Notatki z anatomii 1.0

!

! ! !

!

"#$%$&'!(!%"%$#)''! !

"#$%&'()!*+,! $%-%!./01'2%34')!,*+,5+6,*7!8+!

9/0%!:;<%32'! 2/0%+=;1%32'>=?%'1+3;?! !

;8%@!A%1B%0(-#3@&'(C)!D"%!:;8%43@#2E!F=&'(G@2%!:8#='(1E! 9/0%!:8@#0;"G2'E!H'3I%1'&%!J;8$(4/2E!H'3I%
!

&%!.;$G-%"'(!TF&%-;?''!21'&'3@&(4U!9+!V+!H;;8(W%!

! !

XT?Y@=;"'(U!;8%@!T;Z8;$2'!'!$8;='!&(8";"(U!/@/.(<&';&(! ;!'&B;8?%34(!@!T[(/8;%&%-;?''!3@#&&;Z3';"(4!'!21'&'3@&(4U! N+![%82'("'3@%!;8%@!TF&%-;?''!3@<;"'(2%U!F+!\;3I(&2%]!

&#*+,"#-.!$+)%$/01!

!

!

!

!"! #$%&#'()*+,*."! /%)0,*1!!28^=;G
:"! 5);<'!!G@2'(1(-!'!.;"'^@'(! !!;2;1'3(!'!-8Y42_-#! !!G-8/2-/8#!=<^0;2'(! !!/&%3@#&'(&'(!S#1&(!'!-^-&'3@(! !!&(8"#!'!&%3@#&'%!3I<;&&(! !!&%8@_$#!G@#'! ! ="! >?)/&#,*!!28(G;?Y@=;"'(! !!?'^$@#?Y@=;"'(! !!?YS$S(2! !!0/$;"%!@("&^-8@&%! .&'%!?Y@=;"'%! !!0/$;"%!"("&^-8@&%! .&'%!?Y@=;"'%! !!4_$8%!&(8"Y"!3@%G@2;"#3I! !!/&%3@#&'(&'(!S#1&(! !!;.;&#!?Y@=;"'%! !!.<#&!?Y@=;";a8$@(&';"#! !!/&%3@#&'(&'(!-^-&'3@(! ! @"! &A%&(3,-,-(%&/,-+*%#&#*!!8$@(&'%!28^=;"(=;! !!&%8@_$Y"!@?#G
B"! 0%)C7D!!-;.;=8%B'%! !!Z3'%&%!.8@($&';a0;3@&%! !!;2;1'3%!.%3I"'&;"%! !!.;"8Y@(2!&%G'(&&#! !!?;G@&%E!4_$8%!'!&%4_$8@%! !!;-8@("&%!'!4%?%!;-8@("&(4! !!&%8@_$#!4%?#!08@/G@&(4! !!.8@(.;&%! !!Z3'%&%!-#1&%! !!/&%3@#&'(&'(!-^-&'3@(! !!/&%3@#&'(&'(!3I<;&&(! !!/&%3@#&'(&'(!S#1&(! !!/&(8"'(&'(! ! E"! >,*(+,7'!!;08^3@!?'($&'3@&%! !!4%?%!?'($&'3#! !!28;3@(! !!&%8@_$#!?'($&'3#!?&'(4G@(4! !!&%8@_$#!.<3';"(!?^S3@#@&#! !!&%8@_$#!.<3';"(!2;0'(-#! !!.<%G@3@#@&#E!"#?'%8#! '!G.8@^S&(!?'($&'3#! !!/&%3@#&'(&'(!-^-&'3@(! !!/&%3@#&'(&'(!3I<;&&(! !!/&(8"'(&'(! !!/&%3@#&'(&'(!S#1&(!

.!"!3&F7);+'-(&4+'!!G@2'(1(-!! !!.;"'^@'(!! !!G-%"#! !!;2;1'3%!.8@($&'%! '!.8@#Z8;$2;"%!/$%! !!;2;1'3%!.;Z1%$2;"%! !!;2;1'3%!-#1&%!/$%! !!;2;1'3%!.;$2;1%&;"%! !!/&%3@#&'(&'(!3I<;&&(! !!=;1(O! !!G-;.%! !!/&(8"'(&'(! !!/&%3@#&'(&'(!-^-&'3@(! !!/&%3@#&'(&'(!S#1&(! !!.;G-%"%!'!3IY$! ! .."!3&F7);+'-/?%+'!!G@2'(1(-!'!G-%"#! !!.;"'^@'(! !!;2;1'3(!.'(8G';"%!'!<;.%-2;"%! !!4%?%!.%3I;"%! !!8%?'^E!.8@($8%?'^E!8^2%! !!/&(8"'(&'(! !!/&%3@#&'(&'(!-^-&'3@(! !!/&%3@#&'(&'(!S#1&(! !!/&%3@#&'(&'(!3I<;&&(! ! .2"!(&('13,!!.8@#3@(.#!"#?%=%I!?'^Z&'! !!.;$G/?;"%&'(!-;.;=8%B''! !!&;-%-2'!"!"(8G4'!@!2;1;8;"#?'! ;@&%3@(&'%?'!

wprowadzenie [wybrane ważniejsze fragmenty] skróty i określenia używane w literaturze anatomicznej język angielski [lub łacina]

skrót

język polski

lokalizacja struktur anterior

ant.

przedni

posterior

post.

tylny

inferior

inf.

dolny

superior

sup.

górny

lateral

lat.

boczny

median

–

pośrodkowy

medial

–

przyśrodkowy

intermediate

–

pośredni

–

środkowy

middle

pozycja anatomiczna (anatomical position) – postawa spełniająca warunki: ¬ człowiek stoi wyprostowany ¬ głowa, spojrzenie oraz palce stóp skierowane są do przodu ¬ kończyny górne zwisają swobodnie wzdłuż ciała ¬ dłonie skierowane są do przodu [są odwrócone] – paznokieć kciuka skierowany jest do boku, a paznokcie pozostałych palców do tyłu ¬ kończyny dolne znajdują się blisko siebie ¬ stopy są równoległe do siebie ¬ u mężczyzny prącie jest we wzwodzie [ponieważ tylko wtedy grzbiet prącia znajduje się u góry i z tyłu]

odcinki kręgosłupa cervical

C

szyjny

thoracic

T/Th

piersiowy

lumbar

L

lędźwiowy

sacral

S

krzyżowy

coccygeal

Co

guziczny

inne struktury artery, arteries

a., aa.

t., tt.

tętnica, tętnice

vein, veins

v., vv.

ż., żż.

żyła, żyły

muscle, muscles

m., mm.

mięsień, mięśnie

ligament, ligaments

lig., ligg.

więzadło, więzadła

nerve, nerves

n., nn.

nerw, nerwy

cranial nerves I–XII

CN I–XII

nn. I–XII

nerwy czaszkowe I–XII

sternocleidomastoid muscle

SCM

MOS

mięsień mostkowoobojczykowo-sutkowy

female

F

K

kobieta

płeć

male

M

mężczyzna

źródła mianownictwa International Anatomical Terminology

IAT

–

Terminologia Anatomica

TA

–

Terminologia Embryologica

TE

–

Terminologia Histologica

TH

–

MA

Mianownictwo Anatomiczne PZWL

–

płaszczyzny ciała ¬ płaszczyzna pośrodkowa (median plane) – pionowa » pionowa; dzieli ciało na połowy: prawą i lewą » w miejscu przecięcia się płaszczyzny z ciałem powstają linie pośrodkowe głowy, szyi i tułowia ¬ płaszczyzny strzałkowe (sagittal planes) – pionowe » równoległe do płaszczyzny pośrodkowej » szczególny rodzaj: płaszczyzny przypośrodkowe – płaszczyzny strzałkowe znajdujące się w pobliżu płaszczyzny pośrodkowej ¬ płaszczyzny czołowe (frontal/coronal planes) – pionowe » przecinają płaszczyznę pośrodkową pod kątem prostym » dzielą ciało na części przednią i tylną ¬ płaszczyzny poziome/poprzeczne (transverse/horizontal planes) » przechodzą przez ciało pod kątem prostym do pozostałych płaszczyzny i dzielą je na części: górną i dolną » radiolodzy nazywają je płaszczyznami osiowymi (axial planes) przekroje ciała ¬ przekroje podłużne (longitudinal sections) » wzdłuż lub równolegle do osi podłużnej ciała bądź jego części, bez względu na pozycje ciała » standardowo w płaszczyznach pośrodkowej, strzałkowych i czołowych ¬ przekroje poprzeczne (transverse sections) » pod kątem prostym do osi pionowych ciała lub osi długiej » ponieważ oś długa stopy biegnie poziomo, przekrój poprzeczny stopy wykonywany jest w płaszczyźnie czołowej ¬ przekroje skośne (oblique sections) » niewykonywane w żadnych z wcześniej wspomnianych płaszczyznach » w praktyce wiele zdjęć radiograficznych lub przekrojów nie jest wykonywanych idealnie w płaszczyznach ciała, są więc to przekroje skośne

miara kierunku i położenia ¬ określenia położenia struktur w pionie: » górny (superior) – struktura położona bliżej punktu vertex [najwyżej położonego miejsca na czaszce] » czaszkowy/doczaszkowy (cranial) – struktura która zbliża się w kierunku czaszki lub głowy » dolny (inferior) – struktura położona bliżej podeszwy stóp » ogonowy/doogonowy (caudal) – struktura bliżej stóp lub ogona ¬ określenia położenia struktur w poziomie: » tylny/grzbietowy (posterior/dorsal) – bliżej grzbietu » przedni/brzuszny (anterior/ventral) – bliżej przedniej powierzchni ciała » dziobowy (rostral) – bliżej powierzchni twarzy » przyśrodkowy (medial) – bliżej płaszczyzny pośrodkowej ciała » boczny (lateral) – dalej od płaszczyzny pośrodkowej » grzbiet (dorsum) – górna powierzchnia dowolnej struktury, wyrastającej z ciała ku przodowi; np. grzbiet języka, grzbiet dłoni ¬ przykłady określeń łączonych: » dolno-przyśrodkowy (inferomedial) – struktura położona bliżej stóp i płaszczyzny pośrodkowej » górno-boczny (superolateral) – struktura położona bliżej głowy, ale dalej od płaszczyzny pośrodkowej ¬ określenia używanie niezależnie od pozycji lub płaszczyzn: » powierzchowny (superficial), pośredni (intermediate), głęboki (deep) – opis wzajemnie pokrywających się struktur lub struktur w odniesieniu do powierzchni ciała » zewnętrzny (external) – opis struktury znajdującej się dalej od centrum narządu lub jamy » wewnętrzny (internal) – opis elementów leżących w środku lub bliżej centrum, niezależnie od kierunku » bliższy (proximal), dalszy (distal) – opis elementów położonych bliżej lub dalej od miejsca przyczepu kończyny lub środka struktury liniowej miana określające lateralizację struktur ¬ dwustronne = bilateralne = parzyste ¬ jednostronne = unilateralne = nieparzyste ¬ tożstronne = ipsilateralne (ipsilateral) – po tej samej stronie ciała ¬ przeciwstronne = kontralateralne (contralateral) – po przeciwnych stronach ciała

miana charakteryzujące ruchy w stawach ¬ ruchy zgięcia i prostowania – w płaszczyznach strzałkowych wokół osi poprzecznych » zgięcie (flexion) – ruch, w trakcie którego zakrzywia się lub zmniejsza kąt utworzony przez kości bądź części ciała ludzkiego; w większości stawów oznacza ruch do przodu » prostowanie (extension) – ruch, podczas którego zwiększa się kąt między kośćmi lub częściami ciała, najczęściej ruch do tyłu; wyjątek: staw kolanowy [jest obrócony o 180°] » przeprost (hyperextension) – nadmierne wyprostowanie kończyny lub części ciała » szczególne przypadki w odniesieniu do ruchów stopy: · zgięcie grzbietowe stopy (dorsiflexion) – zwykłe zgięcie · zgięcie podeszwowe (plantarflexion) – prostowanie stopy ¬ ruchy odwodzenia i przywodzenia – w płaszczyźnie czołowej wokół osi strzałkowej » odwodzenie (abduction) · oddalanie się od płaszczyzny pośrodkowej · przykład: poruszanie kończyną górną w kierunku bocznym, oddalając ją od tułowia · szczególny przypadek: zgięcie boczne głowy, szyi i tułowia » przywodzenie (adduction) – przybliżanie się do płaszczyzny pośrodkowej lub ciała » wyjątek: ruchy palców stopy i ręki; odwodzenie palców to rozcapierzanie palców, czyli oddalanie ich od położonych w pozycji neutralnej palca III ręki i palca II stopy ¬ obwodzenie (circumduction) – ruch okrężny » kolejno: zgięcie, odwodzenie, prostowanie i przywodzenie [lub w odwrotnej kolejności] » może zachodzić w każdym stawie, w którym możliwe są wchodzące w jego skład ruchy ¬ obrót/rotacja (rotation) – ruch, w wyniku którego dochodzi do obracania się części ciała wzdłuż osi podłużnej » obrót do wewnątrz/rotacja wewnętrzna – sprawia, że przednia powierzchnia kończyny zbliża się do płaszczyzny pośrodkowej » obrót na zewnątrz/rotacja zewnętrzna – oddala powierzchnię przednią kończyny od tej płaszczyzny ¬ nawracanie i odwracanie – ruchy obrotowe przedramienia i ręki, podczas których koniec dalszy kości promieniowej okręca się w kierunku bocznym i przyśrodkowym wokół przedniej powierzchni kości łokciowej, natomiast koniec bliższy kości promieniowej wykonuje ruchy rotacyjne, nie zmieniając miejsca położenia » nawracanie/pronacja (pronation) – kość promieniowa przemieszcza się do przyśrodka, więc dłoń skierowana jest do tyłu [przykład: położenie dłoni na stole] » odwracanie/supinacja (supination) – ruch odwrotny; kość promieniowa przemieszcza się do boku tak, że nie krzyżuje się już z kością łokciową » mnemotechnika wg Moore’a: „ruchy te nie będą sprawiały nam problemów, jeśli zapamiętamy, że w pozycji odwróconej, czyli supinacji, możemy trzymać miskę z zupą (soup), natomiast na pewno nam się ona wyleje, jeśli nasze dłonie będą nawrócone!”

linie rozszczepienia/Langera (tension lines) ¬ widoczne dzięki dominacji włókien kolagenowych biegnących w skórze właściwej w jednym kierunku ¬ przebieg różny w zależności od okolicy ciała: » na kończynach: przebieg podłużny » na szyi i tułowiu: przebieg poprzeczny » na łokciach, kolanach, kostkach, nadgarstkach: równoległe do kres powstających podczas zginania kończyn ¬ znaczenie kliniczne: rany lub nacięcia chirurgiczne goją się wolniej, gdy nie pokrywają się z liniami rozszczepienia troczki skóry (skin ligaments) ¬ liczne, niewielkie włókniste pasma rozpoczynające się w skórze właściwej, przechodzące przez tkanką podskórną i przyczepiające się do leżących pod nią powięzi głębokich ¬ funkcja: długość i gęstość ich rozmieszczenia decyduje o ruchomości skóry względem głębiej położonych tkanek » długie i rzadko rozmieszczone → skóra łatwo przesuwalna [przykład: grzbiet ręki] » krótkie i gęsto rozmieszczone → skóra silnie połączona z leżącą poniżej powięzią głęboką [przykład: dłonie i stopy] » w sutkach: długie i dobrze wykształcone [więzadła wieszadłowe sutka]

powięzie (fascias/fasciae) ¬ funkcja: otaczają i owijają głęboko położone struktury ciała oraz stanowią dla nich izolację ¬ powięź powierzchowna (superficial fascia) = tkanka podskórna (subcutaneous tissue) ¬ powięź głęboka (deep fascia) » lokalizacja: pod tkanką podskórną/powięzią powierzchowną [w niektórych miejscach na twarzy nie występuje] » budowa: zwarta, niezawierająca tłuszczu warstwa tkanki łącznej o zmiennej grubości » tworzy: · miejsca przyczepów okolicznych mięśni · powięzie pokrywające (investing fascias) – przedłużenia wewnętrznej części powięzi głębokich, które otaczają głębiej położone struktury [poszczególne mięśnie czy pęczki nerwowo-naczyniowe] · przegrody międzymięśniowe (intermuscular septa) ⋅ bieg: odchodzą od powięzi głębokiej → przyczepiają się do kości [zrastają się z okostną] ⋅ funkcja: oddzielają na kończynach przedziały mięśniowe (fascial compartments) – grupy mięśni wykonujące te same ruchy i unerwione przez jeden nerw · troczki (retinacula) – pogrubienia powięzi głębokiej wokół niektórych stawów; funkcja: w trakcie ruchów zginania i prostowania przytrzymują one w określonym miejscu ścięgna krzyżujące stawy ¬ powięzi podsurowicze (subserous fascia) » lokalizacja: między wewnętrzną powierzchnią kostno-mięśniowych elementów tworzących ściany tułowia i błonami surowiczymi wyściełającymi jamy ciała » budowa: różna ilość tkanki tłuszczowej » przedstawiciele: powięź wewnątrzpiersiowa, powięź wewnątrzbrzuszna i powięź wewnątrzmiedniczna [łącznie tworzą powięź pozaotrzewnową] błony surowicze – otaczają potencjalne jamy surowicze, tworząc: ¬ kaletki podskórne (subcutaneous bursae) – w tkance podskórnej między wystającymi elementami kostnymi i skórą ¬ kaletki podpowięziowe (subfascial bursae) – pod powięzią głęboką ¬ kaletki podścięgnowe (subtendinous bursae) – poprawiają ruchomość ścięgien względem kości ¬ pochewki ścięgien (synovial tendon sheaths) – wyspecjalizowany typ podłużnych kaletek otaczających ścięgna tam, gdzie przechodzą one przez utrzymujące je w miejscu kostno-ścięgniste tunele ¬ osierdzie, opłucną, otrzewną – zbudowane z blaszki trzewnej i ściennej

podział mięśni ze względu na kształt ¬ mięśnie płaskie (flat muscles) » budowa: równolegle ułożone włókna mięśniowe » często kończą się rozcięgnami » przykłady: m. skośny zewnętrzny brzucha i m. krawiecki ¬ mięśnie pierzaste (pennate muscles) » budowa: pęczki włókien mięśniowych na kształt ptasich piór » podrodzaje: · półpierzaste (unipennate) – przykład: m. prostownik długi palców · pierzaste (bipennate) – przykład: m. prosty uda · wielopierzaste (multipennate) – przykład: m. naramienny ¬ mięśnie wrzecionowate (fusiform muscles) » budowa: okrągłe, grube, wrzecionowate i zwężające się na końcach brzuśce » przykład: m. dwugłowy ramienia ¬ mięśnie o zbieżnym przebiegu włókien (convergent muscles) » budowa: szerokie rozcięgno przechodzące w pojedyncze, wąskie ścięgno » przykład: m. piersiowy większy ¬ mięśnie czworoboczne (quadrate muscles) » budowa: cztery równe boki » przykład: m. prosty brzucha ¬ mięśnie okrężne (circular muscles) oraz zwieracze (sphincter muscles) » lokalizacja: otaczają ujścia lub otwory ciała » funkcja: skurcz powoduje zamknięcie danych otworów » przykład: m. okrężny oka ¬ mięśnie wielogłowe (multiheaded muscles) lub mięśnie wielobrzuścowe (multibellied muscles) » budowa: co najmniej dwie głowy lub dwa brzuśce » przykład: m. brzuchaty łydki dodatkowe elementy mięśni szkieletowych ¬ ścięgno (tendon) – biaława, niekurczliwa część » budowa: pęczki włókien kolagenowych o podobnym przebiegu » funkcja: tworzy przyczep mięśnia do kości, chrząstek, więzadeł, powięzi lub narządów [np. gałka oczna] » długość mięśnia to suma długości brzuśców i ścięgien ¬ rozcięgno (aponeurosis) – przypominające kartkę ścięgno » budowa: płaska, szeroka » funkcja: przyczep mięśnia do szkieletu, powięzi głębokiej lub rozcięgna innego mięśnia układ szkieletowy a) szkielet osiowy (axial skeleton) = kości czaszki + kości szyi [kość gnykowa i kręgi szyjne] + kości tułowia [żebra, mostek, kręgi, kość krzyżowa, kość guziczna] b) szkielet kończyn (appendicular skeleton) = kości obręczy kończyny górnej [obręcz barkowa] + kości obręczy kończyny dolnej [obręcz miedniczna] + kości części wolnych kończyn podział kości ze względu na kształt ¬ długie – rurkowatego kształtu; przykład: kość ramienna ¬ krótkie – kształt prostopadłościanu; charakterystyczne wyłącznie dla nadgarstka i stępu ¬ płaskie – pełnią funkcję ochronną; przykład płaskie kości czaszki ¬ różnokształtne – różnią się kształtem od kości długich, krótkich i płaskich; przykład: kości twarzoczaszki, ¬ trzeszczki (sesamoid bones) – przykład: rzepka (patella) » lokalizacja: w niektórych ścięgnach mięśni tam, gdzie ścięgno krzyżuje koniec kości długiej wchodzącej w skład kończyny » funkcja: zapobiegają nadmiernemu zużyciu ścięgna, zmieniają kąt pod jakim ścięgno zmierza do miejsca swojego przyczepu

stawy (joints) ¬ połączenie dwóch lub więcej kości ¬ w mianownictwie polskim staw określa wyłącznie połączenie ruchome, a w międzynarodowym także nieruchome ¬ unerwienie stawów: » prawo Hiltona: nerw zaopatrujący staw unerwia mięśnie na niego działające i skórę pokrywającą przyczepy końcowe tych mięśni » błona maziowa nie jest unerwiona, a błona włóknista i więzadła zawierają liczne zakończenia bólowe klasyfikacja stawów 1) stawy maziowe (synovial joints) » typowa budowa: główka i panewka [powierzchnie stawowe] » wokół znajduje się torebka stawowa (joint capsule) – zbudowana z: · błony włóknistej (fibrous layer) – na zewnątrz; zrasta się z okostną · surowiczej błony maziowej (synovial membrane) – wewnątrz; pokrywa powierzchnie niepokryte chrząstką stawową » jama stawowa (articular/joint cavity) – przestrzeń potencjalna; zawiera nawilżającą maź stawową (synovial fluid), wydzielaną przez błonę maziową » dodatkowe/niestałe elementy stawu: · więzadła (ligaments) wewnątrzstawowe i zewnątrzstawowe – wzmacniają i stabilizują staw · chrzęstne łąkotki i krążki stawowe – dopasowują powierzchnie stawowe 2) staw włóknisty/połączenie włókniste (fibrous joint) » połączony tkanką łączną » zakres ruchów zależny od długości włókien łączących » przykład: szwy czaszki – ściśle łączą kości, ponieważ ich brzegi zazębiają się wzdłuż falistych brzegów albo nakładają się na siebie » rodzaje: · więzozrost (syndesmosis) – kości zespolone są za pomocą więzadeł lub błony; połączenie częściowo ruchowe; przykład: błona międzykostna przedramienia · wklinowanie (dento-alveolarsyndesmosis/gomphosis) – korzeń zęba wklinowany w zębodół 3) staw chrzęstny/połączenie chrzęstne (cartilaginous joint) » pierwotny: chrząstkozrost (synchondrosis) – związany tkanką szklistą; umożliwia wykrzywienia we wczesnym okresie życia; czasowy; umożliwia wzrost na długość » wtórny: spojenie (symphysis) – zespolony chrząstką włóknistą; nieznaczna ruchomość; przykład: krążek międzykręgowy łączący sąsiadujące trzony kręgów

typy stawów 1) stawy płaskie (plane joints) » ruchy: niewielkie, ślizgowe » budowa: płaskie powierzchnie stawowe » torebka stawowa: mocna i zwarta » przykład: staw barkowo-obojczykowy 2) stawy zawiasowe (hinge joints) – jednoosiowe » ruchy: zginanie i prostowanie w płaszczyźnie strzałkowej » przednia i tylna część torebki stawowej cienka i luźna » kości ściśle połączone więzadłami pobocznymi » przykład: staw łokciowy 3) stawy siodełkowe (saddle joints) – dwuosiowe » ruchy: odwodzenie i przywodzenie, zgięcie i prostowanie w płaszczyznach strzałkowej i czołowej [możliwe obwodzenie] » powierzchnie stawowe: o kształcie siodła » przykład: staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka 4) stawy kłykciowe/elipsoidalne (condyloid joints) – dwuosiowe » ruchy: zginanie i prostowanie, przywodzenie i odwodzenie; zakres ruchów w płaszczyźnie strzałkowej jest większy [możliwe obwodzenie] » przykład: stawy śródręczno-paliczkowe 5) stawy kuliste (ball & socket joints) – wieloosiowe » ruchy: zginanie i prostowanie, przywodzenie i odwodzenie, obrót na zewnątrz i do wewnątrz, obwodzenie » jedna powierzchnia stawowa o kształcie główki, druga panewki » przykład: staw udowy 6) stawy obrotowe (pivot joints) – jednoosiowe » ruchy: wokół osi podłużnej » cylindryczna powierzchnia obraca się wokół drugiej przypominającej tuleję » przykład: staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy

układ krążenia (circulatory system) – budują go 2 części: a) układ sercowo-naczyniowy (cardiovascular system – CVS) b) układ chłonny (lymphatic system) krążenie (circulation) a) duże/systemowe/odżywcze (systemic circulation) – pętla z KL do PP 1) dobrze utlenowana krew w komorze lewej serca 2) aorta → tętnice krążenia systemowego 3) wymiana gazowa w sieci naczyń włosowatych ciała 4) żyły krążenia systemowego → ż. główna górna i ż. główna dolna → przedsionek prawy serca b) małe/płucne/czynnościowe (pulmonary circulation) – pętla z KP do PL 1) słabo utlenowana krew w komorze prawej serca 2) pień płucny → tt. płucne → płuca 3) wymiana gazowa w naczyniach włosowatych płuc 4) żż. płucne → przedsionek lewy serca

budowa ścian naczyń 1) błona wewnętrzna (tunica intima) – najgłębsza » budowa: pojedyncza warstwa komórek śródbłonka (endothelium) i cienka łącznotkankowa warstwa podstawna » naczynie włosowate jest zbudowane wyłącznie z tej błony 2) błona środkowa (tunica media) » budowa: mięśniówka gładka » wykazuje największą zmienność w różnych typach naczyń [różnice: stosunek grubości błony środkowej do światła naczynia, struktura i zmienna ilość włókien sprężystych w tętnicach] 3) błona zewnętrzna/przydanka (tunica externa/tunica adventitia) – budowa: tkanka łączna

tętnice (arteries) – krew pod dużym ciśnieniem; zawierają łącznie 20% krwi a) duże tętnice typu sprężystego (large elastic aa.) » budowa: duża liczba warstw włókien sprężystych » funkcja: jako pierwsze przyjmują krew z serca, więc minimalizują zmiany ciśnienia » przykłady: aorta, pień ramienno-głowowy, tt. podobojczykowe, tt. szyjne wspólne, pień płucny, tt. płucne b) średnie tętnice typu mięśniowego (medium muscular aa.) » budowa: głównie okrężne włókna mięśniówki gładkiej » funkcja: mają zdolność do wazokonstrykcji [zmniejszania średnicy światła], więc umożliwiają termoregulację » przykłady: tt. ramienne, tt. udowe c) małe tętnice i tętniczki (arterioles) » budowa: gruba ściana mięśniowa i małe światło » funkcja: głównie one wpływają na wartość ciśnienia krwi ¬ zespolenia/anastomozy (anastomoses) – zapewniają alternatywną drogę przepływu przez tworzenie krążenia obocznego (collateral circulation) ¬ tt. anatomicznie końcowe (anatomical/true terminal aa.) » takie, które nie mają zespoleń z sąsiadującymi tętnicami » przykład: tętnice siatkówki [jeżeli zostaną zamknięte, to dochodzi do ślepoty, ponieważ nie istnieje inne źródło krwi] ¬ tt. funkcjonalnie końcowe » tworzą nieefektywne zespolenia » przykłady: tętnice do mózgowia, wątroby, nerek, śledziony, jelita, czasem serca

żyły (veins) ¬ mają ciemnoniebieski kolor, ponieważ niosą słabo utlenowaną krew [wyjątek: żż. płucne – niosą krew dobrze utlenowaną] ¬ liczniejsze niż tętnice [zwykle zdwojone lub zwielokrotnione] ¬ w przeciwieństwie do tętnic nie tętnią [ze względu na cienką błonę środkową] ¬ mają zdolność do znacznego rozszerzenia światła [przykład: podczas próby Valsalvy – głębokim wdechu i utrzymaniu powietrza w płucach] ¬ zawierają na raz 80% krwi organizmu człowieka ¬ rodzaje: a) żyłki (venules) – odbierają krew z sieci naczyń włosowatych i tworzą małe żyły, które zespalają się w sploty żylne (venous plexuses) [przykład: łuk żylny grzbietowy stopy] b) żyły średnie (medium veins) · odprowadzają krew ze splotów żylnych · towarzyszą średnim tętnicom · zawierają zastawki żylne (venous valves) · przykłady: ż. odpromieniowa, ż. odłokciowa, ż. odpiszczelowa, ż. odstrzałkowa c) żyły duże (large veins) · budowa: liczne duże pęczki podłużnych włókien mięśniówki gładkiej i gruba przydanka · przykład: ż. główna górna ¬ żyły towarzyszące (accompanying veins) – otaczają tętnicę we wspólnej pochewce naczyniowej (vascular sheath), tworząc liczne zespolenia; funkcje: » wymiennik ciepła między krwią tętniczą i żylną » wzajemny nacisk poszerza i spłaszcza żyły, więc powstaje pompa tętniczo-żylna ¬ pompa mięśniowo-żylna – nacisk kurczących się brzuśców mięśni na żyły, co w połączeniu z obecnością zastawek umożliwia powrót krwi żylnej wbrew sile grawitacji

naczynia włosowate/kapilary (capillaries) ¬ budowa: wyłącznie śródbłonek [błona wewnętrzna] ¬ funkcje: » łączą tętniczki i żyłki » pozwalają na wymianę substancji między krwią i płynem zewnątrzkomórkowym/śródmiąższowym [zgodnie z hipotezą Starlinga] » są nieprzepuszczalne dla białek osocza » jeżeli są zdwojone, tworzą układy wrotne (portal venous system) – przykład: układ ż. wrotnej wątroby i ż. wrotnej przysadki » jeżeli są nieobecne, małe tętnice i małe żyły łączą się bezpośrednio przez zespolenia tętniczo-żylne (arteriovenular anastomoses) – przykład: w palcach ręki

podział układu nerwowego a) pod względem budowy: » ośrodkowy/centralny układ nerwowy – OUN/CUN (central nervous system – CNS) · składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego · skupienie ciał neuronów w obrębie OUN to jądro » obwodowy układ nerwowy (peripheral nervous system) · składa się z 12 par nerwów czaszkowych i 31 par nerwów rdzeniowych · skupienie ciał neuronów poza OUN to zwój b) pod względem czynnościowym: » somatyczny układ nerwowy – dalej dzieli się na układy: ruchowy (motor system) i czuciowy (sensory system) » autonomiczny układ nerwowy – niezależny od woli; obustronnie łączy OUN z mięśniami gładkimi, gruczołami i układem bodźcoprzewodzącym serca

autonomiczny układ nerwowy (autonomic nervous system/ANS) = AUN = układ nerwowy trzewny = układ ruchowy trzewny część współczulna/piersiowo-lędźwiowa (sympathetic part)

część przywspółczulna/czaszkowo-krzyżowa (parasympathetic part) różnice czynnościowe

⋅ ⋅ ⋅ ⋅

na ogół: stymuluje procesy kataboliczne i zużywa energię przeważa w dzień oraz sytuacjach stresowych przykłady: rozszerza źrenice, przyspiesza oddech, rozkurcza mięśniówkę przewodu pokarmowego, kurczy zwieracze mnemotechnika: strach ma wielkie oczy, fight or flight (walka lub ucieczka)

⋅ ⋅ ⋅ ⋅

na ogół: związany jest z utrzymaniem homeostazy i procesami anabolicznymi, więc prowadzi do magazynowania energii przeważa w nocy oraz podczas odpoczynku przykłady: zwęża źrenice, powoduje zwolnienie akcji serca mnemotechnika: rest & digest (odpoczynek i trawienie); SLUDD: salivation (produkcja śliny), lacrimation (produkcja łez), urination (produkcja moczu), digestion (trawienie), defecation (oddawanie kału)

różnice farmakologiczne na neurony przedzwojowe i zazwojowe: adrenalina oraz noradrenalina

⋅ ⋅

na neurony przedzwojowe: noradrenalina i adrenalina na neurony zazwojowe: acetylocholina

ciała neuronów

różnice anatomiczne/morfologiczne a) przedzwojowych: jądra pośrednio-boczne (intermediolateral nuclei) – leżą w rogach bocznych rdzenia kręgowego na wysokości neuromerów T1–L2–3 b) zazwojowych: ⋅ zwoje przykręgowe – tworzą pnie współczulne ⋅ zwoje przedkręgowe – w splotach brzuszno-miednicznych

część czaszkowa/mózgowa/głowowa

część krzyżowa/miedniczna

a) przedzwojowych: jądra przywspółczulne nerwów czaszkowych: n. okoruchowego [III], n. twarzowego [VII], n. językowo-gardłowego [IX] i n. błędnego [X]

jądro krzyżowe przywspółczulne – w rogach bocznych rdzenia kręgowego na wysokości neuromerów S2–S4

b) zazwojowych: zwoje przywspółczulne nerwów czaszkowych – w głowie i szyi

1 bieg włókien

układ chłonny/limfatyczny (lymphoid/lymphatic system) ¬ naczynia chłonne (lymphatic vessels) » cienkościenne naczynia zawierające liczne zastawki – u żywych w miejscu zastawek naczynie się wybrzusza » nie występują między innymi w: chrząstce, kości, szpiku kostnym, rogówce, soczewce, błonie naczyniowej gałki ocznej, siatkówce, szkliwie, zębinie, cemencie, płatkach zastawek serca, strunach ścięgnistych, włóknach mięśniowych, mózgowiu i rdzeniu kręgowym, uchu wewnętrznym, łożysku oraz pępowinie » w zależności od głębokości: a) powierzchowne (superficial lymphatic vessels) ⋅ liczniejsze niż sąsiadujące z nimi naczynia żylne ⋅ mają liczne zespolenia ⋅ zmierzają w kierunku naczyń żylnych, którym towarzyszą ⋅ uchodzą do sieci naczyń chłonnych głębokich (deep lymphatic vessels) b) głębokie (deep lymphatic vessels) ⋅ towarzyszą tętnicom ⋅ zbierają chłonkę z narządów wewnętrznych ¬ węzły chłonne (lymph nodes) – niewielkie zgrupowania tkanki limfoidalnej na przebiegu naczyń limfatycznych ¬ narządy chłonne (lymphoid organs): grasica, szpik kostny czerwony, śledziona, migdałki, grudki chłonne, wyrostek robaczkowy ¬ pnie chłonne – naczynia zbiorcze, do których uchodzą większe naczynia chłonne; łączą się w zależności od strony w: a) po prawej: przewód chłonny prawy (right lymphatic duct) · chłonka z: prawego górnego kwadrantu ciała [prawa połowa głowy, szyi i klatki piersiowej oraz prawa kończyna górna] · uchodzi do: prawego kąta żylnego [miejsce połączenia ż. szyjnej wewnętrznej prawej i ż. podobojczykowej prawej] b) po lewej: przewód piersiowy (thoracic duct) · chłonka z: pozostałej części ciała · pnie chłonne odprowadzające chłonkę z dolnej połowy ciała tworzą zbiornik mleczu, który przedłuża się ku górze w przewód piersiowy · uchodzi do: lewego kąta żylnego [miejsce połączenia ż. szyjnej wewnętrznej lewej i ż. podobojczykowej lewej]

2

3

1) gałąź łącząca biała – krótkie włókno przedzwojowe wychodzące z jądra pośrednio-bocznego 2) zwój przykręgowy lub zwój przedkręgowy 3) długie włókno zazwojowe – dzieli się na: a) gałąź łączącą szarą – zespala pień współczulny z n. rdzeniowym; jest to jedyna gałąź, która przełącza się w zwoju b) gałęzie naczyniowe – tworzą sploty okołotętnicze [np. splot t. twarzowej] c) gałęzie i nerwy trzewne – docierają do narządów

1

zwoje śródścienne – w ścianach narządów docelowych

2

3

1) długie włókno przedzwojowe – wychodzi z jądra i biegnie z n. czaszkowym lub dołącza się do n. sromowego [jedynego n. rdzeniowego układu przywspółczulnego] 2) zwój przywspółczulny n. czaszkowego lub zwój śródścienny 3) krótkie włókno zazwojowe

neuromer ¬ odcinek rdzenia oddający jedną parę nerwów rdzeniowych ¬ 8 szyjnych [C1–C8], 12 piersiowych [T1–T12], 5 lędźwiowych [L1–L5], 5 krzyżowych [S1–S5], 1 guziczny [Co1 = C0] ¬ w sumie: 31 neuromerów i 31 par nerwów rdzeniowych budowa nerwu rdzeniowego (spinal nerve) 1) nici korzeniowe – wywodzą się bezpośrednio z rdzenia kręgowego 2) korzenie nerwów rdzeniowych – powstają z połączenia nici korzeniowych » korzeń przedni/brzuszny (ant./ventral root) · początek: ciała neuronów ruchowych w rogu przednim istoty szarej rdzenia kręgowego · budowa: włókna ruchowe/eferentne/odśrodkowe · bieg włókien: do obwodowych narządów efektorowych » korzeń tylny/grzbietowy (post./dorsal root) · początek: ciała neuronów czuciowych w zwoju rdzeniowym · budowa: włókna czuciowe/aferentne/dośrodkowe · bieg włókien: do rogów tylnych istoty szarej rdzenia kręgowego 3) pień nerwu rdzeniowego (spinal nerve trunk) » początek: połączenie korzenia przedniego i korzenia tylnego w otworze międzykręgowym » budowa: włókna mieszane [czuciowe i ruchowe] » koniec: niemal natychmiast [1 cm] dzielą się na gałęzie 4) gałęzie nerwów rdzeniowych – zawierają włókna mieszane a) gałąź łącząca biała (white communicating branch) – zmierza do pnia współczulnego b) gałąź przednia/brzuszna (ant./ventral primary ramus) · zawiera włókna unerwiające przednio-boczne części tułowia oraz kończyny · w większości odcinków gałęzie przednie tworzą sploty: ⋅ C1–C5: splot szyjny ⋅ C5–T1: splot ramienny ⋅ T2–T12: nie tworzą splotów; unerwiają skórę i mięśnie segmentowo/metamerycznie/ odcinkowo – na jakiej wysokości wychodzą, na takiej unerwiają ⋅ L1–C0: splot lędźwiowo-krzyżowy ⋅ L1–L4 [część włókien]: splot lędźwiowy ⋅ L4 [reszta włókien]–C0: splot krzyżowy c) gałąź tylna/grzbietowa (post./dorsal primary ramus) · zawiera włókna unerwiające segmentowo: stawy maziowe kręgosłupa, głębokie mięśnie grzbietu i skórę grzbietu [„od potylicy do odbytnicy”] · gałęzie tylne nie tworzą splotów somatycznych d) gałąź oponowa (meningeal branch) – zmierza wstecznie do kanału kręgowego

opona twarda

rdzeń kręgowy

wypustka dośrodkowa

istota biała

C8 jądro

czuciowe

rdzenia

róg

tylny

(zbudowany z komórek pozornie jednobiegunowych czuciowych) jądro pośrednio-

-boczne

istota

szara

L 2–3 S2

zwój rdzeniowy

róg przedni

jądro

ruchowe

rdzenia

wypustka odśrodkowa

(tworzy korzeń tylny)

gałąź

łącząca

biała

S4

4

gałąź oponowa (włókna czuciowe i współczulne zazwojowe)

korzeń

przedni

pień nerwu (włókna czuciowe, ruchowe i współczulne przedzwojowe;

w otworze międzykręgowym dzieli się na 4 gałęzie) rdzeniowego (włókna współczulne przedzwojowe)

gałąź

łącząca

biała

1 3

zwój przykręgowy

(tworzy pień współczulny)

gałęzie

łączące

szare

2

gałąź tylna (włókna czuciowe, ruchowe

i współczulne zazwojowe)

gałąź przednia (włókna czuciowe, ruchowe

i współczulne zazwojowe)

kręgosłup [33 kręgi] (vertebral column) cechy typowego kręgu (typical vertebra) trzon kręgu (vertebral body) – zbudowany z kości beleczkowej listewka brzeżna (epiphysial rim) – z kości gładkiej łuk kręgu (vertebral arch) » składa się z prawej i lewej nasady łuku (pedicle) oraz prawej i lewej blaszki (lamina) » otacza otwór kręgowy (vertebral foramen) tworzący kanał kręgowy (vertebral canal) » wcięcia kręgowe (vertebral notches) – zagłębienia w górnym i dolnym brzegu nasady łuku kręgu tworzące otwory międzykręgowe (intervertebral foramina) 7 wyrostków: » 1 wyrostek kolczysty (spinous process) – od łuku kręgu w miejscu połączenia blaszek » 2 wyrostki poprzeczne (transverse processes) – od miejsca połączenia nasady i blaszki łuku » 4 wyrostki stawowe (articular processes) – też od miejsca połączenia nasady i blaszki łuku; każdy z powierzchnią stawową (articular surface/facet) kręgi szyjne [C1–C7] (cervical vertebrae) cechy wspólne: » największy zakres ruchomości » otwory wyrostków poprzecznych (foramen transversarium) – przechodzą przez nie t. kręgowa i ż. kręgowa [wyjątek: C7 – przechodzą tylko małe żż. dodatkowe] C1 – kręg szczytowy/dźwigacz (atlas) – najszerszy z kręgów szyjnych » postać pierścienia kostnego złożonego z dwóch części bocznych (lat. masses) » brak trzonu i wyrostka kolczystego » rozłożyste wyrostki poprzeczne » brak wyrostków stawowych górnych i dolnych [są tylko powierzchnie stawowe górne i dolne] » nerkowate powierzchnie stawowe górne – łączą się z kłykciami potylicznymi (occipital condyles) leżącymi obok otworu wielkiego czaszki » guzek tylny i przedni łączą części boczne w zamknięty kręg » guzek więzadła poprzecznego – na przyśrodkowej powierzchni części bocznej » łuk tylny ma bruzdę t. kręgowej (groove for vertebral a.), przez którą przebiega też n. C1 [n. podpotyliczny] » na łuku przednim znajduje się dołek zębowy (facet for dens) C2 – kręg obrotowy/obrotnik (axis) » najbardziej masywny kręg szyjny » obecny ząb obrotnika (dens) – tępy, sterczący ku górze » brak górnych wyrostków stawowych, są tylko górne powierzchnie stawowe » duży i rozdwojony wyrostek kolczysty wyczuwalny w okolicy bruzdy karku (nuchal groove)

C3–C6: » wyrostki poprzeczne kończą się guzkiem przednim i tylnym (ant. and post. tubercle) – miejsce przyczepu mięśni szyjnych » między guzkami przednimi i tylnymi są bruzdy nn. rdzeniowych (grooves for spinal nerves), przez które biegną gałęzie przednie szyjnych nn. rdzeniowych » trzony – małe i szerokie w kierunku poprzecznym » hak trzonu kręgu (uncus of body) – uniesiony górno-boczny brzeg trzonu » otwór kręgowy – duży i trójkątny [mieści się zgrubienie szyjne rdzenia kręgowego] » rozdwojone wyrostki kolczyste » powierzchnie stawowe leżą niemal poziomo [górne nieco górno-tylnie, a dolne dolno-przednio] C6 – guzki przednie = guzki t. szyjnej (carotid tubercles) C7 – kręg wystający (vertebra prominens) – ma długi, nierozdwojony wyrostek kolczysty, wyczuwalny przez skórę szyi kręgi piersiowe [T1–T12] (thoracic vertebrae) cechy wspólne: » trzon – sercowaty » otwór kręgowy – okrągły i mały » dołki żebrowe (costal facets) · dołki żebrowe wyrostków poprzecznych – łączą z guzkami żeber · dołki żebrowe górne i dolne – łączą z głową żebra » wyrostki stawowe – ustawione pionowo; mają dużą możliwość rotacji bocznej, ale połączenie z żebrami zmniejsza zdolność zginania; górne tylno-bocznie, a dolne przednio-przyśrodkowo » wyrostki poprzeczne – im niżej, tym krótsze » wyrostki kolczyste – mocno zachodzą na niższe kręgi T1 – ma długi, położony poziomo wyrostek kolczysty T1–T4 – mają niektóre cechy kręgów szyjnych T5–T8 – typowe T9–T12 – mają niektóre cechy kręgów lędźwiowych [guzki podobne do wyrostków dodatkowych] T12 – zawiera wyrostki suteczkowate (mammillary processes) kręgi lędźwiowe [L1–L5] (lumbar vertebrae) cechy wspólne: » trzon – masywny i nerkowaty » otwór kręgowy – trójkątny; większy niż w T, mniejszy niż w C » powierzchnie stawowe – pionowe; możliwość zginania, ale nie rotacji; górne ustawione górno-przyśrodkowo, a dolne przednio-bocznie » wyrostki poprzeczne – noszą nazwę wyrostków żebrowych (costal processes) » wyrostki kolczyste – krótkie, masywne, płaskie » wyrostek suteczkowaty (mammillary process) – na tylnej powierzchni wyrostków stawowych górnych; miejsce przyczepu mm. wielodzielnych i mm. międzypoprzecznych grzbietu » wyrostek dodatkowy (accessory process) – na tylnej powierzchni bliższej części każdego wyrostka poprzecznego [żebrowego]; miejsce przyczepu mm. międzypoprzecznych L5 – jego trzon jest zdecydowanie wyższy z przodu → warunkuje kąt lędźwiowo-krzyżowy (lumbosacral angle) [130–160°]

kość krzyżowa [zrośnięte S1–S5] (sacrum) kanał krzyżowy (sacral canal) – przedłużenie kanału kręgowego; zawiera koński ogon (cauda equina) – ciągnący się poniżej rdzenia kręgowego pęczek korzeni nerwów rdzeniowych powstających poniżej L1 powierzchnia przednia/miedniczna (pelvic surface) – gładka, wklęsła; zawiera cztery kresy poprzeczne (transverse ridges) – miejsca zrostu powierzchnia tylna/grzbietowa (dorsal surface) – szorstka, wypukła » grzebień krzyżowy pośrodkowy (median sacral crest) – szczątkowe wyrostki kolczyste; S5 nie ma wyrostka kolczystego » grzebienie krzyżowe pośrednie (intermediate sacral crests) – zrośnięte wyrostki stawowe » grzebienie krzyżowe boczne (lateral sacral crests) – zakończenia wyrostków poprzecznych; znajduje się na nich guzowatość krzyżowa (sacral tuberosity) » rozwór krzyżowy (sacral hiatus) – kształt odwróconego U; skutek braku rozwoju blaszek łuku oraz wyrostka kolczystego kręgu S5 lub też S4 » rożki krzyżowe (sacral horns/cornua, poj. cornu) – szczątkowe wyrostki stawowe dolne kręgu S5 powierzchnia uchowata (auricular surface) – część połączenia maziowego stawu krzyżowo-biodrowego otwory krzyżowe (sacral foramina) – 4 pary; te po stronie przedniej/miednicznej są większe niż na tylnej/grzbietowej S1 – tworzy podstawę kości krzyżowej (base of the sacrum); przednia krawędź trzonu kręgowego tworzy wzgórek kości krzyżowej (sacral promontory) wierzchołek kości krzyżowej (apex of the sacrum) – dolna powierzchnia S5 kość guziczna/ogonowa [zrośnięte Co1–Co4] (coccyx/tail bone) Co1 – największy i najszerszy; czasem może być oddzielony » powierzchnia przednia – wklęsła i gładka » powierzchnia tylna – szczątkowe wyrostki stawowe » krótkie wyrostki poprzeczne są połączone z kością krzyżową » rożki guziczne (coccygeal cornua) – szczątkowe wyrostki stawowe łączące się stawowo z różkami krzyżowymi miejsce przyczepu dla części m. pośladkowego wielkiego i m. guzicznego, więzadła odbytowo-guzicznego i przyśrodkowego pasma włóknistego należącego do m. łonowo-guzicznego zmienność budowy kręgów normalnie 33 kręgi, ale może być 32–34 liczenie kręgów zaczyna się od C7, bo liczba kręgów C jest stała odcinki T i L należy liczyć łącznie, gdyż ich nadwyżki i braki kręgów kompensują się krzywizny kręgosłupa (curvatures) pierwotne/1° (primary) » kifoza piersiowa i krzyżowa (thoracic & sacral kyphoses) » zgięta pozycja płodowa → kształtują się w okresie płodowym » spowodowane różnicami w wysokości przednich i tylnych części kręgów wtórne/2° (secondary) » lordoza szyjna i lędźwiowa (cervical & lumbar lordoses) » powstają na skutek prostowania się ze zgięciowej pozycji płodowej » spowodowane różnicami w wysokości przednich i tylnych części krążków międzykręgowych

połączenia w kręgosłupie połączenia między trzonami kręgów – chrząstkozrosty (symphyses) krążki międzykręgowe (intervertebral/IV discs) – 25% wysokości kręgosłupa » zbudowane z: · pierścienia włóknistego (anulus fibrosus) budowa: chrząstka włóknista przyczep: listewki brzeżne unaczynienie: coraz słabiej w kierunku dośrodkowym unerwienie: tylko zewnętrzna ⅓ [czuciowo] · jądra miażdżystego (nucleus pulposus) leży między środkową i tylną częścią krążka unaczynienie: brak [tylko dyfuzja] unerwienie: brak » pierwszy między C2 i C3, a ostatni między L5 i S1 szczeliny hakowo-kręgowe/Luschki (uncovertebral "joints" clefts) » od C3/C4 do C6/C7 » między hakami trzonów (uncus of the body/uncinate process) i ściętymi skośnie dolno-bocznymi powierzchniami trzonów kręgów wyżej [powierzchnie pokryte chrząstką] więzadło podłużne przednie (ant. longitudinal ligament) – mocne » ku dołowi: przyczep do miednicznej powierzchni kości krzyżowej » ku górze: przechodzi w błonę szczytowo-obrotową przednią » łączy przednio-boczne części trzonów kręgowych oraz krążki międzykręgowe [przyczep głównie do trzonów kręgów] » funkcja: zabezpiecza przed przeprostem kręgosłupa więzadło podłużne tylne (post. longitudinal ligament) – słabsze » od C2 do kości krzyżowej » biegnie w kanale kręgowym wzdłuż tylnych powierzchni trzonów kręgów » przyczepia się głównie do krążków międzykręgowych » funkcja: zabezpiecza przed nadmiernym zgięciem kręgosłupa i wypadnięciem jądra miażdżystego » unerwienie: nocyceptywne [bólowe] stawy międzykręgowe (zygapophysial joints) typ: płaskie, maziowe między górnymi i dolnymi wyrostkami stawowymi każdy objęty jest torebką stawową funkcja: łączą łuki kręgów i umożliwiają ruchy ślizgowe więzadła dodatkowe więzadła żółte (ligamenta flava) – łączą blaszki sąsiadujących kręgów, ograniczając kanał kręgowy; najgrubsze w części lędźwiowej, najcieńsze w szyjnej więzadła międzykolcowe (interspinous ligaments) – łączą sąsiadujące wyrostki kolczyste [przyczep od podstawy do szczytu] więzadła nadkolcowe (supraspinous ligaments) » łączą wyrostki kolczyste od C7 do kości krzyżowej » ku górze przechodzą w: więzadło karkowe (nuchal ligament) · od guzowatości potylicznej zewnętrznej i tylnego ograniczenia otworu wielkiego do C7 · funkcja: miejsce przyczepu mięśni więzadła międzypoprzeczne (intertransverse ligaments) – łączą sąsiadujące wyrostki poprzeczne

połączenia między czaszką a kręgosłupem stawy szczytowo-potyliczne (atlanto-occipital joints) lewy i prawy » typ: maziowe typu kłykciowego » między powierzchniami stawowymi górnymi C1 i dwoma kłykciami potylicznymi » czynność: zginanie i prostowanie głowy oraz niewielka rotacja i pochylanie w bok » chronione przez: błony szczytowo-potyliczna przednią i tylną (ant. & post. atlanto-occipital membranes) · od łuku przedniego i tylnego C1 do przedniego i tylnego brzegu otworu wielkiego · są górnym przedłużeniem błon szczytowo-obrotowych stawy szczytowo-obrotowe (atlanto-axial joints) [3 maziowe] » 2 boczne (lat.) – między dolnymi powierzchniami stawowymi C1 i górnymi C2; czynność: ruchy ślizgowe » 1 pośrodkowy (median) – między łukiem przednim C1 i zębem C2; czynność: ruchy obrotowe [jak podczas przeczenia] » chronione przez: błony szczytowo-obrotowe przednią i tylną (ant. & post. atlanto-axial membranes) · przednia – przedłużenie więzadła podłużnego przedniego · tylna – przedłużenie więzadła żółtego więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (cruciate ligament of atlas) – składa się z 3 elementów na kształt krzyża: » więzadła poprzecznego kręgu szczytowego (transverse ligament of atlas) – między guzkami na przyśrodkowych powierzchniach części bocznych C1 » pęczków podłużnych (longitudinal bands) · górnych – do kości potylicznej · dolnych – do trzonu kręgu C2 więzadła skrzydłowate (alar ligaments) – od bocznych części zęba C2 do bocznych brzegów otworu wielkiego błona pokrywająca (tectorial membrane) » przedłużenie więzadła podłużnego tylnego » biegnie od C2 ku górze przez otwór wielki i przyczepia się do części pośrodkowej podstawy czaszki utworzonej przez górną powierzchnię kości potylicznej więzadło wierzchołka zęba (apical ligament of dens) – łączy szczyt zęba z przednim brzegiem otworu wielkiego kości potylicznej

unerwienie kręgosłupa a) stawy międzykręgowe – przez nn. rdzeniowe → gałęzie grzbietowe → gałęzie przyśrodkowe → gałązki stawowe b) reszta kręgosłupa: nn. rdzeniowe → gałęzie oponowe/wsteczne (recurrent/meningeal branches) → gałązki poprzeczne, zstępujące i wstępujące; unerwiają: okostną, pierścienie włókniste i więzadła unaczynienie tętnicze kręgosłupa tętnice unaczyniające kręgosłup w zależności od okolicy: » szyi: tt. kręgowe i tt. wstępujące szyi » piersiowej: tt. międzyżebrowe tylne » jamy brzusznej: tt. podżebrowe i tt. lędźwiowe » miednicznej: tt. biodrowo-lędźwiowe, tt. krzyżowe boczne i t. krzyżowa pośrodkowa od wymienionych tętnic odchodzą: » gałęzie okostnowe i poziome – w miejscach krzyżowania się przednio-bocznych powierzchni kręgów » gałęzie rdzeniowe – bieg: otwory międzykręgowe → mniejsze gałęzie przednie i tylne [do trzonu i łuku kręgu] → gałęzie wstępujące i zstępujące · gałęzie przednie kanału kręgowego → gałęzie odżywiające [do trzonów kręgów i szpiku czerwonego] · większe gałązki gałęzi rdzeniowych → końcowe tętnice korzeniowe lub segmentalne gałęzie rdzeniowe [do tylnych i przednich korzeni nerwów rdzeniowych, opon i rdzenia kręgowego] unaczynienie żylne kręgosłupa żyły kręgosłupa tworzą podłużne sploty żylne kręgowe wewnętrzne/sploty żylne przestrzeni nadtwardówkowej (internal vertebral/epidural venous plexuses) i sploty żylne kręgowe zewnętrzne (external vertebral venous plexuses) » sploty te łączą się ze sobą poprzez otwory międzykręgowe » najgęściej rozmieszczone z przodu i tyłu, a rzadko po bokach żż. podstawno-kręgowe (basivertebral vv.) – duże i kręte; wewnątrz trzonów kręgowych → otwory trzonów → krew do przedniej części splotu wewnętrznego [też zewnętrznego]; mogą powstawać podłużne zatoki żylne w splocie zewnętrznym żż. rdzenia kręgowego i sploty żylne kręgowe → żż. otworów międzykręgowych [towarzyszą nn. rdzeniowym] → żż. kręgowe, żż. międzyżebrowe, żż. lędźwiowe i żż. krzyżowe

podsumowanie topografii więzadeł kręgosłupa [od tyłu do przodu] tylny brzeg otworu wielkiego guzowatość potyliczna zewnętrzna

wyrostek kolczysty

błona szczytowopotyliczna tylna

część pośrodkowa podstawy czaszki

wyrostek poprzeczny

przedni brzeg otworu wielkiego

przedni brzeg otworu wielkiego

boczne brzegi otworu wielkiego

łuk tylny C1

więzadło karkowe [do C7]

więzadło nadkolcowe [od C7] kość krzyżowa

więzadła międzykolcowe

błona szczytowoobrotowa tylna

więzadła międzypoprzeczne

pozostałe blaszki

więzadło podłużne tylne [do C2]

kość krzyżowa

pęczki podłużne górne

więzadło poprzeczne kręgu szczytowego [po bokach przyczepione do części bocznych C1]

blaszka C3

więzadła żółte wyrostek kolczysty

błona pokrywająca [od C2]

wyrostek poprzeczny

pęczki podłużne dolne trzon C2

więzadło wierzchołka zęba

wierzchołek zęba

przedni brzeg otworu wielkiego

błona szczytowopotyliczna przednia łuk przedni C1

więzadła skrzydłowate

boczne części zęba

błona szczytowoobrotowa przednia [nad C2] więzadło podłużne przednie [pod C2] miedniczna powierzchnia kości krzyżowej

mięśnie grzbietu mm. zewnętrzne powierzchowne grzbietu (superficial extrinsic back mm.) funkcja: łączą kręgosłup z obręczą barkową [ruchy oddechowe] i kośćmi ramiennymi [ruchy kończyn górnych] unerwienie: nn. rdzeniowe → gałęzie przednie przedstawiciele: » m. czworoboczny (trapezius m.) · czynność: część zstępująca unosi łopatkę część wstępująca obniża łopatkę część środkowa [też wszystkie na raz] cofa łopatkę części zstępująca i wstępująca łącznie obracają wydrążenie stawowe do góry · przyczep początkowy: przyśrodkowa ⅓ kresy karkowej górnej, guzowatość potyliczna zewnętrzna, więzadło karkowe, wyrostki kolczyste C7–T12 · przyczep końcowy: boczna ⅓ obojczyka, wyrostek barkowy, grzebień łopatki · unerwienie: ruchowo: część rdzeniowa n. dodatkowego [XI] bólowo i proprioceptywnie: nn. C3–C4 » m. najszerszy grzbietu (latissimus dorsi m.) · czynność: prostuje, przywodzi i obraca do wewnątrz kość ramienną unosi ciało do góry podczas wspinania się · przyczep początkowy: wyrostki kolczyste T7–T12, powięź piersiowo-lędźwiowa, grzebień biodrowy, dolne 3–4 żebra · przyczep końcowy: dno bruzdy międzyguzkowej kości ramiennej · unerwienie: nn. C6–C8 → n. piersiowo-grzbietowy » m. dźwigacz łopatki (levator scapulae m.) · czynność: unosi łopatkę oraz ustawia wydrążenie stawowe do dołu poprzez obrót łopatki · unerwienie: nn. C4–C5 → n. grzbietowy łopatki nn. C3–C4 → nn. szyjne » mm. równoległoboczne mniejszy i większy (minor & major rhomboid mm.) · czynność: cofają łopatkę i obracają jej wydrążenie stawowe do dołu oraz ustalają łopatkę względem klatki piersiowej · unerwienie: nn. C4–C5 → n. grzbietowy łopatki mm. zewnętrzne pośrednie grzbietu (intermediate extrinsic back mm.) funkcje: oddechowa i proprioceptywna unerwienie: przez nerwy międzyżebrowe; górny przez 4 górne, a dolny przez 4 dolne przedstawiciele: » m. zębaty tylny górny (serratus post. sup. m.) – pod mm. równoległobocznymi » m. zębaty tylny dolny (serratus post. inf. m.) – pod m. najszerszym grzbietu

mm. wewnętrzne grzbietu (intrinsic back mm.) rozciągają się od miednicy do czaszki są otoczone powięzią głęboką (deep fascia) » od strony przyśrodkowej przyczepia się do: więzadła karkowego, wyrostków kolczystych, więzadła nadkolcowego i grzebienia pośrodkowego kości krzyżowej » od strony bocznej do: wyrostków poprzecznych kręgów C i L oraz kątów żeber funkcje: utrzymanie postawy ciała i kontrola ruchów kręgosłupa unerwienie: nn. rdzeniowe → gałęzie tylne dzielą się na warstwy: » powierzchowna – mm. płatowate (splenius mm.) – osobno zginają szyję bocznie, rotują głowę, a razem prostują głowę i szyję · m. płatowaty szyi (splenius cervicis m.) – od T6 do kręgów szyjnych · m. płatowaty głowy (splenius capitis mm.) – od T4 do czaszki » pośrednia – m. prostownik grzbietu (erector spinae mm.) – obustronnie prostują kręgosłup i głowę, jednostronnie umożliwia zgięcie boczne kręgosłupa; 3 cześci: · kolumna boczna: m. biodrowo-żebrowy (iliocostalis m.) · kolumna pośrednia: m. najdłuższy (longissimus m.) · kolumna przyśrodkowa: m. kolcowy (spinalis m.) » głęboka – mięśnie poprzeczno-kolcowe (transversospinalis muscle group) · m. półkolcowy (semispinalis m.) – dzieli się na trzy części: głowy (capitis), klatki piersiowej (thoracis) i szyi (cervicis); prostuje głowę i odcinki C i T + rotuje C i T · mm. wielodzielne (multifidus mm.) – grube, krótkie, trójkątne pęczki włókien mięśniowych; stabilizują kręgi podczas niewielkich ruchów · mm. skręcające (rotatores mm.) – najgłębsze; stabilizują kręgi, wspomagają niewielkie ruchy prostowania i rotacji kręgosłupa + propriocepcja · drobne mięśnie głębokie: mm. międzykolcowe (interspinales mm.) – wspomagają prostowanie i rotację mm. międzypoprzeczne (intertransversarii mm.) – stabilizacja + wspomaganie zgięcia bocznego mm. dźwigacze żeber (levatores costarum mm.) – unoszą żebra podczas oddychania + wspomagają zgięcie boczne nerwy okolicy tylnej szyi i trójkąta podpotylicznego n. C1 → gałąź tylna → n. podpotyliczny [razem z t. kręgową] » bieg: między czaszką i kręgiem C1 → trójkąt podpotyliczny » unerwia: mm. okolicy trójkąta podpotylicznego n. C2 → gałąź tylna → n. potyliczny większy » bieg: poniżej m. skośnego głowy dolnego → tylna część czepca ścięgnistego » unerwia: skórę szyi i nad kością potyliczną nn. C2–C3 → gałęzie przednie → n. potyliczny mniejszy » bieg: bezpośrednio do skóry » unerwia: skórę górnej części okolicy tylno-bocznej szyi i czepca ścięgnistego do tyłu od ucha zewnętrznego nn. C3–C7 → gałęzie tylne – segmentalnie unerwiają skórę i mięśnie

mm. umożliwiające ruchy w stawach międzykręgowych w stawach szczytowo-potylicznych » zgięcie: m. długi szyi, m. prosty głowy przedni, m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy [przednia część], mm. nadgnykowe, mm. podgnykowe » wyprost: m. prosty głowy tylny większy i mniejszy, m. skośny głowy górny, m. płatowaty głowy, m. najdłuższy głowy, m. czworoboczny » zgięcie boczne: m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, m. skośny głowy górny, m. prosty głowy boczny, m. najdłuższy głowy, m. płatowaty głowy rotacja głowy w stawie szczytowo-obrotowym » ipsilateralne: m. skośny głowy dolny, m. najdłuższy głowy, m. prosty głowy tylny większy i mniejszy, m. płatowaty głowy » kontrlateralne: m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, m. półkolcowy głowy odcinka szyjnego: » zginanie: m. długi szyi, mm. pochyłe, m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy » prostowanie: m. półkolcowy szyi i m. biodrowo-żebrowy szyi, m. płatowaty szyi i m. dźwigacz łopatki, m. płatowaty głowy, mm. wielodzielne, m. najdłuższy głowy, m. półkolcowy głowy, m. czworoboczny » zgięcie boczne: m. biodrowo-żebrowy szyi, mm. najdłuższe głowy i szyi, mm. płatowate głowy i szyi, mm. międzypoprzeczne, mm. pochyłe » obrót: mm. skręcające, mm. półkolcowe głowy i szyi, mm. wielodzielne, m. płatowaty szyi odcinków piersiowego i lędźwiowego: » zginanie: m. prosty brzucha, m. lędźwiowy większy i siła ciężkości » prostowanie: m. prostownik grzbietu, mm. wielodzielne, m. półkolcowy klatki piersiowej » zgięcie boczne: mm. biodrowo-żebrowe klatki piersiowej i lędźwi, m. najdłuższy klatki piersiowej, mm. wielodzielne, mm. skośne zewnętrzny i wewnętrzny brzucha, m. czworoboczny lędźwi, mm. równoległoboczne, m. zębaty przedni » obrót: mm. skręcające, mm. wielodzielne, m. biodrowo-żebrowy, m. najdłuższy, m. skośny zewnętrzny brzucha [synchronicznie ze skośnym wewnętrznym brzucha strony przeciwnej], m. płatowaty klatki piersiowej mięśnie okolicy podpotylicznej i głębokie szyi okolica podpotyliczna (suboccipital region) » przedział mięśniowy położony w głębi górnego fragmentu tylnej okolicy szyi poniżej guzowatości potylicznej zewnętrznej » przykryta jest mięśniami: m. czworobocznym, m. płatowatym, m. mostkowo-obojczykowo-sutkowym, m. półkolcowym » składa się z czterech niewielkich mięśni: · mm. większy i mniejszy proste głowy tylne · mm. górny i dolny skośne głowy · unerwienie: n. C1 → gałąź tylna trójkąt podpotyliczny (suboccipital triangle) » granica górno-przyśrodkowa: m. prosty głowy tylny większy » granica górno-boczna: m. skośny głowy górny » granica dolno-boczna: m. skośny głowy dolny » dno: błona szczytowo-potyliczna tylna i łuk tylny C1 » strop: m. półkolcowy głowy » zawartość: t. kręgowa i n. podpotyliczny

zawartość kanału kręgowego rdzeń kręgowy (spinal cord) [42–45 cm] funkcja: główny ośrodek czynności odruchowej i zespół dróg nerwowych przewodzących informacje między mózgowiem i większością okolic ciała chroniony przez: kręgi, ich mięśnie i więzadła, opony mózgowo-rdzeniowe oraz płyn mózgowo-rdzeniowy początek: otwór wielki kości potylicznej [jako przedłużenie rdzenia przedłużonego/opuszki (medulla oblongata)] koniec: L1 lub L2 [ma postać zwężającego się stożka rdzeniowego (conus medullaris)] zgrubienie szyjne (cervical enlargement) » między segmentami C4 i T1 » gałęzie przednie nn. rdzeniowych tworzą splot ramienny (brachial plexus) – unerwia: kończyny górne zgrubienie lędźwiowo-krzyżowe (lumbosacral enlargement) » między segmentami T11 i S1 » gałęzie przednie nn. rdzeniowych tworzą splot lędźwiowy (lumbar plexus) i splot krzyżowy (sacral plexus) – unerwiają: kończyny dolne nerwy rdzeniowe i korzenie nerwowe przebieg nerwów rdzeniowych w zależności od segmentu: » szyjny [C1–C8] · n. C1 [n. podpotyliczny] – przebiega powyżej łuku kręgowego C1 · nn. C2–C7 – przebiegają przez otwory międzykręgowe powyżej kręgu o tym samym numerze · C8 przebiega przez otwór międzykręgowy między C7 i T1 » piersiowy [T1–T12] i lędźwiowy [L1–L5] – nerwy przechodzą przez otwory międzykręgowe położone poniżej kręgów o tym samym numerze » krzyżowy [S1–S5] i guziczny [C0/Co1] · S1–S4 dzielą się wewnątrz kości krzyżowej na gałęzie przednie i tylne, które biegną przez otwory krzyżowe przednie i tylne · S5 i C0 przechodzą przez rozwór krzyżowy zmienność u 50% osób: nn. C1 nie mają korzeni tylnych, a n. guziczny [n. C0/n. Co1] może być nieobecny ogon koński (cauda equina) » luźny pęk korzeni nn. rdzeniowych wychodzących ze zgrubienia lędźwiowo-krzyżowego oraz stożka rdzeniowego » bieg: wewnątrz zbiornika lędźwiowego wypełnionego przez CSF » nić końcowa (filum terminale) · wychodzi z wierzchołka stożka rdzeniowego · stanowi umocowanie dolnego końca rdzenia kręgowego i opon mózgowo-rdzeniowych · jest pozostałością ogonowej części rdzenia kręgowego [tworzyła wyniosłość ogonową w rozwoju embrionalnym] · części: bliższa: nić końcowa wewnętrzna/ nić końcowa opony miękkiej (filum terminale internum) – pokryta oponą miękką dalsza: nić końcowa zewnętrzna/ nić końcowa opony twardej/więzadło guziczne (filum terminale externum) bieg: w kanale krzyżowym pokryta oponą twardą po przebiciu worka oponowego przyczep: grzbietowa powierzchnia kości guzicznej

opony rdzenia kręgowego (spinal meninges) – stanowią część opon mózgowo-rdzeniowych 1) opona twarda rdzenia kręgowego (spinal dura mater) » budowa: sztywna tkanka włóknista + włókna sprężyste » przestrzeń nadtwardówkowa (epidural space) · oddziela oponę twardą od powierzchni kostnej kręgów i więzadeł tworzących ściany kanału kręgowego · wypełniona splotem żylnym kręgowym wewnętrznym otoczonym tłuszczem przestrzeni nadtwardówkowej (epidural fat) · końce: u góry: otwór wielki czaszki po bokach: otwory międzykręgowe u dołu: więzadło krzyżowo-guziczne zamykające kanał krzyżowy » worek opony twardej rdzenia kręgowego (spinal dural sac) – długa cewkowata osłona o końcach: · od góry: przylega do ograniczenia otworu wielkiego, gdzie przechodzi w oponę twardą czaszki · po bokach: kieszonki/osłonki korzeniowe opony twardej (dural root sheaths) – boczne wypustki otaczające parę tylnych i przednich korzeni nerwowych; obwodowo przechodzą w nanerwie (epineurium) · od dołu: przyczepiony do kości guzicznej za pośrednictwem nici końcowej » unerwienie: nn. rdzeniowe → gałęzie oponowe/wsteczne 2) opona pajęcza rdzenia kręgowego (spinal arachnoid mater) » delikatna, nieunaczyniona błona z włóknistej i elastycznej tkanki » nie jest połączona z oponą twardą – przylega dzięki ciśnieniu od CSF z przestrzeni podpajęczynówkowej » powierzchnie przylegania opony twardej do opony pajęczej (dura-arachnoid interface) – ograniczają potencjalną „przestrzeń podtwardówkową” » przestrzeń podpajęczynówkowa (subarachnoid space) · między oponą pajęczą i oponą miękką · wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym (cerebrospinal fluid – CSF) · beleczki pajęczynówki (arachnoid trabeculae) – pasma tkanki łącznej łączące oponę pajęczą z oponą miękką · zbiornik lędźwiowy (lumbar cistern) – poszerzenie przestrzeni podpajęczynówkowej od L2 do S2 3) opona miękka rdzenia kręgowego (spinal pia mater) » cienka, przezroczysta, dopasowująca się do kształtu » więzadła ząbkowane (denticulate ligaments) – parzyste · mocują rdzeń kręgowy do wewnętrznej powierzchni wysłanego oponą pajęczą worka opony twardej · pierwsza para: w jamie czaszki tuż powyżej otworu wielkiego · ostatnia para: od stożka rdzeniowego między korzeniami nn. T12 i L1

unaczynienie rdzenia kręgowego i nerwów rdzeniowych a) tętnicze » tt. rdzeniowe (spinal aa.) – zaopatrują krótki, górny odcinek rdzenia kręgowego · t. rdzeniowa przednia (ant. spinal a.) pochodzi od: połączenia dwóch gałęzi tt. kręgowych bieg: w dół w szczelinie pośrodkowej przedniej rdzenia kręgowego oddaje: gałęzie środkowe (sulcal aa.) – wchodzą do rdzenia kręgowego w szczelinie pośrodkowej przedniej · tt. rdzeniowe tylne (post. spinal aa.) [2] pochodzą od: t. kręgowej lub t. dolnej tylnej móżdżku tworzą sieci zespoleń w oponie miękkiej » tt. rdzeniowe segmentalne przednie i tylne (ant. & post. segmental medullary aa.) · pochodzą od: gałęzi rdzeniowych tt. wstępujących szyi, tt. głębokich szyi, tt. międzyżebrowych tylnych, tt. lędźwiowych i tt. krzyżowych bocznych · obficie występują w okolicach zgrubienia szyjnego i zgrubienia lędźwiowo-krzyżowego · bieg: dostają się do wnętrza kanału kręgowego przez otwory międzykręgowe » t. korzeniowa wielka/t. Adamkiewicza (great ant. segmental medullary a.) · u 65% osób: po lewej stronie · pochodzi od: jednej z dolnych tt. międzyżebrowych lub górnych tt. lędźwiowych · wstępuje do kanału kręgowego przez otwory międzykręgowe na pograniczu odcinków T i L » tt. korzeniowe tylne i przednie (post. and ant. radicular aa.) – zaopatrują głównie korzenie tylne i przednie nn. rdzeniowych b) żylne » żż. rdzeniowe przednie i tylne (ant. and post. spinal vv.) – po 3 » żż. korzeniowe przednie i tylne (ant. and post. radicular vv.) » splot żylny kręgowy wewnętrzny/zewnątrztwardówkowy · zespala się z żż. rdzenia kręgowego i splotem żylnym kręgowym zewnętrznym położonym na zewnętrznej powierzchni kręgów · bieg: ku górze przez otwór wielki → wewnątrz jamy czaszki łączy się z zatokami żylnymi opony twardej i żż. kręgowymi topografia struktur rdzenia kręgowego rdzeń przedłużony rdzeń kręgowy

otwór wielki kości potylicznej opona miękka (rdzeń kręgowy)

stożek rdzeniowy

przestrzeń podpajęczynówkowa

opona pajęcza

opona twarda (rdzeń kręgowy)

L1/L2 opona miękka (nić końcowa wewnętrzna)

zbiornik lędźwiowy

opona pajęcza

opona twarda (nić końcowa wewnętrzna)

przestrzeń nadtwardówkowa

S2 opona twarda (nić końcowa zewnętrzna) kość guziczna

więzadło krzyżowoguziczne (poziom S5)

klatka piersiowa (thorax) główne pojęcia klatka piersiowa (thorax) » klatka piersiowa (thoracic/rib cage) = żebra + chrząstki żebrowe + mostek + kręgi piersiowe » jama klatki piersiowej (thorax cavity) – kształt ściętego stożka tors (chest) – klatka piersiowa + reszta górnej części tułowia żebra (ribs) lekkie i sprężyste łukowato zakrzywione kości płaskie zawierają szpik kostny podział żeber (dostęp do mostka) a) żebra prawdziwe/kręgowo-mostkowe (I–VII) – łączą się bezpośrednio z mostkiem za pomocą chrząstek żebrowych (costal cartilages), których długość wzrasta wraz z numerem żebra (od VIII długość maleje) b) żebra rzekome/kręgowo-chrzęstne (VIII–X) – łączą się z mostkiem pośrednio: swoją chrząstką żebrową z chrząstką żebrową żebra powyżej, tworząc łuk żebrowy (costal margin) c) wolne (XI–XII) – mają szczątkowe chrząstki żebrowe; kończą się w mięśniach tworzących tylną ścianę jamy brzusznej podział żeber (typowość) a) żebra typowe (III–IX) – złożone z elementów: · głowa (head of rib) = grzebień głowy (crest of the head) + dwie powierzchnie stawowe łączące z trzonami kręgów: jedna łączy się z kręgiem o tym samym numerze druga łączy się z kręgiem o numerze wyżej · szyjka (neck of rib) – połączenie głowy i trzonu · guzek (tubercle of rib) – w miejscu połączenia szyjki z trzonem gładka powierzchnia stawowa – łączy z wyrostkiem poprzecznym odpowiadającego kręgu szorstka powierzchnia – miejsce przyczepu więzadła żebrowo-poprzecznego (costotransverse ligament) · trzon (body/shaft of rib) kąt żebra (angle of rib) – wskazuje koniec przyczepów mięśni głębokich grzbietu do żeber bruzda żebra (costal groove) – na wklęsłej powierzchni wewnętrznej; osłania położone w niej od góry VAN (vv., aa., nn.): żż. międzyżebrowe, tt. międzyżebrowe i nn. międzyżebrowe b) żebra atypowe (I–II, X–XII) · żebro I – najszersze, najkrótsze, najbardziej zakrzywione tylko jedna powierzchnia stawowa na głowie – połączenie z trzonem kręgu T1 dwie bruzdy – na górnej powierzchni trzonu; w przedniej ż. podobojczykowa, w tylnej t. podobojczykowa guzek mięśnia pochyłego przedniego (scalene tubercle) – między bruzdami, przy wewnętrznym brzegu żebra; miejsce przyczepu mięśnia z nazwy · żebro II – cieńsze, mniej zakrzywione, ale dłuższe od I guzowatość mięśnia zębatego przedniego (tuberosity for serratus anterior muscle) – chropowate miejsce przyczepu mięśnia z nazwy · żebra X–XII – mają jedną powierzchnię stawową na głowie · żebra XI i XII – krótkie; brak szyjki i guzka

przestrzenie międzyżebrowe (intercostal spaces) nazwa pochodzi od żebra powyżej wypełnione są mięśniami i błonami międzyżebrowymi, w których znajdują się dwa pęczki (główny i oboczny) naczyń i nerwów międzyżebrowych przestrzeń podżebrowa (subcostal space) – poniżej żebra XII; zawiera: n. podżebrowy – gałąź przednią n. T12 kręgi piersiowe a) typowe » staw głowy żebra – panewkę dla głowy żebra tworzy górny dołek żebrowy (costal facet) na trzonie, krążek międzykręgowy i dolny dołek żebrowy na trzonie kręgu o numer wyżej » staw żebrowo-poprzeczny – panewkę dla guzka żebra stanowi dołek żebrowy na wyrostku poprzecznym b) atypowe » T1 – ma „cały” dołek żebrowy górny dla żebra I, a dolny to połówka powierzchni stawowej z żebrem II » T10 – ma tylko jedne „całe” dołki żebrowe dla żeber X; znajdują się częściowo na trzonach, częściowo na nasadach łuku » T11 i T12 – mają tylko po jednej parze „całych” dołków żebrowych, które znajdują się na nasadach łuku mostek (sternum) płaska, wydłużona kość położona pośrodkowo osłania narządy śródpiersia, zwłaszcza serce części – u dzieci połączone są chrząstkozrostami, które potem kostnieją a) rękojeść mostka (manubrium of sternum) · najszersza i najgrubsza część mostka · od góry: wcięcie szyjne (jugular/suprasternal notch) · pomiędzy: wcięcia obojczykowe (clavicular notches) – tworzą stawy mostkowo-obojczykowe · po bokach: chrząstkozrosty mostkowo-żebrowe żebra I (synchondroses of the first rib, poj. synchondrosis) · od dołu: chrząstkozrost rękojeści mostka (manubriosternal joint) – spojenie kąt mostka – skierowany do przodu (sternum angle/angle of Louis) płaszczyzna poprzeczna klatki piersiowej – linia łącząca kąt mostka i krążek międzykręgowy T4–T5 b) trzon mostka (body of sternum) – między T5 i T9 · wcięcia żebrowe (costal notches) · trzy kresy poprzeczne (transverse ridges) – miejsca kościozrostów (synostoses) między embrionalnymi czterema segmentami mostka (sternebrae) c) wyrostek mieczykowaty (xiphoid process) · najmniejsza i najbardziej zmienna część mostka: może być szpiczasty, tępy, rozdwojony lub zakrzywiony · kostnieje około 40 roku życia · koniec dolny: na wysokości T10 · ważny punkt topograficzny: w linii poziomej: chrząstkozrost wyrostka mieczykowatego (xiphosternal joint) – dolna granica środkowej części jamy klatki piersiowej + miejsce położenia kąta podmostkowego (infrasternal/subcostal angle) utworzonego przez prawy i lewy łuk żebrowy (costal margin) w linii pośrodkowej: górna granica wątroby, umiejscowienie środka ścięgnistego przepony i dolna granica serca

otwory klatki piersiowej » otwór górny klatki piersiowej (thoracic inlet/superior thoracic aperture) wymiary: 6,5 x 11 cm – pochylony w kierunku przednio-dolnym ograniczenia: · od tyłu: przednia część trzonu T1 · od boku: brzegi górne żeber I + ich chrząstki żebrowe · od przodu: górny brzeg rękojeści mostka przebiegają: tchawica, przełyk oraz nerwy i naczynia [głowy, szyi, kończyn górnych] » otwór dolny klatki piersiowej (thoracic outlet/inferior thoracic aperture) ograniczenia: · od tyłu: przednia część trzonu T12 · od tyłu i boku: brzegi dolne żeber XI i XII · od przodu i boku: brzegi dolne łuku żebrowego utworzonego przez chrząstki żeber VII–X · od przodu: chrząstkozrost wyrostka mieczykowatego od dołu przylega przepona, więc inne struktury biegną: · przez otwory w przeponie: przełyk, żyła główna dolna · za przeponą: aorta powięzie klatki piersiowej powięź piersiowa (pectoral fascia) » wiąże się z mięśniem piersiowym większym » loża gruczołu piersiowego – część powięzi piersiowej, na której leży tylna powierzchnia gruczołu piersiowego powięź obojczykowo-piersiowa » leży pod mięśniem piersiowym większym i jego powięzią » przyczepia się do obojczyka i obejmuje m. piersiowy mniejszy powięź wewnątrzpiersiowa (endothoracic fascia) » wyścieła jamę klatki piersiowej » zbudowana z tkanki łącznej włóknistej wiotkiej, która włóknieje nad szczytem płuca, tworząc błonę nadopłucnową » przyczepia do ścian klatki piersiowej część żebrową opłucnej ściennej – blaszkę otaczającą jamę płucną jama klatki piersiowej – dzieli się na trzy przedziały a) dwie jamy płucne (pulmonary cavities) – prawa i lewa b) śródpiersie (mediastinum)

połączenia kości klatki piersiowej

mięśnie klatki piersiowej

stawy żebrowo-kręgowe staw głowy żebra (joint of head of rib) » głowa żebra łączy się z dołkiem żebrowym górnym odpowiadającego kręgu, dołkiem żebrowym dolnym kręgu wyżej i krążkiem międzykręgowym » więzadło śródstawowe głowy żebra (intra-articular ligament of head of rib) · łączy grzebień głowy żebra z krążkiem międzykręgowym · dzieli jamę stawową na 2 jamy maziowe · umożliwia niewielkie ruchy obrotowe, które skutkują dużym ruchem końca przedniego/mostkowego żebra » więzadło promieniste głowy żebra (radiate ligament of head of rib) · przednia część włóknistej warstwy torebki stawowej · łączy przedni brzeg głowy żebra z częściami bocznymi trzonów obu kręgów staw żebrowo-poprzeczny (costotransverse joint) » więzadło żebrowo-poprzeczne (costotransverse ligament) · biegnie od szyjki żebra do wyrostka poprzecznego · wzmacnia przednią część stawu » więzadło żebrowo-poprzeczne boczne (lateral costotransverse ligament) · łączy guzek żebra i koniec wyrostka poprzecznego · wzmacnia tylną część stawu » więzadło żebrowo-poprzeczne górne (superior costotransverse ligament) · łączy grzebień szyjki żebra z wyrostkiem poprzecznym kręgu wyżej · w otworze między tym więzadłem i kręgiem przechodzą: nerw rdzeniowy i gałąź tylna tętnicy międzyżebrowej · dzieli się na: więzadło żebrowo-poprzeczne przednie – mocne; umożliwia tylko ruchy ślizgowe więzadło żebrowo-poprzeczne tylne – słabe » rodzaje ruchów: a) „ruchy dźwigni pompy ręcznej” – żebra I–VI wypukłe powierzchnie stawowe guzków idealnie pasują do wklęsłych dołków żebrowych wyrostków poprzecznych ruchy obrotowe zachodzą wokół osi poprzecznych unoszenie i obniżanie mostkowych końców żeber i mostka w płaszczyźnie strzałkowej b) „ruchy rączki do wiadra” – żebra VII–X płaskie powierzchnie stawowe guzków i dołków możliwe wyłącznie niewielkie ruchy ślizgowe unoszenie i obniżanie bocznych części żeber w płaszczyźnie poprzecznej

mm. zębate tylne (serratus post. mm.) a) m. zębaty tylny górny (serratus post. sup. m.) » funkcja: unosi cztery górne żebra i mostek, zwiększając wymiar przednio-tylny klatki piersiowej + propriocepcja » unerwienie: nn. międzyżebrowe 2–5 b) m. zębaty tylny dolny (serratus post. inf. m.) » funkcja: obniża dolne żebra, zapobiegając ich pociąganiu ku górze przez przeponę + propriocepcja » unerwienie: gałęzie brzuszne nn. rdzeniowych T9–T12

stawy mostkowo-żebrowe żebra I – chrząstkozrost mostkowo-żebrowy żebra I (synchondrosis of 1st rib) – połączenie chrząstek żebrowych pierwszej pary żeber z rękojeścią mostka za pomocą chrząstki włóknistej żebra II–VII – stawy maziowe » powierzchnie stawowe pokryte chrząstką włóknistą » więzadła mostkowo-żebrowe promieniste (radiate sternocostal ligaments) · przednie i tylne zgrubienia torebek stawowych · ich przedłużenia rozciągają się na przednią i tylną powierzchnię mostka, tworząc błony mostka

mm. dźwigacze żeber (levatores costarum mm.) dwanaście wachlarzowatych mięśni unoszących żebra funkcja: proces oddychania + ruchomość kręgosłupa + propriocepcja unerwienie: gałęzie grzbietowe nn. rdzeniowych C8–T11 mm. międzyżebrowe (intercostal mm.) – wypełniają jednoimienne przestrzenie unerwienie: nn. międzyżebrowe a) mm. międzyżebrowe zewnętrzne (external intercostal mm.) – 11 par » od leżących z tyłu guzków żeber do połączeń żebrowochrząstkowych od strony przedniej » błona międzyżebrowa zewnętrzna – zastępuje mięśnie między chrząstkami » kontynuacja ku dołowi: mm. skośne zewnętrzne brzucha » funkcja: działają głównie podczas wdechu b) mm. międzyżebrowe wewnętrzne (internal intercostal mm.) – 11 par » ich włókna krzyżują się pod kątem prostym z zewnętrznymi » od dna bruzdy żebra do górnego brzegu żebra poniżej » dzielą się na części: · międzykostne – funkcja: wydech · międzychrzęstne – funkcja: wdech » kontynuacje: · ku tyłowi: błona międzyżebrowa wewnętrzna · ku dołowi: mięśnie skośne wewnętrzne brzucha c) mm. międzyżebrowe najgłębsze (innermost intercostal mm.) » między nimi a wewnętrznymi znajduje się warstwa nerwów i naczyń międzyżebrowych » łączą wewnętrzne powierzchnie sąsiadujących żeber » funkcja: jak wewnętrznych mm. podżebrowe (subcostal mm.) duża zmienność kształtów i wielkości, zwykle cienkie płaty mięśniowe od wewnętrznych powierzchni kątów żeber do wewnętrznych powierzchni drugich lub trzecich żeber poniżej łączą się z mięśniami międzyżebrowymi wewnętrznymi unerwienie: nn. międzyżebrowe mm. poprzeczne klatki piersiowej (transversus thoracis mm.) prawy i lewy 4–5 pasm mięśniowych rozchodzących się promieniście w kierunku górno-bocznym od tylnej powierzchni dolnej części mostka kontynuacja ku dołowi: mięśnie poprzeczne brzucha funkcje: wydech + propriocepcja unerwienie: nn. międzyżebrowe

m. piersiowy większy (pectoralis major m.) wielki mięsień kształtu wachlarzowatego funkcja: » obie głowy: przywodzenie i rotowanie do wewnątrz kości ramiennej + pociąganie łopatki do przodu i do dołu » głowa obojczykowa: zginanie kości ramiennej » głowa mostkowo-żebrowa: prostowanie kości ramiennej przyczepy » początkowy: · głowa obojczykowa (clavicular head) – powierzchnia przednia przyśrodkowej połowy obojczyka · głowa mostkowo-żebrowa (sternocostal head) – powierzchnia przednia mostka, sześciu górnych chrząstek żebrowych i rozcięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha » końcowy: warga boczna bruzdy międzyguzkowej kości ramiennej unerwienie: n. piersiowy boczny i przyśrodkowy + » głowa obojczykowa: C5, C6 » głowa mostkowo-żebrowa: C7, C8, T1 m. zębaty przedni (serratus ant. m.) pokrywa boczną powierzchnię klatki piersiowej i buduje ścianę przyśrodkową jamy pachowej funkcja: wysuwanie łopatki i utrzymanie jej przy ścianie klatki piersiowej + obrót łopatki przyczepy » początkowy: powierzchnie zewnętrzne bocznych części żeber I–IX » końcowy: powierzchnia przednia brzegu przyśrodkowego łopatki unerwienie: n. piersiowy długi (C5, C6, C7)

płuca (lungs) opłucna (pleura) worek opłucnej (pleural sac) – pokrywa oba płuca; złożony z warstw: a) opłucna płucna/trzewna (visceral pleura) · szczelnie okrywa płuca · wnika w szczelinę skośną i poziomą płuca · wnęka płuca (hilum of the lung) – miejsce połączenia obu blaszek i wychodzenia korzenia płuca z miąższu płuca b) jama opłucnej (pleural cavity) – przestrzeń potencjalna zawierająca płyn surowiczy (serous fluid) · nawilża powierzchnie opłucnych → umożliwia gładkie ślizganie się względem siebie · napięcie powierzchniowe → przyleganie powierzchni płuc do ścian klatki piersiowej → rozprężanie płuc w trakcie zwiększania objętości jamy klatki piersiowej c) opłucna ścienna (parietal pleura) – grubsza; przylega do ścian klatki piersiowej, śródpiersia i przepony; dzieli się na 4 części: · część żebrowa (costal part of the parietal pleura/costal pleura) dotyka mostka, żeber, chrząstek żebrowych, mięśni i błon międzyżebrowych oraz kręgów powięź wewnątrzpiersiowa (endothoracic fascia) – oddziela część żebrową od wewnętrznej ściany klatki piersiowej · część śródpiersiowa (mediastinal part of the parietal pleura/mediastinal pleura) przyśrodkowa granica jam płucnych we wnęce płuca przechodzi w opłucną płucną · część przeponowa (diaphragmatic part of the parietal pleura/diaphragmatic pleura) powięź przeponowo-opłucnowa – cienka i elastyczna część powięzi wewnątrzpiersiowej łącząca opłucną przeponową i mięśnie przepony · część szyjna/osklepek opłucnej (cervical pleura/pleural cupula) pokrywa szczyt płuca – część wychodzącą na szyję błona nadopłucnowa/powięź Sibsona (suprapleural membrane/Sibson’s fascia) – włóknista wypustka powięzi wewnątrzpiersiowej wzmacniająca osklepek linie graniczne – linie, w których opłucna ścienna zmienia swoje położenie, przechodząc z jednej ściany jamy opłucnej na drugą zachyłki (recesses) – powstają, bo w trakcie wdechu płuca nie wypełniają całkowicie jam płucnych » zachyłek żebrowo-przeponowy (costodiaphragmatic recess) · po jednym dookoła każdego płuca · między opłucną żebrową a opłucną przeponową » zachyłki żebrowo-śródpiersiowe (costomediastinal recesses) – po dwa w każdym płucu, gdzie opłucna żebrowa łączy się z opłucną śródpiersiową · przedni – za mostkiem · tylny – przy powierzchni bocznej kręgosłupa

części płuca szczyt (apex) – wystaje powyżej poziomu żebra I na podstawę szyi podstawa (base) – wklęsła powierzchnia na kopule przepony powierzchnie: a) żebrowa (costal surface of the lung) – duża, gładka, wypukła; przylega do opłucnej żebrowej b) śródpiersiowa (mediastinal surface of the lung) – wklęsła; wyciski: na obu płucach: wycisk tchawiczny (tracheal area) wycisk żebra I (groove for 1st rib) wycisk przełykowy – na prawym na środku, na lewym na dole i na górze (area for esophagus) wycisk sercowy (cardiac impression) – większy na lewym płucu na prawym:

na lewym:

bruzda dla ż. ramienno-głowowej prawej (groove for right brachiocephalic v.)

bruzda dla t. podobojczykowej lewej (groove for left subclavian a.)

bruzda dla łuku ż. nieparzystej (groove for arch of azygos v.)

bruzda dla łuku aorty (groove for arch of aorta)

bruzda dla ż. głównej górnej (groove for superior vena cava)

bruzda dla aorty zstępującej (groove for descending aorta)

bruzda dla ż. głównej dolnej (groove for inferior vena cava)

c)

płuco prawe większe i cięższe, ale krótsze i szersze oskrzele główne prawe dzieli się na oskrzele nadtętnicze (supraarterial bronchus) i oskrzele podtętnicze (subarterial bronchus) szczelina skośna prawa (right oblique fissure) i szczelina pozioma (horizontal fissure) dzielą płuco prawe na 3 płaty: a) górny (sup. lobe) b) środkowy (middle lobe) c) dolny (inf. lobe) płuco lewe dwa płaty (lobes) przedzielone szczeliną skośną lewą (left oblique fissure) a) górny (sup. lobe) b) dolny (inf. lobe) wcięcie sercowe (cardiac notch) – na brzegu przednim; obejmuje przednio-dolną część płata górnego języczek (lingula) » najniższa przednia część płata górnego w postaci cienkiej, wydłużonej i schodzącej poniżej wcięcia sercowego wypustki » w trakcie wdechu i wydechu języczek wsuwa się i wysuwa do zachyłka żebrowo-śródpiersiowego

przeponowa (diaphragmatic surface of the lung) – podstawa płuca · wklęsła – bardziej na powierzchni prawego płuca ze względu na wątrobę · boczno-tylne ograniczenie: cienki, ostry brzeg dolny – wpukla się do zachyłka żebrowo-przeponowego opłucnej

brzegi: a) przedni (ant. border of the lung) – w miejscu przejścia powierzchni żebrowej w powierzchnię śródpiersiową b) dolny (inf. border of the lung) – otacza powierzchnię przeponową, odgraniczając ją od żebrowej i śródpiersiowej c) tylny (post. border of the lung) – w miejscu połączenia tylnych części powierzchni żebrowej i śródpiersiowej; wypełnia zagłębienie między ścianą klatki piersiowej a częścią piersiową kręgosłupa → szeroki i zaokrąglony korzenie płuc (roots of the lungs) – łączą płuca ze śródpiersiem; zawierają oskrzela, tętnice płucne, żyły płucne górne i dolne, sploty płucne i węzły chłonne oskrzelowo-płucne wnęka płuca (hilum of the lung) – zawiera struktury korzenia płuca krezka płuca (pleural sleeve/mesopneumonium) – kołnierz otaczający korzeń płuca utworzony przez miejsce połączenia opłucnej płucnej z opłucną ścienną więzadło płucne (pulmonary ligament) » kontynuacja krezki płuca » oddziela płuco i śródpiersie, tuż przed przełykiem

PRZÓD

WNĘKA PŁUCA PRAWEGO

oskrzele nadtętnicze

t. płucna

prawa

TYŁ

WNĘKA PŁUCA LEWEGO

PRZÓD

t. płucna

lewa Pulmonary arteries

oskrzele główne lewe oskrzele

podtętnicze

ż. płucna

górna prawa

ż. płucna

dolna prawa

ż. płucna

górna lewa ż. płucna

dolna lewa

drzewo tchawiczo-oskrzelowe (tracheobronchial tree) – bierze początek w krtani 1) tchawica (trachea) – „pień drzewa” » ściana zbudowana z hialinowych/szklistych chrząstek o kształcie podkowy/litery C – tylna powierzchnia jest płaska » bieg: po przedniej powierzchni przełyku, skręca nieco w prawo » koniec: na wysokości płaszczyzny poprzecznej klatki piersiowej/kąta mostka dzieli się na dwa oskrzela główne · rozdwojenie tchawicy (bifurcation of the trachea) · ostroga tchawicy (tracheal carina) 2) oskrzela główne (main/principal bronchi) – wnikają do wnęki płuca, gdzie dzielą się dychotomicznie a) oskrzele główne prawe (right main/principal bronchus) – szersze, krótsze, biegnie bardziej pionowo b) oskrzele główne lewe (left main/principal bronchus) – biegnie: · w kierunku dolno-bocznym: pod łukiem aorty · do przodu: od przełyku i aorty piersiowej 3) oskrzela płatowe (lobar/secondary bronchi) – 3 prawe i 2 lewe 4) oskrzela segmentowe (segmental/tertiary bronchi) – zaopatrują segmenty oskrzelowo-płucne (bronchopulmonary segments) » piramidowate podjednostki płata płucnego » 18–20 w obu płucach; zwykle prawe zawiera 10, a lewe 8–10 » przegrody międzysegmentowe – oddzielają sąsiednie segmenty » krew przypływa tętnicą segmentową, a odpływa żyłą międzysegmentową 5) oskrzeliki przewodzące (conducting bronchioles) » 20–25 odgałęzień od każdego oskrzela segmentowego » w ścianach nie mają już tkanki chrzęstnej » brak gruczołów i pęcherzyków płucnych → wyłącznie transportują powietrze 6) oskrzeliki końcowe (terminal bronchioles) – najmniejsze oskrzeliki przewodzące 7) oskrzeliki oddechowe (respiratory bronchioles) – po kilka od każdego oskrzelika końcowego; tworzą pęcherzyki płucne (pulmonary alveoli, poj. alveolus) » cienkościenne uwypuklenie oskrzelików oddechowych » podstawowa jednostka strukturalna płuc, w której zachodzi wymiana gazowa » otwierają się do wspólnych przestrzeni » składają się z: · przewodzików pęcherzykowych (alveolar ducts) – po 2–11 od każdego oskrzelika oddechowego · woreczków pęcherzykowych (alveolar sacs) – po 5–6 od każdego przewodziku

szczytowy tylny przedni boczny przyśrodkowy górny podstawny przedni podstawny przyśrodkowy podstawny boczny podstawny tylny

języczkowy

górny języczkowy

dolny

unaczynienie płuc a) czynnościowe – polega na utlenowaniu krwi 1) tt. płucne prawa i lewa (right and left pulmonary aa.) · odgałęziają się od pnia płucnego na wysokości kąta mostka · wchodzą w skład odpowiedniego korzenia płuca 2) tt. płatowe (lobar aa.) · w obu płucach: tt. płatowa górna – odgałęzia się jako pierwsza jeszcze przed wejściem do wnęki; unaczynia płat górny · w płucu prawym: t. pośrednia – dzieli się na: t. płatowa środkowa t. płatowa dolna prawa · w płucu lewym: t. płatowa dolna lewa 3) tt. segmentowe (segmental aa.) – zaopatrują odpowiednie segmenty oskrzelowo-płucne 4) żż. płucne górna i dolna (sup. and inf. pulmonary vv.) · żż. segmentowe → żż. płatowe → żż. płucne · w płucu prawym: ż. płata środkowego (middle lobe vein) – uchodzi do ż. płucnej górnej prawej · uchodzą do nich małe żyły dostarczające słabo utlenowaną krew z obiegu odżywczego w płucach tętnice są sparowane z oskrzelami (biegną z przodu), a żyły biegną niezależnie, między segmentami oskrzelowo-płucnymi b) odżywcze – polega na odżywieniu struktur płuc tt. oskrzelowe (bronchial aa.) · unaczyniają: korzeń płuca, miąższ płucny, opłucną płucną (ścienna przez tętnice ściany klatki piersiowej) · biegną po tylnej ścianie oskrzeli oraz oskrzelików i oddają gałęzie unaczyniające górną część przełyku · koniec: zespalają się z gałęziami tt. płucnych w ścianach oskrzelików i opłucnej płucnej · tt. oskrzelowe lewe – 2: górna i dolna; odgałęziają się od aorty piersiowej · t. oskrzelowa prawa – 1; odgałęzia się od aorty piersiowej, jednej z górnych tt. międzyżebrowych tylnych prawych lub pnia wspólnego z t. oskrzelową górną lewą żż. oskrzelowe (bronchial vv.) · zbierają krew z: tt. oskrzelowych – niewielką część z okolicy wnękowej, bo reszta wpada do żż. płucnych żż. przełykowych · ż. oskrzelowa prawa – uchodzi do ż. nieparzystej · ż. oskrzelowa lewa – uchodzi do ż. nieparzystej krótkiej dodatkowej lub międzyżebrowej górnej lewej

unaczynienie chłonne splot chłonny podopłucnowy (subpleural lymphatic plexus) » powierzchowny, pod opłucną trzewną » zbiera chłonkę z: opłucnej płucnej i tkanki płucnej » uchodzi do: węzłów chłonnych oskrzelowo-płucnych/wnękowych (bronchopulmonary/hilar lymph nodes) – leżą we wnęce płuca splot chłonny oskrzelowo-płucny (bronchopulmonary lymphatic plexus) » głęboki, w błonie podśluzowej oskrzeli i tkance łącznej » zbiera chłonkę z: korzenia płuca » uchodzi do: 1) węzłów chłonnych płucnych (pulmonary lymph nodes) – wzdłuż oskrzeli płatowych 2) węzłów chłonnych oskrzelowo-płucnych węzły chłonne oskrzelowo-płucne → węzły chłonne tchawiczooskrzelowe (tracheobronchial lymph nodes) » górne leżą powyżej rozdwojenia tchawicy, a dolne – poniżej » chłonka z płuca prawego jest odprowadzana przez struktury po stronie prawej, a z lewego: · z płata górnego – przez struktury z lewej strony · z płata dolnego – przez struktury z prawej strony (węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe górne prawe) pnie oskrzelowo-śródpiersiowe (bronchomediastinal trunks) – 2 » główne pnie chłonne zbierające chłonkę z klatki piersiowej » ujście: zwykle do odpowiednich kątów żylnych (połączenia ż. podobojczykowej i ż. szyjnej wewnętrznej), ale czasem: a) prawy – często łączy się z dwoma innymi pniami, tworząc przewód chłonny prawy b) lewy – uchodzi do przewodu piersiowego chłonka z opłucnej ściennej → węzły chłonne międzyżebrowe, przymostkowe, śródpiersiowe i przeponowe chłonka z osklepka → węzły chłonne pachowe sploty płucne (pulmonary plexuses) lokalizacja: przed i za korzeniami płuc [głównie za] a) włókna przywspółczulne » źródło włókien przedzwojowych: nn. X [nn. błędne] » zwoje przywspółczulne – w splotach płucnych lub wzdłuż gałęzi drzewa oskrzelowego » unerwiają: ruchowo mięśniówkę gładką oskrzeli [skurcz], mięśniówkę rozszerzającą naczynia krwionośne [wazodylatacja] oraz stymulują gruczoły w oskrzelach b) włókna współczulne » źródło włókien zazwojowych: zwoje przykręgowe pni współczulnych » hamują skurcz mięśniówki gładkiej oskrzeli, obkurczają naczynia płucne [wazokonstrykcja] i hamują wydzielanie gruczołów pęcherzykowych [pneumocyty typu II] c) włókna trzewne dośrodkowe (visceral afferents) » włókna ramienia dośrodkowego łuków odruchowych · towarzyszą nn. przywspółczulnym, a ich ciała komórkowe leżą w zwoju czuciowym n. błędnego · prowadzą informacje z: błony śluzowej oskrzeli (odruch kaszlowy), mięśniówki oskrzeli (wrażliwa na rozciąganie), tkanki łącznej międzypęcherzykowej (hamowanie ruchów oddechowych), tt. płucnych (baroreceptory), żż. płucnych (chemoreceptory) » włókna bólowe · z opłucnej ściennej i oskrzeli – z nn. współczulnymi → pnie współczulne → zwoje rdzeniowe górnych piersiowych nn. rdzeniowych · z tchawicy – drogą n. X → zwój czuciowy n. X

unerwienie klatki piersiowej unerwienie ścian klatki piersiowej – przez 12 par piersiowych nerwów rdzeniowych, które za otworem międzykręgowym dzielą się na gałęzie: grzbietowe/tylne – unerwiają stawy, mięśnie głębokie i skórę okolicy piersiowej grzbietu brzuszne/przednie » T12 → n. podżebrowy (subcostal n.) – biegnie pod żebrem XII » T1–T11 → nn. międzyżebrowe (intercostal nn.) a) typowe – 3–6 · bieg: 1) w powięzi wewnątrzpiersiowej – między opłucną ścienną a błoną międzyżebrową wewnętrzną 2) w okolicy kątów żeber wnikają między mm. międzyżebrowe wewnętrzne i najgłębsze + unerwiają te mięśnie 3) w bruździe żebra lub tuż pod nią [nad nerwem znajduje się kolejno: t. międzyżebrowa i ż. międzyżebrowa], gdzie są chronione przez brzegi dolne żeber 4) po wewnętrznej powierzchni m. międzyżebrowych wewnętrznych 5) koło mostka do przodu · gałęzie: łączące (rami communicantes) – łączą n. międzyżebrowy z pniem współczulnym poboczne (collateral branches) początek: na wysokości kątów żeber bieg: wzdłuż brzegu górnego żebra poniżej unerwiają: mm. międzyżebrowe i opłucną ścienną skórne boczne (lat. cutaneous branches) początek: w okolicy linii pachowej środkowej bieg: przebijają się przez mm. międzyżebrowe wewnętrzny i zewnętrzny → gałęzie przednie i tylne unerwiają: skórę bocznej części klatki piersiowej i brzucha skórne przednie (ant. cutaneous branches) początek: w linii przymostkowej bieg: przebijają mięśnie i błony w przestrzeniach międzyżebrowych → gałęzie boczne i przyśrodkowe unerwiają: skórę przedniej części klatki piersiowej i brzucha mięśniowe (muscular branches) – unerwiają: mm. międzyżebrowe, podżebrowe, poprzeczne klatki piersiowej, dźwigacze żeber, zębate tylne b) atypowe – 1–2, 7–11 · 1 – gałąź przednia dzieli się najpierw na: dużą część górną – tworzy splot ramienny małą część dolną – tworzy pierwszy n. międzyżebrowy – nie oddaje gałęzi skórnej przedniej i często też bocznej · 1–2 – biegną po wewnętrznej powierzchni żebra I i II [zamiast w bruździe żebra na dolnym brzegu] · 2 – jego gałąź skórna boczna = n. międzyżebrowo-ramienny (intercostobrachial n.) bieg: w linii pachowej środkowej → przebija m. zębaty przedni → jama pachowa → ramię unerwia dno jamy pachowej + łączy się z n. skórnym przyśrodkowym ramienia unerwiającym powierzchnię przyśrodkową i tylną ramienia · 7–11 – po oddaniu gałęzi skórnych bocznych krzyżują od tyłu łuk żebrowy → stają się nn. piersiowo-brzusznymi w ścianie przedniej jamy brzusznej → unerwiają skórę i mięśnie ścian jamy brzusznej gałęzie grzbietowe i gałęzie skórne boczne i przednie gałęzi brzusznych nn. rdzeniowych unerwiają pojedyncze dermatomy, a grupy mięśni przez nie unerwiane to miotomy

nerwy błędne [nn. X] (vagus nn.) – leżą przyśrodkowo i do tyłu względem nn. przeponowych n. błędny prawy (right vagus n.)

n. błędny lewy (left vagus n.)

początek: czaszka → w dół po szyi → ku tyłowi i do boku od tt. szyjnych wspólnych → wejście do śródpiersia górnego ku tyłowi od stawów mostkowo-obojczykowych i żż. ramienno-głowowych

krzyżuje od przodu t. podobojczykową prawą

przy lewym brzegu łuku aorty: biegnie ku tyłowi, rozchodząc się z n. przeponowym lewym – oddziela ich ż. międzyżebrowa górna lewa na wysokości dolnego brzegu łuku aorty: do przyśrodka

gałąź: n. krtaniowy wsteczny (recurrent laryngeal n.) prawy – zawija się od dołu na t. podobojczykowej prawej

lewy – owija się wokół dolnego brzegu łuku aorty

ku górze między tchawicą i przełykiem → unerwiają: krtań za ż. ramienno-głowową prawą, ż. główną górną i korzeniem płuca prawego

za korzeniem płuca lewego

dzieli się → splot płucny prawy i lewy (right and left pulmonary plexus) włókna skupiają się → dalej do przełyku dzieli się → splot nerwowy przełykowy (esophageal n. plexus) – zawiera włókna prawego i lewego n. błędnego dzieli się → gałęzie sercowe → splot sercowy nerwy przeponowe (phrenic nn.) – leżą bocznie i do przodu względem nn. błędnych unerwiają: » ruchowo i czuciowo: przeponę – większość gałęzi odchodzi na powierzchni dolnej przepony » czuciowo: osierdzie i opłucną śródpiersiową n. przeponowy prawy (right phrenic n.)

n. przeponowy lewy (left phrenic n.)

początek: między tt. podobojczykowymi i początkowymi odcinkami żż. ramienno-głowowych na prawo od ż. ramienno-głowowej prawej, ż. głównej górnej i osierdzia pokrywającego przedsionek prawy

ku dołowi między t. podobojczykową lewą a t. szyjną wspólną lewą krzyżuje powierzchnię lewą łuku aorty – do przodu od n. błędnego lewego, nad ż. międzyżebrową górną lewą

przed korzeniem płuca po prawej stronie ż. głównej dolnej

wzdłuż osierdzia włóknistego pokrywającego przedsionek lewy i komorę lewą przebija przeponę

w okolicy otworu ż. głównej dolnej

na lewo od osierdzia

unaczynienie ścian klatki piersiowej unaczynienie tętnicze ścian klatki piersiowej źródła: » aorta piersiowa → tt. międzyżebrowe tylne + tt. podżebrowe » tt. podobojczykowe → tt. piersiowe wewnętrzne + tt. międzyżebrowe najwyższe » tętnica pachowa → t. piersiowa górna i boczna tt. międzyżebrowe tylne (post. intercostal aa.) » odejścia w zależności od przestrzeni międzyżebrowej: a) I–II – od t. międzyżebrowej najwyższej (supreme intercostal a.), gałęzi pnia żebrowo-szyjnego, gałęzi t. podobojczykowej b) III–XI – od tylnej powierzchni aorty piersiowej; aorta delikatnie przesunięta w lewo → prawe są nieco dłuższe, bo krzyżują trzony kręgów » każda oddaje: · gałąź grzbietową – towarzyszy gałęzi tylnej nerwu, która unaczynia rdzeń kręgowy, kręgosłup oraz skórę i mięśnie grzbietu · gałąź poboczną – niewielka; krzyżuje przestrzeń międzyżebrową i biegnie wzdłuż brzegu górnego żebra » towarzyszą n. międzyżebrowemu w przestrzeni międzyżebrowej → w kącie żebra wnikają do bruzdy żebra między żyłę i n. międzyżebrowy » bieg: w powięzi wewnątrzpiersiowej → między m. międzyżebrowy najgłębszy i m. międzyżebrowy wewnętrzny » koniec: gałęzie końcowe, które łączą się z przednimi tt. podżebrowe (subcostal aa.) – gałęzie aorty piersiowej w przestrzeni podżebrowej; biegną wzdłuż brzegu dolnego żebra XII tt. piersiowe wewnętrzne (internal thoracic aa.) » odejście: na szyi od dolnej powierzchni początkowych odcinków tt. podobojczykowych » przebieg: wnikają do klatki piersiowej ku tyłowi od obojczyka i chrząstki żebrowej I → krzyżowane są przez n. przeponowy → ku dołowi po wewnętrznej powierzchni ściany klatki piersiowej, po bokach mostka » koniec: na wysokości VI przestrzeni międzyżebrowej, gdzie dzielą się na: · t. nabrzuszną górną · t. mięśniowo-przeponową (musculophrenic a.) » bezpośrednie gałęzie: tt. międzyżebrowe przednie tt. międzyżebrowe przednie (ant. intercostal aa.) » pary odchodzące w stronę boczną: · jedna t. biegnie wzdłuż dolnego brzegu żebra · druga t. biegnie wzdłuż górnego brzegu żebra » unaczyniają: · przednie części 9 górnych przestrzeni międzyżebrowych · mm. międzyżebrowe · wysyłają gałęzie do m. piersiowego większego, sutka i skóry » w zależności od przestrzeni międzyżebrowej: I–II – leżą w powięzi wewnątrzpiersiowej między opłucną ścienną a m. międzyżebrowym wewnętrznym III–VI – są odgraniczone od opłucnej zębami m. poprzecznego klatki piersiowej VII–IX – odchodzą od t. mięśniowo-przeponowej, gałęzi t. piersiowej wewnętrznej X–XI – brak; są one unaczyniane tylko przez tt. międzyżebrowe tylne i ich gałęzie poboczne

unaczynienie żylne ścian klatki piersiowej żż. międzyżebrowe (intercostal vv.) – leżą najwyżej w bruździe żebra a) żż. międzyżebrowe tylne (post. intercostal vv.) · po 11 z obu stron · dopływ: gałęzie grzbietowe – biegną razem z gałęzią grzbietową odpowiedniego n. rdzeniowego oraz ż. międzykręgową odprowadzającą krew ze splotów kręgowych związanych z kręgosłupem · w zależności od przestrzeni międzyżebrowej: I – uchodzą bezpośrednio do prawej lub lewej ż. ramienno-głowowej II–III – tworzą wspólny pień nazywany ż. międzyżebrową górną IV–XI – uchodzą do ż. nieparzystej lub ż. nieparzystej krótkiej, które dopływają do ż. głównej górnej b) żż. międzyżebrowe przednie (ant. intercostal vv.) · zespalają się z tylnymi · uchodzą do: żż. piersiowych wewnętrznych żż. podżebrowe (subcostal vv.) – pod XII żebrem; po jednej w obie strony żż. międzyżebrowe górne (sup. intercostal vv.) a) prawa – uchodzi do ż. nieparzystej, tuż przed jej ujściem do ż. głównej górnej b) lewa · przebieg: krzyżuje łuk aorty między n. błędnym i n. przeponowym · zespala się z ż. ramienno-głowową lewą i ż. nieparzystą krótką dodatkową · dopływy: żż. oskrzelowe lewe i ż. osierdziowo-przeponowa lewa żż. piersiowe wewnętrzne (internal thoracic vv.) – towarzyszą tt. piersiowym wewnętrznym

śródpiersie śródpiersie (mediastinum) opłucna śródpiersiowa – otacza śródpiersie zawiera wszystkie narządy i struktury jamy klatki piersiowej poza płucami: serce, tchawica, przełyk, grasica, węzły chłonne, części piersiowe dużych naczyń ograniczenia: » od góry: otwór górny klatki piersiowej » od dołu: przepona » od przodu: mostek i chrząstki żebrowe » od tyłu: trzony kręgów piersiowych podział: » śródpiersie górne (sup. mediastinum) » śródpiersie dolne (inf. mediastinum) – dzieli się na: · przednie (ant. mediastinum) · tylne (post. mediastinum) · środkowe (middle mediastinum) – osierdzie + serce krążenie (circulation) a) duże/systemowe/odżywcze (systemic circulation) – pętla z KL do PP 1) dobrze utlenowana krew w komorze lewej 2) aorta → tętnice krążenia systemowego 3) wymiana gazowa w sieci naczyń włosowatych ciała 4) żyły krążenia systemowego → żyły główna górna i dolna → przedsionek prawy b) małe/płucne/czynnościowe (pulmonary circulation) – pętla z KP do PL 1) słabo utlenowana krew w komorze prawej 2) pień płucny i tętnice płucne → płuca 3) wymiana gazowa w naczyniach włosowatych płuc 4) żyły płucne → przedsionek lewy

śródpiersie górne śródpiersie górne (sup. mediastinum) ograniczenia: » od góry: otwór górny klatki piersiowej » od dołu: płaszczyzna poprzeczna klatki piersiowej (transverse thoracic plane) – łączy kąt mostka i krążek międzykręgowy T4–T5 zawartość od przodu: grasica, żyły, tętnice, drogi oddechowe, przewód pokarmowy, naczynia chłonne grasica (thymus) gruczoł układu chłonnego ulegający inwolucji/stłuszczaniu po okresie pokwitania leży w dolnej części szyi i przedniej części śródpiersia górnego ograniczenia: » od przodu: rękojeść mostka » od tyłu: osierdzie włókniste unaczynienie tętnicze: » tt. międzyżebrowe przednie » gałęzie śródpiersiowe przednie tt. piersiowych wewnętrznych (ant. mediastinal branches of internal thoracic arteries) unaczynienie żylne – żż. grasicy uchodzące do: » żż. ramienno-głowowych » żż. piersiowych wewnętrznych » żż. tarczowych dolnych unaczynienie chłonne – naczynia chłonne uchodzące do węzłów chłonnych: przymostkowych, ramienno-głowowych, tchawiczooskrzelowych żyły śródpiersia górnego żż. ramienno-głowowe prawa i lewa (right and left brachiocephalic vv.) » zbierają krew od: żż. szyjnych wewnętrznych (internal jugular vv.) i żż. podobojczykowych (subclavian vv.), które łączą się za stawami mostkowo-obojczykowymi (sternoclavicular joints) – jest to miejsce kątów żylnych (venous angles) lewego i prawego » wpływają do: ż. głównej górnej, łącząc się na wysokości I prawej chrząstki żebrowej » lewa jest dwa razy dłuższa niż prawa, bo musi przejść na prawą stronę ciała, krzyżując główne gałęzie łuku aorty » krew z obszarów: głowa, szyja, kończyny górne ż. główna górna (superior vena cava – SVC) » początek: na wysokości I chrząstki żebrowej prawej, przez połączenie prawej i lewej ż. ramienno-głowowej » krew z obszaru: wszystko powyżej przepony [bez płuc i serca!] » uchodzi do: przedsionka prawego serca na wysokości III chrząstki żebrowej » lokalizacja a) górnej połowy: prawa część śródpiersia górnego do przodu i boku od: tchawicy do tyłu i boku od: aorty wstępującej b) dolnej połowy: śródpiersie środkowe na prawo od: aorty wstępującej do tyłu od: zatoki poprzecznej osierdzia łuk ż. nieparzystej (arch of the azygos vein) – przebieg podobnie do łuku aorty, ale po stronie prawej » uchodzi do ż. głównej górnej » w prawo od tchawicy » nad korzeniem płuca prawego

tętnice śródpiersia górnego aorta wstępująca (ascending aorta) » początek: ujście aorty na wysokości brzegu dolnego III lewej chrząstki żebrowej » średnica: 2,5 cm » gałęzie: tt. wieńcowe prawa i lewa – rozpoczynają się w zatokach aorty » biegnie w osierdziu → właściwie należy do śródpiersia środkowego, części śródpiersia dolnego łuk aorty (arch of the aorta/aortic arch) » początek: na wysokości kąta mostka [powyżej przyczepu osierdzia włóknistego] » bieg: ku tyłowi i na lewo, potem w dół za korzeniem płuca lewego, bocznie od kręgu T4 » więzadło tętnicze (ligamentum arteriosum) – łączy łuk aorty i t. płucną lewą; pozostałość po przewodzie tętniczym/Botalla (ductus arteriosus) » lokalizacja: · przed: t. płucną prawą i rozdwojeniem tchawicy · nad: korzeniem płuca lewego · na lewo od: tchawicy i przełyku » ku tyłowi od stawu mostkowo-żebrowego II lewego [brzeg dolny T4] przechodzi w: część piersiową aorty zstępującej/ aortę piersiową (thoracic part of descending aorta/thoracic aorta) » główne gałęzie łuku aorty: 1) pień ramienno-głowowy (brachiocephalic trunk) miejsce odejścia: za rękojeścią mostka, do przodu od tchawicy i do tyłu od żż. ramienno-głowowych bieg: ku górze i w prawo do prawego stawu mostkowo-obojczykowego, gdzie na prawo od tchawicy dzieli się na: a) t. podobojczykową prawą (right subclavian a.) b) t. szyjną wspólną prawą (right common carotid a.) 2) t. szyjna wspólna lewa (left common carotid a.) miejsce odejścia: za rękojeścią mostka, ku tyłowi i na lewo od pnia ramienno-głowowego bieg: ku górze i do przodu od tętnicy podobojczykowej lewej, z przodu tchawicy → z lewej strony tchawicy → za stawem mostkowo-obojczykowym lewym → szyja 3) t. podobojczykowa lewa (left subclavian a.) miejsce odejścia: tylna część łuku aorty, ku tyłowi od t. szyjnej wspólnej lewej bieg: na lewo od tchawicy i t. szyjnej wspólnej lewej → za stawem mostkowo-obojczykowym lewym → podstawa szyi nie oddaje żadnych gałęzi w śródpiersiu

przełyk (esophagus) włóknisto-mięśniowa rura od gardła do żołądka, spłaszczona w kierunku przednio-tylnym – powierzchnię przednią uciska korzeń płuca początek: wnika do śródpiersia górnego między tchawicą i kręgosłupem bieg: po przedniej powierzchni trzonów kręgów T1–T4 → nieco w lewo, ale łuk aorty spycha przełyk znów do płaszczyzny pośrodkowej → obok lewego przedsionka serca trzy zwężenia przez ucisk od: 1) łuku aorty – widoczne na zdjęciu w projekcji tylno-przedniej po połknięciu papki barytowej 2) oskrzela głównego lewego – w projekcji bocznej 3) przepony koniec: poniżej łuku aorty skręca znów w lewo [tu przylega do podstawy serca] aż do rozworu przełykowego (esophageal hiatus) przepony na wysokości T10

śródpiersie dolne śródpiersie dolne (inf. mediastinum) ograniczenia: » od góry: płaszczyzna poprzeczna klatki piersiowej » od dołu: przepona dzieli się na: a) śródpiersie tylne (post. mediastinum) – aorta piersiowa, przewód piersiowy, pnie chłonne, węzły chłonne śródpiersiowe tylne, żyła nieparzysta i nieparzysta krótka, przełyk, splot nerwowy przełykowy b) śródpiersie przednie (ant. mediastinum) c) śródpiersie środkowe (middle mediastinum) – osierdzie + serce aorta piersiowa (thoracic aorta) = część piersiowa aorty zstępującej (thoracic part of descending aorta) początek: kontynuacja łuku aorty od dolnego brzegu trzonu kręgu T4 przebieg: » na lewo od: trzonów kręgów T5–T12, przemieszczając się i spychając przełyk w lewo » za: korzeniem płuca lewego, osierdziem i przełykiem splot aortowy piersiowy (thoracic aortic plexus) – sieć włókien autonomicznych koniec: rozwór aortowy (aortic hiatus) » na wysokości dolnego brzegu trzonu kręgu T12 » od tego miejsca: aorta brzuszna » także, po prawej stronie, w rozworze: ż. nieparzysta i przewód piersiowy odgałęzienia: a) gałęzie trzewne [OOŚP] · płaszczyzny boczne – parzyste: tt. oskrzelowe (bronchial aa.) – biegną z drzewem oskrzelowym; unaczyniają oskrzela i opłucną płucną · płaszczyzna pośrodkowa – nieparzyste: gałęzie osierdziowe (pericardial branches) tt. śródpiersiowe (mediastinal aa.) – niewielkie; unaczyniają węzły chłonne śródpiersia tylnego tt. przełykowe (esophageal aa.) b) gałęzie ścienne: · płaszczyzna pośrodkowa: tt. przeponowe górne (sup. phrenic aa.) – parzyste; biegną po górno-bocznej powierzchni przepony, gdzie zespalają się z gałęziami tętnic: mięśniowo-przeponowych i osierdziowo-przeponowych · płaszczyzny tylno-boczne: parzyste tętnice segmentowe unaczyniające ściany jam ciała tt. międzyżebrowe tylne – 9 par [III–XI]; oddają gałęzie skórne boczne i przednie tt. podżebrowe – biegną poniżej przepony

unaczynienie chłonne śródpiersia tylnego przewód piersiowy (thoracic duct) – największe naczynie limfatyczne » leży na powierzchni przedniej trzonów kręgów T6–T12 » zbiera chłonkę z: kończyn dolnych, jamy miednicy, jamy brzusznej, kończyny górnej lewej, lewej połowy klatki piersiowej oraz lewej połowy głowy i szyi » początek: zbiornik mleczu (chyle cistern) – w jamie brzusznej » bieg: ku górze, przez rozwór aortowy przepony · po lewej: aorta piersiowa · po prawej: ż. nieparzysta · przed nim: przełyk; na wysokości T4–T6 skręca od niego w lewo · za nim: trzony kręgów » koralikowate zgrubienia – uwidocznione zastawki » dopływy: trzy pnie chłonne · szyjny · podobojczykowy · oskrzelowo-śródpiersiowy » koniec: kąt żylny lewy – miejsce połączenia ż. szyjnej wewnętrznej lewej z ż. podobojczykową lewą w ż. ramienno-głowową lewą węzły chłonne śródpiersiowe tylne (post. mediastinal lymph nodes) » lokalizacja: za osierdziem, obok przełyku i aorty piersiowej » funkcja: zbierają chłonkę z przełyku, tylnej części osierdzia i przepony oraz tylnych części środkowych przestrzeni międzyżebrowych » uchodzą do: przewodu chłonnego prawego lub przewodu piersiowego unaczynienie żylne śródpiersia tylnego – układ żż. nieparzystych (azygos system of vv.), które zbierają krew z grzbietu, ścian tułowia i narządów śródpiersia ż. nieparzysta (azygos v.) » zbiera krew z: tylnej ściany tułowia » zespala ż. główną górną z dolną » bieg: ku górze wzdłuż prawego brzegu kręgów T5–T12 → zatacza łuk nad korzeniem płuca prawego → uchodzi do ż. głównej górnej » dopływy: · ż. międzyżebrowe tylne prawe · sploty żylne kręgowe – zbierają krew z grzbietu, kręgów i struktur kanału kręgowego · OOŚP: żż. oskrzelowe, żż. osierdziowe, żż. śródpiersiowe, żż. przełykowe ż. nieparzysta krótka (hemi-azygos v.) » początek: po stronie lewej przez połączenie ż. podżebrowej lewej i ż. lędźwiowej wstępującej lewej » bieg: ku górze do T9, po lewej stronie kręgosłupa, za aortą piersiową → przechodzi na prawo, krzyżując od tyłu aortę, przewód piersiowy i przełyk » koniec: uchodzi do ż. nieparzystej » dopływy: trzy dolne żż. międzyżebrowe tylne lewe, żż. przełykowe dolne, żż. śródpiersiowe ż. nieparzysta krótka dodatkowa (accessory hemi-azygos v.) » początek: koniec przyśrodkowy IV lub V przestrzeni międzyżebrowej » bieg: ku dołowi po lewej stronie kręgów T5–T8 → krzyżuje od tyłu aortę piersiową i przewód piersiowy » czasem zespala się z ż. międzyżebrową górną lewą » koniec: uchodzi do ż. nieparzystej; rzadziej łączy się z ż. nieparzystą krótką » dopływy: żż. zbierające krew z przestrzeni międzyżebrowych IV–VIII i żż. oskrzelowe lewe

śródpiersie środkowe

serce (heart)

osierdzie (pericardium) układ włóknisto-surowiczych błon pokrywających serce i początkowe odcinki dużych naczyń położenie: na wysokości III, IV i V żebra składa się z dwóch worków: a) osierdzie włókniste (fibrous pericardium) · od góry: łączy się z przydanką dużych naczyń i blaszką przedtchawiczą powięzi głębokiej szyi · od przodu: z powierzchnią tylną mostka przez więzadła mostkowo-osierdziowe (sternopericardial ligaments) · od tyłu: przymocowane do struktur śródpiersia tylnego za pomocą luźnej tkanki łącznej · od dołu: do środka ścięgnistego przepony przez więzadło przeponowo-osierdziowe (pericardiacophrenic ligament) b) osierdzie surowicze (serous pericardium) – pojedyncza warstwa komórek nabłonka surowiczego pokrywającego wewnętrzną powierzchnię osierdzia włóknistego i zewnętrzną powierzchnię serca · blaszka ścienna (parietal layer) – zrośnięta z osierdziem włóknistym · jama osierdzia (pericardial cavity) – przestrzeń potencjalna zawierająca płyn surowiczy zatoka poprzeczna osierdzia (transverse pericardial sinus) – do tyłu od aorty i pnia płucnego, do przodu od przedsionków serca; powstaje w wyniku zbliżenia się końca tętniczego do końca żylnego serca pierwotnego zatoka skośna osierdzia (oblique pericardial sinus) – ślepo zakończony (cul-de-sac) zachyłek między prawymi i lewymi żż. płucnymi oraz ż. główną dolną do tyłu od tylnej ściany lewego przedsionka · blaszka trzewna/nasierdzie (visceral layer/epicardium) najbardziej zewnętrzna z trzech warstw tworzących ścianę serca łączy się z blaszką ścienną w miejscach: wyjścia aorty i pnia płucnego z komór serca oraz ujścia żyły głównej górnej, dolnej i żył płucnych do przedsionków serca unaczynienie tętnicze » t. piersiowa wewnętrzna → · t. osierdziowo-przeponowa (pericardiacophrenic a.) – najważniejsza gałąź; bieg: razem z n. przeponowym · t. mięśniowo-przeponowa (musculophrenic a.) – gałąź końcowa » aorta → · tt. wieńcowe – unaczyniają: tylko blaszkę trzewną osierdzia surowiczego · tt. oskrzelowe · tt. przełykowe · tt. przeponowe górne unaczynienie żylne » żż. osierdziowo-przeponowe – dopływy żż. ramienno-głowowych lub żż. piersiowych wewnętrznych » układ żż. nieparzystych unerwienie » czuciowo: nn. przeponowe [C3–C5] » nn. X » współczulnie: pnie współczulne – unerwiają naczynia osierdzia

serce (heart) pompa ssąco-tłocząca nieco większa od zaciśniętej pięści od przodu lub tyłu ma kształt trapezoidu cykl pracy serca (cardiac cycle) – synchroniczna praca dwóch przedsionkowo-komorowych pomp » faza rozkurczu (diastole) – wydłużanie i napełnianie się komór » faza skurczu (systole) – skrócenie i opróżnienie komór tony serca (heart sounds) – skutek gwałtownego zamykania się zastawek » ton I („lab”) – krew z przedsionków do komór » ton II („dab”) – wypychanie krwi z komór ściana serca a) wsierdzie (endocardium) – wyściela wnętrze serca i zastawki b) śródsierdzie · mięsień sercowy (myocardium) – gruba warstwa zbudowana ze spiralnie ułożonych włókiem mięśnia sercowego; · szkielet serca (fibrous skeleton of the heart) miejsce przyczepu mięśni i płatków zastawek utrzymuje stałą wielkość ujść zastawek → nie pękają izolator elektryczny → mięśniówka komór i przedsionków kurczy się niezależnie od siebie elementy łącznotkankowe: część błoniasta przegrody międzykomorowej 4 zastawki (valves) 4 pierścienie włókniste (fibrous rings) trójkąty włókniste (fibrous trigones) · układ bodźcoprzewodzący serca [ze zmodyfikowanej tkanki mięśniowej] c) nasierdzie (epicardium) – blaszka trzewna osierdzia surowiczego bruzda wieńcowa (coronary sulcus/atrioventricular groove) – oddziela przedsionki od komór na powierzchni zewnętrznej serca bruzdy międzykomorowe (interventricular sulci/grooves) – przednia i tylna; oddzielają komory a) przednia – zawiera gałąź międzykomorową przednią i ż. wielką serca b) tylna – zawiera gałąź międzykomorową tylną i ż. średnią serca koniuszek serca (apex of the heart) – dolno-boczna część komory lewej » leży ku tyłowi od V lewej przestrzeni międzyżebrowej » nie zmienia położenia w trakcie pracy serca » uderzenie koniuszkowe (apex beat) – w tym miejscu najgłośniej słychać zamykanie się zastawki mitralnej podstawa serca (base of the heart) – tylna część serca » utworzona głównie przez przedsionek lewy, trochę też prawy » skierowana ku tyłowi, w stronę trzonów T6–T9 » ograniczenia: u góry rozdwojenie pnia płucnego, u dołu zatoka wieńcowa powierzchnie serca » przednia/mostkowo-żebrowa (ant./sternocostal surface) – głównie komora prawa » dolna/przeponowa (inf./diaphragmatic surface) – głównie komora lewa, też prawa; związana ze środkiem ścięgnistym przepony » płucna prawa (right pulmonary surface) – przedsionek prawy » płucna lewa (left pulmonary surface) – komora lewa; formuje wycisk sercowy na płucu lewym brzegi serca » prawy (right border) – nieco wypukły; przedsionek prawy » dolny (inf. border) – biegnie poziomo; gł. komora prawa, też lewa » lewy (left border) – biegnie skośnie, prawie pionowo, gł. komora lewa, też część uszka lewego » górny (sup. border) – przedsionki prawy i lewy wraz z uszkami; dolna granica zatoki poprzecznej osierdzia

żyła główna górna łuk aorty tętnica płucna lewa

przedsionek lewy przedsionek prawy

żyła płucna zastawka pnia płucnego

zastawka trójdzielna

komora prawa żyła główna dolna

zastawka dwudzielna zastawka aorty

komora lewa

przedsionek prawy (right atrium) otrzymuje słabo utlenowaną krew z: » żyły głównej górnej » żyły głównej dolnej » zatoki wieńcowej ściana przednia: uszko prawe (right auricle) – stożkowaty zachyłek uwypuklający się ze ściany przedsionka prawego jak kieszonka → umożliwia zwiększanie pojemności przedsionka wnętrze: » zatoka żył głównych (sinus venarum) – gładkościenna; uchodzą tu żyły zbierające słabo utlenowaną krew: · żyła główna górna (sup. vena cava) – do górnej części przedsionka na wysokości III chrząstki żebrowej prawej · żyła główna dolna (inf. vena cava) – do dolnej części przedsionka na wysokości V chrząstki żebrowej prawej · zatoka wieńcowa (coronary sinus) – między ujściem przedsionkowo-komorowym prawym a ujściem żyły głównej dolnej » część właściwa przedsionka – pokryta mięśniami grzebieniastymi (pectinate mm.) » ściana dolna: ujście przedsionkowo-komorowe prawe granicę między częścią zatokową a właściwą wyznacza: » na zewnątrz: bruzda graniczna (terminal groove) » wewnątrz: grzebień graniczny (terminal crest) – pionowy dół owalny (oval fossa) – na przegrodzie międzyprzedsionkowej (interatrial septum); pozostałość po obecnym w życiu płodowym otworze owalnym (oval foramen) i jego zastawce

komora prawa (right ventricle) stożek tętniczy prawy (conus arteriosus/infundibulum) – górne zwężenie » doprowadza krew do pnia płucnego (pulmonary trunk), który dzieli się na tętnice płucne prawą i lewą na wysokości krążka międzykręgowego T5–T6 » zastawka pnia płucnego (pulmonary valve) – 3 półksiężycowate (semilunar) płatki: prawy, lewy i przedni; u szczytu stożka tętniczego, na wysokości III lewej chrząstki żebrowej beleczki mięśniowe (trabeculae carneae) – nieregularne wyniesienia mięśniówki we wnętrzu komory grzebień nadkomorowy (supraventricular crest) – gruby wał mięśniówki oddzielający drogę przepływu krwi, która skręca o 140° » droga napływu krwi – pokryta beleczkami mięśniowymi » droga odpływu krwi – gładkościenny stożek tętniczy ujście przedsionkowo-komorowe prawe (right atrioventricular orifice) » za trzonem mostka, na wysokości IV i V przestrzeni międzyżebrowej » jest otoczone pierścieniem włóknistym – częścią szkieletu serca » zastawka trójdzielna/przedsionkowo-komorowa prawa (tricuspid/right atrioventricular valve) · płatki (cusps) – przedni, tylny i przegrodowy; przyczepione do pierścienia włóknistego · struny ścięgniste (tendinous cords) – łączą: powierzchnie komorowe wolnych brzegów płatków szczyty mięśni brodawkowatych » mięśnie brodawkowate (papillary mm.) – stożkowate wypustki · zaczynają się kurczyć wcześniej niż mięśniówka komory → przyciągają płatki zastawki w swoją stronę · każdy odpowiada za ruch dwóch płatków → płatki nie rozdzielają i nie wywijają się · są trzy: wyrasta z

wysyła struny do płatków

uwagi

przedni (ant. papillary m.)

ściany przedniej

przedniego i tylnego

największy i najgrubszy

tylny (post. papillary m.)

