Statyczne 1 dynamiczne ujęcie gospodarki narodowej Krążenie dóbr 1 dochodów w gospodarce narodowej . l(1:c:iżen1e dochodów w UJęciu rachunków narodowych 7 .3. l. Ogólne zasady budowy rac11unl<ów narodowych 7.3.2. Systetn rac11uni
PIENIĄDZ dz1ałainosc1
Czynnik czasu w
8.2.
Wartość p1en1ą,dza w czasie Inflacja 8.3.1. Rodzaje inflacji .. 8.3.2. Skutki inflacji ... Metody po1niaru z1n1an wartości p1en1adza w czasie 8.4.1. Procent prosty Procent składany 8.4.2. 8.4.3. Wartość zal
8.4.
171 173 180 180 182
gospodarczej cziow1el
10.l. 10.2. 10.3. 10.4.
195 195
Przyczyny transfonnacj i . . ..... Transfonnacja bezposrectn1a . . . . . . . . . . . ... Transforn1acja za posrednictwe1n banków l
234 235 237 239 239
Przyjętym w ksui.żce celen1Jest przybliżenie wiedzy z Z<'1kresu finansów. Wraz z rozwojem stosunków finansowych • 1ch coraz w1elcsza złożonością. obserwuje s1e wzrost za1nteresowan1a tą dyscyplina nauki. Impuls do poszerzania wiedzy z zalcresu finansów stanowią procesy integracyjne I globalizacyJne nnplikuJące zjawiska 1 procesy finansowe. Wzrost zainteresowania naulca finansów jest widoczny zwłaszcza w ostatnich latach, na co miał wpływ kryzys finansowy 1 gospodarczy, który wystąpił na niespotykana slcale od czasu Wielkiego Kryzysu lat trzydziestych ubiegłego wrelcu. Ze wzgledu na dotkliwe 1 wcui.ż odczuwalne dla społeczeństw wielu krajów slcutki kryzysu wzrost za1nteresowan1a finansami Jest zrozumiały, ponieważ zgodnie z pogladami licznych ekonoinistów i polityków, a takze opinii publicznej to właśnie finanse sa „odpowiedzialne" za wywołanie tayzysu gospodarczego t społecznego. Przystępując wiec do prezentacji nauki finansów, trudno byłoby uciec od najnowszych doświadczeń dla życia gospodarczego i społecznego, płynacycll ze sfery finansów. Dostrzegając konieczność odn1es1enia s1e do problemów związanych z finansowymi aspelcta1ni layzysów w ogóle, trzeba sie starać zachować właściwe proporcje miedzy synteza wiedzy ekonoin1cznej i finansowej - lctóra stanowi dorobek teoretyczny wielu pokolen ekono1n1stów całego świata - a s1a·aJnym1 niekiedy ocena1n1 na te1nat negatywnej roli finansów w wywołaniu kryzysu zapoczątkowanego w latach 2007-2008. Jeżeli nawet zgodzimy się, że lnyzys Jest w istotnym stopniu wyrazem 1 slcutkiem zawodności rynlru finansowego i instytucji finansowych, w tyin państwowych, to konstatacja tego faktu tym bardziej zachęca do pilnego studiowania nauki finansów, chociażby po to, aby zmrn1malizować w przyszłości 1yzyko wystąp1en1a negaty\vnych Zjawisk w tych sferach. Wszak współczesne społeczeństwo 1est cywilizacją p1en1ądza, a wiec konieczność posługiwania s1e nim Jest obiektywna. Książka ma na celu rozbudzenie za1nteresowan1a zagadnieniami finansowymi. Oznacza to przyjęcie założenia, że Czytelnik sięgnie takze· do innych pozycji literatury spe-
16
Wstęp
CJalistyczneJ. Jest to konieczne, gdyz finanse są dyscyplina bardzo szeroką. Występują wszędzie tatn, gdzie pojawia się p1cn1ądz. Od wtelcow iudność styka się z takimi l(ategona1111, jak cena, procent, podatek, cło, opłata, l
Wstr;:p
17
osiąganie dobrostanu za potnocą p1en1adza. Jednak zachowanie V/ tym tnntaru, a zwłasz cza posług1wan1e się pieniądze111 w sposób etyczny, stanowi wyzwanie dla współczesnej cywilizacji. Dlatego wazne Jest, ze wobec wielkiego wyzwania, Jakiin .Jest kształtowanie n11ędzy ludźmi i instytuc1am1 stosunl
Rozdział
l
PRZEDMIOT I METODA NAUI(I FINANSÓW
l. l. Etymologia terminu „finanse" i główne etapy rozwoju finansów W celu wyodrebn1en1a spośród wielu nauk danej dyscypiiny naukowej na korzystuje s1e dwa podstawowe Icrytena 1: • przedmiot badail, e metode badań.
