Peter J. Vernezze - Dont Worry, Be Stoic

Wy​daw​nic​two Czar​na Owca War​sza​w a 2013

Ty​tuł ory​gi​na​łu DON’T WOR​RY, BE STO​IC: AN​CIENT WIS​DOM FOR TRO​UBLED TI​MES Re​dak​cja Ewa Ka​niow​ska Alek​san​dra Se​ku​ła Pro​jekt okład​ki ad3d Ko​rek​ta Ma​ciej Kor​ba​siń​ski Anna Za​rem​ba Co​p y​ri​ght © 2005 by Uni​ver​si​ty Press of Ame​ri​ca, ® Inc First pu​bli​shed in the Uni​ted Sta​tes by Uni​ver​si​ty Press of Ame​ri​ca, Lan​ham, Ma​ry​land U.S.A. Re​p rin​ted by per​mis​sion. All ri​ghts re​se​rved. Co​p y​ri​ght for the Po​lish edi​tion © by Wy​daw​nic​two Czar​na Owca, 2013 Wszel​kie pra​wa za​strze​żo​ne. Ni​niej​szy plik jest ob​ję​ty ochro​ną pra​wa au​tor​skie​go i za​bez​p ie​czo​ny zna​kiem wod​nym (wa​ter​mark). Uzy​ska​ny do​stęp upo​waż​nia wy​łącz​nie do pry​wat​ne​go użyt​ku. Roz​p o​wszech​nia​nie ca​ło​ści lub frag​men​tu ni​niej​szej pu​bli​ka​cji w ja​kiej​kol​wiek po​sta​ci bez zgo​dy wła​ści​cie​la praw jest za​bro​nio​ne. Wy​da​nie I ISBN 978-83-7554-450-3

ul. Alzacka 15a, 03-972 Warszawa e-mail: [email protected] Dział handlowy: tel. (22) 616 29 36; faks (22) 433 51 51 Zapraszamy do naszego sklepu internetowego: www.czarnaowca.pl Skład wersji elektronicznej: Virtualo Sp. z o.o.

Spis treści

Dedykacja Wstęp Stoicyzm: ścieżka osobistego wyzwolenia Stoicyzm: co to jest? Krytycy i krytyki Stoicyzm dziś O tej książce CZĘŚĆ I TRUD​NO​ŚCI I ROZ​CZA​RO​WA​NIA Sto​ik i jego po​rsche Krok w stro​n ę nie​za​leż​n o​ści fi​n an​so​wej Po​każ mi pie​n ią​dze Raj głup​ca Bie​ga​jąc o po​ran​ku Za​ko​cha​n i sto​icy Ostat​n i dzień resz​ty Two​je​go ży​cia Sa​mo​bój​stwo i sto​icyzm Zło​te lata W zdro​wiu i w cho​ro​bie CZĘŚĆ II DE​STRUK​TYW​NE EMO​CJE Drob​n e spra​wy

Sto​icz​ka Edith Piaf Lęk i nie​n a​wiść w sto​icy​zmie Spo​tka​n ie z ot​chła​n ią Sto​ic​ki smu​tek I. Wdzięczność wobec życia, a nie obojętność na śmierć II. Duchowa dojrzałość i moralne okrucieństwo III. Stoicyzm i cierpienie innych Sto​ik in​te​li​gent​n y emo​cjo​n al​n ie Nie martw się, bądź sto​ikiem Opty​mizm tra​gicz​n y Sto​icy i spo​łe​czeń​stwo Czy sto​icy są szczę​śli​wi? Współ​cze​śni sto​icy CZĘŚĆ III MI​SCEL​LA​NEA Bóg sto​ików Kie​dy złe rze​czy zda​rza​ją się do​brym sto​ikom Czy Bud​da był sto​ikiem? Sa​to​ri i sto​icyzm Wtor​ki z Mar​kiem Au​re​liu​szem Prak​ty​ka, prak​ty​ka, prak​ty​ka I. Pragnienia II. Społeczeństwo i okoliczności III. Wszechświat Czy prze​czę sa​me​mu so​bie?

Bądź przy​go​to​wa​n y Trzy lata Li​te​ra​tu​ra cy​to​wa​n a Przypisy

Pa​mię​ci mo​jej sio​stry, Pa​tri​cii Mer​cier-Gross

Wstęp

Książ​ka ta za​wie​ra zbiór ese​jów in​spi​ro​wa​n ych my​ślą sto​ic​ką. Fi​lo​zo​fia sto​ic​ka obej​mu​je fi​zy​kę, lo​gi​kę i ety​kę, jed​n ak za​ją​łem się tyl​ko, naj​ogól​n iej rzecz uj​mu​jąc, etycz​n ą stro​n ą my​śli sto​ic​kiej, w szcze​gól​n o​ści zaś tym, co za​wie​ra​ją pi​sma trzech my​śli​cie​li dzia​ła​ją​cych w sto​sun​ko​wo póź​n ym okre​sie roz​wo​ju sto​icy​zmu. Może naj​sław​n iej​szym (i naj​bar​dziej nie​ty​p o​wym) stoi​kiem jest rzym​ski ce​sarz Ma​rek Au​re​liusz (121–180 r. n.e.), o któ​rym mó​wio​n o, że sta​rał się kon​se​kwent​n ie wcie​lać w ży​cie trud​n e sto​ic​kie wska​za​n ia, jed​n o​cze​śnie spra​wu​jąc wła​dzę i ko​rzy​sta​jąc z licz​n ych przy​wi​le​jów. Jego Roz​my​śla​nia, zbiór krót​kich re​flek​sji, cy​ta​tów i ko​men​ta​rzy na te​mat ludz​kiej kon​dy​cji, sta​n o​wią za​p ew​n e naj​le​p iej zna​n y i naj​bar​dziej lu​bia​n y sto​ic​ki tekst. Epik​tet (55–135 r. n.e.) wy​wo​dzi się z prze​ciw​n e​go krań​ca dra​bi​n y spo​łecz​n ej. Uro​dzo​n y jako grec​ki nie​wol​n ik, wy​zwo​lo​n y, gdy miał osiem​n a​ście lat, przez więk​szość ży​cia pra​co​wał jako na​uczy​ciel. Cho​ciaż nie za​cho​wał się ża​den tekst pi​sa​n y jego ręką, jego sło​wa utrwa​lił jego uczeń Ar​rian w czte​rech księ​gach Dia​tryb i krót​kim stresz​cze​n iu my​śli Epik​te​ta zna​n ym 1

jako Pod​ręcz​nik . Naj​bar​dziej płod​n y spo​śród sto​ików, Se​n e​ka (4 r. p.n.e. – 65 r. n.e.), był nie tyl​ko fi​lo​zo​fem, lecz tak​że dra​ma​tur​giem i po​li​ty​kiem, któ​re​go ka​rie​ra od​zwier​cie​dla wzlo​ty i upad​ki, ja​kie w ce​sar​stwie rzym​skim były udzia​łem wie​lu. Wy​gna​n y w roku 41, po ośmiu la​tach po​n ow​n ie po​wo​ła​n y do roli opie​ku​n a i na​uczy​cie​la mło​de​go Ne​ro​n a, po​p adł na​stęp​n ie w nie​ła​skę u ce​sa​rza i osta​tecz​n ie zo​stał zmu​szo​n y do po​p eł​n ie​n ia sa​mo​bój​stwa. Jego li​sty do Lu​cy​liu​sza oraz licz​n e ese​je mo​ral​n e dają moż​li​wość przyj​rze​n ia się wal​ce, jaką ze zmien​n ym po​wo​dze​n iem to​czy czło​wiek, żeby żyć zgod​n ie ze wznio​sły​mi ide​a ła​mi. Pra​ca nad tą książ​ką była nie​zwy​kłym do​świad​cze​n iem, wy​ma​ga​ła

wspar​cia nie​zwy​kłych lu​dzi. Wie​lu przy​ja​ciół i ko​le​gów, zbyt licz​n ych, żeby tu ich wy​mie​n iać, czy​ta​ło po​szcze​gól​n e roz​dzia​ły, ko​men​to​wa​ło głów​n e idee, a cza​sem słu​ży​ło za żywe ilu​stra​cje siły od​dzia​ły​wa​n ia dok​try​n y sto​ic​kiej. Chcę szcze​gól​n ie po​dzię​ko​wać memu zmar​łe​mu i bar​dzo ce​n io​n e​mu ko​le​dze, fi​lo​zo​fo​wi Jen​n ing​so​wi Ol​se​n o​wi, któ​ry był dla mnie za​rów​n o men​to​rem, jak i przy​kła​dem ży​we​go sto​icy​zmu. Chcę po​dzię​ko​wać Uni​wer​sy​te​to​wi Sta​n o​we​mu We​be​ra za se​me​stral​n y urlop na​uko​wy, któ​ry spę​dzi​łem na Uni​wer​sy​te​cie Na​ro​p y w Bo​ul​der w sta​n ie Ko​lo​ra​do, ba​da​jąc związ​ki po​mię​dzy bud​dy​zmem i sto​icy​zmem. Dok​tor Al​bert El​lis do​star​czył mi in​spi​ra​cji za​rów​n o po​p rzez swo​je pra​ce, jak i sło​wa za​chę​ty w ko​re​spon​den​cji, gdy roz​p o​czy​n a​łem ten pro​jekt. Eg​zem​p larz jego Gu​i de to Ra​tio​nal Li​ving (Prze​wod​n ik po ży​ciu zgod​n ym z ro​zu​mem) stoi u mnie za​wsze obok Roz​my​ślań Mar​ka Au​re​liu​sza. De​bo​rah Pe​ter​son skru​p u​lat​n ie re​da​go​wa​ła roz​dział po roz​dzia​le. War​ren Pet​tey wy​ko​n ał osta​tecz​n ą ko​rek​tę. Za wszyst​kie błę​dy je​stem oso​bi​ście od​p o​wie​dzial​n y. Nie ukoń​czył​bym tego pro​jek​tu bez wspar​cia ro​dzi​ców, Fran​ci​sa i De​Lo​ris Ver​n ez​ze, oraz mo​jej sio​stry Mary. Naj​wię​cej jed​n ak za​wdzię​czam Pa​me​li Hall, mu​zie pa​tro​n u​ją​cej wszyst​kie​mu, co ro​bię.

Sto​icyzm: ścież​ka oso​bi​ste​go wy​zwo​le​nia Mo​żesz być szczę​śli​wy już te​raz – nie​za​leż​n ie od oko​licz​n o​ści. Nie mu​sisz się od​chu​dzać, nie mu​sisz mieć pie​n ię​dzy na in​we​sty​cje gieł​do​we ani uzna​wać Je​zu​sa za swe​go oso​bi​ste​go zbaw​cę. Za​miast tego po​trzeb​n e ci jest pro​ste zro​zu​mie​n ie isto​ty rze​czy i wie​dza, jak za​sto​so​wać je w ży​ciu. Wy​da​je się to ła​twe? A jed​n ak nie jest. Ta​kie​go ro​dza​ju zro​zu​mie​n ia nie je​ste​śmy szcze​gól​n ie cie​ka​wi, a osią​gnię​cie umie​jęt​n o​ści wpro​wa​dza​n ia go w ży​cie bę​dzie wy​ma​ga​ło cier​p li​wo​ści, wy​sił​ku i dys​cy​p li​n y. Je​śli jed​n ak je​ste​ście go​to​wi usły​szeć kil​ka nie​p rzy​jem​n ych prawd i nie brak wam od​wa​gi, żeby po​stę​p o​wać zgod​n ie z nimi – sys​tem, któ​ry chcę przed​sta​wić, po​mo​że wam nie tyl​ko po​ra​dzić so​bie z oso​bi​sty​mi wy​zwa​n ia​mi, któ​re te​raz przed

wami sto​ją, lecz tak​że uzy​skać zdrow​szy po​gląd na rze​czy​wi​stość i do​p ro​wa​dzić do tego, by wa​sze ży​cie sta​ło się bar​dziej sa​tys​fak​cjo​n u​ją​ce. Nie mu​si​cie wie​rzyć mi na sło​wo. Sto​icyzm od po​n ad dwóch ty​się​cy lat po​ma​ga męż​czy​znom i ko​bie​tom ze wszyst​kich śro​do​wisk w kon​fron​ta​cji

z oso​bi​sty​mi stra​ta​mi, nie​p ew​n o​ścią fi​n an​so​wą, wstrzą​sa​mi spo​łecz​n y​mi, stra​p ie​n iem, cho​ro​bą i śmier​cią – ca​łym wa​chla​rzem do​ty​ka​ją​cych nas do​le​gli​wo​ści. I – trze​ba to po​wie​dzieć – sto​icyzm rzad​ko roz​cza​ro​wu​je, z po​ko​le​nia na po​ko​le​n ie przy​n o​sząc lu​dziom, któ​rzy zwra​ca​ją się ku nie​mu w trud​nych cza​sach, po​cie​chę, otu​chę, per​spek​ty​wę oraz, co naj​waż​n iej​sze, mą​drość. Bez wąt​p ie​n ia z tego wła​śnie po​wo​du kla​sycz​n y sto​ic​ki tekst, ja​kim są Roz​my​śla​nia Mar​ka Au​re​liu​sza, znaj​du​je się nadal na pół​kach księ​gar​skich, mimo że upły​n ę​ło pra​wie dwa ty​sią​ce lat od cza​su, gdy zo​stał na​p i​sa​ny. I cho​ciaż lu​dzie zwra​ca​ją się ku sto​icy​zmo​wi z po​wo​du oso​bi​stych trud​no​ści, zwy​kle po​zo​sta​ją przy nim jesz​cze dłu​go po tym, jak owe trud​n o​ści znik​n ą. Po​dob​n ie jak cho​ro​ba może zro​dzić wła​ści​we po​dej​ście do zdro​wia, rów​n ież przy​kre do​świad​cze​n ia, któ​re czę​sto pro​wa​dzą do sto​icy​zmu, mogą być pod​sta​wą przy​wró​ce​n ia w na​szym ży​ciu rów​n o​wa​gi, zdro​wia i zy​ska​n ia od​p o​wied​n iej per​spek​ty​wy.

Sto​icyzm: co to jest? Je​śli spy​tasz o de​fi​n i​cję sło​wa „sto​ik”, mo​żesz do​stać na​stę​p u​ją​cą od​p o​wiedź: sto​ik to ktoś, kto dziel​n ie ra​dzi so​bie z wiel​ki​mi trud​n o​ścia​mi. Oso​ba od​p o​wia​da​ją​ca na two​je py​ta​n ie może na​wet zi​lu​stro​wać swój po​gląd opo​wie​ścią o wuju lub da​le​kim ku​zy​n ie, któ​ry do​tknię​ty śmier​tel​n ą cho​ro​bą zbyt​n io nie na​rze​kał, a na​wet po​tra​fił roz​we​se​lać in​n ych. Choć taka od​p o​wiedź nie jest błęd​n a, nie​wie​le wy​ja​śnia. To tak, jak​by sło​wo „chrze​ści​ja​nin” stra​ci​ło wszyst​kie inne ko​n o​ta​cje i zo​sta​ło spro​wa​dzo​n e do jed​n ej: „nad​staw dru​gi po​li​czek”. Moż​n a po​wie​dzieć, że nie jest to nie​p raw​da, choć w isto​cie jest to tyl​ko jed​n a z nauk chrze​ści​jań​skich i nie mówi nam nic ani o mą​dro​ści czło​wie​ka, któ​ry ją wy​p o​wie​dział, ani o wiel​ko​ści sys​te​mu, któ​ry

ją wcie​lił. Po​dob​n ie za nie​win​n ym sło​wem „sto​ik” kry​je się sys​tem, któ​re​go

cele i wpływ nie​ła​two od razu po​jąć. Przez nie​mal pięć stu​le​ci sto​icyzm pa​n o​wał na Za​cho​dzie jako do​mi​n u​ją​ca dok​try​n a fi​lo​zo​ficz​n a. Do na​szych cza​sów prze​trwał głów​n ie dzię​ki kil​ku za​cho​wa​n ym ory​gi​n al​n ym tek​stom, dzie​dzic​twu, ja​kim jest jego hi​sto​rycz​n y wpływ na ety​kę chrze​ści​jań​ską, i spo​ra​dycz​n ym uję​ciom li​te​rac​kim, jak naj​now​sza po​wieść Toma Wol​fe’a Fa​cet z za​sa​da​mi 2. Dość licz​n a jest jed​n ak

gru​p a lu​dzi, dla któ​rych sto​icyzm po​zo​sta​je czymś znacz​n ie wię​cej niż tyl​ko hi​sto​rycz​n ym przy​p i​sem. Skła​da się ona z ak​tyw​n ych du​cho​wo jed​n o​stek, któ​re czu​ją się wy​ob​co​wa​n e z tra​dy​cyj​n ej re​li​gii pa​n u​ją​cej na Za​cho​dzie i znaj​du​ją w sto​icy​zmie sys​tem, któ​ry bez od​wo​ły​wa​n ia się do ju​de​ochrze​ści​jań​skie​go Boga czy do nauk o ży​ciu wiecz​n ym do​star​cza głę​bo​kie​go mo​ral​ne​go i du​cho​we​go prze​wod​n ic​twa. Może to za​ska​ki​wać, bo zo​sta​li​śmy na​ucze​n i wie​rzyć, że bez Boga albo bez lęku przed karą mo​ral​n ość de​ge​n e​ru​je się do po​zio​mu groź​n e​go re​la​ty​wi​zmu, a ży​cie po​grą​ża się w bez​sen​sow​n ym bez​ła​dzie. Dwa ty​sią​ce lat sto​ic​kiej tra​dy​cji do​wo​dzi, że ta​kie uprosz​cze​n ie jest po​waż​n ym błę​dem. W tym roz​dzia​le chcę dać pew​n e po​ję​cie o fi​lo​zo​fii, któ​rej dłu​gie trwa​n ie po​twier​dza jej po​zy​cję jed​n e​go ze świa​to​wych sys​te​mów mą​dro​ścio​wych. Na wzór bio​gra​fii, czę​sto roz​p o​czy​n a​ją​cych się od omó​wie​n ia ge​n e​a lo​gii, być może naj​lep​szym punk​tem wyj​ścia do zba​da​n ia sto​icy​zmu bę​dzie po​zna​nie in​te​lek​tu​a l​n ej gle​by, z któ​rej wy​rósł. Moż​n a po​wie​dzieć, że wła​ści​wie mo​ral​n ość na Za​cho​dzie za​czy​n a się od ho​me​ryc​kiej epi​ki, od Ilia​dy i Ody​sei. Te dzie​ła wpro​wa​dzi​ły waż​n y dla po​ko​leń Gre​ków kod za​cho​wań ucie​leś​n io​n y w ży​ciu ta​kich bo​ha​te​rów jak Aga​mem​n on, Achil​les, Hek​tor, Ajaks i Ody​se​usz. Dziś dla więk​szo​ści lu​dzi te imio​n a nic nie zna​czą. Na​to​miast dla sta​ro​żyt​n ych Gre​ków po​sta​ci te były w ta​kim sa​mym stop​n iu wzo​rem po​stę​po​wa​n ia, w ja​kim dla po​ko​leń Ame​ry​ka​n ów jest John Way​n e. Ich siła i od​wa​ga, tak samo jak ich bo​gac​two, szla​chet​n e uro​dze​n ie i uro​da fi​zycz​n a, sta​n o​wi​ły ide​a ł, któ​ry na​śla​do​wa​n o w dą​że​n iu do etycz​n ej do​sko​n a​ło​ści. Jed​n ak ko​deks wo​jow​n i​ka, zgod​n ie z któ​rym cen​n e były przede wszyst​kim

ce​chy nie​zbęd​n e, żeby od​n ieść suk​ces w bi​twie, na​strę​czał pew​n ych pro​ble​mów. Na​kła​n iał do ego​izmu, wy​ma​gał od każ​de​go pod​kre​śla​n ia wła​snych in​te​re​sów, cza​sem kosz​tem po​wszech​n e​go do​bra. W re​zul​ta​cie he​ro​icz​n e po​sta​ci mo​gły za​cho​wy​wać się ma​łost​ko​wo, jak Achil​les, któ​ry po​rzu​cił pole bi​twy, po​n ie​waż Aga​mem​n on, żeby uka​rać go za bez​czel​n ość, za​brał mu jego ulu​bio​n ą nie​wol​n i​cę. Ten sys​tem etycz​n y wy​klu​czał rów​n ież z roz​wa​żań mo​ral​n ych znacz​n ą część po​p u​la​cji, w szcze​gól​n o​ści ko​bie​ty. Jed​n ak z na​sze​go punk​tu wi​dze​n ia może naj​bar​dziej zna​czą​cą ce​chą ko​dek​su wo​jow​n i​ka było to, że stan​dard, na któ​re​go pod​sta​wie ktoś był oce​n ia​n y jako do​bry lub zły, znaj​do​wał się poza oce​n ia​n ą jed​n ost​ką. Zgod​n ie więc z tym ho​me​ryc​kim mo​de​lem war​tość ży​cia za​le​ża​ła od umie​jęt​n o​ści do​sto​so​wa​n ia się do ide​a łu wo​jow​n i​ka. Pla​ton i Ary​sto​te​les, któ​rzy re​p re​zen​tu​ją ko​lej​n y zna​czą​cy etap w hi​sto​rii ety​ki, choć przej​mu​ją kon​cep​cję sy​tu​owa​n ia naj​wyż​sze​go osą​du etycz​n e​go w ze​wnętrz​n ym źró​dle, re​a li​zu​ją ją w zu​p eł​n ie od​mien​n y spo​sób. Dla Pla​to​na stan​dar​dy etycz​n e nie są wy​two​rem spo​łecz​n ym, lecz na​le​żą do tkan​ki rze​czy​wi​sto​ści. Trans​cen​dent​n a sfe​ra wiecz​n ych by​tów od​p o​wia​da za to, że przed​mio​ty ist​n ie​ją​ce w tym świe​cie mają ta​kie, a nie inne ce​chy. Ten me​ta​fi​zycz​n y mo​del, zna​n y jako pla​toń​ska teo​ria form albo idei, od chwi​li gdy zo​stał po raz pierw​szy za​p re​zen​to​wa​n y, sta​n o​wi przed​miot dys​ku​sji, ata​ków i nie​p o​ro​zu​mień. Ale jego duch jest cią​gle żywy. Pięk​n e przed​mio​ty, któ​re na​le​żą do tego świa​ta, blak​n ą i od​cho​dzą, pod​czas gdy for​ma Pięk​n a trwa wiecz​n a, nie​stwo​rzo​n a, nie​zmien​n a, jest stan​dar​dem, do któ​re​go przy​rów​n u​je się pięk​n e rze​czy (nie​zmien​n ie do nie​go nie​do​ra​sta​ją​ce). Ten sam mo​del od​n o​si się do ide​a łów etycz​n ych. Do​bro nie za​le​ży od nie​sta​łych i pod​le​głych zmia​n ie ludz​kich są​dów. Do​bro na​le​ży ra​czej do sfe​ry wiecz​n o​ści, co może po raz pierw​szy w hi​sto​rii Za​cho​du stwa​rza moż​li​wość for​mu​ło​wa​n ia ab​so​lut​n ych są​dów etycz​n ych. Jak​kol​wiek szla​chet​n a by​ła​by ta teo​ria oraz jak​kol​wiek dziw​n a i ode​rwa​n a od rze​czy​wi​sto​ści wy​da​wa​ła​by się współ​cze​snym Pla​to​n a, pre​zen​tu​je kon​cep​cję war​to​ści, któ​ra po​dob​n ie jak ko​deks wo​jow​n i​ka gło​si, że lu​dzie są od​p o​wie​dzial​n i wo​bec ze​wnętrz​n e​go

wzglę​dem nich ide​a łu. Oba sys​te​my etycz​n e szu​ka​ją od​p o​wie​dzi na ze​wnątrz: w ko​dek​sie wo​jow​n i​ka, w po​ję​ciu bo​ha​te​ra, Pla​ton w wiecz​n ych for​mach. Ary​sto​te​les, prze​ciw​sta​wia​jąc się swe​mu na​uczy​cie​lo​wi we wszyst​kich moż​li​wych spra​wach, nie zgo​dził się rów​n ież z pla​toń​ską kon​cep​cją war​to​ści. Za​miast po​szu​ki​wać praw​dy etycz​n ej w in​n ym świe​cie, Ary​sto​te​les był prze​ko​n a​n y, że li​czy się je​dy​n ie do​bro wła​ści​we lu​dziom. Z tego wzglę​du do​bro na​le​ży roz​p a​try​wać ze wzglę​du na ce​chy, któ​re może ucie​le​śnić kon​-

kret​n a jed​n ost​ka ludz​ka. Spro​wa​dza​jąc ety​kę na zie​mię i eli​mi​n u​jąc jako zbęd​n ą kon​cep​cję ist​n ie​ją​cej nie​za​leż​n ie nor​my, Ary​sto​te​les po​wró​cił jed​n ak do spo​so​bu ro​zu​mie​n ia tego, co słusz​n e i nie​słusz​n e, któ​ry z ho​me​ryc​kim ko​dek​sem łą​czy wie​le waż​n ych po​do​bieństw. Nie​wątp​li​wie Ary​sto​te​les w wiel​kiej mie​rze udo​sko​n a​lił ho​me​ryc​ki ide​a ł, do​da​jąc do ka​ta​lo​gu cech, któ​re po​win​n a mieć jed​n ost​ka, ta​kie cno​ty jak umiar czy wspa​n ia​ło​myśl​n ość. Co wię​cej, jak wia​do​mo, we​dług Ary​sto​te​le​sa do​bry czło​wiek we wszyst​kim szu​ka umia​ru, ta idea jest w oczy​wi​sty spo​sób obca wo​jow​n i​kom ta​kim jak Achil​les. Po​dob​n ie jed​n ak jak w przy​p ad​ku po​p rzed​n iej kon​cep​cji do​bry czło​wiek Ary​sto​te​le​sa wy​ka​zu​je wie​le cech cha​rak​te​ry​stycz​n ych dla ateń​skie​go ary​sto​kra​ty tam​tych cza​sów. Cho​ciaż ide​a ł ary​sto​te​le​sow​ski jest znacz​n ie mniej zwią​za​n y z sy​tu​a cją wo​jen​n ą niż ho​me​ryc​ki, prze​słan​ki, któ​re leżą u jego pod​staw, brzmią ude​rza​ją​co po​dob​n ie, po​n ie​waż mia​rą do​bra jest spo​łecz​n y stan​dard. Wła​śnie na ta​kiej hi​sto​rycz​n ej sce​n ie po​ja​wia się stoi​cyzm. Ze​n on, le​gen​dar​n y za​ło​ży​ciel sys​te​mu, za​czy​n a na​uczać w Ate​n ach kil​ka de​kad po śmier​ci Ary​sto​te​le​sa. Jego sys​tem zmie​n i hi​sto​rię ety​ki tak, jak trzę​sie​n ie zie​mi po​tra​fi zmie​n ić bieg rze​ki. Isto​tę tego, co sta​n o​wi o róż​n i​cy mię​dzy nim a po​p rzed​n i​ka​mi, będę na​zy​wał zwro​tem do we​wnątrz. Mimo wszyst​kich róż​n ic sys​te​my ho​me​ryc​ki, pla​toń​ski i ary​sto​te​le​sow​ski są po​dob​n e w tym, że sy​tu​ują stan​dard osta​tecz​n ej oce​n y i źró​dło wska​zó​wek do​ty​czą​cych spo​so​bu za​cho​wy​wa​n ia się poza jed​n ost​ką. Dla Ho​me​ra tym stan​dar​dem jest wo​jow​n ik, dla Ary​sto​te​le​sa ary​sto​kra​ta, dla Pla​to​n a wiecz​n a, nie​zmien​n a

For​ma. Wraz ze sto​icy​zmem, jak zo​ba​czy​my, sy​tu​a cja ra​dy​kal​n ie się zmie​nia. Szwaj​car​ski psy​cho​log Carl Gu​stav Jung pro​wa​dził teo​re​tycz​n e roz​wa​ża​nia nad tym, że w pew​n ym okre​sie ży​cia, „w środ​ku wę​drów​ki ży​wo​ta na​3

sze​go” , jak pi​sze Dan​te, czło​wiek musi po​waż​n ie wej​rzeć w głąb sie​bie i ra​czej tam po​szu​kać od​p o​wie​dzi niż w świe​cie ze​wnętrz​n ym. Bę​dzie to ozna​cza​ło zba​da​n ie, w ja​kiej mie​rze re​a li​zo​wa​n e przez nie​go cele były wy​ra​zem we​wnętrz​n e​go po​wo​ła​n ia, a w ja​kiej wy​ma​gań ro​dzi​ców, pre​sji spo​łecz​n ej i przy​p ad​ko​wych wy​bo​rów. Ode​rwa​n ie się od ze​wnętrz​n ych wpły​wów i na​ucze​n ie wsłu​chi​wa​n ia się w swo​je we​wnętrz​n e pra​gnie​n ia czę​sto zmie​n ia prio​ry​te​ty i całe ży​cie. Jung w isto​cie idzie da​lej i twier​dzi, że bez ta​kie​go kry​tycz​n e​go ba​da​n ia sa​me​go sie​bie nie moż​n a się stać doj​rza​łym czło​wie​kiem. Uwa​żam, że sto​icyzm re​p re​zen​tu​je w hi​sto​rii ety​ki po​dob​n y etap – od​rzu​ce​n ie ze​wnętrz​n ych stan​dar​dów oce​n y i po​szu​ki​wa​n ie ko​dek​su po​stę​p o​wa​nia, któ​ry ma źró​dło we wła​snym ja. Co cie​ka​we, sto​icyzm roz​p o​czy​n a tę ra​dy​kal​n ą zmia​n ę od za​ło​że​n ia, któ​re, jak się wy​da​je, nie róż​n i się szcze​gól​nie od za​ło​żeń po​p rzed​n ich sys​te​mów. Po​dob​n ie jak wszyst​kie wcze​sne ety​ki grec​kie sto​icyzm przyj​mu​je jako punkt wyj​ścia po​gląd, że osta​tecz​n ym ce​lem ludz​kie​go ży​cia jest szczę​ście. Tę tezę na​zy​wa​n ą eu​daj​mo​n i​zmem (od grec​kie​go sło​wa „eu​daj​mo​n ia” ozna​cza​ją​ce​go szczę​ście) od​rzu​ci chrze​ści​jań​stwo i za​stą​p i prze​ko​n a​n iem, że na​szym ce​lem w tym ży​ciu jest na​ro​dzić się do ży​cia przy​szłe​go. Ale w cza​sach kla​sycz​n ej Gre​cji za​świa​ty, o ile w ogó​le ja​koś je so​bie wy​obra​ża​n o, były nie​zmien​n ie uwa​ża​n e za po​n u​rą stre​fę mro​ku. Sku​p ie​n ie na osią​gnię​ciu szczę​ścia tu i te​raz było więc cał​kiem na​tu​ral​ne. (W rze​czy sa​mej, je​śli wie​rzyć Nie​tz​sche​mu, wła​śnie nie​zdol​n ość pierw​szych chrze​ści​jan do osią​gnię​cia szczę​ścia w tym ży​ciu ka​za​ła im za​kła​dać ist​n ie​n ie ży​cia przy​szłe​go). Czym jest więc szczę​ście i jak mo​że​my je osią​gnąć? Z pew​n o​ścią w hi​sto​rii za​chod​n iej my​śli nie brak róż​n ych od​p o​wie​dzi na to py​ta​n ie. Po​gląd sto​ic​ki w pew​n ym uprosz​cze​n iu gło​si, że je​ste​śmy szczę​śli​wi wte​dy, gdy je​ste​-

śmy zdol​n i za​spo​ko​ić na​sze pra​gnie​n ia (i nie​szczę​śli​wi, gdy nie mo​że​my tego zro​bić). „Du​sza bo​wiem szczę​śli​wa musi być w po​sia​da​n iu wszyst​kie​go,

cze​go po​żą​da”, po​wia​da Epik​tet4. To stwier​dze​n ie ujaw​n ia inną istot​n ą ce​chę sto​icy​zmu, któ​ry nie​sie ze sobą za​sad​n i​czą de​mo​kra​ty​za​cję ety​ki. Ho​me​ryc​ki, pla​toń​ski czy ary​sto​te​le​sow​ski punkt wi​dze​n ia był eli​tar​n y, przyj​mo​wał, że do​bre ży​cie jest do​stęp​n e tyl​ko dla nie​licz​n ych wy​bra​n ych – ob​da​rzo​n ych siłą albo in​te​li​gen​cją, albo ary​sto​kra​tycz​n ym wy​cho​wa​n iem. Sko​ro jed​n ak każ​dy cze​goś pra​gnie, sto​icyzm nie two​rzy żad​n ych teo​re​tycz​n ych ogra​n i​czeń do​ty​czą​cych tego, kto może osiąg​n ąć do​bro wła​ści​we czło​wie​ko​wi. Może po raz pierw​szy w hi​sto​rii za​chod​n iej my​śli szczę​ście sta​ło się do​stęp​n e dla wszyst​kich! O ile jed​n ak wy​da​je się, że sto​icyzm czy​n i szczę​ście do​stęp​n ym dla wszyst​kich, z in​n ej per​spek​ty​wy moż​n a mu za​rzu​cić, że rów​n ież wszyst​kim go od​ma​wia. Kto bo​wiem może za​spo​ko​ić wszyst​kie swo​je pra​gnie​n ia? Więk​szość z nas nie ma środ​ków, żeby pod​jąć się tego bez​n a​dziej​n e​go za​da​nia. Na​wet mi​liar​der na​p o​ty​ka trud​n o​ści w po​sta​ci rze​czy, któ​rych nie może mieć na wła​sność, i lu​dzi, któ​rych nie może ku​p ić. Co wię​cej, jego pra​gnie​nie, żeby nie za​cho​ro​wać, nie ze​sta​rzeć się i nie umrzeć, nie​uchron​n ie jest ska​za​n e na po​raż​kę. Wy​da​je się, że szczę​ście jest nie​osią​gal​n e. Chy​ba że... Chy​ba że, jak twier​dzą sto​icy, przyj​mie​my za​sad​n i​czo inne po​dej​ście. Pora po​roz​ma​wiać o zro​zu​mie​n iu, o któ​rym pi​sa​łem na po​cząt​ku. W naj​czyst​szej for​mie przed​sta​wił je sto​ic​ki fi​lo​zof Epik​tet w pierw​szym stu​le​ciu na​szej ery. Jego wy​ja​śnie​n ie skła​da się z dwóch czę​ści i za​czy​n a na​stę​p u​ją​co: Z wszyst​kich rze​czy jed​ne są od nas za​leż​ne, dru​gie zaś nie​za​leż​ne. Za​leż​ne są od nas: sądy, po​p ę​dy, pra​gnie​nia, od​ra​zy i jed​nym sło​wem – to wszyst​ko, co jest na​szym dzie​łem. Nie​za​leż​ne na​to​miast są od nas: cia​ło, mie​nie, sła​wa, god​no​ści, jed​nym sło​wem – to wszyst​ko, co nie jest na​szym dzie​łem5.

Ten po​gląd mówi nam o róż​n i​cy mię​dzy tym, co mo​że​my i cze​go nie mo​że​my kon​tro​lo​wać. Na pew​n ym po​zio​mie to nie jest żad​n a no​wość. Wie​my, że nie mo​że​my kon​tro​lo​wać po​go​dy, ale je​ste​śmy prze​ko​n a​n i, że po​tra​fi​my się po​wstrzy​mać od za​strze​le​n ia agre​syw​n e​go są​sia​da. Gdy jed​n ak po​mi​n ie​-

my pod​sta​wo​we roz​róż​n ie​n ia, wte​dy pró​bu​jąc wy​ty​czyć tę gra​n i​cę, na​tra​fi​my na wszel​kie​go ro​dza​ju trud​n o​ści. Istot​n ie, sto​icy mają ra​cję, ży​je​my tak, jak​by​śmy mie​li kon​tro​lę nad na​szym ży​ciem we wszyst​kich jego wy​mia​rach, pod​czas gdy tak nie jest. Na przy​kład spo​strze​gam, że ogar​n ia mnie złość, po​n ie​waż ugrzą​złem w kor​ku i spóź​n ię się na spo​tka​n ie. Nie do​strze​gam je​dy​n ej rze​czy, któ​rą mogę kon​tro​lo​wać – swo​jej emo​cjo​n al​n ej re​a k​cji – i sku​p iam ener​gię na tło​ku, spra​wie, w któ​rej nie mam nic do po​wie​dze​nia. Ale skut​ki my​le​n ia tego, co mogę i cze​go nie mogę kon​tro​lo​wać, mają znacz​n ie szer​szy za​sięg niż ulicz​n e kor​ki. Tom pra​cu​je dla roz​wi​ja​ją​ce​go się do​tco​mu. W cią​gu kil​ku lat ku​p ił pięk​n y dom, nowy sa​mo​chód i wszyst​kie ga​dże​ty, o któ​rych kie​dy​kol​wiek my​ślał; ze​brał znacz​n ą sum​kę na czar​n ą go​dzi​n ę, ma pięk​n ą żonę i świe​tla​n ą przy​szłość. Ale ry​n ek się za​ła​mu​je, biz​nes idzie na dno i na​gle Tom wszyst​ko tra​ci. Jego cały do​by​tek zo​sta​je ko​lej​n o wy​p rze​da​n y, kon​to eme​ry​tal​n e opar​te na kur​sie gieł​do​wym fir​my cał​ko​wi​cie wy​ka​so​wa​n e, a żona, któ​ra in​a ​czej wy​obra​ża​ła so​bie ży​cie, od​cho​dzi. Tom się za​ła​mu​je, co sto​ika nie dzi​wi. Cze​go in​n e​go moż​n a się spo​dzie​wać, je​śli ktoś utoż​sa​mia swo​je do​bre sa​mo​p o​czu​cie ze sta​n em spraw, nad któ​ry​mi nie ma osta​tecz​n ej kon​tro​li? Cho​ciaż to skraj​n y przy​p a​dek, daje on waż​n ą wska​zów​kę. Gro​ma​dzi​my domy, sa​mo​cho​dy, sprzęt ste​reo, kom​p u​te​ry oso​bi​ste, ba​da​my ry​n ek i in​we​stu​je​my, z nie​mal re​li​gij​n ym za​p a​łem po​świę​ca​my się pra​cy, żeby stwo​rzyć swo​je port​fo​lio; ćwi​czy​my, dba​my o die​tę, a na​wet pod​da​je​my się kosz​tow​nym za​bie​gom chi​rur​gicz​n ym, żeby za​cho​wać do​bry wy​gląd. Ro​bi​my to wszyst​ko, wie​rząc, że te rze​czy są w ja​kimś sen​sie trwa​łe, jak​by ist​n ia​ła ra​cjo​n al​n ie uza​sad​n io​n a pew​n ość, że mo​że​my mieć na za​wsze nasz ma​ją​tek, pra​cę, pie​n ią​dze i zdro​wie i trak​to​wać je jako źró​dło przy​szłe​go szczę​ścia. Jed​n ak fak​ty są ta​kie – jak prze​ko​n ał się Tom i co od​kry​wa wie​lu z nas – że to wszyst​ko moż​n a stra​cić (i że osta​tecz​n ie z bie​giem cza​su tak się wła​śnie dzie​je). Pod tym wzglę​dem w ja​skra​wym kon​tra​ście do wszyst​kich rze​czy ze​wnętrz​n ych, nad któ​ry​mi nie mamy osta​tecz​n ej kon​tro​li, po​zo​sta​je jed​n a

rzecz, któ​rej nig​dy nie mo​że​my zo​stać po​zba​wie​n i wbrew wła​snej woli: zdol​n ość do przyj​mo​wa​n ia każ​dej sy​tu​a cji ze spo​ko​jem. Do tego mo​men​tu zaj​mo​wa​li​śmy się tyl​ko fak​to​gra​ficz​n ą stro​n ą zro​zu​mie​nia tych spraw. Sto​icy do​star​czy​li nam pew​n ej in​for​ma​cji, że mia​n o​wi​cie za​cho​dzi róż​n i​ca mię​dzy tym, co mo​że​my kon​tro​lo​wać, i tym, cze​go nie mo​że​my kon​tro​lo​wać. Do​wie​dli rów​n ież, że w ca​łym wszech​świe​cie do pierw​szej ka​te​go​rii na​le​ży ni mniej, ni wię​cej, tyl​ko jed​n a rzecz, po​n ie​waż mamy peł​n ą kon​tro​lę tyl​ko nad tym, jak re​a gu​je​my na daną sy​tu​a cję. Ist​n ie​je rów​nież kry​te​rium, któ​re po​zwa​la to wszyst​ko oce​n ić. To zna​czy te dwie ka​te​go​rie – to, co mo​że​my, i to, cze​go nie mo​że​my kon​tro​lo​wać – nie róż​n ią się czy​sto lo​gicz​n ie, lecz przed​sta​wia​ją dwie ja​ko​ścio​wo róż​n e sfe​ry rze​czy​wi​sto​ści: I dla​te​go te rze​czy, któ​re od nas za​le​żą, z na​tu​ry są wol​ne i nie pod​le​ga​ją żad​nym za​ka​zom ani prze​szko​dom, te na​to​miast, któ​re od nas nie za​le​żą, nie przed​sta​wia​ją żad​nej war​to​ści, speł​nia​ją słu​żeb​ną rolę i sta​no​wią cu​dzą wła​sność. Pa​mię​taj za​tem, że je​śli rze​czy słu​żeb​ne z na​tu​ry za​czy​nasz uwa​żać za wol​ne, a cu​dze za wła​sne, sam się za​p rzę​gniesz w nie​wo​lę, bę​dziesz roz​wo​dził skar​gi i żale, do​zna​wał nie​p o​ko​ju, mio​tał zło​rze​cze​nia za​rów​no na bo​gów, jak i na lu​dzi. Je​śli jed​nak tyl​ko, co two​je, uwa​żać bę​dziesz za swo​ją wła​sność (...) wte​dy nikt nie bę​dzie na cie​bie wy​wie​rał przy​mu​su, nikt nie bę​dzie spra​wiał ci prze​szkód, ani ty sam nie bę​dziesz ni​ko​mu zło​rze​czył, ni​ko​go oskar​żał, ni​cze​go zgo​ła czy​nił wbrew swo​jej woli 6.

Krót​ko mó​wiąc, rze​czy, nad któ​ry​mi mamy kon​tro​lę, są wię​cej war​te od tych, nad któ​ry​mi nie pa​n u​je​my, po​n ie​waż te pierw​sze za​wie​ra​ją w so​bie klucz do na​szej wol​n o​ści i szczę​ścia. Roz​p o​zna​je​my tu echo pra​daw​n ej mą​dro​ści. Baś​n ie opo​wia​da​ją o od​rzu​co​n ych przed​mio​tach, któ​re w rze​czy​wi​sto​ści były skar​ba​mi; Bi​blia mówi o tym, jak ka​mień od​rzu​co​n y przez bu​dow​n i​czych stał się ka​mie​n iem wę​giel​n ym. Po​dob​n ie sto​icy mó​wią nam, że mamy u na​szych stóp wiel​ką moc, któ​rej nie umie​my roz​p o​znać i pod​n ieść. Sku​p ia​my ener​gię na rze​czach, któ​re osta​tecz​n ie są poza na​szą kon​tro​lą – pra​cy, zdro​wiu, po​sia​da​n iu rze​czy ma​te​rial​n ych itd. Ale jak mó​wią sto​icy, po​stę​p u​jąc w ten spo​sób, mu​si​my się smu​cić, być za​tro​ska​n i i nie​za​do​wo​le​ni, bo za​wsze oko​licz​n o​ści mogą wy​wró​cić to, co uwa​ża​li​śmy za pew​n e. Fred jest po​cząt​ku​ją​cym pi​sa​rzem, któ​re​go rę​ko​p i​sy sta​le ktoś od​rzu​ca, ży​cio​wy plan Su​san za​kła​dał, że zo​sta​n ie le​kar​ką, ale nie do​sta​ła się na stu​dia

me​dycz​n e, Mar​ga​ret go​tu​je się ze zło​ści, bo jej przy​ja​cie​le mają ład​n iej​sze domy, by​strzej​sze dzie​ci, lep​sze wa​ka​cje, Frank wi​dzi, że jest cią​gle po​mi​ja​ny przy awan​sach. W ta​kich i po​dob​n ych przy​p ad​kach lu​dzie wią​żą swo​je szczę​ście, po​czu​cie

wła​snej war​to​ści, a na​wet zdro​wie z czymś, nad czym nie mają peł​n ej kon​tro​li. Jest to, jak po​ucza nas in​tu​icja, cał​ko​wi​cie błęd​n a dro​ga. Za​miast sku​piać się na tym, cze​go nie mo​że​my kon​tro​lo​wać, po​win​n i​śmy skie​ro​wać ener​gię ku temu, co rze​czy​wi​ście od nas za​le​ży. Sko​ro za​wsze i wszę​dzie mo​że​my kon​tro​lo​wać swój spo​sób re​a go​wa​n ia na róż​n e sy​tu​a cje, mamy w za​się​gu sta​łe, nie​wzru​szo​n e źró​dło siły, któ​rej nic nie może osła​bić. „Wol​n y od

przy​mu​su żyj z naj​więk​szą ra​do​ścią w ser​cu”7. To zna​czy, że na nie​p rzy​jem​ne sy​tu​a cje moż​n a spoj​rzeć in​a ​czej, przy​jąć je z wdzięcz​n o​ścią jako dar, w trud​n o​ściach do​strzec ra​czej źró​dło siły niż cięż​kich kom​p li​ka​cji, a dzię​ki temu, cze​go nie moż​n a unik​n ąć, zy​skać mą​drość i zro​zu​mie​n ie. Krót​ko mó​wiąc, to od na​sze​go wy​bo​ru za​le​ży, czy za​re​a gu​je​my opa​n o​wa​n iem, za​do​wo​le​n iem i spo​ko​jem, czy ra​czej fru​stra​cją, gnie​wem i nie​p o​ko​jem. Ta pro​sta, a mimo to nie​znisz​czal​n a zdol​n ość sta​n o​wi klucz do na​sze​go szczę​ścia.

Kry​ty​cy i kry​ty​ki Epik​tet za​p ew​n iał swych uczniów, że je​śli będą trzy​mać się jego na​uki, zy​ska​ją spo​kój i będą wol​n i od emo​cjo​n al​n ych per​tur​ba​cji8. Rzym​ski ce​sarz i sto​ic​ki fi​lo​zof Ma​rek Au​re​liusz twier​dził, że moż​n a „prze​żyć ży​cie pły​n ą​ce

do​brym nur​tem i na wzór bo​ski”9, pod​czas gdy Se​n e​ka prze​ko​n y​wał, że sto​ic​ki umysł bę​dzie za​wsze trwał „nie​zmien​n ie w we​so​łym na​stro​ju i ani się

zbyt nie uno​sił, ani też nie przy​gnę​biał”10. Gdy lu​dzie sły​szą o sto​ic​kim ide​ale, re​a gu​ją na dwa cał​ko​wi​cie róż​n e spo​so​by. Jed​n i po​waż​n ie py​ta​ją o psy​cho​lo​gicz​n e praw​do​p o​do​bień​stwo sto​ic​kie​go za​my​słu. Nie​za​leż​n ie od tego, jak przy​jem​n ie wy​glą​da per​spek​ty​wa ni​czym nie​zmą​co​n ej eg​zy​sten​cji, ży​cie, twier​dzą przed​sta​wi​cie​le tej gru​p y, jest po pro​stu zbyt stre​su​ją​ce

i cha​otycz​n e, żeby moż​n a było przez nie przejść w sta​n ie nie​wzru​szo​n e​go

spo​ko​ju, któ​ry opi​su​ją sto​icy. Inni uwa​ża​ją sto​ic​ki cel za osią​gal​n y, ale nie​atrak​cyj​n y. We​dług tych od​szcze​p ień​ców prze​ży​wać swo​je dni w tak kon​tro​lo​wa​n y i usta​bi​li​zo​wa​n y spo​sób, jak opi​su​ją to sto​icy, ozna​cza​ło​by wy​rzec się wzlo​tów i upad​ków, ago​n ii i eks​ta​zy, dzię​ki któ​rym war​to żyć. Je​śli cho​dzi o pierw​szą gru​p ę, sto​icy upie​ra​ją się, że moż​n a żyć spo​koj​n ie i z za​do​wo​le​n iem, cho​ciaż przy​zna​ją, że osią​gnię​cie tego celu nie jest ła​twe. Nie da się po pro​stu prze​krę​cić włącz​n i​ka szczę​ścia i mieć wszyst​kie pro​ble​11

my z gło​wy. „Za dar​mo nic się nie dzie​je” , przy​p o​mi​n a Epik​tet. Mu​si​my po​n ow​n ie zre​wi​do​wać swo​je prio​ry​te​ty, stwo​rzyć inne re​la​cje ze sobą i ze świa​tem, an​ga​żu​jąc się za​ra​zem w nie​ustan​n e ba​da​n ie za​war​to​ści swo​ich umy​słów. Jako przy​kład wy​sił​ku, któ​re​go jest zwo​len​n i​kiem, Epik​tet wska​12

zu​je spor​tow​ca tre​n u​ją​ce​go przed za​wo​da​mi olim​p ij​ski​mi . Tak jak w przy​pad​ku spor​tow​ca suk​ces przyj​dzie tyl​ko dzię​ki so​lid​n e​mu wy​sił​ko​wi, a nie mar​n ej chwi​li. „Nie od razu ro​dzi się bu​haj, tak samo, jak nie od razu ro​dzi 13

się dziel​n y czło​wiek, ale musi on się wpierw har​to​wać na mro​zie” . Od​p o​wiedź na dru​gi za​rzut jest nie​co bar​dziej skom​p li​ko​wa​n a. Sto​icy przy​zna​ją, że ich prze​ciw​n i​cy czę​ścio​wo mają ra​cję, za​rzu​ca​jąc im, że od​ma​wia​ją wszel​kiej war​to​ści prze​ska​ki​wa​n iu z jed​n ej emo​cjo​n al​n ej skraj​n o​ści w dru​gą. To ostat​n ie ich opo​n en​ci przed​sta​wia​ją jako swój ulu​bio​n y stan, pod​czas gdy sto​icy, za​miast po​p a​dać w skraj​n e pod​n ie​ce​n ie lub smu​tek w związ​ku z więk​szo​ścią zda​rzeń, któ​re po​ja​wia​ją się na na​szej dro​dze, pra​gną przyj​mo​wać ko​lej​n e dni ze spo​ko​jem, wol​n i od we​wnętrz​n e​go za​mę​tu. Ta stra​te​gia przy​p o​mi​n a pew​n ą czę​sto po​wta​rza​n ą hi​sto​rię. Jej bo​ha​ter wy​grał pięk​n e​go ko​n ia. Są​sie​dzi wy​chwa​la​li jego szczę​ście, ale on był scep​tycz​ny. „Do​bre. Złe. Kto to może wie​dzieć?”, mó​wił. Nie​dłu​go po​tem jego syn spadł z ko​n ia i zo​stał ka​le​ką. Są​sie​dzi przy​szli, żeby go po​cie​szyć, ale on od​po​wie​dział po​dob​n ie: „Do​bre. Złe. Kto to może wie​dzieć?”. Jak się wy​da​je, ta od​p o​wiedź zna​la​zła po​twier​dze​n ie pod​czas po​bo​ru re​kru​tów do woj​ska. Jego syna nie wzię​li, po​n ie​waż był ran​n y. Pew​n e​go dnia koń uciekł. Ale te​raz są​sie​dzi za​czę​li ro​zu​mieć. Nic nie po​wie​dzie​li i nie byli zdzi​wie​n i, gdy

kil​ka dni póź​n iej koń wró​cił, a wraz z nim tu​zin in​n ych koni. Za​miast w jed​n ej chwi​li wpa​dać w eks​ta​zę, po to by w na​stęp​n ej po​grą​żyć się w roz​pa​czy, sto​icy mają po​czu​cie per​spek​ty​wy i zda​ją so​bie spra​wę, że więk​szość spraw, któ​re nas tra​p ią albo cie​szą, nie jest war​ta tego, żeby się nimi przej​-

mo​wać. Jak to uj​mu​je Se​n e​ka: „nig​dy nie do​wie​rza​łem lo​so​wi, na​wet wte​dy, gdy się zda​wa​ło, że z jego stro​n y za​p ew​n io​n y mam spo​kój. To wszyst​ko, cze​go mi naj​ła​ska​wiej uży​czył, jak pie​n ią​dze, god​n o​ści, wzglę​dy i po​wa​ża​nie, zło​ży​łem w tym miej​scu, skąd za​wsze mógł je bez mo​je​go sprze​ci​wu 14

z po​wro​tem za​brać” . Ale nie​zgo​da na ule​ga​n ie emo​cjo​n al​n ym skraj​n o​ściom nie ozna​cza, że sto​icy są po​zba​wio​n y​mi emo​cji au​to​ma​ta​mi. To jest, pod​kre​śla​ją, fał​szy​wa dy​cho​to​mia. W isto​cie sło​wa, w któ​rych sto​icy opi​su​ją swój emo​cjo​n al​n y ide​ał, bar​dzo się róż​n ią od po​n u​rych sfor​mu​ło​wań ich kry​ty​ków. Epik​tet od​ma​lo​wu​je praw​dzi​wie sto​ic​ki stan umy​słu jako ten, któ​ry po​zwa​la czło​wie​ko​wi żyć „spo​koj​n ie i bez​tro​sko, w po​god​n ym ocze​ki​wa​n iu tego wszyst​kie​go, co się do​p ie​ro przy​da​rzyć może, a w cier​p li​wym zno​sze​n iu tego wszyst​kie​go, co się już przy​da​rzy​ło”15. Ma​rek Au​re​liusz na​wo​łu​je, żeby „być po​god​nym”16, pod​czas gdy Se​n e​ka za​chę​ca swe​go ko​re​spon​den​ta, by „na​uczył się

ra​do​wać”17. Jak to moż​li​we, że kry​ty​cy aż tak bar​dzo po​my​li​li się w swo​jej oce​n ie ży​cia emo​cjo​n al​n e​go sto​ików? Je​śli ra​dość nie jest sło​wem, któ​re zwy​kle ko​ja​rzy się ze sto​icy​zmem, to na sku​tek błęd​n e​go mnie​ma​n ia, że ra​do​sny może być tyl​ko ktoś, kto wy​lew​n ie daje upust swo​im emo​cjom. Se​n e​ka w jed​n ym z li​stów pró​bu​je sko​ry​go​wać to wra​że​n ie, twier​dząc, że ist​n ie​ją dwie od​mia​ny ra​do​ści: stan uzna​wa​n y za ra​dość przez więk​szość lu​dzi i ra​dość prze​ży​wa​n a przez sto​ików. Za​leż​n a od oko​licz​n o​ści i zni​ka​ją​ca rów​n ie szyb​ko, jak się po​ja​wi, ra​dość, któ​rej do​zna​ją masy, jest „tyl​ko po​wierz​chow​n ą przy​jem​n o​ścią”18. Sto​ic​ka ra​dość, prze​ciw​n ie, jest efek​tem kon​se​kwent​n e​go wy​sił​ku i trwa całe ży​cie. Sko​ro sto​ik wie, że w każ​dych oko​licz​n o​ściach może trwać nie​p o​ru​szo​n y, żyje cał​ko​wi​cie w chwi​li obec​n ej: za​do​wo​lo​n y ze swe​-

go losu, nie pra​gnąc ni​cze​go in​n e​go niż tego, co przy​n o​szą ko​lej​n e dni, wdzięcz​n y bo​gom, do​brze uspo​so​bio​n y wo​bec ludz​kiej wspól​n o​ty. Je​śli nie jest to ra​dość (a je​śli nie to, co mo​gło​by nią być?), to przy​n ajm​n iej stan, któ​ry wy​da​je się tak bar​dzo od​le​gły od emo​cjo​n al​n e​go odrę​twie​n ia, jak tyl​ko mogę so​bie wy​obra​zić.