ściany dolnej

przegrodowego i tylnego

średni, czasem podzielony

przegrodowy (septal papillary m.)

przegrody międzykomorowej

przegrodowego i przedniego

najmniejszy

nazwa

ściana

lewy przedsionek

prawe ujście [żylne] przedsionkowo-komorowe z zastawką trójdzielną

prawy przedsionek

dolna

lewe ujście [żylne] przedsionkowo-komorowe z zastawką dwudzielną

uszko prawe

przednia

uszko lewe

ujście ż. głównej dolnej [w prawym górnym rogu] i ujście zatoki wieńcowej [w rogu między ścianą tylną, przyśrodkową i dolną]

tylna

ujście 2 żż. płucnych dolnych

ujście ż. głównej górnej

górna

ujście 2 żż. płucnych górnych

grzebień graniczny i otworki żył

boczna

otworki żył

dół owalny

przyśrodkowa

pozostałość otworu owalnego

przegroda międzykomorowa (interventricular septum) » gruba, skośnie położona ściana » wypukła w prawo ze względu na ciśnienie w komorze lewej » części: a) część mięśniowa (muscular part of the interventricular septum) – znacznie większa; ma grubość ściany komory lewej b) część błoniasta (membranous part of the interventricular septum) niewielka, cienkościenna, górno-tylna w połowie długości, po prawej stronie: przyczep płatka przegrodowego zastawki trójdzielnej przegroda przedsionkowo-komorowa – część powyżej przyczepu płatka – oddziela przedsionek prawy i komorę lewą beleczka przegrodowo-brzeżna (septomarginal trabecula/moderator band) » biegnie poprzecznie przez komorę prawą » łączy dolną część przegrody międzykomorowej i podstawę mięśnia brodawkowatego przedniego » zawiera włókna odnogi prawej pęczka przedsionkowokomorowego, należącego do układu bodźcoprzewodzącego serca → skrócony czas przewodnictwa + koordynacja skurczu mięśnia brodawkowatego przedniego

przedsionek lewy (left atrium) uchodzą do niego w części gładkościennej dwie pary prawych i lewych żył płucnych (pulmonary vv.) uszko lewe (left auricle) » ma ściany pokryte mięśniami grzebieniastymi » tworzy część górną lewego brzegu serca, która pokrywa początkowy odcinek pnia płucnego półksiężycowate zagłębienie – wskazuje miejsce położenia dna dołu owalnego otoczonego sierpem przegrody – pozostałością zastawki dołu owalnego ściana nieco grubsza niż w przedsionku prawym ujście przedsionkowo-komorowe lewe komora lewa (left ventricle) tworzy koniuszek serca (apex of the heart) 2–3 razy grubsze ściany niż w komorze prawej siatka beleczek mięśniowych – bardziej rozwinięta niż w prawej jama komory stożkowata, dłuższa niż prawej stożek tętniczy lewy/przedsionek aorty (left conus arteriosus/aortic vestibule) – gładkościenna droga odpływu w górno-przedniej części komory prowadząca do ujścia i zastawki aorty zastawka mitralna/dwudzielna (mitral/bicuspid valve) » leży w ujściu przedsionkowo-komorowym lewym, za mostkiem, na wysokości IV chrząstki żebrowej » 2 płatki [przedni i tylny] + 2 mm. brodawkowate [przedni i tylny – każdy wysyła struny do obu płatków] » strumień krwi zmienia kierunek wokół płatka przedniego zastawki mitralnej: dwukrotnie pod kątem prostym = 180° ujście aorty (aortic orifice) » znajduje się po prawej, w części górno-tylnej komory, w płaszczyźnie skośnej za lewym brzegiem mostka na wysokości III przestrzeni międzyżebrowej » otoczone pierścieniem włóknistym aorty » zastawka aorty (aortic valve) – zawiera 3 płatki półksiężycowate (semilunar): prawy, lewy i tylny » aorta wstępująca – powyżej ujścia zastawki tętnicze zastawka pnia płucnego i zastawka aorty (pulmonary and aortic valves) mają po 3 płatki półksiężycowate (semilunar cusps) » powierzchnia tętnicza jest wklęsła » brak strun ścięgnistych » obłączki (lunulae) – zgrubiałe miejsca przy styku końców płatków » grudka (nodule) – jeszcze bardziej zgrubiały kanciasty wierzchołek brzegu wolnego płatka zatoki – poszerzenia tętnic bezpośrednio nad zastawkami tętniczymi » obecna w nich krew zapobiega przyklejaniu się płatków do ściany tętnicy » wyróżniamy: a) zatoki aorty (aortic sinuses) prawa (right aortic sinus) – rozpoczyna się tętnica wieńcowa prawa lewa (left aortic sinus) – tętnica wieńcowa lewa tylna/niewieńcowa (post. aortic sinus) b) zatoki pnia płucnego (pulmonary sinuses) zastawki żylne/przedsionkowo-komorowe prawa – trójdzielna lewa – dwudzielna/mitralna

unaczynienie i unerwienie serca unaczynienie tętnicze serca tętnice wieńcowe – pierwsza para gałęzi aorty, tuż nad zastawką aorty a) prawa t. wieńcowa (right coronary a. – RCA) – biegnie po prawej stronie pnia płucnego, w bruździe wieńcowej · gałęzie: od początkowego odcinka: gałąź węzła zatokowoprzedsionkowego (sinu-atrial nodal branch) – biegnie ku górze od tego węzła od bruzdy wieńcowej: gałąź brzeżna prawa (right marginal branch) – unaczynia prawy brzeg serca; kieruje się do koniuszka serca, ale tam nie dochodzi wciąż w bruździe wieńcowej, po skręcie w lewo w kierunku powierzchni przeponowej serca, od miejsca krzyża serca (crux of the heart) – skrzyżowania przegrody międzykomorowej i międzyprzedsionkowej na tylnej powierzchni: gałąź węzła przedsionkowo-komorowego (atrioventricular nodal branch) – unaczynia ten węzeł u ⅔ osób: od bruzdy międzykomorowej tylnej: gałąź międzykomorowa tylna/ potocznie: t. zstępująca tylna (post. interventricular branch/informal: post. descending a. – PDA) – unaczynia ściany sąsiadujących komór i oddaje przeszywające przegrodę międzykomorową gałęzie przegrodowe tylne końcowy odcinek, wciąż w bruździe wieńcowej: gałąź komorowa lewa – zaopatruje powierzchnię przeponową serca · unaczynia: przedsionek prawy i większość komory prawej powierzchnię przeponową komory lewej tylną ⅓ przegrody międzykomorowej węzły zatokowo-przedsionkowy (w 60%) i przedsionkowo-komorowy (w 80%)

b)

lewa t. wieńcowa (left coronary a. – LCA) – biegnie między uszkiem lewym a lewym brzegiem pnia płucnego do bruzdy wieńcowej · w miejscu połączenia bruzd wieńcowej i międzykomorowej przedniej dzieli się na dwie główne gałęzie: a) gałąź międzykomorowa przednia/pot. t. zstępująca przednia lewa (ant. interventricular branch/informal: left ant. descending a.) biegnie w bruździe międzykomorowej przedniej do koniuszka serca, gdzie zawija się wokół niego i zespala z gałęzią międzykomorową tylną (P) unaczynia ściany sąsiadujących komór oraz przednie ⅔ przegrody międzykomorowej przez gałęzie przegrodowe przednie czasem: oddaje gałąź boczną/tętnicę przekątną – zstępuje po przedniej powierzchni serca b) gałąź okalająca tętnicy wieńcowej lewej (circumflex branch of the left coronary a.) biegnie dalej w bruździe wieńcowej, do tylnej powierzchni serca oddaje: gałąź brzeżną lewą (left marginal branch) – przebiega wzdłuż lewego brzegu serca, unaczynia komorę lewą u 60%: kończy się na powierzchni tylnej serca, w bruździe wieńcowej, przed dojściem do krzyża serca u 30%: kontynuacja biegnie w bruździe międzykomorowej tylnej lub równolegle · unaczynia: przedsionek lewy i większość komory lewej część komory prawej przednie ⅔ przegrody międzykomorowej wraz z pęczkiem przedsionkowo-komorowym węzeł zatokowo-przedsionkowy (w 40%) zmienność tętnic wieńcowych » u 67%: dominacja prawej tętnicy wieńcowej » u 15%: dominacja lewej tętnicy wieńcowej – gałąź międzykomorowa tylna odchodzi od gałęzi okalającej » u 18%: kodominacja tętnic wieńcowych – gałęzie obu tętnic wieńcowych docierają do krzyża serca i oddają gałęzie biegnące albo w samej bruździe międzykomorowej tylnej, albo do niej równolegle » rzadko: występuje tylko jedna tętnica wieńcowa lub gałąź okalająca bierze początek z prawej zatoki aorty » u 4%: dodatkowe tętnice wieńcowe

unaczynienie żylne serca odpływ głównie żyłami uchodzącymi do zatoki wieńcowej + częściowo przez żyły uchodzące bezpośrednio do przedsionka prawego zatoka wieńcowa (coronary sinus) – główna żyła serca; szerokie naczynie biegnące w części tylnej bruzdy wieńcowej ze strony lewej na prawą, zbierając krew: a) od strony lewej z: ż. wielkiej serca/ż. międzykomorowa przednia (great cardiac v.) – główny dopływ żylny zatoki wieńcowej · odprowadza krew z obszaru unaczynionego przez tętnicę wieńcową lewą · rozpoczyna się: na koniuszku serca, gdzie towarzyszy gałęzi międzykomorowej przedniej tętnicy wieńcowej lewej · po dotarciu do bruzdy wieńcowej: kieruje się na lewo i okrąża serce, towarzysząc gałęzi okalającej tętnicy wieńcowej lewej · jej dopływ: ż. skośna przedsionka lewego/ż. Marshalla (oblique v. of the left atrium) – biegnie na ścianie przedsionka lewego; wraz z ż. wielką serca tworzy początek zatoki wieńcowej b) od strony prawej zbierana jest krew z obszaru unaczynienia prawej tętnicy wieńcowej od: · ż. średniej serca/ż. międzykomorowa tylna (middle cardiac v.) – towarzyszy gałęzi międzykomorowej tylnej · ż. małej serca (small cardiac v.) – towarzyszy gałęzi brzeżnej prawej tętnicy wieńcowej prawej c) także od: ż. tylnej komory lewej i ż. brzeżnej lewej żż. nieuchodzące do zatoki wieńcowej » żż. przednie serca (ant. cardiac vv.) · rozpoczynają się: na przedniej powierzchni komory prawej · przecinają bruzdę wieńcową · uchodzą: bezpośrednio do przedsionka prawego, rzadziej do ż. małej serca » żż. najmniejsze serca (the smallest cardiac vv.) · początek: w sieci naczyń włosowatych w mięśniu serca · uchodzą: bezpośrednio do jam serca (gł. przedsionków)

unaczynienie chłonne serca 1) naczynia chłonne mięśnia sercowego i tkanki łącznej podwsierdziowej 2) sploty chłonne podnasierdziowe (subepicardial lymphatic plexus) 3) naczynia chłonne biegnące w kierunku bruzdy wieńcowej, towarzyszące tętnicom wieńcowym 4) naczynia chłonne serca – połączenia poprzednich naczyń; wstępują między pniem płucnym i przedsionkiem lewym 5) węzły chłonne tchawiczo-oskrzelowe dolne (inf. tracheobronchial lymph nodes) – prawostronne ujście naczyń chłonnych serca

układ bodźcoprzewodzący serca (conducting system of heart) 1) węzeł zatokowo-przedsionkowy (sinu-atrial/SA node) » lokalizacja: pod nasierdziem, w przednio-bocznej ścianie przedsionka prawego w miejscu połączenia z żyłą główną górną, obok górnego końca bruzdy granicznej » budowa: niewielka ilość wyspecjalizowanych włókien mięśnia sercowego + tkanka łączna włóknista » funkcja: rozrusznik serca (pacemaker of the heart) – inicjuje i reguluje impulsy wywołujące skurcze mięśnia sercowego » droga impulsu: przez włókna mięśniowe obu przedsionków » unaczynienie: gałąź węzła zatokowo-przedsionkowego » układ autonomiczny modyfikuje częstość akcji serca (heart rate – HR): część współczulna zwiększa HR, a część przywspółczulna hamuje i przywraca spoczynkowy rytm 2) węzeł przedsionkowo-komorowy (atrioventricular/AV node) » lokalizacja: tylno-dolna część przegrody międzyprzedsionkowej, obok ujścia zatoki wieńcowej » budowa: mniejszy od węzła SA » droga impulsu: · dociera tu po ścianach prawego przedsionka · przekazuje do pęczka Hisa » unaczynienie: gałąź węzła przedsionkowo-komorowego 3) pęczek przedsionkowo-komorowy/Hisa (atrioventricular/AV bundle) » jedyna droga łącząca mięśniówkę przedsionków i komór » przebieg: przebija szkielet serca → biegnie po prawej stronie części błoniastej przegrody międzykomorowej » odnogi: prawa i lewa · powstają w miejscu połączenia części błoniastej i mięśniowej przegrody międzykomorowej · biegną podwsierdziowo po obu stronach przegrody · dzielą się na włókna podwsierdziowe/Purkiniego (subendocardial branches/Purkinje fibers) – rozprzestrzeniają się w ścianach komór · prawa – pobudza mięśniówkę przegrody międzykomorowej + za pomocą beleczki przegrodowo-brzeżnej: mięsień brodawkowaty i mięśniówkę komory prawej · lewa – dłuższa; dzieli się na 6 mniejszych pęczków, które dzielą się na włókna podwsierdziowe pobudzające przegrodę międzykomorową, przedni i tylny mięsień brodawkowaty i mięśniówkę komory lewej » unaczynienie: gałęzie przegrodowe gałęzi międzykomorowej przedniej

unerwienie serca – splot sercowy (cardiac plexus) lokalizacja – w kilku miejscach: » powierzchnia przednia rozdwojenia tchawicy » ku tyłowi od aorty wstępującej i rozdwojenia pnia płucnego anatomicznie dzieli się na części: a) powierzchowną – między miejscem rozgałęzienia pnia płucnego i łukiem aorty b) głęboką – między łukiem aorty i żż. płucnymi bieg gałęzi splotu: razem z tt. wieńcowymi [głównie do węzła zatokowo-przedsionkowego] unerwienie współczulne » źródło włókien: jądra pośrednio-boczne w rogach bocznych istoty szarej na wysokości T1–T5–6 → zwoje przykręgowe szyjnej i górnej piersiowej części pnia współczulnego → nn. trzewne sercowo-płucne » efekt: · chronotropowy dodatni: wzrost częstości akcji serca · dromotropowy dodatni: przyspieszenie przewodzenia impulsów w układzie bodźcoprzewodzącym · inotropowy dodatni: zwiększenie siły skurczu mięśniówki · wzrost przepływu krwi przez naczynia wieńcowe » typ receptorów: β2 [reagują na hormony nadnercza] unerwienie przywspółczulne » źródło włókien: nn. X → zwoje sercowe w ścianach przedsionków, przegrodzie międzykomorowej w pobliżu węzła zatokowo-przedsionkowego i przedsionkowo-komorowego oraz wzdłuż tt. wieńcowych » efekt: · zmniejszenie częstości akcji serca · zmniejszenie siły skurczu mięśnia sercowego · hamuje rozkurcz tt. wieńcowych » typ receptorów: muskarynowe [reagują na acetylocholinę]

gruczoły piersiowe, pot. sutki (mammary glands/breasts) przekształcone gruczoły potowe położone w tkance podskórnej; pokrywają mm. piersiowy większy i mniejszy części: » brodawka gruczołu piersiowego (nipple) – najbardziej wystająca » otoczka brodawki gruczołu piersiowego (areola mammae) – ciemno zabarwiona obwódka u kobiet rozwija się tkanka gruczołowa, a u mężczyzn nie u kobiet loża gruczołu piersiowego » w poziomie: od brzegu bocznego mostka do linii pachowej środkowej; w pionie: od II do VI żebra » budowa: · ⅔ – powięź piersiowa pokrywająca m. piersiowy większy · ⅓ – powięź pokrywająca m. zębaty przedni » przestrzeń zasutkowa (retromammary space) – przestrzeń potencjalna między gruczołem piersiowym a powięzią piersiową → ruchomość tych warstw względem siebie » wyrostek pachowy/ogon Spence’a (axillary process) – tkanka gruczołowa wzdłuż dolno-bocznego brzegu m. piersiowego większego w stronę jamy pachowej więzadła wieszadłowe gruczołu piersiowego/więzadła Coopera (suspensory ligaments of breasts) – troczki skórne przytwierdzające gruczoły piersiowe do skóry przewody mleczne (lactiferous ducts) – oddają 15–20 płacików gruczołów piersiowych (lobules of the mammary gland), które tworzą miąższ (parenchyma) gruczołu piersiowego zatoka mleczna (lactiferous sinus) – rozszerzenie przewodu w pobliżu otoczki brodawki gruczołu piersiowego; gromadzi kroplę mleka brodawka gruczołu piersiowego (nipple) – zbudowana z mięśniówki gładkiej stożkowata lub cylindryczna wypukłość w środku otoczki z bruzdą na wierzchu – ujściem przewodów mlecznych zaopatrzenie gruczołów piersiowych a) unaczynienie tętnicze » gałęzie gruczołów piersiowych przyśrodkowe tt. przeszywających (medial mammary branches of perforating branches) » gałęzie międzyżebrowe przednie t. piersiowej wewnętrznej, gałęzi t. podobojczykowej » t. piersiowa boczna i t. piersiowo-barkowa – gałęzie t. pachowej » tt. międzyżebrowe tylne w przestrzeniach międzyżebrowych II–IV b) unaczynienie żylne: żż. gruczołu piersiowego – uchodzą do ż. pachowej lub ż. piersiowej wewnętrznej c) unaczynienie chłonne » chłonka z brodawki, otoczki brodawki i płacików tkanki gruczołowej → splot limfatyczny podotoczkowy (subareolar lymphatic plexus) · ¾ (z kwadrantów bocznych) → węzły chłonne pachowe → węzły chłonne pod- i nadobojczykowe → pień podobojczykowy · pozostała ¼ w zależności od kwadrantów: przyśrodkowe → węzły chłonne przymostkowe → pień chłonny oskrzelowo-śródpiersiowy dolne → węzły chłonne przeponowe dolne [należą do brzucha] » chłonka z pozostałej części skóry → węzły chłonne pachowe, szyjne głębokie dolne i podobojczykowe po tej samej stronie lub węzły chłonne przymostkowe po obu stronach d) unerwienie: gałęzie przednie i boczne nn. międzyżebrowych IV–VI

czaszka (cranium) czaszka (cranium/informal: skull) – szkielet głowy położenie anatomiczne czaszki – dolny brzeg oczodołu i górny brzeg otworu i przewodu słuchowego zewnętrznego leżą w jednej, poziomej płaszczyźnie oczodołowo-przewodowej/Frankfurcka części: a) mózgoczaszka (neurocranium) · puszka kostna zawierająca: mózgowie i otaczające je opony + początkowe odcinki nerwów czaszkowych + naczynia zaopatrujące mózgowie · 8 kości: 4 nieparzyste, pośrodkowo: czołowa (frontal), sitowa (ethmoidal), klinowa (sphenoidal), potyliczna (occipital) 2 parzyste, położone bocznie: skroniowe (temporal) i ciemieniowe (parietal) · części: sklepienie (calvaria/skullcap) – dach podobny do kopuły utworzony przez kości płaskie: czołowa (frontal), ciemieniowe (parietal), potyliczna (occipital) podstawa czaszki (cranial base/basicranium) – utworzona przez kości nieregularne ze znaczną częścią płaską: klinowa (sphenoidal) i skroniowa (temporal) b) twarzoczaszka (viscerocranium) – przednia część czaszki · 15 nieregularnych kości: 3 nieparzyste, w linii pośrodkowej: żuchwa (mandible), sitowa (ethmoid) [należy do obu czaszek, ale większa część do twarzoczaszki], lemiesz (vomer) 6 parzystych: łzowe (lacrimal), szczękowe (maxillae), jarzmowe (zygomatic), podniebienne (palatine), nosowe (nasal), małżowin nosowych dolnych (inf. nasal conchae) szczęka (maxilla) i żuchwa (mandible) stanowią miejsce osadzenia zębów powierzchnia górna czaszki (sup. [vertical] aspect of cranium) wyniosłości ciemieniowe (parietal eminences) – ograniczenia od tyłu i boku wyniosłości czołowe (frontal eminences) – u niektórych; nadają sklepieniu kwadratowy wygląd szwy: » wieńcowy (coronal suture) – oddziela kość czołową od kości ciemieniowych » strzałkowy (saggital suture) – rozdziela kości ciemieniowe » węgłowy (lambdoid suture) – rozdziela kości ciemieniowe i skroniowe od kości potylicznej bregma – przecięcie szwów: wieńcowego (coronal suture) i strzałkowego (saggital suture); miejsce ciemiączka przedniego (ant. fontanelle) u dziecka vertex – najwyżej położony punkt sklepienia czaszki; obok szwu strzałkowego (saggital suture) otwór ciemieniowy (parietal foramen) – niewielki, niestały otwór w części tylnej kości ciemieniowej w pobliżu szwu strzałkowego; czasem parzysty otwory ciemieniowe wypustowe (parietal emissary foramina) – biegną: żż. wypustowe (emissary vv.) łączące żyły skalpu głowy z zatokami żylnymi opony twardej

ściana przednia/twarzowa czaszki (ant. aspect of cranium) kość czołowa (frontal bone) » części kości czołowej: · łuskowa (squamous part) – szkielet czoła; łączy się u dołu z kośćmi nosowymi i jarzmowymi · granica: brzeg nadoczodołowy (supraorbital margin) · oczodołowa (orbital part) – łączy się z kośćmi: łzową, sitową, klinową; ściana górna oczodołu i dół przedni czaszki » szew czołowy (frontal suture) – dzieli kości czołowe u płodu » szew metopiczny (metopic suture) – pozostałość u dorosłych widoczna w linii pośrodkowej gładzizny (glabella) – gładkiej, lekko zagłębionej powierzchni, wciśniętej między łuki brwiowe » łuk brwiowy (superciliary arch) – nad brzegiem nadoczodołowym; uwypukla się do boku od gładzizny; większy u mężczyzn » nasion (nasus) – w miejscu połączenia kości czołowej i nosowych oraz szwów: czołowo-nosowego (frontonasal suture) i międzynosowego (internasal suture) » otwór/wcięcie nadoczodołowe (supraorbital foramen/notch) – biegną: nerw i naczynia nadoczodołowe » szczeliny oczodołowe górna i dolna (sup. and inf. orbital fissures) kości jarzmowe/dawniej: policzkowe (zygomatic bones) » łączą się z kośćmi: czołową, klinową, skroniowymi, szczęką » współtworzą: · brzegi/ograniczenia przednio-boczne oczodołów · boczne i dolne ściany oczodołów » brzeg podoczodołowy (infraorbital margin) – większa część » otwór jarzmowo-twarzowy (zygomaticofacial foramen) – leży w bocznej części kości jarzmowej okolica nosa » kości nosowe (nasal bones) » otwór gruszkowaty (piriform aperture) – poniżej kości nosowych » jama nosowa (nasal cavity) – części prawa i lewa » kostna przegroda nosa (bony nasal septum) – składa się z: · części górnej: blaszka pionowa kości sitowej (perpendicular plate of ethmoidal bone) · części dolnej: lemiesz (vomer) – większa część przegrody » małżowina nosowa dolna (inf. nasal concha) – osobna kość » małżowina nosowa środkowa (middle nasal concha) – część sitowej kości szczęki (maxillae) – tworzą szczękę górną » wyrostki zębodołowe (alveolar processes) – mają zębodoły (alveoli) i stanowią kość nośną dla zębów szczęki (maxillary teeth) » szew międzyszczękowy (intermaxillary suture) – łączy kości szczęki w płaszczyźnie pośrodkowej » brzeg podoczodołowy (infraorbital margin) – przyśrodkowa część » otwór podoczodołowy (infraorbital foramen) – biegną: nerw i naczynia podoczodołowe żuchwa (mandible) – kształt litery U » wyrostki zębodołowe dla zębów żuchwy (mandibular teeth) » części: · pozioma: trzon (body) · pionowa: gałąź (ramus) – łączy się z kością skroniową stawem skroniowo-żuchwowym (temporomandibular joint) » wyrostek dziobiasty (coronoid process) – prawy i lewy » otwory bródkowe (mental foramina) – na wysokości drugich dolnych zębów przedtrzonowych; biegną: nerwy i naczynia bródkowe » guzowatość bródkowa (mental protuberance) – tworzy uwypuklenie bródki; wyniosłość leżąca poniżej spojenia żuchwy » guzki bródkowe (mental tubercles) – lewy i prawy; najniżej » spojenie żuchwy (mandibular symphysis) – miejsce zrośnięcia dwóch części dziecięcej żuchwy » otwory żuchwy (mandibular foramina) – na tylnej powierzchni gałęzi

ściana boczna czaszki (lat. aspect of cranium) a) mózgoczaszka: » dół skroniowy (temporal fossa) · ograniczenia: od góry i od tyłu: kresy skroniowe górna i dolna (sup. and inf. temporal lines) od przodu: kości czołowa i jarzmowa od dołu: łuk jarzmowy · pterion – w przedniej części dołu skroniowego, 3–4 cm do góry od środka łuku jarzmowego; kształt litery H; zespala kości: czołową, ciemieniową, skrzydło większe kości klinowej i skroniową » asterion – połączenie szwów: ciemieniowo-sutkowego (parietomastoid suture), potyliczno-sutkowego (occipitomastoid suture) i węgłowego (lambdoid suture) » szew łuskowy (squamous suture) – między kością ciemieniową i kością skroniową » otwór przewodu słuchowego zewnętrznego (external acoustic/auditory meatus opening/pore) – wejście do przewodu słuchowego zewnętrznego, który prowadzi do błony bębenkowej » wyrostek sutkowaty (mastoid process) kości skroniowej – do tyłu i do dołu od przewodu słuchowego zewnętrznego; miejsce przyczepu mięśni; od wewnątrz: wcięcie sutkowe (mastoid notch) » wyrostek rylcowaty (styloid process) kości skroniowej – do przodu i do przyśrodka od wyrostka sutkowatego; cienki, w kształcie igły b) twarzoczaszka » dół podskroniowy (infratemporal fossa) – przestrzeń o nieregularnym kształcie; do dołu i w głąb od łuku jarzmowego i żuchwy oraz do tyłu od szczęki » grzebień podskroniowy (infratemporal crest) – między kością skroniową a skrzydłem większym kości klinowej » łuk jarzmowy (zygomatic arch) · zrośnięcie wyrostków: skroniowego kości jarzmowej (temporal process of the zygomatic bone) jarzmowego kości skroniowej (zygomatic process of the temporal bone) · jego górne ograniczenie to dolna granica półkuli mózgu · guzek stawowy (articular tubercle) ściana tylna/potyliczna czaszki (post./occipital aspect of cranium) potylica (occiput) » lambda – połączenie szwów: strzałkowego (saggital suture) i węgłowego (lambdoid suture); czasem wyczuwalny jako zagłębienie; miejsce ciemiączka tylnego (post. fontanelle) u dzieci » kości szwu (sutural bones) – dodatkowe kości w obrębie punktu lambda lub w sąsiedztwie wyrostka sutkowatego » guzowatość potyliczna zewnętrzna (external occipital protuberance) – wyczuwalna palpacyjnie w linii pośrodkowej; u kobiet czasem niewielka » inion – zakończenie guzowatości potylicznej zewnętrznej » grzebień potyliczny zewnętrzny (external occipital crest) – od guzowatości potylicznej zewnętrznej w kierunku otworu wielkiego » kresa karkowa · górna (sup. nuchal line) – górna granica szyi; rozciąga się bocznie w obie strony od guzowatości potylicznej zewnętrznej · dolna (inf. nuchal line) – mniej wyraźna » części kości potylicznej: · łuskowa (squamous part of the occipital bone) · podstawna (basilar part of occipital bone/basiocciput) części sutkowe kości skroniowych (mastoid parts of the temporal bones)

powierzchnia zewnętrzna podstawy czaszki (external surface of cranial base) × łuki zębodołowe szczęki (alveolar arches of the maxillae) × podniebienie twarde/kostne (hard/bony palate) · z przodu: wyrostki podniebienne szczęki (palatine processes of the maxillae) · z tyłu: blaszki poziome kości podniebiennych (horizontal plates of the palatine bones) » kolec nosowy tylny (post. nasal spine) – wolny, tylny koniec podniebienia twardego w linii pośrodkowej » kolec nosowy przedni (ant. nasal spine) – wyrostek dolnego brzegu otworu gruszkowatego » otwór przysieczny (incisive foramen) – do tyłu od pierwszych siekaczy; zagłębienie w podniebieniu twardym; kanał przysieczny (incisive canal) – parzysty lub nieparzysty; biegną: prawy i lewy nn. nosowo-podniebienne » otwory podniebienne większe i mniejsze (greater and lesser palatine foramina) – z tyłu; większy do przodu od mniejszego » nozdrza tylne (post. choanae) – dwa duże otwory powyżej tylnej krawędzi podniebienia kostnego » lemiesz (vomer) – płaska, nieparzysta, trapezowata kość; tworzy większą część przegrody kostnej nosa; oddziela nozdrza tylne × kość klinowa (sphenoid bone) » nieparzysta, nieregularna, wciśnięta między kości czołową, skroniową i potyliczną » zbudowana z trzonu i trzech par wyrostków: · skrzydła większe (greater wings) – dolne; powierzchnie: ⋅ na zewnątrz: oczodołowe, skroniowe, podskroniowe ⋅ wewnątrz: mózgowe · skrzydła mniejsze (lesser wings) – górne · wyrostki skrzydłowate (pterygoid processes) ⋅ składają się z blaszek: bocznej i przyśrodkowej (lat. and medial pterygoid plates) ⋅ haczyk skrzydłowy (pterygoid hamulus) – zakończenie blaszki przyśrodkowej ⋅ dół łódkowaty (scaphoid fossa) – między blaszkami » kolec klinowy (spine of sphenoidal bone) – do przodu i przyśrodka od wyrostka rylcowatego » bruzda dla części chrzęstnej trąbki słuchowej (groove for the cartilaginous part of the pharyngotympanic/auditory tube) · przyśrodkowo od kolca klinowego · do dołu od połączenia skrzydła większego kości klinowej i części skalistej kości skroniowej × kość skroniowa (temporal bone) » część skalista kości skroniowej (petrous part of the temporal bone) » dół żuchwy (mandibular fossa) – zagłębienie w części łuskowej kości skroniowej (squamous part of the temporal bone); przy zamkniętych ustach jest w nim wyrostek kłykciowy żuchwy (mandibular condyle) » kanał t. szyjnej wewnętrznej (carotid canal) – z przodu od otworu szyjnego » otwór rylcowo-sutkowy (stylomastoid foramen) – do tyłu od podstawy wyrostka rylcowatego; biegną: n. twarzowy (n. VII) i t. rylcowo-sutkowa × kość potyliczna (occipital bone) » cztery części dookoła otworu wielkiego (foramen magnum), przez który przechodzą: rdzeń kręgowy i opony, tt. kręgowe + tt. rdzeniowe (przednia i tylne) i gałąź rdzeniowa n. dodatkowego » kłykcie potyliczne (occipital condyles) – dwie wyniosłości łączące czaszkę z kręgosłupem [powierzchniami stawowymi górnymi C1] » otwór szyjny (jugular foramen) – między kością potyliczną a częścią skalistą kości skroniowej; biegną: ż. szyjna wewnętrzna i nn. IX–XI » guzek gardłowy (pharyngeal tubercle) – na części podstawnej » bruzda t. potylicznej (groove for occipital a.) – prawa i lewa

powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki (internal surface of cranial base) × ściana dolna jamy czaszki (cranial cavity) w kształcie misy a) dół przedni czaszki (ant. cranial fossa) – położony najwyżej, najpłytszy » zawiera płaty czołowe półkul mózgu » zbudowany z: · z przodu: kość czołowa (frontal bone) · w środku: kość sitowa (ethmoidal bone) · z tyłu: trzon i skrzydła mniejsze kości klinowej » części oczodołowe kości czołowej (orbital parts of the frontal bone) · największa część dołu przedniego · budują ścianę górną oczodołu oraz wspierają płaty czołowe mózgu · wyciski zakrętów oczodołowych płatów czołowych – na powierzchni górnej ściany górnej oczodołu » grzebień czołowy (frontal crest) – pośrodkowo na kości czołowej » otwór ślepy (foramen cecum) – u podstawy grzebienia czołowego; w okresie prenatalnym biegną w nim naczynia; u 1% dorosłych: ż. wypustowa nosowa » grzebień koguci (crista galli) – ku górze od kości sitowej » blaszka sitowa kości sitowej (cribriform plate of ethmoidal bone) – po obu stronach grzebienia koguciego » otwory sitowe blaszki sitowej (cribriform foramina in cribriform plate) – biegną: nn. węchowe (nn. I) z nabłonka węchowego jamy nosowej do opuszki węchowej spoczywającej na tej blaszce » otwory sitowe (ethmoidal foramina) przedni i tylny – biegną: naczynia i nerwy o tej samej nazwie » kolec sitowy (ethmoidal spine) – zakończenie trzonu kości klinowej b) dół tylny czaszki (post. cranial fossa) – położony najniżej, najgłębszy, największy; mieści móżdżek, most i rdzeń przedłużony » granica dołu środkowego i dołu tylnego: · bocznie: brzeg górny części skalistej kości skroniowych (sup. border of the petrous part of the temporal bone) · pośrodkowo: grzbiet siodła (dorsum sellae) tureckiego » ściana przednio-boczna: części skaliste i sutkowe kości skroniowych » stok (clivus) – od grzbietu siodła w stronę otworu wielkiego » grzebień potyliczny wewnętrzny (internal occipital crest) – dzieli dół tylny na dwa doły móżdżku (cerebellar fossae) » guzowatość potyliczna wewnętrzna (internal occipital protuberance) – zakończenie grzebienia potylicznego wewnętrznego; leży w miejscu spływu zatok (confluence of the sinuses) – połączenia zatok opony twardej » bruzda zatoki poprzecznej (groove for transverse sinus) » bruzda zatoki esowatej (groove for sigmoid sinus) » bruzda zatoki strzałkowej górnej (groove for sup. saggital sinus) » bruzda zatoki skalistej górnej (groove for sup. petrosal sinus) – po szczycie; bruzda zatoki skalistej dolnej (groove for inf. petrosal sinus) – w szczelinie skalisto-potylicznej (petro-occipital fissure) » otwór szyjny (jugular foramen) – u podstawy części skalistej kości skroniowej; biegną: · nerwy czaszkowe: językowo-gardłowy (IX), błędny (X), dodatkowy (XI) · opuszka górna ż. szyjnej wewnętrznej · zatoka skalista dolna i esowata · gałęzie oponowe: t. gardłowej wstępującej i t. potylicznej » przewód słuchowy wewnętrzny (internal acoustic/auditory meatus) – do przodu i do góry od otworu szyjnego » kanał n. podjęzykowego (hypoglossal canal) – do góry od brzegu przednio-bocznego otworu wielkiego; biegnie: n. XII » kanał kłykciowy (condylar canal) – biegnie: ż. wypustowa – z zatoki esowatej do żż. kręgowych szyi; do tyłu od kłykciów potylicznych » otwór sutkowy (mastoid foramen) – najbardziej z tyłu; biegną: ż. sutkowa wypustowa i gałęzie oponowe t. potylicznej

c)

dół środkowy czaszki (middle cranial fossa) – kształt motyla » granica dołu środkowego i dołu przedniego: grzebienie klinowe (sphenoidal crests) – utworzone przez ostre granice skrzydeł mniejszych kości klinowej, które zwisają z przodu i po bokach dołu » wyrostki pochyłe przednie (ant. clinoid processes) – przyśrodkowe zakończenia grzebieni klinowych » grzbiet kostny krawędzi klinowej (limbus of the sphenoidal bone) – buduje przednie ograniczenie biegnącej poziomo bruzdy skrzyżowania wzrokowego (prechiasmatic sulcus) – rozciąga się między prawym i lewym kanałem n. wzrokowego » kanały nn. wzrokowych (optic canals) – lewy i prawy · biegną: n. wzrokowy (II) i t. oczna » głębokie części boczne – chronią płaty skroniowe mózgu; złożone: · z przodu: ze skrzydeł większych kości klinowej (greater wings of sphenoidal bones) · w środku: z części łuskowych kości skroniowych (squamous parts of temporal bones) · z tyłu: z części skalistych kości skroniowych (petrous parts of temporal bones) » siodło tureckie (sella turcica) – górna część trzonu kości klinowej · ograniczenia: wyrostki pochyłe przednie i tylne (ant. and post. clinoid processes) · guzek/róg siodła (tuberculum sellae) – ograniczenie: ⋅ tylne bruzdy skrzyżowania wzrokowego ⋅ przednie dołu przysadki mózgowej · dół przysadki mózgowej (hypophysial fossa) ⋅ w dół po bokach: bruzda t. szyjnej (carotid groove) · grzbiet siodła (dorsum sellae) ⋅ kwadratowa płytka do góry od trzonu kości klinowej; ograniczenie tylne siodła tureckiego ⋅ wyrostki pochyłe tylne – przedłużenia grzbietu siodła ku górze i do boków » otwory w skrzydłach większych kości klinowych [półksiężyc]: · szczelina oczodołowa górna (sup. orbital fissure) ⋅ otwiera się: z przodu do oczodołu ⋅ biegną: żż. oczne, włókna współczulne i nerwy czaszkowe: oczny (V1), okoruchowy (III), bloczkowy (IV) i odwodzący (VI) · otwór okrągły (foramen rotundum) ⋅ otwiera się: do dołu skrzydłowo-podniebiennego [między kośćmi: klinową, szczękową, podniebienną] ⋅ biegnie: n. szczękowy (V2) · otwór owalny (foramen ovale) – duży ⋅ otwiera się: do dołu podskroniowego ⋅ biegną: n. żuchwowy (V3) i t. oponowa dodatkowa · otwór kolcowy (foramen spinosum) ⋅ otwiera się do dołu podskroniowego w pobliżu kolca klinowego ⋅ biegną: gałąź oponowa n. V3, t. oponowa środkowa, ż. oponowa środkowa » otwór poszarpany (foramen lacerum) – do tyłu i do boku od dołu przysadki mózgowej; u żywych zamknięty chrząstką; widoczny jedynie po macerowaniu · biegną: n. skalisty głęboki i małe naczynia oponowe » bruzda n. skalistego większego (groove for the greater petrosal n.) – do tyłu i do boku od otworu poszarpanego na powierzchni przednio-górnej części skalistej kości skroniowej · biegną: n. skalisty większy i gałąź skalista t. oponowej środkowej » bruzda n. skalistego mniejszego (groove for the lesser petrosal n.)

ściany jamy czaszki (walls of cranial cavity) grubość zależy od: » umiejscowienia – cieńsze tam, gdzie kości pokrywają mięśnie » płci – cieńsze u kobiet » wieku – cieńsze u dzieci i seniorów warstwy kości sklepienia czaszki: a) blaszka zewnętrzna istoty zbitej (external table of compact bone) b) śródkoście (diploë) – istota gąbczasta zawierająca u dorosłych szpik kostny czerwony i żż. wypustowe c) blaszka wewnętrzna istoty zbitej (internal table of compact bone) – cieńsza kości spneumatyzowane (pneumatized bones) – zawierają przestrzenie powietrzne (air spaces), by zmniejszyć swoją masę: czołowa (frontal), skroniowe (temporal), klinowa (sphenoidal), sitowa (ethmoidal) przypory (buttresses) – pogrubione części kości przenoszące siły między oczodołem i jamą nosową » przypory czołowo-nosowe (frontonasal buttresses) – od okolicy kłów między jamą nosową a oczodołem w kierunku części środkowej kości czołowej » łuk jarzmowy/przypora oczodołowa boczna brzeżna (zygomatic arch/lateral orbital margin buttress) – biegnie od obszaru zębów trzonowych do części bocznej kości czołowej i do kości skroniowej » przypory potyliczne (occipital buttresses) – przenoszą siły dochodzące z boku do otworu wielkiego i kręgosłupa » przypory czołowo-strzałkowe (frontosaggital buttresses) » płyty żwaczowe (masticatory plates)

otwory dołów czaszki i ich zawartość dół przedni czaszki otwór ślepy (foramen cecum)

1%: ż. wypustowa nosowa (nasal emissary v.)

otwory sitowe blaszki sitowej

aksony komórek węchowych nabłonka węchowego tworzące nn. węchowe [I] (axons of olfactory cells in olfactory

(cribriform foramina in cribriform plate)

otwory sitowe – przedni i tylny (ant. & post. ethmoidal foramina)

epithelium that form olfactory nn.)

naczynia i nerwy o tożsamej nazwie dół środkowy czaszki

kanały nerwu wzrokowego

nn. wzrokowe [II] i tt. oczne

szczelina oczodołowa górna

żż. oczne, włókna sympatyczne i nn. czaszkowe: okoruchowy [III], bloczkowy [IV], oczny [V1], odwodzący [VI]

(optic canals)

(sup. orbital fissure)

(optic nn. and ophthalmic aa.)

(ophthalmic vv., sympathetic fibers and cranial nn.: oculomotor, trochlear, ophthalmic, abducens)

otwór okrągły (foramen rotundum)

n. szczękowy [V2] (maxillary n.)

otwór owalny

n. żuchwowy [V3] i t. oponowa dodatkowa

otwór kolcowy

t. i ż. oponowa środkowa i gałąź oponowa n. V3

(foramen ovale)

(mandibular n. and accessory meningeal a.)

(foramen spinosum)

(middle meningeal a. and v. and meningeal branch of CN V3)

otwór poszarpany

n. skalisty głęboki i małe naczynia oponowe

bruzda/rozwór n. skalistego większego

n. skalisty większy i gałąź skalista t. oponowej środkowej

(foramen lacerum)

(groove/hiatus of greater petrosal n.)

(deep petrosal n. and small meningeal vessels)

(greater petrosal n. and petrosal branch of middle meningeal a.)

dół tylny czaszki otwór wielki

(foramen magnum)

otwór szyjny

(jugular foramen)

rdzeń kręgowy i opony, tt. kręgowe, n. dodatkowy [XI], żż. oponowe, tt. rdzeniowe przednia i tylne

(medulla and meninges, vertebral aa., CN XI, dural vv., ant. and post. spinal aa.)

opuszka górna ż. szyjnej wewnętrznej, zatoka skalista dolna i esowata, gałęzie oponowe t. gardłowej wstępującej i potylicznej oraz nn. czaszkowe: językowo-gardłowy [IX], błędny [X] i dodatkowy [XI]

(superior bulb of internal jugular v., inf. petrosal and sigmoid sinuses, meningeal branches of ascending pharyngeal a. and occipital a., CN: IX, X and XI)

kanał n. podjęzykowego

n. podjęzykowy [XII]

kanał kłykciowy

ż. wypustowa z zatoki esowatej do żż. kręgowych szyi

otwór sutkowy

ż. sutkowa wypustowa i gałęzie oponowe t. potylicznej (mastoid emissary v. from sigmoid sinus and

(hypoglossal canal) (condylar canal)

(mastoid foramen)

punkty kraniometryczne

(hypoglossal n.)

(emissary v. passing from sigmoid sinus to vertebral vv. in neck)

meningeal branch of occipital a.)

głowa (head) głowa (head) a) mózgowie b) narządy ochrony mózgowia: opony, jamy czaszki, ucho, twarz okolice (regions) a) głowy 1) czołowa (frontal region) 2) ciemieniowa (parietal region) 3) potyliczna (occipital region) 4) skroniowa (temporal region) 5) uszna (auricular region) – obejmuje ucho zewnętrzne 6) sutkowa (mastoid region) b) twarzy 7) oczodołowa (orbital region) 8) podoczodołowa (infraorbital region) 9) policzkowa (buccal region) 10) przyusznicza (parotid region) 11) jarzmowa (zygomatic region) 12) nosowa (nasal region) 13) ustna (oral region) 14) bródkowa (mental region)

twarz (face) i skalp (scalp) twarz (face) przednia część głowy: od czoła do brody, od jednego do drugiego ucha policzkowa poduszka tłuszczowa (buccal fat-pad) – duża u niemowląt → zapobiega zapadaniu się policzków podczas ssania + pucołowaty wygląd kości twarzy rosną dłużej niż kości sklepienia skalp (scalp) ograniczenia: » w pionie: od kresy karkowej górnej do brzegów nadoczodołowych » w poziomie: na powięzi skroniowej do łuków jarzmowych 5 warstw: » S (skin) – skóra – cienka z wyjątkiem okolicy potylicznej; zawiera gruczoły łojowe i potowe oraz mieszki włosowe; bogato unaczyniona tętniczo, żylnie i limfatycznie » C (connective tissue) – tkanka łączna zbita – gruba, bogato unaczyniona i unerwiona warstwa podskórna » A ([epicranial] aponeurosis) – rozcięgno naczaszne – mocne, obszerne, ścięgniste; unerwione przez n. twarzowy (VII); miejsce przyczepu dla m. naczasznego (epicranius m.) składającego się z: · brzuśców potylicznego i czołowego m. potyliczno-czołowego (occipitofrontal m.) · m. skroniowo-ciemieniowego (temporoparietalis m.) · m. usznego górnego (sup. auricular m.) – unosi małżowinę uszną » L (loose areolar tissue) – tkanka łączna wiotka – gąbczasta warstwa zawierająca przestrzeń potencjalną; umożliwia swobodne ruchy skalpu właściwego (scalp proper) – trzech pierwszych związanych ze sobą warstw » P (pericranium) – okostna zewnętrzna mózgoczaszki – zwarta tkanka łączna; stanowi ciągłość z tkanką włóknistą szwów czaszki

mięśnie nosa, ust, warg i policzków m. podłużny nosa (procerus m.) i część poprzeczna m. nosowego (transverse part of nasalis m.) – obniżają przyśrodkowy koniec brwi + marszczą skórę na grzbiecie nosa [lekceważenie, niechęć, antypatia] część skrzydłowa m. nosowego (alar part of nasalis m.) oraz m. dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa (levator labii superioris alaeque nasii m.) – obniżają skrzydła nosa do boku + rozszerzają nozdrza przednie [gniew, wysiłek] m. dźwigacz wargi górnej (levator labii superioris) i m. jarzmowy mniejszy (zygomaticus minor m.) – część rozszerzająca usta; cofa i unosi wargę górną i/lub odwija ją → pogłębia bruzdy nosowo-wargowe [smutek] m. jarzmowy większy (zygomaticus major m.) – część rozszerzająca usta; leży bocznie i do dołu względem mniejszego; unosi spoidło warg: » obustronnie → [uśmiech, szczęście] » jednostronnie → [szyderstwo, pogarda] m. dźwigacz kąta ust (levator anguli oris m.) – część rozszerzająca usta; rozszerza szparę ust [śmiech, grymas] m. śmiechowy (risorius m.) i m. obniżacz kąta ust (depressor anguli oris m.) – część rozszerzająca usta; obniżają spoidło warg obustronnie [grymas, smutek, skrzywienie] m. obniżacz wargi dolnej (depressor labii inferioris m.) – część rozszerzająca usta; cofa/obniża i wywija wargę dolną [dąsy, smutek] m. okrężny ust (orbicularis oris m.) – czynność: » silny skurcz → zwiera szparę ust (oral fissure) » fazowy skurcz → zwiera i wysuwa wargi [pocałunek] + wydyma usta [wydmuchiwanie powietrza] m. policzkowy (buccinator m.) – w ścianie policzka » cienki, płaski, prostokątny » bardziej związany z błoną śluzową policzków niż ze skórą twarzy » szew skrzydłowo-żuchwowy (pterygomandibular raphe) – jeden z przyczepów · ścięgniste zgrubienie powięzi policzkowo-gardłowej · z tyłu daje początek m. zwieraczowi górnemu gardła » czynności: · przyciska policzek do zębów trzonowych · stawia opór w trakcie dmuchania i gwizdania · uczestniczy w śmiechu · utrzymuje napięcie policzków → zapobiega fałdowaniu i uszkodzeniu podczas żucia synergistyczne działanie m. okrężnego ust i m. policzkowego » toniczny skurcz obu mięśni → policzki i usta naciskają na zęby i dziąsła → delikatny, ale przewlekły opór → przeciwstawianie skłonności zębów do odchylania się na zewnątrz » współpracują z językiem w trakcie żucia → utrzymują jedzenie między powierzchniami zgryzu podczas żucia + zapobiegają odkładaniu się jedzenia w przedsionku jamy ustnej modiolus/węzeł mięśniowy kąta ust – formacja włókien 9 mięśni mimicznych bocznie do kąta ust lub spoidła warg (commisure of the lips); odpowiada za tworzenie zagłębienia/dołeczka (dimple) m. bródkowy (mentalis m.) – unosi i wysuwa wargę dolną; unosi skórę podbródka [wątpliwość] m. szeroki szyi (platysma m.) – czynność: » przyczep górny – napina skórę dolnej części twarzy i szyi → pionowe wypukłości skóry → zmniejsza ucisk na żyły powierzchniowe + [napięcie, stres] » przyczep dolny – wspomaga opuszczanie żuchwy, pociąga kąty ust

mięśnie skalpu, czoła i brwi m. potyliczno-czołowy (occipitofrontalis m.) – płaski, dwubrzuścowy » czynność: · brzusiec czołowy (frontal belly) – pociąga skalp do przodu [zaskoczenie, ciekawość]; unerwienie: n. VII → gałąź skroniowa · brzusiec potyliczny (occipital belly) – cofa skalp, wygładzając skórę czoła; unerwienie: n. VII → n. uszny tylny · synergistycznie – podnoszą brwi + marszczą skórę czoła » rozcięgno naczaszne (epicranial aponeurosis) – wspólne ścięgno brzuśców m. marszczący brwi (corrugator supercilii m.) – pociąga brwi przyśrodkowo i do dołu → pionowe zmarszczki powyżej nosa [koncentracja, zmartwienie] mięśnie szpary powiek m. okrężny oka (orbicularis oculi m.) » włókna leżą koncentrycznie wokół brzegu oczodołu i powiek (ang. eyelids, łac. palpebrae) » czynność: · zwęża/zamyka/zwiera szparę powiek (palpebral fissure) · wspomaga przepływ łez · marszczy pionowo czoło » 3 części: 1) powiekowa – rozpoczyna się w więzadle przyśrodkowym powiek (medial palpebral ligament) delikatnie zamyka powieki – podczas mrugania i snu chroni rogówkę przed wysuszeniem 2) łzowa – do tyłu od woreczka łzowego pociąga powieki przyśrodkowo wspomaga drenaż łez 3) oczodołowa – pokrywa brzeg oczodołu; przyczepia się do kości czołowej i szczęki szczelnie zamyka powieki chroni gałkę oczną przed nadmiernym światłem i kurzem » synergistyczne działanie 3 części: mocne zamykanie oczu

n. trójdzielny (V) (trigeminal n.) początek: dwa korzenie z bocznej powierzchni mostu: a) ruchowy · utworzony przez: aksony neuronów wielobiegunowych · unerwia: ruchowo mięśnie żucia i inne małe mięśnie b) czuciowy · utworzony przez: wypustki czuciowe neuronów rzekomojednobiegunowych leżących w zwoju trójdzielnym (trigeminal ganglion) w części dalszej korzenia [zwój czuciowy] · unerwia: czuciowo twarz wypustki obwodowe neuronów zwoju trójdzielnego → 3 gałęzie n. oczny (V1) (ophthalmic n.) czysto czuciowy, najwyższa i najmniejsza gałąź bieg: szczelina oczodołowa górna w stronę oczodołu → dzieli się na: » n. czołowy (frontal n.) – największa gałąź; bieg: wzdłuż sklepienia oczodołu; w połowie długości dzieli się na nerwy skórne zaopatrujące czoło i skalp: a) n. nadoczodołowy (supraorbital n.) – większa gałąź bieg: wychodzi na czoło przez otwór lub wcięcie nadoczodołowe → wznosi się na czoło → dzieli się na gałęzie unerwia: błonę śluzową zatoki czołowej, skórę i spojówkę środkowej części powieki górnej, skórę i okostną przednio-bocznej części czoła, skalp do poziomu vertex [linii międzyusznej] b) n. nadbloczkowy (supratrochlear n.) – mniejsza gałąź bieg: do przodu i do przyśrodka wzdłuż sklepienia oczodołu → bocznie do bloczka → czoło unerwia: skórę i spojówkę przyśrodkowej części powieki górnej, skórę i okostną przednioprzyśrodkowej części czoła » n. nosowo-rzęskowy (nasociliary n.) – gałąź pośrednia; unerwia: gałkę oczną; dzieli się w oczodole na: · n. sitowy tylny i przedni – opuszczają oczodół drogą okrężną: przez jamę czaszki i jamę nosową; gałęzią końcową n. sitowego przedniego jest: n. zewnętrzny nosa (external nasal n.) bieg: wychodzi z jamy nosowej między kością nosową i chrząstką boczną nosa unerwia: nos zewnętrzny [skórę skrzydeł nosa, przedsionek i grzbiet nosa, czubek nosa] · n. podbloczkowy (infratrochlear n.) – główna gałąź skórna i gałąź końcowa n. nosowo-rzęskowego bieg: po przyśrodkowej ścianie oczodołu, poniżej bloczka unerwia: skórę bocznie od grzbietu nosa, skórę i spojówkę powieki przylegające do kąta przyśrodkowego oka, woreczek i mięsko łzowe » n. łzowy (lacrimal n.) – najmniejsza gałąź · bieg: górno-bocznie w oczodole · unerwia: wydzielniczo: gruczoł łzowy – włóknami wydzielniczymi z gałęzi łączącej od n. jarzmowo-skroniowego czuciowo: niewielką część skóry i spojówki bocznej części powieki górnej poza n. zewnętrznym nosa nerwy skórne n. V1 dochodzą do skóry twarzy przez oczodół

n. szczękowy (V2) (maxillary n.) – czysto czuciowy, środkowa gałąź; bieg: 1) do przodu od zwoju trójdzielnego → otwór okrągły w podstawie skrzydła większego kości klinowej 2) dół skrzydłowo-podniebienny (pterygopalatine fossa) → oddaje gałęzie do zwoju skrzydłowo-podniebiennego 3) do przodu → szczelina oczodołowa dolna → oczodół 4) oddaje: n. jarzmowy (zygomatic n.) – bieg: po ścianie bocznej oczodołu, gdzie oddaje 2 gałęzie skórne: » n. jarzmowo-twarzowy (zygomaticofacial n.) – mniejsza gałąź · bieg: kanał jarzmowo-twarzowy w kości jarzmowej w kącie dolno-bocznym oczodołu · unerwia: skórę wyniosłości policzka » n. jarzmowo-skroniowy (zygomaticotemporal n.) – większa gałąź · bieg: w oczodole wysyła gałąź łączącą z włóknami wydzielniczymi do n. łzowego → kanał jarzmowoskroniowy w kości jarzmowej → dół skroniowy · unerwia: nieowłosioną skórę przedniej części dołu skroniowego 5) n. podoczodołowy – przedłużenie n. V2 przed wyjściem z oczodołu » na drodze do twarzy oddaje: · gałęzie podniebienne · gałęzie do błony śluzowej zatoki szczękowej · gałęzie do tylnych zębów » bieg: bruzda i kanał podoczodołowe w ścianie dolnej oczodołu → oddaje gałęzie zębodołowe górne → otwór podoczodołowy → oddaje gałęzie: powiekową dolną, nosową zewnętrzną i wewnętrzną oraz wargowe górne » unerwia: błonę śluzową zatoki szczękowej, zęby szczęki [bez trzonowców], skórę i spojówkę powieki dolnej, skórę policzka, bocznej części przegrody nosa, skórę i błonę śluzową jamy ustnej i wargi górnej n. żuchwowy (V3) (mandibular n.) głównie czuciowy, ale otrzymuje też włókna ruchowe z korzenia ruchowego n. V; dolna i największa gałąź n. trójdzielnego początek: połączenie włókien czuciowych od zwoju trójdzielnego i korzenia ruchowego n. V w otworze owalnym w skrzydle większym kości klinowej gałęzie skórne: a) n. uszno-skroniowy (auriculotemporal n.) · początek: w dole podskroniowym w postaci dwóch korzeni od tylnego pnia n. V3, które otaczają t. oponową środkową · bieg: do tyłu i głębiej w stosunku do gałęzi żuchwy i górnej części ślinianki przyusznej [prowadzi do niej włókna wydzielnicze od zwoju usznego] → do tyłu od stawu skroniowo-żuchwowego · unerwia: skórę do przodu od małżowiny usznej i tylnych ⅔ obszaru skroniowego, skórę skrawka i obrąbka małżowiny usznej, skórę ściany górnej przewodu słuchowego zewnętrznego, skórę części górnej błony bębenkowej b) n. policzkowy (buccal n.) · początek: w dole podskroniowym jako gałąź czuciowa od pnia przedniego n. V3 · bieg: między dwiema częściami m. skrzydłowego bocznego → z przodu gałęzi żuchwy i m. żwacza → łączy się z gałęzią policzkową n. twarzowego (VII) · unerwia: skórę i błonę śluzową okolicy policzka, powierzchnie policzkowe dziąseł 2. i 3. trzonowca c) n. bródkowy (mental n.) – gałąź końcowa n. V3 · bieg: kanał żuchwy → otwór bródkowy → część przednioboczna trzonu żuchwy · unerwia: skórę bródki, skórę i błonę śluzową wargi dolnej

unerwienie skalpu – splot szyjny → po tylnej powierzchni szyi i głowy → gałęzie skórne nerwów rdzeniowych szyjnych: a) od gałęzi przednich nn. C2 i C3: » n. uszny wielki (great auricular n.) · bieg: pionowo do góry w poprzek m. mostkowo-sutkowo-obojczykowego, do tyłu od ż. szyjnej zewnętrznej · unerwia: skórę pokrywającą kąt żuchwy, dolną część małżowiny usznej, powięź przyuszniczą » n. potyliczny mniejszy (lesser occipital n.) · bieg: za m. mostkowo-sutkowo-obojczykowym → do góry za małżowiną uszną · unerwia: skalp do tyłu od małżowiny usznej b) od gałęzi tylnych: » gałąź przyśrodkowa gałęzi tylnej n. C2: n. potyliczny większy (greater occipital n.) · bieg: między obrotnikiem i m. skośnym dolnym głowy → przebija m. czworoboczny · unerwia: skalp w obszarze potylicznym » gałąź boczna gałęzi tylnej n. C3: n. potyliczny trzeci (third occipital n.) · bieg: przebija m. czworoboczny · unerwia: skalp dolnego obszaru potylicznego i podpotylicznego

V1

V2

V3

V1

V2

V3

unerwienie ruchowe twarzy – przez: a) korzeń ruchowy n. trójdzielnego (V) [żuchwowego (V3)] – unerwia: mięśnie żwaczowe [żwacz, skroniowy, skrzydłowy przyśrodkowy i boczny] b) n. twarzowy (VII) – unerwia: mięśnie mimiczne/wyrazowe twarzy n. twarzowy (VII) (facial n.) niesie włókna: a) ruchowe – przez korzeń ruchowy (motor root) – tworzy właściwy n. twarzowy; unerwia: mięśnie wyrazowe twarzy b) czuciowe i przywspółczulne – przez n. pośredni bieg: 1) okrężna droga w kości skroniowej → otwór rylcowo-sutkowy 2) oddaje n. uszny tylny (post. auricular n.) · bieg: do tyłu i do góry → małżowina uszna · unerwia: m. uszny tylny brzusiec potyliczny m. potyliczno-czołowego 3) do przodu → miąższ ślinianki przyusznej → tworzy splot wewnątrzprzyuszniczy (parotid plexus) → dzieli się na gałęzie gałęzie splotu wewnątrzprzyuszniczego: a) gałąź skroniowa n. VII (temporal branch of CN VII) · bieg: brzeg górny ślinianki przyusznej → krzyżuje łuk jarzmowy · unerwia: mm. uszne górny i przedni brzusiec czołowy m. potyliczno-czołowego część górną m. okrężnego oka m. marszczący brwi b) gałąź jarzmowa n. VII (zygomatic branch of CN VII) · bieg: jako dwie/trzy gałęzie · unerwia: dolną część m. okrężnego oka mm. jarzmowe mniejszy i większy c) gałąź policzkowa n. VII (buccal branch of CN VII) · bieg: powierzchownie w stosunku do m. policzkowego · unerwia: m. policzkowy górną część m. okrężnego ust dolne włókna dźwigacza wargi górnej m. dźwigacz kąta ust m. podłużny nosa części poprzeczną i skrzydłową m. nosowego m. dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa d) gałąź brzeżna żuchwy n. VII (marginal mandibular branch of CN VII) · bieg: na granicy dolnej ślinianki przyusznej → krzyżuje brzeg dolny żuchwy → głębiej w stosunku do m. szerokiego szyi → twarz · u 20%: biegnie do dołu od kąta żuchwy · unerwia: m. śmiechowy m. obniżacz kąta ust m. obniżacz wargi dolnej m. bródkowy e) gałąź szyi n. VII (cervical branch of CN VII) · bieg: do dołu od dolnej granicy ślinianki przyusznej i do tyłu od żuchwy · unerwia: m. szeroki szyi

unaczynienie tętnicze powierzchni twarzy a) t. szyjna zewnętrzna (external carotid a.) → » t. twarzowa (facial a.) – główny dopływ krwi tętniczej do twarzy; unaczynia: mm. mimiczne i skórę twarzy 1) wzdłuż dolnej granicy żuchwy do przodu od m. żwacza 2) tuż pod m. szerokim szyi → krzyżuje żuchwę, m. policzkowy i szczękę 3) pod m. jarzmowym większym i m. dźwigaczem wargi górnej 4) na odległość palca od kąta ust oddaje: tt. wargowe górna (sup. labial a.) – unaczynia: górną wargę, przegrodę nosa, skrzydła nosa dolna (inf. labial a.) – unaczynia: dolną wargę 5) ku górze wzdłuż nosa → zespolenie z t. grzbietową nosa – gałęzią t. ocznej 6) t. boczna nosa (lat. nasal a.) – unaczynia: skórę skrzydeł i grzbietu nosa 7) kąt przyśrodkowy oka w miejscu styku powiek 8) t. kątowa (angular a.) – gałąź końcowa; biegnie: do przyśrodkowego kąta oka; unaczynia: górną część policzka i powiekę dolną » t. skroniowa powierzchowna (superficial temporal a.) – mniejsza gałąź końcowa; towarzyszą jej gałęzie n. uszno-skroniowego; bieg: 1) między stawem skroniowo-żuchwowym i małżowiną uszną 2) w miąższu ślinianki przyusznej oddaje: t. poprzeczną twarzy (transverse facial a.) bieg: krzyżuje powierzchownie m. żwacz na szerokość palca do dołu od łuku jarzmowego; tworzy zespolenia z gałęziami t. twarzowej unaczynia: śliniankę przyuszną i jej przewód, m. żwacz i skórę tej części twarzy 3) dół skroniowy → w skalpie dzieli się na gałęzie: czołową i ciemieniową; unaczyniają: mięśnie i skórę tych okolic » t. szczękowa (maxillary a.) – większa gałąź końcowa · t. bródkowa (mental a.) – towarzyszy n. bródkowemu; jedyna gałąź powierzchowna t. szczękowej; unaczynia: mięśnie i skórę okolic brody b) t. szyjna wewnętrzna (internal carotid a.) → t. oczna → towarzyszące nerwom o tej samej nazwie i unaczyniające mięśnie i skórę okolicy czoła i skalpu oraz powiekę górną gałęzie końcowe t. ocznej: » t. nadoczodołowa (supraorbital a.) – przez otwór nadoczodołowy » t. nadbloczkowa (supratrochlear a.) – przez wcięcie nadbloczkowe unaczynienie tętnicze skalpu tętnice biegną w drugiej warstwie skalpu [podskórnej tkance łącznej między skórą a rozcięgnem naczaszkowym] i są mocno przymocowane do gęstej tkanki łącznej t. szyjna zewnętrzna (external carotid a.) → » t. potyliczna (occipital a.) · bieg: przyśrodkowo do brzuśca tylnego m. dwubrzuścowego i wyrostka sutkowatego, towarzysząc n. potylicznemu w okolicy potylicznej; · unaczynia: skalp okolicy tylnej głowy do okolicy vertexu » t. uszna tylna (post. auricular a.) · bieg: do tyłu pod ślinianką przyuszną → wzdłuż wyrostka rylcowatego → między wyrostkiem sutkowatym i małżowiną uszną · unaczynia: skalp do tyłu od małżowiny usznej i małżowinę uszną » t. skroniowa powierzchowna (superficial temporal a.) t. szyjna wewnętrzna (internal carotid a.) → » t. nadoczodołowa (supraorbital a.) – unaczynia: przednią część skalpu do poziomu vertexu » t. nadbloczkowa (supratrochlear a.)

unaczynienie żylne powierzchni twarzy większość żył powierzchownych towarzyszy tętnicom odpływ krwi z twarzy jest możliwy również przez układ żylny głęboki żż. twarzowe (facial vv.) – równolegle z tt. twarzowymi » główny powierzchowny drenaż twarzy: przednia część skalpu i czoła, powieki, nos zewnętrzy, przednia część policzka, wargi, bródka, ślinianka podżuchwowa » dopływ: ż. głęboka twarzy (deep facial v.) – krew ze splotu żylnego skrzydłowego z dołu podskroniowego » poniżej krawędzi dolnej żuchwy łączy się gałęzią przednią z ż. zażuchwową » w okolicy kąta przyśrodkowego oka zespala się poprzez ż. kątową z ż. oczną górną, która wpada do zatoki jamistej ż. zażuchwowa (retromandibular v.) – żyła głęboka twarzy, końcowa odprowadzająca krew ze splotu żylnego skrzydłowego » bieg: połączenie ż. skroniowej powierzchownej i ż. szczękowej → za gałęzią żuchwy → miąższ ślinianki przyusznej → przed t. szyjną zewnętrzną i za n. twarzowym → wychodzi u dołu ze ślinianki przyusznej → dzieli się: · gałąź przednia – łączy się z ż. twarzową · gałąź tylna – łączy się z ż. uszną tylną poniżej ślinianki przyusznej → ż. szyjna zewnętrzna (external jugular v.) → w dół powierzchownie wzdłuż szyi → ż. podobojczykowa » zbiera krew z: ślinianki przyusznej i m. żwacza unaczynienie żylne skalpu ż. nadoczodołowa (supraorbital v.) i ż. nadbloczkowa (supratrochlear v.) » towarzyszą tętnicom skalpu » zbierają krew z: przedniej części skalpu i okolicy czoła żż. skroniowe powierzchowne (superficial temporal vv.) i żż. uszne tylne (post. auricular vv.) – krew z okolic skalpu do przodu i do tyłu od małżowiny usznej; ż. wypustowa sutkowa – łączy ż. uszną tylną z zatoką esowatą opony twardej żż. potyliczne (occipital vv.) – krew z okolicy potylicznej skalpu krew z głębokich okolic skroniowych → żż. skroniowe głębokie → splot żylny skrzydłowy odpływ chłonki z twarzy i skalpu węzły chłonne występują tylko w okolicy przyuszniczej i policzkowej chłonka ze skalpu, twarzy i szyi → kołnierz okołoszyjny – powierzchowny pierścień u podstawy czaszki złożony z węzłów chłonnych: podbródkowych, podżuchwowych, przyuszniczych, sutkowych i potylicznych powierzchowne naczynia chłonne biegną z żyłami, a głębokie – tętnicami szczegółowo: » boczna część twarzy i skalpu + powieki → węzły chłonne przyusznicze powierzchowne (superficial parotid lymph nodes) » węzły przyusznicze głębokie → węzły chłonne szyjne głębokie (deep cervical lymph nodes) » warga górna + boczne części wargi dolnej → węzły chłonne podżuchwowe (submandibular lymph nodes) » bródka + część środkowa wargi dolnej → węzły chłonne podbródkowe (submental lymph nodes) ogólnie: wszystkie naczynia limfatyczne głowy i szyi → węzły chłonne głębokie szyi [wzdłuż przebiegu ż. szyjnej wewnętrznej] → pień chłonny szyjny (jugular lymphatic trunk) → po lewej przewód piersiowy, po prawej ż. szyjna wewnętrzna lub ż. ramienno-głowowa (brachiocephalic v.)

oko (eye) oczodoły (orbits) parzyste jamy kostne w szkielecie twarzoczaszki osie gałek ocznych (orbital axes) – biegną względem siebie pod kątem 45° osie wzrokowe (optical axes) – kierunek linii widzenia; łączą punkt, w który się wpatrujemy, z leżącym na przedniej powierzchni siatkówki dołkiem środkowym; są równoległe najszersza część odpowiada równikowi gałki ocznej – linii w równej odległości od bieguna przedniego i tylnego gałki ocznej ciało tłuszczowe oczodołu (orbital fat) – wypełnia pozostałą część oczodołu; tworzy łącznotkankowe podłoże budowa: » podstawa oczodołu (base of the orbit) – ograniczona przez brzeg oczodołowy (orbital margin) – tworzy wejście do oczodołu (orbital opening) + jest miejscem przyczepu przegrody oczodołowej » ściana górna (sup. wall) – pozioma; zbudowana z: · części oczodołowej kości czołowej – oddziela oczodół od dołu przedniego czaszki; w jej przednio-bocznej części: dół gruczołu łzowego (fossa for lacrimal gland) – płytkie zagłębienie na gruczoł łzowy · skrzydła mniejszego kości klinowej – w pobliżu wierzchołka oczodołu » ściana przyśrodkowa (medial wall) · równoległe względem siebie i cienkie ściany · oddzielają je zatoki sitowe i górne części jamy nosowej · zbudowana z: blaszki oczodołowej kości sitowej (orbital plate of ethmoidal bone), wyrostka czołowego szczęki, kości łzowej, kości klinowej · dół woreczka łzowego (fossa for lacrimal sac) – na dole przedniej części · bloczek – u góry; dla ścięgna jednego z mięśni zewnętrznych gałki ocznej » ściana dolna (inf. wall) – cienka · zbudowana z: szczęki i części kości jarzmowej i podniebiennej · oddziela oczodół od zatoki szczękowej · szczelina oczodołowa dolna (inf. orbital fissure) – przestrzeń między powierzchnią oczodołową szczęki i kością klinową oddzielająca ścianę dolną od ściany bocznej » ściana boczna (lat. wall) – najsilniejsze i najgrubsze prostopadłe względem siebie ściany · zbudowana z: wyrostka czołowego kości jarzmowej, skrzydła większego kości klinowej · część tylna oddziela oczodół od dołu skroniowego i środkowego czaszki » wierzchołek oczodołu (apex of orbit) · kanał n. wzrokowego (optic canal) – w skrzydle mniejszym kości klinowej, przyśrodkowo do szczeliny oczodołowej górnej okostna oczodołu (periorbita) – przechodzi w: » blaszkę okostnową opony twardej – w kanale n. wzrokowego i szczelinie oczodołowej górnej » okostną zewnętrznej powierzchni czaszki (pericranium) – powyżej brzegów oczodołowych i w szczelinie oczodołowej dolnej » przegrodę oczodołową – na brzegach oczodołowych » powięź mięśni zewnętrznych gałki ocznej » powięź gałki ocznej – tworzy pochewkę gałki ocznej

powieki (eyelids) ruchome fałdy pokryte: » od zewnątrz: cienką skórą » od wewnątrz: spojówką powiek – przezroczystą błoną śluzową; na powierzchni przedniej gałki ocznej przechodzi w spojówkę gałki ocznej sklepienie górne i dolne powiek (sup. and inf. conjunctival fornices) – głębokie zachyłki; linie przejścia spojówki powieki w spojówkę gałki ocznej worek spojówkowy (conjunctival sac) – przestrzeń ograniczona przez spojówkę powiek i gałki ocznej » przy otwartych powiekach ograniczony z przodu przez szparę powiek (rima palpebrae) » wyspecjalizowana forma torebki błony śluzowej → umożliwia powiekom swobodne poruszanie się na powierzchni gałki ocznej tarczki górna i dolna (sup. and inf. tarsi, poj. tarsus) – gęste pasma tkanki łącznej tworzące szkielet powiek » między tarczkami a skórą powieki: włókna części powiekowej m. okrężnego oka [zwieracza szpary powiekowej] » gruczoły tarczkowe – produkują wydzielinę tłuszczową, która: · powleka brzegi powiek i zapobiega ich sklejaniu, gdy są zamknięte · tworzy barierę, przez którą płyn łzowy nie wydostaje się poza worek spojówkowy; jeżeli produkcja płynu łzowego nadmierna → przekroczenie bariery powiekowej → łzy na policzku rzęsy (ang. eyelashes, łac. cilia) – na brzegach powiek gruczoły rzęskowe (ciliary glands) – duże gruczoły łojowe związane z rzęsami przyśrodkowe i boczne spoidło powiek (medial and lat. palpebral commissures) – połączenia powieki górnej i dolnej; określają kąty oka (angles of eye): przyśrodkowy i boczny więzadło powiekowe przyśrodkowe (medial palpebral ligament) – między nosem a kątem przyśrodkowym oka; przymocowuje tarczki do brzegu przyśrodkowego oczodołu; miejsce przyczepu włókien m. okrężnego oka więzadło powiekowe boczne (lat. palpebral ligament) – przymocowuje tarczki do brzegu bocznego oczodołu, ale nie stanowi miejsca przyczepu włókien mięśniowych przegroda oczodołowa (orbital septum) – włóknista błona między tarczkami i brzegami oczodołowymi » przechodzi w okostną oczodołu » utrzymuje ciało tłuszczowe oczodołu w określonych granicach → ograniczenie rozprzestrzeniania się infekcji do oczodołu i z niego » duża część stanowi powięź tylną m. okrężnego oka

narząd łzowy gruczoł łzowy (lacrimal gland) – kształt migdała, 2 cm długości » w dole gruczołu łzowego w części górno-bocznej obu oczodołów » budowa: · część górna: oczodołowa · między nimi: ścięgno m. dźwigacza powieki górnej · część dolna: powiekowa » funkcja: wydziela płyn łzowy (lacrimal fluid) – wodnisty roztwór soli fizjologicznej zawierający bakteriobójczy lizozym · nadmiar → łzy · nawilża i smaruje powierzchnie spojówki i rogówki · dostarcza rogówce składniki odżywcze i tlen gruczoły łzowe dodatkowe (accessory lacrimal glands) – czasem; w środkowej części powieki lub wzdłuż górnego i dolnego sklepienia spojówki; liczniejsze w powiece górnej przewodziki odprowadzające (excretory ducts of lacrimal gland) – płyn łzowy z gruczołu łzowego do worka spojówkowego kanaliki łzowe (lacrimal canaliculi) » początek: punkty łzowe (lacrimal punctum) na brodawkach łzowych (lacrimal papilla) w pobliżu przyśrodkowego kąta oka » odprowadzają płyn łzowy z jeziorka łzowego (lacrimal lake) – trójkątnej przestrzeni w kącie przyśrodkowym oka; w nim zbierają się łzy » koniec: woreczek łzowy (lacrimal sac) – rozszerzona część przewodu nosowo-łzowego przewód nosowo-łzowy (nasolacrimal duct) – prowadzi płyn łzowy do przewodu nosowego dolnego – części jamy nosowej poniżej małżowiny nosowej dolnej

gałka oczna (eyeball) aparat optyczny narządu wzroku; 25 mm średnicy lokalizacja: przednia część oczodołu; zawieszona na 6 mięśniach zewnętrznych gałki ocznej; wzmocniona i umocowana przez powięziowy aparat wieszadłowy warstwy na zewnątrz gałki ocznej » z tyłu: pochewka powięziowa gałki ocznej/powięź gałkowa/ torebka Tenona (fascial sheath of eyeball) – najważniejszy element aparatu wieszadłowego oka » z przodu: spojówka gałki ocznej (bulbar conjunctiva) – cienka, przezroczysta, pomarszczona, luźno przylega do twardówki i obwodowych brzegów rogówki; widoczne drobne naczynia krwionośne » między pochewką a warstwą zewnętrzną gałki ocznej: przestrzeń nadtwardówkowa (episcleral space) – przestrzeń potencjalna złożona z luźnej tkanki łącznej; ułatwia ruchy gałek ocznych warstwy właściwe 1) włóknista/zewnętrzna = twardówka + rogówka 2) naczyniowa/środkowa = naczyniówka + ciało rzęskowe + tęczówka 3) wewnętrzna = części wzrokowa i ślepa siatkówki warstwa włóknista gałki ocznej (fibrous layer of eyeball) a) twardówka (sclera) – tylne ⅚ » twarda, nieprzezroczysta, słabo unaczyniona » miejsce przyczepu mięśni zewnętrznych i wewnętrznych gałki ocznej » białko oka (white of the eye) – przednia część twardówki widziana przez przezroczystą spojówkę b) rogówka (cornea) – przednia ⅙ » wypukła, przezroczysta, brak naczyń krwionośnych » odżywiana jest przez naczynia włośniczkowe na obwodzie oraz ciecz wodnistą oka i płyn łzowy [ten zapewnia też O2] » unerwienie – n. V1; wrażliwa na dotyk » rąbek rogówki (corneal limbus) – kąt między krzywiznami twardówki i rogówki w skrzyżowaniu rogówkowotwardówkowym (corneoscleral junction) – wąskim, szarym pasie o szerokości 1 mm z licznymi pętlami naczyń włosowatych, które unaczyniają rogówkę

warstwa/błona naczyniowa gałki ocznej (vascular layer of eyeball) a) naczyniówka (choroid) » ciemna, czerwonobrązowa, między twardówką [w większości do niej przylega] i siatkówką » bogato unaczyniona – największe naczynia znajdują się zewnętrznie » blaszka naczyń włosowatych (capillary lamina of choroid/ choriocapillaris) – najbogatsze naczynie; najgłębiej; przylega do pozbawionej naczyń warstwy światłoczułej siatkówki, której dostarcza O2 i substancje odżywcze » do przodu przechodzi w ciało rzęskowe b) ciało rzęskowe (ciliary body) » pierścieniowata najgrubsza część błony naczyniowej gałki ocznej » leży w tylnej części skrzyżowania rogówkowo-twardówkowego » części: mięśniowa i naczyniowa » funkcje: łączy naczyniówkę z obwodową częścią tęczówki + miejsce przyczepu soczewki + reguluje jej grubość → ostrość widzenia » wyrostki rzęskowe (ciliary processes) – fałdy na wewnętrznej powierzchni; wydzielają ciecz wodnistą, która wypełnia przednią część gałki ocznej (ant. segment of eyeball) – do przodu od soczewki i ciała rzęskowego c) tęczówka (iris, mn. irides) » cienka kurczliwa błona na przedniej powierzchni soczewki » źrenica (pupil) – otwór pośrodku sterowany przez: · m. zwieracz źrenicy (sphincter pupillae) – unerwiony przywspółczulnie; włókna ułożone koliście · m. rozwieracz źrenicy (dilator pupillae) – unerwiony współczulnie; włókna biegną promieniście wewnętrzna warstwa gałki ocznej – siatkówka (retina) a) część wzrokowa siatkówki (optic part of retina) » wrażliwa na promienie świetlne; dwie warstwy: · nerwowa (neural layer) – odbiera bodźce świetlne · barwnikowa (pigmented layer) – jedna warstwa komórek, które wzmacniają właściwość pochłaniania światła przez siatkówkę → mniejsze rozpraszanie światła w gałce ocznej » rąbek zębaty (ora serrata) – tylna granica ciała rzęskowego wyznaczająca koniec części wzrokowej siatkówki b) część/warstwa ślepa siatkówki (non-visual retina) – przedłużenie warstwy barwnikowej w przedniej części gałki ocznej » zawiera komórki wspierające » dzieli się na: · część rzęskową – na tylnej powierzchni ciała rzęskowego · część tęczówkową – na tylnej powierzchni tęczówki do brzegu źrenicy w podziale okulistycznym: dno oka (fundus of eyeball) – wewnętrzna, tylna część gałki ocznej » tarcza nerwu wzrokowego (optic disc) – miejsce opuszczenia siatkówki przez n. II; potocznie: plamka ślepa (blind spot) – bo pozbawiona fotoreceptorów » plamka żółta (macula lutea) – do boku; mały, owalny obszar o dużej zawartości czopków » dołek środkowy (fovea centralis) – niewielkie zagłębienie w środku plamki żółtej; miejsce najlepszego widzenia unaczynienie tętnicze: » czopki i pręciki – blaszka naczyń włosowatych naczyniówki (capillary lamina of choroid/choriocapillaris) » reszta – t. środkowa siatkówki (central a. of retina) – gałąź t. ocznej unaczynienie żylne: układ żył siatkówki → ż. środkowa siatkówki (central v. of retina)

światło przechodzi przez: 1) rogówkę – w największym stopniu załamuje światło i skupia obraz na światłoczułej siatkówce dna oka 2) ciecz wodnistą (aqueous humor) – zajmuje przedni przedział gałki ocznej przedzielony przez tęczówkę i źrenicę » komory gałki ocznej: · przednia (ant. chamber of eye) – między rogówką z przodu a tęczówką z tyłu · tylna (post. chamber of eye) – między źrenicą i tęczówką z przodu a soczewką i ciałem rzęskowym z tyłu; tu znajdują się wyrostki rzęskowe ciała rzęskowego wytwarzające ciecz wodnistą » odżywia rogówkę i soczewkę » kąt tęczówkowo-rogówkowy (iridocorneal angle) – jego beleczka bierze udział w transporcie cieczy wodnistej » zatoka żylna twardówki/kanał Schlemma (scleral venous sinus) » splot rąbkowy (limbal plexus) – splot naczyń żylnych twardówki blisko rąbka rogówki, które wpadają do dopływów żż. wirowatych i żż. rzęskowych przednich; usuwa ciecz wodnistą 3) soczewkę (lens) – do tyłu od tęczówki i do przodu od ciała szklistego » torebka soczewki (capsule of lens) – elastyczna » włókna obwódkowe (zonular fibers) – mocują torebkę soczewki do wyrostków rzęskowych, tworząc więzadło wieszadłowe soczewki (suspensory ligament of lens) » m. rzęskowy (ciliary m.) – wpływa na zmianę kształtu soczewki; unerwienie przywspółczulne: n. III → skurcz pierścienia mięśniowego → soczewka staje się bardziej wypukła 4) ciało szkliste (vitreous humor) » wypełnia przestrzenie między włóknami kolagenowymi » zajmuje komorę ciała szklistego – cztery piąte tylnego przedziału gałki ocznej (post. segment of eyeball) do tyłu od soczewki aparat wspomagający pochewka powięziowa gałki ocznej/powięź gałkowa/torebka Tenona (fascial sheath of eyeball) – rozciąga się od sklepienia spojówki (conjunctival fornices) do n. wzrokowego więzadła ograniczające – trójkątne rozszerzenia pochewek mięśni oka » dolne (inf. check ligament) · z pochewki m. prostego dolnego · funkcja: gdy wzrok w dół → obniża powiekę dolną » przyśrodkowe (medial check ligament) · z pochewki m. prostego przyśrodkowego · łączy się z kością łzową · funkcja: ogranicza zakres odwodzenia » boczne (lat. check ligament) · z pochewki m. prostego bocznego · łączy się z kością jarzmową · funkcja: ogranicza zakres przywodzenia więzadło wieszadłowe gałki ocznej (suspensory ligament of eyeball) – hamakowate podwieszenie z połączenia: » więzadeł ograniczających » powięzi m. prostego dolnego i m. skośnego dolnego ciało tłuszczowe oczodołu (retrobulbar fat) + więzadła ograniczające + mm. skośne – zapobiegają cofaniu się gałki ocznej wskutek działania mm. prostych

obrotowe ruchy gałki ocznej w osiach pionowej: » przywodzenie (adduction) – do przyśrodka » odwodzenie (abduction) – do boku poprzecznej: » unoszenie (elevation) – źrenica ku górze » obniżanie (depression) – źrenica do dołu przednio-tylnej (AP) – dostosowanie wzroku do nachylenia głowy » rotacja do przyśrodka (intorsion/medial rotation) – biegun górny do przyśrodka » rotacja do boku (extorsion/lat. rotation) – biegun górny do boku mm. zewnętrzne gałki ocznej (7) (extra-ocular mm. of orbit) m. dźwigacz powieki górnej (levator palpebrae superioris) » 2 szerokie blaszki: · powierzchowna – przyczepia się do skóry powieki górnej · głęboka – przyczepia się do tarczki górnej; zawiera włókna gładkie m. tarczkowego górnego (sup. tarsal m.) – pobudzane współczulnie; funkcja: dodatkowe poszerzenie szpary powiek [strach] + stale synergicznie podtrzymują powiekę górną » funkcja: unosi powiekę górną – przeciwdziała grawitacji i mm. okrężnemu oka » unerwienie: · n. okoruchowy (III) · włókna współczulne: blaszka głęboka + m. tarczkowy górny mm. proste (recti mm.) – biegną do przodu gałki ocznej » na początku: pierścień ścięgnisty wspólny (common tendinous ring) – włóknisty „mankiet” otaczający kanał n. wzrokowego i część szczeliny oczodołowej górnej w pobliżu wierzchołka oczodołu; tworzy „stożek mm. prostych” » m. prosty górny (sup. rectus m. – SR) · unerwienie: n. okoruchowy (III) · funkcja: rotuje do środka, przywodzi i unosi gałkę oczną » m. prosty dolny (inf. rectus m. – IR) · unerwienie: n. okoruchowy (III) · funkcja: rotuje do boku, przywodzi i obniża gałkę oczną » m. prosty przyśrodkowy (medial rectus m. – MR) · unerwienie: n. okoruchowy (III) · funkcja: przywodzi gałkę oczną » m. prosty boczny (lat. rectus m. – LR) · unerwienie: n. odwodzący (VI) · funkcja: odwodzi gałkę oczną m. skośne (oblique mm.) » m. skośny górny (sup. oblique m. – SO) · unerwienie: n. bloczkowy (IV) · funkcja: rotuje do środka, odwodzi i obniża gałkę oczną » m. skośny dolny (inf. oblique m. – IO) · unerwienie: n. okoruchowy (III) · funkcja: rotuje do boku, odwodzi i unosi gałkę oczną

nerwy oczodołu nn. wzrokowe (II) (optic nn.) » włókna czuciowe przekazują impulsy generowane w siatkówce » należą do nerwów czaszkowych, ale rozwijają się jako parzyste, przednie wypustki międzymózgowia i są częścią OUN » początek: blaszka sitowa twardówki (lamina cribrosa of sclera) – tu są pozbawione osłonek mielinowych » bieg: przebijają twardówkę → do tyłu od tarczy n. wzrokowego zostają otoczone osłonką mielinową → kanały n. wzrokowego → opuszczają oczodół » w obrębie oczodołu są otoczone przez pochewkę – przedłużenie opon mózgowia + przestrzeń podpajęczynówkowa z cienką warstwą płynu mózgowo-rdzeniowego; do przodu przechodzi w pochewkę powięziową gałki ocznej i twardówkę nerwy unerwiające mięśnie zewnętrzne gałki ocznej » wchodzą przez: szczelinę oczodołową górną » mnemotechnika: LR6SO4AO3 – lateral rectus przez n. VI, sup. oblique przez n. IV, all others przez n. III » n. odwodzący (VI) – unerwia: m. prosty boczny » n. bloczkowy (IV) – unerwia: m. skośny górny » n. okoruchowy (III) – dzieli się na gałęzie: · górna – unerwia: m. prosty górny i dźwigacz powieki górnej · dolna – unerwia: mm. proste przyśrodkowy i dolny + m. skośny dolny + niesie włókna przywspółczulne do zwoju rzęskowego » funkcja: ustawienie gałek ocznych w położeniu początkowym gałęzie końcowe n. ocznego (V1): » wchodzą przez: szczelinę oczodołową górną » n. czołowy, n. nosowo-rzęskowy, n. łzowy » unerwiają: okolicę przednią oczodołu [gruczoł łzowy, powieki] zwój rzęskowy (ciliary ganglion) – grupa postsynaptycznych przywspółczulnych ciał neuronów związanych z n. V1 » lokalizacja: między n. wzrokowym i m. prostym bocznym w kierunku granicy tylnej oczodołu » niesie włókna: · czuciowe – od n. V1 przez korzeń czuciowy lub nosoworzęskowy zwoju rzęskowego (sensory or nasociliary root of ciliary ganglion) · presynaptyczne przywspółczulne – od n. III przez korzeń przywspółczulny lub okoruchowy zwoju rzęskowego (parasympathetic or oculomotor root of ciliary ganglion) · postsynaptyczne współczulne – od splotu t. szyjnej wewnętrznej przez korzeń współczulny zwoju rzęskowego (sympathetic root of ciliary ganglion) nn. rzęskowe krótkie (short ciliary nn.) » gałęzie n. V1 odchodzące od zwoju rzęskowego » zawierają włókna: zazwojowe przywspółczulne i współczulne oraz czuciowe od n. nosowo-rzęskowego » unerwiają: autonomicznie ciało rzęskowe i tęczówkę nn. rzęskowe długie (long ciliary nn.) » gałęzie n. nosowo-rzęskowego (V1) » bieg: omijają zwój rzęskowy → gałka oczna » unerwiają: · współczulnie: m. rozwieracz źrenicy – włókna zazwojowe · czuciowo: tęczówkę i rogówkę nn. sitowe tylny i przedni – gałęzie n. nosowo-rzęskowego » bieg: odchodzą w oczodole → otwory w ścianie przyśrodkowej » unerwiają: błonę śluzową zatok klinowej i sitowej, jamę nosową i oponę twardą dołu przedniego czaszki

unaczynienie tętnicze oczodołu t. szyjna wewnętrzna → t. oczna (ophthalmic a.) – bieg: przez kanał n. wzrokowego → gałęzie: » t. środkowa siatkówki (central a. of retina) · początek: poniżej n. wzrokowego · bieg: przebija jego pochewkę → w n. wzrokowym → gałka oczna → wychodzi w okolicy tarczy n. wzrokowego · unaczynia: wewnętrzną powierzchnię siatkówki » tt. rzęskowe tylne krótkie (short post. ciliary aa.) – 6 · unaczyniają: naczyniówkę · naczynia włosowate siatkówki (choriocapillaris) – odżywiają zewnętrzną nieunaczynioną powierzchnię siatkówki » tt. rzęskowe tylne długie (long post. ciliary aa.) – 2 · bieg: po jednej z każdej strony gałki ocznej → między twardówką i naczyniówką → łączą się z tt. rzęskowymi przednimi » tt. rzęskowe przednie (ant. ciliary aa.) · przedłużenia gałęzi mięśniowych t. ocznej (muscular branches of ophthalmic a.) – unerwiają: ciało rzęskowe · przebijają twardówkę i przyczepy mm. prostych → tworzą sieć w obrębie tęczówki i ciała rzęskowego » t. nadoczodołowa (supra-orbital a.) – bieg: powyżej otworu nadoczodołowego; unaczynia: okolicę czoła i skalp » t. nadbloczkowa (supratrochlear a.) – bieg: od brzegu nadoczodołowego do czoła i skalpu » t. łzowa (lacrimal a.) – bieg: wzdłuż granicy górnej m. prostego bocznego; unaczynia: gruczoł łzowy, spojówkę i powieki » t. grzbietowa nosa (dorsal nasal a.) – bieg: wzdłuż grzbietowej części nosa; unaczynia: grzbietową część nosa » t. sitowa tylna (post. ethmoidal a.) – bieg: przez otwór sitowy tylny do komórek sitowych tylnych » t. sitowa przednia (ant. ethmoidal a.) – bieg: przez otwór sitowy przedni → przedni dół czaszki; unaczynia: komórki sitowe przednie i środkowe, zatokę czołową, jamę nosową i skórę grzbietu nosa t. szyjna zewnętrzna → t. szczękowa → t. podoczodołowa (infra-orbital a.) » bieg: wzdłuż bruzdy podoczodołowej → otwór podoczodołowy → twarz » unaczynia: struktury związane ze ścianą dolną oczodołu unaczynienie żylne oczodołu żż. oczne górna i dolna (sup. and inf. ophthalmic vv.) » krew z: oczodołu » bieg: szczelina oczodołowa górna → zatoka jamista ż. środkowa siatkówki (central v. of retia) – uchodzi do: zatoki jamistej [czasem łączy się z żż. ocznymi] żż. wirowate (vorticose vv.) » krew z: warstwy naczyniowej gałki ocznej » uchodzą do: ż. ocznej dolnej zatoka żylna twardówki (scleral venous sinus) » otacza komorę przednią gałki ocznej » przez nią ciecz wodnista wraca do krążenia żylnego

okolice przyuszna, skroniowa, sutkowa okolica przyuszna (parotid region) – ograniczenia: u góry: łuk jarzmowy z tyłu: przedni brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego + ucho zewnętrzne przyśrodkowo: gałąź żuchwy z przodu: brzeg przedni m. żwacza od dołu: kąt i dolny brzeg żuchwy ślinianka przyuszna/przyusznica (parotid gland) największy z 3 par gruczołów ślinowych torebka powięziowa (parotid sheath) – otacza; pochodzi z warstw powięzi głębokiej szyi loża ślinianki (parotid bed) – z przodu i u dołu względem ujścia przewodu słuchowego zewnętrznego; nieregularny kształt; zaklinowana między gałęzią żuchwy i wyrostkiem sutkowatym » wierzchołek – do tyłu od kąta żuchwy » podstawa – powiązana z łukiem jarzmowym » powierzchnia boczna jest płaska przewód ślinianki przyusznej (parotid duct) – bieg: poziomo od przedniego końca ślinianki → skręca do przyśrodka przy przedniej granicy m. żwacza → przebija m. policzkowy → otwór naprzeciwko drugiego trzonowca szczęki → uchodzi do jamy ustnej w miąższu od warstw powierzchownych do głębokich: » węzły chłonne przyusznicze » splot wewnątrzprzyuszniczy n. VII i jego gałęzie » ż. zażuchwowa » t. szyjna zewnętrzna unerwienie w okolicy przyusznej a) torebki powięziowej i skóry pokrywającej gruczoł: » n. uszno-skroniowy (auriculotemporal n.) [gałąź V3] » n. uszny wielki (great auricular n.) » gałąź splotu szyjnego (cervical plexus) [włókna od C2 i C3] b) ślinianki przyusznej: » włókna przywspółczulne: przedzwojowe włókna wydzielnicze części przywspółczulnej n. językowo-gardłowego (IX) → zwój uszny (otic ganglion) → zazwojowe włókna przywspółczulne → droga n. uszno-skroniowego (auriculotemporal n.) → ślinianka przyuszna → rzadka, wodnista ślina » włókna współczulne: zwój szyjny → splot t. szyjnej zewnętrznej (external carotid nerve plexus) → zmniejszenie wydzielania śliny » włókna czuciowe: n. uszny wielki (great auricular n.) i nn. uszno-skroniowe (auriculotemporal n.) okolica skroniowa (temporal region) ograniczenia dołu skroniowego: » od góry i tyłu: kresy skroniowe » od przodu: kości czołowa i jarzmowa » od boku: łuk jarzmowy » od dołu: grzebień podskroniowy dno dołu skroniowego – dookoła pterionu zbudowanego z kości czołowej, ciemieniowej, skroniowej i skrzydła większego kości klinowej m. skroniowy – wachlarzowaty; wypełnia dół skroniowy powięź skroniowa (temporal fascia) – sklepienie dołu skroniowego » u góry: przyczepia się do kresy skroniowej górnej » u dołu: dzieli się na dwie warstwy przyczepione do bocznej i przyśrodkowej powierzchni łuku jarzmowego – amortyzuje go podczas silnych skurczów m. żwacza

dół podskroniowy (infratemporal fossa) nieregularnie ukształtowany obszar do dołu i głęboko w stosunku do łuku jarzmowego, głęboko do gałęzi żuchwy, do tyłu od szczęki ograniczenia: » z boku: gałąź żuchwy » przyśrodkowo: blaszka boczna wyrostka skrzydłowatego » z przodu: tylna powierzchnia szczęki » z tyłu: wyrostki rylcowaty i sutkowaty + część bębenkowa kości skroniowej » od góry: dolna powierzchnia skrzydła większego kości klinowej » od dołu: przyczep m. skrzydłowego przyśrodkowego do kąta żuchwy zawartość: » dolna część m. skroniowego » mm. skrzydłowe boczny i przyśrodkowy » t. szczękowa, splot żylny skrzydłowy » n. żuchwowy, n. zębodołowy dolny, n. językowy, n. policzkowy, struna bębenkowa, zwój uszny staw skroniowo-żuchwowy (temporomandibular joint – TMJ) zmodyfikowany zawiasowy staw maziowy o budowie: » wokół: torebka stawowa – luźna, włóknista; łączy się z brzegiem krążka stawowego i otacza szyjkę żuchwy » górna powierzchnia stawowa: dół żuchwy + guzek stawowy » pomiędzy: krążek stawowy (articular disc of TMJ) · włóknisto-chrzęstny; całkowicie oddziela powierzchnie stawowe; na obwodzie łączy się z warstwą zewnętrzną torebki stawowej · dzieli staw na piętra/przedziały górny i dolny (sup. and inf. articular cavities) – pokryte górną i dolną błoną maziową (sup. and inf. synovial membranes) » dolna powierzchnia stawowa: głowa żuchwy możliwe ruchy: » w górnym piętrze jamy stawowej – ruchy ślizgowe/saneczkowe między kością skroniową i krążkiem stawowym · wysuwanie → głowa żuchwy na guzek stawowy; przez: m. skrzydłowy boczny [głównie] i przyśrodkowy + m. żwacz · cofanie → głowa żuchwy do dołu żuchwy; przez: m. skroniowy [włókna skośne, tylne i poziome] + m. żwacz » w dolnym piętrze jamy stawowej: · zawiasowe zgięcie/unoszenie → zamknięcie ust; przez: m. skroniowy + m. żwacz + m. skrzydłowy przyśrodkowy prostowanie/opuszczanie → otwarcie ust; przez: grawitację [głównie] + m. skrzydłowy boczny + mm. nadgnykowe + mm. podgnykowe · rotacja → przeciwległa głowa żuchwy na guzek stawowy → rozdrabnianie i żucie; podczas obracania brody w bok; przez: m. skroniowy tej samej strony + mm. skrzydłowe strony przeciwnej + m. żwacz więzadło boczne stawu skroniowo-żuchwowego (lat. ligament of TMJ) – wewnętrzna zgrubiała część torebki stawowej; wraz z guzkiem zapanewkowym (postglenoid tubercle) wzmacnia staw od strony bocznej + przeciwdziała nadmiernemu przesunięciu stawu ku tyłowi więzadła zewnętrzne: » więzadło rylcowo-żuchwowe (stylomandibular ligament) – zgrubienie torebki włóknistej ślinianki przyusznej; bieg: od wyrostka rylcowatego do gałęzi żuchwy » więzadło klinowo-żuchwowe (sphenomandibular ligament) – bieg: od kolca kości klinowej do języczka żuchwy (lingula of mandible); główne bierne wsparcie żuchwy: „zawias wahadłowy”

mięśnie żucia/żwaczowe (muscles of mastication) m. skroniowy (temporal m.) – trójkątny » przyczep początkowy: dno dołu skroniowego + powięź skroniowa » przyczep końcowy: powierzchnia przyśrodkowa wyrostka dziobiastego + przedni brzeg gałęzi żuchwy » unerwienie: przedni pień V3 → gałęzie skroniowe głębokie » czynność: unosi żuchwę [zamyka usta] + cofa żuchwę [włókna skośne, tylne i poziome] m. żwacz (masseter m.) – prostokątny » przyczep początkowy: granica dolna i powierzchnia przyśrodkowa wyrostka szczękowego kości jarzmowej + łuk jarzmowy » przyczep końcowy: kąt i boczne powierzchnie gałęzi żuchwy » unerwienie: przedni pień V3 → n. żwaczowy » czynność: unosi żuchwę [zamyka usta] + wysuwa żuchwę [włókna powierzchowne] m. skrzydłowy boczny (lat. pterygoid m.) – trójkątny, dwugłowy » przyczep początkowy: · (1) – powierzchnia podskroniowa i grzebień skrzydła większego kości klinowej · (2) – boczna powierzchnia blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego kości klinowej » przyczep końcowy: · głowa górna – torebka i krążek stawowy TMJ · głowa dolna – dołek skrzydłowy na przednioprzyśrodkowej stronie szyjki wyrostka kłykciowego żuchwy » unerwienie: przedni pień V3 → n. skrzydłowy boczny » czynność: · obustronnie: wysuwa żuchwę + opuszcza bródkę · jednostronnie: obraca żuchwę w przeciwną stronę + większe ruchy żucia m. skrzydłowy przyśrodkowy (medial pterygoid m.) » czworokątny, dwugłowy » przyczep początkowy: · (1) – powierzchnia przyśrodkowa blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego kości klinowej + wyrostek piramidowy kości podniebiennej · (2) – guzowatość szczęki » przyczep końcowy: przyśrodkowa powierzchnia gałęzi żuchwy, poniżej otworu żuchwy » unerwienie: przedni pień V3 → n. skrzydłowy przyśrodkowy » czynność: unosi żuchwę [synergistycznie ze żwaczem] + wysuwa żuchwę + jednostronnie: mniejsze ruchy miażdżące pozostałe mięśnie działające na staw skroniowo-żuchwowy mm. nadgnykowe (suprahyoid mm.) » unerwienie: · m. dwubrzuścowy – n. twarzowy + n. żuchwowy · m. rylcowo-gnykowy – n. twarzowy · m. żuchwowo-gnykowy – n. żuchwowy; przyczepy: początkowy: część przyśrodkowa trzonu żuchwy końcowy: kość gnykowa · m. bródkowo-gnykowy – gałąź do m. z nazwy [C1–C2] » czynność: opuszczają żuchwę wbrew oporowi – kiedy mm. podgnykowe utrzymują lub opuszczają kość gnykową mm. podgnykowe (infrahyoid mm.) » unerwienie: · m. łopatkowo-gnykowy, m. mostkowo-gnykowy, m. mostkowo-tarczowy – splot szyjny [C1–C3] · m. tarczowo-gnykowy – C1 [drogą n. XII] » czynność: ustalają lub obniżają kość gnykową m. szeroki szyi » unerwienie: gałąź szyjna n. VII » czynność: obniża żuchwę wbrew oporowi

unaczynienie tętnicze dołu podskroniowego – t. szczękowa (maxillary a.) większa z 2 końcowych gałęzi t. szyjnej zewnętrznej początek: do tyłu od szyjki żuchwy 3 części w oparciu o stosunek do m. skrzydłowego bocznego: 1) część żuchwowa – tylna; bieg: poziomo, głęboko do szyjki wyrostka kłykciowego żuchwy i do boku od więzadła rylcowożuchwowego · t. uszna głęboka – unaczynia: przewód słuchowy zewnętrzny, powierzchnię zewnętrzną błony bębenkowej, staw skroniowo-żuchwowy · t. bębenkowa przednia – unaczynia: powierzchnię wewnętrzną błony bębenkowej · t. oponowa środkowa – wchodzi do czaszki przez otwór kolcowy; unaczynia: okostną, kość, czerwony szpik kostny, oponę twardą bocznej ściany i sklepienia mózgoczaszki, zwój trójdzielny, n. twarzowy, zwój kolanka, jamę bębenkową, m. napinacz błony bębenkowej · t. oponowa dodatkowa – wchodzi do czaszki przez otwór owalny → przechodzi na zewnątrz → unaczynia: mięśnie dołu podskroniowego + kość klinowa + n. żuchwowy + zwój uszny · t. zębodołowa dolna – w dół do kanału żuchwy → otwór żuchwy; unaczynia: żuchwę, jej zęby, bródkę, m. żuchwowo-gnykowy 2) część skrzydłowa – środkowa; bieg: przylega do m. skrzydłowego bocznego → skośnie do przodu i góry → przyśrodkowo do m. skroniowego · t. żwaczowa – przez wcięcie żuchwy; unaczynia: staw skroniowo-żuchwowy i m. żwacz · tt. skroniowe głębokie przednia i tylna – do góry między m. skroniowym i kością dołu skroniowego; unaczynia: m. skroniowy · gałęzie skrzydłowe – unaczyniają: mm. skrzydłowe · t. policzkowa – do przodu i do dołu z n. policzkowym; unaczynia: ciało tłuszczowe policzka, m. policzkowy oraz błonę śluzową policzka i jamy ustnej 3) część skrzydłowo-podniebienna – przednio-przyśrodkowa; bieg: między głowami m. skrzydłowego bocznego → szczelina skrzydłowo-szczękowa → dół skrzydłowo-podniebienny · t. zębodołowa górna tylna – schodzi po podskroniowej powierzchni → przez kanały zębodołowe; unaczynia: zęby trzonowe i przedtrzonowe szczęki, ich dziąsła i błonę śluzową zatoki szczękowej · t. podoczodołowa – szczelina oczodołowa dolna → bruzda, kanał i otwór podoczodołowe; unaczynia: m. skośny dolny, mm. proste, woreczek łzowy, kły i siekacze szczęki [przez tt. zębodołowe górne], błonę śluzową zatoki szczękowej i skórę twarzy [podoczodołowo] · t. kanału skrzydłowego – do tyłu w kanale skrzydłowym; unaczynia: błonę śluzową części górnej gardła, trąbkę słuchową i jamę bębenkową · gałąź gardłowa – kanał podniebienno-pochwowy; unaczynia: błonę śluzową sklepienia nosa, nosogardziel, zatokę klinową i trąbkę słuchową · t. podniebienna zstępująca – w dół przez kanał podniebienny → dzieli się na tt. podniebienne większe i mniejsze; unaczyniają: błonę śluzową i gruczoły podniebienia twardego i miękkiego · t. klinowo-podniebienna – końcowa gałąź t. szczękowej; przez otwór klinowo-podniebienny; unaczynia: ściany i przegrodę jamy nosowej, zatoki czołowe, sitowe, klinowe i szczękowe oraz przednią część podniebienia

splot żylny skrzydłowy (pterygoid venous plexus) lokalizacja: między m. skroniowym i mm. skrzydłowymi odpowiednik większej części t. szczękowej → większość żył towarzyszących jej gałęziom uchodzi do tego splotu uchodzi do: » z przodu: ż. głęboka twarzy → ż. twarzowa » u góry: żż. wypustowe → zatoka jamista unerwienie dołu podskroniowego n. żuchwowy (V3) (mandibular n.) » unerwia: wszystkie 4 mięśnie żucia » początek: zwój trójdzielny w dole środkowym czaszki » bieg: łączy się z jego korzeniem ruchowym → otwór owalny → dół podskroniowy → gałęzie: n. policzkowy + · n. uszno-skroniowy (auriculotemporal n.) bieg: okrąża t. oponową środkową → dzieli się na wiele gałęzi → największa do tyłu, przyśrodkowo do szyjki żuchwy → okolice przyuszna i skroniowa unerwia czuciowo: staw skroniowo-żuchwowy prowadzi zazwojowe wydzielnicze włókna przywspółczulne ze zwoju usznego do ślinianki przyusznej · n. zębodołowy dolny (inf. alveolar n.) bieg: otwór żuchwy → kanał żuchwy → splot zębowy dolny → gałęzie do wszystkich zębów po danej stronie żuchwy → n. bródkowy – jedna z gałęzi; przechodzi przez otwór bródkowy unerwia: skórę i błonę śluzową wargi dolnej + skórę bródki + dziąsła przedsionkowe dolnych siekaczy żuchwy · n. językowy (lingual n.) bieg: do przodu od n. zębodołowego dolnego → między m. skrzydłowym pośrodkowym i gałęzią żuchwy → jama ustna → do przodu pod błoną śluzową jamy ustnej, pod 3. trzonowcem unerwia czuciowo: przednie ⅔ języka, dno jamy ustnej, dziąsła językowe n. VII → struna bębenkowa (chorda tympani n.) » unerwia: · smakowo: przednie ⅔ języka · wydzielniczo: ślinianki podżuchwowe i podjęzykowe » bieg: łączy się z n. językowym w dole podskroniowym zwój uszny (otic ganglion) – przywspółczulny » lokalizacja: dół podskroniowy · pod: otworem owalnym · przyśrodkowo do: V3 · do tyłu od: m. skrzydłowego przyśrodkowego » włókna przywspółczulne wydzielnicze: · przedzwojowe – od n. IX · zazwojowe – drogą n. uszno-skroniowego do ślinianki przyusznej

okolica ustna okolica ustna (oral region) × elementy: jama ustna, zęby, dziąsła, język, podniebienie, migdałki podniebienne × kęsy łatwe do połknięcia (ang. food bolus, łac. lump) – dzięki ślinie jama ustna (oral cavity) a) przedsionek jamy ustnej (oral vestibule) » wąska szczelina między zębami i dziąsłami a wargami i policzkami » z przodu: szpara ust (oral fissure) – regulowana przez: · mm. okrężny ust · m. policzkowy · m. śmiechowy · mm. unoszące i obniżające usta b) jama ustna właściwa (oral cavity proper) – ograniczenia: » od przodu i boku: łuki zębodołowe (dental arches) – górny i dolny » od góry: podniebienie » od tyłu: część ustna gardła wargi (lips) × ruchome, mięśniowo-włókniste fałdy otaczające usta i pokryte: » od zewnątrz: skórą » od wewnątrz: błoną śluzową × zawierają m. okrężny ust → funkcje: zwieracz szpary ust, chwytanie jedzenia, ssanie napojów, utrzymywanie jedzenia poza przedsionkiem jamy ustnej, artykulacja, pocałunki (osculation) × ograniczenia: » od boku: bruzdy nosowo-wargowe i nozdrza » od dołu: bruzda bródkowo-wargowa × strefa przejściowa warg – czerwono-brązowa; przechodzi do jamy ustnej, gdzie staje się błoną śluzową, która pokrywa część przedsionkową warg × wędzidełka (labial frenula) – wolne fałdy błony śluzowej od dziąseł przedsionka jamy ustnej do błony śluzowej warg; większe na wardze górnej × unaczynienie tętnicze: tt. wargowe górne i dolne (sup. and inf. labial aa.) » gałęzie tt. twarzowych » łączą się ze sobą w obrębie warg, tworząc pierścień tętniczy » dodatkowo, od t. szczękowej: · warga górna – przez t. podoczodołową · warga dolna – przez t. bródkową × unerwienie warg: » górnej – gałęzie wargowe górne nn. podoczodołowych [od n. V2] » dolnej – gałęzie wargowe dolne nn. bródkowych [od n. V3] × unaczynienie chłonne: » wargi górnej i bocznych części wargi dolnej – węzły chłonne podżuchwowe » środkowych części wargi dolnej – węzły chłonne podbródkowe policzki (ang. cheeks, łac. buccae) × ruchome ściany jamy ustnej × ograniczenia okolicy policzkowej (buccal region) » z przodu: okolice ustna i bródkowa » u góry: okolica jarzmowa » od tyłu: okolica przyuszna » od dołu: brzeg dolny żuchwy × wyniosłość policzkowa – na połączeniu okolic policzkowej i jarzmowej × potocznie kość policzkowa = kość jarzmowa × gruczoły policzkowe (buccal glands) – wiele małych między błoną śluzową i mm. policzkowymi × unaczynienie: t. szyjna zewnętrzna → t. szczękowa → t. policzkowa × unerwienie: n. V3 → n. policzkowy

zęby (teeth) × funkcje: cięcie, rozdrabnianie i mieszanie jedzenia ze śliną; pomoc w utrzymaniu się w zębodole przez wspieranie rozwoju i ochronę tkanek; udział w artykulacji × pączki zębowe (tooth buds) – w łukach zębodołowych przed wyrzynaniem się zęba; generacje: » zęby mleczne (deciduous teeth) – 20 » zęby stałe (permanent teeth) – 32 × rodzaje zębów: 1) siekacze (incisors – I) – dwa; cienke, tnące brzegi 2) kły (canines – C) –jeden; pojedyncze stożki 3) przedtrzonowe (premolar – PM) – dwa; 2 wierzchołki 4) trzonowe (molar – M) – trzy; 3 lub więcej wierzchołków × powierzchnie: » przedsionkowa/wargowa/policzkowa (vestibular surface) – na zewnątrz » językowa (lingual surface) – do wewnątrz » styczne: · mezjalna (mesial surface) – bliższa w linii pośrodkowej · dalsza (distal surface) – w drugą stronę » żucia (occlusal surface) × części zębów: » korona (crown) – wychodzi z dziąsła » szyjka (neck) – między koroną i korzeniem » korzeń (root) – umocowany w zębodole przez ozębną; różna ilość × warstwy zębów: » zębina (dentine) » szkliwo (enamel) – na zębinie w obrębie korony » kostniwo (cement) – na zębinie w obrębie korzenia × światło zębów: » komora miazgi (pulp cavity) – zawiera tkankę łączną, naczynia krwionośne i nerwy » kanał korzenia (root canal) – przewodzi do i z miazgi » otwór szczytowy (apical foramen) – na samym dole korzenia × umocowanie zębów: » zębodoły (tooth sockets) – w wyrostkach zębodołowych szczęki i żuchwy; ściany zębodołu: · wargowa – szczególnie cienka przy siekaczach · między nimi: trabeculated bone – cienka warstwa z beleczkami kostnymi · językowa – najcieńsza przy trzonowcach » przegrody międzyzębodołowe (interalveolar septa) – przedzielają przyległe zębodoły » przegrody międzykorzeniowe (interradicular septa) – między korzeniami w zębodole zęba o co najmniej dwóch korzeniach » więzadło zębodołowo-zębowe (dento-alveolar syndesmosis/gomphosis) – sprężyste zawieszenie łączące ząb z kością zębodołu; rodzaj połączenia włóknistego » ozębna (peridontium) – włókna kolagenowe między kostniwem korzenia i okostną zębodołu; bogata w: · receptory ucisku – odczuwają zmiany ciśnienia · naczynia limfatyczne · kłębuszki naczyń krwionośnych (glomerular blood vessels) – amortyzacja hydrauliczna; hamują nacisk osiowy przy przeżuwaniu zęby mleczne

I1

I2

C

M1

M2

wyrzynanie [msc]

6–8

8–10

16–20

12–16

20–24

wypadanie [lat]

6–7

7–8

10–12

zęby stałe

I1

I2

C

PM1

PM2

M1

M2

M3

wyrzynanie [lat]

7–8

8–9

10–12

10–11

11–12

6–7

12

13–25

9–11

10–12

dziąsła (gingivae) × z tkanki włóknistej pokrytej błoną śluzową × części: a) dziąsła właściwe/przytwierdzone (gingiva proper) – do wyrostków zębodołowych żuchwy i szczęki oraz szyjek zębów; różowe i kropkowane; części: · dziąsła językowe górne i dolne – przylegają do języka · dziąsła wargowe szczękowe i żuchwowe (maxillary and mandibular labial gingiva) – przylegają do warg · dziąsła policzkowe (buccal gingiva) – do policzków b) część wolna dziąseł – śluzówka łuków zębodołowych; błyszcząca i czerwona × nerwy i naczynia – u podstawy kości zębodołowej i ozębnej zaopatrzenie zębów i dziąseł × unaczynienie: » tt. zębodołowe górna i dolna (sup. and inf. alveolar aa.) – gałęzie t. szczękowej; górna unaczynia zęby szczęki, dolna – żuchwy » żż. zębodołowe (alveolar vv.) – towarzyszą tętnicom » chłonka z zębów i dziąseł → węzły chłonne podżuchwowe × unerwienie górnej części jamy ustnej: n. V2 → n. podoczodołowy » zębów szczęki: · M – nn. zębodołowe górne tylne · PM – nn. zębodołowe górne środkowe · C i I – nn. zębodołowe górne przednie » dziąseł przedsionkowych górnych: · przy I – nn. zębodołowe górne przednie · przy C i PM1 – n. podoczodołowy · przy PM2– n. zębodołowy górny środkowy · przy M – n. zębodołowy górny tylny » dziąseł językowych górnych · przy I i C – n. nosowo-podniebienny · przy PM i M – n. podniebienny większy × unerwienie dolnej części jamy ustnej: od V3 » zębów żuchwy – gałęzie zębowe n. zębodołowego dolnego » dziąseł przedsionkowych dolnych – n. zębodołowy dolny → · M – gałąź policzkowa · PM, C i I – gałąź bródkowa » dziąseł językowych dolnych, dna jamy ustnej, przednich ⅔ języka – n. językowy [czuciowo niespecyficznie] gardziel (fauces) × między jamą ustną a gardłem × ograniczenia: » od góry: podniebienie miękkie » u dołu: nasada języka » z boku: łuki gardłowe (pillars of fauces) – podniebienno-językowy i podniebienno-gardłowy × cieśń gardzieli (isthmus of fauces) – krótka, zwężona przestrzeń; połączenie jamy ustnej właściwej i części ustnej gardła; ograniczenia: » z przodu: łuki podniebienno-językowe » z tyłu: łuki podniebienno-gardłowe × migdałki podniebienne (palatine tonsils) – bryły tkanki limfatycznej po obu stronach części ustnej gardła; dół/zatoka migdałkowa (tonsillar fossa/sinus) – ograniczony przez łuki gardłowe × kubki smakowe poza językiem znajdują się też na: nabłonku podniebienia miękkiego i tylnej ścianie części ustnej gardła i nagłośni

podniebienie (palate) × łukowate sklepienie jamy ustnej + dolna ściana jam nosowych → oddzielają jamę ustną od jamy nosowej i nosogardzieli – części gardła powyżej podniebienia miękkiego × powierzchnie: » górna/nosowa – pokryta błoną śluzową dróg oddechowych » dolna/ustna – pokryta błoną śluzową jamy ustnej; liczne gruczoły × części: a) twarde (hard palate) – przednie ⅔ · wklęsłe, w spoczynku wypełnione przez język · utworzone przez: wyrostki podniebienne szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych · dół przysieczny (incisive fossa) – zagłębienie w linii pośrodkowej do tyłu od środkowych siekaczy ⋅ otwierają się do niego kanały przysieczne ⋅ biegną: nn. nosowo-podniebienne · otwór podniebienny większy – przyśrodkowo do M3 ⋅ przebija krawędź boczną podniebienia kostnego ⋅ biegną: tt., żż. i nn. podniebienne większe → po podniebieniu do przodu · otwory podniebienne mniejsze – do tyłu od otworu podniebiennego większego ⋅ przebijają wyrostek piramidowy kości podniebiennej ⋅ biegną: tt., żż. i nn. podniebienne mniejsze → podniebienie miękkie i sąsiednie struktury b) miękkie (soft palate) – tylna ⅓ · ruchome, zawieszone na tylnej granicy twardego; części: ⋅ przednia (aponeurotic part) – wzmocniona przez rozcięgno podniebienne (palatine aponeurosis), które przyczepia się do tylnego brzegu podniebienia twardego; cieńsze z tyłu ⋅ tylna/mięśniowa (muscular part) – w tylnej dolnej części ma zaokrąglony brzeg, z którego zwisa języczek (uvula) – stożkowaty wyrostek · z boku ma ciągłość ze ścianą gardła · łuki podniebienno-językowy (palatoglossal arch) i podniebienno-gardłowy (palatopharyngeal arch) – łączą podniebienie miękkie z językiem i gardłem × gruczoły podniebienne (palatine glands) – głęboko w śluzówce » wydzielają śluz » ich otwory nadają śluzówce podniebiennej podziurkowany wygląd × brodawka przysieczna (incisive papilla) – wzniesienie śluzówki w linii środkowej, z tyłu siekaczy szczękowych, do przodu od dołu przysiecznego » promieniście do boków: fałdy podniebienne poprzeczne (transverse palatine folds/rugae) – pomagają w manipulacji jedzeniem przy przeżuwaniu » do tyłu w linii pośrodkowej: szew podniebienia (palatine raphe) – wąskie, białawe pasmo; czasem grzbiet z przodu, wgłębienie z tyłu; wyznacza miejsce łączenia się zarodkowych wyrostków podniebiennych (palatal shelves) × mięśnie podniebienia miękkiego (5) unerwione: » n. V3 → n. skrzydłowy przyśrodkowy: m. napinacz podniebienia – napina podniebienie miękkie + otwiera trąbkę słuchową [przełykanie, ziewanie] » n. X → splot gardłowy → gałąź gardłowa: · m. dźwigacz podniebienia – unosi [przełykanie, ziewanie] · m. podniebienno-językowy – unosi tylną część języka i zsuwa podniebienie miękkie na język · m. podniebienno-gardłowy – napina podniebienie miękkie, pociąga ściany gardła do góry, przodu i przyśrodka [łykanie] · m. języczka – skraca go i pociąga do góry

zaopatrzenie podniebienia × unaczynienie tętnicze: t. szyjna zewnętrzna → t. szczękowa → t. podniebienna zstępująca (descending palatine a.) – dzieli się na → » t. podniebienną większą (greater palatine a.) – po obu stronach; bieg: otwór podniebienny większy → do środka i do przodu » t. podniebienną mniejszą (lesser palatine a.) – bieg: otwór podniebienny mniejszy → łączy się z t. podniebienną wstępującą (ascending palatine a.) [gałąź t. twarzowej] × unaczynienie żylne: żż. podniebienne (veins of palate) – dopływy splotu żylnego skrzydłowego (pterygoid venous plexus) × unerwienie: n. V2 → zwój skrzydłowo-podniebienny → » n. podniebienny większy (greater palatine n.) – unerwia: dziąsła, błonę śluzową i gruczoły prawie całego podniebienia twardego » n. nosowo-podniebienny (nasopalatine n.) – unerwia: błonę śluzową przedniej części podniebienia twardego » nn. podniebienne mniejsze (lesser palatine nn.) – unerwiają: podniebienie miękkie język (ang. tongue, łac. lingua, gr. glossa) × funkcje: mowa, przesuwanie jedzenia, żucie, smak, czyszczenie ust × części: » nasada (root) – tylna, przytwierdzona część; rozciąga się między żuchwą, kością gnykową i biegnącą poziomo powierzchnią tylną języka » trzon (body) – przednie ⅔ między nasadą i końcem » koniec (apex) – do tyłu od siekaczy; bardzo ruchliwy z trzonem × powierzchnie: » grzbiet języka (dorsum of tongue) – górna i tylna, rozległa · bruzda graniczna (terminal sulcus) – rowek w kształcie V, którego kąt skierowany jest do otworu ślepego (foramen cecum); dzieli język na części: ⋅ przednią/przedbruzdową – w jamie ustnej właściwej; błona śluzowa cienka i ściśle związana z mięśniem pod; powierzchnia chropowata przez brodawki językowe ⋅ tylną/zabruzdową – w części ustnej gardła; błona śluzowa gruba i ruchoma · bruzda pośrodkowa (midline groove) – części lewa i prawa » między nimi: brzeg języka – łączy się z dziąsłem językowym i bocznymi zębami » dolna (inf. surface of tongue) – spoczywa na dnie jamy ustnej; cienka, przezroczysta błona śluzowa · wędzidełko języka (frenulum of tongue) – fałd łączący powierzchnię dolną języka z dnem jamy ustnej; widoczne po bokach: żż. głębokie języka · mięsko podjęzykowe (sublingual caruncle/papilla) – po obu stronach podstawy wędzidełka; zawiera ujście przewodu ślinianki podżuchwowej × brodawki językowe (lingual papillae) – na przedniej części grzbietu języka; receptory smaku zawierają: okolone, liściaste i większość grzybowatych » okolone (vallate papillae) – duże i spłaszczone, bezpośrednio do przodu od bruzdy granicznej [też kształt V]; otoczone rowkami: · ich ściany są wypełnione przez kubki smakowe · otwierają się do nich kanały gruczołów surowiczych języka » liściaste (foliate papillae) – małe, boczne, słabo rozwinięte fałdy » nitkowate (filiform papillae) – długie i liczne; łuskowate, stożkowate; zawierają zakończenia nerwowe wrażliwe na dotyk » grzybowate (fungiform papillae) – różowe lub czerwone kropki między nitkowatymi; najwięcej na brzegach i na końcu języka × grudki tkanki chłonnej (lymphoid nodules) – na tylnej części grzbietu języka; nieregularny, brukowany wygląd; tworzą migdałek językowy (lingual tonsil)

×

×

mięśnie języka × przegroda języka (lingual septum) – pośrodkowo; oddziela 4 wewnętrzne i 4 zewnętrzne mięśnie w jednej połowie języka; ku tyłowi przechodzi w rozcięgno języka × zewnętrzne (extrinsic) – zmieniają położenie; spoza języka · m. bródkowo-językowy – wachlarzowaty, największy ⋅ obustronnie: obniża język – głównie środkową część, tworząc podłużny rowek ⋅ jednostronnie: odchyla język w przeciwną stronę ⋅ tylna część – wysuwa język ⋅ przednia część – przywodzi wierzchołek · m. gnykowo-językowy – cienki, czworoboczny; funkcja: ciągnie boki w dół → obniża język + skraca/cofa język · m. rylcowo-językowy – mały, krótki, trójkątny; funkcja: cofa język + zaokrągla/unosi brzegi · m. podniebienno-językowy – wąski, półksiężycowaty; tworzy tylne kolumny cieśni gardzieli; funkcja: unosi tylną część języka + obniża podniebienie miękkie + zwęża cieśń gardzieli × wewnętrzne (intrinsic) – zmieniają kształt; zamknięte w języku · m. podłużny górny (sup. longitudinal m.) – cienka warstwa pod błoną śluzową grzbietu języka; funkcja: unosi koniec i brzegi → zaokrągla język podłużnie + skraca/cofa język · m. podłużny dolny (inf. longitudinal m.) – wąska warstwa blisko dolnej powierzchni języka; funkcja: obniża koniec i boki → zaokrągla język podłużnie ku dołowi + skraca/cofa · m. poprzeczny (transverse m.) – pod m. podłużnym górnym; funkcja: zwęża i wydłuża/wysuwa język · m. pionowy (vertical m.) – włókna przecinają m. poprzeczny; funkcja: spłaszcza i poszerza język × synergistycznie: · m. rylcowo-językowy + m. bródkowo-językowy – tworzą drogę dla pokarmu podczas przełykania · mm. podłużne – skracają i pogrubiają język + cofają go · m. poprzeczny + m. pionowy – zwężają i wydłużają język → na przednie siekacze lub poza jamę ustną unerwienie języka × mięśni: · m. podniebienno-językowy – n. X → splot gardłowy · pozostałe – n. podjęzykowy (XII) [ruchowo] × części głównej języka: czucie

przednie ⅔

tylna ⅓

niespecyficzne [dotyk i temperatura]

n. V3 → n. językowy

n. językowogardłowy (IX) → gałąź językowa

specyficzne [smak]

×

×

[w tym brodawki nitkowate]

n. VII → struna bębenkowa [poza brodawkami okolonymi]

[+ brodawki okolone]

części gardłowej języka [tuż przed nagłośnią] – przez gałęzie n. krtaniowego wewnętrznego (internal laryngeal n.) [od n. X; czucie specyficzne i niespecyficzne] nerwy czuciowe prowadzą również przywspółczulne włókna wydzielnicze (parasympathetic secretomotor fibres) – do gruczołów surowiczych języka

unaczynienie języka tętnicze: t. szyjna zewnętrzna → t. językowa (lingual a.) – bieg: głęboko od m. gnykowo-językowego; gałęzie: » tt. grzbietowe języka (dorsal lingual aa.) – przegroda języka uniemożliwia ich połączenie się; unaczyniają: nasadę języka » tt. głębokie języka (deep lingual aa.) – łączą się ze sobą w okolicy końca języka; zaopatrują: trzon języka żylne: » żż. grzbietowe języka (dorsal lingual vv.) – towarzyszą t. językowej » żż. głębokie języka (deep lingual vv.) – rozpoczynają się na końcu języka → do tyłu obok wędzidełka języka → łączą się z ż. podjęzykową (sublingual v.) – u seniorów tworzy żylaki » ż. językowa (lingual v.) – towarzyszy początkowi t. językowej; występuje czasem, gdy powyższe żyły nie wpływają bezpośrednio do ż. szyjnej wewnętrznej chłonne – odpływ chłonki w 4 kierunkach: 1) z nasady → węzły chłonne szyjne głębokie górne (sup. deep cervical lymph nodes) [obustronnie] 2) ze środka trzonu → węzły chłonne szyjne głębokie dolne (inf. deep cervical lymph nodes) [obustronnie] 3) z bocznych części trzonu → węzły chłonne podżuchwowe (submandibular lymph nodes) [po tej samej stronie] 4) z końca i wędzidełka → węzły chłonne podbródkowe (submental lymph nodes)

ślinianki (salivary glands) ślina (saliva) – przezroczysta, bezsmakowa, bezwonna wydzielina » powstaje w śliniankach i dodatkowych gruczołach ślinowych (accessory salivary glands) – gruczołach błony śluzowej jamy ustnej na podniebieniu, wargach, policzkach, migdałkach i języku » funkcje: nawilżanie błony śluzowej jamy ustnej i jedzenia, początek trawienia skrobi, płyn do płukania ust, zapobieganie próchnicy, rozpoznawanie smaków a) ślinianki przyuszne (parotid glands) – największe; z boku i z tyłu gałęzi żuchwy i m. żwacza; ślina płynie do jamy ustnej pojedynczymi przewodami i uchodzi naprzeciwko drugiego trzonowca szczęki b) ślinianki/gruczoły podżuchwowe (submandibular glands) » lokalizacja: wzdłuż tylnej połowy trzonu żuchwy, na powierzchni i w głębi m. żuchwowo-gnykowego » przewód ślinianki podżuchwowej (submandibular duct) – 5 cm · początek: między m. żuchwowo-gnykowym i m. gnykowo-językowym · bieg: od boku do przyśrodka → wokół niego: n. językowy · koniec: mięsko językowe » unaczynienie · tętnicze: t. twarzowa → tt. podbródkowe (submental aa.) · żylne: żyły towarzyszą tętnicom · chłonne: chłonka do węzła szyjno-łopatkowo-gnykowego (jugulo-omohyoid node) → węzły chłonne szyjne głębokie c) ślinianki/gruczoły podjęzykowe (sublingual glands) – najmniejsze, najgłębiej położone; kształt migdała » lewa i prawa łączą się, tworząc podkowiastą masę wokół wędzidełka języka » lokalizacja: dno jamy ustnej między żuchwą i m. bródkowo-językowym » przewody ślinianek podjęzykowych (sublingual ducts) · wiele małych · koniec: na dnie jamy ustnej wzdłuż fałdów podjęzykowych » unaczynienie tętnicze: · t. językowa → tt. podjęzykowe · t. twarzowa → tt. podbródkowe

dół skrzydłowo-podniebienny dół skrzydłowo-podniebienny (pterygopalatine fossa) – ograniczenia: od góry: przedłużenie podskroniowej powierzchni skrzydła większego kości klinowej od dołu: wyrostek piramidowy kości podniebiennej od boku: szczelina skrzydłowo-szczękowa od tyłu: wyrostek skrzydłowaty kości klinowej od przodu: zaokrąglona tylna powierzchnia szczęki od przyśrodka: blaszka pionowa kości podniebiennej zaopatrzenie w dole skrzydłowo-podniebiennym część skrzydłowo-podniebienna t. szczękowej (pterygopalatine part of maxillary a.) – bieg: » dół podskroniowy → do przodu od m. skrzydłowego bocznego → przyśrodkowo przez szczelinę skrzydłowo-szczękową → dół skrzydłowo-podniebienny » leży do przodu od zwoju skrzydłowo-podniebiennego żyły towarzyszące gałęziom części skrzydłowo-podniebiennej t. szczękowej n. szczękowy (V2) (maxillary n.) 1) do przodu przez otwór okrągły 2) ściana tylna → dół skrzydłowo-podniebienny 3) oddaje: n. jarzmowy → dzieli się na na gałęzie wychodzące z kości jarzmowej przez otwory o tożsamej nazwie; unerwiają czuciowo niespecyficznie: boczny obszar policzka i skroni · n. jarzmowo-twarzowy (zygomaticofacial n.) · n. jarzmowo-skroniowy (zygomaticotemporal n.) – gałąź łącząca → postsynaptyczne włókna przywspółczulne → n. łzowy [czysto czuciowy; od n. V1] → gruczoł łzowy 4) oddaje: nn. skrzydłowo podniebienne – 2 gałęzie zwojowe do zwoju skrzydłowo-podniebiennego 5) szczelina oczodołowa dolna → n. podoczodołowy

ucho (ear) ucho zewnętrzne (external ear) małżowina uszna (auricle) – nieregularna płytka chrząstki elastycznej pokryta cienką skórą » budowa: · obrąbek (helix) – wypukły brzeg · czółenko · grobelka – z dwiema odnogami i dołem trójkątnym · muszla (concha) – najgłębsze zagłębienie małżowiny usznej; dzieli się na łódkę [wyżej] i jamę [niżej] · skrawek (tragus) – języczek osłaniający wejście do przewodu słuchowego zewnętrznego; przeciwskrawek – z drugiej strony, na dole; wcięcie międzyskrawkowe – między nimi · płatek (lobule) – pozbawiony chrząstki; zawiera tkankę włóknistą, tłuszcz i naczynia krwionośne » unaczynienie tętnicze: t. szyjna zewnętrzna → t. uszna tylna i t. skroniowa powierzchowna » unerwienie: · nn. C2 i C3 → gałęzie przednie → splot szyjny → n. uszny wielki (great auricular n.) – unerwia: powierzchnię czaszkową/przyśrodkową [do tyłu od ucha] i część tylną powierzchni bocznej [przód: obrąbek, grobelkę i płatek] · n. V3 → n. uszno-skroniowy – unerwia: skórę małżowiny z przodu przewodu słuchowego zewnętrznego · dodatkowo: n. VII i n. X – mniejsza rola » odpływ chłonki · powierzchnia boczna górnej połowy → węzły chłonne przyusznicze powierzchowne (superficial parotid lymph nodes) · powierzchnia czaszkowa górnej połowy → węzły chłonne sutkowe (mastoid lymph nodes) + węzły chłonne szyjne głębokie (deep cervical lymph nodes) · pozostała część → węzły chłonne szyjne powierzchowne (superficial cervical lymph nodes) przewód słuchowy zewnętrzny (external acoustic meatus) » bieg: część bębenkowa kości skroniowej → błona bębenkowa » budowa: · boczna ⅓ – chrząstka wysłana skórą, która przechodzi w skórę małżowiny usznej; zawiera gruczoły łojowe – w tkance podskórnej; produkują woskowinę · przyśrodkowe ⅔ – kość wysłana skórą, która pokrywa również zewnętrzną powierzchnię błony bębenkowej błona bębenkowa (tympanic membrane) – średnica: 1 cm » cienka, owalna, półprzezroczysta błona » granica między przewodem słuchowym zewnętrznym i jamą bębenkową ucha środkowego » pokryta: · od zewnątrz: skórą; w tę stronę wklęsła; pępek (umbo) – płytki, stożkowaty, centralny punkt · od wewnątrz: błoną śluzową » części: · wiotka (pars flaccida) – nad wyrostkiem bocznym młoteczka; tworzy ścianę boczną zachyłka górnego jamy bębenkowej · napięta (pars tensa) – zawiera włókna okrężne i promieniste » unerwienie: · powierzchni zewnętrznej: n. V3 → n. uszno-skroniowy + mała gałąź n. X · powierzchni wewnętrznej: n. językowo-gardłowy (IX)

ucho środkowe (middle ear) – zawartość: kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko, strzemiączko m. strzemiączkowy i m. napinacz błony bębenkowej n. VII → struna bębenkowa n. IX → splot bębenkowy jama bębenkowa/ucha środkowego (tympanic cavity/cavity of middle ear) wąska komora w części skalistej kości skroniowej wysłana błoną śluzową łączy się: » do przodu i przyśrodka: z nosogardzielą przez trąbkę słuchową » do tyłu i do góry: z komórkami sutkowymi przez jamę sutkową części: a) jama bębenkowa właściwa (tympanic cavity proper) b) zachyłek nadbębenkowy (epitympanic recess) 6 ścian: 1) pokrywkowa/sklepienie (tegmental wall) – cienka płytka kostna; oddziela jamę bębenkową od opony twardej w dnie dołu środkowego czaszki 2) szyjno-żylna/dno (jugular wall) – warstwa kości oddzielająca jamę bębenkową od opuszki górnej ż. szyjnej wewnętrznej 3) błoniasta/boczna (membranous wall) · szpiczaste wypukłości błony bębenkowej · kostna ściana boczna zachyłka nadbębenkowego 4) błędnikowa/przyśrodkowa (labyrinthine wall) – oddziela jamę bębenkową od ucha wewnętrznego · wzgórek (promontory) – zakręt podstawny ślimaka · okienko owalne i okrągłe 5) sutkowa/tylna (mastoid wall) · otwór (aditus) – w części górnej; wejście do jamy sutkowej (mastoid antrum) łączy jamę bębenkową z komórkami sutkowatymi oddzielona od dołu środkowego czaszki przez pokrywkę jamy bębenkowej (tegmen tympani) komórki sutkowe – otwierają się do jamy sutkowej; wysłane błoną śluzową · kanał dla n. twarzowego – między ścianą tylną a jamą sutkową, przyśrodkowo od wejścia do jamy 6) szyjno-tętnicza/przednia (carotid wall) – oddziela jamę bębenkową od kanału t. szyjnej wewnętrznej · ujście bębenkowe trąbki słuchowej (opening of pharyngotympanic tube) · kanał dla m. napinacza błony bębenkowej (canal for tensor tympani m.) trąbka słuchowa (pharyngotympanic tube) łączy jamę bębenkową z nosogardzielą [częścią nosową gardła] – otwiera się do tyłu od przewodu nosowego dolnego wysłana błoną śluzową; budowa: » tylno-boczna ⅓ – kostna » pozostałe ⅔ – chrzęstna funkcja: wyrównywanie ciśnienia w uchu środkowym z ciśnieniem atmosferycznym → swobodny ruch błony bębenkowej jej chrzęstne ściany są aktywnie rozsuwane przez włókna podłużne m. dźwigacza podniebienia miękkiego unaczynienie tętnicze: t. szyjna zewnętrzna → » t. gardłowa wstępująca → gałęzie » t. szczękowa → t. kanału skrzydłowego i t. oponowa środkowa unaczynienie żylne: do splotu skrzydłowego unaczynienie chłonne: węzły chłonne szyjne głębokie unerwienie: n. IX → splot bębenkowy; przednia część dodatkowo przez nerwy od zwoju skrzydłowo-podniebiennego

kosteczki słuchowe (auditory ossicles) pokryte błoną śluzową, ale nie warstwą kościotwórczą okostnej 1) młoteczek (ang. hammer, łac. malleus) » głowa młoteczka (head of malleus) · w zachyłku nadbębenkowym · łączy się stawowo z trzonem kowadełka » szyjka młoteczka (neck of malleus) · naprzeciwko części wiotkiej błony bębenkowej · struna bębenkowa – przecina powierzchnię przyśrodkową » rękojeść młoteczka (handle of malleus) · osadzona w błonie z czubkiem w pępku błony bębenkowej · miejsce przyczepu ścięgna m. napinacza błony bębenkowej 2) kowadełko (ang. incus, łac. anvil) » trzon – duży, w zachyłku nadbębenkowym; łączy się stawowo z głową młoteczka » odnoga długa (long limb) – równolegle do rękojeści młoteczka; dolny koniec łączy się stawowo ze strzemiączkiem przez wyrostek soczewkowaty (lenticular process) » odnoga krótka (short limb) – połączona więzadłem ze ścianą tylną jamy bębenkowej 3) strzemiączko (stapes) – najmniejsza kosteczka » głowa (head) – bocznie łączy się stawowo z kowadełkiem » podstawa (base) – przymocowana do brzegów okienka owalnego (ang. oval window, łac. fenestra vestibuli) – na przyśrodkowej ścianie jamy bębenkowej; prowadzi do przedsionka błędnika kostnego » odnoga przednia i tylna droga wibracji: błona bębenkowa → rękojeść młoteczka → głowa młoteczka → trzon kowadełka → odnoga długa kowadełka → głowa strzemiączka → podstawa strzemiączka → okienko owalne mięśnie ucha środkowego m. napinacz błony bębenkowej (tensor tympani m.) » początek: powierzchnia górna części chrzęstnej trąbki słuchowej, skrzydło większe kości klinowej, część skalista kości skroniowej » koniec: rękojeść młoteczka » funkcja: pociąga rękojeść młoteczka do przyśrodka → napina błonę bębenkową → mniejsza amplituda oscylacji → zabezpieczenie przed uszkodzeniem struktur ucha wewnętrznego przy głośnych dźwiękach m. strzemiączkowy (stapedius m.) » początek: wierzchołek wyniosłości piramidowej (pyramidal eminence) – pustej, stożkowatej wypukłości na tylnej ścianie jamy bębenkowej » koniec: szyjka strzemiączka » funkcja: pociąga strzemiączko do tyłu + umocowuje podstawę w okienku owalnym → zacieśnia więzadło pierścieniowate strzemiączka → mniejszy zasięg oscylacji » unerwienie: gałąź n. VII

ucho wewnętrzne (internal ear) organ przedsionkowo-ślimakowy (vestibulocochlear organ) schowane w części skalistej kości skroniowej błędnik kostny (bony labyrinth) torebka uszna (otic capsule) – otacza resztę; zbudowana z gęstej kości ślimak (cochlea) » kanał spiralny ślimaka – zaczyna się w przedsionku; tworzy 2,5 zakrętu wokół wrzecionka (modiolus) · stożkowaty rdzeń z tkanki kostnej gąbczastej · zawiera kanał z naczyniami krwionośnymi i gałęziami n. ślimakowego · wierzchołek – skierowany do boku, przodu i dołu » wodociąg ślimaka (cochlear aqueduct) – łączy zakręt podstawny błędnika kostnego i przestrzeń podpajęczynówkową powyżej otworu szyjnego » okienko okrągłe (round window) – zamknięte przez wtórną błonę bębenkową (secondary tympanic membrane) przedsionek błędnika kostnego (vestibule of bony labyrinth) » części: łagiewka (utricle) i woreczek (saccule) » część narządu równowagi [błędnik przedsionkowy] » okienko owalne – na ścianie bocznej » przechodzi: · do przodu – w ślimak kostny · do tyłu – w kanały półkoliste i dół tylny czaszki » wodociąg przedsionka (vestibular aqueduct) – na tylnej powierzchni części skalistej kości skroniowej · otwiera się do tyłu i do boku od przewodu słuchowego wewnętrznego · zawiera przewód śródchłonki (endolymphatic duct) i dwa małe naczynia krwionośne 3 kanały półkoliste (semicircular canals) – przedni, tylny i boczny » do tyłu i do góry od przedsionka, do którego się otwierają » ustawione względem siebie pod kątem 90°, tworzą ⅔ koła » bańka kostna (bony ampulla) – pogrubienie na jednym końcu » przedni i tylny otwierają się do przedsionka jedną wspólną odnogą » w środku: przewody półkoliste przewód słuchowy wewnętrzny (internal acoustic meatus) wąski kanał kostny w części skalistej kości skroniowej koniec przyśrodkowy: otwór przewodu słuchowego wewnętrznego (internal acoustic opening) koniec boczny: zamknięty przez cienką, perforowaną płytkę kostną » oddziela przewód od ucha wewnętrznego » biegną: naczynia krwionośne, n. VII i n. VIII [dzieli się na n. ślimakowy i n. przedsionkowy]

dno przewodu słuchowego wewnętrznego pole tylne górne

pole przednie górne

n. VII n. przedsionkowy

n. ślimakowy

pole przednie dolne

n. przedsionkowy

pole tylne dolne

błędnik błoniasty (membranous labyrinth) wodniste płyny o składzie podobnym do płynu: » śródchłonka (endolymph) – wewnątrzkomórkowego · produkowana przez naczynia włosowate błędnika błoniastego · jej przewód przemierza wodociąg przedsionka → tylny dół czaszki · koniec: worek śródchłonki (endolymphatic sac) – pod oponą twardą na tylnej powierzchni części skalistej kości skroniowej; zbiornik nadmiaru śródchłonki » przychłonka (perilymph) – zewnątrzkomórkowego części: » błędnik przedsionkowy (vestibular labyrinth) – łagiewka i woreczek w przedsionku błędnika kostnego · kanał łagiewkowo-woreczkowy (utriculosacular duct) – łączy łagiewkę i woreczek; wychodzi z niego przewód śródchłonki · przewód łączący (ductus reuniens) – łączy woreczek i przewód ślimakowy · plamki – wyspecjalizowane obszary nabłonka czuciowego plamka łagiewki (macula of utricle) – na dnie łagiewki, równolegle z podstawą czaszki plamka woreczka (macula of saccule) – pionowo na przyśrodkowej ścianie woreczka » 3 przewody półkoliste (semicircular ducts) · otwierają się do łagiewki przez 5 otworów · grzebień bańkowy (ampullary crest) – na jednym końcu każdego z nich; zawiera obszar czuciowy » błędnik ślimakowy (cochlear labyrinth) – przewód ślimakowy (cochlear duct) w ślimaku · jeden koniec zamknięty · trójkątny przekrój · dzieli kanał spiralny ślimaka na dwa przewody · szpara osklepka (heliocotrema) – połączenie obu przewodów na wierzchołku ślimaka · błona przedsionkowa (vestibular membrane) – sklepienie przewodu ślimakowego · błona podstawna (basiliar membrane) – dno przewodu ślimakowego; zawiera: narząd spiralny Cortiego (spiral organ of Corti) – zawiera komórki włoskowate; pokryty błoną pokrywającą (tectorial membrane) – żelowata umocowanie: » przewodu ślimakowego – przez więzadło spiralne (spiral ligament) do kanału ślimaka » reszta – zawieszona w przychłonce przez delikatne włókna droga fal ciśnienia hydraulicznego 1) drgania strzemiączka → przychłonka przedsionka 2) schody przedsionka (scala vestibuli) → wierzchołek ślimaka 3) szpara osklepka 4) schody bębenka (scala tympani) → zakręt podstawny ślimaka unerwienie komórek włoskowatych plamek (hair cells in maculae) i komórek włoskowatych grzebieni (hair cells of crests): włókna części przedsionkowej n. przedsionkowo-ślimakowego (VIII) → neurony czuciowe w zwojach przedsionkowych (vestibular ganglia) w przewodzie słuchowym wewnętrznym

nos (nose) nos (nose) część dróg oddechowych powyżej podniebienia twardego funkcje: węch, oczyszczanie wdychanego powietrza, nawilżanie, usuwanie wydzielin z zatok przynosowych i kanałów nosowo-łzowych dzieli się na: a) nos zewnętrzny b) jamę nosową nos zewnętrzny (external nose) zmienności w wyglądzie zależą od kształtu chrząstki części: » grzbiet nosa (dorsum of nose) – między nasadą nosa (root of nose) i jego końcem (apex of nose) » nozdrza/otwory nosowe przednie (nares) – dwa gruszkowate otwory (piriform openings) » skrzydła nosa (alae of nose) – po bokach szkielet: a) część kostna (bony part) – składa się z: · kości nosowych · wyrostków czołowych szczęki · części nosowej kości czołowej · kolca nosowego · części kostnych przegrody nosa b) część chrzęstna (cartilaginous part) – 5 chrząstek: · 2 chrząstki boczne · 2 chrząstki skrzydłowe (alar cartilage) – w kształcie litery U; ruchome → rozwierają lub zamykają nozdrza podczas skurczu mięśni · chrząstka przegrody nosa przegroda nosa (nasal septum) – dzieli jamę nosową na dwie komory » blaszka pionowa kości sitowej (perpendicular plate of ethmoid bone) – cienka; część górna; powyżej przechodzi w grzebień koguci » lemiesz (vomer) – cienki, płaski; część tylno-dolna; łączy się z grzebieniami nosowymi kości szczękowej i podniebiennej » chrząstka przegrody nosa – łączy się z brzegami części kostnej

jama nosowa wysłana: » w przedsionku nosa (vestibule of nose): skórą – zawiera sztywne włoski (vibrissae) » w pozostałej części: śluzówką nosa (nasal mucosa) · przylega ściśle do okostnej i ochrzęstnej · przechodzi w śluzówkę struktur, z którymi łączy się jama nosowa: nosogardziel, zatoki przynosowe, woreczek łzowy, spojówka · części: dolne ⅔ – okolica oddechowa (respiratory area); powietrze jest ogrzewane i nawilżane górna ⅓ – okolica węchowa (olfactory area); pokryta nabłonkiem węchowym otwiera się: » od przodu: nozdrzami » od tyłu: nozdrzami tylnymi do części nosowej gardła ograniczenia: » sklepienie – zakrzywione i wąskie poza tylnym końcem, gdzie tworzy pusty trzon kości klinowej; dzieli się na części: czołowo-nosową, sitową i klinową » dno – szersze; utworzone przez podniebienie twarde » ściana przyśrodkowa – przegroda nosa » ściana boczna – zbudowana przez: · błędnik sitowy · wyrostek czołowy i trzon szczęki · kość łzową · małżowinę nosową dolną · blaszkę pionową kości podniebiennej · blaszkę przyśrodkową wyrostka skrzydłowatego kości klinowej wnętrze: » małżowiny nosowe (nasal conchae) – biegną do dołu i przyśrodka · dolna (inf. concha) – najdłuższa i najszersza stanowi osobną kość pokryta błoną śluzową z licznymi naczyniami · środkowa i górna (middle and sup. conchae) – przyśrodkowe wyrostki kości sitowej połączenia: » zachyłek klinowo-sitowy (spheno-ethmoidal recess) · do góry i do tyłu od małżowiny górnej · otwiera się: otwór zatoki klinowej » przewody nosowe – po bokach · górny (sup. nasal meatus) – wąskie przejście między małżowiną nosową górną i środkową; otwierają się: ujścia komórek sitowych tylnych · środkowy (middle nasal meatus) dłuższy i głębszy od górnego lejek sitowy (ethmoidal infundibulum) – w przednio-górnej części; łączy z zatoką czołową przewód nosowo-czołowy – między zatoką czołową i lejkiem sitowym rozwór półksiężycowaty (semilunar hiatus) – bruzda, do której otwiera się zatoka czołowa puszka sitowa (ethmoidal bulla) – wzniesienie powyżej rozworu półksiężycowatego; zbudowana z komórek sitowych środkowych · dolny (inf. nasal meatus) – poziomy poniżej i do boku od małżowiny nosowej dolnej otwiera się: przewód nosowo-łzowy – odprowadza łzy z woreczka łzowego » przewód nosowy wspólny (common nasal meatus) – pośrodkowo; otwierają się: przewody nosowe i zachyłki boczne

unaczynienie tętnicze nosa jamy nosowej: » t. szyjna wewnętrzna → t. oczna → tt. sitowe przednia i tylna » t. szyjna zewnętrzna → · t. szczękowa → t. klinowo-podniebienna t. podniebienna większa – sięga przegrody nosa przez kanał przysieczny · t. twarzowa → t. wargowa górna → gałąź przegrodowa » splot/miejsce/pole Kiesselbacha – zespolenie 4–5 tętnic w przedniej części przegrody nosa nosa zewnętrznego: » t. szyjna wewnętrzna → t. oczna → t. sitowa przednia » t. szyjna zewnętrzna → · t. szczękowa → t. podoczodołowa → gałęzie nosowe · t. twarzowa → gałęzie nosowe boczne t. wargowa górna → gałąź przegrodowa unaczynienie żylne nosa jamy nosowej: podśluzówkowy splot żylny (submucosal venous plexus) → ż. klinowo-podniebienna, ż. twarzowa, ż. oczna nosa zewnętrznego: żż. nosowe boczne i żż kątowe → ż. twarzowa unerwienie nosa jamy nosowej » części tylno-dolnej: n. V2 → zwój skrzydłowo-podniebienny · n. nosowo-podniebienny – unerwia: przegrodę nosa · n. podniebienny większy → gałęzie nosowe tylne górne boczne i dolne boczne – unerwiają: ścianę boczną » części przednio-górnej: n. V1 → · nn. sitowe przedni i tylny · n. nosowo-rzęskowy → gałęzie » węchowo: nn. węchowe (I) (olfactory nn.) – bieg: nabłonek węchowy [w górnej części ściany bocznej i przegrody jamy nosowej] → blaszka sitowa → opuszka węchowa (olfactory bulb) → ku tyłowi → pasmo węchowe (olfactory tract) nosa zewnętrznego » grzbietu i końca: n. V1 → n. nosowo-rzęskowy → · n. podbloczkowy · n. sitowy przedni → n. zewnętrzny nosa » skrzydeł nosa: n. V2 → n. podoczodołowy → gałęzie nosowe

zatoki przynosowe (paranasal sinuses) wypełnione powietrzem przedłużenia okolicy oddechowej jamy nosowej a) zatoki czołowe (frontal sinuses) – prawa i lewa » lokalizacja: między zewnętrzną i wewnętrzną blaszką kości czołowej, do tyłu od łuków brwiowych i nasady nosa » rozwój: przed 7. rokiem życia » otwierają się: przewód nosowo-czołowy → lejek sitowy → rozwór półksiężycowaty → przewód nosowy środkowy » unerwienie: n. V1 → n. nadoczodołowy » duża zmienność kształtu i rozmiaru b) komórki/zatoki sitowe (ethmoidal cells/sinuses) » lokalizacja: w kierunku kości sitowej między jamą nosową i oczodołem » rozwój: po 2. roku życia » otwierają się: · przednie (ant. ethmoidal cells) – lejek sitowy lub bezpośrednio → przewód nosowy środkowy · środkowe (middle ethmoidal cells) – bezpośrednio → przewód nosowy środkowy; inaczej komórki puszkowe – tworzą puszkę sitową w górnej części rozworu półksiężycowatego · tylne (post. ethmoidal cells) – bezpośrednio → przewód nosowy górny » unerwienie: n. V1 → n. nosowo-rzęskowy → nn. sitowe przednie i tylne c) zatoki klinowe (sphenoidal sinuses) » lokalizacja: w trzonie kości klinowej [czasem do skrzydeł] » oddzielone cienką kością od: nn. II, skrzyżowania wzrokowego, przysadki mózgowej, tt. szyjnych wewnętrznych i zatok jamistych » rozwój: ok. 2 roku życia z tylnych komórek sitowych » zmienność: otwierają się osobno do zachyłka klinowo-sitowego » unaczynienie: tt. sitowe tylne » unerwienie: nn. sitowe tylne d) zatoki szczękowe (maxillary sinuses) – największe » lokalizacja: trzon szczęki » części: · wierzchołek (apex) – w stronę środka kości jarzmowej · podstawa (base) – dolna część boczna ściany jamy nosowej · sklepienie (roof) – dno oczodołu · dno (floor) – część zębodołowa szczęki; korzenie dwóch pierwszych trzonowców tworzą stożkowate wzniesienia » otwierają się: ujściem zatoki szczękowej (maxillary ostium) do przewodu nosowego środkowego przez rozwór półksiężycowaty » unaczynienie: · t. szyjna zewnętrzna → t. szczękowa → tt. zębodołowe górne · dno dodatkowo przez: t. podniebienną zstępującą i t. podniebienną większą [też od t. szczękowej] » unerwienie: n. V2 → nn. zębodołowe górne (sup. alveolar nn.) przednie, środkowe i tylne

zwoje przywspółczulne n. V zwój (ganglion)

rzęskowy (ciliary)

położenie

oczodół – między n. II i m. prostym bocznym obok wierzchołka oczodołu

korzenie

przywspółczulny

n. III → gałąź dolna

współczulny

zwój szyjny górny → splot t. szyjnej wewnętrznej → gałęzie do zwoju

czuciowy

skrzydłowopodniebienny (pterygopalatine)

uszny (otic)

podżuchwowy (submandibular)

dół skrzydłowo-podniebienny – do przodu od otworu kanału skrzydłowego, poniżej n. V2

dół podskroniowy – między m. napinaczem podniebienia miękkiego i n. V3, poniżej otworu owalnego kości klinowej

zawieszony na n. językowym na powierzchni m. gnykowo-językowego, poniżej przewodu ślinianki podżuchwowej, nad ślinianką podżuchwową

przełączenie

gałęzie odprowadzające

przywspółczulnie: m. rzęskowy i m. zwieracz źrenicy

tak

nn. rzęskowe krótkie nie

n. V1 → n. nosowo-rzęskowy → część rzęskowa

przywspółczulny

n. VII → n. pośredni → n. skalisty większy →

współczulny

zwój szyjny górny → splot t. szyjnej wewnętrznej → n. skalisty głęboki →

n. V2 → nn. skrzydłowo-podniebienne [2-3]

przywspółczulny

n. IX → n. bębenkowy → splot bębenkowy → n. skalisty mniejszy

współczulny

zwój szyjny górny → splot t. szyjnej zewnętrznej → splot t. oponowej środkowej → gałęzie do zwoju

czuciowy

n. V3 → n. uszno-skroniowy

przywspółczulny

n. VII → struna bębenkowa

współczulny

zwój szyjny górny → splot t. szyjnej zewnętrznej → splot t. twarzowej → gałęzie do zwoju

tak

gałąź łącząca do n. jarzmowego → n. jarzmowo-skroniowy → n. łzowy

gruczoł łzowy

nie

gałąź gardłowa, nn. podniebienne większe i mniejsze, n. nosowo-podniebienny oraz nn. klinowo-podniebienne

gruczoły podniebienne i błony śluzowej jamy nosowej oraz okolicę nosową gardła

gałąź łącząca z n. uszno-skroniowym

śliniankę przyuszną

gałąź łącząca z n. policzkowym

błonę śluzową okolicy policzka oraz powierzchnie policzkowe dziąseł M2 i M3

gałąź łącząca z n. językowym

śliniankę podżuchwową i podjęzykową oraz gruczoły ślinowe języka

tak

nie

czuciowy

n. V3 → n. językowy

współczulnie: m. rozwieracz źrenicy i naczynia gałki ocznej czuciowo: ścianę gałki ocznej

n. kanału skrzydłowego

czuciowy

unerwiają

tak

nie

podsumowanie nerwów czaszkowych nazwa

komponenty

ośrodek nadrzędny

lokalizacja ośrodka nadrzędnego

I

węchowy (olfactory)

czuciowy specyficzny trzewny

pierwotna kora węchowa

zakręt półksiężycowaty i okalający

Wzrokowy (optic)

czuciowy specyficzny somatyczny

ruchowy somatyczny

okoruchowy (oculomotor)