ogół
wy-
W odn1es1en1u do nauki finansów interesujący przegląd n1etod stosowanych w tej dyscyplin1e zawiera praca S. Flejterskiego2 _ Zanim przejdziemy do omów1en1a lcryteriów w odn1es1en1u do nauki finansów, zastanownny s1e nad etyn1olog1ą terminu „finanse" Słowo to występuje w wielu głównych Językach świata, co wskazuje na wspólne żródło Jego pochodzenia. Tak Jest 1stotn1e, gdyż te1m1n „finanse" ma swoje korzenie w śre dn1ow1ecznej łacinie. Pojęcie „finanse" wywodzi s1e od czasownikafin1re, lctóre z czasem uległo przeJcształcennt w słowo jinare. Następnie pojawiło stę pojęcie finat10. Tenn1ne111 tym określano orzeczenie sądowe lcoilczace spór (finis). Tresc1a orzeczenia sądowego była m.1n. należność pieniężna, czylifinanc1a pecun1ara, którą Jedna osoba n1usiała przekazać na rzecz drugieJ osoby albo JakaS osoba na rzecz panującego (pa11stwa)3. W wyniku postanowień sadu przeprowadzano wiec operacje p1en1eżne. Prowadzi to nas do lconstatacji, że termin „finanse" jest n1erozerwaln1e zwui.zany z p1en1adzem. Histona p1enu.i.dza stanowi bardzo interesujący przed1n1ot badan dla wielu nauk, gdyż pieniądz jest n1eodłacznym elementem rozwoju cywilizacji. Początki pieniądza sięgają starożytności. W tym olcres1e wyn11ana miedzy tudź1n1 odbywała s1e według fonnuły: towar za towar. Z czasen1 Jednak poszczególne osoby wytwarzały w1eksza ilość okres1
Zob. J. Topolski, Metodologia historii, P\VN, Warszawa 1973, s. 581. S. FleJrerski, Metodolog1a_finansów, Wydawntcrwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. Zob. L. Kurowski, M. Weralski, Prawo finansowe, PWN, Warszawa 1970, s. 8.
„
20
Przedmiot 1 metoda nauki finansow
loncgo towa1u niż potrzebowały dla siebie. Powstawała więc sytuacja, w któreJ dana osoba posiadała znaczne nadwyżki Jednego dobra (np. odztezy), a niedobór 1nnyc11 dóbr (np. zywności). Stało się to naturalną przesłanką_ wymiany towarów, ale JUŻ nie według for1nuły towar za towar, lecz przy udziale szczególnych towarów (np. skór zwierzęcych), oicreślan'ych mianem pl.acideł. Zaczęły one peJ:nić funkcję zarówno srodka płatniczego, jak 1 n1iernika wartości. Z czasctn funkcje pieniądza zaczęły być: pełnione przez szlachetne kruszce ze wzglę du na zarówno rzadkość ich występowania, Jak 1 cechy fizyczne (jednorodność, podzielność, trwałość). W początkowy1n olcreste w obiegu znajdowały się sztabki złota, srebra lub stopow tych 1netali, aie z czase1n rozpoczęto bicie monet z tych kruszców. Monety 1n1aty różny ciężar r różną zawaiiość kruszców. Zakłada się, że proces bicia tnonet rozpoczął się w starozytnytn Egipcie w III tys1ą_clec1u p.n.c. W paOstwacl1-n11astach greckich powstanie systemu monetarnego , Jego rozpowszechnrente nastąpiło w Vll wtelcu p.n.c. 4 Podstawową, funkcją p1en1ą.dza była wymiana Oraz aJcun1ulac1a Icap1tału. Rozszerzenie stę systemu 1nonetan1cgo stanowiło podstawę rozwoju 11andlu wewnęlrzncgo oraz handlu 1n11;:dzy m1astain1. Panstwa, lctóre nie zgodziły się na wprowadzenie systemu p1en1ężnego, pozostały w tyle~. Po upadku Cesarstwa Rzy111skiego w sferze pieniężnej