zaskoczymy, uderzymy zdecydowanie i we właściwe miejsca, nie zdołają już odpowiedzieć. Przedtem będziemy przodować wśród wszystkich narodów świata w inicjatywach pokojowych. To uśpi ich czujność. Trzecia wojna światowa skończy raz na zawsze wszelkie wojny, bo komunizm zapanuje na świecie już na wieki. – Koba, posłuchaj. – Beria dotknął ramienia Stalina. Chciał rozładować napięcie. – Ludzie opowiadają taki kawał: Przychodzi Mosiek do rabina i pyta: Rebe, powiedz, czy będzie znów wojna światowa? Rebe wzdycha. Nie, mówi, wojny nie będzie… Ale będzie taka walka

o pokój, że kamień na kamieniu nie pozostanie… Chruszczow zaśmiał się niepewnie, ale Stalina to nie rozbawiło. – Wy wszyscy jesteście jak niewidomi! Kiedy mnie zabraknie, imperialiści poduszą was jak ślepe kocięta. Imperialiści przygotowują się do wojny, a dla nas teraz jest najlepszy czas na to. Jeśli Beria dotrzyma słowa i za kilka miesięcy będziemy mieć bombę wodorową, a potem jej seryjną produkcję, nie będzie na co czekać. Gdy Amerykanie dowiedzieli się, że mamy bombę atomową, potroili wydatki na zbrojenia, a NATO przekształciło się z luźnej organizacji w prawdziwą machinę wojenną pod dowództwem amerykańskim. Jeśli nadal będziemy czekać, stracimy przewagę w broniach konwencjonalnych i będzie za późno. – Nasza bomba wodorowa! – Beria podniósł kieliszek. – Wypijmy za nią! Ale ta eksperymentalna, wiesz o tym przecież, Koba, będzie tylko dwadzieścia do czterdziestu razy silniejsza od atomowej. Jej zaletą jest, że stosunkowo niewiele kosztuje. Lecz amerykańska jest silniejsza tysiąc razy! Ty-siąc ra-zy! Żeby zbudować taką jak amerykańska, potrzeba jeszcze wiele pracy i czasu. To nie jest tylko kwestia wielkości ładunku wybuchowego, to dużo bardziej skomplikowane. – Więc na co czekasz?! – Stalin był wściekły. Podniósł się i ruszył do drzwi. – Nie siedź tu, tylko idź ją budować! Wyszedł z jadalni, z trzaskiem zamykając drzwi. Była niedziela, 1 marca, godzina 4 rano. * Nie mógł się uspokoić po tej rozmowie. Był zdecydowany rozprawić się z całym starym biurem politycznym z Berią na czele, ale jeszcze zwlekał. Obawiał się, że gdy Berii zabraknie, nikt tak sprawnie nie pokieruje programem atomowym. Jeszcze się wahał, co zrobić z Bułganinem i Chruszczowem. Dziś Bułganin go rozwścieczył, a Chruszczow… też niepewny. Zapraszał ich wszystkich, całą czwórkę, na biesiady w Kuncewie, żeby ich mieć na oku. Dziś zauważył, że już nie boją się go tak panicznie jak dawniej. To niepokojące, może coś knują? Trzeba więc przyspieszyć ostateczną rozprawę. Jeśli w armii nie może liczyć na Bułganina, to pozostaje Wasilewski i wielu innych. Trzeba przyspieszyć! Rozebrał się i położył na kanapie, ale jeszcze nie próbował zasnąć. Od kilku dni w wolnych chwilach przeglądał wydane w Ameryce wspomnienia Soni Buriaginy. Przyniósł je Ignatjew. Mówił, że książka, wydana po rosyjsku i angielsku, osiągnęła spory sukces na rynku amerykańskim, wywołała dyskusje w prasie. Można się spodziewać przekładów na inne języki. Wiedział, o kogo chodzi. Była żoną pułkownika Lejtina, inspektora Berii do nadzoru nad realizacją programu atomowego. Musiała wiele wiedzieć