III

bloczkowy (trochlear)

IV

oczny (ophthalmic)

V2

szczękowy (maxillary)

V

V3

VI

trójdzielny (trigeminal)

V1

wyjście z mózgowia

– ośrodki podkorowe wzroku

jądro ruchowe n. III

ruchowy trzewny

jądro dodatkowe n. III (Westphala-Edingera)

ruchowy somatyczny

jądro ruchowe n. IV

czuciowy niespecyficzny somatyczny

ciała kolankowate boczne i wzgórki górne blaszki pokrywy

śródmózgowie

II

zwoje

zwój rzęskowy

na wysokości wzgórków dolnych blaszki pokrywy

–

jądro rdzeniowe

od mostu przez rdzeń przedłużony do segmentów szyjnych rdzenia kręgowego

jądro śródmózgowiowe

śródmózgowie [bocznie od wodociągu mózgu]

działanie

nr

otwory w blaszce sitowej kości sitowej

okolica węchowa błony śluzowej jamy nosowej

percepcja bodźców słuchowych z błony śluzowej ściany górnej jamy nosowej, górnej części przegrody nosa i małżowiny nosowej górnej

I

kanał wzrokowy

siatkówka oka

percepcja bodźców wzrokowych z siatkówki

II

dół międzykonarowy

przyśrodkowo od jądra ruchowego n. III

środkowy odcinek mostu [przednia część dołu równoległobocznego]

obszar unerwienia

gałąź górna: m. prosty górny, m. dźwigacz powieki górnej

na wysokości wzgórków górnych blaszki pokrywy

jądro główne/mostowe

żuchwowy (mandibular)

–

otwór w czaszce

bocznie od wędzidełka zasłony rdzeniowej górnej, poniżej wzgórka dolnego blaszki pokrywy

szczelina oczodołowa górna

jądro ruchowe n. V

górny odcinek mostu

ruchowy somatyczny

jądro ruchowe n. VI

dno dołu równoległobocznego [wzgórek n. twarzowego]

n. właściwy: ruchowy somatyczny

jądro ruchowe n. VII/ jądro początkowe n. VII

na granicy rdzenia przedłużonego i mostu, do przodu i bocznie od jądra n. VI

jądro pasma samotnego

rdzeń przedłużony [trójkąt n. X]

odwodzący (abducent)

brzeg boczny mostu

między brzegiem dolnym mostu i piramidą rdzenia przedłużonego

n. pośredni

twarzowy (facial)

czuciowy niespecyficzny somatyczny

jądro ślinowe górne ruchowy trzewny

dolny odcinek mostu

VIII

IX

przedsionkowoślimakowy (vestibulocochlear)

językowo-gardłowy (glossopharyngeal)

zwój przedsionkowy

jądra ślimakowe [grzbietowe, brzuszne]

pogranicze rdzenia przedłużonego i mostu

zwój spiralny

ruchowy somatyczny

jądro dwuznaczne

rdzeń przedłużony

–

ruchowy trzewny

jądro ślinowe dolne

trójkąt n. X [górna część]

zwój uszny

czuciowy trzewny rdzeń przedłużony [trójkąt n. X]

czuciowy niespecyficzny ruchowy somatyczny

ruchowy trzewny błędny (vagus)

jądro dwuznaczne

rdzeń przedłużony

jądro grzbietowe

XI

dodatkowy (spinal accessory)

XII

podjęzykowy (hypoglossal)

przewód słuchowy wewnętrzny

część górna rdzenia kręgowego

jądro n. XII

rdzeń przedłużony [trójkąt n. XII w dole równoległobocznym]

ruchowy somatyczny

V2

czucie z twarzy okolicy żuchwy, wargi dolnej, zębów żuchwy, stawu skroniowo-żuchwowego, błony śluzowej ust i przednich ⅔ języka, powierzchni zewnętrznej błony bębenkowej, małżowiny usznej z przodu przewodu słuchowego zewnętrznego ruch mm. żucia [m. żwacza, m. skroniowego, mm. skrzydłowych bocznego i przyśrodkowego], m. żuchwowo-gnykowego, brzuśca przedniego m. dwubrzuścowego, m. napinacza podniebienia miękkiego, m. napinacza błony bębenkowej m. prosty boczny

odwodzenie gałki ocznej

V

V3

VI

przednie ⅔ języka i podniebienie miękkie

smak

skóra muszli małżowiny usznej blisko przewodu słuchowego zewnętrznego

czucie niespecyficzne

część mniejsza [przyśrodkowa]

przywspółczulne

ucho wewnętrzne

przedsionek: przewody półkoliste, łagiewka, woreczek

pozycja i ruch głowy

narząd spiralny

bodźce słuchowe

VIII

bocznie od oliwki [bruzda tylno-boczna rdzenia przedłużonego]

otwór szyjny

część większa [boczna]

zwój dolny n. X

między piramidą i oliwką [bruzda przednio-boczna rdzenia przedłużonego]

ślinianka przyuszna

przywspółczulne [wydzielanie rzadkiej, wodnistej śliny]

czucie trzewne ze ślinianki przyusznej, kłębka szyjnego, zatoki t. szyjnej wewnętrznej, gardła, ucha środkowego i powierzchni wewnętrznej błony bębenkowej tylna ⅓ języka

smak

ucho zewnętrzne

czucie niespecyficzne

IX

mm. gardła [poza m. rylcowo-gardłowym], wewnętrzne mm. krtani, mm. podniebienia [poza m. napinaczem podniebienia miękkiego], mm. poprzecznie prążkowane górnych ⅔ przełyku

–

–

VII

m. rylcowo-gardłowy, pomoc w przełykaniu

zwój górny n. X przedłużenie jądra dwuznacznego [do C5–C7]

IV

gruczoł łzowy

jądro pasma samotnego

czuciowy niespecyficzny

obrót gałki ocznej do boku i do dołu

czucie ze skóry twarzy okolicy szczęki, powieki dolnej, wargi górnej, zębów szczęki, błony śluzowej jamy nosowej, zatok szczękowych i podniebienia

ślinianka podjęzykowa i podżuchwowa, gruczoły nosa i podniebienia

kąt móżdżkowo- mostowy

zwój dolny n. IX

zwoje w okolicy trzewi

rdzeń przedłużony [trójkąt n. X]

czuciowy trzewny czuciowy specyficzny

otwór rylcowo-sutkowy

zwój górny n. IX jądro pasma samotnego

przywspółczulne [zwężanie źrenicy, akomodacja soczewki do bliży]

V1

zwój skrzydłowo-podniebienny

dół równoległoboczny [pole przedsionkowe]

czuciowy specyficzny

X

zwój kolanka

jądra przedsionkowe [przyśrodkowe, boczne, grzbietowe, brzuszne]

czuciowy specyficzny somatyczny

III

ruch mm. mimicznych twarzy, mm. skalpu, m. strzemiączkowego, m. rylcowo-gnykowego, brzuśca tylnego m. dwubrzuścowego, m. szerokiego szyi, mm. małżowiny usznej

zwój podżuchwowy

jądro łzowe

podnoszenie powieki górnej oraz obrót gałki ocznej do góry, na dół i do przyśrodka

czucie z rogówki, skóry czoła, skalpu, powieki górnej, nosa, błony śluzowej jamy nosowej, zatok przynosowych [poza szczękowymi], namiotu móżdżku, ściany zatoki skalistej górnej, zatoki poprzecznej, zatoki prostej

szczelina oczodołowa górna

czuciowy specyficzny VII

m. zwieracz źrenicy, mm. rzęskowe

otwór okrągły

zwój trójdzielny

–

m. prosty dolny, m. prosty przyśrodkowy, m. skośny dolny

m. skośny górny

otwór owalny ruchowy somatyczny

gałąź dolna

nr

kanał n. XII

mm. gładkie i gruczoły tchawicy, oskrzela, przewód pokarmowy [do ⅔ prawych okrężnicy poprzecznej i narządy nieparzyste jamy brzusznej], tt. wieńcowe, układ bodźco-przewodzący serca

pobudzanie perystaltyki, rozkurcz zwieraczy, stymulacja wydzielania gruczołów dróg oddechowych i układu pokarmowego, zwężenie dróg oddechowych, działanie ujemne na mięśniówkę serca

nasada języka, gardło, krtań, tchawica, oskrzela, serce, układ pokarmowy [do ⅔ prawych okrężnicy poprzecznej i nieparzyste narządy jamy brzusznej]

czucie trzewne

nagłośnia i podniebienie

smak

małżowina uszna, przewód słuchowy zewnętrzny, opona twarda tylnego dołu czaszki

czucie niespecyficzne

X

warstwa powierzchowna szyi: m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy i m. czworoboczny

XI

mm. języka [poza m. podniebienno-językowym]

XII

uzupełnienie nerwów czaszkowych n. węchowy (I) (olfactory n.) rzęski węchowe (olfactory cilia) – zanurzone w wodnistej wydzielinie gruczołów węchowych (olfactory glands); pobudzane przez substancje wonne rozpuszczone w płynie bieg: 1) 20 nn. węchowych po każdej stronie → prawy i lewy n. węchowy 2) blaszka sitowa 3) synapsy z komórkami mitralnymi opuszek węchowych (mitral cells of olfactory bulbs) w dole przednim czaszki 4) pasmo węchowe (olfactory tract) – dzieli się na prążki węchowe: · boczne – kończą się w korze gruszkowatej [części przedniej płata skroniowego] · przyśrodkowy – przechodzą przez spoidło przednie do przeciwstronnych struktur węchowych jako jedyne z nerwów czaszkowych dochodzą bezpośrednio do mózgowia n. wzrokowy (II) (optic n.) w rzeczywistości włókna wzrokowe oraz części nerwowa i barwnikowa siatkówki to nie nerwy, a wypustki międzymózgowia będące neuronami trzeciego rzędu, których ciała komórkowe umieszczone są w siatkówce bieg: 1) początek: w miejscu, gdzie niezmielinizowane aksony komórek zwojowych siatkówki (retinal ganglion cells) przebijają twardówkę i zostają otoczone osłonką mielinową głęboko od tarczy n. II 2) do tyłu i przyśrodka w oczodole 3) kanał wzrokowy → dół środkowy czaszki 4) skrzyżowanie wzrokowe (optic chiasm) – włókien: · skrzyżowanych z nosowej/przyśrodkowej części siatkówki · nieskrzyżowanych ze skroniowej/bocznej części siatkówki 5) pasmo wzrokowe (optic tract) 6) ciała kolankowate boczne (lat. geniculate bodies) wzgórza 7) koniec: kora wzrokowa płatów potylicznych mózgu n. okoruchowy (III) (oculomotor n.) – bieg: 1) początek: śródmózgowie – przebija oponę twardą bocznie do przepony siodła, która pokrywa od góry przysadkę mózgową 2) sklepienie i ściana boczna zatoki jamistej 3) szczelina oczodołowa górna 4) dzieli się na gałęzie: górną (sup. division) i dolną (inf. division) n. bloczkowy (IV) (trochlear n.) najmniejszy, ale najdłuższy przebieg wewnątrzczaszkowy bieg: 1) tylna powierzchnia śródmózgowia [jako jedyny] 2) wokół pnia mózgu 3) przednia powierzchnia śródmózgowia 4) przebija oponę twardą na brzegu namiotu móżdżku 5) do przodu → ściana boczna zatoki jamistej 6) szczelina oczodołowa górna → oczodół n. odwodzący (VI) (abducent n.) – bieg: 1) wychodzą z pnia mózgu między mostem a rdzeniem przedłużonym 2) zbiornik mostu przestrzeni podpajęczynówkowej 3) otaczają od boku t. podstawną 4) zaginają się ostro na brzegu górnym części skalistej kości skroniowej 5) zatoka jamista, równolegle do t. szyjnej wewnętrznej 6) przebijają oponę twardą na stoku [najdłuższy bieg wewnątrzoponowy] 7) szczelina oczodołowa górna → pierścień ścięgnisty wspólny → na powierzchni m. prostego bocznego

n. trójdzielny (V) (trigeminal n.) największy [po wykluczeniu atypowego n. II] początek: boczna część mostu – jako: a) korzeń czuciowy (sensory root) – duży; budowa: · wypustki dośrodkowe neuronów rzekomojednobiegunowych tworzące zwój trójdzielny/półksiężycowaty (trigeminal ganglion) – leży między blaszkami opony twardej, w jamie Meckela, do boku od zatoki jamistej · wypustki obwodowe neuronów zwojowych – tworzą: n. oczny (V1) (ophthalmic n.) n. szczękowy (V2) (maxillary n.) część czuciową n. żuchwowego (V3) (mandibular n.) b) korzeń ruchowy (motor root) – mały; bieg: poniżej zwoju trójdzielnego, wzdłuż dna jego jamy → przez zwój tranzytem → połączenie w otworze owalnym z włóknami czuciowymi n. V3 n. twarzowy (VII) (facial n.) – bieg: 1) wychodzi z mózgowia w kącie mostkowo-móżdżkowym w postaci: » korzenia ruchowego (motor root) – większy; właściwy n. twarzowy; unerwia mm. mimiczne twarzy » n. pośredniego (intermediate n.) – mniejszy 2) dół tylny czaszki 3) przewód słuchowy wewnętrzny 4) kolanko n. twarzowego (geniculum of facial n.) – między biegiem do przodu przez kość skroniową a biegiem do tyłu wzdłuż ściany przyśrodkowej jamy bębenkowej; miejsce położenia zwoju kolanka (geniculate ganglion) – zwoju czuciowego n. VII 5) kanał n. twarzowego – w kości skroniowej; oddaje gałęzie: » n. skalisty większy » n. strzemiączkowy » strunę bębenkową 6) najdłuższy przebieg wewnątrzkostny 7) otwór rylcowo-sutkowy 8) oddaje: gałąź uszną tylną 9) ślinianka przyuszna + tworzy splot wewnątrzprzyuszniczy – 5 gałęzi końcowych: skroniowa, jarzmowa, policzkowa, brzeżna żuchwy, szyi n. przedsionkowo-ślimakowy (VIII) (vestibulochochlear n.) – bieg: 1) początek: na granicy mostu i rdzenia przedłużonego z konarem środkowym móżdżku 2) przewód słuchowy wewnętrzny – także: korzeń ruchowy n. VII, n. pośredni n. VII i t. błędnikowa 3) dzieli się na: a) n. przedsionkowy (vestibular n.) · wypustki dośrodkowe dwubiegunowe neuronów w zwoju przedsionkowym · wypustki obwodowe do: plamek łagiewki i woreczka – wrażliwe na przyspieszenie liniowe i siłę grawitacji grzebieni bańkowych kanałów półkolistych – wrażliwe na przyspieszenie kątowe b) n. ślimakowy (cochlear n.) · wypustki dośrodkowe dwubiegunowe neuronów w zwoju spiralnym · wypustki obwodowe do narządu spiralnego

n. językowo-gardłowy (IX) (glossopharyngeal n.) – bieg: 1) początek: boczna strona rdzenia przedłużonego 2) do przodu i do boku 3) przednia część otworu szyjnego – znajdują się tu zwoje górny i dolny [czuciowe] n. IX – zawierają ciała komórek rzekomojednobiegunowych dla dośrodkowych elementów nerwu 4) z m. rylcowo-gardłowym [unerwia go jako jedyny mięsień] 5) między zwieraczami górnym a środkowym gardła 6) język i część ustna gardła » włókna czuciowe do splotu gardłowego, języka i gardła » włókna ruchowe do m. rylcowo-gardłowego i ślinianki przyusznej » włókna przywspółczulne do tylnej ⅓ języka n. błędny (X) (vagus n.) – najdłuższy przebieg; bieg: 1) początek: pęczek nici korzeniowych z bocznej strony rdzenia przedłużonego → łączą się ze sobą 2) otwór szyjny [biegnie między n. IX i n. XI] » w otworze: zwój górny [czuciowy niespecyficzny] – łączy się z n. IX i zwojem szyjnym górnym pnia współczulnego » poniżej: zwój dolny [czuciowy trzewny i specyficzny] 3) szyja: oddaje gałęzie zaopatrujące podniebienie, gardło i krtań 4) klatka piersiowa: przebieg asymetryczny; unerwia serce, oskrzela, płuca + tworzy pnie przedni i tylny, które przechodzą w splot przełykowy 5) jama brzuszna: pnie błędne dzielą się na gałęzie do żołądka oraz jelita cienkiego i grubego do poziomu zgięcia lewego okrężnicy n. dodatkowy (n. XI) (spinal accessory n.) – bieg: 1) początek: pęczek nici korzeniowych z pierwszych 5–6 segmentów szyjnych rdzenia kręgowego 2) otwór szyjny [łączy się tu z n. X na chwilę] 3) wzdłuż t. szyjnej wewnętrznej 4) unerwia: m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy 5) krzyżuje trójkąt tylny głęboko do górnej granicy m. czworobocznego 6) przechodzi na powierzchnię wewnętrzną tego mięśnia i go unerwia 7) dostaje włókna czuciowe od splotu szyjnego n. podjęzykowy (XII) (hypoglossal n.) 1) początek: kilka nici korzeniowych z rdzenia przedłużonego 2) kanał n. podjęzykowego 3) łączy się z gałęziami splotu szyjnego – dołączają się włókna: » ruchowe somatyczne niespecyficzne – od nn. C1 i C2; korzeń górny pętli szyjnej (sup. root of ansa cervicalis); unerwiają: mm. podgnykowe » czuciowe somatyczne niespecyficzne – od zwoju C2; gałąź oponowa; unerwiają: oponę twardą dołu tylnego czaszki 4) ku dołowi, przyśrodkowo do kąta żuchwy 5) do przodu → język [przez gałęzie językowe końcowe]

szkielet i powięzie szyi szkielet szyi × rękojeść mostka (manubrium of sternum) × obojczyki (clavicles) × kręgi szyjne (7) » trzon – mały; powierzchnia górna wklęsła, a dolna – wypukła » otwór kręgowy – duży i trójkątny » otwory wyrostków poprzecznych (transverse foramina) · C1–C7 – dla żż. kręgowych · C1–C6 – dodatkowo dla tt. kręgowych » powierzchnie stawowe wyrostków stawowych: · górnych – ku górze i tyłowi · dolnych – w dół i do przodu » wyrostki kolczyste – krótkie i rozdwojone » kręgi nietypowe: · kręg szczytowy [C1] – kształt pierścienia; brak wyrostka kolczystego i trzonu; zbudowany z części bocznych połączonych łukiem przednim i tylnym; powierzchnie stawowe górne łączą się z kłykciami potylicznymi · kręg obrotowy [C2] – ząb na górnej powierzchni trzonu · kręg wystający [C7] – długi, nierozdwojony wyrostek kolczysty; duże wyrostki poprzeczne; małe otwory wyrostków poprzecznych × kość gnykowa (hyoid bone) » lokalizacja: przednia część szyi na wysokości C3 w kącie między żuchwą a chrząstką tarczowatą » zawieszona na mięśniach, które łączą ją z: · żuchwą · wyrostkami rylcowatymi – przez więzadła rylcowo-gnykowe · chrząstką tarczowatą – mocno związane · rękojeścią mostka · łopatkami » kształt: litera U lub ipsylon [υ] » części: · trzon (body of hyoid bone) – skierowany do przodu; 2,5 cm x 1 cm · rogi większe (greater horns) – do góry, ku tyłowi, bocznie; u młodych chrząstka włóknista, u starszych kościozrost · rogi mniejsze (lesser horns) – ku górze i tyłowi; wystają z górnej części trzonu w pobliżu połączenia z rogami większymi; połączone tkanką łączną włóknistą powięź powierzchowna szyi (superficial cervical fascia) × zbudowana przez: tkankę podskórną szyi (cervical subcutaneous tissue) × między: skórą właściwą i blaszką pokrywającą powięzi głębokiej szyi × zawartość: × nerwy skórne × powierzchowne naczynia oraz węzły chłonne × tkanka tłuszczowa × m. szeroki szyi (platysma m.)

powięź głęboka szyi (deep cervical fascia) a) blaszka pokrywająca (investing layer) – wokół całej szyi » w czterech rogach szyi rozdwaja się na warstwy powierzchowną i głęboką – otaczają m. czworoboczny i m. MOS » więzadło rylcowo-żuchwowe – zgrubienie tej blaszki » przyczepy u góry: » kresa karkowa górna kości potylicznej » wyrostki sutkowate kości skroniowych » łuki jarzmowe » dolny brzeg żuchwy – tu blaszka rozdwaja się, obejmując: ⋅ pod żuchwą: ślinianki podżuchwowe ⋅ za żuchwą: ślinianki przyuszne » kość gnykowa i wyrostki kolczyste kręgów szyjnych » przyczepy na dole: · rękojeść mostka – nad nią: przestrzeń nadmostkowa (suprasternal space) ⋅ utworzona przez: przyczepiające się do powierzchni przedniej i tylnej rękojeści mostka warstwy blaszki pokrywającej powięzi głębokiej szyi – rozdzielają się między głowami mostkowymi mm. MOS ⋅ zawiera: dolne odcinki żż. szyjnych przednich, łuk żylny szyi, tkanka tłuszczowa, kilka głębokich węzłów chłonnych · obojczyki oraz wyrostki barkowe i grzebienie łopatek » przechodzi w: · okostną wyrostka kolczystego C7 – ku tyłowi · więzadło karkowe (nuchal ligament) – w linii pośrodkowej; stanowi trójkątną błoniastą przegrodę między mięśniami szyi obu stron b) blaszka przedtchawicza (pretracheal layer) – tylko w okolicy przedniej szyi » rozciąga się między: · od góry: kością gnykową – powyżej blaszka tworzy pętlę lub bloczek – przechodzi przez nie ścięgno pośrednie m. dwubrzuścowego · od dołu: osierdziem włóknistym – splatają się · od boku: pochewkami naczyń szyjnych i ścięgnami pośrednimi mm. łopatkowo-gnykowych » części: · mięśniowa – cienka; obejmuje mm. podgnykowe · trzewna – otacza gruczoł tarczowy, tchawicę i przełyk; ku tyłowi i górze przechodzi w powięź policzkowo-gardłową (buccopharyngeal fascia)

c)

d)

blaszka przedkręgowa (prevertebral layer) » tuba otaczająca kręgosłup i związane z nim mięśnie: · z przodu: m. długi szyi i m. długi głowy · z boku: mm. pochyłe · z tyłu: mm. głębokie szyi » końce: · u góry: podstawa czaszki · na dole i z boku: przechodzi w powięź wewnątrzpiersiową · wysokość T3: łączy się z więzadłem podłużnym przednim · bocznie: przedłuża się w pochewkę naczyń pachowych » między warstwami: część szyjna pnia współczulnego pochewka naczyń szyjnych (carotid sheath) » końce · u góry: jama czaszki · u dołu: podstawa szyi – łączy się ze śródpiersiem · z przodu: łączy się z blaszką pokrywającą i przedtchawiczą · z tyłu: łączy się z blaszką przedkręgową » zawartość · t. szyjna wspólna i t. szyjna wewnętrzna + ich sploty współczulne · ż. szyjna wewnętrzna · n. X i gałąź do zatoki tętnicy szyjnej · węzły chłonne szyjne głębokie

przestrzeń zagardłowa (retropharyngeal space) × największa przestrzeń międzypowięziowa szyi × przestrzeń potencjalna między: » częścią trzewną blaszki przedkręgowej » powięzią policzkowo-gardłową – wokół górnej części gardła; ku dołowi przechodzi w blaszkę przedtchawiczą × ograniczenia: » u góry: podstawa czaszki » z boków: pochewki naczyń szyjnych » u dołu: otwiera się do śródpiersia górnego × powięź skrzydłowa (alar fascia) – dzieli na mniejsze części » pośrodkowo: przyczepia się do powięzi policzkowo-gardłowej [od czaszki do C7] » bocznie: kończy się na pochewce naczyń szyjnych

okolice i trójkąty szyi mięśnie powierzchowne szyi m. szeroki szyi (platysma m.) » lokalizacja: okolica przednio-boczna szyi » pod nim: · ż. szyjna zewnętrzna – biegnie od kąta żuchwy w dół do środkowej części obojczyka · nerwy skórne szyi » czynność: · od górnego przyczepu: napina skórę → podłużne fałdy → mniejszy nacisk na żyły powierzchowne · od dolnego przyczepu: opuszcza żuchwę i obniża kąciki ust » unerwienie: n. VII → gałąź szyjna m. czworoboczny (trapezius m.) » przyczepy · górny: przyśrodkowa ⅓ kresy karkowej górnej, guzowatość potyliczna zewnętrzna, więzadło karkowe, wyrostki kolczyste C7–T12 · dolny: boczna ⅓ obojczyka, wyrostek barkowy, grzebień łopatki » czynność – unosi łopatkę, zbliża do kręgosłupa i obraca ku górze m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (sternocleidomastoid m. = SCM) » dzieli szyję na okolice przednią i boczną » objęty warstwami blaszki pokrywającej powięzi głębokiej szyi » przyczepy · górny: powierzchnia boczna wyrostka sutkowatego kości skroniowej + boczna połowa kresy karkowej górnej · dolne: głowa mostkowa (sternal head) – powierzchnia przednia rękojeści mostka [przez okrągłe ścięgno] między nimi: dół nadobojczykowy mniejszy (lesser supraclavicular fossa) – zwartość: część dolna ż. szyjnej wewnętrznej głowa obojczykowa (clavicular head) – powierzchnia górna przyśrodkowej ⅓ obojczyka » unerwienie [także m. czworobocznego] · ruchowe: n. XI → gałąź rdzeniowa · bólowe + propriocepcja: n. C2 i n. C3 » czynność: podczas głębokiego wdechu + · jednostronnie: pochyla głowę w tę samą stronę i obraca w stronę przeciwną, unosząc twarz ku górze · obustronnie: prostuje głowę w stawach szczytowo-potylicznych zgina odcinek szyjny kręgosłupa + przybliża brodę do rękojeści mostka prostuję górną część odcinka szyjnego + zgina dolną część → broda do przodu okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa (sternocleidomastoid region) część górna ż. szyjnej zewnętrznej n. uszny wielki i n. poprzeczny szyi m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy

okolica tylna szyi/kark (post. cervical region/nuchal) ograniczenie: przednie brzegi mm. czworobocznych Δ/okolica podpotyliczna – głębiej, w części górnej okolicy tylnej szyi segmentowe unerwienie skóry: nn. C1–C8 → gałęzie tylne → gałęzie skórne – przebijają m. czworoboczny, ale nie unerwiają go okolica boczna szyi (lat. cervical region) = Δ tylny/boczny szyi a) ograniczenia: » z przodu: brzeg tylny m. MOS » z tyłu: brzeg przedni m. czworobocznego » u dołu: środkowa ⅓ obojczyka » u góry: kresa karkowa górna kości potylicznej » powierzchownie: blaszka pokrywająca powięzi głębokiej szyi [także tkanka podskórna z m. szerokim szyi] » dno: mięśnie pokryte blaszką przedkręgową powięzi głębokiej szyi b) mięśnie stanowiące dno: » m. płatowaty głowy (splenius capitis m.) » m. dźwigacz łopatki (levator scapulae m.) » m. pochyły środkowy (middle scalene m.) » m. pochyły tylny (post. scalene m.) » u niektórych: · dolna część m. pochyłego przedniego (ant. scalene m.) – w kącie dolno-przyśrodkowym · m. pochyły najmniejszy (the smallest scalene m.) odnoga m. pochyłego przedniego bieg: do tyłu od t. podobojczykowej do I żebra c) podział na trójkąty przez brzusiec dolny m. łopatkowo-gnykowego a) Δ łopatkowo-czworoboczny (omotrapezoid triangle) – większy, leży wyżej; zawartość: · t. potyliczna, t. poprzeczna szyi · część ż. szyjnej zewnętrznej · węzły chłonne szyjne · pnie splotu ramiennego; splot szyjny → gałęzie tylne · n. XI → gałąź rdzeniowa b) Δ łopatkowo-obojczykowy/t. podobojczykowej (omoclavicular/ subclavian triangle) – mniejszy, leży niżej; na powierzchni widoczny jako dół nadobojczykowy większy; zawartość: · powierzchownie: część dolna ż. szyjnej zewnętrznej · między nimi: blaszka pokrywająca powięzi głębokiej szyi · głębiej: trzecia część t. podobojczykowej · t. nadłopatkowa · węzły chłonne nadobojczykowe okolica przednia szyi (ant. cervical region) = Δ przedni szyi – ograniczenia: z przodu: linia pośrodkowa z tyłu: brzeg przedni m. MOS od góry: dolny brzeg żuchwy od dołu: wcięcie szyjne rękojeści mostka powierzchownie: m. szeroki szyi + tkanka podskórna dno: gardło, krtań, gruczoł tarczowy

trójkąty okolicy przedniej szyi a) Δ podbródkowy (submental triangle) – jedyny nieparzysty » ograniczenia: · u góry: spojenie żuchwy · z dołu: trzon kości gnykowej · po bokach: brzuśce przednie mm. dwubrzuścowych · dno: mm. żuchwowo-gnykowe połączone szwem włóknistym » zawartość: · węzły chłonne podbródkowe (submental lymph nodes) · małe żyły → ż. szyjna przednia b) Δ podżuchwowy (submandibular triangle) » ograniczenia: · od góry: brzeg dolny żuchwy · od przodu: brzusiec przedni m. dwubrzuścowego · od tyłu: brzusiec tylny m. dwubrzuścowego · dno: m. żuchwowo-gnykowy, m. gnykowo-językowy i m. zwieracz środkowy gardła » zawartość: · ślinianka podżuchwowa · węzły chłonne podżuchwowe (submandibular lymph nodes) – wokół ślinianki podżuchwowej i wzdłuż żuchwy · n. XII; n. V3 → n. żuchwowo-gnykowy [unerwia: tożsamy mięsień i brzusiec przedni m. dwubrzuścowego] · t. twarzowa → t. podbródkowa · ż. twarzowa » w części tylno-dolnej: Δ t. językowej – ograniczenia: · od przodu: tylny brzeg m. żuchwowo-gnykowego · od tyłu: ścięgno pośrednie m. dwubrzuścowego · od góry: n. XII · dno: m. gnykowo-językowy c) Δ t. szyjnej (carotid triangle) » ograniczenia: · od góry: brzusiec tylny m. dwubrzuścowego · od przodu: brzusiec górny m. łopatkowo-gnykowego · od tyłu: brzeg przedni m. MOS » zawartość pochewki naczyń szyjnych: · przyśrodkowo: t. szyjna wspólna – na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej dzieli się na t. szyjną wewnętrzną i zewnętrzną zatoka t. szyjnej (carotid sinus) – rozszerzenie początkowego odcinka t. szyjnej wewnętrznej; zawiera baroreceptory kłębek szyjny (carotid body) – po przyśrodkowej stronie rozdwojenia t. szyjnej wspólnej; zawiera chemoreceptory obie struktury unerwione przez: n. zatoki t. szyjnej (carotid sinus n.) [od n. IX] i n. X · bocznie: ż. szyjna wewnętrzna – wzdłuż niej: węzły chłonne szyjne głębokie · n. X; n. XII; n. XI → gałąź rdzeniowa · tarczyca, krtań, gardło · na stronie przednio-bocznej pochewki lub między jej warstwami: pętla szyjna → korzeń górny d) Δ mięśniowy/łopatkowo-tchawiczy (muscular triangle) » ograniczenia: · tylno-górnie: górny brzusiec m. łopatkowo-gnykowego · tylno-dolnie: przedni brzeg m. MOS · z przodu: płaszczyzna pośrodkowa szyi [m. mostkowo-gnykowy] » zawartość: · m. mostkowo-gnykowy i m. mostkowo-tarczowy · tarczyca i przytarczyce

mm. okolicy przedniej szyi a) mm. nadgnykowe (suprahyoid mm.) – łączą kość gnykową z czaszką; tworzą dno jamy ustnej » m. żuchwowo-gnykowy (mylohyoid m.) · czynność: unosi kość gnykową, dno jamy ustnej i język · przyczepy: ⋅ początkowy: kresa żuchwowo-gnykowa żuchwy ⋅ końcowy: szew żuchwowo-gnykowy i trzon kości gnykowej · unerwienie: n. V3 → n. zębodołowy dolny → n. żuchwowo-gnykowy » m. bródkowo-gnykowy (geniohyoid m.) · czynność: pociąga kość gnykową do przodu i góry, skraca dno jamy ustnej, rozszerza gardło · unerwienie: n. C1 → drogą n. XII » m. rylcowo-gnykowy (stylohyoid m.) · czynność: unosi i cofa kość gnykową, wydłuża dno jamy ustnej · unerwienie: n. VII → gałąź rylcowo-gnykowa » m. dwubrzuścowy (digastric m.) · ścięgno pośrednie (intermediate tendon) – łączy oba brzuśce · czynność: opuszcza żuchwę przeciwko oporowi, unosi oraz ustala kość gnykową podczas połykania i mowy · przyczepy ⋅ początkowy: brzusiec przedni do dołu dwubrzuścowego żuchwy, a tylny do wcięcia sutkowego kości skroniowej ⋅ końcowy: włóknista pętla – przymocowuje ścięgno do trzonu i rogu większego kości gnykowej; pochodzi z blaszki przedtchawiczej powięzi głębokiej szyi · unerwienie: ⋅ brzuśca przedniego – n. V ⋅ brzuśca tylnego – n. VII b) mm. podgnykowe/paskowe (infrahyoid/strap mm.) » warstwa powierzchowna – unerwiona przez: nn. C1–C3 → pętla szyjna → gałąź · m. mostkowo-gnykowy (sternohyoid m.) – czynność: obniża uniesioną podczas połykania kość gnykową · m. łopatkowo-gnykowy (omohyoid m.) ⋅ brzuśce górny i dolny złączone ścięgnem pośrednim ⋅ pętla powięziowa – przymocowuje ścięgno do obojczyka ⋅ czynność: obniża, cofa i ustala kość gnykową » warstwa głęboka: · m. mostkowo-tarczowy (sternothyroid m.) – szerszy ⋅ lokalizacja: pod m. mostkowo-gnykowym, nad płatem bocznym tarczycy ⋅ czynność: obniża kość gnykową i krtań ⋅ unerwienie: nn. C2–C3 → pętla szyjna → gałąź · m. tarczowo-gnykowy (thyrohyoid m.) – ku górze w przedłużeniu m. mostkowo-tarczowego ⋅ czynność: obniża kość gnykową, unosi krtań ⋅ unerwienie: n. C1 → drogą n. XII

struktury głębokie szyi mm. przedkręgowe (prevertebral mm.) – pokryte blaszką przedkręgową a) grupa przednia – do tyłu od przestrzeni zagardłowej, przyśrodkowo od płaszczyzny naczyniowo-nerwowej utworzonej przez splot szyjny, splot ramienny i t. podobojczykową » m. długi szyi (longus colli m.) · czynność: obustronnie zgina szyję, jednostronnie skręca w stronę przeciwną · unerwienie: nn. C2–C6 → gałęzie przednie » zginają głowę: · m. długi głowy (longus capitis m.) – unerwienie: nn. C1–C3 → gałęzie przednie · m. prosty głowy przedni (rectus capitis ant. m.) – unerwienie: pętla łącząca n. C1 i n. C2 → gałęzie · m. pochyły przedni (ant. scalene m.) – unerwienie: nn. C4–C6 → gałęzie przednie b) grupa boczna – do tyłu od tej płaszczyzny; stanowi dno okolicy bocznej szyi [poza m. prostym głowy bocznym] » m. prosty głowy boczny (rectus capitis lat. m.) · czynność: zgina i ustala głowę · unerwienie: pętla łącząca n. C1 i n. C2 → gałęzie » m. płatowaty głowy (splenius capitis m.) · czynność: ⋅ jednostronnie: zgina głowę i szyję bocznie, obraca w tę samą stronę ⋅ obustronnie: prostuje głowę i szyję · unerwienie: środkowe szyjne nerwy rdzeniowe → gałęzie tylne » m. dźwigacz łopatki (levator scapulae m.) · czynność: kieruje wydrążenie stawowe łopatki w dół · unerwienie: n. C5 → n. grzbietowy łopatki; nn. C3 i C4 → gałęzie przednie » m. pochyły środkowy (middle scalene m.) · czynność: zgina szyję bocznie; unosi żebro I przy pogłębionym wdechu · unerwienie: szyjne nerwy rdzeniowe → gałęzie przednie » m. pochyły tylny (post. scalene m.) · czynność: zgina szyję bocznie; unosi żebro II przy pogłębionym wdechu · unerwienie: nn. C7 i C8 → gałęzie przednie podstawa szyi × obszar przejściowy między klatką piersiową a szyją × lokalizacja: po szyjnej stronie otworu górnego klatki piersiowej

żyły szyi ż. szyjna zewnętrzna (external jugular v.) × krew z: większej części skalpu i części bocznej twarzy × początek: gałąź tylna ż. zażuchwowej + ż. uszna tylna [w okolicy kąta żuchwy, poniżej małżowiny usznej] × dopływy: ż. poprzeczna szyi, ż. nadłopatkowa, ż. szyjna przednia × bieg: skośnie na m. MOS → pod m. szerokim szyi → przednio-dolna część okolicy bocznej szyi → brzeg tylny m. MOS → przebija blaszkę pokrywającą → wpływa do ż. podobojczykowej



ż. podobojczykowa (subclavian v.) × początek: przedłużenie ż. pachowej na bocznym brzegu I żebra × bieg: nad I żebrem → do przodu od n. przeponowego i przyczepu m. pochyłego przedniego [oddziela od równoległej t. podobojczykowej] × dopływ: ż. szyjna zewnętrzna × koniec: na brzegu przyśrodkowym m. pochyłego przedniego łączy się z ż. szyjną wewnętrzną → ż. ramienno-głowowa (brachiocephalic v.) – do tyłu od środkowej ⅓ obojczyka ż. szyjna wewnętrzna (internal jugular v.) × krew z: mózgowia, przedniej części twarzy, narządów szyi, głębokich mięśni szyi × początek: otwór szyjny w dole tylnym czaszki – jako przedłużenie zatoki esowatej × bieg – na całym przebiegu pokryta jest pochewką naczyń szyjnych » opuszka górna (sup. bulb) – początkowe poszerzenie » w dół w pochewce naczyń szyjnych [bocznie od t. szyjnej wewnętrznej, potem t. szyjnej wspólnej i przed n. X] » pod m. MOS → opuszcza okolicę przednią szyi » dół nadobojczykowy mniejszy » opuszka dolna (inf. bulb) – ma zastawkę dwudzielną × koniec: do tyłu od końca mostkowego obojczyka łączy się z ż. podobojczykową [kąt żylny] → ż. ramienno-głowowa; uchodzi tu przewód piersiowy [po lewej] i przewód chłonny prawy [po prawej] × dopływy: 1) zatoka skalista dolna (inf. petrosal sinus) · bieg: otwór szyjny → opuszcza czaszkę · koniec: opuszka górna ż. szyjnej wewnętrznej 2) żż. gardłowe · początek: splot żylny na ścianie gardła · koniec: wysokość kąta żuchwy 3) czasem: ż. potyliczna [częściej najpierw do splotu żylnego podpotylicznego → ż. szyjnej głębokiej → ż. kręgowej] 4) ż. twarzowa – koniec: wysokość kości gnykowej [lub tuż niżej] 5) ż. językowa – koniec: wysokość odejścia t. językowej 6) ż. tarczowa górna 7) ż. tarczowa środkowa ż. szyjna przednia (ant. jugular v.) × początek: połączenie powierzchownych żż. podżuchwowych w okolicy kości gnykowej × bieg: w dół w tkance podskórnej lub pod blaszką pokrywającą między linią pośrodkową a brzegiem przednim m. MOS → podstawa szyi → skręca w bok pod m. MOS × koniec: uchodzi do ż. szyjnej zewnętrznej lub ż. podobojczykowej × często: łuk żylny szyi (jugular venous arch) – łączy ż. szyjne przednie nad rękojeścią mostka w przestrzeni nadmostkowej

tętnice szyi łuk aorty → a) po prawej: pień ramienno-głowowy (brachiocephalic trunk) – największa gałąź » początek: płaszczyzna pośrodkowa początkowej części łuku aorty [do tyłu od rękojeści mostka] » bieg: ku górze i w prawo → do tyłu od prawego stawu mostkowo-obojczykowego dzieli się na: · t. podobojczykową prawą (right subclavian a.) · t. szyjną wspólną prawą (right common carotid a.) b) po lewej: » t. szyjna wspólna lewa (left common carotid a.) – początek: za rękojeścią mostka, ku tyłowi i na lewo od pnia ramienno-głowowego » t. podobojczykowa lewa (left subclavian a.) – początek: tylna część łuku aorty, 1 cm ku tyłowi od t. szyjnej wspólnej lewej [równolegle biegnie lewy n. X] t. podobojczykowa (subclavian a.) 1) część pierwsza/przyśrodkowa – przed osklepkiem opłucnej, szczytem płuca i pniem współczulnym; odchodzą od niej: » t. kręgowa (vertebral a.) · część szyjna (cervical part) – bieg: do góry w piramidowej przestrzeni między mm. pochyłymi a m. długim szyi i m. długim głowy → otwory wyrostków poprzecznych C1–C6 · część kręgowa (vertebral part) – w otworach wyrostków poprzecznych C1–C6 · część podpotyliczna (suboccipital part) – bieg: bruzda na łuku tylnym C1 → otwór wielki → jama czaszki · część czaszkowa (cranial part) – oddaje gałęzie do rdzenia przedłużonego, rdzenia kręgowego, części móżdżku i opony twardej tylnego dołu czaszki → na wysokości pnia mózgowia [dolny brzeg mostu] prawa i lewa łączą się → t. podstawna → koło tętnicze mózgu » t. piersiowa wewnętrzna (internal thoracic a.) – bieg: przednio-dolny obwód → w dół → przyśrodkowo do klatki piersiowej; nie oddaje gałęzi w części szyjnej » pień tarczowo-szyjny (thyrocervical trunk) · początek: przednio-górny obwód [w pobliżu przyśrodkowego brzegu m. pochyłego przedniego] · oddaje w stronę boczną: ⋅ t. nadłopatkową (suprascapular a.) ⋅ bieg: w bok i ku dołowi po m. pochyłym przednim → krzyżuje: n. przeponowy, 3. część t. podobojczykowej i pęczki splotu ramiennego → do tyłu od obojczyka ⋅ unaczynia: mięśnie na tylnej powierzchni łopatki ⋅ t. poprzeczną szyi/pień szyjno-grzbietowy (transverse cervical a./cervicodorsal trunk) – bieg: w bok → dzieli się na dwie gałęzie → powierzchownie w bok do przodu od n. przeponowego i m. pochyłego przedniego → nad obojczykiem → obok pni splotu ramiennego → oddają vasa nervorum → ⋅ gałąź powierzchowna: t. szyjna powierzchowna (superficial cervical a.) – bieg: pod m. czworoboczny [razem z gałęzią rdzeniową n. XI] ⋅ gałąź głęboka: t. grzbietowa łopatki (dorsal scapular a.) – bieg: pod m. dźwigacz łopatki i mm. równoległoboczne → zespolenia tętnicze wokół łopatki; unaczynia: te mięśnie · dzieli się na gałęzie końcowe: ⋅ t. szyjna wstępująca (ascending cervical a.) – niewielka; oddaje gałęzie: ⋅ mięśniowe – do mięśni bocznie w górnej części szyi ⋅ rdzeniowe – przechodzą przez otwory międzykręgowe ⋅ t. tarczowa dolna (inf. thyroid a.) – unaczynia: narządy szyi 2) część druga/tylna – oddaje: pień żebrowo-szyjny (costocervical trunk) » początek: tylny obwód [po prawej do tyłu od m. pochyłego przedniego, po lewej przyśrodkowo do niego] » tworzy łuk, którego szczyt przypada do tyłu od m. pochyłego przedniego » bieg: do tyłu i w górę → gałęzie: · t. międzyżebrowa najwyższa (sup. intercostal a.) – unaczynia: 1. i 2. przestrzeń międzyżebrową · t. szyjna głęboka (deep cervical a.) – unaczynia: tylną część mięśni głębokich szyi 3) część trzecia/boczna – najdłuższa, najbardziej powierzchowna » początek: na szerokość palca nad obojczykiem na brzegu bocznym m. pochyłego przedniego » u niektórych odchodzi: t. grzbietowa łopatki » bieg: do tyłu i powyżej ż. podobojczykowej → na I żebrze → za nią: pień dolny splotu ramiennego » koniec: na brzegu bocznym żebra I → t. pachowa

t. szyjna wspólna (common carotid a.) – bieg: × do góry w pochewce naczyń szyjnych [też: ż. szyjna wewnętrzna i n. X] × na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej dzieli się na gałęzie: a) t. szyjna wewnętrzna (internal carotid a.) – bezpośrednie przedłużenie; nie oddaje gałęzi na szyi b) t. szyjna zewnętrzna (external carotid a.) – bieg: 1) do tyłu i ku górze w śliniance przyusznej 2) oddaje gałęzie: ⋅ t. tarczową górną (sup. thyroid a.) ⋅ początek: przedni obwód [najniżej; w Δ t. szyjnej] ⋅ bieg: do przodu i ku dołowi → pod mm. podgnykowymi → tarczyca → oddaje: t. krtaniową górną (sup. laryngeal a.) ⋅ unaczynia: tarczycę, mm. podgnykowe, m. MOS ⋅ t. gardłową wstępującą (ascending pharyngeal a.) – odchodzi jako 1. lub 2. ⋅ początek: przyśrodkowo [jako jedyna] ⋅ bieg: ku górze po ścianie gardła → przyśrodkowo od t. szyjnej wewnętrznej ⋅ unaczynia: gardło, mm. przedkręgowe, ucho środkowe, opony mózgowia ⋅ t. językową (lingual a.) ⋅ początek: przedni obwód [na m. zwieraczu środkowym gardła] ⋅ bieg: łuk do przodu i ku górze → pod n. XII, m. rylcowo-gnykowym i brzuścem tylnym m. dwubrzuścowego → pod m. gnykowo-językowy → gałęzie do tylnej części języka → ku górze po przednim brzegu mięśnia → dzieli się na t. głęboką języka i t. podjęzykową ⋅ t. twarzową (facial a.) ⋅ początek: przedni obwód [rzadziej: wspólnym pniem z t. językową] ⋅ bieg: oddaje t. podniebienną wstępującą i gałąź migdałkową → do góry pod m. dwubrzuścowym, m. rylcowo-gnykowym i kątem żuchwy → do przodu → w głębokiej bruździe w śliniance podżuchwowej → oddaje t. podbródkową [do dna jamy ustnej] → zawija się na środku brzegu dolnego żuchwy → twarz ⋅ unaczynia: śliniankę podżuchwową ⋅ t. potyliczną (occipital a.) ⋅ początek: tylny obwód [powyżej odejścia t. twarzowej] ⋅ bieg: do tyłu przyśrodkowo i równolegle do przyczepu brzuśca tylnego m. dwubrzuścowego w bruździe potylicznej kości skroniowej → powierzchownie do t. szyjnej wewnętrznej i nn. IX–XI → dzieli się na liczne gałęzie ⋅ unaczynia: tylną część skalpu ⋅ t. uszną tylną (post. auricular a.) – odchodzi jako ostatnia ⋅ początek: tylny obwód ⋅ bieg: do tyłu i ku górze między przewodem słuchowym zewnętrznym i wyrostkiem sutkowatym ⋅ unaczynia: pobliskie mięśnie, śliniankę przyuszną, n. VII, wnętrze kości skroniowej, małżowinę uszną, skalp 3) między szyjką żuchwy a płatkiem małżowiny usznej kończy się podziałem na: ⋅ t. szczękową ⋅ t. skroniową powierzchowną

nerwy szyi część szyjna pnia współczulnego (cervical part of sympathetic trunk) × bieg: z przodu i bocznie od kręgosłupa do C1 lub podstawy czaszki × nie otrzymuje gałęzi łączących białych od odcinka szyjnego rdzenia kręgowego, więc przedzwojowe włókna współczulne docierają drogą: górne piersiowe nn. rdzeniowe → gałęzie łączące białe → część piersiowa pnia współczulnego → do góry → część szyjna → a) zwój szyjny dolny (inf. cervical ganglion) · u 80%: łączy się z pierwszym zwojem piersiowym, tworząc zwój szyjno-piersiowy/gwiaździsty (cervicothoracic/stellate ganglion) · lokalizacja: do przodu od wyrostka poprzecznego C7, nad szyjką I żebra; do tyłu od t. kręgowej · włókna zazwojowe: ⋅ gałęzie łączące szare → korzenie splotu ramiennego [gałęzie przednie nn. C7–C8] ⋅ n. sercowy szyjny dolny → wzdłuż tchawicy → splot sercowy → serce ⋅ gałęzie naczyniowe → splot t. kręgowej → jama czaszki b) zwój szyjny środkowy (middle cervical ganglion) · najmniejszy, nie zawsze występuje · lokalizacja: przednia powierzchnia t. tarczowej dolnej na wysokości chrząstki pierścieniowatej i wyrostka poprzecznego C6; do przodu od t. kręgowej · włókna zazwojowe: ⋅ gałęzie łączące szare → gałęzie przednie nn. C5–C6 ⋅ n. sercowy szyjny środkowy → serce ⋅ gałęzie naczyniowe → gruczoł tarczowy c) zwój szyjny górny (sup. cervical ganglion) · bardzo duży [łatwo pomylić ze zwojem czuciowym n. X] · lokalizacja: wysokość kręgów C1 i C2; do przodu od t. kręgowej · włókna zazwojowe: ⋅ gałęzie łączące szare → gałęzie przednie nn. C1–C4 ⋅ n. sercowy szyjny górny → serce ⋅ gałęzie naczyniowe → splot t. szyjnej wewnętrznej i splot t. szyjnej zewnętrznej → jama czaszki splot ramienny (brachial plexus) × 5 korzeni: gałęzie przednie nn. C5–C8 i n. T1 – leżą między m. pochyłym przednim a m. pochyłym środkowym × 3 pnie splotu ramiennego » powstają z połączenia 5 korzeni » bieg: w dół i do boku przez okolicę boczną szyi → między I żebrem, obojczykiem i brzegiem górnym łopatki [kanał szyjno-pachowy] → jama pachowa » oddaje: n. nadłopatkowy (suprascapular n.) · początek: pień górny · bieg: w bok → tylna powierzchnia łopatki → m. nadgrzebieniowy i m. podgrzebieniowy · unerwia: te mięśnie i staw ramienny × unerwia: większą część kończyny górnej splot szyjny (cervical plexus) × lokalizacja: do przodu i przyśrodkowo m. dźwigacza łopatki, pod m. MOS × 4 korzenie: gałęzie przednie nn. C1–C4; otrzymują gałęzie łączące szare od zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego × budowa: zmienna liczba pętli nerwowych – każdy korzeń [poza n. C1] dzieli się na gałąź wstępującą i zstępującą oraz łączy się z sąsiednimi

gałęzie splotu szyjnego a) powierzchowne/skórne/czuciowe – bieg: początkowo do tyłu → ukazują się w punkcie nerwowym szyi [spod m. MOS, w połowie brzegu tylnego] » od pętli między gałęziami przednimi n. C2 i n. C3: · n. potyliczny mniejszy (lesser occipital n.) – włókna od n. C2; unerwia: skórę szyi i głowy do tyłu i nad małżowiną uszną · n. uszny wielki (great auricular n.) – włókna od nn. C2–C3; bieg: do góry po m. MOS → dolny biegun ślinianki przyusznej → gałęzie końcowe; unerwia: skórę nad ślinianką i jej powięź, skórę na wyrostku sutkowatym, małżowiny usznej oraz od kąta żuchwy do wyrostka sutkowatego · n. poprzeczny szyi (transverse cervical n.) – włókna od nn. C2–C3; bieg: owija się wokół brzegu tylnego m. MOS w połowie jego długości → poniżej n. usznego wielkiego → poziomo do przodu pod ż. szyjną zewnętrzną i m. szerokim szyi → dzieli się na gałąź górną i dolną; unerwia: skórę z przodu szyi » od pętli między gałęziami przednimi n. C3 i n. C4: nn. nadobojczykowe (supraclavicular nn.) – włókna od nn. C3–C4; bieg: wspólnym pniem pod m. MOS → małe gałęzie nad obojczykiem → skóra barku b) głębokie/mięśniowe/ruchowe – bieg: do przodu i przyśrodkowo » n. przeponowy (phrenic n.) · włókna ruchowe, czuciowe i współczulne od n. C4 [o mniejszej roli też od: n. C3 i n. C5] · początek: wysokość górnego brzegu chrząstki tarczowatej na bocznym brzegu górnej części m. pochyłego przedniego · bieg: otrzymuje gałęzie łączące szare ze zwojów szyjnych → skośnie w dół po m. pochyłym przednim [razem z ż. szyjną wewnętrzną] pod blaszką przedkręgową powięzi głębokiej szyi → krzyżuje z tyłu: t. poprzeczną szyi i t. nadłopatkową → krzyżuje od przodu t. podobojczykową [po lewej część pierwszą, po prawej drugą] → między ż. podobojczykową z przodu a t. piersiową wewnętrzną z tyłu → klatka piersiowa · unerwia: przeponę [ruchowo całą, czuciowo środek], opłucną śródpiersiową i osierdzie » pętla szyjna (ansa cervicalis) – włókna od nn. C1–C3 · korzeń górny pętli szyjnej (sup. root of ansa cervicalis) – od n. C1 i n. C2; bieg: łączy się z n. XII → oddziela się od niego → w dół · korzeń dolny pętli szyjnej (inf. root of ansa cervicalis) – od pętli między n. C2 i n. C3 · unerwia: mm. podgnykowe: m. łopatkowo-gnykowy, m. mostkowo-tarczowy i m. mostkowo-gnykowy [bez m. tarczowo-gnykowego, bo ten przez: n. C1 → za korzeniem górnym pętli szyjnej → drogą n. XII → gałąź tarczowo-gnykowa] » zawierające włókna od splotu ramiennego: · n. grzbietowy łopatki (dorsal scapular n.) – włókna od nn. C4–C5; unerwia: m. równoległoboczny · n. piersiowy długi (long thoracic n.) – włókna od nn. C5–C7; unerwia: m. zębaty przedni · czasem: n. podobojczykowy → n. przeponowy dodatkowy (accessory phrenic n.) – włókna od n. C5; bieg: bocznie od głównego pnia → do tyłu → dołącza do głównego pnia niżej

naczynia chłonne szyi odpływ chłonki z szyi i głowy struktury powierzchowne 1

węzły chłonne szyjne powierzchowne (superficial cervical lymph nodes) – leżą na m. MOS wokół ż. szyjnej zewnętrznej

struktury głębokie

2

węzły chłonne szyjne głębokie (deep cervical lymph nodes) – wzdłuż ż. szyjnej wewnętrznej w pochewce naczyń szyjnych

3

węzły chłonne szyjne głębokie dolne

4

eferentne naczynia chłonne

5 6

pień szyjny (jugular trunk) po prawej → przewód chłonny prawy lub bezpośrednio do kąta żylnego

po lewej → przewód piersiowy

część szyjna przewodu piersiowego (cervical part of thoracic duct) × bieg: otwór górny klatki piersiowej → wzdłuż lewej ściany przełyku → podstawa szyi → łuk w bok → do tyłu od pochewki naczyń szyjnych → do przodu od pnia współczulnego, t. kręgowej i t. podobojczykowej × uchodzi do: lewego kąta żylnego

narządy szyi warstwy – od powierzchownej: 1) wewnątrzwydzielnicza = gruczoł tarczowy + gruczoły przytarczyczne 2) oddechowa = krtań + tchawica 3) pokarmowa = gardło + przełyk gruczoł tarczowy/tarczyca (thyroid gland/thyroid) lokalizacja: przednia część szyi na wysokości C5–T1; pokryta m. mostkowo-tarczowym i m. mostkowo-gnykowym budowa: » płaty (lobes) – prawy i lewy; przylegają do powierzchni przedniej i bocznej krtani oraz tchawicy » węzina (isthmus) – cienka; łączy płaty na wysokości 2. lub 3. chrząstki tchawicy na jej przedniej powierzchni » torebka włóknista (fibrous capsule) – obejmuje tarczycę i wysyła przegrody w głąb gruczołu; przymocowana za pomocą tkanki łącznej zbitej do: · chrząstki pierścieniowatej · górnych chrząstek tchawicy » powięź tarczowa – luźna; utworzona przez część trzewną blaszki przedtchawiczej powięzi głębokiej szyi unaczynienie tętnicze – tętnice leżą między torebką włóknistą a powięzią tarczową; tworzą zespolenia w obrębie tarczycy » t. szyjna zewnętrzna → t. tarczowa górna (sup. thyroid a.) – 1. gałąź · bieg: w dół → biegun górny → przebija blaszkę przedtchawiczą → dzieli się na gałęzie przednie i tylne · unaczynia: przednio-górną część tarczycy » t. podobojczykowa → pień tarczowo-szyjny → t. tarczowa dolna (inf. thyroid a.) – największa gałąź · bieg: ku górze i przyśrodkowo do tyłu od pochewki naczyń szyjnych → tylna część tarczycy → dzieli się na gałęzie → przebijają blaszkę przedtchawiczą → biegun dolny · unaczynia: tylno-dolną część tarczycy » u 10%: pień ramienno-głowowy → t. tarczowa najniższa (thyroid ima a.) – mała, nieparzysta; bieg: do góry po przedniej powierzchni tchawicy [+ unaczynia ją] → węzina tarczycy → dzieli się na gałęzie końcowe unaczynienie żylne: splot tarczowy nieparzysty (unpaired thyroid plexus) – na powierzchni przedniej tarczycy; utworzony przez 3 pary żył: » żż. tarczowe górne (sup. thyroid vv.) · towarzyszą tt. tarczowym górnym · krew z: biegunów górnych tarczycy · uchodzą do: ż. szyjnej wewnętrznej » żż. tarczowe środkowe (middle thyroid vv.) · biegną równolegle do tt. tarczowych dolnych · krew z: środkowych części płatów · uchodzą do: ż. szyjnej wewnętrznej » żż. tarczowe dolne (inf. thyroid vv.) · biegną samodzielnie · krew z: biegunów dolnych tarczycy · uchodzą do: ż. ramienno-głowowej lewej – do tyłu od rękojeści mostka unaczynienie chłonne: » boczne naczynia chłonne i węzły chłonne przedkrtaniowe (prelaryngeal lymph nodes) → węzły chłonne szyjne głębokie górne » węzły chłonne przedtchawicze (pretracheal) i przytchawicze (paratracheal lymph nodes) → węzły chłonne szyjne głębokie dolne » niektóre → węzły chłonne ramienno-głowowe, przewód piersiowy

gruczoły przytarczyczne/przytarczyce (parathyroid glands) – 4 lokalizacja: pod powięzią tarczową na zewnątrz torebki włóknistej na powierzchni tylnej płatów tarczycy podział: a) górne (sup. parathyroid glands) – 1 cm nad miejscem wniknięcia tt. tarczowych dolnych do tarczycy, na wysokości brzegu dolnego chrząstki pierścieniowatej b) dolne (inf. parathyroid glands) – 1 cm pod; w pobliżu biegunów dolnych tarczycy unaczynienie: » t. tarczowa dolna; czasem dodatkowo: górna i najniższa » żż. przytarczyczne (parathyroid vv.) → splot tarczowy nieparzysty » chłonne: węzły chłonne szyjne głębokie i przytchawicze unerwienie współczulne naczynioruchowe: zwoje szyjne → gałęzie tarczycowe tchawica (trachea, potocznie: windpipe) bieg między: » brzegiem dolnym krtani [C6] » rozdwojeniem tchawicy [kąt mostka, krążek T4–T5] lokalizacja: pośrodkowo w przedniej części szyi chrząstki tchawicy (tracheal cartilages) – 16–20; otwarte ku tyłowi m. tchawiczy (trachealis m.) – w przerwach między końcami chrząstek w miejscu styku tchawicy do przełyku sąsiadują: » po bokach: t. szyjna wspólna i tarczyca » z prawej dodatkowo: pień ramienno-głowowy » od przodu, poniżej węziny tchawicy: łuk żylny szyi i żż. tarczowe dolne » od tyłu: przełyk przełyk (esophagus, potocznie: foodpipe/gullet) ograniczenia i topografia części szyjnej: » u góry: do tyłu od chrząstki pierścieniowatej na poziomie C6; zwężenie gardłowo-przełykowe (pharyngo-esophageal constriction) · na pograniczu części krtaniowej gardła · wywołane przez: część pierścienno-gardłową (cricopharyngeal part) m. zwieracza dolnego gardła · najwęższa część przełyku · potocznie: zwieracz górny przełyku » u dołu: otwór górny klatki piersiowej – tu skręca trochę w lewo » z przodu: n. krtaniowy wsteczny i tchawica » z tyłu: odcinek szyjny kręgosłupa » po bokach: płaty tarczycy i pochewki naczyń szyjnych » w podstawie szyi: · po bokach: osklepki opłucnej · po lewej dodatkowo: przewód piersiowy budowa ściany: » górna ⅓: mięśniówka poprzecznie prążkowana [zależna od woli] » odcinek pomiędzy: oba rodzaje włókien » dolna ⅓: mięśniówka gładka [niezależna od woli] unaczynienie części szyjnej: a) tętnicze: t. tarczowa dolna → gałęzie wstępująca i zstępująca → zespalają się ze sobą i z gałęziami przeciwnej strony b) żylne: żż. tarczowe dolne c) chłonne: węzły chłonne przytchawicze i szyjne głębokie dolne unerwienie: » górnej ½ [somatyczne]: n. krtaniowy wsteczny → gałąź » dolnej ½ [autonomiczne, naczynioruchowe]: część szyjna pnia współczulnego → splot t. tarczowej dolnej

gardło (pharynx) gardło (pharynx) lokalizacja: do tyłu od jamy nosowej, jamy ustnej i krtani bieg między: » u góry: podstawą czaszki » u dołu: · z przodu: dolnym brzegiem chrząstki pierścieniowatej · z tyłu: dolnym brzegiem C6 na wysokości: » kości gnykowej – najszersze [5 cm] » przejścia w przełyk – najwęższe [1,5 cm] ściana tylna gardła – płaska; przylega do blaszki przedkręgowej powięzi głębokiej szyi jama gardła – składa się z części nosowej, ustnej i krtaniowej część nosowa gardła (nasopharynx) – przedłużenie jamy nosowej nozdrza tylne (choanae) – łączą z jamą nosową sklepienie gardła + ściana tylna części nosowej – przylegają od dołu do trzonu kości klinowej i części podstawnej kości potylicznej migdałek gardłowy/trzeci (pharyngeal tonsil/adenoid) – w błonie śluzowej sklepienia i ściany tylnej części nosowej gardła fałd trąbkowo-gardłowy (salpingopharyngeal fold) – pionowo w dół od przyśrodkowego końca trąbki słuchowej; zawiera m. trąbkowo-gardłowy – otwiera ujście gardłowe trąbki słuchowej podczas połykania migdałek trąbkowy (tubal tonsil) – w pobliżu ujścia gardłowego trąbki słuchowej wał trąbkowy (torus tubarius) – otacza ujście gardłowe trąbki słuchowej zachyłek gardłowy (pharyngeal recess) – do tyłu i w bok od wału trąbkowego część ustna gardła (oropharynx) – część drogi pokarmowej ograniczenia: » u góry: podniebienie miękkie » na dole: nasada języka » bocznie: łuki podniebienno-językowy i podniebienno-gardłowy » u dołu: górny brzeg nagłośni fazy połykania 1) zależna od woli – w wyniku działania mięśni języka i podniebienia miękkiego; przyciśnięcie pokarmu do podniebienia i przepchnięcie z jamy ustnej do części ustnej gardła 2) niezależna od woli – szybka; podniebienie miękkie unosi się → oddziela część nosową gardła od części ustnej i krtaniowej; gardło poszerza się i skraca; skurcz mm. nadgnykowych i mm. dźwigaczy gardła → krtań unosi się 3) niezależna od woli – skurcz kolejnych zwieraczy gardła → fałd perystaltyczny/Passavanta → pokarm w dół do przełyku migdałek podniebienny (palatine tonsil) – po bokach między łukami podniebienno-językowym i podniebienno-gardłowym » dół migdałkowy (tonsillar fossa) – u dorosłych nie jest wypełniony » loża migdałka (tonsillar bed) = m. zwieracz górny gardła + powięź gardłowo-podstawna

część krtaniowa gardła (laryngopharynx) lokalizacja: do tyłu od krtani ograniczenia: » u góry: górny brzeg nagłośni i fałdy gardłowo-nagłośniowe » u dołu: dolny brzeg chrząstki pierścieniowatej – tu zwęża się i przechodzi w przełyk » z tyłu i z boku: m. zwieracz środkowy i dolny gardła, trzony C4–C6 » wewnątrz: m. podniebienno-gardłowy i m. rylcowo-gardłowy » z przodu: wejście do krtani (laryngeal inlet) zachyłki gruszkowate (piriform recesses) – po bokach wejścia do krtani » ograniczenia: · od przyśrodka: fałdy nalewkowo-nagłośniowe · od boku: powierzchnia przyśrodkowa chrząstki tarczowatej i błona tarczowo-gnykowa » pod błoną śluzową: gałąź wewnętrzna n. krtaniowego górnego i n. krtaniowy wsteczny mięśnie gardła – wszystkie poprzecznie prążkowane [w pozostałych częściach przewodu pokarmowego mięśniówka gładka o odwrotnym przebiegu włókien] warstwa zewnętrzna – okrężny przebieg włókien; mm. zwieracze gardła górny, środkowy i dolny (sup., middle and inf. pharyngeal constrictor mm.) » czynność: zwierają gardło podczas połykania » unerwienie: · wszystkie przez: n. X → gałąź gardłowa splot gardłowy · środkowy i dolny dodatkowo przez: n. X → n. krtaniowy górny → gałąź zewnętrzna n. krtaniowy wsteczny warstwa wewnętrzna – o podłużnym przebiegu włókien: m. podniebienno-gardłowy (palatopharyngeus m.), m. rylcowo-gardłowy (stylopharyngeus m.) i m. trąbkowo-gardłowy (salpingopharyngeus m.) » czynność: unoszą [skracają i poszerzają] gardło i krtań podczas połykania i mowy » unerwienie: · m. podniebienno-gardłowego i m. trąbkowo-gardłowego – przez splot gardłowy i n. X → gałąź zewnętrzną · m. rylcowo-gardłowego – przez n. IX powięzie gardła powięź gardłowo-podstawna (pharyngobasilar fascia) » na wewnętrznej powierzchni mm. zwieraczy gardła » górne ograniczenie gardła » splata się z okostną podstawy czaszki powięź policzkowo-gardłowa (buccopharyngeal fascia) » na zewnątrz mm. zwieraczy gardła » na dole splata się z blaszką przedtchawiczą powięzi głębokiej szyi szczeliny gardła 1) między czaszką i m. zwieraczem górnym gardła » m. dźwigacz podniebienia miękkiego » trąbka słuchowa » t. podniebienna wstępująca 2) między mm. zwieraczami górnym i środkowym gardła » m. rylcowo-gardłowy » n. IX » więzadło rylcowo-gnykowe 3) między mm. zwieraczami środkowym i dolnym gardła » gałąź wewnętrzna n. krtaniowego górnego » naczynia krtaniowe górne 4) poniżej m. zwieracza dolnego gardła » n. krtaniowy wsteczny » t. krtaniowa dolna

unaczynienie gardła t. szyjna zewnętrzna → t. twarzowa → gałąź migdałkowa (tonsillar branch) » bieg: przebija m. zwieracz górny gardła → biegun dolny migdałka » unaczynia: migdałek podniebienny [również gałązki od: t. podniebiennej wstępującej i zstępującej, t. językowej i t. gardłowej wstępującej] ż. podniebienna zewnętrzna (external palatine v.) → powierzchnia boczna migdałka → żylny splot gardłowy odpływ chłonki z gardła pierścień chłonny gardła/pierścień gardłowy Waldeyera (pharyngeal lymphatic ring) – wokół górnej części gardła; zbudowany z: » z przodu i z dołu: migdałka językowego » z boku: migdałki podniebienne i migdałki trąbkowe » z tyłu i z góry: migdałka gardłowego chłonka z migdałka podniebiennego → naczynia bocznie i w dół → » węzły chłonne w pobliżu kąta żuchwy » węzeł szyjno-dwubrzuścowy/migdałkowy (jugulodigastric node) splot gardłowy (pharyngeal plexus) lokalizacja: ściana boczna gardła, na m. zwieraczu środkowym gardła rodzaje włókien: a) ruchowe – od gałęzi gardłowej [lub kilku] n. X; unerwiają: wszystkie mięśnie gardła i podniebienia miękkiego poza: » m. rylcowo-gardłowym – ten przez n. IX » m. napinaczem podniebienia miękkiego – ten przez n. V3 b) czuciowe – od n. IX; unerwiają: wszystkie trzy części gardła; dodatkowo włókna czuciowe w gardle pochodzą od: » n. V2 – unerwiają: błonę śluzową przedniej i górnej powierzchni części nosowej gardła » n. IX + n. X → splot migdałkowy → gałęzie migdałkowe

krtań (larynx) krtań (larynx) lokalizacja: przednia część szyi; C3–C6 [między gardłem a tchawicą] 9 chrząstek [3 nieparzyste i 3 parzyste] chrząstka tarczowata (thyroid cartilage) – największa górny brzeg – na wysokości C4 wyniosłość krtaniowa/jabłko Adama (laryngeal prominence) – pośrodkowe zrośnięcie dolnych części czworobocznych płytek (laminae); u kobiet rzadko widoczne wcięcia tarczowe » górne (sup. thyroid notch) – rozejście płytek na boki powyżej wyniosłości krtaniowej; kształt V » dolne (inf. thyroid notch) – płytkie; pośrodku brzegu dolnego chrząstki rogi – z brzegu tylnego płytki » górne (sup. horns) – do góry » dolne (inf. horns) – do dołu błona tarczowo-gnykowa (thyrohyoid membrane) – mocuje brzeg górny i rogi górne do kości gnykowej; ma zgrubienia: » więzadło tarczowo-gnykowe pośrodkowe (median thyrohyoid lig.) » więzadła tarczowo-gnykowe boczne (lat. thyrohyoid ligg.) stawy pierścienno-tarczowe (cricothyroid joints) – łączą rogi dolne chrząstki tarczowatej z powierzchnią boczną chrząstki pierścieniowatej; ruchy obrotowe i ślizgowe → zmiana długości fałdów głosowych chrząstki nalewkowate (arytenoid cartilages) kształt trójściennej piramidy części: » wierzchołek (apex) – u góry; łączy się z: · chrząstką różkowatą · fałdem nalewkowo-nagłośniowym (ary-epiglottic fold) » podstawa – część dolna » wyrostek głosowy (vocal process) – do przodu; tylny przyczep więzadła głosowego » wyrostek mięśniowy – w bok; duży; dźwignia dla m. pierścienno-nalewkowego tylnego i bocznego stawy pierścienno-nalewkowe (cricoarytenoid joints) – łączą podstawy chrząstek nalewkowatych z bocznymi częściami górnego brzegu płytki chrząstki pierścieniowatej; ruchy: » przywodzenie i odwodzenie – chrząstki nalewkowate ślizgowo do przyśrodka lub na boki » pochylanie w przód i w tył » obrotowe stożek sprężysty/błona pierścienno-głosowa (conus elasticus/cricovocal membrane) – podśluzówkowe podłoże fałdu głosowego » z przodu splata się z: więzadłem pierścienno-tarczowym pośrodkowym » zamyka wejście do tchawicy [zostawia przestrzeń między fałdami głosowymi: szparę głośni] » więzadło głosowe (vocal lig.) – zgrubiały górny brzeg; między: · z przodu: miejscem połączenia płytek chrząstki tarczowatej · z tyłu: wyrostkiem głosowym chrząstki nalewkowatej » więzadła pierścienno-tarczowe boczne (lat. cricothyroid ligg.) – boczne części błony; między: · fałdem głosowym · brzegiem górnym chrząstki pierścieniowatej

chrząstka pierścieniowata (cricoid cartilage) mniejsza, grubsza i mocniejsza od tarczowatej kształt sygnetu zwróconego tarczą do tyłu jako jedyna tworzy zamknięty pierścień chrzęstny części: a) płytka (lamina) – z tyłu b) łuk (arch) – z przodu połączenia: » więzadło pierścienno-tarczowe pośrodkowe (median cricothyroid lig.) – z brzegiem dolnym chrząstki tarczowatej; wyczuwalne jako miękkie miejsce między tymi chrząstkami » więzadło pierścienno-tchawicze (cricotracheal lig.) – z pierwszą chrząstką tchawicy chrząstka nagłośniowa (epiglottic cartilage) pokryta błoną śluzową elastyczne podłoże nagłośni (epiglottis) + stanowi górny brzeg i górną część powierzchni przedniej wejścia do krtani (laryngeal inlet) lokalizacja: do tyłu od nasady języka i kości gnykowej brzegi: » górny – szeroki, wolny » dolny/szypułka nagłośni (stalk of epiglottis) – zwężony połączenia: » więzadło tarczowo-nagłośniowe (thyro-epiglottic lig.) – łączy szypułkę nagłośni z kątem w miejscu połączenia płytek chrząstki tarczowatej » więzadło gnykowo-nagłośniowe (hyo-epiglottic lig.) – łączy przednią powierzchnię chrząstki nagłośniowej » błona czworokątna (quadrangular membrane) – między brzegami bocznymi chrząstek nalewkowatych i chrząstką nagłośniową; pod błoną śluzową · dolny brzeg: więzadło przedsionkowe (vestibular lig.) – pokryte błoną śluzową wytwarza fałd przedsionkowy (vestibular fold) – leży powyżej fałdu głosowego; między chrząstką tarczowatą i nalewkowatą · górny brzeg: więzadło nalewkowo-nagłośniowe (ary-epiglottic lig.) – pokryte błoną śluzową wytwarza fałd nalewkowo-nagłośniowy (ary-epiglottic fold) · razem ze stożkiem sprężystym tworzą błonę włóknisto-sprężystą krtani (fibroelastic membrane of larynx) pozostałe chrząstki – małe guzki w tylnej części fałdów przedsionkowego i nalewkowo-nagłośniowego » chrząstki różkowate (corniculate cartilages) – przyczepiają się do wierzchołków chrząstek nalewkowatych » chrząstki klinowate (cuneiform cartilages) – nie łączą się bezpośrednio z innymi chrząstkami krtani jama krtani (laryngeal cavity) między: » u góry: wejściem do krtani [część krtaniowa gardła] » u dołu: dolnym brzegiem chrząstki pierścieniowatej [tchawica] części: a) przedsionek krtani (laryngeal vestibule) – od wejścia do krtani do fałdów przedsionkowych b) jama pośrednia krtani (middle part of laryngeal cavity) – pośrodku między fałdami przedsionkowymi a głosowymi · kieszonki krtaniowe (laryngeal ventricles) – boczne zachyłki · woreczek krtaniowy (laryngeal saccule) – ślepo zakończony; uwypukla się z kieszonki; zawiera gruczoły śluzowe c) jama podgłośniowa (infraglottic cavity) – między fałdami głosowymi a dolnym brzegiem chrząstki pierścieniowatej

fałdy głosowe (vocal folds) – zawierają: » więzadło głosowe – zgrubiały górny brzeg stożka sprężystego » mięsień głosowy – cienkie włókna mięśniowe bocznie wzdłuż więzadła głosowego [kończą się w więzadle] głośnia (glottis) – aparat dźwiękotwórczy zbudowany z: » fałdów głosowych » wyrostków głosowych » szpary głośni (rima glottidis) fałdy przedsionkowe – między chrząstką tarczowatą i chrząstkami nalewkowatymi; rola ochronna; szpara przedsionka (rima vestibuli) – między więzadłami przedsionkowymi mm. zewnętrzne krtani – poruszają kością gnykową i całością krtani obniżają je – mm. podgnykowe unoszą je – mm. nadgnykowe + m. rylcowo-gardłowy [mięsień gardła] mm. właściwe krtani – ruchy części krtani względem siebie a) przywodziciele fałdów głosowych – zamykają szparę głośni » m. pierścienno-nalewkowy boczny (lat. crico-arytenoid m.) – główny; pociąga wyrostek mięśniowy do przodu → obraca chrząstkę nalewkowatą → wyrostek głosowy do przyśrodka → zamknięcie części międzybłoniastej szpary głośni » m. nalewkowy = 1 poprzeczny (transverse arytenoid m.) [jedyny nieparzysty] + 2 skośne (oblique arytenoid mm.) · synergicznie we 3: zbliżają chrząstki nalewkowate do siebie → zamknięcie części międzychrząstkowej szpary głośni → drganie więzadeł głosowych → fonacja · bez poprzecznego: chrząstki nalewkowate oddalone → szept b) odwodziciel fałdów głosowych: m. pierścienno-nalewkowy tylny (post. crico-arytenoid m.) – pociąga wyrostek mięśniowy do tyłu → wyrostek głosowy do boku → odwiedzenie fałdów głosowych → rozszerzenie szpary głośni c) zwieracze wejścia do krtani: obecność płynu lub ciała stałego przed wejściem do krtani → odruch → zbliżenie fałdów nalewkowo-nagłośniowych i przyciągnięcie chrząstek nalewkowatych do nagłośni przez skurcz: » mm. pierścienno-nalewkowych bocznych » m. nalewkowego poprzecznego » mm. nalewkowych skośnych » mm. nalewkowo-nagłośniowych d) napinacz więzadeł głosowych: m. pierścienno-tarczowy (cricothyroid m.) – pociąga kąt chrząstki tarczowatej do przodu i w dół w kierunku chrząstki pierścieniowatej → zwiększenie odległości między kątem chrząstki tarczowatej i chrząstkami nalewkowatymi → więzadła się wydłużają i napinają → wyższy głos e) rozluźniacz więzadeł głosowych: m. tarczowo-nalewkowy (thyroarytenoid m.) – pociąga chrząstkę nalewkowatą do przodu w kierunku kąta chrząstki tarczowatej → rozluźnienie więzadeł głosowych → niższy głos f) m. głosowy (vocalis m.) » lokalizacja: w fałdzie głosowym przyśrodkowo od m. tarczowo-nalewkowego i bocznie od więzadła głosowego » czynność: napinanie przedniej części więzadeł głosowych i/lub rozluźnianie tylnej części

unaczynienie krtani a) tętnice » t. tarczowa górna → t. krtaniowa górna (sup. laryngeal a.) · unaczynia: powierzchnię wewnętrzną krtani · bieg: razem z gałęzią wewnętrzną n. krtaniowego górnego przebija błonę tarczowo-gnykową → gałąź: t. pierścienno-tarczowa (cricothyroid a.) – unaczynia: m. pierścienno-tarczowy » t. tarczowa dolna → t. krtaniowa dolna (inf. laryngeal a.) · bieg: razem z n. krtaniowym dolnym · unaczynia: błonę śluzową i mięśnie dolnej części krtani b) żyły – towarzyszą tętnicom » ż. krtaniowa górna (sup. laryngeal v.) → ż. tarczowa górna → ż. szyjna wewnętrzna » ż. krtaniowa dolna (inf. laryngeal v.) → ż. tarczowa dolna lub splot żylny na przedniej ścianie tchawicy → ż. ramienno-głowowa lewa c) odpływ chłonki: » naczynia powyżej fałdów głosowych → wzdłuż t. krtaniowej górnej → przez błonę tarczowo-gnykową → węzły chłonne szyjne głębokie górne » naczynia poniżej fałdów głosowych → węzły chłonne przedtchawicze lub przytchawicze → węzły chłonne szyjne głębokie dolne unerwienie krtani – n. X → zwój dolny n. X [w górnym końcu Δ t. szyjnej] → n. krtaniowy górny (sup. laryngeal n.) → pochewka naczyń szyjnych → gałęzie: » gałąź wewnętrzna – większa · bieg: razem z t. krtaniową górną → przebija błonę tarczowo-gnykową · unerwia czuciowo: błonę śluzową przedsionka i jamy pośredniej krtani [też powierzchnię górną fałdów głosowych] » gałąź zewnętrzna – mniejsza · bieg: razem z t. tarczową górną w dół pod m. mostkowo-tarczowym → leży na m. zwieraczu dolnym gardła → przebija go → m. pierścienno-tarczowy · unerwia: m. pierścienno-tarczowy + m. zwieracz dolny gardła [wspólnie ze splotem gardłowym] n. krtaniowy wsteczny → końcowy odcinek: n. krtaniowy dolny (inf. laryngeal n.) – bieg: pod brzegiem dolnym m. zwieracza dolnego gardła → przyśrodkowo od płytki chrząstki tarczowatej → dzieli się na gałęzie towarzyszące t. krtaniowej dolnej: » gałąź przednia – unerwia: m. pierścienno-nalewkowy boczny, m. tarczowo-nalewkowy, m. głosowy, m. nalewkowo-nagłośniowy, m. tarczowo-nagłośniowy » gałąź tylna – unerwia: m. pierścienno-nalewkowy tylny, m. nalewkowy poprzeczny, m. nalewkowy skośny + czuciowo: błonę śluzową jamy podgłośniowej

ośrodkowy układ nerwowy ośrodkowy/centralny układ nerwowy = a) rdzeń kręgowy – w kanale kręgowym b) mózgowie – w jamie czaszki; składa się z móżdżku, pnia mózgowia i przodomózgowia budulec OUN rodzaje istot: a) szara (grey matter/substance) – ciała komórek nerwowych, dendryty i włókna nerwowe bez osłonek mielinowych; tworzy ośrodki nerwowe: jądra, pola, okolice, strefy b) biała (white matter/substance) – włókna nerwowe z osłonką mielinową; tworzy drogi nerwowe rozmieszczenie w zależności od lokalizacji » w rdzeniu kręgowym: istota szara ma przekrój poprzeczny w kształcie litery H i jest otoczona przez istotę białą » w móżdżku: istota biała [ciało rdzenne móżdżku zawierające jądra móżdżku] pokryta jest pofałdowaną istotą szarą kory móżdżku » w pniu mózgowia: istoty nie są od siebie wyraźnie oddzielone · w części podstawnej: przeważa istota biała · w części grzbietowej: przeważa istota szara [w postaci wielu jąder] i znajduje się twór siatkowaty [mniej szary, bo są w nim też włókna nerwowe] » w półkulach mózgu: · na zewnątrz: pofałdowana istota szara kory mózgu · wewnątrz: oba rodzaje istot tworzące odgraniczone od siebie struktury ontogenetyczny podział mózgowia a) przodomózgowie (prosencephalon/forebrain) » kresomózgowie (telencephalon) · kresomózgowie parzyste = półkule mózgu (cerebral hemispheres) · kresomózgowie nieparzyste/środkowe (impar/median telencephalon) » międzymózgowie (diencephalon) · wzgórzomózgowie (thalamencephalon) – grzbietowo; składa się ze wzgórza, zawzgórza, nadwzgórza i niskowzgórza · podwzgórze (hypothalamus) – brzusznie b) śródmózgowie (mesencephalon/midbrain) » konary mózgu (cerebral peduncles) » pokrywa śródmózgowia (midbrain tectum) c) tyłomózgowie (rhombencephalon/hind brain) » tyłomózgowie wtórne (metencephalon) · most (pons) · móżdżek (cerebellum) » rdzeniomózgowie (myelencephalon) → rdzeń przedłużony (medulla oblongata)

kresomózgowie kresomózgowie nieparzyste/środkowe (impar/median telencephalon) otacza przednią część komory trzeciej do przodu od otworu międzykomorowego elementy: okolica przedwzrokowa, blaszka krańcowa, ciało modzelowate i spoidło przednie półkule mózgu (cerebral hemispheres) szczelina podłużna mózgu (longitudinal cerebral fissure) – głęboka; oddziela półkule każda półkula ma trzy powierzchnie: » górno-boczna (superolat. surface) – wypukła, skierowana do sklepienia czaszki » dolna/podstawna (inf. surface) – spoczywa na górnej ścianie oczodołu, w środkowym dole czaszki i na namiocie móżdżku » przyśrodkowa (medial surface) – płaska, oddzielona przez sierp mózgu (falx cerebri) powierzchnie stykają się wzdłuż brzegów: górnego, dolno-bocznego (inferolat. margin) i dolno-przyśrodkowego (inferomedial margin) bieguny półkul: przedni/czołowy, tylny/potyliczny i dolny/skroniowy kora mózgu – ma 2000–2500 cm2 » ⅓ – widoczna od zewnątrz » ⅔ – ukryta w bruzdach mózgu bruzdy mózgu (cerebral sulci) » najgłębsze [bruzda hipokampa, bruzda ostrogowa, bruzda poboczna] – wcinają się w głąb półkuli → widoczne jako uwypuklenia w ścianach komory bocznej » pozostałe – różny przebieg nawet u jednej osoby po obu stronach zakręty/zawoje mózgu (cerebral gyri) – wypukłości między bruzdami » girencefalia – występowanie bruzd i zakrętów [u ludzi] » lisencefalia – gładkie powierzchnie półkul mózgu [małe ssaki] płaty na powierzchniach półkuli mózgu: » czołowy (frontal lobe) – odgraniczony: · na powierzchni wypukłej od płata ciemieniowego: przez bruzdę środkową/Rolanda (central sulcus) · u dołu od płata skroniowego: bruzdą boczną/Sylwiusza (lat. sulcus) » ciemieniowy (parietal lobe) – oddzielony przyśrodkowo od płata potylicznego bruzdą ciemieniowo-potyliczną (parieto-occipital sulcus) » potyliczny (occipital lobe) – oddzielony od płata ciemieniowego i skroniowego umowną linią między: · u góry: bruzdą ciemieniowo-potyliczną · u dołu: wcięciem przedpotylicznym (pre-occipital notch) – miejscem, gdzie w brzegu dolno-bocznym półkuli wcina się część skalista kości skroniowej » skroniowy (temporal lobe) – przechodzi w płat ciemieniowy i potyliczny, a bruzda boczna oddziela go od płata czołowego » wyspa/płat wyspowy (insula) – ukryta w głębi bruzdy bocznej » płat limbiczny (limbic lobe) – na powierzchni przyśrodkowej i dolnej półkuli

powierzchnia górno-boczna półkuli w obrębie płata czołowego: » zakręt przedśrodkowy (precentral gyrus) – do tyłu względem zakrętów czołowych · oddzielony od nich przez: bruzdę przedśrodkową (precentral sulcus) – dzieli się na odcinek górny i dolny · kora ruchowa pierwszorzędowa – w zakręcie przedśrodkowym i jego przedłużeniu na powierzchni przyśrodkowej, w przedniej części płacika okołośrodkowego; początek dróg, od których zależą ruchy dowolne przeciwległej połowy ciała » zakręt czołowy górny (sup. frontal gyrus) » zakręt czołowy środkowy (middle frontal gyrus) – oddzielony od górnego i dolnego przez bruzdy czołowe górną i dolną (sup. and inf. frontal sulci) » zakręt czołowy dolny (inf. frontal gyrus) – zawiera gałęzie bruzdy bocznej: przednią (ant. ramus) [pozioma] i wstępującą (ascending ramus) [pionowa]; dzielą one ten zakręt na części oczodołową (orbital part), trójkątną (triangular part) i wieczkową (opercular part) w obrębie płata skroniowego: » zakręt skroniowy górny (sup. temporal gyrus) – na jego powierzchni górnej ukrytej w bruździe bocznej: · zakręt skroniowy poprzeczny (transverse temporal gyrus) – pojedynczy lub podwójny; kora słuchowa pierwszorzędowa – informacje z narządu słuchu · powierzchnia skroniowa (temporal plane) – ku tyłowi od poprzecznego; większa po stronie lewej [najwyraźniejszy element asymetrii półkul] » zakręt skroniowy środkowy (middle temporal gyrus) – nad nim bruzda skroniowa górna (sup. temporal sulcus), a pod nim – dolna (inf. temporal sulcus) » zakręt skroniowy dolny (inf. temporal gyrus) w obrębie płata potylicznego: wiele zmiennych bruzd i zakrętów; czasem: końcowy odcinek bruzdy ostrogowej (calcarine sulcus) w obrębie płata ciemieniowego: » zakręt zaśrodkowy (postcentral gyrus) – do przodu od płacików ciemieniowych; oddziela je bruzda zaśrodkowa (postcentral sulcus); kora czuciowa pierwszorzędowa – zachodzi też na tylną część płacika okołośrodkowego; odbiera informacje somatosensoryczne z przeciwległej połowy ciała » płacik ciemieniowy górny (sup. parietal lobule) – oddzielony od dolnego bruzdą śródciemieniową (intraparietal sulcus) » płacik ciemieniowy dolny (inf. parietal lobule) – zawiera końcowe odcinki bruzdy bocznej i bruzdy skroniowej górnej, które wyznaczają: · zakręt nadbrzeżny (supramarginal gyrus) · zakręt kątowy (angular gyrus) wyspa (insula) » u naczelnych ulega operkularyzacji → przykryta jest wieczkami: · czołowym (frontal operculum) · czołowo-ciemieniowym (frontoparietal operculum) · skroniowym (temporal operculum) » ma kształt trójramiennej piramidy [wierzchołek/biegun – do boku] » bruzdy dzielą powierzchnię na zakręty: · krótkie (short gyri of insula) – leżą z przodu · długie (long gyri of insula) – 1 lub 2; z tyłu

powierzchnia dolna półkuli – części: a) przednia – leży na ścianie górnej oczodołu; należy do płata czołowego » zakręty oczodołowe (orbital gyri) – oddzielone: · od siebie: bruzdami oczodołowymi (orbital sulci) · od prostego: bruzdą węchową (olfactory sulcus) » zakręt prosty (straight gyrus) » dodatkowo: struktury układu węchowego · opuszka węchowa (olfactory bulb) · pasmo węchowe (olfactory tract) · trójkąt węchowy (olfactory trigone) · prążki węchowe (olfactory stria) boczny – wyraźnie zaznaczony; przechodzi na płat skroniowy i kończy się w drobnych zakrętach: półksiężycowatym (semilunar gyrus) i okalającym (ambient gyrus) przyśrodkowy – słabo widoczny · istota dziurkowana przednia (ant. perforated substance) – ku tyłowi; części: przednia: zakręt dziurkowany (perforated gyrus) – silnie dziurkowany; przechodzą tędy naczynia do mózgowia tylna: zakręt przekątny (diagonal gyrus) – gładki b) tylna – leży w środkowym dole czaszki i na namiocie móżdżku; zawiera zakręty płata skroniowego i potylicznego; od strony bocznej: » zakręt skroniowy dolny (inf. temporal gyrus) – widoczny także na powierzchni przednio-bocznej » bruzda potyliczno-skroniowa (occipitotemporal sulcus) – ma zmienny przebieg » zakręt wrzecionowaty/potyliczno-skroniowy (fusiform/occipitotemporal gyrus) » bruzda poboczna (collateral sulcus) – składa się z odcinków: bruzdy pobocznej przedniej i tylnej » zakręt przyhipokampowy (parahippocampal gyrus) · topograficznie należy do płata skroniowego, ale funkcjonalnie do płata limbicznego · ku tyłowi przechodzi w płacie potylicznym w: zakręt językowaty (lingual gyrus) – widoczny na powierzchni przyśrodkowej

powierzchnia przyśrodkowa półkuli ciało modzelowate/spoidło wielkie mózgu (corpus callosum/callosal commissure) – układ włókien biegnących poprzecznie i łączących półkule mózgu; części: » płat (splenium) – z tyłu; zgrubiały » pień (body) – ku przodowi; węższy » kolano (genu) – zagina się podkowiasto » dziób (rostrum) – łączy się u dołu z blaszką krańcową tworzącą przednią ścianę komory trzeciej płat limbiczny (limbic lobe) – dwie pierwsze to struktury największe » zakręt obręczy (cingulate gyrus) – otacza podkowiasto ciało modzelowate · cieśń zakrętu obręczy (isthmus of cingulate gyrus) – przewężenie łączące z zakrętem przyhipokampowym · pole podspoidłowe (subcallosal area) – część z przodu, poniżej kolana ciała modzelowatego · zakręt przykrańcowy (paraterminal gyrus) – ku tyłowi od kolana · oddzielające go bruzdy: bruzda ciała modzelowatego (corpus callosum sulcus) – od ciała modzelowatego bruzda obręczy (cingulate sulcus) i bruzda podciemieniowa (subparietal sulcus) – od płata czołowego i ciemieniowego » zakręt przyhipokampowy (parahippocampal gyrus) · bruzda poboczna (collateral sulcus) – ogranicza z dołu · bruzda hipokampa (hippocampal sulcus) – ogranicza z góry · hak (uncus) – rozszerzenie i zagięcie w przedniej części » hipokamp (hippocampus) – część kory wpuklona w bruździe hipokampa w kierunku komory bocznej · stopa hipokampa (pes of hippocampus) – wybrzuszenie ściany komory bocznej w jej rogu dolnym · nawleczka szara (indusium griseum) – cienka; pokrywa zewnętrzną powierzchnię; pozostałość hipokampa nadspoidłowego i przedspoidłowego » zakręt zębaty (dentate gyrus) – widoczny jako ząbki wyłaniające się z bruzdy hipokampa; rąbek haka (limbus unci) – przednia, gładka część w postaci pionowego pasma zakręty płatów czołowego, ciemieniowego i potylicznego – leżą na zewnątrz od zakrętu obręczy i ograniczających go bruzd [bruzdy obręczy i bruzdy podciemieniowej]; od przodu ku tyłowi: » zakręt czołowy górny (sup. frontal gyrus) » płacik okołośrodkowy (paracentral lobule) – złożony z części: · przedniej/ruchowej – należy do płata czołowego · tylnej/czuciowej – należy do płata ciemieniowego » przedklinek (precuneus) – należy do płata ciemieniowego » klinek (cuneus) – trójkątna część płata potylicznego ograniczona: · od przodu: przez bruzdę ciemieniowo-potyliczną (parieto-occipital sulcus) · od dołu: przez bruzdę ostrogową (calcarine sulcus); kora wzrokowa pierwszorzędowa – w ścianach tej bruzdy i sąsiadujących obszarach klinka oraz zakrętu językowatego; odbiera informacje z przeciwległych połówek pola widzenia » zakręt językowaty (lingual gyrus) – poniżej bruzdy ostrogowej

podział kory mózgowej ze względu na ośrodki

kora ruchowa

kora czuciowa (somatosensoryczna)

ośrodek ruchowy mowy (Broca) kora wzrokowa

kora słuchowa ośrodek czuciowy mowy (Wernickego) kora czuciowa (somatosensoryczna)

kora ruchowa

kora wzrokowa

kora węchowa

międzymózgowie międzymózgowie (diencephalon) widoczne elementy: » od dołu: powierzchnia podstawna podwzgórza [skrzyżowanie wzrokowe, guz popielaty z lejkiem i przysadką, ciała suteczkowate] » od tyłu: powierzchnia grzbietowa wzgórza [poduszka, ciała kolankowate przyśrodkowe i boczne + między lewą i prawą poduszką: nadwzgórze – szyszynka i trójkąty uzdeczek] na powierzchni podstawnej: podwzgórze (hypothalamus) – do przodu od dołu międzykonarowego (interpeduncular fossa) » skrzyżowanie wzrokowe (optic chiasm) – najbardziej z przodu; wychodzą z niego: · ku przodowi: nn. II · ku tyłowi: pasma wzrokowe (optic tracts) » guz popielaty (tuber cinereum) · lejek (infundibulum) – uwypukla się w dół · przysadka mózgowa (pituitary gland/hypophysis) – zawieszona na lejku » ciała suteczkowate (mammillary bodies) – parzyste wyniosłości półkuliste powierzchnia grzbietowa » górna powierzchnia wzgórza i szczelinowata komora trzecia stają się widoczne po: · uniesieniu płatów potylicznych · usunięciu potrójnego sufitu komory trzeciej » elementy wzgórza (thalamus) · poduszka (pulvinar) – część tylna; rozwinięta u człowieka · ciało kolankowate przyśrodkowe (medial geniculate body) – ośrodek słuchu; ramię wzgórka dolnego (ramus of inf. colliculus) – dochodzi od dolnego wzgórka blaszki pokrywy · ciało kolankowate boczne (lat. geniculate body) – ośrodek wzrokowy ramię wzgórka górnego (ramus of sup. colliculus) – dochodzi od przyśrodka pasmo wzrokowe (optic chiasm) – dochodzi od przodu » elementy nadwzgórza (epithalamus) – otaczają brzeg komory trzeciej od tyłu i po bokach · z tyłu: szyszynka (pineal gland), trójkąt uzdeczki (habenular triangle) [parzysty], spoidło uzdeczek (habenular commisure) · po bokach: prążek rdzenny wzgórza (stria medullaris of thalamus)

komora boczna/trójroga (lat. ventricle) – parzysta otwór międzykomorowy/Monra (interventricular foramen) – łączy z komorą trzecią części: » róg przedni/czołowy (ant./frontal horn) – jego ściana przyśrodkowa utworzona jest przez przegrodę przezroczystą (septum pellucidum) – rozpięta między sklepieniem i ciałem modzelowatym » część środkowa (body/central part) » róg dolny/skroniowy (inf./temporal horn) » róg tylny/potyliczny (post./occipital horn) struktury biegnące łukowato od boku do przyśrodka w ścianie dolnej części środkowej i rogu dolnym: » jądro ogoniaste (caudate nucleus) – wydłużona, przykomorowa część prążkowia; części: · głowa (head) – szeroki początek jądra w bocznej ścianie rogu przedniego · trzon (body) – w dolnej ścianie części środkowej · ogon (tail) – w ścianie górnej rogu dolnego » prążek krańcowy (stria terminalis) · zawiera włókna nerwowe łączące ciało migdałowate (amygdaloid body) z podwzgórzem i przegrodą · bieg: w części środkowej w bruździe między jądrem ogoniastym i wzgórzem przykrytym częściowo cienką blaszką przytwierdzoną (lamina affixa) » splot naczyniówkowy (choroid plexus) · między sklepieniem a wzgórzem lub blaszką przytwierdzoną · wpukla się do części środkowej i rogu dolnego przez szczelinę naczyniówkową (choroidal fissure) – oddziela kresomózgowie od międzymózgowia » sklepienie (fornix) – grube pasmo włókien łączące hipokamp z podwzgórzem i przegrodą; elementy: · strzępek hipokampa (fimbria of hippocampus) – początek: ściana rogu dolnego · odnogi sklepienia (crura of fornix) – w części środkowej · trzon sklepienia (body of fornix) – zetknięcie się odnóg ku przodowi; otacza łukowato otwór międzykomorowy · słupy sklepienia (columns of fornix) – zanurzają się w podwzgórzu; większość tych włókien dochodzi do ciała suteczkowatego · spoidło sklepienia/hipokampa (commisure of fornix/hippocampus) – utworzone przez włókna spoidłowe między odnogami sklepienia wypukłości w ścianach komory – w kierunku światła rogu dolnego i tylnego; tworzone przez wcinające się głęboko bruzdy powierzchni przyśrodkowej i dolnej półkuli mózgu » stopa hipokampa (pes of hippocampus) – w ścianie rogu dolnego; przez wpuklenie bruzdy hipokampa (hippocampal sulcus) » wyniosłość poboczna (collateral eminence) – w ścianie dolnej rogu dolnego; przez wpuklenie bruzdy pobocznej (collateral sulcus); ku tyłowi przechodzi w trójkąt poboczny (collateral triangle) » ostroga ptasia (calcarine spur) – w przyśrodkowej ścianie rogu tylnego; przez wpuklenie bruzdy ostrogowej (calcarine sulcus) » opuszka rogu tylnego (bulb of post. horn) – przez włókna spoidłowe w ścianie komory

komora trzecia (third ventricle) wąska, pośrodkowa szczelina wypełniona CSF (cerebrospinal fluid) połączenia: » wodociąg śródmózgowia (aqueduct of midbrain) – z komorą czwartą » otwór międzykomorowy/Monra (interventricular foramen) – parzysty; z komorami bocznymi struktury otaczające: » w części przedniej: kresomózgowie nieparzyste » od boku: wzgórze i podwzgórze – ich powierzchnie komorowe są oddzielone bruzdą podwzgórzową (hypothalamic sulcus) » od dołu: podwzgórze » od przodu: blaszka krańcowa (lamina terminalis) i spoidło przednie (ant. commisure) [zrośnięte] » od tyłu: wejście do wodociągu śródmózgowia, spoidło tylne (post. commisure), szyszynka, trójkąty uzdeczki i spoidło uzdeczek » od góry: potrójny sufit – złożony z: · ciała modzelowatego (corpus callosum) – największego spoidła mózgu · sklepienia (fornix) i spoidła sklepienia (commisure of fornix) · tkanki naczyniówkowej – wpuklają się do niej sploty naczyniówkowe komory trzeciej uwypuklenia światła » w ścianie dolnej: zachyłek wzrokowy (optic recess) i zachyłek lejka (infundibular recess) » w ścianie tylnej: zachyłek szyszynkowy (pineal recess) i zachyłek nadszyszynkowy (suprapineal recess)

budowa wewnętrzna przodomózgowia kora mózgu (cerebral cortex) × pokrywa powierzchnię półkul mózgu; 2–4 mm grubości × rodzaje: » kora nowa (neocortex) » kora dawna/prakora (paleocortex) » kora stara (archicortex) ciało migdałowate (amygdaloid body) – o długości 2 cm × lokalizacja: płat skroniowy; powierzchnia dolna dociera do rogu dolnego komory bocznej × części: » korowa (cortical) – zakręt półksiężycowaty (semilunar gyrus) » podstawno-boczna (basolateral) » korowo-przyśrodkowa (corticomedial) przedmurze (claustrum) × leży pod korą wyspy; posiada połączenia z niemal całą korą mózgu × cienka blaszka istoty szarej w płaszczyźnie strzałkowej; mniejsze części zahaczają też o część oczodołową płata czołowego i płat skroniowy × oddzielone przez: » torebkę ostatnią (extreme/terminal capsule) – od kory wyspy » torebkę zewnętrzną (external capsule) – od łupiny jądra podstawne/podkorowe (basal nuclei) × w kresomózgowiu: prążkowie (striatum) – podzielone przez torebkę wewnętrzną na: » jądro ogoniaste (caudate nucleus) – utrzymuje ścisły kontakt ze ścianą komory bocznej » łupinę/skorupę (putamen) – ściśle przylega do gałki bladej » jądro soczewkowate (lenticular/lentiform nucleus) = łupina + gałka blada » blaszka rdzenna boczna (lat. medullary lamina) – oddziela łupinę i gałkę bladą » dodatkowo w części przyśrodkowo-przedniej prążkowia: jądro półleżące (accumbens nucleus) × w międzymózgowiu: » gałka blada (globus pallidus/pallidum) – jaśniejsza od prążkowia · blaszka rdzenna przyśrodkowa (medial medullary lamina) – dzieli na części przyśrodkową i boczną · jądro podstawne wielkokomórkowe/Meynerta (basal magnocellular nucleus) – poniżej gałki bladej; największy ośrodek cholinergiczny » jądro niskowzgórzowe (subthalamic nucles) – poniżej wzgórza, przyśrodkowo od torebki wewnętrznej, bocznie od podwzgórza; znajdują się tu też obszary, przez które biegną drogi wiążące jądra podstawne ze wzgórzem: · pęczek soczewkowy (lenticular fasciculus) · pęczek wzgórzowy (thalamic fasciculus) · pole H/Forela (H field) × układ pozapiramidowy (extrapyramidal system) – część układu ruchowego; złożony z większej części prążkowia, gałki bladej, jądra niskowzgórzowego i istoty czarnej (substantia nigra) [należy do śródmózgowia]

torebki przodomózgowia – z istoty białej × torebka zewnętrzna (external capsule) i torebka ostatnia (extreme/terminal capsule) – cienkie blaszki; ograniczają przedmurze × torebka wewnętrzna (internal capsule) – silnie rozwinięty zespół włókien projekcyjnych należących do różnych układów » odnogi – na przekroju poziomym mają kształt litery V, której dzióbek celuje do przyśrodka w kolano torebki wewnętrznej (genu of internal capsule) · przednia (ant. crus/limb) – między jądrem ogoniastym i jądrem soczewkowatym · tylna (post. crus/limb) – między jądrem soczewkowatym i wzgórzem » część zasoczewkowa (retrolenticular/retrolentiform part) » część podsoczewkowa (sublenticular/sublentiform part) spoidła przodomózgowia × ciało modzelowate/spoidło wielkie mózgu (corpus callosum/callosal commisure) » w przekroju strzałkowym: dziób, kolano, pień i płat » w przekroju czołowym: widoczne powyżej komór bocznych, komory trzeciej i sklepienia; włókna wnikają do półkuli i biegną do większości obszarów korowych, gdzie tworzą: · w płacie czołowym: kleszcze mniejsze (minor forceps) · w płacie potylicznym: kleszcze większe (major forceps) · w górnej ścianie komory bocznej: obicie (tapetum) × spoidło przednie (ant. commisure) × spoidło sklepienia/hipokampa (hippocampal commisure) × spoidło tylne/nadwzgórzowe (post./epithalamic commisure) × spoidło uzdeczek (habenular commisure) podwzgórze (hypothalamus) – nieparzyste × części względem struktur przylegających do powierzchni podstawnej podwzgórza: » tylna/suteczkowa (post./mammillary part) » środkowa/guzowa (middle/tuberal part) » przednia/wzrokowa (ant./optic part) – ku przodowi przechodzi w pole przedwzrokowe (preoptic area) × strefy w obrębie każdej części: » boczna – zawiera liczne włókna nerwowe tworzące drogi: · pęczek przyśrodkowy przodomózgowia (medial fascilicus) – niewyraźnie odgraniczony; jego włókna: ⋅ biegną w kierunku podłużnym ⋅ głównie są wstępujące, ale też zstępujące ⋅ łączą twór siatkowaty pnia mózgowia z podwzgórzem i kresomózgowiem · sklepienie (fornix) – włókna dochodzące do ciała suteczkowatego · włókna wychodzące z ciała suteczkowatego: ⋅ droga suteczkowo-wzgórzowa (mammillothalamic tract) – do jąder przednich wzgórza ⋅ droga suteczkowo-uzdeczkowa (mammillohabenular tract) – do jąder uzdeczki ⋅ droga suteczkowo-międzykonarowa (mammillointerpeduncular tract) – do śródmózgowia » przyśrodkowa – liczne komórki nerwowe tworzące jądra

wzgórze (thalamus) – parzyste × największa struktura międzymózgowia; stanowi wrota kory mózgu dla informacji wzrokowych, słuchowych, czuciowych i smakowych × struktury sąsiadujące: » od przyśrodka: komora trzecia » od góry: część środkowa komory bocznej × części względem blaszki rdzennej wewnętrznej (internal medullary lamina) » przyśrodkowa: jądro przyśrodkowe grzbietowe (medial dorsal nucleus) – ma połączenia z płatem czołowym i układem limbicznym » przednia: jądra przednie (ant. nuclei) – powiązane z korą płata limbicznego » boczna: · jądra boczne tylne (lat. post. nuclei) · jądra boczne grzbietowe (lat. dorsal nuclei) · jądro brzuszne przednie (ant. ventral nucleus) i jądro brzuszne pośrednie (ventral intermediate nucleus) – związane z jądrami podstawnymi i móżdżkiem · jądra brzuszne tylne przyśrodkowe (ventral posteromedial nuclei) i jądra brzuszne tylne boczne (ventral posterolateral nuclei) – należą do układu somatosensorycznego · poduszka (pulvinar) – uwypukla się ku tyłowi; zawiera: jądra poduszki (pulvinar nuclei) – łączą się z korą asocjacyjną płatów ciemieniowego, skroniowego i potylicznego · jądra tylne (post. nuclei) · zawzgórze (metathalamus): ⋅ jądra ciała kolankowatego przyśrodkowego (medial geniculate nuclei) – słuchowe ⋅ jądra ciała kolankowatego bocznego (lat. geniculate nuclei) – wzrokowe × pozostałe obszary wzgórza: » jądro siatkowate (reticular nucleus) – otacza boczną powierzchnię wzgórza; oddziela je blaszka rdzenna zewnętrzna (external medullary lamina) » jądra śródblaszkowe (intralaminar nucleus) – w blaszce rdzennej wewnętrznej (internal medullary lamina); małe; największe z nich: jądro środkowo-pośrodkowe/ciało Luysa (centromedian nucleus) » jądra pośrodkowe (median nuclei) – niewielkie; zgrupowane w istocie szarej środkowej przylegającej do komory trzeciej

móżdżek

budowa zewnętrzna pnia mózgowia

móżdżek (cerebellum) lokalizacja: tylny dół czaszki; część układu ruchowego i przedsionkowego powierzchnie: » dolna – wypukła, skierowana do kości potylicznej » górna – do namiotu móżdżku części – podział wyraźnie zaznaczony jedynie na powierzchni dolnej a) robak (vermis) – nieparzysty b) półkule móżdżku (cerebellar hemispheres) – o silnie pofałdowanej powierzchni płat tylny móżdżku (post. lobe of cerebellum) – zajmuje większą część powierzchni; oddzielony przez: » szczelinę pierwszą (primary fissure) – na powierzchni górnej od płata przedniego » szczelinę tylno-boczną (posterolat. fissure) – na powierzchni dolnej od części kłaczkowo-grudkowej

powierzchnia podstawna/przednia a) konary mózgu (cerebral peduncles) – biegną rozbieżnie ku górze » dół międzykonarowy (interpeduncular fossa) – przedziela je » istota dziurkowana tylna (post. perforated substance) – w dole międzykonarowym; wnikają w nią naczynia krwionośne b) most (pons) – uwypukla się do przodu » wyniosłość piramidowa (pyramidal eminence) – parzysta » konary środkowe móżdżku (middle cerebellar peduncles) – boczne zwężenia wyniosłości piramidowych c) rdzeń przedłużony/opuszka (medulla oblongata/bulb) » piramida rdzenia przedłużonego (pyramid of medulla oblongata) – parzysta; między dwiema: szczelina pośrodkowa przednia (ant. median fissure) » oliwka (olive) – bocznie; parzysta; od piramidy oddziela ją: bruzda przednio-boczna (anterolat. sulcus) drogi korowo-rdzeniowe/piramidowe (corticospinal/pyramidal tracts) – uwypuklają się w postaci części podstawnych konarów mózgu, wyniosłości piramidowej i piramidy; na pograniczu z rdzeniem kręgowym włókna przechodzą na drugą stronę → skrzyżowanie piramid (pyramidal decussation) → spłycenie szczeliny pośrodkowej przedniej

podział funkcyjny móżdżku część kłaczkowo-grudkowa (flocculonodular part) » na przednim krańcu powierzchni dolnej móżdżku » budowa: · grudka (nodule) – ostatni [X] płacik robaka · kłaczek (flocculus) – ostatni [H X] płacik półkuli » najstarsza filogenetycznie część móżdżku » docierają tu aksony z jąder przedsionkowych → część ta nazywana jest móżdżkiem przedsionkowym (vestibulocerebellum) móżdżek rdzeniowy (spinocerebellum) = robak + część przyśrodkowa/przyrobakowa półkuli » otrzymują informacje z rdzenia kręgowego » dodatkowo do: · przyśrodkowych okolic robaka – aksony z jąder przedsionkowych · robaka i części przyrobakowych płata tylnego – aksony z jąder mostu część boczna/główna półkuli = móżdżek mostowy (pontocerebellum) = móżdżek nowy (neocerebellum) » część filogenetycznie najmłodsza » droga informacji: kora mózgu → jądra mostu → móżdżek kora móżdżku (cerebellar cortex) – istota szara wypełniająca wszystkie szczeliny; budowa warstwowa: 1) warstwa drobinowa (molecular layer) – leży powierzchownie; uboga w komórki nerwowe 2) warstwa zwojowa/komórek Purkinjego (ganglionar layer) – najwęższa 3) warstwa ziarnista (granular layer) – zawiera liczne małe komórki ziarniste jądra móżdżku (cerebellar nuclei) – parzyste jądro zębate (dentate nucleus) – najbardziej z boku; parzyste » kształt pofałdowanego woreczka [przypomina jądro dolne oliwki] » z wnęki (hilum) skierowanej ku górze i przodowi wychodzi większość włókien konaru górnego móżdżku jądro czopowate/wsunięte przednie (emboliform/ant. interpositus nucleus) jądro kulkowate/wsunięte tylne (globose/post. interpositus nucleus) jądro wierzchu (fastigal nucleus) – najbardziej przyśrodkowo konary móżdżku (cerebellar peducles) – 3 pary a) dolne – łączą z rdzeniem przedłużonym; informacje z rdzenia kręgowego i jąder przedsionkowych b) środkowe – z mostem; informacje z kory mózgu przez jądra mostu c) górne – ze śródmózgowiem; jedynie informacje wychodzące do śródmózgowia i wzgórza; tworzą skrzyżowanie

powierzchnia grzbietowa/tylna – przykryta przez sąsiadujące struktury a) górna: pokrywa śródmózgowia (midbrain tectum) – utworzona przez blaszkę pokrywy/czworaczą (tectal/quadrigeminal plate) » wzgórki (colliculi) pokrywy · górne – ośrodki wzroku i czucia somatycznego · dolne – ośrodki słuchu » ramiona wzgórków – odchodzą do wzgórza [międzymózgowie] · ramię wzgórka górnego (brachium of sup. colliculus) – do ciała kolankowatego bocznego · ramię wzgórka dolnego (brachium of inf. colliculus) – do ciała kolankowatego przyśrodkowego » konary górne móżdżku (sup. cerebellar peduncles) – poniżej wzgórków; między tymi konarami: zasłona rdzeniowa górna (sup. medullary velum) b) dolna – utworzona przez tylną powierzchnię rdzenia przedłużonego; widoczne są zawierające jądra guzki: » smukły (gracile tubercle) – dochodzi do niego pęczek smukły/Golla (gracile fasciculus) – droga czuciowa z górnych okolic ciała; bruzda pośrodkowa tylna (post. median sulcus) – oddziela oba guzki » klinowaty (cuneate tubercle) – dochodzi do niego pęczek klinowaty/Burdacha (cuneate fasciculus) – droga czuciowa z dolnych okolic ciała; bruzda pośrednia tylna (post. intermediate sulcus) – oddziela guzki smukły i klinowaty » trójdzielny (trigeminal tubercle) – bocznie od pęczka klinowatego; mniej wyraźny; spowodowany przez jądro i pasmo rdzeniowe n. V c) środkowa – widoczna po usunięciu móżdżku; stanowi dno komory czwartej [dół równoległoboczny] miejsca wyjścia nerwów czaszkowych a) na powierzchni podstawnej pnia mózgowia » n. III – dół międzykonarowy » n. V – między mostem i konarem środkowym móżdżku » n. VI – między mostem i rdzeniem przedłużonym » n. VII i n. VIII – w kącie mostowo-móżdżkowym (cerebellopontine angle) » n. IX, n. X i korzeń czaszkowy n. XI – rdzeń przedłużony, bocznie od oliwki » n. XII – bruzda przednio-boczna b) na powierzchni grzbietowej pnia mózgowia: n. IV – powyżej zasłony rdzeniowej górnej

komora czwarta (fourth ventricle) ograniczenia: » ściana przednia/dno: dół równoległoboczny (rhomboid fossa) – kształt rombu · bruzda pośrodkowa (median sulcus) – dzieli dół na połowy · prążki rdzenne – w najszerszym odcinku; oddzielają część górną/mostową od dolnej/opuszkowej · wyniosłość przyśrodkowa (medial eminence) – przyśrodkowy obszar dołu ograniczony bocznie bruzdą graniczną (sulcus limitans) · wzgórek twarzowy (facial colliculus) – w części mostowej; zawiera włókna korzeniowe n. VII – tworzą kolano n. VII (genu of facial n.), owijając się wokół jądra n. VI · trójkąt n. XII (triangle of hypoglossal n.) – w części opuszkowej, przyśrodkowo od bruzdy granicznej; zawiera: jądro ruchowe n. XII · trójkąt n. X (triangle of vagus n.) – bocznie od trójkąta n. XII; zawiera: jądro grzbietowe n. X · pole najdalsze (area postrema) – bocznie od trójkąta n. X; prawe i lewe łączą się, tworząc zasuwkę (obex) – przykrywa wejście do kanału środkowego · pole przedsionkowe (vestibular area) – bocznie od wyniosłości przyśrodkowej i trójkąta n. X; zawartość jądra przedsionkowe (vestibular nuclei) jądro ślimakowe grzbietowe (dorsal cochlear nucleus) · miejsce sinawe (ceruleus locus) – w części bocznej dołu w obrębie mostu; niebieskawe; zawartość: jądro miejsca sinawego (ceruleus locus nucleus) – utworzone przez katecholaminowe komórki zawierające lipofuscynę » ściana tylna/strop: · w części górnej: konary górne móżdżku (sup. cerebellar peduncles) zasłona rdzeniowa górna (sup. medullary velum) – nieparzysta · w części dolnej: zasłona rdzeniowa dolna (inf. medullary velum) – parzysta tkanka naczyniówkowo-nabłonkowa – wpuklają się do niej naczynia tworzące splot naczyniówkowy komory czwartej (choroid plexus of fourth ventricle) zachyłek boczny (lat. recess) – parzysty; uwypuklenie najszerszego miejsca światła w bok połączenia: » ku górze: wodociąg śródmózgowia (mesencephalic aqueduct) » ku dołowi: kanał środkowy (central canal) » z przestrzenią podpajęczynówkową – otwory komory czwartej: · otwór pośrodkowy/Magendiego (median aperture) – nieparzysty · otwór boczny/Luschki (lat. aperture) – parzysty

budowa wewnętrzna pnia mózgowia budowa wewnętrzna pnia mózgowia (brainstem) × w moście i rdzeniu przedłużonym: » część podstawna (basal part) – mniejsza w rdzeniu przedłużonym, większa w moście » część grzbietowa/nakrywka (dorsal part/tegmentum) × w śródmózgowiu – od przodu ku tyłowi: » część podstawna konarów/odnoga mózgu (cerebral crus) » między nimi: istota czarna (substantia nigra) » nakrywka konarów (peduncles tegmentum) » między nimi w środku: istota szara środkowa/okołowodociągowa (central/periaqueductal gray – PAG) – dookoła wodociągu śródmózgowia » pokrywa śródmózgowia (midbrain tectum) – tworzy wzgórki · trzecie, tylne piętro śródmózgowia · budowa: ⋅ wzgórki górne (sup. colliculi) – wzrok ⋅ ramię wzgórka górnego (brachium of sup. colliculus) ⋅ wzgórki dolne (inf. colliculi) – słuch ⋅ ramię wzgórka dolnego (brachium of inf. colliculus) część podstawna pnia mózgowia – zawiera głównie włókna zstępujące × włókna korowo-rdzeniowe (corticospinal fibres) – najdłuższe » w części środkowej odnogi mózgu » tworzą: · pęczki podłużne (longitudinal fasciculus) – w moście · piramidę (pyramid) – w rdzeniu przedłużonym · skrzyżowanie piramid (decussation of pyramids) – na pograniczu z rdzeniem kręgowym włókna przechodzą na drugą stronę × włókna korowo-jądrowe (corticonuclear fibres) – do jąder ruchowych nerwów czaszkowych × włókna korowo-siatkowe (corticoreticular fibres) – do jąder tworu siatkowatego (reticular formation) × włókna korowo-mostowe (corticopontine fibres) – do jąder mostu (pontine nuclei); stąd biegną poprzecznie włókna przez część podstawną mostu i konar środkowy móżdżku do kory przeciwległej połowy móżdżku × istota czarna (substantia nigra) – ośrodek należący do układu ruchowego; związana z jądrami podstawnymi przodomózgowia; części: » zbita (compact part) – nadaje czarną barwę » siatkowata (reticular part)

część grzbietowa/nakrywka pnia mózgowia × długie drogi: » wstęga przyśrodkowa (medial lemniscus) – największa wstępująca · włączają się do niej w moście od strony bocznej: ⋅ droga rdzeniowo-wzgórzowa/wstęga rdzeniowa (spinothalamic tract/spinal lemniscus) ⋅ droga trójdzielno-wzgórzowa/wstęga trójdzielna (trigeminothalamic tract/trigeminal lemniscus) – informacje czuciowe od n. V · kończy się w: jądrach brzusznych wzgórza » wstęga boczna (lat. lemniscus) – słuchowa » pęczki podłużne – biegną w istocie szarej środkowej wokół wodociągu śródmózgowia i w dole równoległobocznym · przyśrodkowy (medial longitudinal fasciculus) – funkcja: czynność układu przedsionkowego, mięśnie gałek ocznych, mięśnie szyi i karku · grzbietowy/Schütza (dorsal longitudinal fasciculus) – funkcja: łączy ośrodki AUN; biegną w nim włókna z podwzgórza do ośrodków pnia mózgowia i rdzenia kręgowego » droga środkowa nakrywki (medial tegmental tract) · nie jest wyraźnie odgraniczona · zawiera włókna różnych układów – m.in. włókna drogi czerwienno-oliwkowej (rubro-olivary tract) łączące jądro czerwienne z jądrami dolnymi oliwki » konary móżdżku (cerebellar peduncles) · środkowy – przechodzi we włókna poprzeczne części podstawnej mostu · górny – w nakrywkę śródmózgowia; prawy i lewy krzyżują się w śródmózgowiu, tworząc skrzyżowanie konarów górnych móżdżku (sup. cerebellar peduncles decussation) · dolny – w rdzeń przedłużony × jądra długich dróg czuciowych: smukłe (gracile nucleus) i klinowate (cuneate nucleus) » lokalizacja: tylna część rdzenia przedłużonego; na tylnej powierzchni tworzą guzki smukły i klinowaty » funkcja: czucie epikrytyczne z tułowia i kończyn » bieg włókien od jąder: we wstędze przyśrodkowej → skrzyżowanie wstęg (decussation of lemnisci) → przyśrodkowa część rdzenia przedłużonego → przednia część nakrywki mostu → nakrywka konarów mózgu bocznie od jądra czerwiennego → jądro brzuszne tylne boczne wzgórza