zapanował chaos, który zalconczył się dopiero reformą pieniężna l(arola Wielkiego, przeprowadzona olcoło 800 roku. Istotą tej reforn1y było wprowadzenie systemu denarowcgo 6, opartego na srebrze. W kolejnycJ1 wiekach następowało syste1natyczne „psucie" n1onety, do tego stopnia, ze bite inonety były tak c1enkie, iż wybicie wzoru 1nonety było n1ożliwe tylko na Jednej stronie (monety takie nazywano brakteata1ni) 7. Proces ten trwał do przeło1nu XII i XIII w1elcu, czyli do tzw. refonny groszowej, polegającej na wprowadzeniu solidnej, grubej inonety srebrnej 8. Nawiązując do przytoczonej wczeSnteJ definicji finansow pochodzącej z w1elcow średnich, trzeba zaznaczyc, że w 1niarę rozwoju stosunkow towarowo-p1e111ęznych rozszerzał się zalcrcs operacji finansowych, tcształtowanycl1 nie tylko na drodze sadowej, ale przede wszystki1n poprzez tunowy. Un1owy te miały Jeszcze w przewaza3ąccJ mtcrze cl1araictcr niepisany i były zawierane między sprzedaJącyn1i a kupującymi, 1niędzy pod1n1ota1ni pożyczający1n1 sobie wzaJeinnic p1en1ą,dze itd. Pojęciem finansów zaczęto więc określać: ogół stosunków p1en1ężnycl1 związanych z operacJaint gospodarczymi, a talcze z Zyc1c1n publicznytn, np. płacen1ein podatków, ponoszeniern wydattców przez panujące go, a w daiszej koleJnośc1 - przez pa11.stwo. 4 Op1s powstania systemu moneta111cgo w starożytnej Grecji, czyii przekształcania się sztabel' lffuszcow sziachctnych (w !<:ształc1e fasoli) w 1noneiy oraz ustalania relacji między llllllt w zaleznosci od zawartosci kruszcu i jego rodzaju, 111ozna znaicźć w pracy: N.G.L. Hanunonct, DzrCJe Grecji, PIW, Warszawa 1977, s. 173-177. Tamże, s. 176. 6 t funt= 20 soi idów= 240 denarów. Zob. His tona p1en1qdza, w: Wielka Encyklopedia Powszechna PFVN, i. 4. Warszawa 1996, s. 863. N.G.L. Hammond, Dz1e1e Grecji, JW. 8 Tamze.
Etymoiogm rennmu „finanse" i
główne
etapy rozwo1u finansow
21
Kolejny wazny etap w rozWOJU finansów nastąpił wraz z rozwoJein banlcowosc1. Pienvsze operacje pieniężne polegające na pożyczaniu pieniędzy pojawiły się - Ja!( JUZ zaznaczono - w starożytnoSct. Przejawem tego było wyodrębnienie się grupy lcupców handlujących p1enią.dzc111. Początkowo przyjmowano pien1ą.dze na przechowanie, a póź niej zaczęto takze pozyczać je na procent. Prawdziwy rozkwit bankowosci nastąpiłjednalc w średniowieczu w związku z odk1yc1arn1 geograficznynu. I-łandel międzynarodowy sprzyjał powstawaniu f{antorów wy1n1any pieniędzy. Ich właśctciete zaczęli stopniowo pożyczać: pieniądze, dokonywać: przelewow, udz1eJac kredytów, co oznaczało prze1stoczen1e stę własc1c1eli lcantorow w bankierów. Działalność talca była prowadzona intensywnie w miastach północnych Włocl1. Była to bantcowość kon1ercyJna, zonentowana na zysk. W rozwoju finansów 1siotną rolę odg1ywali takze złotnicy, ktorzy przyjmowali zioto na przechowanie (np. ze względów bczpieczei'l.stwa), pobierając za tę usługę pewną opiatę. Złotnicy szybko się zonentowaii, ze iiość złota przy3mowanego na przechowanie znacznie przewyższa ilość złota wydawanego osobotn je przechowuJący1n. Zjaw1sl(O