Sto​icyzm dziś Na ko​lej​n ych stro​n ach po​ka​żę, jak wy​ko​rzy​stać sto​ic​ką mą​drość, żeby prze​mie​n ić na​sze kło​p o​ty i sku​tecz​n ie ra​dzić so​bie z roz​cza​ro​wa​n iem, trud​n o​ścia​mi i de​struk​tyw​n y​mi emo​cja​mi. Jak już mó​wi​łem na po​cząt​ku, nie są to rze​czy, o któ​rych słu​cha się z przy​jem​n o​ścią. Sto​icyzm nie za​chę​ca nas do od​wra​ca​n ia oczu od ciem​n iej​szej stro​n y ży​cia, a praw​da jest taka, że my, Ame​ry​ka​n ie, nie lu​bi​my, gdy przy​p o​mi​n a nam się o ta​kich spra​wach. Lu​bi​my opo​wie​ści o suk​ce​sie, do​ma​ga​my się szczę​śli​wych za​koń​czeń, ku​p u​je​my książ​ki, któ​re mó​wią nam, jak mo​że​my osią​gnąć du​cho​we speł​n ie​n ie, fi​zycz​n ą spraw​n ość, suk​ces fi​n an​so​wy i sa​tys​fak​cjo​n u​ją​cy seks. Ale te na​rzu​co​n e przez kult opty​mi​zmu wy​so​kie ocze​ki​wa​n ia mogą pro​wa​dzić do szko​dli​wych i de​struk​tyw​n ych kon​se​kwen​cji. Nie​zmien​n ie lu​dzie, któ​rzy nie są w sta​n ie żyć zgod​n ie z nie​re​a li​stycz​n ym stan​dar​dem, sta​ją się współ​cze​sny​mi trę​do​wa​ty​mi. Praw​do​p o​dob​n ie naj​więk​szą część tej gru​p y sta​n o​wią oso​by star​sze. Uni​ka​my sta​rych i izo​lu​je​my ich w do​mach opie​ki, żeby nie mieć do czy​n ie​n ia z włas​n ą nie​uchron​n ą śmier​cią. A kto chce pa​mię​tać o zna​jo​mym cho​rym na raka, bez​ro​bot​n ym, cho​rym umy​sło​wo, kimś, kto żyje z chro​n icz​n ym bó​lem, prze​cho​dzi przez brzyd​ki roz​wód lub do​świad​czył śmier​ci dziec​ka? Wresz​cie trze​ba przy​znać, że przy​glą​da​n ie się wła​sne​mu ży​ciu rów​n ież nie jest po​moc​n e i za​wo​dzi w kon​fron​ta​cji z mi​go​tli​wy​mi ob​ra​za​mi, któ​re te​le​wi​zja i fil​my przed​sta​wia​ją jako ide​a ł. Na​sze ży​cie może się za​wa​lić na wie​le bar​dziej lub mniej po​waż​n ych spo​so​bów, a gdy się tak dzie​je, ame​ry​kań​ska ma​szy​n a ma​rzeń nie jest zbyt po​moc​n a. Ucząc nas sztu​ki ra​dze​n ia so​bie z bó​lem i stra​tą, sto​icyzm słu​ży jako

nie​zbęd​n a prze​ciw​wa​ga dla jed​n o​stron​n ej ame​ry​kań​skiej psy​che. Na​wet je​śli mamy wy​star​cza​ją​co wie​le szczę​ścia, żeby nie do​świad​czać w co​dzien​nym ży​ciu po​waż​n iej​szych kom​p li​ka​cji, po​zo​sta​ją, o czym przy​p o​mi​n a nam bud​dyzm, nie​uchron​n e zda​rze​n ia ta​kie jak sta​rość, cho​ro​by i śmierć. Cho​-

ciaż sta​ra​my się nie sku​p iać uwa​gi na tych nie​do​god​n o​ściach, wy​p ar​cie ich nie spra​wi, że znik​n ą. Sto​icyzm wno​si per​spek​ty​wę, któ​ra po​zwo​li nam z głę​bo​kim zro​zu​mie​n iem włą​czyć je w na​sze ży​cie. Szczę​śli​wie sto​icyzm wcho​dzi do gry w bar​dziej przy​ziem​n ych oko​licz​n o​ściach. Ty​siąc i je​den po​wo​dów, dla któ​rych na​sze dni nie prze​bie​ga​ją tak, jak so​bie to za​p la​n o​wa​li​śmy, jest bar​dziej rze​czy​wi​ste niż co​kol​wiek in​n e​go: źli są​sie​dzi, uszko​dzo​n e sa​mo​cho​dy, dług na kar​cie kre​dy​to​wej, nie​uprzej​mi kel​n e​rzy, od​wo​ła​n e loty. Przy​kła​dy moż​n a mno​żyć w nie​skoń​czo​n ość. Jak zo​ba​czy​cie, sto​icyzm po​tra​fi od​róż​n ić za​to​p ie​n ie przez falę oko​licz​n o​ści od umie​jęt​n o​ści po​p ły​nię​cia na niej w zu​p eł​n ie nowe miej​sce. Nie​spo​dzie​wa​n e tra​ge​die i stra​ty, nie​uchron​n e w ludz​kiej eg​zy​sten​cji, co​dzien​n e nie​do​god​n o​ści i fru​stra​cje: to wszyst​ko in​ge​ru​je w nasz ob​raz sa​mych sie​bie jako nie​znisz​czal​n ych i ska​za​n ych wy​łącz​n ie na wiel​kość. Ale ży​cie to za​rów​n o mrok, jak i świa​tło, nie moż​n a trzy​mać się tyl​ko jed​n e​go z nich i osią​gnąć peł​n ię. Sto​icyzm do​star​cza ram, w któ​rych mo​że​my włą​czyć w na​sze ży​cie całą rze​czy​wi​stość. Ce​lem stu​dio​wa​n ia sto​icy​zmu nie jest jed​n ak tyl​ko prze​trwa​n ie sy​tu​a cji, w któ​rych mu​si​my się zmie​rzyć z nie​p rzy​jem​n y​mi aspek​ta​mi na​sze​go ży​cia. W rze​czy​wi​sto​ści, co od stu​le​ci po​ka​zu​je li​te​ra​tu​ra, w kon​fron​ta​cji z ciem​niej​szy​mi skład​n i​ka​mi na​szej eg​zy​sten​cji ro​dzi się mą​drość. W grec​kiej tra​ge​dii Fi​lok​tet ty​tu​ło​wa po​stać, uczest​n ik grec​kiej wy​p ra​wy na Tro​ję, zo​sta​je po​waż​n ie ran​n y, usu​n ię​ty z sze​re​gów i wy​gna​n y na wy​spę. Wy​rocz​n ia ob​ja​wia jed​n ak sta​n o​wi​sko bo​gów: zwy​cię​stwo bez nie​go nie bę​dzie moż​li​we. Prze​sła​n ie jest ja​sne. Po​dob​n ie jak Gre​cy mu​sie​li przy​jąć pa​ria​sa w swo​je sze​re​gi, żeby wy​grać, tak samo my, żeby od​n ieść zwy​cię​stwo, mu​si​my dojść do po​ro​zu​mie​n ia z mrocz​n y​mi ele​men​ta​mi na​szej na​tu​ry. Tego sa​me​go uczy bar​dziej zna​n e kla​sycz​n e dzie​ło, ja​kim jest Księ​ga Hio​ba. Ty​tu​ło​wy bo​ha​ter

do​zna​ją​cy nie​zli​czo​n ych, ni​czym nie​uspra​wie​dli​wio​n ych cier​p ień wal​czy o to, żeby zro​zu​mieć, dla​cze​go kara spo​ty​ka wła​śnie jego, czło​wie​ka pra​we​go. Jed​n ak w za​koń​cze​n iu hi​sto​rii, po​mi​mo kpin przy​ja​ciół i mil​cze​n ia Boga, Hiob oka​zu​je się czło​wie​kiem, któ​ry choć z ze​wnątrz wy​da​je się zła​ma​n y, to dzię​ki swym cier​p ie​n iom osią​gnął zro​zu​mie​n ie, ja​kie​go jego przy​ja​cie​le nie są zdol​n i osią​gnąć ani do​ce​n ić. Wła​śnie w ten spo​sób po​win​n i​śmy, jak są​dzę, po​strze​gać sto​icyzm, zgod​nie ze wspa​n ia​łą me​ta​fo​rą wę​drów​ki bo​ha​te​ra prze​ka​za​n ą przez Jo​se​p ha Camp​bel​la. W książ​ce Bo​ha​ter o ty​siącu twa​rzy Camp​bell opo​wia​da hi​sto​rię, któ​rą od​kry​wa we wszyst​kich kul​tu​rach i w każ​dej epo​ce. Jest to opo​wieść o czło​wie​ku, któ​ry ode​rwał się od co​dzien​n e​go ży​cia, prze​szedł przez wie​le do​świad​czeń i przy​gód, dzię​ki któ​rym po​znał wyż​szą mą​drość i wy​p o​sa​żo​n y w nową wie​dzę wró​cił, żeby po​móc swej spo​łecz​n o​ści. Geo​r​ge Lu​cas przy​znał, że wy​ko​rzy​stał ten mo​tyw, gdy pi​sał sce​n a​riusz Gwiezd​nych wo​jen. Tak wy​glą​da dro​ga do peł​n i, dro​ga, któ​rą wszy​scy mo​że​my prze​być, je​śli chce​my wy​p lą​tać się z ilu​zji wiecz​n ej mło​do​ści i ła​two do​stęp​n e​go bo​gac​twa, tak su​ge​styw​n ie prze​ka​zy​wa​n ej przez dzi​siej​sze me​dia, i skon​fron​to​wać się z ra​dy​kal​n ie od​mien​n ą wer​sją ży​cia, któ​ra go​dzi się z roz​cza​ro​wa​n iem i cho​ro​bą, fru​stra​cją i nie​p o​wo​dze​n iem, stra​tą i tra​ge​dią. Z pew​n o​ścią nie jest to ła​twe. Ale sta​wia​jąc czo​ło tej rze​czy​wi​sto​ści, oka​zu​je​my się doj​rza​ły​mi ludź​mi, zdol​n y​mi po​dzie​lić się tą per​spek​ty​wą ze spo​łe​czeń​stwem, któ​re bar​dzo pil​n ie jej po​trze​bu​je. Za​n im wy​ru​szy​li​śmy w na​szą po​dróż, szu​ka​li​śmy prze​wod​n i​ków po​śród gwiazd fil​mo​wych, spor​tow​ców czy po​ten​ta​tów biz​n e​su. Póź​n iej do​strze​gli​śmy, że znacz​n ie wię​cej mogą nas na​uczyć o ży​ciu lu​dzie, któ​rzy do​świad​czy​li cier​p ie​n ia. Wcze​śniej by​li​śmy sku​p ie​n i na swo​ich osią​gnię​ciach i ra​do​ściach. Te​raz wi​dzi​my, że na​sze nie​p o​wo​dze​n ia, wady, stra​ty i roz​cza​ro​wa​n ia są rów​n ie waż​n e i po​trzeb​n e. W koń​cu tego wła​śnie uczy nas sto​icyzm: sztu​ki by​cia czło​wie​kiem.

O tej książ​ce

Pierw​sza część, Trud​no​ści i roz​cza​ro​wa​nia, do​ty​czy tego, w jaki spo​sób moż​na wy​ko​rzy​stać sto​icyzm w zma​ga​n iach z oczy​wi​sty​mi pro​ble​ma​mi, któ​re na​p o​ty​ka​my w świe​cie ze​wnętrz​nym, w szcze​gól​n o​ści w na​szych re​la​cjach z wła​snym cia​łem, do​bra​mi ma​te​rial​n y​mi i in​n y​mi ludź​mi. Za​cznie​my od cia​ła. Cho​ciaż, jak przy​p o​mi​n a​ją nam bud​dy​ści, ni​cze​go nie pra​gnie​my bar​dziej niż zdro​wia i wiecz​n ej mło​do​ści, nie​wąt​p li​wie w re​a li​za​cji tego pra​gnie​n ia na​tra​fia​my na opór i zmu​sze​n i je​ste​śmy kon​fron​to​wać się z re​a l​n o​ścią sta​ro​ści, cho​ro​by i śmier​ci. Na​stęp​n ie spoj​rzy​my poza sa​mych sie​bie, na na​sze fi​zycz​n e oto​cze​n ie, gdzie rów​n ież na​p o​ty​ka​my prze​szko​dy. Tę​sk​n i​my za do​bra​mi ma​te​rial​n y​mi i bez​p ie​czeń​stwem fi​n an​so​wym, lecz one wy​my​ka​ją się nam i nie przy​n o​szą obie​ca​n e​go szczę​ścia. Wresz​cie więk​szość cza​su, któ​ry mamy na tym świe​cie, spę​dza​my na in​te​rak​cji z ro​dzi​n ą, przy​ja​ciół​mi, uko​cha​n y​mi i wie​lu in​n y​mi ludź​mi. Iro​n ia po​le​ga na tym, że wła​śnie tu, gdzie mo​gli​by​śmy się spo​dzie​wać, że znaj​dzie​my naj​wię​cej sym​p a​tii i speł​n ie​n ia, czę​sto do​zna​je​my roz​cza​ro​wa​n ia. Wo​bec tak wie​lu prze​ciw​n i​ków pro​sta sto​ic​ka wi​zja wie​dzie nas do ci​che​go, spo​koj​n e​go por​tu. W dru​giej czę​ści, za​ty​tu​ło​wa​n ej De​struk​tyw​ne emo​cje, po​ka​żę, w jaki spo​sób moż​n a za​sto​so​wać sto​icyzm do nisz​czą​cej, we​wnętrz​nej sfe​ry na​mięt​n o​ści. Fru​stra​cja, żal i smu​tek to do​brze nam zna​n i to​wa​rzy​sze, po​dob​n ie jak gniew, oba​wa i de​p re​sja. Żad​n e z tych uczuć nie jest obce sto​icy​zmo​wi. Ale jak zo​ba​czy​cie, sto​icyzm do​star​cza men​tal​n ej amu​n i​cji, łącz​n ie z sa​mo​świa​do​mo​ścią i praw​dzi​wym, trwa​łym opty​mi​zmem, któ​re są tak po​trzeb​n e, żeby ra​dzić so​bie z ne​ga​tyw​n y​mi sta​n a​mi. Do​wie​my się rów​n ież, że sto​ic​ka kon​cep​cja szczę​ścia, któ​ra od za​wsze jest ce​lem za​rzu​tów, wy​da​je się cał​ko​wi​cie zgod​n a ze współ​cze​sną psy​cho​lo​gią. Rze​czy​wi​ście, sto​ic​ka me​to​do​lo​gia jest po​rów​n y​wal​n a z me​to​do​lo​gią zna​ko​mi​te​go współ​cze​sne​go psy​cho​lo​ga, dok​to​ra Al​ber​ta El​li​sa. Od czter​dzie​stu lat sto​su​je on wła​sną od​mia​n ę sto​icy​zmu. Ostat​n ia część sta​n o​wi ob​szer​n y zbiór in​for​ma​cji o naj​róż​n iej​szych spra​wach, mię​dzy in​n y​mi o tym, jak sto​icyzm ma się do tra​dy​cyj​n ej re​li​gii za​rów​n o wschod​n iej, jak i za​chod​n iej, a tak​że o tym, jak mo​że​my sto​so​wać

sto​icyzm w co​dzien​n ym ży​ciu. To wszyst​ko nie za​stą​p i lek​tu​ry ory​gi​n al​n ych dzieł stoi​ków. Jed​n ak każ​da mą​drość god​n a swej na​zwy musi być w ko​lej​n ych po​ko​le​n iach wy​ja​śnia​n a na nowo. W tej książ​ce po​sta​wi​łem so​bie za cel zba​da​n ie, co sto​icyzm ma

do po​wie​dze​n ia o co​dzien​n ym ży​ciu. Mam na​dzie​ję, że re​zul​ta​ty mo​jej pra​cy uzna​cie za po​ży​tecz​n e i że po​słu​żą wam za dro​go​wska​zy pro​wa​dzą​ce z po​wro​tem do źró​dła.

CZĘŚĆ I TRUD​NO​ŚCI I ROZ​CZA​RO​WA​NIA

Sto​ik i jego po​rsche

W fil​mie Ad​wo​kat John Tra​vol​ta gra praw​n i​ka pro​wa​dzą​ce​go spra​wy o od​szko​do​wa​n ia dla osób, któ​re ule​gły wy​p ad​kom. Po​dej​mu​je się re​p re​zen​to​wa​n ia miesz​kań​ców ma​łe​go mia​sta, w któ​rym licz​ba zgo​n ów i za​p a​dal​n ość na pew​n e cho​ro​by jest wyż​sza niż nor​mal​n ie, co spo​wo​do​wa​n e jest przez znaj​du​ją​ce się w po​bli​żu fir​my, któ​re za​n ie​czysz​cza​ją miej​sco​wą rze​kę. Cho​ciaż wi​dzi​my, że praw​n ik przyj​mu​je spra​wę przede wszyst​kim dla pie​n ię​dzy, w mia​rę roz​wo​ju ak​cji je​ste​śmy świad​ka​mi, jak z pro​stac​kie​go opor​tu​ni​sty zmie​n ia się w szla​chet​n e​go krzy​żow​ca, któ​re​mu bar​dziej za​le​ży na zwy​cię​stwie spra​wie​dli​wo​ści niż za​p ła​cie. W rze​czy sa​mej pro​ces ruj​n u​je jego i jego fir​mę. Jed​n ak naj​bar​dziej, moim zda​n iem, fa​scy​n u​ją​cy epi​zod znaj​du​je się w książ​ce, a nie w fil​mie. W pierw​szym roz​dzia​le praw​n i​ka bu​dzi te​le​fon in​for​mu​ją​cy, że jego po​rsche zo​sta​n ie za chwi​lę prze​ję​te. Nie jest w sta​n ie skon​tak​to​wać się ze swo​im księ​go​wym, a kie​dy wy​cho​dzi z domu, spo​ty​ka za​stęp​ców sze​ry​fa, któ​rzy przy​szli nad​zo​ro​wać trans​a k​cję. Oto co im mówi: „Do​bra, ła​two przy​szło, ła​two po​szło”. To wła​śnie jest naj​bar​dziej in​te​re​su​ją​cy mo​ment – chwi​la, w któ​rej praw​nik zmie​n ia się w do​sko​n a​łe​go sto​ika. Stoi​cy w spra​wie po​sia​da​n ia dóbr ma​te​rial​n ych przy​ję​li swe​go ro​dza​ju po​śred​n ie sta​n o​wi​sko. Ani nie od​rzu​ca​li dóbr ze​wnętrz​n ych jako złych z na​tu​ry, ani nie uwa​ża​li, że dą​że​n ie do nich jest naj​waż​n iej​szym ce​lem ludz​kie​go ży​cia. Za​miast tego okre​śla​li przed​mio​ty tego ro​dza​ju jako „obo​jęt​n e”. Bo​gac​two, wła​dza, fi​zycz​n a wy​go​da, a na​wet zdro​wie były po​strze​ga​n e jako po pro​stu nie​istot​n e dla na​sze​go do​bre​go sa​mo​p o​czu​cia, po​n ie​waż było ja​sne, że moż​n a być szczę​śli​wym bez nich i nie​szczę​śli​wym, gdy się je po​sia​da. Wszyst​kie te rze​czy uwa​ża​n o za na​rzę​dzia, któ​re mogą zo​stać uży​te do​brze lub źle, do osią​gnię​cia cno​tli​wych lub nie​go​dzi​wych ce​lów. Sto​ic​kie prze​ko​n a​n ie, że po​sia​da​n e przez nas

rze​czy ma​te​rial​n e same w so​bie nie mają żad​n ej war​to​ści, ilu​stru​je non​sza​lanc​ka po​sta​wa praw​n i​ka, gdy tra​ci swo​je po​rsche. Nie​za​leż​n ie od swe​go bo​gac​twa nie jest przy​wią​za​n y do sa​mo​cho​du, któ​ry sta​n o​wi po pro​stu sym​bol jego re​p u​ta​cji. Róż​n i się on jed​n ak od sto​ików tym, że za​bie​ga o coś, co rów​n ież może utra​cić, o swo​je do​bre imię. Praw​dzi​wy sto​ik pra​gnie je​dy​n ie tego, cze​go nig​dy nie może utra​cić (wię​cej o tym póź​n iej). Mo​że​my się dzi​wić, że fi​lo​zo​fię, któ​ra gło​si cał​ko​wi​tą obo​jęt​n ość wo​bec bo​gac​twa, może ucie​le​śniać ktoś, kto jest cho​dzą​cą re​kla​mą osten​ta​cyj​n e​go kon​sump​cjo​n i​zmu. Sto​ika​mi nie czy​n ią nas jed​n ak rze​czy, któ​re na​by​wa​my albo któ​rych nie na​by​wa​my, lecz nasz sto​su​n ek do nich. Może nam się wy​da​wać, że je​dy​nym spo​so​bem oka​za​n ia obo​jęt​n o​ści wo​bec dóbr ma​te​rial​n ych jest ich nie​po​sia​da​n ie, ale to nie​p o​ro​zu​mie​n ie. Dla sto​ika mo​rał tej hi​sto​rii brzmi na​stę​p u​ją​co: nie ma ni​cze​go złe​go w po​sia​da​n iu dro​gich rze​czy, tak jak ich nie​p o​sia​da​n ie nie jest ni​czym szcze​gól​n ie chwa​leb​n ym (cho​ciaż trze​ba po​wie​dzieć, że sto​icyzm skła​n ia do za​cho​wa​n ia umia​ru w od​n ie​sie​n iu do dóbr ma​te​rial​n ych). Waż​n e jest to, że nie przy​wią​zu​je​my się do na​szej wła​sno​ści. Epik​tet pod​p o​wia​da na​stę​p u​ją​ce ćwi​cze​n ie, od któ​re​go mo​że​my za​cząć roz​wi​ja​n ie wła​ści​we​go po​dej​ścia do dóbr ma​te​rial​n ych. Po​myśl o ja​kimś nie​wiel​kim przed​mio​cie, któ​ry na​le​ży do cie​bie, na​stęp​n ie po​myśl, że zo​stał znisz​czo​n y, a cie​bie to w ogó​le nie mar​twi. „I tak na przy​kład, je​że​li dzban bu​dzi w to​bie upodo​ba​n ie, mów so​bie: «Dzban jest tą rze​czą, któ​ra bu​dzi we mnie upodo​ba​n ie». Prze​to kie​dy ten dzban się stłu​cze, nie zmą​ci to w to​bie po​ko​ju du​cha”19. Od rze​czy ma​łych, mówi nam, mu​si​my wspi​n ać się do rze​czy wiel​kich, któ​re za​wsze trud​n iej jest po​rzu​cić. Po​zwól​cie mi pod​p o​wie​dzieć współ​cze​sną wer​sję tego te​ma​tu. Nie po​win​n i​śmy bar​dziej iry​to​wać się tym, co dzie​je się z rze​cza​mi, któ​re do nas na​le​żą, niż praw​n ik tym, co zda​rzy​ło się z jego po​rsche.

Krok w stro​nę nie​za​leż​no​ści fi​nan​so​wej

Sie​dząc w ka​wiar​n i lo​kal​n ej księ​gar​n i sie​ci Bar​n es and No​ble, zer​kam

w górę i wi​dzę usta​wio​n e w rzę​dy be​st​sel​le​ry ,,New York Ti​me​sa”. Czo​ło​we miej​sce w tym wy​bo​rze zaj​mu​ją dwie książ​ki Suze Or​man: Nine Steps to Fi​nan​cial Free​dom (Dzie​więć kro​ków do fi​n an​so​wej nie​za​leż​n o​ści) i The Co​ura​ge To Be Rich (Od​wa​ga, żeby być bo​ga​tym). Tuż obok znaj​du​je się pół​ka z książ​ka​mi re​ko​men​do​wa​n y​mi przez pra​cow​n i​ków księ​gar​n i, wśród nich 7

na​wy​ków sku​tecz​ne​go dzia​ła​nia Ste​p he​n a Co​veya 20. Te książ​ki (i wie​le in​nych, do nich po​dob​n ych) ofe​ru​ją oso​bli​wą kom​bi​n a​cję eko​n o​mii i du​cho​wo​ści. Gło​szą prze​ko​n a​n ie, że po​myśl​n ość fi​n an​so​wa i du​cho​wy do​bro​stan są ze sobą po​wią​za​n e, że upo​rząd​ko​wa​n ie du​cho​we​go wnę​trza na​p raw​dę przy​n ie​sie ci fi​n an​so​wą dy​wi​den​dę. Je​den z ty​tu​łów jest szcze​gól​n ie wy​mow​n y: Bóg chce, że​byś był obrzy​dli​wie bo​ga​ty. To szcze​gól​n y po​gląd, któ​ry jest z pew​n o​ścią sprzecz​n y z trwa​ją​cą nie​mal dwa i pół ty​sią​ca lat du​cho​wą i re​li​gij​n ą tra​dy​cją Wscho​du i Za​cho​du, w któ​rej suk​ces fi​n an​so​wy i świa​to​wy jest po​wszech​n ie po​strze​ga​n y jako prze​szko​da na ścież​ce du​cho​we​go roz​wo​ju. Nie cho​dzi o po​wie​dze​n ie, że spo​sób my​śle​n ia pre​zen​to​wa​n y w tych książ​kach jest błęd​n y, lecz ra​czej o wska​za​n ie, że po​win​n i​śmy być może odro​bi​n ę bar​dziej scep​tycz​n i wo​bec łą​cze​n ia dwóch kon​cep​cji tra​dy​cyj​n ie uwa​ża​n ych za tak do sie​bie nie​p rzy​sta​ją​ce jak od​chu​dza​n ie się i je​dze​n ie cze​ko​la​dy. Oczy​wi​ście stwier​dze​n ie Chry​stu​sa, że ła​twiej bę​dzie wiel​błą​do​wi przejść przez ucho igiel​n e niż bo​ga​czo​wi do​stać się do kró​le​stwa nie​bie​skie​go, było in​ter​p re​to​wa​n e jako me​ta​fo​ra, któ​rej nie na​le​ży brać do​słow​n ie. Nie jest to jed​n ak je​dy​n e w Bi​blii na​p o​mnie​n ie, któ​re ostrze​ga przed ry​zy​kiem zwią​za​n ym z bo​gac​twem. Tego ro​dza​ju oświad​cze​n ia na te​mat za​gro​że​n ia, któ​rym dla du​cho​wo​ści są pie​nią​dze, zna​n e są rów​n ież w in​n ych tra​dy​cjach re​li​gij​n ych. Nie ma więc nic dziw​n e​go w tym, że pierw​szy frag​ment En​che​i ri​dio​nu,

czy​li stresz​cze​n ia nauk Epik​te​ta, za​wie​ra roz​wa​ża​n ia do​ty​czą​ce wła​śnie tej kwe​stii. Je​śli za​le​ży ci za​rów​n o na do​cze​snym suk​ce​sie, jak i na roz​wo​ju du​cho​wym, ostrze​ga Epik​tet, praw​do​p o​dob​n ie nie osią​gniesz ni​cze​go. Je​śli chcesz żyć we​dług wska​zań sto​ików, „mu​sisz jed​n ych rze​czy raz na za​wsze 21

się wy​rzec, dru​gich – chwi​lo​wo po​n ie​chać” . Zdro​wy roz​są​dek każe sta​n ąć po stro​n ie Epik​te​ta i Chry​stu​sa prze​ciw Suze Or​man i Ste​p he​n o​wi Co​vey​owi. Więk​szość z nas wie, że rzad​ko uda​je

się zdo​być wiel​ki ma​ją​tek i że wy​ma​ga to po​łą​cze​n ia de​ter​mi​n a​cji i śmia​ło​ści – a tak​że nie​ma​łe​go szczę​ścia. Nie po​win​n o nas też dzi​wić, że wszyst​kie tra​dy​cje re​li​gij​n e uwa​ża​ją urze​czy​wist​n ie​n ie ży​cia du​cho​we​go za rów​n ie wy​ma​ga​ją​ce, a w isto​cie trud​n iej​sze niż cho​dze​n ie po ostrzu brzy​twy. Przy​jąw​szy, że każ​dy z tych ce​lów za​kła​da nad​ludz​ki wy​si​łek, jaka jest szan​sa, że jed​n a i ta sama oso​ba osią​gnie oba cele? To praw​da, że ktoś może zo​stać rów​n o​cze​śnie naj​wyż​szej kla​sy skrzyp​kiem, spor​tow​cem olim​p ij​skim, otrzy​mać Na​gro​dę No​bla z fi​zy​ki i stać się wiel​kim ak​to​rem. Ale jest znacz​n ie bar​dziej praw​do​p o​dob​n e, że osią​gnię​cie choć​by jed​n e​go z tych ce​lów bę​dzie wy​ma​ga​ło wy​sił​ku, któ​ry wy​p eł​n i całe ży​cie. Po​dej​rze​wam, że książ​ki ta​kie jak Or​man czy Co​veya są kon​se​kwen​cją szcze​gól​n ej sprzecz​n o​ści w ame​ry​kań​skiej du​szy. W Ame​ry​ce bar​dzo po​dzi​wia​my suk​ces fi​n an​so​wy. W ja​kimś ma​ga​zy​n ie zna​la​złem ostat​n io ar​ty​kuł, w któ​rym ktoś za​sta​n a​wiał się, czy Ame​ry​ka​n i​n a moż​n a by zde​fi​n io​wać jako „ko​goś, kto chce być bo​ga​ty”. Z dru​giej stro​n y trze​ba pa​mię​tać, że 95% z nas wie​rzy w Boga. Trud​n o uznać za ob​ja​wie​n ie tezę, że w ludz​kiej psy​chi​ce ist​n ie​je na​p ię​cie mię​dzy ścież​ką du​cho​wą a ma​te​rial​n ą. Czymś no​wym na​to​miast jest prze​ko​n a​n ie, że ta sprzecz​n ość jest po​zor​n a i że do du​cho​we​go roz​wo​ju oraz osią​gnięć fi​n an​so​wych pro​wa​dzi ta sama dro​ga. Stro​jąc chci​wość w du​cho​we ciusz​ki i su​ge​ru​jąc, że za świa​do​me ży​cie nie trze​ba pła​cić żad​n ej ceny, nowe książ​ki idą sta​rą dro​gą, tą samą, co pla​n y die​te​tycz​n e, któ​re obie​cu​ją, że w ty​dzień zrzu​cisz dzie​sięć ki​lo​gra​mów, i pla​n y fi​nan​so​we, któ​re twier​dzą, że mo​żesz za​ro​bić mi​lion do​la​rów, nie in​we​stu​jąc ani gro​sza. Sto​icyzm pro​wa​dzi nas w zu​p eł​n ie in​n ym kie​run​ku, gdy gło​si, że

ży​cie du​cho​we ma swo​ją cenę i że naj​p raw​do​p o​dob​n iej w czę​ści (ale nie wy​łącz​n ie) bę​dzie ona mia​ła wy​miar fi​n an​so​wy. Żeby osią​gnąć praw​dzi​we wy​zwo​le​n ie, mu​si​my się uwol​n ić od złu​dzeń. Zgod​n ie ze zna​n ym po​wie​dze​n iem, praw​da nas wy​zwo​li. Je​śli sto​icyzm ma

ra​cję, pierw​sza praw​da o re​la​cji mię​dzy ma​te​rial​n ym bo​gac​twem a du​cho​wo​ścią gło​si, że są one ze swej na​tu​ry sprzecz​n e, a każ​da fi​lo​zo​fia, któ​ra dużo obie​cu​je i nie po​ka​zu​je met​ki z ceną, jest zwod​n i​cza.

Po​każ mi pie​nią​dze

Gdy wspo​mnia​łem wcze​śniej, że przy​n ajm​n iej teo​re​tycz​n ie nie ma sprzecz​no​ści mię​dzy sto​icy​zmem a po​sia​da​n iem wie​lu dóbr ma​te​rial​n ych, zwró​ci​łem uwa​gę, że to, czy ktoś jest sto​ikiem, za​le​ży od po​sta​wy nie​p rzy​wią​za​n ia się do po​sia​da​n ych rze​czy. Z prak​tycz​n ej per​spek​ty​wy jed​n ak jest pra​wie nie​moż​li​we, żeby ktoś rów​n o​cze​śnie zaj​mo​wał się gro​ma​dze​n iem wiel​kiej for​tu​n y i ży​ciem du​cho​wym. Ak​cep​tu​jąc to, sto​icyzm na​wo​łu​je do przy​ję​cia spe​cy​ficz​n ej po​sta​wy wo​bec bo​gac​twa ma​te​rial​n e​go. Wbrew temu, co ktoś mógł​by po​cząt​ko​wo po​my​śleć, sto​icy nie na​le​ga​ją na skła​da​n ie ślu​bów ubó​stwa, żeby zy​skać czas na ży​cie du​cho​we. Je​ste​śmy isto​ta​mi spo​łecz​n y​mi, więc na​szym obo​wiąz​kiem jest wno​sze​n ie wkła​du do wspól​n e​go do​bra. Od sto​ików ocze​ki​wa​n o, że będą ro​dzi​ca​mi, oby​wa​te​la​mi i są​sia​da​mi; z tego wzglę​du ży​cie w ubó​stwie nie było przez nich po​strze​ga​n e jako re​a li​stycz​n a ewen​tu​a l​n ość. Nie zna​czy to, że nie do​strze​ga​li war​to​ści ta​kie​go ży​cia. Tak jak my mo​gli​by​śmy chcieć na​śla​do​wać Mat​kę Te​re​sę czy Gan​dhie​go – nie​za​leż​n ie od tego, jak nie​do​sięż​n e mogą być ich wznio​słe ide​a ły – po​dob​n ie sto​icy po​wa​ża​li ta​kich lu​dzi jak cy​n ik Dio​ge​n es. Cy​n i​cy, któ​rych tak na​zwa​n o, po​n ie​waż zwy​kłym oby​wa​te​lom ich ży​cie wy​da​wa​ło się po​dob​n e do psie​go, żyli pod go​łym nie​bem, wszyst​ko, co mie​li, no​si​li ze sobą, że​bra​li o je​dze​n ie. Le​gen​dar​n a była po​gar​da Dio​ge​n e​sa dla bo​gac​twa i od​rzu​ce​n ie po​zo​rów. Gdy Alek​san​der Wiel​ki za​p ro​p o​n o​wał mu, że speł​n i każ​de jego ży​cze​n ie, Dio​ge​n es naj​p o​tęż​niej​sze​mu czło​wie​ko​wi na świe​cie od​p o​wie​dział po pro​stu, że chce, żeby prze​su​n ął się nie​co w pra​wo, bo za​sła​n ia mu słoń​ce! Cy​n i​cy re​p re​zen​to​wa​li ide​a ł sa​mo​wy​star​czal​n o​ści i nie​za​leż​n o​ści, któ​ry sto​icy uwa​ża​li za nie​osią​gal​n y dla więk​szo​ści lu​dzi. I do​brze. Przy​ję​cie go w ca​łej roz​cią​gło​ści pod​wa​ży​ło​by szan​se na zbu​do​wa​n ie spo​łe​czeń​stwa oby​wa​tel​skie​go. Ale wy​rze​cze​n ie się ubó​stwa nie upraw​n ia nas do nie​p o​ha​mo​wa​n ej po​go​-

ni za bo​gac​twem. Od daw​n a wia​do​mo, że jest to nie​mą​dre ze swej isto​ty. Tym, cze​go lu​dzie przede wszyst​kim po​szu​ku​ją, jest szczę​ście, a wbrew po​wszech​n e​mu za​rów​n o daw​n iej, jak i obec​n ie prze​ko​n a​n iu mię​dzy bo​gac​twem a szczę​ściem nie ma ko​n iecz​n ej ko​re​la​cji. Co wię​cej, gdy po​goń za bo​gac​twem raz wej​dzie w na​wyk, szyb​ko oka​zu​je się, że po​żą​da​n ia nie spo​sób za​spo​ko​ić. Jak u mi​tycz​n e​go po​two​ra, któ​re​mu w miej​sce jed​n ej od​cię​tej gło​wy wy​ra​sta​ły nowe, gdy tyl​ko jed​n o pra​gnie​n ie zo​sta​n ie za​spo​ko​jo​n e, w jego miej​sce po​ja​wia się na​stęp​n e: je​ste​śmy pew​n i, że po​trze​bu​je​my

więk​sze​go te​le​wi​zo​ra, now​sze​go sa​mo​cho​du czy ko​lej​n ych wa​ka​cji. Co wię​cej, po​sia​da​n ie po​kaź​n ej for​tu​n y spra​wia, że sta​je​my się wraż​li​wi na zwro​ty i od​mia​n y losu – a jed​n o​cze​śnie nie daje nam ona nic, co rze​czy​wi​ście zwięk​sza​ło​by na​sze do​bre sa​mo​p o​czu​cie. Ko​n iec koń​ców, na​wet je​śli w rze​czy​wi​sto​ści nig​dy ich nie stra​ci​my, samo po​sia​da​n ie więk​szej sumy pie​n ię​dzy zna​czą​co po​więk​sza ogól​n y po​ziom nie​p o​ko​ju, któ​re​go do​świad​cza​my w co​dzien​n ym ży​ciu. Je​śli ani bo​gac​two, ani ubó​stwo nie są dla nas do​bre, jaka jest wła​ści​wa mia​ra dóbr, któ​re mo​że​my po​sia​dać? Sto​icy nie byli ro​man​tycz​n y​mi ide​a li​sta​mi. Zda​wa​li so​bie spra​wę z tego, jaką rolę od​gry​wa​ją w na​szym ży​ciu pie​n ią​dze oraz że wie​le z na​szych kło​p o​tów po​ja​wia się w związ​ku z na​szy​mi fi​n an​sa​mi. I wła​śnie dla​te​go, że chcie​li zmi​n i​ma​li​zo​wać wpływ, jaki mogą one na nas wy​wie​rać, na​le​ga​li na okre​śle​n ie gra​n i​cy bo​gac​twa – cze​go na Za​cho​dzie nie po​tra​fi​my zro​bić. Bądź oszczęd​n y i ciesz się tym, ra​dzi Se​n e​ka. Roz​wi​jaj w so​bie po​wścią​gli​wość, ogra​n i​czaj luk​sus, po​wścią​gnij am​bi​cje, spo​koj​n ie pod​chodź do ubó​stwa, pie​lę​gnuj skrom​n ość22. W in​n ym miej​scu mówi bar​dziej otwar​cie: „naj​lep​sza mia​ra bo​gac​twa jest taka, któ​ra

ani nie gra​n i​czy z ubó​stwem, ani nie jest od ubó​stwa da​le​ka”23. Może to wy​glą​dać na lek​ką prze​sa​dę, ale w isto​cie więk​szość z nas ma wię​cej niż po​trze​ba do wy​god​n e​go ży​cia. Prag​n ie​n ie, żeby mieć co​raz wię​cej, na​ra​ża nas na nie​ustan​n ą iry​ta​cję, wbrew po​god​n e​mu re​fre​n o​wi Se​n e​ki, o któ​rym sta​le po​win​n i​śmy pa​mię​tać: „Jak nie​wie​le trze​ba środ​ków ko​niecz​n ych do za​cho​wa​n ia czło​wie​ka! Komu może tych środ​ków za​brak​n ąć,

je​że​li tyl​ko ma jaką taką za​rad​n ość?”24.

Raj głup​ca

Gdy by​łem dziec​kiem, raz w roku wy​jeż​dża​li​śmy w wa​ka​cje mniej wię​cej na

ty​dzień do pół​n oc​n e​go Wi​scon​sin, w od​wie​dzi​n y do sio​stry mo​jej mat​ki w Pe​sh​ti​go, oko​ło pię​ciu mil na pół​n oc od Gre​en Bay. Wy​da​wa​ło się, że do​tar​cie tam trwa​ło wiecz​n ość, choć te​raz wiem, że moż​n a tam do​je​chać w mniej niż pięć go​dzin. Mój brat i ja nie mie​li​śmy zbyt wie​lu rze​czy, któ​ry​mi mo​gli​śmy się za​jąć, gdy tam przy​jeż​dża​li​śmy. Naj​czę​ściej, jak mi się wy​da​je, sie​dzie​li​śmy w domu i oglą​da​li​śmy te​le​wi​zję. W ga​ra​żu stał flip​p er, przy któ​rym spę​dza​łem wie​le go​dzin, ale poza tym nie mam żad​n ych mi​łych wspo​mnień z tych wy​jaz​dów. Żad​n e​go ło​wie​n ia ryb, pie​szych wę​dró​wek czy po​lo​wa​n ia – ni​cze​go w tym ro​dza​ju. Przy​p o​mi​n am so​bie, że pew​n ej nocy obu​dzi​ły mnie śpie​wy, kie​dy do domu wró​ci​li z ko​la​cji moi ro​dzi​ce, dwie sio​stry mat​ki i ich mę​żo​wie. Być może było to pierw​sze moje ze​tknię​cie z upo​jo​n y​mi al​ko​ho​lem do​ro​sły​mi, choć nie je​stem pe​wien, czy by​łem wte​dy tego świa​do​my. Wkrót​ce też, za​n im się zo​rien​to​wa​łem, nad​cho​dził czas po​wro​tu do domu. W dro​dze po​wrot​n ej przy​cho​dzi​ła chwi​la, w któ​rej mój oj​ciec czuł się zmę​czo​n y, zjeż​dżał z dro​gi i krą​żył tak dłu​go, aż zna​lazł od​p o​wied​n i ho​tel. Gdy tyl​ko wcho​dzi​li​śmy do po​ko​ju, otwie​rał swo​ją czar​n ą wa​liz​kę, w któ​rej miał dwie bu​tel​ki z al​ko​ho​lem, jed​n ą z bran​dy, dru​gą ze słod​kim we​rmu​tem, i przy​go​to​wy​wał dwa man​hat​ta​n y – dla sie​bie i dla mo​jej mat​ki. W tych miej​scach za​wsze był ba​sen, w któ​rym mój brat i ja pły​wa​li​śmy, oraz re​stau​ra​cja, gdzie nie​zmien​n ie ro​dzi​n a lą​do​wa​ła na ko​la​cji. To było mniej wię​cej wszyst​ko, co wy​da​rza​ło się pod​czas na​szych wa​ka​cji. Nie jest to hi​sto​ria jak z Dic​ken​sa, ale rów​n ież nie ma w niej nic szcze​gól​n ie god​n e​go za​p a​mię​ta​n ia. W re​zul​ta​cie wkro​czy​łem w do​ro​słość, nie za​znaw​szy praw​dzi​wych wa​ka​cji, i nie mia​łem pie​n ię​dzy, żeby roz​p o​cząć wła​sne przy​go​dy aż do trzy​dziest​ki, gdy do​sta​łem pierw​szą pra​cę na peł​n y etat

jako na​uczy​ciel. Zna​łem lu​dzi, któ​rzy dłu​go trwa​li w po​zba​wio​n ym mi​ło​ści mał​żeń​stwie i gdy się roz​wie​dli, po​sta​n a​wia​li nad​ro​bić stra​co​n y czas, wska​ku​jąc do łóż​ka ze wszyst​kim, co się ru​sza​ło. Uczci​wie mó​wiąc, gdy przy​cho​dzi​ły wa​ka​cje, za​cho​wy​wa​łem się dość po​dob​n ie: sta​łem się na​ło​go​wym po​dróż​n i​kiem. Nie chcę was za​n u​dzać de​ta​la​mi, po​wiem tyle, że od tego cza​su po​dró​żo​wa​łem dość dużo, cho​ciaż ani mą​drze, ani do​brze. Moja me​to​da po​le​ga​ła na tym, żeby wy​jeż​dżać z mia​sta tak czę​sto, jak mo​głem, i na tak dłu​go, jak mo​głem; rów​n ie do​brze mog​łem wy​brać się pod na​miot do Yel​low​sto​n e, jak ni z tego, ni z owe​go po​le​cieć do Aten. Moje do​świad​cze​n ie nie jest pew​n ie wy​jąt​ko​we. Wy​da​je się, że na​sza kul​tu​ra ma ob​se​sję na punk​cie po​dró​żo​wa​n ia. Jest to do​stęp​n e fi​n an​so​wo jak nig​dy do​tąd. Ma​ga​zy​n y po​dróż​n i​cze roz​mno​ży​ły się tak samo jak stro​n y w sie​ci. Lu​dziom nie wy​star​cza po pro​stu po​le​cieć do Eu​ro​p y. Naj​n ow​szym tren​dem są po​dró​że na ko​n iec świa​ta: sa​fa​ri w Afry​ce, trek​king w Ne​p a​lu, jaz​da na ro​we​rach gór​skich w Chi​n ach. Trud​n o się temu wszyst​kie​mu prze​ciw​sta​wić, nie na​ra​ża​jąc się na su​ge​stię, że w ja​kimś stop​n iu jest się za​zdro​snym. Jest jed​n ak zna​czą​ca licz​ba lu​dzi, któ​rzy nie chcą być czę​ścią tego tren​du. „Po​dró​żo​wa​n ie jest ra​jem głup​ca”, po​wie​dział Emer​son. A w Tao Te Ching czy​ta​my: „im da​lej je​dziesz, tym mniej wiesz”. Tak​że sto​icy nie po​p ie​ra​li​by tej ma​n ii. Se​n e​ka opi​su​je spo​tka​n ie z mło​dym czło​wie​kiem, któ​ry opo​wia​da mu z roz​cza​ro​wa​n iem o wy​n i​kach dłu​giej po​dró​ży, któ​rą wła​śnie od​był. Kło​p o​ty, od któ​rych miał na​dzie​ję uciec, cią​gnę​ły się za nim w każ​dym por​cie i roz​p a​czał, że nie był zdol​n y osią​gnąć tak po​żą​da​n e​go spo​ko​ju umy​słu. Nic dziw​n e​go, że pod​czas po​dró​ży był nie​szczę​śli​wy, ko​men​tu​je Se​n e​ka, sko​ro za to​wa​rzy​stwo miał sie​bie sa​me​go25. W róż​n ych miej​scach na​tra​fia​łem na wie​lu ta​kich po​dróż​n i​ków i bez wąt​p ie​n ia rów​n ież moje nie​za​do​wo​le​n ie mia​ło źró​dło we mnie. Naj​czę​ściej de​cy​du​je​my się na po​dróż znu​że​n i ży​ciem, z po​czu​ciem, że po pro​stu mu​si​my uciec, i próż​n ą na​dzie​ją, że po po​wro​cie spra​wy będą wy​glą​da​ły le​p iej, a przy​n ajm​n iej in​a ​czej. Nie​ste​ty świat, do któ​re​go wra​ca​my, jest nie​zwy​kle po​dob​n y do tego, któ​ry zo​sta​wi​-

li​śmy, a w do​dat​ku przy​jeż​dża​my do domu nie tyl​ko odar​ci z za​so​bów fi​n an​so​wych, lecz rów​n ież wy​zu​ci z fi​zycz​n ej, emo​cjo​n al​n ej i du​cho​wej ener​gii. Jak przy​p o​mi​n a nam Se​n e​ka, „je​śli chcesz po​zbyć się tego, co cię drę​czy, trze​ba nie, że​byś był gdzie in​dziej, lecz że​byś sam stał się inny”26.

Spo​łe​czeń​stwo nie​ustan​n ie wy​sy​ła nam sy​gna​ły, z któ​rych wy​n i​ka, że je​śli chce​my być szczę​śli​wi, mu​si​my coś so​bie ku​p ić lub gdzieś po​je​chać. Ale je​śli na​sze pra​gnie​n ie po​dró​żo​wa​n ia bie​rze się z prze​ko​n a​n ia, że po​dró​że są

nie​zbęd​n ym skład​n i​kiem speł​n io​n e​go ży​cia, wte​dy na​sze szan​se na szczę​ście wią​że​my z czymś, co znaj​du​je się poza nami. We​dług stoi​ków to fa​tal​n y błąd. Może wte​dy, gdy do​p a​da nas ta po​trze​ba uciecz​ki, po​win​n i​śmy spró​bo​wać spo​koj​n ie usiąść i po​sta​rać się zmie​n ić sie​bie, za​miast zmie​n iać miej​sce po​by​tu.

Bie​ga​jąc o po​ran​ku

Był pią​tek rano i wy​sze​dłem po​bie​gać. Było to wcze​sną wio​sną i po dłu​gim

zi​mo​wym śnie wszyst​ko bu​dzi​ło się do ży​cia. Świe​ci​ło słoń​ce, wia​ła ła​god​n a, chwi​la​mi cie​p ła bry​za, na drze​wach otwie​ra​ły się pąki. Mkną​łem wzdłuż ścież​ki okrą​ża​ją​cej pole gol​fo​we przy​le​p io​n e do zbo​cza góry, w stre​fie prze​zna​czo​n ej do bie​ga​n ia, w peł​n ej zgo​dzie z oto​cze​n iem, szczę​śli​wy, że żyję. I wte​dy od​kry​łem, że wła​śnie w chwi​lach jak ta, gdy wy​da​je się, że wszyst​ko idzie do​brze, trze​ba się mieć na bacz​n o​ści. Za​uwa​ży​łem przed sobą pra​cu​ją​ce​go na ścież​ce, moc​n o spo​co​n e​go star​sze​go czło​wie​ka z buj​n ą bia​łą bro​dą. Obok nie​go do drze​wa przy​wią​za​n y był brą​zo​wy, nędz​n y psiak. Do​świad​cze​n ie na​uczy​ło mnie, że nie na​le​ży za​ska​ki​wać lu​dzi okrzy​ka​mi w ro​dza​ju „uwa​ga bie​gacz”. Od​kry​łem, że za​miast tego le​p iej wy​wo​łać ja​kiś dźwięk: kaszl​n ąć, kop​n ąć w zie​mię. Zwy​kle to wy​star​cza. Lu​dzie poj​mu​ją, o co cho​dzi, i od​su​wa​ją się. Zgod​n ie z pro​ce​du​rą wy​wo​ła​łem te dźwię​ki co zwy​kle. Pies za​szcze​kał, sta​ry czło​wiek spoj​rzał na mnie gniew​n ie i wszyst​ko wy​da​wa​ło się w po​rząd​ku do mo​men​tu, gdy spró​bo​wa​łem go wy​mi​n ąć. Nie tyl​ko się nie od​su​n ął, ale ni mniej, ni wię​cej, tyl​ko za​blo​ko​wał moją ścież​kę. A na​stęp​n ie, jak​by mó​wił do sze​ścio​lat​ka, spoj​rzał mi pro​sto w oczy i po​wie​dział: „bądź tak uprzej​my i gdy na​stęp​n ym ra​zem zbli​żysz się do ko​goś pra​cu​ją​ce​go na ścież​ce, za​p o​wiedz się, a do​p ie​ro po​tem przejdź”. W pierw​szym od​ru​chu chcia​łem po​p ro​sić, żeby zro​bił mi uprzej​mość i wsa​dził so​bie gdzieś tę ło​p a​tę. Za​miast tego jed​n ak spoj​rza​łem tyl​ko na nie​go iro​n icz​n ie i po​bieg​łem da​lej. Gdy od​bie​głem, po​gra​tu​lo​wa​łem so​bie, że nie wy​bu​chłem na nie​go zło​ścią. Nie mo​głem się jed​n ak otrząs​n ąć z po​czu​cia słusz​n e​go obu​rze​n ia. Prze​cież ja na​p raw​dę się za​p o​wie​dzia​łem, a on mnie wi​dział. Sko​ro jed​n ak nie chcia​łem grać zgod​n ie z jego za​sa​da​mi, zmu​sił mnie, że​bym za to za​p ła​cił, cho​ciaż to, co zro​bi​łem, było w peł​n i zgod​n e

z ety​kie​tą obo​wią​zu​ją​cą na ścież​ce. Su​kin​syn. Prze​bie​głem jesz​cze ka​wa​łek, ale mój umysł sta​le po​wra​cał do tego głup​ka na ścież​ce. Wie​dzia​łem, że nic nie bę​dzie z mo​je​go bie​ga​n ia, je​śli tego nie od​p usz​czę. Nasz spo​sób po​dej​ścia do drob​n ej uwa​gi ode​bra​n ej jako ob​ra​za lub lek​ce​wa​że​n ie wie​le mówi o tym, kim je​ste​śmy. Ma​rek Au​re​liusz po​da​je li​stę wska​zó​wek (omó​wio​n ych po​n i​żej) do​ty​czą​cych tego, jak na​le​ży się za​cho​wać, gdy czu​je​my się ura​że​n i. Od razu nam raź​n iej, gdy do​wia​du​je​my się, że na​wet rzym​ski ce​sarz miał z tym pro​blem! Po pierw​sze, mówi on, po​win​n i​śmy do​strzec na​tu​ral​n ą więź, któ​ra ist​n ie​je mię​dzy nami i wszyst​ki​mi in​n y​mi ludź​mi. Po​win​n o to pro​wa​dzić do opa​no​wa​n ia gnie​wu, po​n ie​waż trud​n iej jest być wście​kłym na bli​skich nam lu​dzi niż na ob​cych. Po dru​gie, su​ge​ru​je, by nie za​p o​mi​n ać, że to cha​rak​ter pre​dys​p o​n u​je lu​dzi do dzia​ła​n ia w taki spo​sób, w jaki dzia​ła​ją: „ja​ki​mi są ludź​mi przy sto​le, w łóż​ku i tak da​lej? Przede wszyst​kim, ja​kim przy​mu​som pod​le​ga​ją, wy​n i​ka​ją​cym z ich prze​ko​n ań? A same dzia​ła​n ia – z jaką na​p u​szo​n o​ścią wy​ko​n u​ją?”27. Je​śli po​tra​fi​my uznać, że po​szcze​gól​n i lu​dzie są ofia​ra​mi łań​cu​cha oko​licz​n o​ści się​ga​ją​ce​go aż do ich dzie​ciń​stwa, a na​wet da​lej, że zwa​żyw​szy na to, kim są, nic nie mogą po​ra​dzić na to, co ro​bią, na​sze po​wo​dy, żeby czuć gniew, znik​n ą. Po trze​cie, Ma​rek Au​re​liusz mówi nam, by​śmy zwra​ca​li uwa​gę na to, że „wszel​ka (...) du​sza wy​zby​wa się praw​dy nie​do​bro​wol​n ie, jak i od​n o​sze​n ia się do każ​de​go czło​wie​ka sto​sow​-

nie do jego war​to​ści”28. Sko​ro po pro​stu nie wie​my, ja​kie oko​licz​n o​ści i na​ci​ski cią​żą na kimś, kto nas ura​ża, może nie bę​dzie nie​wła​ści​we w związ​ku z tymi wąt​p li​wo​ścia​mi dać bliź​n ie​mu szan​sę. Co wię​cej, Ma​rek Au​re​liusz ra​dzi nam, by​śmy byli świa​do​mi fak​tu, że nie​p o​koi nas nie tyle dany czyn czy dzia​ła​n ie, ile na​sza re​a k​cja: „odej​mij te osą​dy, nie roz​strzy​gaj, że owi lu​dzie ro​bią coś strasz​n e​go, a wte​dy i gniew ustą​p i”29. Wresz​cie, je​śli wszyst​ko inne za​wo​dzi, war​to pa​mię​tać, że „ży​cie jest chwi​lo​we i nie​ba​wem nas

wszyst​kich po​wa​li śmierć”30. Jak​kol​wiek na to spoj​rzeć, ce​lem jest za​cho​wa​n ie rów​n o​wa​gi umy​słu. Epik​tet tra​fia w sed​n o spra​wy, kie​dy twier​dzi, że nie po​win​n i​śmy od​da​wać

cia​ła we wła​dzę pierw​sze​go na​p o​tka​n e​go czło​wie​ka 31. A czy nie po​win​n i​śmy być za​wsty​dze​n i, je​śli ko​muś przy​p ad​ko​we​mu od​da​je​my coś znacz​n ie bar​dziej cen​n e​go, spo​kój na​sze​go umy​słu?