×

×

jądra pnia mózgowia związane z móżdżkiem: » jądra przedsionkowe (vestibular nuclei) » jądro klinowate dodatkowe (accessory cuneate nucleus) · lokalizacja: razem z głównym jądrem klinowatym · funkcja: pośredniczy w przesyłaniu informacji z kończyny górnej i szyi do móżdżku · bieg włókien od jądra: konar dolny móżdżku → móżdżek » jądra dolne oliwki (inf. olivary nucleus) · lokalizacja: górny i środkowy odcinek rdzenia przedłużonego; widoczne jako oliwka · tworzą je: ⋅ jądro dolne główne oliwki (post. primary olivary nucleus) – filogenetycznie młodsze; potocznie: jądro dolne oliwki; duże, pofałdowane, z wnęką w kierunku przeciwległej połowy móżdżku ⋅ jądra dodatkowe oliwki tylne i przyśrodkowe (medial and post. accessory olivary nuclei) – filogenetycznie starsze; mniejsze · bieg włókien od jądra: przeciwstronny konar dolny móżdżku → móżdżek » jądro czerwienne (red nucleus) – o odcieniu czerwonawym; okrągłe · lokalizacja: górna część nakrywki konarów · bieg włókien do jądra: móżdżek → konar górny móżdżku → skrzyżowanie konarów górnych móżdżku → przeciwległe jądro czerwienne · części jądra: ⋅ wielkokomórkowa (macrocellular) – aksony biegną do rdzenia kręgowego ⋅ drobnokomórkowa (parvocellular part) – informacje do jądra dolnego oliwki » mniejsze jądra tworu siatkowatego twór siatkowaty (reticular formation) » rozciąga się na całej długości pnia mózgowia; składa się z niewyraźnie odgraniczonych grup komórek i włókien biegnących w różnych kierunkach » strefy: a) pośrodkowa: jądra szwu (raphe nuclei) – mają komórki serotoninergiczne b) przyśrodkowa: jądro olbrzymiokomórkowe (magnocellular nucleus) – w rdzeniu przedłużonym c) boczna: jądra drobnokomórkowe (parvocellular nuclei) i jądra zawierające komórki cholinergiczne i noradrenergiczne » bieg włókien do tworu: z całego ośrodkowego układu nerwowego » bieg włókien od tworu: · aparat własny – bezpośrednie połączenia z innymi ośrodkami pnia mózgowia [m.in. jądra nn. czaszkowych]; funkcja: żucie, łykanie, krążenie, oddech · układy zstępujące: włókna siatkowo-rdzeniowe – dochodzą do ośrodków ruchowych, czuciowych i wegetatywnych rdzenia kręgowego · układy wstępujące – funkcje: ⋅ przesył informacji z jąder wzgórza do kory mózgu ⋅ współtworzenie układu pobudzającego mózg (brain activating system) ⋅ przesył informacji z tworu siatkowatego do podwzgórza i układu limbicznego

jądra nerwów czaszkowych jądra ruchowe – wysyłają włókna do mm. szkieletowych a) słup przyśrodkowy/tylno-przyśrodkowy » jądro ruchowe n. III · lokalizacja: górny odcinek śródmózgowia, na wysokości wzgórków górnych · unerwia: m. dźwigacz powieki górnej, m. prosty górny, m. prosty dolny, m. prosty przyśrodkowy, m. skośny dolny » jądro n. IV · lokalizacja: dolny odcinek śródmózgowia, na wysokości wzgórków dolnych, do tyłu od jądra ruchowego n. III · unerwia: m. skośny górny » jądro n. VI · lokalizacja: wzgórek twarzowy [środkowy odcinek mostu, niedaleko płaszczyzny pośrodkowej] · unerwia: m. prosty boczny » jądro n. XII · lokalizacja: trójkąt n. XII [rdzeń przedłużony] · unerwia: mm. języka b) słup boczny/przednio-boczny » jądro ruchowe n. V · lokalizacja: górny odcinek mostu · unerwia: mm. żwaczowe » jądro ruchowe n. VII · lokalizacja: dolny odcinek mostu · unerwia: mm. mimiczne i m. strzemiączkowy » jądro dwuznaczne (ambiguous nucleus) – n. IX, n. X i korzenie czaszkowe n. XI · lokalizacja: rdzeń przedłużony · unerwia: mm. podniebienia, gardła i krtani jądra przywspółczulne – wysyłają włókna przedzwojowe do zwojów przywspółczulnych nn. czaszkowych jądro dodatkowe n. III/Westphala-Edingera » lokalizacja: przyśrodkowo i grzbietowo do przednich ⅔ jądra ruchowego n. III [górny odcinek śródmózgowia, na wysokości wzgórków górnych] » unerwia: m. zwieracz źrenicy i m. rzęskowy jądro przywspółczulne n. VII » lokalizacja: dolny odcinek mostu » dzieli się na części: · jądro ślinowe górne (sup. salivatory nucleus) – unerwia: śliniankę podżuchwową i śliniankę podjęzykową · jądro łzowe (lacrimal nucleus) – unerwia: gruczoł łzowy jądro ślinowe dolne (inf. salivatory nucleus) – należy do n. IX » lokalizacja: górna część trójkąta n. X [rdzeń przedłużony] » unerwia: śliniankę przyuszną jądro tylne/grzbietowe n. X (post./dorsal nucleus) » lokalizacja: trójkąt n. X [rdzeń przedłużony] » unerwia: większość narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej

jądra czuciowe – otrzymują włókna od zwojów czuciowych nn. czaszkowych jądra n. V – somatyczno-czuciowe a) jądro śródmózgowiowe n. V (mesencephalic nucleus of CN V) · lokalizacja: bocznie od wodociągu mózgowia [śródmózgowie] · pasmo śródmózgowiowe n. V (mesencephalic tract of CN V) – utworzone przez włókna docierające do jądra · czucie z: narządu żucia [proprioceptywne] b) jądro główne/mostowe n. V (principal/pontine nucleus of CN V) – lokalizacja: środkowy odcinek mostu c) jądro rdzeniowe n. V (spinal nucleus of CN V) · lokalizacja: most, rdzeń przedłużony i segmenty szyjne rdzenia kręgowego · pasmo rdzeniowe n. V (spinal tract of CN V) – utworzone przez włókna docierające do jądra · razem z jądrem głównym/mostowym odbiera czucie z: skóry twarzy i przewodu słuchowego zewnętrznego błony śluzowej początkowych odcinków przewodu oddechowego i pokarmowego opony twardej mózgowia jądro samotne/pasma samotnego (nucleus of solitary tract) » trzewno-czuciowe; lokalizacja: trójkąt n. X [rdzeń przedłużony] » składa się z: · części tylnej – czucie z: interoreceptorów narządów wewnętrznych i układu krążenia · części przedniej – czucie z: kubków smakowych; ta część nazywana jest też jądrem smakowym jądra przedsionkowe (vestibular nuclei) » lokalizacja: pole przedsionkowe dołu równoległobocznego, w bocznej części dna komory czwartej [most] » podział: przyśrodkowe, boczne, dolne i górne » odbierają informacje: · z układu równowagi przez n. przedsionkowy · o równowadze – położeniu głowy oraz przyspieszeniu liniowym i kątowym jądra ślimakowe (cochlear nuclei) » lokalizacja: pogranicze rdzenia przedłużonego i mostu » podział: grzbietowe (dorsal) i brzuszne (ventral) » odbierają informacje: słuchowe z n. ślimakowego

unaczynienie żylne mózgowia żyły przodomózgowia a) powierzchowne » żż. górne mózgu (sup. cerebral vv.) · bieg: powierzchnia przyśrodkowa i górno-boczna półkuli → ku górze → brzeg górno-przyśrodkowy półkuli · uchodzą do: zatoki strzałkowej górnej » żż. dolne mózgu (inf. cerebral vv.) · największa: ż. środkowa powierzchowna mózgu (superficial middle cerebral v.) – bieg: na powierzchni bruzdy bocznej · uchodzą: z przodu: do zatoki klinowo-ciemieniowej i zatoki jamistej z tyłu: zatoki skalistej górnej, zatoki poprzecznej i zatoki prostej » zespolenia żył na powierzchni górno-bocznej: · ż. zespalająca górna/Trolarda (sup. anastomotic v.) – przepływ krwi między zatoką jamistą i zatoką strzałkową górną · ż. zespalająca dolna/Labbego (inf. anastomotic v.) – przepływ krwi między zatoką jamistą i zatoką poprzeczną b) głębokie: ż. wewnętrzna mózgu (internal cerebral v.) – parzysta » początek: kąt żylny – utworzony przez połączenie 3 żył: · ż. przedniej przegrody przezroczystej (ant. v. of septum pellucidum) – krew z: przegrody przezroczystej · ż. wzgórzowo-prążkowiowej górnej/krańcowej (sup. thalamostriate/terminal v.) – bieg: w ścianie dolnej komory bocznej w bruździe między wzgórzem a jądrem ogoniastym · ż. naczyniówkowej górnej (sup. choroidal v.) – krew ze: splotu naczyniówkowego komory bocznej » bieg: od przodu ku tyłowi w tkance naczyniówkowej górnej ściany komory trzeciej c) ż. podstawna/Rosenthala (basal v.) » krew ze: splotu naczyniówkowego komory bocznej, torebki wewnętrznej, jąder podstawnych, międzymózgowia, śródmózgowia, niektórych obszarów korowych [wyspy] » początek: połączenie ż. przedniej mózgu (ant. cerebral v.) i ż. środkowej głębokiej mózgu (deep middle cerebral v.) w okolicy istoty dziurkowanej przedniej » bieg: ku tyłowi → łuk dookoła śródmózgowia » uchodzi do: ż. wielkiej mózgu/Galena (great cerebral v.) żyły pnia mózgowia i pnia móżdżku odpływ krwi ze śródmózgowia: ż. podstawna → ż. wielka mózgu [częściowo też zatoka poprzeczna] odpływ krwi z powierzchni podstawnej mostu i rdzenia przedłużonego: sieć żylna naczyń o przebiegu podłużnym [ważniejsze naczynia: żż. przednio-pośrodkowe mostu i rdzenia przedłużonego] → ż. wielka mózgu lub zatoki opony twardej odpływ krwi z móżdżku: analogicznie do tętnic

opony mózgowia opony mózgowia (cranial meninges) – warstwy od zewnątrz: opona twarda mózgowia (cerebral dura mater) przestrzeń podtwardówkowa (subdural space) – włosowata opona pajęcza mózgowia (cerebral arachnoid mater) – rozpostarta ponad wszystkimi nierównościami; łączy się z oponą miękką licznymi beleczkami i pasmami tkanki łącznej przestrzeń podpajęczynówkowa (subarachnoid space) – wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym opona miękka mózgowia (cerebral pia mater) – zrośnięta z mózgowiem opona twarda mózgowia (cerebral dura mater) zbudowana z blaszek: wewnętrznej i zewnętrznej [w przeciwieństwie do opony twardej rdzenia kręgowego, która ma jedną warstwę] » blaszka zewnętrzna jest odpowiednikiem okostnej kanału kręgowego » blaszki są zrośnięte → brak przestrzeni nadtwardówkowej w jamie czaszki biegną w niej: tt. oponowe i żż. oponowe przegrody – utworzone przez zrośnięte dwa listki blaszki wewnętrznej » namiot móżdżku (tentorium cerebelli/cerebellar tentorium) · przyczepy: z tyłu: kość potyliczna [wzdłuż bruzdy poprzecznej] z przodu: górny brzeg części skalistej kości skroniowej + wyrostki pochyłe tylne kości klinowej · wcięcie namiotu (tentorial notch) – przyśrodkowa wklęsłość przedniego brzegu namiotu móżdżku; przechodzi tędy śródmózgowie » sierp mózgu (falx cerebri/cerebral falx) – w szczelinie pośrodkowej mózgu; przyczepy: · pośrodkowo: sklepienie czaszki · z przodu: blaszka pionowa kości sitowej [grzebień koguci] · z tyłu: namiot móżdżku » sierp móżdżku (falx cerebelli/cerebellar falx) – znacznie mniejszy; przyczepy: · u góry: namiot móżdżku · z tyłu: grzebień potyliczny wewnętrzny (internal occipital crest) » przepona siodła (sellar diaphragm) – sklepienie siodła tureckiego; przykrywa przysadkę mózgową; przez jej otwór przechodzi: lejek (infundibulum) – połączenie przysadki mózgowej z podwzgórzem unaczynienie opony twardej mózgowia tętnicze: » t. szyjna zewnętrzna → · t. szczękowa → t. oponowa środkowa (middle meningeal a.) – bieg: otwór kolcowy → dół środkowy czaszki → w oponie twardej → bruzdy tętnicze na kościach → dzieli się na gałęzie: przednią/czołową i tylną/ciemieniową · t. gardłowa wstępująca → t. oponowa tylna (post. meningeal a.) » t. szyjna wewnętrzna → t. oczna → t. sitowa przednia → t. oponowa przednia (ant. meningeal a.) żylne – żyły towarzyszą tętnicom » żż. oponowe środkowe (middle meningeal vv.) – bieg: otwór kolcowy → uchodzą do: splotu skrzydłowego (pterygoid plexus) » pozostałe – drobniejsze; uchodzą do: najbliższych zatok opony twardej

zatoki żylne opony twardej (dural venous sinuses) naczynia żylne o sztywnych ścianach; wysłane śródbłonkiem; brak zastawek krew z: mózgowia, opony twardej, oczodołu, ucha wewnętrznego i częściowo otaczających struktur kostnych krew odpływa do: » ż. szyjnej wewnętrznej – przedłużenie zatoki esowatej » żż. wypustowych (emissary vv.) » splotów żylnych wokół naczyń i nerwów w otworach kostnych » splotu podstawnego → splotów kręgowych wewnętrznych grupa dolno-przednia zatok – z przodu na podstawie czaszki 1) zatoka klinowo-ciemieniowa (sphenoparietal sinus) » bieg: wzdłuż skrzydła mniejszego kości klinowej » krew z: żż. dolnych mózgu » krew do: zatoki jamistej 2) zatoka jamista (cavernous sinus) » lokalizacja: po obu stronach trzonu kości klinowej [siodła tureckiego], od szczeliny oczodołowej górnej do części skalistej kości skroniowej » budowa – splot żył o cienkich ścianach · w środku: t. szyjna wewnętrzna – otoczona przez splot szyjno-tętniczy wewnętrzny [współczulny] · niżej: n. VI · w ścianie bocznej: n. III, n. IV i n. V1 – zmierzają do szczeliny oczodołowej górnej n. V2 – wychodzi z jamy czaszki przez otwór okrągły » zatoki międzyjamiste (intercavernous sinuses) – łączą zatoki jamiste; biegną z przodu i z tyłu przysadki mózgowej » krew z: zatoki klinowo-ciemieniowej, ż. ocznej górnej, żż. dolnych mózgu, żż. oponowych, żż. przysadki, ż. środkowej siatkówki » krew do: zatoki skalistej górnej i dolnej 3) zatoka skalista górna (sup. petrous sinus) » bieg: po górnym brzegu części skalistej kości skroniowej » krew z: zatoki jamistej, żż. dolnych mózgu [od tyłu] i żył tylnego dołu czaszki » krew do: zatoki esowatej 4) zatoka skalista dolna (inf. petrous sinus) » bieg: przyśrodkowo na tylnej powierzchni części skalistej kości skroniowej » krew z: zatoki jamistej i żył tylnego dołu czaszki » krew do: ż. szyjnej wewnętrznej [przez zatokę esowatą]

t. szyjna wewnętrzna zatoka jamista n. III n. IV n. V1 n. VI n. V2

grupa górno-tylna zatok – związane ze spływem zatok spływ zatok (confluence of sinuses) – na guzowatości potylicznej wewnętrznej; połączenia: » od przodu: zatoka prosta » od góry: zatoka strzałkowa górna » od dołu: zatoka potyliczna » po bokach: zatoki poprzeczne 5) zatoka strzałkowa górna (sup. sagittal sinus) » bieg: wzdłuż przyczepu sierpa mózgu do sklepienia czaszki; od otworu ślepego do guzowatości potylicznej wewnętrznej » zatoki boczne (lat. sinuses) – uchyłki zatoki szczególnie liczne na kości ciemieniowej » ziarnistości pajęczynówki (arachnoid granulations) – uwypuklenia opony pajęczej wsuwające się do zatoki strzałkowej górnej i jej zatok bocznych; miejsce wchłaniania CSF z przestrzeni podpajęczynówkowej do krwi żylnej » ż. wypustowa ciemieniowa (parietal emissary v.) – łączy z żyłami na zewnątrz czaszki » krew z: żż. górnych mózgu » krew do: spływu zatok lub zatoki poprzecznej [częściej po prawej stronie] 6) zatoka strzałkowa dolna (inf. sagittal sinus) – wąska i krótka » bieg: wzdłuż brzegu wolnego sierpa mózgu » krew z: · tylnej części ciała modzelowatego i zakrętu obręczy · dolnych obszarów sierpa mózgu » krew do: zatoki prostej 7) zatoka prosta (straight sinus) » bieg: od przodu ku tyłowi wzdłuż linii przyczepu sierpa mózgu do namiotu móżdżku » krew z: połączenia ż. wielkiej mózgu i zatoki strzałkowej dolnej » krew do: spływu zatok [rzadziej: zatoki poprzecznej] 8) zatoka poprzeczna (transverse sinus) » bieg: w bruździe zatoki poprzecznej (groove for transverse sinus) na kości potylicznej, wzdłuż przyczepu namiotu móżdżku » prawa zwykle szersza [tak jak prawa zatoka esowata] » krew z: zatoki prostej i zatoki strzałkowej górnej » przechodzi w: zatokę esowatą 9) zatoka esowata (sigmoid sinus) » bieg: wewnętrzna powierzchnia kości skroniowej » ż. wypustowa sutkowa (mastoid emissary v.) – łączy z żyłami na zewnątrz czaszki » początek: przedłużenie zatoki poprzecznej » przechodzi w: ż. szyjną wewnętrzną 10) zatoka potyliczna (occipital sinus) » bieg: wzdłuż przyczepu sierpa móżdżku do kości potylicznej; rozdziela się → otacza otwór wielki » krew ze: spływu zatok » krew do: splotów kręgowych wewnętrznych (internal vertebral venous plexus) lub ż. szyjnej wewnętrznej unerwienie opony twardej mózgowia n. V1 → gałąź namiotowa (tentorial branch) – unerwia: namiot móżdżku i część tylnego dołu czaszki n. V2 i n. V3 → gałęzie oponowe (meningeal branches) – unerwiają: dół środkowy i przedni czaszki n. X → gałąź oponowa – unerwia: tylną część dołu tylnego czaszki

płyn mózgowo-rdzeniowy płyn mózgowo-rdzeniowy (cerebrospinal fluid – CSF) 130–150 ml; czterokrotna wymiana w ciągu doby wypełnia układ komorowy mózgowia i przestrzeń podpajęczynówkową wyściółka (ependyma) – pokrywa wewnętrzną powierzchnię układu komorowego funkcje: » ochronna – poduszka płynowa wokół OUN » wymiana substancji odżywczych i zbędnych metabolitów z komórkami OUN [bez bariery] krążenie: 1) produkcja w splotach naczyniówkowych komór [¼–⅓ poza nimi] – głównie bocznych 2) komory boczne/trójrogie (lat. ventricles) 3) otwór międzykomorowy/Monra (interventricular foramen) 4) komora trzecia (third ventricle) 5) wodociąg śródmózgowia (aqueduct of midbrain) 6) komora czwarta (fourth ventricle) a) kanał środkowy (central canal) b) otwór pośrodkowy/Magendiego (median aperture) i otwory boczne/Luschki (lat. apertures) 7) przestrzeń podpajęczynówkowa (subarachnoid space) 8) wchłanianie do układu żylnego przez: · kosmki pajęczynówki (arachnoid villi) – z wiekiem ulegają przerostowi i widoczne są jako ziarnistości pajęczynówki/Pacchioniego (arachnoid granulations) · przestrzenie otaczające nerwy · przestrzenie okołonaczyniowe Robina-Virchowa u żył: między ich ścianami a oponą miękką u tętnic dwie: między warstwami opony miękkiej i między oponą miękką a błoną mięśniową tętnicy bariera krew–mózgowie (blood–brain barrier – BBB) warstwy bariery: 1) śródbłonek naczyń – jego komórki są mniej przepuszczalne dzięki obecności ścisłych połączeń nieprzepuszczalnych (tight junctions), przez co transport substancji może zachodzić przez komórki śródbłonka, a nie między nimi 2) błona podstawna 3) tkanka glejowa strefy neurohemalne – wyjątki od bariery: » sploty naczyniówkowe komór » lejek podwzgórza, przysadka mózgowa, szyszynka » narządy okołokomorowe [poza narządem podspoidłowym] narządy okołokomorowe (circumventricular organs) – należą do układu neuroendokrynnego wpływającego na regulację gospodarki wodnej » w ścianach komory trzeciej: narząd podsklepieniowy, narząd podspoidłowy, narząd naczyniasty blaszki krańcowej » w ścianie komory czwartej: pole najdalsze

zbiorniki podpajęczynówkowe (subarachnoid cisterns) zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy/wielki mózgu (cerebellomedullary cistern/cisterna cerebri magna) » lokalizacja: między dolną powierzchnią móżdżku i tylną rdzenia przedłużonego » CSF z: komory czwartej – przez otwór pośrodkowy/Magendiego (median aperture) » CSF do: przestrzeni podpajęczynówkowej rdzenia kręgowego [ku dołowi] zbiornik międzykonarowy (interpeduncular cistern) – lokalizacja: dół międzykonarowy, do tyłu od ciał suteczkowatych zbiornik móżdżkowo-mostowy boczny (lat. cerebellopontine cistern) » CSF z: komory czwartej – przez otwór boczny/Luschki » zawartość: nerwy kąta mostowo-móżdżkowego i t. dolna tylna móżdżku zbiornik skrzyżowania (chiasmatic cistern), zbiornik blaszki krańcowej (cistern of lamina terminalis) i zbiornik ciała modzelowatego (pericallosal cistern) – ku przodowi od zbiornika międzykonarowego w części nadnamiotowej jamy czaszki zbiornik okalający (ambient cistern) [leży bocznie od zbiornika międzykonarowego], zbiornik pokrywy (tectal cistern) i zbiornik ż. wielkiej mózgu (cistern of great cerebral v.) – otaczają śródmózgowie zbiorniki podstawne (basal cisterns) – lokalizacja: do przodu od rdzenia przedłużonego i mostu

ograniczenia komór mózgowia [źródło: „Podstawy anatomii człowieka” Z. Wójtowicza] komora boczna a) część środkowa – położona w płacie ciemieniowym; dwie ściany: » górna – spoidło wielkie » dolna – trzon jądra ogoniastego, prążek krańcowy, blaszka przytwierdzona, pod którą znajduje się wzgórze, splot naczyniówkowy i sklepienie b) róg przedni – w płacie czołowym; trzy ściany: » górna – spoidło wielkie » boczna – głowa jądra ogoniastego » przyśrodkowa – blaszka przegrody przezroczystej c) róg tylny – w płacie potylicznym; ściany [boczna i przyśrodkowa] utworzone przez obicie jako część ciała modzelowatego oraz opuszkę rogu tylnego i ostrogę ptasią d) róg dolny – w płacie skroniowym; dwie ściany: » górno-boczna – obicie, ogon jądra ogoniastego, prążek krańcowy i guzek migdałowaty » dolno-przyśrodkowa – wyniosłość poboczna, trójkąt poboczny, hipokamp, strzępek hipokampa przechodzący w odnogę sklepienia i splot naczyniówkowy komora trzecia – sześć ścian: a) przednia – kresomózgowie [blaszka krańcowa, słupy sklepienia, spoidło przednie mózgu] b) górna/strop komory – kresomózgowie [splot naczyniówkowy komory trzeciej, nad którym znajduje się trzon sklepienia i ciało modzelowate] c) dolna – istota szara podwzgórza d) dwie ściany boczne – istota szara wzgórza i części podwzgórza e) tylna – nadwzgórze [spoidło tylne mózgu, spoidło uzdeczek, szyszynka] komora czwarta – ściany: a) górna/strop – dwie części: » przednio-górna – zasłona rdzeniowa górna między konarami górnymi móżdżku » tylno-dolna – parzysta zasłona rdzeniowa dolna między grudką robaka i kłaczkami półkul b) dolna/dno/dół równoległoboczny – części grzbietowe mostu i rdzenia przedłużonego

unaczynienie tętnicze mózgowia t. szyjna wspólna → t. szyjna wewnętrzna (internal carotid a.) – części: 1) szyjna (cervical part) – ku tyłowi od t. szyjnej zewnętrznej 2) skalista (petrous part) – w kostnym kanale t. szyjnej wewnętrznej; na granicy z częścią jamistą oddaje gałąź: t. oponowo-przysadkową (meningohypophyseal a.) 3) jamista (cavernous part) – w obrębie zatoki jamistej → wyrostek pochyły przedni → łuk z wypukłością do przodu [syfon t. szyjnej (carotid syphon)] 4) mózgowa (cerebral part) – przebija oponę twardą przyśrodkowo od wyrostka pochyłego przedniego → ku górze i tyłowi → gałęzie: » t. oczna (ophthalmic a.) – wnika przez kanał n. II do oczodołu » t. przysadkowa górna (sup. hypophyseal a.) – krew do krążenia wrotnego przysadki » t. łącząca tylna (post. communicating a.) – oddaje: t. guzowo-wzgórzową (thalamotuberal a.) – unaczynia: wzgórze » t. naczyniówkowa przednia (ant. choroidal a.) · bieg: wzdłuż pasma wzrokowego i ciała kolankowatego bocznego → płat skroniowy → róg dolny komory bocznej · unaczynia: korę płata skroniowego, splot naczyniówkowy komory bocznej · oddaje gałęzie środkowe – unaczyniają: dolną część torebki wewnętrznej i jądra soczewkowatego, ciało migdałowate, pasmo wzrokowe, ciało kolankowate boczne, wzgórze » gałęzie końcowe: · t. przednia mózgu (ant. cerebral a.) 1) część przedpołączeniowa/A1 (precommunicating part) – początkowa, krótsza; bieg: powierzchnia istoty dziurkowanej przedniej nad skrzyżowaniem wzrokowym → oddaje: tt. środkowe przednio-przyśrodkowe (anteromedial central aa.) – gałęzie środkowe ⋅ t. prążkowiowa przyśrodkowa dalsza/Heubnera (distal medial striate a.) – ważniejsza ⋅ unaczyniają: przednie obszary podwzgórza, głowę jądra ogoniastego, odnogę przednią i kolano torebki wewnętrznej 2) część zapołączeniowa/A2 (postcommunicating part) – dalsza, dłuższa; bieg: otacza w szczelinie podłużnej mózgu zewnętrzną powierzchnię ciała modzelowatego 3) gałęzie końcowe: ⋅ t. okołospoidłowa/A3 (pericallosal a.) – bieg: powierzchnia grzbietowa pnia i płata ciała modzelowatego ⋅ t. spoidłowo-brzeżna/A4 (callosomarginal a.) ⋅ gałęzie korowe – unaczyniają: powierzchnię przyśrodkową, przyśrodkowe obszary powierzchni górno-bocznej i dolnej płatów czołowego i ciemieniowego, zakręt obręczy ⋅ t. czołowo-podstawna przyśrodkowa/oczodołowo-podstawna przyśrodkowa (medial frontobasal a.) ⋅ t. czołowo-biegunowa (frontopolar a.) ⋅ gałęzie czołowe, gałęzie ciemieniowe · t. środkowa mózgu (middle cerebral a.) ⋅ części: 1) klinowa/M1 (sphenoidal part) – bieg: poziomo do boku → wzdłuż skrzydła mniejszego kości klinowej → obok istoty dziurkowanej przedniej → oddaje: ⋅ tt. środkowe przednio-boczne/prążkowiowe boczne (anterolat. central aa.) – gałęzie środkowe ⋅ bieg: część boczna istoty dziurkowanej przedniej ⋅ unaczyniają: większą część jądra soczewkowatego, górne obszary odnogi tylnej torebki wewnętrznej, istotę białą półkuli ⋅ t. skroniową biegunową (polar temporal a.) – unaczynia: biegun skroniowy półkuli 2) wyspowa/M2 (insular part) – rozdziela się tu na dwa pnie tętnicze; bieg: zagina się ku górze i tyłowi → wzdłuż bruzdy bocznej po powierzchni wyspy 3) wieczkowa/M3 (opercular part) i korowa/M4 (cortical part) – w postaci kilku gałęzi; bieg: w bruździe bocznej między wieczkami i po powierzchni półkuli ⋅ gałęzie korowe – unaczyniają: większą część powierzchni górno-bocznej półkuli mózgu [wokół bruzdy bocznej] ⋅ ku przodowi: t. czołowo-podstawna boczna (lat. frontobasal a.) i t. przedczołowa (prefrontal a.) ⋅ ku górze – do bruzd przedśrodkowej, środkowej i zaśrodkowej ⋅ ku tyłowi: t. zakrętu kątowego (a. to angular gyrus) ⋅ ku dołowi: gałęzie skroniowe – do sąsiednich zakrętów skroniowych

t. podobojczykowa → t. kręgowa (vertebral a.) × części: 1) szyjna (cervical part) – w otworach wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych 2) szczytowa (atlantic part) – w bruździe t. kręgowej na kręgu szczytowym → przebija błonę szczytowo-potyliczną tylną → otwór wielki → jama czaszki 3) śródczaszkowa (intracranial part) – po przedniej powierzchni rdzenia przedłużonego → gałęzie: · t. rdzeniowa tylna (post. spinal a.) · t. dolna tylna móżdżku (post. inf. cerebellar a.) – unaczynia: dolną powierzchnię móżdżku i splot naczyniówkowy komory czwartej · t. rdzeniowa przednia (ant. spinal a.) × koniec: na granicy z mostem łączy się z t. kręgową drugiej strony → t. podstawna (basilar a.) – bieg: » po przedniej powierzchni mostu → oddaje: · t. dolną przednią móżdżku (ant. inf. cerebellar a.) – unaczynia: dolną powierzchnię móżdżku i splot naczyniówkowy komory czwartej · t. błędnika (labyrinthine a.) · gałęzie do mostu (pontine branches) · t. górną móżdżku (sup. cerebellar a.) – unaczynia: powierzchnię górną móżdżku » dół międzykonarowy → gałęzie końcowe: tt. tylne mózgu (post. cerebral aa.) – prawa i lewa 1) część przedpołączeniowa/P1 (precommunicating part) – bieg: w dole międzykonarowym → oddaje: tt. środkowe tylno-przyśrodkowe (posteromedial central aa.) – gałęzie środkowe do istoty dziurkowanej tylnej; najdłuższa: t. wzgórzowa przeszywająca (thalamoperforating a.) 2) część zapołączeniowa/P2 (postcommunicating part) – bieg: otacza konary mózgu → oddaje: ⋅ tt. środkowe tylno-boczne – gałęzie środkowe do grzbietowej powierzchni wzgórza ⋅ największa: t. wzgórzowo-kolankowa (thalamogeniculate a.) ⋅ unaczyniają razem z gałęziami środkowymi części przedpołączeniowej: wzgórze ⋅ gałęzie naczyniówkowe tylne boczne i przyśrodkowe (post. medial and post. lat. choroidal) – krew do: splotów naczyniówkowych komory bocznej i trzeciej [zespalają się z t. naczyniówkową przednią] 3) część korowa (cortical part) – bieg: na powierzchni przyśrodkowej płata skroniowego; oddaje: ⋅ t. potyliczną boczną/P3 (lat. occipital a.) ⋅ t. potyliczna przyśrodkowa/P4 (medial occipital a.) – bieg: do bruzdy ostrogowej 4) gałęzie końcowe: gałąź ostrogowa i gałąź ciemieniowo-potyliczna/P5 – bieg: w jednoimiennych bruzdach · gałęzie korowe – unaczyniają: korę płata potylicznego, część płata skroniowego na powierzchni przyśrodkowej i dolnej półkuli mózgu unaczynienie tętnicze pnia mózgowia × wyłącznie z zakresu tt. kręgowych × gałęzie środkowe od naczyń biegnących po powierzchni pnia mózgowia: » t. kręgowa, t. rdzeniowa przednia, t. podstawna, początkowy odcinek t. tylnej mózgu – oddają gałęzie przyśrodkowe » t. rdzeniowa tylna, tt. móżdżku, gałęzie do mostu – oddają gałęzie boczne koło tętnicze mózgu/Willisa (cerebral arterial circle) – otacza powierzchnię podstawną podwzgórza a) z przodu: » t. łącząca przednia (ant. communicating a.) – zespala tt. przednie mózgu » tt. przednie mózgu » tt. szyjne wewnętrzne b) z tyłu: » tt. tylne mózgu » tt. łączące tylne (post. communicating aa.) – łączą obustronnie t. szyjną wewnętrzną z t. tylną mózgu

drogi i ośrodki rdzenia kręgowego typy neuronów ze względu na długość aksonu a) długoaksonalne/komórki Golgiego typu I – mogą oddawać bocznice w ośrodku macierzystym, ale główny akson zmierza do innych miejsc b) krótkoaksonalne/komórki Golgiego typu II » aksony kończą się w tym samym ośrodku, w którym znajdują się ciała ich komórek macierzystych » integrują współpracę neuronów w określonym ośrodku » inaczej: interneurony, neurony wstawkowe, neurony kojarzeniowe prawo Auerbacha-Flataua – w rdzeniu kręgowym włókna nerwowe dla odcinków ciała położonych bliżej mózgu [szyja, kończyna górna] leżą bardziej przyśrodkowo niż włókna dla bardziej odległych mięśni [tułów, kończyna dolna]; im dłuższe włókna, tym bardziej obwodowe ich ułożenie drogi własne rdzenia kręgowego/rdzeniowo-rdzeniowe – krótkie ¬ lokalizacja: głęboko w istocie białej; otaczają istotę szarą ¬ budowa: » gałęzie wstępujące i zstępujące komórek rdzenia » cienkie w sznurze tylnym, grubsze w sznurach przednim i bocznym ¬ pęczki własne (proper fasciculi) – większe skupiska wokół istoty szarej ¬ funkcje: łączą segmenty rdzenia → koordynacja czynności rdzenia i odruchy rdzeniowe a) odruchy własne mięśni – łuki dwuneuronowe [dośrodkowy i odśrodkowy]; skurczowi ulega ten sam mięsień, którego włókna zostały podrażnione; np. odruch kolanowy b) odruchy o łukach wieloneuronowych – np. odruchy zgięcia

ośrodki współczulne rdzenia kręgowego – w jądrach pośrednio-bocznych w rogach bocznych rdzenia kręgowego na wysokości neuromerów: T1–L2–3 ¬ ośrodki naczynioruchowe/wazomotoryczne – powodują skurcz mięśniówki gładkiej, wzmożenie napięcia ścian tętnic i zwężenie ich światła; segmenty: » C8–T2 – dla naczyń krwionośnych szyi i głowy » T3–T7 – kończyny górnej » T10–L2 – kończyny dolnej ¬ ośrodki włosoruchowe/pilomotoryczne – powodują skurcz mm. przywłosowych ¬ ośrodki wydzielnicze potu – powodują wydzielanie potu ¬ ośrodek rzęskowo-rdzeniowy – między segmentami C8 i T2; unerwia: m. rozwieracz źrenicy, mm. tarczkowe i m. oczodołowy ¬ ośrodki dla narządów wewnętrznych ośrodki przywspółczulne rdzenia kręgowego – jądro krzyżowe przywspółczulne w segmentach S2–S4 ¬ ośrodek oddawania moczu – kurczy m. wypieracz moczu i rozluźnia m. zwieracz pęcherza ¬ ośrodek oddawania kału ¬ ośrodki rdzeniowe czynności płciowych: » ośrodek ejakulacji/wytrysku nasienia » ośrodek erekcji/wzwodu – powoduje rozszerzanie naczyń krwionośnych w okolicy prącia → wypełnienie ciał gąbczastych i jamistych krwią

drogi rdzeniowo-mózgowiowe – długie, trójneuronowe, wstępujące, czuciowe rodzaj drogi

drogi czucia powierzchownego

droga czucia głębokiego

drogi czuciowe poddające aparat ruchowy pod kontrolę móżdżku

neuron II

neuron III

droga rdzeniowo-opuszkowa

neuron I [obwodowy]

drogi rdzeniowo wzgórzowe przednia i boczna

wypustka odśrodkowa [gałąź przednia i tylna → pień nerwu rdzeniowego] → zwój rdzeniowy [komórka pozornie jednobiegunowa] → wypustka dośrodkowa [nici korzeniowe tylne]

wiązka boczna → bruzda tylno-boczna → komórki czuciowe rogu tylnego

wiązka przyśrodkowa → bezpośrednio sznur tylny rdzenia [pomija komórki czuciowe rogu tylnego] na całej długości: pęczek smukły

od zgrubienia szyjnego: pęczek klinowaty

jądro smukłe i jądro klinowate w rdzeniu przedłużonym

wypustki → skrzyżowanie dotyk i ucisk: sznur przedni rdzenia

komórki czuciowe rogu tylnego → jądro grzbietowe rogu tylnego

skrzyżowanie

ból i temperatura: sznur boczny rdzenia

wstęga przyśrodkowa [skrzyżowanie w rdzeniu przedłużonym]

wstęga rdzeniowa część grzbietowa rdzenia przedłużonego → część grzbietowa mostu → część brzuszna śródmózgowia/nakrywka → jądro brzuszne tylno-boczne we wzgórzu

brak skrzyżowania

drogi rdzeniowo-móżdżkowe przednia: przedni obwód sznura bocznego rdzenia → konar górny móżdżku

tylna: tylny obwód sznura bocznego rdzenia → konar dolny móżdżku

jądra móżdżku

wypustki jądra → promienistość wzgórza → konar górny wzgórza → część nadsoczewkowa torebki wewnętrznej [drogą rzutową mózgu] → okolica czuciowa kory [zakręt zaśrodkowy i część płacika okołośrodkowego]

wypustki jądra → skrzyżowanie → kora móżdżku

drogi mózgowiowo-rdzeniowe – długie, dwuneuronowe, zstępujące, ruchowe rodzaj drogi

drogi piramidowe/korowo-rdzeniowe [ruchy zależne od woli]

drogi układu pozapiramidowego [ruchy niezależne od woli]

okolica ruchowa kory

neuron I [ośrodkowy]

tylna część zakrętów czołowych i zakręt przedśrodkowy → torebka wewnętrzna [drogami rzutowymi mózgu: wieniec promienisty torebki → odnoga tylna] → odnoga mózgu [część brzuszna śródmózgowia] → pęczki podłużne [część brzuszna mostu] → piramidy [rdzeń przedłużony]

droga piramidowa boczna [80–90% włókien]: skrzyżowanie → sznur boczny rdzenia

neuron II [obwodowy]

droga piramidowa przednia [10–20% włókien]: sznur przedni rdzenia [krótsza, bo tylko do zgrubienia szyjnego rdzenia, włącznie ze splotem szyjnym] → skrzyżowanie przed wyjściem z rdzenia kręgowego

drogi korowo-podkorowe – przechodzą przez torebkę wewnętrzną; łączą okolicę ruchową kory i ośrodki podkorowe: drogi korowo-blada, korowo-niskowzgórzowa, korowo-czerwienna, korowo-czarna, korowo-mostowa, korowo-siatkowa, korowo-pokrywowa, korowo-prążkowiowa przedmurze, jądro soczewkowate, jądro ogoniaste, jądro niskowzgórzowe, jądro czerwienne, istota czarna

jądra przedsionkowe, jądra oliwki, jądra tworu siatkowatego

drogi podkorowo-rdzeniowe zaczynające się w: śródmózgowiu: drogi czerwienno-rdzeniowa, czarno-rdzeniowa, pokrywowo-rdzeniowa

tyłomózgowiu: drogi siatkowo-rdzeniowa, przedsionkowo-rdzeniowa, oliwkowo-rdzeniowa

droga rdzeniowo-mięśniowa: komórki ruchowe rogu przedniego → korzeń brzuszny → pień nerwu rdzeniowego → gałąź brzuszna lub grzbietowa → nerwy rdzeniowe → mięśnie

drogi narządów zmysłów droga węchowa – dwuneuronowa ¬ receptory/neuron I: komórki nerwowo-zmysłowe węchowe » rodzaj: komórki dwubiegunowe » lokalizacja: błona śluzowa części węchowej jamy nosowej [strop jamy nosowej, górna część przegrody nosa i małżowiny nosowej górnej] » wypustki: · obwodowa – do powierzchni zewnętrznej błony śluzowej · dośrodkowa – pozbawiona osłonki mielinowej; przechodzi w n. I przez blaszkę sitową kości sitowej → w kłębuszkach węchowych łączy się z neuronem II ¬ neuron II: komórki mitralne i pędzelkowate opuszki węchowej – bieg ich aksonów: ku tyłowi przez opuszkę węchową i pasmo węchowe → » część: kończy się w paśmie węchowym lub trójkącie węchowym lub biegnie do istoty dziurkowanej przedniej, prążka węchowego przyśrodkowego i opuszki węchowej przeciwnej strony » większość: prążek węchowy boczny → pierwotna kora węchowa [zakręt półksiężycowaty + przylegające części zakrętu okalającego] → część dodatkowo do wtórnej kory węchowej [pole śródwęchowe na zakręcie hipokampa] droga wzrokowa – cztero- lub trójneuronowa ¬ receptory/neuron I: fotoreceptory w zewnętrznych warstwach siatkówki oka; pręcików jest więcej niż czopków ¬ neuron II: komórki dwubiegunowe siatkówki » wypustka zewnętrzna – do receptorów » wypustka wewnętrzna – do komórek wzrokowo-zwojowych ¬ neuron III: komórki wzrokowo-zwojowe siatkówki – przebieg ich aksonów: 1) siatkówka – dzieli się na części nosową/przyśrodkową i skroniową/boczną górne i dolne 2) n. II – przebija tylną ścianę gałki ocznej → uzyskuje osłonkę rdzenną → dzieli się na osobne wiązki oddzielone tkanką łączną 3) skrzyżowanie wzrokowe – krzyżują się włókna przyśrodkowe 4) pasma wzrokowe – zmierzają do ciał kolankowatych bocznych · włókna nieskrzyżowane → warstwy 2, 3 i 5 · włókna skrzyżowane → warstwy 1, 4 i 6 ¬ neuron IV: komórki głównego jądra ciała kolankowatego bocznego – ich aksony tworzą promienistość wzrokową, która biegnie: 1) część zasoczewkowa i podsoczewkowa torebki wewnętrznej 2) łuk dookoła komory bocznej 3) kolano przednie/skroniowe 4) kolano tylne/potyliczne 5) kora wzrokowa wokół bruzdy ostrogowej · włókna z plamki wzrokowej → cała tylna część kory wzrokowej + w głębi bruzdy ostrogowej ku przodowi · włókna z obwodu siatkówki → wąskie pasma kory z przodu bruzdy ostrogowej · włókna z ćwiartek górnych → powyżej bruzdy ostrogowej · włókna z ćwiartek dolnych → poniżej bruzdy ostrogowej

droga przedsionkowa – trójneuronowa ¬ neuron I:

¬

¬

część nabłonka zmysłowego

plamka łagiewki + grzebienie bańkowe boczny i przedni

plamka woreczka

grzebień bańkowy tylny

dojście do nabłonka zmysłowego

pole przedsionkowe górne

pole przedsionkowe dolne

otwór pojedynczy

wypustki odśrodkowe

n. bańkowo-łagiewkowy [= n. bańkowy boczny, n. bańkowy przedni i n. łagiewkowy] → część górna zwoju

droga smakowa – trójneuronowa ¬ receptory – w kubkach smakowych; szczególnie liczne w obrębie brodawek okolonych, liściastych i grzybowatych » błona śluzowa języka, podniebienia i gardła » krtań do chrząstki nagłośniowej i więzadeł przedsionkowych ¬ neuron I:

n. bańkowo-woreczkowy [= n. woreczkowy i n. bańkowy tylny] → część dolna zwoju

jądro początkowe

zwój przedsionkowy [komórki dwubiegunowe przy dnie przewodu słuchowego wewnętrznego]

wypustki dośrodkowe

n. przedsionkowy → wejście do mózgowia: na granicy mostu i rdzenia przedłużonego

neuron II: » jądra krańcowe: 4 jądra przedsionkowe [górne, dolne, boczne i przyśrodkowe; dno komory IV w polu przedsionkowym na granicy mostu i rdzenia przedłużonego] » wypustki → część przyśrodkowa konaru dolnego móżdżku [droga przedsionkowo-móżdżkowa] → · jądra wierzchu – mają część włókien skrzyżowanych · płat grudkowo-kłaczkowy neuron III: wypustki → kora móżdżku

droga słuchowa – czteroneuronowa ¬ neuron I/obwodowy: » wypustki odśrodkowe: narząd Cortiego [komórki zmysłowe włosowate na ścianie dolnej przewodu ślimakowego] → kanał w obrębie blaszki spiralnej kostnej → kanały podłużne wrzecionka » jądro początkowe: zwój spiralny/ślimaka [komórki dwubiegunowe w obrębie wrzecionka] » wypustki dośrodkowe: pasmo spiralne dziurkowane w polu ślimaka → n. ślimakowy → przewód słuchowy wewnętrzny → wejście do mózgowia: na granicy mostu i rdzenia przedłużonego ¬ neuron II: jądra krańcowe: jądro ślimakowe grzbietowe i brzuszne [w obrębie mostu] → wypustki → skrzyżowanie połowy włókien → ciało czworoboczne → wstęga boczna [część grzbietowa mostu → część brzuszna śródmózgowia/nakrywka] ¬ neuron III: jądra wstęgi bocznej, jądra ciała czworobocznego i jądra oliwki górnej → wypustki jąder » część włókien: jądro wzgórka dolnego → neuron dodatkowy drogi słuchowej → jądro ciała kolankowatego przyśrodkowego » większość włókien: ramię wzgórka dolnego → jądro ciała kolankowatego przyśrodkowego ¬ neuron IV: jądro ciała kolankowatego przyśrodkowego [ośrodek podkorowy słuchu w zawzgórzu] → wypustki → promienistość słuchowa [drogi rzutowe mózgu przez część podsoczewkową torebki wewnętrznej] → kora słuchowa zakrętów skroniowych poprzecznych

smak z

⅔ przednich języka

⅓ tylnej języka

pozostałych kubków smakowych

wypustki obwodowe

struna bębenkowa

gałęzie językowe

gałęzie krtaniowe i gardłowe → gałąź wewnętrzna n. krtaniowego górnego

jądra początkowe

zwój kolanka [n. VII]

zwój dolny n. IX

zwój dolny n. X

kanał n. VII → przewód słuchowy wewnętrzny

częścią mniejszą otworu szyjnego

częścią większą otworu szyjnego

wypustki dośrodkowe

wejście do mózgowia

¬

¬

dół tylny czaszki jako n. pośredni: na granicy mostu i rdzenia przedłużonego [nad piramidą]

bocznie od oliwki

neuron II: jądro krańcowe: jądro pasma samotnego [w rdzeniu przedłużonym] → pasmo samotne → » większość: skrzyżowanie → przeciwległe wzgórze » część: ośrodki wegetatywne podwzgórza i układ limbiczny neuron III: jądro łukowate dodatkowe wzgórza [przyśrodkowa część jądra brzusznego tylno-przyśrodkowego wzgórza] → dolna część zakrętu zaśrodkowego oraz wieczka i kora wyspy

drogi nerwów czaszkowych

drogi autonomiczne

drogi ruchowe nn. czaszkowych – dwuneuronowe, zstępujące ¬ neuron I/ośrodkowy [droga korowo-jądrowa]: okolica ruchowa kory [⅓ dolna zakrętu przedśrodkowego] → drogi rzutowe mózgu [wieniec promienisty → kolano torebki wewnętrznej] → część brzuszna śródmózgowia [odnogi mózgu] → dwa pęczki: » pęczek boczny – do jąder ruchowych słupa przednio-bocznego: · n. V – górny odcinek mostu · n. VII – dolny odcinek mostu; część górna unerwia piętra górne i środkowe twarzy, a dolna – dolne piętro · n. IX, n. X i korzenie czaszkowe n. XI – jądro dwuznaczne w rdzeniu przedłużonym » pęczek przyśrodkowy – do jąder ruchowych słupa tylno-przyśrodkowego: · w części brzusznej śródmózgowia/nakrywce na wysokości: ⋅ n. III – wzgórków górnych blaszki pokrywy ⋅ n. IV – wzgórków dolnych blaszki pokrywy · n. VI – dno wzgórka twarzowego [środkowy odcinek części grzbietowej mostu] · n. XII – trójkąt n. XII w rdzeniu przedłużonym » n. VII niesie włókna wyłącznie skrzyżowane do dolnego piętra twarzy; n. XII niesie wyłącznie skrzyżowane; reszta mieszane » neuron II/obwodowy [droga jądrowo-mięśniowa]:

droga przywspółczulna n. III ¬ włókna przedzwojowe » perykariony: jądro przywspółczulne n. III – na wysokości wzgórków górnych blaszki pokrywy w istocie szarej środkowej » wypustki: wyjście z mózgowia [bruzda przyśrodkowa konarów mózgu] → zatoka jamista [najwyżej z nerwów] → wyjście z czaszki [szczelina oczodołowa górna] → oczodół → zwój rzęskowy ¬ włókna zazwojowe – do m. zwieracza źrenicy i m. rzęskowego

nerw

wyjście z mózgowia

n. III

dół międzykonarowy [bruzda przyśrodkowa konarów mózgu]

n. IV

powyżej zasłony rdzeniowej górnej [powierzchnia grzbietowa pnia mózgowia]

n. V3

między mostem i konarem środkowym móżdżku

n. VI n. VII n. IX n. X n. XI n. XII

wyjście z czaszki

unerwia

szczelina oczodołowa górna

mm. gałki ocznej

otwór owalny

mm. żwaczowe

przyśrodkowo

szczelina oczodołowa górna

mm. gałki ocznej

bocznie

otwór rylcowo-sutkowy

mm. mimiczne i szyi

bocznie od oliwki [rdzeń przedłużony]

otwór szyjny

mm. krtani, gardła i podniebienia

bruzda przednio-boczna [między piramidą i oliwką]

kanał n. XII

mm. języka

między mostem i rdzeniem przedłużonym

mm. szyi

droga czuciowa n. V – trójneuronowa, wstępująca ¬ neuron I/obwodowy » wypustki odśrodkowe: n. V1, n. V2 i n. V3 » jądro początkowe: zwój n. trójdzielnego [przy szczycie części skalistej kości skroniowej] » wypustka dośrodkowa – wejście do mózgowia: na granicy mostu i konara środkowego móżdżku ¬ neuron II: jądra krańcowe: » jądro czuciowe główne/mostowe n. V [dotyk] → · pasmo rdzeniowe → jądro rdzeniowe [ból i temperatura] · pasmo śródmózgowiowe → jądro śródmózgowiowe » wypustki 3 jąder → wstęga trójdzielna [część grzbietowa mostu → część brzuszna śródmózgowia/nakrywka] → skrzyżowanie ¬ neuron III: jądro brzuszne tylno-przyśrodkowe wzgórza → droga rzutowa mózgu [promienistość wzgórza → konar górny wzgórza → część nadsoczewkowa torebki wewnętrznej] → kora czuciowa zakrętu zaśrodkowego

droga przywspółczulna n. VII [n. pośredniego] ¬ włókna przedzwojowe » perykariony: jądro ślinowe górne [dolny odcinek mostu] » wypustki: wyjście z mózgowia [na granicy mostu i rdzenia przedłużonego, między n. VIII i częścią właściwą n. VII] → przewód słuchowy wewnętrzny → pole n. VII w dnie → kanał n. VII [włókna nie przełączają się w zwoju kolanka] a) droga do zwoju skrzydłowo podniebiennego » kanał n. skalistego większego → rozwór n. skalistego większego [na powierzchni przedniej piramidy] → bruzdą n. skalistego większego → otwór poszarpany [przebija chrząstkę] → kanał skrzydłowy [jako n. kanału skrzydłowego z n. skalistym głębokim] → dół skrzydłowo-podniebienny → zwój skrzydłowo-podniebienny » włókna zazwojowe: szczelina oczodołowa dolna → gruczoł łzowy i gruczoły tylnej części jamy nosowej i podniebienia b) droga do zwoju podżuchwowego » drogą struny bębenkowej → wstecznie do góry [przed wyjściem włókien ruchowych z kanału n. VII] → jama bębenkowa [ściana boczna] → szczelina skalisto-bębenkowa → zwój podżuchwowy » włókna zazwojowe: do ślinianki podjęzykowej, ślinianki podżuchwowej, drobnych gruczołów dna jamy ustnej i gruczołów przednich ⅔ języka [w drodze smakowej struna bębenkowa pomija zwój podżuchwowy] droga przywspółczulna n. IX ¬ włókna przedzwojowe: » perykariony: jądro ślinowe dolne [rdzeń przedłużony] » wypustki: wyjście z mózgowia [bocznie od oliwki] → wyjście z czaszki [część mniejsza/przyśrodkowa otworu szyjnego] → drogą n. bębenkowego → jama bębenkowa → splot bębenkowy [na ścianie przyśrodkowej] → drogą n. skalistego mniejszego → kanał n. skalistego mniejszego → rozwór n. skalistego mniejszego → bruzda n. skalistego mniejszego → otwór poszarpany [przebija chrząstkę w jego bocznej części: szczelinie klinowo-skalistej] → podstawa czaszki → dół podskroniowy → zwój uszny ¬ włókna zazwojowe: do ślinianki przyusznej, gruczołów policzkowych, gruczołów górnej części przedsionka jamy ustnej i gruczołów tylnej ⅓ języka

droga przywspółczulna n. X – bieg włókien przedzwojowych ¬ perykariony: jądro grzbietowe n. X [rdzeń przedłużony] ¬ wypustki: wyjście z mózgowia [bocznie od oliwki, poniżej n. IX, powyżej n. XI] → wyjście z czaszki [część większa/boczna otworu szyjnego] → reszta ciała w zależności od części: » głowowej – tylko włókna czuciowe eksteroreceptywne skórne » szyjnej – włókna wydzielnicze do gruczołów cieśni gardzieli, gardła i błony śluzowej krtani [bez fałdów głosowych] » piersiowej – włókna hamujące do serca przez sploty autonomiczne klatki piersiowej [sercowy i płucny] » brzusznej – włókna czuciowe trzewne i przywspółczulne do: · narządów parzystych: nadnercza, nerki, jajniki, jądra · narządów nieparzystych: wątroba, śledziona · przewodu pokarmowego: końcówka przełyku, żołądek, dwunastnica, jelito czcze, jelito kręte, jelito ślepe, wyrostek robaczkowy, okrężnica wstępująca i ⅔ okrężnicy poprzecznej od strony prawej część krzyżowa układu przywspółczulnego – bieg włókien przedzwojowych ¬ ośrodek: jądro krzyżowe przywspółczulne [w rogach bocznych rdzenia kręgowego na wysokości neuromerów S2–S4] ¬ wypustki: drogą nn. trzewnych miednicznych [częścią n. sromowego/długiego splotu krzyżowego] → sploty autonomiczne miednicy → » do końcówki układu pokarmowego: ⅓ okrężnicy poprzecznej od strony lewej, okrężnica zstępująca, esica, odbytnica » do narządów miednicy małej: macica, pochwa, jajowody, pęcherz moczowy, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy, prącie bieg włókien współczulnych ¬ ośrodek: jądra pośrednio-boczne w rogach bocznych rdzenia kręgowego na wysokości neuromerów T1–L2–3 ¬ włókna przedzwojowe: gałąź łącząca biała [w obrębie korzenia brzusznego] → odłączenie od pnia nerwu → zwój przykręgowy ¬ włókna zazwojowe » gałęzie naczyniowe » gałęzie trzewne » gałęzie łączące szare

drogi móżdżku funkcjonalny podział móżdżku a) móżdżek przedsionkowy (vestibulocerebellum) – obejmuje część kłaczkowo-grudkową; funkcje: » wpływa na równowagę i postawę » koordynuje ruchy głowy i gałek ocznych [za pośrednictwem pęczka podłużnego przyśrodkowego] b) móżdżek rdzeniowy (spinocerebellum) – większa część robaka i strefy przyrobakowej półkuli; funkcje: » odbiera informacje: · z dolnych obszarów tułowia i z kończyn dolnych [drogi rdzeniowo-móżdżkowe tylna i przednia] · z kończyn górnych i szyi [droga klinowo-móżdżkowa i droga rdzeniowo-móżdżkowa górna] · wzrokowe i słuchowe oraz czuciowe [od n. V] – przez ośrodki pnia mózgowia » koordynuje ruchy tułowia i bliższych części kończyn [kora robaka] oraz dalszych części kończyn [kora strefy przyrobakowej] » wpływa na napięcie mięśni tułowia [kora robaka] c) móżdżek nowy/mostowy (neocerebellum/pontocerebellum) – większa, boczna część półkul móżdżku; uczestniczy w korowo-móżdżkowej pętli neuronalnej odpowiadającej za prawidłowy przebieg ruchów dowolnych » informacje do móżdżku: · neuron korowo-mostowy – nieskrzyżowany; dochodzi do jąder mostu · neuron mostowo-móżdżkowy – skrzyżowany; wychodzi z jąder mostu → konar środkowy móżdżku → kora móżdżku » informacje z móżdżku: kora móżdżku → jądro zębate → konar górny móżdżku [skrzyżowanie] → tylna część jądra brzusznego pośredniego wzgórza → kora ruchowa mózgu

drogi własne móżdżku – połączenia: a) kory móżdżku z jego jądrami » włókna od kory robaka i kłaczków – do jądra wierzchu » włókna od półkul – do jądra zębatego » włókna od podłużnego pasa kory na pograniczu półkul i robaka – do jąder czopowatego i kulkowatego b) między jądrami móżdżku – włókna spoidłowe łączące jądra wierzchu c) między częściami kory móżdżku – włókna kojarzeniowe móżdżku drogi doprowadzające/domóżdżkowe a) połączenia filogenetycznie stare » droga przedsionkowo-móżdżkowa · bieg włókien: jądra przedsionkowe lub zwój przedsionka → konar dolny móżdżku → jądro wierzchu lub płat grudkowo-kłaczkowy · funkcja: uczucia zmysłowe z receptorów przedsionka i kanałów półkolistych tej samej strony [w jądrach wierzchu dodatkowo włókna skrzyżowane] » drogi rdzeniowo-móżdżkowe · tylna – przeważnie włókna nieskrzyżowane; przez konar dolny móżdżku · przednia – przez konar górny móżdżku · górna – odpowiednik drogi rdzeniowo móżdżkowej przedniej » droga klinowo-móżdżkowa – przedłużenie pęczka klinowatego; włókna od jądra klinowatego dodatkowego w guzku klinowatym rdzenia przedłużonego; niesie informacje z kończyny górnej i szyi; odpowiednik drogi rdzeniowo-móżdżkowej tylnej » droga jądrowo-móżdżkowa – łączy jądra n. V i jądro pasma samotnego z korą móżdżku » drogi siatkowo-móżdżkowa, pokrywowo-móżdżkowa i oliwkowo-móżdżkowa dodatkowa b) połączenia filogenetycznie nowe » droga mostowo-móżdżkowa – bieg włókien: jądra mostu → skrzyżowanie → konar środkowy móżdżku → kora móżdżku » droga oliwkowo-móżdżkowa – bieg włókien: jądro oliwki → skrzyżowanie → konar dolny móżdżku → kora móżdżku drogi odprowadzające/odmóżdżkowe ¬ pęczki móżdżkowo-opuszkowe – bieg włókien: jądro wierzchu → konar dolny móżdżku » droga móżdżkowo-przedsionkowa – do jąder przedsionkowych » droga móżdżkowo-siatkowa dolna – do tworu siatkowatego rdzenia przedłużonego ¬ konar górny móżdżku – bieg włókien: jądro zębate, jądro czopowate i jądro kulkowate → skrzyżowanie konarów górnych móżdżku → jądro czerwienne, wzgórze i twór siatkowaty

ośrodki i drogi pnia mózgowia wpływ pnia mózgowia na motorykę ¬ ośrodki [jądra ruchowe nerwów czaszkowych oraz ośrodki tworu siatkowatego, jadra przedsionkowe i jądro czerwienne] są pod kontrolą jąder móżdżku oraz kory mózgu [przez włókna korowo-siatkowe, korowo-czerwienne i korowo-pokrywowe] ¬ podział dróg: a) długie – ciągną się przez większą część rdzenia kręgowego · droga przedsionkowo-rdzeniowa boczna – od jądra przedsionkowego bocznego · droga siatkowo-rdzeniowa boczna – od jąder wielkokomórkowych tworu siatkowatego · droga siatkowo-rdzeniowa przyśrodkowa – od jąder wielkokomórkowych mostu b) krótkie – dochodzą najwyżej do części szyjnej rdzenia kręgowego; funkcja: motoryka mięśni szyi i karku · droga przedsionkowo-rdzeniowa przyśrodkowa – od jąder przedsionkowych dolnego i przyśrodkowego · droga czerwienno-rdzeniowa – od części wielkokomórkowej jądra czerwiennego · droga pokrywowo-rdzeniowa – od górnych wzgórków pokrywy · droga oliwkowo-rdzeniowa – od jąder oliwki ¬ układy ruchowe a) przyśrodkowy · utworzony przez: większość powyższych dróg i drogę korowo-rdzeniową przednią · dochodzi do: jąder ruchowych przyśrodkowych rdzenia kręgowego · unerwia: mięśnie tułowia i proksymalnych części kończyn b) boczny · utworzony przez: drogę korowo-rdzeniową boczną i drogę czerwienno-rdzeniową · dochodzi do: jąder ruchowych bocznych rdzenia kręgowego · unerwia: dystalne części kończyn drogi monoaminergiczne ¬ serotoninergiczne – od jąder szwu ¬ noradrenergiczne – od jąder noradrenergicznych rdzenia przedłużonego

połączenia kory mózgu połączenia asocjacyjne/kojarzeniowe – łączą ze sobą słupy korowe, pola i płaty tej samej półkuli mózgu ¬ pęczki o przebiegu łukowatym » obręcz · lokalizacja: zakręt obręczy · łączy: pola korowe i ośrodki układu limbicznego » pęczek haczykowaty · lokalizacja: między ciałem migdałowatym, przedmurzem i wyspą · łączy: dolną część kory czołowej z płatem skroniowym · dodatkowo w półkuli dominującej: łączy ośrodki ruchowy mowy [Broca] i czuciowy mowy [Wernickego] ¬ pęczki o przebiegu podłużnym » pęczek podłużny górny · lokalizacja: powyżej łupiny · łączy: korę płata czołowego, ciemieniowego i potylicznego » pęczek podspoidłowy · lokalizacja: między promienistością ciała modzelowatego i jądrem ogoniastym · zawiera włókna różnych układów » pęczek podłużny dolny – łączy: korę skroniową i potyliczną ¬ pęczki przebiegające pionowo – łączą: pola korowe górne z dolnymi » pęczek czołowo-oczodołowy – w płacie czołowym » pęczek potyliczny pionowy – na pograniczu płata ciemieniowego z potylicznym połączenia spoidłowe ¬ łączące korę obu półkul: » ciało modzelowate · lokalizacja: promieniste włókna tworzące obicie komór bocznych · łączy: obszary kory nowej » spoidło przednie · mniejsza część przednia łączy struktury węchomózgowia · większa część tylna łączy ciało migdałowate i korę płata skroniowego » spoidło sklepienia/hipokampa · lokalizacja: między odnogami sklepienia · łączy: hipokampy obu półkul; włókna biegną kolejno przez strzępek hipokampa i odnogę sklepienia ¬ łączące struktury międzymózgowia: » spoidło tylne/nadwzgórzowe » spoidło uzdeczek promienistość wzgórza – utworzona przez włókna wzgórzowo-korowe i korowo-wzgórzowe, które przebiegają przez torebkę wewnętrzną i otaczają jądro soczewkowate; w zależności od stosunku do jądra soczewkowatego: ¬ przedni konar wzgórza ¬ górny konar wzgórza ¬ tylny konar wzgórza ¬ dolny konar wzgórza

połączenia projekcyjne/rzutowe a) połączenia kory ze wzgórzem » mają postać wzgórzowo-korowej pętli neuronalnej » utworzone przez stanowiące konary wzgórza włókna: · wstępujące/wzgórzowo-korowe · zstępujące/korowo-wzgórzowe » połączenia pól czuciowych kory: · pierwszorzędowa kora czuciowa somatosensoryczna – z jądrami brzusznymi tylno-bocznymi i tylno-przyśrodkowymi [włókna tworzą promienistość czuciową w obrębie torebki wewnętrznej] · pierwszorzędowa kora wzrokowa – z ciałem kolankowatym bocznym [włókna tworzą promienistość wzrokową] · pierwszorzędowa kora słuchowa – z ciałem kolankowatym przyśrodkowym [włókna tworzą promienistość słuchową] » połączenia kory ruchowej i przedruchowej – z jąder brzusznych przedniego i pośredniego/bocznego, które otrzymują informacje z jąder podstawnych i móżdżku » połączenia kory asocjacyjnej · płata czołowego – z boczną częścią jądra przyśrodkowego · płatów ciemieniowego, skroniowego i potylicznego – z jądrami poduszki i jądrem bocznym tylnym » połączenia kory układu limbicznego – z jądrem przednim, jądrem bocznym grzbietowym i przyśrodkową częścią jądra przyśrodkowego b) połączenia kory z przedmurzem » mają postać przedmurzowo-korowej pętli neuronalnej » utworzone przez włókna: · wstępujące/przedmurzowo-korowe · zstępujące/korowo-przedmurzowe » w przedmurzu wyróżnia się nakładające się na siebie strefy: okolicę ruchową, somatosensoryczną, słuchową i wzrokową c) projekcje kory do ośrodków związanych z motoryką » do jąder podstawnych: prążkowia, gałki bladej, istoty czarnej i jądra niskowzgórzowego; najliczniejsze włókna korowo-prążkowiowe » do pnia mózgowia i rdzenia kręgowego: · włókna piramidowe: ⋅ korowo-rdzeniowe – do rdzenia kręgowego ⋅ korowo-jądrowe – do jąder ruchowych nn. czaszkowych · włókna korowo-siatkowe – do jąder tworu siatkowatego, które wysyłają włókna siatkowo-rdzeniowe · włókna korowo-mostowe – do jąder mostu, które przesyłają informację do przeciwnej kory móżdżku · włókna korowo-pokrywowe – do wzgórków górnych pokrywy topografia włókien w torebce wewnętrznej – przechodzi przez nią większość włókien projekcyjnych kory mózgu i łączących wzgórze z korą mózgu ¬ w obrębie kolana torebki wewnętrznej: włókna korowo-jądrowe; od przodu kolana: » n. III, n. IV i n. VI » n. IX i n. X » n. V3 » n. VII » n. XII » n. XI ¬ w przedniej części odnogi tylnej: włókna korowo-rdzeniowe ¬ w tylnej części odnogi tylnej: włókna czuciowe [promienistość czuciowa] ¬ w części podsoczewkowej: promienistość słuchowa ¬ w części pod- i zasoczewkowej: promienistość wzrokowa

drogi neurosekrecyjne podwzgórza związek podwzgórza z przysadką nerwową/płatem tylnym przysadki – bezpośrednio przez drogi podwzgórzowo-przysadkowe początek drogi

jądro nadwzrokowe

jądro przykomorowe

substancja produkowana w perykarionach dużych neuronów

wazopresyna/ hormon antydiuretyczny

oksytocyna

nazwa drogi

nadwzrokowo-przysadkowa

przykomorowo-przysadkowa

[jądra wielokomórkowe podwzgórza]

koniec drogi funkcja hormonu

płat tylny przysadki zwiększenie resorpcji zwrotnej wody w kanalikach nerek → zagęszczenie moczu

skurcze błony mięśniowej macicy i gruczołu sutkowego

związek podwzgórza z przysadką gruczołową/płatem przednim przysadki – przez krążenie wrotne [lejkowo-przysadkowe] 1) jądro lejka/łukowate strefy okołokomorowej, jądro okołokomorowe, część drobnokomórkowa jądra przykomorowego oraz pole przedwzrokowe i przegroda podwzgórza wytwarzają hormony: » uwalniające/liberyny (releasing hormones) – somatoliberyna, kortykoliberyna, tyreoliberyna, gonadoliberyny » hamujące/statyny (inhibiting hormones) – somatostatyna i hormon hamujący uwalnianie prolaktyny 2) aksony biegną do dystalnej części lejka wyniosłości pośrodkowej 3) hormony wydzielane są przez zakończenia nerwowe do naczyń włosowatych 4) przysadkowe krążenie wrotne → przysadka gruczołowa związek podwzgórza z szyszynką – przez łańcuch neuronów przechodzący przez pień mózgowia i rdzeń kręgowy; kolejno: 1) bodźce świetlne dochodzą nn. II do mózgowia 2) jądro nadskrzyżowaniowe [podwzgórze] 3) jądro przykomorowe [podwzgórze] 4) jądro pośrednio-boczne [rdzeń kręgowy] 5) zwój szyjny górny [pień współczulny] 6) szyszynka → zmniejszenie wydzielania melatoniny

podsumowanie skrzyżowań dróg nerwowych droga

neuron

miejsce skrzyżowania i uwagi

drogi rdzenia kręgowego rdzeniowo-wzgórzowa przednia rdzeniowo-wzgórzowa boczna czucia głębokiego

rdzeniowo-móżdżkowa przednia

w spoidle białym rdzenia kręgowego

II

w spoidle szarym przednim rdzenia kręgowego

II

skrzyżowanie wstęg przyśrodkowych na wysokości rdzenia przedłużonego

II

na wysokości neuromeru, na której włókna wchodzą do rdzenia kręgowego

III rdzeniowo-móżdżkowa tylna

III

korowo-rdzeniowa boczna/ piramidowa boczna

I

korowo-rdzeniowa przednia/ piramidowa przednia

I

istota biała robaka w skrzyżowaniu piramid na pograniczu rdzenia przedłużonego i rdzenia kręgowego [80-90% włókien] na wysokości neuromeru, w którym opuszcza rdzeń kręgowy drogi narządów zmysłów

węchowa

II

część włókien biegnie do opuszki węchowej przeciwnej strony

wzrokowa

III

skrzyżowanie włókien z przyśrodkowej części siatkówki w skrzyżowaniu wzrokowym w bruździe skrzyżowania wzrokowego

przedsionkowa

II

między konarem dolnym móżdżku a jądrami wierzchu

słuchowa

II

skrzyżowanie połowy włókien w drodze do ciała czworobocznego

smakowa

II

skrzyżowanie pasm samotnych przed wzgórzem drogi nerwów czaszkowych włókna wyłącznie skrzyżowane do wysokości kącika ust [powyżej mieszane]

ruchowa n. VII ruchowa n. XII

I (korowo-jądrowy)

wszystkie włókna się krzyżują

ruchowa nn. III, IV, V, VI, IX, X i XI

skrzyżowanie części włókien między korą ruchową a jądrem ruchowym nerwu czaszkowego

ruchowa n. III

skrzyżowanie wyłącznie części włókien biegnących do m. dźwigacza powieki górnej i m. prostego górnego

II (jądrowo-mięśniowy) ruchowa n. IV

czuciowa n. V

skrzyżowanie wszystkich włókien [np. prawe jądro ruchowe n. IV wysyła włókna do lewego m. skośnego górnego] skrzyżowanie wstęg trójdzielnych [część grzbietowa mostu, bocznie od wstęgi przyśrodkowej, w sąsiedztwie wstęgi rdzeniowej]

II

pozostałe drogi czerwienno-rdzeniowa

I

skrzyżowanie brzuszne nakrywki

pokrywowo-rdzeniowa

I

skrzyżowanie grzbietowe nakrywki

przedsionkowo-rdzeniowa

I

korowo-móżdżkowa

II (mostowo-móżdżkowy)

móżdżkowo-korowa

I

skrzyżowanie konarów górnych móżdżku

oliwkowo-móżdżkowa

I

między jądrami oliwki a konarem dolnym móżdżku

podsumowanie perykarionów dróg nerwowych czucie powierzchowne I. zwój rdzeniowy II. komórki czuciowe rogu tylnego III. jądro brzuszne tylno-boczne

droga smakowa I. zwój kolanka, zwój dolny n. IX, zwój dolny n. X II. jądro pasma samotnego III. jądro łukowate dodatkowe

czucie głębokie I. zwój rdzeniowy II. jądro smukłe lub jądro klinowate III. jądro brzuszne tylno-boczne

drogi ruchowe nn. czaszkowych I. ośrodki ruchowe kory II. jądro ruchowe n. czaszkowego

aparat ruchu pod kontrolę móżdżku I. zwój rdzeniowy II. jądro grzbietowe rogu tylnego III. jądra móżdżku drogi piramidowe I. ośrodki kory ruchowej II. komórki ruchowe rogu przedniego droga węchowa I. komórki nerwowo-zmysłowe węchowe II. komórki mitralne i pędzelkowate opuszki węchowej droga wzrokowa I. pręciki i czopki II. komórki dwubiegunowe siatkówki III. komórki wzrokowo-zwojowe siatkówki IV. jądro ciała kolankowatego bocznego droga przedsionkowa I. zwój przedsionkowy II. jądra przedsionkowe [górne, dolne, boczne i przyśrodkowe] III. jądra wierzchu droga słuchowa I. zwój spiralny/ślimaka II. jądra ślimakowe: brzuszne i grzbietowe III. jądra wstęgi bocznej, jądra ciała czworobocznego i jądra oliwki górnej IV. jądro ciała kolankowatego przyśrodkowego

droga czuciowa n. V I. zwój n. V II. jądro rdzeniowe, mostowe i śródmózgowiowe n. V III. jądro brzuszne tylno-przyśrodkowe droga przywspółczulna n. III I. jądro przywspółczulne n. III II. zwój rzęskowy droga przywspółczulna n. VII I. jądro ślinowe górne II. zwój skrzydłowo-podniebienny lub zwój podżuchwowy droga przywspółczulna n. IX I. jądro ślinowe dolne II. zwój uszny droga przywspółczulna n. X I. jądro grzbietowe n. X II. zwoje w okolicy trzewi drogi przywspółczulne od części krzyżowej rdzenia kręgowego I. jądro krzyżowe przywspółczulne II. zwoje w okolicy trzewi drogi współczulne I. jądro pośrednio-boczne II. zwój przykręgowy [pień współczulny] lub przedkręgowy [sploty brzuszno-miedniczne]

omówienie i ściany brzucha brzuch (abdomen) ¬ elastyczny zbiornik między klatką piersiową a miednicą ¬ podtrzymywanie narządów jamy brzusznej możliwe dzięki: » ścianie mięśniowo-rozcięgnowej – od przodu i boku » przeponie – od góry » mięśniom miednicy – od dołu » kręgosłupowi lędźwiowemu – od tyłu jama brzuszna (abdominal cavity) ¬ górna, większa część jamy brzuszno-miednicznej (abdominopelvic cavity), która rozciąga się między: » przeponą klatki piersiowej (diaphragm) » przeponą miednicy (pelvic diaphragm) ¬ ograniczenia jamy brzusznej: » od góry: IV przestrzeń międzyżebrowa » od dołu: płaszczyzna otworu górnego miednicy/wchodu miednicy (sup. pelvic aperture/pelvic inlet) – umowna granica z jamą miednicy topografia brzucha ¬ okolice (regions) » 3 nieparzyste: nadbrzuszna (epigastric/E), pępkowa (umbilical/U), łonowa/podbrzuszna (pubic/P) » 3 parzyste: podżebrowa (hypochondrium/H), boczna (flank/lat./L), pachwinowa (inguinal/I) ¬ płaszczyzny (planes) » strzałkowe [od boku]: · środkowoobojczykowa (midclavicular) – łączy: ⋅ środek obojczyka [ok. 9 cm w bok od linii pośrodkowej przedniej] ⋅ środek linii łączącej kolec biodrowy przedni górny i guzek łonowy (midinguinal point) · pośrodkowa (median) – dzieli brzuch na połowę lewą i prawą » poprzeczne [od góry]: · przezodźwiernikowa (transpyloric) ⋅ przechodzi przez: dno pęcherzyka żółciowego, szyjkę trzustki, początek t. krezkowej górnej, początek ż. wrotnej wątroby, korzeń krezki okrężnicy poprzecznej, zgięcie dwunastniczo-czcze, wnęki nerek ⋅ u leżącego [na brzuchu lub plecach] pacjenta przebiega na wysokości odźwiernika w połowie odcinka między górnym brzegiem rękojeści mostka i spojeniem łonowym [L1] · podżebrowa (subcostal) – wysokość dolnego brzegu X chrząstki żebrowej · przezpępkowa (transumbilical) – przechodzi przez pępek [krążek międzykręgowy L3–L4]; dzieli brzuch na połowy górną i dolną · międzyguzkowa (transtubercular) – łączy guzki biodrowe [5 cm do tyłu od kolca biodrowego przedniego górnego] i trzon L5 · międzykolcowa (interspinous) – łączy kolce biodrowe przednie górne

zawartość kwadrantów brzucha kwadrant prawy górny (right upper quadrant/RUQ)

kwadrant lewy górny (left upper quadrant/LUQ)

parzyste: nadnercze, nerka wątroba [płat prawy], pęcherzyk żółciowy, żołądek [odźwiernik], dwunastnica [części górna, zstępująca i dolna], trzustka [głowa], zgięcie prawe/wątrobowe okrężnicy, okrężnica wstępująca [część górna], okrężnica poprzeczna [prawa połowa]

wątroba [płat lewy], śledziona, żołądek, jelito czcze i początkowy odcinek jelita krętego, trzustka [trzon i ogon], zgięcie lewe/śledzionowe okrężnicy, okrężnica poprzeczna [lewa połowa], okrężnica zstępująca [część górna]

kwadrant prawy dolny (right lower quadrant/RLQ)

kwadrant lewy dolny (left lower quadrant/LLQ)

parzyste: jajnik, jajowód, moczowód [część brzuszna], powrózek nasienny [część brzuszna], macica [jeżeli powiększona], pęcherz moczowy [jeżeli pełny] kątnica, wyrostek robaczkowy, większość jelita krętego, okrężnica wstępująca [część dolna]

okrężnica esowata, okrężnica zstępująca [część dolna]

przednio-boczna ściana brzucha (anterolat. abdominal wall) ¬ ograniczenia: » od góry: chrząstki żeber VII–X i wyrostek mieczykowaty mostka » od dołu: więzadło pachwinowe, grzebienie łonowe, grzebienie biodrowe, spojenie łonowe ¬ warstwy [od zewnątrz]: 1) skóra – luźno związana z tkanką podskórną [poza okolicą pępka – tu przywiera mocno] 2) powięź powierzchowna – tkanka podskórna, której głównym składnikiem jest tkanka tłuszczowa – może tworzyć fałdy (panniculi) · powyżej pępka: pojedyncza warstwa tłuszczu · poniżej pępka: włókna elastyczne i kolagenowe dzielą głębsze części tkanki podskórnej na warstwy: ⋅ powierzchowna podściółka tłuszczowa/ powięź Campera (superficial fatty layer) ⋅ błoniasta warstwa głęboka tkanki podskórnej/ powięź Scarpy (deep membranous layer of subcutaneous tissue) · w okolicy krocza: warstwa błoniasta przechodzi w powięź powierzchowną krocza/powięź Collesa (superficial perineal fascia) 3) na zmianę: warstwy powięzi pokrywającej i mięśni; powięź pokrywająca (investing fascia) – cienka, składa się głównie z namięsnej (epimysium) – zewnętrzna warstwa włóknistej tkanki łącznej otaczającej mięsień · warstwa powierzchowna (superficial layer) · m. skośny zewnętrzny brzucha · warstwa pośrednia (intermediate layer) · m. skośny wewnętrzny brzucha · warstwa głęboka (deep layer) · m. poprzeczny brzucha 4) powięź wewnątrzbrzuszna (endoabdominal fascia) – powięź głęboka w okolicy brzucha; powięź poprzeczna (transversalis fascia) – część pokrywająca najgłębszą powierzchnię m. poprzecznego brzucha i jego rozcięgna 5) tłuszcz zewnątrzotrzewnowy (extraperitoneal fat) 6) otrzewna ścienna (parietal peritoneum) – połyskująca błona surowicza zbudowana z jednej warstwy komórek nabłonkowych wzmocnionych tkanką łączną

płaskie mięśnie przednio-bocznej ściany brzucha – 3 parzyste a) m. skośny zewnętrzny brzucha (external oblique m.) » największy, najbardziej powierzchowny » jego włókna mięśniowe tworzą boczne ściany jamy brzusznej, a rozcięgno – przednią ścianę » przyczepy · początkowy: zewnętrzna powierzchnia żeber V–XII · końcowy: kresa biała, guzek łonowy, przednia połowa grzebienia biodrowego » przebieg włókien · tylnych: pionowo · bocznych: wachlarzowato [do dołu i przyśrodka] · przednich i górnych: poziomo – przechodzą: ⋅ przyśrodkowo od linii środkowoobojczykowej: w rozcięgno ⋅ u dołu w linii kolcowo-pępkowej (spino-umbilical line) [łączy pępek z kolcem biodrowym przednim górnym]: we włókna ścięgniste krzyżujące się w kresie białej ⋅ za kresą białą: we włókna ścięgniste m. skośnego wewnętrznego brzucha » więzadło pachwinowe/Pouparta (inguinal ligament) – zgrubiały i zakrzywiony dolny brzeg rozcięgna tego mięśnia; łączy kolec biodrowy przedni górny i guzek łonowy » unerwienie: · nn. T7–T11 → gałęzie przednie → nn. międzyżebrowe · n. T12 [n. podżebrowy] b) m. skośny wewnętrzny brzucha (internal oblique m.) » przyczepy · początkowy: powięź piersiowo-lędźwiowa, przednie ⅔ grzebienia biodrowego, tkanka łączna w głębi bocznej ⅓ więzadła pachwinowego · końcowy: dolne brzegi żeber XI–XII, kresa biała, grzebień łonowy [przez sierp pachwinowy] » bieg włókien: wachlarzowato do przodu, góry i przyśrodka, prostopadle do włókien m. skośnego zewnętrznego [poza najniższą częścią] → przechodzą w rozcięgno na linii środkowoobojczykowej → uczestniczą w tworzeniu pochewki m. prostego brzucha c) m. poprzeczny brzucha (transversus abdominis m.) » najbardziej wewnętrzny » przyczepy · początkowy: powierzchnia wewnętrzna chrząstek żebrowych VII–XII, powięź piersiowo-lędźwiowa, grzebień biodrowy, tkanka łączna w głębi bocznej ⅓ więzadła pachwinowego · końcowy: rozcięgno m. skośnego wewnętrznego, kresa biała, grzebień łonowy na trzonie kości łonowej, grzebień łonowy na gałęzi kości łonowej [przez sierp pachwinowy] » bieg włókien: poprzecznie [poza najniższymi, które biegną równolegle do włókien m. skośnego wewnętrznego brzucha] → uczestniczą w tworzeniu pochewki m. prostego brzucha » płaszczyzna nerwowo-naczyniowa przednio-bocznej ściany brzucha (neurovascular plane of anterolat. abdominal wall) – między m. skośnym wewnętrznym i m. poprzecznym brzucha [analogicznie do klatki piersiowej między środkową i najgłębszą warstwą mięśni] » unerwienie [także m. skośnego wewnętrznego]: · nn. T6–T12 → gałęzie przednie → nn. międzyżebrowe · n. L1 → gałąź brzuszna

pionowe mięśnie przednio-bocznej ściany brzucha – 2 parzyste d) m. prosty brzucha (rectus abdominis m.) » długi, szeroki; kształt pasa; w części górnej szeroki i cienki, w dolnej – wąski i grubszy » między lewym i prawym: kresa biała (linea alba) [u dołu się zbliżają] » większość przebiegu osłonięta pochewką m. prostego brzucha; smugi ścięgniste (tendinous intersections) – łączą mięsień z przednią blaszką pochewki [zwykle trzy: na wysokości wyrostka mieczykowatego, pępka i w połowie między nimi] » przyczepy · początkowy: spojenie łonowe, grzebień łonowy · końcowy: wyrostek mieczykowaty mostka, chrząstki żebrowe V–VII » unerwienie: nn. T6–T12 → gałęzie przednie → nn. międzyżebrowe » funkcja: zginacz; wpływa na antylordozę e) m. piramidowy (pyramidalis m.) » mały, trójkątny; brak u 20% osób » lokalizacja: ku przodowi od dolnej części m. prostego brzucha » funkcja: napina kresę białą pochewka m. prostego brzucha (rectus sheath) – parzysta ¬ silny, niekompletny, włóknisty, parzysty przedział zawierający: » m. prosty brzucha i m. piramidowy » tt. nabrzuszne górne i dolne, żż. nabrzuszne górne i dolne » naczynia chłonne » nn. T7–T12 → gałęzie przednie → części brzuszne ¬ między linią środkowoobojczykową i linią pośrodkową przednią ¬ zbudowana przez skrzyżowanie włókien mięśni płaskich brzucha » blaszka przednia (ant. layer) – zbudowana przez: · na całej długości: rozcięgno m. skośnego zewnętrznego · górne ⅔: warstwę przednią rozcięgna m. skośnego wewnętrznego [rozdziela się na brzegu bocznym m. prostego brzucha] · dolna ⅓: rozcięgna trzech mięśni płaskich brzucha » blaszka tylna (post. layer) – zbudowana przez: · rozcięgno m. poprzecznego brzucha · warstwę tylną rozcięgna m. skośnego wewnętrznego ¬ linia łukowata (arcuate line) – półkolista; wyznacza granicę między: » blaszką tylną – pokrywa górne ¾ m. prostego brzucha » powięzią poprzeczną – pokrywa jego dolną ¼ ¬ kresa biała (linea alba) – szew na całej długości pochewki » bieg: od wyrostka mieczykowatego do spojenia łonowego » utworzona przez skrzyżowanie włókien przedniej i tylnej blaszki w linii pośrodkowej przedniej » rozdziela lewą i prawą pochewkę m. prostego brzucha » ma zmienną szerokość · poniżej pępka: zwęża się do szerokości spojenia łonowego · ku górze: rozszerza się do szerokości wyrostka mieczykowatego » pierścień pępkowy (umbilical ring) – ubytek w kresie białej w pobliżu pępka; łączą się tu wszystkie warstwy przednio-bocznej ściany brzucha

nerwy przednio-bocznej ściany brzucha – tworzą połączenia między sobą ¬ nn. T7–T11 → gałęzie przednie → nn. piersiowo-brzuszne (thoraco-abdominal nn.) – obwodowe; leżą poza łukiem żebrowym » bieg: przestrzeń międzyżebrowa → kierunek dolno-przedni [zgodnie z nachyleniem żeber] → płaszczyzna nerwowonaczyniowa [m. skośny wewnętrzny i m. poprzeczny brzucha] » unerwiają: skórę i mięśnie przednio-bocznej ściany brzucha » przed wejściem do tkanki podskórnej dzielą się w linii: · pachowej przedniej: na gałęzie skórne boczne/piersiowe (lat./thoracic cutaneous branches) [poza n. T11] · przymostkowej: na gałęzie skórne przednie brzuszne (ant. abdominal cutaneous branches) – bieg: przebijają pochewkę m. prostego brzucha → okolica płaszczyzny pośrodkowej; unerwiają skórę: ⋅ powyżej pępka – nn. T7–T9 ⋅ wokół pępka – n. T10 ⋅ poniżej pępka – n. T11 ¬ n. T12 → duża gałąź przednia → n. podżebrowy (subcostal n.) » bieg: dolny brzeg żebra XII → ściana brzucha poniżej pępka » unerwia: niższe pasma mięśni ściany przednio-bocznej brzucha, skórę poniżej pępka i powyżej grzebienia biodrowego ¬ n. L1 → gałąź przednia → gałęzie końcowe: » górna: n. biodrowo-podbrzuszny (iliohypogastric n.) · bieg: przebija m. poprzeczny brzucha → między drugą i trzecią warstwą mięśni brzucha → najniższa część ściany brzucha → przebija rozcięgno m. skośnego zewnętrznego · unerwia: m. skośny wewnętrzny i m. poprzeczny brzucha, skórę wokół grzebienia biodrowego, górnych okolic pachwinowych i okolicy podbrzusznej » dolna: n. biodrowo-pachwinowy (ilioinguinal n.) · bieg: między drugą i trzecią warstwą mięśni brzucha → kanał pachwinowy · unerwia: najniższe części m. skośnego wewnętrznego i m. poprzecznego brzucha, skórę dolnej okolicy pachwinowej, wzgórka łonowego, przedniej okolicy moszny [M] lub warg sromowych większych [K] oraz przylegającego obszaru przyśrodkowej części uda odpływ krwi żylnej z przednio-bocznej ściany brzucha ¬ z części górnej: » przyśrodkowej: ż. nabrzuszna górna → ż. piersiowa wewnętrzna → ż. podobojczykowa » bocznej: ż. piersiowa boczna → ż. pachowa ¬ z okolic pępka: żż. okołopępkowe → żż. przypępkowe → ż. wrotna wątroby ¬ z części dolnej: » żż. nabrzuszne powierzchowne → żż. udowe » żż. nabrzuszne dolne i żż. okalające biodro głębokie → żż. biodrowe zewnętrzne » żż. okalające biodro powierzchowne → ż. odpiszczelowa ¬ zespolenie: ż. piersiowo-nabrzuszna (thoraco-epigastric v.) – łączy ż. nabrzuszną powierzchowną i ż. piersiową boczną

unaczynienie tętnicze przednio-bocznej ściany brzucha ¬ t. piersiowa wewnętrzna → » t. mięśniowo-przeponowa (musculophrenic a.) · bieg: w dół, wzdłuż brzegu łuku żebrowego · unaczynia: ścianę brzucha w okolicy podżebrowej, przednio-boczną część przepony » t. nabrzuszna górna (sup. epigastric a.) – przedłużenie · bieg: przebija blaszkę tylną pochewki m. prostego brzucha → za nim → w dół → łączy się z t. nabrzuszną dolną w okolicy pępka · unaczynia: m. prosty brzucha [część górna], ściany brzucha w okolicy nadbrzusznej i górnej okolicy pępkowej ¬ aorta → tt. międzyżebrowe tylne 10 i 11 (10th & 11th post. intercostal aa.) + t. podżebrowa (subcostal a.) » bieg: w dół » unaczyniają: ściany brzucha w okolicy bocznej ¬ t. biodrowa zewnętrzna → » t. nabrzuszna dolna (inf. epigastric a.) · początek: tuż powyżej więzadła pachwinowego · bieg: do góry → w powięzi poprzecznej → poniżej kresy łukowatej wnika do pochewki m. prostego brzucha → za nim → łączy się z t. nabrzuszną górną · unaczynia: m. prosty brzucha [część dolna], głęboką warstwę ściany brzucha w okolicy łonowej i dolnej części okolicy pępkowej » t. okalająca biodro głęboka (deep circumflex iliac a.) · bieg: głębokie warstwy przedniej ściany brzucha → równolegle do więzadła pachwinowego · unaczynia: m. biodrowy, głęboką warstwę ściany brzucha w okolicy pachwinowej, dół biodrowy ¬ t. udowa → » t. okalająca biodro powierzchowna (superficial circumflex iliac a.) · bieg: wzdłuż więzadła pachwinowego w tkance podskórnej · unaczynia: powierzchowną warstwę ściany brzucha w okolicy pachwinowej i przyległej przedniej powierzchni uda » t. nabrzuszna powierzchowna (superficial epigastric a.) · bieg: w kierunku pępka w tkance podskórnej · unaczynia: powierzchowną warstwę ściany brzucha w okolicy łonowej i dolnej części okolicy pępkowej

pow. tylna przednio-bocznej ściany brzucha

okolica pachwinowa

powierzchnia wewnętrzna/tylna przednio-bocznej ściany brzucha ¬ jest pokryta: 1) powięzią poprzeczną 2) zewnątrzotrzewnową tkanką tłuszczową – o zmiennej grubości 3) otrzewną ścienną ¬ poniżej pępka: 5 otrzewnowych fałdów pępkowych zmierzających w kierunku pępka oraz doły otrzewnej między nimi: a) fałd pępkowy pośrodkowy (median umbilical fold) · od wierzchołka pęcherza do pępka · zawiera więzadło pępkowe pośrodkowe (median umbilical ligament) – włóknista pozostałość po moczowniku [u płodu łączy wierzchołek pęcherza moczowego i pępek] b) dół nadpęcherzowy (supravesical fossa) · między fałdem pępkowym pośrodkowym i przyśrodkowym · utworzony przez fałd otrzewnej, która z przedniej ściany jamy brzusznej przechodzi na górną powierzchnię pęcherza moczowego · głębokość zależy od wypełnienia pęcherza moczem c) fałdy pępkowe przyśrodkowe (medial umbilical folds) prawy i lewy · bocznie od pośrodkowego · struny t. pępkowej (umbilical a. cords) pokryte otrzewną; utworzone z niedrożnych części tt. pępkowych d) doły pachwinowe przyśrodkowe (medial inguinal fossea) · między fałdami pępkowymi bocznymi i przyśrodkowymi · potencjalne miejsce przepuklin pachwinowych prostych · inna nazwa: trójkąty pachwinowe/Hesselbacha (inguinal triangles) e) fałdy pępkowe boczne (lat. umbilical folds) prawy i lewy · bocznie od przyśrodkowych · zawierają naczynia nabrzuszne dolne [przecięte krwawią] f) doły pachwinowe boczne (lat. inguinal fossea) · bocznie od fałdów pępkowych bocznych · obejmują pierścienie pachwinowe głębokie · potencjalne miejsce przepuklin pachwinowych skośnych ¬ powyżej pępka: więzadło sierpowate (falciform ligament) – ułożony strzałkowo twór otrzewnowy » lokalizacja: między przednią ścianą jamy brzusznej i wątrobą » w dolnym, wolnym brzegu zawiera: · więzadło obłe wątroby (round ligament of liver) – włóknista pozostałość ż. pępkowej lewej · żż. przypępkowe

okolica pachwinowa/pachwina (inguinal region) ¬ między kolcem biodrowym przednim górnym i guzkiem łonowym ¬ znaczenie anatomiczne – wiele struktur opuszcza tędy jamę brzuszną lub do niej wchodzi ¬ znaczenie kliniczne – w miejscach wejścia–wyjścia tworzą się przepukliny dwuwarstwowy troczek (retinacula) przedni stawu biodrowego ¬ od kolca biodrowego przedniego górnego do guzka łonowego ¬ otacza rozstęp wspólny (subinguinal space) – przechodzą tędy mm. zginacze uda i struktury nerwowo-naczyniowe do kończyny dolnej ¬ budowa: zgrubienie dolno-bocznej części rozcięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha i dolnego brzegu powięzi poprzecznej tworzące: a) więzadło pachwinowe (inguinal ligament) – włókniste zgrubienie najniższej części rozcięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha; większość włókien końca przyśrodkowego przyczepia się do guzka łonowego, ale część tworzy: · więzadło rozstępowe/Gimbernata (lacunar ligament) ⋅ bieg: głębsze włókna ku tyłowi → gałąź górna kości łonowej [bocznie od guzka łonowego] ⋅ przyśrodkowe ograniczenie rozstępu naczyń (vascular lacuna) – przyśrodkowej części rozstępu wspólnego · więzadło grzebieniaste/Coopera (pectineal ligament) ⋅ utworzone przez najbardziej tylne włókna więzadła rozstępowego ⋅ bieg: wzdłuż grzebienia łonowego · więzadło zagięte (reflected inguinal ligament) – bieg: górne włókna wachlarzowato do góry → omijają guzek łonowy → przekraczają kresę białą → splatają się z dolnymi włóknami rozcięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha strony przeciwnej b) pasmo biodrowo-łonowe (iliopubic tract) · budowa: zgrubiały dolny brzeg powięzi poprzecznej · bieg: równolegle do tyłu od więzadła pachwinowego; widoczne podczas laparoskopii – oglądania okolicy pachwinowej od wewnątrz · funkcja: wzmacnia tylną i dolną ścianę kanału pachwinowego [jak biegnie nad strukturami krzyżującymi przestrzeń zapachwinową] ¬ ujście mięśniowo-grzebieniowe (myopectineal orifice) » ograniczone przez: pasmo biodrowo-łonowe i więzadło pachwinowe [od pochewki naczyń udowych oddziela je trójkąt pachwinowy] » mało wytrzymałe, więc tworzą się tu przepukliny: · M: przepukliny pachwinowe proste i skośne [powyżej pasma biodrowo-łonowego] · K: przepukliny udowe [poniżej]

kanał pachwinowy (inguinal canal) ¬ ukośny tunel o długości 4 cm; zapadnięty przednio-tylnie ¬ bieg: ku dołowi i przyśrodkowo w dolnej części przednio-bocznej ściany brzucha → równolegle i powyżej przyśrodkowej połowy więzadła pachwinowego ¬ zawartość: » M: powrózek nasienny [nasieniowód + naczynia jądrowe] » K: więzadło obłe macicy » naczynia krwionośne i chłonne, n. biodrowo-pachwinowy ¬ otwory na końcach: » pierścień pachwinowy głęboki (deep inguinal ring) · lokalizacja: wejście do kanału powyżej środka więzadła pachwinowego, bocznie od t. nabrzusznej dolnej · budowa: początek uwypuklenia powięzi poprzecznej, która w kanale pachwinowym tworzy powięź nasienną wewnętrzną [funkcja ochronna] » pierścień pachwinowy powierzchowny (superficial inguinal ring) · lokalizacja: wyjście z kanału do góry i do boku od guzka łonowego, między włóknami rozcięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha · ograniczenia – utworzone przez części tego rozcięgna: ⋅ odnoga boczna (lat. crus) – przyczep: guzek łonowy ⋅ odnoga przyśrodkowa (medial crus) – przyczep: grzebień łonowy ⋅ włókna międzyodnogowe (intercrural fibers) – włókna powierzchownej warstwy powięzi głębokiej otaczającej m. skośny zewnętrzny brzucha i jego rozcięgno; zapobiegają rozsuwaniu się odnóg; bieg: od jednej do drugiej odnogi w górno-bocznej części pierścienia ¬ ściany kanału pachwinowego: boczna ⅓ tylna

środkowa ⅓ powięź poprzeczna

przyśrodkowa ⅓ sierp pachwinowy [ścięgno łączące] i więzadło zagięte

rozcięgno m. skośnego zewnętrznego brzucha m. skośny wewnętrzny brzucha i odnoga boczna

odnoga boczna i włókna międzyodnogowe

włókna międzyodnogowe i powięź nasienna zewnętrzna

górna/ strop

powięź poprzeczna

mięśniowo-rozcięgnowe łuki m. skośnego wewnętrznego i poprzecznego brzucha

odnoga przyśrodkowa

dolna/ dno

pasmo biodrowo-łonowe

więzadło pachwinowe [wpuklone]

więzadło zagięte

przednia

powrózek nasienny, moszna, jądra M: powrózek nasienny (spermatic cord) ¬ bieg: początek w pierścieniu pachwinowym głębokim [bocznie od naczyń nabrzusznych dolnych] → kanał pachwinowy → pierścień pachwinowy powierzchowny → moszna [tylny brzeg jądra] ¬ funkcja: zawiesza jądro w mosznie ¬ osłonki powrózka nasiennego a) powięź nasienna wewnętrzna (internal spermatic fascia) – z powięzi poprzecznej b) powięź m. dźwigacza jądra (cremasteric fascia) · z warstwy pośredniej i głębokiej powięzi pokrywającej obie powierzchnie m. skośnego wewnętrznego brzucha · zawartość: pętle m. dźwigacza jąder – utworzone przez najniższe włókna m. skośnego wewnętrznego brzucha c) powięź nasienna zewnętrzna (external spermatic fascia) – z rozcięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha i warstwy powierzchownej jego powięzi pokrywającej ¬ m. dźwigacz jądra (cremaster m.) [poprzecznie prążkowany] » funkcja: współdziała z m. kurczliwym (dartos m.) → unosi jądro w odpowiedzi na zimno, rozkurcza się w cieple » unerwienie: n. L1 i L2 → splot lędźwiowy → n. płciowo-udowy (genitofemoral n.) → gałąź płciowa (genital branch) ¬ zawartość: » nasieniowód (ductus/vas deferens) · mięśniowy przewód o długości 45 cm · funkcja: transport plemników z najądrza do przewodu wytryskowego » aorta brzuszna → · t. jądrowa (testicular a.) – unaczynia: jądro i najądrze · t. biodrowa wewnętrzna → t. pęcherzowa dolna → t. nasieniowodu (a. of ductus deferens) · t. biodrowa zewnętrzna → t. nabrzuszna dolna → t. m. dźwigacza jądra (cremasteric a.) » splot żylny wiciowaty (pampiniform venous plexus) – sieć 8–12 żył; w części górnej tworzą ż. jądrową prawą lub lewą » włókna nerwowe od AUN – współczulne na tętnicach, przywspółczulne na nasieniowodzie » nn. L1–L2 → n. płciowo-udowy → gałąź płciowa (genital branch of genitofemoral n.) – unerwia: m. dźwigacz jądra » naczynia chłonne – zbierają chłonkę · z: jądra i okolicy · do: węzłów chłonnych lędźwiowych » pozostałość wyrostka pochwowego otrzewnej (vestige of processus vaginalis) – sieć włókien w przedniej części powrózka nasiennego; między otrzewną jamy brzusznej i osłonką pochwową K: więzadło obłe macicy (round ligament of uterus) ¬ słabo rozwinięte i trudne do wyróżnienia ¬ pozostałość jajnikowodu otoczona pozostałością wyrostka pochwowego

M: moszna (scrotum) ¬ wór skórny składający się z dwóch warstw: a) skóra – silnie pigmentowana b) błona kurczliwa (tunica dartos) – beztłuszczowa · zawiera włókna m. kurczliwego (dartos m.) [mięsień gładki] – funkcja: pomarszczony wygląd i zmniejsza straty ciepła · jej warstwa powierzchniowa przechodzi w: ⋅ warstwę błoniastą powięzi podskórnej brzucha [powięź Scarpy] – z przodu ⋅ warstwę błoniastą powięzi podskórnej krocza [powięź Collesa] – z tyłu ¬ przegroda moszny (septum of scrotum) – dzieli na przedziały prawy i lewy; kontynuacja błony kurczliwej ¬ szew moszny (scrotal raphe) – pokazuje bieg przegrody moszny na powierzchni; rozwija się z połączenia wyniosłości wargowo-mosznowych – skórnych uwypukleń przedniej ściany brzucha, które zrośnięte tworzą woreczek skórny M: zaopatrzenie moszny ¬ tętnicze: t. biodrowa wspólna → » t. biodrowa wewnętrzna → t. sromowa wewnętrzna → t. kroczowa (perineal a.) → gałęzie mosznowe tylne (post. scrotal branches) » t. biodrowa zewnętrzna → · t. udowa → t. sromowa zewnętrzna głęboka (deep external pudendal a.) → gałęzie mosznowe przednie (ant. scrotal branches) · t. nabrzuszna dolna → t. m. dźwigacza (cremasteric a.) ¬ żylne – żyły towarzyszą tętnicom ¬ chłonka – do węzłów chłonnych pachwinowych powierzchownych ¬ nerwowe: » splot lędźwiowy → · nn. L1 i L2 → n. płciowo-udowy (genitofemoral n.) → gałąź płciowa (genital branch) – unerwia: powierzchnię przednio-boczną · n. L1 → n. biodrowo-pachwinowy → nn. mosznowe przednie (ant. scrotal nn.) – unerwiają: powierzchnię przednią » splot krzyżowy → · nn. S2 i S4 → n. sromowy → gałęzie kroczowe → nn. mosznowe tylne (posterior scrotal nn.) – unerwiają: powierzchnię tylną · nn. S2 i S3 → n. skórny tylny uda (post. cutaneous n. of thigh) → gałęzie kroczowe (perineal branches) – unerwiają: powierzchnię tylno-dolną M: najądrze (epididymis) ¬ podłużna struktura na tylnej powierzchni jądra ¬ otrzymuje plemniki z sieci jądra przez przewodziki wyprowadzające jąder (efferent ductules of testes) ¬ budowa: przewód najądrza (duct of the epididymis) tworzący malutkie zwoje widoczne w postaci trzech części: a) głowa najądrza (head of epididymis) – rozszerzenie w pobliżu górnego bieguna jądra; zbudowana z płacików pętli końcowych 12–14 odcinków przewodzików wyprowadzających jądra b) trzon najądrza (body of epididymis) – największa część; składa się z ciasno upakowanych pętli przewodu najądrza c) ogon najądrza (tail of epididymis) – zwężony przewód; przechodzi w nasieniowód; funkcja: dojrzewanie i transport plemników z najądrza do przewodu wytryskowego

M: jądra (testes/testicles) ¬ owalne, parzyste gonady męskie; produkują plemniki (spermatozoa) i męskie hormony [głównie testosteron] ¬ zawieszone na powrózkach nasiennych; jądro lewe zwykle niżej ¬ osłonka pochwowa jądra (tunica vaginalis testis) – zamknięty worek otrzewnowy » blaszka trzewna (visceral layer) – pokrywa jądro poza miejscem, gdzie łączy się najądrzem i powrózkiem nasiennym; ściśle dopasowuje się do jądra, najądrza i dolnej części nasieniowodów » zatoka najądrza (sinus of epididymis) – szczelinowaty zachyłek między trzonem najądrza i tylną powierzchnią jądra » między blaszkami: płyn » blaszka ścienna (parietal layer) – przylega do powięzi nasiennej wewnętrznej; bardziej rozbudowana; obejmuje obwodową część powrózka nasiennego ¬ błona biaława jądra (tunica albuginea testis) – wytrzymała, włóknista; pod blaszką trzewną osłonki pochwowej jądra » pokrywa zewnętrzną powierzchnię jąder » śródjądrze (mediastinum of testis) – zgrubienie w tylnej części; odchodzą od niego przegrody wewnętrzne oddzielające płaciki jądra zbudowane z kanalików nasiennych krętych (seminiferous tubules) · funkcja: produkcja plemników · łączą się z siecią jądra (rete testis) [siecią kanałów śródjądrza] przez kanaliki nasienne proste (straight tubules) M: zaopatrzenie jąder i najądrzy ¬ tętnicze: aorta brzuszna [przednio-boczna powierzchnia; tuż pod odejściem tt. nerkowych] → tt. jądrowe (testicular aa.) – długie » bieg: zaotrzewnowo ku tyłowi od otrzewnej → ukośnie → krzyżują od przodu moczowody i dolne odcinki tt. biodrowych → pierścienie pachwinowe głębokie → kanał pachwinowy → pierścienie pachwinowe powierzchowne → dołączają do struktur powrózka nasiennego » t. jądrowa lub jej gałąź zespala się z t. nasieniowodu ¬ żylne – żyły z jąder i najądrzy tworzą splot żylny wiciowaty (pampiniform venous plexus) w powrózku nasiennym » budowa: 8–12 żył przed nasieniowodem otaczających t. jądrową » funkcja: termoregulacja jąder » bieg: zbieżnie ku górze → · prawa ż. jądrowa (right testicular v.) → ż. główna dolna · lewa ż. jądrowa (left testicular v.) → lewa ż. nerkowa → ż. główna dolna ¬ chłonka – naczynia limfatyczne towarzyszą tt. i żż. jądrowym → » węzły chłonne lędźwiowe/aortalne boczne/ż. głównej dolnej (lumbar/aortic/caval lymph nodes) » węzły chłonne przedaortalne (preaortic lymph nodes) ¬ nerwowe: jądrowy splot nerwowy autonomiczny (testicular plexus of autonomic nn.) – zawiera włókna: » przywspółczulne – od n. X » współczulne – od segmentu T10/T11 rdzenia kręgowego » czuciowe trzewne

otrzewna i jama otrzewnej otrzewna (peritoneum) ¬ ciągła, błyszcząca, śliska i przezroczysta błona surowicza ¬ składa się z dwóch części zbudowanych ze śródbłonka: a) otrzewna ścienna (parietal peritoneum) · pokrywa wewnętrzną powierzchnię ścian jamy brzuszno-miednicznej · unaczynienie i unerwienie somatyczne – takie samo jak ścian, które pokrywa; wrażliwa na ucisk, ból, temperaturę i skaleczenia · lokalizacja bólu – dobra poza dolną powierzchnią części środkowej przepony [unerwiona przez n. przeponowy; ból rzutuje do dermatomów C3–C5 w okolicy barkowej] b) otrzewna trzewna (visceral peritoneum) · unaczynienie i unerwienie trzewne – takie samo jak narządów, które otacza ⋅ niewrażliwa na: dotyk, temperaturę i skaleczenia ⋅ wrażliwa na: rozciąganie i podrażnienie chemiczne · lokalizacja bólu – trudna; ból rzutuje do dermatomów związanych ze zwojami rdzeniowymi [głównie w linii pośrodkowej dermatomu]; w zależności od pochodzenia struktur: ⋅ z jelita przedniego – ból w okolicy nadbrzusznej ⋅ z jelita środkowego – ból w okolicy pępka ⋅ z jelita tylnego – ból w okolicy łonowej stosunki topograficzne narządów i otrzewnej a) narządy wewnątrzotrzewnowe (intraperitoneal organs) » niemal całkowicie pokryte otrzewną trzewną » nie są położone wewnątrz jamy otrzewnej, ale wpuklają się w zamknięty worek otrzewnej b) narządy pierwotnie zewnątrzotrzewnowe (primarily extraperitoneal organs) – leżą poza jamą otrzewnej [na zewnątrz otrzewnej ściennej; jedynie częściowo są przez nią przykryte] » nerki – zaotrzewnowo (retroperitoneal); między otrzewną ścienną i tylną ścianą brzucha; otrzewna ścienna tylko na powierzchni przedniej » pęcherz moczowy – podotrzewnowo (subperitoneal); przykryty otrzewną ścienną tylko na powierzchni górnej c) narządy wtórnie zewnątrzotrzewnowe (secondarily extraperitoneal organs) » narządy, których otrzewna trzewna w wyniku obrotu zrosła się z otrzewną ścienną tylnej ściany brzucha, przez co stają się pokryte otrzewną tylko od przodu » dwunastnica [bez opuszki], trzustka, okrężnica wstępująca, okrężnica zstępująca jama otrzewnej (peritoneal cavity) ¬ szczelinowata przestrzeń potencjalna między otrzewną ścienną i trzewną ¬ płyn otrzewnowy (peritoneal fluid) » skład: woda, elektrolity, leukocyty, przeciwciała, substancje pochodzące z płynu śródmiąższowego otaczających tkanek » funkcja: zwilża powierzchnie otrzewnowe → przesuwanie narządów bez tarcia i ruchy trawienne » wchłaniany przez naczynia chłonne głównie na dolnej powierzchni przepony ¬ w zależności od płci: » M: całkowicie zamknięta » K: połączona przez jajowody, jamę macicy, pochwę i jej przedsionek z przestrzenią zewnętrzną [drogi infekcji]

struktury wywodzące się z jamy otrzewnej ¬ krezka (mesentery) – połączenie między otrzewną trzewną i ścienną » powstaje z obu warstw przez wpuklanie się narządu do otrzewnej » miejsce przejścia naczyń i nerwów między narządem i ścianą ciała » połączenie narządów wewnątrzotrzewnowych ze ścianami ciała [zwykle tylną ścianą brzucha] » przykład: krezka jelita cienkiego (small intenstine mesentery/ the mesentery) – jej warstwa podstawowa zawiera naczynia, nerwy, węzły chłonne i tkankę tłuszczową ¬ sieć (omentum) – dwuwarstwowe przedłużenie otrzewnej trzewnej; przechodzi z żołądka i początkowego odcinka dwunastnicy do sąsiadujących narządów a) sieć większa (greater omentum) – z 4 warstw; zdwojenie dolnej części krezki grzbietowej żołądka · zwisa z krzywizny większej żołądka i początkowego odcinka dwunastnicy aż do spojenia łonowego · część zstępująca zawija się do góry i przylega do przedniej powierzchni okrężnicy poprzecznej i jej krezki b) sieć mniejsza (lesser omentum) – mniejsza; z 2 warstw · łączy krzywiznę mniejszą żołądka i początkowy odcinek dwunastnicy z wątrobą · łączy żołądek z triadą struktur przebiegających między dwunastnicą i wątrobą w wolnym brzegu sieci mniejszej ¬ więzadła otrzewnej (peritoneal ligaments) – podwójna warstwa otrzewnej; łączą narządy z innymi narządami lub ścianą brzucha » połączenia wątroby: · więzadło sierpowate (falciform ligament) – z przednią ścianą brzucha; powstaje z przedniej części krezki brzusznej · więzadło wątrobowo-żołądkowe (hepatogastric ligament) – z żołądkiem przez błoniastą część sieci mniejszej; razem z więzadłem wątrobowo-dwunastniczym są częścią sieci mniejszej · więzadło wątrobowo-dwunastnicze (hepatoduodenal ligament) – z dwunastnicą; zgrubiały, wolny brzeg sieci mniejszej; zawiera triadę wrotną (portal triad): ⋅ ż. wrotna wątroby ⋅ t. wątrobowa właściwa ⋅ przewód żółciowy wspólny » połączenia żołądka – mają przyczep wzdłuż krzywizny większej żołądka; są częściami sieci większej · więzadło żołądkowo-przeponowe (gastrophrenic ligament) – z dolną powierzchnią przepony · więzadło żołądkowo-śledzionowe (gastrosplenic ligament) – ze śledzioną; zagina się do wnęki śledziony · więzadło żołądkowo-okrężnicze (gastrocolic ligament) – z okrężnicą poprzeczną; górna część sieci większej; bieg: schodzi wzdłuż krzywizny większej → pod spód → wznosi się do okrężnicy poprzecznej ¬ pola nagie (bare areas) – obszary narządów nieobjęte otrzewną » lokalizacja: w pobliżu przyczepu narządu do tworów otrzewnej [krezki, sieci, więzadła] » miejsca wejścia–wyjścia struktur nerwowo-naczyniowych ¬ fałd otrzewnej (peritoneal fold) – zagięcie otrzewnej uniesione w stosunku do ścian brzucha przez naczynia krwionośne, przewody, więzadła powstałe z niedrożnych naczyń płodowych; przykład: fałdy pępkowe na wewnętrznej powierzchni przednio-bocznej ściany brzucha ¬ zachyłki i doły otrzewnej (peritoneal recesses & fossae) – zagłębienia otrzewnej utworzone przez fałdy otrzewnej; przykłady: » zachyłek dolny torby sieciowej – między warstwami sieci większej » dół nadpęcherzowy i doły pachwinowe – między fałdami pępkowymi

podziały jam w obrębie brzucha ¬ przedziały jamy otrzewnej: » przedział większy (greater sac) – główna część jamy otrzewnej; dostępny przez nacięcie przednio-bocznej ściany brzucha » przedział mniejszy/torba sieciowa (lesser sac/omental bursa) – leży za żołądkiem i siecią mniejszą ¬ krezka okrężnicy poprzecznej (transverse mesocolon) – dzieli dzieli jamę brzuszną na przedziały: » przedział nadokrężniczy (supracolic compartment) – zawiera żołądek, wątrobę, śledzionę » łączy je: bruzda przyokrężnicza (paracolic gutter) – rowek między bocznym brzegiem okrężnicy wstępującej i zstępującej a tylną ścianą brzucha » przedział podokrężniczy (infracolic compartment) – zawiera jelito cienkie, okrężnicę wstępującą i zstępującą · lokalizacja: ku tyłowi od sieci większej · podzielony przez krezkę jelita cienkiego na prawą i lewą przestrzeń podokrężniczą ¬ torba sieciowa (omental bursa) – obszerna jama przypominająca torbę » ograniczenia części głównej: · od przodu: powierzchnia tylna żołądka · od tyłu: narządy na tylnej ścianie brzucha okryte otrzewną ścienną: nadnercze lewe, powierzchnia górna nerki lewej, trzustka » umożliwia swobodne ruchy żołądka względem struktur z tyłu i poniżej żołądka » zachyłki: · górny – ograniczony od góry przez przeponę i blaszkę tylną więzadła wieńcowego wątroby · dolny – między najwyższymi częściami blaszek sieci większej; jego większa część zostaje oddzielona od części głównej leżącej za żołądkiem po zrośnięciu przedniej i tylnej blaszki sieci większej · śledzionowy – wciska się na lewo między więzadło śledzionowo-przeponowe i więzadło śledzionowo-nerkowe » otwór sieciowy (omental/epiploic foramen) – połączenie z przedziałem większym jamy otrzewnej · lokalizacja: po prawej, poniżej wolnej krawędzi sieci mniejszej [więzadła wątrobowo-dwunastniczego] · dojście: prowadząc dwa palce wzdłuż pęcherzyka żółciowego do wolnego brzegu sieci mniejszej · ograniczenia: ⋅ od przodu: więzadło wątrobowo-dwunastnicze [wolny brzeg sieci mniejszej] – zawiera: ż. wrotną wątroby, t. wątrobową właściwą i przewód żółciowy wspólny ⋅ od tyłu: ż. główna dolna i włókna mięśniowe prawej odnogi przepony [pokryte od przodu otrzewną ścienną; leżą zaotrzewnowo] ⋅ od góry: wątroba [pokryta otrzewną trzewną] ⋅ od dołu: część górna [lub opuszka] dwunastnicy

narządy jamy brzusznej przełyk (esophagus) ¬ 25 cm długości; średnica ok. 2 cm ¬ bieg: zgodnie z kształtem krzywizn kręgosłupa ¬ warstwy mięśni: » podłużna – zewnętrzna » okrężna – wewnętrzna ¬ rodzaje włókien mięśniowych: » górna ⅓ – poprzecznie prążkowane [zależne od woli] » środkowa ⅓ – mieszane » dolna ⅓ – gładkie [niezależne od woli] ¬ zwężenia przełyku: » zwężenie szyjne/górny zwieracz przełyku (cervical constriction/upper esophageal sphincter) · na wysokości: połączenia gardłowo-przełykowego (pharyngoesophageal junction) [15 cm od siekaczy] · przez: m. pierścienno-gardłowy (cricopharyngeus m.) » zwężenie piersiowe/oskrzelowo-aortowe (thoracic constriction/broncho-aortic constriction) · początek: miejsce skrzyżowania przełyku przez łuk aorty [22,5 cm od siekaczy]; widoczne w projekcji przednio-tylnej · następnie: miejsce skrzyżowania przełyku przez oskrzele główne lewe [27,5 cm od siekaczy]; widoczne w projekcjach bocznych » zwężenie przeponowe (diaphragmatic constriction) – lokalizacja: przejście przez rozwór przełykowy przepony [40 cm od siekaczy] ¬ część brzuszna przełyku (abdominal part of esophagus) [1,25 cm] » początek: rozwór przełykowy przepony · lokalizacja: w prawej odnodze przepony na lewo od płaszczyzny pośrodkowej [T10] · więzadło przeponowo-przełykowe (phrenico-esophageal ligament) – przedłużenie dolnej powięzi przepony; połączenie z brzegiem rozworu; umożliwia niezależne ruchy przepony i przełyku przy oddychaniu i przełykaniu » bieg: do przodu i na lewo; poszerzenie światła w niższej części · powierzchnia przednia – pokryta otrzewną sieci większej; zachowuje ciągłość z otrzewną przedniej ściany żołądka; wpasowuje się do wycisku na powierzchni trzewnej wątroby · powierzchnia tylna – pokryta otrzewną torby sieciowej; zachowuje ciągłość z otrzewną tylnej ściany żołądka » koniec: połączenie z częścią wpustową żołądka – na lewo od linii pośrodkowej [VII lewa chrząstka żebrowa i kręg T11] ¬ zespolenie przełykowo-żołądkowe (esophagogastric junction) » lokalizacja: po lewej stronie kręgu T11; płaszczyzna pozioma przechodzi przez dolny koniec wyrostka mieczykowatego » prawy brzeg przełyku przechodzi w krzywiznę mniejszą żołądka, a lewy oddzielony jest od dna żołądka przez wcięcie wpustowe » linia Z – o poszarpanym przebiegu; nagła zmiana błony śluzowej przełyku w błonę śluzową żołądka

żołądek (stomach) ¬ lokalizacja » leżąc na plecach: w lewym i prawym górnym kwadrancie lub w okolicy nadbrzusznej, pępkowej, lewej podżebrowej i bocznej » stojąc: przesuwa się ku dołowi » przy budowie astenicznej/szczupłej: trzon może sięgać miednicy ¬ objęty otrzewną poza kawałkiem za wpustem i obszarem, gdzie naczynia biegną wzdłuż krzywizn; dwie blaszki sieci mniejszej otaczają żołądek i opuszczają jego krzywiznę większą jako sieć większa; sąsiedztwo: » przedniej ściany: przepona, lewy płat wątroby, przednia ściana jamy brzusznej » tylnej ściany: torba sieciowa, trzustka » poniżej i do boku: okrężnica poprzeczna do zgięcia lewego ¬ łoże żołądkowe (bed of stomach) – struktury tylnej ściany torby sieciowej; miejsce spoczynku żołądka przy pozycji leżącej na plecach; utworzone przez [od góry]: lewą kopułę przepony, śledzionę, lewą nerkę i nadnercze, t. śledzionową, trzustkę, krezkę okrężnicy poprzecznej ¬ części: a) wpust (cardia) · górny otwór, otacza ujście wpustowe (cardial orifice) · leżąc: poniżej VI chrząstki żebrowej, 2–4 cm od płaszczyzny pośrodkowej, poziom T11 b) dno (fundus) · rozszerzona górna część, w pobliżu lewej kopuły przepony · dolne ograniczenie: płaszczyzna pozioma przechodząca przez ujście wpustowe · wcięcie wpustowe (cardial notch) – między przełykiem i dnem żołądka · leżąc: do tyłu od lewego VI żebra, w płaszczyźnie środkowo-obojczykowej c) trzon (body) – największa część d) część odźwiernikowa (pyloric part) – lejkowaty kształt · jama odźwiernikowa (pyloric antrum) – szersza część; prowadzi do kanału odźwiernikowgo (pyloric canal) · odźwiernik (pylorus) – dystalna okolica zwieraczowa; zgrubienie warstwy okrężnej mięśni gładkich: m. zwieracz odźwiernika (sphincter pylori m.) · ujście odźwiernikowe/otwór dolny/wylot żołądka (pyloric orifice) · leżąc: na poziomie płaszczyzny przezodźwiernikowej (transpyloric plane) – w połowie odległości między wcięciem szyjnym rękojeści mostka i grzebieniem łonowym u dołu, przez VIII chrząstki żebrowe i kręg L1 · stojąc: od L2 do L4; 1,25 cm na prawo od linii pośrodkowej ¬ krzywizny żołądka: » mniejsza (lesser curvature) · krótszy, wklęsły, prawy brzeg żołądka · wcięcie kątowe (angular incissure/notch) – najniższa część, miejsce połączenia trzonu i części odźwiernikowej [na lewo od linii pośrodkowej] » większa (greater curvature) – dłuższy, wypukły lewy brzeg żołądka · bieg: do dołu po lewej od skrzyżowania V przestrzeni międzyżebrowej i linii środkowo-obojczykowej · zakrzywia się w prawo za lewą chrząstką żebrową XI lub X do jamy odźwiernika ¬ budowa wewnętrzna – błona śluzowa pokryta śluzem » czerwonawobrązowa [wyjątek: w części odźwiernikowej różowa] » fałdy żołądkowe (gastric folds/rugae) – podczas połykania; widoczne w okolicy części odźwiernikowej i wzdłuż krzywizny większej; znikają z rozciąganiem żołądka » kanał żołądkowy (gastric canal) – tymczasowa bruzda między fałdami na czas połykania wzdłuż krzywizny mniejszej

jelito cienkie (small intestine) ¬ od odźwiernika do ujścia krętniczo-kątniczego ¬ składa się z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego ¬ jelito krezkowe [6–7 m] = jelito czcze [⅖] + jelito kręte [⅗] dwunastnica (duodenum) ¬ 25 cm długości; kształt C [otacza głowę trzustki] ¬ lokalizacja: » początek: prawa strona odźwiernika » koniec: zgięcie dwunastniczo-czcze (duodenojejunal flexure) – po lewej [poziom L2, 2–3 cm na lewo od linii pośrodkowej; ostry kąt] ¬ większość przytwierdzona otrzewną do struktur tylnej ściany jamy brzusznej [częściowo leży zewnątrzotrzewnowo] ¬ części dwunastnicy: st 1) górna (sup./1 part) – 5 cm · lokalizacja: do przodu i bocznie od trzonu L1 · bańka dwunastnicy – pierwsze 2 cm za odźwiernikiem; ruchoma, ma krezkę [jako jedyna; dalsze części nieruchome i nie mają krezki, bo leżą wtórnie zewnątrzotrzewnowo] · góra: wątroba, pęcherzyk żółciowy; miejsce przyczepu więzadła wątrobowo-dwunastniczego [część sieci mniejszej] · dół: miejsce przyczepu sieci większej · przód: otrzewna · tył: brak otrzewnej [poza bańką] nd 2) zstępująca (descending/2 part) – 7–10 cm · lokalizacja: w dół, wzdłuż prawego brzegu kręgów L1–L3; otacza głowę trzustki; początkowo po stronie prawej, równolegle do ż. głównej dolnej · całkowicie zewnątrzotrzewnowa · przednia powierzchnia ⅓ bliższej i dalszej pokryta otrzewną, ale na ⅓ środkowej otrzewna zagina się i tworzy dwuwarstwową krezkę okrężnicy poprzecznej · ściana tylna: miejsce przejścia przewodu żółciowego wspólnego i przewodu trzustkowego ⋅ bańka wątrobowo-trzustkowa (hepatopancreatic ampulla) – połączenie obu ⋅ brodawka większa dwunastnicy/brodawka Vatera (major duodenal papilla) – miejsce ujścia w okolicy tylno-przyśrodkowej rd 3) dolna/pozioma (inf./horizontal/3 part) – 6–8 cm · bieg: poprzecznie w lewo; krzyżuje od przodu trzon L3, ż. główną dolną i aortę · przed nią krzyżują: t. krezkowa górna, ż. krezkowa górna i korzeń krezki jelita cienkiego · góra: głowa trzustki [z wyrostkiem haczykowatym] · przód: pokryta otrzewną [poza miejscem krzyżowania przez naczynia krezkowe górne i korzeń krezki] · tył: oddzielona od kręgosłupa przez prawy m. lędźwiowy większy, ż. główną dolną, aortę brzuszną i prawe naczynia jajnikowe/jądrowe th 4) wstępująca (ascending/4 part) – 5 cm · początek: lewa strona kręgu L3, potem ku górze do górnej granicy L2 · bieg: wzdłuż lewego brzegu aorty brzusznej do dolnego brzegu trzonu trzustki; zakrzywienie do przodu · koniec: zgięcie dwunastniczo-czcze – połączenie z jelitem czczym – podtrzymywane przez m. wieszadłowy dwunastnicy/więzadło Treitza (suspensory m. of duodenum/ligament of Treitz) – skurcz rozszerza kąt zgięcia; pochodzi z włókien lewej odnogi przepony; bieg włókien: za trzustką i ż. śledzionową, do przodu od lewej ż. nerkowej

jelito czcze i jelito kręte cecha

jelito czcze (jejunum)

jelito kręte (ileum)

początek

zgięcie dwunastniczo-czcze [ponownie wewnątrzotrzewnowy przebieg układu pokarmowego]

brak wyraźnej granicy

koniec

brak wyraźnej granicy

ujście krętniczo-kątnicze (ileocecal junction)

lokalizacja

lewy górny kwadrant przedziału podokrężniczego

prawy dolny kwadrant przedziału podokrężnicznego

kolor

ciemnoczerwone

jasnoróżowe

średnica

2–4 cm

2–3 cm

ściana

gruba, mocna

cienka i wiotka

unaczynienie

bogate

słabsze

naczynia proste

długie

krótkie

arkady

kilka długich łuków

wiele krótkich łuków

tłuszcz w krezce

mało

dużo

fałdy okrężne (circular folds)

duże, wysokie, gęsto ułożone

niskie i rzadkie [brak w części dystalnej]

grudki chłonne [kępki Peyera]

kilka

wiele

krezka jelita cienkiego (the mesentery) – 20 cm [od korzenia do granicy jelita] ¬ fałd otrzewnej o kształcie wachlarza ¬ łączy jelito czcze i kręte z tylną ścianą jamy brzusznej ¬ korzeń krezki jelita cienkiego (root of the mesentery) – 15 cm » lokalizacja: od zgięcia dwunastniczo-czczego na lewo od kręgu L2 do ujścia krętniczo-kątniczego przy prawym stawie krzyżowo-biodrowym » bieg: ukośnie, do dołu i na prawo » krzyżuje kolejno: część wstępującą i dolną dwunastnicy, aortę brzuszną, ż. główną dolną, prawy moczowód, prawy m. lędźwiowy większy, prawe naczynia jądrowe/jajnikowe ¬ między blaszkami krezki: naczynia krezkowe górne, węzły chłonne, tłuszcz, nerwy autonomiczne

topografia dwunastnicy część

przód

tył

przyśrodek

góra

dół

poziom względem kręgosłupa

część

część górna [opuszka]

otrzewna, pęcherzyk żółciowy, płat czworoboczny wątroby

przewód żółciowy wspólny, t. żołądkowo-dwunastnicza, ż. wrotna wątroby, ż. główna dolna

odźwiernik

szyjka pęcherzyka żółciowego

szyjka trzustki

do przodu i boku od kręgu L1

część górna [opuszka]

część zstępująca

okrężnica poprzeczna, krezka okrężnicy poprzecznej, pętle jelita cienkiego

prawe: wnęka nerki, naczynia nerkowe, moczowód, m. lędźwiowy większy

głowa trzustki, przewód trzustkowy, przewód żółciowy wspólny

część górna dwunastnicy

część dolna dwunastnicy

po prawej od kręgów L2–L3

część zstępująca

część dolna/pozioma

t. krezkowa górna, ż. krezkowa górna, pętle jelita cienkiego

m. lędźwiowy większy prawy, ż. główna dolna, aorta, prawy moczowód

–

głowa i wyrostek haczykowaty trzustki, naczynia krezkowe górne

pętle jelita krętego

do przodu od kręgu L3

część dolna/pozioma

część wstępująca

początek krezki jelita cienkiego, pętle jelita czczego

m. lędźwiowy większy lewy, lewy brzeg aorty

naczynia krezkowe górne, wyrostek haczykowaty trzustki

trzon trzustki

pętle jelita czczego

po lewej od kręgu L3

część wstępująca

jelito grube (large intestine) – od jelita cienkiego odróżnia go: ¬ większa średnica wewnętrzna ¬ przyczepki sieciowe (omental appendices) – małe wypustki otrzewnej wypełnione tłuszczem ¬ taśmy okrężnicze (teniae coli) – skupiska pogrubiałej mięśniówki gładkiej o podłużnym przebiegu na całej długości jelita grubego od podstawy wyrostka robaczkowego, gdzie jego mięśniówka gładka dzieli się na trzy pasma; na wysokości połączenia esicy i odbytnicy taśmy rozszerzają się i ponownie łączą, tworząc podłużną warstwę mięśni wokół odbytnicy » taśmę krezkową (mesocolic tenia) – z nią łączą się krezki okrężnicy poprzecznej i esowatej » taśmę sieciową (omental tenia) – wzdłuż niej przyczepiają się przyczepki sieciowe » taśmę wolną (free tenia) – nie łączą się ani krezki okrężnicy ani przyczepki sieciowe ¬ wypuklenia (haustra) – luźne obszary między taśmami ściany jelita grubego kątnica/jelito ślepe (cecum/caecum) ¬ ślepe uwypuklenie o wymiarach: 7,5 x 7,5 cm ¬ lokalizacja: dół biodrowy prawego dolnego kwadrantu brzucha; poniżej ujścia krętniczo-kątniczego; 2,5 cm od więzadła pachwinowego ¬ otoczona przez otrzewną prawie w całości, ale nie ma krezki; może być związana z boczną ścianą jamy brzusznej przez fałd kątniczy (cecal fold) utworzony przez otrzewną ¬ początek: ujście krętnicze/krętniczo-kątnicze (ileal orifice) » między górną i dolną wargą krętniczo-okrężniczą (ileocolic lips), które łączą się ze sobą w bocznej części, tworząc wędzidełka ujścia krętniczego (frenula of ileal orifice) » jelito kręte uchodzi do kątnicy skośnie i częściowo się wpukla » brodawka krętnicza (ileal papilla) – powstaje w wyniku tonicznego skurczu i zamyka ujście krętnicze, zapobiegając zarzucaniu treści z kątnicy do jelita krętego podczas ruchów perystaltycznych [funkcja zastawki] wyrostek robaczkowy (vermiform appendix) ¬ ślepy uchyłek o długości 6–10 cm; zawiera skupiska tkanki limfatycznej ¬ lokalizacja: na tylno-przyśrodkowej powierzchni kątnicy poniżej ujścia krętniczo-kątniczego ¬ krezka wyrostka robaczkowego (mesoappendix) – krótka i trójkątna; łączy kątnicę z początkowym odcinkiem wyrostka robaczkowego okrężnica wstępująca/wstępnica (ascending colon) ¬ węższa od kątnicy ¬ wtórnie zewnątrzotrzewnowa; otrzewna pokrywa ją od przodu i boku, u 25% osób ma krótką krezkę ¬ lokalizacja: z prawej strony jamy brzusznej; sieć większa oddziela ją od przednio-bocznej ściany brzucha ¬ bieg: 1) ku górze od kątnicy do prawego płata wątroby 2) skręca w lewo na wysokości IX–X żebra [zgięcie wątrobowe/prawe okrężnicy (right colic flexure)] 3) pod dolną częścią wątroby ¬ bruzda przyokrężnicza prawa (right paracolic gutter) – głęboki rowek wyścielony otrzewną ścienną między boczną powierzchnią okrężnicy wstępującej i ścianą brzucha

okrężnica poprzeczna/poprzecznica (transverse colon) ¬ zmienne położenie; zwykle znajduje się na poziomie pępka [L3/L4]; u wysokich osób może sięgać do miednicy ¬ najdłuższa, najbardziej ruchoma część jelita grubego; bieg: 1) zgięcie wątrobowe/prawe okrężnicy (right colic flexure) 2) w poprzek brzucha – wraz z krezką tworzy pętlę opadającą w dół poniżej poziomu grzebieni biodrowych 3) zgięcie śledzionowe/lewe okrężnicy (left colic flexure) · położone wyżej i zagięte pod ostrzejszym kątem · mniej ruchome niż prawe · położone przed dolnym biegunem nerki lewej · więzadło przeponowo-okrężnicze – łączy z przeponą 4) do dołu → okrężnica zstępująca krezka okrężnicy poprzecznej (transverse mesocolon) ¬ przylega lub zrasta się z tylną ścianą torby sieciowej ¬ korzeń krezki okrężnicy poprzecznej (root of transverse mesocolon) – biegnie wzdłuż brzegu dolnego trzustki, z tyłu przechodzi w otrzewną ścienną okrężnica zstępująca/zstępnica (descending colon) ¬ wtórnie zewnątrzotrzewnowa; otrzewna pokrywa przednią i boczną powierzchnię i łączy okrężnicę z tylną ścianą brzucha; u 33% osób ma krótką krezkę w odcinku znajdującym się w dole biodrowym ¬ lokalizacja: między lewym zgięciem okrężnicy i lewym dołem biodrowym; boczna powierzchnia sąsiaduje z bruzdą przyokrężniczą lewą (left paracolic gutter) ¬ bieg: w dół → do przodu od bocznego brzegu lewej nerki → okrężnica esowata okrężnica esowata/esica (sigmoid colon) ¬ kształt litery S; zmienna długość; bieg: 1) lewy dół biodrowy 2) kręg S3 3) zespolenie esiczo-odbytnicze – utworzone przez końcowy odcinek taśm 15 cm od odbytu ¬ przyczepki sieciowe – długie; zanikają, gdy kończy się krezka okrężnicy esowatej ¬ taśmy – również zanikają; warstwa mięśniówki podłużnej w ścianie okrężnicy rozszerza się, tworząc ciągłą warstwę w ścianie odbytnicy krezka okrężnicy esowatej (sigmoid mesocolon) ¬ długa, daje dużą swobodę ruchów ¬ korzeń krezki okrężnicy esowatej (root of sigmoid mesocolon) » linia przyczepu ma kształt odwróconej litery V » bieg: przyśrodkowo ku górze wzdłuż naczyń biodrowych zewnętrznych → przyśrodkowo i w dół od rozwidlenia naczyń biodrowych wspólnych → przednia powierzchnia kości krzyżowej » do tyłu od wierzchołka korzenia krezki i zaotrzewnowo znajdują się: lewy moczowód i podział t. biodrowej wspólnej lewej odbytnica/jelito proste/prostnica (rectum) ¬ ruchoma, końcowa część jelita grubego ¬ początek: na wysokości S3 w pobliżu dolnego końca krezki okrężnicy esowatej ¬ leży zaotrzewnowo i podotrzewnowo ¬ koniec: w dolnej części przechodzi w kanał odbytowy

śledziona (spleen) ¬ największy narząd chłonny; jajowatego kształtu; fioletowa miękka masa wielkości pięści; nie jest niezbędna do życia ¬ lokalizacja: górno-boczna część lewego górnego kwadrantu w lewej okolicy podżebrowej brzucha » chroniona przez dolną część klatki piersiowej » ruchoma, ale nie schodzi poniżej okolicy podżebrowej » struktury sąsiadujące: · od przodu: ściana brzucha · od tyłu: lewa część przepony – oddziela śledzionę od opłucnej, zachyłka żebrowo-przeponowego, płuc i żeber IX-XI; długa oś równoległa do żebra X · od dołu: śledzionowe/lewe zgięcie okrężnicy · przyśrodkowo: lewa nerka ¬ powierzchnie i brzegi: » powierzchnia przeponowa (diaphragmatic surface) – zakrzywiona; tworzy wypukłość pasującą do wklęsłości przepony i żeber » brzeg górny/karbowany (sup./notched border) i koniec przedni (ant. end) – ostre » brzeg dolny (inf. border) i koniec tylny (post. end) – zaokrąglone ¬ budowa śledziony: » torebka włóknista śledziony (fibrous capsule of spleen) – elastyczna, gęsta, nieregularna tkanka łączna włóknista; od zewnątrz pokryta otrzewną trzewną z wyjątkiem wnęki śledziony [tu pogrubiona] » beleczki śledzionowe (trabeculae of spleen) – małe, włókniste pasma wnikające do głębokiej warstwy torebki śledziony; prowadzą naczynia krwionośne do i z miąższu śledziony » miąższ śledziony (splenic pulp) – główny element strukturalny » wnęka śledziony (hilum of spleen/splenic hilum) – styka się z ogonem trzustki; stanowi lewe ograniczenie torby sieciowej; miejsce wyjścia–wejścia gałęzi t. śledzionowej i ż. śledzionowej ¬ połączenia śledziony: » więzadło żołądkowo-śledzionowe (gastrosplenic ligament) · łączy: wnękę śledziony z krzywizną większą żołądka · zawartość: naczynia żołądkowe krótkie i żołądkowo-sieciowe lewe » więzadło śledzionowo-nerkowe (splenorenal ligament) · łączy: wnękę śledziony z przednią powierzchnią lewej nerki · zawartość: naczynia śledzionowe i ogon trzustki

wątroba (liver) ¬ największy gruczoł w organizmie, a po skórze największy narząd ¬ stanowi 2,5% masy ciała dorosłego [1500 g] ¬ lokalizacja: » prawy górny kwadrant brzucha, większa część prawej okolicy podżebrowej oraz nadbrzusznej, aż do lewego podżebrza » rzutowana na żebra VII–XI po stronie prawej [krzyżuje linię pośrodkową i kończy się na linii przechodzącej przez lewy sutek] ¬ powierzchnie wątroby – przedzielone z przodu przez brzeg dolny wątroby (inf. margin), który biegnie wzdłuż prawego łuku żebrowego powierzchnia przeponowa wątroby (diaphragmatic surface) ¬ położenie: z przodu, z góry, nieco z tyłu ¬ wypukła i gładka; kształt kopuły spowodowany wklęsłością dolnej powierzchni przepony [oddziela od opłucnej, płuc, osierdzia i serca] ¬ pokryta otrzewną trzewną z wyjątkiem pola nagiego wątroby ¬ pole nagie wątroby (bare area of liver) – trójkątne; z tyłu » ograniczone przez blaszki przednią/górną i tylną/dolną więzadła wieńcowego (coronary ligament) – bieg: 1) po prawej blaszki tworzą więzadło trójkątne prawe (right triangular ligament) 2) przechodzą w lewo → ograniczają pole nagie wątroby 3) blaszka przednia więzadła wieńcowego po stronie lewej przechodzi w blaszkę prawą więzadła sierpowatego 4) blaszka tylna przechodzi w blaszkę prawą sieci mniejszej 5) w okolicy przyczepka włóknistego wątroby [lewy koniec] z przedniej i tylnej blaszki lewej części więzadła wieńcowego powstaje więzadło trójkątne lewe (left triangular ligament) » bruzda ż. głównej (groove for vena cava) – wycisk w obrębie pola nagiego dla ż. głównej dolnej ¬ zachyłki podprzeponowe (subphrenic recesses) » górne przedłużenie głównej części jamy otrzewnej » między przeponą oraz górną i przednią częścią powierzchni przeponowej wątroby » podzielone na prawy i lewy przez więzadło sierpowate wątroby [między wątrobą i przednią ścianą brzucha] ¬ przestrzeń podwątrobowa (subhepatic space) – część przedziału nadokrężniczego jamy otrzewnej bezpośrednio pod wątrobą ¬ zachyłek wątrobowo-nerkowy (hepatorenal recess/pouch, Morisson pouch) – tylno-górne przedłużenie przestrzeni podwątrobowej » położenie: między prawą częścią powierzchni trzewnej wątroby a prawą nerką i nadnerczem » stanowi część jamy otrzewnej » łączy się z przodu z prawym zachyłkiem podprzeponowym

nazwa anatomiczna

płat prawy prawa część wątroby

nazwa czynnościowa /chirurgiczna

powierzchnia trzewna wątroby (visceral surface) ¬ pokryta otrzewną trzewną z wyjątkiem: » dołu pęcherzyka żółciowego (fossa for gallbladder) » wrót wątroby (porta hepatis) – poprzecznej szczeliny; miejsce wejścia–wyjścia: · ż. wrotnej wątroby – z tyłu · t. wątrobowej właściwej – z przodu i z lewej · przewodu wątrobowego wspólnego – najbardziej z przodu i z prawej · splotów nerwowych, naczyń chłonnych ¬ nie jest gładka; zawiera wiele wycisków: » wycisk przełykowy – część brzuszna przełyku » wycisk odźwiernikowy i żołądkowy – prawa strona przedniej ściany żołądka » wycisk dwunastniczy – górna część dwunastnicy » dół pęcherzyka żółciowego – pęcherzyk żółciowy » wycisk okrężniczy – zgięcie prawe/wątrobowe okrężnicy i prawa część okrężnicy poprzecznej » wycisk nerkowy i nadnerczowy – prawa nerka i nadnercze ¬ szczeliny – dwie o przebiegu strzałkowym; połączone centralnie przez poprzeczne wrota wątroby; tworzą zagłębienie w kształcie litery H a) szczelina strzałkowa prawa (right sagittal fissure) – przez: · z przodu: dół pęcherzyka żółciowego · z tyłu: bruzdę ż. głównej b) szczelina strzałkowa lewa/pępkowa (left sagittal fissure) – przez: · z przodu: szczelinę więzadła obłego (fissure for round ligament) – zawiera: więzadło obłe wątroby (round ligament of liver) – włóknista pozostałość ż. pępkowej [prowadzi natlenowaną krew z łożyska do płodu]; razem z żż. przypępkowymi przebiega w wolnym brzegu więzadła sierpowatego wątroby · z tyłu: szczelinę więzadła żylnego (fissure for ligamentum venosum); zawiera: więzadło żylne (ligamentum venosum) – włóknista pozostałość przewodu żylnego (ductus venosus) [u płodu transportuje krew z ż. pępkowej do ż. głównej dolnej, omijając wątrobę] ¬ sieć mniejsza » zawiera triadę wrotną (portal triad): przewód żółciowy wspólny, t. wątrobowa właściwa, ż. wrotna wątroby » bieg: z szczeliny więzadła żylnego wątroby do krzywizny mniejszej żołądka i pierwszych 2 cm części górnej dwunastnicy » więzadło wątrobowo-dwunastnicze – gruby, wolny brzeg pomiędzy wrotami wątroby i dwunastnicą; obejmuje struktury przechodzące przez wrota wątroby » więzadło wątrobowo-żołądkowe – przypomina błonę; biegnie między szczeliną więzadła żylnego i krzywizną mniejszą żołądka

dział boczny prawy

dział przyśrodkowy prawy

segment tylny boczny prawy segment VII [pole tylne górne]

segment tylny przyśrodkowy prawy segment VIII [pole przednie górne]

segment przedni boczny prawy segment VI [pole tylne dolne]

segment przedni przyśrodkowy prawy segment V [pole przednie dolne]

płat lewy lewa część wątroby dział przyśrodkowy lewy

[pole przyśrodkowe górne IVa] segment przyśrodkowy lewy segment IV pole przyśrodkowe dolne IVb – płat czworoboczny

płat ogoniasty tylna część wątroby

dział boczny lewy segment tylny boczny lewy segment II [pole boczne górne] segment przedni boczny lewy segment III [pole boczne dolne]

płat ogoniasty prawy

płat ogoniasty lewy

segment tylny segment I

płaty wątroby a) 2 płaty anatomiczne » płat prawy (right lobe) – duży » oddzielają je w płaszczyźnie pośrodkowej: · z tyłu: szczelina strzałkowa lewa · z przodu: przyczep więzadła sierpowatego wątroby » płat lewy (left lobe) – znacznie mniejszy b) 2 płaty dodatkowe – części płata prawego » płat czworoboczny (quadrate lobe) – z przodu i z dołu » między nimi: szczeliny strzałkowe prawa i lewa oraz wrota wątroby [na powierzchni trzewnej] » płat ogoniasty (caudate lobe) – z tyłu i z góry · nazwa od wytworzonego wyrostka brodawkowatego (papillary process) w kształcie ogona; odchodzi w lewo · wyrostek ogoniasty (caudate process) – przedłuża się w prawo między ż. główną dolną i wrotami wątroby, łącząc płat ogoniasty z płatem prawym podział czynnościowy wątroby ¬ prawa i lewa strona – niezależne części czynnościowe; brak wyraźnego odgraniczenia anatomicznego; prawa nieco większa ¬ do każdej części docierają jej własne gałęzie od t. wątrobowej właściwej i ż. wrotnej wątroby, a żółć odprowadza własny przewód wątrobowy ¬ płat ogoniasty – może być rozpatrywany jako trzecia część wątroby ze względu na: » unaczynienie niezależne od podziału triady wrotnej [zaopatrywany z obu części] » krew odprowadzana przez żż. wątrobowe bezpośrednio do ż. głównej dolnej [poniżej ujścia głównych żż. wątrobowych] ¬ dalszy podział wątroby: » 4 działy (divisions) – zaopatrywane przez II-rzędowe gałęzie triady wrotnej » 8 segmentów (segments) – zaopatrywane przez III-rzędowe gałęzie triady wrotnej segmenty [chirurgiczne] wątroby ¬ płat ogoniasty – segment I; poza nim wątroba podzielona na części prawą i lewą w oparciu o pierwotny/I-rzędowy podział triady wrotnej na gałęzie prawą i lewą oraz przez szczelinę wrotną główną (main portal fissure) [zawiera ż. wątrobową środkową]; podział widoczny jako: » na powierzchni trzewnej: szczelina strzałkowa prawa » na powierzchni przeponowej: linia Cantlie – wyobrażona; biegnie od wcięcia na dno pęcherzyka żółciowego do ż. głównej dolnej ¬ drugi podział – na działy przyśrodkowe i boczne » poprzez: · szczelinę wrotną prawą – część prawa wątroby; zawiera ż. wątrobową prawą; nie jest widoczna na powierzchni · szczelinę strzałkową lewą – część lewa wątroby; zawiera ż. wątrobową lewą » dział przyśrodkowy lewy (left medial division) stanowi lewą część prawego płata anatomicznego, a dział boczny lewy to lewy płat anatomiczny ¬ trzeci podział » 3 z 4 działów przez płaszczyznę poprzeczną wątroby (transverse hepatic plane) na 6 segmentów [z wyjątkiem działu przyśrodkowego lewego] » w efekcie 7 segmentów głównej części wątroby otrzymuje numer [II–VIII] zgodnie z ruchem wskazówek zegara

trzustka (pancreas) ¬ wydłużony gruczoł pokarmowy dodatkowy ¬ leży zewnątrzotrzewnowo; do przedniego brzegu przyczepia się krezka okrężnicy poprzecznej ¬ lokalizacja: na tylnej ścianie jamy brzusznej; krzyżuje poprzecznie od przodu trzony L1 i L2 na poziomie płaszczyzny przezodźwiernikowej; za żołądkiem, między dwunastnicą po prawej i śledzioną po lewej ¬ 4 części: a) głowa (head) – rozszerzona; lokalizacja: · poniżej płaszczyzny przezodźwiernikowej; na prawo od naczyń krezkowych górnych; otoczona dwunastnicą zakrzywioną na kształt litery C; związana z przyśrodkową powierzchnią części zstępującej i poziomej dwunastnicy · wyrostek haczykowaty (uncinate process) – przedłużenie dolnej części; rozciąga się przyśrodkowo w lewo, ku tyłowi od t. krezkowej górnej; swoją tylną powierzchnią styka się z ż. główną dolną, prawą t. nerkową oraz prawą i lewą ż. nerkową, na przebiegu części zstępującej dwunastnicy · przewód żółciowy wspólny – w bruździe na powierzchni tylno-górnej lub w miąższu głowy b) szyjka (neck) – 1,5–2 cm; powierzchnie: · tylna – zawiera rowek z naczyniami krezkowymi górnymi · przednia – sąsiaduje z odźwiernikiem; pokryta otrzewną c) trzon (body) · początek: na lewo od naczyń krezkowych górnych · bieg: nad płaszczyzną przezodźwiernikową, za torbą sieciową, przed aortą brzuszną i kręgami L1–L2 · przednia powierzchnia – leży na dnie torby sieciowej; część łoża żołądka; pokryta otrzewną · tylna powierzchnia – bez otrzewnej; styka się z: aortą brzuszną, t. krezkową górną, lewym nadnerczem, lewą nerką i naczyniami nerkowymi d) ogon (tail) – przed lewą nerką; ściśle związany z wnęką śledziony i lewym zgięciem okrężnicy, ale stosunkowo ruchomy; przechodzi między warstwami więzadła śledzionowo-nerkowego wraz z naczyniami śledzionowymi ¬ przewody wyprowadzające trzustki: a) przewód trzustkowy główny (main pancreatic duct) – bieg: początek w ogonie trzustki → miąższ → głowa trzustki → do dołu → łączy się z przewodem żółciowym wspólnym → tworzą bańkę wątrobowo-trzustkową (hepatopancreatic ampulla) → otwiera się do dwunastnicy zstępującej na szczycie brodawki większej dwunastnicy [Vatera] b) przewód trzustkowy dodatkowy (accessory pancreatic duct) · koniec: szczyt brodawki mniejszej dwunastnicy [wyżej] · komunikuje się z przewodem trzustkowym głównym · zmienność: bywa większy od głównego; oba mogą być połączone

przewody żółciowe (biliary ducts) ¬ funkcja: transportowanie żółci z wątroby do dwunastnicy ¬ płacik/zrazik – sześciokątna jednostka strukturalna wątroby » w środku: ż. środkowa/centralna (central v.) » ku obwodowi: zatoki wątroby (sinusoids) i rzędy hepatocytów » na obwodzie: wewnątrzpłacikowe triady wrotne (interlobular portal triads) – końcowe gałęzie ż. wrotnej wątroby i t. wątrobowej właściwej oraz początkowe odcinki przewodów żółciowych ¬ przepływ żółci: 1) hepatocyty (hepatocytes) – miejsce produkcji 2) kanaliki żółciowe (bile canaliculi) 3) przewody żółciowe międzypłacikowe 4) przewody żółciowe zbiorcze – w triadach wrotnych 5) przewody wątrobowe (hepatic ducts) prawy i lewy 6) przewód wątrobowy wspólny (common hepatic duct) · powstaje tuż po opuszczeniu wrót wątroby · przewód pęcherzykowy (cystic duct) – dołącza się po prawej stronie 7) przewód żółciowy [wspólny] (common bile duct) · cześć pozawątrobowej triady wrotnej sieci mniejszej · początek: w wolnym brzegu sieci mniejszej · długość: 5–15 cm [zmienna] · bieg: zstępuje po tylnej powierzchni części górnej dwunastnicy → rowek na tylnej powierzchni głowy trzustki 8) bańka wątrobowo-trzustkowa (hepatopancreatic ampulla) – połączenie po lewej stronie części zstępującej dwunastnicy; wspólny bieg: ukośnie przez ścianę części zstępującej dwunastnicy · przewodu żółciowego wspólnego · przewodu trzustkowego głównego (main pancreatic duct) 9) brodawka większa dwunastnicy [Vatera] mięśnie związane z wydzielaniem enzymów – z mięśni gładkich; funkcja: kontrolują przepływ żółci i soku trzustkowego do bańki i zapobiegają zarzucaniu tam zawartości dwunastnicy ¬ m. zwieracz przewodu trzustkowego (sphincter of pancreatic duct) – wokół końcowego odcinka przewodu trzustkowego ¬ m. zwieracz przewodu żółciowego wspólnego (sphincter of bile duct) » wokół końcowego odcinka przewodu żółciowego wspólnego » funkcja: skurcz uniemożliwia przejście żółci do bańki wątrobowo-trzustkowej i dwunastnicy → żółć przepływa wzdłuż przewodu pęcherzykowego do pęcherzyka żółciowego [magazynowanie i zagęszczanie] ¬ m. zwieracz bańki [Oddiego] (hepatopancreatic sphincter) – wokół bańki wątrobowo-trzustkowej

pęcherzyk żółciowy (gallbladder) ¬ długość: 7–10 cm; max. 50 ml żółci; kształt gruszkowaty ¬ lokalizacja: dół pęcherzyka żółciowego na trzewnej powierzchni wątroby na pograniczu prawej i lewej części wątroby » trzon – przed częścią górną dwunastnicy » szyjka i przewód pęcherzykowy – nad dwunastnicą ¬ trzon oraz szyjka przytrzymywane do wątroby poprzez otrzewną, która otacza całkowicie dno pęcherzyka żółciowego ¬ części: a) dno (fundus) – szeroki, tępy koniec; wystaje poniżej dolnej granicy wątroby na końcu prawej IX chrząstki żebrowej w linii środkowo-obojczykowej b) trzon (body) – styka się z: powierzchnią trzewną wątroby, okrężnicą poprzeczną i częścią górną dwunastnicy c) szyjka (neck) – wąska, zwężająca się część końcowa; leży naprzeciwko dna; skierowana w stronę wrót wątroby [zakrzywia się na kształt litery S i przechodzi w przewód pęcherzykowy] ¬ przewód pęcherzykowy (cystic duct) – 3–4 cm » połączenie między: szyjką pęcherzyka żółciowego i przewodem wątrobowym wspólnym » fałd spiralny/zastawka spiralna (spiral fold/valve) · powstaje przez spiralne ułożenie śluzówki szyjki · funkcja: utrzymuje drożność przewodu pęcherzykowego → żółć do pęcherzyka żółciowego w czasie skurczu: ⋅ m. zwieracza przewodu żółciowego ⋅ m. zwieracza bańki wątrobowo-trzustkowej

nerki, moczowody i nadnercza ¬ narządy pierwotnie zaotrzewnowe jamy brzusznej ¬ ciało tłuszczowe okołonerkowe/torebka tłuszczowa okołonerkowa (perinephric/perirenal fat [capsule]) » otacza nerki i ich naczynia » towarzyszy naczyniom nerkowym aż do zatok nerkowych (renal sinuses) – pustych przestrzeni w nerkach, które wypełnia ¬ ciało tłuszczowe przynerkowe (paranephric/pararenal fat body) » na zewnątrz powięzi nerkowej, za nerkami » tłuszcz przestrzeni zaotrzewnowej w okolicy lędźwiowej » przechodzą przez nie wiązki kolagenu [od powięzi nerkowej] ¬ powięź nerkowa (renal fascia) » spoista błoniasta warstwa; otacza nerki, nadnercza i tłuszcz wokół nich [z wyjątkiem granicy dolnej] » przedłuża się w kierunkach: · przyśrodkowym: obejmuje naczynia nerkowe → splata się z ich osłonkami naczyniowymi · dolno-przyśrodkowym: w powięź okołomoczowodową (periureteric fascia) – delikatna; wzdłuż moczowodu · górnym: w powięź przeponową [na dolnej powierzchni] · dolnym: przednia i tylna blaszka są luźno połączone lub wcale nerki (kidneys) ¬ parzyste; czerwonobrązowe; kształt fasoli [10 cm x 5 cm x 2,5 cm] ¬ położenie – zaotrzewnowo na tylnej ścianie brzucha » po obu stronach kręgosłupa [T12–L3]; mogą przesuwać się 2–3 cm w kierunku pionowym podczas ruchów przepony [przy pogłębionym oddechu] » tylna powierzchnia: · u góry: żebra XI i XII oraz przepona · niżej [od przyśrodka]: m. lędźwiowy większy, m. czworoboczny lędźwi, m. poprzeczny brzucha · ukośnie biegną: n. podżebrowy, naczynia podżebrowe, n. biodrowo-podbrzuszny, n. biodrowo-pachwinowy » dolny biegun nerki prawej: tuż nad grzebieniem biodrowym » przednia powierzchnia · lewej nerki – sąsiaduje z: żołądkiem, trzustką, śledzioną, jelitem czczym i okrężnicą zstępującą · prawej nerki – z: dwunastnicą i okrężnicą wstępującą i wątrobą [przez zachyłek wątrobowo-nerkowy] ¬ brzegi: przyśrodkowy i boczny ¬ bieguny: dolny i górny; leżą skośnie i pod kątem względem siebie [ze względu na lordozę lędźwiową] → dolny bardziej do przodu ¬ brzegi: » boczny – wypukły » przyśrodkowy – w miejscu usytuowania zatoki nerki i miedniczki nerkowej; wklęsły ¬ wnęka nerki (renal hilum) – pionowa szczelina na wklęsłym, przyśrodkowym brzegu » prowadzi do zatoki nerkowej (renal sinus) – biegną tędy: naczynia, nerwy, struktury odprowadzające mocz z nerki » lokalizacja: · po lewej: w pobliżu płaszczyzny przezodźwiernikowej, 5 cm od płaszczyzny pośrodkowej · po prawej: 2,5 cm niżej [przez obecność wątroby] » w środku: · od przodu: ż. nerkowa, t. nerkowa, miedniczka nerkowa · od góry: t. nerkowa, ż. nerkowa, miedniczka nerkowa

moczowody (ureters) ¬ funkcja: odprowadzają mocz z nerek do pęcherza moczowego ¬ bieg: 1) wierzchołki miedniczek nerkowych we wnękach nerek → w dół 2) płaszczyzna wchodu miednicy – w miejscu podziału tt. biodrowych wspólnych 3) wzdłuż bocznej ściany miednicy 4) pęcherz moczowy ¬ część brzuszna moczowodu (abdominal part of ureter) – przylega ściśle do otrzewnej ściennej i leży zaotrzewnowo na całym swoim przebiegu » z tyłu: przebieg określa się na podstawie linii łączącej punkt leżący około 5 cm w bok od wyrostka kolczystego kręgu L1 i kolec biodrowy tylny górny » leży w płaszczyźnie strzałkowej przecinającej końce wyrostków żebrowych/poprzecznych kręgów lędźwiowych ¬ budowa: » przewody mięśniowe o długości 25–30 cm » zawierają 3 zwężenia [potencjalne miejsca niedrożności spowodowanych uwięźnięciem kamieni moczowodowych]: 1) w miejscu połączenia moczowodów i miedniczek nerkowych 2) tam, gdzie moczowody przekraczają płaszczyznę wchodu miednicy 3) podczas ich przejścia przez ścianę pęcherza moczowego bieg moczu 1) piramida nerkowa – razem z korą tworzą płaty nerki 2) brodawka nerkowa (renal papilla) – wpukla się do kielicha mniejszego 3) kielichy mniejsze (minor calices) 4) 2–3 kielichy większe (major calices) 5) miedniczka nerkowa (renal pelvis) – spłaszczone, lejkowate przedłużenie górnej części moczowodu 6) wierzchołek miedniczki nerkowej (apex of renal pelvis) 7) moczowód

PRZÓD

WNĘKA NERKI PRAWEJ

miedniczka nerkowa t. nerkowa

ż. nerkowa

TYŁ

WNĘKA NERKI LEWEJ

PRZÓD

miedniczka nerkowa t. nerkowa

ż. nerkowa

nadnercza/gruczoły nadnerczowe (suprarenal glands/adrenal glands) ¬ kolor: żółtawy [u żywych] ¬ lokalizacja: » między górno-przyśrodkowymi częściami nerek i przeponą: otoczone tkanką łączną, zawierającą znaczną ilość tłuszczu okołonerkowego » na całości: otoczone powięzią nerkową, za pomocą której łączą się z odnogami przepony [stabilizacja położenia] » oddzielone od nerek cienką przegrodą [część powięzi nerkowej] ¬ w zależności od strony: a) prawy gruczoł: · kształt: piramida · bardziej szczytowo, powyżej bieguna górnego nerki; do boku i przed prawą odnogą przepony · styka się z: ⋅ ż. główną dolną – leży ona przednio-przyśrodkowo ⋅ wątrobą – leży ona przednio-bocznie b) między nimi [4–5 cm; od prawej kolejno]: ż. główna dolna, prawa odnoga przepony, zwoje trzewne, pień trzewny, t. krezkowa górna, lewa odnoga przepony c) lewy gruczoł: · kształt: półksiężycowaty · przyśrodkowo od górnej połowy lewej nerki · sąsiaduje ze: śledzioną, żołądkiem, trzustką i lewą odnogą przepony ¬ budowa: » wnęka – biegną: żyły, naczynia limfatyczne, tętnice i nerwy » kora nadnercza (adrenal cortex) · pochodzi z mezodermy · wydziela kortykosteroidy i androgeny [zatrzymywanie przez nerki sodu i wody w odpowiedzi na stres → zwiększenie objętości krwi i podwyższenie jej ciśnienia + wpływają także na mięśnie, serce i płuca] » rdzeń nadnercza (adrenal medulla) · masa tkanki nerwowej; obfituje w naczynia włosowate i zatoki · wywodzi się z komórek grzebieni nerwowych związanych z układem nerwowym współczulnym · komórki chromochłonne (chromafinn cells) ⋅ mają związek z neuronami [zazwojowymi] zwojów współczulnych pod względem pochodzenia i czynności ⋅ w odpowiedzi na sygnały z neuronów przedzwojowych wydzielają do krwioobiegu katecholaminy [głównie adrenalinę] · hormony rdzenia: adrenalina/epinefryna i noradrenalina/norepinefryna – pobudzają ciało do stanu wzmożonego wysiłku w odpowiedzi na stres pourazowy; zwiększają częstość akcji serca; podwyższają ciśnienie krwi; rozszerzają oskrzeliki; zmieniają wzorzec przepływu krwi

przepona (diaphragm) przepona (diaphragm) ¬ ściana wspólna klatki piersiowej i jamy brzusznej ¬ funkcja: główny mięsień wdechowy – obniża się w środkowej części części przepony a) część mięśniowa (muscular part) – położona obwodowo; podział na mniejsze części ze względu na przyczepy: » mostkowa (sternal part) – nie zawsze obecna; dwa pasma mięśniowe przyczepione do tylnej powierzchni wyrostka mieczykowatego » żebrowa (costal part) · szerokie pasma mięśniowe przyczepione po obu stronach do wewnętrznych powierzchni dolnych sześciu chrząstek żebrowych i sąsiadujących żeber · tworzy prawą i lewą kopułę (domes) – ich poziom zależy od fazy oddychania, postawy ciała i wielkości narządów brzucha; prawa kopuła (right dome) – zwykle większa ze względu na obecność wątroby » lędźwiowa (lumbar part) · odchodzi od dwóch rozcięgnowych łuków [więzadeł łukowatych przyśrodkowych i bocznych] oraz kręgów L1–L3 · odnogi przepony (crura of diaphragm) – pasma mięśniowo-ścięgniste przyczepione do przedniej powierzchni trzonów L1–L3, ich krążków międzykręgowych i więzadła podłużnego przedniego ⋅ prawa (right crus) – większa i dłuższa; przyczepia się do L1–L3/L4; mieści rozwór przełykowy ⋅ lewa (left crus) – przyczepia się do L1–L2/L3 · więzadła łukowate: ⋅ pośrodkowe (median arcuate ligament) – tworzy rozwór aortowy wraz z odnogami przepony ⋅ przyśrodkowe (medial arcuate ligament) – zgrubienie powięzi lędźwiowej; rozciąga się między: ⋅ trzonami kręgów lędźwiowych ⋅ szczytem wyrostka poprzecznego L1 ⋅ boczne (lat. arcuate ligament) – obejmuje m. czworoboczny lędźwi, biegnąc od szczytu wyrostka poprzecznego L1 do końca żebra XII b) środek ścięgnisty (central tendon) – nie ma przyczepów kostnych; leży blisko przedniej części klatki piersiowej; zawiera otwór ż. głównej (caval opening, vena caval foramen)

otwory przepony (diaphragmatic apertures) ¬ otwór ż. głównej (caval opening) » lokalizacja: w środku ścięgnistym, na prawo od płaszczyzny pośrodkowej, położony najwyżej [T8–T9] » zawartość: ż. główna dolna, końcowe gałęzie prawego n. przeponowego, kilka naczyń chłonnych ¬ rozwór przełykowy (esophageal hiatus) » na wysokości T10 w części mięśniowej prawej odnogi przepony » zawartość: przełyk, przedni i tylny pień błędny, gałęzie przełykowe naczyń żołądkowych lewych, kilka naczyń limfatycznych ¬ rozwór aortowy (aortic hiatus) » lokalizacja: w tylnej części przepony na wysokości T12 » ruchy przepony nie wpływają na przepływ krwi w aorcie » zawartość: aorta zstępująca, przewód piersiowy, ż. nieparzysta i ż. nieparzysta krótka ¬ mniejsze: » trójkąt mostkowo-żebrowy (sternocostal triangle) · między mostkowym a żebrowym przyczepem przepony · naczynia chłonne z powierzchni przeponowej wątroby i naczynia nabrzuszne górne » pod więzadłami łukowatymi: pnie współczulne i nn. trzewne najniższe » dwa niewielkie otwory w odnogach przepony – przez jeden n. trzewny większy, przez drugi n. trzewny mniejszy zaopatrzenie przepony ¬ unaczynienie tętnicze » górnej powierzchni: · aorta piersiowa → t. przeponowa górna (sup. phrenic a.) · t. piersiowa wewnętrzna → tt. mięśniowo-przeponowe i tt. osierdziowo-przeponowe » dolnej powierzchni: aorta brzuszna lub pień trzewny → tt. przeponowe dolne (inf. phrenic aa.) ¬ unaczynienie żylne » górnej powierzchni: · ż. przeponowa górna (sup. phrenic v.) – bieg: po stronie prawej; uchodzi do: ż. głównej dolnej · żż. mięśniowo-przeponowe (musculophrenic vv.) i żż. osierdziowo-przeponowe (pericardiacophrenic vv.) – uchodzą do: żż. piersiowych wewnętrznych » dolnej powierzchni: żż. przeponowe dolne · prawa (right inf. phrenic v.) uchodzi do: ż. głównej dolnej · lewa (left inf. phrenic v.) jest podwójna i uchodzi do: ż. głównej dolnej i ż. nadnerczowej lewej ¬ odpływ chłonki » z górnej powierzchni: węzły chłonne przeponowe górne → węzły chłonne przeponowe → węzły chłonne przymostkowe i węzły chłonne śródpiersiowe tylne » z dolnej powierzchni: węzły chłonne lędźwiowe górne ¬ unerwienie » ruchowo: n. C3–C5 → n. przeponowy (phrenic n.) » czuciowo: · część środkowa: n. C3–C5 → n. przeponowy · część obwodowa: ⋅ nn. T5–T11 → nn. międzyżebrowe (intercostal nn.) ⋅ n. T12 → n. podżebrowy (subcostal n.)