to stało stę przesłanką. udzielania pozyczelc w złocie 1nny1n osobotn, a za operację talcą. ztotn1cy pobierali procent. W ten sposób nastąpiło przekształcenie się złotników w bankierów, lctórzy następnie zaczęli zakładać banlci. Operacje przyJn1owan1a złota na przechowanie oraz operacje pożyczania złota były potwierdzane certyfikatami (kw1tam1 depozytowyn11, welcslatni), czyli walorami, lctore nuały zabezp1eczen1e w ziocic. Pokusa os1ągan1a łatwego zysku na slcutelc wystaw1an1a kwitów depozytowyc11 oraz welcsii o wartosc1 znacznie przewyzszaJącej wartość złota spowodowała, ze rozpoczą.ł się powoiny 1 długotrwały proces rozdzielania p1en1ą.dza 1 złota (innych 1netali szlachetnych). Działalność ta sprzyjała ekspansji pieniężnej oraz roZWOJOWJ stosunlców p1enięznycJ1. Zalcres zarowno finansów, rozu1111anycI13ako pralctyczne posług1wan1c się p1enui.dze1n, Jal( 1 nauki o finansach ulegał więc 1stotnen1u 1 szybkieinu rozszerzaniu. Poza klasycznyn11 instrumentami finansowy1n1, takimi jale podatek, cło, wyctatelc, składka ubezpieczeniowa, pojawiły się nowe instn.nnenty finansowe, związane z rozw0Jen1 stosunl(OW pozyczl(owych. W posług1wan1u się n1m1 doin1nu1ącą. rolę odgrywały banki ko1nercyJne. Możliwość tworzenia p1en1ą.dza przez banki koinercyJne powodowała, IZ przyczyniały się one do wzrostu gospodarczego Sw1ata, ale tez n1cjednokrotn1e doprowadzały gospodarki poszczególnych krajów do sytuacji kryzysowych. Po1nuno w1elow1ekowych doSwtadczen t rozwiniętego systemu l(ontroii dz1ałaln0Sc1 banlcow 1co111crcyjnych, kryzysy w bankowo$c1 komercyjnej występują nadal, czego przykładen1 1noze byc luyzys z począ.Ucu lat dz1ew1ęćdz1es1ątych XX wieku, lctóry wystąpił w Stanach Zjednoczonych9. Jeszcze bardziej brzemienny w slctttl{ach był k1yzys finansowy 1 gospodarczy zapoczatkowany \V latach 2007-2008. Do przyczyn tego luyzysu oraz Jego następstw w rożnych
9 R.J. Herrmg, Katas1ro.fy banlco1ve. Prz)!czvny ; przecrwdziaia111e, w: Tajniki finansow, praca zbiorowa. Wyaawn1ciwo K.E. Liber, Warszawa 2000, s. 521·-532.
i>'i
22
Przednum ! metoda nauki finansow
sferach życia gospodarczego, spo:iecznego 1 politycznego będziemy w1elokrotn1e nawiązy w kolejnych rozdziałach książki. W rozwoju finansów istotne znaczenie mtało wiec powstanie bankowości centralnej, l(tora umożliwiała opanowanie chaosu p1enu;:znego v.rywo:1ywanego przez banki komercyjne. Banki te, dażac do os1ągn1ec1a coraz wiek.szych zysków, pożyczały na procent pienuą.dz papierowy (banknoty) w w1elkośc1 przewyższa1ące1 zapasy złota. Ewolucja systemu p1en1eżnego w kierunku p1en1adza papierowego, a wiec znanego nam obecnie, pchnęła sfere finansów w kieruntcu p1en1adza abstrakcyjnego. Początkowo polegało to na t\Vorzen1u p1en1adza bezgotówkowego, który Jednak miał związek z pieniądzem faktycznym (fizyczny1n), a co Jeszcze ważniejsze, ze sfera realną gospodarki. Jak wykazemy w dalszej cześc1 książki. z czase1n, zwłaszcza w Il połowie XX wieku, pojawiły s1e tzw. innowacje finansowe, l
10
J.K. Galbraith, Pien1adz, pochodzenw i losy, PWE. Warszawa 1982, s. 66.