Za​ko​cha​ni sto​icy

Chy​ba żad​n e z ludz​kich uczuć nie wy​da​je się bar​dziej sprzecz​n e ze sto​icy​zmem niż mi​łość. Sto​icy, któ​rzy nie ufa​li żad​n ym gwał​tow​n ym emo​cjom, byli zde​cy​do​wa​n ie prze​ciw​n i sza​lo​n e​mu sta​n o​wi umy​słu, któ​ry więk​szość z nas ko​ja​rzy z po​ję​ciem mi​ło​ści. Mimo to su​biek​tyw​n e uczu​cie, że jest się

cał​ko​wi​cie opa​n o​wa​n ym przez na​mięt​n ość i po​grą​żo​n ym w mi​ło​ści, z pew​no​ścią jest jed​n ym z naj​słod​szych do​znań, ja​kie ży​cie może za​ofe​ro​wać. Tyl​ko nie​licz​n ym z nas jest ono obce. Nie przy​p ad​kiem jest ono rów​n ież te​ma​tem nie​mal nie​zli​czo​n ych hol​ly​wo​odz​kich fil​mów, te​le​wi​zyj​n ych show, bru​ko​wych po​wie​ści i po​p u​lar​n ych pio​se​n ek. Moż​n a po​my​śleć, że lek​ce​wa​żąc mi​łość, sto​icy idą pod prąd za​rów​n o oso​bi​ste​go ludz​kie​go do​świad​cze​n ia, jak i kul​tu​ry po​p u​lar​n ej. Przy​znaj​my jed​n ak uczci​wie, że trze​ba po​wie​dzieć coś na obro​n ę sto​ic​kie​go scep​ty​cy​zmu w tej spra​wie. Hol​ly​wo​odz​ki zgiełk ma nie​wie​le wspól​n e​go z rze​czy​wi​sto​ścią, a ob​raz mi​ło​ści w mass me​diach przy​go​to​wu​je nas sła​bo (czy ra​czej wca​le) do wy​ma​gań wspól​n e​go, trwa​ją​ce​go całe ży​cie do​świad​cze​n ia. Fil​my i te​le​wi​zja ofe​ru​ją nie​skoń​czo​n ą róż​n o​rod​n ość ro​man​tycz​n ych fa​buł i oka​zu​ją się ge​n ial​n e w opi​sy​wa​n iu kom​p li​ka​cji, któ​re ko​chan​ko​wie mu​szą po​ko​n ać, żeby być ra​zem, ale wia​do​mo, że za​wo​dzą, gdy mają do​kład​n ie po​ka​zać, co się dzie​je po tym, jak szczę​śli​wa para po​wie „tak”. Na ogół wi​dzom po​zo​sta​je się do​my​ślać, że part​n e​rzy żyją póź​n iej w bez​gra​nicz​n ym szczę​ściu. Ale upo​wszech​n ia​n ie ta​kie​go uprosz​czo​n e​go ob​ra​zu jest rów​n ie uży​tecz​n ym wy​p o​sa​że​n iem na wspól​n ą dro​gę, jak pac​ka na mu​chy i scy​zo​ryk dla ko​goś, kto wy​bie​ra się na sa​fa​ri. Nic więc dziw​n e​go, że gdy po​cząt​ko​we pod​n ie​ce​n ie zma​le​je, co sta​n o​wi nie​uchron​n ą ko​lej rze​czy, lu​dzie wy​cho​wa​n i na po​p u​lar​n ych wy​obra​że​n iach o mi​ło​ści ze zro​zu​mia​łych po​wo​dów czu​ją się roz​cza​ro​wa​n i. Czę​sto ru​sza​ją na po​szu​ki​wa​n ie no​wej mi​ło​ści w na​dziei, że od​zy​ska​ją wcze​śniej​szą eks​ta​zę, tyl​ko po to, by się do​wie​-

dzieć, że po pew​n ym cza​sie rów​n ież w tym związ​ku mi​łość po​wsze​dnie​je. Dla wie​lu jest to po​goń, któ​ra trwa całe ży​cie; po​p a​da​ją w nie​koń​czą​cy się, po​n u​ry cykl, co w nie​ma​łym stop​n iu wpły​wa na wy​so​ki pro​cent roz​wo​dów w na​szym kra​ju. W tym świe​tle sto​ic​kie stwier​dze​n ie, że po​p u​lar​n a kon​cep​-

cja mi​ło​ści wy​ma​ga po​waż​n ej re​wi​zji, rze​czy​wi​ście za​słu​gu​je na na​szą uwa​gę. Jed​n ak to, co ze swej stro​n y przed​sta​wia​ją sto​icy, nie brzmi na pierw​szy rzut oka zbyt po​cią​ga​ją​co. Uwa​ża​ją oni, że mał​żeń​stwo nie jest ni​czym wię​cej jak obo​wiąz​kiem, któ​re​go wy​ma​ga od nas na​tu​ra, jed​n ym ze sworz​n i spa​ja​ją​cych struk​tu​rę spo​łe​czeń​stwa. Gdy sły​szy​my coś ta​kie​go, na​tych​miast przy​cho​dzi nam na myśl zim​n y, wy​co​fa​n y emo​cjo​n al​n ie osob​n ik, któ​ry an​ga​żu​je się w związ​ki tyl​ko z po​czu​cia obo​wiąz​ku. Nie ma jed​n ak żad​ne​go po​wo​du, żeby uwa​żać to za na​tu​ral​n ą kon​se​kwen​cję sto​ic​kie​go po​glą​du na świat. Epik​tet wy​raź​n ie prze​strze​ga, że „nie mu​szę być prze​cież bez​na​mięt​n y jak po​sąg z ka​mie​n ia”32. Co wię​cej, obo​wią​zek nie musi być odar​ty z uczu​cia. Nie​zli​czo​n e ofia​ry za​le​ga​ją​ce pola bi​tew​n e do​bit​n ie do​wo​dzą, jak sil​n e może być po​świę​ce​n ie, któ​re wy​ra​sta z de​cy​zji zro​dzo​n ych z po​czu​cia obo​wiąz​ku. Stwier​dze​n ie, że speł​n ia​n ie obo​wiąz​ków i sen​sow​n e ży​cie są ze sobą ści​śle zwią​za​n e, nie wy​da​je się prze​sad​n e. Bar​dziej niż w ja​kim​kol​wiek in​n ym przy​p ad​ku jest to praw​dzi​we w od​n ie​sie​n iu do mał​żeń​stwa, któ​re, jak mó​wią, może być jed​n ym z naj​bar​dziej wzbo​ga​ca​ją​cych i z pew​no​ścią jed​n ym z naj​bar​dziej wy​ma​ga​ją​cych do​świad​czeń, ja​kie je​ste​śmy zdol​n i przejść. Bez wąt​p ie​n ia obo​wią​zek ozna​cza wy​ma​ga​n ia i czę​sto zda​rza się, że zo​bo​wią​za​n ie wy​da​je się uciąż​li​we, a pra​gnie​n ie, żeby się z nie​go wy​p lą​tać, sil​ne. Re​krut w woj​sku zno​si fi​zycz​n y re​żym po​ran​n ych po​bu​dek i for​sow​n ych mar​szów, przed któ​ry​mi wzdra​gał​by się jako cy​wil. Ale zgod​n ie z grec​kim przy​sło​wiem „wszyst​kie do​bre rze​czy są trud​n e”, a suk​ces jest wy​n i​kiem pod​p o​rząd​ko​wa​n ia się dys​cy​p li​n ie. Po​dob​n ie sto​ic​kie po​dej​ście do mał​żeń​stwa – mia​n o​wi​cie jako do głę​bo​kie​go zo​bo​wią​za​n ia – zwięk​sza praw​do​p o​do​bień​stwo, że ktoś wy​trwa w part​n er​skim związ​ku mimo jego nie​uchron​-

nych wzlo​tów i upad​ków, i szan​sę, że spo​tka go za to na​gro​da. Jest jesz​cze je​den po​wód, dla któ​re​go sto​ic​kie po​dej​ście po​ma​ga wy​trwać w mał​żeń​stwie: każe mia​n o​wi​cie wąt​p ić w siłę prze​ko​n y​wa​n ia jed​n ej z naj​pow​szech​n iej​szych prze​sła​n ek po​p y​cha​ją​cych lu​dzi do roz​wo​du. Tru​izmem

jest stwier​dze​n ie, że lu​dzie po​rzu​ca​ją mał​żeń​stwo, po​n ie​waż są nie​szczę​śli​wi. Jed​n o​cze​śnie oskar​ża​ją o ten stan rze​czy swo​je​go part​n e​ra, szcze​rze wie​rząc, że z kimś in​n ym spra​wy będą wy​glą​da​ły in​a ​czej. Oczy​wi​ście nie ma się cze​mu dzi​wić, sko​ro przy​p i​sy​wa​n ie in​n ym od​p o​wie​dzial​n o​ści za na​sze trud​n o​ści jest zgod​n e z ludz​ką na​tu​rą. Do​sta​je​my man​dat za zbyt szyb​ką jaz​dę i po​mstu​je​my na po​li​cję, błęd​n e zna​ki dro​go​we, in​n ych szyb​ko ja​dą​cych kie​row​ców – na wszyst​ko z wy​jąt​kiem wła​snej nie​uwa​gi. I cho​ciaż w pew​n ych oko​licz​n o​ściach, zwłasz​cza w przy​p ad​ku mal​tre​to​wa​n ia, po​rzu​ce​n ie dru​giej oso​by rze​czy​wi​ście po​ma​ga ochro​n ić wła​sne do​bre sa​mo​p o​czu​cie, znacz​n ie czę​ściej oso​ba, któ​ra koń​czy mał​żeń​stwo, w ko​lej​n ym związ​ku zde​rza się z ta​ki​mi sa​my​mi trud​n o​ścia​mi. In​n y​mi sło​wy, mo​że​my być zmu​sze​n i przy​znać, że sami by​li​śmy pod​sta​wo​wą przy​czy​n ą na​szych pro​ble​mów. Pod​kre​śla​jąc, że nic, co po​cho​dzi z ze​wnątrz, nie może spra​wić, że ktoś bę​dzie nie​szczę​śli​wy, sto​icyzm zmu​sza do skon​fron​to​wa​n ia się z co​dzien​n y​mi mał​żeń​ski​mi trud​n o​ścia​mi w zu​p eł​n ie inny spo​sób, niż to się dziś zwy​kle robi. Przyj​mu​jąc od​p o​wie​dzial​n ość za nie​p rzy​jem​n ą sy​tu​a cję, lu​dzie mu​szą naj​p ierw zba​dać, co się z nimi ta​kie​go dzie​je, że do​świad​cza​ją pro​ble​mów w związ​ku. Je​śli są uczci​wi, od​kry​ją, że bar​dzo wie​le mu​szą prze​p ra​co​wać we wła​snym wnę​trzu. Do​p ie​ro gdy się rze​tel​n ie zmie​rzy​my z na​szym we​wnętrz​n ym za​mę​tem, mamy pra​wo po​waż​n ie się za​sta​n o​wić, czy de​cy​zja o po​rzu​ce​n iu dru​giej oso​by jest rze​czy​wi​ście uza​sad​n io​n a. Ale więk​szość lu​dzi, jesz​cze za​n im osią​gnie ten punkt, od​kry​wa, że w rze​czy​wi​sto​ści może od​n a​leźć szczę​ście w ak​tu​a l​n ym związ​ku – i po​trze​ba po​rzu​ce​n ia go zni​ka. My​ślę, że ni​cze​go, co mó​wią sto​icy, nie na​le​ży in​ter​p re​to​wać jako po​da​wa​n ia w wąt​p li​wość siły i pięk​n a ro​man​tycz​n ej mi​ło​ści. Nie ma też w ich sło​wach ni​cze​go, co su​ge​ro​wa​ło​by nie​zgo​dę z grec​kim po​glą​dem, że mi​łość

jest bo​giem (Eros). W isto​cie nie tyle po​tę​p ia​li ro​man​tycz​n ą mi​łość, ile ją igno​ro​wa​li. Praw​dę mó​wiąc, mie​li inny plan. Może naj​ła​twiej bę​dzie zro​zu​mieć ich stra​te​gię, je​śli się przyj​mie, że ce​lo​wa​li w tę samą gru​p ę słu​cha​czy co Ary​sto​te​les, gdy de​kla​ro​wał, że nikt, kto nie ukoń​czył trzy​dzie​stu pię​ciu lat, nie jest zdol​n y słu​chać jego wy​kła​dów z fi​lo​zo​fii. Praw​do​p o​dob​n ie do​pie​ro w tej fa​zie ży​cia je​ste​śmy zdol​n i przyj​mo​wać na​uki o cno​cie do​trzy​my​wa​n ia zo​bo​wią​zań w trud​n ych cza​sach.

Ostat​ni dzień resz​ty Two​je​go ży​cia

Cza​sem to, co pi​szą sto​icy, może się wy​da​wać na​p raw​dę ma​ka​brycz​n e. Epik​tet ra​dzi, że​byś za​wsze, gdy ca​łu​jesz swo​ją żonę albo dziec​ko, pa​mię​tał,

że ca​łu​jesz isto​tę śmier​tel​n ą 33 – ra​czej nie o tym mamy ocho​tę my​śleć, wy​sy​ła​jąc rano dziec​ko do szko​ły. Ale w rze​czy​wi​sto​ści nie musi to być wca​le

na​cią​ga​n e. Gdy dzie​ci koń​czą swo​je ka​n ap​ki i sok po​ma​rań​czo​wy, po​ran​n a ga​ze​ta na sto​le za​świad​cza, że każ​de​go dnia lu​dzie nie​spo​dzie​wa​n ie umie​ra​ją, i to bez żad​n e​go szcze​gól​n e​go po​wo​du. Z całą pew​n o​ścią ostat​n io ktoś zo​stał za​bi​ty, gdy cze​kał w ko​lej​ce na wjazd do Di​sney​lan​du. W Di​sney​lan​dzie? Na li​tość bo​ską... Co mamy zro​bić wo​bec tak wi​docz​n ej oczy​wi​sto​ści, że śmierć za​wsze jest nie​uchron​n a? Mo​że​my roz​my​ślać o niej jak czło​wiek w de​p re​sji, aż ogar​n ie nas psy​cho​lo​gicz​n y pa​ra​liż. Mo​że​my rów​n ież pró​bo​wać się przed nią ukryć, jak to dziś robi wie​lu Ame​ry​ka​n ów, od​sy​ła​jąc lu​dzi star​szych i nie​do​łęż​n ych do do​mów opie​ki, sta​ra​jąc się, na ile to moż​li​we, ukryć wła​sną śmier​tel​n ość wszyst​ki​mi do​stęp​n y​mi spo​so​ba​mi, od chi​rur​gii pla​stycz​n ej po za​bie​gi prze​ciw wy​p a​da​n iu wło​sów. Sto​icyzm jed​n ak wy​bie​ra inne po​dej​ście. Otwar​cie uzna​je śmierć i kon​fron​tu​je się z nią, usi​łu​jąc po​mniej​szyć jej wła​dzę nad nami, a na​wet uży​wa wie​dzy o niej jako środ​ka do uczy​n ie​n ia na​sze​go do​świad​cze​n ia ży​cia bo​gat​szym. Jed​n ym ze spo​so​bów roz​p o​czę​cia tego pro​ce​su jest po​sta​wie​n ie sa​me​mu so​bie py​ta​n ia o to, ja​kie spra​wy po​zo​sta​ły​by nie​za​ła​twio​n e albo cze​go by nam za​bra​kło, aby uznać swo​je ży​cie za speł​n io​n e, gdy​by​śmy ju​tro umar​li. Tyl​ko nie​licz​n i szczę​ścia​rze mogą od​p o​wie​dzieć na to py​ta​n ie, mó​wiąc: „nic”. Wie​lu in​n ych wy​re​cy​tu​je za​dzi​wia​ją​co dłu​gą li​stę rze​czy, któ​rych pra​gnę​li, jak np. po​dróż, inna ka​rie​ra, inny part​n er itd. Nie ma ni​cze​go złe​go w tym, że się ma taką li​stę, ale znów sto​ik po pro​stu od​rzu​ca myśl, że speł​nio​n e, do​sko​n a​łe ży​cie może za​le​żeć od ja​kie​goś ze​wnętrz​n e​go czyn​n i​ka.

Sto​ic​kie prze​ko​n a​n ie, że zmie​n ie​n ie cze​goś, co znaj​du​je się poza nami, nie po​p ra​wia za​sad​n i​czo na​szej sy​tu​a cji, aż na​zbyt czę​sto znaj​du​je po​twier​dze​nie, gdy zdo​bę​dzie​my lub zre​a li​zu​je​my to, o czym wła​śnie my​śle​li​śmy, że jest nam po​trzeb​n e – po​dróż do Pa​ry​ża, pra​cę w Se​a t​tle, nowe, ro​man​tycz​ne uczu​cie – a na​stęp​n ie od​kry​wa​my z dużą kon​ster​n a​cją, że nadal cze​goś nam bra​ku​je. Po​żą​da​n ie rze​czy ze​wnętrz​n ych wcią​ga nas w nie​koń​czą​cy się cykl. Gdy raz zde​cy​du​je​my, że do​bro leży poza nami, z de​fi​n i​cji bę​dzie ono za​wsze

poza na​szym za​się​giem. Je​śli w ze​wnętrz​n ych oko​licz​n o​ściach wi​dzi​my źró​dło albo roz​wią​za​n ie na​szych pro​ble​mów, w re​zul​ta​cie mamy do czy​n ie​n ia z od​wró​co​n ym po​rząd​kiem rze​czy. To kło​p o​tli​we po​ło​że​n ie opi​sy​wał duń​ski fi​lo​zof Søren Kier​ke​ga​a rd. Moż​n a je przed​sta​wić jako sy​tu​a cję ko​goś, kto stoi na stop​n iach sta​n o​we​go ka​p i​to​lu, ple​ca​mi do bu​dyn​ku, i wska​zu​jąc przed sie​bie, mówi: „tam, tam jest ka​p i​tol”. Ob​ser​wa​tor, za​uwa​ża Kier​ke​ga​ard, rze​czy​wi​ście ma ra​cję. Musi tyl​ko się od​wró​cić. My rów​n ież, my​śli sto​ik, mu​si​my skie​ro​wać uwa​gę na na​sze wnę​trze, na stan na​sze​go umy​słu i nasz cha​rak​ter. We​dług sto​ika tyl​ko nad nimi mamy kon​tro​lę i tyl​ko wte​dy mo​że​my zna​leźć szczę​ście, gdy wy​p ra​cu​je​my wła​ści​wą wo​bec nich po​sta​wę. Zna​cze​n ie, ja​kie sto​icy na​da​ją śmier​ci, ma więc uła​twić zwró​ce​n ie się do we​wnątrz i sku​p ie​n ie uwa​gi na tym, co rze​czy​wi​ście waż​n e. Epik​tet mówi: „Śmierć i wy​gna​n ie, i wszel​kie inne nie​szczę​ścia, któ​rych samo już wy​obra​że​n ie gro​zą przej​mu​je, niech za​wsze sto​ją ci przed oczy​ma, a już naj​bar​dziej z wszyst​kie​go – go​dzi​n a śmier​ci. W ten bo​wiem spo​sób nie bę​dziesz nig​dy snuł w my​śli nik​czem​n ych za​mie​rzeń, ani też ni​cze​go nie bę​dziesz zbyt go​rą​co pożą​dał”34. Czy ule​ga​li​by​śmy ba​n al​n ym nie​p o​ko​jom, gdy​by​śmy się do​wie​dzie​li, że dzi​siej​szy dzień bę​dzie ostat​n im, jaki prze​ży​je​my na tym świe​cie? Czy też ra​czej oka​zy​wa​li​by​śmy in​n ym uprzej​mość, by​li​by​śmy szla​chet​n i wo​bec sa​mych sie​bie i wdzięcz​n i wo​bec wszech​świa​ta? Oto isto​ta po​glą​dów Mar​ka Au​re​liu​sza. Mówi nam on: „do​sko​n a​łość uspo​so​bie​n ia – cały dzień prze​żyć, jak​by był ostat​n i, nie wzbu​rzać się, nie tę​żeć ze zmar​twie​n ia, nie

po​zo​wać”35. Uwa​ga po​świę​ca​n a śmier​ci, da​le​ka od ma​ka​bry lub wpę​dza​n ia się w de​pre​sję, może w rze​czy​wi​sto​ści oka​zać się nie​zbęd​n ym kro​kiem w stro​n ę osią​gnię​cia psy​cho​lo​gicz​n e​go do​bro​sta​n u.

Sa​mo​bój​stwo i sto​icyzm

Wie​lu lu​dzi wska​za​ło ob​sza​ry, w któ​rych myśl sto​ic​ka i chrze​ści​jań​ska krzy​żu​ją się – po​gar​da oka​zy​wa​n a do​brom ze​wnętrz​n ym, uzna​n ie, że kon​tro​la na​mięt​n o​ści jest waż​n a, pod​kre​śla​n ie zo​bo​wią​zań wo​bec in​n ych. Nie ma się cze​mu dzi​wić, sko​ro hi​sto​rycz​n ie sto​icyzm wy​warł wiel​ki wpływ na roz​wój

chrze​ści​jań​skiej my​śli etycz​n ej. Ale oczy​wi​ście sto​icyzm nie jest chrze​ści​jań​stwem i nig​dzie nie jest to bar​dziej wi​docz​n e jak we wła​ści​wym obu sys​te​mom sto​sun​ku do sa​mo​bój​stwa. Chrze​ści​jań​ski po​gląd na sa​mo​bój​stwo jest jed​n o​znacz​n y: ode​bra​n ie so​bie ży​cia jest za​wsze i wszę​dzie złe. Ży​cie jest da​rem od Boga i tyl​ko on może ten dar cof​n ąć. Nie mamy pra​wa przy​spie​szać pro​ce​su. Nie jest to wy​łącz​n ie chrze​ści​jań​skie po​dej​ście. Pra​wie czte​ry​sta lat przed na​ro​dze​n iem Chry​stu​sa po​dob​n y po​gląd na sa​mo​bój​stwo wy​ło​żył Pla​ton. Co wię​cej, to ge​n e​ral​n e po​tę​p ie​n ie aktu sa​mo​bój​stwa spra​wia, że tak​że eu​ta​n a​zja jest nie do za​a k​cep​to​wa​n ia, po​n ie​waż w więk​szo​ści przy​p ad​ków spro​wa​dza się do wspo​ma​ga​n e​go sa​mo​bój​stwa. W tym punk​cie jed​n ak wie​lu chrze​ści​jan w prak​ty​ce roz​mi​ja się z na​ucza​n iem Ko​ścio​ła, wie​rząc, że sko​ro śmierć jest nie​uchron​na, ro​dzaj prze​dłu​żo​n e​go cier​p ie​n ia, z któ​rym zbyt czę​sto spo​ty​ka​my się dziś w szpi​ta​lach i do​mach opie​ki, w ża​den spo​sób nie może być za​mie​rzo​n y przez do​bre​go Boga. W tych oko​licz​n o​ściach zro​zu​mia​łe jest re​la​tyw​n ie sze​ro​kie wspar​cie za​rów​n o wśród wie​rzą​cych, jak i nie​wie​rzą​cych dla pra​cy dok​to​ra Jac​ka Ke​vor​kia​n a. Na swój spo​sób sto​ic​ki po​gląd na sa​mo​bój​stwo jest rów​n ie jed​n o​znacz​n y jak kla​sycz​n y po​gląd chrze​ści​jań​ski: sa​mo​bój​stwo jest nie tyl​ko do​p usz​czo​ne, lecz tak​że usank​cjo​n o​wa​n e przez Boga. „Przede wszyst​kim – mówi Se​n e​ka z po​zy​cji oso​by bo​skiej – po​sta​ra​łem się o to, aby nikt was nie za​trzy​my​wał wbrew wa​szej woli. Dro​ga do wol​n o​ści otwar​ta. Je​że​li nie chce​cie wal​czyć, mo​że​cie ucie​kać. I dla​te​go z wszyst​kich ko​n iecz​n o​ści, ja​ki​mi z mej

woli je​ste​ście pod​da​n i, nie uczy​n i​łem żad​n ej ła​twiej​szą od śmier​ci”36. Sto​icy, któ​rzy nie zga​dza​ją się w in​ter​p re​ta​cji wie​lu swo​ich nauk, w spra​wie do​pusz​czal​n o​ści sa​mo​bój​stwa są jed​n o​myśl​n i. „I z tej przy​czy​n y nie jest nic przy​kre z tego wszyst​kie​go, co się w ży​ciu wy​da​rza – wy​ja​śnia Epik​tet – bo 37

kie​dy ze​chcesz, od​cho​dzisz ze świa​ta” . Ma​rek Au​re​liusz od​da​je to uczu​cie, mó​wiąc: „Tu​taj wol​n o ci żyć w taki spo​sób, w jaki my​ślisz, że moż​n a żyć po odej​ściu ze świa​ta. Gdy​by ci jed​n ak nie po​zwo​li​li, wów​czas odejdź z ży​cia.

Tak jed​n ak, jak​byś nic złe​go nie do​zna​wał. «Dym, a więc wy​cho​dzę». Dla​cze​go są​dzisz, że to wiel​ka spra​wa?”38. Ła​twość, z jaką ten czło​wiek mówi o sa​mo​bój​stwie, spra​wia, że wie​lu lu​dzi prze​n i​ka dreszcz. Wy​da​je się, że nie tyl​ko brzmi to świę​to​krad​czo, lecz tak​że sta​n o​wi wy​raz bez​dusz​n e​go lek​ce​wa​że​n ia ży​cia. Otóż chcę stwier​dzić, że w rze​czy​wi​sto​ści sto​ic​ki sto​su​n ek do sa​mo​bój​stwa jest co naj​mniej tak samo na​boż​n y jak chrze​ści​jań​ski i w rów​n ym stop​n iu jak ten ostat​n i wy​ra​ża afir​ma​cję dla ży​cia. Jest rów​n ież, jak my​ślę, bar​dziej zgod​n y ze współ​cze​sną wraż​li​wo​ścią, któ​ra do​p usz​cza eu​ta​n a​zję i po​zo​sta​wia jed​n o​st​ce wię​cej au​to​no​mii w spra​wach do​ty​czą​cych jej eg​zy​sten​cji. Tra​dy​cyj​n ie za​chod​n ie re​li​gie po​strze​ga​ły sa​mo​bój​stwo jako afront wo​bec Boga i pró​bę wy​mknię​cia się jego woli. Ale po​wie​dzieć, że nie mo​że​my się za​bić, po​n ie​waż Bóg za​mie​rzył, że bę​dzie​my zdol​n i znieść nasz los, to uwa​żać Boga za od​p o​wie​dzial​n e​go za każ​de zda​rze​n ie w ży​ciu wszyst​kich ist​nień. Ta​kie po​dej​ście może wzma​gać nasz sza​cu​n ek dla Bo​żej mocy, ale nie jest wol​n e od nie​do​god​n o​ści. Je​śli nasz spo​sób my​śle​n ia za​kła​da, że Bóg jest przy​czy​n ą wiel​kiej licz​by bez​sen​sow​n ych na pierw​szy rzut oka cier​p ień, bu​dzi się w nas re​sen​ty​ment wo​bec bo​sko​ści. Dla kon​tra​stu sto​ic​ki po​gląd nie obar​cza Boga ta​kim cię​ża​rem. Cho​ciaż sto​icy wi​dzą w Bogu stwór​cę wszech​świa​ta i osta​tecz​n ą przy​czy​n ę na​sze​go ist​n ie​n ia, nie pra​gną ka​lać Boga de​ta​la​mi in​dy​wi​du​a l​n e​go prze​zna​cze​n ia. Za​miast tego sto​ic​ki Bóg ce​du​je od​po​wie​dzial​n ość na nas. W szcze​gól​n o​ści wy​p o​sa​ża nas w ro​zum, po to, że​by​śmy okre​śli​li, kie​dy na​sze ży​cie sta​je się rze​czy​wi​ście nie​zno​śne. I sko​ro nie wy​zna​czył ni​ko​mu z nas oso​bi​ste​go losu, nie wy​ma​ga od nas rów​n ież

po​zo​sta​wa​n ia w tym świe​cie za wszel​ką cenę. De​cy​zja o tym, czy po​zo​stać, czy odejść, na​le​ży do nas. Od​rzu​ca​jąc przy​p i​sy​wa​n ie Bogu kon​tro​li nad in​dy​wi​du​a l​n ym ży​ciem, sto​icy ofe​ru​ją nam ob​raz wszech​świa​ta, w któ​rym ja​ka​kol​wiek ura​za wo​bec Boga by​ła​by nie​lo​gicz​n a. Są jed​n ak rów​n ież inne po​wo​dy, dla któ​rych sto​ic​ki po​gląd na sa​mo​bój​stwo zda​je się wy​ra​żać rów​n ie wie​le sza​cun​ku dla ży​cia co chrze​ści​jań​ski. Ze sto​ic​kich za​sad nie wy​n i​ka, że mo​że​my znisz​czyć sa​mych sie​bie z naj​bar​dziej bła​he​go po​wo​du ani że zwy​kła nie​do​god​n ość czy nie​wy​go​da uspra​wie​dli​wia​ją ode​bra​n ie so​bie ży​cia. Prze​ciw​n ie, mamy waż​n e zo​bo​wią​za​n ia wo​bec na​szej ro​dzi​n y, przy​ja​ciół, kra​ju i ca​łej ludz​ko​ści, z któ​rych nie mo​że​my tak ła​two się wy​p lą​tać. Epik​tet besz​ta pew​n e​go czło​wie​ka, któ​ry wy​mi​gi​wał się od od​p o​wie​dzial​n o​ści i uciekł z domu, gdy jego cór​ka była cho​ra. Ist​nie​je więc mi​liard ocze​ki​wań wo​bec na​szej ży​cio​wej ener​gii i te ocze​ki​wa​nia wią​żą nas z zie​mią. W ce​sar​stwie rzym​skim, gdzie sto​icyzm roz​kwi​tał, czę​ste było po​p eł​n ia​n ie sa​mo​bój​stwa, żeby chro​n ić ro​dzi​n ę przed ze​mstą ce​sa​rza. So​kra​tes, w oczach sto​ików mo​de​lo​wy sa​mo​bój​ca, wy​p ił cy​ku​tę, żeby unik​n ąć po​gwał​ce​n ia swo​ich naj​waż​n iej​szych prze​ko​n ań mo​ral​n ych. Te przy​kła​dy po​ka​zu​ją, że w my​śli sto​ic​kiej sa​mo​bój​stwo uza​sad​n ia​ły tyl​ko bar​dzo szcze​gól​n e oko​licz​n o​ści. Gdy już to po​wie​dzie​li​śmy, nie mo​że​my czy​tać tego, co sto​icy mają do po​wie​dze​n ia na te​mat sa​mo​bój​stwa, nie zda​jąc so​bie spra​wy, że może być ono uza​sad​n io​n e tak​że w in​n ych sy​tu​a cjach niż te, któ​rym to​wa​rzy​szy wiel​kie cier​p ie​n ie fi​zycz​n e. Ale jest wy​so​ce nie​oczy​wi​ste, że usank​cjo​n o​wa​n ie ja​kiejś prak​ty​ki zwięk​sza jej praw​do​p o​do​bień​stwo bar​dziej niż jej za​ka​zy​wa​nie chro​n i przed nią. Je​śli hi​sto​ria cze​go​kol​wiek nas na​uczy​ła, to tego, że pro​hi​bi​cje rzad​ko są sku​tecz​n e. Po​myśl na przy​kład o wiel​kim opo​rze wo​bec ame​ry​kań​skie​go za​ka​zu sprze​da​ży al​ko​ho​lu w la​tach 20. albo o naj​n ow​szym ra​p or​cie, któ​ry stwier​dza, że pro​gra​my sta​wia​ją​ce wy​łącz​n ie na abs​ty​nen​cję są mniej sku​tecz​n e w za​p o​bie​ga​n iu cią​ży niż te, któ​re obej​mu​ją dys​ku​sje na te​mat an​ty​kon​cep​cji. To, co jest tabu, ma oczy​wi​ście nie​od​p ar​ty urok. I jak wy​do​by​cie za​ka​za​n e​go owo​cu na świa​tło dzien​n e po​wo​du​je rów​-

nież zdrow​sze po​dej​ście do nie​go, po​dob​n ie przy​ję​cie sto​ic​kie​go sta​n o​wi​ska wo​bec sa​mo​bój​stwa w rze​czy​wi​sto​ści może w pew​n ych przy​p ad​kach mu za​po​biec. Co wię​cej, mimo że z po​zo​ru wy​da​je się to dziw​n e, roz​my​śla​n ie o sa​mo​bój​stwie może być oso​bli​wie ożyw​czym do​świad​cze​n iem i w tym wzglę​dzie sto​icy mają po swo​jej stro​n ie co naj​mniej jed​n e​go re​li​gij​n e​go au​to​ra. Ka​to​lic​ki pi​sarz Wal​ker Per​cy, któ​re​mu nie​ob​ca była de​p re​sja, ra​dził, żeby – gdy wszyst​kie inne spo​so​by le​cze​n ia za​wio​dą – czło​wiek spró​bo​wał so​bie wy​obra​zić, że się za​bił, a na czas, któ​ry mu po​zo​stał, spoj​rzał jako na

bo​n us. Ma​rek Au​re​liusz daje do​kład​n ie taką samą po​ra​dę: „po​myśl so​bie, jak gdy​byś, do​żyw​szy obec​n ej chwi​li, już umarł. Wów​czas wszyst​ko, co po​zo​sta​ło, prze​ży​jesz w zgo​dzie z na​tu​rą”39. Zgod​n ość mię​dzy tymi dwo​ma my​śli​cie​la​mi daje nam pew​n e po​wo​dy, by wie​rzyć, że tra​dy​cje sto​ic​ka i chrze​ści​jań​ska nie są w tym punk​cie tak bar​dzo roz​bież​n e, jak się po​cząt​ko​wo wy​da​wa​ło. A poza tym moż​n a osią​gać po​dob​n e cele przy uży​ciu róż​n ych środ​ków. Bę​dąc da​le​kim od oka​zy​wa​n ia bra​ku sza​cun​ku dla ży​cia, a za​ra​zem do​p usz​cza​jąc w pew​n ych oko​licz​n o​ściach sa​mo​bój​stwo, w rze​czy​wi​sto​ści moż​n a po​dą​żać dro​gą pro​wa​dzą​cą do chrze​ści​jań​skie​go celu, ja​kim jest pod​kre​śle​n ie świę​to​ści ży​cia.

Zło​te lata

Wid​mo krą​ży po Ame​ry​ce – wid​mo baby bo​omu na eme​ry​tu​rze. Zja​wy już

wy​ło​n i​ły się zza ho​ry​zon​tu. Spo​ty Ame​ry​kań​skie​go Sto​wa​rzy​sze​n ia Eme​ry​tów po​ka​zu​ją ak​tyw​n ych se​n io​rów plu​ska​ją​cych się w wo​dzie i pę​dzą​cych w ka​brio​le​tach po au​to​stra​dzie. W re​kla​mie jed​n ej z wiel​kich firm in​we​sty​cyj​n ych wi​dzi​my eme​ry​tów prze​mie​rza​ją​cych bez​dro​ża na ro​we​rach. A do​nie​sie​n ia pra​so​we mó​wią o gwał​tow​n ym wzro​ście licz​by lu​dzi star​szych aresz​to​wa​n ych w Ari​zo​n ie za upra​wia​n ie sek​su w miej​scach pu​blicz​n ych. Nie​któ​rzy uwa​ża​ją, że ten trend do​da​je otu​chy. Z pew​n o​ścią w kul​tu​rze, któ​ra glo​ry​fi​ku​je mło​dość i stra​ci​ła wia​rę, że star​si są źró​dłem mą​dro​ści, ła​two po​jąć, że lu​dzie w doj​rza​łym wie​ku za​cho​wu​ją się jak na​sto​lat​ki. Wszy​scy chce​my być naj​bar​dziej lu​bia​n ym dziec​kiem w szko​le, nie dzi​wi więc, że oso​by, któ​re spo​łe​czeń​stwo tak ocho​czo igno​ru​je, będą się upo​dab​n iać do tych, któ​rym po​świę​ca się naj​wię​cej uwa​gi. Nie od​n o​si się to tyl​ko do za​cho​wa​n ia, lecz tak​że do wy​glą​du, któ​ry star​si ko​p iu​ją z młod​szych, o czym świad​czy roz​kwit prze​my​słu chi​rur​gii pla​stycz​n ej. A jed​n ak jest coś wy​mu​szo​n e​go, de​spe​rac​kie​go i na​wet odro​bi​n ę że​n u​ją​ce​go w tak usil​n ym sta​ra​n iu, żeby być kimś, kim nie je​ste​śmy (mło​dzi za​wsze prze​cież prze​go​n ią star​szych w by​ciu mło​dym). Jak to nie​de​li​kat​n ie wy​ra​ża Se​n e​ka: „po​licz no swo​je lata, a wstyd ci bę​dzie, że pra​gniesz tego sa​me​go, cze​goś pra​gnął bę​dąc dziec​kiem”40. Te sło​wa od​zwier​cie​dla​ją sto​ic​ką ideę, że ostat​n ia faza ży​cia win​n a być po​świę​co​n a in​n y​mi spra​wom niż wcze​śniej​sze. We​dług stoi​ków lu​dziom star​szym nie moż​n a po​le​cać sty​lu ży​cia opi​sa​n e​go na po​cząt​ku tego roz​dzia​łu przede wszyst​kim dla​te​go, że jest to prze​ciw​n e na​tu​rze. Pod​czas gdy wraz z wie​kiem stan cia​ła nie​uchron​n ie się po​gar​sza, umysł i duch mogą pło​n ąć peł​n ym bla​skiem. Być może, mó​wią sto​icy, na​tu​ra każe nam zwró​cić uwa​gę na te rze​czy, w któ​rych nadal je​ste​śmy moc​n i, na bar​dziej me​ta​fi​zycz​n e aspek​ty na​sze​go ist​n ie​n ia i ży​cie zgod​-

ne z tymi war​to​ścia​mi. Se​n e​ka swo​je póź​n e lata prze​żył do​kład​n ie w ten spo​sób: Ależ ukry​łem się wła​śnie ze wzglę​du na to, co – jak mó​wisz – cza​sa​mi ci do​ra​dza​łem, i za​trza​sną​łem drzwi po to, by móc nieść po​moc więk​szej licz​bie lu​dzi. Ża​den dzień nie scho​dzi mi na bez​czyn​no​ści. Po​świę​cam pra​cy na​u ko​wej tak​że część nocy. (...) Od​da​li​łem się nie tyle od lu​dzi, ile od spraw, a szcze​gól​nie od mych wła​snych spraw: tru​dzę się obec​nie dla po​tom​no​ści. Dla niej to pi​szę coś, co może być jej po​moc​ne. (...) Wska​zu​ję in​nym pro​stą dro​gę, któ​rą sam po​zna​łem zbyt póź​no, gdy by​łem już zmę​czo​ny błą​ka​niem się 41.

Pierw​szy aka​p it ni​n iej​sze​go roz​dzia​łu wska​zu​je, że ob​raz re​flek​syj​n ej sta​ro​ści nie jest do​mi​n u​ją​cy w na​szych cza​sach. Jed​n ak​że i po​gląd, że z upły​wem ży​cia co​raz bar​dziej zwra​ca​my się do swe​go wnę​trza, nie jest przy​p i​sa​ny wy​łącz​n ie do sta​ro​żyt​n o​ści. W pi​smach szwaj​car​skie​go psy​chia​try Car​la Jun​ga znaj​dzie​my echo tego sa​me​go od​czu​cia: Ale nie mo​że​my wie​czo​rem żyć we​dług po​ran​ne​go pro​gra​mu ży​cia, po​nie​waż to, co rano było wiel​kie, wie​czo​rem bę​dzie małe, a to, co rano było praw​dą, wie​czo​rem oka​że się kłam​stwem. Sta​rze​ją​cy się lu​dzie po​win​ni wie​dzieć, że ich ży​cie nie ro​śnie i nie roz​p rze​strze​nia się, lecz że nie​u bła​ga​ny pro​ces wy​mu​sza kur​cze​nie się ży​cia. Dla mło​de​go czło​wie​ka zbyt​nie zaj​mo​wa​nie się sobą jest pra​wie grze​chem, a co naj​mniej za​gro​że​niem, ale dla ko​goś, kto się sta​rze​je, głę​bo​ka uwa​ga po​świę​co​na so​bie sa​me​mu jest obo​wiąz​kiem i ko​niecz​no​ścią. Słoń​ce, gdy ob​le​je świat swo​i m świa​tłem, cofa pro​mie​nie, żeby oświe​cić samo sie​bie42.

Spo​strze​że​n ie, że star​si lu​dzie po​win​n i zwró​cić się ku re​flek​sji i kon​tem​pla​cji bar​dziej niż ku po​dró​żo​wa​n iu i po​szu​ki​wa​n iu przy​gód, może się zda​wać su​ge​ro​wać, że po​win​n i oni być jesz​cze bar​dziej mar​gi​n a​li​zo​wa​n i – w jesz​cze więk​szym stop​n iu od​su​n ię​ci od głów​n e​go nur​tu ży​cia. Uwa​żam, że w rze​czy​wi​sto​ści spra​wy mają się do​kład​n ie prze​ciw​n ie i że ru​chli​wy styl ży​cia przed​sta​wio​n y na po​cząt​ku roz​dzia​łu sta​n o​wi prze​p is na ka​ta​stro​fę. Je​śli star​si lu​dzie po pro​stu po​dą​ża​ją tą samą ścież​ką co mło​dzi, ale ro​bią to wol​n iej, wte​dy mło​dzi nie mają żad​n e​go po​wo​du, by zwra​cać na nich uwa​gę, tak jak nie zwra​ca się uwa​gi na ko​goś, kto w wy​ści​gu po​zo​stał z tyłu. Co naj​wy​żej moż​n a od​czu​wać li​tość dla śla​ma​za​ry. Je​śli jed​n ak lu​dzie star​si po​dej​mu​ją inną po​dróż, przy​go​dę du​szy i du​cha, wte​dy mamy po​wód, żeby szu​kać u nich przy​wódz​twa na dro​dze, któ​rą wszy​scy pój​dzie​my. Bar​dziej re​flek​syj​n e po​dej​ście do sta​ro​ści, któ​re​go rzecz​n i​ka​mi są sto​icy, nie tyl​ko daje więc klucz do od​czu​wa​n ia więk​szej oso​bi​stej sa​tys​fak​cji z tego eta​p u

ży​cia, lecz rów​n ież ma pod​sta​wo​we zna​cze​n ie dla przy​wró​ce​n ia star​szym lu​dziom ho​n o​ro​we​go miej​sca wśród nas jako prze​wod​n i​kom i men​to​rom.

W zdro​wiu i w cho​ro​bie

Wy​obraź so​bie taką oto sce​n ę: mniej wię​cej pięt​n a​stu stu​den​tów stło​czo​nych wo​kół wiel​kie​go sto​łu w nie​du​żej, po​zba​wio​n ej okien sal​ce wy​kła​do​wej. Wcho​dzi wy​kła​dow​ca. Jak zwy​kle stu​den​ci zo​sta​wi​li jed​n ą stro​n ę sto​łu wol​n ą; tam też sia​da. Dziś rano wy​glą​da, jak​by czuł się szcze​gól​n ie źle, i gdy tyl​ko po​ło​ży swo​je książ​ki, dość gło​śno ki​cha. Wy​wią​zu​je się na​stę​p u​ją​cy dia​log: Wy​kła​dow​ca: Nie mar​tw​cie się, nie za​ra​żam [prze​ry​wa, żeby wy​trzeć nos]. Za​p la​n o​wa​li​śmy, że dziś rano po​roz​ma​wia​my o sto​ic​kiej ety​ce. Mam jed​n ak waż​n iej​szy te​mat do dys​ku​sji. Je​stem prze​zię​bio​n y. Stu​dent 1: I to jest waż​n iej​sze niż ety​ka sto​ic​ka? Wy​kła​dow​ca: Może nie, ale to jest mój wy​kład. Poza tym pew​n ie się zgo​dzisz, że to, jak pod​cho​dzi​my do cho​ro​by, sta​n o​wi pe​wien aspekt sto​ic​kiej mo​ral​n o​ści. Stu​dent 1: Tak. Wy​kła​dow​ca: Moje py​ta​n ie do​ty​czy więc ży​cia, a nie teo​rii. Wszy​scy w tej gru​p ie je​ste​śmy w pew​n ym stop​n iu od​da​n i sto​icy​zmo​wi. I wszy​scy kie​dyś za​cho​ru​je​my. Spró​buj​my więc zna​leźć kil​ka sto​ic​kich wska​zań, jak po​stę​p o​wać ze sła​bym zdro​wiem i z cho​ro​bą, choć​by po to, że​bym za​raz mógł z nich sko​rzy​stać. Przy​n io​słem kil​ka tek​stów, o któ​rych mo​że​my po​roz​ma​wiać. Ale naj​p ierw po​dziel​cie się ze mną wa​szy​mi ogól​n y​mi wra​że​n ia​mi. Co bied​n y sto​ik po​wi​n ien zro​bić z prze​zię​bie​n iem? Stu​dent 2: Nie je​stem cał​ko​wi​cie pew​n y dla​cze​go, ale nie wy​da​je mi się, że sto​ik po​wi​n ien opo​wia​dać wszyst​kim wo​kół, że jest prze​zię​bio​n y [ogól​n y śmiech]. Wy​kła​dow​ca: Masz ra​cję, Jeff. Po​słu​chaj​my frag​men​tu, w któ​rym Ma​rek Au​re​liusz cy​tu​je Epi​ku​ra: „pod​czas cho​ro​by moje roz​mo​wy nie do​ty​czy​ły do​le​gli​wo​ści cia​ła, od​wie​dza​ją​cym też o nich nie opo​wia​da​łem”43. Co o tym

my​ślisz? Brzmi jak do​bra rada? Stu​dent 2: Ja​sne, chciał​bym, żeby wię​cej lu​dzi po​stę​p o​wa​ło zgod​n ie z nią. Wy​da​je mi się, że więk​szość lu​dzi, gdy za​cho​ru​je, czu​je się zmu​szo​n a wszyst​ko ci o tym opo​wie​dzieć. Bar​dziej szcze​gó​ło​wo, niż rze​czy​wi​ście chcesz usły​szeć. Wy​kła​dow​ca: Więc sto​ic​ka re​gu​ła nu​mer je​den po​stę​p o​wa​n ia z cho​ro​bą to nie opo​wia​dać o niej. Dla​cze​go uwa​ża​cie, że to jest do​bry po​mysł? Stu​dent 3: Bo nikt nie chce słu​chać o tym, jak je​steś cho​ry. To jest na​rzu​-

ca​n ie się in​n ym. Stu​dent 1: A więc? Stu​dent 3: Sto​icy czu​ją się od​p o​wie​dzial​n i za to, żeby być uży​tecz​n y​mi dla in​n ych, a nie żeby spra​wiać im kło​p ot. Wy​kła​dow​ca: Do​kład​n ie. Moja tro​ska o in​n ych sama przez się po​win​n a mnie mo​ty​wo​wać, że​bym był ci​cho, gdy je​stem cho​ry. Czy z ja​kie​goś jesz​cze in​n e​go po​wo​du do​brze jest nie opo​wia​dać o swo​jej cho​ro​bie? (ci​sza) Za​p o​mnij​cie na se​kun​dę o in​n ych: czy jest ja​kiś po​wód, dla któ​re​go mó​wie​n ie o swo​jej cho​ro​bie nie leży w na​szym in​te​re​sie? Stu​dent 1: Za​uwa​ży​łem, że opo​wia​da​n ie o swo​ich cho​ro​bach spra​wia, że sku​p iasz się na nich. Wy​kła​dow​ca: I co w tym złe​go? Stu​dent 1: Wy​da​je mi się, że naj​gor​sze w cho​ro​bie jest, gdy je​steś jej świa​do​my, na przy​kład le​żąc w łóż​ku, i czu​jesz się po pro​stu nie​szczę​śli​wy. Znacz​n ie le​p iej jest za​jąć się czymś i po​grą​żyć w tym tak, by za​p o​mnieć o cho​ro​bie: pi​sa​n iem, czy​ta​n iem lub czymś po​dob​n ym. Opo​wia​da​n ie o swo​jej cho​ro​bie przy​p o​mi​n a le​że​n ie w łóż​ku i roz​my​śla​n ie o tym, jaki je​steś cho​ry. Czu​jesz się od tego tyl​ko go​rzej. Stu​dent 2: A roz​ma​wia​n ie o nie​roz​ma​wia​n iu o swo​ich cho​ro​bach? Wy​kła​dow​ca: My​ślę, że nie o to mi cho​dzi. Po​zwól​cie, że prze​czy​tam cy​tat do koń​ca: „Le​ka​rzom też nie po​zwa​la​łem – po​wia​da – na po​p a​da​n ie w dumę z po​wo​du tego, co ro​bią, ale ży​cie wio​dłem do​brze i pięk​n ie”44. Stu​dent 3: To już zu​p eł​n ie sza​lo​n e.

Wy​kła​dow​ca: Dla​cze​go? Stu​dent 3: Bo nie wy​da​je się mi wia​ry​god​n e, żeby ktoś, kogo po​wa​li​ło prze​zię​bie​n ie, żył do​brze i szczę​śli​wie. Wy​obra​żam to so​bie tak, że ktoś, komu leje się z nosa, idzie uli​cą, pod​ska​ku​jąc i po​gwiz​du​jąc.

Wy​kła​dow​ca: Za​p ew​n e jest to ja​kiś spo​sób, żeby żyć do​brze i szczę​śli​wie, choć oso​bi​ście nig​dy tego nie prak​ty​ko​wa​łem. Ale co jesz​cze mogą zna​czyć te sło​wa? Stu​dent 1: My​ślę, że to zna​czy, że dzia​łasz tak, jak​byś nie był prze​zię​bio​ny. Nie zmie​n iasz co​dzien​n ej ru​ty​n y. Wy​kła​dow​ca: Czy to jest moż​li​we? Stu​dent 1: Oczy​wi​ście. Zna​łem lu​dzi, o któ​rych na​wet nie było wia​do​mo, że są cho​rzy. Po​ja​wia​li się w pra​cy, cho​dzi​li ćwi​czyć, nie tra​ci​li tem​p a. Ale są rów​n ież inni – tych jest więk​szość. Prze​zię​bie​n ie przej​mu​je kon​tro​lę nad ca​łym ich ży​ciem. Opusz​cza​ją wy​kła​dy, po​n ie​waż za​spa​li. Wy​ko​rzy​stu​ją cho​ro​bę jako uspra​wie​dli​wie​n ie, żeby nic nie ro​bić. I wie​cie co? Wy​glą​da na to, że lu​dzie, któ​rzy nie dają się cho​ro​bie, cho​ru​ją kró​cej i rza​dziej. Wy​kła​dow​ca: Mo​że​my więc do​p i​sać sto​ic​ką re​gu​łę nu​mer dwa: nie zmie​niaj usta​lo​n e​go po​rząd​ku swo​ich za​jęć. Stu​dent 3: Ale czy nie po​wi​n ie​n eś o sie​bie za​dbać? Dużo od​p o​czy​wać, pić dużo wody itd.? A co z wi​zy​tą u le​ka​rza? Przy​to​czo​n y cy​tat za​sad​n i​czo za​le​ca, żeby lek​ce​wa​żyć le​ka​rzy. Ale je​śli to ja​kaś za​kaź​n a cho​ro​ba i nie bie​rzesz an​ty​bio​ty​ków, bę​dziesz jesz​cze bar​dziej cho​ry i do tego mo​żesz za​ra​zić in​n ych. Nie je​stem więc pe​wien, czy to do​bra rada, żeby tyl​ko trzy​mać się usta​lo​n e​go po​rząd​ku za​jęć i ni​cze​go nie zmie​n iać. Wy​kła​dow​ca: Do​bre uwa​gi. Ale po​zwól​cie, że naj​p ierw zaj​mę się dru​gim frag​men​tem. Epik​tet nie znał an​ty​bio​ty​ków, my​ślę jed​n ak, iż to ja​sne, że nie chciał​by, by​śmy za​gra​ża​li zdro​wiu in​n ych. Je​śli więc wi​zy​ta u le​ka​rza mog​łaby spra​wić, że bę​dzie​my mniej za​ra​żać, praw​do​p o​dob​n ie po​win​n i​śmy tak zro​bić. Pa​mię​taj​cie jed​n ak, że jed​n ym z re​a l​n ych współ​cze​snych pro​ble​mów me​dycz​n ych jest nad​uży​wa​n ie an​ty​bio​ty​ków. Lu​dzie, któ​rzy prze​sta​ją uży​wać an​ty​bio​ty​ków lub uży​wa​ją ich, gdy ich nie po​trze​bu​ją, przy​czy​n ia​ją

się do po​wsta​wa​n ia su​p erza​raz​ków, któ​re mogą po​wa​lić no​so​roż​ca. Może więc sto​icy mają ra​cję, gdy nie​co po​dejrz​li​wie trak​tu​ją bie​ga​n ie po le​ka​rzach. Ale je​śli cho​dzi o bra​n ie aspi​ry​n y, dba​n ie o do​bry wy​p o​czy​n ek i pi​cie pły​n ów, nie są​dzę, żeby to było nie​zgod​n e z nor​mal​n ym ryt​mem ży​cia. Stu​dent 2: Ale dla​cze​go sto​ik miał​by po​dej​mo​wać ja​kieś kro​ki, żeby po​czuć się le​p iej, na​wet od​p o​czy​wać i pić? Czy zdro​wie nie jest tym, co sto​icy okre​śla​ją jako „obo​jęt​n e”? Wy​kła​dow​ca: Tak jest. Sto​icy nie uwa​ża​ją zdro​wia za do​bro ani cho​ro​by za zło. Pa​mię​taj jed​n ak, że we​dług nich nie​któ​re z rze​czy „obo​jęt​n ych” są 45

bar​dziej po​żą​da​n e niż inne . Z pew​n o​ścią do​bre sa​mo​p o​czu​cie fi​zycz​n e może wpły​wać na na​szą zdol​n ość do wy​p eł​n ia​n ia obo​wiąz​ków i w związ​ku z tym rów​n ież na zdol​n ość do pra​we​go dzia​ła​n ia. Gdy je​ste​śmy tak cho​rzy, że nie mo​że​my pod​n ieść się z łóż​ka, wte​dy na​sza zdol​n ość do zro​bie​n ia cze​goś do​bre​go jest z pew​n o​ścią mniej​sza. Dla sto​ików jest to po​wód, żeby wy​bie​rać zdro​wie za​miast cho​ro​by. Sta​n o​wi to dla nich rów​n ież ar​gu​ment prze​ma​wia​ją​cy za tym, że zdro​wie jest bar​dziej na​tu​ral​n ym sta​n em niż cho​ro​ba i dla​te​go jest bar​dziej po​żą​da​n e. Jed​n ak we​dług nich to, że ktoś jest zdro​wy, samo w so​bie w żad​n ym sen​sie nie jest mo​ral​n ie do​bre – ten fakt mu​si​my do​kład​n ie zro​zu​mieć. Stu​dent 1: Ale po​myśl​my o lu​dziach, któ​rzy ćwi​czą re​gu​lar​n ie. Uwa​ża​ją, że im są zdrow​si, spraw​n iej​si fi​zycz​n ie, bar​dziej mu​sku​lar​n i, tym są lep​si jako lu​dzie. Pa​trzą z lek​ce​wa​że​n iem na każ​de​go, kto wy​glą​da na choć tro​chę sfla​cza​łe​go lub oty​łe​go. Wy​kła​dow​ca: Tak, na​sza kul​tu​ra pro​mu​je ta​kie po​dej​ście. Epik​tet mówi w tym przy​p ad​ku o błęd​n ym ro​zu​mo​wa​n iu, któ​re po​le​ga na prze​cho​dze​n iu od stwier​dze​n ia „ja je​stem bo​gat​szy od cie​bie” do wnio​sku „ja je​stem rów​nież lep​szy od cie​bie”46. Wy​da​je się, że ten błąd na​sza kul​tu​ra po​p eł​n ia w od​n ie​sie​n iu do wy​glą​du fi​zycz​n e​go – w szcze​gól​n o​ści szczu​p łej syl​wet​ki. „Je​stem od cie​bie spraw​n iej​szy” im​p li​ku​je „je​stem lep​szym od cie​bie czło​wie​kiem”. Gdy więc sto​icy twier​dzą, że „zdro​wie jest obo​jęt​n e”, cho​dzi im o to, że stan two​je​go zdro​wia nie ma żad​n e​go wpły​wu na twój sta​tus mo​ral​-

ny ani war​tość jako oso​by. Tę lek​cję mo​że​my wziąć so​bie do ser​ca. Mo​że​my rów​n ież do​dać trze​ci po​gląd: „za​troszcz się o sie​bie w stop​n iu mi​n i​mal​n ym, nie​zbęd​n ym, że​byś po​czuł się le​p iej”. Gdy je​steś prze​zię​bio​n y, bra​n ie wi​ta​mi​n y C ani do​dat​ko​wy wy​p o​czy​n ek nie są żad​n ą prze​sa​dą, choć w tych kwe​stiach lu​dzie bar​dzo czę​sto po​p a​da​ją w prze​sa​dę. I oczy​wi​ście, je​śli nie​szko​dze​n ie in​n ym jest obo​wiąz​kiem, uży​wa​n ie an​ty​bio​ty​ków rów​n ież nie jest wy​klu​czo​n e. Stu​dent 2: To przy​p o​mi​n a tro​chę Ary​sto​te​le​sow​ski zło​ty śro​dek? Wy​kła​dow​ca: W pew​n ym sen​sie tak. Jed​n ak pa​mię​taj, że gdy Ary​sto​te​les mówi, iż cno​ta leży po​środ​ku mię​dzy skraj​n o​ścia​mi, twier​dzi, że za​zwy​czaj szla​chet​n iej jest skła​n iać się ku jed​n ej z nich. Za​sta​n ów się na przy​kład nad cno​tą od​wa​gi. W ob​li​czu za​gro​że​n ia je​den może za​cho​wy​wać się tchórz​li​wie, a inny zbyt po​chop​n ie i bra​wu​ro​wo. Od​wa​ga jest czymś po​śred​n im po​mię​dzy tymi dwie​ma skraj​n o​ścia​mi. Ale je​śli masz się po​my​lić, wy​ja​śnia Ary​sto​te​les, le​p iej skła​n iać się do po​chop​n o​ści i bra​wu​ry. My​ślę, że to samo moż​n a po​wie​dzieć o tro​sce o sie​bie sa​me​go. Jest coś ta​kie​go jak nad​mier​n e po​bła​ża​n ie so​bie, gdy za​cho​ru​je​my – nie​ro​bie​n ie ni​cze​go, tyl​ko le​że​n ie w łóż​ku – i jest rów​n ież coś, co on okre​ślił​by jako bra​wu​rę: wy​biec, gdy je​ste​śmy prze​zię​bie​n i, nago na ze​wnątrz przy dzie​się​ciu stop​n iach po​n i​żej zera. Mu​si​my zna​leźć rów​n o​wa​gę po​mię​dzy tymi po​sta​wa​mi. Ale je​śli mamy po​p eł​n ić błąd, może le​p iej po​świę​cić na​sze​mu zdro​wiu ra​czej za mało niż za dużo uwa​gi. Stu​dent 3: Być może inną spra​wą, do któ​rej od​n o​si się za​sa​da nie​zmie​n ia​nia usta​lo​n e​go po​rząd​ku, jest nasz sto​su​n ek do in​n ych. Gdy je​steś cho​ry, ła​two o skłon​n ość do iry​ta​cji i wpa​da​n ia w gniew. Mu​si​my się zdo​być na do​dat​ko​wy wy​si​łek, żeby zo​ba​czyć, jak w cza​sie cho​ro​by od​n o​si​my się do in​nych. Wy​kła​dow​ca: Oczy​wi​ście. Po​dob​n ie jak pro​wa​dząc sa​mo​chód po ob​lo​dzo​nej dro​dze, mu​si​my nad​ra​biać wol​n ą jaz​dą i więk​szą uwa​gą, rów​n ież gdy na​sze zdro​wie fi​zycz​n e zo​sta​ło za​bu​rzo​n e, mu​si​my bar​dziej uwa​żać na na​sze in​te​rak​cje z in​n y​mi, sta​rać się pod​trzy​mać miłe na​sta​wie​n ie i uni​kać zmie​-

nia​n ia bez po​trze​by usta​lo​n e​go po​rząd​ku po​stę​p o​wa​n ia. Stu​dent 2: Ale te wszyst​kie za​sa​dy – nie​roz​ma​wia​n ie o swo​ich cho​ro​bach, nie​zmie​n ia​n ie usta​lo​n e​go po​rząd​ku, utrzy​ma​n a na mi​n i​mal​n ym po​zio​mie tro​ska o sie​bie, szcze​gól​n a uważ​n ość w re​la​cjach z in​n y​mi – do​ty​czą dzia​łań

ze​wnętrz​n ych. Dla sto​ików naj​waż​n iej​sze są na​sze my​śli, a nie dzia​ła​n ia, po​n ie​waż tyl​ko nad nimi mamy peł​n ą kon​tro​lę. Wy​kła​dow​ca: Do​bra uwa​ga. Jed​n ak wszyst​kie te dzia​ła​n ia mu​szą wy​p ły​wać z wła​ści​we​go sta​n u umy​słu. In​n y​mi sło​wy, nie czu​li​by​śmy, że mu​si​my się po​wstrzy​mać od opo​wia​da​n ia o swo​ich cho​ro​bach, gdy​by​śmy nie oce​n i​li tego jako cze​goś złe​go. Nie zmie​n ia​my usta​lo​n e​go po​rząd​ku na​szych dni czy też nie trosz​czy​my się prze​sad​n ie o sie​bie, gdyż uzna​li​śmy, że nie zda​rzy​ło się nic nad​zwy​czaj​n e​go. Wszyst​kie dzia​ła​n ia, o któ​rych roz​ma​wia​li​śmy, po​ja​wia​ją się na​tu​ral​n ie dzię​ki osią​gnię​ciu sta​n u du​cho​wej rów​n o​wa​gi. Stu​dent 1: Ale nie tyl​ko drob​n e pro​ble​my, jak prze​zię​bie​n ie, wią​żą się z dys​ku​sją na te​mat sa​mo​dy​scy​p li​n y. Cza​sem mamy cięż​ką gry​p ę i rze​czy​wi​ście nie mo​że​my się pod​n ieść z łóż​ka. A nie​kie​dy jest na​wet go​rzej – znacz​n ie go​rzej. Wy​kła​dow​ca: Oczy​wi​ście. Tak​że Epik​tet zda​wał so​bie spra​wę z tego, że ktoś może być po pro​stu ubez​wła​sno​wol​n io​n y przez cho​ro​bę. „Po​dob​n ie bo​wiem jak prze​chadz​ka, jak po​dróż po mo​rzu, jak po​dróż po lą​dzie, tak samo i go​rącz​ka jest cząst​ką ży​cia. Czy może czy​tasz w cza​sie prze​chadz​ki? – Nie czy​tam. – Tak samo nie czy​tasz i w cza​sie go​rącz​ki”47. Rze​czy​wi​ście są ta​kie rze​czy, któ​rych nie mo​że​my ro​bić, gdy je​ste​śmy cho​rzy, i trze​ba to wziąć pod uwa​gę. Ale jako sto​icy ćwi​czy​my się wła​śnie w ra​dze​n iu so​bie z tymi rze​cza​mi. Nie po​win​n i​śmy się opie​rać ani zno​sić cho​ro​by in​a ​czej niż spor​to​wiec, któ​ry nie może uni​kać ry​wa​li​za​cji. Pa​mię​taj, co​kol​wiek przy​da​rza nam się z ze​wnątrz, nie może kształ​to​wać żad​n ej czę​ści na​szej istot​n ej na​tu​ry. Zna​cze​n ie ma to, jak re​a gu​je​my na wy​zwa​n ia i trud​n o​ści. Epik​tet mówi, jak cho​ro​wać we wła​ści​wy spo​sób. Stu​dent 3: Na​p raw​dę? To już nie tyl​ko ła​p ię cho​ro​bę, ocze​ku​je się jesz​cze, że zro​bię to w ja​kiś wła​ści​wy spo​sób?

Wy​kła​dow​ca: Tyl​ko je​śli chcesz być sto​ikiem. Stu​dent 3: Okej, przy​p u​ść​my, że chcę. Co to do​kład​n ie ozna​cza? Wy​kła​dow​ca: Cie​szę się, że o to spy​ta​łeś. „A co to zna​czy dziel​n ie się spra​wiać w cza​sie go​rącz​ki? Ano nie skar​żyć się na boga ani na lu​dzi, nie za​ła​my​wać się w du​chu z po​wo​du cier​p ie​n ia, spo​koj​n ie i wiel​ko​dusz​n ie go​to​wać się na śmierć, a przy tym czy​n ić, co czy​n ić na​le​ży, a kie​dy le​karz przyj​dzie z wi​zy​tą – nie lę​kać się o to, co on tam po​wie, ani się nie roz​p ły​wać z ra​do​ści, kie​dy orzek​n ie: «Do​bre masz zdro​wie» (...) nie trze​ba rów​n ież upa​dać 48

na du​chu, gdy le​karz orzek​n ie: «Ostat​ka​mi już go​n isz»” . Stu​dent 3: Och, to brzmi dość sto​ic​ko. Wy​kła​dow​ca: Owszem.