o tych sprawach i na pewno przekazała je Amerykanom. Nie tylko zdradziła, ale publicznie szkaluje Związek Radziecki. Należy ją uciszyć. Przerzucał książkę w wydaniu rosyjskim, czytał po kilka stron w różnych miejscach i nagle, gdy cofnął się do pierwszych rozdziałów, przeczytał, jak Sonia cieszyła się z przyjęcia do partii i jak w grudniu 1934 roku zobaczyła Stalina jadącego autem ulicami Leningradu do Smolnego, w związku ze śledztwem w sprawie zabójstwa Kirowa. No tak! Przypomniał ją sobie! To była ta śliczna dziewczyna, bardzo jasna blondynka w futrzanym toczku, z wielkimi ciemnymi oczami, która tak niezwykle przypominała mu jego młodzieńczą miłość, córkę popa Czarkwianiego! Zdarzenie sprzed osiemnastu lat stanęło mu jak żywe przed oczami. Wtedy patrzył na nią długo i pomachał jej, a potem znikła w oddali, gdy samochód przyspieszył. A więc to ona! Pisze, że była szczęśliwa, bo zobaczyła samego wielkiego Stalina. Więc czemu się tak

zmieniła? Czytał dalej. Rozstrzelano jej dziadka, monarchistę. Potem jej chłopaka, który bywał na spotkaniach u Kotołynowa, gdzie spiskował zabójca – Nikołajew. Potem aresztowano jej ojca i matkę. Uważała ich wszystkich, poza dziadkiem, za wzorowych komunistów. No, widać nie rozumiała, że tych wzorowych komunistów należało wyeliminować, bo inaczej niechybnie obróciliby się przeciwko władzy radzieckiej. Ta jej babcia, stara bolszewiczka – czytał przecież o tym – wprost twierdziła, że partia zbacza z właściwej drogi. Przerzucił kilkadziesiąt stron i czytał o Murmańsku. Miał rację: wszystkie tłumaczki należało zlikwidować. Przesiąkły tą wredną i kłamliwą ideologią Zachodu. Lejtin ją uratował, udało jej się. Ale nie pożyje już długo! Jutro każe Ignatjewowi umieścić ją na liście wrogów ZSRR za granicą, zlikwidować zdrajczynię, oczywiście tak, żeby to wyglądało na wypadek lub śmierć z przyczyn naturalnych. Od lat radzieckie służby specjalne za granicą przeprowadzały tego rodzaju akcje. Nie tylko Trocki zginął. Zabili wielu. W 1938 roku w Paryżu zabili syna Trockiego, w 1939 roku w Nicei – Fiodora Raskolnikowa, autora zakazanej w Związku Radzieckim książki Kronsztad i Piter. W Rotterdamie zabili Konowalca, przywódcę ukraińskich nacjonalistów, a w Paryżu atamana Petlurę. Zlikwidowali wielu agentów NKWD i wywiadu wojskowego na Zachodzie, którzy w 1937 i 1938 roku – przerażeni wielką czystką – odmówili powrotu do kraju. W 1937 w Szwajcarii – Ignatija Reissa, w 1941 roku w Waszyngtonie – Waltera Kriwickiego 1, który dwa lata wcześniej wydał książkę Byłem agentem Stalina. Polowali na Guzenkę, szyfranta z radzieckiej ambasady w Ottawie, który uciekł z setką tajnych dokumentów, polowali na inżyniera i działacza wysokiego szczebla w przemyśle, Wiktora Krawczenkę2, który w czasie wojny został w USA i w 1946 roku opublikował wspomnienia, tłumaczone potem na kilkanaście języków. Tylko Aleksandrowi Orłowowi udało się zaszantażować Stalina. Czekista w czasie wojny domowej w Hiszpanii tropił i likwidował trockistów w szeregach Brygad Międzynarodowych, a potem, podając się za przedstawiciela Narodowego Banku Szwajcarii, wywiózł zapasy złota państwowego