Współczesne
rozumienie finansów
23
1.2. Współczesne rozumienie finansów 1.2 .1. Ogólna charakterystyka finansów O ile p1erwot111e terminem „finanse" obeJinowano - przypomnijmy - przede wszystkim zjawiska związane z finansami publicznymi, czyli z nakładaniem i ściąganiem przez państwo podatków, z gromadzeniem dochodów z tytutu podatl<Ów oraz innych danin publicznych, zaciąganiem pożyczek przez państwo i - wreszcie - wydatkowaniem środków finansowych przez władze publiczne, o tyle współcześnie przez finanse rozumie sie ogól zjawisk p1enieżnych powstających w związku z dz1atalnością gospodarczą 1 społeczną człowieka. W tym szerszym ujęciu przedmiotem finansów są.: p1en1ądz, kredyt, papiery wartościowe, podatek, cło 1tp., a także działalność związana z praktycznym wykorzystantein tych kategorii. Przedmiotem nauki finansów są wiec przede wszystkim zJaw1ska związane z tworzeniem pientadza przez bank centralny oraz kreowaniem p1eniadza przez banki ko111ercyJne. Dopiero te Zjawiska umożliwiają powstawanie innych ZJawisl< finansowych związanych z alokacją p1en1ądza, redystrybucją dochodów za pomocą p1en1adza, operacja1n1 na gieł dach papierów wartościowych, nnedzynarodowym1 operacjami finansowymi, dz1ałalno ś:c1ą powierniczą, ubezpieczeniową, brokerslcą i inna. Finanse ściśle s1e tacza z teoną el
24·
Niezaleznte od istn1e1ących różnic w poglądach na zakres nauki finansów, z poznawczego pun!cfu widzenia występuje potrzeba analizowania z1aw1sl( finansowych w co naJn1n1eJ czterech u1ęc1ach: o poct1n1otowym, • przed1n1otowym, • 1nstrumenta1ny1n, o funduszowym.
l.2.2. Finanse w
ujęciu
podmiotowym
Pod1n1otowe podejście do Zjawisk finansowych Jest zwui.zane z fakten1, ze zjawtslca w ran1ach stosunlców eJcono1n1cznych zachodzącyct1 między konkretny1n1 pod1n1ota1n1, np. przecls1ębiorstwo--bank, towarzystwo ubezp1eczen1owe-ubezp1ecza1ący się 'pod1n1ot, podatnik-pai1stwo. Na podstawie laytenu1n poctm1otowego wyróżnia s1e finanse pati.stwa (publiczne), finanse przedsiębiorstw, budżety (finanse) gospodarstw do1nowych itd. Z pod1niotowyn1 ujęc1e1n Zjawisk finansowych Jest zw1qzane tzw. 1nstytucjonalne podejście do finansow, lva ubezp1eczen1owc, towarzystwa funduszy pow1crn1czycl1, towarzystwa zarządzające funduszaint en1erytalnyn11, funduszami inwestycyjnymi oraz inne instytucje pośrednictwa finansowego. Rozróżnienie 1nonetarnych instytucji finansowyct1 1 n1e1noneta1nych instytucji finansowych jest istotne ze wzgiędu na 1ct1 różną roię w l
Współczesne
Przedmiot l metoda nauki finansów
powstają
11 Rapur; 2013, Europejski Bank Centralny, Frankfurt nad Menen1 2014, s. 278. W staiysiyce polskiej do monetarnyc11 instytucji finansowycl1 (MIF) zalicza stę banki działające w Polsce oraz rezydujące w naszym l(raju oddziały mstytucji [(_redytowych • oddziały banków zagranicznych, Spółdzielcze Kasy Oszczędnosciowo-Kredytowe (SKOK) oraz fundusze rynl'u pieniężnego. Począ.wszv oc! siycznm 2012 roku populacja MIF nie obeJmUJC funduszy 1ynlu1 p1enieznego, pontewaz zad.en z funduszy mwestycyjnycl1 me spełnia tuyteriów c1cfin1cii tego podscJdora. Zob. „Biuictyn InfonnacyJnY NBP" 2013, nr I. s. 77.
rozunHcmc finansów
25
finansowe przyjmujące depozyty n1aJą prawo t przywiieJ tworzerua pieniądza (udzielania kredytu) przy zastosowaniu fon11uły innoznika l
12 Ustawa z dnia 26 iipca 2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowy111, Dz.U. z 2006 r .. nr 157. poz. 1119. i: W takim rozurn1en1u mstytuc_Je finansowe zostaly op1sanc przez Z. Feclorow1cza w pracy pt. Jnstytuqe finansowe, PWE, Warszawa 1965.