ściana tylna brzucha ściana tylna brzucha – składa się z: ¬ pośrodkowo: kręgów L1–L5 i ich krążki międzykręgowe ¬ mięśni: m. lędźwiowy większy, m. czworoboczny lędźwi, m. biodrowy, m. poprzeczny brzucha i mm. skośne brzucha [w części bocznej] ¬ u góry: przepony ¬ powięzi piersiowo-lędźwiowej ¬ splotu lędźwiowego ¬ tkanki tłuszczowej, nerwów, naczyń i węzłów chłonnych powięzie tylnej ściany brzucha a) powięź wewnątrzbrzuszna (endoabdominal fascia) » ciągła warstwa między otrzewną ścienną a mięśniami » przechodzi w powięź poprzeczną – pokrywa m. poprzeczny brzucha b) powieź lędźwiowa (psoas fascia) » otacza m. lędźwiowy większy; łączy się z kręgami lędźwiowymi i ograniczeniami płaszczyzny wchodu miednicy » u góry: jej zgrubienie tworzy więzadło łukowate przyśrodkowe » z boku: zrasta się z powięziami m. czworobocznego lędźwi i powięzią piersiowo-lędźwiową » poniżej grzebienia biodrowego: przechodzi w powięź biodrową c) powięź piersiowo-lędźwiowa (thoracolumbar fascia) – przyśrodkowo przyczepia się do kręgosłupa w okolicy lędźwiowej; cienka i przezroczysta w części piersiowej, gruba i mocna w części lędźwiowej » blaszka przednia (ant. layer) · tworzy powięź m. czworobocznego lędźwi – obejmuje przednią powierzchnię mięśnia · cieńsza niż pozostałe dwie blaszki · przyczepia się do: powierzchni wyrostków poprzecznych kręgów lędźwiowych, grzebienia biodrowego i żebra XII · z boku: przechodzi w rozcięgno m. poprzecznego brzucha · u góry: tworzy więzadło łukowate boczne · u dołu: przylega do więzadła biodrowo-lędźwiowego (iliolumbar ligament) » blaszki pośrednia i tylna (post. & middle layers) – tworzą osłonę m. prostownika grzbietu · przypomina pochewkę m. prostego brzucha, ale mocniejsza · pośrodkowo przyczepia się do kręgosłupa · część lędźwiowa rozciąga się między XII żebrem i grzebieniem biodrowym · łączy się z m. najszerszym grzbietu, m. skośnym wewnętrznym i m. poprzecznym brzucha

mięśnie tylnej ściany brzucha – parzyste a) m. lędźwiowy większy (psoas major m.) – długi, gruby, wrzecionowaty » lokalizacja: do boku od kręgów lędźwiowych » bieg: do dołu i do boku, ku tyłowi od więzadła pachwinowego do krętarza mniejszego kości udowej, przed wyrostkami żebrowymi kręgów lędźwiowych » w tylnej części zawiera zatopione włókna splotu lędźwiowego » unerwienie: nn. L1–L3 → gałęzie przednie » funkcja: · na przyczep dolny: zgina udo [razem z m. biodrowym] · na przyczep górny: zgina bocznie kręgosłup b) m. biodrowy (iliacus m.) – duży, trójkątny » lokalizacja: po boku dolnej części m. lędźwiowego większego » u dołu łączy się z m. lędźwiowym większym, tworząc m. biodrowo-lędźwiowy (iliopsoas m.) – funkcje: główny zginacz uda, stabilizuje staw biodrowy, pomaga utrzymać postawę wyprostowaną, zgina staw biodrowy » unerwienie: nn. L2–L4 → n. udowy c) m. czworoboczny lędźwi (quadratus lumborum m.) » lokalizacja: w sąsiedztwie wyrostków żebrowych kręgów L » bieg: krzyżuje więzadło łukowate boczne w pobliżu żebra XII; rozszerza się ku dołowi » na przedniej powierzchni: gałęzie splotu lędźwiowego i n. podżebrowy » unerwienie: nn. T12–L4 → gałęzie przednie ż. główna dolna (inf. vena cava – IVC) ¬ dłuższa od aorty brzusznej o 7 cm ¬ zbiera krew ze wszystkich żył tylnej ściany brzucha poza ż. gonadową lewą [M: ż. jądrową lewą; K: ż. jajnikową lewą], która uchodzi do ż. nerkowej lewej ¬ początek: połączenie żż. biodrowych wspólnych » na wysokości L5 [kręg niżej niż rozwidlenie aorty] » 2,5 cm na prawo od płaszczyzny pośrodkowej; za początkowym odcinkiem prawej t. biodrowej wewnętrznej ¬ bieg: ku górze po prawej stronie kręgów L3–L5 → po prawej stronie m. lędźwiowego większego i aorty brzusznej → otwór ż. głównej w przeponie [T8] → klatka piersiowa ¬ krew z: kończyn dolnych oraz narządów niezaopatrywanych przez układ wrotny; dopływy: a) żyły odpowiadające parzystym gałęziom trzewnym: ż. nadnerczowa prawa, ż. nerkowa prawa i lewa, ż. gonadowa prawa b) parzyste dopływy ścienne: żż. przeponowe dolne, żż. lędźwiowe trzecie [L3], żż. lędźwiowe czwarte [L4], żż. biodrowe wspólne ¬ krążenie oboczne: ż. lędźwiowa wstępująca i ż. nieparzysta łączą pośrednio lub bezpośrednio ż. główną dolną z ż. główną górną żyły z zakresu brzucha niewpływające bezpośrednio do ż. głównej dolnej ¬ ż. nadnerczowa lewa i ż. gonadowa lewa → ż. nerkowa lewa → ż. główna dolna ¬ żyły odpowiadające nieparzystym gałęziom trzewnym aorty → ż. wrotna wątroby → żż. wątrobowe → ż. główna dolna

aorta brzuszna (abdominal aorta) ¬ początek: rozwór aortowy w przeponie [wysokość T12]; 2,5 cm powyżej płaszczyzny przezodźwiernikowej ¬ ma 13 cm długości ¬ bieg: ku dołowi do przodu od trzonów T12–L4 ¬ struktury sąsiadujące » z przodu [od góry do dołu]: splot trzewny, zwoje trzewne, trzon trzustki, ż. śledzionowa, lewa ż. nerkowa, część pozioma dwunastnicy, pętle jelita cienkiego » z tyłu: żż. lędźwiowe lewe » po prawej: ż. nieparzysta, zbiornik mleczu, przewód piersiowy, prawa odnoga przepony, prawy zwój trzewny » po lewej: lewa odnoga przepony, lewy zwój trzewny ¬ gałęzie – odchodzą w trzech [lub czterech] płaszczyznach naczyniowych 1) pośrodkowa przednia – odgałęzienia nieparzyste trzewne do przewodu pokarmowego: · [T12] → pień trzewny · [L1] → t. krezkowa górna · [L3] → t. krezkowa dolna 2) boczna – odgałęzienia parzyste trzewne do narządów moczowo-płciowych i gruczołów dokrewnych: · [L1] → t. nadnerczowa środkowa i t. nerkowa · [L2] → tt. gonadowe: t. jądrowa [M] lub t. jajnikowa [K] 3) tylno-boczna – odgałęzienia parzyste ścienne do przepony i ścian tułowia: · [T12] → t. przeponowa dolna · [L2] → t. podżebrowa – bieg: poniżej XII żebra · [L1–L4] → tt. lędźwiowe 4) wyróżniana przez niektórych: tylna – odchodzi od niej nieparzysta t. krzyżowa pośrodkowa (median sacral a.) · początek: tuż powyżej końcowego rozgałęzienia; stanowi pośrodkowe przedłużenie aorty · oddaje gałęzie: ⋅ tt. lędźwiowe małe (small lumbar aa.) ⋅ gałęzie krzyżowe boczne (lat. sacral branches) ¬ koniec: dzieli się na tt. biodrowe wspólne (common iliac aa.) – bieg: odejście na wysokości L4 [płaszczyzna nadgrzebieniowa; 2–3 cm niżej i na lewo od pępka] → w dół po przyśrodkowym brzegu m. lędźwiowego większego → płaszczyzna wchodu miednicy → podział na: » t. biodrową wewnętrzną – bieg: wchodzi do miednicy » t. biodrową zewnętrzną – bieg: towarzyszy m. biodrowo-lędźwiowemu → przed opuszczeniem brzucha oddaje t. nadbrzuszną dolną i t. okalającą biodro głęboką (deep circumflex iliac a.) – unaczyniają: przednio-boczną ścianę brzucha

unaczynienie tętnicze narządów brzucha pień trzewny (celiac trunk) ¬ początek: pośrodkowo od aorty brzusznej [brzeg dolny T12] ¬ bieg: przednio-dolnie → oddaje t. żołądkową lewą → dzieli się na dwie gałęzie końcowe ¬ gałęzie: 1) najmniejsza: t. żołądkowa lewa (left gastric a.) · bieg: ku górze zewnątrzotrzewnowo → rozwór przełykowy → oddaje gałęzie do przełyku → w dół wzdłuż krzywizny mniejszej → zespala się z t. żołądkową prawą · unaczynia: brzuszną część przełyku i krzywiznę mniejszą żołądka 2) największa: t. śledzionowa (splenic a.) · bieg: zewnątrzotrzewnowo za torbą sieciową, przed lewą nerką → wzdłuż górnej granicy trzustki → między blaszkami więzadła śledzionowo-nerkowego → wnęka śledziony · gałęzie: ⋅ tt. trzustki (pancreatic aa.) [10] – unaczyniają: trzon i ogon trzustki ⋅ za żołądkiem: t. żołądkowa tylna (post. gastric a.) ⋅ bieg: zewnątrzotrzewnowo wzdłuż tylnej ściany torby sieciowej → do więzadła żołądkowo-przeponowego ⋅ unaczynia: ścianę tylną i dno żołądka ⋅ we wnęce śledziony: t. żołądkowo-sieciowa lewa (left gastro-omental/gastro-epiploic a.) ⋅ bieg: między blaszkami więzadła żołądkowo-śledzionowego → żołądek → wzdłuż krzywizny większej w sieci większej → zespala się z t. żołądkowo-sieciową prawą ⋅ unaczynia: lewą część krzywizny większej żołądka ⋅ też we wnęce śledziony: tt. żołądkowe krótkie (short gastric aa.) [4–5] ⋅ bieg: między blaszkami więzadła żołądkowo-śledzionowego → dno żołądka ⋅ unaczyniają: dno żołądka i górną oraz tylną część trzonu żołądka ⋅ końcowe: gałęzie do śledziony – nie tworzą zespoleń; tworzą 2–3 segmenty w śledzionie 3) t. wątrobowa wspólna (common hepatic a.) – po oddaniu t. żołądkowo-dwunastniczej zmienia nazwę na t. wątrobową właściwą (proper hepatic a.) [20–25% krwi do wątroby; reszta przez ż. wrotną wątroby] · bieg: zaotrzewnowo → więzadło wątrobowo-dwunastnicze → między jego blaszkami → wrota wątroby → dzieli się na gałąź prawą i lewą ⋅ prawa gałąź bezpośrednio unaczynia: środkową część przewodu żółciowego ⋅ od prawej gałęzi: t. pęcherzykowa (cystic a.) ⋅ bieg: w więzadle wątrobowo-dwunastniczym [trójkącie pęcherzykowo-wątrobowym Calota – między przewodem wątrobowym wspólnym, pęcherzykowym i powierzchnią trzewną wątroby] ⋅ unaczynia: pęcherzyk żółciowy, przewód pęcherzykowy i bliższą część [naddwunastniczą] przewodu żółciowego ⋅ t. żołądkowo-dwunastnicza (gastroduodenal a.) ⋅ bieg: zaotrzewnowo w dół → za połączeniem żołądka i dwunastnicy ⋅ bezpośrednio unaczynia: część dalszą [zadwunastniczą] przewodu żółciowego [razem z gałęzią tylną t. trzustkowo-dwunastniczej górnej] ⋅ gałęzie: ⋅ t. żołądkowo-sieciowa prawa (right gastro-omental/gastroepiploic a.) ⋅ bieg: między blaszkami sieci większej wzdłuż krzywizny większej → zespala się z t. żołądkowo-sieciową lewą ⋅ unaczynia: prawą część krzywizny większej żołądka ⋅ t. trzustkowo-dwunastnicza górna (sup. pancreaticoduodenal a.) ⋅ bieg: dzieli się na gałęzie przednią i tylną → w dół po obu stronach głowy trzustki → zespalają się z gałęziami t. trzustkowo-dwunastniczej dolnej [między ujściem przewodu żółciowego wspólnego i zgięciem dolnym dwunastnicy] ⋅ unaczynia: bliższą część dwunastnicy [powyżej ujścia przewodu żółciowego wspólnego] i górną część głowy trzustki ⋅ t. żołądkowa prawa (right gastric a.) ⋅ początek: od t. wątrobowej właściwej ⋅ bieg: wzdłuż krzywizny mniejszej żołądka → zespala się z t. żołądkową lewą ⋅ unaczynia: prawą część krzywizny mniejszej żołądka ⋅ w obrębie wrót wątroby: I-rzędowe gałęzie [do prawej i lewej części] → II-rzędowe gałęzie [do działów przyśrodkowych i bocznych] → 3 z 4 dzielą się na III-rzędowe gałęzie [do 7 z 8 segmentów wątroby]

t. krezkowa górna (sup. mesenteric a.) ¬ początek: pośrodkowo od aorty brzusznej [L1; 1 cm pod odejściem pnia trzewnego] ¬ bieg: w korzeniu krezki → zastawka krętniczo-kątnicza ¬ gałęzie: » t. trzustkowo-dwunastnicza dolna (inf. pancreaticoduodenal a.) · bieg: dzieli się na gałęzie przednią i tylną → w górę po obu stronach głowy trzustki → zespalają się z gałęziami t. trzustkowo-dwunastniczej górnej [między ujściem przewodu żółciowego wspólnego i zgięciem dolnym dwunastnicy] · unaczynia: dalszą część dwunastnicy [poniżej ujścia przewodu żółciowego wspólnego] i głowę trzustki » tt. jelitowe = tt. jelita czczego + tt. jelita krętego (intestinal = jejunal + ileal aa.) [15–18] · bieg: między blaszkami krezki jelita cienkiego · gałęzie ulegają zespoleniom → arkady tętnicze (arterial arcades) → tt. proste (vasa recta) · unaczyniają: jelito czcze i jelito kręte » t. okrężnicza środkowa (middle colic a.) · bieg: zaotrzewnowo w górę → między blaszkami krezki okrężnicy poprzecznej · unaczynia: okrężnicę poprzeczną [do prawych ⅔] » t. okrężnicza prawa (right colic a.) · bieg: zaotrzewnowo · unaczynia: okrężnicę wstępującą » gałąź końcowa: t. krętniczo-okrężnicza (ileocolic a.) · bieg: wzdłuż korzenia krezki jelita cienkiego → dzieli się na gałęzie do jelita krętego, kątnicy i okrężnicy · unaczynia: jelito kręte, kątnicę i okrężnicę wstępującą · gałąź: t. wyrostka robaczkowego (appendicular a.) – biegnie między blaszkami jego krezki i go unaczynia » t. brzeżna/przyokrężnicza (marginal/juxtacolic a.) – zespolenie t. krętniczo-okrężniczej, t. okrężniczej prawej i prawej gałęzi t. okrężniczej środkowej; powstała arkada łączy się z t. okrężniczą lewą i gałęzią wstępującą najwyższej t. esiczej; bieg: równolegle do okrężnicy przy jej brzegu krezkowym t. krezkowa dolna (inf. mesenteric a.) ¬ początek: pośrodkowo od aorty brzusznej [L3] ¬ bieg: zaotrzewnowo w dół po lewej stronie aorty ¬ gałęzie: » t. okrężnicza lewa (left colic a.) · bieg: zaotrzewnowo w lewo · unaczynia: zgięcie lewe okrężnicy [od lewej ⅓] i okrężnicę zstępującą » tt. esicze (sigmoid aa.) [3–4] · bieg: zaotrzewnowo ukośnie w lewo i w dół → dzielą się na gałęzie wstępujące i zstępujące · unaczynia: okrężnicę zstępującą i okrężnicę esowatą » gałąź końcowa: t. odbytnicza górna (sup. rectal a.) · bieg: zaotrzewnowo w dół · unaczynia: bliższą część odbytnicy t. biodrowa wspólna → t. biodrowa wewnętrzna (internal iliac a.) ¬ początek: podział t. biodrowej wspólnej przed stawem krzyżowo-biodrowym [dolny brzeg L5] ¬ gałęzie do narządów przewodu pokarmowego: » t. odbytnicza środkowa (middle rectal a.) – bieg: zaotrzewnowo; unaczynia: środkową część odbytnicy » t. sromowa wewnętrzna (internal pudendal a.) → t. odbytnicza dolna (inf. rectal a.) · bieg: dół kulszowo-odbytowy → odbytnica · unaczynia: dalszą część odbytnicy i kanał odbytowy

t. przeponowa dolna (inf. phrenic a.) ¬ t. przeponowa dolna lewa – unaczynia: przełyk ¬ gałęzie: tt. nadnerczowe górne (sup. suprarenal aa.) [6–8] – tworzą zespolenia z tt. nadnerczowymi środkowymi i dolnymi [torebka obejmująca powierzchnię gruczołu przebijana jest przez 50–60 gałęzi] t. nadnerczowa środkowa (middle suprarenal a.) ¬ zwykle pojedyncza ¬ początek: aorta brzuszna w pobliżu odejścia t. krezkowej górnej

unaczynienie chłonne brzucha spływ chłonki z narządów przewodu pokarmowego węzły chłonne przełyk ściana przednia i tylna żołądka górne ⅔ żołądka dno i górna część trzonu żołądka prawe ⅔ dolnej ⅓ żołądka

żołądkowe lewe żołądkowo-sieciowe żołądkowe

trzustkowe górne

odźwiernikowe

przód dwunastnicy lewa ⅓ krzywizny większej żołądka

trzewne trzustkowo-dwunastnicze

tył dwunastnicy

krezkowe górne

śledziona

trzustkowo-śledzionowe

pęcherzyk żółciowy przewody żółciowe

pęcherzykowe

wątrobowe otworu sieciowego

wątrobowe trzustka

odźwiernikowe trzustkowe górne

jelito czcze

kolejno: przyjelitowe → krezkowe → górne/środkowe

jelito kręte kątnica i wyrostek robaczkowy okrężnica wstępująca zgięcie lewe okrężnicy

spływ pozostałej chłonki z obszaru brzucha

krętniczo-okrężnicze naokrężnicze i przyokrężnicze

węzły chłonne

okrężnicze prawe

tylna ściana brzucha

okrężnicze pośrednie

nadnercza

okrężnicze środkowe naokrężnicze i przyokrężnicze

okrężnicze pośrednie

odpływ chłonki z przednio-bocznej ściany brzucha a) powierzchowne naczynia chłonne – towarzyszą żyłom podskórnym » powyżej pępka: · węzły chłonne pachowe (axillary lymph nodes) – głównie · węzły chłonne przymostkowe (parasternal lymph nodes) » poniżej pępka: węzły chłonne pachwinowe powierzchowne (superficial inguinal lymph nodes) b) głębokie naczynia chłonne – towarzyszą głębokim żyłom ścian brzucha 1) węzły chłonne biodrowe zewnętrzne (external iliac lymph nodes) 2) węzły chłonne biodrowe wspólne (common iliac lymph nodes) 3) w zależności od strony: · po prawej: węzły chłonne lędźwiowe prawe/żyły głównej (right lumbar/caval lymph nodes) · po lewej: węzły chłonne lędźwiowe lewe/aortalne (left lumbar/aortic lymph nodes)

[bezpośrednio]

krezkowe dolne

przewód piersiowy ¬ początek: przed trzonami L1 i L2 między prawą odnogą przepony i aortą przez połączenie: » pary pni chłonnych lędźwiowych » pary pni chłonnych piersiowych zstępujących (descending thoracic lymphatic trunks) – tworzą zbiornik mleczu (chyle cistern); prowadzą chłonkę z: sześciu dolnych przestrzeni międzyżebrowych » wspólnie chłonka z: poziomu poniżej przepony [głęboki spływ] i do poziomu pępka [powierzchowny spływ] ¬ bieg: rozwór aortowy → śródpiersie tylne → kąt żylny lewy

nerki górna część moczowodu

lędźwiowe prawe/ż. głównej i lewe/aortalne

środkowa część moczowodu

[bezpośrednio]

dolna część moczowodu

biodrowe zewnętrzne i wewnętrzne

biodrowe wspólne

przewód piersiowy

okrężnica zstępująca

krezkowe górne

spływ chłonki z wątroby – oddaje 25–50% chłonki do przewodu piersiowego ¬ miejsce powstawania chłonki: przestrzenie okołozatokowe Dissego ¬ dwa szlaki odpływu: a) powierzchowny – naczynia znajdują się w podotrzewnowej torebce włóknistej wątroby/torebce Glissona · z przedniego obszaru wątroby – w kierunku wrót wątroby: węzły chłonne wątrobowe → węzły chłonne trzewne → zbiornik mleczu [dolny koniec przewodu piersiowego] · z tylnego obszaru wątroby – w kierunku pola nagiego: naczynia głębokie lub węzły chłonne przeponowe → pnie oskrzelowo-śródpiersiowe → przewód limfatyczny prawy b) głęboki – naczynia towarzyszą rozgałęzieniom triady wrotnej i żż. wątrobowych; uchodzą do naczyń w triadach wrotnych międzypłacikowych; chłonka kończy w węzłach chłonnych śródpiersiowych tylnych → pnie oskrzelowo-śródpiersiowe → przewód piersiowy ¬ odstępstwa od opisanego schematu: » chłonka z tylnej powierzchni lewego płata wątroby: rozwór przełykowy → węzły chłonne żołądkowe lewe » chłonka ze środkowej części przedniego obszaru powierzchni przeponowej: wzdłuż więzadła sierpowatego → węzły chłonne przymostkowe » chłonka z okolic więzadła obłego wątroby: okolice pępka → naczynia chłonne przedniej ściany brzucha

pnie chłonne lędźwiowe

okrężnica poprzeczna

krętniczo-okrężnicze

pnie chłonne jelitowe → zbiornik mleczu → przewód piersiowy

tt. nerkowe (renal aa.) ¬ początek: parzyste trzewne odgałęzienie aorty [L1–L2] ¬ t. nerkowa prawa – dłuższa; bieg: za ż. główną dolną ¬ często też: tt. nerkowe dodatkowe – wchodzą do nerki przez jej wnękę ¬ gałęzie: » przednia/przedmiedniczkowa – w pobliżu wnęki nerki dzieli się na gałęzie, które nie tworzą zespoleń i unaczyniają niezależne segmenty nerkowe o tej samej nazwie: · t. segmentowa górna/szczytowa (sup./apical segmental a.) · t. segmentowa przednio-górna (anterosup. segmental a.) · t. segmentowa przednio-dolna (anteroinf. segmental a.) · t. segmentowa dolna (inf. segmental a.) » tylna/zamiedniczkowa – przedłuża się w t. segmentową tylną (post. segmental a.) » tt. dochodzące poza wnęką (extrahilar renal aa.) – czasem odchodzą od aorty brzusznej; unaczyniają: zewnętrzną powierzchnię nerki [okolice biegunów] » gałęzie do części brzusznej moczowodu · rzadziej od: tt. jądrowych lub tt. jajnikowych, aorty brzusznej lub tt. biodrowych wspólnych · bieg: bocznie do przyśrodkowej powierzchni moczowodów → podział na gałęzie wstępujące i zstępujące → zespolenia na ścianie moczowodów » t. nadnerczowa dolna (inf. suprarenal a.) – zwykle pojedyncza

unaczynienie żylne narządów brzucha spływ krwi do układu ż. wrotnej wątroby przełyk

żż. podśluzówkowe przełyku

ż. żołądkowa lewa

[bezpośrednio]

żołądek

ż. przedodźwiernikowa

głowa trzustki i dwunastnica

ż. trzustkowo-dwunastnicza górna i dolna

jelito czcze i kręte

[bezpośrednio]

ż. żołądkowa prawa

kątnica wyrostek robaczkowy

ż. krętniczo-kątnicza

ż. krezkowa górna ż. wrotna wątroby

okrężnica wstępująca ż. okrężnicza prawa okrężnica poprzeczna

[bezpośrednio]

ż. żołądkowo-sieciowa prawa żołądek

ż. żołądkowo-sieciowa lewa

wątroba

żż. żołądkowe krótkie okrężnica zstępująca

ż. krezkowa dolna

okrężnica esowata

[u 40% uchodzi do ż. krezkowej górnej]

trzon i szyjka trzustki

żż. trzustkowe

śledziona

żż. wnęki śledziony

końcowy odcinek przewodu żółciowego wspólnego

ż. trzustkowo-dwunastnicza górna tylna

dwunastnica dno i trzon pęcherzyka żółciowego szyjka pęcherzyka przewód pęcherzykowy początkowy odcinek przewodu żółciowego wspólnego i przewodów wątrobowych

ż. śledzionowa

[bezpośrednio lub przez dopływy ż. wrotnej]

[czasem pośrednio przez ż. krezkową górną i ż. śledzionową] [do sinusoid wątroby na jej trzewnej powierzchni]

żż. pęcherzykowe

[do ż. wrotnej wątroby lub wątroby – powyżej miejsca ujścia żył z następnego wiersza]

[bezpośrednio]

ż. wrotna wątroby (hepatic portal v.) ¬ początek: połączenie naczyń za szyjką trzustki, do przodu od ż. głównej dolnej [L1/płaszczyzna przezodźwiernikowa] » ż. krezkowej górnej » ż. śledzionowej » u ⅓ dodatkowo: ż. krezkowej dolnej ¬ krótka [7–8 cm]; szeroka; brak zastawek ¬ tworzy sieć dziwną – rozpoczyna się naczyniami włosowatymi w obrębie przewodu pokarmowego i kończy się naczyniami włosowatymi w obrębie wątroby ¬ doprowadza 75–80% krwi do wątroby; zawiera 40% więcej O2 niż krew powracająca do serca z obiegu ogólnoustrojowego ¬ dopływy: » żż. przypępkowe – biegną w brzegu dolnym więzadła sierpowatego wątroby » żż. pęcherzykowe » żż. żołądkowe lewa i prawa » u płodu: ż. pępkowa ¬ bieg: do góry, przed ż. główną dolną, jako część triady wrotnej w więzadle wątrobowo-dwunastniczym [najbardziej z tyłu] → w okolicy wrót wątroby podział na gałąź prawą i lewą » do lewej części wątroby: krew z ż. śledzionowej – produkty rozpadu erytrocytów » do prawej części wątroby: krew z ż. krezkowej górnej – bogata w składniki odżywcze wchłaniane z jelit żż. wątrobowe (hepatic vv.) prawa, pośrednia/środkowa i lewa ¬ rozpoczynają spływ krwi systemowy ¬ źródło krwi: żż. środkowe miąższu wątroby → żż. zbiorcze (collecting vv.) → żż. wątrobowe ¬ bieg: między działami wątroby ¬ uchodzą do: ż. głównej dolnej [tuż poniżej przepony] spływ krwi do układu żylnego systemowego ¬ z przełyku: żż. podśluzówkowe przełyku → żż. przełykowe (esophageal vv.) → ż. nieparzysta ¬ z nerek: żż. nerkowe (renal vv.) – leżą przed tt. nerkowymi » początek: kilka żż. nerkowych z jednej nerki » ż. nerkowa lewa – dłuższa; biegnie poprzecznie przez ostry kąt naczyniowy utworzony przez leżącą z przodu t. krezkową górną i znajdującą się z tyłu aortę brzuszną; dopływy: · ż. nadnerczowa lewa · ż. gonadowa lewa · żż. łączące z ż. lędźwiową wstępującą » obie uchodzą do: ż. głównej dolnej ¬ z części brzusznej moczowodów: żż. nerkowe i żż. gonadowe ¬ z nadnerczy: żż. nadnerczowe (suprarenal vv.) – duże a) ż. nadnerczowa prawa – krótka; uchodzi do: ż. głównej dolnej b) ż. nadnerczowa lewa – dłuższa; uchodzi do: ż. nerkowej lewej [często łączy się z ż. przeponową dolną]

zespolenia układu wrotnego i systemowego (portal-systemic anastomoses) ¬ krążenie oboczne możliwe dzięki temu, że ż. wrotna wątroby i jej dopływy nie mają zastawek i krew może płynąć w przeciwną stronę 1) zespolenie przełykowe – odpływ krwi z przełyku: » części piersiowej: żż. przełykowe → ż. nieparzysta i ż. nieparzysta krótka → ż. główna górna » części brzusznej: żż. podśluzówkowe przełyku → · ż. żołądkowa lewa i prawa → ż. wrotna → ż. główna dolna · ż. przeponowa dolna [ścienny dopływ] → ż. główna dolna 2) zespolenie odbytnicze – odpływ krwi z wewnętrznego i zewnętrznego splotu żylnego odbytnicy trzema drogami: » ż. odbytnicza górna → ż. krezkowa dolna → ż. wrotna → ż. główna dolna » ż. odbytnicza środkowa → ż. biodrowa wewnętrzna → ż. biodrowa wspólna → ż. główna dolna » ż. odbytnicza dolna → ż. sromowa wewnętrzna → ż. biodrowa wewnętrzna → ż. biodrowa wspólna → ż. główna dolna 3) zespolenie pępkowe – na wysokości pępka a) powierzchownie/napowięziowo: ż. nabrzuszna powierzchowna → · ku dołowi: ż. udowa [pod więzadłem pachwinowym] → ż. biodrowa zewnętrzna → ż. biodrowa wspólna → ż. główna dolna · ku górze: ż. piersiowo-nabrzuszna → ż. piersiowa boczna → ż. pachowa [w szczycie jamy pachowej] → ż. podobojczykowa → ż. szyjna wewnętrzna → ż. ramienno-głowowa → ż. główna górna b) podpowięziowo: połączenie ż. nabrzusznej dolnej i ż. nabrzusznej górnej; przedłużenia w przeciwną stronę: · ż. nabrzuszna dolna → ż. biodrowa zewnętrzna → ż. biodrowa wspólna → ż. główna dolna · ż. nabrzuszna górna → ż. mięśniowo-przeponowa → ż. piersiowa wewnętrzna → ż. ramienno-głowowa → ż. główna górna c) dodatkowo: żż. okołopępkowe → żż. przypępkowe → ż. wrotna → ż. główna dolna 4) zespolenie zaotrzewnowe/ścienne [zespół Retziusa] » dopływy ż. głównej dolnej: · z prawej – spływ krwi z okrężnicy wstępującej ⋅ żż. lędźwiowe prawe [4] → ż. nadnerczowa prawa, ż. nerkowa prawa, ż. gonadowa prawa, żż. wątrobowe → ż. główna dolna ⋅ ż. krezkowa górna → ż. wrotna → ż. główna dolna · z lewej – spływ krwi z okrężnicy zstępującej ⋅ żż. lędźwiowe lewe [4] → ż. nerkowa lewa [otrzymuje krew od ż. nadnerczowej lewej i ż. gonadowej lewej] ⋅ ż. krezkowa dolna → ż. wrotna → ż. główna dolna » dopływy ż. głównej górnej: · żż. lędźwiowe prawe [4] → ż. lędźwiowa wstępująca prawa → ż. nieparzysta → ż. główna górna · żż. lędźwiowe lewe [4] → ż. lędźwiowa wstępująca lewa → ż. nieparzysta krótka → ż. nieparzysta → ż. główna górna

układ nerwowy brzucha splot lędźwiowy (lumbar plexus) ¬ korzenie: » n. T12 → gałąź przednia → n. podżebrowy – bieg: przez przeponę za więzadłami łukowatymi bocznymi → po przedniej powierzchni m. czworobocznego lędźwi → przebija m. poprzeczny brzucha i m. skośny wewnętrzny brzucha » nn. L1–L5 [do splotu lędźwiowego dochodzą tylko gałęzie przednie od nn. L1–L4] · gałęzie tylne/grzbietowe – bieg: do tyłu; unerwiają: głębokie mięśnie grzbietu i pokrywającą je skórę · gałęzie przednie/brzuszne – bieg: bocznie i w dół; unerwiają: skórę i najniższe mięśnie tułowia oraz kończyn ¬ lokalizacja: przed wyrostkami żebrowymi kręgów L w obrębie przyczepu początkowego m. lędźwiowego większego ¬ gałęzie: » nn. L2–L4 → n. udowy (femoral n.) · bieg: opuszcza boczny brzeg m. lędźwiowego większego → za więzadłem pachwinowym [łukiem biodrowo-łonowym] → przednia powierzchnia uda · unerwia: m. biodrowy, mm. zginacze uda i mm. prostowniki kolana » nn. L2–L4 → n. zasłonowy (obturator n.) · bieg: opuszcza przyśrodkowy brzeg m. lędźwiowego większego → miednica mniejsza → poniżej gałęzi górnej kości łonowej [otwór zasłonowy] → powierzchnia przyśrodkowa uda · unerwia: mm. przywodziciele uda » nn. L4–L5 → pień lędźwiowo-krzyżowy (lumbosacral trunk) · bieg: nad skrzydłem kości krzyżowej → wchodzi do miednicy · razem z gałęziami przednimi nn. S1–S4 tworzy splot krzyżowy » n. L1 → n. biodrowo-podbrzuszny (iliohypogastric n.) i n. biodrowo-pachwinowy (ilio-inguinal n.) · bieg: za więzadłem łukowatym przyśrodkowym → do dołu i do boku po przedniej powierzchni m. czworobocznego lędźwi → powyżej i równolegle do grzebienia biodrowego → przebijają m. poprzeczny brzucha w pobliżu kolca biodrowego przedniego górnego → przebijają m. skośny wewnętrzny brzucha i m. skośny zewnętrzny brzucha · czasem: podział przedniej gałęzi n. L1 występuje na odcinku za kolcem biodrowym przednim górnym, dlatego przez tylną ścianę brzucha może przechodzić tylko jeden nerw · unerwiają: mięśnie brzucha i skórę okolicy pachwinowej i łonowej » nn. L1–L2 → n. płciowo-udowy (genitofemoral n.) – bieg: przebija m. lędźwiowy większy → w dół po jego przedniej powierzchni → dzieli się do boku od tt. biodrowych wspólnych i tt. biodrowych zewnętrznych na gałąź udową i gałąź płciową » nn. L2–L3 → n. skórny boczny uda (lat. cutaneous n. of thigh/lat. femoral cutaneous n.) · bieg: po m. biodrowym w dół i do boku → pod przyczepem więzadła pachwinowego → udo · unerwia: skórę na przednio-bocznej powierzchni uda » nn. L3–L4 → n. zasłonowy dodatkowy (accessory obturator n.) – u 10% osób; bieg: równolegle do przyśrodkowego brzegu m. lędźwiowego → przed n. zasłonowym krzyżuje od góry gałąź górną kości łonowej [blisko ż. udowej]

część brzuszna/odcinek lędźwiowy pni współczulnych ¬ początek: pod więzadłami łukowatymi przyśrodkowymi przepony ¬ budowa: 4 współczulne zwoje lędźwiowe przykręgowe i łączące je gałęzie międzyzwojowe ¬ bieg: po przednio-bocznej powierzchni trzonów kręgów lędźwiowych w zagłębieniu utworzonym przez przylegające mm. lędźwiowe większe [od przodu przykryte powięzią poprzeczną i otrzewną ścienną] ¬ koniec: na wysokości wzgórka kości krzyżowej; dalej w głąb miednicy jako odcinek krzyżowy pni współczulnych ¬ bieg włókien: 1) przedzwojowych: nn. L1–L2–3 → gałęzie łączące białe (white communicating branches) 2) przełączenie w jednym z 4 zwojów 3) zazwojowych: gałęzie łączące szare (gray communicating branches) → gałęzie przednie nn. rdzeniowych → nn. piersiowo-brzuszne, nn. podżebrowe, splot lędźwiowy unerwienie współczulne – schemat przebiegu włókien: 1) włókna przedzwojowe: jądra pośrednio-boczne w rogach bocznych rdzenia kręgowego segmentów T5–L2/3 → korzenie przednie → pnie nn. rdzeniowych → gałęzie przednie → gałęzie łączące białe → pnie współczulne → zwoje przykręgowe pni współczulnych [bez przełączania] → nn. trzewne brzuszno-miedniczne (abdominopelvic splanchnic nn.) a) odcinek piersiowy pnia współczulnego → dolne nn. trzewne piersiowe – główne źródło przedzwojowych włókien współczulnych · w zależności od poziomu odejścia: ⋅ T5–T9/10 → n. trzewny większy (great splanchnic n.) ⋅ T10–T11 → n. trzewny mniejszy (lesser splanchnic n.) ⋅ T12 → n. trzewny najniższy (least splanchnic n.) · bieg: przebijają odnogę przepony → dochodzą do: ⋅ splotu trzewnego ⋅ splotu krezkowego górnego ⋅ splotu aortowo-nerkowego b) odcinek lędźwiowy pnia współczulnego → nn. trzewne lędźwiowe (lumbar splanchnic nn.) [3–4] – początek: po przyśrodkowej stronie pni współczulnych; bieg: w kierunku przyśrodkowym → dochodzą do: · splotu krezkowego dolnego · splotu międzykrezkowego · splotu podbrzusznego górnego · splotu nerkowego 2) przełączenie włókien [z wyjątkiem unerwienia rdzenia nadnerczy] – zwoje współczulne przedkręgowe w obrębie splotów autonomicznych 3) włókna zazwojowe – do narządów brzucha

unerwienie przywspółczulne 1) włókna przedzwojowe a) pnie błędne (vagal trunks) przedni i tylny · źródło włókien: splot przełykowy → rozwór przełykowy → bezpośrednie kontynuacje [ale zawierają włókna obu nn. X] ⋅ lewy n. X → przedni pień błędny – oddaje: ⋅ gałęzie wątrobowe i dwunastnicze [biegną w więzadle wątrobowo-dwunastniczym] ⋅ gałęzie żołądkowe przednie ⋅ prawy n. X → tylny pień błędny – większy; oddaje: ⋅ gałąź do przedniej i tylnej ściany żołądka ⋅ gałąź trzewną do splotu trzewnego ⋅ gałęzie żołądkowe tylne · włókna dochodzą do: splotu aortowego brzusznego i splotów okołotętniczych b) nn. trzewne miedniczne (pelvic splanchnic nn.) · źródło włókien: nn. S2–S4 → gałęzie przednie → odejście włókien przywspółczulnych · włókna dochodzą do: splotu podbrzusznego dolnego [miednicznego] 2) przełączenie włókien – zwoje przywspółczulne wewnętrzne [jelitowe] – utworzone przez pojedyncze i rozproszone neurony w okolicy narządów jamy brzusznej lub ich ścianie 3) włókna zazwojowe a) od nn. X – do dolnej części przełyku, żołądka, jelita cienkiego, kątnicy, okrężnicy wstępującej i prawych ⅔ okrężnicy poprzecznej b) od nn. trzewnych miednicznych – do lewej ⅓ okrężnicy poprzecznej, okrężnicy zstępującej i esowatej, odbytnicy i narządów miednicy unerwienie trzewne czuciowe a) włókna trzewne dośrodkowe niosące informacje bólowe – towarzyszą włóknom współczulnym » impulsy bólowe biegną wstecznie: nn. trzewne → gałęzie łączące białe → gałęzie przednie nn. rdzeniowych → pień n. rdzeniowego → korzeń tylny → zwój rdzeniowy → rdzeń kręgowy » w zależności od wysokości narządu: · żołądek – segmenty T6–T9 · jelito cienkie i okrężnica poprzeczna – segmenty T8–T12 · okrężnica zstępująca – segmenty T12–L2 » wyjątek: od środkowego punktu okrężnicy esowatej impulsy biegną drogą włókien przywspółczulnych: zwój rdzeniowy → segmenty S2–S4 rdzenia kręgowego b) włókna trzewne dośrodkowe prowadzące informacje dotyczące odruchów czuciowych – towarzyszą włóknom przywspółczulnym

sploty autonomiczne brzuszne (abdominal autonomic plexuses) ¬ są mieszane – zawierają włókna współczulne, przywspółczulne i czuciowe trzewne ¬ pochodzą od splotu aortowego brzusznego (abdominal aortic plexus) i otaczają aortę brzuszną oraz jej główne gałęzie ¬ tworzą zwoje » współczulne zwoje przedkręgowe: · zwój trzewny (celiac ganglion) · zwój aortowo-nerkowy (aorticorenal ganglion) · zwój krezkowy górny (sup. mesenteric ganglion) · zwój krezkowy dolny (inf. mesenteric ganglion) · mniejsze zwoje bez nazwy są zlokalizowane w obrębie splotu międzykrezkowego i splotu podbrzusznego górnego » przywspółczulne zwoje wewnętrzne [jelitowe] · lokalizacja: w ścianach narządów · przykład: splot mięśniowy jelitowy/Auerbacha (myenteric plexus) – w błonie mięśniowej żołądka i jelit a) splot trzewny (celiac plexus) [potocznie: splot słoneczny] » wokół początkowego odcinka pnia trzewnego » zawiera: zwoje trzewne prawy i lewy – nieregularne; 2 cm długości; łączą się powyżej i poniżej pnia trzewnego » korzeń przywspółczulny: pień błędny tylny » korzenie współczulne: n. trzewny większy i n. trzewny mniejszy b) splot krezkowy górny (sup. mesenteric plexus) » wokół początkowego odcinka t. krezkowej górnej » zawiera: zwój krezkowy górny [może być kilka] » korzeń pośrodkowy: gałąź splotu trzewnego » korzenie boczne [2]: n. trzewny mniejszy i n. trzewny najniższy [czasem dodatkowo: włókna z pierwszego zwoju lędźwiowego pnia współczulnego] c) splot międzykrezkowy (intermesenteric plexus) » między t. krezkową górną i t. krezkową dolną » oddaje włókna do splotów wtórnych: · splotów nerkowych · splotów jądrowych [M] lub splotów jajnikowych [K] · splotów moczowodowych d) splot krezkowy dolny (inf. mesenteric plexus) » wokół t. krezkowej dolnej i jej gałęzi » zawiera: zwój krezkowy dolny [czasem poniżej początkowego odcinka t. krezkowej dolnej] » korzeń przyśrodkowy: gałąź splotu międzykrezkowego » korzenie boczne: włókna ze zwojów lędźwiowych pni współczulnych e) splot podbrzuszny górny (sup. hypogastric plexus) » kontynuacja splotu międzykrezkowego i krezkowego dolnego » leży przed dolną częścią aorty brzusznej i jej końcowym podziałem » nn. podbrzuszne (hypogastric nn.) prawy i lewy – łączą splot podbrzuszny górny ze splotami podbrzusznymi dolnymi » oddaje włókna do splotów wtórnych: · splotu moczowodowego · splotu jądrowego · splotów tt. biodrowych wspólnych f) splot podbrzuszny dolny/miedniczny (inf. hypogastric plexus) – parzysty » utworzony przez schodzące nn. podbrzuszne » leży do boku od odbytnicy, szyjki macicy i pęcherza moczowego » źródła włókien: · splot podbrzuszny górny → nn. podbrzuszne · górne zwoje współczulne krzyżowe → niewielkie gałęzie · nn. S2–S4 → przywspółczulne nn. trzewne miedniczne » oddaje włókna wzdłuż naczyń krwionośnych → sploty trzewne na ścianach narządów miednicy [sploty pęcherzowe i odbytnicze]

unerwienie narządów brzucha przełyk – przez splot przełykowy (esophageal plexus) – utworzony przez: ¬ pnie błędne → gałęzie żołądkowe przednie i tylne ¬ odcinek piersiowy pnia współczulnego → nn. trzewne większe ¬ splot t. żołądkowej lewej i sploty tt. przeponowych dolnych żołądek a) przywspółczulnie » lewy n. X → przedni pień błędny → gałęzie żołądkowe przednie – wzdłuż krzywizny mniejszej » prawy n. X → tylny pień błędny → · gałęzie do przedniej i tylnej ściany żołądka · gałęzie żołądkowe tylne – wzdłuż krzywizny mniejszej b) współczulnie: segmenty T6–T9 → n. trzewny większy → sploty tt. żołądkowych i sploty tt. żołądkowo-sieciowych dwunastnica – bieg włókien: 1) źródło: n. X + n. trzewny większy i n. trzewny mniejszy 2) przechodzą przez: splot trzewny i splot krezkowy górny 3) dochodzą przez: sploty tt. trzustkowo-dwunastniczych jelito czcze i kręte a) współczulnie: segmenty T8–T10 → pnie współczulne → nn. trzewne piersiowe większe, mniejsze i najniższe → splot krezkowy górny → sploty wokół gałęzi → przełączenie w zwojach trzewnych i zwoju krezkowym górnym → zmniejszenie ruchów perystaltycznych, wydzielania i trawienia oraz zwężenie naczyń krwionośnych b) przywspółczulnie: pnie błędne → sploty wokół t. krezkowej górnej i jej gałęzi → przełączenie w zwojach splotu błony mięśniowej [Auerbacha] i splotu podśluzówkowego [Meissnera] → zwiększenie ruchów perystaltycznych, wydzielania i trawienia c) czuciowo trzewnie: niewrażliwe na cięcie i wypalanie, ale wrażliwe na rozciąganie [odczuwane jako kolki] kątnica i wyrostek robaczkowy a) współczulnie: dolne segmenty piersiowe rdzenia kręgowego → zwój krezkowy górny w obrębie splotu krezkowego górnego b) przywspółczulnie: pnie błędne → splot krezkowy górny c) czuciowo trzewnie: drogą nn. współczulnych → segment T10 okrężnica wstępująca i poprzeczna [do prawych ⅔] ¬ współczulnie, przywspółczulnie i czuciowo trzewnie ¬ bieg włókien: splot krezkowy górny → splot t. okrężniczej prawej i splot t. okrężniczej środkowej okrężnica poprzeczna [od lewej ⅓], zstępująca i esowata a) współczulnie: część lędźwiowa pnia współczulnego → nn. trzewne lędźwiowe → splot krezkowy górny i splot krezkowy dolny b) przywspółczulnie: nn. trzewne miedniczne → splot podbrzuszny dolny → nn. podbrzuszne – bieg: niezależnie od naczyń c) czuciowo trzewnie » do końca górnej połowy esicy: · ból: włókna biegną drogą nerwów układu współczulnego → zwoje rdzeniowe odcinka piersiowego i lędźwiowego · odruchy trzewne: drogą włókien przywspółczulnych → zwoje czuciowe n. X » poniżej środkowego odcinka esicy: drogą włókien przywspółczulnych → zwoje czuciowe nn. S2–S4

trzustka ¬ źródło włókien: n. X i nn. trzewne piersiowe ¬ bieg włókien: splot trzewny i splot krezkowy górny → komórki pęcherzykowe i wyspowe trzustki ¬ włókna przywspółczulne/sekretomotoryczne – pobudzają wydzielanie, ale trzustka jest pod większym wpływem sekretyny i cholecystokininy – hormonów produkowanych przez komórki nabłonka śluzówki dwunastnicy i proksymalnego odcinka jelita, które są stymulowane obecnością kwaśnej treści z żołądka śledziona ¬ splot trzewny → splot t. śledzionowej ¬ funkcja naczynioruchowa wątroba ¬ źródło włókien: n. X i nn. trzewne piersiowe ¬ splot trzewny → splot wątrobowy (hepatic plexus) » największa pochodna » biegnie drogą gałęzi t. wątrobowej wspólnej i ż. wrotnej wątroby pęcherzyk żółciowy i przewód pęcherzykowy a) współczulnie i czuciowo trzewnie: splot trzewny b) przywspółczulnie: n. X → skurcze pęcherzyka żółciowego i rozluźnienie zwieraczy bańki wątrobowo-trzustkowej, ale większy wpływ ma cholecystokinina produkowana przez ściany dwunastnicy c) czuciowo somatycznie: prawy n. przeponowy nerki ¬ współczulnie i przywspółczulnie ¬ nn. trzewne piersiowe [głównie najniższy] → splot nerwowy nerkowy (renal nerve plexus) część brzuszna moczowodów a) współczulnie i przywspółczulnie: przez sploty nerkowe, splot międzykrezkowy i splot podbrzuszny górny b) czuciowo trzewnie [ból]: » drogą włókien współczulnych → zwoje rdzeniowe T11–L2 » spowodowany rozciąganiem ścian moczowodów [kamienie] » rzutowany do ipsilateralnego dolnego kwadrantu przedniej ściany brzucha [zwłaszcza pachwiny] nadnercza ¬ źródło włókien: nn. trzewne piersiowe → splot trzewny ¬ bieg włókien współczulnych przedzwojowych: 1) segmenty T10–L2 → gałęzie łączące białe [pokryte mieliną] 2) zwoje przykręgowe [bez przełączania] 3) zwoje przedkręgowe [bez przełączania] 4) komórki chromochłonne w rdzeniu nadnercza – włókna przedzwojowe kończą się bezpośrednio na komórkach wydzielniczych [jedyny taki przypadek]

miednica i obręcz miedniczna miednica (pelvis) ¬ część tułowia poniżej i ku tyłowi od jamy brzusznej otoczona przez obręcz miedniczną/miednicę kostną – część szkieletu kończyny dolnej ¬ kąt pochylenia miednicy: 60–65° [w pozycji anatomicznej wierzchołek kości guzicznej widziany jest tuż nad spojeniem łonowym] ¬ ograniczenia miednicy: » od przodu: dolna część przednio-bocznej ściany jamy brzusznej » od tyłu i boku: okolica pośladkowa kończyny dolnej » od dołu: krocze (perineum) – część tułowia pod przeponą miednicy; zawiera odbyt i narządy płciowe zewnętrzne: prącie i mosznę [M] lub srom [K] ¬ podział: a) miednica większa (greater/false pelvis) · lokalizacja: powyżej wejścia do miednicy · otoczona przez: górną część obręczy miednicznej ⋅ od tyłu i boku: skrzydła kości biodrowych ⋅ od tyłu: przedni/górny brzeg kości krzyżowej · zawiera: narządy dolnej części jamy brzusznej [jelito kręte, okrężnica esowata] b) miednica mniejsza/prawdziwa (lesser/true pelvis) · lokalizacja: między płaszczyzną wejścia i wyjścia miednicy · otoczona przez: powierzchnie miedniczne kości miednicznych, kości krzyżowej i kości guzicznej · zawiera: jamę miednicy (pelvic cavity) i głęboko położone struktury krocza [doły kulszowo-odbytowe – boczne części krocza] ¬ przepona miednicy (pelvic diaphragm) – mięśniowo-powięziowa » wklęsła powierzchnia górna – tworzy dno jamy miednicy » wypukła powierzchnia dolna – tworzy strop krocza obręcz miedniczna (pelvic girdle) ¬ pierścień kostny łączący kręgosłup z kośćmi udowymi ¬ wejście/otwór górny miednicy (pelvic inlet/sup. pelvic aperture) – granica między miednicą większą i mniejszą utworzona przez: » wzgórek kości krzyżowej (sacral promontory) » skrzydła kości krzyżowej (alae of sacrum) – górne powierzchnie bocznych części kości krzyżowej » kresę graniczną (terminal line) – prawą i lewą; skośna linia ciągła utworzona przez: · kresę łukowatą (arcuate line) – na wewnętrznej powierzchni kości biodrowej · grzebień kości łonowej (pubic pecten) – na górnej powierzchni gałęzi górnej kości łonowej · grzebień łonowy (pubic crest) – na górnej powierzchni trzonu kości łonowej » spojenie łonowe [brzeg górny] ¬ łuk łonowy (pubic arch) – gałęzie kulszowo-łonowe (ischiopubic rami) będące połączeniem gałęzi dolnych kości łonowych i gałęzi kości kulszowych obu stron ¬ kąt podłonowy (subpubic angle) – wyznaczony przez dolne brzegi gałęzi kulszowo-łonowych; rozwartość określa odległość między prawym i lewym guzem kulszowym ¬ wyjście/otwór dolny miednicy (pelvic outlet/inf. pelvic aperture) – wyznaczone przez: » od przodu: spojenie łonowe [brzeg dolny] » od boku: guzy kulszowe » od tyłu i boku: dolny brzeg więzadła krzyżowo-guzowego [łączy guz kulszowy z kością guziczną] » od tyłu: wierzchołek kości guzicznej

kości obręczy miednicznej a) kość krzyżowa (sacrum) – zrost 5 kręgów krzyżowych b) kość miedniczna (hip/coxal/pelvic bone) – parzysta; duża, o nieregularnym kształcie; pochodzi z połączenia: » kości biodrowej (ilium) – kształt łopatki wirnika · trzon (body) – na zewnętrznej powierzchni; tworzy górne ⅖ panewki stawu biodrowego (acetabulum) · skrzydło/talerz (ala) ⋅ grzebień biodrowy (iliac crest) – krzywa łącząca kolce biodrowe: przedni górny i tylny górny (ant. sup. & post. sup. iliac spines) ⋅ wyniosłość biodrowo-łonowa (iliopubic eminence) – przyśrodkowo i ku dołowi do kolca biodrowego przedniego dolnego ⋅ dół biodrowy (iliac fossa) – wklęsłość na przednioprzyśrodkowej powierzchni skrzydła ⋅ powierzchnia uchowata (auricular surface) – połączenie maziowe z kością krzyżową; z przodu ⋅ guzowatość biodrowa (iliac tuberosity) – połączenie włókniste z kością krzyżową; z tyłu » kości kulszowej (ischium) · trzon (body) – tworzy dolno-boczne ⅖ panewki stawu biodrowego · gałąź (ramus) – część ograniczenia otworu zasłonionego (obturator foramen) ⋅ wcięcie kulszowe większe (greater sciatic notch) – powyżej kolca kulszowego; częściowo należy do kości biodrowej ⋅ kolec kulszowy (ischial spine) – punktowe uwypuklenie w miejscu przejścia trzonu w gałąź ⋅ wcięcie kulszowe mniejsze (lesser sciatic notch) – między kolcem kulszowym i guzem kulszowym ⋅ guz kulszowy (ischial tuberosity) – wyniosłość z dołu ku tyłowi; właściwe miejsce styku podczas siedzenia » kości łonowej (pubis) – tworzy ramiona kąta podłonowego · trzon (body) ⋅ grzebień łonowy (pubic crest) – zgrubienie na przedniej części ⋅ guzek łonowy (pubic tubercle) – zaokrąglony; bocznie od grzebienia łonowego · gałąź górna (sup. ramus) ⋅ tworzy przyśrodkową ⅕ panewki stawu biodrowego ⋅ grzebień kości łonowej (pubic pecten/pectineal line of pubis) – boczna część z ostrym, skośnym brzegiem · gałąź dolna (inf. ramus) – część ograniczenia otworu zasłonionego porównanie miednicy kostnej męskiej i żeńskiej miednica kostna

mężczyzny [M]

kobiety [K]

ogólna budowa

masywna i ciężka

cienka i lekka

miednica większa

głęboka

płytka

miednica mniejsza

wąska i głęboka

szeroka i cylindryczna

płaszczyzna wejścia

sercowata, wąska

owalna i zaokrąglona, szeroka

płaszczyzna wyjścia

względnie mała

względnie duża

łuk łonowy i kąt podłonowy

wąski [<70°]

szeroki [>80°]

otwór zasłoniony

okrągły

owalny

panewka stawu biodrowego

duża

mała

wcięcie kulszowe większe

wąskie [ok. 70°], odwrócone V

ok. 90°

połączenia w obrębie obręczy miednicznej a) staw krzyżowo-biodrowy (sacro-iliac joint) – parzysty » przenosi duże ciężary → mocno ograniczona ruchomość » podwójne połączenie · z przodu: połączenie maziowe – między powierzchniami uchowatymi kości krzyżowej i biodrowej; pokryte chrząstką stawową · z tyłu: połączenie włókniste – między guzowatościami tych kości » więzadła krzyżowo-biodrowe (sacro-iliac ligament) – parzyste · przednie (ant.) – cienkie; właściwie zgrubiała przednia część torebki stawowej połączenia maziowego · międzykostne (interosseous) – potężne; głęboko między guzowatościami kości biodrowej i krzyżowej; głównie ono odpowiada za przenoszenie ciężaru górnej części ciała na szkielet kończyn · tylne (post.) – przedłużenie poprzedniego więzadła; razem umożliwiają „zawieszenie” kości krzyżowej między dwiema kośćmi biodrowymi » więzadło krzyżowo-guzowe (sacrotuberous ligament) – parzyste · dołącza do więzadła krzyżowo-biodrowego tylnego · łączy: ⋅ tylny brzeg kości biodrowej [kolce biodrowe tylny górny i tylny dolny] ⋅ boczną powierzchnię kości krzyżowej ⋅ podstawę kości guzicznej ⋅ guz kulszowy · przekształca wcięcia kulszowe kości miednicznej w otwór kulszowy (sciatic foramen) » więzadło krzyżowo-kolcowe (sacrospinous ligament) – parzyste · łączy boczną część kości krzyżowej i kość guziczną z kolcem kulszowym · dzieli otwór kulszowy na większy i mniejszy (greater & lesser sciatic foramen) b) spojenie łonowe (pubic symphysis) – nieparzyste, wtórne połączenie chrzęstne; dodatkowo wzmocnione przez krzyżujące się włókna przyczepów mm. prostych i mm. skośnych zewnętrznych brzucha; krążek międzyłonowy (interpubic disc) – szerszy u kobiet; zbudowany z chrząstki włóknistej i więzadeł: » więzadło łonowe górne (sup. pubic ligament) – łączy górne powierzchnie trzonów kości łonowych i krążek międzyłonowy; bocznie rozciąga się do guzków łonowych » więzadło łonowe dolne/łukowate (inf./arcuate pubic ligament) – łączy dolne powierzchnie elementów tworzących spojenie łonowe; wygładza kąt podłonowy w wierzchołku łuku łonowego c) stawy lędźwiowo-krzyżowe (lumbosacral joint) – łączą kręgi L5 i S1 » przedni staw międzykręgowy (ant. intervertebral joint) – krążek międzykręgowy L5/S1 między trzonami tych kręgów » tylne stawy międzykręgowe (zygapophysial joints) – 2; między wyrostkami stawowymi; połączenie uniemożliwia ślizganie ku przodowi dzięki ustawieniu powierzchni stawowych: · L5 – przednio-bocznie · S1 – tylno-przyśrodkowo » więzadło biodrowo-lędźwiowe (iliolumbar ligament) – parzyste; między wyrostkami poprzecznymi L5 i kośćmi biodrowymi d) staw krzyżowo-guziczny (sacrococcygeal joint) – nieparzyste wtórne połączenie chrzęstne » krążek międzykręgowy » więzadła krzyżowo-guziczne przednie i tylne (ant. & post. sacrococcygeal ligaments) – razem z chrząstką włóknistą łączą wierzchołek kości krzyżowej z podstawą kości guzicznej

jama miednicy jama miednicy (pelvic cavity) ¬ dolna część jamy brzuszno-miednicznej ¬ lejkowatego kształtu ¬ odchylona ku tyłowi w stosunku do jamy brzusznej ściany miednicy ¬ ściana przednio-dolna – utworzona przez trzony i gałęzie kości łonowych oraz spojenie łonowe; przenosi ciężar pęcherza moczowego ¬ ściany boczne – utworzone przez kości miedniczne prawą i lewą » otwór zasłoniony (obturator foramen) – przykryty błoną zasłonową (obturator membrane) » m. zasłonowy wewnętrzny (obturator internus m.) · rozległy przyczep pokrywa wewnętrzną stronę ściany · włókna przechodzą w ścięgno → zaginają się w stronę boczną → otwór kulszowy mniejszy → krętarz kości udowej [przyczep] · unerwienie: nn. L5–S2 → n. do m. zasłonowego wewnętrznego · funkcja: obrót uda na zewnątrz i stabilizacja głowy kości udowej w panewce » powięź zasłonowa (obturator fascia) – pokrywa przyśrodkowe powierzchnie mm. zasłonowych wewnętrznych; w części środkowej pogrubia się i tworzy łuk ścięgnisty (tendinous arch) [przyczep przepony miednicy] ¬ ściana tylna = tylno-boczna + strop » pośrodkowo: strop – kość krzyżowa i guziczna » po bokach z tyłu: części mięśniowo-więzadłowe · więzadła związane ze stawem krzyżowo-biodrowym: ⋅ więzadło krzyżowo-biodrowe przednie ⋅ więzadło krzyżowo-kolcowe ⋅ więzadło krzyżowo-guzowe · m. gruszkowaty (piriformis m.) – parzysty ⋅ bieg włókien: górna część kości krzyżowej [bocznie od otworów miednicznych] → otwór kulszowy większy [wypełnia jego większość] → górny brzeg krętarza większego kości udowej ⋅ dzieli otwór kulszowy większy na części: a) otwór nadgruszkowy – przechodzą: ⋅ n. pośladkowy górny, ⋅ ż. pośladkowa górna ⋅ t. pośladkowa górna b) otwór podgruszkowy – przechodzą: ⋅ n. skórny tylny uda ⋅ n. kulszowy i n. sromowy ⋅ ż. sromowa wewnętrzna ⋅ t. sromowa wewnętrzna ⋅ n. pośladkowy dolny ⋅ ż. pośladkowa dolna ⋅ t. pośladkowa dolna ⋅ na przedniej powierzchni: nerwy splotu krzyżowego ⋅ unerwienie: nn. S1–S2 → gałęzie przednie ⋅ funkcja: obrót uda na zewnątrz i stabilizacja głowy kości udowej w panewce

dno jamy miednicy – utworzone przez przeponę miednicy (pelvic diaphragm) ¬ leży w miednicy mniejszej; zamyka większą część pierścienia obręczy miednicznej; jest jednocześnie stropem krocza ¬ przyczep do powięzi zasłonowej oddziela część dolną i górną m. zasłonowego wewnętrznego ¬ utworzona przez mięśnie poprzecznie prążkowane: » m. guziczny/kulszowo-guziczny (coccygeus m.) · bieg: od dolno-bocznej części kości krzyżowej i guzicznej do więzadła krzyżowo-kolcowego · unerwienie: nn. S4–S5 · funkcja: zgina kość guziczną » m. dźwigacz odbytu (levator ani m.) · tworzy szeroką płytę; stanowi większą część dna miednicy · włókna biegną od trzonu kości łonowej do kolca kulszowego i łuku ścięgnistego (tendinous arch) m. dźwigacza odbytu [zgrubienia powięzi zasłonowej] · tworzy strukturę lejkowatego kształtu [przez środek przechodzi kanał odbytowy] · rozwór moczowo-płciowy/wrota m. dźwigacza odbytu (urogenital hiatus) – z przodu; miejsce przejścia: ⋅ M: cewka moczowa ⋅ K: cewka moczowa i pochwa · unerwienie: ⋅ n. S4 → n. do m. dźwigacza odbytu ⋅ n. odbytniczy dolny ⋅ splot guziczny · funkcja: przeciwstawia się wzrostowi ciśnienia wewnątrzbrzusznego; przy defekacji oraz mikcji jest w stanie rozkurczu podział m. dźwigacza odbytu 1) m. łonowo-odbytniczy (puborectalis m.) » przyśrodkowa część; węższy i grubszy » włókna tworzą pętlę w kształcie U, która biegnie od trzonu kości łonowej, ogranicza rozwór moczowo-płciowy i zawija się ku tyłowi od połączenia odbytowo-odbytnicznego » funkcja: utrzymuje stolec przez pociągnięcie połączenia do przodu 2) m. łonowo-guziczny (pubococcygeus m.) » pośrednia część; szerszy i cieńszy » włókna boczne – biegną poziomo do kości guzicznej » włókna przyśrodkowe – krzyżują się z włóknami mięśnia drugiej strony; łączą odbyt z kością guziczną, tworząc więzadło odbytowo-guziczne (anococcygeal ligament) [nazwa kliniczna więzadła: płyta dźwigacza] » włókna krótsze – kończą się w strukturach głębokich krocza lub wnikają w powięzie położonych pośrodkowo narządów: · M: m. łonowo-sterczowy (puboprostaticus m.) · K: m. łonowo-pochwowy (pubovaginalis m.) 3) m. biodrowo-guziczny (iliococcygeus m.) » tylno-boczna część » włókna biegną od tylnego odcinka łuku ścięgnistego i kolca kulszowego do więzadła odbytowo-guzicznego » funkcja: czynnie podtrzymuje trzewia jamy brzuszno-miednicznej; przez większość czasu w stanie tonicznego skurczu; pracuje przy kaszlu, kichaniu, wymiotach i mocnych ruchach kończyn górnych

powięź błoniasta miednicy a) powięź ścienna miednicy (parietal pelvic fascia) – o zmiennej grubości » wyściela wewnętrzne powierzchnie mięśni budujących ściany i dno miednicy [uzyskuje od nich nazwy]: · m. zasłonowy wewnętrzny · m. gruszkowaty · m. dźwigacz odbytu · m. zwieracz zewnętrzny cewki moczowej [częściowo] » ku górze przechodzi w: · powięź poprzeczną · powięź biodrowo-lędźwiową b) powięź trzewna miednicy (visceral pelvic fascia) » bezpośrednio przylega do narządów miednicy [tworzy przydankę] » łuk ścięgnisty powięzi miednicy (tendinous arch of pelvic fascia) · zgrubienie powięzi ściennej miednicy w miejscu, gdzie powięź trzewna przechodzi w powięź ścienną [narządy przechodzące przez dno miednicy] · bieg: po dnie miednicy od spojenia łonowego do kości krzyżowej · przednia część – tworzy pasma łączące kość łonową z gruczołem krokowym lub dnem pęcherza ⋅ M: więzadło łonowo-sterczowe (puboprostatic ligament) ⋅ K: więzadło łonowo-pęcherzowe (pubovesical ligament) · tylna część – tworzy więzadła krzyżowo-płciowe (sacrogenital ligament) – bieg: kość krzyżowa → bocznie od odbytnicy → gruczoł krokowy [M] lub pochwa [K] » K: przypochwie (paracolpium) · miejsce przejścia powięzi trzewnej pochwy w łuk ścięgnisty powięzi miednicy · funkcja: utrzymanie pochwy między łukami ścięgnistymi → podtrzymanie dna pęcherza moczowego

powięź wewnątrzmiedniczna (endopelvic fascia) ¬ tkanka łączna między powięzią ścienną i trzewną miednicy; dolne przedłużenie powięzi wewnątrzbrzusznej ¬ tworzy macierz łącznotkankową dla narządów miednicy ¬ podzielona na części: a) luźną – głównie tkanka tłuszczowa pozbawiona innej zawartości; miejsca występowania: przestrzenie potencjalne umożliwiające powiększanie się pęcherza moczowego i bańki odbytnicy · przestrzeń załonowa (retropubic space) – między pęcherzem moczowym i spojeniem łonowym · przestrzeń zaodbytnicza/przedkrzyżowa (retrorectal/ presacral space) – między kością krzyżową i odbytnicą b) zbitą – zawiera dużo włókien kolagenowych i sprężystych oraz rozproszone włókna mięśniówki gładkiej; buduje pochewkę podbrzuszną pochewka podbrzuszna (hypogastric sheath) ¬ grube pasmo zagęszczonej tkanki włóknistej; rozdziela potencjalne przestrzenie miednicy ¬ umożliwia dotarcie naczyniom i nerwom ze ściany bocznej miednicy do narządów wzdłuż moczowodów [M&K] i/lub nasieniowodów [M] ¬ dzieli się na 3 płyty naczyniowo-nerwowe – części zaopatrujące i podtrzymujące narządy miednicy 1) więzadło boczne pęcherza (lat. ligament of bladder) · najbardziej z przodu; dociera do pęcherza · zawiera: tt. pęcherzowe górne i żż. pęcherzowe górne 2) więzadło boczne odbytnicy/odbytniczo-krzyżowe (lat. rectal/rectosacral ligament) · najbardziej z tyłu; łączy odbytnicę z powięzią ścienną miednicy [kręgi S2–S4] · zawiera: ż. odbytniczą środkową, t. odbytniczą środkową i splot nerwowy odbytniczy · dzieli przestrzeń powyżej przepony miednicy na: ⋅ z tyłu: przestrzeń przedkrzyżowa (presacral space) ⋅ z przodu: ⋅ M: przestrzeń odbytniczo-pęcherzowa (retrovesical space) ⋅ K: przestrzeń odbytniczo-maciczną (rectouterine space) 3) środkowa płyta różna w zależności od płci: · M: przegroda odbytniczo-pęcherzowa (rectovesical septum) – cienka; między tylną powierzchnią pęcherza i gruczołem krokowym [z przodu] oraz odbytnicą [z tyłu] · K: więzadło podstawowe macicy/poprzeczne szyjki (cardinal/transverse cervical ligament) ⋅ płytka masywniejsza od pozostałych dwóch ⋅ bieg: przyśrodkowo w stronę szyjki macicy i pochwy ⋅ t. maciczna – w górnej części [blisko podstawy otrzewnowego więzadła szerokiego macicy] zdąża przyśrodkowo do szyjki, a moczowód znajduje się bezpośrednio pod nią, po czym biegnie przed szyjką macicy otrzewna miednicy ¬ otrzewna ścienna jamy brzusznej zstępuje do jamy miednicy, ale nie osiąga jej dna; zagina się i przechodzi na narządy miednicy, które są podotrzewnowe [z wyjątkiem jajowodów, które są wewnątrzotrzewnowe i mają krezkę] ¬ między otrzewną i narządami miednicy leży powięź miednicy – luźna, tłuszczowa tkanka łączna; pozwala na powiększanie się pęcherza moczowego; miejsce to widać jako dół nadpęcherzowy ¬ K: jama otrzewnej komunikuje się ze środowiskiem zewnętrznym przez jajowody, macicę i pochwę

zstępowanie otrzewnej do miednicy u mężczyzny 1

u kobiety po przedniej ścianie jamy brzusznej

1

2

na górną powierzchnię pęcherza moczowego → dół nadpęcherzowy

2

3

po bocznych ścianach pęcherza moczowego w dół → zagięcie ku górze po ścianie bocznej miednicy [parzysty dół przypęcherzowy (paravesical fossa)]

3

4

2 cm w dół po powierzchni tylnej pęcherza moczowego [również u kobiet po histerektomii/usunięciu macicy]

ze stropu pęcherza moczowego na trzon macicy na poziomie cieśni macicy, więc sklepienie przednie pochwy leży podotrzewnowo [zagłębienie pęcherzowo-maciczne]

4

5

fałd moczowodowy (ureteric fold) – powstaje w miejscu przejścia otrzewnej powyżej moczowodu oraz nasieniowodu ku tyłowi i bocznie od pęcherza moczowego; rozdziela po obu stronach dół przypęcherzowy i dół przyodbytniczy [analogia do więzadła szerokiego macicy]

pokrywa dno i trzon macicy oraz sklepienie tylne pochwy → bocznie od macicy jako więzadło szerokie macicy (broad ligament of uterus) → obejmuje jajowody oraz więzadła obłe macicy, podwiesza jajniki i rozdziela po obu stronach dół przypęcherzowy i dół przyodbytniczy

5

6

ze ściany pęcherza moczowego, tylno-górnych powierzchni pęcherzyków nasiennych i baniek nasieniowodów na przednią ścianę odbytnicy [zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe (recto-vesical pouch)]

z tylnej ściany pochwy na przednią ścianę dolnej części odbytnicy – jej bańkę [zagłębienie odbytniczo-maciczne/jama Douglasa (recto-uterine pouch/cul-de-sac) – głębsze niż odbytniczo-pęcherzowe]

6

7

zagłębienie przechodzi ku tyłowi i bocznie w doły przyodbytnicze (pararectal fossae) – mogą być najgłębsze; u kobiet: są bocznie ograniczone przez fałdy odbytniczo-maciczne (recto-uterine folds) – zawierają odpowiednie więzadła

7

8

ku górze na odbytnicę

8

9

dolna część odbytnicy – podotrzewnowa; środkowa część odbytnicy – pokryta otrzewną z przodu; górna część odbytnicy – pokryta otrzewną z przodu i z boku; połączenie esiczo-odbytnicze – wewnątrzotrzewnowe [płaszczyzna wejścia miednicy]

9

krocze (perineum) okolica kroczowa (perineal region) ¬ krocze w pozycji anatomicznej widziane od zewnątrz ¬ wąska okolica między częściami bliższymi ud ¬ po odwiedzeniu ud przyjmuje kształt czworoboku ograniczonego przez: » z przodu: wzgórek łonowy [K] » bocznie: powierzchnie wewnętrzne ud » z tyłu: fałdy pośladkowe i górny koniec szpary pośladkowej krocze (perineum) ¬ ograniczenia: » z góry: płaszczyzna wyjścia miednicy i powięź pokrywająca dolną powierzchnię przepony miednicy » z przodu: spojenie łonowe (pubic symphysis) » z przodu i bocznie: gałęzie kulszowo-łonowe (ischiopubic rami) = gałęzie dolne kości łonowych + gałęzie kości kulszowych » bocznie: guzy kulszowe (ischial tuberosities) » tylno-bocznie: więzadła krzyżowo-guzowe (sacrotuberous ligaments) » z tyłu: dolna cześć kości krzyżowej i kość guziczna ¬ podział krocza przez linię łączącą przednie końce guzów kulszowych na trójkąty, których płaszczyzny przecinają się w linii poprzecznej a) trójkąt odbytowy (anal triangle) – ku tyłowi; zawartość: · kanał odbytowy [w głębi] i odbyt [powierzchownie] · wokół: tkanka tłuszczowa dołu kulszowo-odbytowego b) trójkąt moczowo-płciowy (urogenital/UG triangle) – ku przodowi; zamknięty przez błonę krocza (perineal membrane) · cienka, mocna powięź głęboka rozpięta między dwiema stronami łuku łonowego; przyczepia się do gałęzi kulszowo-łonowych · przykrywa przednią część otworu dolnego miednicy · wypełnia rozwór moczowo-płciowy (urogenital hiatus) w przeponie miednicy [z przodu] · przebijana przez cewkę moczową [K: dodatkowo pochwę] · miejsce przyczepu ciał wzwodowych narządów płciowych zewnętrznych leżących powierzchownie w kroczu: ⋅ M: prącie i moszna ⋅ K: srom ciało kroczowe/środek ścięgnisty krocza (perineal body) ¬ nieregularny twór o różnej wielkości i wewnętrznej strukturze ¬ lokalizacja: » punkt środkowy krocza (central point of perineum) – w połowie linii łączącej guzy kulszowe » pod skórą; oddzielone od niej niewielką ilością tkanki podskórnej » do tyłu od: opuszki prącia [M] lub opuszek przedsionka [K] » do przodu od: odbytu i kanału odbytowego ¬ przechodzi w: » ku przodowi: tylny brzeg błony krocza » ku górze: przegrodę odbytniczo-pęcherzową [M] lub przegrodę odbytniczo-pochwową [K] ¬ budowa: włókna kolagenowe, włókna sprężyste, mięśniówka porzecznie prążkowana i mięśniówka gładka ¬ miejsce zbiegania i przeplatania się wielu mięśni: » m. opuszkowo-gąbczastego » m. zwieracza zewnętrznego odbytu » powierzchownych i głębokich mięśni krocza » m. zwieracza zewnętrznego cewki moczowej » m. dźwigacza odbytu » mięśniówki odbytnicy

powięzie krocza a) tkanka podskórna krocza (subcutaneous tissue of perineum) » warstwa tłuszczowa (fatty layer) – powierzchowna · przechodzi w: ⋅ ku przodowi i górze: powięź Campera ⋅ ku dołowi: tkankę tłuszczową dołu kulszowo-odbytowego · M: zredukowana w trójkącie moczowo-płciowym [na prąciu i w mosznie zamiast niej: błona kurczliwa] · K: kształtuje wargi sromowe większe i wzgórek łonowy » warstwa błoniasta/powieź Collesa/powięź powierzchowna krocza ([superficial] perineal fascia) – głębsza · ku tyłowi: przyczepia się do brzegu tylnego błony krocza i ciała kroczowego; nie przechodzi do trójkąta odbytowego · bocznie: przechodzi w głęboką powięź szeroką na górno-przyśrodkowej powierzchni uda · przechodzi w: ⋅ ku górze: powięź Scarpy [warstwę błoniastą tkanki podskórnej brzucha] ⋅ M: ku przodowi: błonę kurczliwą prącia i moszny b) powieź pokrywająca/głęboka krocza/Gallaudeta (deep perineal fascia) » pokrywa bezpośrednio mięśnie krocza: · m. kulszowo-jamisty (ischiocavernosus m.) · m. opuszkowo-gąbczasty (bulbospongiosus m.) · m. poprzeczny krocza powierzchowny (superficial transverse perineal m.) » bocznie: przyczepia się do gałęzi łonowo-kulszowych » ku przodowi: przechodzi w pochewkę m. prostego brzucha i powięź pokrywającą m. skośny zewnętrzny brzucha, ale najpierw łączy się z: · M: więzadłem wieszadłowym prącia (suspensory ligament of penis) · K: więzadłem wieszadłowym łechtaczki (suspensory ligament of clitoris) przestrzeń krocza powierzchowna (superficial perineal pouch) ¬ przestrzeń potencjalna między powięzią krocza i błoną krocza ¬ bocznie ograniczona przez: gałęzie kulszowo-łonowe ¬ zawiera: » mm. poprzeczne krocza powierzchowne » żż. i tt. sromowe wewnętrzne → gałęzie kroczowe głębokie » M: · nasadę [opuszkę i odnogi] prącia i m. kulszowo-jamisty oraz m. opuszkowo-gąbczasty · początkowy/opuszkowy odcinek części gąbczastej cewki moczowej · nn. sromowe » K: · łechtaczkę i mm. kulszowo-jamiste · opuszki przedsionka i mm. opuszkowo-gąbczaste · gruczoły przedsionkowe większe

przestrzeń krocza głęboka (deep perineal pouch) ¬ ograniczenia: » od dołu: błona krocza » od góry: powięź dolna przepony miednicy [górna granica w obrębie rozworu moczowo-płciowego jest niewyraźna] » bocznie: dolna część powięzi zasłonowej [pokrywa m. zasłonowy wewnętrzny] ¬ zawiera: » zachyłki przednie dołów kulszowo-odbytowych i ich tłuszcz » dolną część m. zwieracza zewnętrznego cewki moczowej – otacza cewkę moczową; powyżej punktu środkowego błony krocza » u mężczyzny: · część pośrednią cewki moczowej [najwęższa] · mm. poprzeczne krocza głębokie – bezpośrednio powyżej błony krocza [na jej górnej powierzchni]; unerwienie: nn. S2–S4 → n. kroczowy → gałąź głęboka/mięśniowa · gruczoły opuszkowo-cewkowe – w mm. głębokich krocza · tt., żż. i nn. grzbietowe prącia » u kobiety: · część początkową cewki moczowej · mięśniówkę gładką [usytuowanie odpowiada umiejscowieniu mm. poprzecznych krocza głębokich wzdłuż tylnego brzegu błony krocza] – związaną z ciałem kroczowym · tt., żż. i nn. łechtaczki poprzednie ujęcie przestrzeni krocza głębokiej ¬ trójwarstwowa, trójkątna „przepona moczowo-płciowa” stanowiła przestrzeń krocza głęboką, ale współczesne metody obrazowania świadczą, że błędna jest taka dwuwymiarowa koncepcja ¬ „przepona moczowo-płciowa” składała się z trzech płaskich warstw: » u dołu: błona krocza [powięź dolna przepony moczowo-płciowej] » między nimi: mm. głębokie krocza [płaska płyta mięśniowa] · m. zwieracz cewki moczowej – pierścieniowatego kształtu; położony ku przodowi lub niejako wewnątrz płaskiego m. poprzecznego krocza głębokiego [poprzeczny przebieg] · M: gruczoły opuszkowo-cewkowe » u góry: powięź górna przepony moczowo-płciowej ¬ opis błony krocza oraz mm. poprzecznych krocza głębokich u mężczyzn odpowiada obecnej koncepcji, więc nie uległ zmianom m. zwieracz zewnętrzny cewki moczowej (external urethral sphincter m.) ¬ unerwienie: nn. S2–S4 → n. sromowy → n. grzbietowy prącia/łechtaczki a) u mężczyzny – różna budowa w zależności od części: » dolna cześć – pierścieniowato otacza cześć pośrednią cewki moczowej poniżej gruczołu krokowego [funkcja zwieracza] » większa, górna część – obejmuje cewkę moczową od przodu i strony przednio-bocznej w postaci walca lub koryta · rozciąga się do szyjki pęcherza moczowego · wchodzi w skład cieśni gruczołu krokowego, zajmując miejsce tkanki gruczołowej · tylna część mięśniówki ulega atrofii podczas rozwoju gruczołu krokowego b) u kobiety – nazywany m. zwieraczem moczowo-płciowym; dolna część otacza pierścieniowato cewkę moczową, ale dodatkowe włókna biegną pod kątem do błony krocza i tworzą odrębne części: » cześć górna m. zwieracza zewnętrznego cewki moczowej – dochodzi do szyjki pęcherza moczowego » m. zaciskający cewkę moczową – bieg: ku dołowi i bocznie → gałęzie kości kulszowych » m. zwieracz cewkowo-pochwowy – pasmo włókien otaczające cewkę moczową i pochwę

doły kulszowo-odbytowe (ischio-anal fossae) ¬ stara nazwa: doły kulszowo-odbytnicze (ischiorectal fossae) ¬ duże, klinowate przestrzenie wysłane powięzią » wypełnione tkanką tłuszczową i łączną » szerokie u podstawy, zwężają się ku górze ¬ lokalizacja: po obu stronach kanału odbytowego; między skórą okolicy odbytowej i przeponą miednicy ¬ części: » wierzchołek – ku górze w miejscu odejścia m. dźwigacza odbytu od powięzi zasłonowej » zachyłek przedni (ant. recess of ischio-anal fossa) – wnika w trójkąt moczowo-płciowy powyżej błony krocza i mięśniówki na jej górnej powierzchni ¬ przestrzeń zaodbytowa głęboka (deep postanal space) » umożliwia komunikację obu dołów między sobą » lokalizacja: powyżej więzadła odbytowo-guzicznego (anococcygeal ligament) – pasma włóknistego między kanałem odbytowym i wierzchołkiem kości guzicznej ¬ ograniczenia: » bocznie: kość kulszowa, m. zasłonowy wewnętrzny i powięź zasłonowa » przyśrodkowo: mięśnie otaczające kanał odbytowy · m. zwieracz zewnętrzny odbytu · m. dźwigacz odbytu – jego skośny przebieg wyznacza górno-przyśrodkową ścianę dołu, przechodząc w m. zwieracz zewnętrzny odbytu » z tyłu: więzadło krzyżowo-guzowe i m. pośladkowy wielki » z przodu: trzony kości łonowych [poniżej przyczepu m. łonowo-odbytniczego] ¬ ciało tłuszczowe dołu kulszowo-odbytowego (fat body of ischio-anal fossa) – podtrzymuje kanał odbytowy oraz pozwala na rozszerzanie się kanału odbytowego i przejście mas kałowych; zawartość: » silne pasma włókniste » naczynia i nerwy zaopatrujące odbytnicę i kanał odbytowy » nerwy skórne: · nn. S2–S3 → gałąź przeszywająca · n. S4 → gałąź kroczowa

kanał odbytowy (anal canal) [2,5–3,5 cm] ¬ końcowa część jelita grubego, a więc i całego układu pokarmowego ¬ początek: połączenie odbytowo-odbytnicze (anorectal junction) – miejsce gwałtownego zwężania bańki odbytnicy na wysokości zgięcia kroczowego odbytnicy [wywołane przez m. łonowo-odbytowy] ¬ bieg: zstępuje ku tyłowi i do dołu między ciałem kroczowym i więzadłem odbytowo-guzicznym ¬ jest zamknięty, ale otwiera się podczas przechodzenia mas kałowych; do defekacji muszą być rozluźnione oba mm. zwieracze odbytu ¬ słupy odbytowe (anal columns) » podłużne wały w wyściółce górnej części błony śluzowej » zawierają: końcowe odcinki tt. odbytniczych górnych i żż. odbytniczych górnych » końce górne – dochodzą do połączenia odbytowo-odbytniczego » końce dolne · połączone zastawkami odbytowymi (anal valves), przez które przechodzi śluz z zachyłków odbytowych (anal sinuses) po uciśnięciu przez masy kałowe · wyznaczają linię grzebieniastą (pectinate line) – ząbkowana; dzieli kanał odbytowy na części o różnym pochodzeniu: a) górna/trzewna – z pierwotnego jelita tylnego b) dolna/somatyczna – z zagłębienia odbytowego (proctodeum) ¬ koniec: odbyt (anus) – zewnętrzne ujście przewodu pokarmowego

kanał sromowy/Alcoka (pudendal canal) ¬ rozdwojenie powięzi zasłonowej ¬ początek: wcięcie kulszowe mniejsze [poniżej kolca kulszowego] – wnikają do kanału: » t. sromowa wewnętrzna i ż. sromowa wewnętrzna » n. sromowy i gałąź do m. zasłonowego wewnętrznego ¬ bieg: poziomo wewnątrz powięzi zasłonowej [pokrywa m. zasłonowy wewnętrzny] → wzdłuż ściany bocznej dołu kulszowo-odbytowego ¬ z kanału wychodzą: » t. sromowa wewnętrzna → t. odbytnicza dolna (inf. rectal a.) » n. sromowy → n. odbytniczy dolny (inf. rectal n.)

m. zwieracz zewnętrzny odbytu (external anal sphincter m.) ¬ większy; zależny od woli ¬ lokalizacja: szeroki pas po obu stronach ⅔ dolnych kanału odbytowego ¬ topografia: » z przodu: ciało kroczowe » z tyłu: więzadło odbytowo-guziczne i kość guziczna » u góry: przejście w m. łonowo-odbytniczy [bez wyraźnej granicy] ¬ niewyraźnie odgraniczone strefy: podskórna, powierzchowna, głęboka ¬ unerwienie: nn. S2–S4 → n. sromowy → » n. odbytniczy dolny » n. do m. dźwigacza odbytu – oddaje włókna do strefy głębokiej ¬ funkcja: współpracuje z m. łonowo-odbytniczym w utrzymaniu stolca przy rozkurczu m. zwieracza wewnętrznego odbytu

m. zwieracz wewnętrzny odbytu (internal anal sphincter m.) ¬ zgrubienie warstwy okrężnej mięśniówki gładkiej [niezależny od woli] ¬ lokalizacja: wokół górnych ⅔ kanału odbytowego ¬ unerwienie: » współczulne: splot podbrzuszny → splot odbytniczy górny → skurcz » przywspółczulne: nn. trzewne miedniczne → zahamowanie skurczu ¬ funkcja: jest w stanie tonicznego skurczu, ale mogą go zahamować bodźce jak rozszerzenie bańki odbytnicy przez kał lub gaz [konieczny jest wtedy skurcz zależnych od woli m. zwieracza zewnętrznego odbytu i m. łonowo-guzicznego]

narządy miednicy mniejszej odbytnica/jelito proste/prostnica (rectum) ¬ początek: połączenie odbytniczo-esicze (rectosigmoid junction) » lokalizacja: do przodu od kręgu S3 » w tym miejscu taśmy okrężnicy przechodzą w zewnętrzną, podłużną warstwę mięśni i zanikają przyczepki sieciowe ¬ zgięcie krzyżowe odbytnicy (sacral flexure of rectum) – odpowiada krzywiźnie kości krzyżowej i kości guzicznej ¬ zgięcia boczne odbytnicy – widoczne podczas oglądania odbytnicy od przodu; wywołane obecnością 3 fałdów poprzecznych odbytnicy (transverse rectal folds) – uwypukleń błony śluzowej na zgrubiałej części warstwy okrężnej mięśniówki gładkiej odbytnicy 1) górne (sup. lat. flexure of rectum) – po lewej 2) pośrednie (intermediate lat. flexure of rectum) – po prawej 3) dolne (inf. lat. flexure of rectum) – po lewej ¬ bańka odbytnicy (ampulla of rectum) » rozszerzona końcowa część odbytnicy bezpośrednio powyżej przepony miednicy [m. dźwigacza odbytu] oraz więzadła odbytowo-guzicznego » funkcje: · przechowywanie mas kałowych do czasu defekacji · zdolność do rozszerzania się w celu przyjęcia mas kałowych [element mechanizmu utrzymywania stolca] ¬ stosunek odbytnicy do otrzewnej: a) połączenie esiczo-odbytnicze – wewnątrzotrzewnowe b) górna ⅓ – otrzewna na przedniej i bocznych powierzchniach c) środkowa ⅓ – otrzewna na przedniej powierzchni d) dolna ⅓ – brak otrzewnej [leży podotrzewnowo] ¬ doły przyodbytnicze (pararectal fossae) – powstałe ze zgięć bocznych otrzewnej zstępującej z górnej ⅓ odbytnicy; umożliwiają powiększanie się odbytnicy w czasie wypełnienia jej masami kałowymi » M: zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe (rectovesical pouch) – przejście otrzewnej z odbytnicy na tylną ścianę pęcherza moczowego » K: zagłębienie odbytniczo-maciczne (recto-uterine pouch) – przejście otrzewnej z odbytnicy na sklepienie tylne pochwy ¬ koniec: zgięcie odbytniczo-odbytowe kanału odbytowego (anorectal flexure of anal canal) – ostre zgięcie ku dołowi i do tyłu » lokalizacja: do przodu i poniżej kości guzicznej; w miejscu przejścia cewy pokarmowej przez przeponę miednicy [m. dźwigacz odbytu] » tworzy kąt 80° – istotny dla trzymania stolca [podtrzymywany przez napięcie mięśniowe m. łonowo-odbytniczego] ¬ topografia odbytnicy » z tyłu: kręgi S3–S5, kość guziczna, t. krzyżowa pośrodkowa, ż. krzyżowa pośrodkowa, więzadło odbytowo-guziczne, dolne odcinki pni współczulnych i splotów krzyżowych » z przodu: · M: przegroda odbytniczo-pęcherzowa (rectovesical septum), dno pęcherza moczowego, końcowe odcinki moczowodów i nasieniowodów, pęcherzyki nasienne i gruczoł krokowy · K: pochwa ⋅ zagłębienie odbytniczo-maciczne (recto-uterine pouch) – oddziela od szyjki macicy i sklepienia tylnego pochwy ⋅ przegroda odbytniczo-pochwowa – oddziela górną część ściany pochwy

moczowody (ureters) ¬ przewody mięśniowe [25–30 cm]; leżą zaotrzewnowo; łączą nerki z pęcherzem moczowym ¬ początek części miednicznej: krzyżują rozdwojenie t. biodrowej wspólnej [lub początkowy odcinek t. biodrowej zewnętrznej] w płaszczyźnie wejścia miednicy ¬ bieg: 1) ściany boczne miednicy 2) równolegle do przedniego brzegu wcięcia kulszowego większego 3) między otrzewną ścienną miednicy i tt. biodrowymi wewnętrznymi 4) od poziomu kolca kulszowego: ku przodowi i przyśrodkowo, powyżej m. dźwigacza odbytu 5) splot żylny pęcherzowy – otacza dolne końce moczowodów ¬ koniec: wnikają do pęcherza w kierunku dolno-przyśrodkowym; umożliwia to przepływ moczu wyłącznie w kierunku pęcherza, ponieważ skurcz mięśniówki pęcherza podczas mikcji powoduje jednoczesne zamykanie się światła moczowodów » odległość między ujściami prawego i lewego moczowodu na ścianie zewnętrznej pęcherza moczowego: 5 cm » odległość między ujściami wewnętrznymi: 2,5 cm ¬ topografia moczowodów » u mężczyzny: · w fałdzie moczowodowym leży ku tyłowi i bocznie w stosunku do nasieniowodu [nasieniowód leży przyśrodkowo i górnie] · wnika do pęcherza w tylno-górnym kącie [powyżej pęcherzyka nasiennego] » u kobiety: · moczowód przechodzi przyśrodkowo do początkowego odcinka t. macicznej → osiąga poziom kolca kulszowego [tu jest krzyżowany od góry przez t. maciczną] → blisko bocznego sklepienia pochwy → wnika w tylno-górnym kącie pęcherza moczowego · mnemotechnika wg Moore’a: „woda płynie pod mostem” = „mocz płynie pod t. maciczną”

pęcherz moczowy (urinary bladder) ¬ budowa: gruba mięśniówka o dużej rozciągliwości ¬ funkcja: tymczasowy zbiornik moczu ¬ wielkość, kształt i stosunki topograficzne uzależnione są od stopnia wypełnienia i stanu przylegających narządów a) u niemowląt i dzieci – w jamie brzusznej; zstępuje ok. 6. roku życia, lecz niecałkowicie do osiągnięcia wieku dojrzewania b) wypełniony pęcherz – przedostaje się do miednicy większej w tkance tłuszczowej pozaotrzewnowej przedniej ściany jamy brzusznej [może sięgać poziomu pępka] c) pusty pęcherz – kształt czworościanu; leży luźno [poza szyjką] w pozaotrzewnowej tkance tłuszczowej miednicy mniejszej; topografia sąsiednich struktur: · przednio-dolnie: ⋅ przestrzeń załonowa/Retziusa – potencjalna ⋅ kości łonowe ⋅ spojenie łonowe – górna powierzchnia pęcherza pokrywa się z górnym brzegiem spojenia łonowego · u góry: otrzewna [jest narządem podotrzewnowym] · z tyłu: ⋅ M: gruczoł krokowy ⋅ K: przednia ściana pochwy – łączy się przez przypochwie (paracolpium) do łuku ścięgnistego powięzi miednicy ¬ powierzchnie pęcherza: górna, dolna i dwie dolno-boczne ¬ części pęcherza: a) wierzchołek (apex) – skierowany ku górnemu brzegowi spojenia łonowego [przy niewypełnionym pęcherzu] b) dno (fundus) – po przeciwnej stronie wierzchołka; wypukłe; stanowi ścianę tylną pęcherza c) trzon (body) – między wierzchołkiem i dnem d) szyjka (neck) – miejsce spotkania się ścian dolno-bocznych trzonu z dnem; jest silnie umocowana przez: · więzadła boczne pęcherza (lat. ligaments of bladder) · łuk ścięgnisty powięzi miednicznej (tendinous arch of pelvic fascia) – zwłaszcza jego przednia część · M: więzadło łonowo-sterczowe (puboprostatic ligament) · K: więzadło łonowo-pęcherzowe (pubovesical ligament) ¬ łoże pęcherza moczowego (bladder bed) – struktury, na których spoczywa pęcherz moczowy » powierzchnie dolno-boczne – kość łonowa, powięź górna m. dźwigacza odbytu, górna część m. zasłonowego wewnętrznego » dno pęcherza · M: oddzielone od odbytnicy: ⋅ w części środkowej: przez przegrodę odbytniczo-pęcherzową ⋅ w części bocznej: przez pęcherzyki nasienne i bańki nasieniowodów · K: przylega do przednio-górnej ściany pochwy ¬ trójkąt pęcherzowy (trigone of bladder) – kąty wyznaczone przez: » ujścia moczowodów (ureteric orifices) – otoczone pętlami włókien m. wypieracza moczu, który kurcząc się przeciwdziała cofaniu się moczu do moczowodów » ujście wewnętrzne cewki moczowej ¬ języczek pęcherza (uvula of bladder) – niewielkie wzniesienie ściany trójkąta pęcherzowego; bardziej widoczny u osób starszych z powodu powiększenia gruczołu krokowego

m. wypieracz moczu (detrusor m.) – główny składnik ściany pęcherza ¬ ujście wewnętrzne cewki moczowej (internal urethral orifice) – utworzone przez promieniste włókna wokół szyjki pęcherza ¬ u mężczyzny: a) część przechodzi w: włóknisto-mięśniowy zrąb prostaty b) włókna zmierzające w kierunku szyjki pęcherza tworzą: m. zwieracz wewnętrzny cewki moczowej (internal urethral sphincter m.) – funkcja: skurcz podczas ejakulacji w celu uniemożliwienia przejścia nasienia do pęcherza ¬ u kobiety: włókna przechodzą w: mięśniówkę ściany cewki moczowej część bliższa cewki moczowej męskiej (proximal part of male urethra) ¬ cała cewka moczowa u mężczyzny to umięśniony przewód o długości 18–22 cm, który dzieli się na części: » bliższą – śródścienną/przedsterczową i sterczową » dalszą – pośrednią/błoniastą i gąbczastą 1) część śródścienna/przedsterczowa (intramural/preprostatic part) – otoczona przez m. zwieracz wewnętrzny cewki moczowej; bieg: pionowo przez szyjkę pęcherza [0,5–1,5 cm]; zmienia swoją długość i średnicę: » gdy pęcherz się wypełnia: szyjka znajduje się w fazie tonicznego skurczu, a ujście wewnętrzne cewki moczowej jest małe i długie » gdy pęcherz się opróżnia: szyjka znajduje się w rozkurczu, więc ujście cewki jest szerokie i krótkie 2) część sterczowa (prostatic part) [3,5–4 cm] » najszersza i najbardziej rozciągliwa » bieg: zstępuje przez przednią część gruczołu krokowego → łagodny, wklęsły ku przodowi łuk → przed nią: rynienka z włókien m. zwieracza zewnętrznego cewki moczowej » grzebień cewkowy (urethral crest) – pośrodkowy wał między zatokami stercza (prostatic sinuses) – wgłębieniami, do których uchodzą przewody wydzielnicze gruczołu krokowego » wzgórek nasienny (seminal colliculus) · wyniosłość w środkowej części grzebienia cewkowego · ma szczelinowate ujście wiodące do łagiewki sterczowej » łagiewka sterczowa (prostatic utricle) – niewielkie zagłębienie; pozostałość po płodowym kanale maciczno-pochwowym, którego ściany tworzą zawiązek macicy oraz górnej części pochwy » przewody wytryskowe (ejaculatory ducts) · uchodzą do części sterczowej cewki moczowej w okolicy łagiewki sterczowej albo do łagiewki sterczowej · miejsce połączenia dróg rozrodczych i moczowych cewka moczowa żeńska (female urethra) [4 cm x 6 mm] ¬ początek: ujście wewnętrzne cewki moczowej (internal urethral orifice) w pęcherzu moczowym ¬ bieg: do przodu od pochwy → uwypukla ścianę przednią pochwy [oś cewki i długa oś pochwy są równoległe] → przez przeponę miednicy razem z pochwą → przez m. zwieracz zewnętrzny cewki moczowej → przez błonę krocza ¬ gruczoły cewkowe (urethral glands) – w górnej części ¬ gruczoły przycewkowe (paraurethral glands) – utworzone przez część gruczołów cewkowych po obu stronach » odpowiadają homologicznie gruczołowi krokowemu » mają wspólny przewód – ujście bocznie od ujścia zewnętrznego cewki moczowej ¬ koniec: ujście zewnętrzne cewki moczowej żeńskiej (external female urethral orifice) – w przedsionku pochwy [między wargami sromowymi mniejszymi, do przodu od ujścia pochwy]

narządy płciowe mężczyzny jądra (testes) i najądrza (epididymides) – omówione w dziale „brzuch” nasieniowód (ductus deferens, plural: ductus deferentes) – parzysty ¬ początek: przedłużenie przewodu najądrza (duct of epididymis) – od ogona najądrza, na dolnym biegunie jądra ¬ budowa: względnie gruba mięśniowa ściana i niewielkie światło [podobieństwo do struny] ¬ bieg: 1) wstępuje jako główny składnik powrózka nasiennego · ku tyłowi w stosunku do jądra · przyśrodkowo do najądrza 2) kanał pachwinowy w przedniej ścianie brzucha 3) krzyżuje ż. i t. biodrową zewnętrzną → miednica 4) wzdłuż bocznej ściany miednicy [bezpośrednio na zewnątrz od otrzewnej ściennej] 5) nad moczowodem – między kątem tylno-bocznym pęcherza moczowego i otrzewną fałdu moczowodowego 6) za dnem pęcherza moczowego, powyżej pęcherzyka nasiennego 7) zstępuje przyśrodkowo od moczowodu i pęcherzyka nasiennego 8) bańka nasieniowodu (ampulla of ductus deferens) 9) koniec: połączenie z przewodem pęcherzyka nasiennego w przewodzie wytryskowym pęcherzyk nasienny (seminal gland) – parzysty ¬ wydłużona struktura [≤ 5 cm] ¬ lokalizacja: między dnem pęcherza moczowego i odbytnicą; skośnie powyżej gruczołu krokowego ¬ funkcja: nie stanowi magazynu nasienia, ale wydziela zawiesisty płyn » odczyn zasadowy/alkaliczny » duża zawartość fruktozy – energia dla plemników » czynnik koagulacyjny – miesza się z plemnikami przechodzącymi przez przewody wytryskowe i cewkę moczową ¬ końce a) górny – pokryty otrzewną · lokalizacja: ku tyłowi od moczowodów · oddzielony od odbytnicy przez otrzewną zagłębienia odbytniczo-pęcherzowego b) dolny – odgraniczony od odbytnicy przez cienką przegrodę odbytniczo-pęcherzową ¬ przewód pęcherzyka nasiennego/wydalający (duct of seminal gland) – łączy się z nasieniowodem → przewód wytryskowy (ejaculatory duct) przewód wytryskowy (ejaculatory duct) – parzysty ¬ wąski i krótki [2,5 cm] ¬ początek: połączenie przewodu pęcherzyka nasiennego/wydalającego z nasieniowodem [w okolicy szyjki pęcherza moczowego] ¬ bieg: ku dołowi i do przodu przez tylną część gruczołu krokowego → wzdłuż i bocznie od łagiewki sterczowej ¬ koniec: ujście przez niewielkie, szczelinowate otworki na wzgórku nasiennym lub wewnątrz łagiewki sterczowej ¬ mimo że przewód wytryskowy przechodzi przez miąższ gruczołu krokowego, wydzieliny mieszają się dopiero w części sterczowej cewki moczowej

gruczoł krokowy/sterczowy/prostata/stercz (prostate) – nieparzysty ¬ w wymiarze przednio-tylnym: 3 cm x 4 cm x 2 cm ¬ największy dodatkowy gruczoł męskiego układu rozrodczego ¬ otacza część sterczową cewki moczowej; budowa: » ⅔ – tkanka gruczołowa » ⅓ – tkanka włóknisto-mięśniowa ¬ torebka włóknista gruczołu krokowego (fibrous capsule of prostate) » poza gruczołem obejmuje: · splot żylny sterczowy · splot [nerwowy] sterczowy » wokół torebki: blaszka trzewna powięzi miednicznej; tworzy włóknistą pochewkę gruczołu · z przodu: cienka · przednio-bocznie: przejście w więzadło łonowo-sterczowe · z tyłu: grubsza; wnika w przegrodę odbytniczo-pęcherzową ¬ części: » podstawa – skierowana do szyjki pęcherza moczowego » wierzchołek – dochodzi do powięzi pokrywającej górną powierzchnię m. zwieracza zewnętrznego cewki moczowej i mm. głębokich krocza ¬ powierzchnie: » przednia/mięśniowa · zbudowana z poprzecznych włókien mięśniowych m. zwieracza zewnętrznego cewki moczowej [tworzą pionową rynienkę] · oddzielona od spojenia łonowego przez tkankę tłuszczową pozaotrzewnową przestrzeni załonowej » tylna – skierowana do bańki odbytnicy » dolno-boczne – stykają się z m. dźwigaczem odbytu ¬ cieśń gruczołu krokowego (isthmus of prostate) » dawna nazwa: płat przedni » lokalizacja: do przodu od cewki moczowej » budowa: niewiele tkanki gruczołowej; w większości zrąb włóknisto-mięśniowy [przedłużenie m. zwieracza zewnętrznego cewki moczowej] ¬ płaty gruczołu krokowego (lobes of prostate) – prawy i lewy » oddzielone: · z przodu: cieśnią gruczołu krokowego · z tyłu: bruzdą – płytką, centralnie położoną » dzielą się na umowne płaciki: · płacik dolno-tylny (inferopost. lobule) ⋅ lokalizacja: do tyłu od cewki moczowej i poniżej przewodów wytryskowych ⋅ dostępny badaniem palpacyjnym przez odbytnicę · płacik dolno-boczny (inferolat. lobule) – lokalizacja: bocznie w stosunku do cewki moczowej · płacik górno-przyśrodkowy (superomedial lobule) ⋅ otacza ipsilateralny przewód wytryskowy ⋅ lokalizacja: głębiej niż płacik dolno-tylny · płacik przednio-przyśrodkowy (anteromedial lobule) – lokalizacja: bocznie w stosunku do odcinka bliższego cewki moczowej; głębiej niż płacik dolno-boczny ¬ u płodu dodatkowo: płat środkowy (middle lobe) » początek głębiej położonych płacików: górno-przyśrodkowego i przednio-przyśrodkowego » u starszych: przerost indukowany hormonalnie; położony między cewką moczową, przewodami wytryskowymi i szyjką pęcherza moczowego ¬ przewody gruczołu krokowego (prostatic ducts) [20–30] » ujście: do zatok stercza – po obu stronach wzgórka nasiennego na tylnej ścianie części sterczowej cewki moczowej » wydzielina gruczołu krokowego – konsystencja rzadka, mleczna barwa; stanowi 20% objętości płynu nasiennego

podział kliniczny prostaty na strefy ¬ obwodowa (peripheral zone) ¬ przejściowa (transitional zone) – przechodzi przez nią dalszy odcinek cewki moczowej [tuż przed połączeniem z przewodami wytryskowymi] ¬ środkowa (cental zone) – otacza przewody wytryskowe ¬ dodatkowo: włóknisto-mięśniowy zrąb – w części przedniej gruczoł opuszkowo-cewkowy/Cowpera (bulbo-urethral gland) – parzysty ¬ wielkości ziarna grochu ¬ lokalizacja: » ku tyłowi i bocznie w stosunku do części pośredniej cewki moczowej » częściowo w m. zwieraczu zewnętrznym cewki moczowej ¬ przewód gruczołu opuszkowo-cewkowego (duct of bulbo-urethral gland) » bieg: przebija błonę krocza [razem z częścią pośrednią cewki moczowej] » ujście: niewielkie otworki w odcinku bliższym części gąbczastej cewki moczowej [w obrębie opuszki prącia] » wydzielina – śluzopodobna

część dalsza cewki moczowej męskiej (distal part of male urethra) 3) część pośrednia/błoniasta (intermediate/membranous part) [1–1,5 cm] » najwęższa i najmniej rozciągliwa [z wyjątkiem ujścia zewnętrznego cewki moczowej] » początek: szczyt gruczołu krokowego » bieg: przez przestrzeń krocza głęboką [tu cewka jest otoczona m. zwieraczem zewnętrznym cewki moczowej] → przebija błonę krocza » gruczoły opuszkowo-cewkowe – leżą do tyłu od tej części, ale ich przewody uchodzą w proksymalnym odcinku części gąbczastej » koniec: wnika do opuszki prącia 4) część gąbczasta (spongy part/urethra) [15 cm] » najdłuższa i najbardziej ruchoma » początek: przedłużenie części pośredniej » bieg: przez ciało gąbczaste prącia » szerokość światła: 5 mm; tworzy dwa rozszerzenia: · dół wewnątrzopuszkowy (intrabulbar fossa) – w opuszce prącia · dół łódkowaty (navicular fossa) – w żołędzi prącia » ujścia przewodów wyprowadzających: · od boku – gruczołów opuszkowo-cewkowych · przez niewielkie otworki – gruczołów cewkowych (urethral glands) [wydzielają śluz] » koniec: ujście zewnętrzne cewki moczowej (external urethral orifice) – węższe niż pozostałe części cewki moczowej moszna (scrotum) ¬ skórny włóknisto-mięśniowy worek ¬ zawiera: jądra i struktury im towarzyszące ¬ lokalizacja: ku tyłowi i poniżej prącia oraz spojenia łonowego ¬ szew moszny (scrotal raphe) – przechodzi w: » do przodu: szew prącia (penile raphe) » ku tyłowi: szew krocza (perineal raphe) ¬ przegroda moszny (septum of scrotum) » przedłużenie błony kurczliwej (dartos fascia) » lokalizacja: głębiej w stosunku do szwu » dzieli mosznę na dwie części; w każdej jedno jądro więzadła prącia ¬ więzadło wieszadłowe prącia (suspensory ligament of penis) » zgrubienie powięzi głębokiej, która pokrywa przednią powierzchnię spojenia łonowego » włókna krótkie i napięte; przymocowują trzon prącia do spojenia łonowego » bieg: ku dołowi → koniec rozdziela się i przyczepia do powięzi głębokiej prącia [w miejscu przejścia nasady w trzon] ¬ więzadło procowate prącia (fundiform ligament of penis) » nieregularne; powstaje z kondensacji włókien kolagenowych i elastycznych tkanki podskórnej » włókna długie i luźne » lokalizacja: do przodu od więzadła wieszadłowego prącia » bieg: zstępuje z kresy białej w linii pośrodkowej → do przodu od spojenia łonowego → rozdwojone końce otaczają prącie → łączą się ze sobą → przechodzą na dolnej powierzchni prącia w błonę kurczliwą [a ta w przegrodę moszny]

prącie (penis) ¬ w postawie anatomicznej prącie jest w stanie wzwodu; w stanie spoczynku grzbiet skierowany jest ku przodowi ¬ jest narządem kopulacyjnym i zawiera cewkę moczową, a więc stanowi wspólną drogę ujścia dla moczu i nasienia ¬ ciała wzwodowe [3] – cylindrycznego kształtu, o jamistej strukturze » ciała jamiste (corpora cavernosa) – parzyste; położone grzbietowo · łączą się ze sobą w płaszczyźnie pośrodkowej · odnogi prącia – tylne rozejście ciał jamistych · przegroda prącia (septum of penis) – dzieli tkankę jamistą wewnątrz trzonu prącia [zwykle niecałkowicie] » ciało gąbczaste (corpus spongiosum) – pojedyncze; leży brzusznie; zawiera część gąbczastą cewki moczowej ¬ warstwy otaczające prącia: » skóra – cienka; ciemniejsza względem otoczenia · łączy się z błoną białawą przez luźną tkankę łączną · napletek (prepuce/foreskin) – podwójny fałd utworzony przez skórę wraz z powięzią prącia; pokrywa żołądź prącia · wędzidełko napletka (frenulum of prepuce) – fałd leżący pośrodkowo; łączy głębsze warstwy napletka z powierzchnią dolną żołędzi » błona biaława (tunica albuginea) – włóknista; pokrywa od zewnątrz ciała jamiste » powięź głęboka prącia/Bucka (deep fascia of penis) · lokalizacja: powierzchownie w stosunku do błony białawej · przedłużenie powięzi głębokiej krocza · pokrywa wspólnie ciała jamiste i ciało gąbczaste ¬ części prącia: a) nasada (root) – część przytwierdzona; lokalizacja: przestrzeń powierzchowna krocza [między błoną kroczą powyżej i powięzią głęboką krocza poniżej]; części: · odnogi (crura of penis) – z ciał wzwodowych; parzyste; przymocowane do dolnej części powierzchni wewnętrznej gałęzi kości kulszowej [do przodu od guza kulszowego] · opuszka – z ciał wzwodowych; tylna część opuszki przebijana jest od góry przez cewkę moczową · mm. kulszowo-jamiste · mm. opuszkowo-gąbczaste b) trzon (body) · wolna, zwisająca część, podwieszona do spojenia łonowego · pozbawiona włókien mięśniowych – z wyjątkiem pojedynczych włókien mięśniowych od mięśni budujących nasadę penisa c) żołądź prącia (glans penis) – stożkowate powiększenie końcowego odcinka ciała gąbczastego · korona żołędzi (corona of glans) – utworzona przez nasunięcie brzegu żołędzi na trzon prącia · szyjka żołędzi (neck of glans) – skośny rowek poniżej korony; oddziela żołądź prącia od trzonu · ujście zewnętrzne cewki moczowej – szczelinowaty otwór części gąbczastej cewki moczowej; lokalizacja: blisko wierzchołka żołędzi prącia

powierzchowne mięśnie krocza (superficial perineal mm.) u mężczyzny ¬ lokalizacja: w przestrzeni powierzchownej krocza ¬ bardziej rozwinięte u mężczyzn [ejakulacja i mikcja] ¬ unerwienie: nn. S2–S4 → n. kroczowy → gałąź głęboka/mięśniowa a) mm. poprzeczne krocza powierzchowne (superfic. transverse perineal mm.) – bieg: krzyżują płaszczyznę wyjścia miednicy; funkcje: » podtrzymują środek krocza » wspomagają przeponę miednicy w zachowaniu pozycji narządów » stabilizują prącie podczas erekcji [razem z warstwą głęboką] b) mm. opuszkowo-gąbczaste (bulbospongiosus mm.) – funkcje: » zwieracz uciskający opuszkę prącia i ciało gąbczaste » opróżniają część gąbczastą cewki moczowej z zalegającego moczu lub nasienia » uciskają tkankę wzwodową nasady prącia współdziałając w wytworzeniu erekcji [włókna wokół bliższej części trzonu] » przeciwstawiają się powrotowi żylnemu z tkanki wzwodowej przez ucisk na ż. grzbietową głęboką c) mm. kulszowo-jamiste (ischiocavernosus mm.) – otaczają odnogi prącia w jego nasadzie; funkcje: » uciskają tkankę wzwodową nasady prącia współdziałając w wytworzeniu erekcji [włókna wokół bliższej części trzonu] » przeciwstawiają się powrotowi żylnemu z tkanki wzwodowej przez ucisk na ż. grzbietową głęboką stymulacja erotyczna mężczyzny ¬ erekcja – od układu przywspółczulnego: ośrodek erekcji [S2–S4] → splot podbrzuszny dolny → splot nerwowy sterczowy → nn. jamiste a) zamknięcie zespoleń tętniczo-żylnych, przez które płynie krew, by ominąć ciała wzwodowe: 1) rozluźnienie mięśniówki gładkiej beleczek włóknistych i skręconych tt. ślimakowatych 2) wyprostowanie tętnic i poszerzenie ich światła 3) uruchomienie przepływu krwi i rozszerzenie ciał jamistych b) ucisk na żyły opuszczające ciała wzwodowe: 1) skurcz mm. kulszowo-jamistych i mm. opuszkowo-gąbczastych 2) wzrost oporu dla powrotu żylnego 3) obrzmienie ciał jamistych i ciała gąbczastego 4) wzrost ciśnienia do wartości bliskiej ciśnieniu tętniczemu 5) powiększenie i usztywnienie prącia ¬ emisja – zależy od stymulacji współczulnej [L1–L2] 1) skurcz nasieniowodów i pęcherzyków nasiennych 2) skurcz mięśniówki gładkiej prostaty 3) skurcz przewodów wytryskowych 4) przedostanie się nasienia do części sterczowej cewki moczowej ¬ ejakulacja – wytrysk nasienia z cewki moczowej przez jej ujście » odpowiedź współczulna [L1–L2] – zamknięcie ujścia wewnętrznego cewki moczowej w szyjce pęcherza moczowego » odpowiedź przywspółczulna: nn. S2–S4 → nn. sromowe → skurcz mięśniówki cewki moczowej i mm. opuszkowo-gąbczastych ¬ remisja – stopniowy powrót prącia do pozycji spoczynkowej w wyniku stymulacji współczulnej 1) skurcz mięśniówki w tt. ślimakowych 2) rozluźnienie mm. kulszowo-jamistych i mm. opuszkowo-gąbczastych 3) zwiększenie powrotu żylnego z ciał wzwodowych do ż. grzbietowej głębokiej prącia

narządy płciowe kobiety narządy płciowe żeńskie/srom (vulva/pudendum) – funkcje: ¬ odczuwanie pobudzenia i przebieg stosunku seksualnego ¬ kierunkowanie wypływem moczu ¬ zapobiegają wnikaniu ciał obcych do dróg moczowych jajniki (ovaries) ¬ kształt i wielkość migdała ¬ funkcja: miejsce rozwoju oocytów [żeńskich gamet] i wydzielania hormonów płciowych ¬ krezka jajnika (mesovarium) – krótki, lśniący fałd otrzewnowy; część więzadła szerokiego macicy ¬ nie jest pokryty otrzewną, ale jest zawieszony w jamie otrzewnej, więc w czasie owulacji oocyty na krótko osiągają jamę otrzewnej ¬ błona biaława jajnika (tunica albuginea of ovary) – otacza jajnik » przed dojrzewaniem płciowym: pokryta gładką warstwą śródbłonka jajnikowego lub nabłonka powierzchniowego [przechodzi w otrzewną krezki jajnika; matowy] » po okresie dojrzewania: nabłonek pęka z powodu kolejnych owulacji [mniej u kobiet stosujących doustną antykoncepcję] ¬ więzadła: » więzadło wieszadłowe jajnika (suspensory ligament of ovary) · fałd otrzewnej · zawiera: naczynia jajnikowe i nerwy po skrzyżowaniu płaszczyzny wejścia miednicy [dojście naczyń do jajnika: górno-boczna powierzchnia] · przechodzi w: krezkę jajnika » więzadło [właściwe] jajnika ([proper] ligament of ovary) · przyśrodkowo wewnątrz krezki jajnika; krótkie · łączy: koniec bliższy/maciczny jajnika z kątem bocznym macicy [poniżej dojścia jajowodu] · pozostałość po: górnej części jajnikowodu u płodu jajowody (uterine/fallopian tubes) [10 cm] ¬ funkcje: transport oocytów z okołojajnikowej jamy otrzewnej do jamy macicy oraz miejsce zapłodnienia ¬ lokalizacja: od rogów macicy (uterine horns) do ich ujść w pobliżu jajników ¬ krezka jajowodu (mesosalpinx) – wąska; tworzy wolny górno-przedni brzeg więzadła szerokiego macicy ¬ przebieg » teoretycznie: symetrycznie, tylno-bocznie do ścian miednicy, górno-przednie wypukłości tworzą łuki powyżej jajników [w poziomym odcinku więzadła szerokiego macicy] » w praktyce: powszechnie niesymetryczne; czasem powyżej lub ku tyłowi od macicy ¬ części [od boku do przyśrodka]: 1) lejek (infundibulum) · początek: ujście brzuszne jajowodu (abdominal ostium of uterine tube) – otwiera się do jamy otrzewnej · strzępki (fimbriae) – palczaste wypustki lejka; rozgałęziają się nad boczną powierzchnią jajnika; jeden, duży strzępek jajnikowy (ovarian fimbria) przyczepia się do bieguna górnego jajnika 2) bańka (ampulla) – najszersza i najdłuższa część jajowodu; początek: przyśrodkowa część lejka; zwykle miejsce zapłodnienia 3) cieśń (isthmus) – grubsza ściana; koniec: wnika do rogu macicy 4) część maciczna (uterine part) – krótki, śródścienny odcinek · początek: przechodzi przez ścianę macicy · koniec: ujście maciczne (uterine ostium) – do jamy macicy w rogu macicy

macica (uterus) [7,5 cm x 5 cm x 2 cm; 90 g] ¬ grubościenna; pusta w środku; kształt gruszki ¬ aktywnie podtrzymywana przez przeponę miednicy [kaszel, kichanie] ¬ lokalizacja macicy nieciężarnej: » w miednicy mniejszej; trzon na pęcherzu moczowym, szyjka między pęcherzem i odbytnicą » przy pęcherzu niewypełnionym: w płaszczyźnie poprzecznej » pozycja zmienia się wraz z wypełnieniem pęcherza, odbytnicy i postępem ciąży ¬ orientacja w przestrzeni u dorosłej kobiety: » przodopochylenie (anteversio) – do przodu i góry od osi pochwy » przodozgięcie (anteflexio) – względem osi szyjki macicy » położenie pośrodkowe – w linii pośrodkowej miednicy mniejszej » położenie osiowe – długa oś macicy odpowiada osi miednicy części macicy a) trzon macicy (body of uterus) – górne ⅔ » lokalizacja: między blaszkami więzadła szerokiego macicy, ale jest łatwo przesuwalny » powierzchnie: pęcherzowa i jelitowa » cieśń macicy (isthmus of uterus) [1 cm] – oddziela trzon od szyjki » dno macicy (fundus of uterus) – zaokrąglona część trzonu powyżej ujść jajowodów » warstwy ściany: 1) omacicze (perimetrium) – zewnętrzna błona surowicza; skład: otrzewna i niewielka podściółka z tkanki łącznej 2) mięśniówka macicy (myometrium) – mięśniówka gładka [więcej w trzonie macicy niż szyjce macicy] ⋅ w czasie ciąży: przyrasta przy jednoczesnym zmniejszeniu grubości ⋅ zawiera: naczynia i nerwy do macicy ⋅ funkcja: skurcze w czasie porodu i miesiączki 3) błona śluzowa macicy (endometrium) – silnie przylega do błony mięśniowej; budowa zależna od fazy cyklu [złuszcza się przy menstruacji przy braku zapłodnienia] b) szyjka macicy (cervix of uterus) – dolna ⅓ [2,5 cm]; wąska i cylindryczna » budowa: włóknista [włókna kolagenowe]; zawiera niewiele włókien mięśniówki gładkiej i włókien sprężystych » część nadpochwowa (supravaginal part) – między cieśnią i pochwą · z przodu: oddzielona od pęcherza moczowego przez luźną tkankę łączną i zagłębienie pęcherzowo-maciczne (vesicouterine pouch) [w dnie zagłębienia przejście otrzewnej z tylnego brzegu powierzchni górnej pęcherza na macicę] · z tyłu: od pętli esicy przez otrzewną i jej jamę, od odbytnicy przez zagłębienie odbytniczo-maciczne » część pochwowa (vaginal part) – zaokrąglona · z przodu w górnej części pochwy · koniec: ujście zewnętrzne macicy (external os of uterus) – miejsce wniknięcia do pochwy przez jej górną ścianę · sklepienie pochwy (vaginal fornix) – wąski zachyłek otaczający część pochwową szyjki macicy » najmniej ruchoma część macicy – jest biernie podtrzymywana przyczepami więzadeł [zgrubienia powięzi wewnątrzmiednicznej] » bocznie: t. maciczna krzyżuje moczowód od góry

wnętrze macicy ¬ spłaszczone; 6 cm [od ujścia zewnętrznego macicy do ściany dna macicy] ¬ dwie części: a) jama macicy (uterine cavity) – zawiera rogi macicy (uterine horns) – górno-boczne okolice jamy macicy [miejsce dojścia jajowodów] b) kanał szyjki (cervical canal) – wrzecionowate przedłużenie jamy · początek: anatomiczne ujście wewnętrzne macicy (anatomical internal os) – na poziomie cieśni macicy · bieg: nadpochwowa i pochwowa część szyjki macicy · koniec: ujście zewnętrzne macicy → światło pochwy ¬ kanał rodny = wnętrze macicy + światło pochwy więzadła macicy – biernie podtrzymują macicę ¬ więzadła będące pozostałością po jajnikowodzie [na zewnątrz macicy]: » więzadło [właściwe] jajnika ([proper] ligament of ovary) – przyczep poniżej i z tyłu połączenia maciczno-jajowodowego » więzadło obłe macicy (round ligament of uterus) – przyczep poniżej i ku przodowi od połączenia maciczno-jajowodowego ¬ więzadło szerokie macicy (broad ligament of uterus) » lokalizacja: między ścianami bocznymi macicy i ścianami bocznymi miednicy oraz jej dnem » zdwojony fałd otrzewnej [krezka] · blaszki łączą się na wolnym brzegu otaczającym jajowód · bocznie: przedłużenie na naczynia jajnikowe → więzadło wieszadłowe jajnika · między blaszkami po obu stronach macicy: ⋅ tylno-bocznie: więzadło [właściwe] jajnika ⋅ przednio-dolnie: więzadło obłe macicy · w wolnym, przednio-górnym brzegu: jajowody · tylna powierzchnia: odejście krezki jajnika » krezka macicy (mesometrium) – największa część więzadła [poniżej krezki jajowodu i krezki jajnika]; struktury przebiegające między jej warstwami tworzą przymacicze (parametrium): · tkanka tłuszczowa i tkanka łączna · splot żylny maciczny i splot żylny pochwowy · t. maciczna i naczynia chłonne · nerwy i końcowy odcinek moczowodu ¬ więzadła będące zgrubieniami powięzi wewnątrzmiednicznej [mogą zawierać włókna mięśniówki gładkiej]: » więzadła podstawowe macicy/poprzeczne szyjki (cardinal/transverse cervical ligaments) – między częścią nadpochwową szyjki macicy i bocznymi sklepieniami pochwy a ścianami bocznymi miednicy » więzadła maciczno-krzyżowe (uterosacral ligaments) · początek: ku górze i tyłowi z bocznej strony szyjki macicy · koniec: środkowa część kości krzyżowej [wyczuwane palpacyjnie przez odbytnicę] stosunki topograficzne macicy ¬ ściany pokryte otrzewną z przodu i z góry poza szyjką macicy ¬ ściany przedniej: » zagłębienie pęcherzowo-maciczne » górna powierzchnia pęcherza moczowego ¬ ściany tylnej: » zagłębienie odbytniczo-maciczne [pętle jelita cienkiego] » przednia ściana odbytnicy » powięź trzewna miednicy [łączy odbytnicę z macicą] ¬ ścian bocznych: » więzadło szerokie macicy [do trzonu] » więzadła podstawowe macicy » moczowód – między blaszkami więzadła do przodu i nieco powyżej sklepienia bocznego pochwy, poniżej t. macicznej [2 cm bocznie do nadpochwowej części szyjki macicy]

pochwa (vagina) [7–9 cm] ¬ mięśniowo-błoniasty kanał; dolna część kanału rodnego ¬ początek: kanał szyjki macicy [pochwa nie jest zapadnięta] ¬ sklepienie pochwy (vaginal fornix) – zachyłek wokół szyjki macicy » przednie » boczne » tylne (post. vaginal fornix) – najgłębsze; styka się z zagłębieniem odbytniczo-macicznym ¬ przedsionek pochwy (vestibule of vagina) – szpara między wargami sromowymi mniejszymi; miejsce: » ujścia pochwy » zewnętrznego ujścia cewki moczowej » przewodów gruczołów przedsionkowych mniejszych i większych ¬ koniec: ujście pochwy (vaginal orifice) » otwór na dolnym końcu » zapadnięte dośrodkowo – ściany boczne stykają się ze sobą, leżąc po obu stronach strzałkowo położonej szczeliny, [kształt H na przekroju poprzecznym] ¬ zwieracze pochwy: » m. łonowo-pochwowy (pubovaginalis m.) » m. zwieracz zewnętrzny cewki moczowej (external urethral sphincter m.) » m. zwieracz cewkowo-pochwowy (urethrovaginal sphincter m.) » m. opuszkowo-gąbczasty (bulbospongiosus m.) ¬ lokalizacja i stosunki topograficzne » z przodu: · dno pęcherza moczowego · cewka moczowa – powoduje uwypuklenie na ścianie przedniej w linii pośrodkowej » z tyłu: zagłębienie odbytniczo-maciczne, kanał odbytowy i odbytnica » z boku: · mm. łonowo-odbytnicze [przyśrodkowe brzegi mm. dźwigaczy odbytu] · powięź trzewna miednicy · moczowody wzgórek łonowy (mons pubis) ¬ zaokrąglona wyniosłość [po pokwitaniu owłosiona] ¬ kształt modelowany przez tkankę tłuszczową [ilość zwiększa się podczas dojrzewania i zmniejsza podczas przekwitania] ¬ lokalizacja: » do przodu od: spojenia łonowego, guzków łonowych i gałęzi górnych kości łonowych » do dołu od: ściany przedniej jamy brzusznej wargi sromowe większe (labia majora) ¬ funkcja: ochrona łechtaczki, ujścia pochwy i cewki moczowej ¬ wypełnione wypustkami luźnej tkanki podskórnej złożonymi z mięśniówki gładkiej i części końcowej więzadła obłego macicy ¬ topografia: » do tyłu i do dołu: w kierunku odbytu » bocznie od: szpary sromu (pudendal cleft) – pośrodkowego obniżenia lub wąskiej szczeliny ¬ różnice w zależności od powierzchni » od zewnątrz: pokryte ciemno zabarwioną skórą; zawierają gruczoły łojowe i kędzierzawe owłosienie » od wewnątrz: gładkie, różowe, nieowłosione ¬ spoidła: » spoidło przednie warg sromowych (ant. commissure of labia majora) – z przodu; tu wargi są grubsze » spoidło tylne warg sromowych (post. commissure of labia majora) – z tyłu; zanika po naturalnym porodzie; tylna granica sromu [pokrywa ciało kroczowe]

wargi sromowe mniejsze (labia minora) ¬ fałdy skórne w szparze sromu; brak tkanki tłuszczowej i owłosienia ¬ ograniczają przedsionek pochwy (vestibule of vagina) ¬ budowa: ciała wzwodowe i naczynia ¬ ku przodowi każda rozdwaja się na 2 blaszki: » blaszki przyśrodkowe – łączą się pośrodkowo, tworząc wędzidełko łechtaczki (frenulum of clitoris) » blaszki boczne – łączą się ku przodowi i poniżej łechtaczki [pokrywając ją lub zasłaniając] i tworzą napletek łechtaczki (prepuce of clitoris) ¬ wędzidełko warg sromowych mniejszych (frenulum of labia minora) – tylne połączenie u dziewic ¬ powierzchnia wewnętrzna – delikatna, wilgotna skóra; różowa; z gruczołami łojowymi i zakończeniami nerwowymi łechtaczka (clitoris) ¬ w trakcie pobudzenia seksualnego podlega wzwodowi w przednim połączeniu warg sromowych mniejszych ¬ budowa: ¬ nasada (root) – składowe zawierają ciała jamiste · odnogi (crura) – przytwierdzone do błony krocza i gałęzi dolnych kości łonowych · trzon (body) – pokryty napletkiem ¬ żołądź łechtaczki (glans clitoris) – najbardziej unerwiona część przedsionek pochwy (vestibule of vagina) – przestrzeń ograniczona przez wargi sromowe mniejsze; zawiera: ¬ ujście zewnętrzne cewki moczowej (external urethral orifice) · do dołu od: żołędzi łechtaczki · do przodu od: ujścia pochwy · przyśrodkowo od: gruczołów przycewkowych (para-urethral glands) ¬ ujście pochwy (vaginal orifice) – wygląd i rozmiar zależą od wyglądu błony dziewiczej (hymen) – cienkiego, pierścieniowatego fałdu błony śluzowej zamykającego częściowo lub całkowicie ujście pochwy; po zerwaniu zostają: strzępki błony dziewiczej (hymenal caruncles) – granica między pochwą i przedsionkiem pochwy ¬ ujście przewodów gruczołów przedsionkowych mniejszych ¬ ujście przewodów gruczołów przedsionkowych większych – na górno-przyśrodkowej powierzchni warg sromowych mniejszych na godzinie 5 i 7 w stosunku do ujścia pochwy opuszki przedsionka (bulbs of vestibule) ¬ parzysty twór homologiczny do opuszki prącia ¬ budowa: z ciała wzwodowego; podłużny [3 cm] ¬ lokalizacja: wzdłuż brzegów ujścia pochwy [głębiej, ale nie wewnątrz warg sromowych mniejszych]; bezpośrednio poniżej błony krocza ¬ od dołu i boku: pokryte mm. opuszkowo-gąbczastymi na całej długości gruczoły przedsionkowe – wydzielają śluz w trakcie pobudzenia a) większe/Bartholina (greater vestibular glands) » okrągłe/owalne; średnica: 0,5 cm » lokalizacja: w przestrzeni krocza powierzchownej, po obu stronach przedsionka pochwy [tylno-bocznie do jej ujścia]; poniżej błony krocza » częściowo przykryte tylnymi częściami opuszek przedsionków i otoczone mm. opuszkowo-gąbczastymi » bieg przewodu: do opuszki przedsionka → otwarcie do przedsionka pochwy [bocznie od jej ujścia] b) mniejsze (lesser vestibular glands) – niewielkie » lokalizacja: po obu stronach przedsionka pochwy » ujście przewodu: między ujściem pochwy i ujściem zewnętrznym cewki moczowej

mięśnie powierzchowne krocza u kobiety a) mm. poprzeczne krocza powierzchowne (superfic. transverse perineal mm.) b) mm. kulszowo-jamiste (ischiocavernosus mm.) c) mm. opuszkowo-gąbczaste (bulbospongiosus mm.) płaszczyzny miednicy kobiecej a) płaszczyzna wchodu miednicy – oddziela miednicę większą od mniejszej » przebieg: górny brzeg spojenia łonowego → kresa graniczna [grzebień łonowy → grzebień kości łonowej → kresa łukowata] → wzgórek kości krzyżowej/promontorium » wymiar poprzeczny [13,5 cm] – największa szerokość miednicy; najdalej oddalone od siebie punkty kresy granicznej » wymiar skośny prawy [12,5 cm] – łączy: · prawy staw krzyżowo-biodrowy · lewą wyniosłość biodrowo-łonową » wymiar skośny lewy [12,5 cm] – analogicznie » sprzężna anatomiczna [11,5 cm] – od wzgórka kości krzyżowej do górnego brzegu spojenia łonowego » sprzężna wejścia/prawdziwa/położnicza (true/obsterical conjugate) · najkrótsza odległość [≥ 11 cm] ⋅ od: wzgórka kości krzyżowej ⋅ do: środka spojenia łonowego · nie można jej badać bezpośrednio, ponieważ przebiega przez pęcherz moczowy » sprzężna przekątna (diagonal conjugate) [≥ 11 cm] – od wzgórka kości krzyżowej do dolnego brzegu spojenia łonowego b) płaszczyzna próżni – przez środek spojenia łonowego, środek panewki stawu biodrowego i pomiędzy kręgami S2 i S3 c) płaszczyzna cieśni – przez dolny brzeg spojenia łonowego, kolce kulszowe i wierzchołek kości krzyżowej d) płaszczyzna wyjścia – ma kształt dwuspadzistego dachu; bieg: przez dolny brzeg spojenia łonowego, guzy kulszowe i wierzchołek kości guzicznej; wymiary: » poprzeczny (interspinous distance) [10 cm] · między guzami kulszowymi · najwęższe miejsce kanału miednicy · jeśli guzy kulszowe znajdują się w takiej odległości, by wprowadzić 3 równoległe palce do pochwy, a kąt podłonowy jest dostatecznie rozwarty, to poród naturalny jest możliwy » prosty [9,5–12,5 cm] – od wierzchołka kości guzicznej do wierzchołka łuku łonowego [dolny brzeg spojenia łonowego] inne wymiary miednicy kobiecej ¬ szerokość międzykolcowa miednicy [25–26 cm] – między kolcami biodrowymi przednimi górnymi ¬ szerokość międzykrętarzowa [31 cm] – między najbardziej bocznie położonymi częściami krętarzy większych kości udowych ¬ szerokość międzyguzkowa [28–29 cm] » największa szerokość miednicy » między guzkami na grzebieniu kości biodrowej [5 cm do tyłu od kolca biodrowego przedniego górnego] ¬ sprzężna zewnętrzna [18–21 cm] » od: krawędzi przedniej górnego brzegu spojenia łonowego » do: wierzchołka wyrostka kolczystego L5 ¬ oś miednicy – przechodzi przez środek kanału rodnego; środek geometryczny wszystkich punktów na poziomie każdej płaszczyzny

unaczynienie tętnicze miednicy t. biodrowa wewnętrzna (internal iliac a.) [4 cm] ¬ początek: podział t. biodrowej wspólnej [L5/S1; do przodu od stawu krzyżowo-biodrowego] ¬ bieg: do miednicy mniejszej [tylno-przyśrodkowo] → górny brzeg otworu kulszowego większego → podział na pnie ¬ topografia sąsiednich struktur: » bocznie: ż. biodrowa wewnętrzna, pień lędźwiowo-krzyżowy, staw krzyżowo-biodrowy, n. zasłonowy, moczowód [poniżej rozwidlenia t. biodrowej wspólnej] » przyśrodkowo: otrzewna pień przedni (ant. division) t. biodrowej wewnętrznej ¬ unaczynia: pęcherz moczowy, odbytnicę, narządy płciowe, udo i pośladek ¬ bieg: ku przodowi wzdłuż brzegu otworu górnego miednicy → gałęzie trzewne: » t. pępkowa (umbilical a.) · u płodu: ⋅ jest przedłużeniem t. biodrowej wewnętrznej → ściana boczna miednicy → przednia ściana jamy brzusznej → pierścień pępkowy → pępowina ⋅ niesie do łożyska krew utlenowaną, ale pozbawioną składników odżywczych · po przecięciu pępowiny: oddaje tt. pęcherzowe górne → zarasta [więzadło pępkowe przyśrodkowe] · bieg w życiu pozapłodowym: przednio-dolnie między pęcherzem moczowym i ścianą miednicy · unaczynia: ⋅ powierzchnię przednio-górną pęcherza moczowego ⋅ M: nasieniowód – przez: tt. pęcherzowe górne → t. do nasieniowodu · zespolenia z: t. pęcherzową dolną [M] lub t. pochwową [K] » t. zasłonowa (obturator a.) · początek: miejsce skrzyżowania t. pępkowej i moczowodu · unaczynia: mięśnie miednicy, kość biodrową i głowę kości udowej, mm. grupy przyśrodkowej uda · bieg: ku dołowi i do przodu na powięzi zasłonowej → między n. zasłonowym i ż. zasłonową → oddaje gałęzie → opuszcza miednicę przez kanał zasłonowy ⋅ gałęzie mięśniowe ⋅ gałęzie do kości biodrowej ⋅ gałąź łonowa (pubic branch) ⋅ początek: tuż przed opuszczeniem miednicy przez t. zasłonową ⋅ bieg: po powierzchni miednicznej kości łonowej → zespolenie z: gałęzią łonową przeciwnej strony i gałęzią łonową t. nabrzusznej dolnej [od t. biodrowej zewnętrznej] · zespolenia z: t. pępkową » M: t. pęcherzowa dolna (inf. vesical a.) – odpowiednik t. pochwowej u kobiety · unaczynia: część pęcherza moczowego [dno i szyjkę], gruczoł krokowy i część miedniczną moczowodu · bieg: podotrzewnowo w więzadle bocznym pęcherza → gałęzie: ⋅ tt. pęcherzyków nasiennych – unaczyniają: pęcherzyki nasienne ⋅ gałąź sterczowa ⋅ bieg: w dół po tylno-bocznej powierzchni gruczołu krokowego ⋅ unaczynia: gruczoł krokowy i część sterczową cewki moczowej ⋅ zespolenia z: t. głęboką krocza [od t. sromowej wewnętrznej] ⋅ czasem: t. do nasieniowodu [może odchodzić od t. pęcherzowej górnej] ⋅ bieg: podotrzewnowo ⋅ unaczynia: nasieniowód i przewody wytryskowe ⋅ zespolenia z: t. jądrową [ku tyłowi od jądra] i t. dźwigacza jądra · zespolenia z: t. pęcherzową górną » K: t. maciczna (uterine a.) – może odchodzić od t. pępkowej; odpowiednik t. nasieniowodu · unaczynia: macicę, więzadła macicy i część miedniczną moczowodu · bieg: po bocznej ścianie miednicy → do przodu od t. biodrowej wewnętrznej → przyśrodkowo → w pobliżu szyjki macicy krzyżuje moczowód od góry → u podstawy więzadła szerokiego macicy → połączenie pochwy z szyjką macicy → gałęzie [dochodzą do narządów od przyśrodka]: ⋅ gałąź pochwowa (vaginal branch) – zstępująca; unaczynia: górną część pochwy i szyjkę macicy ⋅ gałąź wstępująca (ascending branch) – znacznie większa ⋅ unaczynia: macicę ⋅ bieg: ku górze wzdłuż bocznego brzegu macicy → rozdwaja się na: ⋅ gałąź jajnikową (ovarian branch) – unaczynia: koniec przyśrodkowy jajnika ⋅ gałąź jajowodową (tubal branch) – unaczynia: jajowód ⋅ obie gałęzie zespalają się z: analogicznymi gałęziami t. jajnikowej [od boku] · zespolenia z: t. pochwową