CZĘŚĆ II DE​STRUK​TYW​NE EMO​CJE

Drob​ne spra​wy

Wy​słu​cha​łem na​zbyt wie​lu opo​wie​ści o za​gu​bio​n ym ba​ga​żu i sam rów​n ież

do​świad​czy​łem tej nie​do​god​n o​ści, dla​te​go pra​wie za​wsze za​bie​ram swo​je tor​by na po​kład sa​mo​lo​tu. Tak więc pod​czas po​dró​ży po​wrot​n ej z od​wie​dzin u ro​dzi​n y z oka​zji Bo​że​go Na​ro​dze​n ia z nie​chę​cią od​da​łem do od​p ra​wy wa​liz​kę peł​n ą pre​zen​tów – zro​bi​łem to, wie​dząc, że po wy​lą​do​wa​n iu będę się mu​siał po​spie​szyć, żeby zła​p ać po​łą​cze​n ie do domu. Lot był sto​sun​ko​wo krót​ki, oby​ło się bez żad​n ych zmian. By​łem ra​czej pe​wien, że wszyst​ko uda się w za​p la​n o​wa​n ym cza​sie. Po wy​lą​do​wa​n iu by​łem zmo​bi​li​zo​wa​n y, żeby od razu ode​brać mój ba​gaż, ale to nie wy​star​czy​ło. Po tym, jak wresz​cie do​tar​łem do ta​śmy, oka​za​ło się, że spóź​n i​łem się na ostat​n i au​to​bus w roz​kła​dzie (mniej niż mi​n u​tę) i będę się te​raz mio​tał, żeby do​trzeć do domu w inny spo​sób. Było już póź​n o, ko​n iec dłu​gie​go week​en​du, pa​da​łem z nóg, a na​stęp​n e​go dnia rano mia​łem wy​kła​dy. Każ​dy z nas nie​skoń​cze​n ie wie​le razy do​świad​czył sy​tu​a cji, gdy uło​żo​n y plan wali się z po​wo​dów, któ​rych nie mo​gli​śmy prze​wi​dzieć. Zda​rza się to tak czę​sto, jak​by ktoś umyśl​n ie knuł, żeby zro​bić nam coś ta​kie​go, i cho​ciaż naj​czę​ściej nie​do​god​n o​ści są nie​wiel​kie, skła​da​ją się w pew​n ą ca​łość: spóź​nio​n y au​to​bus, zgu​bio​n a kar​ta kre​dy​to​wa, sa​mo​chód, któ​ry ku na​sze​mu za​sko​cze​n iu trze​ba na​p ra​wić – wszyst​kie te zda​rze​n ia mają na nas zna​czą​cy wpływ. Po​wo​dem fru​stra​cji mogą być na​wet ta​kie ru​ty​n o​we czyn​n o​ści jak ro​bie​n ie za​ku​p ów, wy​mia​n a ole​ju czy sprzą​ta​n ie domu. Nie my​ślę tu o przy​jem​n ych za​ję​ciach, jak go​to​wa​n ie do​bre​go je​dze​n ia, ale ra​czej o wy​jeź​dzie do su​p er​mar​ke​tu lub cze​ka​n iu w ko​lej​ce, żeby ku​p ić je​dze​n ie. Wo​le​li​by​śmy uni​kać ta​kich sy​tu​a cji, po​n ie​waż nie mo​że​my zmie​n ić tego, że za​bie​ra​ją nam cen​n y czas, po​wo​du​ją znu​że​n ie, fru​stra​cję i znu​dze​n ie. Sto​icy mają wie​le do po​wie​dze​n ia o ta​kich chwi​lach. Praw​do​p o​dob​n ie naj​bar​dziej zna​n ym przy​kła​dem rady, któ​rą w tej sy​tu​-

acji daje sto​ik, jest pa​ra​dok​sal​n e stwier​dze​n ie Epik​te​ta: „nie usi​łuj na​gi​n ać

bie​gu wy​da​rzeń do swo​jej woli, ale na​gi​n aj wolę do bie​gu wy​da​rzeń”49. Ozna​cza to, że po​win​n i​śmy dzia​łać tak, jak​by​śmy chcie​li tego wszyst​kie​go, co się zda​rza, co​kol​wiek by to było. Je​śli przyj​mie​my taką po​sta​wę, po​wia​da, bę​dzie​my mie​li do​bre ży​cie. Ten po​gląd może się wy​da​wać de​fe​ty​stycz​ny i spra​wiać wra​że​n ie, że pod​p o​wia​da od​rzu​ce​n ie od​p o​wie​dzial​n o​ści za to, co się wy​da​rza, w rze​czy​wi​sto​ści jed​n ak jest wie​le mą​dro​ści w su​ge​stii Epik​te​ta, że „nie na​le​ży to​ro​wać dro​gi bie​go​wi wy​da​rzeń, ale iść w ślad za bie​50

giem wy​da​rzeń” . Ła​two za​uwa​żyć, że wpa​da​n ie w złość z po​wo​du cze​goś, co się wy​da​rzy​ło, jest cał​ko​wi​cie bez​owoc​n e – nie przy​n o​si żad​n ej ko​rzy​ści. Przej​mo​wa​n ie się i go​to​wa​n ie ze zło​ści ni​cze​go nie zmie​n ia. Wia​do​mo rów​n ież, że złosz​cze​n ie się jest dla nas szko​dli​we za​rów​n o w wy​mia​rze fi​zycz​n ym, jak i psy​cho​lo​gicz​n ym. Z tego wzglę​du sto​icyzm, wy​ma​ga​jąc od nas zmia​n y po​sta​wy wo​bec nie​mi​łych do​świad​czeń, kie​ru​je nas rów​n ież w stro​n ę zdrow​sze​go sty​lu ży​cia. Ale czy rze​czy​wi​ście mo​że​my po​stę​p o​wać tak, jak​by​śmy na przy​kład ży​czy​li so​bie ja​kichś nie​szczę​śli​wych oko​licz​n o​ści i nie mar​twi​li się nimi, lecz byli za​do​wo​le​n i z tego, co się wy​da​rza? „Tak – twier​dzi Epik​tet – rzecz każ​da ma dwa uchwy​ty – za je​den z nich da się udźwi​gnąć, za dru​gi jed​n ak udźwi​gnąć się nie da”51. Przez co chce pod​kre​ślić oczy​wi​sty, lecz po​mi​ja​n y fakt, że de​cy​zja, czy bę​dzie​my się czymś nie​p o​ko​ić i zło​ścić, czy też za​cho​wa​my spo​kój, cał​ko​wi​cie za​le​ży od nas. Oczy​wi​ście ła​twiej mó​wić o tego ro​dza​ju prze​ja​wach po​wścią​gli​wo​ści niż być po​wścią​gli​wym. Dia​beł tkwi w szcze​gó​łach. Na szczę​ście sto​icyzm ofe​ru​je cały sze​reg stra​te​gii po​my​śla​n ych tak, żeby po​móc nam nie tyl​ko za​cho​wać spo​kój, lecz rów​n ież roz​wi​n ąć w so​bie po​czu​cie wdzięcz​n o​ści wo​bec cze​goś, co wy​da​je się ka​ta​stro​fą. Pierw​sza z nich po​le​ga na spraw​dze​n iu, co do​bre​go może za​wie​rać w so​bie dane zda​rze​n ie. Je​śli wy​bie​ra​my to po​dej​ście, od nas za​le​ży, czy sta​n ie​my się twór​czy​mi in​ter​p re​ta​to​ra​mi rze​czy​wi​sto​ści. Zgu​bio​n y port​fel może mi przy​p o​mnieć, że mam zbyt wie​le kart kre​-

dy​to​wych lub że przy​kła​dam zbyt wiel​ką wagę do rze​czy ma​te​rial​n ych. Uszko​dzo​n a sto​p a może być dla mnie zna​kiem, żeby zwol​n ić. In​n y​mi sło​wy to, czy dane zda​rze​n ie jest do​bre, czy złe, w ma​łym stop​n iu zo​sta​ło wpi​sa​n e w nie samo. Nie od​kry​wa​my praw​dy, lecz two​rzy​my ją. Dwóch lu​dzi może

w tak od​mien​n y spo​sób prze​żyć i opi​sać od​wo​ła​n y lot, że słu​cha​cze będą się za​sta​n a​wia​li, czy byli oni na tej sa​mej pla​n e​cie, a nie tyl​ko na tym sa​mym lot​n i​sku. Je​den może wy​ko​rzy​stać do​dat​ko​wy czas, zaj​mu​jąc się czy​ta​n iem in​spi​ru​ją​ce​go ar​ty​ku​łu w ga​ze​cie, roz​mo​wą z in​te​re​su​ją​cą oso​bą lub po pro​-

stu ob​ser​wo​wa​n iem, jak nie​bo zmie​n ia ko​lor o zmierz​chu, i opi​su​je to z tak drob​n y​mi de​ta​la​mi, że przy​wo​łu​je na myśl ma​lar​stwo Mo​n e​ta; dru​gi może na​rze​kać na go​rą​co, urą​gać na tłum i roz​p a​czać nad stra​tą cza​su. Cho​ciaż obaj zna​leź​li się w tej sa​mej sy​tu​a cji, ich osąd bę​dzie ra​dy​kal​n ie od​mien​n y, co pro​wa​dzi do wnio​sku, że od​wo​ła​n ie lotu samo w so​bie nie mia​ło zna​cze​nia, nie było ani złe, ani do​bre, i osta​tecz​n ie oce​n a jego wpły​wu była spra​wą każ​de​go z dwóch za​a n​ga​żo​wa​n ych w to lu​dzi. Na​stęp​n ie, je​śli po sta​ran​n ym jej zba​da​n iu nie mo​że​my w da​n ej sy​tu​a cji do​p a​trzyć się kon​kret​n ej ko​rzy​ści, nadal nie mu​si​my my​śleć, że spo​wo​du​je ona nie​szczę​ście lub że jest nie​szczę​ściem. Za​miast tego mo​że​my uczci​wie po​wie​dzieć, że sko​ro nie wie​my, jaka bę​dzie przy​szłość, może kie​dyś do​świad​cze​n ie po​ka​że jej do​bro​czyn​n y wpływ. Je​stem da​le​ki od ule​ga​n ia złu​dze​n iom, ale uwa​żam ten spo​sób my​śle​n ia za uczci​we przy​zna​n ie się do na​szych ogra​n i​czeń po​znaw​czych. Na​le​ży uznać fakt, że nie​kie​dy rze​czy, o któ​rych my​śli​my, że były złe, po ja​kimś cza​sie oka​zu​ją się czymś zu​p eł​n ie in​n ym, i vice ver​sa. Wresz​cie, na​wet je​śli wy​da​je się nie​moż​li​we, że dana sy​tu​a cja może przy​nieść ja​ką​kol​wiek ko​rzyść, nadal nie wol​n o nam lek​ce​wa​żyć tego, co się wy​da​rza, jako po​zba​wio​n e​go war​to​ści. Po​win​n i​śmy ra​czej in​ter​p re​to​wać wszyst​kie ta​kie zda​rze​n ia jako część krzy​wej ucze​n ia się. „Ile​kroć w przy​szło​ści spad​n ie na cie​bie prze​ciw​n ość, po​myśl so​bie, że to bóg, jako mistrz za​p a​śni​ków, wy​zna​czył ci po​tycz​kę z krzep​kim mło​dzień​cem. – Żeby co? – spy​tasz. – Że​byś stał się zwy​cięz​cą olim​p ij​skim. Bez tru​du i zno​ju zwy​cię​-

stwo jest nie​moż​li​we”52. Ła​two jest być spo​koj​n ym, gdy wszyst​ko idzie do​brze, ale roz​wi​jać się jako lu​dzie mo​że​my tyl​ko, za​cho​wu​jąc opa​n o​wa​n ie w trud​n ych sy​tu​a cjach. A może sa​mo​kon​tro​lę po​win​n i​śmy uwa​żać za cen​n ą wła​sność, któ​rą ujaw​n ia​my wła​śnie w szcze​gól​n ych chwi​lach, tak jak inni po​ka​zu​ją parę bu​tów tu​ry​stycz​n ych lub nowy ze​ga​rek. Za​miast za​chę​cać nas do za​głę​bia​n ia się w bez​n a​dziei, sto​icyzm sta​ra się sku​p ić na​szą uwa​gę na sile, któ​rą dys​p o​n u​je​my w kon​kret​n ej sy​tu​a cji.

W każ​dych oko​licz​n o​ściach mo​że​my użyć wy​obraź​n i i sa​mo​kon​tro​li i za​cho​wać do​bry na​strój. I to po​win​n o prze​wa​żyć nad al​ter​n a​tyw​n ym wa​rian​tem.

Sto​icz​ka Edith Piaf

Żal. Czu​je​my się źle z po​wo​du wy​bo​rów z prze​szło​ści, na przy​kład de​cy​zji

o tym, żeby się prze​p ro​wa​dzić, opu​ścić mał​żon​ka, zre​zy​gno​wać z pra​cy. Żal może do​ty​czyć po​stęp​ków, któ​re były bo​le​sne lub ko​goś skrzyw​dzi​ły, zmar​no​wa​n ych oka​zji, nie​wy​bra​n ych dróg, słów, któ​re nie zo​sta​ły wy​p o​wie​dzia​ne. Rzad​kim szczę​ścia​rzem jest ktoś, kto nie zna tego zja​wi​ska, ktoś, kto z Edith Piaf może za​śpie​wać: Non, je ne re​gret​te rien (ni​cze​go nie ża​łu​ję). Za​miast tego żal wy​da​je się psy​cho​lo​gicz​n ym od​p o​wied​n i​kiem po​spo​li​te​go prze​zię​bie​n ia. Wszy​scy je​ste​śmy na nie​go po​dat​n i i wszy​scy zbyt czę​sto mu ule​ga​my. I tak jak prze​zię​bie​n ie, je​śli go uważ​n ie nie mo​n i​to​ru​je​my, może się roz​wi​n ąć w za​p a​le​n ie płuc, tak samo suma na​szych ża​lów, je​śli nie bę​dzie​my uważ​n i, może nas spa​ra​li​żo​wać w na​szej obec​n ej du​cho​wej wę​drów​ce. Z tego punk​tu wi​dze​n ia je​ste​śmy po​dob​n i do sta​rej kost​ki Ru​bi​ka. Za​wsze trud​n o było po​p raw​n ie uło​żyć wszyst​kie ele​men​ty, choć nie​któ​rzy lu​dzie spra​wia​li wra​że​n ie, jak​by przy​cho​dzi​ło im to z ła​two​ścią. Po​dob​n ie rzecz ma się z na​szym ży​ciem. Przy​glą​da​my się cza​sem uważ​n ie jego po​ka​wał​ko​wa​n iu i dy​so​n an​som, któ​re wy​da​ją się w nim prze​wa​żać, dzi​wi​my się, jak wszyst​ko po​grą​ży​ło się w nie​ła​dzie, i za​sta​n a​wia​my nad ma​le​ją​cy​mi szan​sa​mi na osią​gnię​cie har​mo​n ii, o któ​rej kie​dyś my​śle​li​śmy. To jest zwy​cię​stwo żalu. Sto​icy​zmo​wi żal nie jest obcy. Sam Epik​tet twier​dzi, że sto​icyzm po​wi​nien uczyć, „by wy​ru​go​wać ze swe​go ży​cia żale i na​rze​ka​n ia, żeby za​p rze​stać ję​ków: Ojej! Bia​da! – albo zno​wu: Oj, bied​n y ja, bied​n y!”53. Jak to osią​ga​my? Sto​icyzm nie wy​ma​ga od nas ne​go​wa​n ia na​szych uczuć ani nie pod​su​wa środ​ków prze​ciw​bó​lo​wych, mó​wiąc, że wszyst​ko bę​dzie do​brze. Tę po​sta​wę do​sta​tecz​n ie wy​kpił fran​cu​ski fi​lo​zof Vol​ta​ire w po​wia​st​ce Kan​dyd, któ​rej ty​tu​ło​wy bo​ha​ter prze​ży​wa se​rię oso​bi​stych ka​ta​strof tyl​ko po to, żeby po każ​dej trau​mie usły​szeć od swe​go pro​fe​so​ra teo​lo​gii Pan​glos​-

sa, że wbrew po​zo​rom żyje na naj​lep​szym z moż​li​wych świa​tów. Ja​ło​wość tej stra​te​gii jest szcze​gól​n ie wi​docz​n a, gdy za​sto​su​je​my ją do kon​kret​n ej sy​tu​a cji, na przy​kład gdy ko​muś, kto stra​cił pra​cę, zo​stał ska​za​n y na wię​zie​nie, u kogo zdia​gno​zo​wa​n o raka pier​si czy komu roz​p a​dło się mał​żeń​stwo, mó​wi​my, że wszyst​ko się do​brze skoń​czy. Moż​n a po​wie​dzieć coś jesz​cze bar​dziej okrut​n e​go i bez​myśl​n e​go, ale więk​szo​ści z nas trud​n o by​ło​by coś ta​kie​go wy​my​ślić. Wła​śnie to, że ja​kiejś stra​te​gii nie moż​n a za​sto​so​wać do​kład​nie tam, gdzie jest po​trzeb​n a, sta​n o​wi po​waż​n y po​wód, żeby wąt​p ić w jej

sen​sow​n ość. To tak, jak​by​śmy po​de​szli do pa​cjen​ta ze środ​ka​mi, o któ​rych wie​my, że mogą ule​czyć jego do​le​gli​wo​ści, a na​stęp​n ie stwier​dzi​li, że w tym przy​p ad​ku nie moż​n a ich za​sto​so​wać. Sto​icyzm kon​fron​tu​je nas z za​da​n iem prze​my​śle​n ia każ​dej sy​tu​a cji w taki spo​sób, żeby okre​ślić, co do​bre​go może ona przy​n ieść – za​da​n ie to może wy​glą​dać bar​dzo po​dob​n ie jak opi​sy​wa​n a po​wy​żej trud​n a sy​tu​a cja me​dycz​n a. Jest jed​n ak za​sad​n i​cza róż​n i​ca mię​dzy łu​dze​n iem się, że wszyst​ko, co się zda​rza, pro​wa​dzi do do​bre​go (na​wet je​śli nie mamy po​ję​cia, co to mo​gło​by być), a pro​ce​sem spraw​dza​n ia sy​tua​cji, któ​ra może się wy​da​wać zła, żeby od​kryć w niej ja​kieś re​a l​n e i osią​gal​n e ko​rzy​ści. Pierw​sza po​sta​wa jest bez​myśl​n a, moż​n a ją na​śla​do​wać bez zro​zu​mie​n ia, nie wy​ma​ga in​te​li​gen​cji i w koń​cu nie daje żad​n e​go efek​tu. In​a ​czej jest z dru​gą po​sta​wą. Je​śli zo​sta​nie wła​ści​wie za​sto​so​wa​n a, co wy​ma​ga uży​cia ro​zu​mu, roz​wa​gi i so​lid​n ej dozy re​a li​zmu, może zmie​n ić ży​cie. To, ja​kie zna​cze​n ie ma na​sze po​dej​ście do każ​dej sy​tua​cji, zna​ko​mi​cie przed​sta​wił Vik​tor Frankl, psy​cho​a na​li​tyk, któ​ry spę​dził dru​gą woj​n ę świa​to​wą w hi​tle​row​skim obo​zie kon​cen​tra​cyj​n ym. W książ​ce Czło​wiek w po​szu​ki​wa​niu sen​su Frankl wy​ja​śnia, że w bar​dzo po​dob​n ych oko​licz​n oś​ciach ze​wnętrz​n ych jed​n i z jego obo​zo​wych to​wa​rzy​szy za​ła​my​wa​li się, pod​czas gdy inni po​tra​fi​li prze​trwać. Gdy więk​szość więź​n iów tra​ci​ła wszel​ką na​dzie​ję i po pro​stu we​ge​to​wa​ła, nie​któ​rzy trak​to​wa​li sy​tu​a cję jako wy​zwa​n ie i szan​sę na we​wnętrz​n e zwy​cię​stwo. Nie było zbie​giem oko​licz​n o​ści, do​wo​dzi Frankl, że tych, któ​rzy wy​bra​li pierw​szą dro​gę, zgi​n ę​ło wię​cej niż po​zo​-

sta​łych54. Moja do​bra zna​jo​ma zo​sta​ła po​ra​żo​n a prą​dem i do​zna​ła po​p a​rze​n ia trze​cie​go stop​n ia po​ło​wy cia​ła. Sil​n a i ak​tyw​n a fi​zycz​n ie, zo​sta​ła przez wy​p a​dek nie​mal cał​ko​wi​cie unie​ru​cho​mio​n a, ale nikt nie mógł jej za​rzu​cić, że po​grą​ży​ła się w roz​p a​czy. Na​wią​za​ła kon​takt z od​p o​wied​n i​mi or​ga​n i​za​cja​mi, skon​tak​to​wa​ła się z in​n y​mi po​p a​rzo​n y​mi i stwo​rzy​ła sieć osób, któ​re zna​la​zły się w po​dob​n ej sy​tu​a cji. W nie​dłu​gim cza​sie zo​sta​ła wo​lon​ta​riusz​ką fir​-

my, któ​ra uczy​ła ofia​ry po​p a​rzeń umie​jęt​n o​ści ko​mu​n i​ka​cyj​n ych, a na​wet sama wy​da​wa​ła biu​le​tyn na ten te​mat. Ostat​n io sły​sza​łem, że pla​n o​wa​ła spę​dzić część urlo​p u na​uko​we​go, pra​cu​jąc z gru​p ą, któ​ra ma sie​dzi​bę w An​glii, i mia​ła na​dzie​ję za​ło​żyć w koń​cu jej od​dział w Sta​n ach Zjed​n o​czo​n ych. Nie moż​n a ta​kie​go wy​p ad​ku in​ter​p re​to​wać jako zda​rze​n ia, któ​re „do​brze się skoń​czy”. Gdy wi​dzia​łem ją na gra​n i​cy śmier​ci, pod​da​wa​n ą przez kil​ka lat bo​le​snym ope​ra​cjom i bo​ry​ka​ją​cą się z re​ha​bi​li​ta​cją, ta​kie stwier​dze​n ie mógł​bym trak​to​wać tyl​ko jako nie​do​rzecz​n ość. A jed​n ak ona prze​zwy​cię​ży​ła oko​licz​n o​ści – praw​do​p o​dob​n ie nie ist​n ie​je w ży​ciu bar​dziej wznio​sły cel. Mo​że​my spo​glą​dać w prze​szłość z ża​lem lub z wdzięcz​n o​ścią; mo​że​my pa​trzeć w przy​szłość z lę​kiem lub z od​wa​gą; mo​że​my żyć w te​raź​n iej​szo​ści z nie​spo​koj​n ym umy​słem lub prze​ży​wać swo​je dni z we​wnętrz​n ym spo​ko​jem. Je​śli mo​gli go za​cho​wać lu​dzie w obo​zie kon​cen​tra​cyj​n ym, z pew​n o​ścią jest on osią​gal​n y dla więk​szo​ści z nas. Chy​ba do​brze zro​bi​my, je​śli za​sto​su​je​my się do rady Mar​ka Au​re​liu​sza: Po​dob​ny bądź do ska​ły, w któ​rą nie​u stan​nie ude​rza​ją nad​cią​ga​ją​ce fale. Ona zaś trwa, a wo​kół niej ła​god​nie​ją ki​p ie​le wód. „Nie​szczę​śli​wy je​stem, że to mi się przy​tra​fi​ło!” Wręcz prze​ciw​nie, je​stem szczę​śli​wy, bo mimo to cią​gle nie drę​czy mnie smu​tek, ani te​raź​niej​szość nie roz​ry​wa na strzę​p y, ani przy​szłość nie prze​ra​ża. To przy​tra​fić się może każ​de​mu, ale nie każ​dy wy​trwa bez smut​ku 55.

Lęk i nie​na​wiść w sto​icy​zmie

Sztu​ka szczę​ścia, książ​ka po​wsta​ła w re​zul​ta​cie współ​p ra​cy za​chod​n ie​go

psy​chia​try z Da​laj​la​mą, to wy​wiad-rze​ka, w któ​rym du​cho​wy przy​wód​ca ty​be​tań​skie​go bud​dy​zmu, po​słu​gu​jąc się za​chod​n i​mi po​ję​cia​mi, po​dej​mu​je pró​bę przed​sta​wie​n ia swo​je​go sys​te​mu oraz wy​ja​śnie​n ia, w jaki spo​sób może on dziś do nas prze​ma​wiać. W pew​n ym mo​men​cie tłu​ma​czy trud​n ość, na jaką na​tra​fił, gdy pró​bo​wał zro​zu​mieć pe​wien ter​min psy​cho​lo​gicz​n y. Był zdu​mio​n y, gdy po​znał zna​cze​n ie tego po​ję​cia. Nie tyl​ko dla​te​go, że w ję​zy​ku ty​be​tań​skim nie mia​ło ono od​p o​wied​n i​ka, lecz tak​że dla​te​go, że sama idea wy​da​wa​ła mu się nie​p oj​mo​wal​n a. Po za​sta​n o​wie​n iu do​szedł do wnio​sku, że nie zro​zu​miał roz​mów​cy, ale upew​n io​n o go, że tak nie jest. Gdy wresz​cie po​ję​cie zo​sta​ło mu wła​ści​wie wy​ja​śnio​n e, był bar​dziej zmar​twio​n y, do​wie​dziaw​szy się, że ta​kie zja​wi​sko ist​n ie​je, niż za​do​wo​lo​n y z tego, że po​jął ideę nie​n a​wi​ści do sie​bie sa​me​go56. Nie​ste​ty mało kto jest dziś w sy​tu​a cji Da​laj​la​my. Licz​ba go​dzin spę​dzo​n ych na ko​zet​kach te​ra​p eu​tów, ilość za​ży​te​go pro​za​cu, ogrom​n a ilość po​rad​n i​ków do​wo​dzi, że wie​lu z nas nie czu​je się zbyt do​brze z sa​my​mi sobą. Lu​dzie czę​sto twier​dzą, że wszyst​kie​mu win​n a jest re​li​gia. Czyż chrze​ści​jań​stwo nie uczy nas, że w po​rów​n a​n iu z Bo​giem nie je​ste​śmy nic war​ci? Jak​że ta​kie po​zba​wio​n e war​to​ści stwo​rze​n ie mo​gło​by w ja​kim​kol​wiek sen​sie ko​chać samo sie​bie? Nie wy​da​je się jed​n ak, żeby to wy​ja​śnie​n ie wy​star​cza​ją​co tłu​ma​czy​ło zja​wi​sko nie​n a​wi​ści do sie​bie sa​me​go, i mamy dwa po​wo​dy, żeby go nie ak​cep​to​wać. Pierw​szym jest hi​sto​rycz​n y fakt, że sto​icy skon​fron​to​wa​li się z tym pro​ble​mem, na dłu​go za​n im chrze​ści​jań​stwo zdo​mi​n o​wa​ło re​flek​sję etycz​n ą. Ko​rze​n ie mu​szą więc się​gać głę​biej. Dru​gą, waż​n iej​szą ra​cją za od​rzu​ce​n iem tezy, że re​li​gia jest od​p o​wie​dzial​n a za ten pro​blem, jest jed​n ak to, że bar​dziej wia​ry​god​n e wy​ja​śnie​n ie jest prost​sze, niż nam się wy​da​je.

Na​wet je​śli ktoś nie za​mie​rza ule​gać współ​cze​snej ten​den​cji do ob​wi​n ia​nia o wszyst​ko me​diów, musi przy​znać, że na​rze​ka​n ia na me​dia, zwłasz​cza na te​le​wi​zję, nie są nie​za​słu​żo​n e. Co​dzien​n ie je​ste​śmy bom​bar​do​wa​n i ob​ra​za​mi ży​cia lep​sze​go niż na​sze. Nie je​ste​śmy tak pięk​n i jak lu​dzie na ekra​n ie, nie po​sia​da​my tak wie​lu ład​n ych rze​czy ani nie mamy ta​kich sa​mych jak oni in​te​re​su​ją​cych do​świad​czeń itd. i z tego po​wo​du czu​je​my się nie​za​do​wo​le​n i z losu, jaki przy​p adł nam w udzia​le. Nie przy​p ad​kiem re​kla​my w ta​kich pro​gra​mach zwra​ca​ją uwa​gę na pro​duk​ty, któ​re mu​si​my ku​p ić, żeby stać się lep​szy​mi, szczę​śliw​szy​mi ludź​mi. Ale oczy​wi​ście ku​p ie​n ie ich nig​dy na​praw​dę nie przy​n o​si po​żą​da​n e​go skut​ku. Ku​p o​wa​n ie rze​czy nig​dy nie spra​wi, że po​czu​je​my się le​p iej ze sobą, ani też nig​dy nie przy​bli​ży nas do ży​cia gwiazd z ekra​n u. Nowy ka​brio​let na​p raw​dę nig​dy nie zdo​bę​dzie dla nas dziew​czy​n y. Za​miast tego utrwa​lo​n y przez me​dia ciąg roz​bu​dzo​n ych ocze​ki​wań i po​grze​ba​n ych na​dziei pcha nas w dół psy​cho​lo​gicz​n ej spi​ra​li, co – moim zda​n iem – owo​cu​je na​szą ni​ską sa​mo​oce​n ą, któ​rą tak trud​n o było po​jąć Da​laj​la​mie. Przy​p i​sy​wa​n ie re​li​gii od​p o​wie​dzial​n o​ści za ne​ga​tyw​n y prze​bieg oso​bi​stej ścież​ki roz​wo​ju przy​p o​mi​n a sy​tu​a cję, w któ​rej oskar​ża​li​by​śmy deszcz w ja​kimś od​le​głym kra​ju o za​la​n ie na​szej piw​n i​cy, pa​trząc przy tym na ro​ze​rwa​ną rurę. Cza​sem od​p o​wie​dzi na na​sze py​ta​n ia są cał​ko​wi​cie oczy​wi​ste! Do​brze ilu​stru​je to nie​daw​n y ar​ty​kuł w „Psy​cho​lo​gy To​day”. Nosi ty​tuł Dla​cze​go nie​na​wi​dzę pięk​na, a na​p i​sał go ktoś, kto pra​cu​je dla re​n o​mo​wa​n ej agen​cji re​kla​mo​wej w Hol​ly​wo​od. Au​tor ar​ty​ku​łu ubo​le​wa nad swo​ją nie​zdol​n o​ścią do stwo​rze​n ia trwa​łych, sa​tys​fak​cjo​n u​ją​cych związ​ków, a przy​czyn upa​tru​je w tym, że w pra​cy ma sta​le kon​takt z pięk​n y​mi, nie​do​stęp​n y​mi ko​bie​ta​mi. Te, z któ​ry​mi mógł​by wejść w zwią​zek, nie in​te​re​su​ją go – bled​n ą w po​rów​n a​n iu z su​p er​mo​del​ka​mi, któ​re co​dzien​n ie spo​ty​ka. My rów​n ież po​mniej​sza​my war​tość na​szej sy​tu​a cji, gdy kon​fron​tu​je​my ją z inną, któ​ra w oczy​wi​sty spo​sób wy​da​je się lep​sza. Skrom​n e, ale w peł​n i ak​cep​to​wal​n e ży​cie, któ​re pro​wa​dzi​my, za​czy​n a nam się wy​da​wać nie​wy​star​cza​ją​ce w po​rów​n a​n iu z oglą​da​n ym co​dzien​n ie w te​le​wi​zji sty​lem ży​cia

bo​ga​tych i sław​n ych. Ma​rek Au​re​liusz dzi​wi się, „jak to jest, że każ​dy czło​wiek naj​bar​dziej ze wszyst​kich mi​łu​je sa​me​go sie​bie, mniej jed​n ak ceni wła​sne zda​n ie o so​bie

niż zda​n ie in​n ych”57, a Epik​tet twier​dzi, że ce​lem sto​icy​zmu jest spo​wo​do​58

wać, że​byś nie my​ślał o so​bie na​zbyt źle . Jest więc ja​sne, że to kło​p o​tli​we zja​wi​sko nie było sto​ikom obce. A sko​ro do​strze​ga​ją je sto​icy, to zna​czy, że nie na​le​ży oskar​żać o nie ani chrze​ści​jań​stwa, ani współ​cze​snej re​kla​my.

Moż​n a je na​to​miast wy​ja​śnić ist​n ie​n iem w nas pew​n e​go ro​dza​ju de​mo​n a, któ​ry za​wziął się, żeby pod​wa​żyć na​sze po​czu​cie wła​snej war​to​ści. Me​dia na pew​n o po​gar​sza​ją sy​tu​a cję i in​ten​sy​fi​ku​ją skut​ki jego dzia​ła​n ia, moż​li​we jed​n ak, że jest on nie​zby​wal​n ą czę​ścią nas sa​mych, nie​uchron​n ą, ciem​n ą stro​n ą na​szej oso​bo​wo​ści, któ​rej mu​si​my sta​wić czo​ło, żeby zy​skać spo​kój du​cha, tak jak mu​si​my prze​zwy​cię​żyć na​tu​ral​n ą ten​den​cję do le​n i​stwa, żeby osią​gnąć do​brą kon​dy​cję fi​zycz​n ą. Re​me​dium, któ​re na ni​ską sa​mo​oce​n ę pro​p o​n u​ją sto​icy, jest sta​re jak świat, co nie zna​czy, że z tego po​wo​du mniej uży​tecz​n e. Zwią​zek z za​sa​dą więk​szą i trwal​szą niż my sami sta​n o​wi pod​sta​wę każ​dej praw​dzi​wej du​cho​wo​ści. W rze​czy sa​mej, tak róż​n e sys​te​my jak bud​dyzm, me​ta​fi​zy​ka New Age i fun​da​men​ta​li​stycz​n e chrze​ści​jań​stwo uzna​ją za​rów​n o, że ist​n ie​je coś, co sta​n o​wi trwa​łą osto​ję dla na​sze​go ist​n ie​n ia, jak i że czer​p ie​my z tego źró​dła siłę. Na​wet współ​czes​n y, świec​ki hu​ma​n izm wska​zu​je na na​sze po​wią​za​nie z całą ludz​ko​ścią i w ten spo​sób uzna​je sens więk​szy niż my sami. Po​mi​ja​jąc prze​słan​ki, któ​ry​mi róż​n ią się od sie​bie te sys​te​my, sku​tek po​czu​cia związ​ku z trans​cen​dent​n ą siłą jest jas​n y: daje nam on ni mniej, ni wię​cej, tyl​ko do​świad​cze​n ie świę​to​ści. Gdy osią​gnie​my to men​tal​n e na​sta​wie​n ie, mo​że​my w na​głym za​chwy​cie po​dzi​wiać wszech​świat albo kon​tem​p lo​wać, skon​ster​n o​wa​n i, lecz prze​p eł​n ie​n i sa​tys​fak​cją, wszel​kie for​my ży​cia, lub na​wet po​trzą​sać gło​wa​mi w kom​p let​n ym oszo​ło​mie​n iu. Nig​dy jed​n ak nie bę​dzie​my mie​li wąt​p li​wo​ści, że ist​n ie​n ie ze swej na​tu​ry ma sens, i dzię​ki temu nie bę​dzie​my mie​li po​wo​du, żeby po​da​wać w wąt​p li​wość na​szą wła​sną war​tość.

Myśl sto​ic​ka wpi​su​je się w tę tra​dy​cję opar​tą na po​ję​ciu wiecz​n ej, trans​cen​dent​n ej siły rzą​dzą​cej wszech​świa​tem i na​p eł​n ia​ją​cej nas po​czu​ciem celu i sen​su. Ma​rek Au​re​liusz do​brze pod​su​mo​wu​je sto​ic​kie po​glą​dy na bo​skość (o któ​rych wię​cej po​wiem póź​n iej): „Świat bo​wiem jest je​den, zło​żo​n y ze wszyst​kie​go i bóg je​den, prze​n i​ka​ją​cy przez wszyst​ko, (...) i pra​wo jed​n o,

ro​zum wspól​n y dla wszyst​kich my​ślą​cych istot, i praw​da jed​n a”59. Kto przyj​mu​je dok​try​n ę, w myśl któ​rej sama jego obec​n ość we wszech​świe​cie łą​czy go z tą za​sa​dą, „ten (...) nie bę​dzie my​ślał o so​bie ni​cze​go pod​łe​go ani 60

po​spo​li​te​go” , twier​dzi Epik​tet. Trze​ba tu pod​kre​ślić, że sto​ic​ki Bóg nie jest jak Bóg ju​de​ochrze​ści​jań​ski od​dziel​n ie ist​n ie​ją​cym by​tem, lecz że wła​ści​wie od​czy​ta​n y jest ra​cjo​n al​n ą za​sa​dą, któ​ra prze​n i​ka cały ko​smos. Z pew​n o​ścią roz​wi​ja​jąc su​ge​stie za​war​te w tym roz​dzia​le, da się znacz​n ie wię​cej po​wie​dzieć o sto​ic​kim po​ję​ciu Boga. Jed​n ak mno​żąc me​ta​fi​zycz​n e dys​tynk​cje, moż​n a cza​sem znie​kształ​cić pro​stą i peł​n ą mocy praw​dę, że pe​wien zwią​zek z bo​sko​ścią, jak​kol​wiek ją ro​zu​mie​my, jest naj​bar​dziej sku​tecz​n ym spo​so​bem oca​le​n ia nas przed nie​od​par​tym po​czu​ciem wła​snej nie​waż​n o​ści, któ​re wie​lu lu​dzi (a tak​że my sami so​bie) bę​dzie chcia​ło nam na​rzu​cić.

Spo​tka​nie z ot​chła​nią

Moja zna​jo​ma prak​ty​ku​je coś, co na​zy​wa me​dy​ta​cją je​zio​ra Bon​n e​vil​le. Je​zio​ro Bon​n e​vil​le to na​zwa pra​daw​n e​go akwe​n u, któ​ry nie​gdyś po​kry​wał więk​szą część ob​sza​ru zaj​mo​wa​n e​go dziś przez Utah. Nie​wiel​ką po​zo​sta​ło​ścią po nim jest Wiel​kie Je​zio​ro Sło​n e. Moja zna​jo​ma jest sze​fem wy​dzia​łu ar​ty​stycz​n e​go na miej​sco​wym uni​wer​sy​te​cie i sta​le wal​czy z prze​ciw​n o​ścia​mi, żeby zdo​być fun​du​sze lub po​zy​skać wi​dow​n ię dla wy​so​kiej kla​sy in​sce​n i​za​cji, któ​re czę​sto prze​cho​dzą nie​zau​wa​żo​n e. Jest rów​n ież li​be​ral​n ą de​mo​krat​ką w naj​bar​dziej re​p u​bli​kań​skim sta​n ie w unii i za​p rzy​się​głą agno​stycz​ką w re​gio​n ie cał​ko​wi​cie zdo​mi​n o​wa​n ym przez re​li​gię. Kie​dy spra​wy za​czy​n a​ją ją prze​ra​stać, gdy wy​da​je się, że siły zła bio​rą górę, wte​dy żeby się uspo​ko​ić, przy​wo​łu​je na myśl szcze​gól​n y ob​raz, mia​n o​wi​cie po​wrót je​zio​ra Bon​n e​vil​le. Wy​obra​ża so​bie, jak wody po​wo​li pod​n o​szą się po​n ad obec​n e gra​n i​ce, za​le​wa​jąc au​to​stra​dy, domy, cen​tra han​dlo​we, wspi​n a​jąc się aż do gór, któ​re kie​dyś sta​n o​wi​ły ich na​tu​ral​n e brze​gi, w koń​cu przy​kry​wa​ją cały kra​jo​braz i przy​wra​ca​ją wszyst​ko do pier​wot​n e​go sta​n u. Gdy wi​zu​a li​za​cja jest kom​p let​n a, ogar​n ia ją spo​kój, któ​ry po​zwa​la jej prze​trwać resz​tę dnia. Bez wąt​p ie​n ia każ​dy z nas od cza​su do cza​su ule​ga eg​zy​sten​cjal​n ej fru​stra​cji. W miej​sce wy​obra​ża​n ia so​bie po​wro​tu je​zio​ra Bon​n e​vil​le, co aku​rat na was może nie dzia​łać, chciał​bym za​re​ko​men​do​wać eg​zem​p larz Roz​my​ślań Mar​ka Au​re​liu​sza, któ​ry ofe​ru​je wy​zwa​la​ją​cą por​cję tego sa​me​go le​kar​stwa. Na​zy​wam to wła​śnie „spo​tka​n iem z ot​chła​n ią”, któ​re przy​p o​mi​n a nam o osta​tecz​n ej nie​waż​n o​ści wszyst​kich rze​czy. Ce​sarz-fi​lo​zof mówi na przy​kład: „czę​sto roz​my​ślaj nad szyb​ko​ścią znisz​cze​n ia i prze​mi​ja​n ia, ogar​nia​ją​ce​go to, co jest, i to, co się sta​je”61. Zwra​ca się do nas: „Po​myśl o ca​łej rze​czy​wi​sto​ści, w któ​rej uczest​n i​czysz w bar​dzo ma​łym stop​n iu, i o ca​łym cza​sie, któ​re​go krót​ki i chwi​lo​wy od​ci​n ek zo​stał ci wy​dzie​lo​n y, i o prze​zna​-

cze​n iu, któ​re​go nie​wiel​ką je​steś cząst​ką”62. I przy​p o​mi​n a nam: „Azja, Eu​ro​pa – ką​ci​ki świa​ta. Całe mo​rze – kro​p lą świa​ta. (...) Cały czas, któ​ry na​sta​je – punk​tem wiecz​n o​ści”63. Tego ro​dza​ju my​śli są roz​rzu​co​n e po Roz​my​śla​niach jak zna​ki ogra​n i​cze​n ia pręd​ko​ści na au​to​stra​dzie i war​to się za​sta​n o​wić, cze​mu słu​żą, gdyż fi​lo​zo​ficz​n e roz​wo​dze​n ie się na te​mat osta​tecz​n e​go bez​sen​su wszyst​kie​go może ła​two zmy​lić. Ta​kie ćwi​cze​n ia umy​sło​we i du​cho​we nie są jed​n ak czymś wy​jąt​ko​wym dla sto​icy​zmu. Bi​blij​n a Księ​ga Ekle​zja​sty nie​sie ten sam w grun​cie rze​czy prze​kaz: „Mar​n ość nad mar​n o​ścia​mi...”64. Ale tego ro​dza​ju wi​zja ży​cia może być szko​dli​wa i zro​dzić nie​bez​p iecz​n y ni​hi​lizm. Je​śli nic nie ma zna​cze​n ia, po co po​dej​mo​wać ja​ki​kol​wiek wy​si​łek? Po co w ogó​le za​da​wać so​bie trud i żyć da​lej? Są to oczy​wi​ście py​ta​n ia, na któ​re każ​dy do​ro​sły czło​wiek musi so​bie od​p o​wie​dzieć, i jak przy​p o​mi​n a nam Ca​mus, nie ma praw​dzi​wie zdro​wej jed​n ost​ki, któ​ra nie za​sta​n a​wia​ła​by się nad ode​bra​n iem so​bie ży​cia. Jed​n o jest jed​n ak pew​n e, szko​dzi​my so​bie, przy​p i​su​jąc wszyst​kie​mu wo​kół zbyt duże zna​cze​n ie. Przede wszyst​kim jest fak​tem, że wszyst​kie na​sze wy​sił​ki tra​cą na zna​cze​n iu, je​śli spoj​rzeć na nie z szer​szej per​spek​ty​wy, i nie mi​n ie wie​le cza​su, gdy nasi na​stęp​cy za​p o​mną o na​szych do​ko​n a​n iach, a w koń​cu czas je po​chło​n ie. (Dla każ​de​go, kto roz​wa​ża osią​gnię​cie nie​śmier​tel​n o​ści po​p rzez sztu​kę, do​brą radą bę​dzie roz​my​śla​n ie o po​ża​rze bi​blio​te​ki w Alek​san​drii). Waż​n iej​szym po​wo​dem za​sta​n a​wia​n ia się nad próż​n o​ścią ludz​kich spraw może być jed​n ak od​świe​ża​ją​cy wpływ tego ro​dza​ju re​flek​sji. Nie po​grą​ża nas ona w de​p re​sji, lecz do​star​cza per​spek​ty​wy nie​zbęd​n ej, żeby prze​trwać dzień i za​cho​wać odro​bi​n ę zdro​wia. Do​kład​n ie na to wska​zu​je Ma​rek Au​re​liusz: Mo​żesz się po​zbyć wie​lu rze​czy, któ​re cię za​głu​sza​ją (...), je​śli uchwy​cisz my​ślą cały świat i bę​dziesz za​sta​na​wiał się nad nie​skoń​czo​nym cza​sem, do​p o​wia​da​jąc przy tym w my​ślach, jak szyb​ka jest prze​mia​na czę​ści każ​dej rze​czy, jak nie​wie​le mija cza​su od po​wsta​nia do roz​p a​du, jak nie​ogar​nio​ny jest czas przed na​ro​dzi​na​mi i jak po roz​p a​dzie po​dob​nie bez​mier​ny65.

Sto​ic​ki smu​tek

Czło​wiek nig​dy nie do​strze​ga pro​ble​ma​tycz​n o​ści wła​snych po​glą​dów. Od tego ma się przy​ja​ciół. Nie po​win​n o więc dzi​wić, że naj​bar​dziej na​mięt​n e za​rzu​ty wo​bec idei za​war​tych w tych roz​dzia​łach pa​dły ze stro​n y ko​goś, kto po​wi​n ien z nimi sym​p a​ty​zo​wać: ko​le​gi fi​lo​zo​fa, któ​ry do​brze zna sto​icyzm.

Za​rzu​ty po​ja​wi​ły się wraz z hi​sto​rią wspól​n e​go zna​jo​me​go, któ​ry stra​cił z po​wo​du AIDS wie​lo​let​n ie​go part​n e​ra. W jaki spo​sób, spy​ta​łem, sto​ik mógł​by po​cie​szyć po​grą​żo​n e​go w żalu? Ja​kie sło​wa za​p ro​p o​n o​wał​by na przy​kład Epik​tet, pró​bu​jąc uśmie​rzyć ten tak do​tkli​wy cios? I ja​kiej re​a k​cji ocze​ki​wa​li​by sto​icy od nas, któ​rzy w tej sy​tu​a cji je​ste​śmy tyl​ko ob​ser​wa​to​ra​mi? Z pew​n o​ścią fi​lo​zo​fia po​win​n a być oce​n ia​n a we​dług tego, jak sta​wia czo​ło tego ro​dza​ju naj​trud​n iej​szym spra​wom, tak samo jak za​słu​gi przy​wód​cy oce​n ia​my we​dle jego re​a k​cji na kry​zys. Kie​dy przy​go​to​wy​wa​łem od​p o​wiedź na te wy​zwa​n ia, ko​le​ga za​czął wy​gła​szać wła​sną re​p li​kę. Gdy fi​lo​zof sta​wia py​ta​n ie, nie za​wsze cho​dzi mu o to, żeby otrzy​mać od​p o​wiedź. Za​n im zda​łem so​bie z tego spra​wę, mój ko​le​ga cy​to​wał Epik​te​ta: „Je​że​li zno​wu ser​decz​n ie ca​łu​jesz swe dzie​cię lub żonę, mów so​bie: «ca​łu​ję czło​wie​ka». Prze​to kie​dy ten czło​wiek umrze, nie bę​dziesz roz​p a​czał”66. „Nig​dy o żad​n ej rze​czy nie mów: «Stra​ci​łem», ale «Od​da​łem». Zmar​ło ci dzie​cię? Zna​czy dzie​cię zo​sta​ło od​da​n e. Zmar​ła ci

żona? To zna​czy żona zo​sta​ła od​da​n a”67. „Ile​kroć wi​dzisz, że ktoś we łzach i smut​ku to​n ie, po​n ie​waż jego dziec​ko wy​je​cha​ło (... ) nie daj się owład​n ąć wra​że​n iu, ja​ko​by to rze​czy ze​wnętrz​n e były źró​dłem jego nie​szczę​ścia (...). To prze​cież nie samo wy​da​rze​n ie go gnę​bi (...), ale mnie​ma​n ie, ja​kie ten

czło​wiek ma o nim”68. Pod​su​mo​wu​jąc, po​wie​dział na​stęp​n ie: „Zgod​n ie z tym, co gło​si Epik​tet, ocze​ku​je się od nas, że bę​dzie​my trak​to​wa​li na​szych bli​skich jak dwu​n a​sto​pak zwrot​n ych bu​te​lek i do​ma​ga​li się, żeby każ​dy my​ślał po​dob​n ie. Przy​-

pusz​czam, że pod​czas ce​re​mo​n ii po​grze​bo​wej łzy będą cał​ko​wi​cie nie​wła​ści​we; ocze​ku​je się od nas wszyst​kich, że bę​dzie​my sie​dzie​li jak ka​mie​n ie”. I za​miast kon​klu​zji spy​tał: „jaką war​tość może mieć dla nas fi​lo​zo​fia, któ​ra jest tak ode​rwa​n a od ży​cia?”. Za​n im zdą​ży​łem od​p o​wie​dzieć, wtrą​cił się ko​lej​n y ko​le​ga. Prze​cho​dził bo​le​sny roz​wód po dwu​dzie​stu la​tach mał​żeń​stwa. Cho​ciaż zgo​dził się z kon​cep​cją, że przed​mio​ty ma​te​rial​n e ni​cze​go nie wno​szą do na​sze​go do​bre​go sa​mo​p o​czu​cia, był nie​co za​n ie​p o​ko​jo​n y tym, że ra​dzi się nam, by​śmy trak​to​wa​li lu​dzi w ten sam spo​sób. „Sa​mo​chód to jed​n o – po​wie​dział – a czło​wiek to coś zu​p eł​n ie in​n e​go”. W tym punk​cie mu​sie​li​śmy prze​rwać, gdyż dys​ku​sja za​czę​ła się wy​my​kać spod kon​tro​li. Słu​cha​cze za​czę​li się iry​to​wać, a co waż​n iej​sze, wy​p a​czo​n y zo​stał sens sto​ic​kiej fi​lo​zo​fii. Praw​dę mó​wiąc, nie ma się jed​n ak cze​mu dzi​wić. To prze​cież sta​ry za​rzut pod​n o​szo​n y wo​bec sto​icy​zmu od po​cząt​ku jego ist​n ie​n ia, że mia​n o​wi​cie jest fi​lo​zo​fią zim​n ą, po​zba​wio​n ą ser​ca, ode​rwa​n ą od ży​cia bę​dą​ce​go udzia​łem więk​szo​ści nas. Nic bar​dziej błęd​n e​go. Wi​dać to wy​raź​n ie, je​śli przyj​rzy​my się tek​sto​wi uważ​n ie; ła​twe in​ter​p re​ta​cje mogą czę​sto znie​kształ​cać praw​dzi​we prze​sła​n ie sys​te​mu.

I. Wdzięcz​ność wo​bec ży​cia, a nie obo​jęt​ność na śmierć Je​śli zno​wu ser​decz​nie ca​łu​jesz swe dzie​cię lub żonę, mów so​bie: „Ca​łu​ję czło​wie​ka”. Prze​to kie​dy ten czło​wiek umrze, nie bę​dziesz roz​p a​czał.

W in​ter​p re​ta​cji tego stwier​dze​n ia ła​two o nie​p o​ro​zu​mie​n ie po​le​ga​ją​ce na do​strze​ga​n iu w nim gry, któ​rej je​dy​n ym ce​lem jest zła​go​dze​n ie cio​su, gdy umie​ra ko​cha​n a oso​ba. Stra​te​gia, któ​ra ma na celu za​p o​bie​ga​n ie ko​lej​n ym cier​p ie​n iom, jest oczy​wi​ście roz​sąd​n a w róż​n ych dzie​dzi​n ach ży​cia. Na przy​kład sen​sow​n ie jest nie przy​wią​zy​wać się do po​sia​da​n ia rze​czy ma​te​rial​nych ani do tego, co się robi w da​n ym mo​men​cie, czy do ulu​bio​n e​go hob​by. Pra​ca za​wo​do​wa – na​wet pra​ca aka​de​mic​ka – nie jest ni​czym sta​łym, przed​mio​ty fi​zycz​n e z róż​n ych po​wo​dów zni​ka​ją, a fi​zycz​n e ob​ra​że​n ia mogą się roz​wi​n ąć w trwa​łe ka​lec​two. Nie an​ga​żu​jąc się zbyt​n io w tak nie​-

trwa​łe rze​czy, czło​wiek jest zdol​n y prze​trwać ich utra​tę. Jest w tym jed​n ak

głę​bo​ko nie​p o​ko​ją​ca sprzecz​n ość: trak​to​wa​n ie w taki spo​sób istot ludz​kich nie tyl​ko jest nie​a k​cep​to​wa​n e, ale wręcz mo​ral​n ie od​ra​ża​ją​ce. Naj​wy​raź​n iej nie po​win​n i​śmy pod​cho​dzić do utra​ty dziec​ka tak samo jak do kra​dzie​ży sa​mo​cho​du. Dla sto​ików nie​ustan​n a świa​do​mość śmier​tel​n o​ści tych, któ​rych ko​cha​my, nie po​mniej​sza waż​n o​ści ich śmier​ci, lecz ra​czej uświa​da​mia nam obec​n ą chwi​lę i jej moż​li​wo​ści. Czy wszyst​kim, co spra​wia ci przy​jem​n ość, cie​szysz

się, jak​byś miał cie​szyć się tym za​wsze? – pyta w związ​ku z tym swo​ich słu​69

cha​czy Epik​tet . W isto​cie wie​lu z nas trak​tu​je bie​żą​cą chwi​lę jak coś pew​ne​go i są nie​mal w szo​ku, gdy przy​ja​cie​le od​cho​dzą do in​n ej pra​cy, dzie​ci opusz​cza​ją dom, a sta​rzy ro​dzi​ce umie​ra​ją. Gdy​by​śmy prze​wi​dzie​li ta​kie wy​da​rze​n ia i rze​czy​wi​ście roz​my​śla​li o ich nie​uchron​n o​ści, jak tego wy​ma​ga od nas Epik​tet, może nie po​zo​sta​wi​li​by​śmy ni​cze​go nie​do​p o​wie​dzia​n e​go lub nie​za​ła​twio​n e​go – dzię​ki cze​mu nasz żal z po​wo​du czy​je​goś odej​ścia lub in​nej stra​ty był​by mniej​szy. „A co ci to wa​dzi mi​ło​wać ko​goś jak isto​tę, któ​ra raz kie​dyś umrze?”70, pyta re​to​rycz​n ie swo​ich słu​cha​czy Epik​tet i ma na my​śli nie to, że po​win​n i​śmy prze​wi​dy​wać czy​jąś śmierć, lecz że po​win​n i​śmy ko​chać jego obec​n ość. Do​ma​ga​jąc się od nas uświa​do​mie​n ia so​bie w ca​łej peł​n i, że tych, któ​rych ko​cha​my, mo​że​my utra​cić, sto​icyzm w rze​czy​wi​sto​ści daje nam war​to​ścio​we na​rzę​dzie, dzię​ki któ​re​mu w na​szych związ​kach z in​n y​mi ludź​mi mo​że​my być bar​dziej uważ​n i.

II. Du​cho​wa doj​rza​łość i mo​ral​ne okru​cień​stwo Nig​dy o żad​nej rze​czy nie mów: „Stra​ci​łem”, ale „Od​da​łem”. Zmar​ło ci dzie​cię? Zna​czy dzie​cię zo​sta​ło od​da​ne. Zmar​ła ci żona? To zna​czy żona zo​sta​ła od​da​na.