,F.-
26
Współczesne
Przedm1m 1 metoda nauki finansow
1.2.5. Finanse w
zwłaszcza
dla nauki prawa, w lctóreJ wyróżnia sie 1nstytucJe prawno-finansowe. Instytucje finansowe, Wtakim rozu1n1cn1u, będą przedmiotem rozważan w dalszych czesc1ach pracy.
1.2:3. Finanse w
ujęciu
funduszowym
Finanse w wymiarze konkretnym, praktycznym muszą przyjmować określona formę podstawowa forma organizacyjna dla środków finansowych jest fun-
przedmiotowym
'® pożyczki.
W przypadku transakcji zawsze następuje kontrśw1adczen1e ze strony podnuotów 'zaw1eraJących transakcje. NaJpowszechnieJ sa realizO\\'ane transakcje zwui.zane z alctem lcupna-sprzedaży.
Drugi podstawowy rodzaJ stosunków finansowych stanowią transfery. Rodzajem transferów są Jednokierunkowe przepływy pieniądza między podin1otam1, w przypadku któ1ych nie występuje żadne bezpośrednie lcontrśw1adczen1e. Typowym przykładem takich transferów są podatki, cła, opłaty, olcreślane szerzej jalco daniny publiczne. Kolejnym roctzaJem transferów sa te, które mogą po\.vodować kontrśw1adczen1e warunkowe. Przykłady takich transferów stanowią składki na ubezpieczenia społeczne, życiowe 1 gospodarcze, \V przypadku lctórych przepływ pieniądza następuje w odwrotnym kierunlcu, przy za1stn1cn1u ota·eślonych warunlcow, np. dozyc1e olcreślonego w1elcu, choroba, wypadelc przy pracy. Trzecun rodzajem stosunlcow finansowych są pozyczki zaciągane przez różne podnnoty w różnych instytucjach finansowych, u podm1otow publicznych, osób prywatnych. Różne sa też inotywy zac1ągan1a pożyczelc Cechą charalcterystyczną pożyczelc jest ich zwrotny charalcter oraz- z reguły - płacony procent za p1en1adze (kapitał) oddane do czasowej dyspozycji innego podmiotu. Szczególny1n rodzajetn pozyczkijest kredyt bankowy. Zostanie on omówiony dokładnieJ w dalszeJ czę.Set pracy.
ujęciu
ujęciu
organizacyjną. Taką
W podejściu przedmiotowym do ZJaW1slc finansowycl1 występuje koncentracja na przed1nioc1e stosunków finansowych. W UJęc1u najbardzteJ ogólnym, w ramach stosunków finansowych można wyróżnić: 0 transakcje, @ transfe1y,
l.2.4. Finanse w
27
rozum1e111e finansow
instrumentalnym
Zjaw1slca finansowe zawsze przyJnlują lconkretną postać, np. cen, stóp procentowych, 10-edytów, podatkow. Pieniądz I lcategone p1en1ężne są wykorzystywane przez konlcretne podn11oty do os1ągnięc1a oJcreślonych celów. Cele te mogą 1n1eć różny charakter, np. realny (zaspolcojenie elementarnych potrzeb człowielca), finansowy (np. 1nalcsy1nalizacja przycl1odów, zyslców, in1n1malizacJa obc1azei1 podatkowych). Instrumentom finansowym został posw1ęcony, ze względu na ich duże znaczenie, odrębny rozdział w dalszej częsc1 niniejszej pracy.
dusz. Fundusz umożliwia gromadzenie oraz rozdysponowanie środków p1en1ężnych przez podmiot. Powszechność występowania zJawlsk finansowych Jest przyczyna istnienia wielu naJrozma1tszych funduszy. Ich klasyfikacja Jest uzależniona od przyjętego krytenum. PrzyjmUJ ąc za lcrytenum własność, rozróżnia sie: o fundusze publiczne, e fundusze prywatne. określony
Z punlctu widzenia zalcresu
występują:
e fundusze matcroelconom1czne, e fundusze mikroekonomiczne. Z uwagi na funkcje elcono1n1czne podmiotów wyróżnia • fundusze panstwa (rządowe, samorządowe), * fundusze banków, e fundusze przedsiębiorstw, o fundusze towarzystw ubezp1eczen1owych, e fundusze towarzystw emerytalnych, o fundusze towarzystw inwestycyjnych. Ze
względu
się:
na kryternnn przeznaczenia (przedmiot finansowania)
można
wyod-
rebnić:
0 fundusz o przeznaczeniu ogólnym, 0 fundusze specjalistyczne (celowe). Przykładem funduszy władz publicznych sa budżety, fundusze celowe o różnyn1 charakterze 1 przeznaczeniu. W przypadku mikropodmiotów występują fundusze wtasne 1 obce polcrywające (finansujące) ich maJątelc trwały i obrotowy.