Hiszpanii – będące wtedy w posiadaniu republikanów – do Moskwy. Napisał do Stalina, że nie piśnie o niczym słowa, pod warunkiem że ani jemu, ani jego rodzinie w ZSRR nic złego się nie stanie. Stalin – chcąc nie chcąc – musiał go zostawić w spokoju3. Polowania na zdrajców nie były łatwe. Trwały czasami nawet po kilka lat, ale ich rezultat zawsze był podobny: samobójstwo, wypadek lub śmierć z przyczyn naturalnych. To miało być przestrogą dla innych. Jeśli już uciekną na Zachód, niech przynajmniej siedzą cicho. Buriagina nie tylko zdradziła sekrety zbrojeń atomowych ZSRR, ale jeszcze robi mnóstwo szumu swoimi wspomnieniami. Wywiady, konferencje prasowe… Dość tego! Zajmą się nią zagraniczni agenci Ignatjewa. Znajdzie się na liście do likwidacji w pierwszej kolejności. Odłożył książkę, połknął tabletkę nasenną i zgasił lampę. * Wstał, jak zwykle, około jedenastej przed południem. Spojrzał na fajkę leżącą na stole, ale jej nie dotknął. Już prawie pół roku nie palił i był z tego bardzo dumny. Zapragnął posłuchać swojego ulubionego ostatnio 23 koncertu fortepianowego Mozarta. Nakręcił patefon, nastawił drugą część i położył się jeszcze na chwilę na kanapie. Zamknął oczy i słuchał. Czuł, jak muzyka koi jego rany. Był poraniony, okaleczony? Dotychczas nigdy nie patrzył na to w ten sposób. To nie były tylko jego prywatne rany; śmierć Kato, Nadii, Jakowa, przyjaciół – Kamo, Kirowa, Serga Ordżonikidzego… Zabójstwa, które zlecił, podyktowane były wymogami politycznymi. Ale jego

też przecież bolały. Czy ci, którym rozkazywał i którzy wypełniali jego rozkazy, są tak samo okaleczeni jak on? Dziwna myśl! Okaleczeni, a więc – kalecy? Dlaczego? Sumienie? Burżuazyjny przesąd. Przecież robił to, co powinien. Kolektywizacja wsi była słuszna i konieczna. Na pewno są poranieni ci, którzy trafili do więzień i łagrów. Słusznie tam trafili, to im się należało! Ale w takim razie dlaczego tak podle czuje się on, Stalin? Czuł się wewnętrznie chory! Na co właściwie? Gdzieś w zakamarkach mózgu, na wpół uświadomiona majaczyła myśl, że to ma związek z jego życiem od czasu, gdy rządzi krajem. Nie, nie! To jakieś myślowe ślepe zaułki. To śmieszne, nie warto tego roztrząsać. Żydów trzeba dać Rosjanom na pożarcie w pierwszej kolejności. Potem wszelkich innych: nacjonalistów, agentów obcych państw, wrogów wszelkiej maści. Słuchał Mozarta. To było coś, czemu nie można było niczego zarzucić. Taka harmonia, taki nieziemski porządek i spokój. Skąd Mozart czerpał tę cudowną równowagę? To jest jak – poczuł to nagle – dotknięcie jakiegoś innego świata. Jak wtedy… Właśnie… Czegoś podobnego zaznał przed wielu laty, gdy jako mały chłopiec – jeszcze mocno wierzący w Boga – słuchał z matką śpiewu chóru w cerkwi. Mozart był zupełnie niepodobny do tych cerkiewnych śpiewów, lecz wtedy doznał tego samego dziwnego wrażenia, że słyszy głos z innego świata. Pomyślał, że to chwilowa słabość. Musi się od tego jak najszybciej oderwać, wyzwolić. Wstał, popatrzył na portret Nadieżdy nad komodą. Pamiętał dzień, gdy Paweł, brat Nadii, robił to zdjęcie. Zubałowo, koniec pogodnego lata 1926 roku. Nadia na tarasie przed domem przygotowywała