»

»

»

»

K: t. pochwowa (vaginal a.) – czasem od t. macicznej; odpowiednik t. pęcherzowej dolnej u mężczyzny; gałęzie: · gałąź pochwowa – unaczynia: część dolną pochwy, opuszki przedsionka i część odbytnicy · gałąź pęcherzowa dolna – unaczynia: dno i szyjkę pęcherza moczowego · zespolenia z: gałęzią pochwową t. macicznej i t. pęcherzową górną t. odbytnicza środkowa (middle rectal a.) – może też odchodzić z t. biodrowej wspólnej albo wspólnym pniem z t. pęcherzową dolną lub t. sromową wewnętrzną · bieg: zstępuje → oddaje tt. pęcherzyków nasiennych i tt. sterczowe → dolna część odbytnicy · unaczynia: dolną część odbytnicy, kanał odbytowy oraz: ⋅ M: pęcherzyki nasienne, część bliższą cewki moczowej męskiej i gruczoł krokowy ⋅ K: cewkę moczową żeńską i pochwę · zespolenia z: tt. odbytniczymi górnymi i tt. odbytniczymi dolnymi [rzadziej niż te dwie ze sobą] t. sromowa wewnętrzna (internal pudendal a.) – większa u mężczyzny · unaczynia: krocze, skórę trójkąta moczowo-płciowego i trójkąta odbytowego, ciała wzwodowe, stercz · bieg: tylno-bocznie → ku przodowi od m. gruszkowatego i splotu krzyżowego → między m. gruszkowatym i m. guzicznym → otwór podgruszkowy (infrapiriform foramen) [dolna część otworu kulszowego większego] → owija się wokół tylnej powierzchni kolca kulszowego lub więzadła krzyżowo-kolcowego → otwór kulszowy mniejszy → dół kulszowo-odbytowy → kanał sromowy [w bocznej ścianie dołu kulszowo-odbytowego] → wyjście z kanału przyśrodkowo od guza kulszowego → trójkąt moczowo-płciowy → gałęzie: ⋅ t. odbytnicza dolna (inf. rectal a.) ⋅ początek: tuż przed wejściem t. sromowej wewnętrznej do kanału sromowego ⋅ bieg: dół kulszowo-odbytowy → kanał odbytowy ⋅ unaczynia: połączenie odbytowo-odbytnicze, kanał odbytowy poniżej linii grzebieniastej, mm. zwieracze odbytu i skórę okolicy okołoodbytowej ⋅ t. kroczowa (perineal a.) – gałąź końcowa ⋅ początek: wewnątrz kanału sromowego ⋅ unaczynia: powierzchowne mm. krocza i mosznę [M] lub przedsionek pochwy [K] ⋅ bieg: do przestrzeni krocza powierzchownej → gałęzie końcowe: ⋅ tt. mosznowe tylne [M]/wargowe tylne [K] ⋅ bieg: w powięzi powierzchownej tylnej części moszny lub warg sromowych większych ⋅ unaczyniają: skórę tych okolic ⋅ t. opuszki prącia [M]/przedsionka [K] ⋅ bieg: przez błonę krocza → opuszka prącia lub przedsionka pochwy ⋅ unaczynia: ⋅ M: opuszkę prącia, cewkę moczową i gruczoły opuszkowo-cewkowe ⋅ K: opuszki przedsionka i gruczoły przedsionkowe większe ⋅ t. głęboka prącia [M]/łechtaczki [K] – gałąź końcowa ⋅ bieg: przez błonę krocza → odnogi ciał jamistych → oddaje: tt. ślimakowe (helicine aa.) – odpowiadają za erekcję [w spoczynku są skręcone i ograniczają przepływ krwi] ⋅ unaczynia: większą część ciał jamistych ⋅ t. grzbietowa prącia [M]/łechtaczki [K] (dorsal a. of penis/clitoris) – gałąź końcowa ⋅ bieg: do przestrzeni krocza głębokiej → przez błonę krocza i więzadło wieszadłowe → po grzbietowej powierzchni narządu aż do żołędzi [bocznie biegnie n. sromowy] ⋅ M: t. grzbietowa prącia biegnie w bruździe między ciałami jamistymi bocznie od ż. grzbietowej głębokiej prącia ⋅ unaczynia: przestrzeń krocza głęboką, skórę i powięź narządu, odcinek dalszy części gąbczastej cewki moczowej i żołądź · zespolenia z: t. pępkową; M: dodatkowo z gałęziami sterczowymi t. pęcherzowej dolnej t. pośladkowa dolna (inf. gluteal a.) – większa gałąź końcowa; może też odchodzić od pnia tylnego · bieg: ku tyłowi między n. S2 i n. S3 → otwór podgruszkowy [dolna część otworu kulszowego większego] · unaczynia: przeponę miednicy, m. gruszkowaty, m. czworoboczny uda, górne części mm. grupy tylnej uda, m. pośladkowy wielki, n. kulszowy i skórę pośladka oraz tylnej części uda · zespolenia z: t. głęboką uda [przez t. okalającą udo boczną i t. okalającą udo przyśrodkową]

pień tylny (post. division) t. biodrowej wewnętrznej ¬ unaczynia: ścianę miednicy i okolicę pośladkową ¬ bieg: ku tyłowi → 3 gałęzie ścienne: » t. biodrowo-lędźwiowa (iliolumbar a.) – może odchodzić od t. biodrowej wewnętrznej przed podziałem na pnie · unaczynia: ogon koński w kanale kręgowym · bieg: wstępuje ku przodowi od stawu krzyżowo-biodrowego → za naczyniami biodrowymi wspólnymi i m. lędźwiowym większym → dół biodrowy → dzieli się na gałęzie: ⋅ gałąź biodrowa (iliac branch) – unaczynia: kość biodrową i m. biodrowy ⋅ gałąź lędźwiowa (lumbar branch) – unaczynia: m. lędźwiowy większy i m. czworoboczny lędźwi · zespolenia z: t. okalającą biodro i tt. lędźwiowymi dolnymi [czwartymi i niższymi] » tt. krzyżowe boczne górna i dolna (sup. & inf. lat. sacral a.) – odchodzą niezależnie lub wspólnym pniem · bieg: przyśrodkowo → zstępują do przodu od nn. krzyżowych → po przednio-przyśrodkowej powierzchni m. gruszkowatego → oddają: gałęzie rdzeniowe ⋅ bieg: otwory krzyżowe przednie → część dalej przez kanał krzyżowy i otwory krzyżowe tylne ⋅ unaczyniają: zawartość kanału krzyżowego, opony korzeni nn. rdzeniowych, m. prostownik grzbietu [także jego skórę] i skórę w okolicy kości krzyżowej · zespolenia z: tt. krzyżowymi przyśrodkowymi [od t. krzyżowej pośrodkowej] » t. pośladkowa górna (sup. gluteal a.) – największa gałąź pnia tylnego · bieg: między pniem lędźwiowo-krzyżowym i gałęzią przednią n. S1 → otwór nadgruszkowy · unaczynia: mm. pośladkowe, m. gruszkowaty, m. napinacz powięzi szerokiej · zespolenia z: t. krzyżową boczną, t. pośladkową dolną, t. sromową wewnętrzną, t. okalającą udo boczną K: t. jajnikowa (ovarian a.) ¬ początek: aorta brzuszna – poniżej odejścia t. nerkowej i znacznie powyżej odejścia t. krezkowej dolnej ¬ unaczynia: część brzuszną i miedniczną moczowodu ¬ bieg: zstępuje → pokryta otrzewną ścienną → krzyżuje od przodu moczowód na tylnej ścianie jamy brzusznej → krzyżuje początkowy odcinek naczyń biodrowych zewnętrznych w płaszczyźnie wejścia miednicy → przyśrodkowo → zstępuje w więzadle wieszadłowym do jajnika → gałęzie końcowe [zespalają się z jednoimiennymi gałęziami t. macicznej] – dochodzą do narządów od boku » gałąź jajnikowa (ovarian branch) – unaczynia: jajnik » gałąź jajowodowa (tubal branch) – unaczynia: bańkę jajowodu M: t. jądrowa (testicular a.) ¬ początek: aorta brzuszna ¬ bieg: kanał pachwinowy → moszna [nie przechodzi do miednicy mniejszej] ¬ unaczynia: część brzuszną moczowodu, jądro i najądrze ¬ zespolenia z: t. dźwigacza jądra i t. do nasieniowodu t. krzyżowa pośrodkowa (median sacral a.) ¬ niewielka ze względu na redukcję ogona u człowieka ¬ początek: nieparzysta gałąź z tylnego obwodu aorty brzusznej tuż nad rozwidleniem ¬ bieg: zstępuje do przodu od trzonów L4–L5, kości krzyżowej i kości guzicznej → gałęzie: » tt. lędźwiowe piąte – ostatnia para; początek: przed wejściem do miednicy mniejszej » gałęzie krzyżowe boczne – gałęzie ścienne; zespalają się z: tt. krzyżowymi bocznymi » gałęzie trzewne – unaczyniają: tylną część odbytnicy; zespalają się z: tt. odbytniczymi górną i środkową t. odbytnicza górna (sup. rectal a.) – nieparzysta ¬ początek: przedłużenie t. krezkowej dolnej ¬ bieg: krzyżuje naczynia biodrowe wspólne → w krezce esicy → miednica mniejsza → kręg S3 → dzieli się na gałęzie zstępujące po obu stronach odbytnicy ¬ unaczynia: odbytnicę do poziomu m. zwieracza wewnętrznego odbytu [powyżej linii grzebieniastej] t. biodrowa zewnętrzna ¬ gałąź: t. nabrzuszna dolna – gałęzie: » gałąź łonowa » u 20%: t. zasłonowa dodatkowa – bieg: zstępuje wzdłuż gałęzi łonowej ¬ przedłużenie: t. udowa → t. sromowa zewnętrzna (external pudendal a.) » bieg: przyśrodkowo z uda do przedniej części trójkąta moczowo-płciowego » gałęzie zespalają się z gałęziami t. sromowej wewnętrznej » unaczynia: · M: przednią część moszny i skórę nasady prącia · K: wzgórek łonowy i przednią część warg sromowych większych

unaczynienie chłonne miednicy odpływ chłonki z miednicy struktury M

jądro, najądrze – wzdłuż żż. i tt. jądrowych

K

jajnik, jajowód [bez cieśni i części macicznej], dno macicy – wzdłuż żż. i tt. jajnikowych węzły chłonne biodrowe wewnętrzne i zewnętrzne

M&K

M K M&K M

lędźwiowe boczne

biodrowe wspólne

podstawa pęcherza, dolny odcinek części miednicznej moczowodu, kanał odbytowy [powyżej linii grzebieniastej], dolna część odbytnicy część sterczowa cewki moczowej, gruczoł krokowy, dolna część pęcherzyków nasiennych, ciała jamiste

biodrowe wewnętrzne

środkowa i górna część pochwy, szyjka macicy, trzon macicy tylno-dolne struktury miednicy, dolna część odbytnicy, dolna część pochwy [K]

krzyżowe

górna część pęcherza, górny odcinek części miednicznej moczowodu górna część pęcherzyka nasiennego, część miedniczna nasieniowodu, część pośrednia i gąbczasta cewki moczowej

K

górna część pochwy, szyjka macicy, dolna część trzonu macicy

M

żołądź prącia, dalszy odcinek części gąbczastej cewki moczowej

K

żołądź łechtaczki

M&K

kończyna dolna, okolice powierzchowne dolno-bocznych kwadrantów brzucha, okolica pośladkowa, skóra okolicy okołoodbytowej, skóra krocza, kanał odbytowy [poniżej linii grzebieniastej]

M

napletek prącia, moszna

K

część górno-boczna macicy [okolice przyczepu więzadła obłego], ujście pochwy [poniżej błony dziewiczej], napletek łechtaczki

M&K

węzły chłonne

biodrowe zewnętrzne

pachwinowe głębokie

pachwinowe powierzchowne

górna część odbytnicy, okrężnica esowata i zstępująca

krezkowe dolne

górna część odbytnicy

przyodbytnicze

lokalizacja węzłów chłonnych miednicy ¬ węzły chłonne biodrowe wspólne (common iliac lymph nodes) i węzły chłonne biodrowe zewnętrzne – powyżej płaszczyzny wejścia miednicy ¬ węzły chłonne biodrowe wewnętrzne (internal iliac lymph nodes) – wokół pni t. biodrowej wewnętrznej oraz na początku tt. pośladkowych ¬ węzły chłonne krzyżowe (sacral lymph nodes) – we wklęsłości kości krzyżowej przy ż. i t. krzyżowej pośrodkowej ¬ mniejsze grupy węzłów chłonnych – w tkance łącznej sąsiadującej z gałęziami t. biodrowej wewnętrznej

układ nerwowy miednicy gałęzie od splotu lędźwiowego ¬ n. L1 → n. biodrowo-pachwinowy → gałęzie końcowe: nn. mosznowe przednie [M]/nn. wargowe przednie [K] » bieg: pierścień pachwinowy powierzchowny → do przodu i dołu » unerwiają: · M: okolicę łonową, skórę początkowej części prącia, przednią powierzchnię moszny i przylegające części ud · K: wzgórek łonowy i przednią część warg sromowych większych ¬ nn. L1–L2 → n. płciowo-udowy → gałąź płciowa » bieg: pierścień pachwinowy powierzchowny lub tuż obok » unerwia: · M: m. dźwigacz jądra, przednią powierzchnię moszny i przylegające powierzchnie ud · K: przednią część warg sromowych większych ¬ nn. L2–L4 → gałęzie przednie → n. zasłonowy (obturator n.) » bieg: w tkance tłuszczowej przestrzeni zaotrzewnowej → wzdłuż ściany bocznej miednicy → kanał zasłonowy [w błonie zasłonowej pokrywającej otwór zasłoniony] → gałęzie: przednia i tylna » unerwia: mm. grupy przyśrodkowej uda [nic w miednicy] ¬ pień lędźwiowo-krzyżowy (lumbosacral trunk) » powstaje w miejscu wejścia do miednicy mniejszej z połączenia: · n. L4 → gałąź przednia → część zstępująca · n. L5 → gałąź przednia » bieg: ku dołowi po przedniej powierzchni skrzydła kości krzyżowej → splot krzyżowy

»

» »

splot krzyżowy (sacral plexus) ¬ lokalizacja: ściana tylno-boczna miednicy mniejszej [m. gruszkowaty i m. guziczny] ¬ większość nerwów opuszcza miednicę przez otwór kulszowy większy ¬ gałęzie: » nn. L4–S3 → n. kulszowy (sciatic n.) – największy nerw u człowieka · leży na zewnątrz powięzi ściennej miednicy · początek: przednia powierzchnia m. gruszkowatego · bieg: otwór podgruszkowy [dolna część otworu kulszowego większego] → okolica pośladkowa → w dół wzdłuż tylnej powierzchni uda · unerwia: staw biodrowy, mm. zginacze stawu kolanowego [tylna część uda] i mięśnie goleni i stopy » nn. L4–S1 → n. pośladkowy górny (sup. gluteal n.) · bieg: przez otwór nadgruszkowy · unerwia: m. pośladkowy średni i m. pośladkowy mały » nn. L4–S1 → n. do m. czworobocznego uda [i m. bliźniaczego górnego] – unerwia: te mięśnie » nn. L5–S2 → n. pośladkowy dolny (inf. gluteal n.) · bieg: otwór podgruszkowy [bardziej powierzchownie do n. kulszowego; towarzyszy t. pośladkowa dolna] → rozgałęzia się → wewnętrzna powierzchnia m. pośladkowego wielkiego · unerwia: m. pośladkowy wielki » nn. L5–S2 → n. do m. zasłonowego wewnętrznego [i m. bliźniaczego górnego] – unerwia: te mięśnie » nn. S1–S2 → n. do m. gruszkowatego – unerwia: ten mięsień

»

nn. S1–S3 → n. skórny tylny uda – unerwia: skórę pośladka oraz górno-przyśrodkowej i tylnej powierzchni uda; oddaje: · gałąź kroczową ⋅ bieg: przykryty dolnym brzegiem m. pośladkowego wielkiego → przyśrodkowo powyżej więzadła krzyżowo-guzowego → wzdłuż gałęzi kulszowo-łonowej ⋅ unerwia: bruzdę płciowo-udową, boczną część krocza i górno-przyśrodkową część uda [obszar może się pokrywać z n. sromowym] · n. skórny pośladków dolny ⋅ bieg: przykryty dolnym brzegiem m. pośladkowego wielkiego → tkanka podskórna ⋅ unerwia: skórę fałdu pośladkowego i powyżej niego [okolicę dolnej i dolno-bocznej części pośladka] nn. S2–S3 → n. skórny przebijający – unerwia: skórę przyśrodkowej części pośladka nn. S2–S4 → n. sromowy (pudendal n.) · leży na zewnątrz powięzi ściennej miednicy · bieg: razem z t. sromową wewnętrzną → otwór podgruszkowy [między m. gruszkowatym i m. guzicznym] → łuk wokół kolca kulszowego i więzadła krzyżowo-kolcowego → otwór kulszowy mniejszy → krocze → dzieli się na gałęzie → kanał sromowy · unerwia: krocze ⋅ czuciowo: narządy płciowe zewnętrzne ⋅ ruchowo: m. zwieracz zewnętrzny cewki moczowej, m. zwieracz zewnętrzny odbytu i mm. krocza · gałąź: n. odbytniczy dolny [włókna S3–S4] – zespala się z gałęziami mosznowymi/wargowymi tylnymi i nn. kroczowymi ⋅ bieg: przyśrodkowo od kolca kulszowego [wejścia do kanału sromowego] → tkanka tłuszczowa dołu kulszowo-odbytowego ⋅ unerwia: ruchowo m. zwieracz zewnętrzny odbytu i m. łonowo-odbytniczy, czuciowo kanał odbytowy [poniżej linii grzebieniastej] i skórę okolicy okołoodbytowej · n. grzbietowy prącia [M]/łechtaczki [K] (dorsal n. of penis/clitoris) – bieg: bocznie od odpowiedniej tętnicy; unerwia: najbardziej wrażliwe narządy płciowe [żołądź/łechtaczkę] · gałąź: n. kroczowy (perineal n.) – unerwia: większość struktur przestrzeni krocza powierzchownej [poniżej błony krocza]; początek: tuż przed wejściem n. sromowego do kanału sromowego; bieg: równolegle do pnia n. sromowego do końca kanału → przyśrodkowo → gałęzie końcowe w przedniej części kanału sromowego: a) powierzchowne: nn. mosznowe tylne [M]/ wargowe tylne [K] (post. scrotal/labial branches) – bieg: przyśrodkowo i powierzchownie; unerwiają: ⋅ M: tylną część moszny ⋅ K: wargi sromowe mniejsze i większe [większe bez części przedniej] b) głęboka: n. głęboki krocza (deep perineal n.) – bieg: przyśrodkowo i do wewnątrz przestrzeni krocza powierzchownej; unerwia: m. poprzeczny krocza powierzchowny, m. kulszowo-jamisty, m. opuszkowo-gąbczasty [K: dodatkowo przedsionek i dolną część pochwy] nn. S3–S4 → n. do m. dźwigacza odbytu i m. guzicznego – unerwia: te mięśnie

splot guziczny (coccygeal plexus) ¬ korzenie: nn. S4–S5 i n. guziczny [n. Co1] ¬ lokalizacja: powierzchnia miedniczna m. guzicznego ¬ bezpośrednio unerwia: m. guziczny, część m. dźwigacza odbytu i staw krzyżowo-guziczny ¬ gałęzie: nn. odbytowo-guziczne (anococcygeal nn.) » bieg: przebijają m. guziczny i więzadło odbytowo-guziczne » unerwiają: skórę między wierzchołkiem kości guzicznej i odbytem unerwienie somatyczne narządów miednicy ¬ kanał odbytowy » poniżej linii grzebieniastej wrażliwy na ból, dotyk i temperaturę » źródło włókien: n. sromowy → nn. odbytnicze dolne ¬ pochwa – wrażliwa na dotyk i temperaturę; unerwienie somatyczne ma tylko dolna ¼–⅕ ¬ część gąbczasta cewki moczowej męskiej – źródło włókien: n. sromowy → n. grzbietowy prącia źródła unerwienia autonomicznego miednicy 1) części krzyżowe pni współczulnych (sacral sympathetic trunks) – oddają włókna współczulne do kończyn dolnych » początek: przedłużenie części lędźwiowych pni współczulnych » budowa: 4 zwoje współczulne » bieg: w dół po powierzchni miednicznej kości krzyżowej [przyśrodkowo od otworów krzyżowych miednicznych, do tyłu od odbytnicy; w pozaotrzewnowej tkance łącznej] → prawy i lewy łączą się w linii pośrodkowej do przodu od kości guzicznej → zwój nieparzysty/guziczny (ganglion impair) » oddają: gałęzie łączące szare do gałęzi przednich nn. krzyżowych i n. guzicznego → splot krzyżowy i splot guziczny → naczynia, mm. przywłosowe i gruczoły potowe kończyny dolnej 2) sploty okołonaczyniowe (peri-arterial plexuses) – włókna współczulne zazwojowe naczynioruchowe do t. odbytniczej górnej, t. jajnikowej i t. biodrowej wewnętrznej oraz ich gałęzi 3) sploty podbrzuszne – główne źródło włókien współczulnych dla narządów miednicy » splot podbrzuszny górny (sup. hypogastric plexus) · korzenie: nn. trzewne lędźwiowe L3 i L4 oraz włókna splotu międzykrezkowego · lokalizacja: poniżej rozwidlenia aorty · gałęzie: nn. podbrzuszne (hypogastric nn.) prawy i lewy – bieg: przednia powierzchnia kości krzyżowej → w pochewce podbrzusznej bocznie od odbytnicy → rozgałęziają się wachlarzowato » splot podbrzuszny dolny (inf. hypogastric plexus) · korzenie: wachlarzowate rozgałęzienia nn. podbrzusznych i nn. trzewne miedniczne · gałęzie: włókna do splotów miednicznych [sploty wtórne] – unerwiają: odbytnicę, dolno-boczną część pęcherza moczowego oraz: ⋅ M: gruczoł krokowy i pęcherzyki nasienne ⋅ K: szyjkę macicy i boczne części sklepienia pochwy 4) nn. trzewne miedniczne (pelvic splanchnic nn.) – przywspółczulne » początek: splot krzyżowy od gałęzi przednich nn. S2–S4 [część krzyżowa układu przywspółczulnego; najwięcej od n. S3] » dochodzą do: splotu podbrzusznego dolnego » unerwiają: okrężnicę zstępującą i esowatą oraz narządy miednicy

efekty unerwienia autonomicznego miednicy a) współczulnie: zahamowanie perystaltyki odbytnicy oraz skurcz mięśniówki gładkiej narządów płciowych → wytrysk nasienia b) przywspółczulnie: skurcz mięśniówki odbytnicy i pęcherza moczowego oraz erekcja ciał wzwodowych sploty nerwowe miednicy ¬ splot podbrzuszny dolny – oddaje: nn. jamiste – unerwiają: przywspółczulnie tt. ślimakowe ciał wzwodowych [M: niezależnie od splotu sterczowego] ¬ K: splot maciczno-pochwowy (uterovaginal plexus) » pochodzi od: splot podbrzusznego dolnego » lokalizacja: towarzyszy t. macicznej w miejscu połączenia podstawy więzadła szerokiego i górnej części więzadła poprzecznego szyjki » unerwia: · bezpośrednio: jajniki, jajowody, pochwę · nn. jamiste – unerwiają: przywspółczulnie opuszki przedsionka i ciała wzwodowe łechtaczki ¬ K: splot jajnikowy – unerwia: jajniki i jajowody ¬ splot pęcherzowy (vesical plexus) » pochodzi od: splotu podbrzusznego dolnego » unerwia: m. zwieracz wewnętrzny cewki moczowej ¬ M: splot sterczowy (prostatic plexus) » pochodzi od: splotu pęcherzowego » unerwia: część sterczową i pośrednią cewki moczowej męskiej oraz powoduje erekcję ciał wzwodowych linia bólu miednicy ¬ w przypadku cewy pokarmowej: przebiega na wysokości środkowej części okrężnicy esowatej ¬ w przypadku pozostałych narządów miednicy: na wysokości dolnej granicy otrzewnej danego narządu » narządy wewnątrzotrzewnowe – leżą powyżej linii bólu miednicy » narządy podotrzewnowe – leżą pod nią

unaczynienie żylne miednicy sploty żylne miednicy (pelvic venous plexuses) ¬ lokalizacja: wokół narządów miednicy ¬ krew uchodzi trzema drogami: 1) żż. biodrowe wewnętrzne, ż. jajnikowa [K], ż. krzyżowa pośrodkowa (median sacral v.) → krążenie systemowe 2) ż. odbytnicza górna → ż. krezkowa dolna → układ wrotny 3) żż. krzyżowe boczne (lat. sacral vv.) → sploty żylne kręgowe wewnętrzne → krążenie systemowe [droga przerzutowa do kręgosłupa lub czaszki dla nowotworów prostaty lub jajnika] zakresy drenażu krwi żylnej ¬ zakres unaczynienia t. biodrowej wewnętrznej – ż. biodrowa wewnętrzna (internal iliac v.) » początek: powyżej otworu kulszowego większego » bieg: tylno-bocznie do t. biodrowej wewnętrznej » uchodzi do: ż. biodrowej wspólnej ¬ dół biodrowy – żż. biodrowo-lędźwiowe (iliolumbar vv.) → ż. biodrowa wspólna (common iliac v.) → ż. główna dolna [L4/L5] ¬ zakres unaczynienia t. pośladkowej górnej – ż. pośladkowa górna (sup. gluteal v.) » bieg: towarzyszy tętnicy » uchodzi do: ż. biodrowej wewnętrznej [największy dopływ z wyjątkiem ż. macicznej w trakcie ciąży] ¬ srom, pęcherzyki nasienne, moszna, odcinek dalszy cewki moczowej męskiej, cewka moczowa żeńska, część miedniczna moczowodu – żyły towarzyszą tętnicom odpływ krwi żylnej z kanału odbytowego ¬ z poziomu linii grzebieniastej – splot żylny odbytniczy wewnętrzny (internal rectal venous plexus) → w obu kierunkach ¬ powyżej linii grzebieniastej – ż. odbytnicza górna (sup. rectal v.) → ż. krezkowa dolna → ż. wrotna wątroby ¬ poniżej linii grzebieniastej → ż. odbytnicza dolna (inf. rectal v.) i żyły systemowe wokół brzegu m. zwieracza zewnętrznego odbytu ¬ zewnętrzna warstwa błony mięśniowej bańki odbytnicy → żż. odbytnicze środkowe → żż. biodrowe wewnętrzne ¬ sploty żylne tworzą zespolenia żylno-tętnicze z t. odbytniczą górną i t. odbytniczą środkową ¬ poduszeczki odbytowe – zgrubienia tkanki podśluzowej » lokalizacja: na wysokości połączenia odbytowo-odbytniczego · po lewej – bocznie · po prawej – przednio-bocznie i tylno-bocznie » funkcja: wypełniają się krwią tętniczą z licznych zespoleń → zmiana konsystencji z jędrnej na giętką → mechanizm zastawkowy → szczelne zamknięcie kanału odbytowego dla płynu i gazu splot żylny odbytniczy (rectal venous plexus) a) wewnętrzny/podśluzówkowy – pod błoną śluzową połączenia odbytowo-odbytniczego; łączy się z: » M: splotem żylnym pęcherzowym » K: splotem żylnym maciczno-pochwowym b) zewnętrzny – podskórny; na zewnątrz błony mięśniowej

splot żylny wiciowaty (pampiniform plexus of veins) ¬ u kobiety: » krew z: jajnika i jajowodu » lokalizacja: więzadło szerokie macicy » krew uchodzi do: pojedynczej ż. jajnikowej (ovarian v.) → · po prawej: ż. główna dolna · po lewej: ż. nerkowa lewa → ż. główna dolna ¬ u mężczyzny – omówiony w dziale „brzuch” K: splot żylny maciczno-pochwowy (uterovaginal venous plexus) ¬ składa się z dwóch części: a) splot żylny maciczny (uterine venous plexus) » w więzadle szerokim macicy, do boku od szyjki macicy » krew z: macicy i jajowodu b) splot żylny pochwowy (vaginal venous plexus) – wzdłuż ścian bocznych pochwy i w błonie śluzowej ¬ łączy się ze splotami żylnymi: pęcherzowym i odbytniczym ¬ krew uchodzi do: ż. macicznej → ż. biodrowej wewnętrznej M: splot żylny sterczowy (prostatic venous plexus) ¬ krew z: prostaty, przewodów wytryskowych, części bliższej cewki moczowej męskiej, końcowej części moczowodu i prącia ¬ utworzony przez: żż. sterczowe ¬ lokalizacja: otacza stercz od strony podstawnej i bocznej; między torebką włóknistą gruczołu i pochewką gruczołu ¬ łączy się z: » ku górze: splotem żylnym pęcherzowym » ku tyłowi: splotem kręgowym wewnętrznym splot żylny pęcherzowy (vesical venous plexus) ¬ u mężczyzny: » utworzony przez: · przedłużenie splotu żylnego sterczowego · ż. grzbietową głęboką prącia » lokalizacja: otacza dno pęcherza moczowego, gruczoł krokowy, pęcherzyki nasienne, nasieniowody i końcowe odcinki moczowodów ¬ u kobiety: » krew z: ż. grzbietowej łechtaczki » lokalizacja: wokół miednicznej części cewki moczowej » łączy się ze: splotem żylnym maciczno-pochwowym ¬ krew uchodzi 2 drogami: a) żż. pęcherzowe dolne → żż. biodrowe wewnętrzne b) żż. krzyżowe → sploty żylne kręgowe wewnętrzne unaczynienie żylne prącia a) krew z ciał jamistych: splot żylny → ż. grzbietowa głęboka prącia » lokalizacja: w powięzi głębokiej » bieg: między włóknami rozszczepionego więzadła wieszadłowego → poniżej więzadła łonowego dolnego → ku przodowi do błony krocza → wnika do miednicy » uchodzi do: splotu żylnego sterczowego b) krew ze skóry i tkanki podskórnej prącia » żż. grzbietowe powierzchowne prącia → żż. sromowe zewnętrzne powierzchowne » żż. sromowe wewnętrzne

szkielet kończyny dolnej (inf. appendicular skeleton) okolice kończyny dolnej (lower limb) 1) pośladkowa (gluteal region) – łączy tułów i część wolną kończyny dolnej » ograniczenia: · od góry: grzebień biodrowy (iliac crest) · od przyśrodka: szpara międzypośladkowa (intergluteal/natal cleft) · od dołu: fałd pośladkowy (gluteal fold) – poniżej niego znajduje się bruzda pośladkowa (gluteal groove) » części: · pośladki (buttocks) – zaokrąglona, odstająca część tylna · okolica biodrowa (hip region) – część boczna; zawiera krętarz większy kości udowej i staw biodrowy 2) udowa/udo (thigh/femoral region) » łączy: · w części bliższej: okolice pośladkową, brzuszną i kroczową · w części dalszej: okolicę kolanową » ograniczenia górne – widoczne w postaci pachwiny (groin) · z przodu: więzadło pachwinowe · przyśrodkowo: gałąź kulszowo-łonowa kości miednicznej · z tyłu: fałd pośladkowy (gluteal fold) 3) kolano (knee) » z przodu: kłykcie odcinka dalszego kości udowej, kłykcie odcinka bliższego kości piszczelowej, głowa kości strzałkowej, rzepka » z tyłu: okolica tylna kolana (poples/post. knee region) – widoczna jako dół podkolanowy (popliteal fossa) – wgłębienie wypełnione tłuszczem zawierające naczynia i nerwy 4) goleniowa/goleń/podudzie (leg) – między kolanem i węższą częścią dalszą kończyny dolnej 5) skokowo-goleniowa (talocrural/ankle region) – zawiera kostkę boczną, kostkę przyśrodkową i staw skokowo-goleniowy/skokowy górny 6) stopa (foot) – zawiera kości stępu, kości śródstopia i paliczki; palce u stopy (toes/digits of foot) mają po 3 paliczki z wyjątkiem palucha (hallux/great toe), który ma 2 paliczki kość miedniczna (hip bone) ¬ otwór zasłoniony (obturator foramen) – owalny lub trójkątny otwór » utworzony przez kość łonową, kość kulszową i ich gałęzie » błona zasłonowa (obturator membrane) – cienka, wytrzymała; zamyka otwór zasłoniony poza miejscem kanału zasłonowego (obturator canal), który przepuszcza n. zasłonowy i naczynia » dolno-przyśrodkowo ograniczony jest przez gałąź kulszowo-łonową ¬ panewka (acetabulum) – zagłębienie na powierzchni bocznej » części: · górna – utworzona przez trzon kości biodrowej · tylno-dolna – przez górną część trzonu kości kulszowej · przednia – przez trzon kości łonowej » powierzchnia księżycowata panewki (lunar surface of acetabulum) – powierzchnia stawowa; łączy się z głową kości udowej, tworząc staw biodrowy; gładka poza dwoma miejscami: · wcięcie panewki (acetabular notch) – ubytek w dolnej części brzegu panewki · dół panewki (acetabular fossa) – chropowate zagłębienie w dnie panewki; przechodzi w kierunku górnym

budowa kości tworzących kościozrost kości miednicznej a) kość biodrowa (ilium) – największa, górna część kości miednicznej » trzon (body) – część przyśrodkowa; tworzy panewkę · kolce biodrowe ⋅ przedni górny i przedni dolny (ant. sup. & ant. inf. iliac spines/ASIS & AIIS) – miejsce przyczepu ścięgien mięśni kończyny dolnej ⋅ tylny górny (post. sup. iliac spine/PSIS) ⋅ tylny dolny (post. inf. iliac spine/PIIS) – koniec górny wcięcia kulszowego większego · grzebień biodrowy (iliac crest) – brzeg górny talerza kości biodrowej; od kolca biodrowego przedniego górnego do kolca biodrowego tylnego górnego; miejsce przyczepu rozcięgien mm. płaskich brzucha i powięzi głębokiej · guzek biodrowy (iliac tubercle) – uwypuklenie na wardze zewnętrznej grzebienia biodrowego, 5–6 cm do tyłu od kolca biodrowego przedniego górnego » skrzydło/talerz (wing/ala) – część tylno-boczna · kresy pośladkowe (gluteal lines) tylna, przednia i dolna – na powierzchni bocznej; rozdzielają przyczepy trzech mm. pośladkowych · dół biodrowy (iliac fossa) – gładkie zagłębienie na powierzchni przyśrodkowej; przyczep dla m. biodrowego · powierzchnia uchowata (auricular surface) – z tyłu na powierzchni przyśrodkowej; szorstka · guzowatość biodrowa (iliac tuberosity) – do góry od powierzchni uchowatej; bardziej chropowata b) kość kulszowa (ischium) – tylno-dolna część kości miednicznej » trzon (body) · wcięcie kulszowe większe (greater sciatic notch) – zagłębienie w granicy tylnej kości kulszowej · kolec kulszowy (ischial spine) – na brzegu dolnym wcięcia kulszowego większego; oddziela wcięcia · wcięcie kulszowe mniejsze (lesser sciatic notch) – niżej; bloczek dla mięśni od ścian miednicy · guz kulszowy (ischial tuberosity) – na dolnym końcu trzonu; miejsce przyczepu mm. grupy tylnej uda » gałąź (ramus) – łączy się z gałęzią dolną kości łonowej → tworzą gałąź kulszowo-łonową (ischiopubic ramus) c) kość łonowa (pubis) – część przednio-przyśrodkowa kości miednicznej; miejsce przyczepu grup przedniej i przyśrodkowej mm. uda » trzon (body) – spłaszczony · powierzchnia spojeniowa (symphysial surface) – łączy się spojeniem łonowym (pubic symphysis) z trzonem drugiej kości łonowej · grzebień łonowy (pubic crest) – brzeg przednio-górny trzonów i spojenia; przyczep dla mięśni brzucha · guzek łonowy (pubic tubercle) – uwypuklenie na bocznym końcu grzebienia łonowego; miejsce przyczepu głównej części więzadła pachwinowego » gałąź górna (sup. ramus) – jej brzeg tylny tworzy ostry grzebień kości łonowej (pecten pubis) – część płaszczyzny wchodu » gałąź dolna (inf. ramus)

kość udowa (femur) – najdłuższa i najcięższa kość człowieka [¼ jego wysokości] a) koniec górny/bliższy » głowa (head) – owalna; jej końcowe ⅔ pokryte jest chrząstką stawową z wyjątkiem dołka głowy kości udowej (fovea in head of femur) – przyśrodkowego zagłębienia » szyjka (neck) – trapezowata; średnica równa ¾ średnicy głowy; części: · górna – węższa; podtrzymuje głowę · dolna – szersza; kontynuacja trzonu » kąt szyjkowo-trzonowy/kąt inklinacji (angle of inclination) · u dorosłych wynosi: 115°–140° [średnio: 126°] · u kobiet jest mniejszy, ponieważ: ⋅ istnieje większa szerokość między panewkami [szersza miednica mniejsza] ⋅ trzon kości udowej jest bardziej skośnie ułożony · funkcja: zwiększa zakres ruchów w stawie biodrowym » kąt skręcenia/deklinacji (angle of torsion/declination) – skręcenie osi długiej końca górnego kości udowej względem osi poprzecznej końca dolnego · M: 7°, K: 12° · funkcja: razem z kątem szyjkowo-trzonowym pozwala na ruchy zgięcia i prostowania, odwodzenia i przywodzenia oraz ruchy obrotowe » krętarz mniejszy (lesser trochanter) · w miejscu połączenia szyjki i trzonu kości udowej · szorstki, stożkowy i zaokrąglony · kieruje się w stronę przyśrodkową · miejsce przyczepu ścięgien mm. zginających udo [m. biodrowo-lędźwiowy] » krętarz większy (greater trochanter) · w miejscu połączenia szyjki i trzonu kości udowej · skierowana do boku; wystaje w kierunku górnym i tylnym · miejsce przyczepu i ramię dźwigni dla mm. odwodzących udo i mm. obracających udo » kresa międzykrętarzowa (intertrochanteric line) – zaznacza przejście szyjki kości udowej w trzon · przyczep dla więzadła biodrowo-udowego · bieg: krętarz większy → dookoła krętarza mniejszego → kontynuacja ku tyłowi i dołowi: kresa spiralna » grzebień międzykrętarzowy (intertrochanteric crest) – łączy krętarze od strony tylnej » guzek czworoboczny (quadrate tubercle) – zaokrąglona wyniosłość na grzebieniu międzykrętarzowym » dół krętarzowy (trochanteric fossa) – zagłębienie od strony przyśrodkowej; do tyłu i góry od krętarza większego

b)

c)

trzon kości udowej (shaft of femur) – wygięty w kierunku przednim » stanowi przyczep dla mm. prostujących kolano – z wyłączeniem kresy chropawej » kresa chropawa (linea aspera) · przyczep w postaci rozcięgna dla mm. przywodzicieli uda · wyraźnie uniesiona w środkowej ⅓, gdzie dzieli się na: ⋅ wargę boczną (lat. lip) – u góry zlewa się z guzowatością pośladkową (gluteal tuberosity) ⋅ warga przyśrodkowa (medial lip) – u góry przechodzi w kresę spiralną · kresa grzebieniowa (pectineal line) – wyraźny grzebień pośredni; bieg: od części środkowej kresy chropawej do podstawy krętarza mniejszego · u dołu kresa chropawa dzieli się na kresy nadkłykciowe przyśrodkową i boczną (medial & lat. supracondylar lines) » kresa spiralna (spiral line) – wąska i szorstka; bieg: w kierunku krętarza mniejszego → powierzchnia przednia kości udowej → przechodzi w kresę międzykrętarzową koniec dolny/dalszy – utworzony przez kłykcie kości udowej: przyśrodkowy i boczny (medial & lat. condyles of femur) » w pozycji anatomicznej: oba kłykcie leżą na tym samym poziomie » funkcja: współtworzą staw kolanowy; łączą się z łąkotkami i kłykciami kości piszczelowej; stopień wypukłości powierzchni stawowych kłykci wzrasta od przodu do tyłu » dół międzykłykciowy (intercondylar fossa) – przedziela kłykcie z tyłu i z dołu » powierzchnia rzepkowa (patellar fossa) – podłużna depresja w miejscu połączenia kłykci z przodu » nadkłykieć boczny (lat. epicondyle) – wyniosłość na powierzchni bocznej kłykcia bocznego; miejsce przyczepu początkowego więzadła pobocznego bocznego stawu kolanowego » nadkłykieć przyśrodkowy (medial epicondyle) – wyniosłość na powierzchni przyśrodkowej kłykcia przyśrodkowego; większy i bardziej wyniosły; miejsce przyczepu początkowego więzadła pobocznego przyśrodkowego stawu kolanowego » guzek przywodzicieli (adductor tubercle) – powyżej nadkłykcia przyśrodkowego, w miejscu przyczepu ścięgna

kości goleni a) kość piszczelowa/piszczel (tibia) – druga największa kość u człowieka » lokalizacja: przyśrodkowo do kości strzałkowej, po przednio-przyśrodkowej stronie goleni » kłykcie przyśrodkowy i boczny (medial & lat. condyles) – na końcu bliższym; nad trzonem od przyśrodka, od boku i od tyłu · tworzą powierzchnię stawową górną (sup. articular surface) · plateau piszczeli (tibia plateau) – określenie kliniczne; składa się z dwóch gładkich powierzchni stawowych · wyniosłość międzykłykciowa (intercondylar eminence) – rozdziela powierzchnie stawowe · guzki międzykłykciowe (intercondylar tubercles) przyśrodkowy i boczny – tworzą wyniosłość ⋅ są otoczone przez pola miedzykłykciowe przednie i tylne (ant. & post. intercondylar areas) [szorstkie] ⋅ wypełniają dół międzykłykciowy (intercondylar fossa) kości udowej ⋅ razem z powierzchniami międzykłykciowymi są miejscem przyczepu łąkotek i więzadeł kolana · guzek przednio-boczny kości piszczelowej/Gerdy’ego (anterolat. tubercle of tibia) ⋅ na powierzchni przednio-bocznej kłykcia bocznego ⋅ do dołu od powierzchni stawowej ⋅ przyczep dalszego zgrubienia powięzi pokrywającej boczną powierzchnię uda [pasmo biodrowo-piszczelowe] · powierzchnia stawowa strzałkowa (fibular articular facet) – na kłykciu bocznym, na tylno-bocznej części okolicy dolnej » trzon kości piszczelowej (shaft of tibia) – ustawiony pionowo w przeciwieństwie do trzonu kości udowej · najcięższy w miejscu połączenia środkowej i dalszej ⅓; koniec dalszy jest mniejszy niż bliższy · przekrój ma kształt trójkąta ⋅ 3 powierzchnie: tylna, boczna, przyśrodkowa ⋅ 3 brzegi: przedni, boczny/międzykostny i przyśrodkowy · brzeg przedni kości piszczelowej (ant. border of tibia) – najbardziej zaznaczony; razem z powierzchnią przyśrodkową (medial surface of tibia) leżą podskórnie wzdłuż całej długości · guzowatość kości piszczelowej/piszczeli (tibial tuberosity) ⋅ szeroka i wydłużona ⋅ na górnym końcu przy brzegu przednim ⋅ miejsce przyczepu więzadła rzepki (patellar ligament) – biegnie do brzegu dolnego rzepki · kostka przyśrodkowa (medial malleolus) – przyśrodkowe przedłużenie schodzące poniżej reszty trzonu piszczeli · brzeg międzykostny (interosseous border of tibia) – ostry ⋅ miejsce przyczepu błony międzykostnej goleni ⋅ wcięcie strzałkowe (fibular notch) – w dolnej części; mieści koniec dalszy kości strzałkowej i stanowi miejsce jego przyczepu włóknistego · kresa m. płaszczkowatego (soleal line) – chropowaty, przekątny grzebień na powierzchni tylnej końca bliższego trzonu kości piszczelowej ⋅ bieg: w dół i do przyśrodka ⋅ przyczep rozcięgna m. płaszczkowatego · otwór odżywczy (nutrient foramen) – miejsce przejścia dla głównej tętnicy zaopatrującej koniec bliższy piszczeli; prowadzi do kanału odżywczego, który biegnie w dół do jamy szpikowej kości piszczelowej · bruzda naczyniowa – prowadzi naczynia do otworu odżywczego; poniżej kresy m. płaszczkowatego

b)

kość strzałkowa/strzałka (fibula) » do tyłu i do boku od kości piszczelowej; mocno przytwierdzone za pomocą włóknistego połączenia piszczelowo-strzałkowego: błony międzykostnej goleni (interosseous membrane of leg) – łączy trzony obu kości goleni; budowa: silne włókna o ukośnym przebiegu schodzące od piszczeli do strzałki » funkcja: nie przenosi ciężaru, ale jest przyczepem końcowym dla 1 mięśnia i początkowym dla 8 mięśni » trzon kości strzałkowej (shaft of fibula) · skręcony; trójkątny przekrój · również posiada trzy brzegi [przedni, międzykostny i tylny] i trzy powierzchnie [przyśrodkową, tylną i boczną] » kostka boczna (lat. malleolus) · lokalizacja: powiększony i wydłużony koniec dalszy strzałki · bardziej z tyłu i wyraźniej zaznaczona niż przyśrodkowa; schodzi od niej 1 cm niżej · funkcja: razem z kostką przyśrodkową stanowi ograniczenie panewki dla stawu skokowego górnego i miejsce przyczepu więzadeł stabilizujących ten staw » głowa strzałki (head of fibula) · lokalizacja: powyżej szyjki strzałki (neck of fibula) na bliższym końcu trzonu · posiada zaznaczony wierzchołek (apex) · łączy się z powierzchnią strzałkową na tylno-dolno-bocznym obwodzie kłykcia bocznego kości piszczelowej

kości stopy a) kości stępu [7] – tworzą stęp (tarsus) [część tylną i środkową stopy] » kość skokowa (talus) – jako jedyna łączy się stawowo z kośćmi goleni i nie ma żadnego przyczepu mięśniowego ani ścięgnistego; w większości pokryta chrząstką stawową; składa się z: trzonu (body), szyjki i głowy (head) · bloczek kości skokowej (trochlea of talus) – część trzonu ⋅ lokalizacja: na powierzchni górnej ⋅ objęty kostką boczną i przyśrodkową ⋅ wyrostek tylny (post. process) – zwężona tylna część; ma bruzdę dla ścięgna m. zginacza palucha długiego (groove for tendon of flexor hallucis longus) ograniczoną przez guzek boczny (lat. tubercle) i guzek przyśrodkowy (medial tubercle) · dzieli ciężar ciała na kolejne kości: ⋅ kość piętową – przez trzon kości skokowej ⋅ przodostopie – przez głowę kości skokowej i więzadło sprężynowe – włóknisto-kostny hamak rozpięty w poprzek szczeliny między podpórką skokową kości piętowej i kością łódkowatą z przodu » kość piętowa (calcaneus) – największa i najmocniejsza kość stopy · łączy się stawowo z: ⋅ kością skokową – przez przednie ⅔ powierzchni górnej ⋅ kością sześcienną – przez przednią powierzchnię · bloczek strzałkowy (fibular trochlea) – skośny grzebień ⋅ na powierzchni bocznej między ścięgnami m. strzałkowego długiego i krótkiego ⋅ funkcja: bloczek dla mięśni ustawiających stopę w ewersji [podeszwa stopy do boku] · podpórka skokowa (sustentaculum tali) – podpora dla głowy kości skokowej; odchodzi od górnego brzegu powierzchni przyśrodkowej kości piętowej · guz piętowy (calaneal tuberosity) ⋅ masywna wypukłość na tylnej części ⋅ ma guzki: przyśrodkowy, boczny i przedni (medial, lat. & ant. tubercles) ⋅ funkcja: przenosi ciężar ciała; w pozycji stojącej tylko guzek przyśrodkowy przylega do podłoża » kość łódkowata (navicular bone) – spłaszczona · lokalizacja: między głową kości skokowej [od tyłu] i trzema kośćmi klinowatymi [od przodu] · guzowatość kości łódkowatej (navicular tuberosity) ⋅ na przyśrodkowej powierzchni ⋅ wystaje w kierunku dolnym ⋅ ważne miejsce przyczepu ścięgien wzmacniających łuk podłużny stopy [ważne, ponieważ przyśrodkowy brzeg stopy nie dotyka podłoża] » kość sześcienna (cuboid bone) · lokalizacja: najbardziej do boku · guzowatość kości sześciennej (cuboid tuberosity) – położona na bocznej i dolnej powierzchni · bruzda dla ścięgna m. strzałkowego długiego (groove for tendon of fibularis/peroneus longus m.) – do przodu od guzowatości kości sześciennej » kości klinowate (cuneiforme bones) – trzy; każda łączy się stawowo z kością łódkowatą od tyłu i podstawami odpowiednich kości śródstopia od przodu · przyśrodkowa [I] (medial) – największa · pośrednia [II] (intermediate) – najmniejsza · boczna [III] (lat.) – dodatkowo łączy się z kością sześcienną

b)

c)

kości śródstopia [5] – należą do przedniej części stopy i tworzą śródstopie (metatarsus) » ograniczenie bliższe: linia stępowo-śródstopna/Lisfranca (tarsometatarsal line)– przebiega przez stawy stępowo-śródstopne; o skośnym przebiegu; dzieli stopę na części: · przednią/przodostopie [kości śródstopia i paliczki] · tylną [kości stępu] » kolejność numeracji: od strony przyśrodkowej st · kość śródstopia I (1 metatarsal bone) – krótsza i grubsza niż pozostałe nd · kość śródstopia II (2 metatarsal bone) – najdłuższa » budowa każdej kości śródstopia: · podstawa – na końcu bliższym; łączy się stawowo z kośćmi klinowatymi i kością sześcienną · trzon i głowa – na końcu dalszym; głowa łączy się z paliczkami bliższymi » guzowatości kości śródstopia – obecne na podstawach I i V; th guzowatość kości śródstopia V (tuberosity of 5 metatarsal bone) – wystaje do boku poza kość sześcienną » trzeszczki przyśrodkowa i boczna (medial & lat. sesamoid bones) · na powierzchni podeszwowej głowy kości śródstopia I · zanurzone w ścięgnach przechodzących wzdłuż powierzchni podeszwowej paliczki (phalanges) [14] » numeracja: od przyśrodka · palec I/paluch – ma dwa paliczki: bliższy i dalszy [krótkie, szerokie i mocne] · palce II–V – mają po trzy paliczki: bliższy, środkowy, dalszy [środkowy i dalszy palca V mogą być zrośnięte u starszych] » budowa paliczka (phalanx): podstawa [część bliższa], trzon i głowa [część dalsza]

powięzie kończyny dolnej powięź [głęboka] podudzia/goleni (crural fascia) ¬ przyczep: brzeg przedni i przyśrodkowy piszczeli [przechodzi w okostną] ¬ grubość w zależności od miejsca: » grubsza – w części bliższej na przednim obwodzie goleni [miejsce przyczepów początkowych przyległych mięśni] » cieńsza – w odcinku dalszym, gdzie tworzy troczki mm. prostowników (extensor retinacula) górny i dolny [powyżej i do przodu stawu skokowego górnego] ¬ przegrody międzymięśniowe przednia i tylna » początek: warstwa głęboka bocznego obwodu powięzi podudzia » przyczep: odpowiadający brzeg kości strzałkowej » razem z błoną międzykostną (interosseous membrane of leg) dzielą podudzie na przedziały: · przedni: mm. prostowniki · boczny: mm. strzałkowe · tylny: mm. zginacze – przedzielone przegrodą międzymięśniową poprzeczną (transverse intermuscular septum) na warstwy powierzchowną i głęboką

powięź głęboka uda/szeroka (fascia lata) ¬ przyczepy: » górny: · z przodu: więzadło pachwinowe, łuk łonowy, trzon kości łonowej, guzek łonowy · z tyłu i boku: grzebień biodrowy · z tyłu i przyśrodka: kość krzyżowa, kość guziczna, więzadło krzyżowo-guzowe, gałąź kulszowo-łonowa [guz kulszowy] » dolny: wystające elementy kostne okolicy kolana ¬ przechodzi w: » ku górze: warstwę błoniastą tkanki podskórnej brzucha [powięź Scarpy] » ku dołowi, poniżej kolana: powięź [głęboką] podudzia ¬ pasmo biodrowo-piszczelowe (iliotibial tract) » wzmacnia powięź szeroką od boku » włókna współdzielone z rozcięgnem m. naprężacza powięzi szerokiej i m. pośladkowego wielkiego » przyczepy: · górny: guzek biodrowy · dolny: guzek przednio-boczny kości piszczelowej/ Gerdy’ego (anterolat. tubercle of tibia) ¬ funkcja: ogranicza i grupuje mięśnie uda w 3 przedziały [przedni, przyśrodkowy i tylny]; między przedziałami: 3 przegrody międzymięśniowe (intermuscular septa) » początek: powięź głęboka » koniec: kresa chropawa kości udowej » przegroda międzymięśniowa boczna – najmocniejsza · początek: pasmo biodrowo-piszczelowe · koniec: warga boczna kresy chropawej i kresa nadkłykciowa boczna kości udowej · funkcja: tworzy płaszczyznę międzynerwową (internervous plane) – używana przez ortopedów ¬ rozwór odpiszczelowy (saphenous hiatus/opening) » 3,5 cm wysokości na 2,5 cm szerokości » lokalizacja: poniżej przyśrodkowej części więzadła pachwinowego [4 cm dolno-bocznie od guzka łonowego] » ograniczenia: · przyśrodkowe – gładkie · górne, boczne i dolne – tworzą ostry brzeg sierpowaty (falciform margin) · powięź sitowa (cribriform fascia) – zamyka rozwór; z tkanki włóknisto-tłuszczowej » zawartość: · naczynia chłonne – uchodzą dalej do węzłów chłonnych pachwinowych powierzchownych, następnie do węzłów chłonnych pachwinowych głębokich · ż. odpiszczelowa – uchodzi dalej do ż. udowej tkanka/powięź podskórna (superficial fascia) ¬ zawartość: tkanka łączna luźna, tkanka tłuszczowa, nerwy skórne, żyły powierzchowne oraz naczynia i węzły chłonne ¬ ku górze: tkanka podskórna biodra i uda łączą się z tkanką znajdującą się w dolnej części przednio-bocznej ściany brzucha i pośladków ¬ ku dołowi: » na wysokości kolana traci tkankę tłuszczową i zlewa się z powięzią głęboką » poniżej kolana tkanka tłuszczowa wraca w tkance podskórnej goleni

stawy kończyny dolnej staw biodrowy (hip joint) ¬ drugi po stawie ramiennym o największej ruchomości u człowieka ¬ rodzaj stawu: maziowy, wieloosiowy, kulisty panewkowy ¬ ruchy: zginania, prostowania, przywodzenia, odwodzenia, obrotu na zewnątrz i do wewnątrz, obwodzenia ¬ funkcja: stabilizacja przy wykonywaniu wielu rodzajów ruchów; w pozycji stojącej przenoszenie ciężaru górnej części ciała na głowy i szyjki kości udowych powierzchnie stawu biodrowego a) głowa kości udowej – tworzy ⅔ kuli » pokryta chrząstką stawową z wyjątkiem dołka dla więzadła głowy kości udowej » chrząstka najgrubsza nad obszarami oparcia ciężaru ciała b) panewka stawu biodrowego (acetabulum) – półkoliste zagłębienie na bocznej powierzchni kości miednicznej w kształcie kubka » okrąg utworzony przez: · w ¾: powierzchnia księżycowata panewki (lunate surface of acetabulum) [pokryta chrząstką] i brzeg panewki (acetabular rim) · w ¼: wcięcie panewki (acetabular notch) – brakujący segment w dolnej części okręgu » obrąbek stawowy (acetabular labrum) – kształt wargi; pierścień z chrząstki włóknistej przyczepiony do brzegu panewki; funkcja: pogłębia powierzchnię stawową panewki o 10% » więzadło poprzeczne panewki (transverse acetabular lig.) – przedłużenie obrąbka stawowego; zamyka wcięcie panewki » dół panewki (acetabular fossa) – część panewki niestanowiąca powierzchni stawowej utworzona głównie przez kość kulszową · ma cienkie, prześwitujące ściany · ku dołowi przedłuża się w: wcięcie panewki torebka stawu biodrowego a) warstwa włóknista – zewnętrzna; z luźnej tkanki włóknistej » przyczep bliższy: · brzeg panewki [także obrąbek stawowy] · więzadło poprzeczne panewki » przyczep dalszy: szyjka kości udowej · jedynie z przodu i u podstawy krętarza większego · z tyłu krzyżuje szyjkę blisko grzebienia międzykrętarzowego, ale nie przyczepia się do niego » przebieg włókien: · większość: spiralnie od kości miednicznej do kresy międzykrętarzowej · część głębokich: okrężnie dookoła szyjki [tworzą warstwę okrężną (orbicular zone)] b) warstwa maziowa – wewnętrzna; pokrywa powierzchnię wewnętrzną warstwy włóknistej i powierzchnie kości wewnątrz torebki niepokryte chrząstką stawową » błona maziowa stawu biodrowego (synovial membrane of hip joint) – zagina się wzdłuż szyjki kości udowej do krawędzi jej głowy » troczki – podłużne fałdy maziowe · pojawiają się w błonie maziowej pokrywającej szyjkę kości udowej · zawierają: tt. troczkowe (retinacular aa.) [podmaziówkowo] » kaletka maziowa dla ścięgna m. zasłaniacza zewnętrznego – odcinek wysunięty za wolny brzeg torebki stawowej na powierzchnię tylną szyjki kości udowej

więzadła stawu biodrowego (ligaments of hip joint) a) zgrubienia warstwy włóknistej: » więzadło biodrowo-udowe (iliofemoral lig.) · lokalizacja: z przodu i od góry; kształt: litery Y · funkcja: nadaje wytrzymałość i wzmacnia staw [najsilniejsze więzadło ciała ludzkiego]; zapobiega nadmiernemu prostowaniu w stawie biodrowym podczas utrzymywania postawy stojącej, wkręcając głowę kości udowej do panewki · przyczepy: ⋅ bliższy: kolec biodrowy przedni dolny i brzeg panewki ⋅ dalszy: kresa międzykrętarzowa » więzadło łonowo-udowe (pubofemoral lig.) · lokalizacja: z przodu i od dołu · początek: grzebień zasłonowy na kości łonowej · bieg: w bok i do dołu · koniec: wtapia się w przyśrodkową część więzadła biodrowo-udowego · funkcja: napręża się podczas wykonywania ruchów prostowania i odwodzenia w stawie biodrowym oraz zapobiega nadmiernemu odwodzeniu w stawie » więzadło kulszowo-udowe – najsłabsze · lokalizacja: z tyłu · początek: kulszowa część brzegu panewki · bieg: spiralnie do góry i w bok do szyjki kości udowej, przyśrodkowo względem nasady krętarza większego b) fałd błony maziowej: więzadło głowy kości udowej (lig. of head of femur) » przyczepy · szeroki: brzegi wcięcia panewki i jej więzadło poprzeczne · wąski: dołek głowy kości udowej » funkcja: słaby i mało istotny we wzmacnianiu stawu biodrowego, ale prowadzi naczynia krwionośne » zawartość [pokryta błoną maziową]: · t. dla głowy kości udowej – mała · ciało tłuszczowe (fat pad) – w dole panewki ⋅ wypełnia część dołu niezajmowaną przez więzadło głowy kości udowej ⋅ funkcja: plastyczność pozwala na zmianę kształtu w celu przystosowania się do zmiennego dopasowania głowy kości udowej do panewki unaczynienie stawu biodrowego ¬ t. głęboka uda lub t. udowa → » t. okalająca udo przyśrodkowa → tt. troczkowe · liczniejsze; dostarczają więcej krwi · unaczyniają: głowę i szyjkę kości udowej · bieg: poniżej tylnego, wolnego brzegu torebki stawowej → fałdy maziowe » t. okalająca udo boczna → tt. troczkowe · słabsze i mniej liczne · unaczyniają: głowę i szyjkę kości udowej · bieg: przebijają więzadło biodrowo-udowe → fałdy maziowe ¬ t. biodrowa wewnętrzna → t. zasłonowa → t. głowy kości udowej (a. to head of femur) – zmienny rozmiar; bieg: jednoimienne więzadło

unerwienie stawu biodrowego ¬ zgodnie z prawem Hiltona: nerwy zaopatrujące mięśnie krzyżujące staw i działające w danym stawie również unerwiają ten staw ¬ mm. zginacze – pokrywają się z przednią powierzchnią stawu; źródło włókien: n. udowy → » bezpośrednie gałęzie stawowe » gałąź do m. grzebieniowego → gałęzie stawowe » gałąź do m. prostego uda → gałęzie stawowe ¬ mm. obracające na zewnątrz » dolna powierzchnia stawu: n. zasłonowy → · bezpośrednie gałęzie stawowe · gałąź do m. zasłonowego zewnętrznego → gałęzie stawowe » tylna powierzchnia stawu: n. do m. czworobocznego uda ¬ mm. odwodziciele – pokrywają się z powierzchnią górną stawu; źródło włókien: n. pośladkowy górny

(zginacze)

(przywodziciele)

(do zewnątrz)

(prostowniki)

(odwodziciele)

(do wewnątrz)

staw kolanowy (knee joint) ¬ największy i najbardziej powierzchowny staw ¬ rodzaj: maziowy, zawiasowy ¬ ruchy: zginania, prostowania, ślizgania, skręcania oraz obroty wokół pionowej osi ¬ składa się z trzech połączeń maziowych: » stawy udowo-piszczelowe boczny i przyśrodkowy (lat. & medial femorotibial articulations) – między bocznymi i przyśrodkowymi kłykciami kości udowej i piszczelowej » staw udowo-rzepkowy (femoropatellar joint) – pośrodkowo między rzepką i kością udową torebka stawu kolanowego (joint capsule of knee joint) a) warstwa włóknista – poza więzadłami jest cienka i niepełna » od góry: przyczep do kości udowej blisko brzegów powierzchni stawowych kłykci » z tyłu: otacza kłykcie i dół międzykłykciowy » przyśrodkowo i bocznie: przedłuża się w brzegi ścięgna m. czworogłowego, rzepki i więzadła rzepki » na dole: przyczep do brzegu powierzchni stawowej górnej kości piszczelowej [z wyjątkiem miejsca, gdzie ścięgno m. podkolanowego krzyżuje kość] » zawiera otwór · lokalizacja: za kłykciem bocznym kości piszczelowej · funkcja: miejsce przejścia ścięgna m. podkolanowego przez torebkę stawową, by przyczepić się do kości piszczelowej b) błona maziowa – pokrywa wszystkie przestrzenie związane z jamą stawową niepokryte chrząstką stawową » przyczepy: · obwód chrząstki stawowej pokrywającej kłykcie kości udowej i kości piszczelowej · tylna powierzchnia rzepki · brzegi łąkotek – krążków z chrząstki włóknistej między powierzchniami stawowymi kości udowej i piszczelowej » fałd maziowy podrzepkowy (infrapatellar synovial fold) · utworzony przez zagięcie błony maziowej do przodu do okolicy międzykłykciowej na tylnej powierzchni stawu · zajmuje cały obszar międzykłykciowy poza częścią leżącą najbardziej z przodu; dochodzi do tylnej powierzchni rzepki · niemal dzieli jamę stawową na części prawą i lewą · zawartość [wyłączona z jamy stawowej]: więzadła krzyżowe i ciało tłuszczowe podrzepkowe (infrapatellar fat pad) » fałdy skrzydłowe (alar folds) boczny i przyśrodkowy – wypełnione tkanką tłuszczową; pokrywają wewnętrzną powierzchnię ciał tłuszczowych [po obu stronach więzadła rzepki] c) jama stawowa » zachyłek górny/kaletka maziowa nadrzepkowa (suprapatellar bursa) – część nad rzepką i pod m. obszernym pośrednim · wyścielona błoną maziową · duża; ciągnie się 5 cm w górę powyżej rzepki; może sięgać połowy przedniej powierzchni kości udowej » m. stawowy kolana (articular m. of knee) · bieg włókien: w dół pod m. obszernym pośrednim · przyczep: błona maziowa · czynność: cofa kaletkę podczas wyprostu kolana

więzadła zewnętrzne stawu kolanowego ¬ więzadło rzepki (patellar lig.) – mocne i grube » właściwie: część dalsza ścięgna m. czworogłowego uda » bieg: od wierzchołka i sąsiadujących brzegów rzepki do guzowatości piszczeli » jest więzadłem przednim stawu kolanowego; po bokach znajdują się: troczki rzepki (patellar retinacula) przyśrodkowy i boczny – tworzą torebkę stawową kolana po obu stronach rzepki · rozcięgnowe rozszerzenia: ⋅ m. obszernego przyśrodkowego ⋅ m. obszernego bocznego ⋅ powięzi głębokiej pokrywającej te mięśnie · funkcja: utrzymywanie rzepki względem powierzchni stawowej rzepkowej kości udowej ¬ więzadło poboczne strzałkowe/poboczne boczne (fibular/lat. collateral lig. – FCL) – silne » budowa przypomina sznurek, który dzieli ścięgno m. dwugłowego uda na dwie części » przyczepy: · nadkłykieć boczny kości udowej · boczna powierzchnia głowy kości strzałkowej » ścięgno m. podkolanowego – biegnie głębiej w stosunku do więzadła i oddziela je od łąkotki bocznej ¬ więzadło poboczne piszczelowe/poboczne przyśrodkowe (tibial/medial collateral lig. – TCL) – mocne, ale słabsze od bocznego » kształt: płaski » przyczepy: · nadkłykieć przyśrodkowy kości udowej · kłykieć przyśrodkowy i górna część powierzchni przyśrodkowej kości piszczelowej » w części środkowej wewnętrzne włókna przytwierdzają się do łąkotki przyśrodkowej ¬ więzadło podkolanowe skośne (oblique popliteal lig.) » początek: rozszerzenie ścięgna m. półbłoniastego za kłykciem przyśrodkowym kości piszczelowej » bieg: wstecznie do góry i bocznie → kłykieć boczny kości udowej → dół międzykłykciowy → dołącza do włókien środkowej części tylnej powierzchni torebki stawowej » funkcja: wzmacnia torebkę stawową od tyłu ¬ więzadło podkolanowe łukowate (arcuate popliteal lig.) » początek: tylna powierzchnia głowy kości strzałkowej » bieg: do góry i przyśrodkowo nad ścięgnem m. podkolanowego → nad tylną powierzchnią stawu kolanowego » rozwój więzadła wykazuje odwrotną zależność w stosunku do obecności i wielkości fabelli – trzeszczki w przyczepie bliższym głowy bocznej m. brzuchatego łydki » funkcja: wzmacnia torebkę stawową od tyłu i boku

więzadła wewnętrzne stawu kolanowego a) więzadła związane z łąkotkami: » więzadła wieńcowe (coronary ligaments) – części torebki stawowej; łączą: · brzegi łąkotek · większość krawędzi kłykci kości piszczelowej » więzadło poprzeczne kolana (transverse ligament of knee) – smukłe · łączy brzegi przednie obu łąkotek · krzyżuje pole międzykłykciowe przednie » więzadło łąkotkowo-udowe tylne · mocne, ścięgniste pasmo · łączy: łąkotkę boczną z więzadłem krzyżowym tylnym i kłykciem przyśrodkowym kości udowej b) więzadło krzyżowe przednie (ant. cruciate ligament – ACL) » słabsze niż tylne; słabe zaopatrzenie w krew » początek: w polu międzykłykciowym przednim kości piszczelowej za przyczepem łąkotki przyśrodkowej » bieg: w górę, do tyłu i boku → przyczep po przyśrodkowej stronie kłykcia bocznego kości udowej » funkcja: · podczas zginania ogranicza ruch toczny [obrót z przemieszczeniem] ku tyłowi kłykci kości udowej na powierzchni stawowej górnej piszczeli i zamienia ruch w charakteryzujący łożysko [obrót w miejscu] · chroni przed przemieszczeniem się kości udowej i piszczelowej do tyłu i przed nadmiernym wyprostem c) więzadło krzyżowe tylne (post. cruciate ligament – PCL) » silniejsze » początek: w polu międzykłykciowym tylnym kości piszczelowej » bieg: do góry i do przodu po przyśrodkowej stronie więzadła krzyżowego przedniego → przyczep do przedniej powierzchni bocznej kłykcia przyśrodkowego kości udowej » funkcja: · ogranicza ruch toczny do przodu kości udowej na powierzchni stawowej górnej piszczeli w czasie prostowania, zmieniając go w ruch charakterystyczny dla łożyska · zapobiega przemieszczeniu kości udowej na kości piszczelowej do przodu lub przemieszczaniu się kości piszczelowej na kości udowej do tyłu · pomaga ograniczać nadmierny ruch zgięcia w stawie kolanowym · stabilizuje kość udową, gdy kolano jest zgięte i przenosi ciężar [podczas schodzenia z góry]

łąkotki stawu kolanowego (menisci of knee joint) ¬ półksiężycowate płytki/wafle z chrząstki włóknistej » grubsze na brzegach zewnętrznych » zwężają się w kierunku wolnych brzegów wewnątrz stawu » na przekroju poprzecznym mają klinowaty kształt ¬ lokalizacja: powierzchnia stawowa kości piszczelowej ¬ funkcja: pogłębiają tę powierzchnię i amortyzują wstrząsy ¬ przyczepy: » pole międzykłykciowe kości piszczelowej » torebka stawowa kolana » łąkotka przyśrodkowa (medial meniscus) » kształt C; szersza z tyłu; mniej ruchoma niż łąkotka boczna » lokalizacja: ściśle przylega do powierzchni wewnętrznej więzadła pobocznego piszczelowego » przyczepy: · koniec przedni/róg: do pola międzykłykciowego przedniego kości piszczelowej [do przodu od przyczepu więzadła krzyżowego przedniego] · koniec tylny: do pola międzykłykciowego tylnego [do przodu od przyczepu więzadła krzyżowego tylnego] » łąkotka boczna (lat. meniscus) » niemal kulista; mniejsza; bardziej ruchoma niż przyśrodkowa » ścięgno m. podkolanowego – koniec bliższy dzieli się na części: · boczną ⋅ bieg: między łąkotką boczną a częścią dolną powierzchni nadkłykciowej bocznej na kości udowej i więzadłem pobocznym strzałkowym ⋅ przyczep: nadkłykieć boczny kości udowej · przyśrodkową – przyczep: odnoga tylna łąkotki bocznej kaletki maziowe wokół stawu kolanowego » ok. 12, w tym 4 pierwsze otwierają się do jamy maziowej stawu kolanowego i stanowią drogę rozprzestrzeniania infekcji » kaletka nadrzepkowa – duża; zachyłek górny jamy maziowej stawu » lokalizacja: między ścięgnem m. czworogłowego uda i kością udową » utrzymywana w swoim położeniu przez m. stawowy kolana » kaletka podkolanowa (popliteus bursa) » lokalizacja: między ścięgnem m. podkolanowego i kłykciem bocznym piszczeli » otwiera się do jamy maziowej stawu kolanowego poniżej łąkotki bocznej, a przez 20% czasu też do jamy stawu piszczelowo-strzałkowego » kaletka gęsia – przypomina stopę gęsi; otwiera się do jamy maziowej; lokalizacja: w miejscu krzyżowania się ścięgien m. krawieckiego, m. smukłego i m. półścięgnistego; oddziela te ścięgna od piszczeli i więzadła pobocznego piszczelowego » kaletka podścięgnowa przyśrodkowa m. brzuchatego łydki » lokalizacja: pod przyczepem początkowym ścięgna głowy przyśrodkowej m. brzuchatego łydki » wypustka jamy maziowej stawu » kaletka m. półbłoniastego » lokalizacja: między głową przyśrodkową m. brzuchatego łydki i ścięgnem m. półbłoniastego » związana z przyczepem końcowym m. półbłoniastego » kaletka podskórna przedrzepkowa (subcutaneous prepatellar bursa) » lokalizacja: między skórą i powierzchnią przednią rzepki » umożliwia przesuwanie się skóry nad rzepką » kaletka podskórna podrzepkowa (subcutaneous infrapatellar bursa) » lokalizacja: między skórą i guzowatością piszczelową » ułatwia dźwiganie ciężaru ciała podczas klękania » kaletka podrzepkowa głęboka » między więzadłem rzepki i powierzchnią przednią piszczeli » oddzielona od stawu przez ciało tłuszczowe podrzepkowe

zaopatrzenie stawu kolanowego ¬ unaczynienie tętnicze: sieć stawowa kolana (genicular anastomoses) ¬ unerwienie – zgodnie z prawem Hiltona » n. udowy → gałęzie stawowe → gałęzie do mm. obszernych – unerwiają: przednią powierzchnię stawu » n. piszczelowy → gałęzie stawowe – unerwiają: tylną powierzchnię » n. strzałkowy wspólny → gałęzie stawowe – unerwiają: boczną » n. zasłonowy + n. udowo-goleniowy → gałęzie stawowe – unerwiają: przyśrodkową powierzchnię stawu połączenia kości goleni a) staw piszczelowo-strzałkowy ([sup.] tibiofibular joint) » typ stawu: maziowy, płaski » łączy: płaskie powierzchnie na głowie kości strzałkowej i tylno-bocznej powierzchni kłykcia bocznego kości piszczelowej » krzyżuje od tyłu ścięgno m. podkolanowego » torebka stawowa · napięta; otacza staw · przyczepy: brzegi powierzchni stawowych kości strzałkowej i kości piszczelowej » więzadła głowy kości strzałkowej przednie i tylne (ant. & post. ligaments of fibular head) · wzmacniają torebkę stawową · bieg: w górę od przyśrodka od głowy kości strzałkowej do kłykcia bocznego kości piszczelowej » ruchy: podczas prostowania [zgięcia grzbietowego] stopy jako wynik wstawiania się bloczka kości skokowej między kostki; jest to niemożliwe bez przemieszczenia w obrębie więzozrostu piszczelowo-strzałkowego » unaczynienie: t. dolna boczna kolana + t. wsteczna piszczelowa przednia → tt. stawu piszczelowo-strzałkowego » unerwienie: n. strzałkowy wspólny i n. do m. podkolanowego b) połączenie włókniste piszczelowo-strzałkowe (tibiofibular syndesmosis) – dwuczęściowe; utworzone przez więzozrost piszczelowo-strzałkowy i błonę międzykostną goleni

więzozrost piszczelowo-strzałkowy (inf. tibiofibular joint) ¬ łączy: » nierówną, trójkątną powierzchnię na części przyśrodkowej końca dalszego kości strzałkowej » powierzchnię na dalszym końcu kości piszczelowej ¬ więzadła piszczelowo-strzałkowe (tibiofibular ligaments) » przednie – zewnętrzne » międzykostne (interosseous) – główne; mocne i głębokie; przechodzi ku górze w: błonę międzykostną goleni » tylne – zewnętrzne; ku dołowi przedłuża się w: więzadło poprzeczne [piszczelowo-strzałkowe] dolne (inf. transverse [tibiofibular] ligament) · lokalizacja: między kostkami boczną i przyśrodkową · tworzy tylną ścianę panewki stawu skokowego górnego dla bloczka kości skokowej ¬ funkcja: dociska mocno kostkę boczną do powierzchni bocznej kości skokowej, zapewniając stabilność stawu skokowo-goleniowego ¬ ruch: przystosowanie do wklinowania szerokiej części bloczka kości skokowej między kostkami podczas wyprostu [zgięcia grzbietowego] stopy ¬ unaczynienie: » t. strzałkowa → gałęzie przeszywające » tt. piszczelowe przednia i tylna → gałęzie kostkowe przyśrodkowe ¬ unerwienie: n. strzałkowy głęboki + n. piszczelowy + n. udowo-goleniowy → nn. więzozrostu błona międzykostna goleni (interosseous membrane of leg) ¬ łączy: trzony kości piszczelowej i strzałkowej ¬ bieg włókien: w dół od kości piszczelowej do strzałkowej ¬ funkcja [razem z więzadłami pozostałych połączeń kości goleni]: » stawiają silny opór pociąganiu kości strzałkowej ku dołowi przez 8 z 9 mięśni przyczepionych do niej » pozwalają na nieznaczny ruch kości strzałkowej do góry, który występuje w momencie, gdy szerszy [tylny] koniec bloczka kości skokowej wbija się między kostki w czasie ruchu prostowania stopy [zgięcia grzbietowego] w stawie skokowym górnym ¬ rozwory w błonie: » większy, na górnym końcu: dla naczyń piszczelowych przednich » mniejszy, na dolnym końcu: t. strzałkowa → gałąź przeszywająca

staw skokowo-goleniowy/staw skokowy górny (talocrural/ankle joint) ¬ typ stawu: maziowy, zawiasowy ¬ lokalizacja: » między końcami dalszymi kości piszczelowej [kostka przyśrodkowa] i kości strzałkowej [kostka boczna] oraz częścią górną kości skokowej » można go wyczuć między ścięgnami na przedniej powierzchni okolicy skokowo-goleniowej jako delikatne zagłębienie [1 cm od wierzchołka kostki przyśrodkowej] ¬ funkcja: kostki ściskają kość skokową, gdy kołysze się ona w panewce stawu skokowego górnego – najsilniej podczas ruchu prostowania stopy [zgięcia grzbietowego] lub „wkopania pięt w ziemię” ¬ ruchy [wokół osi poprzecznej kości skokowej]: » prostowania [zgięcia grzbietowego] · przez: mm. grupy przedniej goleni · ograniczony przez: bierny opór m. trójgłowego łydki i napięcie więzadeł przyśrodkowego i bocznego stawu » zgięcia [podeszwowego] · przez: mm. grupy tylnej goleni · przykład: taniec na palcach w balecie » dodatkowo w małym stopniu: odwodzenia, przywodzenia, inwersji, ewersji – możliwe, ponieważ kość skokowa leży luźno między kostkami z powodu wąskiego końca bloczka powierzchnie stawu skokowo-goleniowego a) panewka stawu skokowego górnego (malleolar/ankle mortise) – utworzona przez: » dalsze końce kości piszczelowej i kości strzałkowej » dolną część więzadła piszczelowo-strzałkowego tylnego b) bloczek kości skokowej (trochlea of talus) » zaokrąglona, górna powierzchnia stawowa kości skokowej » pasuje do panewki stawu skokowego górnego, ale leży stosunkowo luźno; węższy z tyłu torebka stawu skokowo-goleniowego (joint capsule of ankle joint) ¬ cienka z przodu i z tyłu, a po bokach wzmocniona przez więzadła [poboczne] boczne i przyśrodkowe ¬ warstwa włóknista – przyczepy: » u góry: brzegi powierzchni stawowych kości piszczelowej i kostek » u dołu: kość skokowa ¬ błona maziowa – luźna; pokrywa warstwę włóknistą torebki ¬ jama maziowa – rozciąga się ku górze → wchodzi między kość piszczelową i kość strzałkową → aż do więzadła piszczelowo-strzałkowego międzykostnego

więzadła stawu skokowo-goleniowego a) więzadło [poboczne] boczne stawu skokowo-goleniowego (lat. [collateral] ligament of ankle) – składa się z 3 części: » więzadło skokowo-strzałkowe przednie (ant. talofibular ligament) · płaskie, słabe pasmo · bieg: kostka boczna → do przodu i przyśrodka → szyjka kości skokowej » więzadło skokowo-strzałkowe tylne (post. talofibular ligament) · grube, silne pasmo · bieg: dolna część kostki bocznej → poziomo w stronę przyśrodkową i nieznacznie do tyłu → guzek boczny kości skokowej » więzadło piętowo-strzałkowe (calcaneofibular ligament) · obły sznur · bieg: wierzchołek kostki bocznej → tylno-dolnie → boczna powierzchnia kości piętowej b) więzadło [poboczne] przyśrodkowe stawu skokowo-goleniowego (medial [collateral] ligament of ankle) – duże i silne » inna nazwa: więzadło trójgraniaste (deltoid ligament) » bieg: kostka przyśrodkowa → dzieli się → przyczep w zależności od części: · część piszczelowo-łódkowa (tibionavicular part) – do kości łódkowatej · część piszczelowo-piętowa (tibiocalcaneal part) – do kości piętowej · części piszczelowo-skokowe przednia i tylna (ant. & post. tibiotalar part) – do kości skokowej » funkcja: stabilizuje staw skokowo-goleniowy w czasie ruchu ewersji i zapobiega podwichnięciu w stawie zaopatrzenie stawu skokowo-goleniowego ¬ unaczynienie: t. strzałkowa + tt. piszczelowe przednia i tylna → gałęzie kostkowe ¬ unerwienie: » n. piszczelowy » n. strzałkowy wspólny → n. strzałkowy głęboki więzadła podeszwowej powierzchni stopy – podtrzymują łuk podłużny stopy ¬ więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe/sprężynowe (plantar calcaneonavicular/spring ligament) » bieg: wzdłuż klinowatej szczeliny między podpórką skokową i brzegiem dolnym powierzchni stawowej tylnej kości łódkowatej » dodatkowa funkcja: · wspiera głowę kości skokowej · przenosi ciężar z kości skokowej ¬ więzadło podeszwowe długie (long plantar ligament) » bieg: powierzchni podeszwowa kości piętowej → bruzda na kości sześciennej » tunel dla ścięgna m. strzałkowego długiego – utworzony przez część włókien więzadła rozciągających się do podstaw kości śródstopia ¬ więzadło piętowo-sześcienne podeszwowe/podeszwowe krótkie (plantar calcaneocuboid ligament) » lokalizacja: w płaszczyźnie między: · więzadłem piętowo-łódkowym podeszwowym · więzadłem podeszwowym długim » bieg: dolna powierzchnia kości piętowej → powierzchnia dolna kości sześciennej

łuki stopy (arches of foot) ¬ znaczenie: » rozmieszczają ciężar nad stopą, działając jako pochłaniacze wstrząsów i jako napędzające odskocznie w trakcie chodzenia, biegania, skakania » zwiększają możliwości stopy do przystosowania się do zmiennych powierzchni » podczas działania ciężaru spłaszczają się, a w spoczynku powraca ich krzywizna ¬ droga przenoszenia ciężaru ciała: kość piszczelowa → kość skokowa → » do tyłu: na kość piętową [guz piętowy] » do przodu: na poduszkę palucha [trzeszczki na wysokości głów kości śródstopia I i II] » do boku: na głowy kości śródstopia III–V [niezbędne do utrzymania równowagi i komfortu] a) łuk podłużny stopy (longitudinal arch of foot) – dwuczęściowy: » łuk podłużny przyśrodkowy (medial longitudinal arch) · wyższy i ważniejszy od łuku podłużnego bocznego · kolejno: kość piętowa → kość skokowa → kość łódkowata → 3 kości klinowate → 3 przyśrodkowe kości śródstopia · zwornik (keystone) – najwyżej położony punkt łuku utworzony przez głowę kości skokowej; podtrzymywany przez ścięgna: ⋅ mm. piszczelowych przedniego i tylnego ⋅ m. strzałkowego długiego – bieg: od boku do przyśrodka » łuk podłużny boczny (lat. longitudinal arch) · bardziej spłaszczony · spoczywa na ziemi podczas postawy stojącej · kolejno: kość piętowa → kość sześcienna → 2 boczne kości śródstopia b) łuk poprzeczny stopy (transverse arch of foot) » wykorzystuje łuki podłużne jako filary » kolejno: kość sześcienna → kości klinowate → podstawy kości śródstopia » utrzymywany przez krzyżujące się na podeszwie jak strzemię ścięgna: m. strzałkowego długiego i m. piszczelowego tylnego mechanizmy tworzenia i podtrzymywania łuków stopy a) bierne/pasywne » kształt połączonych kości [szczególnie w łuku poprzecznym] » 4 warstwy tkanki tworzące cięciwy podtrzymujące wybrzuszenie łuku podłużnego [od powierzchownej]: 1) rozcięgno podeszwowe [najbardziej istotne] 2) więzadło podeszwowe długie [najbardziej istotne] 3) więzadło piętowo-sześcienne podeszwowe/ podeszwowe krótkie 4) więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe/sprężynowe b) czynne/aktywne » odruchowe działanie mm. krótkich stopy na łuk podłużny » skurcz mięśni z długimi ścięgnami przechodzącymi przez stopę: · dla łuku podłużnego: m. zginacz długi palucha i m. zginacz długi palców · dla łuku poprzecznego: m. strzałkowy długi i m. piszczelowy tylny

stawy stopy staw

rodzaj

skokowo-piętowy tylny (anatomical subtalar joint)

skokowopiętowołódkowy poprzeczny stępu/ Choparta (transverse tarsal)

część skokowo-piętowa część skokowo-łódkowa

płaski

maziowy

skokowy dolny (clinical/surgical subtalar joint)

piętowo-sześcienny

– kulisty/ panewkowy

płaski

klinowo-łódkowy

powierzchnie stawowe

torebka stawowa

» »

piętowa tylna trzonu kości skokowej skokowa tylna kości piętowej

warstwa włóknista przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych

» » »

głowa kości skokowej kość piętowa kość łódkowata

niecałkowicie obejmuje staw

śródstopno-paliczkowy

międzypaliczkowy

więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe/ sprężynowe – podtrzymuje głowę kości skokowej

unaczynienie

inwersja i ewersja

t. piszczelowa tylna i t. strzałkowa

ślizgowe i obrotowe

» »

koniec przedni kości piętowej powierzchnia tylna kości sześciennej

obecna

więzadła podeszwowe długie oraz więzadło piętowo-sześcienne grzbietowe i podeszwowe – wzmacniają torebkę stawową

inwersja, ewersja, obwodzenie

» »

część przednia kości łódkowatej powierzchnie tylne kości klinowatych

obecna

więzadła klinowo-łódkowe grzbietowe i podeszwowe

niewielkie

» »

przednie kości stępu podstawy kości śródstopia

więzadła stępowo-śródstopne grzbietowe, podeszwowe i międzykostne – wiążą kości ze sobą

ślizgowe

podstawy kości śródstopia [ze sobą nawzajem]

więzadła międzyśródstopne grzbietowe, podeszwowe i międzykostne – wiążą cztery boczne kości śródstopia ze sobą

niewielkie

płaski

maziowy

międzyśródstopny

więzadła skokowo-piętowe » przyśrodkowe, boczne i tylne – wzmacniają torebkę » międzykostne – wiąże kości ze sobą

ruchy

unerwienie

» »

– stępowo-śródstopny

więzadła

każdy staw obejmuje odrębna kłykciowy

» »

głowy kości śródstopia podstawy paliczków bliższych

zawiasowy

» »

głowa paliczka podstawa paliczka bardziej dystalnego

ruchy w stawach przodostopia ¬ stawy śródstopno-paliczkowe » zginanie: · główne mięśnie: m. zginacz krótki palców, mm. glistowate, mm. międzykostne, m. zginacz krótki palucha, m. zginacz długi palucha · mięśnie wspomagające: m. zginacz krótki palca małego, m. zginacz długi palców » prostowanie: m. prostownik długi palucha, m. prostownik długi palców, m. prostownik krótki palców » odwodzenie: m. odwodziciel palucha, m. odwodziciel palca małego, mm. międzykostne grzbietowe » przywodzenie: m. przywodziciel palucha, mm. międzykostne podeszwowe ¬ stawy międzypaliczkowe » zginanie: · główne mięśnie: m. zginacz długi palucha, m. zginacz długi palców, m. zginacz krótki palców · mięśnie wspomagające: m. czworoboczny podeszwy » prostowanie: m. prostownik długi palucha, m. prostownik długi palców, m. prostownik krótki palców

» »

więzadła poboczne – wzmacniają torebkę z obu stron więzadło podeszwowe – wzmacnia część podeszwową torebki

więzadła poboczne i więzadła podeszwowe – wzmacniają stawy

linie topograficzne stopy ¬ linia stępowo-śródstopna/Lisfranca – między przodostopiem i stępem ¬ linia Choparta – między śródstopiem i tyłostopiem

zginanie, prostowanie [w mniejszym stopniu odwodzenie, przywodzenie i obwodzenie] zginanie i prostowanie

część podeszwowa: n. podeszwowy przyśrodkowy lub n. podeszwowy boczny część grzbietowa: n. strzałkowy głęboki

t. piszczelowa przednia → t. grzbietowa stopy → t. stępowa boczna

n. strzałkowy głęboki, n. podeszwowy przyśrodkowy, n. podeszwowy boczny, n. łydkowy

t. grzbietowa stopy → tt. grzbietowe śródstopia

łuk podeszwowy → gałęzie palców

nn. palców

okolica przednia i przyśrodkowa uda przegrody międzymięśniowe uda (intermuscular septa of thigh) ¬ biegną między: » powierzchnią wewnętrzną powięzi szerokiej » kresą chropawą kości udowej ¬ dzielą mięśnie uda na przedziały (compartments of thigh): 1) przedział przedni [prostowników] – największy · zginają staw biodrowy i prostują staw kolanowy · zawiera kość udową · unerwienie: n. udowy 2) przedział przyśrodkowy [przywodzicieli] · przyczepy początkowe: przednio-dolna powierzchnia zewnętrzna miednicy kostnej i błona zasłonowa · przyczepy końcowe: kresa chropawa kości udowej · unerwienie: nn. L2–L4 → n. zasłonowy 3) przedział tylny [zginaczy] – unerwienie: n. kulszowy → n. piszczelowy mm. grupy przedniej uda (ant. thigh mm.) a) m. grzebieniowy (pectineus m.) – płaski, czworoboczny » starsza nazwa: m. łonowy » lokalizacja: z przodu, na przednio-przyśrodkowej powierzchni uda [przejściowo między grupą przednią i przyśrodkową] » złożony z dwóch warstw [powierzchownej i głębokiej] unerwionych przez różne nerwy » czynność: przywodzi udo [też zgina i rotuje wewnętrznie] » unerwienie: · nn. L2–L3 → n. udowy · n. zasłonowy → gałąź do m. grzebieniowego b) m. biodrowo-lędźwiowy (iliopsoas m.) » dzieli się na dwie części: · szeroka: m. biodrowy ⋅ przyczep początkowy: grzebień biodrowy, dół biodrowy, skrzydło kości krzyżowej i więzadła krzyżowo-biodrowe przednie ⋅ przyczep końcowy: ścięgno m. lędźwiowego większego, krętarz mniejszy i okolica kości udowej poniżej niego ⋅ unerwienie: nn. L2–L3 → n. udowy · długa, przyśrodkowa: m. lędźwiowy większy ⋅ przyczep początkowy: boczne części kręgów T12–L5 i ich krążków międzykręgowych, wyrostki poprzeczne L1–L5 ⋅ przyczep końcowy: krętarz mniejszy kości udowej ⋅ unerwienie: nn. L1/2–L3 → gałęzie przednie » czynność: najsilniej zgina udo [najdłuższy zakres działania] · skurcz koncentryczny: przemieszcza część wolną kończyny dolnej → zgięcie w stawie biodrowym → inicjacja wykroku [kończyna przejmuje ciężar ciała] · obustronny skurcz tych mięśni: zgięcie tułowia w stawach biodrowych · skurcze ekscentryczne: hamują przyspieszenie [podczas schodzenia po pochyłej powierzchni] · dodatkowo: utrzymuje posturę i stabilizuje staw biodrowy

c)

d)

e)

m. krawiecki (sartorius m.) – kształt wstęgi; najdłuższy mięsień człowieka » lokalizacja: powierzchownie w przedziale przednim; wewnątrz własnej pochewki powięziowej » przyczep początkowy: kolec biodrowy przedni górny i górna część wcięcia poniżej » bieg: do przyśrodka → krzyżuje górno-przednią część uda → ku dołowi → przyśrodkowa powierzchnia kolana » przyczep końcowy: część górna powierzchni przyśrodkowej piszczeli » unerwienie: nn. L2–L3 → n. udowy » czynność [słaba, działa głównie synergistycznie] · zgina, odwodzi i obraca do zewnątrz udo w stawie biodrowym · wspomaga zginanie podudzia w stawie kolanowym, a przy zgiętym kolanie obraca je do wewnątrz · skurcz obustronny: siad turecki m. czworogłowy uda (quadriceps femoris m.) » lokalizacja: większość przedniej powierzchni kości udowej » największa i najmocniejsza grupa mięśniowa u człowieka » przyczep końcowy każdej głowy: · pośrednio: ścięgno m. czworogłowego · bezpośrednio: podstawa rzepki » unerwienie: nn. L2–L3–4 → n. udowy » czynność: najsilniej prostuje podudzie w stawie kolanowym · skurcz koncentryczny: podczas wstawania, uzyskiwania przyspieszenia i wyskoku · pochłania wstrząs po uderzeniu pięty i amortyzuje ciało · intensywnie działa podczas jazdy na nartach · skurcz ekscentryczny: podczas schodzenia ze schodów » ścięgno m. czworogłowego (quadriceps tendon) · początek: połączenie ścięgien czterech części mięśnia na poziomie części dalszej uda · przedłuża się w: więzadło rzepki ⋅ zawiera: rzepkę ⋅ przyczepia się do: guzowatości piszczeli » badanie: lekarz prostuje podudzie pacjentowi leżącemu na plecach z kolanami lekko zgiętymi m. lędźwiowy mniejszy – o mniejszym znaczeniu » unerwienie: nn. L1–L2 → gałęzie przednie » czynność: napina łuk biodrowo-grzebieniowy

rzepka (patella) – największa trzeszczka kostna u człowieka; funkcje: ¬ wytrzymuje nacisk wywierany na ścięgno m. czworogłowego uda podczas klęczenia i biegu ¬ dodatkowy punkt podparcia dla m. czworogłowego uda podczas przemieszczania się jego ścięgna do przodu ¬ wierzchołek rzepki (apex of patella) » skierowany do dołu » wskazuje poziom płaszczyzny stawu kolanowego przy wyprostowanym podudziu i napiętym więzadle rzepki

głowy m. czworogłowego uda 1) głowa przednia = m. prosty uda (rectus femoris m.) » przyczep początkowy: kolec biodrowy przedni dolny i kość biodrowa powyżej panewki » bieg: prosto wzdłuż uda → krzyżuje dwa stawy » czynność [„mięsień wykopu u piłkarza”] · zgina udo w stawie biodrowym [wspomagając m. biodrowo-lędźwiowy] · prostuje podudzie w stawie kolanowym · jako jedyna głowa krzyżuje staw biodrowy [stabilizacja] 2) głowa boczna = m. obszerny boczny (vastus lat. m.) – największa głowa » lokalizacja: boczna powierzchnia uda » przyczep początkowy: krętarz większy i warga boczna kresy chropawej kości udowej » dodatkowy przyczep końcowy: troczek boczny rzepki 3) głowa przyśrodkowa = m. obszerny przyśrodkowy (vastus medial m.) » lokalizacja: przyśrodkowa powierzchnia uda » przyczep początkowy: kresa międzykrętarzowa i warga przyśrodkowa kresy chropawej kości udowej » dodatkowy przyczep końcowy: troczek przyśrodkowy rzepki 4) głowa pośrednia = m. obszerny pośredni (vastus intermedius m.) » lokalizacja: głębiej niż m. prosty uda; między m. obszernym bocznym i m. obszernym przyśrodkowym » przyczep początkowy: powierzchnia przednia i boczna trzonu kości udowej » część włókien tworzy: m. stawowy kolana (articularis genu m.) · płaski · przyczep górny: przedni obwód części dalszej kości udowej · przyczep dolny: błona maziowa stawu kolanowego oraz ściana kaletki nadrzepkowej · czynność: pociąga do góry błonę maziową stawu kolanowego w czasie wyprostu podudzia → chroni jej fałdy przed ściśnięciem między kością udową i rzepką

mm. grupy przyśrodkowej uda (medial thigh mm.) a) m. przywodziciel długi (adductor longus m.) – duży, trójkątny » początek: mocne ścięgno na przedniej powierzchni trzonu kości łonowej [poniżej guzka łonowego] » lokalizacja: najbardziej z przodu; pokrywa powierzchnię przednią m. przywodziciela krótkiego i powierzchnię środkową m. przywodziciela wielkiego » unerwienie: nn. L2–L4 → n. zasłonowy → gałąź przednia » czynność: przywodzi udo b) m. przywodziciel krótki (adductor brevis m.) » lokalizacja: głębiej niż m. grzebieniowy i m. przywodziciel długi » unerwienie: nn. L2–L4 → n. zasłonowy → gałąź przednia » czynność: przywodzi udo i do pewnego stopnia zgina je c) m. przywodziciel wielki (adductor magnus m.) » trójkątny; największy i najsilniejszy z przywodzicieli » lokalizacja: najbardziej z tyłu » czynność: przywodzi udo » gruby brzeg przyśrodkowy dzieli się na 2 części: · część przywodząca (adductor part) ⋅ przyczep początkowy: gałąź dolna kości łonowej i gałąź kości kulszowej ⋅ przyczep końcowy [w postaci szerokiego rozcięgna]: guzowatość pośladkowa, kresa chropawa i kresa nadkłykciowa przyśrodkowa ⋅ unerwienie: nn. L2–L3–4 → n. zasłonowy → gałąź tylna ⋅ czynność: zgina udo · część kulszowo-goleniowa (hamstring part) ⋅ przyczep początkowy: guz kulszowy ⋅ przyczep końcowy [jako ścięgno]: guzek przywodzicieli kości udowej ⋅ unerwienie: n. L4 → n. kulszowy → n. piszczelowy ⋅ czynność: prostuje udo » rozwór przywodzicieli/ścięgnisty (adductor hiatus) · lokalizacja: między przyczepami dalszymi obu części m. przywodziciela wielkiego; do boku i góry od guzka przywodzicieli kości udowej · przechodzą: t. udowa i ż. udowa [do dołu podkolanowego] d) m. smukły (gracilis m.) – długi, pasowaty; najsłabszy z grupy » lokalizacja: najbardziej przyśrodkowo i powierzchownie z grupy » jako jedyny z grupy krzyżuje staw kolanowy i staw biodrowy » przyczep końcowy: gęsia stopa (pes anserinus) · do: części górnej powierzchni przyśrodkowej piszczeli · wspólne ścięgno także dla innych dwustawowych mięśni: m. krawieckiego i m. półścięgnistego » unerwienie: nn. L2–L3 → n. zasłonowy » czynność: · synergistycznie: ⋅ przywodzenie uda w stawie biodrowym ⋅ zginanie i obrót do wewnątrz podudzia w stawie kolanowym [gdy kolano w zgięciu] · nadaje stabilność przyśrodkowemu obwodowi wyprostowanego kolana [analogicznie działają m. pośladkowy wielki i m. napinacz powięzi szerokiej przez pasmo biodrowo-piszczelowe na obwód boczny] e) m. zasłaniacz zewnętrzny (obturator externus m.) – płaski, mały, trójkątny » lokalizacja: głęboko; od powierzchni zewnętrznej błony zasłonowej do krętarza większego » unerwienie: nn. L3–L4 → n. zasłonowy » czynność: obraca udo do zewnątrz i stabilizuje głowę kości udowej

trójkąt udowy (femoral triangle) ¬ lokalizacja [przy udzie w zgięciu, odwiedzeniu i rotacji zewnętrznej]: podpowięziowo poniżej więzadła pachwinowego ¬ ograniczenia: » od góry: więzadło pachwinowe · brzeg dolny rozcięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha · rozpina się między kolcem biodrowym przednim górnym i guzkiem łonowym · funkcja: troczek zginaczy – podtrzymuje struktury przechodzące do przodu od stawu biodrowego podczas ruchu zginania uda » od przyśrodka: brzeg boczny m. przywodziciela długiego » od boku: brzeg przyśrodkowy m. krawieckiego ¬ części: » podstawa (base) – ograniczenie górne » wierzchołek (apex) – skrzyżowanie ograniczenia bocznego i przyśrodkowego; zawiera wejście do kanału przywodzicieli » dno (floor) · bocznie: m. biodrowo-lędźwiowy · przyśrodkowo: m. grzebieniowy » sklepienie (roof) – powięź szeroka, powięź sitowa, tkanka podskórna i skóra ¬ zawartość: » n. udowy i jego gałęzie » pochewka naczyń udowych ¬ rozstęp wspólny (retro-inguinal space, łac. lacuna communis) » przestrzeń pod więzadłem pachwinowym » funkcja: łączy jamę brzuszno-miedniczną z kończyną dolną » łuk biodrowo-grzebieniowy (iliopectineal arch) · poprzednia nazwa: łuk biodrowo-łonowy · zgrubienie powięzi m. biodrowo-lędźwiowego · bieg: powierzchnia wewnętrzna więzadła pachwinowego → wyniosłość kulszowo-łonowa · dzieli rozstęp wspólny na dwa przedziały: ⋅ boczny: rozstęp mięśni (muscular space) – przechodzą: m. biodrowo-lędźwiowy i n. udowy [do przedziału przedniego uda] ⋅ przyśrodkowy: rozstęp naczyń (vascular space) – przechodzą: naczynia zmieniające nazwę z biodrowych zewnętrznych na udowe [do trójkąta udowego]

pochewka naczyń udowych (femoral sheath) ¬ lejkowatego kształtu powięziowa tuba [długość: 3–4 cm] ¬ początek: przedłużenie powięzi m. biodrowo-lędźwiowego i powięzi poprzecznej ku dołowi i do tyłu od więzadła pachwinowego ¬ bieg: wyściela rozstęp naczyń i dzieli się na trzy przedziały przez pionowe przegrody z zewnątrzotrzewnowej tkanki łącznej: a) boczny – zawiera: t. udową [część bliższą] b) pośredni – zawiera: ż. udową [część bliższą] c) przyśrodkowy – najmniejszy; zawiera: kanał udowy (femoral canal) · stożkowaty i krótki [1,25 cm] · początek: pierścień udowy (femoral ring) – owalny [1 cm] ⋅ przegroda udowa (femoral septum) – z tkanki tłuszczowej zewnątrzotrzewnowej; zamyka pierścień udowy ⋅ powierzchnia brzuszna – pokryta otrzewną ścienną ⋅ przebita przez: naczynia łączące węzły chłonne pachwinowe i węzły chłonne biodrowe zewnętrzne ⋅ ograniczenia: ⋅ od boku: przegroda między ż. udową i kanałem udowym ⋅ od tyłu: gałąź górna kości łonowej [przykryta m. grzebieniowym i jego powięzią] ⋅ od przyśrodka: więzadło rozstępowe ⋅ od przodu: część przyśrodkowa więzadła pachwinowego · bieg: w kierunku dalszym · koniec: poziom rozworu odpiszczelowego · funkcja: pozwala ż. udowej rozszerzać się · zawartość: tkanka łączna luźna, tkanka tłuszczowa i naczynia chłonne; czasem dodatkowo: węzły chłonne pachwinowe głębokie [nazywają się wtedy węzłami chłonnymi rozstępowymi] ¬ koniec: zrasta się z przydanką naczyń udowych; jeżeli jest dłuższa, to ściana przyśrodkowa pochewki jest przebita przez ż. odpiszczelową, ż. głęboką uda i naczynia chłonne ¬ funkcja: pozwala naczyniom udowym przemieszczać się względem więzadła pachwinowego w czasie ruchów w stawie biodrowym kanał przywodzicieli (adductor/subsartorial/Hunter’s canal) [15 cm] ¬ lokalizacja: środkowa ⅓ uda; do tyłu od m. krawieckiego ¬ początek: wierzchołek trójkąta udowego ¬ zawartość: t. udowa, ż. udowa, n. udowo-goleniowy, n. do m. obszernego przyśrodkowego ¬ ograniczenia: » od przodu i boku: m. obszerny przyśrodkowy » od tyłu: m. przywodziciel długi i m. przywodziciel wielki » od przyśrodka [sklepienie]: m. krawiecki » od przodu w dolnej ⅓ górnej połowy kanału: blaszka ścięgnista kanału przywodzicieli (vasto-adductor membrane/subsartorial fascia) – mocna powięź do tyłu od m. krawieckiego, między m. przywodzicielem długim i m. obszernym przyśrodkowym ¬ koniec: rozwór przywodzicieli » lokalizacja: powyżej kresy nadkłykciowej przyśrodkowej » szczelina między przyczepami końcowymi części m. przywodziciela wielkiego: · rozcięgna części przywodzącej · ścięgna części kulszowo-goleniowej » prowadzi do: dołu podkolanowego [naczynia udowe zmieniają nazwę na podkolanowe]

okolica pośladkowa okolica pośladkowa (gluteal region) ¬ ograniczenia: » od przodu: miednica » od góry: grzebień biodrowy » od boku: miejsce rzutowania tyłu krętarza większego kości udowej » od dołu: fałd pośladkowy (gluteal fold) ¬ szczelina pośladkowa (intergluteal/natal cleft) – oddziela pośladki ¬ okolica biodrowa – w niektórych źródłach razem z pośladkami tworzy okolicę pośladkową lub pokrywa się z okolicą pośladkową więzadła miednicy od strony pośladka ¬ więzadło krzyżowo-biodrowe tylne (post. sacro-iliac ligament) – ku dołowi łączy się z więzadłem krzyżowo-guzowym ¬ więzadło krzyżowo-guzowe (sacrotuberous ligament) – zamyka wcięcie kulszowe kości miednicznej ¬ więzadło krzyżowo-kolcowe (sacrospinous ligament) – dzieli otwór kulszowy na otwór kulszowy większy i otwór kulszowy mniejszy mięśnie okolicy pośladkowej a) warstwa powierzchowna (superficial layer mm. of gluteal region) » m. pośladkowy wielki, m. pośladkowy średni, m. pośladkowy mały i m. napinacz powięzi szerokiej » mają przyczepy początkowe na powierzchni tylno-bocznej i brzegu talerza kości miednicznej » funkcja: prostowniki, odwodziciele i obracacze wewnętrzne uda b) warstwa głęboka (deep layer mm. of gluteal region) » m. gruszkowaty, m. zasłaniacz wewnętrzny, m. bliźniaczy górny, m. bliźniaczy dolny i m. czworoboczny uda » przykryte przez dolną połowę m. pośladkowego wielkiego » mają przyczepy końcowe na grzebieniu międzykrętarzowym kości udowej lub w jego okolicy » funkcja: obracanie uda na zewnątrz i stabilizacja stawu biodrowego [przez ustalanie głowy kości udowej w obrębie panewki] m. pośladkowy średni i m. pośladkowy mały (gluteus medius & minimus mm.) ¬ trójkątne; włókna zbiegają się do jednego punktu docelowego ¬ lokalizacja: poniżej m. pośladkowego wielkiego na powierzchni zewnętrznej kości biodrowej ¬ czynność: ruchy odwodzenia lub ustalanie uda wraz z obrotem do wewnątrz ¬ unaczynienie: t. biodrowa wewnętrzna → pień tylny → t. pośladkowa górna ¬ unerwienie: nn. L5–S1 → n. pośladkowy górny ¬ badanie: pacjent położony na boku wykonuje ruch odwodzenia uda bez zginania i rotacji [kończyna badana do góry, druga zgięta w stawie biodrowym] ¬ m. pośladkowy średni można badać palpacyjnie poniżej grzebienia biodrowego, do tyłu od m. napinacza powięzi szerokiej

m. pośladkowy wielki (gluteus maximus m.) ¬ najbardziej powierzchowny ¬ największy, najcięższy i z najgrubszymi włóknami w ciele człowieka ¬ dzieli się na część górną [większa] i dolną ¬ lokalizacja: » przykrywa pozostałe mm. pośladkowe [wyjątek: przednio-górna ⅓ m. pośladkowego średniego] » pod nim biegnie: n. kulszowy ¬ bieg: dolno-bocznie, pod kątem 45° od miednicy do pośladków ¬ guz kulszowy – osiągalny palpacyjnie przez dolną część mięśnia » ponad przyśrodkową częścią fałdu pośladkowego » siedząc, mięsień przesuwa się ku górze, a guz znajduje się podskórnie [oddzielają go tkanka tłuszczowo-włóknista i kaletka kulszowa] ¬ zaopatrzenie – struktury wnikają w części środkowej mięśnia » unaczynienie tętnicze: t. biodrowa wewnętrzna → · pień przedni → t. pośladkowa dolna · pień tylny → t. pośladowa górna » unerwienie: nn. L5–S1–2 → n. pośladkowy dolny ¬ czynność: ruchy prostowania i obracania uda na zewnątrz » najsilniejszy prostownik [działa przy konieczności dużej siły] » przy wstawaniu, prostowaniu z pozycji zgiętej, chodzeniu po schodach » porażenie mięśnia nie ma wpływu na chód » niewielki udział w wyproście i stabilizacji stawu kolanowego [wraz z m. napinaczem powięzi szerokiej] ¬ kaletki pośladkowe (gluteal bursae) – oddzielają mięsień od otaczających struktur; worki błoniaste wysłane błoną maziową; zmniejszają tarcie i umożliwiają swobodny ruch 1) kaletka krętarzowa (trochanteric bursa) – największa; obecna od urodzenia; oddziela: · górne włókna m. pośladkowego większego · krętarz większy kości udowej 2) kaletka kulszowa (ischial bursa) – często nieobecna; oddziela: · część dolną m. pośladkowego większego · guz kulszowy 3) kaletka pośladkowo-udowa (gluteofemoral bursa) – oddziela: · pasmo biodrowo-piszczelowe · część górną przyczepu początkowego m. obszernego bocznego ¬ badanie: pacjent przyjmuje pozycję leżącą na brzuchu z wyprostowaną kończyną dolną, po czym napina pośladki i prostuje staw biodrowy

m. napinacz/naprężacz powięzi szerokiej (tensor fasciae latae m.) ¬ wrzecionowaty kształt; długość: 15 cm ¬ lokalizacja: między dwiema blaszkami powięzi szerokiej ¬ czynność: zginacz uda [zwykle nie działa samodzielnie] ¬ unerwienie: nn. L5–S1 → n. pośladkowy górny m. gruszkowaty (piriformis m.) ¬ lokalizacja [w dwóch miejscach]: » na tylnej ścianie miednicy » za stawem biodrowym ¬ wychodzi z miednicy przez otwór kulszowy większy, dzieląc go na części: » otwór nadgruszkowy: ż. i t. pośladkowa górna i n. pośladkowy górny » otwór podgruszkowy: ż. i t. pośladkowa dolna, n. pośladkowy dolny, n. skórny tylny uda, n. kulszowy, n. sromowy, ż. i t. sromowa wewnętrzna ¬ unerwienie: nn. S1–S2 → gałęzie przednie m. trójgłowy miednicy (triceps coxae m.) ¬ lokalizacja: w przestrzeni między m. gruszkowatym i m. czworobocznym uda ¬ jego ścięgno leży w płaszczyźnie poziomej pośladka ¬ utworzony przez trzy niezdolne do samodzielnej pracy mięśnie: a) m. zasłaniacz wewnętrzny (obturator internus m.) · pokrywa większą część ściany bocznej miednicy mniejszej · bieg: otwór kulszowy mniejszy [tworzy zgięcie pod kątem prostym] → przechodzi w ścięgno → otrzymuje przyczepy końcowe mm. bliźniaczych → przyczep na powierzchni przyśrodkowej krętarza większego kości udowej · kaletka m. zasłaniacza wewnętrznego (bursa of obturator internus m.) – ułatwia przemieszczanie się mięśni względem brzegu tylnego kości kulszowej · unerwienie [też m. bliźniaczego górnego]: nn. L5–S1 → n. do m. zasłaniacza wewnętrznego b) mm. bliźniacze górny i dolny (sup. & inf. gemelli mm.) · małe, wąskie, trójkątne wzmocnienia m. zasłaniacza wewnętrznego · lokalizacja: na zewnątrz miednicy · unerwienie: ⋅ górny: nn. L5–S1 → n. do m. zasłaniacza wewnętrznego ⋅ dolny: nn. L5–S1 → n. do m. czworobocznego uda m. czworoboczny uda (quadratus femoris m.) ¬ krótki, płaski ¬ lokalizacja: poniżej m. trójgłowego miednicy ¬ funkcja: rotator zewnętrzny uda ¬ unerwienie [też m. bliźniaczego dolnego]: nn. L5–S1 → n. do m. czworobocznego uda

START: podskórne sploty limfatyczne

torebka stawu kolanowego

węzły chłonne podkolanowe głębokie [wzdłuż ż. strzałkowej, ż. piszczelowej przedniej i ż. piszczelowej tylnej] tkanki głębokie kończyny dolnej

węzły chłonne podkolanowe powierzchowne [niewielkie; wokół ujścia ż. odstrzałkowej] naczynia chłonne powierzchowne boczne [wzdłuż ż. odstrzałkowej]

węzły chłonne pachwinowe powierzchowne górne/pasma poziomego i dolne/pasma pionowego [wokół ujścia ż. odpiszczelowej]