28
Przcdtmot 1 metoda nauki finansow
1.3. Przedmiot
badań
nauki finansów
1.3.l. Zjawiska finansowe Istota zjawisk: fi11ansowych W naJszerszy1n ujęciu finanse to Zjawiska pieniężne. W teorii nauki ZJaw1sl
~Vstęp
do nauki finansów, PWE, Warszawa 1986, s. 9-15.
Przedmiot badan nauki finansow
29
tury zjawisk finansowych, związanych np. z groinadzony1111 doc11oda1n1 publiczny1n1, bez analizy stawek podatl
IGasyfik_acja Zjawisk finansowych Zjawiska finansowe mogą być klasyfikowane z różnych punlctów widzenia. Jednyn1 z v.'ażnycl1 kryteriów jest statyka 1 dynamika Zjawisk finansowych, a więc to, czy p1eniactz znajduje się w bezruchu, czy w ruchu. Zjaw1skafinansowe, w ktorych pieniądz zna,1duje się w bezruchu, sa zw1azane z występowaniem zasobu p1en1ą.dza. Przykładetn takich zjawisk sa zasoby oszczędnosct pieniężnych, zal
g 30
kredyty na zakup z1em1 I n1eruchomośc1 (hipoteczne), lcredyty publiczne udzielane władzom publicznym (rządowi, samorzadorn) i inne; ZJG1'Vtslca pozyczkowe, odnoszą.ce s1e na ogół do tych Zjawisk finansowych, lctóre nie sa związane z Jcrea<:Ją nowego p1en1adza; przedmiotem pozyczki jest p1en1ądz już istnieJący, stąd tez warunki udz1elan1a pożyczek są tu łagodnieJSZC niż w przypadlru Zjawisk kredytowych; pozyczki są zaciągane i spłacane w związku z różnym przedmiotem dz1atalnośc1 podmiotów gospodarczych, podmiotów publicznoprawnych itd.; z1aw1slca gotówkowe, powstające w zwiazlcu z różnymi transakcjami zawieranyini \V gotówce oraz - uinownie - przy wykorzystaniu czeków i innych surogatów p1enuidza, które inogą być szybko za1n1enione na p1en1adz gotówkowy; z1aw1ska bezgotówkowe, obeJnlUJące szeroki zakres transalccji finansowych, w których pieniądz występuje w postaci idealnej; zjawiska te dominują we współczesnych syste1nach gospodarczych i p1en1ężnych; z;aw1ska transferowe, dotyczące - Jak JUŻ wspominaliśmy - przepływu pieniądza, lctórego skutkiem nie sa bezpośrednio 1uch towarów, wytworzenie 1 zużycie ushtg; zJawislca transferowe są typowymi Zjawiskami finansowymi o charakterze redystrybucyjnym; z1aw1ska oszczędnoSczovve, dotyczące gromadzenia ' wykorzystania oszczędności p1en1ężnych różnych podmiotów gospodarczych, przede wszystkim Jednak ludności; oszczednosci p1eniezne mogą mieć formę gotówkowa, bezgotówlcową (depozyty w bankach i innych instytucjach finansowych), !oleat w papiery wartościowe i inne; inogą być dokonywane bezpośrednio przez podn1iot 1 (lub) za pośrednictwem róż nych instytucji finansowych (np. funduszy inwestycyjnych); zjaw1slra ubezp1eczen1owe, zwu1-zane z różnymi rodzaJam1 ryzylca; są one typowymi z1aw1slcaini finansowymi, których przedmiotem Jest ochrona przed slcutkaini zdarzeń losowych; cenę za ochrone ubezp1eczen1owa stanowi składka, natoiniast kontrświad czenie p1en1ężne - w przypadku za1stnien1a zdarzenia losowego - odszlcodowan1e lub św1adczen1e (renta, emerytura); Zjawiska ubezpieczeniowe powodują, z reguły, przesun1ec1e (redystrybucJę) dochodów miedzy podrn1otainI.