sałatkę dla gości, którzy mieli przyjść lada chwila. Był już od czterech lat generalnym sekretarzem partii, a przecież wtedy nie mieli jeszcze nawet kucharki, Nadia sama zajmowała się domem, nieraz brakowało im pieniędzy. – Nie, nie! – wołała do brata. – Nie rób mi zdjęcia przy śledziach! Ale obiektyw aparatu objął tylko jej twarz i ramiona; tak pięknie wtedy wyglądała, w tym lekkim, bladoniebieskim szalu, zarzuconym na ramiona! O, i jak przyjemnie było w Zubałowie. Patrzył na zdjęcie i nagle cała ściana razem z portretem Nadii zaczęła się przewracać. Spadała na niego, a on starając się jej umknąć, wywracał się do tyłu. Upadł na podłogę, trochę się potłukł, próbował się podnieść. Znów te zawroty głowy! Leżał na lewym boku, lewa ręka – kaleka, zawsze bardzo słaba – nie miał w niej dość siły, żeby się oprzeć. Przewrócił się na prawy bok, ale prawa ręka i noga były zupełnie bezwładne. Co to jest?! Lewą dłonią poszukał prawej, miał wrażenie, jakby dotykał kogoś obcego. Nie mógł się podnieść. Chciał zawołać na gospodynię czy kogokolwiek, ale z ust wydobył się tylko słaby charkot. Nie mógł mówić, nie miał czucia ani władzy w prawej ręce i nodze. Zrobiło mu się mokro w spodniach, nie trzymał moczu. Leżał w cuchnącej kałuży i nie wiedział, co robić. Ale myślał jasno i logicznie. Paraliż części ciała – to udar mózgu. Lenin miał to samo. A teraz jego uczeń – czy to śmieszne, czy tragiczne? Lenin po udarze żył jeszcze dwa lata. On jest silniejszy, wyjdzie z tego. Na pewno! Ale gdzie są Własik i Poskriebyszew? Czemu nikt nie przychodzi i nie wzywają lekarzy? Ach tak, Poskriebyszewa wyrzucił, a Własik siedzi w więzieniu. Tak samo szef kremlowskiej kliniki, Jegorow. I Kosynkin, dowódca garnizonu Kremla. Nagle zrozumiał, że to Beria ich wykończył jego własnymi rękami. A Winogradow? Czyżby Winogradow postawił trafną diagnozę? Nie! To wszystko Beria! Miał taki dziwny wyraz twarzy, gdy wznosił toast za radziecką bombę wodorową. Ale koniak smakował zwyczajnie… Gruzińskie młode wino też

miało trochę cierpki smak, jak zwykle. Na wszystkich butelkach i potrawach były – jak zwykle – karteczki z laboratorium oznaczające, że je sprawdzono na zawartość trucizn. I ostatnio tak dobrze się czuł. Więc skąd ten udar? Oczywiście, to Beria! W tajnym więzieniu na rogu Bolszoj Łubianki i Zaułka Warsonofijewskiego chemicy tworzyli trucizny wywołujące choroby i śmierć wyglądającą na naturalną. Od razu je próbowali na więźniach. Sam nakazał te prace jeszcze Jagodzie, który z zawodu był farmaceutą. Leżał na podłodze w spodniach od pidżamy i podkoszulce, było mu coraz bardziej zimno. Kiedy wreszcie ktoś przyjdzie? Nie przychodzą, bo boją się go obudzić, przeszkadzać. Trzeba się jakoś doczołgać do stołu i zadzwonić. Spróbował się ruszyć, ale to było ponad jego siły. Jak długo już tu leży? Stół zasłaniał zegar na komodzie, nie wiedział, która jest godzina. Leżał w kałuży własnego moczu, nie był w stanie wykrztusić ani słowa i zrobić niczego, żeby zaczęto go ratować! Było mu duszno. Oczy zachodziły mgłą, nie wiedział, czy zasypia, czy traci przytomność. * Ocknął się. – Co wam jest, towarzyszu Stalin? – Pochylał