[większość chłonki bezpośrednio]

węzły chłonne pachwinowe głębokie [przyśrodkowo wzdłuż odcinka końcowego ż. udowej]

węzły chłonne biodrowe zewnętrzne

węzły chłonne biodrowe wewnętrzne

tkanki powierzchowne kończyny dolnej po stronie bocznej

m. dwugłowy uda (biceps femoris m.) a) ścięgno – bieg: głowa długa → przyczep końcowy do strony bocznej głowy kości strzałkowej → przedzielone więzadłem pobocznym strzałkowym kolana → głowa krótka b) głowa długa (long head) » przyczep początkowy: guz kulszowy » bieg: krzyżuje od tyłu i zapewnia ochronę dla n. kulszowego → po podziale n. kulszowego na gałęzie końcowe ścięgno m. dwugłowego uda krzyżuje od tyłu n. strzałkowy wspólny c) głowa krótka (short head) » przyczep początkowy: warga boczna ⅓ dolnej kresy chropawej i kresa nadkłykciowa boczna kości udowej » unerwienie: nn. L5–S2 → n. kulszowy → n. strzałkowy wspólny

naczynia chłonne powierzchowne przyśrodkowe [większe i liczniejsze niż boczne; wzdłuż ż. odpiszczelowej]

czynność m. półścięgnistego i m. półbłoniastego ¬ prostują udo ¬ zginają podudzie i obracają je do wewnątrz przy zgiętym kolanie ¬ przy zgiętym udzie i podudziu mogą prostować tułów

powięzie dołu podkolanowego a) powierzchowna: tkanka podskórna (subcutaneous tissue) – zawartość: » ż. odstrzałkowa [zmienność: jest nieobecna, jeżeli przebiła niżej powięź głęboką goleni] » n. skórny tylny uda → gałąź końcowa » n. skórny łydki przyśrodkowy (medial sural cutaneous n.) » n. skórny łydki boczny (lat. sural cutaneous n.) b) głęboka: powięź podkolanowa (popliteal fascia) » przedłużenia: · ku górze: powięź szeroka (fascia lata) · ku dołowi: powięź głęboka goleni (deep fascia of leg) » funkcje: · pokrycie dla pęczka naczyniowo-nerwowego przechodzącego z uda na podudzie · luźny troczek dla ścięgien mm. grupy tylnej uda

tkanki powierzchowne kończyny dolnej po stronie przyśrodkowej

m. półbłoniasty (semimembranosus m.) ¬ brzusiec m. półbłoniastego – u góry ma kształt spłaszczonej błony i przyczepia się do guza kulszowego ¬ ścięgno m. półbłoniastego » początek: na wysokości połowy uda » bieg: do tyłu na przyśrodkowy kłykieć kości piszczelowej → dzieli się na 3 części: 1) przyczep do tylnej części kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej 2) część zlewająca się z powięzią podkolanową 3) więzadło podkolanowe skośne (oblique popliteal ligament) – zagina się i wzmacnia część międzykłykciową torebki stawu kolanowego

pnie chłonne lędźwiowe → przewód piersiowy węzły chłonne biodrowe wspólne → węzły chłonne lędźwiowe boczne

tkanki powierzchowne pośladka

m. półścięgnisty (semitendinosus m.) – zbudowany z 2 części: ¬ brzusiec m. półścięgnistego – u góry; wrzecionowaty; przerywany przez smugi ścięgniste ¬ ścięgno m. półścięgnistego » początek: ⅔ dolne mięśnia » koniec: przyczep do przyśrodkowej powierzchni odcinka bliższego kości piszczelowej jako część „gęsiej stopy” razem ze ścięgnami m. krawieckiego i m. smukłego

dół podkolanowy (popliteal fossa) ¬ przedział kończyny dolnej wypełniony głównie tkanką tłuszczową do tyłu od stawu kolanowego » przy zgiętym kolanie: ma postać zagłębienia w kształcie rombu » przy wyproście kolana: tkanka tłuszczowa wystaje przez szparę między mięśniami, co widać jako wzniesienie otoczone bruzdami pokrywającymi ścięgna mm. grupy tylnej uda ¬ ograniczenia powierzchowne: » górno-bocznie: m. dwugłowy uda » górno-przyśrodkowo: m. półbłoniasty, a do boku od niego też: m. półścięgnisty » dolno-bocznie: głowa boczna m. brzuchatego łydki » dolno-przyśrodkowo: głowa przyśrodkowa m. brzuchatego łydki » tylnie: skóra i powięź podkolanowa ¬ ograniczenia głębokie: » górnie: przyśrodkowa i boczna kresa nadkłykciowa kości udowej » dolnie: kresa m. płaszczkowatego kości piszczelowej » ściana przednia/dno: · górnie: powierzchnia podkolanowa kości udowej · środek: tylna powierzchnia torebki stawu kolanowego · dolnie: powięź pokrywająca m. podkolanowy (investing popliteus fascia) ¬ zawartość: » bocznie: n. strzałkowy wspólny » n. piszczelowy, n. skórny tylny uda » ż. odstrzałkowa i ż. podkolanowa » przyśrodkowo: t. podkolanowa » naczynia i węzły chłonne podkolanowe

odpływ chłonki z kończyny dolnej

węzły chłonne pośladkowe górne i dolne

grupa tylna mm. uda (post. thigh mm.) – dzieli się na dwie podgrupy: a) mm. kulszowo-goleniowe (hamstring mm.) = m. półścięgnisty + m. półbłoniasty + głowa długa m. dwugłowego uda » krzyżują i działają na dwa stawy, ale nigdy całkowicie na raz: · prostowanie w stawie biodrowym · zgięcie i obrót na zewnątrz w stawie kolanowym » wspólne unerwienie: nn. L5–S2 → n. kulszowy → n. piszczelowy » badanie: pacjent zgina podudzie przeciw oporowi; prawidłowo ścięgna mięśnia powinny się uwidocznić po obu stronach dołu podkolanowego b) głowa krótka m. dwugłowego uda – krzyżuje tylko staw kolanowy

okolica podkolanowa

tkanki głębokie pośladka

okolica tylna uda

goleń (leg) przedział przedni goleni/prostowników (ant. compartment of leg) ¬ lokalizacja: » do przodu od: błony międzykostnej goleni » do tyłu od: powięzi głębokiej goleni » bocznie od: trzonu kości piszczelowej » przyśrodkowo od: trzonu kości strzałkowej ¬ powięź [głęboka] goleni ([deep] fascia of leg) » w części górnej: zbita, bo jest miejscem przyczepu początkowego mięśni leżących bezpośrednio pod nią » niżej: tworzy troczki – 2 pasmowate wzmocnienia powięzi, które wiążą ścięgna mm. grupy przedniej goleni i chronią te mięśnie przed nadmiernym wybrzuszaniem się podczas prostowania w stawie skokowo-goleniowym · troczek górny mm. prostowników (sup. extensor retinaculum) ⋅ mocne i szerokie pasmo ⋅ bieg: w pobliżu kostek od kości strzałkowej do kości piszczelowej · troczek dolny mm. prostowników (inf. extensor retinaculum) ⋅ tworzy pętlę w kształcie „Y” dookoła ścięgien m. strzałkowego trzeciego i m. prostownika długiego palców ⋅ przyczep boczny: powierzchnia przednio-górna kości piętowej

mm. grupy przedniej goleni ¬ wspólny przyczep dalszy: poprzeczna oś stawu skokowo-goleniowego, a prostowniki palców dodatkowo do grzbietowej powierzchni palców ¬ czynność: prostują [zginają grzbietowo = opuszczają piętę + unoszą przednią część stopy i palce] ¬ unerwienie: nn. L4–L5 → n. strzałkowy głęboki a) m. piszczelowy przedni (tibialis ant. m. – TA) – smukły » przyczep początkowy: kłykieć boczny piszczeli oraz górna połowa powierzchni bocznej piszczeli i błony międzykostnej goleni » lokalizacja: boczna powierzchnia kości piszczelowej [najbardziej przyśrodkowo i powierzchownie spośród mm. grupy przedniej goleni] » przyczep końcowy: powierzchnia przyśrodkowa i dolna kości klinowatej przyśrodkowej oraz podstawa kości śródstopia I » ścięgno m. piszczelowego przedniego · początek: w połowie dolnej części goleni · bieg: na przednią powierzchnię kości piszczelowej → w swojej pochewce maziowej poniżej troczka górnego i dolnego mm. prostowników · koniec: przyśrodkowa strona stopy » czynność: · najsilniejszy prostownik [ponieważ przyczep dalszy jest oddalony od osi poprzecznej stawu skokowo-goleniowego] · antagonista m. piszczelowego tylnego, ale gdy razem pracują, zachodzi inwersja stopy » badanie: stawanie na piętach lub ruch wyprostu przeciw oporowi b) m. prostownik długi palucha (extensor hallucis m. – EHL) – cienki » lokalizacja: głęboko między m. piszczelowym przednim i m. prostownikiem długim palców » bieg: pod troczkiem mm. prostowników → pod powierzchnią w ⅓ dalszej goleni → wzdłuż granic grzbietu stopy → paluch » czynność: prostuje stopę i paluch » badanie: ruch wyprostu palucha przeciw oporowi c) m. prostownik długi palców (extensor digitorum longus m. – EDL) » lokalizacja: najbardziej bocznie z grupy przedniej mm. goleni » ścięgna m. prostownika długiego palców [4] · początek: część ścięgnista rozpoczyna się powyżej okolicy skokowo-goleniowej, ale rozdziela się na 4 pasma dopiero na grzbiecie stopy · bieg: wewnątrz wspólnej pochewki maziowej [razem ze ścięgnem m. strzałkowego trzeciego] → tworzą błoniaste rozcięgno grzbietowe → rozdzielają się na pasma: ⋅ boczne [2] – do podstawy paliczka dalszego ⋅ środkowe [1] – do podstawy paliczka środkowego · koniec: paliczki 4 bocznych palców stopy » czynność: prostuje stopę i 4 boczne palce » badanie: ruch wyprostu 4 bocznych palców przeciw oporowi d) m. strzałkowy trzeci (peroneus/fibularis tertius m. – FT) – niestały » oddzielna część m. prostownika długiego palców [dzieli z nim pochewkę maziową] » bieg: · w odcinku bliższym: stanowi jedną całość z m. prostownikiem długim palców · w odcinku dalszym: ścięgno m. strzałkowego trzeciego oddziela się i przyczepia do kości śródstopia V [a nie do paliczka] » czynność: · wspomaga prostowanie [w niewielkim stopniu] · ewersja stopy [nawracanie, prostowanie i odwiedzenie] w osi stawu skokowo-piętowo-łódkowego w odpowiedzi na nadmierną inwersję w celu ochrony więzadła piszczelowo-strzałkowego przedniego

przedział boczny goleni/nawracaczy (lat. compartment of leg) ¬ najmniejszy, najwęższy ¬ ograniczenia: » przyśrodkowo: boczna powierzchnia kości strzałkowej » z tyłu i z przodu: przegrody międzymięśniowe przednia i tylna » bocznie: powięź głęboka goleni mm. grupy bocznej goleni ¬ troczek górny mm. strzałkowych (sup. fibular retinaculum) » wyznacza dolną granicę przedziału bocznego goleni » lokalizacja: między końcem dalszym kości strzałkowej i kością piętową ¬ między troczkiem górnym mm. strzałkowych i kostką boczną: ścięgna obu mięśni przedziału we wspólnej pochewce maziowej [krzyżują staw skokowo-goleniowy] ¬ unerwienie: nn. L5–S2 → n. strzałkowy powierzchowny ¬ czynność: nawracanie/ewersja stopy [unoszenie brzegu bocznego] oraz zginanie [w niewielkim stopniu] ¬ badanie: silny ruch nawracania stopy przeciw oporowi a) m. strzałkowy długi (fibularis/peroneus longus m. – FL) » wąski; dłuższy i bardziej powierzchowny » przyczep początkowy: głowa i górne ⅔ powierzchni bocznej kości strzałkowej » bieg: we wspólnej pochewce maziowej z m. strzałkowym krótkim → poniżej troczka górnego mm. strzałkowych → przedział dolny troczka dolnego mm. strzałkowych [do dołu od bloczka strzałkowego (fibular trochlea) na kości piętowej] → bruzda na powierzchni przednio-dolnej kości sześciennej → krzyżuje podeszwę stopy [skośnie i obwodowo do przyczepu] » przyczep końcowy: podstawa kości śródstopia I i kość klinowata przyśrodkowa » ścięgno m. strzałkowego długiego – wyczuwalne oraz widoczne nad i za kostką » czynność: pomaga w stabilizacji goleni na stopie w czasie stania na jednej nodze b) m. strzałkowy krótki (fibularis/peroneus brevis m. – FB) » wrzecionowaty; głębiej położony » ścięgno m. strzałkowego krótkiego – szerokie · bieg: żłobi bruzdę na powierzchni tylnej kostki bocznej i jest wyczuwalne do tyłu od niej → do przodu od ścięgna m. strzałkowego długiego w przedziale górnym dolnego troczka mm. strzałkowych → do góry od bloczka strzałkowego kości piętowej · czasem: łączy się ze ścięgnem m. strzałkowego trzeciego

przedział tylny goleni/zginaczy podeszwowych stopy (post. compartment of leg) ¬ największy przedział ¬ przegroda międzymięśniowa poprzeczna (transverse intermuscular septum) » dzieli przedział na części: a) komora zginaczy powierzchownych (superficial subcompartment) – większa; najsłabiej ograniczona b) komora zginaczy głębokich (deep subcompartment) ⋅ mniejsza; lepiej ograniczona: kość piszczelowa, kość strzałkowa, błona międzykostna goleni i przegroda międzymięśniowa poprzeczna ⋅ dodatkowa zawartość: nerwy i naczynia do podeszwy stopy ⋅ koniec: zwęża się [mięśnie przechodzą w ścięgna] » koniec: troczek mm. zginaczy (flexor retinaculum) · utworzony przez włókna przegrody między wierzchołkiem kostki bocznej i kością piętową · warstwa wewnętrzna dzieli się na osobne przedziały dla ścięgien mm. warstwy głębokiej łydki · dodatkowa zawartość: n. piszczelowy i t. piszczelowa tylna [zawijają się wokół kostki przyśrodkowej] ¬ czynność obu warstw: » zgięcie [podeszwowe] stopy w stawie skokowo-goleniowym » inwersja stopy w stawie skokowym dolnym i stawach poprzecznych stępu » zgięcie palców stopy warstwa powierzchowna mm. łydki/mm. grupy tylnej goleni ¬ czynność m. trójgłowego łydki (triceps surae m.) [= m. brzuchatego łydki + m. płaszczkowatego]: » pociąga za guz piętowy → unosi piętę i obniża przodostopie » utrzymuje pionową postawę ciała » obie części mogą też działać osobno ¬ unerwienie: nn. S1–S2 → n. piszczelowy ¬ badanie: zgięcie podeszwowe stopy przeciwko oporowi ¬ ścięgno piętowe (calcaneal/Achilles tendon) – najpotężniejsze u człowieka » wspólne dla m. brzuchatego łydki i m. płaszczkowatego » początek: przedłużenie płaskiego rozcięgna utworzonego w połowie łydki [koniec brzuśców m. brzuchatego łydki] » bieg [15 cm]: dołączenie włókien m. płaszczkowatego → w dół → grubieje przednio-tylnie i chudnie bocznie → staje się zaokrąglone powyżej kości piętowej → obraca się o 90° → poszerza się » koniec: powierzchnia tylna guza piętowego · włókna od m. brzuchatego łydki – bocznie · włókna od m. płaszczkowatego – przyśrodkowo ¬ kaletka maziowa podskórna piętowa (subcutaneous calcaneal bursa) » lokalizacja: między skórą a ścięgnem piętowym » funkcja: pozwala skórze poruszać się nad napiętym ścięgnem ¬ kaletka maziowa ścięgna piętowego (bursa of calcaneal tendon/ retrocalcaneal bursa) – głębsza » lokalizacja: między ścięgnem i kością piętową » funkcja: umożliwia ślizganie się ścięgna po kości a) m. podeszwowy (plantaris m.) – mały i szczątkowy [5–10% osób: brak] » budowa: · brzusiec – krótki i szpiczasty [wielkości małego palca] · ścięgno – długie i smukłe [można pomylić z nerwem] ⋅ bieg: między m. brzuchatym łydki i m. płaszczkowatym ⋅ często się zrywa [dźwięk „pop”] ⋅ nieistotne, więc można je przeszczepić np. na rękę » czynność: · wspomaga m. brzuchaty łydki · zawiera wiele wrzecion mięśniowych, a więc jest narządem propriocepcji większych mm. grupy tylnej goleni

b)

c)

m. brzuchaty łydki (gastrocnemius m.) – wrzecionowaty » lokalizacja: najbardziej powierzchownie » ma dwie głowy: · głowa przyśrodkowa ⋅ nieznacznie większa; rozciąga się dalej ⋅ przyczep początkowy: powierzchnia podkolanowa kości udowej [powyżej kłykcia przyśrodkowego] · głowa boczna – przyczep początkowy: boczny obwód kłykcia bocznego kości udowej » bieg: głowy schodzą się na dolnym brzegu dołu podkolanowego → tworzą jego dolno-boczne i dolno-przyśrodkowe ograniczenie » przyczep końcowy: przez ścięgno piętowe » czynność: · zbudowany głównie z szybko kurczących się włókien [typ 2], więc rzadko używany do utrzymania postawy · działa na staw kolanowy i staw skokowo-goleniowy, ale nigdy w pełni na oba na raz m. płaszczkowaty (soleus m.) – duży i płaski » lokalizacja: pod m. brzuchatym łydki [podczas stania na palcach wyczuwalny po jego obu stronach] » budowa: pęczki włókien biegnących w różnych kierunkach » łuk ścięgnisty m. płaszczkowatego (tendinous arch of soleus) – przyczepia się w kształcie „U” do powierzchni tylnych kości strzałkowej i kości piszczelowej » czynność: · współdziała z m. brzuchatym łydki w zgięciu podeszwowym w stawie skokowo-goleniowym · nie działa na staw kolanowy, gdy kolano jest zgięte · funkcja antygrawitacyjna – dominuje w zginaniu stopy w czasie spacerowania i utrzymywania postawy stojącej [zbudowany z włókien wolno kurczących się typu 1]

warstwa głęboka mm. łydki/mm. grupy tylnej goleni ¬ czynność [poza m. podkolanowym]: » zginanie podeszwowe stopy w stawie skokowo-goleniowym [znacznie słabsze niż warstwa powierzchowna ze względu na położenie przyczepów końcowych blisko osi stawu] » podtrzymywanie łuku podłużnego stopy ¬ skrzyżowanie podeszwowe (chiasma plantare) – utworzone przez włókna: » m. zginacza długiego palucha – bieg: od bocznej powierzchni kości strzałkowej do przyśrodkowej powierzchni palucha » m. zginacza długiego palców – bieg: od przyśrodkowej powierzchni kości piszczelowej do bocznych 4 palców stopy a) m. podkolanowy (popliteus m.) » cienki i trójkątny; tworzy dolną część dna dołu podkolanowego » bieg: między warstwą włóknistą i błoną maziową torebki stawu kolanowego [wyłania się poza nią brzusiec] » powięź pokrywająca m. podkolanowy (investing fascia of popliteus) · pokrywa przyczep końcowy w postaci brzuśca · wzmocniona włóknistym poszerzeniem m. półbłoniastego » unerwienie: nn. L4–S1 → n. piszczelowy » czynność: · zginanie w stawie kolanowym [w małym stopniu] · przesuwa łąkotkę boczną stawu kolanowego do tyłu · stabilizuje staw kolanowy przez wspomaganie więzadła krzyżowego tylnego · umożliwia zgięcie przy zupełnie wyprostowanym kolanie · pomaga mm. grupy tylnej uda w obrocie kości piszczelowej do przyśrodka » kaletka m. podkolanowego (popliteus bursa) – pod ścięgnem m. podkolanowego

b)

c)

d)

m. zginacz długi palucha (flexor hallucis longus m. – FHL) » ścięgno m. zginacza długiego palucha · bieg: koniec dalszy kości piszczelowej → do tyłu → bruzda na tylnej powierzchni kości skokowej → bruzda na powierzchni podeszwowej podpórki skokowej → krzyżuje od dołu ścięgno m. zginacza długiego palców → między 2 trzeszczkami kostnymi w ścięgnie m. zginacza krótkiego palucha [chronią przez naciskiem wywieranym przez głowę kości śródstopia I] · koniec: paliczek dalszy palucha » unerwienie: nn. S2–S3 → n. piszczelowy » czynność: silny zginacz we wszystkich stawach palucha [działa zaraz po tym, jak m. trójgłowy łydki zegnie stopę w oparciu o poduszkę palucha] » badanie: ruch zgięcia paliczka dalszego przeciw oporowi m. zginacz długi palców (flexor digitorum longus m. – FDL) » mniejszy niż m. zginacz długi palucha » bieg: skośnie na podeszwę stopy, powierzchownie do ścięgna m. zginacza długiego palucha → w miejscu rozdziału na 4 ścięgna przyczepia się m. czworoboczny podeszwy na powierzchni przednio-tylnej [modyfikuje czynność] » koniec: paliczki dalsze bocznych 4 palców stopy » unerwienie: nn. S2–S3 → n. piszczelowy » czynność: zgina boczne 4 palce stopy » badanie: ruch zgięcia paliczków dalszych 4 bocznych palców przeciw oporowi m. piszczelowy tylny (tibialis post. m. – TP) » lokalizacja: najgłębiej [najbardziej z przodu] między m. zginaczem długim palców i m. zginaczem długim palucha [w tej samej płaszczyźnie co piszczel i strzałka] » przyczep początkowy: błona międzykostna goleni, powierzchnia tylna strzałki i piszczeli [poniżej kresy m. płaszczkowatego] » przyczep końcowy: guzowatość kości łódkowatej, kości klinowate, kość sześcienna, podpórka skokowa kości piętowej i podstawy kości śródstopia II–IV » unerwienie: nn. L4–L5 → n. piszczelowy » czynność: · powoduje zgięcie i inwersję stopy · podtrzymuje łuk podłużny przyśrodkowy stopy

stopa (foot) okolica skokowo-goleniowa (ankle) – obejmuje: ¬ najwęższą dolną część dalszą goleni [ograniczona kostkami] ¬ przylegający grzbiet stopy ¬ piętę i staw skokowo-goleniowy podział stopy na strefy anatomiczne i czynnościowe 1) część tylna/tyłostopie (hindfoot) = kość skokowa + kość piętowa 2) część środkowa (midfoot) » = kość łódkowata + kość sześcienna + kości klinowate » w języku polskim nie jest synonimem śródstopia, ponieważ kości śródstopia należą do przodostopia 3) część przednia/przodostopie (forefoot) = kości śródstopia + paliczki części stopy ¬ podeszwa (plantar region/sole) – ma kontakt z podłożem; podczęści: » poniżej kości piętowej: pięta/okolica piętowa (heel/heel region) » poniżej głów kości śródstopia I i II: poduszka palucha (ball of foot) ¬ grzbiet stopy (dorsum of foot) – część nad podeszwą ¬ palce stopy mające nazwę: st » paluch (great toe, łac. hallux) – palec I stopy (1 digit of foot) th » palec mały (little toe) – palec V stopy (5 digit of foot) warstwy pokrywające stopę 1) skóra (skin) – na grzbiecie cieńsza i mniej wrażliwa niż na podeszwie 2) tkanka podskórna (subcutaneous tissue) » na grzbiecie: luźno rozmieszczona [dlatego obrzęki tu i wokół kostki przyśrodkowej są najbardziej widoczne] » na podeszwie: włóknista; nieowłosiona; zawiera liczne gruczoły potowe; wrażliwa [zwłaszcza na sklepieniu stopy] » w obszarach przenoszenia ciężaru ciała [pięta, brzeg boczny, poduszka palucha]: wyjątkowo gruba » przegrody włókniste – dzielą tkankę podskórną na obszary wypełnione tkanką tłuszczową; funkcje: · amortyzują [zwłaszcza na pięcie] · zakotwiczają skórę w leżącym głębiej rozcięgnie piętowym [część powięzi głębokiej stopy], co wpływa na polepszenie przyczepności stopy 3) powięź głęboka stopy » powięź grzbietowa stopy (deep fascia of dorsum of foot) – cienka w miejscu przedłużenia dolnego troczka mm. prostowników » powięź podeszwowa (plantar fascia) · granica: boczna i tylna powierzchnia stopy · funkcje: ⋅ podtrzymanie części stopy ⋅ pomoc w ochronie podeszwy przed urazami ⋅ utrzymanie łuków podłużnych stopy · słabsza i cieńsza w części przyśrodkowej i bocznej, a w środku mocna [tworzy rozcięgno podeszwowe]

rozcięgno podeszwowe (plantar aponeurosis) ¬ gruba środkowa część powięzi podeszwowej o funkcji więzadła powierzchownego; podobne do rozcięgna dłoniowego ręki, ale twardsze, bardziej zbite i wydłużone ¬ budowa: pęczki tkanki łącznej włóknistej zbitej o podłużnym przebiegu [pokrywają mm. środkowe stopy] ¬ bieg: tył kości piętowej → ku przodowi → pęczki dzielą się na 5 pasm → przechodzą w: pochewki włókniste palców (fibrous digital sheaths) → otaczają ścięgna mm. zginaczy zmierzających do palców stopy ¬ więzadło poprzeczne powierzchowne śródstopia (superficial transverse metatarsal ligament) » utworzone przez: troczki o przebiegu poprzecznym » wzmacnia rozcięgno poniżej głów kości śródstopia ¬ przegrody międzymięśniowe (intermuscular septa) » dwa pionowe przedłużenia brzegów rozcięgna ku górze w stronę kości śródstopia I i V w środkowej i przedniej części stopy » tworzą przedziały podeszwy przyśrodkowy, środkowy i boczny przedziały podeszwy stopy (compartments of sole) 1) przedział przyśrodkowy podeszwy (medial compartment of sole) » powięź przyśrodkowa podeszwy (medial plantar fascia) – przykrywa powierzchownie; cienka » zawartość: ścięgno m. zginacza długiego palucha, m. odwodziciel palucha, m. zginacz krótki palucha, nerw i naczynia podeszwowe przyśrodkowe 2) przedział środkowy podeszwy (central compartment of sole) » rozcięgno podeszwowe – przykrywa powierzchownie » zawartość: ścięgna m. zginacza długiego palucha i m. zginacza długiego palców, m. zginacz krótki palców, m. czworoboczny podeszwy, mm. glistowate, m. przywodziciel palucha, nerw i naczynia podeszwowe boczne 3) przedział boczny podeszwy (lat. compartment of sole) » powięź boczna podeszwy – przykrywa powierzchownie » zawartość: m. odwodziciel palca małego i m. zginacz krótki palca małego 4) przedział międzykostny stopy (interosseous compartment of foot) » obecny jedynie w przodostopiu » otoczony: · powięzią podeszwową · powięzią grzbietową międzykostną » zawartość: · przy podeszwie: mm. międzykostne podeszwowe i naczynia śródstopia · wyżej: naczynia głębokie podeszwowe, kości śródstopia i mm. międzykostne grzbietowe 5) przedział grzbietowy stopy (dorsal compartment of foot) » znajduje się między: · powięzią grzbietową stopy i kośćmi stępu · powięzią grzbietową międzykostną środkowej i przedniej części stopy » zawartość: m. prostownik krótki palucha, m. prostownik krótki palców oraz nerwy i naczynia grzbietu stopy płaszczyzny naczyniowo-nerwowe stopy a) powierzchowna – między 1. i 2. warstwą mięśni podeszwy stopy; zawartość w zależności od przedziału: » w przyśrodkowym: n. podeszwowy przyśrodkowy » w bocznym: początkowy przebieg n. podeszwowego bocznego i t. podeszwowej bocznej b) głęboka – między 3. i 4. warstwą; zawartość: głębokie gałęzie n. podeszwowego bocznego i t. podeszwowej bocznej

mięśnie stopy – 20 niezależnych mięśni w 3 grupach: ¬ po stronie podeszwowej: 14 ¬ pomiędzy: 4 mm. międzykostne grzbietowe [część warstwy 4. podeszwy] ¬ po stronie grzbietowej: 2 – ściśle ze sobą związane; lokalizacja: na bocznej części grzbietu stopy, do przodu od kostki bocznej [brzuśce wyczuwalne podczas wyprostowania palców] – unerwienie: nn. L5–S1 → n. strzałkowy głęboki » m. prostownik krótki palców (extensor digitorum brevis m. – EDB) – czynność: wspomaga m. prostownik długi palców w prostowaniu palców II–V w stawach śródstopno-paliczkowych i stawach międzypaliczkowych » m. prostownik krótki palucha (extensor hallucis brevis m. – EHB) – czynność: wspomaga m. prostownik długi palucha w prostowaniu palca I w stawie śródstopno-paliczkowym mięśnie podeszwy stopy – w 4 warstwach [licząc od podeszwy]: 1) warstwa pierwsza » m. odwodziciel palucha · czynność: odwodzi i zgina palec I · unerwienie: nn. S2–S3 → n. podeszwowy przyśrodkowy » m. zginacz krótki palców · czynność: zgina palce II–V · unerwienie: nn. S2–S3 → n. podeszwowy przyśrodkowy » m. odwodziciel palca małego · czynność: odwodzi i zgina palec V · unerwienie: nn. S2–S3 → n. podeszwowy boczny 2) warstwa druga » m. czworoboczny podeszwy · czynność: wspomaga m. zginacz długi palców w zginaniu palców II–V · unerwienie: nn. S2–S3 → n. podeszwowy boczny » mm. glistowate · czynność: zginają paliczki bliższe oraz prostują paliczki środkowe i dalsze palców II–V · unerwienie: ⋅ I: nn. S2–S3 → n. podeszwowy przyśrodkowy ⋅ II–IV: nn. S2–S3 → n. podeszwowy boczny 3) warstwa trzecia » m. zginacz krótki palucha · czynność: zgina paliczek bliższy palca I · unerwienie: nn. S2–S3 → n. podeszwowy przyśrodkowy » m. przywodziciel palucha · czynność: przywodzi palec I i wspomaga utrzymanie łuku poprzecznego stopy, przesuwając kości śródstopia do brzegu przyśrodkowego stopy · unerwienie: nn. S2–S3 → n. podeszwowy boczny → gałąź podeszwowa » m. zginacz krótki palca małego · czynność: zgina paliczek bliższy palca V · unerwienie: nn. S2–S3 → n. podeszwowy boczny → gałąź powierzchowna 4) warstwa czwarta – unerwienie: nn. S2–S3 → n. podeszwowy boczny » mm. międzykostne podeszwowe (plantar interossei mm.) [3] · rozpoczynają się na jednej kości śródstopia jako mm. półpierzaste (unipennate mm.) · czynność: przywodzą palce III–V i zginają w stawach śródstopno-paliczkowych » mm. międzykostne grzbietowe (dorsal interossei mm.) [4] · rozpoczynają się na dwóch kościach śródstopia jako mm. pierzaste (bipennate mm.) · czynność: odwodzą palce II–IV i zginają w stawach śródstopno-paliczkowych

nerwy kończyny dolnej nerwy nieodchodzące od splotów nerwowych ¬ n. T12 → gałąź przednia → n. podżebrowy » bieg: wzdłuż brzegu dolnego żebra XII » oddaje: gałąź skórną boczną · bieg: zstępuje nad grzebieniem biodrowym · unerwia: skórę okolicy biodrowej poniżej przedniej części grzebienia biodrowego i do przodu od krętarza większego ¬ nn. L1–L3 → gałęzie tylne → gałęzie skórne boczne → nn. górne pośladków (sup. clunial nn.) » bieg: przebijają powięź piersiowo-grzbietową → w tkance podskórnej do boku i dołu → krzyżują grzebień biodrowy » unerwiają: skórę pokrywająca górną i środkową część pośladków [aż do guzka grzebienia biodrowego] ¬ nn. S1–S3 → gałęzie tylne → gałęzie skórne boczne → nn. środkowe pośladków (middle clunial nn.) » bieg: otwory krzyżowe tylne → tkanka podskórna → do boku » unerwiają: skórę części przyśrodkowej pośladków, szczeliny międzypośladkowej i nad kością krzyżową gałęzie splotu lędźwiowego ¬ n. L1 [rzadziej: n. T12] → n. biodrowo-podbrzuszny – bieg: równolegle do grzebienia biodrowego → podział na: » gałąź skórną boczną – unerwia: kwadrant górno-boczny pośladka » gałąź skórną przednią ¬ n. L1 [rzadziej: n. T12] → n. biodrowo-pachwinowy – bieg: kanał pachwinowy → podział na: » gałąź udową – unerwia: skórę nad trójkątem udowym » gałąź mosznową [M]/wargową [K] ¬ nn. L1–L2 → n. płciowo-udowy – bieg: zstępuje po przedniej powierzchni m. lędźwiowego większego → podział na: » gałąź udową – unerwia: skórę nad boczną częścią trójkąta udowego » gałąź płciową – unerwia: część przednią moszny [M] lub warg sromowych większych [K] ¬ nn. L2–L3 → n. skórny boczny uda » bieg: pod więzadłem pachwinowym; 2–3 cm do przyśrodka od kolca biodrowego przedniego górnego » unerwia: skórę przedniej i bocznej okolicy uda ¬ nn. L2–L4 → n. zasłonowy → gałąź skórna przednia » bieg: ku dołowi między m. przywodzicielem długim i m. przywodzicielem krótkim → przebija powięź szeroką » unerwia: skórę środkowego odcinka okolicy przyśrodkowej uda ¬ nn. L2–L4 → n. udowy (femoral n.) – największa gałąź splotu lędźwiowego » bieg: wewnątrz m. lędźwiowego większego → tylno-bocznie przez miednicę → środek więzadła pachwinowego → bocznie od naczyń udowych → trójkąt udowy → gałęzie: · gałęzie stawowe – unerwiają: staw biodrowy i staw kolanowy · gałęzie skórne przednie ⋅ początek: w trójkącie udowym ⋅ bieg: przebijają powięź skórną wzdłuż przebiegu m. krawieckiego ⋅ unerwiają: skórę przedniej i przyśrodkowej powierzchni uda · końcowe: gałęzie mięśniowe – unerwiają: grupę przednią mm. uda · końcowa gałąź skórna: n. udowo-goleniowy (saphenous n.) ⋅ najdłuższa gałąź skórna n. udowego i jedyna schodząca poniżej kolana ⋅ bieg: w dół w obrębie trójkąta udowego → do boku od pochewki naczyń udowych → kanał przywodzicieli [towarzyszy ż. i t. udowej] → między m. krawieckim i m. smukłym → przeszywa blaszkę ścięgnistą kanału przywodzicieli [staje się nadpowięziowy] → przednio-dolnie razem z ż. odpiszczelową → krzyżuje przyśrodkową okolicę kolana pod ścięgnem m. krawieckiego → do przodu od kostki przyśrodkowej → grzbiet stopy ⋅ oddaje: gałęzie stawowe – unerwiają: staw skokowy górny ⋅ unerwia: skórę i powięzie powierzchni przednio-przyśrodkowych kolana, podudzia i stopy [do poziomu głowy kości śródstopia I] gałęzie splotu krzyżowego ¬ nn. S1–S3 → części przednie i tylne → n. skórny tylny uda (post. cutaneous n. of thigh) – bieg: otwór podgruszkowy → pod m. pośladkowym wielkim → wyłania się pod brzegiem dolnym → zstępuje w przedziale tylnym uda pod powięzią szeroką [mimo nazwy główna część biegnie podpowięziowo] → gałęzie: » włókna części tylnej S2–S3 → nn. dolne pośladków (inf. clunial nn.) · początek: pod m. pośladkowym wielkim · bieg: spod brzegu dolnego tego mięśnia → wstępują po powierzchni przedniej · unerwiają: skórę dolnej części pośladków pokrywającą fałdy pośladkowe [do krętarza większego kości udowej] » włókna części przedniej: gałąź kroczowa – unerwia: skórę bocznej części krocza i górnej przyśrodkowej okolicy uda » gałęzie końcowe – unerwiają: skórę tylnej okolicy uda i dołu podkolanowego ¬ nn. L4–S1 → części tylne → n. pośladkowy górny (sup. gluteal n.) – bieg: jako jedyny przez otwór nadgruszkowy → do boku między m. pośladkowym średnim i małym a gałęzią głęboką t. pośladkowej górnej → podział na gałęzie: » górną – unerwia: m. pośladkowy średni » dolną · bieg: między mm. pośladkowymi średnim i małym · unerwia: te mięśnie i m. napinacz powięzi szerokiej ¬ nn. L5–S2 → części tylne → n. pośladkowy dolny (inf. gluteal n.) » bieg: otwór podgruszkowy → powierzchownie do n. kulszowego [wraz z gałęziami ż. i t. pośladkowej dolnej] → podział na liczne gałęzie » unerwia: m. pośladkowy wielki ¬ nn. L4–S1 → części przednie → n. do m. czworobocznego uda » bieg: otwór podgruszkowy → do przodu od n. kulszowego i m. zasłaniacza wewnętrznego → nad tylną powierzchnią stawu biodrowego → oddaje: gałąź stawową – do stawu biodrowego » unerwia: m. bliźniaczy dolny i m. czworoboczny uda ¬ nn. S2–S4 → części przednie → n. sromowy (pudendal n.) » bieg: najbardziej przyśrodkowo w otworze podgruszkowym → tylno-bocznie od więzadła krzyżowo-kolcowego → otwór kulszowy mniejszy → krocze » brak unerwienia w okolicy pośladkowej i tylnej uda ¬ nn. L5–S2 → części tylne → n. do m. zasłaniacza wewnętrznego » bieg: równolegle do n. sromowego → mija podstawę guza kulszowego → otwór kulszowy mniejszy → krocze » unerwia: m. bliźniaczy górny i m. zasłaniacz wewnętrzny

n. kulszowy (sciatic n.) ¬ źródło: nn. L4–S3 → gałęzie przednie → splot krzyżowy ¬ największy nerw u człowieka [2 cm] ¬ unaczynienie: t. biodrowa wewnętrzna → t. pośladkowa dolna → t. n. kulszowego ¬ bieg: przedłużenie głównej części splotu krzyżowego → najbardziej do boku w otworze podgruszkowym → dolno-bocznie pod m. pośladkowym wielkim [w połowie drogi między krętarzem większym kości udowej i guzem kulszowym] → na kości kulszowej → do tyłu od m. zasłaniacza wewnętrznego, m. czworobocznego uda i m. przywodziciela wielkiego → pod m. dwugłowym uda ¬ oddaje: gałęzie stawowe – unerwiają: wszystkie stawy kończyny dolnej ¬ koniec: dzieli się w górnym kącie dołu podkolanowego na gałęzie końcowe, które przed oddzieleniem biegną w jednej pochewce łącznotkankowej: a) większa: nn. L4–S3 → gałęzie przednie → część przednia/przedosiowa → n. piszczelowy (tibial n.) · główny nerw przedziału tylnego goleni i podeszwowej strony stopy · bieg: przyśrodkowo, bardziej powierzchownie od naczyń → pionowo do dołu w dole podkolanowym [z t. podkolanową; dzieli dół podkolanowy na pół] → między głowami m. brzuchatego łydki → pod łukiem ścięgnistym m. płaszczkowatego → opuszcza dół podkolanowy → przedział tylny goleni → między ścięgnami m. zginacza długiego palucha i m. zginacza długiego palców → dzieli się na gałęzie końcowe za kostką przyśrodkową i poniżej niej · gałęzie: ⋅ gałęzie stawowe – unerwiają: staw kolanowy ⋅ gałęzie mięśniowe: do m. brzuchatego łydki, m. podeszwowego i m. podkolanowego ⋅ skórna: n. skórny przyśrodkowy łydki (medial sural cutaneous n.) – łączy się z gałęzią łączącą łydkową, tworząc n. łydkowy ⋅ skórne: gałęzie piętowe przyśrodkowe – unerwiają: skórę pięty ⋅ większa końcowa: włókna L4–L5 → n. podeszwowy przyśrodkowy (medial plantar n.) ⋅ początek: pod troczkiem mm. zginaczy, bardziej z przodu ⋅ bieg: między warstwą pierwszą i drugą mm. podeszwy stopy → między mm. przyśrodkowymi i środkowymi warstwy 1. → pod m. odwodzicielem palucha → podeszwa stopy → do przodu między m. odwodzicielem palucha i m. zginaczem krótkim palców → bocznie od t. podeszwowej przyśrodkowej → gałęzie: ⋅ gałęzie mięśniowe – do: m. glistowatego I i m. zginacza krótkiego palucha ⋅ nn. podeszwowe wspólne palców [3] – w pobliżu podstaw kości śródstopia; unerwiają: skórę 3½ przyśrodkowych palców i ich macierze paznokci ⋅ unerwia: m. odwodziciel palucha i m. zginacz krótki palców, skórę przyśrodkowej części podeszwy oraz powierzchnie podeszwowe, boki i łożyska paznokci przyśrodkowych 3½ palców ⋅ mniejsza końcowa: włókna S1–S2 → n. podeszwowy boczny (lat. plantar n.) ⋅ początek: bardziej z tyłu; też pod m. odwodzicielem palucha ⋅ bieg: przyśrodkowo od t. podeszwowej bocznej → przednio-bocznie między 1. i 2. warstwą mm. podeszwy → między mm. środkowymi i bocznymi warstwy 1. → przedział boczny stopy → podział na gałęzie, które wspólnie unerwiają mięśnie podeszwy spoza zakresu n. podeszwowego przyśrodkowego: ⋅ gałąź powierzchowna – dzieli się na nn. podeszwowe palców wspólny i własny – unerwiają: skórę na podeszwowej powierzchni 1½ palców bocznych, część grzbietową skóry i macierz paznokci na wysokości paliczków dalszych oraz skórę podeszwy w pobliżu ⋅ gałąź głęboka – bieg: towarzyszy łukowi tętniczemu podeszwowemu → między 3. i 4. warstwą mm. podeszwy ⋅ unerwia: skórę bocznej części podeszwy oraz powierzchnie podeszwowe, boki i łożyska paznokci bocznych 1½ palców b) mniejsza: nn. L4–S2 → gałęzie przednie → część tylna/zaosiowa → n. strzałkowy wspólny (common fibular/peroneal n.) · bieg: przy przyśrodkowym brzegu m. dwugłowego uda i jego ścięgna wzdłuż górno-bocznego ograniczenia dołu podkolanowego · wyjście z dołu podkolanowego: powierzchownie od bocznej głowy m. brzuchatego łydki → do tyłu od głowy kości strzałkowej → owija się wokół szyjki kości strzałkowej · oddaje: gałąź łączącą łydkową – łączy się z n. skórnym przyśrodkowym łydki, tworząc n. łydkowy · gałęzie końcowe między m. strzałkowym długim i szyjką kości strzałkowej: ⋅ włókna L4–S1 → n. strzałkowy powierzchowny (superficial fibular/peroneal n.) ⋅ główny nerw przedziału bocznego goleni ⋅ bieg: w przedziale bocznym podudzia → między mm. strzałkowymi → przebija powięź głęboką na wysokości dalszej ⅓ podudzia ⋅ gałęzie: ⋅ nn. grzbietowe skórne przyśrodkowy i pośredni (medial & intermediate dorsal cutaneous nn.) ⋅ bieg: krzyżują staw skokowo-goleniowy ⋅ unerwiają: skórę grzbietu stopy ⋅ końcowe: nn. grzbietowe palców wspólne i własne – unerwiają: skórę bliższej powierzchni przyśrodkowej połowy palucha oraz 3½ bocznych palców stopy ⋅ unerwia: mm. strzałkowe oraz skórę przednio-bocznej części okolicy dalszej podudzia i grzbietu stopy [poza fałdem międzypalcowym między paluchem i palcem II] ⋅ włókna L4–L5 → n. strzałkowy głęboki (deep fibular/peroneal n.) ⋅ główny nerw przedziału przedniego goleni ⋅ bieg: wejście do przedziału przedniego → towarzyszy t. piszczelowej przedniej → między m. piszczelowym przednim i m. prostownikiem długim palców → między m. piszczelowym przednim i m. prostownikiem długim palucha → krzyżuje staw skokowy górny → wychodzi z przedziału przedniego → pod troczkiem mm. prostowników → przebija powięź głęboką powyżej poziomu głów kości śródstopia I i II → przedłuża się w: n. grzbietowy wspólny palca I → przedłuża się w: n. grzbietowy własny palca I ⋅ unerwia: skórę fałdu międzypalcowego między paluchem i palcem II, m. prostownik palców, m. prostownik krótki palucha, m. prostownik długi palucha, stawy stępu i stawy stępowo-śródstopne ¬ zmienność: u 12% osób n. kulszowy ulega rozdzieleniu na gałęzie końcowe jeszcze przed opuszczeniem miednicy » n. piszczelowy – do tyłu od m. gruszkowatego » n. strzałkowy wspólny – przez mięsień lub nad nim nerwy powstałe z zespoleń nerwowych ¬ nn. S1–S2 → n. łydkowy (sural n.) » początek: połączenie na zmiennej wysokości na tylnej powierzchni podudzia [od dołu podkolanowego do pięty] włókien z dwóch źródeł: · n. piszczelowy → n. skórny przyśrodkowy łydki (medial sural cutaneous n.) · n. strzałkowy wspólny → gałąź łącząca łydkowa (sural communicating branch) » jeżeli nie powstaje: zakres unerwienia przejmują gałęzie skórne łydkowe przyśrodkowa i boczna » bieg: towarzyszy ż. odstrzałkowej → pod kostką boczną → stopa » unerwia: skórę bocznej i tylnej części dolnej ⅓ goleni, skórę bocznego brzegu stopy, część pięty oraz staw skokowo-goleniowy ¬ nn. S1–S2 → nn. piętowe przyśrodkowy i boczny » połączenie włókien [nad guzem piętowym]: · n. piszczelowy → gałąź boczna · n. łydkowy → gałąź przyśrodkowa » unerwiają: skórę pięty

unaczynienie tętnicze kończyny dolnej t. biodrowa wewnętrzna → ¬ t. zasłonowa (obturator a.) » w 20% odchodzi od: t. nabrzusznej dolnej » bieg: otwór zasłonowy → przedział przyśrodkowy uda → gałęzie: · gałąź przednia ⋅ bieg: z przodu m. przywodziciela krótkiego ⋅ unaczynia: m. zasłaniacz wewnętrzny, m. grzebieniowy, mm. przywodziciele uda i m. smukły · gałąź tylna ⋅ bieg: z tyłu m. przywodziciela krótkiego ⋅ unaczynia: mięśnie przyczepione do guza kulszowego ⋅ oddaje: gałąź panewkową – unaczynia: głowę kości udowej ¬ t. pośladkowa górna (sup. gluteal a.) – największa gałąź » bieg: do tyłu między pniem lędźwiowo-krzyżowym i n. S1 → otwór nadgruszkowy → dzieli się na gałęzie: · gałąź powierzchowną (superficial branch) – unaczynia: m. pośladkowy wielki i skórę nad przyczepem bliższym · gałąź głęboką (deep branch) ⋅ bieg: między m. pośladkowym średnim i małym ⋅ unaczynia: te mięśnie i m. napinacz powięzi szerokiej » zespolenia: t. pośladkowa dolna i t. okalająca udo przyśrodkowa ¬ t. pośladkowa dolna (inf. gluteal a.) » bieg: do tyłu przez powięź ścienną miednicy → między nn. S1 i S2 lub S2 i S3 → otwór podgruszkowy → pod m. pośladkowym wielkim → w dół przyśrodkowo od n. kulszowego » unaczynia: m. pośladkowy wielki, m. zasłaniacz wewnętrzny, m. czworoboczny uda i górne odcinki mm. kulszowo-goleniowych » tworzy: zespolenie krzyżowe uda · obejmuje też: pierwsze tt. przeszywające, t. okalającą udo przyśrodkową i t. okalającą udo boczną · unaczynia: bliższy odcinek okolicy tylnej uda » u płodu: połączona z t. podkolanową; po narodzinach ta część zmniejsza się i tworzy t. n. kulszowego ¬ t. sromowa wewnętrzna (internal pudendal a.) » bieg: do przodu od t. pośladkowej dolnej → równolegle do n. sromowego → otwór podgruszkowy → okolica pośladkowa → krzyżuje kolec kulszowy lub więzadło krzyżowo-kolcowe → otwór kulszowy mniejszy → krocze » unaczynia: skórę, narządy płciowe zewnętrzne i mm. krocza sieć stawowa kolana (genicular anastomoses) – utworzona przez 10 tętnic: ¬ t. udowa → gałęzie kolanowe ¬ t. podkolanowa → gałęzie kolanowe środkowe » bieg: przebijają warstwę włóknistą torebki stawowej » unaczyniają: więzadła krzyżowe, błonę maziową i obwodowe brzegi łąkotek ¬ t. wsteczna piszczelowa przednia → gałęzie wsteczne przednie i tylne ¬ t. okalająca kość strzałkową → gałęzie wsteczne przednie i tylne

t. udowa (femoral a.) – główna tętnica kończyny dolnej ¬ początek: przedłużenie t. biodrowej zewnętrznej [pod środkową częścią więzadła pachwinowego; bocznie od ż. udowej] ¬ bieg: trójkąt udowy → w dół w pobliżu brzegu m. biodrowo-lędźwiowego i m. grzebieniowego [po dnie trójkąta udowego] → gałęzie: · od obwodu przedniego części bliższej: t. nabrzuszna dolna, t. okalająca biodro powierzchowna [czasem też: głęboka], t. sromowa wewnętrzna, t. sromowa powierzchowna i t. sromowa głęboka · t. głęboka uda (deep femoral a./deep a. of thigh) – największa; główna tętnica uda · początek: obwód boczny i tylny [1–5 cm pod więzadłem pachwinowym] · oddaje: tt. przeszywające (perforating aa.) [3–4] ⋅ początek: w środkowej ⅓ uda, gdzie t. głęboka uda jest oddzielona od naczyń udowych przez m. przywodziciel długi ⋅ pierwsza, druga i trzecia – odchodzą w przedziale przednim ⋅ czwarta – gałąź końcowa t. głębokiej uda ⋅ bieg: przebijają część rozcięgnową przyczepu m. przywodziciela wielkiego i przegrodę międzymięśniową przyśrodkową → przedział tylny uda → otaczają od tyłu kość udową → przegroda międzymięśniowa boczna → przedział przedni uda ⋅ oddają: ⋅ gałęzie mięśniowe – unaczyniają: mm. kulszowo-goleniowe [części środkowe], m. obszerny boczny i m. przywodziciel wielki ⋅ gałęzie zespalające – tworzą zespolenia aż do okolicy podkolanowej ⋅ zespalają się z: gałęziami pozostałych tt. przeszywających, t. pośladkowej dolnej lub t. podkolanowej ⋅ gałęzie od zespolenia – unaczyniają: pobliskie mięśnie i n. kulszowy · t. okalająca udo przyśrodkowa (medial circumflex femoral a.) · początek: t. głęboka uda lub t. udowa · bieg: tylno-przyśrodkowo → między m. grzebieniowym i m. biodrowo-lędźwiowym → okolica pośladkowa → oddaje: tt. troczkowe tylne → dzieli się na gałęzie końcowe: ⋅ gałąź poprzeczna – tworzy zespolenia krzyżowe uda ⋅ gałąź wstępująca – dołącza do t. pośladkowej dolnej · ważniejsza niż boczna, bo oddaje: tt. troczkowe tylne (post. retinacular aa.) – unaczyniają: większość głowy i szyi kości udowej · t. okalająca udo boczna (lat. circumflex femoral a.) · początek: t. głęboka uda lub t. udowa · bieg: bocznie pod m. krawieckim i m. prostym uda → dzieli się na gałęzie: ⋅ gałąź wstępująca – unaczynia: część przednią okolicy pośladkowej ⋅ gałąź poprzeczna – zawija się wokół kości udowej ⋅ gałąź zstępująca – dołącza do sieci stawowej kolana · unaczynia: mięśnie położone z boku uda

t. podkolanowa (popliteal a.) ¬ początek: kontynuacja t. udowej po przejściu przez rozwór przywodzicieli ¬ bieg: dolno-bocznie po torebce stawu kolanowego i dole międzykłykciowym [najgłębiej/najbardziej z przodu ze struktur] ¬ gałęzie kolanowe: t. górna boczna kolana, t. górna przyśrodkowa kolana, t. środkowa kolana, t. dolna boczna kolana i t. dolna przyśrodkowa kolana » unaczyniają: torebkę i więzadła stawu kolanowego » tworzą: sieć stawową kolana (genicular anastomosis) · dodatkowe źródła: ⋅ od góry i przyśrodkowo: t. udowa → t. zstępująca kolana (descending genicular a.) ⋅ od góry i bocznie: t. okalająca udo boczna → gałąź zstępująca ⋅ od dołu i bocznie: t. piszczelowa przednia → t. wsteczna piszczelowa przednia (ant. tibial recurrent a.) · funkcja: krążenie oboczne [ważne, ponieważ podczas pełnego zgięcia w stawie kolanowym t. podkolanowa jest zaciśnięta] ¬ gałęzie mięśniowe: » unaczyniają: mm. grupy tylnej uda, m. brzuchaty łydki, m. płaszczkowaty i m. podeszwowy » funkcja: górne gałęzie tworzą zespolenia z końcową częścią t. głębokiej uda i tt. pośladkowymi ¬ koniec: podział na gałęzie końcowe na wysokości dolnego brzegu m. podkolanowego [tam, gdzie t. podkolanowa biegnie pod łukiem ścięgnistym m. płaszczkowatego]: a) mniejsza: t. piszczelowa przednia (ant. tibial a.) · główna tętnica przedziału przedniego goleni · bieg: do przodu → otwór w górnej części błony międzykostnej goleni → w dół po jej powierzchni między m. piszczelowym przednim i m. prostownikiem długim palców · oddaje: gałęzie przeszywające – bieg: przebijają przednią przegrodę międzymięśniową w odcinku bliższym goleni · przedłuża się w: t. grzbietową stopy (dorsalis pedis a./dorsal a. of foot) ⋅ początek: zmiana nazwy na wysokości stawu skokowo-goleniowego w połowie odległości między kostkami [poniżej troczka dolnego mm. prostowników] ⋅ główna tętnica przedniej części stopy [zwłaszcza podczas długotrwałego stania] ⋅ bieg: przednio-przyśrodkowo → pod troczkiem dolnym mm. prostowników → między ścięgnami m. prostownika długiego palucha i m. prostownika długiego palców ⋅ gałąź: t. boczna stępu (lat. tarsal a.) ⋅ bieg: łukowato w kierunku bocznym pod m. prostownikiem krótkim palców ⋅ unaczynia: m. prostownik krótki palców oraz leżące głębiej kości stępu i stawy ⋅ zespala się z: t. łukowatą ⋅ gałąź: t. łukowata (arcuate a.) ⋅ bieg: w kierunku bocznym w poprzek podstaw kości śródstopia II–V → pod ścięgnami mm. prostowników → boczna powierzchnia przedniej części stopy ⋅ zespala się z: t. boczną stępu → tworzą pętle tętniczą [ale nie zawsze] nd rd th ⋅ gałęzie: tt. grzbietowe śródstopia II, III i IV (2 , 3 & 4 dorsal metatarsal aa.) ⋅ bieg: w kierunku szpar międzypalcowych stopy ⋅ oddają: gałęzie przeszywające – łączą z łukiem podeszwowym oraz tt. podeszwowymi śródstopia ⋅ koniec: każda dzieli się na 2 tt. grzbietowe palców (dorsal digital aa.) ⋅ unaczyniają: powierzchnię grzbietową sąsiadujących palców stopy ⋅ koniec: blisko stawu międzypaliczkowego dalszego – są tu zastępowane przez gałęzie grzbietowe tt. podeszwowych palców, ale mogą być też wzmacniane ⋅ koniec: w 1. przestrzeni międzykostnej dzieli się na: st ⋅ t. grzbietową śródstopia I (1 dorsal metatarsal a.) – bieg: dzieli się na gałęzie zaopatrujące obie strony palucha i przyśrodkową powierzchnię palca II ⋅ t. podeszwową głęboką (deep plantar a.) ⋅ analogia do: t. promieniowej ręki ⋅ bieg: w głąb stopy między głowami m. międzykostnego grzbietowego I → podeszwa stopy → łączy się z t. podeszwową boczną → tworzą łuk podeszwowy głęboki (deep plantar arch)

b)

większa lub nawet przedłużenie: t. piszczelowa tylna (post. tibial a.) · główna tętnica stopy i przedziału tylnego goleni · bieg: komora zginaczy głębokich goleni [razem z n. piszczelowym i jednoimiennymi żyłami] → za kostką przyśrodkową [oddzielona od niej przez ścięgna m. piszczelowego tylnego i m. zginacza długiego palców] → poniżej kostki przyśrodkowej [między ścięgnami m. zginacza długiego palucha i m. zginacza długiego palców] → pod troczkiem mm. zginaczy · gałęzie: ⋅ t. strzałkowa (fibular/peroneal a.) – największa i najważniejsza gałąź ⋅ bieg: bocznie i równolegle do t. piszczelowej tylnej → skośnie → kość strzałkowa → wzdłuż jej przyśrodkowego brzegu [zwykle z m. zginaczem długim palucha] ⋅ gałęzie: ⋅ gałęzie mięśniowe – unaczyniają: m. podkolanowy i inne w przedziale bocznym i tylnym goleni ⋅ t. odżywcza kości strzałkowej (nutrient a. of fibula) ⋅ gałęzie przeszywające ⋅ początek: w odcinku dalszym goleni ⋅ bieg: przebijają tylną przegrodę międzymięśniową → przebijają błonę międzykostną goleni → grzbiet stopy → zespolenie z t. łukowatą ⋅ końcowa: gałąź kostkowa boczna (lat. malleolar branch) – tworzy zespolenia z innymi gałęziami końcowymi → tworzą sieć kostki bocznej ⋅ końcowe: gałęzie piętowe boczne (lat. calcaneal branches) – unaczyniają: piętę ⋅ t. okalająca kość strzałkową (circumflex fibular a.) ⋅ początek: w okolicy kolana; może odejść też od t. piszczelowej przedniej ⋅ bieg: w kierunku bocznym nad szyjką kości strzałkowej → sieć stawowa kolana ⋅ t. odżywcza kości piszczelowej (nutrient a. of tibia) – największa odżywcza u człowieka ⋅ może też odejść od t. piszczelowej przedniej ⋅ bieg: przebija m. piszczelowy tylny [oddaje gałęzie] → otwór odżywczy kości piszczelowej w ⅓ bliższej na jej powierzchni tylnej · koniec: na wysokości odcinka początkowego m. odwodziciela palucha [pod troczkiem mm. zginaczy] dzieli się na gałęzie końcowe biegnące z jednoimiennymi nerwami pod m. odwodzicielem palucha: ⋅ słabsza: t. podeszwowa przyśrodkowa (medial plantar a.) – gałęzie: ⋅ mniejsza: gałąź głęboka – może być kilka; unaczynia: mięśnie palucha ⋅ większa: gałąź powierzchowna ⋅ unaczynia: skórę po przyśrodkowej stronie podeszwy ⋅ może się zespalać z: t. podeszwową boczną lub łukiem podeszwowym głębokim [powstaje wtedy łuk podeszwowy powierzchowny (superficial plantar arch)] ⋅ oddaje: gałęzie do palców ⋅ bieg: towarzyszą gałęziom n. podeszwowego przyśrodkowego ⋅ bocznie zespalają się z: tt. podeszwowymi przyśrodkowymi śródstopia ⋅ mocniejsza: t. podeszwowa boczna (lat. plantar a.) ⋅ początek: wraz z jednoimiennym nerwem ⋅ bieg: w bok i do przodu → pod m. odwodzicielem palucha → między m. zginaczem krótkim palców i m. czworobocznym podeszwy → łukowato przez stopę razem z gałęzią głęboką n. podeszwowego bocznego ⋅ zespala się z: t. podeszwową głęboką → razem tworzą: łuk podeszwowy głęboki (deep plantar arch) – oddaje gałęzie na stopie: ⋅ tt. podeszwowe śródstopia (plantar metatarsal aa.) [4] ⋅ zespalają się z: gałęziami powierzchownymi palców t. podeszwowej przyśrodkowej ⋅ koniec: wokół podstaw paliczków bliższych dzielą się na: tt. podeszwowe palców (plantar digital aa.) ⋅ oddają: gałęzie przeszywające i gałęzie grzbietowe ⋅ unaczyniają: sąsiadujące palce [paliczki dalsze i macierz paznokci] ⋅ gałęzie przeszywające (perforating branches) [3] ⋅ wiele gałęzi do skóry, powięzi i mm. podeszwy

żyły kończyny dolnej żyły głębokie kończyny dolnej ¬ bieg: objęte powięzią głęboką; towarzyszą tętnicom, które uciskają na żyły i umożliwiają powrót krwi z kończyn do serca ¬ mają liczniejsze zastawki niż żyły powierzchowne ¬ ż. piszczelowa przednia (ant. tibial v.) » bieg: z przodu goleni » utworzona przez: żż. przeszywające ¬ krew z podeszwy stopy: » ż. podeszwowa przyśrodkowa (medial plantar v.) · bieg: za kostką przyśrodkową · przedłuża się w: ż. piszczelową tylną (post. tibial v.) » ż. podeszwowa boczna (lat. plantar v.) · bieg: za kostką boczną · przedłuża się w: ż. strzałkową (fibular v.) ¬ ż. podkolanowa (popliteal v.) » krew z: żył głębokich goleni [ż. piszczelowej przedniej, ż. piszczelowej tylnej i ż. strzałkowej] » początek: przedłużenie ż. piszczelowej tylnej (post. tibial v.) na wysokości brzegu dalszego m. podkolanowego » ma kilka zastawek » dopływ: ż. odstrzałkowa » bieg: powierzchownie do t. podkolanowej [w jednej pochewce włóknistej] · początkowo: do tyłu i przyśrodkowo do t. podkolanowej, bocznie do n. piszczelowego · potem: między t. podkolanową z przodu i n. piszczelowym z tyłu » koniec: na wysokości rozworu przywodzicieli przedłuża się w ż. udową ¬ ż. głęboka uda (deep v. of thigh/profunda femoris v.) » krew z: mięśni uda » początek: zlanie się 3–4 żż. przeszywających » uchodzi do: ż. udowej [8 cm poniżej więzadła pachwinowego i 5 cm poniżej ujścia ż. odpiszczelowej] ¬ ż. udowa (femoral v.) » początek: przedłużenie ż. podkolanowej powyżej kanału przywodzicieli » bieg: kanał przywodzicieli [do tyłu i do boku, potem do tyłu od t. udowej] → pochewka naczyń udowych [do boku od kanału udowego] → w górę do więzadła pachwinowego » dopływy w trójkącie udowym: ż. głęboka uda i ż. odpiszczelowa » koniec: pod więzadłem pachwinowym zmienia nazwę na ż. biodrową zewnętrzną

żyły powierzchowne kończyny dolnej ¬ bieg: w tkance podskórnej; niezależnie od tętnic ¬ ż. odpiszczelowa (great saphenous v.) » początek: powstaje z połączenia: · ż. grzbietowej palucha (dorsal v. of great toe) · łuku żylnego grzbietowego stopy (dorsal venous arch of foot) » bieg: do góry przed kostką przyśrodkową → za kłykciem przyśrodkowym kości udowej [na szerokość dłoni do tyłu od przyśrodkowego brzegu rzepki] → tworzy liczne połączenia z ż. odstrzałkową → rozwór odpiszczelowy » ma 10–12 zastawek · więcej na goleni niż na udzie · lokalizacja: poniżej ujść żż. przeszywających [też mają zastawki] » dopływy: · ż. odpiszczelowa dodatkowa (accessory saphenous v.) ⋅ utworzona przez dopływy ż. odpiszczelowej po stronie przyśrodkowej i tylnej uda ⋅ łączy: ż. odpiszczelową i ż. odstrzałkową · żż. skórne boczna i przednia (lat. & ant. cutaneous vv.) ⋅ krew z: sieci żylnej dolnej części uda ⋅ miejsce ujścia: tuż pod ujściem ż. odpiszczelowej do ż. udowej · blisko swojego zakończenia uchodzą: ⋅ ż. okalająca biodro powierzchowna ⋅ ż. sromowa zewnętrzna ⋅ ż. nabrzuszna powierzchowna » uchodzi do: ż. udowej ¬ ż. odstrzałkowa (small saphenous v.) » początek: na bocznej powierzchni stopy z połączenia: · ż. grzbietowej palca małego (dorsal v. of little toe) · łuku żylnego grzbietowego stopy (dorsal venous arch of foot) » bieg: ku górze od tyłu do kostki bocznej jako kontynuacja ż. brzeżnej bocznej → wzdłuż brzegu bocznego ścięgna piętowego → nachylona do osi strzałki → przebija powięź goleni → ku górze między głowami m. brzuchatego łydki → dół podkolanowy → przebija powięź podkolanową głęboką » uchodzi w dole podkolanowym do: ż. podkolanowej ¬ żż. przeszywające (perforating vv.) » początek: żyły powierzchowne » bieg: przebijają powięź głęboką skośnie » uchodzą do: żył głębokich » znaczenie: zjawisko pompy mięśniowej · zastawki umożliwiają przepływ krwi tylko w kierunku żył głębokich · podczas skurczu mięśni są zamknięte – usprawnia to powrót żylny w kierunku serca mimo grawitacji · fakt, że łączą żyły powierzchowne z głębokimi, umożliwił ż. odpiszczelowej i ż. odstrzałkowej mieć stałą średnicę na całej długości

żyły okolicy pośladkowej i tylnej uda ¬ żż. pośladkowe górna i dolna (sup. & inf. gluteal vv.) » krew z: okolicy pośladkowej » bieg: towarzyszą tętnicom przez otwór kulszowy większy » uchodzą do: ż. biodrowej wewnętrznej » zespalają się z: dopływami ż. udowej ¬ żż. sromowe wewnętrzne (internal pudendal vv.) » krew z: zewnętrznych narządów płciowych/sromu » bieg: towarzyszą tętnicom → łączą się w jedną żyłę » uchodzą do: ż. biodrowej wewnętrznej ¬ żż. przeszywające (perforating vv.) » krew z: przedziału tylnego uda » bieg: towarzyszą tętnicom » uchodzą do: ż. głębokiej uda » zespolenia: · u dołu: ż. podkolanowa · u góry: ż. pośladkowa dolna żyły stopy ¬ łuk żylny grzbietowy stopy (dorsal venous arch of foot) » dopływy: żż. grzbietowe śródstopia (dorsal metatarsal vv.) – zbierają krew z: · żż. grzbietowych palców · żż. podeszwowych palców » pozostałą część grzbietu stopy pokrywa sieć żylna grzbietowa (dorsal venous network) [łuk i sieć leżą w tkance podskórnej] ¬ sieć żylna podeszwowa (plantar venous network) – odprowadza krew różną drogą w zależności od części stopy: » z brzegu przyśrodkowego stopy – łączy się z przyśrodkową częścią łuku żylnego grzbietowego stopy → tworzą ż. brzeżną przyśrodkową (medial marginal v.) – przedłuża się w: ż. odpiszczelową » z brzegu bocznego stopy – łączy się z boczną częścią łuku żylnego grzbietowego stopy → tworzą ż. brzeżną boczną (lat. marginal v.) – przedłuża się w: ż. odstrzałkową

postawa i chód (posture & gait) faza chodu

pierwszy kontakt pięty z podłożem – uderzenie pięty (heel strike)

faza podparcia (stance phase) [60% cyklu]

amortyzacja stopy [kontakt przodostopia, stopa płasko]

środkowa faza podparcia

końcowa faza podparcia [faza przetoczenia, propulsja, oderwanie pięty]

faza wykroku/przenoszenia (swing phase) [40% cyklu]

przygotowanie do wykroku [oderwanie palucha]

faza początkowa wykroku [przyspieszenia] faza środkowa wykroku [przenoszenie właściwe]

faza końcowa wykroku [hamowania]

założenia mechaniczne

czynne grupy mięśniowe

przykłady

zbliżenie przodostopia do podłoża

prostowniki stopy [ekscentrycznie]

m. piszczelowy przedni

kontynuowanie hamowania [odwrócenie wykroku]

prostowniki uda

m. pośladkowy wielki

zachowanie łuku podłużnego stopy

mięśnie krótkie stopy

m. zginacz krótki palców

długie ścięgna na stopie

m. piszczelowy przedni

przyjęcie ciężaru

prostowniki goleni

m. czworogłowy uda

wyhamowanie ciężaru [powolny ruch prostowania stopy]

zginacze podeszwowe stopy

m. trójgłowy łydki [m. płaszczkowaty i m. brzuchaty łydki]

stabilizowanie miednicy

odwodziciele uda

m. pośladkowy średni i mały; m. napinacz powięzi szerokiej

utrzymanie łuku podłużnego stopy

mm. krótkie stopy

m. zginacz krótki palców

długie ścięgna na stopie

m. piszczelowy tylny, mm. zginacze długie palców

stabilizowanie kolana

prostowniki goleni

m. czworogłowy uda

kontrola prostowania stopy [utrzymanie rozmachu]

zginacze podeszwowe stopy [ekscentrycznie]

m. trójgłowy łydki [m. płaszczkowaty i m. brzuchaty łydki]

stabilizowanie miednicy

odwodziciele uda

m. pośladkowy średni i mały; m. napinacz powięzi szerokiej

utrzymanie łuku podłużnego stopy

mm. krótkie stopy

m. zginacz krótki palców

długie ścięgna na stopie

m. piszczelowy tylny; mm. zginacze długie palców

przyspieszenie masy ciała

mm. zginacze stopy [koncentrycznie]

m. trójgłowy łydki [m. płaszczkowaty i m. brzuchaty łydki]

stabilizowanie miednicy

odwodziciele uda

m. pośladkowy średni i mały; napinacz powięzi szerokiej

utrzymanie łuków stopy; ustalenie przodostopia

mm. krótkie stopy

m. przywodziciel palucha

–

długie ścięgna na stopie

m. piszczelowy tylny; ścięgna długie zginaczy

przyspieszenie masy ciała

zginacze długie palców

m. zginacz długi palucha i m. zginacz długi palców

mm. krótkie stopy

m. przywodziciel palucha

długie ścięgna na stopie

m. piszczelowy tylny; ścięgna długie zginaczy

obniżenie uda; przygotowanie do wykroku

zginacze uda [ekscentrycznie]

m. biodrowo-lędźwiowy; m. prosty uda

uniesienie uda; zmiana rytmu

zginacze uda [ekscentrycznie]

m. biodrowo-lędźwiowy; m. prosty uda

oderwanie stopy

prostowniki stopy

m. piszczelowy przedni

oderwanie stopy

prostowniki stopy

m. piszczelowy przedni

obniżanie uda

prostowniki uda [ekscentrycznie]

m. pośladkowy wielki; mm. kulszowo-goleniowe

obniżanie podudzia

zginacze goleni [ekscentrycznie]

mm. kulszowo-goleniowe

położenie stopy

prostowniki stopy

m. piszczelowy przedni

prostowanie kolana w celu ustawienia stopy [kontrola kroku]; przygotowanie do postawienia stopy

prostowniki goleni

m. czworogłowy uda

utrzymanie łuków stopy; ustalenie przodostopia

szkielet kończyny górnej (sup. appendicular skeleton) części kończyny górnej (upper limb) 1) bark (shoulder) » zachodzi na fragmenty tułowia i podstawno-boczną część szyi » obejmuje okolice: piersiową, łopatkową, naramienną oraz dół nadobojczykowy » obręcz piersiowa (pectoral girdle) – niepełny pierścień kostny · z tyłu: łopatki · z przodu: obojczyk i rękojeść mostka » obręcz barkowa/kończyny górnej (shoulder girdle) · pojęcie częściej używane w terminologii polskiej · stanowi połowę obręczy piersiowej 2) ramię (arm, łac. brachium) » najdłuższy, pierwszy odcinek części wolnej kończyny górnej » między barkiem i łokciem » dzieli się na okolice: przednią i tylną (ant. & post. regions of arm) 3) przedramię (forearm, łac. antebrachium) » drugi odcinek pod względem długości » obejmuje kość łokciową i kość promieniową » między łokciem i nadgarstkiem » dzieli się na okolice: przednią i tylną (ant. & post. regions of forearm) 4) ręka (hand, łac. manus) » dystalnie od przedramienia » obejmuje okolice wokół kości nadgarstka, śródręcza i paliczków » składa się z: nadgarstka (wrist, łac. carpus), dłoni (palm), grzbietu ręki (dorsum of hand), palców (fingers/digits) » dużo zakończeń nerwowych obojczyk (clavicle/collar bone) a) koniec barkowy (acromial end) – płaski; powierzchnia stawowa barkowa łączy się z wyrostkiem barkowym łopatki w stawie barkowo-obojczykowym (acromioclavicular joint) b) trzon obojczyka (shaft of clavicle) » ma 2 zgięcia w płaszczyźnie poziomej [kształt „S”]: · przyśrodkowe ⅔ – wypukłe do przodu · boczna ⅓ – spłaszczona i wypukła do tyłu » ogranicza kanał szyjno-pachowy [ochrona naczyń i nerwów] » budowa: brak jamy szpikowej mimo wydłużonego kształtu; część rdzenna ma charakter gąbczasty/beleczkowy, a korowa – zbity » powierzchnia górna – gładka; leży w tkance podskórnej pod m. szerokim szyi » powierzchnia dolna – nierówna; struktury od boku: · kresa czworoboczna (trapezoid line) – blisko końca barkowego; miejsce przyczepu więzadła czworobocznego (trapezoid ligament) – części bocznej więzadła kruczo-obojczykowego · guzek stożkowaty (conoid tubercle) – blisko końca barkowego; przyczep więzadła stożkowatego (conoid ligament) – przyśrodkowej części więzadła kruczo-obojczykowego, które biernie zawiesza kończynę na obojczyku · bruzda m. podobojczykowego (subclavian groove) – na przyśrodkowej ⅓ trzonu · wycisk więzadła żebrowo-obojczykowego (impression of costoclavicular ligament) – szorstkie, obniżone i owalne pole; przyczep więzadła łączącego z żebrem I [ogranicza unoszenie barku] c) koniec mostkowy (sternal end) – trójkątny; powierzchnia stawowa mostkowa łączy się z rękojeścią mostka w stawie mostkowo-obojczykowym (sternoclavicular joint)

łopatka (scapula/shoulder blade) – płaska, trójkątna ¬ lokalizacja: tylno-boczna okolica klatki piersiowej [przykrywa żebra II–VII] ¬ powierzchnie: a) powierzchnia tylna (post. surface) – wypukła · grzebień łopatki (spine of scapula) – u boku przechodzi w płaski i rozszerzony wyrostek barkowy (acromion) [łączy się z końcem barkowym obojczyka]; dzieli powierzchnię tylną łopatki na: ⋅ dół nadgrzebieniowy (supraspinous fossa) – mniejszy ⋅ dół podgrzebieniowy (infraspinous fossa) – większy · guzek naramienny (deltoid tubercle) – wyniosłość na grzebieniu łopatki; przyczep przyśrodkowej części m. naramiennego b) powierzchnia żebrowa/przednia (costal surface) – wklęsła; tworzy dół podłopatkowy (subscapular fossa) ¬ części: a) trzon (body) – trójkątny i cienki; część wolna podwieszona jest na więzadle kruczo-obojczykowym b) szyja/szyjka (neck) – zwężenie między trzonem i głową c) głowa (head) · wydrążenie stawowe (glenoid cavity) – płytki, wklęsły, owalny oraz skierowany do przodu, boku i góry dół w górno-bocznej części łopatki; tworzy staw ramienny z głową kości ramiennej [jest od niej mniejszy] · wyrostek kruczy (coracoid process) – wystaje do przodu i boku; powyżej wydrążenia stawowego; dolny przyczep więzadła kruczo-obojczykowego · guzek nadpanewkowy i guzek podpanewkowy – leżą bezpośrednio nad i pod wydrążeniem stawowym ¬ brzegi: a) brzeg przyśrodkowy/kręgowy (medial border) – bieg: równolegle do wyrostków kolczystych kręgów T [5 cm od nich] b) brzeg boczny/pachowy (lat. border) – gruby; bieg: kąt dolny → w górę i bok → kąt boczny c) brzeg górny (sup. border) · najcieńszy i najkrótszy · wcięcie łopatki/nadłopatkowe ([supra]scapular notch) – w ⅓ od boku na poziomie połączenia brzegu górnego i wyrostka kruczego ¬ kąty (angles): a) górny b) boczny – ma ścięty wierzchołek; najgrubsza część łopatki; wskazuje na szczyt jamy pachowej c) dolny

kość ramienna (humerus) – największa kość kończyny górnej a) koniec bliższy » głowa kości ramiennej (head of humerus) – kulista; łączy się z wydrążeniem stawowym łopatki » szyjka anatomiczna (anatomical neck) – utworzona przez bruzdę okalającą głowę; oddziela ją od guzków; miejsce przyczepu torebki stawu ramiennego » guzek mniejszy (lesser tubercle) – wystaje do przodu » bruzda międzyguzkowa (intertubercular sulcus/bicipital groove) – oddziela guzki; funkcja: przejście dla ścięgna głowy długiej m. dwugłowego ramienia » guzek większy (greater tubercle) – na bocznym brzegu kości » szyjka chirurgiczna (surgical neck) – częste miejsce złamań dystalnie względem głowy i guzków b) trzon (shaft) » guzowatość naramienna (deltoid tuberosity) – bocznie; przyczep m. naramiennego » bruzda n. promieniowego (radial/spiral groove) – od tyłu; skośna; zawartość: n. promieniowy i t. głęboka ramienia [biegną do przodu od głowy długiej oraz między głową przyśrodkową i boczną m. trójgłowego ramienia] » grzebienie ponadnadkłykciowe przyśrodkowy i boczny/ grzebienie nadkłykci przyśrodkowego i bocznego (medial & lat. supra-epicondylar ridges) – rozszerzenia na dolnym końcu trzonu zakończone: · nadkłykciem przyśrodkowym (medial epicondyle) – mocno wystający · nadkłykciem bocznym (lat. epicondyle) c) koniec dalszy = kłykieć kości ramiennej (condyle of humerus) » powierzchnie stawowe: · bloczek (trochlea) – przyśrodkowo; kształt szpuli lub krążka; łączy się z wcięciem bloczkowym kości łokciowej · główka (capitulum) – bocznie; łączy się z dołkiem głowy kości promieniowej » z tyłu: dół wyrostka łokciowego (olecranon fossa) – łączy się z wyrostkiem łokciowym kości łokciowej [w czasie wyprostu] » z przodu – dwa doły [wypełnione w czasie zgięcia] · dół dziobiasty (coronoid fossa) – przyśrodkowo z przodu; łączy się z wyrostkiem dziobiastym kości łokciowej · dół promieniowy (radial fossa) – bocznie z przodu; łączy się z brzegiem głowy kości promieniowej

kości przedramienia – ich trzony mają na przekroju trójkąt: ¬ podstawa – zaokrąglona; skierowana powierzchownie ¬ wierzchołek – ostry; skierowany głęboko; tworzy brzeg międzykostny kość łokciowa (ulna) – dłuższa od kości promieniowej; leży przyśrodkowo a) koniec bliższy » wyrostki tworzące wcięcie bloczkowe (trochlear notch) – obejmuje bloczek kości ramiennej na kształt klucza francuskiego · wyrostek łokciowy (olecranon) – na tylnej powierzchni · wyrostek dziobiasty (coronoid process) – do przodu » guzowatość kości łokciowej (tuberosity of ulna) – poniżej wyrostka dziobiastego; przyczep ścięgna m. ramiennego » wcięcie promieniowe (radial notch) – gładkie wgłębienie po stronie bocznej wyrostka dziobiastego; łączy się z: obwodem stawowym głowy kości promieniowej » dół m. odwracacza (supinator fossa) – między częścią dalszą wyrostka dziobiastego i grzebieniem m. odwracacza b) trzon (shaft) » gruby i cylindryczny » grzebień m. odwracacza (supinator crest) – na powierzchni bocznej trzonu do dołu od wcięcia promieniowego c) koniec dalszy – węższy od trzonu [nie łączy się z nadgarstkiem] » głowa kości łokciowej (head of ulna) – dyskowate zwężenie · bocznie: łączy się przez obwód stawowy z wcięciem łokciowym kości promieniowej · od dołu: powierzchnia dla krążka stawowego stawu promieniowo-łokciowego dalszego » wyrostek rylcowaty kości łokciowej (styloid process of ulna) – przyśrodkowo od głowy; mały kość promieniowa (radius) – krótsza od kości łokciowej; leży bocznie a) koniec bliższy » głowa (head) – krótka, w kształcie dysku · dołek stawowy (articular fovea) – łączy się z główką kości ramiennej · obwód stawowy (articular circumference) – łączy się z wcięciem promieniowym kości łokciowej » szyjka (neck) – zwężenie » guzowatość kości promieniowej (radial tuberosity) – dystalnie do części przyśrodkowej szyjki; stanowi granicę między końcem bliższym i trzonem kości promieniowej; skierowana do przyśrodka b) trzon (shaft) – zwiększa średnicę w kierunku dalszym 4-krotnie c) koniec dalszy » struktury tylnej powierzchni [od przyśrodka do boku]: · wcięcie łokciowe (ulnar notch) – przyśrodkowe zagłębienie łączące się z obwodem stawowym głowy kości łokciowej · bruzda m. prostownika palców i m. prostownika wskaziciela · bruzda m. prostownika długiego kciuka · guzek grzbietowy kości promieniowej (dorsal tubercle of radius) – wystaje ku tyłowi · bruzda m. prostownika promieniowego nadgarstka długiego i krótkiego · wyrostek rylcowaty kości promieniowej (styloid process of radius) – zakończenie części bocznej; dłuższy i większy niż kości łokciowej » powierzchnie stawowe dla kości nadgarstka: · przyśrodkowo: powierzchnia dla kości księżycowatej · bocznie: powierzchnia dla kości łódeczkowatej

nadgarstek (wrist, łac. carpus) ¬ utworzony przez 8 kości nadgarstka w 2 szeregach ¬ z tyłu wypukły, wklęsły z przodu ¬ kości wykonują ruchy ślizgowe między sobą i szeregami ¬ mnemotechnika szeregów: a) bliższy: „łódka płynie, księżyc świeci, trójgraniasty groszek leci” b) dalszy: „na trapezie, trapeziku wisi główka na haczyku” szereg bliższy nadgarstka [od boku do przyśrodka] 1) kość łódeczkowata (scaphoid bone) – największa w szeregu » łączy się z: kością promieniową [od strony bliższej] » guzek kości łódeczkowatej (tubercle of scaphoid bone) – do boku 2) kość księżycowata (lunate bone) » między kością łódeczkowatą i kością trójgraniastą » szersza z przodu niż z tyłu » łączy się z: kością promieniową [od strony bliższej] 3) kość trójgraniasta (triquetrum bone) » kształt piramidy » po przyśrodkowej stronie nadgarstka » łączy się z: krążkiem stawowym stawu promieniowo-łokciowego dalszego [od strony bliższej] 4) kość grochowata (pisiform bone) » mała [jest trzeszczką] » na powierzchni dłoniowej kości trójgraniastej szereg dalszy nadgarstka [od boku do przyśrodka] 1) kość czworoboczna większa (trapezium bone) » łączy się z: kośćmi śródręcza I i II, kością łódeczkowatą i kością czworoboczną mniejszą » guzek kości czworobocznej większej – po stronie dłoniowej 2) kość czworoboczna mniejsza (trapezoid bone) » kształt klina lub trapezu » łączy się z: kością śródręcza II, kością czworoboczną większą, kością główkowatą i kością łódeczkowatą 3) kość główkowata (capitate bone) – największa kość nadgarstka » zaokrąglony koniec bliższy » łączy się z: kością śródręcza III, kością czworoboczną mniejszą, kością łódeczkowatą, kością księżycowatą i kością haczykowatą 4) kość haczykowata (hamate bone) » kształt klina » haczyk kości haczykowatej (hook of hamate bone) – wyrostek do przodu » łączy się z: kośćmi śródręcza IV i V, kością główkowatą i kością trójgraniastą

śródręcze (metacarpus) ¬ szkielet dłoni między kośćmi nadgarstka i paliczkami ¬ budowa: 5 kości śródręcza (metacarpal bones) – o częściach: a) podstawa (base) – w odcinku bliższym; łączy się z: kośćmi nadgarstka b) trzon (shaft) c) głowa (head) – w odcinku dalszym; łączy się z: paliczkiem bliższym ¬ kość śródręcza I/kciuka – najgrubsza i najkrótsza ¬ kość śródręcza III – ma wyrostek rylcowaty (styloid process) na bocznej stronie podstawy paliczki (phalanges) ¬ podział: » paliczek bliższy (proximal phalanx) – największy » paliczek środkowy (middle phalanx) – nieobecny u palca I/kciuka » paliczek dalszy (distal phalanx) – najmniejszy i spłaszczony, ale rozszerza się [podłoże macierzy paznokci] ¬ budowa: podstawa (base), trzon (shaft) i głowa (head)

stawy kończyny górnej staw mostkowo-obojczykowy (sternoclavicular joint – SC) ¬ rodzaj: maziowy typu siodełkowatego [funkcjonuje jako kulisty] ¬ jedyny staw łączący szkielet kończyny górnej i szkielet osiowy ¬ elementy stawu: » krążek stawowy · oddziela dwa przedziały stawu · przytwierdzony do: więzadła mostkowo-obojczykowego przedniego i tylnego [zgrubienia warstwy włóknistej torebki stawowej] i więzadła międzyobojczykowego » powierzchnie stawowe [pokryte chrząstką włóknistą]: · koniec mostkowy obojczyka · rękojeść mostka · chrząstka żebrowa I » torebka stawowa · otacza staw obejmując nasadę końca mostkowego obojczyka · przyczep: brzegi powierzchni stawowych, włącznie z obwodem krążka stawowego · budowa: błona maziowa i błona włóknista » więzadła stawowe · więzadła mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (ant. & post. sternoclavicular ligaments) – funkcja: wzmacniają torebkę stawową od przodu i tyłu · więzadło międzyobojczykowe (interclavicular ligament) ⋅ przyczepy: końce mostkowe obojczyków i górny brzeg rękojeści mostka ⋅ funkcja: wzmacnia staw od góry · więzadło żebrowo-obojczykowe (costoclavicular ligament) ⋅ przyczepy: żebro I i jego chrząstka stawowa oraz powierzchnia dolna końca mostkowego obojczyka ⋅ funkcja: ogranicza unoszenie obręczy barkowej ¬ ruchy w stawie: » przy pełnym prostowaniu kończyny: unoszenie obojczyka o 60° » przy zginaniu kończyny: unoszenie obojczyka o 60° i rotacja wokół osi długiej » do przodu i do tyłu w zakresie 25–30° » kombinacja powyższych ruchów przy ćwiczeniach: obwodzenie ¬ unaczynienie: t. piersiowa wewnętrzna i tt. nadłopatkowe ¬ unerwienie: » n. nadobojczykowy przyśrodkowy → gałęzie stawowe » n. do m. podobojczykowego

staw barkowo-obojczykowy (acromioclavicular joint) ¬ typ stawu: maziowy płaski ¬ lokalizacja: 2–3 cm od punktu wyczuwalnego na barku utworzonego przez część boczną wyrostka barkowego łopatki ¬ elementy stawu: » powierzchnie stawowe [pokryte chrząstką włóknistą]: · koniec barkowy obojczyka · pomiędzy: krążek stawowy – niepełny, klinowaty · wyrostek barkowy łopatki » torebka stawowa a) warstwa włóknista – przypomina rękaw; stosunkowo luźna; przyczep: brzegi powierzchni stawowych b) błona maziowa – słaba, ale wzmacniana od góry przez włókna m. czworobocznego » więzadła stawowe · więzadło barkowo-obojczykowe (acromioclavicular lig.) ⋅ między wyrostkiem barkowym i obojczykiem ⋅ funkcja: wzmacnia staw od góry · więzadło kruczo-obojczykowe (coracoclavicular lig.) – łączy wyrostek kruczy łopatki z obojczykiem; dwuczęściowe: a) więzadło stożkowate (conoid lig.) ⋅ kształt odwróconego stożka [trójkąta] ⋅ przyczep dolny/węższy: wyrostek kruczy ⋅ przyczep górny/szerszy: guzek stożkowaty na powierzchni dolnej obojczyka b) więzadło czworoboczne (trapezoid lig.) – poziome; przyczepy: ⋅ powierzchnia górna wyrostka kruczego ⋅ kresa czworoboczna na powierzchni dolnej obojczyka ¬ ruch w stawie: » obrót wyrostka barkowego łopatki względem końca barkowego obojczyka [15–20°] – zachodzi jedynie w połączeniu z ruchami w fizjologicznym stawie łopatkowo-żebrowym » funkcja: pozycjonowanie wydrążenia stawowego ¬ unaczynienie: t. nadłopatkowa i t. piersiowo-barkowa ¬ unerwienie: » od strony głębokiej: zgodnie z prawem Hiltona [stawy są zaopatrywane przez gałęzie stawowe odchodzące od nerwów unerwiających mięśnie, które poruszają danym stawem] · n. piersiowy boczny · n. pachowy » od strony powierzchownej: n. nadobojczykowy skórny boczny

staw ramienny (glenohumeral joint) ¬ typ stawu: maziowy typu kulistego wolnego ¬ unaczynienie: » tt. okalające ramię przednia i tylna » t. nadłopatkowa → gałęzie stawowe ¬ unerwienie: n. nadłopatkowy, n. pachowy, n. piersiowy boczny powierzchnie stawowe stawu ramiennego – pokryte chrząstką szklistą a) głowa kości ramiennej – duża, kulista; utrzymywana w wydrążeniu stawowym łopatki dzięki napięciu mięśni SITS: m. nadgrzebieniowego, m. podgrzebieniowego, m. obłego mniejszego i m. podłopatkowego b) wydrążenie stawowe łopatki – płytkie » zajmuje nieco ponad ⅓ głowy kości ramiennej » obrąbek stawowy (glenoid labrum) · budowa: chrząstka włóknista · funkcja: pogłębia wydrążenie stawowe łopatki torebka stawowa stawu ramiennego ¬ najsłabsza od dołu, gdzie nie jest wzmacniania przez mankiet rotatorów [w tym miejscu fałduje się przy przywiedzionym ramieniu] ¬ ma dwa otwory: 1) między guzkami kości ramiennej – przechodzi: ścięgno głowy długiej m. dwugłowego ramienia 2) z przodu i do dołu od wyrostka kruczego – stanowi połączenie między kaletką podścięgnową m. podłopatkowego i jamą stawu ramiennego a) warstwa włóknista – luźna; przyczepy: » przyśrodkowo: brzeg wydrążenia stawowego łopatki » bocznie: szyjka anatomiczna kości ramiennej » u góry: podstawa wyrostka kruczego [obejmuje przyczep początkowy głowy długiej m. dwugłowego ramienia do guzka nadpanewkowego łopatki w jamie stawowej] b) błona maziowa » wyściela wewnętrzną powierzchnią warstwy włóknistej, ale oddziela się od niej, zstępując na obrąbek stawowy i kość ramienną do brzegu stawowego głowy kości ramiennej » tworzy pochewkę w kształcie rurki dla ścięgna głowy długiej m. dwugłowego ramienia; wewnątrz niej ścięgno biegnie w bruździe międzyguzkowej kości ramiennej i przechodzi przez jamę stawową więzadła wewnętrzne stawu ramiennego – części warstwy włóknistej torebki ¬ więzadła obrąbkowo-ramienne (glenohumeral ligg.) górne, środkowe i dolne » 3 włókniste pasma po wewnętrznej stronie torebki » funkcja: wzmacniają przednią część torebki stawowej » bieg: rozchodzą się promieniście od obrąbka stawowego w okolicy guzka nadpanewkowego łopatki → do boku i dołu → w odcinku dalszym włókna mieszają się z warstwą włóknistą torebki stawowej w okolicy przyczepu do szyjki anatomicznej kości ramiennej ¬ więzadło kruczo-ramienne (coracohumeral lig.) » mocne, szerokie pasmo » funkcja: wzmacnia torebkę stawową od góry » bieg: od podstawy wyrostka kruczego do okolicy przedniej guzka większego kości ramiennej

zewnętrzne struktury ochronne stawu ramiennego ¬ więzadło poprzeczne kości ramiennej (transverse humeral lig.) » szerokie, włókniste pasmo » bieg: skośnie od guzka większego kości ramiennej do guzka mniejszego kości ramiennej [pomost nad bruzdą międzyguzkową] » funkcja: przekształca tę bruzdę w kanał przytrzymujący pochewkę maziową i ścięgno m. dwugłowego ramienia podczas ruchów w stawie ¬ łuk kruczo-barkowy (coraco-acromial arch) » poprzednia nazwa: strop stawu ramiennego » utworzony przez 3 elementy: · gładka dolna część wyrostka barkowego łopatki · rozpięte pomiędzy: więzadło kruczo-barkowe (coraco-acromial lig.) · wyrostek kruczy łopatki » funkcja: przykrywa głowę kości ramiennej, zapobiegając jej przemieszczeniu do góry względem wydrążenia stawowego; jest tak mocny, że prędzej łamie się kość ramienna lub obojczyk » pod łukiem przechodzi: m. nadgrzebieniowy – jego ścięgno łączy się z torebką stawu ramiennego kaletki stawu ramiennego ¬ kaletka podścięgnowa m. podłopatkowego (subtendinous bursa of subscapularis m.) » lokalizacja: między ścięgnem m. podłopatkowego i szyjką łopatki » funkcja: chroni ścięgno w miejscu przejścia pod nasadą wyrostka kruczego i nad szyjką łopatki » łączy się zwykle przez otwór w warstwie włóknistej z jamą stawu ramiennego ¬ kaletka podbarkowa/podnaramienna (subacromial bursa) » ma zmienną wielkość; zwykle nie łączy się z jama stawu » lokalizacja: między · od góry: wyrostkiem barkowym, m. naramiennym i łukiem kruczo-barkowym · od dołu: torebką stawu ramiennego i guzkiem większym kości ramiennej » funkcja: ułatwia ruchy · m. naramiennego nad torebką stawu i guzkiem większym kości ramiennej · ścięgna m. nadgrzebieniowego pod łukiem kruczo-barkowym

ruchy w stawie ramiennym – w 3 osiach ¬ największy zakres ruchów ze wszystkich stawów człowieka [duży stosunek rozmiaru głowy kości ramiennej do wydrążenia stawowego łopatki] ¬ zginanie » główne mięśnie: · m. piersiowy większy ⋅ głównie: głowa obojczykowa ⋅ z pozycji pełnego wyprostu: głowa mostkowo-żebrowa · m. naramienny [część obojczykowa i przedni fragment części barkowej] » synergistycznie: m. kruczo-ramienny i m. dwugłowy ramienia ¬ prostowanie » główny mięsień: m. naramienny [część grzebieniowa] » synergistycznie: · zawsze: m. obły większy · z pozycji pełnego zgięcia: m. najszerszy grzbietu, m. trójgłowy ramienia [głowa długa], m. piersiowy większy [głowa mostkowo-żebrowa] ¬ odwodzenie » główny mięsień: m. naramienny [zwłaszcza część barkowa] » rozpoczyna i działa synergistycznie: m. nadgrzebieniowy » połączone z rotacją łopatki do góry » zwiększenie zakresu odwodzenia jest możliwe dzięki obrotowi do zewnątrz [w przeciwnym razie guzek większy kości ramiennej styka się z łukiem kruczo-barkowym, zapobiegając dalszemu odwodzeniu] ¬ przywodzenie » stojąc, przy braku oporu: siła grawitacji » głównie mięśnie: m. piersiowy większy i m. najszerszy grzbietu » synergistycznie: m. obły większy i m. trójgłowy ramienia [głowa długa] ¬ obrót – gdy ramie jest uniesione, działanie mięśni synergistycznych staje się ważniejsze niż głównych » do wewnątrz · główny mięsień: m. podłopatkowy · synergistycznie: m. piersiowy większy, m. obły większy, m. naramienny [część obojczykowa], m. najszerszy grzbietu » do zewnątrz · główny mięsień: m. podgrzebieniowy · synergistycznie: m. naramienny [część grzebieniowa] i m. obły mniejszy ¬ sekwencja powyższych ruchów: obwodzenie » zginanie ⟷ odwodzenie ⟷ prostowanie ⟷ przywodzenie » zwiększenie zakresu obwodzenia wymaga ruchów także w: · stawie mostkowo-obojczykowym · stawie barkowo-obojczykowym ¬ napinanie torebki stawowej i stabilizacja głowy kości ramiennej – wystarczy napięcie spoczynkowe mm. SITS ¬ przeciwdziałanie zwichnięciu dolnemu – mm. podporowe: » główny mięsień: m. naramienny » synergistycznie: m. trójgłowy ramienia [głowa długa], m. kruczo-ramienny, m. dwugłowy ramienia [głowa krótka]

staw łokciowy (elbow joint) ¬ rodzaj: staw maziowy, zawiasowy ¬ lokalizacja: 2–3 cm poniżej nadkłykci kości ramiennej ¬ największa powierzchnia styku występuje, kiedy przedramię w pozycji pośredniej między nawróceniem i odwróceniem oraz zgięte pod kątem prostym ¬ unaczynienie: sieć stawowa łokcia ¬ unerwienie: n. mięśniowo-skórny, n. promieniowy i n. łokciowy powierzchnie stawu łokciowego – pokryte chrząstką szklistą; 2 lub 3 części: 1) staw ramienno-łokciowy = bloczek kości ramiennej + wcięcie bloczkowe kości łokciowej 2) staw ramienno-promieniowy = główka kości ramiennej + dołek stawowy głowy kości promieniowej 3) według „Nomina anatomica” także: staw promieniowo-łokciowy bliższy torebka stawowa stawu łokciowego a) warstwa włóknista – przyczepy: » bocznie i przyśrodkowo: kość ramienna na granicy powierzchni stawowych główki i bloczka » z przodu i z tyłu: dół dziobiasty i dół wyrostka łokciowego b) błona maziowa » ku dołowi – ma ciągłość z błoną maziową stawu promieniowo-łokciowego bliższego » z przodu i z tyłu: stosunkowo słaba » po bokach: wzmacniana przez więzadła więzadła poboczne stawu łokciowego – mocne, trójkątne pasma będące zgrubieniami warstwy włóknistej torebki stawowej a) bocznie: więzadło poboczne promieniowe (radial collateral lig.) » wachlarzowate » przyczep początkowy: nadkłykieć boczny kości ramiennej » koniec: łączy się z więzadłem pierścieniowatym kości promieniowej b) przyśrodkowo: więzadło poboczne łokciowe (ulnar collateral lig.) » przyczep początkowy: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej » budowa: 3 pasma · pasmo przednie – przypomina powróz; najsilniejsze · pasmo tylne – wachlarzowate; najsłabsze · pasmo skośne – delikatne; powoduje pogłębienie zagłębienia dla bloczka kości ramiennej » przyczep końcowy: wyrostek dziobiasty i wyrostek łokciowy kości łokciowej ruchy w stawie łokciowym ¬ staw krzyżuje 17 mięśni umożliwiających 2 rodzaje ruchów: » zginanie: · główny mięsień: m. ramienny i m. dwugłowy ramienia · szybkie zginanie przy braku oporu, też przy porażeniu głównych zginaczy: m. ramienno-promieniowy · przy oporze: m. ramienno-promieniowy i m. nawrotny obły » prostowanie: · główny mięsień: m. trójgłowy ramienia [głównie głowa przyśrodkowa] · synergistycznie: m. łokciowy ¬ kąt koślawości łokcia (carrying angle) ≈ 170° » przy pełnym wyproście wyznaczony przez oś długą kości łokciowej i oś długą kości ramiennej » przykład: podczas przenoszenia przedmiotów » u mężczyzn ostrzejszy o 10° niż u kobiet » zanika przy nawróconym ramieniu

kaletki okolicy stawu łokciowego ¬ kaletka łokcia śródścięgnowa (intratendinous olecranon bursa) – lokalizacja: wewnątrz ścięgna m. trójgłowego ramienia ¬ kaletka łokcia podścięgnowa/podścięgnowa m. trójgłowego ramienia (subtendinous olecranon bursa/subtendinous bursa of triceps brachii m.) – lokalizacja: między ścięgnem m. trójgłowego ramienia i wyrostkiem łokciowym [proksymalnie względem przyczepu ścięgna na wyrostku łokciowym] ¬ kaletka łokcia podskórna (subcutaneous olecranon bursa) – lokalizacja: wewnątrz tkanki łącznej podskórnej nad wyrostkiem łokciowym ¬ kaletka dwugłowo-promieniowa/m. dwugłowego ramienia (bicipitoradial bursa) – oddziela ścięgno m. dwugłowego ramienia od przedniej części guzowatości kości promieniowej staw promieniowo-łokciowy bliższy (proximal radio-ulnar joint – PRUJ) ¬ rodzaj stawu: maziowy, obrotowy ¬ według „Nomina anatomica”: stanowi część stawu łokciowego ¬ unaczynienie: część promieniowa sieci łokcia – utworzona przez: » t. poboczną promieniową łączącą się z t. międzykostną promieniową » t. poboczną środkową łącząca się z t. międzykostną wsteczną ¬ unerwienie: » nawracanie dzięki: n. pośrodkowemu » odwracanie dzięki: n. mięśniowo-skórnemu i n. promieniowemu powierzchnie stawu promieniowo-łokciowego bliższego a) obwód stawowy głowy kości promieniowej b) wcięcie promieniowe kości łokciowej i mankiet z więzadła pierścieniowatego kości promieniowej torebka stawu promieniowo-łokciowego bliższego a) warstwa włóknista – stanowi ciągłość z warstwą włóknistą torebki stawu łokciowego b) błona maziowa – przedłużenie błony maziowej torebki stawu łokciowego; wyściela wewnętrzną powierzchnię więzadła pierścieniowatego kości promieniowej więzadło pierścieniowate kości promieniowej (anular lig. of radius) ¬ funkcja: otacza i podtrzymuje głowę kości promieniowej we wcięciu promieniowym kości łokciowej ¬ przyczepy: » kość łokciowa [do przodu i tyłu od wcięcia promieniowego] » głowa kości promieniowej ¬ zachyłek workowaty stawu promieniowo-łokciowego bliższego (sacciform recess of proximal radio-ulnar joint) » bieg: w kierunku dalszym » lokalizacja: na szyjce kości promieniowej » funkcja: obracanie się kości promieniowej wewnątrz więzadła pierścieniowatego bez ryzyka nakładania, rozciągania lub rozerwania błony maziowej

staw promieniowo-łokciowy dalszy (distal radio-ulnar joint – DRUJ) ¬ rodzaj stawu: maziowy, obrotowy ¬ kość promieniowa porusza się względem stosunkowo ustalonego końca dalszego kości łokciowej ¬ unaczynienie: tt. międzykostne przednia i tylna ¬ unerwienie: nn. międzykostne przedni i tylny powierzchnie stawu promieniowo-łokciowego dalszego a) obwód stawowy głowy kości łokciowej – zaokrąglony b) pomiędzy: krążek stawowy = więzadło trójkątne = chrząstka trójkątna » główna struktura scalająca staw » budowa: chrząstka włóknista » funkcja: oddziela jamę stawu promieniowo-łokciowego dalszego od jamy stawu promieniowo-nadgarstkowego » przyczepy: · podstawa – do brzegu dolnego wcięcia łokciowego kości promieniowej · szczyt – do do bocznej strony podstawy wyrostka rylcowatego kości łokciowej c) wcięcie łokciowe kości promieniowej – przyśrodkowo na końcu dalszym torebka stawu promieniowo-łokciowego dalszego a) warstwa włóknista – w części górnej ma ubytek; z przodu i z tyłu wzmocniona przez słabe więzadła b) błona maziowa – tworzy: zachyłek workowaty (sacciform recess) » lokalizacja: u góry, między kością promieniową i kością łokciową » funkcja: nadmiar błony maziowej pozwala na skręcenie się torebki stawowej [podczas nawracania przedramienia] d) jama stawowa – ma kształt „L” » pionowe ramię – między kością promieniową i kością łokciową » poziome ramię – między kością łokciową i krążkiem stawowym ruchy w stawach promieniowo-łokciowych ¬ przebieg osi obrotu głowy kości promieniowej » proksymalnie: przez środek głowy kości promieniowej » dystalnie: przez miejsce przyczepu wierzchołka krążka stawowego do wyrostka rylcowatego kości łokciowej ¬ ruchom odwracania i nawracania towarzyszą ruchy w stawie ramiennym i stawie łokciowym [wyjątek: gdy staw łokciowy jest zgięty] ¬ odwracanie (supination) – zwrócenie dłoni do przodu [przy zgiętym przedramieniu: do góry]; powrót z pozycji krzyżującej kość łokciową; koniec dalszy kości promieniowej porusza się do boku i ku tyłowi, przez co kości ustawiają się równolegle » przy braku oporu: m. odwracacz » wbrew oporowi: m. dwugłowy ramienia » synergistycznie: m. prostownik długi kciuka i m. prostownik promieniowy długi nadgarstka ¬ nawracanie (pronation) – kierowanie dłoni do tyłu [przy zgiętym przedramieniu: do dołu]; koniec dalszy kości promieniowej porusza się w kierunku przednim i przyśrodkowym oraz krzyżuje kość łokciową od przodu » głównie: m. nawrotny obły; też: m. nawrotny czworoboczny » synergistycznie: m. zginacz promieniowy nadgarstka i m. dłoniowy długi » gdy przedramię jest w pozycji pośredniej między nawróceniem i odwróceniem: m. ramienno-promieniowy

staw promieniowo-nadgarstkowy/bliższy ręki (radiocarpal/wrist joint) ¬ typ stawu: maziowy, elipsoidalny ¬ lokalizacja: linia łącząca wyrostki rylcowate kości promieniowej i kości łokciowej lub bruzda bliższa nadgarstka ¬ unaczynienie: łuki nadgarstka grzbietowy i dłoniowy ¬ unerwienie: » n. pośrodkowy → n. międzykostny przedni » n. promieniowy → n. międzykostny tylny » n. łokciowy → gałąź grzbietowa i gałąź głęboka powierzchnie stawu promieniowo-nadgarstkowego a) koniec dalszy kości promieniowej [kość łokciowa nie buduje stawu promieniowo-nadgarstkowego!] b) krążek stawowy c) szereg bliższy kości nadgarstka [z wyłączeniem kości grochowatej, która pełni funkcję trzeszczki] torebka stawu promieniowo-nadgarstkowego a) warstwa włóknista – przyczepy: » końce dalsze kości łokciowej i kości promieniowej » szereg bliższy kości nadgarstka [bez kości grochowatej] b) błona maziowa » przyczep: brzegi powierzchni stawowych » obecne liczne fałdy maziowe więzadła stawu promieniowo-nadgarstkowego ¬ więzadła promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe i grzbietowe (palmar & dorsal radiocarpal ligg.) » bieg: od kości promieniowej do obu szeregów kości nadgarstka » silne; dzięki nim w trakcie odwracania przedramienia ręka podąża za ruchami kości promieniowej ¬ więzadło poboczne łokciowe (ulnar collateral lig.) – przyśrodkowo; przyczepy: wyrostek rylcowaty kości łokciowej i kość trójgraniasta ¬ więzadło poboczne promieniowe (radial collateral lig.) – bocznie; przyczepy: wyrostek rylcowaty kości promieniowej i kość łódeczkowata ruchy w stawie promieniowo-nadgarstkowym ¬ do większości czynności niezbędne jest zgięcie nadgarstka, ale silne chwytanie [zaciskanie w pięść] wymaga wyprostowania ¬ mogą być nasilane przez ruchy w: » stawach międzynadgarstkowych » stawie śródnadgarstkowym ¬ zginanie – zachodzi w większym stopniu niż prostowanie; zwykle łączy się z przywodzeniem » głównie: m. zginacz łokciowy nadgarstka, m. zginacz promieniowy nadgarstka » synergistycznie: mm. zginacze palców i kciuka, m. dłoniowy długi i m. odwodziciel długi kciuka ¬ prostowanie – zwykle łączy się z odwodzeniem » głównie: mm. prostowniki promieniowe długi i krótki nadgarstka oraz m. prostownik łokciowy nadgarstka » synergistycznie: mm. prostowniki palców i kciuka ¬ odwodzenie = odwodzenie promieniowe » z pozycji spoczynkowej zachodzi w stawie śródnadgarstkowym » ograniczone do 15° ze względu na wyrostek rylcowaty kości promieniowej » mięśnie: m. odwodziciel długi kciuka, m. zginacz promieniowy nadgarstka, mm. prostowniki promieniowe długi i krótki nadgarstka ¬ przywodzenie = odwodzenie łokciowe » większy zakres niż odwodzenia » jednoczesny skurcz: m. zginacza łokciowego nadgarstka i m. prostownika łokciowego nadgarstka ¬ obwodzenie – sekwencja powyższych ruchów

stawy nadgarstka ¬ rodzaj stawów: maziowe, płaskie ¬ 3 rodzaje: 1) stawy międzynadgarstkowe (intercarpal joints – IC) – między kośćmi nadgarstka w obrębie jednego szeregu 2) staw śródnadgarstkowy/dalszy ręki (midcarpal joint) – między szeregiem dalszym i bliższym kości nadgarstka 3) staw kości grochowatej (pisotriquetral joint) – między kością grochowatą i powierzchnią dłoniową kości trójgraniastej ¬ unaczynienie: łuk nadgarstka grzbietowy i dłoniowy ¬ unerwienie: » n. pośrodkowy → n. międzykostny przedni » n. łokciowy → gałąź grzbietowa i gałąź głęboka torebka stawów nadgarstka ¬ wspólna ze stawami nadgarstkowo-śródręcznymi [wyjątek: staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka] a) warstwa włóknista – scala kości nadgarstka; wzmocniona przez więzadła przednie, tylne i międzykostne b) błona maziowa – przyczep: brzegi powierzchni stawowych kości nadgarstka ruchy w stawach nadgarstka ¬ ruchy ślizgowe zachodzą wspólnie z ruchami w stawie promieniowo-nadgarstkowym, zwiększając ich zakres ¬ szereg bliższy jest bardziej ruchomy niż szereg dalszy ¬ zginanie i prostowanie – rozpoczynają się w stawie śródnadgarstkowym ¬ zginanie i przywodzenie – większa część ruchów zachodzi w stawie promieniowo-nadgarstkowym ¬ prostowanie i odwodzenie – większa część ruchów zachodzi w stawie śródnadgarstkowym stawy nadgarstkowo-śródręczne II–V (carpometacarpal joints – CMC) ¬ typ: maziowy, płaski ¬ powierzchnie stawowe a) powierzchnie dalsze kości nadgarstka szeregu dalszego b) powierzchnie nadgarstkowe podstaw kości śródręcza stawy międzyśródręczne (intermetacarpal joints – IM) ¬ typ: maziowy, płaski ¬ lokalizacja: między promieniowymi i łokciowymi powierzchniami podstaw kości śródręcza wspólna torebka stawów nadgarstkowo-śródręcznych i międzyśródręcznych – obejmuje: ¬ 4 przyśrodkowe stawy nadgarstkowo-śródręczne ¬ 3 przyśrodkowe stawy międzyśródręczne ruchy w stawach nadgarstkowo-śródręcznych i międzyśródręcznych ¬ stawy palców II–III: nie zachodzą prawie żadne ruchy ¬ staw palca IV: pewna ruchomość ¬ staw palca V: średnia ruchomość; zginanie i niewielka rotacja ¬ podczas przeciwstawiania opuszek kciuka i palca małego: » ⅔ wielkości ruchu – w stawie nadgarstkowo-śródręcznym kciuka » ⅓ – w stawach nadgarstkowo-śródręcznych i stawach międzyśródręcznych palców IV–V

staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka ¬ typ: maziowy, siodełkowaty ¬ powierzchnie stawowe: » kość czworoboczna większa » podstawa kości śródręcza I ¬ ma osobną jamę stawową ¬ ruchy: kątowe w każdej płaszczyźnie + niewielka rotacja » umożliwiają przeciwstawianie kciuka » dzięki: mm. kłębu [głównie: m. przeciwstawiacz kciuka] » słabe napięcie torebki stawowej ułatwia szeroki zakres ruchów więzadła stawów nadgarstkowo-śródręcznych i międzyśródręcznych ¬ więzadła nadgarstkowo-śródręczne dłoniowe i grzbietowe (palmar & dorsal carpometacarpal ligg.) ¬ więzadła międzyśródręczne (intermetacarpal ligg.) ¬ więzadła międzyśródręczne międzykostne (interosseous intermetacarpal ligg.) ¬ więzadła poprzeczne śródręcza powierzchowne i głębokie (superficial & deep transverse metacarpal ligg.) » dawniej: uznawane za część rozcięgna dłoniowego » przyczep: końce dalsze kości śródręcza » funkcja: ograniczają ruchy w stawach nadgarstkowo-śródręcznych i stawach międzyśródręcznych zaopatrzenie stawów nadgarstkowo-śródręcznych i międzyśródręcznych ¬ unaczynienie: zespolenia tętnicze nadgarstka i ręki: » łuki nadgarstka grzbietowy i dłoniowy » łuk dłoniowy głęboki » tt. śródręcza ¬ unerwienie: » n. pośrodkowy → n. międzykostny przedni » n. promieniowy → n. międzykostny tylny » n. łokciowy → gałąź grzbietowa i gałąź głęboka

stawy śródręczno-paliczkowe (metacarpophalangeal joints – MCP) ¬ typ stawów: maziowe, kłykciowe ¬ ruchy: » palców II–V: zginanie, prostowanie, przywodzenie i odwodzenie » kciuka: zginanie i prostowanie ¬ powierzchnie stawowe: » głowy kości śródręcza » podstawy paliczków bliższych ¬ torebka stawowa – wspólna ze stawami międzypaliczkowymi stawy międzypaliczkowe (interphalangeal joints) ¬ typ stawów: maziowe, zawiasowe ¬ ruchy: zginania i prostowania ¬ powierzchnie stawowe: » głowy paliczków » podstawy bardziej dystalnych paliczków ¬ torebka stawowa – wspólna ze stawami śródręczno-paliczkowymi więzadła stawów śródręczno-paliczkowych i międzypaliczkowych ¬ więzadła poboczne (collateral ligg.) przyśrodkowe i boczne – składają się z dwóch części: 1) przypominająca „sznurek” – grubsza · bieg: od głowy kości śródręcza i paliczków do podstaw paliczków · luźne podczas prostowania; napięte podczas zginania [dlatego nie można odwieść w pełni zgiętych palców] 2) przypominająca „wachlarz” – cieńsza · bieg: do przodu · koniec: przyczep do więzadeł/płytek dłoniowych (palmar ligaments/plates) ⋅ grube, włókniste; budowa: chrząstka włóknista ⋅ tworzą część dłoniową torebki stawowej ⋅ ruch: na zasadzie przyłbic względem położonych niżej głów kości śródręcza lub paliczków ⋅ łączą się z pochewkami włóknistymi palców; stanowią gładkie podłużne bruzdy, które umożliwiają długim ścięgnom zginaczy ślizganie i utrzymywanie położenia pośrodkowego podczas krzyżowania wypukłości stawów ¬ więzadła poprzeczne głębokie śródręcza (deep transverse metacarpal ligg.) » łączą więzadła dłoniowe stawów śródręczno-paliczkowych II–V » utrzymują głowy kości śródręcza razem zaopatrzenie stawów śródręczno-paliczkowych i międzypaliczkowych ¬ unaczynienie: łuk dłoniowy powierzchowny → tt. głębokie palców ¬ unerwienie: n. łokciowy i n. pośrodkowy → nn. palców

powięzie kończyny górnej podział powięzi a) powięź powierzchowna/tkanka podskórna (superficial fascia/ subcutaneous tissue) b) powięź głęboka (deep fascia) – przyczepia się do kości w miejscach, gdzie żadne struktury nie znajdują się między kośćmi i skórą powięź okolicy piersiowej – u góry: przyczep do obojczyka i mostka; zbudowana z dwóch warstw: a) powierzchowna: powięź piersiowa (pectoral fascia) » lokalizacja: pokrywa m. piersiowy większy » u dołu: łączy się z powięzią przedniej ściany brzucha » bocznie: opuszcza brzeg boczny m. piersiowego większego → przechodzi w powięź pachową (axillary fascia) [tworzy dno jamy pachowej] b) głęboka: powięź obojczykowo-piersiowa (clavipectoral fascia) » lokalizacja: głębiej niż m. piersiowy większy » u góry: zstępuje z obojczyka; otacza m. podobojczykowy i m. piersiowy mniejszy » u dołu: łączy się z powięzią pachową » części: · błona żebrowo-krucza (costocoracoid membrane) ⋅ lokalizacja: pomiędzy m. piersiowym mniejszym i m. podobojczykowym ⋅ przebita przez: n. piersiowy boczny · więzadło wieszadłowe pachy (suspensory ligament of axilla) ⋅ zgrubienie poniżej m. piersiowego mniejszego ⋅ funkcja: wzmacnia powięź pachową oraz pociąga ją i pokrywającą skórę do góry, tworząc dół pachowy [podczas odwodzenia ramienia] powięzie wokół mięśni obręczy barkowej ¬ tworzą 3 przedziały włóknisto-kostne: » przedział podłopatkowy » przedział nadgrzebieniowy » przedział podgrzebieniowy a) powięź naramienna (deltoid fascia) » u góry: przyczep do obojczyka, wyrostka barkowego i grzebienia łopatki » lokalizacja: na powierzchni m. naramiennego [wysyła przegrody] » u dołu przechodzi w: · z przodu: powięź piersiową · z tyłu: powięź podgrzebieniową [mocna] b) powięź nadgrzebieniowa (supraspinous fascia) – lokalizacja: na powierzchni m. nadgrzebieniowego c) powięź podgrzebieniowa (infraspinous fascia) – lokalizacja: na powierzchni m. podgrzebieniowego

powięzie głębokie części wolnej kończyny górnej 1) powięź ramienna (brachial fascia) » u góry: przechodzi w powięź naramienną, powięź piersiową, powięź pachową i powięź podgrzebieniową » tworzy: przegrody międzymięśniowe przyśrodkową i boczną (medial & lat. intermuscular septum) · początek: powierzchnia wewnętrzna powięzi ramiennej · dzielą ramię na przedziały powięziowe: przedni/zginaczy i tylny/prostowników (ant./flexor & post./extensor fascial compartment) · koniec: grzebienie nadkłykci przyśrodkowego i bocznego oraz środkowa część trzonu kości ramiennej » u dołu: · przyczepia się do: nadkłykci kości ramiennej i wyrostka łokciowego kości łokciowej · przechodzi w: powięź przedramienia 2) powięź przedramienia (antebrachial fascia) » z tyłu: tworzy troczek prostowników (extensor retinaculum) · lokalizacja: okolica końca dalszego kości promieniowej i kości łokciowej · funkcja: utrzymuje ścięgna mm. prostowników w odpowiednim położeniu » z przodu: więzadło dłoniowe nadgarstka (palmar carpal ligament) – zgrubienie; ma ciągłość z troczkiem prostowników » przedziały powięziowe przedramienia · otoczone przez: powięź przedramienia · rozdzielone przez: błonę międzykostną przedramienia » dystalnie [względem więzadła dłoniowego nadgarstka] przechodzi w: troczek zginaczy/więzadło poprzeczne nadgarstka (flexor retinaculum/transverse carpal ligament) · bieg: między położonymi z przodu wyniosłościami skrajnych kości nadgarstka · funkcja: przekształca położoną z przodu wklęsłość nadgarstka w kanał nadgarstka (carpal tunel) ⋅ między: ⋅ bocznie: guzkami kości łódeczkowatej i kości czworobocznej większej ⋅ przyśrodkowo: kością grochowatą i haczykiem kości haczykowatej ⋅ przechodzą: ścięgna mm. zginaczy i n. pośrodkowy 3) powięź dłoniowa (palmar fascia) » początek: przedłużenie powięzi przedramienia za troczkami prostowników i zginaczy » rozcięgno dłoniowe (palmar aponeurosis) · środkowa, gruba i włóknista część w kształcie trójkąta · początek: przedłużenie ścięgna m. dłoniowego długiego (tendon of palmaris longus) [wierzchołek rozcięgna dłoniowego] · pokrywa: środkowy przedział dłoni · ku powierzchni ręki: tworzy troczki skórne (skin ligaments) – przytrzymują skórę dłoni blisko rozcięgna, pozwalając tylko na niewielkie ruchy ślizgowe skóry · koniec: rozdziela się na 4 osobne zgrubienia ⋅ łączą się z: pochewkami ścięgien palców ⋅ bieg: promieniście w kierunku podstaw palców → krzyżują się w odcinku dalszym z więzadłem poprzecznym powierzchownym śródręcza (superficial transverse metacarpal ligament) [tworzy podstawę rozcięgna dłoniowego]

okolice piersiowa i łopatkowa grupa przednia mm. łączących tułów z kończyną górną = mm. powierzchowne klatki piersiowej a) m. piersiowy większy (pectoralis major m.) – wielki, wachlarzowaty » lokalizacja: pokrywa przednią część klatki piersiowej » budowa: 2 głowy/części · mniejsza: głowa obojczykowa (clavicular head) – przyczep początkowy: powierzchnia przednia przyśrodkowej połowy obojczyka · większa: głowa mostkowo-żebrowa (sternocostal head) ⋅ brzeg boczny – tworzy większość ściany przedniej jamy pachowej ⋅ brzeg dolny – tworzy fałd pachowy przedni (ant. axillary fold) ⋅ przyczep początkowy: powierzchnia przednia mostka, chrząstek żebrowych I–VI i rozcięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha » przyczep końcowy: warga boczna bruzdy międzyguzkowej kości ramiennej » bruzda naramienno-piersiowa (deltopectoral groove) · między m. naramiennym i m. piersiowym większym · przechodzi: ż. odpromieniowa · u góry: powiększa się, tworząc trójkąt obojczykowo-piersiowy/naramienno-piersiowy » unerwienie: n. piersiowy boczny i n. piersiowy przyśrodkowy · głowa obojczykowa: włókna C5–C6 · głowa mostkowo-żebrowa: włókna C7–T1 » czynność: · głowa obojczykowa: zgina ramię · głowa mostkowo-żebrowa: prostuje ramię ze zgięcia · wspólnie: ⋅ przywodzą i rotują do wewnątrz kość ramienną ⋅ pociągają łopatkę do przodu i do dołu b) m. piersiowy mniejszy (pectoralis minor m.) » lokalizacja: w ścianie przedniej jamy pachowej [przykryty przez m. piersiowy większy] » kształt: trójkątny · podstawa – w stronę końca przedniego żeber · wierzchołek – w stronę wyrostka kruczego łopatki [pod przyczepem przechodzą naczynia i nerwy na ramię] » unerwienie: nn. C8–T1 → n. piersiowy przyśrodkowy » czynność: · stabilizuje łopatkę [pociąga do dołu i do przodu] · aktywny przy wyciąganiu kończyny górnej [sięganie po przedmiot w niewielkiej odległości poza zasięgiem] · unosi żebra [głęboki oddech] c) m. podobojczykowy (subclavius m.) » lokalizacja: poniżej obojczyka [poziomo w pozycji anatomicznej] » unerwienie: nn. C5–C6 → n. do m. podobojczykowego » czynność: zakotwicza i obniża obojczyk

d)

m. zębaty przedni (serratus ant. m.) – gruby, szeroki » lokalizacja: powierzchnia boczna klatki piersiowej [buduje ścianę przyśrodkową jamy pachowej] » przyczep początkowy: powierzchnie zewnętrzne bocznych części żeber I–IX » bieg zębatych wypustek: do tyłu, potem do przyśrodka » przyczep końcowy: powierzchnia przednia brzegu przyśrodkowego łopatki » unerwienie: nn. C5–C7 → n. piersiowy długi » czynność: · wysuwa łopatkę → aktywny podczas uderzenia pięścią [„m. bokserski”] lub sięgania do przodu · część dolna: ⋅ obraca łopatkę i unosi wydrążenie stawowe → umożliwia podnoszenie ramienia powyżej barku ⋅ zakotwicza/ustala łopatkę

grupa tylna mm. łączących tułów z kończyną górną = warstwa powierzchowna mm. grzbietu – składa się z 3 podgrup: a) warstwa powierzchowna grupy tylnej b) warstwa głęboka grupy tylnej c) mm. obręczy kończyny górnej warstwa powierzchowna grupy tylnej mm. łączących tułów z kończyną górną a) m. czworoboczny (trapezius m.) – trójkątny » przyczep początkowy: przyśrodkowa ⅓ kresy karkowej górnej, guzowatość potyliczna zewnętrzna, więzadło karkowe, wyrostki kolczyste kręgów C7–T12 » lokalizacja: okolica tylna szyi i górna połowa tułowia » przyczep końcowy: boczna ⅓ obojczyka, wyrostek barkowy i grzebień łopatki » unerwienie: · ruchowe: n. dodatkowy [n. XI] · ból i propriocepcja: nn. C3–C4 » czynność [różna w zależności od ułożenia włókien]: · włókna zstępujące/górne: unoszą łopatkę [podczas podnoszenia barków] · włókna środkowe [i wszystkie razem]: cofają łopatkę [podczas pociągania barków do tyłu] · włókna wstępujące/dolne: obniżają łopatki i barki · wspólnie włókna zstępujące i wstępujące: obracają łopatkę w różnych kierunkach [wydrążenie stawowe do góry] » porażenie mięśnia: opadanie barków b) m. najszerszy grzbietu (latissimus dorsi m.) – kształt wachlarza » przyczep początkowy: wyrostki kolczyste kręgów T7–T12, powięź piersiowo-lędźwiowa, grzebień biodrowy i żebra IX/X–XII » lokalizacja: pokrywa szeroki obszar pleców i tworzy fałd pachowy tylny (post. axillary fold) » przyczep końcowy: dno bruzdy międzyguzkowej kości ramiennej » unerwienie: nn. C6–C8 → n. piersiowo-grzbietowy » czynność [bezpośrednia na staw ramienny oraz pośrednia na obręcz barkową]: · prostuje i obraca do wewnątrz kość ramienną [składanie ramion z tyłu pleców] · silnie przywodzi ramię [wraz z m. piersiowym większym] · obraca łopatkę do dołu [podczas przywodzenia ramienia] · unosi ciało do góry podczas wspinania

warstwa głęboka grupy tylnej mm. łączących tułów z kończyną górną a) m. dźwigacz łopatki (levator scapulae m.) » lokalizacja: · górna ⅓ – pod m. MOS [kształt rzemienia] · dolna ⅓ – pod m. czworobocznym » bieg włókien: wyrostki poprzeczne górnych kręgów C → do dołu → górno-przyśrodkowy brzeg łopatki » unerwienie: · nn. C4–C5 → n. grzbietowy łopatki · nn. C3–C4 → nn. szyjne » czynność: · razem z częścią zstępującą m. czworobocznego: unosi i ustala łopatkę [noszenie ciężarów] · razem z m. piersiowym mniejszym i mm. równoległobocznymi: obraca łopatkę i obniża wydrążenie stawowe [ustawia do dołu] · obustronnie razem z m. czworobocznym: prostują szyję · jednostronnie: zgina szyję do boku b) mm. równoległoboczne większy i mniejszy (rhomboids major & minor mm.) » szerokie, równoległe pasma [nie zawsze wyraźnie rozdzielone] · m. równoległoboczny większy – chudszy i dwa razy szerszy; leży wyżej · m. równoległoboczny mniejszy – grubszy i węższy; niżej » lokalizacja: pod m. czworobocznym » bieg: do dołu i boku do brzegu przyśrodkowego łopatki » unerwienie: nn. C4–C5 → n. grzbietowy łopatki » czynność: · cofają i obracają łopatkę [obniżają wydrążenie stawowe] · wspomagają m. zębaty przedni w zakotwiczeniu i stabilizacji łopatki względem klatki piersiowej · aktywne przy silnym obniżaniu kończyny górnej

podsumowanie ruchów łopatki ruch

czynniki powodujące

unoszenie

m. czworoboczny [część zstępująca], m. dźwigacz łopatki, mm. równoległoboczne

obniżanie

siła grawitacji, m. najszerszy grzbietu, m. piersiowy większy [część dolna głowy mostkowo-żebrowej], m. czworoboczny [część wstępująca], m. zębaty przedni [część dolna], m. piersiowy mniejszy

wysuwanie

m. zębaty przedni, m. piersiowy większy, m. piersiowy mniejszy

cofanie

m. czworoboczny [część środkowa], mm. równoległoboczne, m. najszerszy grzbietu

obrót do góry

m. czworoboczny [część zstępująca], m. czworoboczny [część wstępująca], m. zębaty przedni [część dolna]

obrót do dołu

siła grawitacji, m. dźwigacz łopatki, mm. równoległoboczne, m. najszerszy grzbietu, m. piersiowy mniejszy, m. piersiowy większy [część dolna głowy mostkowo-żebrowej]

mm. obręczy kończyny górnej (intrinsic shoulder m.) [6] a) m. naramienny (deltoid m.) – gruby i silny » przyczep początkowy: boczna ⅓ obojczyka oraz wyrostek barkowy i grzebień łopatki » lokalizacja: przykrywa bark [zaokrąglony kształt] » przyczep końcowy: guzowatość naramienna kości ramiennej » części: · przednia/obojczykowa i tylna/grzebieniowa – budowa półpierzasta · środkowa/barkowa – budowa wielopierzasta » unerwienie: nn. C5–C6 → n. pachowy » czynność: · wszystkie części razem lub część środkowa: odwiedzenie ramienia ⋅ przy pełnym przywiedzeniu ruch odwodzenia musi być zapoczątkowany przez m. nadgrzebieniowy lub pochylenie do boku ⋅ do 15° razem z m. nadgrzebieniowym, potem sam · części przednia i tylna: ⋅ liny odciągowe do stabilizacji ramienia w trakcie odwodzenia [przeciwstawiają się przemieszczeniu głowy kości ramiennej z wydrążenia stawowego ku dołowi] ⋅ aktywne podczas machania ramionami [chód] · część przednia: wspomaga m. piersiowy większy w zginaniu ramienia oraz obraca do wewnątrz · część tylna: wspomaga m. najszerszy grzbietu w prostowaniu ramienia oraz obraca do zewnątrz b) m. obły większy (teres major m.) – gruby i zaokrąglony » bieg: bocznie → dolno-boczna ⅓ łopatki » brzeg dolny – tworzy część boczną tylnej ściany jamy pachowej » unerwienie: nn. C5–C6 → n. podłopatkowy dolny » czynność: · przywodzi, obraca do wewnątrz i prostuje kończynę górną · stabilizuje głowę kości ramiennej w wydrążeniu stawowym ¬ mm. mankietu rotatorów (rotator cuff mm.) [4] » SITS – skrót od pierwszych liter nazw angielskich » tworzą dookoła stawu ramiennego: mankiet/pierścień mięśniowo-ścięgnisty rotatorów » czynność: · obracają kość ramienną [wyjątek: m. nadgrzebieniowy – rozpoczyna odwodzenie ramienia i wspomaga m. naramienny w 15° tego ruchu] · wzmacniają i stabilizują warstwę włóknistą torebki stawowej · toniczny skurcz: utrzymują głowę kości ramiennej w wydrążeniu stawowym łopatki

c)

d)

e)

f)

m. nadgrzebieniowy (Supraspinatus m.) · lokalizacja: dół nadgrzebieniowy łopatki [oddzielony kaletką od jego bocznego kwadrantu] · unerwienie: nn. C4–C6 → n. nadłopatkowy m. podgrzebieniowy (Infraspinatus m.) · lokalizacja: ¾ dołu podgrzebieniowego [częściowo przykryty przez m. naramienny i m. czworoboczny] · czynność: silnie rotuje ramię na zewnątrz · unerwienie: nn. C5–C6 → n. nadłopatkowy m. obły mniejszy (Teres minor m.) – wąski i wydłużony · lokalizacja: schowany pod m. naramiennym · często nieodgraniczony od m. podgrzebieniowego · unerwienie: nn. C5–C6 → n. pachowy · czynność: wraz z m. podgrzebieniowym obraca kość ramienną na zewnątrz i pomaga w przywodzeniu m. podłopatkowy (Subscalpularis m.) – gruby i trójkątny · lokalizacja: powierzchnia żebrowa łopatki · buduje część ściany tylnej jamy pachowej · bieg: krzyżuje przednią powierzchnię stawu ramiennego · unerwienie: nn. C5–C7 → ⋅ n. podłopatkowy górny ⋅ n. podłopatkowy dolny · czynność: silnie rotuje ramię do wewnątrz [też przywodzi]

jama pachowa (axilla) jama pachowa (axilla) ¬ w pozycji anatomicznej: przestrzeń w kształcie piramidy ¬ kształt i wielkość zależne od położenia ramienia [zanika przy całkowicie odwiedzionym ramieniu] ¬ zawiera wrażliwe struktury, które są chronione przez odruch łaskotania ¬ zawartość wewnątrz pochewki naczyń pachowych (axillary sheath) [wypustki powięzi szyjnej]: » t. pachowa [z gałęziami] i ż. pachowa [z dopływami] » naczynia i węzły chłonne pachowe » pęczki i gałęzie splotu ramiennego