Nie bę​dzie może prze​sa​dą, je​śli po​wiem, że ten cy​tat jest bar​dziej niż inne od​p o​wie​dzial​n y za złą re​p u​ta​cję cią​gną​cą się za sto​ika​mi, zwią​za​n ą z ich sto​sun​kiem do ludz​kie​go smut​ku. Spo​kój, któ​ry we​dług nich po​win​n i​śmy

pie​lę​gno​wać i oka​zy​wać w ob​li​czu oso​bi​stej tra​ge​dii, może w pierw​szej

chwi​li su​ge​ro​wać, że ich fi​lo​zo​fia jest śle​p a na ludz​kie emo​cje i po​zba​wio​n a pod​sta​wo​we​go sza​cun​ku dla ży​cia. Żal, jak ktoś kie​dyś po​wie​dział, jest po​dat​kiem, któ​ry pła​ci​my od mi​ło​ści. Je​śli nie roz​p a​cza​my, czy moż​n a o nas

zgod​n ie z praw​dą po​wie​dzieć, że ko​cha​my? Przede wszyst​kim trze​ba tu od​n o​to​wać, że po​zor​n a nie​czu​łość, jaką wo​bec żalu oka​zu​je sto​icyzm, nie jest czymś wy​jąt​ko​wym po​śród świa​to​wych tra​dy​cji du​cho​wych. Hin​du​ski epos Bha​ga​wad​gi​ta opo​wia​da hi​sto​rię wo​jow​n i​ka Ar​dźu​n y, któ​ry jest zroz​p a​czo​n y, że musi iść na woj​n ę prze​ciw swe​mu krew​ne​mu. Bóg Krysz​n a mówi mu, żeby nie roz​p a​czał, po​n ie​waż ten świat z na​tu​ry jest ilu​zją – ani na nie​go, ani na prze​mi​ja​ją​ce zda​rze​n ia, jak ży​cie i śmierć, czło​wiek nie po​wi​n ien sta​wiać zbyt wie​le. Bud​dyzm przed​sta​wia nam opo​wieść o ko​bie​cie opła​ku​ją​cej utra​tę dziec​ka, któ​ra przy​szła do Bud​dy po po​ra​dę. Za​n im jej od​p o​wie​dział, na​ka​zał, żeby po​szła do mia​sta, zna​la​zła ro​dzi​n ę, któ​ra nie cier​p ia​ła z po​wo​du śmier​ci, i przy​n io​sła mu z tego domu ziarn​ko gor​czy​cy. Gdy wró​ci​ła z pu​sty​mi rę​ka​mi, uświa​do​mi​ła so​bie, że jej dola jest po​wszech​n a. Nie tyl​ko we wschod​n iej my​śli znaj​du​je​my po​sta​wę po​zor​n ej obo​jęt​n o​ści wo​bec śmier​ci. Gdy mło​dy czło​wiek mówi, że za​nim bę​dzie mógł do​łą​czyć do Chry​stu​sa, musi po​cho​wać ojca, Chry​stus od​po​wia​da: „niech umar​li grze​bią umar​łych”. Na​ma​wia​jąc nas, żeby pod​cho​dzić do śmier​ci ze spo​ko​jem du​cha, sto​icyzm kon​ty​n u​uje dłu​gą tra​dy​cję – do​ra​dza​ją​cą wo​bec śmier​ci po​sta​wę fun​da​men​tal​n ie od​mien​n ą od tej, któ​ra wy​da​je się na​tu​ral​n a. Nie cho​dzi o to, żeby do​p ro​wa​dzić się do emo​cjo​n al​n e​go odrę​twie​n ia, lecz ra​czej o to, by za​cząć roz​wi​jać du​cho​wą doj​rza​łość. Wy​ma​ga to od​rzu​ce​n ia przez nas dzie​cię​ce​go pra​gnie​n ia, by ży​cie to​czy​ło się tak, jak tego chce​my, i za​a k​cep​to​wa​nia śmier​ci jako czę​ści tkan​ki ży​cia. Nie trze​ba do​da​wać, że nie jest to rada, za któ​rą ła​two jest pójść. Jed​n ak żad​n a ze świa​to​wych du​cho​wych tra​dy​cji nie twier​dzi, że ży​cie jest ła​twe. Pierw​sza szla​chet​n a praw​da bud​dy​zmu gło​si, że ży​cie jest cier​p ie​n iem, a Ma​rek Au​re​liusz za​uwa​ża, że sztu​ka ży​cia jest bar​dziej po​dob​n a do za​p a​sów niż do tań​ca, do cze​go Epik​tet do​da​je: „ży​cie

każ​de​go czło​wie​ka jest swe​go ro​dza​ju wo​jacz​ką, a do tego dłu​go​trwa​łą

i trud​n ą wo​jacz​ką”71. Jed​n ak sto​ic​kie po​dej​ście do smut​ku jest czymś wię​cej niż tyl​ko przy​ję​ciem go jako trud​n e​go, nie​od​łącz​n e​go od ist​n ie​n ia fak​tu. We​dług sto​ików

ży​cie nie jest za​sło​n ą łez. Isto​tę tej fi​lo​zo​fii sta​n o​wi ra​czej po​czu​cie wdzięcz​no​ści. Ko​muś la​men​tu​ją​ce​mu, że nie może po​dró​żo​wać aż do da​le​kich krań​ców świa​ta, Epik​tet robi uwa​gę: „...nie​bo​ra​ku! Nie do​syć ci tego, na co każ​de​go dnia pa​trzysz? Czy moż​n a pa​trzeć na coś wspa​n ial​sze​go albo więk​sze​72

go niż słoń​ce, niż księ​życ, niż gwiaz​dy, niż okrąg ziem​ski, niż mo​rze?” . Po​dob​n e po​czu​cie co​dzien​n ej ła​ski po​win​n o cha​rak​te​ry​zo​wać nasz sto​su​n ek do tych, któ​rych ko​cha​my. Je​śli w lu​dziach, z któ​ry​mi krzy​żu​ją się na​sze ścież​ki, do​strze​ga​my dary po​cho​dzą​ce ze źró​dła więk​sze​go niż my sami, wy​da​je się, że za​miast smu​cić się z po​wo​du ich utra​ty, gdy na​stą​p i, mo​że​my świę​to​wać ich ży​cie i być wdzięcz​n i za tę jego część, któ​ra się nam do​sta​ła. Każ​da rzecz, jak twier​dzi Epik​tet, ma dwa uchwy​ty, za któ​re moż​n a ją pró​bo​wać dźwi​gnąć. A to ozna​cza, że smu​tek nie jest ko​n iecz​n ym na​stęp​stwem mi​ło​ści. Wo​bec stra​ty mo​że​my przy​jąć po​sta​wę wdzięcz​n o​ści, za​sta​na​wia​jąc się nad ra​do​ścią, któ​rą dał nam wszech​świat po​p rzez ist​n ie​n ie in​nych. Jak przy​p o​mi​n a​ją nam sto​icy, wy​bór tego, na czym się sku​p i​my, za​le​ży tyl​ko od nas.

III. Sto​icyzm i cier​pie​nie in​nych Ile​kroć wi​dzisz, że ktoś we łzach i smut​ku to​nie, po​nie​waż jego dziec​ko wy​je​cha​ło (...) nie daj się owład​nąć wra​że​niu, ja​ko​by to rze​czy ze​wnętrz​ne były źró​dłem jego nie​szczę​ścia. (...) To prze​cież nie samo wy​da​rze​nie go gnę​bi (...), ale mnie​ma​nie, ja​kie ten czło​wiek ma o nim.

Pod​czas gdy wcze​śniej​sze cy​ta​ty mó​wi​ły o po​sta​wie sto​ików wo​bec oso​bi​stej stra​ty, ten wy​da​je się uza​sad​n iać oskar​że​n ie sto​icy​zmu o bez​dusz​n ą obo​jęt​ność wo​bec cier​p ie​n ia in​n ych. Na pierw​szy rzut oka wy​da​je się, że sto​icyzm uczy nas, iż bólu ko​goś, kto mie​rzy się z utra​tą uko​cha​n ej oso​by, nie na​le​ży brać pod uwa​gę – nie​szczę​ściem nie jest to, co spo​tka​ło za​smu​co​n ych ro​dzi​-

ców, lecz to, co oni o tym my​ślą. W związ​ku z tym na​le​ży zwró​cić uwa​gę na

kil​ka spraw. Przede wszyst​kim cy​to​wa​n e stwier​dze​n ie do​ty​czy sa​me​go sto​ika i przy​p o​mi​n a mu, jak w ta​kiej sy​tu​a cji po​wi​n ien się za​cho​wy​wać. Sto​ik, któ​re​mu trud​n o za​cho​wać spo​kój, jest tak bar​dzo do​tknię​ty dolą ro​dzi​ców, któ​rzy stra​ci​li dziec​ko, że musi so​bie przy​p o​mnieć, że nie może dać się po​nieść temu uczu​ciu. Czy więc po​win​n i​śmy kry​ty​ko​wać sto​ic​kie po​sta​n o​wie​n ie, by nie po​grą​żać się w smut​ku i nie tra​cić rów​n o​wa​gi? Prze​ciw​n ie, ktoś może do​wo​dzić, że w ta​kiej sy​tu​a cji utra​ta kon​tro​li nie słu​ży ani jed​n o​st​ce, ani in​n ym. Z pew​n o​ścią jest otwar​tą kwe​stią, do ja​kie​go stop​n ia wstrząs i za​ła​ma​n ie emo​cjo​n al​n e w ob​li​czu czy​jejś śmier​ci są psy​cho​lo​gicz​n ie zdro​we. Cho​ciaż dziś, w cza​sach, w któ​rych od​sła​n ia​my naj​skryt​sze se​kre​ty w ogól​n o​kra​jo​wej te​le​wi​zji, w któ​rych na​le​ży „ujaw​n iać swo​je uczu​cia”, a nie „du​sić je w so​bie”, może to nie być zu​p eł​n ie oczy​wi​ste. Z pew​n o​ścią w in​n ych epo​kach i in​n ych tra​dy​cjach te spra​wy wy​glą​da​ły in​a ​czej. Za​cho​wy​wa​n ie spo​ko​ju du​cha nie tyl​ko jest moż​li​we, lecz tak na​p raw​dę do​bro​czyn​n e dla ko​goś, kto spo​ty​ka się ze smut​kiem. Co wię​cej, w więk​szo​ści trud​n ych emo​cjo​nal​n ie sy​tu​a cji spo​koj​n a, opa​n o​wa​n a oso​ba jest bez wąt​p ie​n ia źró​dłem siły i po​czu​cia spo​ko​ju dla po​zo​sta​łych. Sto​ik nie wi​dzi więc żad​n e​go po​wo​du, dla któ​re​go w ta​kich oko​licz​n o​ściach miał​by ule​gać cze​muś, co spra​wi, że on lub inni lu​dzie mie​li​by po​czuć się źle. Jed​n ak trze​ba rów​n ież pod​kre​ślić, że sto​ik nie wy​ma​ga od in​n ych trzy​ma​nia się jego stan​dar​dów ani ich nie oce​n ia dla​te​go, że im się to nie uda​je. Ozna​cza to, że sto​ik nig​dy nie gani za​smu​co​n ych ro​dzi​ców za nie​wła​ści​we za​cho​wa​n ie. Prze​ciw​n ie, wszyst​ko wska​zu​je na to, że wbrew swo​im zwy​cza​jom weź​mie pod uwa​gę uczu​cia in​n ych lu​dzi. Epik​tet ra​dzi ko​muś, kto ma po​grą​żo​n e​go w smut​ku przy​ja​cie​la, by „nie wa​hał się współ​czuć z nim w peł​n ym zna​cze​n iu sło​wa, a na​wet, je​śli oko​licz​n o​ści po​zwa​la​ją, ję​czeć z nim; by jed​n ak uwa​żał i nie ję​czał w głę​bi swej isto​ty”73. Ktoś mógł​by kry​ty​ko​wać sto​ika za hi​p o​kry​zję, gdy wy​le​wa łzy tyl​ko po to, żeby uko​ić żal przy​ja​cie​la lub mat​ki. Taka oce​n a by​ła​by jed​n ak nie​spra​-

wie​dli​wa. Po pierw​sze, czę​sto w róż​n ych sy​tu​a cjach spo​łecz​n ych nie ujaw​nia​my swo​ich uczuć cał​kiem szcze​rze. Je​śli na przy​kład cór​ka do​bre​go przy​ja​cie​la wy​cho​dzi za mąż i tak się skła​da, że mam uza​sad​n io​n e po​wo​dy, by nie lu​bić pana mło​de​go, wy​ra​że​n ie obaw pod​czas uro​czy​sto​ści bę​dzie nie​wła​ści​we. Dys​kre​cja tego ro​dza​ju nie jest roz​myśl​n ym zwo​dze​n iem, lecz wy​ra​zem ela​stycz​n o​ści, do ja​kiej my, jako nie​do​sko​n a​łe isto​ty ludz​kie, je​ste​śmy zmu​sze​n i, je​śli mamy żyć ra​zem. Sto​ic​kie „kro​ko​dy​le łzy”, je​śli moż​n a je tak na​zwać, są wy​le​wa​n e w na​dziei na zmniej​sze​n ie praw​dzi​we​go i uza​sad​n io​n e​go cier​p ie​n ia. In​n y​mi sło​wy, trud​n o do​strzec, jak po​dej​mo​wa​n e w do​brej wie​rze dzia​ła​n ie, któ​re ni​ko​go nie krzyw​dzi i do​ty​czy wy​łącz​n ie tego, w co wie​rzę, może uza​sad​n iać ja​kie​kol​wiek po​tę​p ie​n ie. Z pew​n o​ścią ate​ista może wspie​rać wia​rę w Boga swe​go umie​ra​ją​ce​go krew​n e​go i w ten spo​sób ła​go​dzić jego cier​p ie​n ie – moż​n a tak po​stę​p o​wać bez żad​n ej nie​szcze​ro​ści lub hi​p o​kry​zji. Po​sta​wa sto​ika wo​bec smut​ku róż​n i się więc bar​dzo od tej, za któ​rej zwo​len​n i​ka po​wszech​n ie (i czę​sto nie​wła​ści​wie) jest uwa​ża​n y. Cho​ciaż nie wy​bie​ra on oka​zy​wa​n ia tego, co tra​dy​cyj​n ie uwa​ża​my za ozna​ki żalu, z pew​no​ścią ludz​kie cier​p ie​n ie go po​ru​sza. Za​cho​wa​n ie opa​n o​wa​n ia wte​dy, gdy inni mogą się za​ła​mać, sta​n o​wi jego oso​bi​sty wy​bór i wy​da​je się, że trud​n o ten wy​bór kry​ty​ko​wać, na​wet je​śli się go z nim nie dzie​li. Kto bez cie​n ia wąt​p li​wo​ści może po​wie​dzieć, jaka po​sta​wa wo​bec stra​ty jest wła​ści​wa? Sto​ik przy​n ajm​n iej nie sta​ra się w ża​den spo​sób na​rzu​cić in​n ym swe​go po​glą​du – i robi, co w jego mocy, żeby zła​go​dzić ich cier​p ie​n ia. Czy zna​my gest, któ​ry w więk​szym stop​n iu może wy​ra​żać sza​cu​n ek wo​bec in​n ych?

Sto​ik in​te​li​gent​ny emo​cjo​nal​nie

Sto​ikom czę​sto się za​rzu​ca, że są emo​cjo​n al​n ie mar​twi, że pró​bu​ją za​stą​p ić

zło​żo​n y i czę​sto we​wnętrz​n ie sprzecz​n y świat emo​cji zim​n ym, kal​ku​lu​ją​cym ro​zu​mem. Epik​tet mówi nam, że „ża​den do​bry czło​wiek nie na​rze​ka, nie ję​czy, ża​den nie bia​da”74, i ra​dzi: „wy​rzuć precz ze swej du​szy smu​tek, strach, 75

żą​dzę, za​zdrość, ra​dość z cu​dze​go nie​szczę​ścia” . Do​bre​go sto​ika nie ogar​nie smu​tek, nie ogar​n ie gniew, nie do​zna prze​szkód, na​to​miast bę​dzie żył „bez na​mięt​n o​ści i w praw​dzi​wej wol​n o​ści”76. Sto​ik przed​sta​wio​n y w taki spo​sób wy​da​je się (przy​n ajm​n iej nam, współ​cze​snym) od​cię​ty od wszel​kich na​mięt​n o​ści i trosk, dzię​ki któ​rym ży​cie jest coś war​te. Wła​śnie z tego po​wo​du wie​lu lu​dzi uwa​ża, że sto​ic​ki ide​a ł jest nie tyl​ko mało atrak​cyj​n y, lecz tak​że psy​cho​lo​gicz​n ie nie​zdro​wy. Jed​n ak naj​n ow​sze pra​ce do​ty​czą​ce zdro​wia emo​cjo​n al​n e​go na​wią​zu​ją do pew​n ych sto​ic​kich po​glą​dów. Da​n iel Go​le​man w swej In​te​li​gen​cji emo​cjo​nal​nej prze​ko​n u​ją​co do​wo​dzi, że to, jak ra​dzi​my so​bie z na​szy​mi na​mięt​n o​ścia​mi, jest w rów​n ym stop​n iu istot​n e dla suk​ce​su w ży​ciu jak wro​dzo​n e zdol​n o​ści in​te​lek​tu​a l​n e, po​n ie​waż ja​kość ży​cia emo​cjo​n al​n e​go sta​n o​wi ser​ce sen​sow​n ej eg​zy​sten​cji. Umie​jęt​n o​ści ra​dze​n ia so​bie z emo​cja​mi nie zdo​by​wa​my jed​n ak dzię​ki szczę​śli​we​mu przy​p ad​ko​wi ani nie jest ona wro​dzo​n a. Po​ja​wia się w kon​se​kwen​cji tre​n in​gu, moż​n a ją więc pie​lę​gno​wać i na​uczać jej in​n ych. Na ko​lej​n ych stro​n ach chcę zba​dać róż​n e dro​gi, na któ​rych roz​wa​ża​n ia Go​le​ma​n a do​ty​czą​ce zdro​wia emo​cjo​n al​n e​go oka​zu​ją się zbież​n e z my​ślą sto​ic​ką. Pierw​szą ce​chą in​te​li​gen​cji emo​cjo​n al​n ej jest we​dług Go​le​ma​n a sa​mo​świa​do​mość, zdol​n ość zro​bie​n ia kro​ku wstecz w sy​tu​a cji, gdy wła​śnie coś się wy​da​rza 77. Więk​szość z nas ża​ło​śnie nie ra​dzi so​bie z za​da​n iem ob​ser​wo​wa​nia sie​bie w taki spo​sób. Za​miast się zdy​stan​so​wać wo​bec stre​su​ją​ce​go wy​da​rze​n ia, znacz​n ie czę​ściej od​p o​wia​da​my od​ru​cho​wą re​a k​cją. Ktoś za​jeż​dża

nam dro​gę na au​to​stra​dzie i ogar​n ia nas złość. Mąż lub żona wy​p o​wia​da przy​kre sło​wo i od​p o​wia​da​my tak samo. Cho​ciaż póź​n iej po​tra​fi​my przy​znać, że na​sze za​cho​wa​n ie było ir​ra​cjo​n al​n e, i czę​sto chce​my, żeby było inne, do​strze​ga​my, że z ja​kie​goś po​wo​du je​ste​śmy nie​zdol​n i tak po​stą​p ić

wte​dy, gdy to jest ko​n iecz​n e. We​dług Go​le​ma​n a klu​czem jest sa​mo​świa​do​mość. Uświa​do​mie​n ie so​bie po​ja​wia​ją​cych się psy​chicz​n ych nie​do​god​n o​ści nie​zmien​n ie wzbu​dza w nas pra​gnie​n ie uwol​n ie​n ia się od złe​go na​stro​ju. Jest to do​kład​n ie ta sama zdol​n ość do cof​n ię​cia się o krok wstecz w sto​sun​ku do bie​żą​cych wy​da​rzeń – żeby choć na chwi​lę stać się bar​dziej wi​dzem niż uczest​n i​kiem – któ​ra sta​n o​wi isto​tę sto​ic​kiej ana​li​zy do​świad​cze​nia. Sto​icy wska​zu​ją, że na​sze re​a k​cje emo​cjo​n al​n e nie​zmien​n ie po​p rze​dza in​cy​dent, któ​ry je wy​wo​łu​je. Przy​to​czo​n e przy​kła​dy, dzia​ła​nie złe​go kie​row​cy i sło​wa mści​we​go part​n e​ra, po​p rze​dza​ją wy​buch i, jak się wy​da​je, pro​wo​ku​ją go. Sto​icy pro​p o​n u​ją nam, żeby nie od​p o​wia​dać od razu na ten bo​dziec, lecz za​miast tego zba​dać sy​tu​a cję i, zgod​n ie z my​ślą Epik​te​ta, pod​dać ją te​sto​wi78. Test jest pro​sty: mu​si​my za​dać so​bie py​ta​n ie o to, co za​le​ży od nas, a co nie. Prze​kleń​stwa kie​row​cy i sło​wa mał​żon​ka z pew​n o​ścią nie za​le​żą od nas – lu​dzie jeż​dżą, jak chcą, i mó​wią to, co chcą po​wie​dzieć. Je​śli dzie​je się coś, co od nas nie za​le​ży, mó​wią sto​icy, je​dy​n e, co ma sens, to nie my​śleć o tym, a za​miast tego sku​p ić ener​gię na tym, co jest w na​szym za​się​gu, na przy​kład na wła​snej od​p o​wie​dzi na mę​czą​cą sy​tu​a cję. Dzia​łać in​a ​czej to jak​by znać z wy​p rze​dze​n iem zwy​cięz​cę wy​ści​gu i nie po​sta​wić na nie​go. W prze​ci​wień​stwie do sto​ic​kiej me​to​dy ba​da​n ia zda​rzeń, za​n im na nie za​re​a gu​je​my, więk​szość z nas, jak za​uwa​ża Epik​tet, do​da​je do nich „ma​ja​ki [...] przy​głu​sza​ją​ce swo​ją wiel​ko​ścią rze​czy​wi​ste wy​mia​ry rze​czy”79. Je​śli mał​żo​n ek musi iść do den​ty​sty i wy​ko​n ać za​bieg za ty​siąc do​la​rów, któ​ry nie zo​sta​n ie opła​co​n y z ubez​p ie​cze​n ia, bę​dzie​my się za​mar​twiać i wście​kać, że mu​si​my za nie​go za​p ła​cić. Do​da​jąc jed​n ak coś (moją re​a k​cję) do pro​ble​ma​tycz​n e​go zda​rze​n ia (za​bieg den​ty​stycz​n y i jego koszt), drę​czy​my sa​mych sie​bie i być może wpro​wa​dza​my na​p ię​cie do na​sze​go mał​żeń​stwa, zmie​n ia​jąc zwy​kły wy​bój po​ja​wia​ją​cy się na dro​dze na​sze​go ży​cia w ży​cio​wą ka​ta​-

stro​fę. Jak jed​n ak ze​rwać tę na po​zór nie​ro​ze​rwal​n ą więź mię​dzy tym, jak do​świad​cza​my zda​rze​n ia, a tym, jak na nie re​a gu​je​my? Jak uczy Ma​rek Au​re​liusz, klu​czem jest za​cho​wy​wa​n ie w pa​mię​ci sto​ic​kich za​sad, „tak jak le​ka​rze za​wsze mają na​rzę​dzia i skal​p e​le przy​go​to​wa​n e do na​głych za​bie​gów, tak ty za​sa​dy nauk miej go​to​we do zro​zu​mie​n ia spraw bo​skich i ludz​kich”80. Gdy ktoś na uli​cy za​jeż​dża ci dro​gę, po​wstrzy​maj się, za​n im za​re​a gu​jesz,

i zba​daj moż​li​wą od​p o​wiedź w świe​tle na​uki sto​ic​kiej: „ile​kroć ura​zi cię czy​jaś bez​czel​n ość, na​tych​miast za​p y​taj sa​me​go sie​bie: czy to moż​li​we, żeby na świe​cie nie było bez​czel​n ych lu​dzi? Nie​moż​li​we, nie do​ma​gaj się więc tego,

co nie​moż​li​we”81. Mo​że​my rów​n ież pójść za radą, żeby na tego ro​dza​ju zda​rze​n ia spoj​rzeć z szer​szej per​spek​ty​wy: „kie​dy na​zbyt obu​rzasz się lub cier​pisz, przy​p o​mnij so​bie, że ludz​kie ży​cie jest chwi​lo​we i nie​ba​wem nas wszyst​kich po​wa​li śmierć”82. A może po​win​n i​śmy za​sta​n o​wić się, „o ileż wię​cej uciąż​li​wo​ści przy​n o​szą złość i smu​tek z po​wo​du ja​kichś czy​n ów niż 83

same te czy​n y, z winy któ​rych gnie​wa​my się i smu​ci​my” ? Za​cho​wy​wa​n ie w pa​mię​ci tego oraz in​n ych sto​ic​kich im​p e​ra​ty​wów bar​dzo nam po​mo​że w utrzy​ma​n iu kon​tro​li nad re​a k​cja​mi, dzię​ki cze​mu bę​dzie​my ogól​n ie nie​co zdrow​si. Do​bre​go sto​ika ce​chu​je więc świa​do​mość sie​bie sa​me​go. Osią​gnął mi​strzo​stwo w sztu​ce ro​bie​n ia kro​ku wstecz wo​bec tego, co się wy​da​rza, i kon​tro​lo​wa​n ia swo​ich re​a k​cji na wy​da​rze​n ia po​p rzez przy​wo​ły​wa​n ie fi​lo​zo​ficz​n ych za​sad oraz sku​p ie​n ie uwa​gi na je​dy​n ej rze​czy, któ​ra za​le​ży od nie​go, na wła​snej re​a k​cji na to, co się wy​da​rza. Tego po​zio​mu sa​mo​kon​tro​li nie osią​ga się na​tych​miast, lecz po​p rzez sta​łą prak​ty​kę. „Zwra​caj tedy bacz​n ą uwa​gę na wy​obra​że​n ia i czu​waj nad nimi – stwier​dza Epik​tet. – Nie​bła​hą bo​wiem by​n ajm​n iej jest rzecz, któ​rej strze​żesz, ale jest nią po​czu​cie wsty​du i wier​n ość, jest nią rów​n o​wa​ga i po​kój nie​zmą​co​n y du​cha”84.

Nie martw się, bądź sto​ikiem

Dru​gą ce​chą, któ​ra cha​rak​te​ry​zu​je psy​cho​lo​gicz​n ie zdro​wą jed​n ost​kę, jest 85

we​dług Go​le​ma​n a zdol​n ość do kon​tro​lo​wa​n ia de​struk​tyw​n ych od​czuć . Nie jest to rów​n o​znacz​n e ani ze zwy​kłym wy​p ie​ra​n iem emo​cji, ani z igno​ro​wa​niem ne​ga​tyw​n ych sta​n ów umy​słu, lecz ozna​cza otwar​te kon​fron​to​wa​n ie się z ta​ki​mi uczu​cia​mi i ra​dze​n ie so​bie z nimi w ra​cjo​n al​n y spo​sób. Go​le​man ilu​stru​je tę kwe​stię w od​n ie​sie​n iu do trzech szcze​gól​n ie de​struk​tyw​n ych emo​cji: gnie​wu, zmar​twie​n ia i de​p re​sji. Ogól​n ie uzna​je​my, że te trzy sta​n y psy​cho​lo​gicz​n e nie mają po​zy​tyw​n ej war​to​ści. Sko​ro za​kłó​ca​ją na​szą psy​chi​kę i sie​ją w niej spu​sto​sze​n ie, wy​da​je się oczy​wi​ste, że na​sze ży​cie sta​ło​by się lep​sze, gdy​by​śmy byli zdol​n i ogra​n i​czyć obec​n ość i od​dzia​ły​wa​n ie jed​n e​go z nich lub wszyst​kich. Zna​kiem, któ​ry wy​róż​n ia oso​bę doj​rza​łą emo​cjo​n al​n ie, jest za​mia​n a tego sze​ro​ko po​dzie​la​n e​go pra​gnie​n ia w rze​czy​wi​stość. Żeby po​ka​zać, jak moż​n a kon​tro​lo​wać gniew, Go​le​man opi​sał eks​p e​ry​ment prze​p ro​wa​dzo​n y w si​łow​n i86. Oso​ba za​a n​ga​żo​wa​n a do tego te​stu zo​sta​ła po​in​stru​owa​n a, że ma trak​to​wać in​n ych ćwi​czą​cych w do​wol​n ie wy​bra​n y nie​uprzej​my spo​sób. Było wi​docz​n e, że na sku​tek jej za​cho​wa​n ia inni za​czy​n a​li ćwi​czyć go​rzej, a gdy mie​li szan​sę, żeby się ode​grać, chęt​n ie to ro​bi​li. Do eks​p e​ry​men​tu wpro​wa​dzo​n o rów​n ież pew​n e drob​n e zmia​n y. Na przy​kład w pew​n ym mo​men​cie wzy​wa​n o pro​wo​ka​to​ra do te​le​fo​n u, co było tłu​ma​czo​n e tym, że prze​cho​dzi wiel​ki oso​bi​sty i ro​dzin​n y stres. Gdy lu​dzie otrzy​my​wa​li tę in​for​ma​cję, na ogół uspo​ka​ja​li się i prze​ry​wa​li ak​cje od​we​to​we. Mo​rał hi​sto​rii jest taki, że je​śli spoj​rzy się na spra​wy z punk​tu wi​dze​nia in​n ych lu​dzi, może to przy​n ieść uspo​ka​ja​ją​cy efekt – do​brze, żeby ci, któ​rzy chcą po​ra​dzić so​bie z gnie​wem, to spraw​dzi​li. Sto​icy pro​p o​n u​ją dwie wer​sje stra​te​gii roz​wi​ja​n ia sym​p a​tii wo​bec in​n ych jako spo​so​bu uśmie​rza​n ia gnie​wu. Jed​n a ma nie​co ogra​n i​czo​n y za​kres, dru​-

ga jest bar​dziej glo​bal​n a. Pro​p o​n u​ją so​bie naj​p ierw wy​obra​zić, że oso​bą, któ​ra w in​n ym przy​p ad​ku wy​wo​ła​ła​by nasz gniew, kie​ru​ją życz​li​we i do​bre mo​ty​wy. Do​brze ubra​n y kie​row​ca, któ​ry za​je​chał nam dro​gę na na​szym pa​sie ru​chu, jest być może bez​ro​bot​n ym spóź​n io​n ym na waż​n ą roz​mo​wę re​kru​ta​cyj​n ą, a ko​bie​ta w ko​lej​ce do kasy, któ​ra ma zbyt wie​le za​ku​p ów, być może po pro​stu sta​ra się szyb​ko wró​cić do domu do cho​re​go dziec​ka. Cho​ciaż może to wy​glą​dać na my​śle​n ie ży​cze​n io​we, taka twór​cza in​ter​p re​ta​cja rze​czy​wi​sto​ści jest opar​ta na uczci​wym przy​zna​n iu się do tego, że w isto​cie

nie​wie​le wie​my jed​n i o dru​gich. Jak wska​zu​je Ma​rek Au​re​liusz: „Krót​ko mó​wiąc, naj​p ierw trze​ba się dużo do​wie​dzieć, by móc o cu​dzych czy​n ach po​wie​dzieć coś ze zro​zu​mie​n iem”87. W ten spo​sób, je​śli po​zwa​la​my so​bie na do​bro​dziej​stwo wąt​p li​wo​ści i uzna​je​my, że mo​ty​wy nie​zbyt szla​chet​n ych dzia​łań in​n ych lu​dzi są wy​tłu​ma​czal​n e, ru​sza​my w dłu​gą dro​gę w stro​n ę za​cho​wa​n ia spo​ko​ju du​cha – na​wet je​śli cza​sem je​ste​śmy w na​szych oce​n ach zbyt wspa​n ia​ło​myśl​n i. Inne przy​p ad​ki nie po​zwa​la​ją nam jed​n ak rów​n ie ła​two na tego ro​dza​ju nie​szko​dli​we in​ter​p re​ta​cje: me​cha​n ik sa​mo​cho​do​wy, któ​ry za​wy​ża nam cenę, ko​le​ga, któ​ry roz​p usz​cza kłam​stwa na nasz te​mat, albo zło​dziej, któ​ry wła​mu​je się do na​sze​go domu. Nie​ste​ty więk​szość nas może przed​sta​wić do​brze udo​ku​men​to​wa​n ą li​stę sy​tu​a cji, gdy sta​li​śmy się ofia​rą zro​dzo​n ej ze złej woli nie​spra​wie​dli​wej na​p a​ści. Je​śli nie po​zna​li​śmy zło​śli​wo​ści Ja​go​n a, mie​li​śmy do czy​n ie​n ia z kimś, kto był jego uczniem. W tym przy​p ad​ku sto​icy do​ma​ga​ją się od nas skon​fron​to​wa​n ia się z nie​mi​łą praw​dą o ludz​kiej na​tu​rze, że mia​n o​wi​cie, o czym już wcze​śniej mó​wi​li​śmy, każ​dy uwa​ża sie​bie za cał​ko​wi​cie uspra​wie​dli​wio​n e​go we wszyst​kim, co robi. Lu​dzie, jak wy​ja​śnia Ma​rek Au​re​liusz, dzia​ła​ją „pod przy​mu​sem” swo​ich po​glą​dów na to, co słusz​n e i nie​słusz​n e, do​bre i złe88. To, jak do​cho​dzą do swo​ich wnio​sków, za​le​ży od łań​cu​cha przy​czyn się​ga​ją​ce​go wstecz da​lej, niż kto​kol​wiek może się​gnąć, a sto​icy są prze​ko​n a​n i, że naj​p raw​do​p o​dob​n iej jest nie​moż​li​we, by pew​n i lu​dzie po​stę​p o​wa​li in​a ​czej, je​śli wziąć pod uwa​gę ich wy​kształ​ce​n ie i po​ziom roz​wo​ju. Chry​stus po​wie​dział, że bied​n i za​wsze będą

z nami; Ma​rek Au​re​liusz jest prze​ko​n a​n y, że fi​la​ra​mi ludz​kiej kon​dy​cji są bez​czel​n ość i głu​p o​ta. Je​śli przy​jąć nie​uchron​n ość nie​wie​dzy, złe wy​kształ​ce​n ie i błęd​n e prze​ko​n a​n ia, złosz​cze​n ie się na ko​goś, kto robi nam krzyw​dę, mia​ło​by tyle sen​su, ile wy​rwa​n ie uchwy​tu urzą​dze​n ia elek​trycz​n e​go za to, że nie dzia​ła. Trze​ba przy​znać, że wie​le róż​n i lu​dzi od to​ste​rów. Na przy​kład to​ste​ry nie mają wpły​wu na swój ak​tu​a l​n y stan, na​to​miast lu​dzie za​wsze mają i w związ​ku z tym po​n o​szą przy​n ajm​n iej część od​p o​wie​dzial​n o​ści za to,

czym się sta​li. Sto​icy jed​n ak nie złosz​czą się na ko​goś, kto z mo​ral​n e​go punk​tu wi​dze​n ia roz​wi​n ął się nie​do​sta​tecz​n ie, tak samo jak nie moż​n a być wście​kłym na ko​goś, kto jest ułom​n y fi​zycz​n ie. W tych przy​p ad​kach wła​ści​wą re​a k​cją jest sym​p a​tia, a na​wet li​tość, re​a k​cje, któ​re, ogól​n ie rzecz uj​mu​jąc, są nie​spój​n e z uspra​wie​dli​wio​n ym gnie​wem. Sto​ic​ka stra​te​gia re​in​ter​pre​ta​cji mo​ty​wów, trak​to​wa​n ia za​cho​wań in​n ych jako nie​uchron​n e, przy​zna​wa​n ia, że pe​wien po​ziom mo​ral​n ej nie​do​sko​n a​ło​ści jest czę​ścią ludz​kiej kon​dy​cji, daje al​ter​n a​tyw​n ą me​to​dę ra​dze​n ia so​bie z kło​p o​tli​wy​mi emo​cja​mi temu, kto woli za​cho​wać spo​kój, niż za​spo​ka​jać swój gniew. Dla więk​szo​ści z nas gniew sta​n o​wi pro​blem tyl​ko oka​zjo​n al​n ie. Na​to​miast za​mar​twia​n ie się i nie​zdro​we pod​n ie​ce​n ie są w przy​p ad​ku wie​lu lu​dzi sta​n em chro​n icz​n ym. Bez wąt​p ie​n ia jest to zwią​za​n e z tem​p em współ​cze​sne​go ży​cia. Bie​rze​my so​bie na gło​wę zbyt wie​le, pra​cu​je​my za dużo, mamy zbyt wie​le zo​bo​wią​zań. Wszyst​ko to ła​two zro​zu​mieć, ale czy moż​n a tego pra​gnąć? Chy​ba trud​n o to so​bie wy​obra​zić. We​dług Go​le​ma​n a za​mar​twia​nie się z na​tu​ry po​wo​du​je pro​ble​my ze zdro​wiem emo​cjo​n al​n ym. Nie wno​si nic po​zy​tyw​n e​go do na​szej sy​tu​a cji, na​to​miast cał​ko​wi​cie pod​wa​ża na​szą zdol​n ość do kon​struk​tyw​n e​go roz​wią​za​n ia pro​ble​mów, wo​bec któ​rych sta​je​my89. Oczy​wi​ście po​wie​dzieć ko​muś, żeby się nie mar​twił, to jed​n o, a czymś zu​peł​n ie in​n ym jest sku​tecz​n ie opa​n o​wać jego nie​p o​kój. Samo po​wta​rza​n ie słów po​p u​lar​n ej pio​sen​ki: Don’t wor​ry, be hap​py (Nie martw się, bądź szczę​śli​wy), praw​do​p o​dob​n ie nie bę​dzie naj​bar​dziej po​moc​n e. Po​wie​dzieć ko​-

muś, że je​śli chce być szczę​śli​wy, nie po​wi​n ien się mar​twić, jest rów​n ie uży​tecz​n e jak po​ucze​n ie go, że je​śli chce być bo​ga​ty, to po​wi​n ien za​ra​biać pie​nią​dze. Ale co in​n e​go po​win​n i​śmy mó​wić w trud​n ych oko​licz​n o​ściach? Nie​ste​ty na to py​ta​n ie nie ma ła​twej od​p o​wie​dzi. Sto​icy, któ​rzy uwa​ża​ją, że na​szym naj​więk​szym do​brem jest ro​zum, pro​po​n u​ją, żeby wy​ko​rzy​stać go do po​ra​dze​n ia so​bie ze zmar​twie​n iem. Pod​czas gdy czymś bar​dziej na​tu​ral​n ym jest pod​dać się na​mięt​n o​ści, niż za​sta​n a​wiać się i ba​dać swo​je emo​cje, sto​icy wy​ma​ga​ją, żeby rze​czy​wi​ście pod​jąć to za​da​n ie, je​śli chce​my so​bie po​ra​dzić z uczu​ciem smut​ku. Po pierw​sze, za​le​ca​ją, żeby ra​dy​kal​n ie zmie​n ić spo​sób po​strze​ga​n ia cią​żą​ce​go nam zmar​twie​n ia. Czę​sto lu​dzie utrzy​mu​ją, że przy​czy​n ą ich smut​ku jest ja​kieś ze​wnętrz​n e zda​rze​n ie, rze​czy​wi​sty lub wy​ima​gi​n o​wa​n y stan ich spraw – moż​li​wy wy​p a​dek, ter​min od​da​n ia pra​cy, cho​ro​ba, roz​wód, utra​ta pra​cy lub śmierć. Sto​icy przy​p o​mi​n a​ją nam jed​n ak, że taka ana​li​za sy​tu​a cji jest nie​p o​p raw​n a. To nie ja​kieś ze​wnętrz​n e wy​da​rze​n ie jest przy​czy​n ą na​sze​go zmar​twie​n ia; jest nią na​sza oce​n a sy​tu​a cji. Je​śli chce​my więc prze​zwy​cię​żyć zmar​twie​n ie, mu​si​my zba​dać swo​je osą​dy i za​dać so​bie py​ta​n ie o to, czy są one ra​cjo​n al​n e, czy też nie. Do​brze po​ka​zu​je to na​stę​p u​ją​cy przy​kład: na au​to​stra​dzie za​trzy​mu​je się sa​mo​chód, kie​row​ca wy​sia​da, pod​n o​si ma​skę i za​glą​da do sil​n i​ka, spraw​dza róż​n e czę​ści, po​szu​ku​jąc moż​li​wej przy​czy​n y pro​ble​mu. Za​n im zdą​ży co​kol​wiek zro​bić, jego żona za​uwa​ża, że zbior​n ik pa​li​wa wczo​raj był pra​wie pu​sty, i pyta, czy pa​mię​tał o tym, żeby go na​p eł​n ić. On uświa​da​mia so​bie, że tego nie zro​bił, i pra​wie na​tych​miast prze​ry​wa spraw​dza​n ie sil​n i​ka sa​mo​cho​du. W tych wa​run​kach kon​ty​n u​owa​n ie spraw​dza​n ia by​ło​by ir​ra​cjo​n al​n e; nie tyl​ko bez​ce​lo​we, ale tak na​p raw​dę da​ło​by prze​ciw​n y sku​tek – dal​sze po​szu​ki​wa​n ie prze​szko​dzi​ło​by kie​row​cy w zro​bie​n iu tego, co po​wi​n ien, żeby roz​wią​zać pro​blem. Sto​icyzm za​chę​ca nas do kon​fron​to​wa​n ia się z na​szy​mi my​śla​mi w rów​n ie uważ​n y i do​kład​n y spo​sób, w jaki pod​cho​dzi​my do pro​ble​mu, pró​bu​jąc na​p ra​wić swo​ją to​yo​tę, i dla​te​go wy​ma​ga, żeby nie​p o​trzeb​n ie i nie​wła​ści​wie nie mar​n o​wać ener​gii na za​mar​twia​n ie się.

Pie​n ią​dze są sta​łym źró​dłem nie​p o​ko​ju. Przy​p u​ść​my, że tak jak wie​lu Ame​ry​ka​n om uda​ło się nam do​p ro​wa​dzić do zna​czą​ce​go de​be​tu na kar​tach kre​dy​to​wych i ten fakt bu​dzi nas w nocy. Jaki ze​staw dzia​łań za​p ro​p o​n o​wa​li​by sto​icy w tej sy​tu​a cji? Przede wszyst​kim bez wąt​p ie​n ia po​ło​ży​li​by na​cisk na ko​n iecz​n ość zro​zu​mie​n ia, że to nie ra​chun​ki są przy​czy​n ą na​szej bez​sen​n o​ści, lecz na​sza re​a k​cja na nie. A po​n ie​waż nie mo​że​my mach​n ąć cza​ro​dziej​ską różdż​ką i spra​wić, żeby dług znik​n ął, mu​si​my za​cząć się ra​cjo​nal​n ie za​sta​n a​wiać, jak zła​go​dzić więk​szość swo​ich obaw (i rów​n ież po​sta​-

rać się o ro​zum​n y plan spła​ca​n ia dłu​gu). Nie ma wię​zień dla dłuż​n i​ków i je​śli nie mamy do czy​n ie​n ia z gan​giem, nasi wie​rzy​cie​le nie mogą nas fi​zycz​n ie skrzyw​dzić. Pro​ce​du​ra ban​kruc​twa chro​n i na​wet nasz dom. In​n y​mi sło​wy sy​tu​a cja ko​goś po​grą​żo​n e​go w dłu​gach wo​bec firm wy​da​ją​cych kar​ty kre​dy​to​we nie jest zu​p eł​n ie tra​gicz​n a. Osta​tecz​n ie bę​dzie​my mu​sie​li je spła​cić i to na pe​wien czas po​waż​n ie po​gor​szy stan na​szych fi​n an​sów. Ale czy kie​dy​kol​wiek za​moż​n y czło​wiek utoż​sa​miał swo​je szczę​ście z tym, co po​sia​da net​to? Jak przy​p o​mi​n a nam Se​n e​ka, „jak nie​wie​le trze​ba środ​ków ko​n iecz​n ych do za​cho​wa​n ia czło​wie​ka! Komu 90

może tych środ​ków za​brak​n ąć, je​że​li tyl​ko ma jaką taką za​rad​n ość” . Je​śli więc po​dejść ra​cjo​n al​n ie do trud​n ych ży​cio​wych sy​tu​a cji, nie tyl​ko moż​n a so​bie z nimi po​ra​dzić, ale nio​są one rów​n ież moż​li​wość zna​czą​ce​go, oso​bi​ste​go roz​wo​ju. Mo​że​my więc za​mknąć te roz​wa​ża​n ia, wpro​wa​dza​jąc nie​wiel​ką zmia​n ę do ty​tu​łu po​p u​lar​n ej pio​sen​ki: Don’t wor​ry, be sto​i c (Nie za​mar​twiaj się, bądź sto​ikiem). Przy​czy​n ą nie​p o​ko​ju jest na​sza oce​n a sy​tu​a cji, a po​n ie​waż mo​że​my kon​tro​lo​wać swo​ją wła​dzę są​dze​n ia, każ​da oce​n a musi przejść przy​n ajm​n iej pod​sta​wo​wy test ra​cjo​n al​n o​ści, sko​ro to ona jest po​wo​dem złej pra​cy sa​mo​cho​du. Cho​ciaż praw​do​p o​dob​n ie to sfor​mu​ło​wa​n ie nig​dy nie znaj​dzie się w sło​wach żad​n ej po​p u​lar​n ej pio​sen​ki, może wy​star​czyć, żeby uwol​n ić nas od cię​ża​ru, ja​kim zmar​twie​n ie kła​dzie się na na​szym ży​ciu. Wy​da​je się, że spo​śród wszyst​kich ne​ga​tyw​n ych emo​cji naj​trud​n iej​sza do wy​le​cze​n ia jest de​p re​sja. Czę​sto po​ja​wia się nie wia​do​mo skąd i rów​n ie ta​-

jem​n i​czo zni​ka. Jed​n ak w pew​n ych przy​p ad​kach może prze​jąć wła​dzę nad ca​łym na​szym ży​ciem. Tyl​ko nie​wie​lu z nas nig​dy nie ze​tknę​ło się z taką sy​tu​a cją bądź to po​p rzez wła​sne do​świad​cze​n ie, bądź ko​goś z ro​dzi​n y albo przy​ja​cie​la. Od razu trze​ba po​wie​dzieć, że rada Go​le​ma​n a nie od​n o​si się do

po​waż​n ych przy​p ad​ków, któ​re wy​ma​ga​ją po​da​wa​n ia le​ków i pro​fe​sjo​n al​ne​go le​cze​n ia. Zaj​mu​je​my się tu ra​czej sy​tu​a cją okreś​laną jako de​p re​sja pod​kli​n icz​n a albo, jak woli ją okre​ślać Go​le​man, zwy​kła me​lan​cho​lia – 91

chan​dra, któ​ra od cza​su do cza​su ogar​n ia każ​de​go z nas . Go​le​man wy​cho​dzi z za​ło​że​n ia, że po​dob​n ie jak ist​n ie​ją środ​ki za​p o​bie​gaw​cze, któ​re mo​że​my wy​ko​rzy​stać, żeby za​p o​biec cho​ro​bom cia​ła, tak samo na po​zio​mie psy​chicz​n ym mo​że​my pod​jąć pew​n e dzia​ła​n ia, któ​re będą mia​ły efekt pro​fi​lak​tycz​n y. Jed​n ym z naj​moc​n iej​szych na​rzę​dzi, któ​re we​dług Go​le​ma​n a mamy do dys​p o​zy​cji, jest „prze​for​mu​ło​wa​n ie po​znaw​cze” lub, uj​mu​jąc to bar​dziej ko​lo​kwial​n ie, spoj​rze​n ie na rze​czy z in​n ej per​spek​ty​wy92. A więc za​miast roz​p a​mię​ty​wać ne​ga​tyw​n e uczu​cia, ja​kie czę​sto to​wa​rzy​szą ze​rwa​n iu związ​ku, mo​że​my na przy​kład za​sta​n o​wić się nad tym, cze​go się na​uczy​li​śmy, i z ra​do​ścią po​my​śleć o od​kry​tej na nowo wol​n o​ści. Na utra​tę pra​cy moż​n a spoj​rzeć jak na wska​za​n ie no​we​go, świe​że​go kie​run​ku, tak jak wy​p a​dek lub cho​ro​bę moż​n a zin​ter​p re​to​wać jako oka​zję do bar​dzo po​trzeb​n e​go wy​p o​czyn​ku. W grun​cie rze​czy „prze​for​mu​ło​wa​n ie po​znaw​cze” wy​n a​leź​li sto​icy. W pro​stym stwier​dze​n iu, że „rzecz każ​da ma dwa uchwy​ty – za je​den z nich da się udźwi​gnąć, za dru​gi jed​n ak​że udźwi​gnąć się nie da”93, Epik​tet opi​su​je umie​jęt​n ość ta​kie​go spoj​rze​n ia na wła​sne do​świad​cze​n ia, któ​rą po dwóch ty​sią​cach lat wie​lu lu​dzi nadal uwa​ża za sku​tecz​n ą. Za​miast po​strze​gać swo​ją sy​tu​a cję jako sa​mot​n ość, wy​jaś​n ia, „kie​dy po​zo​sta​jesz w osa​mot​n ie​n iu, wi​n ie​n eś je ra​czej na​zy​wać po​ko​jem, wol​n o​ścią i uwa​żać sie​bie za po​dob​n e​go do bo​gów”. Za​miast na​rze​kać, że mu​sisz iść na przy​ję​cie, po​wi​n ie​n eś „to​wa​rzy​stwo z ludź​mi po​czy​ty​wać so​bie za roz​ryw​kę na uro​czy​sto​ści lu​do​wej i w ten spo​sób przyj​mo​wać wszyst​ko z po​go​dą du​cha”94. Pod​su​mo​wu​jąc, py​ta​n ie o to, czy bieg spraw jest dla nas nie​ko​rzyst​n y,

czy też nam sprzy​ja, nie jest taką samą kwe​stią jak usta​le​n ie, czy krze​sło jest brą​zo​we, czy czar​n e. Sy​tu​a cja, w któ​rej je​stem, ma w wiel​kiej mie​rze ta​kie zna​cze​n ie, ja​kie chcę jej nadać. A więc to, czy po​strze​ga​my coś jako zmniej​sza​ją​ce lub zwięk​sza​ją​ce szan​se na nasz roz​wój, wy​da​je się cał​ko​wi​-

cie za​leż​n e od na​szej men​tal​n ej dys​p o​zy​cji. Sto​ic​ka stra​te​gia nie jest jed​n ak wol​n a od ogra​n i​czeń. Zda​rze​n ia ta​kie jak śmierć dziec​ka w oczy​wi​sty spo​sób nie są po​dat​n e na tego ro​dza​ju le​cze​n ie, a umy​sły pew​n ych lu​dzi są po pro​stu nie​zdol​n e do tego, żeby przyj​mo​wać po​zy​tyw​n e do​zna​n ia, na przy​kład z po​wo​du nie​rów​n o​wa​gi che​micz​n ej. Je​śli jed​n ak bę​dzie​my uczci​wi wo​bec sa​mych sie​bie, przy​zna​my, że w ten spo​sób moż​n a so​bie po​ra​dzić z więk​szo​ścią spraw w na​szym ży​ciu i że na​sza sy​tu​a cja bę​dzie znacz​n ie lep​sza, je​śli bę​dzie​my umie​li po​wtó​rzyć za Epik​te​tem: „wszyst​ko, co​kol​wiek może mi się przy​da​rzyć, ja uczy​n ię bło​go​sła​wio​n ym, ra​do​snym, god​n ym czci i za​zdro​ści”95.

Opty​mizm tra​gicz​ny

Na​dzie​ja, opty​mizm, po​go​da du​cha i w ogó​le po​zy​tyw​n e na​sta​wie​n ie umy​słu to we​dług Go​le​ma​n a pod​sta​wo​we ce​chy zdro​we​go ży​cia emo​cjo​n al​n e​go. Przede wszyst​kim wy​ra​ża się ono w moc​n ym prze​świad​cze​n iu, że po​mi​mo kom​p li​ka​cji i fru​stra​cji wszyst​ko w ży​ciu pój​dzie do​brze. Go​le​man przed​sta​wia wie​le do​wo​dów, któ​re wspie​ra​ją jego tezę, że po​zy​tyw​n e na​sta​wie​n ie umy​słu jest nie tyl​ko cen​n e samo w so​bie, lecz rów​n ież daje do​bre skut​ki w prak​ty​ce. Na przy​kład w przy​p ad​ku stu​den​tów opty​mizm i na​dzie​ja za​p o​wia​da​ją suk​ce​sy aka​de​mic​kie. Ba​da​n ia prze​p ro​wa​dzo​n e w 1984 roku na stu​den​tach roz​p o​czy​n a​ją​cych na​ukę na Uni​wer​sy​te​cie Pen​syl​wa​n ii do​wio​dły, że wy​n ik uzy​ska​n y w te​ście, któ​ry mie​rzył po​ziom opty​mi​zmu, po​zwa​96

lał le​p iej prze​wi​dy​wać ich oce​n y niż wy​n ik SAT lub oce​n y uzy​ska​n e w szko​le śred​n iej. Inne ba​da​n ie wy​ka​za​ło, że bar​dziej opty​mi​stycz​n i sprze​daw​cy mie​li lep​sze wy​n i​ki w sprze​da​ży. Wresz​cie po​zy​tyw​n e na​sta​wie​n ie umy​słu jest od daw​n a uwa​ża​n e przez wie​lu le​ka​rzy za czyn​n ik, któ​ry od​gry​wa bar​dzo istot​n ą rolę w przy​wra​ca​n iu zdro​wia pa​cjen​tom97. Opty​mizm nie jest jed​n ak pierw​szym sło​wem, któ​re przy​cho​dzi nam do gło​wy, gdy my​śli​my o sto​icy​zmie. Prę​dzej przy​p o​mni​my so​bie roz​wa​ża​n ia Mar​ka Au​re​liu​sza o mo​ral​n o​ści i jego uwa​gi na te​mat ulot​n o​ści wszyst​kie​go:

Czas ludz​kie​go ży​cia jest punk​tem, isto​ta płyn​na, po​strze​że​nie ciem​ne, mie​sza​ni​na ca​łe​go cia​ła po​dat​na na gni​cie, du​sza za​wi​ro​wa​niem, los nie do od​czy​ta​nia, sła​wa nie​p ew​na. Krót​ko mó​wiąc, wszyst​kie rze​czy cia​ła – rze​ką, du​szy – snem i złu​dą, ży​cie zaś – woj​ną i gosz​cze​niem w ob​cym kra​ju, a póź​niej​sza sła​wa za​p o​mnie​niem98.

Już to wy​star​czy, by po​wie​dzieć, że sto​ikom nie moż​n a za​rzu​cić skłon​n o​ści do pa​trze​n ia na świat przez ró​żo​we oku​la​ry. Jed​n ak aby po​zo​stać wo​bec nich uczci​wym, trze​ba roz​róż​n ić dwa typy opty​mi​zmu. Pierw​szy mo​że​my okre​ślić jako „pro​sty opty​mizm”, czy​li stan umy​słu, dzię​ki któ​re​mu w spo​sób na​tu​ral​n y za​cho​wu​je​my po​go​dę du​cha nie​za​leż​n ie od oko​licz​n o​ści. Weź​-

my dla przy​kła​du dwie po​sta​wy: ko​goś, kto wy​glą​da, jak​by za​wsze żył pod ciem​n ą chmu​rą, i ko​goś, kogo moż​n a opi​sać jako kli​n icz​n y przy​p a​dek po​god​n e​go uspo​so​bie​n ia. Stan umy​słu jed​n e​go lub dru​gie​go może raz bu​dzić za​in​te​re​so​wa​n ie, a in​n ym ra​zem de​n er​wo​wać, po​n ie​waż wszy​scy inni lu​dzie cza​sem od​czu​wa​ją na​dzie​ję, a cza​sem są w roz​p a​czy, więk​szość jed​n ak na ogół żyje w sta​n ie, któ​ry mie​ści się mię​dzy jed​n ym a dru​gim. „Pro​stych opty​mi​stów” nie moż​n a jed​n ak chwa​lić ani po​tę​p iać za ich cha​rak​ter bar​dziej niż tych, któ​rzy są ru​dzi lub ela​stycz​n i jak guma. Może po pro​stu są

szczę​ścia​rza​mi, sko​ro z na​tu​ry mają po​god​n e uspo​so​bie​n ie. Zu​p eł​n ie prze​ciw​n ie stan umy​słu cha​rak​te​ry​stycz​n y dla sto​ików moż​n a przed​sta​wić jako „opty​mizm tra​gicz​n y”. Za​miast wi​dzieć świat jako nie​ustan​n ie ską​p a​n y w pro​mie​n iach słoń​ca, sto​ik przyj​mu​je, że rów​n ież ciem​ność ma swo​je miej​sce w struk​tu​rze świa​ta, i pod​kre​śla, że każ​dy nie​wzru​sze​n ie po​zy​tyw​n y po​gląd musi mieć opar​cie w tak ro​zu​mia​n ej rze​czy​wi​sto​ści. Sto​icy wra​ca​ją tu do daw​n ych grec​kich ko​rze​n i, kie​dy to tra​ge​dia kró​lo​wa​ła jako naj​wyż​sza for​ma sztu​ki. Cho​ciaż tu i te​raz (w świe​cie ko​me​dii sy​tu​a cyj​n ej) fa​scy​n a​cja tra​ge​dia​mi może się wy​da​wać czymś nie​zdro​wym, Gre​cy uwa​ża​li, że tra​ge​dia do​kład​n ie od​da​je praw​dzi​wą na​tu​rę ży​cia oraz że uzna​n ie tego fak​tu może być za​dzi​wia​ją​co ożyw​cze. Każ​da god​n a swej na​zwy opty​mi​stycz​n a po​sta​wa musi się naj​p ierw skon​fron​to​wać z fak​tem, że tak​że ciem​n ość jest nie​od​łącz​n a od ludz​kiej kon​dy​cji. Za​n im po​go​da du​cha i bez​tro​ska będą mia​ły ja​kie​kol​wiek zna​cze​n ie, mu​si​my się naj​p ierw po​go​dzić z ich prze​ci​wień​stwem: cie​n iem i przy​gnę​bie​niem. Oto dla​cze​go jest tak wiel​ka róż​n i​ca mię​dzy uśmie​chem dziec​ka a uśmie​chem doj​rza​łe​go czło​wie​ka, któ​ry do​świad​czył czter​dzie​stu, pięć​dzie​się​ciu czy sześć​dzie​się​ciu lub wię​cej lat ży​cia. O ile w pro​stym opty​mi​zmie pierw​sze​go jest coś wzru​sza​ją​ce​go, o tyle dru​gi robi na nas wra​że​n ie rze​czy​wi​ście cen​n e​go choć​by dla​te​go, że wie​my, iż ukształ​to​wał się w wal​ce. Oto duch opty​mi​zmu tra​gicz​n e​go: brnąć przez tru​dy ży​cia i uwa​żać, że mimo to wszyst​ko idzie do​brze. Dla​te​go wła​śnie Se​n e​ka może za​chę​cać swo​ich słu​cha​czy, by „na​uczy​li się ra​do​wać”99. Od​mien​n ie niż w przy​p ad​ku

więk​szo​ści lu​dzi sto​ic​ka ra​dość jest uczu​ciem, któ​re po​ja​wia się jako re​zul​tat nie​ustan​n e​go wy​sił​ku i trwa całe ży​cie. Sko​ro sto​ik wie, że po​tra​fi po​zo​stać nie​p o​ru​szo​n y w każ​dych oko​licz​n o​ściach, żyje peł​n ią obec​n ej chwi​li, za​do​wo​lo​n y ze swe​go losu, pra​gnąc tyl​ko tego, co przy​n o​szą ko​lej​n e dni, wdzięcz​n y bo​gom i do​brze uspo​so​bio​n y wo​bec lu​dzi.