się nad nim Łozgaczow, zastępca komendanta ochrony Kuncewa. Trzymał w ręce paczkę z korespondencją. – Źle się czujecie? Co za idiota! Jeszcze się pyta! Próbował odpowiedzieć, ale tylko się zakrztusił. * Leżał teraz na kanapie nakryty kocem, a dookoła krzątali się ludzie w białych fartuchach. Co to za ludzie? Nie znał ich. Nadal było mu zimno i mokro. Nawet nie zmienili mu spodni. – Tętno dziewięćdziesiąt pięć, ciśnienie dwieście dwadzieścia na sto dwadzieścia – usłyszał. Pielęgniarka robiła mu zastrzyk dożylny w zgięciu łokcia. Jej też nigdy nie widział. Leczą go czy dobijają? Nie mógł poruszać głową, ale potoczył oczami dookoła. Beria rzucił się całować mu rękę. Czuł znajomy zapach jego perfum i wilgotne usta na dłoni, poruszył palcami, żeby uwolnić się od tej wstrętnej pieszczoty, ale Ławrientij nie puszczał, całował namiętnie nieobjętą paraliżem dłoń. Chruszczow siedział w fotelu w kącie pokoju i miał zbolałą minę. Poznał swojego dentystę. Czuł, jak rozchyla mu usta i wyjmuje sztuczne szczęki. Ręce tak się dentyście trzęsły, że zęby upadły na podłogę. – Co z wami?! – krzyknął Beria. – Więcej szacunku dla towarzysza Stalina. Przymknął oczy, a gdy je otworzył, zobaczył radość na twarzy Ławrientija. Beria spostrzegł, że Stalin nie stracił przytomności, i znów rzucił się całować jego ręce. Zamknął oczy, nie chciał patrzeć na tego łajdaka. * Dom w Zubałowie przed laty. Wstali od kolacji na trawie, odpoczywają na leżakach, Nadia czyta książkę, bujając się w hamaku. Kwitną czeremchy, które sam posadził obok zagrody dla kur. Z brzezinki dochodzą głosy dokazujących dzieci. Chlapią się w płytkim basenie z ozdobnymi rybkami. Są pociechy Kaganowiczów, Berii, Mikojanów, Alliłujewych. To wszystko sąsiedzi, mieszka tu w pobliżu kilka rodzin towarzyszy. Urządzili się w willach zbudowanych przed rewolucją przez bakijskiego nafciarza Zubałowa dla jego licznej rodziny. Budionny, stary generał, kawalerzysta z ogromnymi wąsiskami – gra na akordeonie i podśpiewuje. Mołotow brzdąka na mandolinie. Przybiegła mała Swietłanka, gramoli się tacie na

kolana. – Tatku, Wasilij mówi, że ty kiedyś byłeś Gruzinem. To prawda? * Więzienie w Tyflisie. Piękna krawcowa Kato Swanidze przynosi mu paczki z żywnością. Pobrali się w więzieniu. Potem jeszcze wzięli ślub, jak należy, w cerkwi Świętego Dawida. Białą chustę na ich dłonie nakładał Kristof Cinwoleli, kolega z seminarium duchownego. Josif od dawna nie wierzy w Boga, ale dla Kato tylko taki ślub się liczy. Zmarła na tyfus, pogrzebano ją na cmentarzu przy tej samej cerkwi Świętego Dawida. Chciał się zastrzelić, ale przyjaciele odebrali mu pistolet. Chciał położyć się przy niej w grobie, ale zauważył zbliżających się agentów Ochrany i uciekł z pogrzebu przez mur okalający cmentarz. * Stroma ścieżka w górach Abchazji. Idzie w karawanie złożonej z siedmiu mułów i kilkunastu towarzyszy – mauzerowców – od świetnych pistoletów Mausera, z długą lufą i magazynkiem przed rękojeścią. W sakwach mułów – żywność, broń i materiały wybuchowe, ale przede wszystkim – pieniądze zdobyte w pirackiej akcji na Carewicza Georgija, parowiec płynący z Odessy do