L3.2. Stosunki finansowe Pien1adze1n, Jalco tworzywein zJawislc finansowych, posługują się różne pod1n1oty systen1u ekonom1cznego ' społecznego. Dlatego przedm1otein nauki finansów sa talcże stosunki finansowe, które powstaJą n11ędzy tymi podn11otamt. Stosunki finansowe to relacje p1en1eżne, o różny1n charakterze i stopniu złożoności, powstające 1niedzy podrniotaini w procesach gospodarczych 1 spo!ecznych. Nauka finansów bada np. stosunki n11edzy pożyczlcodawcami a pożyczlcobiorca1n1 (stosunki w1erzyc1eJslco-dłużn1cze), stosunki
podatkowe, stosunki ubezpieczeniowe, m1edzynarodowe stosunki finansowe. ObserwaCJa stosunków finansowych, zachodzących miedzy pod1niotan11, pozwala identyfikować sytuację elconom1czną poszczególnych podmiotów, a w Ujęciu syntetycznym - kategorii poctm1otów, np. gospodarstw domowych, przedsiębiorstw, banlców, towarzystw inwestycyjnych, a talcże zmiany, które pod wpływem różnych Zjawisk finansowych (zapłacenia podatktt, zac1ągn1ęc1a kredytu, ulokowania wolnych środków p1en1eżnych itd.) zachodzą w sytuacji ekonom1czneJ tych podmiotów. Ważnym przesłaniem poznawczym 1 aplikacyJnyn1 nauki finansów Jest 0Icreślen1e charakteru czynników p1en1eżnych oraz siły ich oddz1ałyWan1a na sytuację danego podmiotu stosunlców finansowych. Stosunki finansowe najczęściej zachodzą między dwoma podmiotami, ale nierzadko występuJą też stosunki z udziałem wielu podmiotów gospodarczych. Im bardziej rozbudowane (skomplikowane) sa stosunki finansowe, tym trudniejsze zadanie poznawcze nauki finansów, zwłaszcza Jezeli badanie zmierza do UJęcia zjawisk finansowych w zależności typu deterministycznego.
1 .4. Metoda
badań
1.4. l. Uniwersalne metody poznania naukowego Naulca finansów Icorzysta z wykształconej inetodologii nauk 15 , w tym zwłaszcza naUl( ekonomicznych. -WylcorzystuJe s1e w nieJ takie metody poznania naulcowego, Jale obserwacja zJaWislc (e1npina), ekspe1ymentowan1e, prognozowanie 16 . Naulca finansów w coraz większym stopniu Icorzysta z metod wypracowanych przez nauki ilościowe, co tnnożli wia lepsze rozpoznanie dynamiki Zjawisk finansowych, poszukiwanie zależności miedzy nnni 17 Naulca finansów, jalco element nauki elconomii, posługuje sie metodą, ekonomii politycznej. Celem stosowanej inetody 1est poznanie praw, które rzą,dzą procese1n gospodarczym18 Główne elementy metody ekonomii politycznej to następujące po sobie trzy postępowania badawcze: si abstrakcja, c stopniowa lconkretyzacja, ® weryfikacja.
15 Zob. E. Bright Wilson, Jr., Wstęp do badan naukowyc/1, PWN, Warszawa 1968; J. Apanowicz, !vfetodologta nauk, TNOiK, Toruó 2003. 16 S. Flejterski, Metodofog1a_finansow, JW. 17 K. Ja1uga, Elementy nauki o finansach, PWE, Warszawa 2007. 18 O. Lange, Ekonomia polityczna, 1. 1, PWN. Warszawa 1978, s. 95.
~
32
Prze
Abstra!cc;a to 1nyślowe wyodn;bn1e1ue istotnych elctnentów procesu gospodarczego oraz zachódzacych między n1m1 zwui.zków. Istotne są. tylko te elementy, ktore występują w danych warunkach. W wyniku abstral
Metoda badari
podmiotów, moze stanowić banerę dla l<:redytobiorcó„v. Dlatego tez w badaniu tej zaleznoścl, JeJ stopniowej konl<:retyzacji, konieczne Jest wprowadzenie ctodatl<:owych eletnentów,