Sto​icy i spo​łe​czeń​stwo

Dwie ostat​n ie ce​chy cha​rak​te​ry​zu​ją​ce zdro​wą emo​cjo​n al​n ie jed​n ost​kę wią​żą 100

się z ja​ko​ścią na​szych re​la​cji z ludź​mi . Pierw​szą ce​chą, któ​rą trze​ba tu omó​wić, jest em​p a​tia, zdol​n ość roz​p o​zna​wa​n ia, co czu​ją inni. Go​le​man wska​zu​je, że wszyst​ko, po​cząw​szy od sek​su, a skoń​czyw​szy na wy​cho​wy​wa​niu dzie​ci, wy​ma​ga do​stro​je​n ia do sta​n u emo​cjo​n al​n e​go dru​gie​go czło​wie​ka. I od​wrot​n ie, sta​n y dys​funk​cyj​n e w ży​ciu, ta​kie jak al​ko​ho​lizm i de​p re​sja, ujaw​n ia​ją wy​raź​n y brak tej zdol​n o​ści. Jesz​cze waż​n iej​sze jest stwier​dze​nie Go​le​ma​n a, że w em​p a​tii tkwią ko​rze​n ie mo​ral​n o​ści. Z tego wzglę​du nie po​win​n o dzi​wić od​kry​cie, że so​cjo​p a​ci są nie​mal cał​ko​wi​cie po​zba​wie​n i tego uczu​cia. Em​p a​tię mu​si​my jed​n ak prze​ło​żyć na sku​tecz​n e re​la​cje z in​n y​mi. Nie tyl​ko roz​wi​n ię​cie tego ro​dza​ju kom​p e​ten​cji bę​dzie mia​ło oczy​wi​sty wpływ na na​szą zdol​n ość do od​n o​sze​n ia suk​ce​su w róż​n ych dzie​dzi​n ach, od biz​n e​su do mi​ło​ści, lecz tak​że, je​śli Arys​to​te​les słusz​n ie twier​dzi, że z na​tu​ry je​ste​śmy „zwie​rzę​ta​mi po​li​tycz​n y​mi”, sen​sow​n ie bę​dzie przy​jąć, że na​sze zdro​wie emo​cjo​n al​n e za​le​ży od zdol​n o​ści do bu​do​wa​n ia zdro​wych re​la​cji z ludź​mi. Jaki do​kład​n ie był sto​su​n ek sto​ików do bliź​n ich? I jak się on ma do po​da​ne​go przez Go​le​ma​n a opi​su em​p a​tii i do​brej woli wo​bec in​n ych? Sto​icy są czę​sto ka​ry​ka​tu​ral​n ie przed​sta​wia​n i jako zim​n i, po​wścią​gli​wi, co po​zo​sta​je w ostrym kon​tra​ście do przy​ja​znej i współ​czu​ją​cej oso​by, któ​rą Go​le​man, jak się wy​da​je, uwa​ża za ide​a ł wła​ści​we​go roz​wo​ju psy​cho​lo​gicz​n e​go. Po raz ko​lej​n y jed​n ak nie po​win​n i​śmy się dzi​wić, że ta ka​ry​ka​tu​ra jest ra​żą​cym znie​kształ​ce​n iem tego, co rze​czy​wi​ście gło​szą sto​ic​kie tek​sty. Na po​czą​tek, żeby do​cho​wać hi​sto​rycz​n ej sta​ran​n o​ści, na​le​ży od​n o​to​wać, że na Za​cho​dzie sto​icy byli jed​n y​mi z pierw​szych, któ​rzy roz​wi​n ę​li po​ję​cie po​wszech​n e​go współ​czu​cia. Wier​n ość wo​bec wła​sne​go ple​mie​n ia, mia​stapań​stwa czy na​ro​du, wy​da​je się nor​mą w sta​ro​żyt​n ym świe​cie. Sto​icy uwa​-

ża​li, że prze​ciw​sta​wia​n ie so​bie lu​dzi w taki spo​sób jest fał​szy​we i nie​n a​tu​ral​n e. We​dług Epik​te​ta Zeus jest oj​cem nas wszyst​kich i każ​dy z nas „zro​dził

się z tego sa​me​go (...) na​sie​n ia”101. Wy​ma​ga to od nas uzna​n ia po​kre​wień​stwa, któ​re Ma​rek Au​re​liusz na​zy​wa bra​ter​stwem wszyst​kich ro​zum​n ych by​tów. To wła​śnie Ma​rek Au​re​liusz gło​sił, że „je​śli tak, oby​wa​te​la​mi je​ste​śmy

(...), je​śli tak, świat jest jak gdy​by pań​stwem”102. Bar​dziej istot​n e niż te ogól​n e roz​wa​ża​n ia są rady do​ty​czą​ce roz​wi​ja​n ia re​-

la​cji w co​dzien​n ym ży​ciu. Przede wszyst​kim spo​czy​wa​ją na nas po​zy​tyw​n e obo​wiąz​ki wo​bec in​n ych. Za​czy​n a się od re​la​cji, któ​re łą​czą nas z pew​n y​mi ludź​mi z ra​cji uro​dze​n ia. Je​ste​śmy sy​n a​mi lub cór​ka​mi i z tego wzglę​du mamy zo​bo​wią​za​n ia wo​bec na​szych ro​dzi​ców, albo je​ste​śmy brać​mi lub sio​stra​mi i mamy zo​bo​wią​za​n ia wo​bec na​sze​go ro​dzeń​stwa. Na​wią​zu​je​my rów​nież re​la​cje z ludź​mi, któ​rzy nie są na​szą ro​dzi​n ą. Mamy przy​ja​ciół i pew​n ą od​p o​wie​dzial​n ość wo​bec nich. Przez przy​n a​leż​n ość do ga​tun​ku ludz​kie​go je​ste​śmy ja​koś zo​bo​wią​za​n i prze​dłu​żyć jego trwa​n ie, zwy​kle (choć nie tyl​ko) po​p rzez mał​żeń​stwo i po​sia​da​n ie dzie​ci. Co wię​cej, je​ste​śmy miesz​kań​ca​mi wspól​n o​ty po​li​tycz​n ej, któ​ra ocze​ku​je tego, co Epik​tet okre​śla jako „prze​zna​cze​n ie oby​wa​te​la”103, i wy​ma​ga od nas ak​tyw​n e​go udzia​łu we wła​dzy i za​rzą​dza​n iu spo​łecz​n o​ścią na wszyst​kich po​zio​mach. Jest więc oczy​wi​ste, że sto​icy nie dy​stan​so​wa​li się wo​bec bliź​n ich, lecz byli bar​dzo istot​n ą czę​ścią tkan​ki ży​cia oby​wa​tel​skie​go. Nie ocią​ga​li się rów​n ież przed po​dej​mo​wa​n iem spo​łecz​n ej od​p o​wie​dzial​no​ści. Ozna​cza to, że an​ga​żo​wa​li się w ak​tyw​n ość spo​łecz​n ą nie tyl​ko z po​czu​cia obo​wiąz​ku, w któ​rym nie znaj​do​wa​li żad​n ej praw​dzi​wej ra​do​ści – jak my, gdy od​wie​dza​my w szpi​ta​lu da​le​kie​go krew​n e​go, któ​ry za​cho​ro​wał. Prze​ciw​n ie, gdy Epik​tet na​wo​łu​je swo​ich uczniów, żeby „do oj​czy​zny po​wró​cić, ro​dzi​n ę uwol​n ić od tro​ski i nie​p o​ko​ju”104, moż​n a zro​zu​mieć, że ogól​nie rzecz bio​rąc, sto​ików ob​cho​dzi do​bre sa​mo​p o​czu​cie psy​chicz​n e bliź​n ich. Sto​icy nie izo​lu​ją się od in​n ych lu​dzi, nie są do nich na​sta​wie​n i an​ta​go​n i​stycz​n ie ani obo​jęt​n ie, ak​tyw​n ie an​ga​żu​ją się w ich spra​wy, trosz​czą o ich do​bro i sta​le pró​bu​ją oka​zy​wać wo​bec nich do​brą wolę. Trud​n o so​bie wy​-

obra​zić zdrow​szy spo​sób od​n o​sze​n ia się do in​n ych lu​dzi niż zgod​n y z tym mo​de​lem.

Czy sto​icy są szczę​śli​wi?

Pew​n e rze​czy nig​dy się nie zmie​n ia​ją. Pra​wie dwa i pół ty​sią​ca lat temu

Ary​sto​te​les na​p i​sał, że „za​rów​n o zwy​kli lu​dzie, jak i lu​dzie zna​ko​mi​cie wy​cho​wa​n i twier​dzą, że ce​lem wszyst​kich dzia​łań jest szczę​ście”105. Mało kto mógł​by się z tym dziś nie zgo​dzić, ale mimo że mo​że​my po​p rzeć to stwier​-

dze​n ie, więk​szo​ści z nas da​le​ko do praw​dzi​we​go zro​zu​mie​n ia, na czym po​le​ga szczę​ście. Dla więk​szo​ści z nas szczę​ście cha​rak​te​ry​zu​ją dwie ce​chy. Po pierw​sze, je​ste​śmy skłon​n i po​strze​gać szczę​ście jako coś ulot​n e​go. Jed​n e​go dnia twier​dzi​my, że je​ste​śmy szczę​śli​wi, na​stęp​n e​go, że smut​n i, w jed​n ej chwi​li prze​ży​wa​my eks​ta​zę, a za​raz po​tem po​grą​ża​my się w roz​p a​czy. Po dru​gie, pod​pi​su​je​my się pod za​ło​że​n iem, że na​sze szczę​ście w wiel​kiej mie​rze za​le​ży od ze​wnętrz​n ych oko​licz​n o​ści. Na przy​kład pra​wie każ​dy jest prze​ko​n a​n y, że gdy​by wy​grał na lo​te​rii, roz​wią​za​ło​by to wszyst​kie jego ży​cio​we pro​ble​my. Bar​dziej pro​za​icz​n ie, czę​sto twier​dzi​my, że je​ste​śmy szczę​śli​wi właś​n ie dla​te​go, że do​sta​li​śmy awans, list in​for​mu​ją​cy o zwro​cie po​dat​ku albo z po​wo​du mi​łych wa​ka​cji itd. Ale zgo​da na taki spo​sób my​śle​n ia jest rów​n o​znacz​na z przy​zna​n iem, że na​sze psy​cho​lo​gicz​n e do​bre sa​mo​p o​czu​cie jest poza na​szą kon​tro​lą. Nasz przy​chód za​le​ży od rzą​du, deszcz pada pod​czas po​dró​ży, zo​sta​li​śmy zde​gra​do​wa​n i albo zwol​n ie​n i – ża​den z tych czyn​n i​ków nie za​le​ży od nas – więc w koń​cu czu​je​my się pa​skud​n ie. Ary​sto​te​les, a tak​że inni grec​cy my​śli​cie​le (w tym sto​icy) mie​li jed​n ak zu​peł​n ie inny po​gląd na tę spra​wę. We​dług nich na​sze szczę​ście nie jest za​kład​n i​kiem ze​wnętrz​n ych czyn​n i​ków, lecz po​ja​wia się jako wy​n ik sta​ło​ści cha​rak​te​ru – któ​ra roz​wi​ja się z bie​giem cza​su tyl​ko dzię​ki na​szym wła​snym wy​sił​kom. Nie​któ​re z naj​n ow​szych tren​dów w psy​cho​lo​gii pod​trzy​mu​ją to sta​ro​żyt​n e twier​dze​n ie. Słusz​n ość grec​kie​go po​glą​du po​twier​dza zwłasz​cza współ​cze​sna

psy​cho​lo​gia po​zy​tyw​n a 106. Przyj​mu​je ona, że szczę​ście nie jest tyl​ko czymś, co nam się przy​da​rza, lecz pew​n ym sta​n em po​dob​n ym do fi​zycz​n e​go zdro​wia, po​n ie​waż rów​n ież o nie trze​ba ak​tyw​n ie za​bie​gać. Po​n ad​to psy​cho​lo​gia po​zy​tyw​n a twier​dzi, że po osią​gnię​ciu pew​n e​go skrom​n e​go po​zio​mu fi​nan​so​we​go pie​n ią​dze nie mają wpły​wu na po​czu​cie szczę​ścia. Wy​n i​ka to stąd, że im ktoś się sta​je bo​gat​szy, tym bar​dziej wy​da​je się mar​twić po​rów​na​n iem swo​je​go po​zio​mu ży​cia do luk​su​sów bar​dziej za​moż​n ych od nie​go – a za​wsze prze​cież mo​że​my zna​leźć ko​goś bo​gat​sze​go, z kim mo​że​my się po​rów​n y​wać. Psy​cho​lo​gia po​zy​tyw​n a wie​rzy rów​n ież, że szczę​ściu sprzy​ja​ją wdzięcz​n ość i wy​ba​cze​n ie. Wresz​cie wo​bec de​p re​sji psy​cho​lo​gia po​zy​tyw​n a zaj​mu​je sta​n o​wi​sko opie​ra​ją​ce się w du​żej mie​rze na stra​te​gii po​znaw​czej iden​ty​fi​ko​wa​n ia my​śli, nio​są​cych ze sobą smu​tek, i ra​cjo​n al​n e​go prze​ciw​sta​wia​n ia się im. Po​mię​dzy psy​cho​lo​gią po​zy​tyw​n ą a sto​icy​zmem za​cho​dzi coś wię​cej niż nie​znacz​n e po​do​bień​stwo. Sto​icy, po​dob​n ie jak psy​cho​lo​gia po​zy​tyw​n a, uwa​ża​ją, że trud​n o jest osią​gnąć szczę​ście. Przy​wo​łam w tym miej​scu Mar​ka Au​re​liu​sza: „Sztu​ka ży​cia bar​dziej przy​p o​mi​n a za​p a​sy niż ta​n iec”107. Nie tyl​ko więc we​dług współ​cze​snych, lecz tak​że we​dług sto​ików zdo​by​cie szczę​ścia wy​ma​ga nie​ustan​n e​go wy​sił​ku. Epik​tet mówi, że nie moż​n a osią​gnąć sto​ic​kie​go ide​a łu nie​zmą​co​n e​go spo​ko​ju i rów​n o​wa​gi du​cho​wej „bez wy​trwa​łe​go i na​tę​żo​n e​go ćwi​cze​n ia”108, i po​su​wa się do po​rów​n a​n ia pra​cy nad in​ter​n a​li​za​cją za​sad sto​ic​kich z ćwi​cze​n ia​mi na si​łow​n i. W ba​ga​te​li​zo​wa​n iu zna​cze​n ia dóbr ma​te​rial​n ych dla szczę​śli​we​go ży​cia sto​icy idą na​wet da​lej niż psy​cho​lo​gia po​zy​tyw​n a, cho​ciaż oba sys​te​my uzna​ły​by za nie​do​rzecz​n ość to, jak wie​le ener​gii więk​szość z nas po​świę​ca swo​jej włas​n o​ści. Rze​czy, któ​re po​sia​da​my, za​miast po​więk​szać na​sze szczę​ście, ko​n iec koń​ców sta​ją się dla nas cię​ża​rem. Ku​p u​je​my łódź, by pły​wać nią w week​en​dy, a po​tem w week​en​dy mu​si​my pra​co​wać, żeby za nią za​pła​cić! Gdy je​ste​śmy zwią​za​n i z wie​lo​ma rze​cza​mi – la​men​tu​je Epik​tet – gnę​bią nas one i cią​gną w dół109.

Dla sto​ików waż​n ym po​ję​ciem jest rów​n ież prze​ba​cze​n ie. Uzna​ją głę​bo​ką psy​cho​lo​gicz​n ą praw​dę rady, któ​rą daje Chry​stus, żeby ko​chać swo​ich wro​gów i mo​dlić się za tych, któ​rzy nas prze​śla​du​ją. Ne​ga​tyw​n e emo​cje znacz​nie bar​dziej szko​dzą temu, kto ich do​zna​je, niż temu, prze​ciw komu są zwró​co​n e. To dla​te​go sto​icy mó​wią o krzyw​dach wy​rzą​dzo​n ych nam przez in​nych: „Odej​mij osąd, od​ję​te zo​sta​ło «do​zna​łem szko​dy», odej​mij «do​zna​łem szko​dy», od​ję​ta zo​sta​ła szko​da”110. Ży​wie​n ie gnie​wu i re​sen​ty​men​tu wo​bec

in​n ych nie opła​ca się, bo tyl​ko nisz​czy spo​kój du​cha i pod​wa​ża spo​kój umy​słu. Z tych sa​mych po​wo​dów sto​icy do​ra​dza​ją pie​lę​gno​wa​n ie wdzięcz​n o​ści jako na​sta​wie​n ia umy​słu. To skraj​n ie oszczęd​n a emo​cja – już nie​wiel​ka ilość wal​n ie przy​czy​n ia się do do​bre​go sa​mo​p o​czu​cia. Może dla​te​go z jed​n e​go z ba​dań cy​to​wa​n ych przez psy​cho​lo​gię po​zy​tyw​n ą wy​n i​ka, że lu​dzie do​tknię​ci po​ra​że​n iem czte​ro​koń​czy​n o​wym mają wyż​szy po​ziom sa​tys​fak​cji z ży​cia niż ci, któ​rzy wy​gra​li na lo​te​rii. Nie dzi​wi więc, gdy sto​icy prze​ko​n u​ją: „Nie myśl o rze​czach, któ​rych nie masz, jak​byś już je miał, ale spo​śród tych, któ​re masz, wy​bie​raj naj​bar​dziej po​moc​n e. I niech po​zwa​la​ją ci one sta​le pa​mię​tać, jak trud​n e by​ło​by po​szu​ki​wa​n ie ich, gdy​byś ich nie miał”111. Wresz​cie sto​icy chcie​li​by, że​by​śmy się za​sto​so​wa​li do re​ko​men​do​wa​n ej przez psy​cho​lo​gię po​zy​tyw​n ą stra​te​gii po​znaw​czej i byli bar​dzo czuj​n i wo​bec pro​ce​su my​śle​n ia. „Ja​kie wy​obra​że​n ia czę​sto two​rzysz, ta​kie bę​dzie two​je my​śle​n ie – mówi nam Ma​rek Au​re​liusz – po​n ie​waż du​sza za​n u​rza się w barw​n i​ku wy​obra​żeń”112. Na​wet je​śli dłu​gość na​sze​go ży​cia się wy​dłu​ży​ła, wzo​ry po​stę​p o​wa​n ia praw​do​p o​dob​n ie po​zo​sta​ły ta​kie same. Nie po​win​n i​śmy się więc dzi​wić, gdy od​kry​wa​my, że sto​ic​kie po​glą​dy od​ro​dzi​ły się dwa ty​sią​ce lat po tym, jak zo​sta​ły sfor​mu​ło​wa​n e, a na​stęp​n ie zo​sta​ły prze​two​rzo​n e w za​sa​dy no​wo​cze​snej psy​cho​lo​gii. Nie po​mniej​sza to oczy​wi​ście zna​cze​n ia ani sto​icy​zmu, ani psy​cho​lo​gii, lecz przy​p o​mi​n a nam, że praw​da jest po​n ad​cza​so​wa.

Współ​cze​śni sto​icy

Do​n ie​sie​n ia o śmier​ci sto​icy​zmu były bar​dzo prze​sa​dzo​n e. Praw​do​p o​dob​n ie

nikt nie jest bar​dziej od​p o​wie​dzial​n y za pod​trzy​ma​n ie du​cha sto​icy​zmu we współ​cze​snych cza​sach niż dok​tor Al​bert El​lis. Dzię​ki za​sto​so​wa​n iu za​sad sto​icy​zmu do me​to​dy psy​cho​a na​li​tycz​n ej stwo​rzył on w la​tach 50. me​to​dę

te​ra​p eu​tycz​n ą zna​n ą dziś jako ra​cjo​n al​n o-emo​tyw​n a te​ra​p ia be​ha​wio​ral​n a (REBT). Od​rzu​cił do​mi​n u​ją​cy po​gląd, że aby do​trzeć do źró​dła pro​ble​mów jed​n ost​ki, na​le​ży za​głę​bić się w jej nie​świa​do​mość, i twier​dził, że ne​ga​tyw​ne emo​cje są czę​sto pro​duk​tem na​szych de​struk​tyw​n ych prze​ko​n ań. Sko​ro sami je​ste​śmy od​p o​wie​dzial​n i za pod​trzy​my​wa​n ie po​glą​dów po​wo​du​ją​cych, że do​świad​cza​my cier​p ie​n ia, mo​że​my zmie​n ić swój stan emo​cjo​n al​n y, kwe​stio​n u​jąc szko​dli​we, ir​ra​cjo​n al​n e prze​ko​n a​n ia, któ​rym naj​wy​raź​n iej ule​ga​my, i za​stą​p ić je zdrow​szy​mi, bar​dziej ra​cjo​n al​n y​mi. Dok​tor El​lis upo​wszech​n ia swo​je prze​sła​n ie od pra​wie pół wie​ku. Jego książ​ki sprze​da​ły się w mi​lio​n ach eg​zem​p la​rzy, ty​sią​ce te​ra​p eu​tów wy​szko​li​ło się w jego me​to​dzie, a sam jej twór​ca nadal przyj​mu​je pa​cjen​tów mimo swo​ich osiem​dzie​się​ciu lat. Jak twier​dzi w swo​jej kla​sycz​n ej pra​cy Gu​i de to Ra​tio​nal Li​ving, klu​czem do REBT jest zro​zu​mie​n ie, że wie​le z na​szych prze​ko​n ań do​ty​czą​cych nas sa​mych jest wy​n i​kiem uwew​n ętrz​n io​n ych stwier​dzeń – ro​dza​ju we​wnętrz​n e​go dia​lo​gu, któ​ry to​czy się w na​szych gło​wach – oraz fak​tu, że czę​sto to, co mó​wi​my sami so​bie, ma cha​rak​ter ne​ga​cji i od​rzu​ce​n ia 113. Je​śli chce​my zmie​n ić nisz​czą​ce emo​cjo​n al​n ie sta​n y, któ​re są wy​n i​kiem tej prak​ty​ki, naj​pierw mu​si​my uznać, że sami za nie od​p o​wia​da​my, a na​stęp​n ie pod​jąć kro​ki, żeby skon​fron​to​wać się ze szko​dli​wy​mi my​śla​mi i za​stą​p ić je zdrow​szy​mi i za​wie​ra​ją​cy​mi bar​dziej wia​ry​god​n ą oce​n ę nas sa​mych. Za​sta​n ów​my się na przy​kład nad przy​p ad​kiem ko​bie​ty, któ​ra de​n er​wu​je się zbli​ża​ją​cą się roz​mo​wą kwa​li​fi​ka​cyj​n ą 114. Praw​do​p o​dob​n ie od​da​je się wie​lu bar​dzo ne​ga​tyw​-

nym spe​ku​la​cjom, mó​wiąc so​bie ta​kie rze​czy, jak: „je​stem po​zer​ką, któ​ra nie ma kwa​li​fi​ka​cji do tej pra​cy” oraz „wpad​n ę w pa​n i​kę i za​wa​lę tę roz​mo​wę, i wte​dy będę zruj​n o​wa​n a”. Ta​kie my​śli – któ​re dok​tor El​lis opi​su​je jako nie​ra​cjo​n al​n e prze​ko​n a​n ia – po​wo​du​ją emo​cjo​n al​n y stres. Je​śli kan​dy​dat​ka

do pra​cy chce zmie​n ić swo​ją emo​cjo​n al​n ą re​a k​cję na sy​tu​a cję, musi zmie​n ić swój spo​sób my​śle​n ia o niej, do​star​cza​jąc so​bie bar​dziej po​zy​tyw​n ych ko​mu​n i​ka​tów, jak „je​stem kom​p e​tent​n a, za​słu​ży​łam na tę pra​cę, a je​śli jej nie do​sta​n ę, to ich stra​ta”. Jest znacz​n ie mniej praw​do​p o​dob​n e, że stre​so​wi pod​czas roz​mo​wy kwa​li​fi​ka​cyj​n ej ule​gnie oso​ba, któ​ra przyj​mu​je taką po​sta​wę (w związ​ku z tym jest bar​dziej praw​do​p o​dob​n e, że do​sta​n ie pra​cę), niż oso​ba, któ​rej myś​lami kie​ru​je pa​n i​ka. Po​dob​n ie dzie​je się, gdy ktoś nie​umyśl​n ie na​dep​n ie nam na nogę115. Gdy tyl​ko po​czu​je​my ból, na​tu​ral​n ą re​a k​cją jest złość na oso​bę, któ​ra go spo​wo​do​wa​ła. Je​śli ktoś nas spy​ta, dla​cze​go je​ste​śmy zde​n er​wo​wa​n i, praw​do​p o​dob​n ie od​p o​wie​my coś w sty​lu: „dla​te​go, że drań na​dep​n ął mi na sto​p ę”. Nie jest to jed​n ak cał​kiem do​kład​n e. Pre​cy​zyj​n ie rzecz uj​mu​jąc, emo​cję spo​wo​do​wa​ły na​sze my​śli do​ty​czą​ce oso​by, któ​ra na​dep​n ę​ła nam na sto​p ę, i dla​te​go moż​n a tę emo​cję zmie​n ić, zmie​n ia​jąc my​śli. Rze​czy​wi​ście dok​tor El​lis wska​zu​je, że na​sze emo​cje pra​wie za​wsze są pod​trzy​my​wa​n e przez idee: „więk​sza część tego, co na​zy​wa​my emo​cja​mi, bie​rze się z pew​n e​go ro​116

dza​ju my​śle​n ia” . Te pro​ste przy​kła​dy pro​wa​dzą do pod​sta​wo​wej tezy: przy​czy​n ą re​a k​cji emo​cjo​n al​n ych, o któ​rych czę​sto są​dzi​my, że leżą poza na​szą kon​tro​lą, w rze​czy​wi​sto​ści są sche​ma​ty na​sze​go my​śle​n ia. Dla​te​go we​dług dok​to​ra El​li​sa prze​ko​n y​wa​n ie sie​bie sa​me​go jest fak​tycz​n ie klu​czem do uwol​n ie​n ia się od nie​zdro​wych sta​n ów emo​cjo​n al​n ych. Albo, jak to uj​mu​je, „je​śli chcesz cał​ko​wi​cie i na sta​łe zmie​n ić po​ru​sza​ją​ce cię od​czu​cia, le​p iej za​cznij sto​so​wać w więk​szym stop​n iu prze​ko​n y​wa​n ie sa​me​go sie​bie”117. Ale w przy​p ad​ku nas, współ​czes​n ych, teza, że ro​zum może nas pro​wa​dzić do lep​sze​go ży​cia emo​cjo​n al​n e​go, sta​wia na gło​wie po​tocz​n e prze​ko​n a​n ia. Je​ste​śmy skłon​n i wie​rzyć, że po pro​stu wcho​dzi​my w pew​n e sta​n y emo​cjo​n al​n e i je​-

dy​n e, cze​go mo​że​my się na​uczyć, to żyć z nimi. Je​śli zrzą​dze​n iem losu je​ste​śmy szczę​śli​wi, mamy na​dzie​ję, że to od​czu​cie bę​dzie trwa​ło. Je​śli je​ste​śmy smut​n i, ży​wi​my prze​ko​n a​n ie, że smut​ku nie moż​n a unik​n ąć i albo cze​ka​my, aż to od​czu​cie znik​n ie, albo, je​śli się utrzy​mu​je, się​ga​my cza​sem po an​ty​de​-

pre​san​ty. W isto​cie wy​da​je się, że o przy​p ad​ko​wo​ści na​szych emo​cji świad​czy to, iż czę​sto nie mają związ​ku z ze​wnętrz​n y​mi oko​licz​n o​ścia​mi. Mo​że​my czuć się szczę​śli​wi pod​czas naj​bar​dziej nie​for​tun​n ych zda​rzeń i po​p aść w de​pre​sję, gdy wszyst​kie szcze​gó​ły na​sze​go ży​cia wy​da​ją się w naj​lep​szym po​rząd​ku. Na​to​miast we​dług REBT więk​szość na​szych emo​cji mo​że​my kon​tro​lo​wać. Do​bre​go przy​kła​du wy​ko​rzy​sta​n ia ro​zu​mu w ra​dze​n iu so​bie z ne​ga​tyw​n y​mi emo​cja​mi do​star​cza​ją roz​wa​ża​n ia dok​to​ra El​li​sa na te​mat naj​czę​ściej opi​sy​wa​n e​go za​bu​rze​n ia, mia​n o​wi​cie bra​ku po​czu​cia wła​snej war​to​ści118. Gdy stra​ci​li​śmy pra​cę lub za​koń​czy​li​śmy zwią​zek, po​wie​dze​n ie so​bie cze​goś w ro​dza​ju „to jest nie​p o​wo​dze​n ie” bę​dzie za​p ew​n e ra​cjo​n al​n e. Utra​ta pra​cy czy to​wa​rzy​stwa bez wąt​p ie​n ia zmie​n ia na​sze pla​n y i bę​dzie mia​ła ne​ga​tyw​n y wpływ na na​sze ży​cie przy​n ajm​n iej przez krót​ki czas, na przy​kład spo​wo​du​je sa​mot​n ość albo zmniej​sze​n ie na​szych za​so​bów fi​n an​so​wych. Jed​n ak uświa​do​mie​n ie so​bie tego jest rów​n o​znacz​n e z ra​cjo​n al​n ą oce​n ą sy​tu​a cji. Nie​za​leż​n ie od tego, że je​ste​śmy zdol​n i do ta​kie​go ra​cjo​n al​n e​go my​śle​n ia, może się rów​n ież oka​zać, że po​wie​my coś w ro​dza​ju: „to okrop​n e, że za​wa​li​łem to za​da​n ie, to zna​czy, że je​stem kiep​ski”. Ta​kie po​sta​wie​n ie spra​wy może mieć ne​ga​tyw​n y wpływ na czy​jeś ży​cie, przede wszyst​kim jed​n ak jest nie​lo​gicz​n e. „Okrop​n ość” za​kła​da pe​wien po​ziom nie​od​wra​cal​n o​ści i se​rię nie​p o​myśl​n ych kon​se​kwen​cji, któ​rych wagi nie moż​n a ra​cjo​n al​n ie i pre​cy​zyj​n ie wią​zać z tą sy​tua​cją. Tak​że oce​n a, że je​steś „kiep​ską, po​zba​wio​n ą war​to​ści oso​bą” nie ma opar​cia w rze​czy​wi​sto​ści. To uogól​n ie​n ie opar​te na jed​n o​ra​zo​wym wy​da​rze​n iu. My​śle​n ie o kimś, że jest po​zba​wio​n y war​to​ści ze wzglę​du na je​den lub kil​ka in​cy​den​tów, by​ło​by rów​n ie bez​sen​sow​n e jak gło​sze​n ie, że ja​kąś gru​p ę ra​so​wą cha​rak​te​ry​zu​ją pew​n e ce​chy dla​te​go, że

prze​ja​wia je je​den albo dwóch na​le​żą​cych do niej lu​dzi. Mo​że​my z tego wy​p ro​wa​dzić wnio​sek, że za na​sze ne​ga​tyw​n e emo​cje od​po​wia​da nie​zdol​n ość do ra​cjo​n al​n ej oce​n y sy​tu​a cji (w prze​ci​wień​stwie do sa​mej sy​tu​a cji). Żeby się im prze​ciw​sta​wić, mu​si​my lo​gicz​n ie oce​n iać na​sze

od​czu​cia, od​sła​n iać nie​ra​cjo​n al​n e prze​ko​n a​n ia, któ​re są ich przy​czy​n ą, kon​fron​to​wać się z nimi i za​stę​p o​wać je bar​dziej ra​cjo​n al​n y​mi. Po​gląd, że ro​zum po​zwa​la nam za​cho​wać kon​tro​lę nad zdro​wiem psy​chicz​n ym, brzmiał rów​n ie ra​dy​kal​n ie, gdy Epik​tet przed​sta​wił go pra​wie dwa ty​sią​ce lat temu. Nie​do​rzecz​ne jest ro​zu​mo​wa​nie tego typu: „Ja je​stem bo​gat​szy od cie​bie, a za​tem ja je​stem rów​nież lep​szy od cie​bie”. Albo: „Ja je​stem ob​rot​niej​szy w ję​zy​ku od cie​bie, a za​tem ja je​stem rów​nież lep​szy od cie​bie”. Już ra​czej o wie​le słusz​niej​sze jest ro​zu​mo​wa​nie tego ro​dza​ju: „Ja je​stem bo​gat​szy od cie​bie, a za​tem moja ma​jęt​ność jest rów​nież lep​sza od two​jej”. „Ja je​stem ob​rot​niej​szy w ję​zy​ku od cie​bie, a za​tem moja spraw​ność mó​wie​nia jest rów​nież lep​sza od two​jej”. Wsze​la​ko ty z całą pew​no​ścią nie je​steś ani ma​jęt​no​ścią, ani spraw​no​ścią mó​wie​nia119.

Wi​dzi​my po​do​bień​stwo do za​ło​żeń REBT: Epik​tet twier​dzi tu, że na​sze emo​cje są spo​wo​do​wa​n e przez to, co mó​wi​my so​bie sami. W tym przy​p ad​ku sta​je​my na​p rze​ciw ko​goś, kto uwa​ża, że je​śli ma wiel​ki ma​ją​tek, jest kimś lep​szym, a w kon​se​kwen​cji, że brak dóbr ma​te​rial​n ych czy​n i ko​goś in​n e​go gor​szym. Epik​tet prze​ciw​sta​wia się lo​gi​ce tego spo​so​bu my​śle​n ia i za​uwa​ża, że z fak​tu, że ktoś po​sia​da wię​cej dóbr ma​te​rial​n ych niż my, moż​n a wy​p ro​wa​dzić tyl​ko taki wnio​sek, że jest on od nas bo​gat​szy. Osta​tecz​n ie za​rów​n o Epik​tet, jak i dok​tor El​lis od​rzu​ca​ją nie​lo​gicz​n e prze​ko​n a​n ie, że na​sza oso​bi​sta war​tość jest zwią​za​n a z pie​n iędz​mi, i za​stę​p u​ją je zdrow​szym, bar​dziej ra​cjo​n al​n ym twier​dze​n iem, że mia​n o​wi​cie na​sza war​tość wy​n i​ka z na​szej na​tu​ry („nie je​steś toż​sa​my ani ze swo​ją wła​sno​ścią, ani ze swo​ją wy​mo​wą”). Za​tem sta​ro​żyt​n a mą​drość nie tyl​ko po​twier​dza po​p raw​n ość pew​n ych współ​cze​snych za​p a​try​wań na te​mat oso​by ludz​kiej, ale w isto​cie je kształ​tu​je. (Dok​tor El​lis nie ro​bił ta​jem​n i​cy z tego, że był pod wpły​wem sto​ików w ogó​le, a Epik​te​ta szcze​gól​n ie). Rze​czy​wi​ście, na stro​n ie in​ter​n e​to​wej REBT znaj​du​je się na​stę​p u​ją​cy cy​tat: „nie same rze​czy by​n ajm​n iej, ale mnie​ma​n ia o rze​czach bu​dzą w lu​dziach nie​p o​kój”120. Oczy​wi​ście to, cze​go

do​ko​n ał dok​tor El​lis, to znacz​n ie wię​cej niż tyl​ko me​cha​n icz​n e po​wta​rza​n ie dzi​siej​sze​mu po​ko​le​n iu sta​ro​żyt​n ych po​glą​dów. In​te​gru​jąc licz​n e tra​dy​cje i do​da​jąc wła​sny ge​n iusz, stwo​rzył uni​kal​n ą szko​łę my​śle​n ia, któ​ra zre​wo​lu​cjo​n i​zo​wa​ła psy​cho​te​ra​p ię i po​lep​szy​ła ży​cie nie​zli​czo​n ej licz​by lu​dzi121.

CZĘŚĆ III MI​SCEL​L A​NEA

Bóg sto​ików

Nie ma nic dziw​n e​go w tym, że sto​icy wy​zna​wa​li wia​rę w Boga. Jak wska​zu​je Jung, tyl​ko mała garst​ka lu​dzi, w krót​kim okre​sie, na nie​wiel​kim skraw​ku Zie​mi pod​ję​ła pró​bę uwol​n ie​n ia się od tego ro​dza​ju wia​ry. Oczy​wi​ście wszech​obec​n ość wia​ry w Boga sama przez się nie jest rów​n o​waż​n a

z praw​dzi​wo​ścią tezy o ist​n ie​n iu Boga. To, że ja​kiś po​gląd jest moc​n o za​ko​rze​n io​n y w wie​lu kul​tu​rach, nie czy​n i go praw​dzi​wym. Przez ty​sią​ce lat więk​szość lu​dzi była prze​ko​n a​n a, że Zie​mia jest pła​ska! Ale rów​n ież fakt, że ja​kiś po​gląd utrzy​my​wał się przez dłu​gi czas, nie ozna​cza, że z ko​n iecz​n o​ści jest on fał​szy​wy. Za​ka​zy za​bi​ja​n ia są rów​n ie sta​re jak ludz​kość, a ich słusz​ność nie ule​ga wąt​p li​wo​ści. Cho​ciaż lu​dzie, któ​rzy wie​rzą w Boga, są czę​sto po​wią​za​n i z ist​n ie​ją​cy​mi od daw​n a tra​dy​cja​mi re​li​gij​n y​mi, wer​sje bo​sko​ści te​raz i daw​n iej były rów​nie róż​n o​rod​n e jak lu​dzie, któ​rzy za​miesz​ku​ją tę pla​n e​tę. Trud​n o po​wie​dzieć, żeby w tej spra​wie po​ja​wi​ło się coś, co przy​p o​mi​n a​ło​by ja​ki​kol​wiek kon​sen​sus. Oprócz tego, że wszy​scy bo​go​wie uwa​ża​n i są za siły trans​cen​dent​n e, Al​lah, Jah​we, Wisz​n u i Tao mają bar​dzo nie​wie​le wspól​n e​go. Je​śli więc sto​ic​kie sta​n o​wi​sko na te​mat Boga róż​n i się od in​n ych, bar​dziej zna​nych, nie po​win​n i​śmy się temu szcze​gól​n ie dzi​wić. W głów​n ym nur​cie za​chod​n iej teo​lo​gii Bóg jest po​strze​ga​n y jako kon​kret​ny byt o szcze​gól​n ych ce​chach cha​rak​te​ry​stycz​n ych, włą​cza​jąc w to wszech​wie​dzę, wszech​moc i nie​skoń​czo​n ą do​broć. Mimo że lu​dzie rów​n ież w pew​nym stop​n iu po​sia​da​ją te ce​chy, w Bogu ujaw​n ia​ją się one w spo​sób do​sko​na​ły. Po czę​ści dla​te​go, że przy​p i​su​je​my Bogu ce​chy ludz​kie, więk​szość od​ma​lo​wu​je go jako mą​dre​go, sta​re​go męż​czy​znę, któ​re​go wi​ze​run​ku do​p eł​nia​ją siwa bro​da i po​włó​czy​ste sza​ty. Jest on poj​mo​wa​n y na dwa spo​so​by. Albo jest to Bóg Sta​re​go Te​sta​men​tu, po​tęż​n y byt, któ​ry wy​ma​ga cał​ko​wi​te​go po​słu​szeń​stwa i go​tów jest użyć prze​ra​ża​ją​cej mocy, żeby po​ko​n ać swo​-

ich wro​gów, albo jest to mi​łu​ją​cy Bóg No​we​go Te​sta​men​tu, któ​ry daje nam swe​go jed​n o​ro​dzo​n e​go syna, żeby umoż​li​wić nam zba​wie​n ie. Żeby zro​zu​mieć sto​ic​ką kon​cep​cję Boga, mu​si​my cał​ko​wi​cie od​rzu​cić ten an​tro​p o​mor​ficz​n y ob​raz i przy​jąć zu​p eł​n ie inne wi​dze​n ie bo​sko​ści. Wy​ma​ga

to zmia​n y w my​śle​n iu ta​kiej jak przej​ście od nauk hu​ma​n i​stycz​n ych do do​świad​czal​n ych. Pierw​sze opi​su​ją swój przed​miot w taki spo​sób, jak czy​n i to li​te​ra​tu​ra albo hi​sto​ria, i żeby nas urzec i za​fa​scy​n o​wać, do​star​cza​ją szcze​gó​łów ży​cia in​te​re​su​ją​cych osób oraz zdu​mie​wa​ją​cych wy​da​rzeń – za​rów​n o rze​czy​wi​stych, jak i fik​cyj​n ych – jak ka​p i​tan Ahab i Na​p o​le​on, woj​n a tro​jań​ska i bi​twa pod Get​tys​bur​giem. Na​uki do​świad​czal​n e na​to​miast do​ty​czą in​n e​go ro​dza​ju przed​mio​tu, peł​n e​go rów​n ań i praw, abs​trak​cyj​n ych ro​zu​mo​wań i de​duk​cyj​n ych do​wo​dów. Ju​de​ochrze​ści​jań​skie​go Boga ta​kie​go, jak jest on dziś ro​zu​mia​n y, moż​n a przed​sta​wić jako Boga hu​ma​n i​stów, fa​scy​n u​ją​cą po​stać, o któ​rej da się opo​wie​dzieć pa​sjo​n u​ją​cą hi​sto​rię, pod​czas gdy Boga sto​ików moż​n a za​kwa​li​fi​ko​wać jako Boga nauk do​świad​czal​n ych, czy​sty abs​trakt, za​sa​dę or​ga​n i​zu​ją​cą. Sto​icy przy​ję​li spo​sób ro​zu​mo​wa​n ia zna​n y jako do​wód z pro​jek​tu, któ​re​go po​cząt​ki się​ga​ją So​kra​te​sa (przy​n ajm​n iej we​dług re​la​cji Kse​n o​fon​ta), cho​ciaż jego naj​sław​n iej​szą wer​sję na​le​ży przy​p i​sać osiem​n a​sto​wiecz​n e​mu an​giel​skie​mu teo​lo​go​wi Wil​lia​mo​wi Pa​ley​owi. Je​śli idąc wzdłuż pla​ży, znaj​du​jesz ze​ga​rek, do​wo​dził, praw​do​p o​dob​n ie nie po​sta​wisz hi​p o​te​zy, że swo​ją spe​cy​ficz​n ą kon​struk​cję uzy​skał on tyl​ko przy​p ad​kiem. Pro​jekt jest zbyt mi​ster​n y, w zbyt oczy​wi​sty spo​sób słu​ży osią​gnię​ciu okre​ślo​n e​go celu, żeby uznać go za re​zul​tat czy​ste​go zbie​gu oko​licz​n o​ści. Wię​cej sen​su ma wnio​sek, że jest on wy​two​rem uta​len​to​wa​n e​go rze​mieśl​n i​ka. Po​dob​n ie ba​da​n ie na​sze​go fi​zycz​n e​go oto​cze​n ia, róż​n o​rod​n o​ści ro​ślin i zwie​rząt, ko​lej​n o​ści pór roku, nie wspo​mi​n a​jąc o cu​dow​n o​ści isto​ty ludz​kiej, po​win​n o do​p ro​wa​dzić nas do wnio​sku, że ten świat rów​n ież zo​stał zbu​do​wa​n y przez ja​kie​goś stwór​cę, acz​kol​wiek nie​skoń​cze​n ie in​te​li​gent​n iej​sze​go niż ten, któ​ry za​p ro​jek​to​wał ze​ga​rek. Ja​kiejś wer​sji tego ar​gu​men​tu w oczy​wi​sty spo​sób uży​wa Se​n e​ka, gdy

gło​si, że „by​ło​by rze​czą sku​tecz​n ą wska​zy​wać na to, że tak po​tęż​n a bu​dow​-

la nie mo​gła​by się ostać, gdy​by ja​kiś stróż nad nią nie czu​wał”122. I po​dob​nie jak wszech​świat jest w oczy​wi​sty spo​sób two​rem ra​cjo​n al​n e​go umy​słu, tak i w nas tkwi ta sama za​sa​da. We​dług sto​ików to, że mo​że​my ro​zu​mo​wać i my​śleć, nie jest przy​p ad​kiem, lecz da​rem od Boga. „No​sisz w swym wnę​trzu ja​kąś cząst​kę bó​stwa”, gło​si Epik​tet. Bo​ską cząst​ką w nas jest ro​zum: „in​te​li​gen​cja każ​de​go czło​wie​ka jest Bo​giem i ema​n a​cją bó​stwa”123.

W tej kon​cep​cji bó​stwa in​te​re​su​ją​ce jest za​rów​n o to, co z niej wy​n i​ka, jak i to, co z niej nie wy​n i​ka. Nie ma w niej wy​szu​ka​n ych ry​tu​a łów ani mszy. Nie ma sto​ic​kich ko​ścio​łów ani sto​ic​kiej bi​blii. Naj​bliż​sze for​mal​n e​mu czyn​ni​ko​wi re​li​gij​n e​mu może być na​stę​p u​ją​ce zda​n ie z Mar​ka Au​re​liu​sza: „Mo​dli​twa Ateń​czy​ków: «desz​czem pa​daj, o miły Dzeu​sie, na za​ora​n e pola Ateń​czy​ków i na ich łąki». Albo nie na​le​ży mo​dlić się wca​le, albo tak pro​sto i swo​bod​n ie”124. A naj​waż​n iej​sze być może jest to, że w sto​icy​zmie nie ma tak​że do​gma​ty​zmu. Nie ma boga, w imię któ​re​go idziesz na woj​n ę, pod​bi​jasz i za​bi​jasz. Je​śli ktoś nie jest wier​n y sto​ic​kiej kon​cep​cji bó​stwa, wte​dy tkwi w błę​dzie i po​n o​si kon​se​kwen​cje wia​ry w coś fał​szy​we​go – sta​n u, któ​ry nie​sie ze sobą wła​sne ob​cią​że​n ia. Nikt nie prze​śla​du​je lu​dzi, któ​rzy nie wie​rzą, że 2 + 2 = 4, ani nie po​tę​p ia błęd​n ych prze​ko​n ań na te​mat bó​stwa. Sto​ik po​p rze​sta​n ie na wska​za​n iu błę​du i zro​bi to z ta​kim sa​mym spo​ko​jem, jaki oka​zał​by, po​pra​wia​jąc po​mył​kę ma​te​ma​tycz​n ą: „gnie​wasz się, że błą​dzą – mówi sam do sie​bie Ma​rek Au​re​liusz. – A za​tem po​ucz ich i wy​każ im to bez gnie​wu”125. W sto​icy​zmie nie ma rów​n ież na​uki o ży​ciu po​za​gro​bo​wym ani o oso​bo​wym trwa​n iu po śmier​ci. Cho​ciaż to ostat​n ie stwier​dze​n ie mo​gło​by w ja​kiś spo​sób bu​dzić lęk, nie na​le​ży mu ule​gać. So​kra​tes pod​czas swe​go pro​ce​su gło​sił, że śmierć jest albo kon​ty​n u​a cją roz​mo​wy, albo dłu​gim snem i że obie sy​tu​a cje są do​bre. A mó​wiąc to, twier​dził rów​n ież, że nie ma ni​cze​go lep​sze​go niż noc wol​n a od ma​rzeń sen​n ych. Z re​flek​sji na te​mat sto​ic​kiej kon​cep​cji bó​stwa wy​ła​n ia się ob​raz, któ​ry może jed​n ak w pew​n ym stop​n iu zdu​mie​wać. Cho​ciaż Bóg nie za​p ew​n ia

nam wiecz​n ej na​gro​dy ani nie zwy​cię​ża na​szych wro​gów, wszech​świat, któ​ry stwo​rzył, bu​dzi po​dziw i za​chwyt. Ty​p o​wym sto​ic​kim uczu​ciem re​li​gij​nym jest wdzięcz​n ość. Tak jak mo​że​my być wdzięcz​n i ro​dzi​com za to, że wy​da​li nas na ten świat i od​p o​wied​n io wy​p o​sa​ży​li, po​dob​n ie sto​icy wy​ra​ża​-

ją wdzięcz​n ość wo​bec czyn​n i​ka bo​skie​go, któ​ry jest osta​tecz​n ie od​p o​wie​dzial​n y za na​sze ist​n ie​n ie i tak hoj​n ie wy​p o​sa​żył Zie​mię i nas sa​mych: „nie je​steś chęt​n y – mówi Epik​tet – po tym, gdy tak dłu​go było ci dane być wi​dzem jego spek​ta​klu i uro​czy​sto​ści, by te​raz, kie​dy pro​wa​dzi cię do wyj​ścia, 126

po​stą​p ić tak, jak wdzięcz​n y i na​boż​n y widz i ustą​p ić miej​sca in​n ym” . I da​lej: „Iżeś mnie stwo​rzył, bło​go​sła​wię cię za to. Iżeś mnie ob​sy​p ał da​ra​mi, dzię​ki ci skła​dam za nie. Do​p o​tąd uży​wa​łem tych two​ich da​rów, do​p o​kąd ty tego chcia​łeś, i to mi wy​star​cza do szczę​ścia”127. Nie każ​dy jed​n ak po​tra​fi przy​jąć taką po​sta​wę. We współ​cze​snym kon​tek​ście for​ma i ry​tu​a ł tra​dy​cyj​n ej re​li​gii mogą da​wać po​czu​cie bez​p ie​czeń​stwa, rosz​cze​n ie so​bie pra​wa do eks​klu​zyw​n o​ści może spra​wić, że po​czu​je​my się waż​n i, a obiet​n i​ca na​gro​dy może zła​go​dzić nasz lęk. Sto​ic​ki po​gląd od​p o​wia​da zaś tym, któ​rzy od​czu​wa​ją czy​sty i pro​sty za​chwyt wo​bec wszech​świa​ta i nie po​szu​ku​ją ni​cze​go wię​cej jak tyl​ko spo​so​bu po​zna​wa​n ia go.

Kie​dy złe rze​czy zda​rza​ją się do​brym sto​ikom

W swej książ​ce Kie​dy złe rze​czy zda​rza​ją się do​brym lu​dziom128 ra​bin Ha​rold Ku​sh​n er kon​fron​tu​je się z jed​n ym z naj​star​szych py​tań, ja​kie gnę​bią lu​dzi: jak to moż​li​we, że do​bry i wszech​moc​n y Bóg do​p usz​cza na świe​cie zło, szcze​gól​n ie zło, któ​re przy​da​rza się nie​win​n ym? Wy​da​wa​ło​by się, że jego

moc po​zwa​la za​p o​biec wszel​kie​mu złu, a jego do​broć wy​ma​ga, żeby mu za​po​bie​gał. A jed​n ak jest oczy​wi​ste, że nie​skoń​cze​n ie wie​lu nie​win​n ych lu​dzi do​świad​cza nie​za​słu​żo​n e​go cier​p ie​n ia. Dla​cze​go? Pro​blem zła, jak go poj​mu​je ju​de​ochrze​ści​jań​ska teo​lo​gia, przez całą hi​sto​rię za​p rzą​tał uwa​gę naj​lep​szych umy​słów, po​cząw​szy od au​to​ra Księ​gi Hio​ba po Do​sto​jew​skie​go. Licz​ba przy​kła​dów, któ​re to do​ku​men​tu​ją, jest nie​skoń​czo​n a. Ar​ty​kuł w co​dzien​n ej ga​ze​cie mówi o czło​wie​ku ska​za​n ym na 120 lat wię​zie​n ia za zgwał​ce​n ie dzie​wię​cio​let​n ie​go dziec​ka i na​p ad, w wy​n i​ku któ​re​go dziec​ko zo​sta​ło ośle​p io​n e, nie​me i oka​le​czo​n e. Oskar​ży​ciel po​wie​dział, że męż​czy​zna zwa​bił dziew​czyn​kę do miesz​ka​n ia w zna​n ym z prze​stęp​czo​ści osie​dlu Ca​bri​n i-Gre​en w cen​trum Chi​ca​go, mo​le​sto​wał ją sek​su​a l​n ie, wlał jej do gar​dła spray na ka​ra​lu​chy, po​bił i zo​sta​wił na pew​n ą śmierć na brud​n ej klat​ce scho​do​wej. Nie​wy​p o​wie​dzia​n ie okrut​n e zbrod​n ie zda​rza​ją się wszę​dzie, każ​de​go dnia. Okru​cień​stwa na wiel​ką ska​lę jak Ho​lo​caust czy współ​cze​sne przy​p ad​ki czy​stek et​n icz​n ych są tyl​ko prze​dłu​że​n iem tego sa​me​go syn​dro​mu so​cjo​p a​tycz​n e​go za​cho​wa​n ia. Czy w świe​tle tego wszyst​kie​go wia​ra w Boga może być czymś roz​sąd​n ym? Nie ma koń​ca teo​dy​ce​om – pró​bom wy​ka​za​n ia, że ist​n ie​n ie zła może być zgod​n e z nie​skoń​czo​n ą do​bro​cią i wszech​mo​cą Stwór​cy. Jed​n a z naj​bar​dziej zna​n ych mówi o „kształ​to​wa​n iu du​szy”. Gło​si, że licz​n e trud​n o​ści, z któ​ry​mi zma​ga​my się w ży​ciu, są po​trzeb​n e po to, by​śmy się mo​ral​n ie roz​wi​ja​li. Jak uj​mu​je to pe​wien re​li​gij​n y uczo​n y: „świat, w któ​rym nikt ni​ko​go nie krzyw​dzi, w któ​rym żad​n e dzia​ła​n ie nie po​wo​du​je bólu ani cier​p ie​n ia, nie był​by

świa​tem, w któ​rym mógł​by na​stą​p ić mo​ral​n y i du​cho​wy wzrost”129. Roz​wój do​ko​n u​je się jed​n ak na dwa spo​so​by. Nie tyl​ko doj​rze​wa​my mo​ral​n ie w wy​n i​ku kon​fron​ta​cji z tra​ge​dią, lecz tak​że rze​czy​wi​stość ludz​kie​go cier​p ie​n ia stwa​rza in​n ym lu​dziom oka​zję i prze​strzeń dla mo​ral​n e​go roz​wo​ju w ta​kim stop​n iu, w ja​kim pró​bu​ją z nim wal​czyć. Z tego punk​tu wi​dze​n ia Bóg z pew​n o​ścią nie chce dla nas przy​jem​n e​go ży​cia, lecz ra​czej chce, że​by​śmy w cza​sie, jaki jest nam dany na tej pla​n e​cie, roz​wi​n ę​li się jako lu​dzie. C.S. Le​wis, my​śli​ciel re​li​gij​n y, po​rów​n u​je ten pro​ces do od​ku​wa​n ia przez rzeź​bia​rza bry​ły gra​n i​tu, któ​re nie​fo​rem​n ą ma​te​rię prze​kształ​ca w dzie​ło sztu​ki; po​dob​n ie ból i cier​p ie​n ie, któ​rych do​świad​cza​my w ży​ciu, mogą, je​śli to umoż​li​wi​my, zmie​n ić nas w isto​ty w peł​n i ludz​kie. Sto​icy rów​n ież kon​fron​tu​ją się z pro​ble​mem zła. Ich kon​cep​cja Boga róż​n i się pod wie​lo​ma wzglę​da​mi od kon​cep​cji ju​de​ochrze​ści​jań​skiej, ale oni tak​że uwa​ża​ją, że stwa​rza on wszech​świat i pod​trzy​mu​je go w ist​n ie​n iu, w związ​ku z czym twier​dzą, że po​n o​si pew​n ą od​p o​wie​dzial​n ość za ist​n ie​ją​cy stan rze​czy. Dla​te​go wła​śnie Se​n e​ka cały esej po​świę​ca temu, dla​cze​go tak wie​le nie​szczęść spa​da na tak wie​lu do​brych lu​dzi. Sto​icy, po​dob​n ie jak tra​dy​cja ju​de​ochrze​ści​jań​ska, uwa​ża​ją, że ce​lem ży​cia jest coś wię​cej niż tyl​ko fol​go​wa​n ie przy​jem​n o​ściom: „Bez​u​stan​n ie jed​nak do​zna​wać szczę​ścia i spę​dzać całe ży​cie, nie do​świad​cza​jąc ni razu przy​kro​ści, zna​czy to nie po​znać od​wrot​n ej stro​n y rze​czy​wi​sto​ści” – do​wo​dzi Se​ne​ka. Za​miast więc umoż​li​wiać ła​twe przej​ście przez ży​cie, „kogo Bóg mi​łu​je i ma w nim upodo​ba​n ie, tego tyl​ko har​tu​je i tego tyl​ko do​świad​cza i ró​zgą sma​ga”. Stąd „nie po​win​n i​śmy wzdra​gać się przed pro​ble​ma​mi i trud​n o​ścia​mi ani na​rze​kać na los; co​kol​wiek się przy​tra​fia, po​win​n i​śmy przyj​mo​wać jako do​bre i prze​kształ​cać w szan​sę. Nie o to cho​dzi, co wy​trzy​mu​jesz, lecz jak to wy​trzy​mu​jesz”130. Ma​rek Au​re​liusz ma ta​kie same od​czu​cia: „Sko​ro mówi się: zle​cił mu Askle​p ios jaz​dę kon​n ą, albo zim​n e ką​p ie​le, albo cho​dze​n ie boso, tak samo po​wie​dzieć moż​n a: za​le​ci​ła mu na​tu​ra wszech​świa​ta cho​ro​bę lub ka​lec​two, albo utra​tę czy coś po​dob​n e​go. Jak tam «za​le​ce​n ie» zna​czy mniej wię​cej

tyle co: za​le​cił mu jako sto​sow​n e dla zdro​wia, tak tu​taj to, co się każ​de​mu

przy​da​rza, ukła​da się zgod​n ie z prze​zna​cze​n iem”131. Z uwa​gi na to, że sto​icyzm wy​warł wiel​ki wpływ na chrze​ści​jań​ską myśl etycz​n ą, nie po​win​n o być nie​spo​dzian​ką, że obie te tra​dy​cje pro​p o​n u​ją po​dob​n e roz​wią​za​n ia pro​ble​mu zła. W isto​cie po​gląd, że trud​n o​ści, na któ​re na​tra​fia​my, słu​żą na​sze​mu roz​wo​jo​wi, mo​gła​by praw​do​p o​dob​n ie sfor​mu​ło​wać więk​szość do​świad​czo​n ych ob​ser​wa​to​rów ży​cia. Z pew​n o​ścią każ​dy,

kto czy​ta tę książ​kę, żyje wy​star​cza​ją​co dłu​go, żeby móc przy​to​czyć po​dob​ne przy​kła​dy albo roz​wi​n ąć po​dob​n e teo​rie na pod​sta​wie wła​sne​go do​świad​cze​n ia. Jest tu jed​n ak pe​wien pro​blem. Cho​ciaż mo​że​my przy​znać, że ogól​n ie rzecz uj​mu​jąc, zło jest ko​n iecz​n e, żeby od​n a​leźć się na wła​ści​wej ścież​ce mo​ral​n e​go roz​wo​ju, trud​n o zro​zu​mieć, ja​kie za​sto​so​wa​n ie ma ta re​gu​ła w pew​nych in​dy​wi​du​a l​n ych przy​p ad​kach albo dla​cze​go pew​n i lu​dzie mu​szą zno​sić aż tak wiel​kie zło. Czy dzie​wię​cio​let​n ia dziew​czyn​ka, o któ​rej opo​wie​dzia​łem, mu​sia​ła rze​czy​wi​ście zo​stać po​rzu​co​n a nie​ma, ośle​p io​n a i po​ra​n io​n a? Czy nie mo​gła na​uczyć się tego, cze​go mia​ła się na​uczyć przez to do​świad​cze​n ie, do​zna​jąc tyl​ko dwóch z trzech ro​dza​jów ob​ra​żeń? I cze​go osta​tecz​nie mia​ła się na​uczyć? Czy sześć mi​lio​n ów Ży​dów i nie​zli​czo​n a licz​ba in​nych lu​dzi mu​sia​ła zgi​n ąć w Ho​lo​cau​ście? Z pew​n o​ścią ja​ką​kol​wiek na​ukę lu​dzie in​dy​wi​du​a l​n ie czy zbio​ro​wo mie​li stąd wy​cią​gnąć, nie by​ła​by ona po​mniej​szo​n a, gdy​by Bóg ra​ził śmier​tel​n ie Hi​tle​ra, kie​dy ten uni​ce​stwił już pierw​szy mi​lion. Krót​ko mó​wiąc, wy​da​je się nie​moż​li​we, żeby zna​leźć sens dla ogro​mu zła w świe​cie albo żeby z każ​de​go przy​p ad​ku wy​cią​gnąć lek​cję. Bar​dzo po​ucza​ją​ca w tej trud​n ej kwe​stii jest Księ​ga Hio​ba. Każ​dy zna tę hi​sto​rię. Hiob, czło​wiek po​boż​n y i wier​n y słu​ga Pana, tra​ci dzie​ci, zdro​wie i ma​ją​tek, co po​n oć jest spo​so​bem spraw​dze​n ia jego wia​ry. Wbrew przy​kle​ja​n ej mu cza​sem ety​kiet​ce, w rze​czy​wi​sto​ści Hiob w żad​n ym ra​zie nie zno​si cier​p li​wie sy​tu​a cji, w któ​rej się zna​lazł, lecz urą​ga Bogu, do​ma​ga​jąc się od​p o​wie​dzi na py​ta​n ie, dla​cze​go on, czło​wiek do​bry, musi cier​p ieć. Przy​ja​cie​le su​ge​ru​ją

mu, że mu​siał czymś za​słu​żyć na swój los, lecz Hiob gło​si swo​ją nie​win​n ość i na​ci​ska na Boga, żeby uzy​skać wy​ja​śnie​n ie. Wresz​cie pod ko​n iec księ​gi Bóg ob​ja​wia się jako głos prze​ma​wia​ją​cy z trą​by po​wietrz​n ej nie po to, aby cho​ciaż po​wie​dzieć Hio​bo​wi „prze​p ra​szam”, lecz by za​miast tego, na​p rę​ża​jąc mu​sku​ły, upo​mnieć Hio​ba, że nie ma pra​wa do​cie​kać spraw tego ro​dza​ju. Co dziw​n e, Hiob pod wpły​wem tych słów cich​n ie i po pro​stu oświad​cza: „sam sie​bie ob​wi​n iam i po​ku​tę czy​n ię w pro​chu i po​p ie​le”. Nic dziw​n e​go, że ba​da​cze Bi​blii są nie​zgod​n i co do im​p li​ka​cji ostat​n ie​go stwier​dze​n ia Hio​ba. Jed​n ak​że prze​ko​n u​ją​ca in​ter​p re​ta​cja mówi po pro​stu, że uznał on gra​n i​ce ludz​kie​go zro​zu​mie​n ia i uświa​do​mił so​bie, że pew​n e spra​wy musi roz​strzy​gać wia​ra. Ten po​gląd – że ist​n ie​n ie zła opie​ra się osta​tecz​n e​mu wy​ja​śnie​n iu – ude​rza jako bar​dziej ludz​ki niż hi​p o​te​zy, że zło jest uspra​wie​dli​wio​n e, po​n ie​waż pro​wa​dzi do roz​wo​ju mo​ral​n e​go. Wy​da​je się na przy​kład, że wy​ra​zem nie​skoń​cze​n ie więk​sze​go współ​czu​cia bę​dzie po​wie​dzieć ko​bie​cie, któ​rej dziec​ko zgi​n ę​ło w bez​sen​sow​n ym wy​p ad​ku sa​mo​cho​do​wym, że „nie wie​my”, dla​cze​go to się zda​rzy​ło, niż wy​ja​śniać jej, że wy​p a​dek był pod​p o​rząd​ko​wa​n y ja​kie​muś więk​sze​mu ce​lo​wi, a mia​n o​wi​cie miał się przy​czy​n ić do jej du​cho​we​go roz​wo​ju. Ja​kie jest sta​n o​wi​sko sto​ików wo​bec pro​ble​mu nad​mier​n e​go zła? Na po​czą​tek ne​gu​ją, że Bóg musi co​kol​wiek wy​ja​śniać. Ro​zu​mu​ją w ten spo​sób, że sko​ro Bóg dał wszyst​ko, może rów​n ież słusz​n ie wszyst​ko ode​brać. „Chce​cie mego ży​cia? – pyta bo​gów Se​n e​ka. – Pro​szę. Nie my​ślę ani chwi​li zwle​kać ze zwro​tem tego, co​ście mi dali”132. Po​dob​n ie Epik​tet mówi: „Oto kie​dyś wszyst​ko, a tak​że sie​bie sa​me​go otrzy​mał od ko​goś in​n e​go, bę​dziesz się może obu​rzał i na​rze​kał na Daw​cę, je​śli póź​n iej za​bie​rze ci on coś z tego

z po​wro​tem?”133. Sto​ic​kie po​dej​ście do nie​szczę​ścia, na​wet wy​jąt​ko​we​go nie​szczę​ścia, w znacz​n ie więk​szym stop​n iu cha​rak​te​ry​zu​je wdzięcz​n ość niż na​rze​ka​n ie. Po pro​stu to, co się dzie​je, nie ma żad​n e​go związ​ku z in​dy​wi​du​al​n y​mi ludz​ki​mi pra​gnie​n ia​mi, a sto​icy ze spo​koj​n ą de​ter​mi​n a​cją kon​fron​tu​ją się z tym, co się wy​da​rza. „Zdro​we oko ma wi​dzieć wszyst​ko, co wi​dzial​n e, a nie mó​wić: chcę pa​trzeć tyl​ko na zie​leń. To bo​wiem do​ty​czy cho​-

rych oczu. (...) A za​tem zdro​we my​śle​n ie po​win​n o być go​to​we na wszyst​ko, co się przy​da​rza. A je​śli mówi: «niech moje dzie​ci będą bez​p iecz​n e» (...) jest

jak oczy szu​ka​ją​ce zie​le​n i”134. Jak za​uwa​ży​łem wcze​śniej, sto​ic​kie wy​ja​śnie​n ie pro​ble​mu zła róż​n i się od

ju​de​ochrze​ści​jań​skie​go. Są jed​n ak mię​dzy nimi zna​czą​ce pa​ra​le​le. Hiob, po​dob​n ie jak sto​icy, do​cho​dzi do wnio​sku, że Bóg nie musi ni​cze​go wy​ja​śniać. I przyj​mu​jąc ze spo​koj​n ą de​ter​mi​n a​cją wszyst​ko, co się wy​da​rza, sto​icy zbli​ża​ją się do cze​goś po​dob​n e​go do wia​ry.