ściany jamy pachowej 1) szczyt: kanał szyjno-pachowy (cervico-axillary canal) – łączy z podstawą szyi; ograniczenia: » przyśrodkowo: żebro I » z przodu: obojczyk » z tyłu: górny brzeg łopatki 2) podstawa – utworzona przez skórę, tkankę podskórną i powięź pachową » dół pachowy (armpit/axillary fossa, pot. pacha) – podstawa jamy pachowej widziana powierzchownie; rozciąga się od ramienia do ściany klatki piersiowej [poziom żebra VI] » ograniczenia dołu pachowego i podstawy jamy pachowej: · z przodu: fałd pachowy przedni · z tyłu: fałd pachowy tylny · przyśrodkowo: ściana klatki piersiowej · bocznie: przyśrodkowa okolica ramienia 3) ściana przednia: » utworzona przez dwie warstwy: · m. piersiowy większy i m. piersiowy mniejszy · powięź piersiowa i powięź obojczykowo-piersiową » dolny fragment ściany: fałd pachowy przedni (ant. axillary fold) – utworzony przez m. piersiowy większy i jego powłoki na odcinku między ścianą klatki piersiowej i kością ramienną » trójkąt naramienno-piersiowy – łączy z okolicą piersiową 4) ściana tylna: » utworzona przez: · łopatkę i m. podłopatkowy na jej powierzchni przedniej · u dołu: m. obły większy i m. najszerszy grzbietu » dolny fragment ściany: fałd pachowy tylny (post. axillary fold) · utworzony przez: m. najszerszy grzbietu i m. obły większy wraz z powłokami · sięga niżej niż ściana przednia » zawiera otwory łączące z okolicą łopatkową: · otwór czworoboczny/pachowy boczny (quadrangular space) – między: ⋅ u góry: m. obłym mniejszym ⋅ u dołu: m. obłym większym ⋅ przyśrodkowo: głową długą m. trójgłowego ramienia ⋅ bocznie: szyjką chirurgiczną kości ramiennej · otwór trójkątny/pachowy przyśrodkowy (triangular space) – między: ⋅ u góry: m. obłym mniejszym ⋅ u dołu: m. obłym większym ⋅ bocznie: głową długą m. trójgłowego ramienia 5) ściana przyśrodkowa – pokrywa się ze ścianą klatki piersiowej » głębiej: żebra I–IV i mm. międzyżebrowe » bardziej powierzchownie: m. zębaty przedni 6) ściana boczna: bruzda międzyguzkowa kości ramiennej

ramię (arm) ramię (arm, łac. brachium) ¬ lokalizacja: między barkiem i łokciem ¬ przedziały powięziowe ramienia przedni i tylny » przedzielone przez: przegrody międzymięśniowe przyśrodkową i boczną oraz kość ramienną » otoczone: powięzią ramienną grupa tylna mm. ramienia [prostowniki] a) m. trójgłowy ramienia (triceps brachii m.) – wielki, wrzecionowaty » przyczep początkowy: · głowa długa (long head): guzek podpanewkowy łopatki · głowa boczna (lat. head): powierzchnia tylna kości ramiennej [powyżej bruzdy n. promieniowego] · głowa przyśrodkowa (medial head): powierzchnia tylna kości ramiennej [poniżej bruzdy n. promieniowego] » przyczep końcowy: koniec bliższy wyrostka łokciowego kości łokciowej i powięź przedramienia » unerwienie: nn. C6–C8 → n. promieniowy » czynność – główny prostownik przedramienia [też przywodzi] · nie zależy od stopnia nawrócenia i przywiedzenia · głowa długa – jako jedyna krzyżuje staw ramienny ⋅ stabilizuje przywiedziony staw ramienny ⋅ prostuje i przywodzi ramię [najmniej aktywna głowa] · głowa przyśrodkowa – aktywna przy każdej prędkości prostowania stawu łokciowego i niezależnie od obciążenia · głowa boczna – najsilniejsza głowa; głównie aktywna podczas działania wbrew oporowi w stawie łokciowym » kaletka podścięgnowa łokcia (subtendinous olecranon bursa) · lokalizacja: nad przyczepem końcowym mięśnia [między ścięgnem m. trójgłowego ramienia i wyrostkiem łokciowym kości łokciowej] · funkcja: zmniejsza tarcie b) m. łokciowy (anconeus m.) – niewielki, trójkątny » lokalizacja: tylno-boczna okolica łokcia [włókna zwykle częściowo zmieszane z m. trójgłowym ramienia] » unerwienie: nn. C7–T1 → n. promieniowy » czynność: · wspomaga m. trójgłowy ramienia w prostowaniu przedramienia · napina torebkę stawu łokciowego [zapobiega przebiciu podczas prostowania] · według niektórych: odwodzi kość łokciową podczas nawracania przedramienia

grupa przednia mm. ramienia [zginacze] ¬ unerwienie: nn. C5–C7 → n. mięśniowo-skórny ¬ 2 razy silniejsze od prostowników [człowiek silniej ciągnie niż pcha] a) m. dwugłowy ramienia (biceps brachii m.) – wrzecionowaty » przyczep początkowy [jako ścięgna]: · głowa krótka: wierzchołek wyrostka kruczego łopatki · głowa długa: guzek nadpanewkowy łopatki – jako zaokrąglone ścięgno ⋅ krzyżuje głowę kości ramiennej wewnątrz torebki stawowej ⋅ przytrzymywane w bruździe międzyguzkowej kości ramiennej przez więzadło poprzeczne ramienia » u 10%: obecna trzecia głowa – lokalizacja: rozciąga się od górno-przyśrodkowej części m. ramiennego [są połączone], do tyłu od t. ramiennej » bieg: połączenie głów dystalnie w części środkowej ramienia [nie przyczepia się do kości ramiennej] → przejście w pojedyncze ścięgno m. dwugłowego ramienia (tendon of biceps brachii m.) » przyczep końcowy: · przez ścięgno: guzowatość kości promieniowej · przez rozcięgno: powięź przedramienia » rozcięgno m. dwugłowego ramienia (bicipital aponeurosis) · trójkątnego kształtu błoniaste pasmo · początek: odchodzi od ścięgna końcowego przyczepu · bieg: dół łokciowy → miesza się z powięzią przedramienia pokrywającą mm. zginacze po przyśrodkowej stronie przedramienia · koniec: przyczep do brzegu podskórnego kości łokciowej [pośrednio przez powięź] · część bliższa rozcięgna możliwa do lokalizacji w miejscu skrzyżowania t. ramiennej i n. pośrodkowego » czynność – działa na 3 stawy · przy wyprostowanym przedramieniu: zgina je · przy zgięciu w łokciu 90° i ⋅ odwróconym przedramieniu: silniej zgina je ⋅ nawróconym przedramieniu: silnie je odwraca [ale nie zgina nawet przeciw oporowi] ⋅ pozycji pośredniej przedramienia: aktywny jedynie podczas działania przeciw oporowi · głowa krótka stabilizuje staw ramienny b) m. ramienny (brachialis m.) – płaski, wrzecionowaty » lokalizacja: pod m. dwugłowym ramienia » dodatkowe unerwienie: nn. C5–C7 → n. promieniowy » czynność: główny zginacz przedramienia · silnie zgina przedramię – jako jedyny czysty mięsień i bez względu na stopień nawrócenia lub odwrócenia, obecność obciążenia lub jego brak · stabilizuje powolne prostowanie przedramienia poprzez powolne rozluźnianie [skurcz ekscentryczny] c) m. kruczo-ramienny (coracobrachialis m.) – wydłużony » lokalizacja: górno-przyśrodkowa część ramienia · przez mięsień przechodzi: n. mięśniowo-skórny · pod mięśniem: n. pośrodkowy i t. ramienna » przyczep początkowy: wierzchołek wyrostka kruczego łopatki » przyczep końcowy: środkowa ⅓ powierzchni przyśrodkowej kości ramiennej [wskazuje otwór odżywczy kości ramiennej] » czynność: · zgina i przywodzi ramię · stabilizuje staw ramienny – razem z m. naramiennym i głową długą m. trójgłowego ramienia utrzymuje głowę kości ramiennej w wydrążeniu stawowym łopatki

dół łokciowy (cubital fossa) ¬ powierzchownie: zagłębienie na przedniej stronie łokcia ¬ w głębi: przestrzeń wypełniona tkanką tłuszczową do przodu od dalszego końca kości ramiennej i stawu łokciowego; ograniczenia: » od góry: linia łącząca nadkłykcie przyśrodkowy i boczny » od przyśrodka: zginacze przedramienia przyczepione do nadkłykcia przyśrodkowego [głównie m. nawrotny obły] » od boku: prostowniki przedramienia przyczepione do nadkłykcia bocznego i jego grzebienia [głównie m. ramienno-promieniowy] ¬ dno dołu łokciowego – utworzone przez: » na ramieniu: m. ramienny » na przedramieniu: m. odwracacz ¬ sklepienie dołu łokciowego » utworzone przez: przedłużenie powięzi ramiennej i powięzi przedramienia » wzmocnione przez: rozcięgno m. dwugłowego ramienia, tkankę podskórną i skórę ¬ zawartość głęboka: » ścięgno m. dwugłowego ramienia [przechodzi w rozcięgno] » n. pośrodkowy » n. promieniowy · lokalizacja: w głębi między m. ramienno-promieniowym i m. ramiennym · dzieli się: na gałąź powierzchowną i gałąź głęboką » t. ramienna [odcinek końcowy] – między n. pośrodkowym i ścięgnem m. dwugłowego ramienia » odcinki początkowe t. promieniowej i t. łokciowej » żyły głębokie towarzyszące tętnicom ¬ zawartość powierzchowna [w tkance podskórnej]: » ż. pośrodkowa łokcia – do przodu od t. ramiennej » nn. skórne przyśrodkowy i boczny przedramienia – związane z ż. odłokciową i ż. odpromieniową

zawartość bruzd m. dwugłowego ramienia a) bocznej: ż. odpromieniowa b) przyśrodkowej: » powierzchownie: ż. odłokciowa » głęboko: t. ramienna, żż. ramienne, n. pośrodkowy

przedramię (forearm) przedramię (forearm, łac. antebrachium) ¬ lokalizacja: od łokcia do nadgarstka ¬ błona międzykostna przedramienia (interosseous membrane of forearm) » łączy: kość promieniową i kość łokciową » bieg włókien: skośnie do dołu i przyśrodka od kości promieniowej do kości łokciowej » umożliwia ruchy: nawracania i odwracania ¬ przedziały powięziowe przedramienia – w sumie zawierają 17 mięśni a) przedni · zawiera: zginacze i nawracacze [masywniejsze niż mięśnie przedziału tylnego] · lokalizacja: przednio-przyśrodkowo · łączy się kanałem nadgarstka z przestrzenią środkową ręki [droga rozprzestrzeniania infekcji] b) tylny · zawiera: prostowniki i odwracacze · lokalizacja: tylno-bocznie grupa przednia mm. przedramienia (ant. group of forearm mm.) ¬ zginacze i nawracacze leżące w przednim przedziale przedramienia ¬ unerwienie: n. pośrodkowy, ale dwie struktury przez n. łokciowy: » m. zginacz łokciowy nadgarstka » część przyśrodkowa m. zginacza głębokiego palców ¬ ścięgna mm. zginaczy przedramienia » lokalizacja: przednia powierzchnia nadgarstka » podtrzymywane przez zgrubienia powięzi przedramienia: · więzadło dłoniowe nadgarstka (palmar carpal ligament) · więzadło poprzeczne nadgarstka/troczek zginaczy ¬ podzielona na 3 warstwy: » powierzchowna i pośrednia – krzyżują staw łokciowy » głęboka – nie krzyżuje stawu łokciowego [brak przyczepu na kości ramiennej] ¬ płaszczyzna nerwowo-naczyniowa przedziału przedniego » między mięśniami warstwy pośredniej i głębokiej » zawiera: główne pęczki naczyniowo-nerwowe warstwa pośrednia mm. grupy przedniej przedramienia ¬ nie jest wyróżniana przez wszystkich i może być łączona z warstwą powierzchowną a) m. zginacz powierzchowny palców (flexor digitorum superficialis m. – FDS) » przyczepy początkowe · głowa ramienno-łokciowa: nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej i wyrostek dziobiasty · głowa promieniowa: górna połowa brzegu przedniego kości promieniowej » między głowami przechodzą: n. pośrodkowy i t. łokciowa » oddaje: 4 ścięgna · początek: w okolicy nadgarstka · bieg: pod troczkiem zginaczy przez kanał nadgarstka w kierunku palców wewnątrz wspólnej pochewki maziowej ze ścięgnami m. zginacza głębokiego palców · przyczep końcowy: trzony paliczków środkowych palców II–V » czynność · zgina paliczki środkowe palców II–V w stawach międzypaliczkowych bliższych · kontynuując skurcz lub zwiększając siłę: dodatkowo zgina paliczki bliższe w stawach śródręczno-paliczkowych i w stawach nadgarstka · możliwe jest zginanie palców niezależnie od innych

warstwa powierzchowna mm. grupy przedniej przedramienia ¬ ścięgno mm. warstwy powierzchownej grupy przedniej przedramienia – wspólne; przyczepia się do: nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej a) m. nawrotny obły (pronator teres m.) – wrzecionowaty » lokalizacja: najbardziej bocznie w warstwie powierzchownej » budowa: głowa łokciowa i głowa ramienna » brzeg boczny tworzy ograniczenie przyśrodkowe dołu łokciowego » czynność: nawraca i zgina przedramię w stawie łokciowym b) m. zginacz promieniowy nadgarstka (flexor carpi radialis m. – FCR) » długi, wrzecionowaty » lokalizacja: do przyśrodka od m. nawrotnego obłego · brzusiec – przechodzi w długie i spłaszczone ścięgno na poziomie środkowej części przedramienia · ścięgno ⋅ bieg: kanał nadgarstka pod boczną częścią troczka zginaczy → pionowa bruzda w kości czworobocznej większej wewnątrz własnej pochewki maziowej ⋅ t. promieniowa – leży do boku od ścięgna » czynność [w stawie promieniowo-nadgarstkowym] · razem z m. zginaczem łokciowym nadgarstka: zgina rękę · razem z m. prostownikiem promieniowym długim i krótkim nadgarstka: odwodzi rękę · samemu: jednocześnie zgina i odwodzi w nadgarstku [ręka do przodu i do boku] · nawraca przedramię c) m. dłoniowy długi (palmaris longus m.) – drobny, wrzecionowaty » u 14% osób: nieobecny [zwykle lewy, ale może nie być obu] » brzusiec – krótki » ścięgno – długie, w kształcie sznurka · bieg: powierzchownie względem troczka zginaczy · n. pośrodkowy – leży pod i do przyśrodka do ścięgna przed wejściem do kanału nadgarstka » czynność: · zgina rękę w stawie promieniowo-nadgarstkowym · napina rozcięgno dłoniowe i troczek zginaczy d) m. zginacz łokciowy nadgarstka (flexor carpi ulnaris m. – FCU) » lokalizacja: najbardziej przyśrodkowo w warstwie powierzchownej » budowa: · proksymalnie: głowa ramienna i głowa łokciowa; między głowami przechodzi n. łokciowy na przedramię · ścięgno – do boku od niego leżą: t. łokciowa i n. łokciowy » czynność [w stawie promieniowo-nadgarstkowym] · samemu: jednocześnie zgina i przywodzi rękę · z m. zginaczem promieniowym nadgarstka: zgina rękę · z m. prostownikiem łokciowym nadgarstka: przywodzi rękę

warstwa głęboka mm. grupy przedniej przedramienia a) m. zginacz głęboki palców (flexor digitorum profundus m. – FDP) » przyczep początkowy: proksymalne ¾ powierzchni przyśrodkowej i przedniej kości łokciowej i błony międzykostnej » lokalizacja: przednia powierzchnia kości łokciowej » 4 pasma mięśniowe przechodzą w 4 ścięgna · bieg: do tyłu od ścięgien m. zginacza powierzchownego palców i troczka zginaczy we wspólnej pochewce mm. zginaczy · przyczep końcowy: podstawy paliczków dalszych ⋅ część przyśrodkowa: palców IV–V ⋅ część boczna: palców II–III » czynność: · jako jedyny zgina paliczki dalsze palców II–V w stawach międzypaliczkowych dalszych – działa po tym, jak m. zginacz palców powierzchowny zegnie paliczki środkowe [dzięki obu mięśniom powstaje pięść] · również zgina paliczki środkowe · tylko część przyczepiająca się do palca wskazującego może kurczyć się niezależnie od pozostałych b) m. zginacz długi kciuka (flexor pollicis longus m. – FPL) » przyczep początkowy: powierzchnia przednia kości promieniowej i przylegającej błony międzykostnej » lokalizacja: do boku od m. zginacza głębokiego palców na przedniej powierzchni kości promieniowej [poniżej przyczepu m. odwracacza przedramienia] » ścięgno m. zginacza długiego kciuka – płaskie · bieg: pod troczkiem zginaczy wewnątrz własnej pochewki maziowej do boku od pochewki mm. zginaczy · przyczep końcowy: podstawa paliczka dalszego kciuka » czynność: zgina w kilku miejscach · paliczek dalszy kciuka w stawie międzypaliczkowym [jako jedyny mięsień; ten ruch zachodzi najpierw] · paliczek bliższy kciuka w stawie śródręczno-paliczkowym · kość śródręcza I w stawie nadgarstkowo-śródręcznym · rękę w nadgarstku c) m. nawrotny czworoboczny (pronator quadratus m. – PQ) » lokalizacja: · dalsza ¼ kości promieniowej i kości łokciowej oraz błona międzykostna przedramienia · najgłębiej z grupy przedniej [według niektórych stanowi czwartą warstwę] » jako jedyny mięsień ma przyczepy początkowy i końcowy na obu kościach przedramienia » czynność: główny nawracacz przedramienia · rozpoczyna ten ruch samodzielnie, ale w celu zwiększenia szybkości lub siły wspomaga go m. nawrotny obły · włókna głębokie wzmacniają błonę międzykostną przedramienia

grupa tylna mm. przedramienia (post. group of forearm mm.) ¬ czynność: prostowniki i odwracacze; podział ze względu na ruch: » prostowania i odwodzenia lub przywodzenia ręki w stawach nadgarstka: m. prostownik łokciowy nadgarstka oraz mm. prostowniki promieniowe długi i krótki nadgarstka » prostowania palców II–V: m. prostownik palców, m. prostownik wskaziciela, m. prostownik palca małego » prostowania lub odwodzenia kciuka: m. odwodziciel długi kciuka, mm. prostowniki długi i krótki kciuka ¬ m. ramienno-promieniowy i m. odwracacz przedramienia jako jedyne mięśnie grupy nie krzyżują nadgarstka i nie wywołują w nim ruchu ¬ unerwienie: n. promieniowy [nie wszystkie bezpośrednio] ¬ troczek prostowników » utrzymuje ścięgna mm. prostowników w okolicy nadgarstka » zapobiega oddalaniu się ścięgien podczas prostowania w stawach nadgarstka ¬ pochewki maziowe ścięgien (synovial tendon sheaths) – zmniejszają tarcie między ścięgnami warstwa powierzchowna grupy tylnej mm. przedramienia ¬ unerwienie: » 2 pierwsze mięśnie: n. promieniowy » pozostałe: n. promieniowy → gałąź głęboka a) m. ramienno-promieniowy (brachioradialis m.) – wrzecionowaty » przyczep początkowy: bliższe ⅔ grzebienia nadkłykcia bocznego kości ramiennej » lokalizacja: przednio-boczna powierzchnia przedramienia · stanowi boczne ograniczenie dołu łokciowego · n. promieniowy i t. promieniowa – leżą między: ⋅ u góry: m. ramienno-promieniowym ⋅ u dołu: m. odwracaczem, ścięgnem m. nawrotnego obłego, m. zginaczem powierzchownym palców i m. zginaczem długim kciuka » ścięgno m. ramienno-promieniowego – przykryte przez mm. odwodziciele długi i krótki kciuka » przyczep końcowy: powierzchnia boczna końca dalszego kości promieniowej [powyżej wyrostka rylcowatego] » unerwienie: mimo że jest zginaczem, to jest unerwiony jak prostowniki [n. promieniowy] » czynność [tylko na staw łokciowy]: · znajduje się do przodu od kości ramiennej, a więc zgina przedramię w stawie łokciowym [wyjątek w grupie tylnej/prostowników] · jest słabym zginaczem, ale działa najsilniej, gdy przedramię jest pośrednio nawrócone · aktywny podczas szybkich ruchów i w trakcie zginania przedramienia wbrew oporowi · nawraca i odwraca przedramię · stabilizuje głowę kości promieniowej b) m. prostownik promieniowy długi nadgarstka (extensor carpi radialis longus m. – ECRL) – wrzecionowaty » lokalizacja: częściowo pokryty przez m. ramienno-promieniowy [często są połączone] » ścięgno – jest krzyżowane przez m. odwodziciel krótki kciuka i m. prostownik krótki kciuka » czynność: · zgina przedramię w stawie łokciowym · niezastąpiony podczas zaciskania ręki w pięść [pozostała czynność: razem z m. krótkim]

c)

d)

m. prostownik promieniowy krótki nadgarstka (extensor carpi radialis brevis m. – ECRB) » lokalizacja: przykryty m. prostownikiem promieniowym długim w odcinku dalszym; ich ścięgna przechodzą razem pod troczkiem prostowników wewnątrz pochewki ścięgien mm. prostowników promieniowych nadgarstka (tendinous sheath of extensor carpi radiales mm.) » czynność [razem z m. długim] · do pewnego stopnia synergistycznie z innymi · samemu: odwodzą rękę podczas jej prostowania · z m. prostownikiem łokciowym nadgarstka: ⋅ prostują rękę [głównie m. krótki] ⋅ zaciskają pięść [głównie m. długi] · z m. zginaczem promieniowym nadgarstka: wyłącznie odwodzą rękę m. prostownik palców (extensor digitorum m.) » przyczep początkowy: nadkłykieć boczny kości ramiennej [przez przyczep wspólny prostowników] » lokalizacja: większa część tylnej powierzchni przedramienia » 4 ścięgna · bieg: łączą się ze ścięgnem m. prostownika wskaziciela → pod troczkiem prostowników wewnątrz pochewki prostowników → rozdzielają się na grzbiecie ręki do palców → każdy dzieli się na ⋅ 1 pasmo pośrodkowe – do podstawy paliczka środkowego ⋅ 2 pasma boczne – do podstawy paliczka dalszego; łączą się z nimi ścięgna mm. międzykostnych i mm. glistowatych ręki · 3 połączenia międzyścięgnowe (intertendinous connections) ⋅ łączą sąsiednie ścięgna powyżej kłykci [stawów śródręczno-paliczkowych] ⋅ ograniczają ruch niezależnego prostowania palców II–V [zwłaszcza IV/serdecznego] · przyczep końcowy: rozcięgna grzbietowe palców II–V (extensor expansions/dorsal digital expansions/extensor hood) ⋅ utworzone przez: pasma pośrodkowe i boczne ⋅ początek: na końcach dalszych kości śródręcza i wzdłuż paliczków bliższych · więzadła dłoniowe (palmar ligaments) ⋅ zgrubienia warstwy włóknistej torebki stawów śródręczno-paliczkowych ⋅ funkcja: przytwierdzają z obu stron rozcięgna grzbietowe palców · więzadło troczkowe (retinacular ligament) ⋅ drobne, włókniste pasmo ⋅ bieg: paliczek bliższy i pochewka włóknista palca → skośnie w poprzek paliczka środkowego i dwóch stawów międzypaliczkowych ⋅ koniec: przytwierdza rozcięgno grzbietowe palca do paliczka dalszego ⋅ zgina w stawie międzypaliczkowym bliższym podczas zginania w stawie dalszym ⋅ prostuje w stawie międzypaliczkowym dalszym podczas prostowania w stawie bliższym » czynność: · prostuje paliczki bliższe palców II–V, a pośrednio przez więzadła też paliczki środkowe i dalsze · jeżeli skurcz wbrew oporowi: prostuje rękę w nadgarstku

e)

f)

m. prostownik palca małego (extensor digiti minimi m. – EDM) » wrzecionowaty; w zasadzie część m. prostownika palców » ścięgno m. prostownika palca małego · bieg: do tyłu od stawu promieniowo-łokciowego dalszego w odrębnym przedziale troczka prostowników [we własnej pochewce] → dzieli się na dwa pasma: ⋅ pasmo przyśrodkowe ⋅ pasmo boczne – dołącza do ścięgna m. prostownika palców · koniec: przyczep do kości przez rozcięgno grzbietowe palca » czynność: · prostuje paliczek bliższy palca V, a potem środkowy i dalszy · przywodzi palec V · dodatkowo: prostuje rękę m. prostownik łokciowy nadgarstka (extensor carpi ulnaris m. – ECU) » długi, wrzecionowaty » lokalizacja: przyśrodkowy brzeg przedramienia » budowa: ma dwie głowy · ramienna – odchodzi od przyczepu wspólnego prostowników · łokciowa – przyczepia się do brzegu tylnego kości łokciowej przez rozcięgno utworzone z włókien: ⋅ m. zginacza łokciowego nadgarstka ⋅ m. zginacza palców głębokiego ⋅ powięzi głębokiej przedramienia » ścięgno – bieg: w odrębnym przedziale troczka prostowników wewnątrz własnej pochewki maziowej → w bruździe między głową i wyrostkiem rylcowatym kości łokciowej » czynność: · z mm. prostownikami promieniowymi nadgarstka: prostuje rękę · z m. zginaczem łokciowym nadgarstka: przywodzi rękę · niezbędny do zaciskania ręki w pięść [tak jak m. prostownik promieniowy długi nadgarstka]

warstwa głęboka grupy tylnej mm. przedramienia ¬ unerwienie: » m. odwracacz: n. promieniowy → gałąź głęboka » pozostałe: n. promieniowy → gałąź głęboka → n. międzykostny tylny a) m. odwracacz (supinator m.) – płaski » lokalizacja: tworzy dno dołu łokciowego razem z m. ramiennym » bieg włókien: w kierunku przyśrodkowym i dalszym → owija się wokół szyjki i proksymalnej części trzonu kości promieniowej » podzielony na część powierzchowną i część głęboką przez gałąź głęboką n. promieniowego [po wyjściu z mięśnia i dołączeniu do t. międzykostnej tylnej zmienia nazwę na n. międzykostny tylny] » czynność: · ruch powolnego odwracania bez obciążenia [jeżeli odwracanie jest szybkie, silne i wbrew oporowi, wykonuje je m. dwugłowy ramienia] · przy zgiętym przedramieniu: obraca kość promieniową w celu skierowania dłoni do przodu i do góry b) m. prostownik wskaziciela (extensor indicis m.) – wąski i wydłużony » lokalizacja: do przyśrodka od m. prostownika długiego kciuka [biegnie wzdłuż niego] » czynność: · niezależnie prostuje palec II w stawie międzypaliczkowym bliższym · działa samemu lub z m. prostownikiem palców · dodatkowo: prostuje rękę w nadgarstku c) m. odwodziciel długi kciuka (abductor pollicis longus m. – APL) » długi, wrzecionowaty » lokalizacja: · poniżej m. odwracacza przedramienia · głęboko, ale w okolicy nadgarstka wyłania się » ściśle związany z m. prostownikiem krótkim kciuka [ich ścięgna biegną we wspólnej pochewce maziowej pod troczkiem prostowników] » czynność [w stawie nadgarstkowo-śródręcznym]: · z m. odwodzicielem krótkim kciuka: odwodzi kciuk · z mm. prostownikami: prostuje kciuk d) m. prostownik kciuka krótki (extensor pollicis brevis m. – EPB) » krótki, wrzecionowaty » lokalizacja: dystalnie względem m. odwodziciela długiego kciuka [częściowo nim pokryty] » ścięgno – bieg: równolegle i do przyśrodka od ścięgna m. odwodziciela długiego kciuka [wspólna pochewka maziowa] » czynność: · prostuje paliczek bliższy kciuka w stawie śródręczno-paliczkowym · prostuje kość śródręcza I · prostuje i odwodzi rękę, jeżeli chociaż jeden warunek jest spełniony: ⋅ paliczek bliższy kciuka jest zgięty ⋅ kciuk jest ustalony przez mięśnie antagonistyczne e) m. prostownik kciuka długi (extensor pollicis longus m. – EPL) » większy od m. prostownika kciuka krótkiego » ścięgno – bieg: we własnym przedziale wewnątrz własnej pochewki ścięgna pod troczkiem prostowników → leży do przyśrodka od guzka grzbietowego kości promieniowej [wykorzystuje go jako bloczek] » czynność: · prostuje paliczek bliższy kciuka w stawie śródręczno-paliczkowym · prostuje staw nadgarstkowo-śródręczny · przywodzi wyprostowany kciuk i obraca do zewnątrz

tabakierka anatomiczna (anatomical snuff box) ¬ trójkątne zagłębienie widoczne przy w pełni wyprostowanym kciuku ¬ ograniczenia: » od przodu [bardziej bocznie]: · ścięgno m. odwodziciela długiego kciuka · ścięgno m. prostownika krótkiego kciuka » od tyłu: ścięgno m. prostownika długiego kciuka ¬ topografia: » kość łódeczkowata i kość czworoboczna większa – tworzą dno » t. promieniowa – biegnie po dnie » wyrostek rylcowaty kości promieniowej – powyżej tabakierki » podstawa kości śródręcza I – poniżej tabakierki

ręka (hand) ręka (hand, łac. manus) – odcinek wykonawczy kończyny górnej ¬ lokalizacja: dystalnie w stosunku do przedramienia ¬ nadgarstek (wrist) – łączy przedramię i rękę ¬ szkielet ręki: kości nadgarstka, kości śródręcza i paliczki ¬ palce ręki (digits of hand/fingers) » palec I = kciuk (thumb) » palec II = wskazujący/wskaziciel (index) » palec III = środkowy (middle) » palec IV = serdeczny (ring) » palec V = mały (little) ¬ powierzchnia dłoniowa ręki – składa się z 3 części: » bocznie: wyniosłość kciuka/kłębu (thenar eminence) · lokalizacja: u podstawy kciuka · bardziej wystająca i większa » między nimi: zagłębienie » przyśrodkowo: wyniosłość kłębu palca małego/kłębika (hypothenar eminence) – mniejsza; lokalizacja: proksymalnie do palca V ¬ mm. krótkie ręki (intrinsic mm. of hand) – znajdują się w 5 przedziałach dłoni; stanowią jeden miotom [T1] czynnościowe pozycje ręki a) chwyt siłowy (power grip/palm grasp) » przykład: chwytanie walcowatego przedmiotu » palce zaciskane wokół przedmiotu, a kciuk przeciwstawiany » wymaga pracy: · długich mm. zginaczy palców [stawy międzypaliczkowe] · mm. krótkich ręki [stawy śródręczno-paliczkowe] · mm. prostowników nadgarstka [staw promieniowo-nadgarstkowy i śródnadgarstkowy] » modulacja siły skurczu: · zwiększenie – przy zadzieraniu/wyproście ręki [zwiększa to odległość, na jakiej działają mm. zginacze] · zmniejszenie – przy zgięciu ręki [osłabienie chwytu] b) chwyt hakowy (hook grip) – wymaga mniejszej siły niż chwyt siłowy » przykład: noszenie walizki » palce są zginane w różnym stopniu w zależności od przedmiotu » wymaga pracy: długich mm. zginaczy palców c) chwyt precyzyjny (precision handling grip) » przykłady: trzymanie ołówka, szycie igłą, obracanie monetą, zapinanie guzików w koszuli » umożliwia zmianę położenia trzymanego przedmiotu » wymaga pracy: · długie mm. zginacze i prostowniki – ustalają nadgarstek i palce · mm. krótkie ręki – subtelne ruchy palców d) chwyt pęsetkowy (pinching) – precyzyjny » przykład: trzymanie filiżanki lub brzegów monety, ściskanie przedmiotu między kciukiem i palcem wskazującym » podtyp: chwyt opuszkowy – przykład: strzelanie palcami [zachodzi między kciukiem i 2 sąsiednimi palcami] e) pozycja spoczynkowa (position of rest) – w stanie bezczynności » przykład: przedramię i ręka leżą na blacie stołu » zastosowanie: unieruchomienie nadgarstka i ręki w gipsie

powięź dłoni (palmar fascia) ¬ proksymalnie: przechodzi w powięź przedramienia ¬ dystalnie: dzieli się na 3 części 1) bocznie: powięź kłębu (thenar fascia) – cienka; przykrywa wyniosłość kłębu 2) pomiędzy: rozcięgno dłoniowe (palmar aponeurosis) · grubsza środkowa część w kształcie trójkąta · pokrywa: tkanki miękkie i ścięgna długich mm. zginaczy · początek: wierzchołek – przedłużenie troczka zginaczy i ścięgna m. dłoniowego długiego [jeżeli obecny] · bieg: dzieli się na 4 podłużne promienie palcowe · koniec: przyczep do podstaw paliczków bliższych → przechodzą w: pochewki włókniste palców (fibrous digital sheaths) – ścięgniste kanały; po stronie dłoniowej obejmują: ⋅ pochewki maziowe ⋅ ścięgna mm. zginaczy palców ⋅ ścięgno m. zginacza długiego kciuka 3) przyśrodkowo: powięź kłębika (hypothenar fascia) – cienka; przykrywa wyniosłość kłębika przegrody dłoni ¬ przegroda włóknista przyśrodkowa (medial fibrous septum) » bieg: głęboko od brzegu przyśrodkowego rozcięgna dłoniowego do kości śródręcza V » lokalizacja: do boku od przedziału kłębika i do przyśrodka od przedziału środkowego ¬ przegroda włóknista boczna (lat. fibrous septum) » bieg: głęboko od brzegu bocznego rozcięgna dłoniowego do kości śródręcza III » lokalizacja: do przyśrodka od przedziału kłębu i do boku od przedziału środkowego przedziały dłoni ¬ przedział przyśrodkowy = komora kłębika/kłębu palca małego (hypothenar/medial compartment) » lokalizacja: do przyśrodka od przegrody włóknistej przyśrodkowej » zawartość: mm. kłębika: m. odwodziciel palca małego, m. zginacz krótki palca małego, m. przeciwstawiacz palca małego » od przodu ograniczony powięzią ¬ przedział środkowy (central compartment) » lokalizacja: między przedziałem kłębika i kłębu » zawartość: ścięgna mm. zginaczy wraz z pochewkami, mm. glistowate, łuk tętniczy dłoniowy powierzchowny, naczynia i nerwy palców » od przodu odgraniczony przez rozcięgno dłoniowe ¬ przedział boczny = komora kłębu (thenar/lat. compartment) » lokalizacja: do boku od przegrody włóknistej bocznej » zawartość: mm. kłębu: m. odwodziciel krótki kciuka, m. zginacz krótki kciuka, m. przeciwstawiacz kciuka » od przodu ograniczony powięzią ¬ przedział m. przywodziciela (adductor compartment) » najgłębsza płaszczyzna mięśniowa dłoni » zawartość: m. przywodziciel kciuka ¬ przedziały międzykostne » lokalizacja: między kośćmi śródręcza » zawartość: mm. międzykostne

przestrzenie dłoni ¬ przestrzenie potencjalne między ścięgnami mm. zginaczy i powięzią pokrywającą mm. krótkie ręki ¬ przestrzeń kłębu (thenar space) » lokalizacja: poniżej przedziału kłębu » związana z pochewką maziową ścięgien palca wskazującego od strony dalszej i pochewką wspólną zginaczy od strony bliższej [poniżej kanału nadgarstka] ¬ przestrzeń środkowa dłoni (midpalmar space) » lokalizacja: pod przedziałem środkowym dłoni » związana w części dalszej z pochewkami maziowymi ścięgien palców III–V, a w bliższej z pochewką zginaczy [gdy wyłania się z kanału nadgarstka] » zachowuje ciągłość z przedziałem przednim przedramienia przez kanał nadgarstka ruchy kciuka ¬ mają duży zakres dzięki niezależności kości śródręcza I, która ma dwa ruchome stawy na obu końcach ¬ ruchy zachodzące w stawie nadgarstkowo-śródręcznym i stawie śródręczno-paliczkowym » prostowanie: m. prostownik długi, m. krótki kciuka, m. odwodziciel długi kciuka » zginanie: m. zginacz długi, m. krótki kciuka » odwodzenie: m. odwodziciel długi kciuka, m. odwodziciel krótki kciuka » przywodzenie: m. przywodziciel kciuka, m. międzykostny grzbietowy I ¬ przeciwstawianie (opposition) – ruch złożony » powodowany przez m. przeciwstawiacz kciuka, ale wspomagają go: m. przywodziciel kciuka i m. zginacz długi kciuka » etapy: 1) prostowanie kciuka 2) odwiedzenie i obrót do wewnątrz kości śródręcza I w stawie nadgarstkowo-śródręcznym 3) zgięcie w stawie śródręczno-paliczkowym

mięśnie kłębu (thenar mm.) a) m. odwodziciel krótki kciuka (abductor pollicis brevis m. – APB) » lokalizacja: część przednio-boczna wyniosłości kłębu » unerwienie: nn. C8–T1 → n. pośrodkowy → gałąź wsteczna » czynność: · odwodzi kciuk · wspomaga m. przeciwstawiacz kciuka w przeciwstawianiu poprzez obrót paliczka bliższego do wewnątrz b) m. zginacz krótki kciuka (flexor pollicis brevis m. – FBP) » lokalizacja: do przyśrodka od m. odwodziciela krótkiego kciuka » budowa: 2 głowy po obu stronach ścięgna końcowego · głowa powierzchowna – większa; unerwienie: nn. C8–T1 → n. pośrodkowy → gałąź wsteczna · głowa głęboka – mniejsza; unerwienie: nn. C8–T1 → n. łokciowy → gałąź głęboka » ścięgno – czasem wspólne z m. odwodzicielem krótkim kciuka; zawiera kostną trzeszczkę » czynność: · zgina kciuk w stawie nadgarstkowo-śródręcznym i stawie śródręczno-paliczkowym · bierze udział w przeciwstawianiu kciuka c) m. przeciwstawiacz kciuka (opponens pollicis m.) – czworokątny » lokalizacja: pod m. odwodzicielem krótkim kciuka, do boku od m. zginacza krótkiego kciuka » unerwienie: nn. C8–T1 → n. pośrodkowy → gałąź wsteczna » czynność – przeciwstawia kciuk poprzez: · zgięcie i obrót do wewnątrz kości śródręcza I w stawie nadgarstkowo-śródręcznym · pociągnięcie kości śródręcza I do przyśrodka d) m. przywodziciel kciuka (adductor pollicis m.) – wachlarzowaty » lokalizacja: w przedziale przywodziciela » budowa: 2 głowy [oddzielone przez t. promieniową]: · głowa skośna · głowa poprzeczna » ścięgno – zwykle zawiera kostną trzeszczkę » unerwienie: nn. C8–T1 → n. łokciowy → gałąź głęboka » czynność: · przywodzi kciuk w kierunku brzegu bocznego ręki · zwiększa siłę uścisku ręki

mm. kłębika/kłębu palca małego (hypothenar mm.) ¬ unerwienie: nn. C8–T1 → n. łokciowy → gałąź głęboka a) m. odwodziciel palca małego (abductor digiti minimi m.) » lokalizacja: najbardziej powierzchownie z grupy » czynność: · odwodzi palec V · wspomaga zginanie paliczka bliższego b) m. zginacz krótki palca małego (flexor digiti minimi brevis m.) » zmienna wielkość » lokalizacja: do boku od m. odwodziciela palca małego » czynność: zgina paliczek bliższy palca V w stawie śródręczno-paliczkowym c) m. przeciwstawiacz palca małego (opponens digiti minimi m.) » kształt czworoboku » lokalizacja: pod mm. odwodzicielem i zginaczem krótkim palca V » czynność: przeciwstawia palec V przez pociągnięcie do przodu i obrót do zewnątrz kości śródręcza V w stawie nadgarstkowo-śródręcznym d) m. dłoniowy krótki (palmaris brevis m.) – mały i cienki » lokalizacja: poza przedziałem kłębika, w tkance podskórnej wyniosłości kłębika [przykrywa n. łokciowy i t. łokciową] » czynność: · marszczenie skóry wyniosłości kłębika · udział w zaciskaniu pięści mięśnie środkowe ręki a) mm. glistowate (lumbrical mm.) – 4 smukłe do palców II–V » unerwienie: · mm. glistowate I–II: nn. C8–T1 → n. pośrodkowy · mm. glistowate III–IV: nn. C8–T1 → n. łokciowy → gałąź głęboka » czynność: „ruch Z” · zginają w stawach śródręczno-paliczkowych · prostują w stawach międzypaliczkowych b) mm. międzykostne grzbietowe I–IV (dorsal interosseous mm.) » lokalizacja: między kośćmi śródręcza » unerwienie: nn. C8–T1 → n. łokciowy → gałąź głęboka » czynność: · odwodzą palce II–IV od osi palca III [mnemotechnika: DAB = dorsal abduct] · wspomagają mm. glistowate c) mm. międzykostne dłoniowe I–III (palmar interosseous mm.) » lokalizacja: na powierzchniach dłoniowych kości śródręcza w przedziale międzykostnym ręki » unerwienie: nn. C8–T1 → n. łokciowy → gałąź głęboka » czynność: · przywodzą palce II, IV i V do osi palca III [mnemotechnika: PAD = palmar adduct] · wspomagają mm. glistowate » niektórzy autorzy wyliczają 4 mm. międzykostne dłoniowe, ponieważ włączają w tę grupę głowę głęboką m. zginacza krótkiego kciuka [podobne unerwienie i lokalizacja]

ścięgna długich zginaczy i pochewki ścięgien ręki ¬ pochewka wspólna zginaczy/kaletka łokciowa (common flexor sheath) » początek: pod troczkiem zginaczy » lokalizacja: przedział środkowy ręki » zawartość: ścięgno m. zginacza głębokiego palców i ścięgno m. powierzchownego palców » koniec: ścięgna rozchodzą się do pochewek maziowych palców (digital synovial sheaths) » funkcja: zmniejsza tarcie ścięgien w trakcie ruchów ręki ¬ skrzyżowanie ścięgien (tendinous chiasm) » miejsce rozdzielenia się ścięgna m. zginacza powierzchownego palców w okolicy podstawy paliczka bliższego i przejścia przez nie ścięgna m. zginacza głębokiego palców » połówki ścięgna m. zginacza powierzchownego palców przyczepiają się do brzegów powierzchni przedniej podstawy paliczka środkowego » ścięgno m. zginacza głębokiego palców przyczepia się do przedniej części podstawy paliczka dalszego ¬ pochewki włókniste palców (fibrous digital sheaths) » mocne kanały o budowie więzadłowej » początek: głowa kości śródręcza » zawartość: ścięgna mm. zginaczy i ich pochewki maziowe » zgrubienia tworzą: · część pierścieniowatą (anular part) · część krzyżową (cruciform part) » koniec: podstawa paliczka dalszego » funkcja: zapobiegają oddalaniu się ścięgien od palców ¬ kostno-włókniste kanały (osseofibrous tunnels) » utworzone przez: kości i pochewki włókniste palców » zawartość: ścięgna kierujące się do palców ¬ ścięgno m. zginacza długiego kciuka » wejście na rękę: pod troczkiem zginaczy wewnątrz własnej pochewki maziowej » w okolicy głowy kości śródręcza I biegnie między trzeszczkami: · jedna – leży wewnątrz ścięgna m. zginacza krótkiego kciuka i m. odwodziciela krótkiego kciuka · druga – wewnątrz ścięgna m. przywodziciela kciuka

unerwienie kończyny górnej splot ramienny (brachial plexus) 1) korzenie (roots) » źródło: nn. C5–T1 → gałęzie przednie » bieg: szczelina między m. pochyłym przednim i m. pochyłym środkowym [wraz z t. podobojczykową] » włókna współczulne: · źródło: zwój szyjny dolny i zwój szyjny środkowy → gałęzie łączące szare · dołączają do splotu w miejscu przejścia między mm. pochyłymi 2) pnie (trunks) – początek: połączenie korzeni w okolicy dolnej szyi » C5 i C6 → pień górny (sup. trunk) » przedłużenie C7 → pień środkowy (middle trunk) » C8 i T1 → pień dolny (inf. trunk) 3) części pni (divisions of trunks) – początek: po przejściu przez kanał szyjno-pachowy [do tyłu od obojczyka] » części przednie pni (ant. divisions of trunks) – unerwiają: grupy przednie mięśni » części tylne pni (post. divisions of trunks) – unerwiają: grupy tylne mięśni 4) pęczki (cords) – z połączenia części pni; nazwy odpowiadają położeniu względem t. pachowej » części przednie pnia górnego i pnia środkowego → pęczek boczny (lat. cord) » przedłużenie części przedniej pnia dolnego → pęczek przyśrodkowy (medial cord) » części tylne wszystkich pni → pęczek tylny (post. cord) część nadobojczykowa splotu ramiennego (supraclavicular part) – dostęp na szyi ¬ wszystkie korzenie splotu → bezpośrednie gałęzie mięśniowe – unerwiają: mm. pochyłe i m. długi szyi ¬ korzeń C5 – dołącza do części składowych C3 i C4 n. przeponowego [od splotu szyjnego] na powierzchni przedniej m. pochyłego przedniego ¬ n. C5 → odgałęzienie tylne → n. grzbietowy łopatki » bieg: przebija m. pochyły środkowy → zstępuje pod m. dźwigaczem łopatki i mm. równoległobocznymi » unerwia: mm. równoległoboczne [czasem też m. dźwigacz łopatki] ¬ nn. C5–C7 → odgałęzienie tylne → n. piersiowy długi » bieg: kanał szyjno-pachowy → zstępuje do tyłu od gałęzi przednich C8 i T1 → w dół po powierzchownej stronie m. zębatego przedniego » unerwia: m. zębaty przedni ¬ nn. C5–C6 → pień górny → n. nadłopatkowy » bieg: do boku w poprzek okolicy bocznej szyi [trójkąt tylny szyi] → powyżej splotu ramiennego → wcięcie łopatki poniżej więzadła poprzecznego łopatki górnego » unerwia: m. nadgrzebieniowy, m. podgrzebieniowy, staw ramienny ¬ nn. C5–C6 → pień górny → n. podobojczykowy/n. do m. podobojczykowego » bieg: zstępuje do tyłu od obojczyka i do przodu od splotu ramiennego oraz t. podobojczykowej » zmienność: często oddaje korzeń dodatkowy n. przeponowego – unerwia: przeponę » unerwia: m. podobojczykowy, staw mostkowo-obojczykowy część podobojczykowa splotu ramiennego (infraclavicular part) – dostęp w jamie pachowej a) nn. C5–C7 → pęczek boczny » odgałęzienie boczne → n. piersiowy boczny · bieg: przebija błonę żebrowo-obojczykową → dociera do wewnętrznej strony mm. piersiowych · oddaje: gałąź łączącą z n. piersiowym przyśrodkowym ⋅ bieg: do przodu od t. pachowej i ż. pachowej ⋅ unerwia: m. piersiowy mniejszy · unerwia: m. piersiowy większy » gałąź końcowa: n. mięśniowo-skórny (musculocutaneous n.) · początek: na wysokości dolnego brzegu m. piersiowego mniejszego · bieg: przebija m. kruczo-ramienny → wychodzi z jamy pachowej → zstępuje między m. dwugłowym ramienia i m. ramiennym · unerwia: mm. przedziału przedniego ramienia [m. kruczo-ramienny, m. dwugłowy ramienia i m. ramienny] · koniec: przedłuża się w n. skórny boczny przedramienia (lat. cutaneous n. of forearm) ⋅ bieg: do boku od m. dwugłowego ramienia → przebija powięź głęboką powyżej dołu łokciowego → tkanka podskórna [z ż. odpromieniową] ⋅ unerwia: skórę przednio-bocznej powierzchni przedramienia aż do nadgarstka » gałąź końcowa: korzeń boczny n. pośrodkowego

b)

nn. C8–T1 → pęczek przyśrodkowy » odgałęzienie boczne → n. piersiowy przyśrodkowy · bieg: między t. pachową i ż. pachową → przebija m. piersiowy mniejszy → wewnętrzna powierzchnia m. piersiowego większego · lokalizacja: do boku od n. piersiowego bocznego [nazwa „przyśrodkowy” pochodzi od pęczka przyśrodkowego] · unerwia: m. piersiowy mniejszy i część mostkowo-żebrową m. piersiowego większego » odgałęzienie boczne → n. skórny przyśrodkowy ramienia [najmniejszy nerw splotu] · bieg: przyśrodkowo od t. pachowej i ż. pachowej → łączy się z n. międzyżebrowo-ramiennym · unerwia: skórę przyśrodkowej powierzchni części dalszej ramienia do nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej i wyrostka łokciowego kości łokciowej » odgałęzienie boczne → n. skórny przyśrodkowy przedramienia (medial cutaneous n. of forearm) · bieg: początkowo wraz z n. łokciowym [możliwe połączenie nerwów] → wraz z ż. odłokciową przebija powięź głęboką → wchodzi do tkanki podskórnej → dzieli się na gałąź przednią i gałąź tylną · unerwia: skórę przednio-przyśrodkowej okolicy przedramienia aż do nadgarstka » większa gałąź końcowa → n. łokciowy (ulnar n.) · bieg: zstępuje po przyśrodkowej stronie ramienia → do przodu od przyczepu końcowego m. obłego większego → głowa długa m. trójgłowego ramienia → po przyśrodkowej stronie t. ramiennej → w części środkowej ramienia wraz t. poboczną łokciową górną przebija przegrodę międzymięśniową przyśrodkową → zstępuje między tą przegrodą i głową przyśrodkową m. trójgłowego ramienia → do tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej i przyśrodkowo od wyrostka łokciowego → zstępuje po łokciowej stronie przedramienia → n. łokciowy i t. łokciowa wyłaniają się zza ścięgna m. zginacza łokciowego nadgarstka → powierzchownie bezpośrednio powyżej nadgarstka → na powierzchni troczka zginaczy → bruzda między kością grochowatą i haczykiem kości haczykowatej [kanał n. łokciowego/Guyona] → bocznie leży t. łokciowa → ręka · nie oddaje gałęzi na ramieniu · oddaje: ⋅ gałęzie stawowe ⋅ początek: w miejscu, gdzie n. łokciowy przebiega między wyrostkiem łokciowym i nadkłykciem przyśrodkowym ⋅ unerwiają: staw łokciowy ⋅ gałąź skórna dłoniowa (palmar cutaneous branch) ⋅ początek: powyżej nadgarstka ⋅ bieg: nad troczkiem zginaczy i rozcięgnem dłoniowym ⋅ unerwia: skórę powierzchni dłoniowej ręki do przyśrodka od osi palca IV ⋅ gałąź skórna grzbietowa (dorsal cutaneous branch) – unerwia: przyśrodkową połowę powierzchni grzbietowej ręki, palec V i przyśrodkową połowę palca IV · unerwia: m. zginacz łokciowy nadgarstka, łokciową/przyśrodkową połowę m. zginacza głębokiego palców, większość mm. krótkich ręki, skórę ręki do przyśrodka od osi palca IV · koniec: w okolicy dalszego brzegu troczka zginaczy dzieli się na: ⋅ gałąź powierzchowna (superficial branch) – unerwia: powierzchnie przednie przyśrodkowego 1½ palca ⋅ gałąź głęboka (deep branch) – unerwia: mm. kłębika, 2 przyśrodkowe mm. glistowate, m. przywodziciel kciuka, głowę głęboką m. zginacza krótkiego kciuka, mm. międzykostne, staw promieniowo-nadgarstkowy, stawy międzynadgarstkowe, stawy nadgarstkowo-śródręczne i stawy międzyśródręczne » mniejsza gałąź końcowa → korzeń przyśrodkowy n. pośrodkowego

c)

nn. C5–T1 → pęczek tylny » odgałęzienie boczne → n. podłopatkowy górny · bieg: do tyłu → wejście do m. podłopatkowego · unerwia: część górną m. podłopatkowego » odgałęzienie boczne → n. podłopatkowy dolny · bieg: do tyłu → pod t. podłopatkową i ż. podłopatkową · zaopatrzenie: część dolna m. podłopatkowego i m. obłego większego » odgałęzienie boczne → n. piersiowo-grzbietowy · bieg: wyłania się między nn. podłopatkowymi górnym i dolnym → do dołu i boku wzdłuż ściany tylnej jamy pachowej w kierunku części szczytowej m. najszerszego grzbietu · unerwia: m. najszerszy grzbietu » mniejsza gałąź końcowa → n. pachowy · bieg: wyjście z dołu pachowego przez otwór czworoboczny [wraz z t. okalającą ramię tylną] → owija się wokół szyjki chirurgicznej kości ramiennej pod m. naramiennym · unerwia: staw ramienny, m. obły mniejszy, m. naramienny, skórę górno-bocznej powierzchni ramienia [nad dolną częścią m. naramiennego] · przedłuża się w: n. skórny boczny górny ramienia – unerwia: skórę nad dolną częścią m. naramiennego oraz boczną okolicę środkowej części ramienia » większa gałąź końcowa → n. promieniowy (radial n.) [największa gałąź splotu ramiennego] · bieg: wyjście z jamy pachowej do tyłu od t. pachowej [do przyśrodka od kości ramiennej i do przodu od głowy długiej m. trójgłowego ramienia] → dolno-bocznie po tylnej stronie kości ramiennej w bruździe n. promieniowego wraz z t. głęboką ramienia między głową boczną i głową przyśrodkową m. trójgłowego ramienia → brzeg boczny kości ramiennej → przebija przegrodę międzymięśniową boczną → między m. ramiennym i m. ramienno-promieniowym → wejście do dołu łokciowego · oddaje: ⋅ n. skórny boczny dolny ramienia ⋅ może tez odejść od: n. skórnego tylnego ramienia ⋅ unerwia: skórę nad dolno-boczną powierzchnią ramienia ⋅ n. skórny tylny ramienia – unerwia: skórę nad tylną powierzchnią ramienia do wyrostka łokciowego ⋅ n. skórny tylny przedramienia ⋅ bieg: w przedziale tylnym ramienia w bruździe n. promieniowego kości ramiennej → zstępuje w tkance podskórnej tylnej części przedramienia w kierunku nadgarstka ⋅ unerwia: skórę tylnej powierzchni przedramienia aż do nadgarstka · koniec: w dole łokciowym do przodu od nadkłykcia bocznego kości ramiennej, między m. ramiennym i m. ramienno-promieniowym dzieli się na: ⋅ gałąź powierzchowną [skórną] ⋅ bieg: przebija powięź głęboką w okolicy grzbietu nadgarstka → wyłania się spod przykrywającego ją m. ramienno-promieniowego → krzyżuje strop tabakierki anatomicznej → rozgałęzia się ⋅ oddaje: gałęzie stawowe ⋅ unerwia: skórę i powięź bocznych ⅔ grzbietu ręki, grzbietu kciuka i bliższych odcinków bocznego 1½ palca oraz liczne stawy ręki ⋅ gałąź głęboką [ruchową] ⋅ bieg: zawija się wokół kości promieniowej do boku → przebija m. odwracacz przedramienia → przedział tylny → płaszczyzna powięzi między warstwą głęboką i powierzchowną grupy tylnej przedramienia, w bliskim sąsiedztwie t. międzykostnej tylnej [określany jako n. międzykostny tylny] ⋅ unerwia: wszystkie mięśnie, których brzuśce są położone w całości w przedziale tylnym przedramienia [poniżej nadkłykcia bocznego kości ramiennej] · unerwia: wszystkie mm. przedziałów tylnych ramienia i przedramienia, skórę okolicy tylnej i dolno-bocznej ramienia, okolicy tylnej przedramienia i grzbietu ręki do boku od osi palca IV

d)

z połączenia pęczka bocznego i przyśrodkowego: n. pośrodkowy (median n.) » początek: połączenie korzeni do boku od t. pachowej · pęczek boczny → gałąź końcowa → korzeń boczny · pęczek przyśrodkowy → gałąź końcowa → korzeń przyśrodkowy » bieg: zstępuje na ramieniu z t. ramienną [najpierw bocznie, ale stopniowo krzyżuje tętnicę od przodu, aż w dole łokciowym biegnie przyśrodkowo do tętnicy] → m. ramienny → przyśrodkowo od t. ramiennej → dół łokciowy → pod rozcięgnem m. dwugłowego ramienia i ż. pośrodkową łokcia → wyjście z dołu łokciowego między głowami m. nawrotnego obłego → między m. zginaczem palców powierzchownym i głębokim → pod ścięgnem m. dłoniowego długiego → kanał nadgarstka [wraz z 9 ścięgnami mm. zginaczy powierzchownego i głębokiego palców oraz m. zginacza długiego kciuka] » nie oddaje gałęzi w jamie pachowej i na ramieniu [poza niewielkimi gałązkami do t. ramiennej] » oddaje: · gałęzie stawowe – unerwiają: staw łokciowy · n. do m. nawrotnego obłego ⋅ bieg: odchodzi w okolicy łokcia → wnika w boczny brzeg mięśnia → przebija warstwę powierzchowną mm. zginaczy ⋅ unerwia: mm. warstwy powierzchownej i pośredniej mm. zginaczy przedramienia [oprócz m. zginacza łokciowego nadgarstka], m. zginacz promieniowy nadgarstka, m. zginacz palców powierzchowny, m. dłoniowy długi · n. międzykostny przedni ⋅ bieg: w kierunku dalszym po błonie międzykostnej przedramienia wraz z t. międzykostną przednią, pod m. nawrotnym czworobocznym ⋅ unerwia: mm. warstwy głębokiej [wyjątek: przyśrodkowa/łokciowa połowa m. zginacza głębokiego palców], m. nawrotny czworoboczny, staw promieniowo-nadgarstkowy · gałąź skórna dłoniowa ⋅ początek: na przedramieniu, bezpośrednio powyżej troczka zginaczy ⋅ bieg: powierzchownie do troczka zginaczy [nie przechodzi przez kanał nadgarstka] ⋅ unerwia: skórę środkowej części dłoni » unerwia: mm. przedziału przedniego przedramienia [wyjątek: m. zginacz łokciowy nadgarstka i łokciowa połowa m. zginacza głębokiego palców], pięć mm. krótkich ręki przyśrodkowej połowy dłoni [2½ mm. kłębu, mm. glistowate I–II] oraz skórę całej powierzchni dłoniowej i bocznych powierzchni pierwszych trzech palców, bocznej połowy palca IV oraz powierzchni grzbietowej dalszej połowy tych palców

dermatomy kończyny górnej C3–C4

okolica podstawy szyi [do boku na bark]

C5

powierzchnia boczna ramienia = górny obszar odwiedzonego ramienia

C6

powierzchnia boczna przedramienia i kciuk

C7

palce środkowy i serdeczny [lub 3 środkowe palce] oraz środkowa część tylnej powierzchni przedramienia

C8

palec mały, przyśrodkowa strona ręki i przedramienia i dolna część ramienia

T1

powierzchnia przyśrodkowa przedramienia i dolna część ramienia

T2

powierzchnia przyśrodkowa górnej części ramienia i skóra dołu pachowego

unerwienie skóry kończyny górnej spoza splotu ramiennego ¬ splot szyjny → nn. nadobojczykowe – unerwiają: skórę nad obojczykiem oraz nad górno-boczną częścią m. piersiowego większego ¬ n. międzyżebrowy II → gałąź skórna boczna → n. międzyżebrowo-ramienny – unerwia: skórę dołu pachowego i przyśrodkowej okolicy części proksymalnej ramienia

unaczynienie tętnicze kończyny górnej t. podobojczykowa (subclavian a.) – gałęzie w okolicy barku i ramienia: ¬ t. piersiowa wewnętrzna » początek: powierzchnia dolna części pierwszej t. podobojczykowej » bieg: zstępuje [zagina się do przodu i przyśrodka] → do tyłu od końca mostkowego obojczyka i chrząstki żebrowej I → klatka piersiowa → zstępuje w linii przymostkowej » oddaje: gałęzie przeszywające, tt. międzyżebrowe przednie, t. mięśniowo-przeponową i t. nadbrzuszną górną ¬ pień tarczowo-szyjny – krótki, gruby pień » początek: powierzchnia przednia części pierwszej t. podobojczykowej » przebieg: ku górze → gałęzie: · t. nadłopatkowa ⋅ początek: może też bezpośrednio od t. podobojczykowej ⋅ bieg: dolno-bocznie → krzyżuje m. pochyły przedni, n. przeponowy, t. podobojczykową i splot ramienny → bocznie, do tyłu i równolegle do obojczyka → nad więzadłem poprzecznym łopatki → dół nadgrzebieniowy → bocznie od grzebienia łopatki → nad wyrostkiem barkowym → dół podgrzebieniowy · t. szyjna wstępująca · t. tarczowa dolna · pień szyjno-grzbietowy

t. pachowa (axillary a.) ¬ początek: przedłużenie t. podobojczykowej na wysokości brzegu bocznego żebra I ¬ bieg: podzielony na części względem m. piersiowego mniejszego [numer części odpowiada liczbie gałęzi] 1) część pierwsza · między brzegiem bocznym żebra I i brzegiem przyśrodkowym m. piersiowego mniejszego · zazwyczaj objęta przez pochewkę pachową · gałąź: t. piersiowa górna (sup. thoracic a.) – niewielka; o zmiennym przebiegu ⋅ inna nazwa: t. piersiowa najwyższa ⋅ początek: bezpośrednio poniżej obojczyka ⋅ bieg: do przodu, dołu i przyśrodka → wzdłuż brzegu górnego m. piersiowego mniejszego → między m. piersiowym mniejszym i m. piersiowym większym → do tyłu od ż. pachowej ⋅ unaczynia: przestrzenie międzyżebrowe I i II, m. podobojczykowy, górne zęby m. zębatego przedniego, m. piersiowy większy, m. piersiowy mniejszy ⋅ zespala się z: tt. międzyżebrowymi i/lub t. piersiową wewnętrzną 2) część druga – do tyłu od m. piersiowego mniejszego; gałęzie: · pierwsza: t. piersiowo-barkowa (thoraco-acromial a.) ⋅ bieg: do przyśrodka od m. piersiowego mniejszego → owija się wokół górno-przyśrodkowego brzegu m. piersiowego mniejszego → przebija błonę żebrowo-kruczą [część powięzi obojczykowo-piersiowej] ⋅ pod głową obojczykową m. piersiowego większego oddaje gałęzie: barkową, naramienną, piersiową i obojczykową · druga: t. piersiowa boczna (lat. thoracic a.) ⋅ początek: może też odejść od t. piersiowo-barkowej, t. nadłopatkowej lub t. podłopatkowej ⋅ zstępuje wzdłuż brzegu bocznego/pachowego m. piersiowego mniejszego → ściana klatki piersiowej ⋅ unaczynia: boczną okolicę sutka, m. piersiowy większy, m. piersiowy mniejszy, m. zębaty przedni, mm. międzyżebrowe, węzły chłonne pachowe 3) część trzecia – od brzegu bocznego m. piersiowego mniejszego do brzegu dolnego m. obłego większego; gałęzie: · t. podłopatkowa (subscapular a.) – największa i najkrótsza gałąź ⋅ bieg [2–3 cm]: zstępuje od brzegu dolnego m. podłopatkowego wzdłuż brzegu bocznego łopatki ⋅ koniec: dzieli się na gałęzie końcowe: ⋅ większa: t. okalająca łopatkę (circumflex scapular a.) ⋅ bieg: przebieg: zagina się do tyłu wokół brzegu bocznego łopatki → otwór trójkątny/pachowy przyśrodkowy (triangular space) [między m. obłym większym i m. obłym mniejszym] → dół podgrzebieniowy ⋅ unaczynia: mięśnie na powierzchni tylnej łopatki ⋅ zespala się z: t. nadłopatkową [tworzy sieć łopatki; od pnia tarczowo-szyjnego] ⋅ mniejsza: t. piersiowo-grzbietowa (thoracodorsal a.) ⋅ bieg: zstępuje z n. piersiowo-grzbietowym → szczyt m. najszerszego grzbietu → kąt dolny łopatki ⋅ unaczynia: m. najszerszy grzbietu i pobliskie mięśnie ⋅ tworzy sieć łopatki · tt. okalające ramię przednia i tylna ⋅ początek: osobno lub wspólnym pniem ⋅ bieg: okrążają szyjkę chirurgiczną kości ramiennej ⋅ zespolenia: między sobą ⋅ t. okalająca ramię przednia (ant. circumflex humeral a.) – mniejsza ⋅ bieg: do boku pod m. kruczo-ramiennym i m. dwugłowym ramienia ⋅ oddaje: gałąź wstępującą – unaczynia: bark ⋅ t. okalająca ramię tylna (post. circumflex humeral a.) – większa ⋅ bieg: razem z n. pachowym do przyśrodka → wzdłuż ściany tylnej jamy pachowej → otwór czworoboczny/pachowy boczny (quadrangular space) ⋅ unaczynia: staw ramienny, m. naramienny, m. obły większy, m. obły mniejszy i głowę długą m. trójgłowego ramienia ¬ koniec: przedłuża się w t. ramienną na wysokości brzegu dolnego m. obłego większego

t. ramienna (brachial a.) – główna tętnica ramienia ¬ początek: przedłużenie t. pachowej na wysokości brzegu dolnego m. obłego większego ¬ bieg [stosunkowo powierzchowny; do przodu od m. trójgłowego ramienia i m. ramiennego]: do przyśrodka od kości ramiennej w bruździe przyśrodkowej m. dwugłowego ramienia (medial bicipital groove) → do przodu od grzebienia nadkłykcia przyśrodkowego i bloczka kości ramiennej → dolno-bocznie → skrzyżowana od przodu przez n. pośrodkowy ¬ gałęzie: » gałęzie mięśniowe » t. odżywcza kości ramiennej (humeral nutrient a.) – obecne są także mniejsze tętnice odżywcze · początek: w środkowej części ramienia; odchodzi do boku [następne gałęzie do przyśrodka] · bieg: wejście do kanału odżywczego na przednio-przyśrodkowej powierzchni kości ramiennej → w kierunku łokcia » t. głęboka ramienia (profunda brachii a./deep a. of arm) – największa i najwyższa gałąź · bieg: razem n. promieniowym w bruździe n. promieniowego → do tyłu wokół trzonu kości ramiennej · koniec: podział na gałęzie końcowe biorące udział w tworzeniu sieci stawowej łokcia ⋅ t. poboczna środkowa (middle collateral a.) ⋅ t. poboczna promieniowa (radial collateral a.) · unaczynia: przedział tylny ramienia » t. poboczna łokciowa górna (sup. ulnar collateral a.) · początek: na środku ramienia · bieg: towarzyszy n. łokciowemu → do tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej · zespala się z: gałęzią tylną t. wstecznej łokciowej i t. poboczną łokciowa dolną [sieć stawowa łokcia] » t. poboczna łokciowa dolna (inf. ulnar collateral a.) · początek: 5 cm powyżej bruzdy zgięcia łokciowego [nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej] · bieg: dolno-przyśrodkowo → do przodu od nadkłykcia przyśrodkowego kości ramiennej · zespala się z: gałęzią przednią t. wstecznej łokciowej [sieć stawowa łokcia] ¬ koniec: podział na gałęzie końcowe w dole łokciowym na wysokości szyjki kości promieniowej [pod rozcięgnem m. dwugłowego ramienia] a) mniejsza: t. promieniowa (radial a.) · do wybadania na całej długości przedramienia [bezpośrednio pod skórą i powięzią]; wyznacznik ograniczający od strony przednio-bocznej przedziały mm. zginaczy i prostowników przedramienia · bieg: w dół i do boku pod m. ramienno-promieniowym → do boku od ścięgna m. zginacza promieniowego nadgarstka → zagina się wokół bocznej części kości promieniowej [do tyłu wokół kości łódeczkowatej i kości czworobocznej większej] → krzyżuje dno tabakierki anatomicznej → między głowami m. międzykostnego grzbietowego I → przebija ten mięsień do przyśrodka → między głowami m. przywodziciela kciuka · gałęzie: ⋅ t. wsteczna promieniowa ⋅ początek: boczna strona t. promieniowej, poniżej rozdwojenia t. ramiennej ⋅ bieg: wstępuje między m. ramienno-promieniowym i m. ramiennym → łączy się z t. poboczną promieniową [od t. głębokiej ramienia] → tworzy sieć stawową łokcia ⋅ unaczynia: m. ramienno-promieniowy, m. ramienny, staw łokciowy ⋅ gałąź nadgarstkowa dłoniowa ⋅ początek: blisko brzegu dalszego m. nawrotnego czworobocznego ⋅ bieg: w poprzek przedniej powierzchni nadgarstka → pod ścięgnami mm. zginaczy → łączy się z gałęzią nadgarstkową dłoniową [od t. łokciowej] → sieć dłoniowa nadgarstka ⋅ gałąź nadgarstkowa grzbietowa ⋅ początek: w proksymalnej części tabakierki anatomicznej ⋅ bieg: do przyśrodka w poprzek nadgarstka → pod ścięgnami m. prostownika kciuka i połowy promieniowej m. prostownika palców → łączy się z gałęzią nadgarstkową grzbietową [od t. łokciowej] → sieć grzbietowa nadgarstka ⋅ gałęzie mięśniowe – unaczyniają: mięśnie przylegającej [przednio-bocznej] okolicy przedziału zginaczy oraz prostowników ⋅ t. główna kciuka (princeps pollicis a.) – bieg: po dłoniowej stronie kości śródręcza I ⋅ t. promieniowa wskaziciela (radialis indicis a.) ⋅ może też odejść od: t. głównej kciuka ⋅ bieg: wzdłuż bocznej strony palca wskazującego · koniec: przyśrodkowo dołącza gałąź głęboka t. łokciowej → łuk dłoniowy głęboki (deep palmar arch) ⋅ lokalizacja: w poprzek kości śródręcza, dystalnie względem ich podstaw; pod ścięgnami mm. długich zginaczy ⋅ oddaje: 3 tt. dłoniowe śródręcza [czasem też: t. główną kciuka]

b)

większa: t. łokciowa (ulnar a.) · bieg: zstępuje w kierunku dolno-przyśrodkowym → pod warstwą mięśni powierzchowną i pośrednią mm. zginaczy → przyśrodkowy brzeg przedramienia → nad troczkiem zginaczy [kanał n. łokciowego/Guyona] → do boku od n. łokciowego → ręka · miejsce badania tętna: po bocznej stronie ścięgna m. zginacza łokciowego nadgarstka [t. łokciowa leży do przodu od głowy łokciowej mięśnia, a n. łokciowy przyśrodkowo do t. łokciowej] · unaczynia: staw łokciowy, mm. przyśrodkowej i środkowej części przedramienia, pochewkę wspólną mm. zginaczy, n. łokciowy, n. pośrodkowy · gałęzie: ⋅ t. łokciowa wsteczna → dzieli się na gałęzie [mogą też odejść niezależnie od t. łokciowej] ⋅ gałąź przednia ⋅ początek: poniżej stawu łokciowego ⋅ bieg: do góry między m. ramiennym i m. nawrotnym obłym → łączy się z t. poboczną łokciową dolną do przodu od nadkłykcia przyśrodkowego ⋅ unaczynia: m. ramienny, m. nawrotny obły, tworzy sieć stawową łokcia ⋅ gałąź tylna ⋅ początek: poniżej gałęzi przedniej t. łokciowej wstecznej ⋅ bieg: do góry → do tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego i pod ścięgnem m. zginacza łokciowego nadgarstka → łączy się z t. poboczną łokciową górną ⋅ t. międzykostna wspólna – krótka ⋅ odejście: w części dalszej dołu łokciowego, poniżej rozdwojenia t. ramiennej ⋅ bieg: do boku i w głąb → między kością promieniową i kością łokciową dzieli się na: ⋅ t. międzykostną przednią – bieg: dystalnie na przedniej powierzchni błony międzykostnej przedramienia [wraz z n. międzykostnym przednim] → brzeg bliższy m. nawrotnego czworobocznego → przebija błonę → dołącza do łuku grzbietowego nadgarstka [na tylnej powierzchni błony międzykostnej] ⋅ t. międzykostną tylną – mała, ale główna tętnica środkowej ⅓ przedziału tylnego obu warstw mięśni [dalej funkcję przejmuje t. międzykostna przednia] ⋅ bieg: tylna powierzchnia błony międzykostnej → między warstwą powierzchowną i głęboką mm. prostowników → przebija błonę międzykostną przedramienia w okolicy brzegu bliższego m. nawrotnego czworobocznego ⋅ oddaje: t. międzykostną wsteczną ⋅ początek: między kością promieniową i kością łokciową ⋅ bieg: do góry i do tyłu od stawu promieniowo-łokciowego bliższego i główki kości ramiennej → łączy się z t. poboczną środkową [od t. głębokiej ramienia] ⋅ gałąź nadgarstkowa dłoniowa ⋅ początek: w części dalszej przedramienia ⋅ bieg: w poprzek powierzchni przedniej nadgarstka → pod ścięgnami m. zginacza głębokiego palców → łączy się z gałęzią nadgarstkową dłoniową [od t. promieniowej] → tworzy sieć dłoniową nadgarstka ⋅ gałąź nadgarstkowa grzbietowa ⋅ początek: powyżej kości grochowatej ⋅ bieg: w poprzek grzbietowej powierzchni nadgarstka → pod ścięgnami mm. prostowników → łączy się z gałęzią nadgarstkową grzbietową [od t. promieniowej] → tworzy sieć grzbietową nadgarstka/łuk nadgarstkowy grzbietowy ⋅ gałęzie mięśniowe – unaczyniają: mm. przyśrodkowej okolicy przedramienia [głównie grupy przedniej] · koniec: dzieli się na 2 gałęzie końcowe po wyjściu z kanału n. łokciowego: ⋅ główna: łuk dłoniowy powierzchowny (superficial palmar arch) ⋅ bocznie zamknięty przez: gałąź powierzchowną t. promieniowej ⋅ bieg: do boku → pod rozcięgnem dłoniowym i nad ścięgnami mm. długich zginaczy → zakręt w poprzek dłoni na poziomie brzegu dalszego wyprostowanego kciuka ⋅ oddaje: 3 tt. dłoniowe wspólne palców (common palmar digital aa.) – na mm. glistowatych ⋅ zespalają się z: tt. dłoniowymi śródręcza (palmar metacarpal aa.) [od łuku dłoniowego głębokiego] ⋅ koniec: dzielą się na po 2 tt. dłoniowe właściwe palców (proper palmar digital aa.) – bieg: po obu stronach palców II–IV ⋅ gałąź głęboka – bieg: łączy się z końcowym odcinkiem t. promieniowej → łuk dłoniowy głęboki

unaczynienie żylne kończyny górnej żyły powierzchowne kończyny górnej – w tkance podskórnej ¬ żż. grzbietowe palców → 3 żż. grzbietowe śródręcza → sieć żylna grzbietowa (dorsal venous network) » lokalizacja: tkanka podskórna grzbietu ręki » przedłuża się na wysokości śródręcza w: · po stronie bocznej: ż. odpromieniową · po stronie przyśrodkowej: ż. odłokciową ¬ ż. odpromieniowa (cephalic v.) » początek: boczna część sieci żylnej grzbietowej ręki » bieg: wzdłuż brzegu bocznego nadgarstka i przednio-bocznej powierzchni części bliższej przedramienia oraz ramienia [w bruździe bocznej m. dwugłowego ramienia] → między m. naramiennym i m. piersiowym większym wzdłuż bruzdy naramienno-piersiowej → trójkąt obojczykowo-piersiowy → przebija błonę żebrowo-kruczą i część powięzi obojczykowo-piersiowej » uchodzi do: ż. pachowej – w końcowym odcinku, powyżej m. piersiowego mniejszego » zespala się z: ż. odłokciową · lokalizacja: na przedniej powierzchni łokcia · przez: ż. pośrodkową łokcia (median cubital v.) – bieg: skośnie w poprzek dołu łokciowego ¬ ż. odłokciowa (basilic v.) » początek: przyśrodkowa część sieci żylnej grzbietowej ręki » bieg: wzdłuż przyśrodkowej okolicy przedramienia i dolnej części ramienia [w bruździe przyśrodkowej m. dwugłowego ramienia] → przebija powięź ramienną [w pobliżu połączenia środkowej i dolnej ⅓ ramienia] → do góry → równolegle do t. ramiennej i n. skórnego przyśrodkowego przedramienia → jama pachowa » koniec: · wg Moore’a: zespala się z żż. towarzyszącymi t. ramiennej, tworząc ż. pachową · wg Bochenka: uchodzi do jednej z żż. ramiennych na zmiennej wysokości, a te łączą się w jedną ż. ramienną, która przedłuża się w ż. pachową ¬ ż. pośrodkowa przedramienia (median antebrachial v.) » zmienny przebieg » początek: przy podstawie grzbietu kciuka » bieg [zmienny]: zagina się wokół bocznej strony nadgarstka → pośrodkowo na przedniej powierzchni przedramienia [między ż. odpromieniową i ż. odłokciową] » u niektórych: dzieli się na dwa naczynia · ż. pośrodkowa odłokciowa (median basilic v.) – łączy się z ż. odłokciową · ż. pośrodkowa odpromieniowa (median cephalic v.) – łączy się z ż. odpromieniową ¬ żż. przeszywające (perforating vv.) – łączą żyły powierzchowne i głębokie

żyły głębokie kończyny górnej – pod powięzią głęboką; mają więcej zastawek; towarzyszą tętnicom ¬ łuki żylne dłoniowe powierzchowny i głęboki (superficial & deep venous palmar arches) → parzyste żż. głębokie przedramienia » w zależności od strony: · boczna strona łuku → ż. promieniowa (radial v.) · przyśrodkowa strona łuku → ż. łokciowa (ulnar v.) » dodatkowo krew z: towarzyszących mięśni » łączą się z: · w dole łokciowym: ż. pośrodkową łokcia [powierzchowna] · żż. międzykostnymi głębokimi (deep interosseous vv.) » koniec: przedłużają/łączą się w żż. ramienne ¬ ż. ramienna (brachial v.) » w zasadzie: dwa naczynia towarzyszące t. ramiennej » początek: połączenie głębokich żż. przedramienia » bieg: oplatają t. ramienną we wspólnej pochewce naczyniowej » koniec: przedłuża się w ż. pachową » przepływ krwi żylnej ułatwiony przez tętnienie t. ramiennej ¬ ż. pachowa (axillary v.) » początek: przedłużenie ż. ramiennej na poziomie brzegu dolnego m. obłego większego » bieg – odcinki odpowiadają częściom t. pachowej 1) początkowy/dalszy – po stronie przednio-przyśrodkowej t. pachowej 2) środkowy 3) końcowy/bliższy – po stronie przednio-dolnej t. pachowej » dopływy – odpowiadają gałęziom t. pachowej, ale są wyjątki: · żyły odpowiadające gałęziom t. piersiowo-barkowej ⋅ nie uchodzą w postaci jednego pnia [nie istnieje ż. piersiowo-barkowa] ⋅ uchodzą osobno do: ż. pachowej lub ż. odpromieniowej · ż. piersiowo-nabrzuszna [może być kilka] ⋅ początek – zespolenie: ⋅ żył powierzchownych okolicy pachwinowej ⋅ dopływów ż. pachowej [zwykle ż. piersiowej bocznej] ⋅ uchodzi do: ż. pachowej [może niebezpośrednio] ⋅ możliwe krążenie oboczne przy niedrożności ż. głównej dolnej » koniec: przedłuża się w ż. podobojczykową (subclavian v.) w okolicy brzegu bocznego żebra I

odpływ chłonki z kończyny górnej odpływ chłonki z kończyny górnej a) naczynia chłonne powierzchowne (superficial lymphatic vessels) – zbierają chłonkę ze splotów chłonnych skóry palców, dłoni i grzbietu ręki; najpierw chłonka odpływa z dłoni na grzbiet ręki, a potem: » część: drogą ż. odłokciowej – do węzłów chłonnych łokciowych (cubital lymph nodes) · lokalizacja: powyżej nadkłykcia przyśrodkowego i do przyśrodka od ż. odłokciowej · chłonka do: węzłów chłonnych ramiennych/ pachowych bocznych (humeral/lat. axillary lymph nodes) » większość: drogą ż. odpromieniowej · krzyżują część bliższą ramienia i przednią okolicę barku · chłonka do: ⋅ węzłów chłonnych naramienno-piersiowych (deltopectoral lymph nodes) ⋅ węzłów chłonnych pachowych szczytowych ⋅ węzłów chłonnych podobojczykowych b) naczynia chłonne głębokie (deep lymphatic vessels) – mniej liczne » zbierają chłonkę z: torebek stawowych, okostnej, ścięgien, nerwów oraz mięśni » bieg: towarzyszą głównym żyłom głębokim kończyny górnej: ż. promieniowej, ż. łokciowej i ż. ramiennej » mogą tworzyć kilka węzłów chłonnych głębokich na przebiegu » uchodzą do: węzłów chłonnych ramiennych/pachowych bocznych (humeral/lat. axillary lymph nodes), a stąd chłonka do: pnia chłonnego podobojczykowego (subclavian lymphatic trunk)

węzły chłonne pachowe – w ciele tłuszczowym jamy pachowej; 5 grup: 1) piersiowe/pachowe przednie (pectoral/ant. axillary) [3–5] » lokalizacja: wzdłuż ściany przyśrodkowej jamy pachowej, wokół ż. piersiowej bocznej i brzegu dolnego m. piersiowego mniejszego » chłonka ze: ściany przedniej klatki piersiowej, w tym: · kwadrantu górno-bocznego gruczołu piersiowego · splotu podotoczkowego gruczołu piersiowego 2) podłopatkowe/pachowe tylne (subscapular/post. axillary) [6–7] » lokalizacja: wzdłuż fałdu pachowego tylnego, ż. podłopatkowej i t. podłopatkowej » chłonka z: tylnej okolicy ściany klatki piersiowej i okolicy łopatkowej 3) ramienne/pachowe boczne (humeral/lat. axillary) [4–6] » lokalizacja: wzdłuż ściany bocznej jamy pachowej [do przyśrodka i do tyłu od ż. pachowej] » chłonka z: naczyń chłonnych wzdłuż ż. odłokciowej, które prowadzą chłonkę z kończyny górnej 4) pachowe środkowe (central axillary) [3–4 wielkie] » lokalizacja: pod m. piersiowym mniejszym, blisko podstawy jamy pachowej, w pobliżu drugiej części t. pachowej » chłonka z węzłów chłonnych leżących w rogach podstawy jamy pachowej: piersiowych/pachowych przednich, podłopatkowych/pachowych tylnych i ramiennych/pachowych bocznych » chłonka do: węzłów chłonnych pachowych szczytowych 5) pachowe szczytowe (apical axillary) » lokalizacja: w szczycie jamy pachowej, wzdłuż strony przyśrodkowej ż. pachowej i pierwszej części t. pachowej » chłonka z: pozostałych 4 grup węzłów chłonnych pachowych i naczyń chłonnych wzdłuż ż. odpromieniowej » chłonka do: naczyń chłonnych wyprowadzających · bieg: przez kanał szyjno-pachowy · część oddaje chłonkę do: węzłów chłonnych obojczykowych – dzielą się na: ⋅ podobojczykowe (infraclavicular) ⋅ nadobojczykowe (supraclavicular) · większość łączy się w: pień chłonny podobojczykowy (subclavian lymphatic trunk) ⋅ po prawej: łączy się z pniem szyjnym i pniem oskrzelowo-śródpiersiowym, tworząc przewód chłonny prawy, lub te 3 pnie uchodzą do kąta żylnego prawego osobno ⋅ po lewej: łączy się z przewodem piersiowym

przyczepy mięśni mięsień

przyczep początkowy/bliższy

przyczep końcowy/dalszy

głowa m. żwacz

granica dolna i powierzchnia przyśrodkowa wyrostka szczękowego kości jarzmowej i łuk jarzmowy

kąt i boczne powierzchnie gałęzi żuchwy

m. skroniowy

dno dołu skroniowego i powięź skroniowa

powierzchnia przyśrodkowa wyrostka dziobiastego i przedni brzeg gałęzi żuchwy

m. skrzydłowy przyśrodkowy

m. skrzydłowy boczny

głowa 1

powierzchnia przyśrodkowa blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego kości klinowej i wyrostek piramidowy kości podniebiennej

głowa 2

guzowatość szczęki

głowa górna

powierzchnia podskroniowa i grzebień skrzydła większego kości klinowej oraz boczna powierzchnia blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego kości klinowej

głowa dolna

przyśrodkowa powierzchnia gałęzi żuchwy [poniżej otworu żuchwy]

torebka i krążek stawu skroniowo-żuchwowego dołek skrzydłowy na przednio-przyśrodkowej stronie szyjki wyrostka kłykciowego żuchwy

szyja m. mostkowoobojczykowosutkowy m. dwubrzuścowy

powierzchnia boczna wyrostka sutkowatego kości skroniowej i boczna połowa kresy karkowej górnej

głowa mostkowa

powierzchnia przednia rękojeści mostka

głowa obojczykowa

powierzchnia górna przyśrodkowej ⅓ obojczyka

brzusiec przedni

dół dwubrzuścowy żuchwy

brzusiec tylny

wcięcie sutkowe kości skroniowej

przez włóknistą pętlę: trzon i róg większy kości gnykowej

kresa żuchwowo-gnykowa żuchwy

szew żuchwowo-gnykowy i trzon kości gnykowej

m. żuchwowo-gnykowy

brzuch



m. skośny zewnętrzny brzucha

zewnętrzna powierzchnia żeber V–XII

kresa biała, guzek łonowy, przednia połowa grzebienia biodrowego

m. skośny wewnętrzny brzucha

powięź piersiowo-lędźwiowa, przednie ⅔ grzebienia biodrowego, tkanka łączna w głębi bocznej ⅓ więzadła pachwinowego

przez sierp pachwinowy: dolne brzegi żeber XI–XII, kresa biała, grzebień łonowy

m. poprzeczny brzucha

powierzchnia wewnętrzna chrząstek żebrowych VII–XII, powięź piersiowo-lędźwiowa, grzebień biodrowy, tkanka łączna w głębi bocznej ⅓ więzadła pachwinowego

przez sierp pachwinowy: rozcięgno m. skośnego wewnętrznego, kresa biała, grzebień łonowy na trzonie kości łonowej, grzebień łonowy na gałęzi kości łonowej

m. prosty brzucha

spojenie łonowe, grzebień łonowy

wyrostek mieczykowaty mostka, chrząstki żebrowe V–VII

mięsień

przyczep początkowy/bliższy

przyczep końcowy/dalszy

kończyna górna m. naramienny m. dwugłowy ramienia

m. trójgłowy ramienia

głowa krótka

wierzchołek wyrostka kruczego łopatki

głowa długa

guzek nadpanewkowy łopatki

głowa długa

guzek podpanewkowy łopatki

głowa boczna głowa przyśrodkowa

m. kruczo-ramienny

m. zginacz powierzchowny palców

boczna ⅓ obojczyka oraz wyrostek barkowy i grzebień łopatki [guzek naramienny]

powierzchnia tylna kości ramiennej

powyżej bruzdy n. promieniowego

guzowatość naramienna kości ramiennej przez ścięgno: guzowatość kości promieniowej przez rozcięgno: powięź przedramienia

koniec bliższy wyrostka łokciowego kości łokciowej i powięź przedramienia

poniżej bruzdy n. promieniowego

wierzchołek wyrostka kruczego łopatki

głowa ramienno-łokciowa

nadkłykieć przyśrodkowy kości ramiennej i wyrostek dziobiasty kości łokciowej

głowa promieniowa

górna połowa brzegu przedniego kości promieniowej

środkowa ⅓ powierzchni przyśrodkowej kości ramiennej

trzony paliczków środkowych palców II–V

m. zginacz głęboki palców

proksymalne ¾ powierzchni przyśrodkowej i przedniej kości łokciowej i błony międzykostnej

podstawy paliczków dalszych palców II–V

m. zginacz długi kciuka

powierzchnia przednia kości promieniowej i przylegającej błony międzykostnej

podstawa paliczka dalszego kciuka

m. ramienno-promieniowy

bliższe ⅔ grzebienia nadkłykcia bocznego kości ramiennej

powierzchnia boczna końca dalszego kości promieniowej [powyżej wyrostka rylcowatego]

m. prostownik palców

nadkłykieć boczny kości ramiennej [przez przyczep wspólny prostowników]

rozcięgna grzbietowe palców II–V

klatka piersiowa

m. piersiowy większy

głowa obojczykowa

powierzchnia przednia przyśrodkowej połowy obojczyka

głowa mostkowo-żebrowa

powierzchnia przednia mostka, chrząstek żebrowych I–VI i rozcięgna m. skośnego zewnętrznego brzucha

m. zębaty przedni

powierzchnie zewnętrzne bocznych części żeber I–IX

warga boczna bruzdy międzyguzkowej kości ramiennej

powierzchnia przednia brzegu przyśrodkowego łopatki

grzbiet



m. najszerszy grzbietu

wyrostki kolczyste kręgów T7–T12, powięź piersiowo-lędźwiowa, grzebień biodrowy i żebra IX/X–XII

dno bruzdy międzyguzkowej kości ramiennej

m. czworoboczny

przyśrodkowa ⅓ kresy karkowej górnej, guzowatość potyliczna zewnętrzna, więzadło karkowe, wyrostki kolczyste kręgów C7–T12

boczna ⅓ obojczyka, wyrostek barkowy i grzebień łopatki

mięsień

przyczep początkowy/bliższy

przyczep końcowy/dalszy

kończyna dolna

m. biodrowolędźwiowy

m. czworogłowy uda

m. dwugłowy uda

m. biodrowy

grzebień biodrowy, dół biodrowy, skrzydło kości krzyżowej i więzadła krzyżowo-biodrowe przednie

ścięgno m. lędźwiowego większego, krętarz mniejszy i okolica kości udowej poniżej

m. lędźwiowy większy

boczne części kręgów T12–L5 i ich krążków międzykręgowych oraz wyrostki poprzeczne L1–L5

krętarz mniejszy kości udowej

m. prosty uda

kolec biodrowy przedni dolny i kość biodrowa powyżej panewki

m. obszerny boczny

krętarz większy i warga boczna kresy chropawej kości udowej

m. obszerny przyśrodkowy

kresa międzykrętarzowa i warga przyśrodkowa kresy chropawej kości udowej

m. obszerny pośredni

powierzchnia przednia i boczna trzonu kości udowej

głowa długa

guz kulszowy

głowa krótka

warga boczna ⅓ dolnej kresy chropawej i kresa nadkłykciowa boczna kości udowej

– pośrednio: ścięgno m. czworogłowego [do guzowatości piszczeli przez więzadło rzepki] bezpośrednio: podstawa rzepki

troczek boczny rzepki troczek przyśrodkowy rzepki –

[w postaci ścięgna]: strona boczna głowy kości strzałkowej

m. krawiecki

kolec biodrowy przedni górny i górna część wcięcia poniżej

część górna powierzchni przyśrodkowej piszczeli

m. piszczelowy przedni

kłykieć boczny piszczeli oraz górna połowa powierzchni bocznej piszczeli i błony międzykostnej goleni

powierzchnia przyśrodkowa i dolna kości klinowatej przyśrodkowej oraz podstawa kości śródstopia I

m. piszczelowy tylny

błona międzykostna goleni, powierzchnia tylna strzałki i piszczeli [poniżej kresy m. płaszczkowatego]

guzowatość kości łódkowatej, kości klinowate, kość sześcienna, podpórka skokowa kości piętowej i podstawy kości śródstopia II–IV

m. strzałkowy długi

głowa i górne ⅔ powierzchni bocznej kości strzałkowej

podstawa kości śródstopia I i kość klinowata przyśrodkowa

m. brzuchaty łydki

m. przywodziciel wielki

głowa przyśrodkowa

powierzchnia podkolanowa kości udowej [powyżej kłykcia przyśrodkowego]

głowa boczna

boczny obwód kłykcia bocznego kości udowej

część przywodząca

gałąź dolna kości łonowej i gałąź kości kulszowej

[w postaci rozcięgna]: guzowatość pośladkowa, kresa chropawa i kresa nadkłykciowa przyśrodkowa

część kulszowo-goleniowa

guz kulszowy

[w postaci ścięgna]: guzek przywodzicieli kości udowej

przez ścięgno piętowe do powierzchni tylnej guza piętowego

topografia struktur w stosunku do kręgów błony szczytowo-obrotowe → błony szczytowo-potyliczne

C1

C1

zwój szyjny górny [do przodu od t. kręgowej]

C5

krtań

C4

więzadło podłużne tylne → błona pokrywająca; więzadło podłużne przednie → błona szczytowo-obrotowa przednia

C6

C7

C2

kość gnykowa; więzadło żółte → błona szczytowo-obrotowa tylna; ż. twarzowa → ż. szyjna wewnętrzna

C3

t. szyjna wspólna → t. szyjna zewnętrzna i t. szyjna wewnętrzna; górny brzeg chrząstki tarczowatej; początek n. przeponowego

C4

gruczoł tarczowy

C3

więzadło karkowe

C2

–

C5

gardło → przełyk [zwężenie gardłowo-przełykowe]; chrząstka pierścieniowata; przytarczyca górne; zwój szyjny środkowy [na przedniej powierzchni t. tarczowej dolnej]; guzek t. szyjnej

C6

zwój gwiaździsty [nad szyjką I żebra i do tyłu od początkowego odcinka t. kręgowej]; przyczep błony nadopłucnowej [wewnętrzny brzeg żebra I]

C7

ż. szyjna wewnętrzna + ż. podobojczykowa → ż. ramienno-głowowa

T1

T1

n. krtaniowy wsteczny prawy [zawija się pod t. podobojczykową prawą] tchawica

T2 T3

wcięcie szyjne mostka [brzeg dolny T2]

T5

T6

T9

śródpiersie tylne; ż. nieparzysta

– ż. nieparzysta krótka dodatkowa → ż. nieparzysta

T7 T8

przewód piersiowy

T8

T4

pień płucny → tt. płucne

trzon mostka

T7

kąt mostka; płaszczyzna poprzeczna klatki piersiowej; rozdwojenie tchawicy; n. krtaniowy wsteczny lewy [zawija się wokół łuku aorty]; początek łuku aorty i odejście t. szyjnej wspólnej lewej

podstawa serca

T6

męski sutek; ż. nieparzysta → ż. główna górna; łuk aorty → część piersiowa aorty zstępującej [brzeg dolny T4]

tylne linie graniczne opłucnej

T5

T3

staw mostkowo-żebrowy II

T4

T2

otwór ż. głównej w przeponie ż. nieparzysta krótka → ż. nieparzysta [krzyżując od tyłu aortę, przewód piersiowy i przełyk]

T9

odejście t. korzeniowej wielkiej/t. Adamkiewicza

T10

rozwór przełykowy w przeponie [w prawej odnodze przepony, po lewej]

T10

T11

VI chrząstka żebrowa; przełyk → wpust żołądka; dolny koniec wyrostka mieczykowatego

T11

T12

rozwór aortowy w przeponie; aorta brzuszna → pień trzewny [brzeg dolny trzonu T12]

T12

płaszczyzna przezodźwiernikowa; dno pęcherzyka żółciowego; szyjka trzustki; początek ż. wrotnej wątroby; aorta brzuszna → t. krezkowa górna; część górna dwunastnicy; więzadło łukowate pośrodkowe; korzeń krezki okrężnicy poprzecznej; zgięcie dwunastniczo-czcze; wnęki nerek [prawej 2,5 cm niżej]

L5

trzustka; odejście t. nerkowej nerki

aorta brzuszna → tt. gonadowe; zgięcie dwunastniczo-czcze; korzeń krezki jelita cienkiego [po lewej]

zbiornik lędźwiowy i nić końcowa wewnętrzna

L4

część wstępująca dwunastnicy; przyczep lewej odnogi przepony

L3

nerka podkowiasta

L2

część zstępująca dwunastnicy

L1

aorta brzuszna → t. krezkowa dolna; część dolna dwunastnicy

L1

L2

L3

płaszczyzna przezpępkowa; okrężnica poprzeczna; przyczep prawej odnogi przepony płaszczyzna nadgrzebieniowa; aorta brzuszna → tt. biodrowe wspólne [2–3 cm niżej na lewo od pępka]

L4

nakłucie lędźwiowe płaszczyzna międzyguzkowa; żż. biodrowe wspólne → ż. główna dolna

L5

t. biodrowa wspólna → t. biodrowa wewnętrzna i t. biodrowa zewnętrzna S1

S1 –

S3 S4 S5 Co1

nić końcowa zewnętrzna

S2

okrężnica esowata → odbytnica – zwój nieparzysty pnia współczulnego

S2 S3 S4 S5 Co1

żebro VI

osłuchiwanie zastawki aorty [prawa strona mostka]; osłuchiwanie zastawki pnia płucnego [lewa strona mostka]

PM II

zastawka aorty [za lewym brzegiem mostka]

linia graniczna opłucnej lewa przednia [przy lewym brzegu mostka]

PM V

PM I żebro II

opukiwanie serca [od linii pachowej przedniej lewej do prawej]

żebro V

serce [po lewej]

PM IV

żebro III PM III

szczelina pozioma płuca prawego zastawka mitralna [przy chrząstce za mostkiem]

żebro IV

kopuły przepony; ograniczenie górne jamy brzusznej

PM IV

ż. główna dolna → przedsionek prawy [po prawej]; początek krzywizny większej żołądka [linia środkowo-obojczykowa lewa]

żebro V

koniuszek serca [9 cm od płaszczyzny pośrodkowej]; osłuchiwanie zastawki trójdzielnej [prawym brzeg mostka]; osłuchiwanie zastawki mitralnej [linia środkowoobojczykowa]

PM V

poziom dołu pachowego; dno żołądka [po lewej w płaszczyźnie środkowo-obojczykowej]

żebro VI

PM VI

–

żebro VII

żebro I

–

ż. główna górna → przedsionek prawy [po prawej]; zastawka pnia płucnego [lewa chrząstka żebrowa]

perikardiocenteza

żebro IV

przyczep m. zębatego przedniego

PM III

linia graniczna opłucnej lewa przednia biegnie w linii pośrodkowej przedniej

żebro III

ujście przedsionkowokomorowe prawe [za trzonem mostka]; początek ż. nieparzystej krótkiej dodatkowej

PM II

–

loża sutka; linia graniczna opłucnej prawa przednia w linii pośrodkowej przedniej

PM I żebro II

przyczep błony nadopłucnowej; ograniczenie kanału szyjno-pachowego; żż. ramienno-głowowe → ż. główna górna

łopatka

żebro I

przyczep początkowy głowy mostkowo-żebrowej m. piersiowego większego

topografia struktur w stosunku do żeber i przestrzeni międzyżebrowych

koniec przełyku [po lewej]

PM VI żebro VII

żebro VIII

płaszczyzna przezodźwiernikowa [L1]; przecięcie w linii środkowo-obojczykowej przez linie graniczne dolne opłucnej

żebro VIII

PM VIII

–

PM IX

PM X żebro XI PM XI żebro XII przestrzeń podżebrowa

zachyłek żebrowoprzeponowy

żebro X

PM VIII

dno pęcherzyka żółciowego [prawa linia środkowo-obojczykowa]

żebro IX

torakocenteza [na wydechu]

PM IX

płaszczyzna podżebrowa; przecięcie w linii pachowej środkowej przez linie graniczne dolne opłucnej

żebro X

krzywizna większa żołądka → jama odźwiernika [po lewej]

żebro XI

PM X biegun górny nerki

żebro IX

zgięcie prawe okrężnicy

PM VII

wątroba

–

śledziona [po lewej]

PM VII

PM XI przecięcie szyjki tego żebra w linii przykręgosłupowej przez linie graniczne dolne opłucnej; więzadło łukowate boczne n. podżebrowy [gałąź przednia n. T12]

żebro XII przestrzeń podżebrowa

wprowadzenie [wybrane ważniejsze fragmenty] skróty i określenia używane w literaturze anatomicznej język angielski [lub łacina]

skrót

język polski

lokalizacja struktur anterior

ant.

przedni

posterior

post.

tylny

inferior

inf.

dolny

superior

sup.

górny

lateral

lat.

boczny

median

–

pośrodkowy

medial

–

przyśrodkowy

intermediate

–

pośredni

–

środkowy

middle

pozycja anatomiczna (anatomical position) – postawa spełniająca warunki: ¬ człowiek stoi wyprostowany ¬ głowa, spojrzenie oraz palce stóp skierowane są do przodu ¬ kończyny górne zwisają swobodnie wzdłuż ciała ¬ dłonie skierowane są do przodu [są odwrócone] – paznokieć kciuka skierowany jest do boku, a paznokcie pozostałych palców do tyłu ¬ kończyny dolne znajdują się blisko siebie ¬ stopy są równoległe do siebie ¬ u mężczyzny prącie jest we wzwodzie [ponieważ tylko wtedy grzbiet prącia znajduje się u góry i z tyłu]

odcinki kręgosłupa cervical

C

szyjny

thoracic

T/Th

piersiowy

lumbar

L

lędźwiowy

sacral

S

krzyżowy

coccygeal

Co

guziczny

inne struktury artery, arteries

a., aa.

t., tt.

tętnica, tętnice

vein, veins

v., vv.

ż., żż.

żyła, żyły

muscle, muscles

m., mm.

mięsień, mięśnie

ligament, ligaments

lig., ligg.

więzadło, więzadła

nerve, nerves

n., nn.

nerw, nerwy

cranial nerves I–XII

CN I–XII

nn. I–XII

nerwy czaszkowe I–XII

sternocleidomastoid muscle

SCM

MOS

mięsień mostkowoobojczykowo-sutkowy

female

F

K

kobieta

płeć

male

M

mężczyzna

źródła mianownictwa International Anatomical Terminology

IAT

–

Terminologia Anatomica

TA

–

Terminologia Embryologica

TE

–

Terminologia Histologica

TH

–

MA

Mianownictwo Anatomiczne PZWL

–

płaszczyzny ciała ¬ płaszczyzna pośrodkowa (median plane) – pionowa » pionowa; dzieli ciało na połowy: prawą i lewą » w miejscu przecięcia się płaszczyzny z ciałem powstają linie pośrodkowe głowy, szyi i tułowia ¬ płaszczyzny strzałkowe (sagittal planes) – pionowe » równoległe do płaszczyzny pośrodkowej » szczególny rodzaj: płaszczyzny przypośrodkowe – płaszczyzny strzałkowe znajdujące się w pobliżu płaszczyzny pośrodkowej ¬ płaszczyzny czołowe (frontal/coronal planes) – pionowe » przecinają płaszczyznę pośrodkową pod kątem prostym » dzielą ciało na części przednią i tylną ¬ płaszczyzny poziome/poprzeczne (transverse/horizontal planes) » przechodzą przez ciało pod kątem prostym do pozostałych płaszczyzny i dzielą je na części: górną i dolną » radiolodzy nazywają je płaszczyznami osiowymi (axial planes) przekroje ciała ¬ przekroje podłużne (longitudinal sections) » wzdłuż lub równolegle do osi podłużnej ciała bądź jego części, bez względu na pozycje ciała » standardowo w płaszczyznach pośrodkowej, strzałkowych i czołowych ¬ przekroje poprzeczne (transverse sections) » pod kątem prostym do osi pionowych ciała lub osi długiej » ponieważ oś długa stopy biegnie poziomo, przekrój poprzeczny stopy wykonywany jest w płaszczyźnie czołowej ¬ przekroje skośne (oblique sections) » niewykonywane w żadnych z wcześniej wspomnianych płaszczyznach » w praktyce wiele zdjęć radiograficznych lub przekrojów nie jest wykonywanych idealnie w płaszczyznach ciała, są więc to przekroje skośne

miara kierunku i położenia ¬ określenia położenia struktur w pionie: » górny (superior) – struktura położona bliżej punktu vertex [najwyżej położonego miejsca na czaszce] » czaszkowy/doczaszkowy (cranial) – struktura która zbliża się w kierunku czaszki lub głowy » dolny (inferior) – struktura położona bliżej podeszwy stóp » ogonowy/doogonowy (caudal) – struktura bliżej stóp lub ogona ¬ określenia położenia struktur w poziomie: » tylny/grzbietowy (posterior/dorsal) – bliżej grzbietu » przedni/brzuszny (anterior/ventral) – bliżej przedniej powierzchni ciała » dziobowy (rostral) – bliżej powierzchni twarzy » przyśrodkowy (medial) – bliżej płaszczyzny pośrodkowej ciała » boczny (lateral) – dalej od płaszczyzny pośrodkowej » grzbiet (dorsum) – górna powierzchnia dowolnej struktury, wyrastającej z ciała ku przodowi; np. grzbiet języka, grzbiet dłoni ¬ przykłady określeń łączonych: » dolno-przyśrodkowy (inferomedial) – struktura położona bliżej stóp i płaszczyzny pośrodkowej » górno-boczny (superolateral) – struktura położona bliżej głowy, ale dalej od płaszczyzny pośrodkowej ¬ określenia używanie niezależnie od pozycji lub płaszczyzn: » powierzchowny (superficial), pośredni (intermediate), głęboki (deep) – opis wzajemnie pokrywających się struktur lub struktur w odniesieniu do powierzchni ciała » zewnętrzny (external) – opis struktury znajdującej się dalej od centrum narządu lub jamy » wewnętrzny (internal) – opis elementów leżących w środku lub bliżej centrum, niezależnie od kierunku » bliższy (proximal), dalszy (distal) – opis elementów położonych bliżej lub dalej od miejsca przyczepu kończyny lub środka struktury liniowej miana określające lateralizację struktur ¬ dwustronne = bilateralne = parzyste ¬ jednostronne = unilateralne = nieparzyste ¬ tożstronne = ipsilateralne (ipsilateral) – po tej samej stronie ciała ¬ przeciwstronne = kontralateralne (contralateral) – po przeciwnych stronach ciała

miana charakteryzujące ruchy w stawach ¬ ruchy zgięcia i prostowania – w płaszczyznach strzałkowych wokół osi poprzecznych » zgięcie (flexion) – ruch, w trakcie którego zakrzywia się lub zmniejsza kąt utworzony przez kości bądź części ciała ludzkiego; w większości stawów oznacza ruch do przodu » prostowanie (extension) – ruch, podczas którego zwiększa się kąt między kośćmi lub częściami ciała, najczęściej ruch do tyłu; wyjątek: staw kolanowy [jest obrócony o 180°] » przeprost (hyperextension) – nadmierne wyprostowanie kończyny lub części ciała » szczególne przypadki w odniesieniu do ruchów stopy: · zgięcie grzbietowe stopy (dorsiflexion) – zwykłe zgięcie · zgięcie podeszwowe (plantarflexion) – prostowanie stopy ¬ ruchy odwodzenia i przywodzenia – w płaszczyźnie czołowej wokół osi strzałkowej » odwodzenie (abduction) · oddalanie się od płaszczyzny pośrodkowej · przykład: poruszanie kończyną górną w kierunku bocznym, oddalając ją od tułowia · szczególny przypadek: zgięcie boczne głowy, szyi i tułowia » przywodzenie (adduction) – przybliżanie się do płaszczyzny pośrodkowej lub ciała » wyjątek: ruchy palców stopy i ręki; odwodzenie palców to rozcapierzanie palców, czyli oddalanie ich od położonych w pozycji neutralnej palca III ręki i palca II stopy ¬ obwodzenie (circumduction) – ruch okrężny » kolejno: zgięcie, odwodzenie, prostowanie i przywodzenie [lub w odwrotnej kolejności] » może zachodzić w każdym stawie, w którym możliwe są wchodzące w jego skład ruchy ¬ obrót/rotacja (rotation) – ruch, w wyniku którego dochodzi do obracania się części ciała wzdłuż osi podłużnej » obrót do wewnątrz/rotacja wewnętrzna – sprawia, że przednia powierzchnia kończyny zbliża się do płaszczyzny pośrodkowej » obrót na zewnątrz/rotacja zewnętrzna – oddala powierzchnię przednią kończyny od tej płaszczyzny ¬ nawracanie i odwracanie – ruchy obrotowe przedramienia i ręki, podczas których koniec dalszy kości promieniowej okręca się w kierunku bocznym i przyśrodkowym wokół przedniej powierzchni kości łokciowej, natomiast koniec bliższy kości promieniowej wykonuje ruchy rotacyjne, nie zmieniając miejsca położenia » nawracanie/pronacja (pronation) – kość promieniowa przemieszcza się do przyśrodka, więc dłoń skierowana jest do tyłu [przykład: położenie dłoni na stole] » odwracanie/supinacja (supination) – ruch odwrotny; kość promieniowa przemieszcza się do boku tak, że nie krzyżuje się już z kością łokciową » mnemotechnika wg Moore’a: „ruchy te nie będą sprawiały nam problemów, jeśli zapamiętamy, że w pozycji odwróconej, czyli supinacji, możemy trzymać miskę z zupą (soup), natomiast na pewno nam się ona wyleje, jeśli nasze dłonie będą nawrócone!”

linie rozszczepienia/Langera (tension lines) ¬ widoczne dzięki dominacji włókien kolagenowych biegnących w skórze właściwej w jednym kierunku ¬ przebieg różny w zależności od okolicy ciała: » na kończynach: przebieg podłużny » na szyi i tułowiu: przebieg poprzeczny » na łokciach, kolanach, kostkach, nadgarstkach: równoległe do kres powstających podczas zginania kończyn ¬ znaczenie kliniczne: rany lub nacięcia chirurgiczne goją się wolniej, gdy nie pokrywają się z liniami rozszczepienia troczki skóry (skin ligaments) ¬ liczne, niewielkie włókniste pasma rozpoczynające się w skórze właściwej, przechodzące przez tkanką podskórną i przyczepiające się do leżących pod nią powięzi głębokich ¬ funkcja: długość i gęstość ich rozmieszczenia decyduje o ruchomości skóry względem głębiej położonych tkanek » długie i rzadko rozmieszczone → skóra łatwo przesuwalna [przykład: grzbiet ręki] » krótkie i gęsto rozmieszczone → skóra silnie połączona z leżącą poniżej powięzią głęboką [przykład: dłonie i stopy] » w sutkach: długie i dobrze wykształcone [więzadła wieszadłowe sutka]

powięzie (fascias/fasciae) ¬ funkcja: otaczają i owijają głęboko położone struktury ciała oraz stanowią dla nich izolację ¬ powięź powierzchowna (superficial fascia) = tkanka podskórna (subcutaneous tissue) ¬ powięź głęboka (deep fascia) » lokalizacja: pod tkanką podskórną/powięzią powierzchowną [w niektórych miejscach na twarzy nie występuje] » budowa: zwarta, niezawierająca tłuszczu warstwa tkanki łącznej o zmiennej grubości » tworzy: · miejsca przyczepów okolicznych mięśni · powięzie pokrywające (investing fascias) – przedłużenia wewnętrznej części powięzi głębokich, które otaczają głębiej położone struktury [poszczególne mięśnie czy pęczki nerwowo-naczyniowe] · przegrody międzymięśniowe (intermuscular septa) ⋅ bieg: odchodzą od powięzi głębokiej → przyczepiają się do kości [zrastają się z okostną] ⋅ funkcja: oddzielają na kończynach przedziały mięśniowe (fascial compartments) – grupy mięśni wykonujące te same ruchy i unerwione przez jeden nerw · troczki (retinacula) – pogrubienia powięzi głębokiej wokół niektórych stawów; funkcja: w trakcie ruchów zginania i prostowania przytrzymują one w określonym miejscu ścięgna krzyżujące stawy ¬ powięzi podsurowicze (subserous fascia) » lokalizacja: między wewnętrzną powierzchnią kostno-mięśniowych elementów tworzących ściany tułowia i błonami surowiczymi wyściełającymi jamy ciała » budowa: różna ilość tkanki tłuszczowej » przedstawiciele: powięź wewnątrzpiersiowa, powięź wewnątrzbrzuszna i powięź wewnątrzmiedniczna [łącznie tworzą powięź pozaotrzewnową] błony surowicze – otaczają potencjalne jamy surowicze, tworząc: ¬ kaletki podskórne (subcutaneous bursae) – w tkance podskórnej między wystającymi elementami kostnymi i skórą ¬ kaletki podpowięziowe (subfascial bursae) – pod powięzią głęboką ¬ kaletki podścięgnowe (subtendinous bursae) – poprawiają ruchomość ścięgien względem kości ¬ pochewki ścięgien (synovial tendon sheaths) – wyspecjalizowany typ podłużnych kaletek otaczających ścięgna tam, gdzie przechodzą one przez utrzymujące je w miejscu kostno-ścięgniste tunele ¬ osierdzie, opłucną, otrzewną – zbudowane z blaszki trzewnej i ściennej

podział mięśni ze względu na kształt ¬ mięśnie płaskie (flat muscles) » budowa: równolegle ułożone włókna mięśniowe » często kończą się rozcięgnami » przykłady: m. skośny zewnętrzny brzucha i m. krawiecki ¬ mięśnie pierzaste (pennate muscles) » budowa: pęczki włókien mięśniowych na kształt ptasich piór » podrodzaje: · półpierzaste (unipennate) – przykład: m. prostownik długi palców · pierzaste (bipennate) – przykład: m. prosty uda · wielopierzaste (multipennate) – przykład: m. naramienny ¬ mięśnie wrzecionowate (fusiform muscles) » budowa: okrągłe, grube, wrzecionowate i zwężające się na końcach brzuśce » przykład: m. dwugłowy ramienia ¬ mięśnie o zbieżnym przebiegu włókien (convergent muscles) » budowa: szerokie rozcięgno przechodzące w pojedyncze, wąskie ścięgno » przykład: m. piersiowy większy ¬ mięśnie czworoboczne (quadrate muscles) » budowa: cztery równe boki » przykład: m. prosty brzucha ¬ mięśnie okrężne (circular muscles) oraz zwieracze (sphincter muscles) » lokalizacja: otaczają ujścia lub otwory ciała » funkcja: skurcz powoduje zamknięcie danych otworów » przykład: m. okrężny oka ¬ mięśnie wielogłowe (multiheaded muscles) lub mięśnie wielobrzuścowe (multibellied muscles) » budowa: co najmniej dwie głowy lub dwa brzuśce » przykład: m. brzuchaty łydki dodatkowe elementy mięśni szkieletowych ¬ ścięgno (tendon) – biaława, niekurczliwa część » budowa: pęczki włókien kolagenowych o podobnym przebiegu » funkcja: tworzy przyczep mięśnia do kości, chrząstek, więzadeł, powięzi lub narządów [np. gałka oczna] » długość mięśnia to suma długości brzuśców i ścięgien ¬ rozcięgno (aponeurosis) – przypominające kartkę ścięgno » budowa: płaska, szeroka » funkcja: przyczep mięśnia do szkieletu, powięzi głębokiej lub rozcięgna innego mięśnia układ szkieletowy a) szkielet osiowy (axial skeleton) = kości czaszki + kości szyi [kość gnykowa i kręgi szyjne] + kości tułowia [żebra, mostek, kręgi, kość krzyżowa, kość guziczna] b) szkielet kończyn (appendicular skeleton) = kości obręczy kończyny górnej [obręcz barkowa] + kości obręczy kończyny dolnej [obręcz miedniczna] + kości części wolnych kończyn podział kości ze względu na kształt ¬ długie – rurkowatego kształtu; przykład: kość ramienna ¬ krótkie – kształt prostopadłościanu; charakterystyczne wyłącznie dla nadgarstka i stępu ¬ płaskie – pełnią funkcję ochronną; przykład płaskie kości czaszki ¬ różnokształtne – różnią się kształtem od kości długich, krótkich i płaskich; przykład: kości twarzoczaszki, ¬ trzeszczki (sesamoid bones) – przykład: rzepka (patella) » lokalizacja: w niektórych ścięgnach mięśni tam, gdzie ścięgno krzyżuje koniec kości długiej wchodzącej w skład kończyny » funkcja: zapobiegają nadmiernemu zużyciu ścięgna, zmieniają kąt pod jakim ścięgno zmierza do miejsca swojego przyczepu

stawy (joints) ¬ połączenie dwóch lub więcej kości ¬ w mianownictwie polskim staw określa wyłącznie połączenie ruchome, a w międzynarodowym także nieruchome ¬ unerwienie stawów: » prawo Hiltona: nerw zaopatrujący staw unerwia mięśnie na niego działające i skórę pokrywającą przyczepy końcowe tych mięśni » błona maziowa nie jest unerwiona, a błona włóknista i więzadła zawierają liczne zakończenia bólowe klasyfikacja stawów 1) stawy maziowe (synovial joints) » typowa budowa: główka i panewka [powierzchnie stawowe] » wokół znajduje się torebka stawowa (joint capsule) – zbudowana z: · błony włóknistej (fibrous layer) – na zewnątrz; zrasta się z okostną · surowiczej błony maziowej (synovial membrane) – wewnątrz; pokrywa powierzchnie niepokryte chrząstką stawową » jama stawowa (articular/joint cavity) – przestrzeń potencjalna; zawiera nawilżającą maź stawową (synovial fluid), wydzielaną przez błonę maziową » dodatkowe/niestałe elementy stawu: · więzadła (ligaments) wewnątrzstawowe i zewnątrzstawowe – wzmacniają i stabilizują staw · chrzęstne łąkotki i krążki stawowe – dopasowują powierzchnie stawowe 2) staw włóknisty/połączenie włókniste (fibrous joint) » połączony tkanką łączną » zakres ruchów zależny od długości włókien łączących » przykład: szwy czaszki – ściśle łączą kości, ponieważ ich brzegi zazębiają się wzdłuż falistych brzegów albo nakładają się na siebie » rodzaje: · więzozrost (syndesmosis) – kości zespolone są za pomocą więzadeł lub błony; połączenie częściowo ruchowe; przykład: błona międzykostna przedramienia · wklinowanie (dento-alveolarsyndesmosis/gomphosis) – korzeń zęba wklinowany w zębodół 3) staw chrzęstny/połączenie chrzęstne (cartilaginous joint) » pierwotny: chrząstkozrost (synchondrosis) – związany tkanką szklistą; umożliwia wykrzywienia we wczesnym okresie życia; czasowy; umożliwia wzrost na długość » wtórny: spojenie (symphysis) – zespolony chrząstką włóknistą; nieznaczna ruchomość; przykład: krążek międzykręgowy łączący sąsiadujące trzony kręgów

typy stawów 1) stawy płaskie (plane joints) » ruchy: niewielkie, ślizgowe » budowa: płaskie powierzchnie stawowe » torebka stawowa: mocna i zwarta » przykład: staw barkowo-obojczykowy 2) stawy zawiasowe (hinge joints) – jednoosiowe » ruchy: zginanie i prostowanie w płaszczyźnie strzałkowej » przednia i tylna część torebki stawowej cienka i luźna » kości ściśle połączone więzadłami pobocznymi » przykład: staw łokciowy 3) stawy siodełkowe (saddle joints) – dwuosiowe » ruchy: odwodzenie i przywodzenie, zgięcie i prostowanie w płaszczyznach strzałkowej i czołowej [możliwe obwodzenie] » powierzchnie stawowe: o kształcie siodła » przykład: staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka 4) stawy kłykciowe/elipsoidalne (condyloid joints) – dwuosiowe » ruchy: zginanie i prostowanie, przywodzenie i odwodzenie; zakres ruchów w płaszczyźnie strzałkowej jest większy [możliwe obwodzenie] » przykład: stawy śródręczno-paliczkowe 5) stawy kuliste (ball & socket joints) – wieloosiowe » ruchy: zginanie i prostowanie, przywodzenie i odwodzenie, obrót na zewnątrz i do wewnątrz, obwodzenie » jedna powierzchnia stawowa o kształcie główki, druga panewki » przykład: staw udowy 6) stawy obrotowe (pivot joints) – jednoosiowe » ruchy: wokół osi podłużnej » cylindryczna powierzchnia obraca się wokół drugiej przypominającej tuleję » przykład: staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy

układ krążenia (circulatory system) – budują go 2 części: a) układ sercowo-naczyniowy (cardiovascular system – CVS) b) układ chłonny (lymphatic system) krążenie (circulation) a) duże/systemowe/odżywcze (systemic circulation) – pętla z KL do PP 1) dobrze utlenowana krew w komorze lewej serca 2) aorta → tętnice krążenia systemowego 3) wymiana gazowa w sieci naczyń włosowatych ciała 4) żyły krążenia systemowego → ż. główna górna i ż. główna dolna → przedsionek prawy serca b) małe/płucne/czynnościowe (pulmonary circulation) – pętla z KP do PL 1) słabo utlenowana krew w komorze prawej serca 2) pień płucny → tt. płucne → płuca 3) wymiana gazowa w naczyniach włosowatych płuc 4) żż. płucne → przedsionek lewy serca

budowa ścian naczyń 1) błona wewnętrzna (tunica intima) – najgłębsza » budowa: pojedyncza warstwa komórek śródbłonka (endothelium) i cienka łącznotkankowa warstwa podstawna » naczynie włosowate jest zbudowane wyłącznie z tej błony 2) błona środkowa (tunica media) » budowa: mięśniówka gładka » wykazuje największą zmienność w różnych typach naczyń [różnice: stosunek grubości błony środkowej do światła naczynia, struktura i zmienna ilość włókien sprężystych w tętnicach] 3) błona zewnętrzna/przydanka (tunica externa/tunica adventitia) – budowa: tkanka łączna

tętnice (arteries) – krew pod dużym ciśnieniem; zawierają łącznie 20% krwi a) duże tętnice typu sprężystego (large elastic aa.) » budowa: duża liczba warstw włókien sprężystych » funkcja: jako pierwsze przyjmują krew z serca, więc minimalizują zmiany ciśnienia » przykłady: aorta, pień ramienno-głowowy, tt. podobojczykowe, tt. szyjne wspólne, pień płucny, tt. płucne b) średnie tętnice typu mięśniowego (medium muscular aa.) » budowa: głównie okrężne włókna mięśniówki gładkiej » funkcja: mają zdolność do wazokonstrykcji [zmniejszania średnicy światła], więc umożliwiają termoregulację » przykłady: tt. ramienne, tt. udowe c) małe tętnice i tętniczki (arterioles) » budowa: gruba ściana mięśniowa i małe światło » funkcja: głównie one wpływają na wartość ciśnienia krwi ¬ zespolenia/anastomozy (anastomoses) – zapewniają alternatywną drogę przepływu przez tworzenie krążenia obocznego (collateral circulation) ¬ tt. anatomicznie końcowe (anatomical/true terminal aa.) » takie, które nie mają zespoleń z sąsiadującymi tętnicami » przykład: tętnice siatkówki [jeżeli zostaną zamknięte, to dochodzi do ślepoty, ponieważ nie istnieje inne źródło krwi] ¬ tt. funkcjonalnie końcowe » tworzą nieefektywne zespolenia » przykłady: tętnice do mózgowia, wątroby, nerek, śledziony, jelita, czasem serca

żyły (veins) ¬ mają ciemnoniebieski kolor, ponieważ niosą słabo utlenowaną krew [wyjątek: żż. płucne – niosą krew dobrze utlenowaną] ¬ liczniejsze niż tętnice [zwykle zdwojone lub zwielokrotnione] ¬ w przeciwieństwie do tętnic nie tętnią [ze względu na cienką błonę środkową] ¬ mają zdolność do znacznego rozszerzenia światła [przykład: podczas próby Valsalvy – głębokim wdechu i utrzymaniu powietrza w płucach] ¬ zawierają na raz 80% krwi organizmu człowieka ¬ rodzaje: a) żyłki (venules) – odbierają krew z sieci naczyń włosowatych i tworzą małe żyły, które zespalają się w sploty żylne (venous plexuses) [przykład: łuk żylny grzbietowy stopy] b) żyły średnie (medium veins) · odprowadzają krew ze splotów żylnych · towarzyszą średnim tętnicom · zawierają zastawki żylne (venous valves) · przykłady: ż. odpromieniowa, ż. odłokciowa, ż. odpiszczelowa, ż. odstrzałkowa c) żyły duże (large veins) · budowa: liczne duże pęczki podłużnych włókien mięśniówki gładkiej i gruba przydanka · przykład: ż. główna górna ¬ żyły towarzyszące (accompanying veins) – otaczają tętnicę we wspólnej pochewce naczyniowej (vascular sheath), tworząc liczne zespolenia; funkcje: » wymiennik ciepła między krwią tętniczą i żylną » wzajemny nacisk poszerza i spłaszcza żyły, więc powstaje pompa tętniczo-żylna ¬ pompa mięśniowo-żylna – nacisk kurczących się brzuśców mięśni na żyły, co w połączeniu z obecnością zastawek umożliwia powrót krwi żylnej wbrew sile grawitacji

naczynia włosowate/kapilary (capillaries) ¬ budowa: wyłącznie śródbłonek [błona wewnętrzna] ¬ funkcje: » łączą tętniczki i żyłki » pozwalają na wymianę substancji między krwią i płynem zewnątrzkomórkowym/śródmiąższowym [zgodnie z hipotezą Starlinga] » są nieprzepuszczalne dla białek osocza » jeżeli są zdwojone, tworzą układy wrotne (portal venous system) – przykład: układ ż. wrotnej wątroby i ż. wrotnej przysadki » jeżeli są nieobecne, małe tętnice i małe żyły łączą się bezpośrednio przez zespolenia tętniczo-żylne (arteriovenular anastomoses) – przykład: w palcach ręki

podział układu nerwowego a) pod względem budowy: » ośrodkowy/centralny układ nerwowy – OUN/CUN (central nervous system – CNS) · składa się z mózgowia i rdzenia kręgowego · skupienie ciał neuronów w obrębie OUN to jądro » obwodowy układ nerwowy (peripheral nervous system) · składa się z 12 par nerwów czaszkowych i 31 par nerwów rdzeniowych · skupienie ciał neuronów poza OUN to zwój b) pod względem czynnościowym: » somatyczny układ nerwowy – dalej dzieli się na układy: ruchowy (motor system) i czuciowy (sensory system) » autonomiczny układ nerwowy – niezależny od woli; obustronnie łączy OUN z mięśniami gładkimi, gruczołami i układem bodźcoprzewodzącym serca

autonomiczny układ nerwowy (autonomic nervous system/ANS) = AUN = układ nerwowy trzewny = układ ruchowy trzewny część współczulna/piersiowo-lędźwiowa (sympathetic part)

część przywspółczulna/czaszkowo-krzyżowa (parasympathetic part) różnice czynnościowe

⋅ ⋅ ⋅ ⋅

na ogół: stymuluje procesy kataboliczne i zużywa energię przeważa w dzień oraz sytuacjach stresowych przykłady: rozszerza źrenice, przyspiesza oddech, rozkurcza mięśniówkę przewodu pokarmowego, kurczy zwieracze mnemotechnika: strach ma wielkie oczy, fight or flight (walka lub ucieczka)

⋅ ⋅ ⋅ ⋅

na ogół: związany jest z utrzymaniem homeostazy i procesami anabolicznymi, więc prowadzi do magazynowania energii przeważa w nocy oraz podczas odpoczynku przykłady: zwęża źrenice, powoduje zwolnienie akcji serca mnemotechnika: rest & digest (odpoczynek i trawienie); SLUDD: salivation (produkcja śliny), lacrimation (produkcja łez), urination (produkcja moczu), digestion (trawienie), defecation (oddawanie kału)

różnice farmakologiczne na neurony przedzwojowe i zazwojowe: adrenalina oraz noradrenalina

⋅ ⋅

na neurony przedzwojowe: noradrenalina i adrenalina na neurony zazwojowe: acetylocholina

ciała neuronów

różnice anatomiczne/morfologiczne a) przedzwojowych: jądra pośrednio-boczne (intermediolateral nuclei) – leżą w rogach bocznych rdzenia kręgowego na wysokości neuromerów T1–L2–3 b) zazwojowych: ⋅ zwoje przykręgowe – tworzą pnie współczulne ⋅ zwoje przedkręgowe – w splotach brzuszno-miednicznych

część czaszkowa/mózgowa/głowowa

część krzyżowa/miedniczna

a) przedzwojowych: jądra przywspółczulne nerwów czaszkowych: n. okoruchowego [III], n. twarzowego [VII], n. językowo-gardłowego [IX] i n. błędnego [X]

jądro krzyżowe przywspółczulne – w rogach bocznych rdzenia kręgowego na wysokości neuromerów S2–S4

b) zazwojowych: zwoje przywspółczulne nerwów czaszkowych – w głowie i szyi

1 bieg włókien

układ chłonny/limfatyczny (lymphoid/lymphatic system) ¬ naczynia chłonne (lymphatic vessels) » cienkościenne naczynia zawierające liczne zastawki – u żywych w miejscu zastawek naczynie się wybrzusza » nie występują między innymi w: chrząstce, kości, szpiku kostnym, rogówce, soczewce, błonie naczyniowej gałki ocznej, siatkówce, szkliwie, zębinie, cemencie, płatkach zastawek serca, strunach ścięgnistych, włóknach mięśniowych, mózgowiu i rdzeniu kręgowym, uchu wewnętrznym, łożysku oraz pępowinie » w zależności od głębokości: a) powierzchowne (superficial lymphatic vessels) ⋅ liczniejsze niż sąsiadujące z nimi naczynia żylne ⋅ mają liczne zespolenia ⋅ zmierzają w kierunku naczyń żylnych, którym towarzyszą ⋅ uchodzą do sieci naczyń chłonnych głębokich (deep lymphatic vessels) b) głębokie (deep lymphatic vessels) ⋅ towarzyszą tętnicom ⋅ zbierają chłonkę z narządów wewnętrznych ¬ węzły chłonne (lymph nodes) – niewielkie zgrupowania tkanki limfoidalnej na przebiegu naczyń limfatycznych ¬ narządy chłonne (lymphoid organs): grasica, szpik kostny czerwony, śledziona, migdałki, grudki chłonne, wyrostek robaczkowy ¬ pnie chłonne – naczynia zbiorcze, do których uchodzą większe naczynia chłonne; łączą się w zależności od strony w: a) po prawej: przewód chłonny prawy (right lymphatic duct) · chłonka z: prawego górnego kwadrantu ciała [prawa połowa głowy, szyi i klatki piersiowej oraz prawa kończyna górna] · uchodzi do: prawego kąta żylnego [miejsce połączenia ż. szyjnej wewnętrznej prawej i ż. podobojczykowej prawej] b) po lewej: przewód piersiowy (thoracic duct) · chłonka z: pozostałej części ciała · pnie chłonne odprowadzające chłonkę z dolnej połowy ciała tworzą zbiornik mleczu, który przedłuża się ku górze w przewód piersiowy · uchodzi do: lewego kąta żylnego [miejsce połączenia ż. szyjnej wewnętrznej lewej i ż. podobojczykowej lewej]

2

3

1) gałąź łącząca biała – krótkie włókno przedzwojowe wychodzące z jądra pośrednio-bocznego 2) zwój przykręgowy lub zwój przedkręgowy 3) długie włókno zazwojowe – dzieli się na: a) gałąź łączącą szarą – zespala pień współczulny z n. rdzeniowym; jest to jedyna gałąź, która przełącza się w zwoju b) gałęzie naczyniowe – tworzą sploty okołotętnicze [np. splot t. twarzowej] c) gałęzie i nerwy trzewne – docierają do narządów

1

zwoje śródścienne – w ścianach narządów docelowych

2

3

1) długie włókno przedzwojowe – wychodzi z jądra i biegnie z n. czaszkowym lub dołącza się do n. sromowego [jedynego n. rdzeniowego układu przywspółczulnego] 2) zwój przywspółczulny n. czaszkowego lub zwój śródścienny 3) krótkie włókno zazwojowe

neuromer ¬ odcinek rdzenia oddający jedną parę nerwów rdzeniowych ¬ 8 szyjnych [C1–C8], 12 piersiowych [T1–T12], 5 lędźwiowych [L1–L5], 5 krzyżowych [S1–S5], 1 guziczny [Co1 = C0] ¬ w sumie: 31 neuromerów i 31 par nerwów rdzeniowych budowa nerwu rdzeniowego (spinal nerve) 1) nici korzeniowe – wywodzą się bezpośrednio z rdzenia kręgowego 2) korzenie nerwów rdzeniowych – powstają z połączenia nici korzeniowych » korzeń przedni/brzuszny (ant./ventral root) · początek: ciała neuronów ruchowych w rogu przednim istoty szarej rdzenia kręgowego · budowa: włókna ruchowe/eferentne/odśrodkowe · bieg włókien: do obwodowych narządów efektorowych » korzeń tylny/grzbietowy (post./dorsal root) · początek: ciała neuronów czuciowych w zwoju rdzeniowym · budowa: włókna czuciowe/aferentne/dośrodkowe · bieg włókien: do rogów tylnych istoty szarej rdzenia kręgowego 3) pień nerwu rdzeniowego (spinal nerve trunk) » początek: połączenie korzenia przedniego i korzenia tylnego w otworze międzykręgowym » budowa: włókna mieszane [czuciowe i ruchowe] » koniec: niemal natychmiast [1 cm] dzielą się na gałęzie 4) gałęzie nerwów rdzeniowych – zawierają włókna mieszane a) gałąź łącząca biała (white communicating branch) – zmierza do pnia współczulnego b) gałąź przednia/brzuszna (ant./ventral primary ramus) · zawiera włókna unerwiające przednio-boczne części tułowia oraz kończyny · w większości odcinków gałęzie przednie tworzą sploty: ⋅ C1–C5: splot szyjny ⋅ C5–T1: splot ramienny ⋅ T2–T12: nie tworzą splotów; unerwiają skórę i mięśnie segmentowo/metamerycznie/ odcinkowo – na jakiej wysokości wychodzą, na takiej unerwiają ⋅ L1–C0: splot lędźwiowo-krzyżowy ⋅ L1–L4 [część włókien]: splot lędźwiowy ⋅ L4 [reszta włókien]–C0: splot krzyżowy c) gałąź tylna/grzbietowa (post./dorsal primary ramus) · zawiera włókna unerwiające segmentowo: stawy maziowe kręgosłupa, głębokie mięśnie grzbietu i skórę grzbietu [„od potylicy do odbytnicy”] · gałęzie tylne nie tworzą splotów somatycznych d) gałąź oponowa (meningeal branch) – zmierza wstecznie do kanału kręgowego

opona twarda

rdzeń kręgowy

wypustka dośrodkowa

istota biała

C8 jądro

czuciowe

rdzenia

róg

tylny

(zbudowany z komórek pozornie jednobiegunowych czuciowych) jądro pośrednio-

-boczne

istota

szara

L 2–3 S2

zwój rdzeniowy

róg przedni

jądro

ruchowe

rdzenia

wypustka odśrodkowa

(tworzy korzeń tylny)

gałąź

łącząca

biała

S4

4

gałąź oponowa (włókna czuciowe i współczulne zazwojowe)

korzeń

przedni

pień nerwu (włókna czuciowe, ruchowe i współczulne przedzwojowe;

w otworze międzykręgowym dzieli się na 4 gałęzie) rdzeniowego (włókna współczulne przedzwojowe)

gałąź

łącząca

biała

1 3

zwój przykręgowy

(tworzy pień współczulny)

gałęzie

łączące

szare

2

gałąź tylna (włókna czuciowe, ruchowe

i współczulne zazwojowe)

gałąź przednia (włókna czuciowe, ruchowe

i współczulne zazwojowe)

kręgosłup [33 kręgi] (vertebral column) cechy typowego kręgu (typical vertebra) trzon kręgu (vertebral body) – zbudowany z kości beleczkowej listewka brzeżna (epiphysial rim) – z kości gładkiej łuk kręgu (vertebral arch) » składa się z prawej i lewej nasady łuku (pedicle) oraz prawej i lewej blaszki (lamina) » otacza otwór kręgowy (vertebral foramen) tworzący kanał kręgowy (vertebral canal) » wcięcia kręgowe (vertebral notches) – zagłębienia w górnym i dolnym brzegu nasady łuku kręgu tworzące otwory międzykręgowe (intervertebral foramina) 7 wyrostków: » 1 wyrostek kolczysty (spinous process) – od łuku kręgu w miejscu połączenia blaszek » 2 wyrostki poprzeczne (transverse processes) – od miejsca połączenia nasady i blaszki łuku » 4 wyrostki stawowe (articular processes) – też od miejsca połączenia nasady i blaszki łuku; każdy z powierzchnią stawową (articular surface/facet) kręgi szyjne [C1–C7] (cervical vertebrae) cechy wspólne: » największy zakres ruchomości » otwory wyrostków poprzecznych (foramen transversarium) – przechodzą przez nie t. kręgowa i ż. kręgowa [wyjątek: C7 – przechodzą tylko małe żż. dodatkowe] C1 – kręg szczytowy/dźwigacz (atlas) – najszerszy z kręgów szyjnych » postać pierścienia kostnego złożonego z dwóch części bocznych (lat. masses) » brak trzonu i wyrostka kolczystego » rozłożyste wyrostki poprzeczne » brak wyrostków stawowych górnych i dolnych [są tylko powierzchnie stawowe górne i dolne] » nerkowate powierzchnie stawowe górne – łączą się z kłykciami potylicznymi (occipital condyles) leżącymi obok otworu wielkiego czaszki » guzek tylny i przedni łączą części boczne w zamknięty kręg » guzek więzadła poprzecznego – na przyśrodkowej powierzchni części bocznej » łuk tylny ma bruzdę t. kręgowej (groove for vertebral a.), przez którą przebiega też n. C1 [n. podpotyliczny] » na łuku przednim znajduje się dołek zębowy (facet for dens) C2 – kręg obrotowy/obrotnik (axis) » najbardziej masywny kręg szyjny » obecny ząb obrotnika (dens) – tępy, sterczący ku górze » brak górnych wyrostków stawowych, są tylko górne powierzchnie stawowe » duży i rozdwojony wyrostek kolczysty wyczuwalny w okolicy bruzdy karku (nuchal groove)

C3–C6: » wyrostki poprzeczne kończą się guzkiem przednim i tylnym (ant. and post. tubercle) – miejsce przyczepu mięśni szyjnych » między guzkami przednimi i tylnymi są bruzdy nn. rdzeniowych (grooves for spinal nerves), przez które biegną gałęzie przednie szyjnych nn. rdzeniowych » trzony – małe i szerokie w kierunku poprzecznym » hak trzonu kręgu (uncus of body) – uniesiony górno-boczny brzeg trzonu » otwór kręgowy – duży i trójkątny [mieści się zgrubienie szyjne rdzenia kręgowego] » rozdwojone wyrostki kolczyste » powierzchnie stawowe leżą niemal poziomo [górne nieco górno-tylnie, a dolne dolno-przednio] C6 – guzki przednie = guzki t. szyjnej (carotid tubercles) C7 – kręg wystający (vertebra prominens) – ma długi, nierozdwojony wyrostek kolczysty, wyczuwalny przez skórę szyi kręgi piersiowe [T1–T12] (thoracic vertebrae) cechy wspólne: » trzon – sercowaty » otwór kręgowy – okrągły i mały » dołki żebrowe (costal facets) · dołki żebrowe wyrostków poprzecznych – łączą z guzkami żeber · dołki żebrowe górne i dolne – łączą z głową żebra » wyrostki stawowe – ustawione pionowo; mają dużą możliwość rotacji bocznej, ale połączenie z żebrami zmniejsza zdolność zginania; górne tylno-bocznie, a dolne przednio-przyśrodkowo » wyrostki poprzeczne – im niżej, tym krótsze » wyrostki kolczyste – mocno zachodzą na niższe kręgi T1 – ma długi, położony poziomo wyrostek kolczysty T1–T4 – mają niektóre cechy kręgów szyjnych T5–T8 – typowe T9–T12 – mają niektóre cechy kręgów lędźwiowych [guzki podobne do wyrostków dodatkowych] T12 – zawiera wyrostki suteczkowate (mammillary processes) kręgi lędźwiowe [L1–L5] (lumbar vertebrae) cechy wspólne: » trzon – masywny i nerkowaty » otwór kręgowy – trójkątny; większy niż w T, mniejszy niż w C » powierzchnie stawowe – pionowe; możliwość zginania, ale nie rotacji; górne ustawione górno-przyśrodkowo, a dolne przednio-bocznie » wyrostki poprzeczne – noszą nazwę wyrostków żebrowych (costal processes) » wyrostki kolczyste – krótkie, masywne, płaskie » wyrostek suteczkowaty (mammillary process) – na tylnej powierzchni wyrostków stawowych górnych; miejsce przyczepu mm. wielodzielnych i mm. międzypoprzecznych grzbietu » wyrostek dodatkowy (accessory process) – na tylnej powierzchni bliższej części każdego wyrostka poprzecznego [żebrowego]; miejsce przyczepu mm. międzypoprzecznych L5 – jego trzon jest zdecydowanie wyższy z przodu → warunkuje kąt lędźwiowo-krzyżowy (lumbosacral angle) [130–160°]

kość krzyżowa [zrośnięte S1–S5] (sacrum) kanał krzyżowy (sacral canal) – przedłużenie kanału kręgowego; zawiera koński ogon (cauda equina) – ciągnący się poniżej rdzenia kręgowego pęczek korzeni nerwów rdzeniowych powstających poniżej L1 powierzchnia przednia/miedniczna (pelvic surface) – gładka, wklęsła; zawiera cztery kresy poprzeczne (transverse ridges) – miejsca zrostu powierzchnia tylna/grzbietowa (dorsal surface) – szorstka, wypukła » grzebień krzyżowy pośrodkowy (median sacral crest) – szczątkowe wyrostki kolczyste; S5 nie ma wyrostka kolczystego » grzebienie krzyżowe pośrednie (intermediate sacral crests) – zrośnięte wyrostki stawowe » grzebienie krzyżowe boczne (lateral sacral crests) – zakończenia wyrostków poprzecznych; znajduje się na nich guzowatość krzyżowa (sacral tuberosity) » rozwór krzyżowy (sacral hiatus) – kształt odwróconego U; skutek braku rozwoju blaszek łuku oraz wyrostka kolczystego kręgu S5 lub też S4 » rożki krzyżowe (sacral horns/cornua, poj. cornu) – szczątkowe wyrostki stawowe dolne kręgu S5 powierzchnia uchowata (auricular surface) – część połączenia maziowego stawu krzyżowo-biodrowego otwory krzyżowe (sacral foramina) – 4 pary; te po stronie przedniej/miednicznej są większe niż na tylnej/grzbietowej S1 – tworzy podstawę kości krzyżowej (base of the sacrum); przednia krawędź trzonu kręgowego tworzy wzgórek kości krzyżowej (sacral promontory) wierzchołek kości krzyżowej (apex of the sacrum) – dolna powierzchnia S5 kość guziczna/ogonowa [zrośnięte Co1–Co4] (coccyx/tail bone) Co1 – największy i najszerszy; czasem może być oddzielony » powierzchnia przednia – wklęsła i gładka » powierzchnia tylna – szczątkowe wyrostki stawowe » krótkie wyrostki poprzeczne są połączone z kością krzyżową » rożki guziczne (coccygeal cornua) – szczątkowe wyrostki stawowe łączące się stawowo z różkami krzyżowymi miejsce przyczepu dla części m. pośladkowego wielkiego i m. guzicznego, więzadła odbytowo-guzicznego i przyśrodkowego pasma włóknistego należącego do m. łonowo-guzicznego zmienność budowy kręgów normalnie 33 kręgi, ale może być 32–34 liczenie kręgów zaczyna się od C7, bo liczba kręgów C jest stała odcinki T i L należy liczyć łącznie, gdyż ich nadwyżki i braki kręgów kompensują się krzywizny kręgosłupa (curvatures) pierwotne/1° (primary) » kifoza piersiowa i krzyżowa (thoracic & sacral kyphoses) » zgięta pozycja płodowa → kształtują się w okresie płodowym » spowodowane różnicami w wysokości przednich i tylnych części kręgów wtórne/2° (secondary) » lordoza szyjna i lędźwiowa (cervical & lumbar lordoses) » powstają na skutek prostowania się ze zgięciowej pozycji płodowej » spowodowane różnicami w wysokości przednich i tylnych części krążków międzykręgowych

połączenia w kręgosłupie połączenia między trzonami kręgów – chrząstkozrosty (symphyses) krążki międzykręgowe (intervertebral/IV discs) – 25% wysokości kręgosłupa » zbudowane z: · pierścienia włóknistego (anulus fibrosus) budowa: chrząstka włóknista przyczep: listewki brzeżne unaczynienie: coraz słabiej w kierunku dośrodkowym unerwienie: tylko zewnętrzna ⅓ [czuciowo] · jądra miażdżystego (nucleus pulposus) leży między środkową i tylną częścią krążka unaczynienie: brak [tylko dyfuzja] unerwienie: brak » pierwszy między C2 i C3, a ostatni między L5 i S1 szczeliny hakowo-kręgowe/Luschki (uncovertebral "joints" clefts) » od C3/C4 do C6/C7 » między hakami trzonów (uncus of the body/uncinate process) i ściętymi skośnie dolno-bocznymi powierzchniami trzonów kręgów wyżej [powierzchnie pokryte chrząstką] więzadło podłużne przednie (ant. longitudinal ligament) – mocne » ku dołowi: przyczep do miednicznej powierzchni kości krzyżowej » ku górze: przechodzi w błonę szczytowo-obrotową przednią » łączy przednio-boczne części trzonów kręgowych oraz krążki międzykręgowe [przyczep głównie do trzonów kręgów] » funkcja: zabezpiecza przed przeprostem kręgosłupa więzadło podłużne tylne (post. longitudinal ligament) – słabsze » od C2 do kości krzyżowej » biegnie w kanale kręgowym wzdłuż tylnych powierzchni trzonów kręgów » przyczepia się głównie do krążków międzykręgowych » funkcja: zabezpiecza przed nadmiernym zgięciem kręgosłupa i wypadnięciem jądra miażdżystego » unerwienie: nocyceptywne [bólowe] stawy międzykręgowe (zygapophysial joints) typ: płaskie, maziowe między górnymi i dolnymi wyrostkami stawowymi każdy objęty jest torebką stawową funkcja: łączą łuki kręgów i umożliwiają ruchy ślizgowe więzadła dodatkowe więzadła żółte (ligamenta flava) – łączą blaszki sąsiadujących kręgów, ograniczając kanał kręgowy; najgrubsze w części lędźwiowej, najcieńsze w szyjnej więzadła międzykolcowe (interspinous ligaments) – łączą sąsiadujące wyrostki kolczyste [przyczep od podstawy do szczytu] więzadła nadkolcowe (supraspinous ligaments) » łączą wyrostki kolczyste od C7 do kości krzyżowej » ku górze przechodzą w: więzadło karkowe (nuchal ligament) · od guzowatości potylicznej zewnętrznej i tylnego ograniczenia otworu wielkiego do C7 · funkcja: miejsce przyczepu mięśni więzadła międzypoprzeczne (intertransverse ligaments) – łączą sąsiadujące wyrostki poprzeczne

połączenia między czaszką a kręgosłupem stawy szczytowo-potyliczne (atlanto-occipital joints) lewy i prawy » typ: maziowe typu kłykciowego » między powierzchniami stawowymi górnymi C1 i dwoma kłykciami potylicznymi » czynność: zginanie i prostowanie głowy oraz niewielka rotacja i pochylanie w bok » chronione przez: błony szczytowo-potyliczna przednią i tylną (ant. & post. atlanto-occipital membranes) · od łuku przedniego i tylnego C1 do przedniego i tylnego brzegu otworu wielkiego · są górnym przedłużeniem błon szczytowo-obrotowych stawy szczytowo-obrotowe (atlanto-axial joints) [3 maziowe] » 2 boczne (lat.) – między dolnymi powierzchniami stawowymi C1 i górnymi C2; czynność: ruchy ślizgowe » 1 pośrodkowy (median) – między łukiem przednim C1 i zębem C2; czynność: ruchy obrotowe [jak podczas przeczenia] » chronione przez: błony szczytowo-obrotowe przednią i tylną (ant. & post. atlanto-axial membranes) · przednia – przedłużenie więzadła podłużnego przedniego · tylna – przedłużenie więzadła żółtego więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (cruciate ligament of atlas) – składa się z 3 elementów na kształt krzyża: » więzadła poprzecznego kręgu szczytowego (transverse ligament of atlas) – między guzkami na przyśrodkowych powierzchniach części bocznych C1 » pęczków podłużnych (longitudinal bands) · górnych – do kości potylicznej · dolnych – do trzonu kręgu C2 więzadła skrzydłowate (alar ligaments) – od bocznych części zęba C2 do bocznych brzegów otworu wielkiego błona pokrywająca (tectorial membrane) » przedłużenie więzadła podłużnego tylnego » biegnie od C2 ku górze przez otwór wielki i przyczepia się do części pośrodkowej podstawy czaszki utworzonej przez górną powierzchnię kości potylicznej więzadło wierzchołka zęba (apical ligament of dens) – łączy szczyt zęba z przednim brzegiem otworu wielkiego kości potylicznej

unerwienie kręgosłupa a) stawy międzykręgowe – przez nn. rdzeniowe → gałęzie grzbietowe → gałęzie przyśrodkowe → gałązki stawowe b) reszta kręgosłupa: nn. rdzeniowe → gałęzie oponowe/wsteczne (recurrent/meningeal branches) → gałązki poprzeczne, zstępujące i wstępujące; unerwiają: okostną, pierścienie włókniste i więzadła unaczynienie tętnicze kręgosłupa tętnice unaczyniające kręgosłup w zależności od okolicy: » szyi: tt. kręgowe i tt. wstępujące szyi » piersiowej: tt. międzyżebrowe tylne » jamy brzusznej: tt. podżebrowe i tt. lędźwiowe » miednicznej: tt. biodrowo-lędźwiowe, tt. krzyżowe boczne i t. krzyżowa pośrodkowa od wymienionych tętnic odchodzą: » gałęzie okostnowe i poziome – w miejscach krzyżowania się przednio-bocznych powierzchni kręgów » gałęzie rdzeniowe – bieg: otwory międzykręgowe → mniejsze gałęzie przednie i tylne [do trzonu i łuku kręgu] → gałęzie wstępujące i zstępujące · gałęzie przednie kanału kręgowego → gałęzie odżywiające [do trzonów kręgów i szpiku czerwonego] · większe gałązki gałęzi rdzeniowych → końcowe tętnice korzeniowe lub segmentalne gałęzie rdzeniowe [do tylnych i przednich korzeni nerwów rdzeniowych, opon i rdzenia kręgowego] unaczynienie żylne kręgosłupa żyły kręgosłupa tworzą podłużne sploty żylne kręgowe wewnętrzne/sploty żylne przestrzeni nadtwardówkowej (internal vertebral/epidural venous plexuses) i sploty żylne kręgowe zewnętrzne (external vertebral venous plexuses) » sploty te łączą się ze sobą poprzez otwory międzykręgowe » najgęściej rozmieszczone z przodu i tyłu, a rzadko po bokach żż. podstawno-kręgowe (basivertebral vv.) – duże i kręte; wewnątrz trzonów kręgowych → otwory trzonów → krew do przedniej części splotu wewnętrznego [też zewnętrznego]; mogą powstawać podłużne zatoki żylne w splocie zewnętrznym żż. rdzenia kręgowego i sploty żylne kręgowe → żż. otworów międzykręgowych [towarzyszą nn. rdzeniowym] → żż. kręgowe, żż. międzyżebrowe, żż. lędźwiowe i żż. krzyżowe

podsumowanie topografii więzadeł kręgosłupa [od tyłu do przodu] tylny brzeg otworu wielkiego guzowatość potyliczna zewnętrzna

wyrostek kolczysty

błona szczytowopotyliczna tylna

część pośrodkowa podstawy czaszki

wyrostek poprzeczny

przedni brzeg otworu wielkiego

przedni brzeg otworu wielkiego

boczne brzegi otworu wielkiego

łuk tylny C1

więzadło karkowe [do C7]

więzadło nadkolcowe [od C7] kość krzyżowa

więzadła międzykolcowe

błona szczytowoobrotowa tylna

więzadła międzypoprzeczne

pozostałe blaszki

więzadło podłużne tylne [do C2]

kość krzyżowa

pęczki podłużne górne

więzadło poprzeczne kręgu szczytowego [po bokach przyczepione do części bocznych C1]

blaszka C3

więzadła żółte wyrostek kolczysty

błona pokrywająca [od C2]

wyrostek poprzeczny

pęczki podłużne dolne trzon C2

więzadło wierzchołka zęba

wierzchołek zęba

przedni brzeg otworu wielkiego

błona szczytowopotyliczna przednia łuk przedni C1

więzadła skrzydłowate

boczne części zęba

błona szczytowoobrotowa przednia [nad C2] więzadło podłużne przednie [pod C2] miedniczna powierzchnia kości krzyżowej

mięśnie grzbietu mm. zewnętrzne powierzchowne grzbietu (superficial extrinsic back mm.) funkcja: łączą kręgosłup z obręczą barkową [ruchy oddechowe] i kośćmi ramiennymi [ruchy kończyn górnych] unerwienie: nn. rdzeniowe → gałęzie przednie przedstawiciele: » m. czworoboczny (trapezius m.) · czynność: część zstępująca unosi łopatkę część wstępująca obniża łopatkę część środkowa [też wszystkie na raz] cofa łopatkę części zstępująca i wstępująca łącznie obracają wydrążenie stawowe do góry · przyczep początkowy: przyśrodkowa ⅓ kresy karkowej górnej, guzowatość potyliczna zewnętrzna, więzadło karkowe, wyrostki kolczyste C7–T12 · przyczep końcowy: boczna ⅓ obojczyka, wyrostek barkowy, grzebień łopatki · unerwienie: ruchowo: część rdzeniowa n. dodatkowego [XI] bólowo i proprioceptywnie: nn. C3–C4 » m. najszerszy grzbietu (latissimus dorsi m.) · czynność: prostuje, przywodzi i obraca do wewnątrz kość ramienną unosi ciało do góry podczas wspinania się · przyczep początkowy: wyrostki kolczyste T7–T12, powięź piersiowo-lędźwiowa, grzebień biodrowy, dolne 3–4 żebra · przyczep końcowy: dno bruzdy międzyguzkowej kości ramiennej · unerwienie: nn. C6–C8 → n. piersiowo-grzbietowy » m. dźwigacz łopatki (levator scapulae m.) · czynność: unosi łopatkę oraz ustawia wydrążenie stawowe do dołu poprzez obrót łopatki · unerwienie: nn. C4–C5 → n. grzbietowy łopatki nn. C3–C4 → nn. szyjne » mm. równoległoboczne mniejszy i większy (minor & major rhomboid mm.) · czynność: cofają łopatkę i obracają jej wydrążenie stawowe do dołu oraz ustalają łopatkę względem klatki piersiowej · unerwienie: nn. C4–C5 → n. grzbietowy łopatki mm. zewnętrzne pośrednie grzbietu (intermediate extrinsic back mm.) funkcje: oddechowa i proprioceptywna unerwienie: przez nerwy międzyżebrowe; górny przez 4 górne, a dolny przez 4 dolne przedstawiciele: » m. zębaty tylny górny (serratus post. sup. m.) – pod mm. równoległobocznymi » m. zębaty tylny dolny (serratus post. inf. m.) – pod m. najszerszym grzbietu

mm. wewnętrzne grzbietu (intrinsic back mm.) rozciągają się od miednicy do czaszki są otoczone powięzią głęboką (deep fascia) » od strony przyśrodkowej przyczepia się do: więzadła karkowego, wyrostków kolczystych, więzadła nadkolcowego i grzebienia pośrodkowego kości krzyżowej » od strony bocznej do: wyrostków poprzecznych kręgów C i L oraz kątów żeber funkcje: utrzymanie postawy ciała i kontrola ruchów kręgosłupa unerwienie: nn. rdzeniowe → gałęzie tylne dzielą się na warstwy: » powierzchowna – mm. płatowate (splenius mm.) – osobno zginają szyję bocznie, rotują głowę, a razem prostują głowę i szyję · m. płatowaty szyi (splenius cervicis m.) – od T6 do kręgów szyjnych · m. płatowaty głowy (splenius capitis mm.) – od T4 do czaszki » pośrednia – m. prostownik grzbietu (erector spinae mm.) – obustronnie prostują kręgosłup i głowę, jednostronnie umożliwia zgięcie boczne kręgosłupa; 3 cześci: · kolumna boczna: m. biodrowo-żebrowy (iliocostalis m.) · kolumna pośrednia: m. najdłuższy (longissimus m.) · kolumna przyśrodkowa: m. kolcowy (spinalis m.) » głęboka – mięśnie poprzeczno-kolcowe (transversospinalis muscle group) · m. półkolcowy (semispinalis m.) – dzieli się na trzy części: głowy (capitis), klatki piersiowej (thoracis) i szyi (cervicis); prostuje głowę i odcinki C i T + rotuje C i T · mm. wielodzielne (multifidus mm.) – grube, krótkie, trójkątne pęczki włókien mięśniowych; stabilizują kręgi podczas niewielkich ruchów · mm. skręcające (rotatores mm.) – najgłębsze; stabilizują kręgi, wspomagają niewielkie ruchy prostowania i rotacji kręgosłupa + propriocepcja · drobne mięśnie głębokie: mm. międzykolcowe (interspinales mm.) – wspomagają prostowanie i rotację mm. międzypoprzeczne (intertransversarii mm.) – stabilizacja + wspomaganie zgięcia bocznego mm. dźwigacze żeber (levatores costarum mm.) – unoszą żebra podczas oddychania + wspomagają zgięcie boczne nerwy okolicy tylnej szyi i trójkąta podpotylicznego n. C1 → gałąź tylna → n. podpotyliczny [razem z t. kręgową] » bieg: między czaszką i kręgiem C1 → trójkąt podpotyliczny » unerwia: mm. okolicy trójkąta podpotylicznego n. C2 → gałąź tylna → n. potyliczny większy » bieg: poniżej m. skośnego głowy dolnego → tylna część czepca ścięgnistego » unerwia: skórę szyi i nad kością potyliczną nn. C2–C3 → gałęzie przednie → n. potyliczny mniejszy » bieg: bezpośrednio do skóry » unerwia: skórę górnej części okolicy tylno-bocznej szyi i czepca ścięgnistego do tyłu od ucha zewnętrznego nn. C3–C7 → gałęzie tylne – segmentalnie unerwiają skórę i mięśnie

mm. umożliwiające ruchy w stawach międzykręgowych w stawach szczytowo-potylicznych » zgięcie: m. długi szyi, m. prosty głowy przedni, m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy [przednia część], mm. nadgnykowe, mm. podgnykowe » wyprost: m. prosty głowy tylny większy i mniejszy, m. skośny głowy górny, m. płatowaty głowy, m. na