Batumi z pasażerami, ale też z pieniędzmi na wypłaty dla robotników w Noworosyjsku, Suchumi i Nowym Atosie. Duża suma! Tych czterech przekupionych marynarzy, którzy pomogli im opanować statek, trzeba będzie zlikwidować. To konieczne. Nie można pozostawiać świadków. * Gori w Gruzji. Coroczne święto, w czasie którego na ulicach odbędą się parady przebierańców jadących na osłach i wielbłądach, a potem tradycyjne kriwi – walki bokserskie. Biorą w nich udział wszyscy mężczyźni, od najmłodszych do siwych starców; nawet trzylatkowie będą się bili z trzylatkami i osiemdziesięciolatkowie z rówieśnikami. Po walkach oficjalnych, sportowych, nastąpią bijatyki młodzieżowych gangów z różnych dzielnic miasta. Tak jest co roku. Idą w ruch kije, kamienie, a zdarza się, że nawet noże. Josif – Soso – jest dowódcą bandy z Goridżwari, góry, na której stoi wysoki zamek z jasnych kamieni. Soso jest mały, ale bardzo zwinny i szybki, zajadły, nieustępliwy i mściwy. Tego roku Ceradze, herszt przeciwników, późniejszy mistrz bokserski Kaukazu, chciał go przeciągnąć na swoją stronę: Przecież wiesz, że my wygramy, nie chcesz być wśród zwycięzców? Ale Soso nie chce. U swoich jest przywódcą, a tam byłby jednym z wielu. * Prywatne przyjęcie dla enkawudzistów po uroczystościach rocznicowych NKWD-Czeka. Pauker opowiada, jak prowadzili Zinowjewa na śmierć. Jego koledzy odgrywają komiczną scenę. Frinowski udaje Zinowjewa ciągniętego przez dwóch pomocników Paukera; opiera się i miota. Wykrzykuje rozpaczliwie, naśladuje seplenienie Zinowjewa: „Sztalin o tym nie wie. Żawiadomcie Sztalina! Obieczał, że wyrok nie będzie wykonany! Żawiadomcie towarzysza Sztalina!”. Wszyscy śmieją się do rozpuku, trzymają się za brzuchy, płaczą ze śmiechu. Aż Pauker musi jeszcze raz wszystko powtórzyć; potem jeszcze raz, ale on, Stalin, już nie może, dławi się i krztusi: „Nie, nie, daj już spokój, bo umrę ze śmiechu!”. *

Defilada zwycięstwa na placu Czerwonym. Sam chciał ją przyjmować, ale nie umie jeździć konno i siwy arabski ogier zrzucił go w czasie przygotowań. Musi oddać ten zaszczyt Żukowowi. * Przyjechała z Tyflisu Keke Dżugaszwili, matka Stalina. Cała ubrana na czarno, w okrągłych okularach w grubej, czarnej oprawce; mała, drobna, ale wciąż energiczna i – jak zawsze – zatroskana o syna. Przyjmuje ją w mieszkaniu na Kremlu. – Co robi ten generalny sekretarz? – pyta. – Kim ty właściwie teraz jesteś? – Pamiętasz, matko, naszego cara? – No pewnie, pamiętam. – No to ja jestem teraz kimś w rodzaju cara. – Jesteś carem? – dziwi się Keke. Kręci głową. – Lepiej by było, gdybyś został popem. * Tamerfors w Finlandii w 1905 roku. Pierwsze spotkanie z wielkim Leninem. Mały, łysy, niepozorny. Nie tak go sobie wyobrażał… * Carycyn. W dzień całymi setkami skazuje białogwardzistów i ich zwolenników na rozstrzelanie, wieczorami nadzoruje egzekucje; silniki kilku ciężarówek na wysokich obrotach zagłuszają wystrzały, a nocą kocha się z szesnastoletnią Nadieżdą Alliłujewą w wyłożonym błękitnym jedwabiem wagonie, salonce Wialcewej, przedwojennej gwiazdy cygańskich romansów. Nadia – zakochana! * Wciąż duszno i zimno. Dusi się. Ale to nic