Czy Bud​da był sto​ikiem?

„Ta jest bo​wiem przy​czy​n a wy​lę​gi​wa​n ia się na​mięt​n o​ści, że się chce cze​goś, 135

a nie osią​ga” . Stu​den​ci fi​lo​zo​fii wschod​n iej z ła​two​ścią roz​p o​zna​ją ukry​tą w tym cy​ta​cie in​ten​cję. Zda​n ie to, gło​sząc, że przy​czy​n a cier​p ie​n ia jest zwią​za​n a z nie​speł​nio​n ym pra​gnie​n iem, ucie​le​śnia du​cha dru​giej szla​chet​n ej praw​dy bud​dy​zmu. Gdzie jed​n ak do​kład​n ie zo​stał zna​le​zio​n y ten tekst? To sło​wa grec​kie​go fi​lo​zo​fa sto​ic​kie​go Epik​te​ta, któ​ry żył po​n ad pięć​set lat póź​n iej niż Bud​da. Jak się oka​że, te dwie fi​lo​zo​fie – sto​icyzm i bud​dyzm – mają ze sobą o wie​le wię​cej wspól​n e​go. W rze​czy​wi​sto​ści oba sys​te​my łą​czy wy​star​cza​ją​co wie​le me​to​do​lo​gicz​n ych i dok​try​n al​n ych po​do​bieństw, że słusz​n ie moż​n a się za​sta​n a​wiać, czy jest to tyl​ko wy​n ik przy​p ad​ko​wej zbież​n o​ści. In​try​gu​ją​ce moż​li​we po​wo​dy pa​ra​lel​n o​ści mo​de​li my​ślo​wych nie są jed​n ak te​ma​tem, któ​rym bę​dzie​my się tu zaj​mo​wać. Licz​n e po​do​bień​stwa dok​try​n al​n e mię​dzy tymi dwo​ma po​glą​da​mi na świat po​cią​ga​ją nas ra​czej z tego po​wo​du, że na​su​wa​ją py​ta​n ie o to, dla​cze​go mogą one być waż​n e dla osób prak​ty​ku​ją​cych Dhar​mę. Za​rów​n o sto​icyzm, jak i bud​dyzm wy​cho​dzą z za​ło​że​n ia, że lu​dzie mają je​den cel: szczę​ście. Sto​icy dzie​lą z kla​sycz​n ą grec​ką my​ślą etycz​n ą wia​rę w eu​daj​mo​n izm („eu​da​imo​n ia” to sło​wo, któ​re w kla​sycz​n ej gre​ce ozna​cza szczę​ście), czy​li w to, że ce​lem ro​zum​n e​go pod​mio​tu jest i po​win​n o być jego lub jej wła​sne szczę​ście. Może dzi​wić, że to od​czu​cie ma od​p o​wied​n ik w my​śli bud​dyj​skiej, zwa​żyw​szy na pierw​szą szla​chet​n ą praw​dę bud​dy​zmu: „ży​cie jest cier​p ie​n iem”. Ale mimo że cier​p ie​n ie rze​czy​wi​ście jest punk​tem wyj​ścia bud​dy​zmu, hi​sto​ria na tym się nie koń​czy. Bud​da ro​ści so​bie pra​wo do na​ucza​n ia praw​dy nie tyl​ko o cier​p ie​n iu, lecz tak​że o tym, jak moż​n a je zni​we​czyć. Nir​wa​n ę – cel bud​dy​zmu – moż​n a osią​gnąć w tym ży​ciu. Obie fi​lo​-

zo​fie mają więc fun​da​men​tal​n ie prak​tycz​n ą orien​ta​cję, od​wo​łu​jąc się naj​pierw i przede wszyst​kim do ludz​kie​go pra​gnie​n ia za​stą​p ie​n ia obec​n ej, fru​stru​ją​cej fazy eg​zy​sten​cji przez inną, bar​dziej sa​tys​fak​cjo​n u​ją​cą. Oba sys​te​my my​ślo​we są zgod​n e w okre​śle​n iu nie tyl​ko celu, lecz tak​że tego, co jest naj​więk​szą prze​szko​dą w jego osią​gnię​ciu: „ta jest bo​wiem przy​czy​n a wy​lę​gi​wa​n ia się na​mięt​n o​ści – twier​dzi sto​ic​ki fi​lo​zof Epik​tet – że się chce cze​goś, a nie osią​ga”136. Po​dob​n ie w bud​dy​zmie, zgod​n ie z dru​gą

szla​chet​n ą praw​dą, przy​czy​n ą cier​p ie​n ia jest pra​gnie​n ie. To, że te​raz je​ste​śmy nie​szczę​śli​wi, nie jest bez​p o​śred​n im skut​kiem od​dzia​ły​wa​n ia cze​goś z ze​wnątrz, lecz wy​n i​ka z tego, jak od​n o​si​my się do na​szych pra​gnień. Re​cep​ta Bud​dy na nie​szczę​ścia, któ​re nas spo​ty​ka​ją, jest rów​n ie sław​n a jak jego dia​gno​za. Je​śli chcesz się uwol​n ić od cier​p ie​n ia, stwier​dza w trze​ciej szla​chet​n ej praw​dzie, mu​sisz wy​ko​rze​n ić prag​n ie​n ie. Na pierw​szy rzut oka sto​ic​kie po​dej​ście do tego te​ma​tu wy​da​je się cał​ko​wi​cie od​mien​n e. Epik​tet mówi nam bo​wiem, jak nig​dy nie do​znać nie​p o​wo​dze​n ia w rze​czach, któ​rych pra​gnie​my137. Może się wy​da​wać, że jed​n a z tych fi​lo​zo​fii od​rzu​ca ludz​ką tę​sk​n o​tę jako nie​bez​p iecz​n ą, pod​czas gdy dru​ga gwa​ran​tu​je jej za​spo​ko​je​n ie. Wbrew po​zo​rom głęb​sza ana​li​za ujaw​n ia, że w tej spra​wie oba sys​te​my w wie​lu punk​tach są zbież​n e. Żeby do​strzec te zbież​n o​ści, mu​si​my roz​róż​n ić dwa typy pra​gnień. Po​zwól​cie, że pra​gnie​n ie, któ​re​go speł​n ie​n ie wy​ma​ga cze​goś ze​wnętrz​n e​go wo​bec mnie, na​zwę „ze​wnętrz​n ym” lub prag​n ie​n iem „zo​rien​to​wa​n ym na przed​miot”, a ta​kie, któ​re​go speł​n ie​n ie za​le​ży ode mnie, „we​wnętrz​n ym” lub „zo​rien​to​wa​n ym na mój stan”. Na przy​kład pra​gnie​n ie no​we​go sa​mo​cho​du bę​dzie „ze​wnętrz​n e”, po​n ie​waż jego za​spo​ko​je​nie wy​ma​ga cze​goś, co jest poza moją kon​tro​lą. Mu​szę na przy​kład mieć wy​star​cza​ją​co dużo pie​n ię​dzy, a de​a ler musi mieć sa​mo​chód na sprze​daż. Dla od​mia​n y chęć kon​tro​lo​wa​n ia gnie​wu lub więk​szej wspa​n ia​ło​myśl​n o​ści wo​bec in​n ych cał​ko​wi​cie za​le​ży ode mnie. Je​śli tego celu nie osią​gnę, mogę o to ob​wi​n iać tyl​ko sie​bie. Bud​dyzm, ści​śle rzecz uj​mu​jąc, nie mówi nam, że mamy po​rzu​cić wszyst​-

kie pra​gnie​n ia. Trze​cią szla​chet​n ą praw​dę na​le​ży ra​czej in​ter​p re​to​wać w ten spo​sób, że na​ma​wia nas do wy​eli​mi​n o​wa​n ia ze​wnętrz​n ych pra​gnień, któ​rych speł​n ie​n ie za​le​ży od czyn​n i​ków le​żą​cych poza na​szą kon​tro​lą. Bę​dzie to ja​sne, gdy za​sta​n o​wi​my się nad Ośmio​ra​ką Ścież​ką, któ​ra za​wie​ra

re​cep​tę Bud​dy na to, jak po​win​n i​śmy żyć: wła​ści​wy po​gląd, wła​ści​wa in​ten​cja, wła​ści​wa mowa, wła​ści​we my​śle​n ie, wła​ści​we dzia​ła​n ie, wła​ści​wy spo​sób ży​cia, wła​ści​wa uważ​n ość, wła​ści​wa kon​cen​tra​cja. Wnio​sek, że bud​dy​sta pra​gnie wy​p eł​n ić te wska​za​n ia, wy​da​je się zro​zu​mia​ły, lecz jest rów​n ież oczy​wi​ste, że kwa​li​fi​ku​ją się one do pra​gnień „we​wnętrz​n ych” albo „zo​rien​to​wa​n ych na stan”, któ​rych speł​n ie​n ie za​le​ży przede wszyst​kim od jed​n ost​ki. Na przy​kład wska​za​n ie, żeby za​cho​wy​wać wła​ści​wy po​gląd, wzy​wa mnie do przy​ję​cia po​p raw​n ej in​ter​p re​ta​cji na​tu​ry rze​czy​wi​sto​ści, mia​n o​wi​cie ta​kiej, któ​ra jest zgod​n a z pierw​szy​mi trze​ma szla​chet​n y​mi praw​da​mi. Przy​ję​cie jej jako ta​kie za​le​ży wy​łącz​n ie od mo​jej zdol​n o​ści do osią​gnię​cia wła​ści​we​go sta​n u umy​słu i ni​ko​go nie mogę ob​wi​n iać, je​śli mi się to nie uda. Wła​ści​wa in​ten​cja każe mi za​a n​ga​żo​wać się z wła​ści​wym od​da​n iem w dro​gę, któ​ry to czyn​n ik po​dob​n ie bę​dzie cał​ko​wi​cie za​le​żał od po​zio​mu mo​jej mo​ty​wa​cji. Na​wet wła​ści​we dzia​ła​n ie, któ​re na​ka​zu​je bud​dyzm, nie może po​zo​stać nie​za​spo​ko​jo​n e w żad​n ym sen​sow​n ym zna​cze​n iu. Bez fi​zycz​ne​go przy​mu​su jest dla mnie ja​sne, że nie na​le​ży za​bi​jać, kraść, an​ga​żo​wać się w nie​wła​ści​we re​la​cje sek​su​a l​n e, kła​mać ani za​ży​wać środ​ków odu​rza​ją​cych. Je​śli bud​dy​ści twier​dzą, że uwol​n ie​n ie się od pra​gnień nie jest ta​kie pro​ste, jak może się z po​cząt​ku wy​da​wać, prze​chwał​ki Epik​te​ta, że po​ka​że, jak moż​n a nig​dy nie re​zy​gno​wać ze swo​ich pra​gnień, wy​glą​da​ją na prze​sad​n e. Oczy​wi​ście pew​n e​go typu pra​gnie​n ia po​win​n i​śmy we​dług Epik​te​ta wy​lać jak ze​p su​te mle​ko. Na przy​kład mówi nam, że za​bie​ga​n ie o wła​dzę po​li​tycz​ną i bo​gac​two czy​n i czło​wie​ka god​n ym po​li​to​wa​n ia i pod​p o​rząd​ko​wu​je go in​n ym. Twier​dzi, że z za​sa​dy po​win​n i​śmy się trzy​mać z dala od tego, cze​go nie mo​że​my uzy​skać138. W rze​czy​wi​sto​ści je​dy​n ym pra​gnie​n iem, któ​re Epik​tet trak​tu​je po​waż​n ie, jest in​dy​wi​du​a l​n e pra​gnie​n ie za​cho​wa​n ia spo​ko​ju

du​cha. I jak nie​ustan​n ie nam przy​p o​mi​n a, sa​tys​fak​cja z za​spo​ko​je​n ia tej po​trze​by cał​ko​wi​cie za​le​ży od jed​n ost​ki. Prócz tego, że po​dzie​la​ją ten sam cel (szczę​ście) i środ​ki (usu​n ię​cie pra​gnień, któ​re nie za​le​żą ode mnie, i po​zo​sta​wie​n ie tych, któ​re ode mnie za​le​żą), sto​icyzm i bud​dyzm uży​wa​ją po​dob​n ej me​to​do​lo​gii, któ​ra ra​dy​kal​n ie róż​n i się od tych le​żą​cych u pod​staw in​n ych szkół my​śle​n ia o ety​ce. We​dług więk​szo​ści za​chod​n ich sys​te​mów etycz​n ych mo​ral​n ą war​tość jed​n ost​ki okre​śla​ją dzia​ła​n ia, w któ​re się ona an​ga​żu​je. Być może dzie​sięć przy​ka​zań jest

naj​sław​n iej​szym przy​kła​dem sys​te​mu, któ​ry sy​tu​uje cel mo​ral​n o​ści w dzia​ła​n iu (na przy​kład nie za​bi​jaj, czcij ojca i mat​kę). Więk​szość współ​cze​snych teo​rii etycz​n ych przyj​mu​je ten sam kurs, wią​żąc mo​ral​n ą po​chwa​łę albo z kon​se​kwen​cja​mi czy​n ów (uty​li​ta​ryzm), albo z ich zgod​n o​ścią z ja​kimś pra​wem mo​ral​n ym (ety​ki de​on​to​lo​gicz​n e). Dla od​mia​n y za​rów​n o bud​dyzm, jak i sto​icyzm twier​dzą, że tym, co ma pod​sta​wo​we zna​cze​n ie etycz​n e, nie jest jaw​n a ak​tyw​n ość jed​n ost​ki, lecz ra​czej stan umy​słu, któ​ry ją po​p rze​dza. In​ny​mi sło​wy, dla tych my​śli​cie​li pod​sta​wo​wym za​gad​n ie​n iem jest in​ten​cja mo​ral​n a. Stan​dar​dem, ze wzglę​du na któ​ry za​cho​wa​n ie jest okre​śla​n e jako etycz​n e lub nie, sta​je się dzia​ła​n ie umy​słu, a nie cia​ła. Pierw​szeń​stwo umy​słu jest oczy​wi​ste od pierw​szych słów Dham​ma​pa​dy. „Umysł jest pre​kur​so​rem wszel​kich dzia​łań” – tak za​czy​n a się kla​sycz​n y bud​dyj​ski tekst. „Umysł prze​wo​dzi wszyst​kim czy​n om, stwa​rza wszyst​kie czy​n y. Gdy ktoś mówi lub dzia​ła z nie​czy​stym umy​słem, cier​p ie​n ie po​dą​ża w ślad za taką oso​bą”139. Sko​ro pod​sta​wą ety​ki są do​bre my​śli, po​win​n i​śmy skie​ro​wać na​sze wy​sił​ki na pra​wi​dło​we for​mo​wa​n ie na​szych in​ten​cji. „Tak jak wy​twór​ca strzał pro​stu​je strza​łę, tak też uważ​n y czło​wiek pro​stu​je swój

umysł”, po​n ie​waż „opa​n o​wa​n y umysł przy​n o​si szczę​ście”140. Sto​icyzm po​dob​n ie kła​dzie na​cisk na wła​ści​wy stan umy​słu: „oprócz za​p a​try​wa​n ia nie ma żad​n ej in​n ej przy​czy​n y za​mę​tu i nie​p o​ko​ju du​cha”, mówi Epik​tet141. Ty​tu​łem wy​ja​śnie​n ia: zgod​n e ze sto​ic​kim po​glą​dem bę​dzie stwier​dze​n ie, że smu​ci nas nie to, co przy​cho​dzi z ze​wnątrz, lecz ra​czej na​sza re​a k​cja na wy​da​rze​n ia i oko​licz​n o​ści. Wi​dzi​my luk​su​so​wy sa​mo​chód, czy​ta​my o eg​zo​-

tycz​n ych miej​scach, prze​jeż​dża​my obok wiel​kie​go domu albo po​strze​ga​my wy​jąt​ko​wo atrak​cyj​n ą oso​bę i na​sza za​zdro​sna re​a k​cja po​wo​du​je we​wnętrz​ny nie​p o​kój. Po​wo​dem zde​n er​wo​wa​n ia nie jest jed​n ak sam fakt, że bra​ku​je nam pew​n e​go typu dóbr ma​te​rial​n ych. Tym, co nas smu​ci, jest ra​czej osąd, że po​sia​da​n ie tych przed​mio​tów jest nie​zbęd​n e do na​sze​go do​bre​go sa​mo​po​czu​cia. Je​śli chce​my być szczęś​liwi, mu​si​my za​stą​p ić te wa​dli​we osą​dy zdrow​szy​mi i bar​dziej po​p raw​n y​mi, na przy​kład po​glą​dem, że po za​p ew​n ie​niu pew​n e​go mi​n i​mal​n e​go po​zio​mu do​bro​by​tu do​bra ma​te​rial​n e nie mają związ​ku z ludz​kim szczę​ściem. Ta​ki​mi wła​śnie prze​ko​n a​n ia​mi, zgod​n ie z du​chem rady z Dham​ma​pa​dy, wy​p eł​n ia swój umysł do​bry sto​ik. Dla​te​go wła​śnie Epik​tet gło​si, że „je​śli masz słusz​n e za​p a​try​wa​n ia (pój​dzie ci) do​brze, je​śli na​to​miast prze​wrot​n e – źle”142. Zwa​żyw​szy na ich po​dob​n ą orien​ta​cję, nic dziw​n e​go, że w Dham​ma​pa​dzie i Roz​my​śla​niach Mar​ka Au​re​liu​sza znaj​du​je​my pa​ra​lel​n e frag​men​ty: „odej​mij osąd, od​ję​te zo​sta​ło «do​zna​łem szko​dy». Odej​mij «do​zna​łem szko​dy», od​ję​ta

zo​sta​ła szko​da”143, na co jak echem od​p o​wia​da Dham​ma​pa​da: „Skrzyw​dził mnie, po​ko​n ał mnie, ogra​bił mnie – kto utrzy​mu​je po​dob​n e my​śli, nie uspo​koi swo​jej nie​n a​wi​ści. Kto nie utrzy​mu​je po​dob​n ych my​śli, uspo​ka​ja swo​ją

nie​n a​wiść”144. Kla​sycz​n y bud​dyj​ski tekst stwier​dza: „Niech nikt nie wy​n aj​du​je błę​dów u in​n ych; niech nie wy​p a​tru​je za​n ie​dbań i złych po​stęp​ków u in​n ych. Niech wi​dzi swe wła​sne czy​n y – co zro​bił, a cze​go nie uczy​n ił”145, na co rzym​ski ce​sarz od​p o​wia​da: „Wy​tchnie​n ie zy​sku​je czło​wiek, któ​ry nie zwa​ża na mowę, czy​n y ani my​śli bliź​n ie​go, a je​dy​n ie na to, co sam czy​n i,

by osią​gnąć to, co spra​wie​dli​we i świę​te lub zgod​n e z do​brem”146. Je​śli te od​czu​cia wy​da​ją się zna​jo​me, to może dla​te​go, że mają oczy​wi​ste po​do​bień​stwa do nauk Ewan​ge​lii. Zga​dza​jąc się z przy​to​czo​n y​mi tek​sta​mi, Chry​stus na​ka​zu​je igno​ro​wać nie​spra​wie​dli​wo​ści i krzyw​dy wy​rzą​dza​n e nam przez in​n ych, a za​miast tego ko​chać tych, któ​rzy nam szko​dzą. Po​dob​nie tych, któ​rzy chcie​li​by się sku​p ić na złych czy​n ach in​n ych, prze​strze​ga, żeby „do​strze​gli bel​kę we wła​snym oku”, za​n im zaj​mą się „źdźbłem w oku

swe​go bliź​n ie​go”. Te frag​men​ty Ewan​ge​lii są na​p raw​dę nie​zwy​kłe i wraz z ra​da​mi, by szu​kać ubó​stwa i nie prze​ciw​sta​wiać się złu, na​le​żą do naj​rza​dziej przy​wo​ły​wa​n ych, po czę​ści dla​te​go, że jak się wy​da​je, nie są zgod​n e ze współ​cze​snym chrze​ści​jań​stwem. To ostat​n ie nie​ste​ty od​bie​ga od na​ucza​nia sa​me​go Chry​stu​sa, gdy jego wier​n i jak​że czę​sto nie wa​ha​ją się oce​n iać in​n ych, nie do​strze​ga​ją, że Chry​stus za​le​ca pa​cy​fizm jako dro​gę ży​cia, oraz to​le​ru​ją dą​że​n ie do na​wet eks​tre​mal​n ych ko​rzy​ści fi​n an​so​wych. Bud​dyzm i sto​icyzm, prze​ciw​n ie, nie skry​wa​ją ta​kich cha​rak​te​ry​stycz​n ych prze​ko​n ań,

lecz umiesz​cza​ją je na cze​le swych sys​te​mów mo​ral​n ych. Je​śli wziąć pod uwa​gę od​n o​to​wa​n e tu po​do​bień​stwa ide​olo​gicz​n e, wca​le nie dzi​wi, że obie fi​lo​zo​fie sta​ły się przed​mio​tem po​dob​n e​go ro​dza​ju kry​ty​ki. Hi​sto​ry​cy fi​lo​zo​fii czę​sto za​rzu​ca​ją sto​icy​zmo​wi, że jest fi​lo​zo​fią re​zy​gna​cji, atrak​cyj​n ą tyl​ko dla tych, któ​rzy po​rzu​ci​li wszel​ką na​dzie​ję, że do​cze​ka​ją re​a li​za​cji swo​ich pla​n ów na tym świe​cie147. Po​dob​n ie stwier​dze​n ie Bud​dy, że „ży​cie jest cier​p ie​n iem”, czę​sto bywa uwa​ża​n e za pe​sy​mi​stycz​n e i pro​wa​dzą​ce do od​rzu​ce​n ia świa​ta. Z pew​n o​ścią jest praw​dą, że oba sys​te​my po​p ie​ra​ją pew​n e wy​co​fa​n ie. „Mó​wiąc ogól​n ie, na​le​ży spo​glą​dać za​wsze na spra​wy ludz​kie jako na jed​n o​dnio​we i ta​n ie”148, mówi ce​sarz-fi​lo​zof Ma​rek Au​re​liusz. Spo​glą​daj na świat „jak na my​dla​n ą bań​kę i mi​raż”, do​ra​dza Dham​ma​pa​da149. Ale to po​dej​ście do świa​ta jest do​brze zna​n e po​śród wiel​kich tra​dy​cji du​cho​wych, któ​re uzna​ją ist​n ie​n ie rze​czy​wi​sto​ści wyż​szej niż fi​zycz​n a, ale rów​n ież ro​zu​mie​ją, że tyl​ko świat dany w cza​sie i prze​strze​n i za​słu​gu​je na to, by go trak​to​wać po​waż​n ie. Waż​n iej​sze wy​da​je się to, że pew​n e wy​co​fa​n ie się ze świa​ta nie jest nie​spój​n e z za​a n​ga​żo​wa​n iem w świat, a co wię​cej jest nie​mal wstęp​n ym wa​run​kiem ta​kie​go za​a n​ga​żo​wa​nia, bu​fo​rem przed nie​uchron​n y​mi spad​ka​mi ko​n iunk​tu​ry i trud​n o​ścia​mi, z któ​ry​mi ście​ra​my się w ży​ciu. Wresz​cie, jak mo​gli​śmy się prze​ko​n ać, twier​dze​n iu, że są to fi​lo​zo​fie pe​sy​mi​stycz​n e, prze​czy fakt, że obie gło​szą, iż osta​tecz​n ym ce​lem jest szczę​ście. Da​le​kie od tego, by za​le​cać wy​ob​co​wa​n ie, obie fi​lo​zo​fie kła​dą na​cisk na dzia​ła​n ie w świe​cie, a nie wy​co​fa​n ie się z nie​go. Bud​dyzm ma​ha​ja​n y przed​-

sta​wia ide​a ł bo​dhi​sat​twy, czy​li bytu, któ​ry wy​rzekł się zaj​mo​wa​n ia wła​snym zba​wie​n iem, żeby pra​co​wać na rzecz uwol​n ie​n ia od cier​p ie​n ia wszyst​kich czu​ją​cych istot. Naj​waż​n iej​sza cno​ta bo​dhi​sat​twy, współ​czu​cie, po​p y​cha go w stro​n ę świa​ta i wy​ma​ga po​świę​ce​n ia cza​su, ener​gii i za​so​bów na rzecz bliź​n ich. W tym sa​mym du​chu sto​icyzm kła​dzie na​cisk na obo​wią​zek – co nie wy​da​je się tak cie​p łe jak po​ję​cie współ​czu​cia, ale jest rów​n ie wy​ma​ga​ją​ce, je​śli cho​dzi o dzia​ła​n ie na rzecz in​n ych. Na przy​kład sto​icy prze​ję​li Ary​sto​te​le​sow​ską kon​cep​cję czło​wie​ka jako zwie​rzę​cia po​li​tycz​n e​go i wy​ma​ga​li, by zwo​len​n i​cy ich fi​lo​zo​fii wy​p eł​n ia​li w pań​stwie wła​ści​wą so​bie rolę. Co wię​cej, sto​icy mie​li do wy​p eł​n ie​n ia spe​cy​ficz​n e obo​wiąz​ki wo​bec ro​dzi​ny, przy​ja​ciół i krew​n ych, gdyż to sama na​tu​ra w taki lub inny spo​sób roz​dzie​li​ła role. Wresz​cie sto​icy wie​rzy​li, że mają obo​wiąz​ki wo​bec wszyst​kich stwo​rzeń, sko​ro wszy​scy lu​dzie są brać​mi. „Je​śli tak, oby​wa​te​la​mi je​ste​śmy – mówi Ma​rek Au​re​liusz – je​śli tak, uczest​n i​czy​my w ja​kiejś po​li​tycz​n ej wspól​n o​cie; je​śli tak, świat jest jak gdy​by pań​stwem”150. Je​śli uwzględ​n ić wszyst​kie te po​do​bień​stwa, war​to po​wtó​rzyć py​ta​n ie o to, dla​cze​go mie​li​by​śmy się od​da​wać stu​dio​wa​n iu sto​icy​zmu? Bud​dyzm jest star​szą fi​lo​zo​fią, ma dłuż​szą, nie​p rze​rwa​n ą hi​sto​rię i dziś na Za​cho​dzie znacz​n ie czę​ściej jest te​ma​tem dys​ku​sji. Dla​cze​go mie​li​by​śmy się zaj​mo​wać fi​lo​zo​fią, któ​ra w isto​cie od pięt​n a​stu stu​le​ci po​grą​żo​n a jest w drzem​ce? Cóż, nig​dy zbyt wie​le źró​deł in​spi​ra​cji. Sko​ro praw​do​p o​dob​n ie na świe​cie po​ja​wi​ło się tyl​ko kil​ka umy​słów naj​wyż​szej kla​sy i nie​wie​lu praw​dzi​wych mi​strzów du​cho​wych, war​to ich stu​dio​wać nie​za​leż​n ie od tego, skąd po​cho​dzą. Fi​lo​zo​fia sto​ic​ka po​ka​zu​je, że tak​że Za​chód ma na tym polu swój wkład, a jej na​ucza​n ie może do​star​czyć od​mien​n ej per​spek​ty​wy i być może świe​że​go wglą​du każ​de​mu, kto po​szu​ku​je mą​dro​ści. Co wię​cej, je​śli rze​czy​wi​ście sto​icyzm w kil​ku waż​n ych punk​tach wy​ka​zu​je po​do​bień​stwo do bud​dy​zmu, może wska​zać al​ter​n a​tyw​n ą dro​gę do pew​n ych prawd, któ​re dla wie​lu lu​dzi na Za​cho​dzie wy​da​ją się tak atrak​cyj​n e. Po​ka​zy​wa​n ie pa​ra​lel​no​ści mię​dzy bud​dy​zmem i sto​icy​zmem może być uży​tecz​n ą me​to​dą wpro​wa​dze​n ia stu​den​tów w myśl Wscho​du, spra​wia​ją​cą, że obca i ezo​te​rycz​n a

tra​dy​cja bę​dzie się wy​da​wa​ła bar​dziej za​chę​ca​ją​ca, niż mo​gła​by być w in​nym przy​p ad​ku. Za​rów​n o więc do​świad​czo​n y prak​tyk, jak i po​cząt​ku​ją​cy adept bud​dy​zmu ma po​wód, żeby pod​jąć stu​dia nad tą czę​sto za​n ie​dby​wa​n ą za​chod​n ią fi​lo​zo​fią, a wziąw​szy pod uwa​gę ich du​cho​we pre​dy​lek​cje, mają oni do tego znacz​n ie lep​szą sy​tu​a cję wyj​ścio​wą niż więk​szość nas.

Sa​to​ri i sto​icyzm

Je​śli wy​bie​rzesz się do ja​kiej​kol​wiek sali tre​n in​go​wej w Ame​ry​ce, z ła​two​ścią do​strze​żesz, jak za​chwa​la​n a jest cno​ta cięż​kiej pra​cy, siły woli i dys​cy​pli​n y. Pla​kat w ośrod​ku, któ​ry przy​p ad​kiem od​wie​dzi​łem, śmia​ło gło​sił, że tre​n ing jest kom​bi​n a​cją de​ter​mi​n a​cji i potu, a na​wet utrzy​my​wał, że moż​n a okre​ślić wła​ści​wy pro​cent każ​de​go z nich. Prze​sła​n ie „nie ma wy​n i​ku bez bólu” jest tu prze​ka​zy​wa​n e na tu​zin róż​n ych spo​so​bów. Sami człon​ko​wie sta​n o​wią po​twier​dze​n ie ko​rzy​ści, ja​kie daje trzy​ma​n ie się re​ży​mu tre​n in​go​we​go, i za​gro​żeń pły​n ą​cych z lek​ce​wa​że​n ia cia​ła. Z pew​n o​ścią w spo​łe​czeń​stwie, w któ​rym tak czę​sto po​szu​ku​je się na​tych​mia​sto​wej na​gro​dy i ła​twe​go kre​dy​tu, gdzie na po​rząd​ku dzien​n ym są chwi​lo​we mody die​te​tycz​n e i wzo​ry na szyb​kie wzbo​ga​ce​n ie się, nie mamy zbyt czę​sto oka​zji, by usły​szeć prze​sła​n ie, że wie​le waż​n ych spraw w ży​ciu wy​ma​ga znacz​n e​go wy​sił​ku i po​świę​ce​n ia dłuż​sze​go cza​su. Gdy zwró​ci​my się do świa​ta du​cho​we​go, słusz​n ie bę​dzie​my ocze​ki​wać za​sto​so​wa​n ia tego, co chcę na​zwać „lo​gi​ką sali tre​n in​go​wej”. I mo​że​my dojść do na​stę​p u​ją​ce​go wnio​sku: po​dob​n ie jak nikt nie do​cie​ra na szczyt osią​gnięć fi​zycz​n ych – igrzysk olim​p ij​skich – bez nad​zwy​czaj​n e​go i dla więk​szo​ści nas pra​wie nie​wy​obra​żal​n e​go przy​go​to​wa​n ia i po​świę​ce​n ia, tak i nikt nie osią​gnie szczy​tu ży​cia du​cho​we​go, mia​n o​wi​cie oświe​ce​n ia, nie pła​cąc za to rów​n ie wy​so​kiej ceny. Za​rów​n o Wschód, jak i Za​chód peł​n e są hi​sto​rii mni​chów, któ​rzy po​rzu​ci​li świec​kie ży​cie i przy​ję​li re​żym nie mniej wy​ma​ga​ją​cy niż re​żym naj​le​p iej wy​tre​n o​wa​n ych spor​tow​ców po to, żeby urze​czy​wist​n ić swój du​cho​wy ide​a ł. Mo​że​my jed​n ak rów​n ież przy​to​czyć ude​rza​ją​ce kontr​p rzy​kła​dy, przy​p ad​ki, gdy ktoś osią​gnął oświe​ce​n ie na​gle, bez żad​n e​go wy​sił​ku. Może naj​bar​dziej sław​n ym na chrze​ści​jań​skim Za​cho​dzie przy​kła​dem jest Pa​weł po​wa​lo​ny na dro​dze do Da​masz​ku. Lecz są rów​n ież inne. Od​osob​n io​n ych w Wie​-

czer​n i​ku po śmier​ci Chry​stu​sa apo​sto​łów na​wie​dził Duch Świę​ty i na​tych​miast wlał w nich zdol​n ość do mó​wie​n ia w ję​zy​kach i do​ko​n y​wa​n ia wiel​kich rze​czy. Tak​że dzi​siaj mamy nie​skoń​cze​n ie wie​le re​la​cji o po​dob​n ych do​świad​cze​n iach na​wró​ce​n ia. Ci, któ​rzy przez nie prze​cho​dzą, czę​sto zmie​nia​ją ży​cie, w któ​rym źle po​stę​p o​wa​li, po​p rzez pro​sty akt od​da​n ia się Chry​stu​so​wi. Nig​dzie prze​ży​cie na​tych​mia​sto​we​go oświe​ce​n ia nie jest rów​n ie oczy​wi​ste jak do​świad​cze​n ie sa​to​ri w bud​dy​zmie zen. Każ​dy, kto pró​bu​je po​wie​dzieć

coś na te​mat bud​dy​zmu zen, re​li​gii, któ​ra lubi nam przy​p o​mi​n ać, że osta​tecz​n a praw​da jest poza za​się​giem ra​cjo​n al​n e​go poj​mo​wa​n ia, na​ra​ża się na ry​zy​ko. Ale kon​cep​cja sa​to​ri jest tak waż​n a, że war​to po​świę​cić jej kil​ka słów. Wiel​ki ba​dacz zen Da​isetz Te​ita​ro Su​zu​ki twier​dzi, że bez sa​to​ri nie ma zen. We​dług Su​zu​kie​go sa​to​ri wpro​wa​dza mię​dzy in​n y​mi cał​ko​wi​cie nowe, świe​że po​strze​ga​n ie rze​czy​wi​sto​ści i nie​uchron​n ą zmia​n ę na​sze​go ży​cia 151. Sko​ro sa​to​ri jest za​ra​zem isto​tą i szczy​tem ży​we​go do​świad​cze​n ia zen, po​win​n i​śmy ocze​ki​wać, że do​świad​cze​n ie sa​to​ri jest moż​li​we tyl​ko po la​tach wy​sił​ków i wiel​kich po​świę​ceń. Jed​n ak za​cho​wa​n e opo​wie​ści mó​wią o czymś do​kład​n ie prze​ciw​n ym. Mło​dy mnich Jo​shu po​szu​ki​wał wpro​wa​dze​n ia do zen. Mistrz spy​tał Jo​shu, czy zjadł śnia​da​n ie. Gdy mło​dy mnich od​p o​wie​dział, że tak, mistrz po​le​cił: „idź i wy​myj swo​je mi​ski”. Umysł Jo​shu na​tych​miast się otwo​rzył i osią​gnął sa​to​ri. Inna hi​sto​ria opo​wia​da o no​wi​cju​szu, któ​ry do​znał oświe​ce​n ia w mo​men​cie, gdy wiatr zdmuch​n ął trzy​ma​ną przez nie​go świe​cę. Opo​wie​ści tego ro​dza​ju mają na celu zi​lu​stro​wa​n ie (ale w żad​n ym sen​sie nie wy​ja​śnie​n ie) sa​to​ri. Mamy nie​skoń​cze​n ie wie​le hi​sto​rii na te​mat oświe​ce​n ia po​ja​wia​ją​ce​go się w kon​se​kwen​cji rzu​co​n ej przez ko​goś na boku uwa​gi albo in​n e​go zda​rze​n ia, z któ​re​go nic nie wy​n i​ka. Jak jed​n ak po​ka​zu​je przy​kład świę​te​go Paw​ła, to do​świad​cze​n ie za​wsze po​cią​ga za sobą ra​dy​kal​ną prze​mia​n ę pod​mio​tu, ozna​cza bo​wiem na​tych​mia​sto​we przej​ście ze sta​nu nie​oświe​ce​n ia do mą​dro​ści i speł​n ie​n ia. Fakt, że lu​dzie mie​wa​ją ta​kie do​-

świad​cze​n ia, nie upraw​n ia nas jed​n ak do wnio​sku, że ży​cie du​cho​we jest ła​twe i nie wy​ma​ga wy​sił​ku. Przy​p o​mi​n a​ją nam ra​czej, że duch czy du​sza są czymś fun​da​men​tal​n ie od​mien​n ym od cia​ła i że nie od​n o​szą się do nich te same pra​wa. Fi​zycz​n e ja nig​dy nie może osią​gnąć szczy​to​wej kon​dy​cji na​-

tych​miast. Jak jed​n ak przy​p o​mi​n a nam Bi​blia, z du​chem wszyst​ko jest moż​li​we. Je​śli weź​mie​my pod uwa​gę po​wszech​n ość tego ro​dza​ju do​świad​czeń, nie po​win​n i​śmy być zdu​mie​n i, od​kry​wa​jąc, że rów​n ież sto​icyzm mówi nam, iż mo​że​my osią​gnąć nad​zwy​czaj wiel​ki po​stęp du​cho​wy w nie​zwy​kle krót​kim cza​sie. Ma​rek Au​re​liusz stwier​dza, że „w cią​gu dzie​się​ciu dni wy​dasz się bo​giem w oczach tych, dla któ​rych te​raz je​steś dzi​kim zwie​rzem i mał​p ą, o ile wró​cisz do za​sad i czci dla ro​zu​mu”152. Te dość wy​so​kie wy​ma​ga​n ia mogą się wy​da​wać du​cho​wym od​p o​wied​n i​kiem prze​obra​że​n ia w sie​dem dni wa​żą​ce​go 55 ki​lo​gra​mów sła​be​usza w pla​żo​we​go osił​ka. Ale Ma​rek Au​re​liusz rze​czy​wi​ście wy​ja​śnia, jak taka prze​mia​n a może się do​ko​n ać. Nie jest to kwe​stia ma​gicz​n ej po​dusz​ki ani no​wej ma​szy​n y do ćwi​czeń, lecz po pro​stu ro​zu​mu. Wie​le cech cha​rak​te​ru moż​n a roz​wi​n ąć nie​mal na​tych​miast, wy​star​czy tyl​ko chcieć. Ja​kie to ce​chy? „Nie​za​fał​szo​wa​n ie, po​wa​ga, wy​trzy​ma​łość w zno​sze​n iu tru​dów, brak uwiel​bie​n ia dla przy​jem​n o​ści”. Po​n ad​to mo​że​my uni​kać „na​rze​ka​n ia, ogra​n i​czać po​trze​by, być życz​li​wym, nie cheł​p ić się, być wiel​ko​dusz​n ym”. I kon​klu​du​je: „Nie do​strze​gasz, jak wie​lo​ma z tych za​let już te​raz mógł​byś się od​zna​czać”153. Ludz​kie ży​cie du​cho​we roz​wi​ja się w od​p o​wie​dzi na kil​ka fun​da​men​tal​nych tę​sk​n ot. Żad​n a z nich nie wy​da​je się trud​n iej​sza do za​spo​ko​je​n ia niż pra​gnie​n ie, żeby w jed​n ej chwi​li zmie​n ić swo​je ży​cie. Dziś, po kra​chu na gieł​dzie, wszel​kie aspi​ra​cje ma​te​rial​n e, któ​re nam po​zo​sta​ły, wy​ma​ga​ją (raz jesz​cze) zwró​ce​n ia my​śli w stro​n ę wy​gra​n ej na lo​te​rii – przy​n ajm​n iej więk​szość Ame​ry​ka​n ów wy​da​je się na to li​czyć. Dość ła​two od​rzu​cić tego ro​dza​ju fan​ta​zje. Mało praw​do​p o​dob​n e, żeby się speł​n i​ły, a na​wet je​śli tak się zda​rzy, na pew​n o przy​n ie​sie to rów​n ie wie​le smut​ku co ra​do​ści. Ta​kie mrzon​ki są jed​n ak rów​n ie sta​re jak ludz​kość, jak opo​wie​ści o garn​cu zło​ta,

któ​ry moż​n a zna​leźć na koń​cu tę​czy. Żeby do​trzeć do ich praw​dzi​we​go zna​cze​n ia, mu​si​my zin​ter​p re​to​wać te hi​sto​rie jako mi​to​lo​gię. Gdy to zro​bi​my, uświa​do​mi​my so​bie, że „zło​to”, któ​re​go po​szu​ku​je​my, ma czy​sto du​cho​we zna​cze​n ie i, jak przy​p o​mi​n a​ją nam świę​ty Pa​weł, bud​dyzm zen, Ma​rek Au​re​liusz i inni, jest bli​żej, niż nam się wy​da​je.

Wtor​ki z Mar​kiem Au​re​liu​szem

Z po​cząt​ku my​śla​łem, że je​stem je​dy​n ą oso​bą, któ​ra za​a n​ga​żo​wa​ła się

w pew​n e​go ro​dza​ju prak​ty​kę, więc za​cho​wy​wa​łem ją dla sie​bie, nie dla​te​go, że​bym się jej wsty​dził, lecz dla​te​go, że nie chcia​łem jej ujaw​n iać świa​tu. Z cza​sem jed​n ak uświa​do​mi​łem so​bie, że nie je​stem sam. W fil​mie Bli​skie spo​tka​nia trze​cie​go stop​nia wie​lu lu​dzi w ca​łym kra​ju od​kry​ło w so​bie ta​jem​ni​cze przy​cią​ga​n ie do pew​n e​go miej​sca, w któ​rym mie​li wy​lą​do​wać obcy. Ja po​dob​n ie od​kry​łem w koń​cu, że ist​n ie​je coś w ro​dza​ju se​kret​n e​go sto​wa​rzy​sze​n ia męż​czyzn i ko​biet ta​kich jak ja, któ​rzy w pew​n ym okre​sie ży​cia no​si​li ze sobą eg​zem​p larz Roz​my​ślań Mar​ka Au​re​liu​sza. Jest to prak​ty​ka w naj​wyż​szym stop​n iu god​n a po​le​ce​n ia. Cza​sem wy​star​czy po​czuć wagę książ​ki, któ​rą masz przy so​bie, żeby uzy​skać pew​n e​go ro​dza​ju opar​cie. Naj​czę​ściej w szcze​gól​n ie trud​n ych chwi​lach ktoś otwie​ra książ​kę na przy​p ad​ko​wej stro​n ie – i nie​spo​dzia​n ie na​tra​fia na od​p o​wied​n ie sło​wa mą​dro​ści. Cza​sem po pro​stu szu​ka​my cze​goś, co po​zwo​li nam wyjść za drzwi, co do​star​czy po​wo​du, żeby po raz ko​lej​n y ru​szyć w świat i raz jesz​cze pod​jąć wy​zwa​n ie. W pew​n ym mo​men​cie wszy​scy py​ta​my sa​mych sie​bie, dla​cze​go ro​bi​my to, co ro​bi​my – cho​ciaż zwy​kle to py​ta​n ie za​głu​sza ru​ty​n a co​dzien​n e​go ży​cia – ru​ty​n a, któ​ra le​d​wo po​zwa​la zła​p ać od​dech i na pew​n o nie za​chę​ca do eg​zy​sten​cjal​n ych ana​liz. Sy​tu​a cja ży​cio​wa aka​de​mi​ków jest jed​n ak nie​co inna. Kil​ka szczo​drych przerw mię​dzy se​me​stra​mi, któ​re wy​p a​da​ją w cią​gu roku, spra​wia, że ha​rów​ka jest ra​czej przej​ścio​wa niż sta​ła i rze​czy​wi​ście jest czas (może na​wet jest go zbyt wie​le), żeby po​dej​mo​wać tego ro​dza​ju roz​wa​ża​n ia. Ktoś może czuć się na nie szcze​gól​n ie po​dat​n y po wy​dłu​żo​n ych let​n ich wa​ka​cjach albo prze​rwie z oka​zji Bo​że​go Na​ro​dze​n ia. Gdy ktoś przy​wykł, że nie ma roz​kła​du za​jęć, roz​p o​czę​cie wy​kła​dów jest jak zwle​ka​n ie się z przy​jem​n e​go, cie​p łe​go łóż​ka w chłod​n y zi​mo​wy po​ra​n ek.

W pew​n ym zi​mo​wym se​me​strze tak się zło​ży​ło, że nie mia​łem za​jęć w pierw​szy dzień ty​go​dnia i szko​ła za​czy​n a​ła się dla mnie we wto​rek. Przed roz​p o​czę​ciem za​jęć w ten szcze​gól​n y stycz​n io​wy po​ra​n ek wzią​łem prysz​n ic, ubra​łem się, zja​dłem śnia​da​n ie i uzna​łem, że mam wszyst​ko, cze​go po​trze​bu​ję, żeby za​cząć ko​lej​n y se​mestr – wszyst​ko prócz mo​ty​wa​cji. A co ty, Mar​ku Au​re​liu​szu, masz do po​wie​dze​n ia na ten te​mat? „Wszyst​ko ist​n ie​je dla cze​goś – koń, win​n y krzew. (...) Ty więc dla cze​go? Dla do​zna​wa​n ia przy​154

jem​n o​ści? Przyj​rzyj się, czy tę myśl moż​n a udźwi​gnąć” . To wła​śnie jest w nim ta​kie wspa​n ia​łe! Nie oszczę​dza ni​ko​go ani nie to​le​ru​je uty​ski​wa​n ia. Idzie​my do pra​cy z tego sa​me​go po​wo​du, z któ​re​go idzie​my na woj​n ę – a tak​że z tego sa​me​go, z któ​re​go opie​ku​je​my się cho​rym dziec​kiem: służ​ba i obo​wią​zek ko​n iec koń​ców mu​szą prze​wa​żyć. Oby​wa​tel pła​ci po​dat​ki. Każ​dy czło​n ek ludz​kiej spo​łecz​n o​ści musi wno​sić wkład do wspól​n e​go do​bra, a jed​n ym ze spo​so​bów jest pra​ca. Gdy​by​śmy re​gu​lar​n ie za​da​wa​li so​bie py​ta​n ie o to, co jest na​szym obo​wiąz​kiem, za​miast o to, co spra​wia nam przy​jem​n ość, by​li​by​śmy w lep​szej for​mie. Pa​ra​doks he​do​n i​zmu po​le​ga na tym, że im bar​dziej dą​ży​my do przy​jem​n o​ści, tym mniej jest praw​do​p o​dob​n e, że ją osiąg​n ie​my. Na przy​kład wyj​ście, by zjeść dro​gi po​si​łek – ro​bisz so​bie przy​jem​n ość, ale po​n ie​waż do​brze wiesz, że ocze​ku​je się od cie​bie, iż bę​dziesz się do​brze ba​wił, trud​n o ci się cie​szyć tym do​świad​cze​niem. Ale za​bierz w ja​kieś miej​sce, gdzie dają ta​n ią piz​zę, gru​p ę dzie​ci na przy​ję​cie uro​dzi​n o​we, bo tak po​le​ci​ła ci żona, i nie​spo​dzie​wa​n ie zo​ba​czysz, ile bę​dziesz miał przy​jem​n o​ści mimo ha​ła​su i nie​wy​go​dy. Ko​n iec koń​ców oka​zu​je się więc, że znaj​du​je​my speł​n ie​n ie w tym, co mu​si​my, a nie w tym, co chce​my zro​bić. Cze​go się do​wia​du​je​my dzię​ki tym roz​wa​ża​n iom? Po​win​n i​śmy po​strze​gać na​szą pra​cę jako po​wo​ła​n ie (w li​te​ral​n ym zna​cze​n iu ter​mi​n u „po​wo​ła​n ie”), coś, co mu​si​my zro​bić. Oczy​wi​ście na​le​ży uni​kać skraj​n o​ści. Z jed​n ej stro​n y nie ist​n ie​je jed​n o pro​ste za​da​n ie, któ​rym po​win​n i​śmy się za​jąć, żeby do​świad​czać w ży​ciu przy​jem​n o​ści. Ży​cie z tego ro​dza​ju ocze​ki​wa​n iem to pew​na dro​ga, żeby szyb​ko po​czuć się roz​cza​ro​wa​n ym swo​ją sy​tu​a cją za​wo​do​-

wą, po​n ie​waż żad​n a pra​ca za​wo​do​wa nie jest zdol​n a wznieść się do po​zio​mu ide​a łu, któ​ry po​tra​fi​my so​bie wy​two​rzyć, tak jak ża​den re​a l​n y part​n er nie może za​do​wo​lić ko​goś, kto po​szu​ku​je ma​rze​n ia z fil​mo​we​go ekra​n u. Nie ozna​cza to jed​n ak, że nie​istot​n e jest, co ro​bi​my, i że wy​star​czy ro​bić co​kol​wiek, je​śli tyl​ko po​zwa​la to nam za​ro​bić na ży​cie. Je​den z kro​ków bud​dyj​skiej Ośmio​ra​kiej Ścież​ki jest na​zy​wa​n y „wła​ści​wym spo​so​bem ży​cia” i wy​ra​ża się w po​glą​dzie, że to, co ro​bi​my, ma zna​cze​n ie, gdyż nas kształ​tu​je, i że na​szej po​myśl​n o​ści za​gra​ża na przy​kład pra​ca w prze​my​śle, któ​ry de​gra​du​je ludz​kie​go du​cha lub za​n ie​czysz​cza śro​do​wi​sko. Co mamy więc wy​brać? Gdzieś mię​dzy my​ślą „ta pra​ca nie od​p o​wia​da mo​je​mu ta​len​to​wi” a „obo​jęt​n e, co ro​bię” leży praw​da, że jest wie​le róż​n o​rod​n ych za​jęć, któ​re za​rów​n o wy​ko​rzy​stu​ją na​sze uni​kal​n e umie​jęt​n o​ści, jak i wno​szą wkład we wspól​n e do​bro. Ma​rek Au​re​liusz po​wie​dział​by: „sztu​-

kę drob​n ą, któ​rej się wy​uczy​łeś, mi​łuj i na niej po​le​gaj”155. Po​n ie​waż książ​ka Au​re​liu​sza wy​sta​ją​ca z bocz​n ej kie​sze​n i wy​glą​da nie​zgrab​n ie, zwy​kle nie za​bie​ram jej do sali wy​kła​do​wej. Jed​n ak pew​n e​go dnia, być może dla​te​go, że był to pierw​szy dzień se​me​stru, po​my​li​łem się – i wkrót​ce z tego po​wo​du po​czu​łem wdzięcz​n ość. Gdy wsze​dłem do kla​sy, je​den ze stu​den​tów gwał​tow​n ie ze​rwał się z miej​sca – za​snął na swo​jej ław​ce! Za​miast się ze​zło​ścić, się​gną​łem po swój eg​zem​p larz Roz​my​ślań. „Wszyst​ko, co się przy​da​rza, tak zna​jo​me jest i zro​zu​mia​łe, jak róża na wio​snę i owo​ce la​tem”156. Ostat​n io wy​świe​tla​n o film bra​ci Marx. Ten, w któ​rym Gro​ucho gra nowo mia​n o​wa​n e​go rek​to​ra uni​wer​sy​te​tu. Pierw​sza de​cy​zja, któ​rą musi pod​jąć, do​ty​czy tego, czy wy​bu​do​wać nowe bo​isko do pił​ki noż​n ej, czy wię​cej aka​de​mi​ków. De​cy​du​je się na pierw​sze roz​wią​za​n ie. Więc gdzie, py​ta​ją go, stu​den​ci będą spa​li? „Tam gdzie za​wsze śpią – od​p o​wia​da – w sa​lach wy​kła​do​wych”. Czy ten film nie ma już sie​dem​dzie​się​ciu lat? Czy po​wi​n ie​n em ocze​ki​wać, że coś się zmie​n i​ło? Kło​p o​ty ze stu​den​ta​mi drę​czy​ły fi​lo​zo​fów przez stu​le​cia. Trud​n o​ści z przy​cią​ga​n iem stu​den​tów miał Nie​tz​sche i czę​sto oka​zy​wa​ło się, że pro​wa​dzi wy​kład tyl​ko dla kil​ku osób. Świę​ty Au​gu​styn za​-

prze​stał na​ucza​n ia w Rzy​mie, po​n ie​waż z po​wo​du zgieł​ku, jaki ro​bi​li lu​dzie przy​cho​dzą​cy na wy​kład, nie sły​szał sa​me​go sie​bie. Sko​ro ci lu​dzie mo​gli to wszyst​ko wy​trzy​mać, być może współ​cze​sny ame​ry​kań​ski pro​fe​sor rów​n ież po​wi​n ien to​le​ro​wać chra​p ią​ce​go stu​den​ta z hu​mo​rem i god​n o​ścią. („Hej,

nie po​wi​n ie​n eś za​sy​p iać, za​n im za​cznę wy​kład”). Do​brze jest wyjść na ze​wnątrz, po​zwo​lić, żeby dzień prze​le​ciał, i do​p ie​ro pod wie​czór zro​zu​mieć, że po​win​n i​śmy byli odejść da​lej niż kil​ka kro​ków od biu​ra. Ale gdy za​czniesz iść przez cam​p us, pra​wie od razu po​ża​łu​jesz de​cy​zji

o wyj​ściu na ze​wnątrz. Im dłu​żej idziesz, tym bar​dziej po​grą​żasz się w de​pre​sji. Wo​kół tyl​ko ozna​ki prze​cią​ga​ją​cej się zimy. Głę​bo​ki śnieg, ob​cią​żo​n e drze​wa, zło​wro​gie nie​bo. Wspa​n ia​łe wa​run​ki dla nar​cia​rzy. Po​wie​trze sta​je się brud​n e, na​zna​czo​n e nie​mi​łym i nie​zdro​wym zja​wi​skiem me​te​oro​lo​gicz​nym zna​n ym jako in​wer​sja. I jak, Mar​ku Au​re​liu​szu? „Oglą​daj nie​p rze​rwa​nie wszyst​kie rze​czy dzie​ją​ce się zgod​n ie z pra​wem prze​mia​n y i przy​zwy​cza​jaj się my​śleć, że ni​cze​go tak nie mi​łu​je na​tu​ra wszech​rze​czy, jak prze​mie​nia​n ia ist​n ie​ją​cych rze​czy i wy​twa​rza​n ia no​wych po​dob​n ych. Gdy świat po​wstał, wszyst​kie rze​czy zo​sta​ły upo​rząd​ko​wa​n e jej de​kre​tem w taki spo​sób, w jaki ist​n ie​ją dziś, i inne po​dob​n e rze​czy będą upo​rząd​ko​wa​n e do koń​ca cza​su. Jak więc mo​żesz twier​dzić, że coś nie jest w po​rząd​ku”157. Tu gdzie je​stem, w środ​ku lata po po​łu​dniu słoń​ce leje się pro​mie​n ia​mi, roz​grze​wa​jąc po​wie​trze do 38 stop​n i Cel​sju​sza, a w krót​kie, chłod​n e je​sien​ne dni góry są spo​wi​te nie śnie​giem, lecz zmie​n ia​ją​cy​mi się ko​lo​ra​mi li​ści. Cie​p ło wio​sen​n ych wia​trów przy​n o​si pierw​sze pąki na drze​wach, a słoń​ce czę​sto zer​ka o po​ran​ku po​n ad gó​ra​mi, gdy prze​mie​rzam cam​p us. Te same góry roz​p a​la​ją sza​le​ją​ce pro​mie​n ie za​cho​dzą​ce​go słoń​ca. Praw​dę mó​wiąc, wi​dzę, że to wszyst​ko jest do​bre – rów​n ież gdy jest chłod​n o i nie​p rzy​jem​n ie – je​śli je​stem go​tów otwo​rzyć się na szer​sze do​świad​cze​n ie i uświa​do​mić so​bie wraz z Mar​kiem Au​re​liu​szem, że wszyst​ko jest czę​ścią cy​klicz​n e​go pro​ce​su. Śnieg, wiatr, chmu​ry i mgła za​słu​gu​ją na wdzięcz​n ość, gdyż przy​p o​mi​na​ją nam o tym. Ko​n iec koń​ców, do​brą prak​ty​ką jest prze​p ro​wa​dza​n ie du​cho​we​go bi​lan​su

– z na​dzie​ją na od​kry​cie, że plu​sy prze​wa​ża​ją nad mi​n u​sa​mi. Jed​n ak nie za​wsze tak się dzie​je i nie​jed​n o​krot​n ie wy​cho​dzi​ło na to, że mu​szę się zmie​rzyć z po​waż​n ym du​cho​wym de​fi​cy​tem. W ta​kich mo​men​tach pra​gnie​n ie, by się pod​dać, jest przy​tła​cza​ją​ce. Za​miast tego otwie​ram książ​kę: „nie ma żad​n ej in​n ej sy​tu​a cji w ży​ciu tak od​p o​wied​n iej do upra​wia​n ia fi​lo​zo​fii jak ta, w któ​rej się te​raz znaj​du​jesz”158. Bar​dzo czę​sto chce​my wró​cić do wcze​śniej​sze​go okre​su w ży​ciu, gdy

wszyst​ko wy​da​wa​ło się szczę​śli​we i wol​n e od trosk, lub też wy​biec w przy​szłość, bo wów​czas kło​p o​ty, z któ​ry​mi bo​ry​ka​my się te​raz, będą już za nami. Ma​rek Au​re​liusz przy​p o​mi​n a nam jed​n ak, że wszyst​ko, cze​go po​trze​bu​je​my do wy​ba​wie​n ia, znaj​du​je się wła​śnie tu, w te​raź​n iej​szo​ści – to szcze​gól​n ie po​myśl​n y fakt, gdy poj​mie​my, że te​raź​n iej​szość jest wszyst​kim, co kie​dy​kol​wiek re​a l​n ie mie​li​śmy. Co może być lep​szym punk​tem wyj​ścia niż du​cho​wa nie​do​sko​n a​łość? Je​śli ktoś pra​cu​je nad swo​ją for​mą, może mieć przed sobą dłu​gą dro​gę, za​n im po​bie​gnie w ma​ra​to​n ie, do​strze​że jed​n ak wiel​ką po​p ra​wę kon​dy​cji rów​n ież przy sto​sun​ko​wo nie​wiel​kim wy​sił​ku. Wy​star​czy prze​biec pół​to​ra ki​lo​me​tra każ​de​go dnia. Nikt od nas nie ocze​ku​je, że zo​sta​n ie​my sto​ic​ki​mi mę​dr​ca​mi lub mi​strza​mi zen; po​win​n i​śmy po pro​stu pra​co​wać nad sobą i trak​to​wać ten pro​jekt po​waż​n ie. Na po​czą​tek to wy​star​czy.