nowego, tylko trzeba przetrzymać i przeczekać. Już od bardzo dawna cierpi na duszności. Kiedy w czasie upałów siedział w Bajłowce – więzieniu w Baku – koledzy podnosili go na ramionach do wysokiego okienka, żeby mógł złapać w płuca więcej powietrza. Ale teraz duszność staje się coraz bardziej bolesna. Dławi straszliwie. Jak boli… bo-li… Zapadł w stan pośredni między snem a nieprzytomnością i halucynacjami. Słyszy własny, charczący, urywany oddech. Swietłana siedzi przy nim na kanapie i płacze. Wasilij stoi koło okna i powtarza: „Zabiliście go! Zabiliście mojego ojca”. – Dusi się – mówi ktoś – bo wylew uciska ośrodek oddychania w mózgu. – Już piąty dzień tak się męczy – mówi Swietłana. – Nie możecie przynajmniej tyle mu pomóc, żeby tak strasznie nie cierpiał? Pielęgniarka robi mu kolejny zastrzyk. Do pokoju wtoczono jakieś wielkie aparaty z butlami, więc chyba do sztucznego dotlenienia. Dusi się, aż ból rozsadza serce i płuca. Czemu znów trzymają mu głowę pod wodą? Przecież zezna wszystko, czego zechcą. Podpisze wszystko… Niech Beria przestanie go torturować. Niech go zabiją, ale niech przestaną torturować! Śmierć nie może być gorsza od tego strasznego cierpienia. Zezna i podpisze wszystko, tylko niech dadzą mu spokój! Zobaczył Kirowa. Stoi obok pielęgniarki. – Czemu kazałeś mnie zabić? – pyta Siergiej Mironycz. Dziwne – mówi głośno i wyraźnie, ale nie porusza ustami.

– To nie ja, to Jagoda. Kazałem go rozstrzelać. Rozejrzał się dookoła. Znów widział wszystko jasno i wyraźnie. Jest czwórka najważniejszych: Beria, Malenkow, Chruszczow, Bułganin. Są Swietłana i Wasilij. Co to za rodzinne zgromadzenie? Więc żegnają umierającego?! Waleczka, gospodyni, głośno szlocha w kącie, zawodzi jak wieśniaczka. Ale jeśli już umiera, to dlaczego nie ma innych najbliższych? Czemu nie ma Żeni Alliłujewej? Czemu nie przyszedł stary druh Sergo Ordżonikidze? Gdzie są Poskriebyszew i Własik? Jak strasznie boli! Ooo… Jak strasznie… Czemu tak ciemno? Nie mogą zapalić więcej świateł? I coraz ciemniej. Podniósł rękę, wskazując gasnące lampy żyrandola. Mrok zgęstniał i niczego już nie widział. Mrok… tylko mrok. Kębliny, wrzesień 2014 roku 1 Walter Kriwicki (Samuel Ginzberg) – oficer GRU, sowieckiego wywiadu wojskowego, w latach 1935–1937 rezydent INO NKWD na Europę Zachodnią. Zabity 10.02.1941 roku w hotelu Bellevue w Waszyngtonie. Upozorowano samobójstwo. 2 W 1966 roku Wiktor Krawczenko, jak ustaliło FBI, popełnił samobójstwo. Lecz jego syn uparcie twierdził, że było to zabójstwo. W ZSRR rządził wtedy Leonid Breżniew, który po okresie krytyki stalinizmu za Chruszczowa starał się rehabilitować rządy Generalissimusa. 3 Aleksandr Orłow (Lejba Feldbin) wydał swoje wspomnienia dopiero po śmierci Stalina.

STEFAN TÜRSCHMID, urodzony w 1946 roku w Łodzi. Absolwent polonistyki Uniwersytetu Łódzkiego. Od roku 1968 działacz nielegalnej antykomunistycznej organizacji Ruch (razem ze Stefanem Niesiołowskim i Andrzejem Czumą), aresztowany za działalność opozycyjną, redaktor „Tygodnika Solidarność Ziemi Łódzkiej”. Autor powieści Olimpiada zabójców i Cień Lucyfera. Wielki miłośnik i znawca koni, trener jeździectwa.