Prak​ty​ka, prak​ty​ka, prak​ty​ka

„A więc je​steś sto​ikiem?”

To py​ta​n ie po​ja​wia się nie​uchron​n ie za​wsze, gdy przed​sta​wiam te ese​je pu​blicz​n ie, pro​wa​dzę wy​kła​dy o sto​icy​zmie lub dys​ku​tu​ję o swo​ich po​glą​dach z przy​ja​ciół​mi i zna​jo​my​mi. Nie jest ła​two na nie od​p o​wie​dzieć, choć każ​dy ma pra​wo je po​sta​wić. Gdy ktoś przed​sta​wia ze​staw nauk, jest dość na​tu​ral​n e, że chcesz wie​dzieć, jaki ma do nich sto​su​n ek. Czy trak​tu​je po​waż​n ie to, co gło​si? A je​śli nie, dla​cze​go my mie​li​by​śmy trak​to​wać to po​waż​n ie? Py​ta​n ie do​ty​czy bar​dzo sta​re​go pro​ble​mu – się​ga​ją​ce​go cza​sów So​kra​te​sa. Je​śli chcesz stwier​dzić, czy coś jest x, naj​p ierw mu​sisz zde​fi​n io​wać, czym jest x – co, jak od​kry​li ucznio​wie So​kra​te​sa, nie jest ła​twym za​da​n iem. Chce​my, żeby na​sze in​sty​tu​cje spo​łecz​n e były spra​wie​dli​we, ale czym jest spra​wie​dli​wość? Żeby więc za​kwa​li​fi​ko​wać ko​goś jako sto​ika, trze​ba mieć ja​sną de​fi​n i​cję sto​ika. Je​śli ktoś ak​cep​tu​je Chry​stu​sa jako zbaw​cę, przyj​mu​je sa​kra​men​ty, uzna​je Bi​blię za Sło​wo Boże, cho​dzi re​gu​lar​n ie do ko​ścio​ła, to wy​star​czy, żeby za​kwa​li​fi​ko​wać go jako chrze​ści​ja​n i​n a. Ale sto​icyzm nie ma ta​kie​go pa​p ier​ka lak​mu​so​we​go, żad​n e​go ze​sta​wu ja​snych, zde​fi​n io​wa​nych stan​dar​dów ani sfor​ma​li​zo​wa​n e​go sys​te​mu zo​bo​wią​zań. Nie​mniej jed​nak moż​n a po​wie​dzieć, że cha​rak​te​ry​zu​je go kil​ka ogól​n ych wska​zó​wek. Żeby być sto​ikiem, trze​ba przyj​mo​wać pew​n ą po​sta​wę wo​bec ży​cia, w szcze​gól​n o​ści wo​bec (I) wła​snych pra​gnień, (II) spo​łe​czeń​stwa i oko​licz​no​ści, (III) wszech​świa​ta.

I. Pra​gnie​nia Być może naj​bar​dziej re​wo​lu​cyj​n e są roz​wa​ża​n ia sto​ików na te​mat pra​gnień i na​szej zdol​n o​ści do ich prze​zwy​cię​że​n ia. Od dziec​ka wpa​ja się nam,

że im wię​cej mamy pra​gnień, tym więk​sza jest na​sza zdol​n ość do ich speł​nia​n ia i tym bę​dzie​my szczę​śliw​si. Iro​n ia losu po​le​ga na tym, że w kra​ju ta​kim jak Ame​ry​ka, gdzie wię​cej lu​dzi może za​spo​ko​ić wię​cej pra​gnień niż w ja​kim​kol​wiek in​n ym miej​scu i cza​sie w hi​sto​rii ludz​ko​ści, po​wszech​n e jest

po​czu​cie by​cia nie​szczę​śli​wym, a za​ży​wa​n ie le​ków an​ty​de​p re​syj​n ych jest na po​rząd​ku dzien​n ym. Co się nie uda​ło? Nie za​ska​ku​je, gdy sto​icy mó​wią nam, że pro​blem do​ty​czy pra​gnień. Pra​gnie​my rze​czy, któ​rych praw​do​p o​dob​n ie nie mo​że​my osią​gnąć, rze​czy, któ​re ła​two mo​że​my utra​cić, lub ta​kich, któ​re ze swej na​tu​ry nie mogą i nie przy​n io​są nam szczę​ścia. Krót​ko mó​wiąc, szu​ka​my do​bre​go sa​mo​p o​czu​cia w lu​dziach, miej​scach i przed​mio​tach, któ​re są poza nami i cał​ko​wi​cie poza na​szą kon​tro​lą. Je​śli jed​n ak za​le​ży nam na praw​dzi​wym szczę​ściu, sto​icy po​wie​dzą, że prze​ciw​n ie, po​win​ni​śmy sku​p ić się na tym, co we​wnętrz​n e – na tym, co mo​że​my kon​tro​lo​wać, mia​n o​wi​cie na zdol​n o​ści do za​cho​wa​n ia spo​ko​ju umy​słu nie​za​leż​n ie od tego, co się wy​da​rza. Za​spo​ko​je​n ie tego pra​gnie​n ia za​wsze za​le​ży od nas, je​śli za​sto​su​je​my wła​ści​wą prak​ty​kę, i to daje szczę​ście.

II. Spo​łe​czeń​stwo i oko​licz​no​ści Chce​my, żeby bieg spraw od​p o​wia​dał na​szym pla​n om. Po​dob​n ie chce​my, żeby przy​ja​cie​le, ro​dzi​n a, ko​le​dzy, a na​wet obcy lu​dzie do​sto​so​wa​li się do na​szych ocze​ki​wań. Oczy​wi​ście w rze​czy​wi​sto​ści nic ta​kie​go się nie zda​rza. I co naj​dziw​n iej​sze, jest nam z tego po​wo​du przy​kro. Sto​icyzm jako spo​sób sku​tecz​n e​go ra​dze​n ia so​bie z licz​n y​mi nie​p rze​wi​dy​wal​n y​mi zda​rze​n ia​mi w ży​ciu pro​p o​n u​je cre​do, któ​re może się wy​da​wać fan​ta​stycz​n e lub gra​n i​czą​ce z uro​je​n iem: dzia​łaj tak, jak​byś rze​czy​wi​ście chciał tego, co się wy​da​rza, co​kol​wiek to jest. Cho​ciaż po​cząt​ko​wo trud​n o osią​gnąć taką po​sta​wę, przy​ję​cie jej daje nam zdol​n ość do czer​p a​n ia ko​rzy​ści ze wszyst​kie​go, co na​stą​p i, i re​a go​wa​n ia na wszyst​kie zda​rze​n ia z rów​n o​wa​gą du​cha, któ​rej na​praw​dę pra​gnie​my. Jak może być nam przy​kro, gdy dzie​je się to, cze​go pra​gnie​my?

Po​dob​n ie w od​n ie​sie​n iu do in​te​rak​cji z ludź​mi, je​śli chce​my osią​gnąć spo​kój du​cha, mu​si​my przy​jąć nowe na​sta​wie​n ie. Mu​si​my za​ło​żyć, że w co​dzien​n ych dzia​ła​n iach obec​n a jest pew​n a doza de​ter​mi​n i​zmu, i prze​ko​n ać sa​mych sie​bie, że męż​czyź​n i i ko​bie​ty za​cho​wu​ją się w taki, a nie inny spo​sób dla​te​go, że są tym, kim są, i na sku​tek ta​kich, a nie in​n ych wcze​śniej​szych do​świad​czeń. Uzna​n ie, że lu​dzie nic nie mogą po​ra​dzić na wła​sne po​stę​p o​wa​n ie, w wiel​kim stop​n iu przy​czy​n ia się do usta​le​n ia har​mo​n ij​n ych re​la​cji z in​n y​mi, a skut​kiem tego rów​n ież do za​cho​wa​n ia wła​snej rów​n o​wa​gi psy​chicz​n ej.

III. Wszech​świat Wresz​cie, żeby osią​gnąć ja​kiś ro​dzaj trwa​łe​go spo​ko​ju, mu​si​my wy​p ra​co​wać so​bie rze​tel​n y po​gląd na na​sze re​la​cje z ca​łym stwo​rze​n iem. Sto​icy pro​p o​nu​ją nam, by naj​p ierw uznać, że na pew​n ym po​zio​mie to los okre​śla na​sze ży​cie. Za​a k​cep​to​wa​n ie nie​uchron​n o​ści tego, co się wy​da​rza, re​lak​su​je bar​dziej niż chęć kon​tro​lo​wa​n ia wszyst​kie​go. Sto​icy wzy​wa​ją nas tak​że do uświa​do​mie​n ia so​bie (znów dla na​sze​go spo​ko​ju), że je​ste​śmy tyl​ko nie​wiel​ką cząst​ką wszech​świa​ta. Pró​ba spoj​rze​n ia na wszyst​ko, co się dzie​je, z per​spek​ty​wy więk​sze​go, nie​stwo​rzo​n e​go ładu, może rów​n ież dać nam spo​kój. Jak przy​p o​mi​n a nam Epik​tet, „wszyst​ko, co tyl​ko czy​n i​my, to bez prze​my​śle​n ia czy​n ić bę​dzie​my, je​śli na​szych czyn​n o​ści nie bę​dzie​my kie​ro​wać ku ści​śle okre​ślo​n e​mu ce​lo​wi”159. Sto​icy nie tyl​ko ak​cep​tu​ją ten po​gląd jako war​to​ścio​wy ide​a ł, lecz tak​że po​dej​mu​ją zgod​n y wy​si​łek, by za​a dap​to​wać go jako za​sa​dę or​ga​n i​zu​ją​cą ich eg​zy​sten​cję. Epik​tet kła​dzie na​cisk na to, że by​cie sto​ikiem po​le​ga przede wszyst​kim na pod​p o​rząd​ko​wa​n iu się pew​n e​go ro​dza​ju dys​cy​p li​n ie i prak​ty​ce. „Nie od razu ro​dzi się bu​haj, tak samo, jak nie od razu ro​dzi się dziel​n y czło​wiek, ale musi się on wpierw har​to​wać na mro​zie”160. In​n y​mi sło​wy, wszyst​ko wska​zu​je na to, że aby zo​stać sto​ikiem, po​trzeb​n e są trzy rze​czy: prak​ty​ka, prak​ty​ka i jesz​cze wię​cej prak​ty​ki.

Czy prze​czę sa​me​mu so​bie?

Nie​ste​ty po​p rzed​n i roz​dział nie przy​n iósł od​p o​wie​dzi na po​sta​wio​n e na po​-

cząt​ku py​ta​n ie: „Czy je​stem sto​ikiem?”. Nie był to przy​p a​dek. Ety​kie​ty za​wsze ogłu​p ia​ją – mnie sa​me​go i wszyst​kich in​n ych. Pa​ra​fra​zu​jąc Emer​so​n a, je​śli znam two​je cre​do, mogę z góry prze​wi​dzieć, co za​mie​rzasz po​wie​dzieć. Wy​da​je się rów​n ież, że ety​kie​ty od​dzie​la​ją lu​dzi od sie​bie. Je​śli za​p i​su​je​my się do tej czy in​n ej szko​ły my​śle​n ia, po​n ie​waż czu​je​my, że do​ty​ka ona praw​dy ist​n ie​n ia, nie​uchron​n ie sta​wia​my sie​bie wy​żej od tych, któ​rzy wy​bra​li inne ety​kie​ty: sko​ro my mamy słusz​n ość, oni mu​szą się my​lić! Ety​kie​ty po​zwa​la​ją nam rów​n ież, by​śmy re​du​ko​wa​li in​n ych do po​zio​mu wy​znaw​ców pew​n ych dok​tryn, za​miast wi​dzieć w nich lu​dzi. Tym sa​mym uła​twia​ją lek​ce​wa​że​n ie ich, a na​wet szko​dze​n ie im. Bli​ski Wschód jest bli​ski za​ła​ma​n ia w du​żym stop​n iu z po​wo​du siły dwóch ety​kiet: „mu​zuł​ma​n in” i „żyd”. Przy​ję​cie jed​n ej dok​try​n y jako za​sa​dy or​ga​n i​zu​ją​cej na​sze ist​n ie​n ie i na​zy​wa​n ie sie​bie wy​znaw​cą kon​kret​n ej po​sta​ci po​wo​du​je osta​tecz​n ie, że ro​śnie skłon​ność do prze​cią​ga​n ia in​n ych na swo​ją stro​n ę. Być może je​stem na to nad​mier​n ie uwraż​li​wio​n y, dla​te​go że miesz​kam w Utah, gdzie pro​ze​li​tyzm jest spo​so​bem na ży​cie, i wi​dzę stwa​rza​n e przez nie​go po​dzia​ły. Na​wet okre​śle​n ie „sto​ik” na​le​ży do tych, któ​rym właś​n ie z tego po​wo​du na​le​ży się po​słu​gi​wać ostroż​n ie. Epik​tet ra​dzi w związ​ku z tym: „je​śli chcesz się ćwi​czyć dla swe​go do​bra, w czas spie​ki let​n iej, kie​dy cię pali pra​gnie​n ie, na​bierz kie​dyś do gar​dła rzeź​wią​cej wody i wy​bluź​n ij z po​wro​tem. Ale ni​ko​mu ani mru-mru o tym!”161. To samo do​ra​dzał Chry​stus, gdy mó​wił lu​dziom, któ​rzy chcie​li się mo​dlić, żeby za​mknę​li się w swo​im po​ko​ju i nie oka​zy​wa​li tego pu​blicz​n ie. Nie​ste​ty ten apel o dys​kre​cję jest no​to​rycz​n ie igno​ro​wa​n y – wy​star​cza​ją​cą ilu​stra​cją jest zja​wi​sko te​le​ewan​ge​li​stów. Rów​n ież po​li​ty​kom jest czę​sto wy​god​n ie oka​zy​wać pu​blicz​n ie wia​rę, gdy usi​łu​ją udo​wod​n ić swo​ją mo​ral​n ą uczci​wość, zwłasz​cza wte​dy, gdy ich dzia​ła​n ia wy​da​ją się

szcze​gól​n ie po​dej​rza​n e. Szcze​gól​n ie do​n o​śnie brzmi więc w uszach rada Epik​te​ta: „Po​sta​raj się wpier​wej o to, żeby nikt cie​bie nie znał, kim je​steś.

Po​fi​lo​zo​fuj no z tro​chę cza​su, tak sam dla sie​bie”162. Jed​n ak nada​wa​n ie lu​dziom i szko​łom my​śle​n ia ety​kiet wy​da​je się w ży​ciu

nie​zbęd​n e, więc py​ta​n ia, któ​re zo​sta​ło po​sta​wio​n e na po​cząt​ku po​p rzed​n ie​go roz​dzia​łu, nie moż​n a ła​two po​mi​n ąć. Nadal wska​zu​je ono na re​a l​n y dy​le​mat. Je​śli od​rzu​ca​my ty​tuł „sto​ika”, ry​zy​ku​je​my, że na​sza szcze​rość zo​sta​nie po​da​n a w wąt​p li​wość, po​n ie​waż w rze​czy​wi​sto​ści nie chce​my się na​zwać zwo​len​n i​ka​mi fi​lo​zo​fii, za któ​rą się opo​wia​da​my. A z dru​giej stro​n y je​śli przyj​mie​my to okreś​le​n ie, czy nie po​więk​szy​my tyl​ko licz​by funk​cjo​n u​ją​cych w świe​cie ety​kiet i tym sa​mym nie po​głę​bi​my ist​n ie​ją​cych po​dzia​łów? Po​szu​ki​wa​n ie od​p o​wie​dzi ma więc sens. Do​brze zna​n y se​rial Odd Co​uple (Dziw​n a para) opo​wia​da o dwóch miesz​ka​ją​cych ra​zem roz​wie​dzio​n ych męż​czy​znach, z któ​rych je​den to schlud​n y dzi​wak, a dru​gi to nie​re​for​mo​wal​n y ba​ła​ga​n iarz. W jed​n ym z od​cin​ków współ​lo​ka​to​rzy Fe​lix i Oskar ra​zem prze​ży​wa​ją kry​zys wie​ku śred​n ie​go po spo​tka​n iu z gru​p ą młod​szych od sie​bie lu​dzi. Do​szedł​szy do wnio​sku, że ich ży​cie sta​ło się zbyt po​waż​n e i prze​wi​dy​wal​n e, po​sta​n a​wia​ją wszyst​ko zre​or​ga​n i​zo​wać, zmie​n ić ubra​n ia, ucze​sa​n ie i przy​łą​czyć się do przy​gód swo​ich no​wych przy​ja​ciół – re​p re​zen​tu​ją​cych kul​tu​rę al​ter​n a​tyw​n ą. Wszyst​ko idzie do​brze aż do wie​czo​ru, na któ​ry za​p la​n o​wa​li spo​tka​n ie ze swo​im to​wa​rzy​stwem o dru​giej nad ra​n em, żeby po​je​chać w psy​cho​de​licz​n ą po​dróż au​to​bu​sem. W fi​n al​n ej sce​n ie Fe​liks sie​dzi na łóż​ku Oska​ra, roz​p ra​wia​jąc o tym, jak głu​p io za​cho​wy​wa​li się ostat​n io. Mu​szą, prze​ko​n u​je, za​a k​cep​to​wać swój wiek z god​n o​ścią, po​rzu​ca​jąc, jak mówi Bi​blia, spra​wy dzie​ciń​stwa. Gdy Oskar pyta Fe​lik​sa, czy obu​dził go tyl​ko po to, żeby zro​bić mu wy​kład na ten te​mat, Fe​liks mówi: „nie, jest już pra​wie dru​ga rano – czas wsta​wać, je​śli mamy zdą​żyć zła​p ać au​to​bus”. W po​dob​n ym du​chu Whit​man pi​sze: „Czy prze​czę sa​me​mu so​bie? Więc do​brze, prze​czę so​bie. Je​stem wiel​ki; wie​le w so​bie po​miesz​czę”. Dla​te​go do​cho​dzę do wnio​sku, że po​win​n i​śmy za​a k​cep​to​wać ety​kie​tę „sto​ik”, ale tyl​ko pod wa​run​kiem, że po​zwo​li​my so​bie na​-

ru​szyć od cza​su do cza​su każ​dy ze sto​ic​kich do​gma​tów. Wy​ma​ga​n ie, któ​re do​p usz​cza nie​spój​n ość, może się na pierw​szy rzut oka wy​da​wać za​gro​że​n iem dla na​szej na​dziei na ja​kieś sen​sow​n e i mo​ral​n e ży​cie. Ogól​n ie lu​dzi, któ​rzy gor​li​wie wy​zna​ją ja​kąś za​sa​dę, a po​stę​p u​ją w spo​sób, któ​ry ją gwał​ci, na​zy​wa​my hi​p o​kry​ta​mi. Jed​n ak tak na​p raw​dę zdol​ność do za​a k​cep​to​wa​n ia cze​goś w spo​sób nie w peł​n i do​sko​n a​ły wy​da​je się za​rów​n o w sto​sun​ku do nas, jak i wo​bec in​n ych ko​n iecz​n ym kro​kiem w osią​ga​n iu peł​n i czło​wie​czeń​stwa. Kim je​ste​śmy w rze​czy​wi​sto​ści, je​śli nie

do​bry​mi chrze​ści​ja​n a​mi, któ​rzy nie od​da​ją wszyst​kie​go bied​n ym ani nie nad​sta​wia​ją za​wsze dru​gie​go po​licz​ka; ludź​mi dba​ją​cy​mi o śro​do​wi​sko, któ​rzy mają swo​je​go SUV-a; fe​mi​n ist​ka​mi, któ​re chcą, żeby przy​trzy​my​wać im otwar​te drzwi; we​ge​ta​ria​n a​mi, któ​rzy od cza​su do cza​su pod​ja​da​ją che​ese​bur​ge​ra; fun​da​men​ta​li​sta​mi, któ​rzy od cza​su do cza​su prze​glą​da​ją w in​ter​ne​cie stro​n y por​n o​gra​ficz​n e; re​p u​bli​ka​n a​mi, któ​rzy po​p ie​ra​ją wy​dat​ki so​cjal​n e; de​mo​kra​ta​mi, któ​rzy nie opie​ra​li​by się przed ob​n iż​ką po​dat​ków itd. In​n y​mi sło​wy, czy mimo że wszy​scy sta​ra​my się ro​bić wszyst​ko naj​le​p iej, jak mo​że​my, nie zda​rza nam się wszyst​kie​go ze​p suć? Po​sta​wa prze​ciw​n a, prze​ko​n a​n ie, że mu​si​my się ry​go​ry​stycz​n ie trzy​mać ści​słych stan​dar​dów za​cho​wa​n ia, bez po​zo​sta​wie​n ia miej​sca na wy​jąt​ki, wy​da​je się ra​czej po​cząt​kiem fa​n a​ty​zmu niż god​n ym po​dzi​wu pla​n em oso​bi​stej dys​cy​p li​n y. Pro​wa​dzi ra​czej do zdy​stan​so​wa​n ia się wo​bec in​n ych lu​dzi, a na​wet do wy​a lie​n o​wa​n ia nas od sa​mych sie​bie. Je​śli uda nam się kon​se​kwent​n ie trzy​mać swe​go ide​a łu, bez żad​n ych wy​jąt​ków, wte​dy tych, któ​rzy nie do​ra​sta​ją do cze​goś, co uwa​ża​my za osią​gnię​ty przez nas po​ziom mo​ral​nej do​sko​n a​ło​ści, za​czy​n a​my po​strze​gać jako sła​be​uszy. Je​śli na​to​miast nie je​ste​śmy w sta​n ie żyć zgod​n ie z na​rzu​co​n ym so​bie stan​dar​dem, pod​da​je​my się, za​n im za​cznie​my na se​rio po​dą​żać ścież​ką mo​ral​n e​go roz​wo​ju. Tak czy owak to stra​co​n a spra​wa. Jak po​wie​dzia​łem wcze​śniej, ogól​n ie rzecz bio​rąc, sto​ik nie po​wi​n ien ujaw​n iać się ze swo​im sto​icy​zmem za​rów​n o ze wzglę​du na wła​sne do​bro, jak i na do​bro in​n ych. To jest po​wód, dla któ​re​go ety​kie​tę „sto​ik” po​win​n o

się przyj​mo​wać tyl​ko pro​wi​zo​rycz​n ie – tym​cza​so​wo, ze świa​do​mo​ścią, że ko​n iec koń​ców nie na​le​ży się kur​czo​wo trzy​mać żad​n ej kon​kret​n ej na​zwy. Czy nie jest to zbyt po​wścią​gli​wa ak​cep​ta​cja sto​icy​zmu? Być może, ale ob​n i​że​n ie zna​cze​n ia ety​kie​ty nie jest nie​spój​n e z ak​cep​ta​cją i dą​że​n iem do ja​kie​goś celu czy ide​a łu. Ozna​cza je​dy​n ie, że uwa​ża​my ide​olo​gie za w du​żym stop​n iu obo​jęt​n e, że ety​kie​ty ak​cep​tu​je​my w wy​n i​ku oko​licz​n o​ści oraz że za​zwy​czaj lu​dzie sta​ra​ją się po​stę​p o​wać w ży​ciu naj​le​p iej, jak mogą. Nie su​ge​ru​ję, że nie na​le​ży trak​to​wać sto​icy​zmu po​waż​n ie. Ale praw​dę

mó​wiąc, sa​mych sie​bie też nie trak​tu​je​my po​waż​n ie. W swym ostat​n im wiel​kim dzie​le, Pra​wach, Pla​ton twier​dzi, że po​win​n i​śmy uznać, iż je​ste​śmy za​baw​ką bo​gów, i do​sto​so​wać do tego swo​je po​stę​p o​wa​n ie. Ta uwa​ga może być fał​szy​wie ro​zu​mia​n a, jako po​p ar​cie dla mo​ral​n e​go le​n i​stwa, ale kon​cep​cja, że je​ste​śmy za​baw​ką bo​gów, ak​cen​tu​je, że re​a l​n ie na​sze ży​cie w więk​szo​ści spraw jest poza na​szą kon​tro​lą i że nie​za​leż​n ie od na​szych naj​więk​szych wy​sił​ków mamy nie​wiel​ki wpływ na świat – a na​wet ślad po tym, na co mamy wpływ, zo​sta​n ie z cza​sem za​tar​ty. Z tego wzglę​du wy​da​je się, że odro​bi​n a współ​czu​cia dla bliź​n ich, a na​wet dla sie​bie sa​mych wy​ma​ga go​to​wo​ści do za​a k​cep​to​wa​n ia nie​do​sko​n a​ło​ści i nie​spój​n o​ści, do tego, by żyć ze sła​bost​ka​mi in​n ych i wła​sny​mi, a wresz​cie żeby, jak po​wie​dział Se​n e​ka, ra​czej śmiać się z ży​cia, niż pła​kać.

Bądź przy​go​to​wa​ny

Jest taka krót​ka hi​sto​ria Wo​ody’ego Al​le​n a o roz​cza​ro​wa​n ym rze​czy​wi​sto​ścią czło​wie​ku, któ​ry wy​n aj​du​je ma​szy​n ę po​zwa​la​ją​cą się prze​n ieść do fa​bu​ły po​wie​ści. Wiel​bi​ciel Flau​ber​ta umiesz​cza sie​bie w swo​jej ulu​bio​n ej książ​ce, Pani Bo​va​ry. W ca​łym kra​ju na​uczy​cie​le li​te​ra​tu​ry ze zdu​mie​n iem od​kry​wa​ją ły​sie​ją​ce​go Żyda w śred​n im wie​ku ro​man​su​ją​ce​go z Emmą Bo​va​ry. Pe​wien pro​fe​sor sko​men​to​wał to na​wet w ten spo​sób, że ten przy​p a​dek po​ka​zu​je nam, jak czy​ta​jąc wiel​kie dzie​ło, za​wsze mo​że​my od​kryć coś no​we​go. Na​wet je​śli ktoś czę​sto roz​wa​żał tek​sty sto​ic​kie, cią​gle coś wy​ska​ku​je, jak​by czy​tał o tym pierw​szy raz. Ja​kaś myśl, od​czu​cie albo ob​ser​wa​cja mogą się wy​da​wać tak głę​bo​kie, że aż nie mo​że​my uwie​rzyć, że mo​gli​śmy je po​mi​n ąć pod​czas wcze​śniej​szej lek​tu​ry. Może po​stać z fil​mu Wo​ody’ego Al​le​n a nie sie​bie, lecz swo​je my​śli wstrzyk​n ę​ła do dzie​ła fi​lo​zo​ficz​n e​go. Ostat​n io, kart​ku​jąc wspo​mnia​n e wcze​śniej kie​szon​ko​we wy​da​n ie Roz​my​ślań Mar​ka Au​re​liu​sza, prze​czy​ta​łem na​stę​p u​ją​ce zda​n ie: „Jak śmiesz​n y i obcy w świe​cie jest ktoś, kto dzi​wi się ja​kim​kol​wiek wy​da​rze​n iom w ży​ciu”163. Mog​łem tyl​ko odło​żyć książ​kę, po​trzą​snąć gło​wą i po​my​śleć: „ja​kie praw​dzi​we”. Ja​kie zda​rze​n ie na tym świe​cie może nas za​sko​czyć? A jed​n ak dzi​wi​my się wie​lu rze​czom. Czę​sto nie mo​że​my uwie​rzyć, że utknę​li​śmy w kor​ku, że sa​mo​chód się ze​p suł, że mie​li​śmy w pra​cy zły dzień, czek nie zo​stał uzna​n y, przy​ja​ciel skła​mał albo ko​cha​n ek oszu​kał itd. I wresz​cie wiel​ka trój​ca, któ​ra po​ra​zi​ła mło​de​go Bud​dę, gdy wy​mknął się do mia​sta w po​szu​ki​wa​n iu róż​n ych form ży​cia: sta​rość, cho​ro​by i śmierć. Jak moż​n a nie do​strzec, że nad​cho​dzą? W ta​kich sy​tu​a cjach od​czu​wa​my du​cho​wy nie​p o​kój, po​n ie​waż ja​kieś na​sze ży​cze​n ie, czy też na​dzie​ja, nie zo​sta​je speł​n io​n e. Za​kła​da​my, że nasz sa​mo​chód za​bie​rze nas do pra​cy, i mar​twi​my się, gdy rano wy​cho​dzi​my i od​kry​wa​my, że nie ru​szy. Pla​n u​je​my dzień w prze​ko​n a​n iu, że bę​dzie​my zdro​-

wi, i je​ste​śmy zi​ry​to​wa​n i, gdy za​cho​ru​je​my. Pod pew​n y​mi wzglę​da​mi na​sze ocze​ki​wa​n ia są uza​sad​n io​n e. Sa​mo​chód przez dłuż​szy czas dzia​ła, a my czę​ściej je​ste​śmy zdro​wi niż cho​rzy. Ale każ​dy to wie i przy​p o​mi​n a nam o tym zna​n e po​wie​dze​n ie: „Ta​kie jest ży​cie”. Mar​twić się każ​dą nie​do​god​n o​ścią, nie​p o​wo​dze​n iem czy roz​cza​ro​wa​n iem w ży​ciu to tro​chę tak, jak miesz​kać w Se​a t​tle i być pod​ła​ma​n ym, gdy pada. Ro​zum​n a isto​ta po pro​stu tak nie re​a gu​je. Sto​icy mają spe​cy​ficz​n y spo​sób ra​dze​n ia so​bie z tym zja​wi​skiem, któ​ry

dziś dla wie​lu może się oka​zać po​moc​n y. „Ile​kroć za​mie​rzasz się za​brać do ja​kie​goś dzie​ła, za​sta​n ów się do​brze, co to ma być za dzie​ło. I tak gdy wy​bie​rasz się do łaź​n i, by się wy​ką​p ać, przy​wiedź so​bie na myśl to wszyst​ko, co się tam dzie​je w łaź​n i; że jed​n i ucie​ka​ją co siły, a dru​dzy się tło​czą na po​tę​gę, a inni oblu​zgu​ją się wy​zwi​ska​mi, a jesz​cze inni – krad​n ą, co po​p ad​nie”164. In​n y​mi sło​wy, gdy wi​dzi​my, że coś nam się przy​tra​fia, jest znacz​n ie bar​dziej praw​do​p o​dob​n e, że nie bę​dzie​my się tym tra​p ić, je​śli mo​że​my to prze​wi​dzieć, niż je​śli nie mo​że​my. Ocze​ki​wa​n y ra​chu​n ek za ubez​p ie​cze​n ie nie po​p y​cha nas do urą​ga​n ia ca​łe​mu świa​tu w taki spo​sób, w jaki może to spra​wić wzię​ty z su​fi​tu za​staw fi​skal​n y na nie​ru​cho​mo​ści. Szcze​p ion​ka uod​par​n ia przez wpro​wa​dze​n ie nie​wiel​kiej por​cji cho​ro​bo​twór​cze​go za​raz​ka; więc rów​n ież my, je​śli przy​go​tu​je​my się wcze​śniej na zda​rze​n ia, któ​re naj​pew​n iej kie​dyś na​p o​tka​my, do​p usz​cza​jąc je do świa​do​mo​ści, bę​dzie​my bar​dziej zdol​n i za​cho​wać spo​kój du​cha wte​dy, gdy się wy​da​rzą. Je​śli ktoś chce do​brze prak​ty​ko​wać, ra​dzi mu się, żeby za​czął od ma​łych rze​czy. Gdy wy​bie​ra​my się do skle​p u spo​żyw​cze​go, mu​si​my so​bie wcze​śniej przy​p o​mnieć, co może się zda​rzyć. W skle​p ie może bra​ko​wać (albo mogą nie mieć) pew​n ych pro​duk​tów, może być za​tło​czo​n y, może się oka​zać, że przy ka​sie eks​p re​so​wej stoi ktoś, kto nie umie li​czyć. Je​śli przy​go​tu​je​my się na to wcze​śniej, bę​dzie​my mo​gli, gdy to wszyst​ko się wy​da​rzy, spo​koj​n ie so​bie po​wie​dzieć, że moż​n a się było tego spo​dzie​wać. Trak​to​wa​n ie w ten spo​sób co​dzien​n ych zda​rzeń leży w za​kre​sie na​szych moż​li​wo​ści. Do​jeż​dżasz do pra​cy. Czy ko​rek, któ​ry po​wsta​je, gdy je​ste​śmy w dro​dze do pra​cy, jest tak

wiel​kim szo​kiem? Czy ra​czej nie jest to jed​n a z tych rze​czy, któ​re zda​rza​ją się na au​to​stra​dzie? Wy​obraź so​bie, że two​je dziec​ko cho​ru​je. Cza​sem dzie​ciom się to zda​rza. Po pro​stu mar​twie​n ie się tym, co nie​uchron​n e, prze​wi​dy​wal​n e, zwy​czaj​n ie ludz​kie, nie jest ce​chą czło​wie​ka roz​sąd​n e​go. Epik​tet chce, że​by​śmy po​dej​mo​wa​li ten pro​ces każ​de​go dnia. „Gdy tyl​ko obu​dzisz się rano, po​myśl «cze​go mi bra​ku​je do za​cho​wa​n ia spo​ko​ju?». Cze​go się od cie​bie wy​ma​ga? Po​wtórz so​bie, co masz zro​bić”165. Ta su​ge​stia

(wy​da​je się, że roz​sąd​n a) kie​ru​je nas ku temu, żeby za​wsze rano za​p ew​n ić so​bie spo​koj​n ą chwi​lę, za​sta​n o​wić się, co mamy przed sobą, za​rów​n o w krót​kiej, jak i dłuż​szej per​spek​ty​wie. Na​uczy​cie​lom co​dzien​n e ży​cie nie​uchron​n ie przy​n o​si nie​uważ​n ych stu​den​tów, opor​n ych ko​le​gów, obo​jęt​n ą ad​mi​n i​stra​cję, plan za​jęć, któ​ry nie dzia​ła, zbyt dłu​gie spo​tka​n ia itd. Ale któ​re spo​śród tych i in​n ych rze​czy, któ​rych do​świad​cza​my, rze​czy​wi​ście mo​że​my kon​tro​lo​wać? Wy​ko​n y​wać swo​ją pra​cę naj​le​p iej, jak mo​że​my, i za​cho​wać spo​kój. Przy​p o​mi​n a​n ie so​bie o tym za​rów​n o na po​cząt​ku dnia, jak i w trak​cie może przy​n ieść mniej za​sko​czeń i mniej iry​ta​cji. Jed​n ak​że Epik​tet chciał​by, że​by​śmy mie​li na uwa​dze tak​że bar​dziej nie​przy​jem​n e re​a lia: „śmierć i wy​gna​n ie, i wszel​kie nie​szczę​ścia, któ​rych już samo wy​obra​że​n ie gro​zą przej​mu​je, niech za​wsze sto​ją ci przed oczy​ma, 166

a już naj​bar​dziej z wszyst​kie​go – go​dzi​n a śmier​ci” . To może brzmieć nie​zdro​wo, w rze​czy​wi​sto​ści jed​n ak ta​kie nie jest. Jak zo​sta​ło już gdzieś po​wie​dzia​n e, to ćwi​cze​n ie po​le​ga na tym, że, jak mówi pio​sen​ka, czę​sto tak dłu​go nie wie​my, co do​sta​li​śmy, aż to prze​mi​n ie. Roz​wa​ża​n ie utra​ty zdro​wia, przy​ja​ciół, ro​dzi​n y i wresz​cie wła​sne​go ży​cia może na​p raw​dę po​móc do​ce​nić to, co mamy te​raz. Czy jed​n ak sto​icy pro​p a​gu​ją men​tal​n ość typu: wszyst​ko bę​dzie źle? Nie, tego nie ro​bią. Ani też nie chcą, że​by​śmy każ​de​go dnia ocze​ki​wa​li, że zda​rzy się to, co naj​gor​sze. Oskar​ża​n ie ich o pod​kre​śla​n ie ne​ga​tyw​n ych aspek​tów na​szej eg​zy​sten​cji jest fał​szy​wą in​ter​p re​ta​cją – nie​p o​ro​zu​mie​n iem na te​mat tego, cze​go od nas chcą. Nie su​ge​ru​ją, że po​win​n i​śmy co​dzien​n ie, że

tak po​wiem, cho​dzić pod czar​n ą chmu​rą, lecz ra​czej, że odro​bi​n a uważ​n o​ści – po​wtó​rze​n ie so​bie w my​ślach tego, co mamy zro​bić, za​n im to zro​bi​my – może nam po​móc i być może uchro​n ić przed nie​szczę​ściem. Mamy się sku​p ić na moż​li​wych ne​ga​tyw​n ych lub pro​ble​ma​tycz​n ych zda​rze​n iach; do rze​czy

do​brych nie mu​si​my się przy​go​to​wy​wać – te nie spy​cha​ją nas z na​szej dro​gi. Nie jest rów​n ież wła​ści​we stwier​dze​n ie, że przy​go​to​wy​wa​n ie się na złe rze​czy, jak tego chcą od nas sto​icy, za​chę​ca wszech​świat, żeby się one zda​rzy​ły. Prze​ko​n a​n ie, że mamy aż taką kon​tro​lę nad na​tu​rą rze​czy, za​kra​wa na me​ga​lo​ma​n ię. Cel, o czym za​wsze wie​dzie​li har​ce​rze, jest bar​dzo pro​sty: być przy​go​to​wa​n ym.

Trzy lata

Gdy pi​szę te sło​wa, zbli​ża się Nowy Rok. Lu​dzie przy​go​to​wu​ją so​bie po​sta​no​wie​n ia i szy​ku​ją się do po​zo​sta​wie​n ia za sobą sta​re​go, wy​p a​lo​n e​go ży​cia. Są ki​lo​gra​my do zrzu​ce​n ia, pro​gra​my tre​n in​go​we do wdro​że​n ia, ję​zy​ki i gra na in​stru​men​tach mu​zycz​n ych, w któ​rych war​to się do​sko​n a​lić, da​le​kie lądy

do od​wie​dze​n ia, błę​dy do na​p ra​wie​n ia. W naj​ciem​n iej​szej po​rze roku, gdy dni są przy​gnę​bia​ją​co krót​kie, a noce wy​da​ją się nie mieć koń​ca, po​tra​fi​my prze​ko​n ać sa​mych sie​bie, że mo​że​my wy​trzeć ta​bli​cę do czy​sta i za​cząć od nowa. W tym wszyst​kim nie ma ni​cze​go złe​go. Taki przy​p ływ opty​mi​zmu może na​wet mieć w so​bie coś szla​chet​n e​go. Od​ro​dze​n ie i re​ge​n e​ra​cja to te​ma​ty rów​n ie sta​re jak ludz​kość. Bez per​spek​ty​wy od​n o​wy ży​cie zmie​n i​ło​by się w pa​smo na​stę​p u​ją​cych po so​bie smut​n ych wy​da​rzeń – jed​n a po​mył​ka ozna​cza​ła​by wy​rok na za​wsze. Rze​czy​wi​ście, po​czu​cie, że nie ma moż​li​wo​ści wy​ba​wie​n ia, czę​sto zmu​sza lu​dzi do sa​mo​bój​stwa. Pro​blem leży jed​n ak nie w na​szych aspi​ra​cjach, lecz w tym, co wy​da​rza się póź​n iej. Po kil​ku ty​go​dniach, je​śli nie szyb​ciej, dzie​więć​dzie​siąt pięć pro​cent po​wzię​tych w do​brej in​ten​cji pla​n ów upad​n ie i wró​ci​my do punk​tu, w któ​rym za​czę​li​śmy. Trud​n ość, jak wi​dzą to sto​icy, leży po czę​ści w tym, w czym po​kła​da​my na​dzie​ję. Mó​wi​my so​bie, że chcie​li​by​śmy stać się lep​szy​mi ludź​mi, bar​dzo czę​sto wy​bie​ra​my jed​n ak naj​dziw​n iej​sze spo​so​by osią​gnię​cia tego celu. Na przy​kład zrzu​ce​n ie kil​ku ki​lo​gra​mów ma tyle wspól​n e​go z praw​dzi​wym roz​wo​jem co ko​p a​n ie rowu z na​uką nie​miec​kie​go. W isto​cie je​śli spraw​dzi​my ja​ką​kol​wiek li​stę po​sta​n o​wień no​wo​rocz​n ych, nie​zmien​n ie bę​dzie się ona skła​da​ła z ele​men​tów, któ​re sto​icy uwa​ża​ją za po​zba​wio​n e na​tu​ral​n ej war​to​ści. Spraw​n ość cia​ła na przy​kład nie jest czymś, nad czym mamy osta​tecz​ną kon​tro​lę – cho​ro​ba i kło​p o​ty ze zdro​wiem mogą się po​ja​wić po​mi​mo na​szych naj​lep​szych in​ten​cji i wy​sił​ków. Rów​n ież do​bra sy​tu​a cja fi​n an​so​wa

może się za​chwiać nie​za​leż​n ie od tego, jak dużo oszczę​dza​my i pla​n u​je​my. We​dług sto​ików nic z tego, co może nam zo​stać ode​bra​n e nie​za​leż​n ie od na​szej woli, nie po​win​n o być osta​tecz​n ym przed​mio​tem na​szych dą​żeń. Cho​ciaż nie ma ni​cze​go złe​go w pod​trzy​my​wa​n iu for​my fi​zycz​n ej lub utrzy​my​wa​n iu po​rząd​ku w spra​wach fi​n an​so​wych, sta​wia​n ie ta​kich ce​lów na szczy​cie li​sty po​sta​n o​wień, jak to nie​zmien​n ie ro​bi​my, po​twier​dza zbyt wiel​ką może tro​skę o to, co tak na​p raw​dę nie jest waż​n e. Jak przy​p o​mi​n a Bi​blia, nie moż​n a słu​żyć dwom pa​n om. Ale waż​n iej​szy od tego, w czym po​kła​da​my na​dzie​ję, jest spo​sób, w jaki to ro​bi​my. Pro​blem – na co wska​zy​wa​ło wie​lu lu​dzi – po​le​ga na tym, że na​sze spo​łe​czeń​stwo sta​ło się kul​tu​rą na​tych​mia​sto​wej gra​ty​fi​ka​cji. Ocze​ku​je​my, że do​sta​n ie​my swo​je​go big maca w mi​n u​tę po zło​że​n iu za​mó​wie​n ia, a je​śli nie, je​ste​śmy nie​za​do​wo​le​n i. Wy​ma​ga​my od sprze​daw​cy, żeby te​le​wi​zor z du​żym ekra​n em zo​stał do​star​czo​n y do na​sze​go domu i dzia​łał na​stęp​n e​go dnia po tym, jak zo​ba​czy​li​śmy go w skle​p ie, w prze​ciw​n ym ra​zie gro​zi​my, że za​mó​wi​my go gdzie in​dziej. Po tym, jak po​ja​wi​ły się in​ter​n et i ma​ile, któ​re od razu do​cie​ra​ją do celu, nie ma już pro​duk​tu, któ​re​go nie mo​gli​by​śmy zdo​być nie​mal na​tych​miast, je​śli tyl​ko tego ze​chce​my. Taką samą po​sta​wę przy​ję​li​śmy wo​bec szczu​p lej​sze​go cia​ła lub umie​jęt​n o​ści gry na in​stru​men​tach mu​zycz​n ych i po​p a​da​my w kon​ster​n a​cję i znie​chę​ce​n ie, gdy uświa​da​mia​my so​bie, jak okrop​n e​go wy​sił​ku i na​kła​du cza​su po​trze​bu​je​my, żeby uzy​skać choć​by mi​n i​mal​n y po​stęp w tych spra​wach. Od​wrot​n ą stro​n ą tej po​sta​wy jest to, że gdy na​sze roz​bu​cha​n e na​dzie​je roz​bi​ją się o brze​gi rze​czy​wi​sto​ści, na​sze na​sta​wie​n ie wo​bec moż​li​wo​ści ja​kiej​kol​wiek zmia​n y prze​ra​dza się w cy​n izm. Pod​da​jąc się si​łom in​er​cji, po​trzą​sa​my gło​wa​mi nad tymi, któ​rzy dążą do prze​mia​n y, i go​dzi​my się na dłu​go​trwa​łe to​wa​rzy​stwo na​szych man​ka​men​tów i po​ra​żek. Je​śli mi​łość może zbyt ła​two prze​mie​n ić się w nie​n a​wiść, rów​n ież na​iw​n y no​wo​rocz​n y opty​mizm może szyb​ko przejść w roz​p acz lub co gor​sza w coś w ro​dza​ju moc​n o ugrun​to​wa​n ej re​zy​gna​cji w ob​li​czu nie​za​do​wa​la​ją​cej kon​dy​cji na​szych dusz.

Jest jed​n ak inna dro​ga do sku​tecz​n e​go ra​dze​n ia so​bie z sa​mym sobą – moż​n a ją od​kryć po​mię​dzy skraj​n o​ścia​mi nie​re​a li​stycz​n ych ocze​ki​wań i za​smu​ca​ją​cych po​ra​żek. Ma​rek Au​re​liusz besz​ta sa​me​go sie​bie: „W sto​sun​ku do bo​gów rów​n ież stań się prost​szy i le​p iej ro​ku​ją​cy. Czy sto lat bę​dziesz 167

ba​dał te spra​wy, czy za​le​d​wie trzy – nie ma róż​n i​cy” . Trzy lata. To brzmi dość do​brze. Nie​wie​lu z nas – na​wet pa​cjen​ci, u któ​rych wła​śnie zdia​gno​zo​wa​n o raka – nie ma na​dziei na prze​trwa​n ie ta​kie​go cza​su. Pro​jekt ma więc uni​wer​sal​n y wy​miar, sko​ro wszy​scy mo​że​my ocze​ki​wać, że przy​n ajm​n iej w pew​n ym stop​n iu go ukoń​czy​my. Co wię​cej, jest to wy​star​cza​ją​co dłu​gi okres, by od​rzu​cić myśl, że po​żą​da​n a zmia​n a może na​stą​p ić na​tych​miast, ale jed​n ak wy​star​cza​ją​co krót​ki, by nie po​zwo​lić nam od​kła​dać rze​czy w nie​skoń​czo​n ość. Jed​n ym z pro​ble​mów zwią​za​n ych z po​sta​n o​wie​n ia​mi no​wo​rocz​n y​mi jest za​war​ta w nich po​śred​n io myśl, że bę​dzie się je re​a li​zo​wa​ło przez resz​tę ży​cia. Nikt nie chce zrzu​cić wagi, a po​tem do niej wró​cić po sze​ściu mie​sią​cach, albo ze​brać oszczęd​n o​ści tyl​ko po to, żeby je szyb​ko wy​dać. Ale wła​śnie brak do​kład​n e​go okre​śle​n ia ram cza​so​wych tego ro​dza​ju pla​n ów uła​twia po​wrót do złych przy​zwy​cza​jeń. Je​śli wie​my, że za​mie​rza​my czu​wać za​rów​n o w nocy, jak i w dzień, naj​p ew​n iej na​sza uwa​ga osłab​nie, na​to​miast je​śli bę​dzie to kil​ka go​dzin, praw​do​p o​dob​n ie po​zo​sta​n ie​my znacz​n ie bar​dziej świa​do​mi swe​go oto​cze​n ia. Dla​te​go cel na trzy lata – trzy​dzie​ści sześć mie​się​cy – po​zwa​la nam utrzy​mać wzrok sku​p io​n y na re​la​tyw​nie bli​skiej przy​szło​ści i nie utra​cić po​czu​cia pil​n o​ści pod​ję​te​go za​da​n ia. Ten wy​zna​czo​n y czas uła​twia nam rów​n ież skon​fron​to​wa​n ie się z wca​le nie nie​co​dzien​n ym po​czu​ciem sta​gna​cji, któ​re może ko​goś ogar​n ąć, zwłasz​cza w śred​n im wie​ku (choć może po​ja​wić się rów​n ież w in​n ych okre​sach). Z po​czu​ciem, że nie ma po​wo​du pró​bo​wać po​p ra​wić sie​bie, po​n ie​waż jest już na to za póź​n o. Nic z tego, mówi Ma​rek Au​re​liusz. Upew​n ia nas, że przed nami cią​gle wy​star​cza​ją​co wie​le dni, więc mo​że​my raz na za​wsze upo​rząd​ko​wać swo​je spra​wy. Każ​de za​p rze​cze​n ie tej moż​li​wo​ści po​p y​cha do zwy​kłe​go le​n i​stwa. Wresz​cie, je​śli za​cho​wu​je​my w my​ślach trzy​let​n ie ramy cza​so​we, bę​dzie​my zdol​n i unik​n ąć prze​ko​n a​n ia, że jed​n ym śmia​łym,

zwy​kle głu​p im, ru​chem mo​że​my wy​ma​zać wszyst​kie błę​dy z prze​szło​ści i za​cząć od nowa. Li​sta po​sta​n o​wień rzym​skie​go ce​sa​rza jest krót​ka: stać się wo​bec bo​gów prost​szym i lep​szym czło​wie​kiem. Roz​p o​zna​je​my tu sto​ic​kie po​wie​dze​n ie, żeby mia​n o​wi​cie zaj​mo​wać się tyl​ko tym, nad czym mamy kon​tro​lę. Nie po​win​n o więc dzi​wić, że praw​dzi​wa prze​mia​n a po​ja​wia się tyl​ko wte​dy, gdy pra​cu​je​my nad tymi wła​śnie rze​cza​mi. Se​n e​ka przy​p o​mi​n a nam: „do ży​cia szczę​śli​we​go zaś ko​n iecz​n y jest tyl​ko zdro​wy, wznio​sły i po​gar​dza​ją​cy lo​168

sem duch” . Oczy​wi​ście po​ja​wia się tu pe​wien pro​blem. Żeby stać się prost​szy​mi i lep​szy​mi ludź​mi, nie mo​że​my się za​p i​sać do klu​bu zdro​wia, nie mo​że​my rów​n ież wziąć so​bie kil​ku lek​cji, by na​sza du​sza sta​ła się zdro​wa i pra​wa. Ta sama za​sa​da od​n o​si się sta​le za​rów​n o do wy​mia​ru du​cho​we​go, jak i fi​zycz​n e​go. Żeby cze​go​kol​wiek do​ko​n ać, mu​si​my za​da​n iu po​świę​cić pew​n ą ilość cza​su i ener​gii. Je​śli do​sko​n a​le​n ie du​cho​we po​trak​tu​je​my po​waż​n ie, od​kry​je​my, że ist​n ie​ją pew​n e po​twier​dzo​n e przez czas spo​so​by po​stę​p o​wa​n ia. Czy​ta​n ie tek​stów du​cho​wych, wy​zna​cze​n ie so​bie cza​su na me​dy​ta​cję i re​flek​sję, pi​sa​n ie dzien​n i​ka, za​a n​ga​żo​wa​n ie w służ​bę in​n ym itd., wszyst​ko to jest do​brym punk​tem wyj​ścia, ale na ko​n iec każ​dy znaj​dzie włas​n ą dro​gę, żeby osią​gnąć po​stęp w tej dzie​dzi​n ie. Naj​lep​szy być może zbiór rad na ten te​mat po​cho​dzi od ame​ry​kań​skie​go sto​ika Hen​ry’ego Da​vi​da Tho​re​a u. W opo​wie​dzia​n ej w Wal​den przy​p o​wie​ści przed​sta​wia kło​p o​ty drwa​la przy​glą​da​ją​ce​go się swe​mu ży​ciu i moż​li​wo​ści jego zmia​n y: Po​tem zaś prze​mó​wił do nie​go głos: „Dla​cze​go po​zo​sta​jesz tu​taj i mar​nu​jesz na ha​rów​ce to nędz​ne ży​cie, sko​ro mo​żesz pro​wa​dzić wspa​nia​łą eg​zy​sten​cję? Nad wszyst​ki​mi po​la​mi świe​cą te same gwiaz​dy”. Jak jed​nak zmie​nić swo​je po​ło​że​nie i na​p raw​dę da​lej wy​wę​dro​wać? Po​my​ślał, że naj​wła​ści​wiej by​ło​by na​rzu​cić so​bie ja​kiś nowy ro​dzaj pro​sto​ty, aby umysł zstą​p ił do cia​ła i od​ku​p ił je, oraz trak​to​wać sie​bie z co​raz więk​szym sza​cun​kiem169.

Szczę​śli​we​go No​we​go Roku!

Li​te​ra​tu​ra cy​to​wa​na

Ary​sto​te​les, Ety​ka ni​ko​ma​c hej​ska, tłum. Da​nie​la Grom​ska, PWN, War​sza​wa 1956. Co​vey Ste​p hen R., 7 na​w y​ków sku​t ecz​ne​go dzia​ła​nia, tłum. Iwo​na Ma​jew​ska-Opieł​ka, Re​bis, Po​znań 1996. Da​laj​la​ma (Jego Świą​to​bli​wość), Ho​ward C. Cu​tler, Sztu​ka szczę​ścia. Po​rad​nik ży​c ia, tłum. Jo​an​na Gra​biak, Re​bis, Po​znań 2001. Dan​te Ali​ghie​ri, Pie​kło. Bo​skiej ko​me​dii część pierw​sza, tłum. Agniesz​ka Ku​ciak, Klub Książ​ki Ka​to​lic​kiej, Po​znań 2002. Dham​ma​p a​da. Ścież​ka mą​dro​ści Bud​dy, tłum. Zbi​gniew Bec​ker, Mi​sja Bud​dyj​ska „Trzy Schro​nie​nia” w Pol​sce, Szcze​cin [b.r.]. El​lis Al​bert, Ro​bert Al​lan Har​p er, A Gu​ide to Ra​t io​nal Li​ving, Wil​shi​re Book Co., 1972. Epik​tet, Dia​t ry​b y, En​c he​iri​dion, tłum. Leon Jo​achi​mo​wicz, PWN, War​sza​wa 1961. Easter​bro​ok Gregg, Psy​c ho​lo​gy di​sco​vers hap​p i​ness, „The New Re​p u​blic”, 15 March 2001, s. 20–23. Frankl Vik​tor E., Czło​w iek w po​szu​ki​w a​niu sen​su, tłum. Alek​san​dra Wol​nic​ka, Czar​na Owca, War​sza​wa 2009. Go​le​man Da​niel, In​t e​li​gen​c ja emo​c jo​nal​na, tłum. An​drzej Jan​kow​ski, Me​dia Ro​dzi​na, Po​znań 1997. Jung Carl G., The Por​t a​b le Jung, Wil​king, New York 1971. Ku​sh​ner Ha​rold S., Kie​dy złe rze​c zy zda​rza​j ą się do​b rym lu​dziom, tłum. Mał​go​rza​ta Ko​ra​szew​ska, Zysk i ska, Po​znań 1998. Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia (do sie​b ie sa​me​go), tłum. Krzysz​tof Ła​p iń​ski, Czar​na Owca, War​sza​wa 2011. Rowe Wil​liam, Phi​lo​so​p hy of Re​li​gion, Wad​sworth, Bel​mont, CA 2001. Rus​sell Ber​trand, Dzie​j e fi​lo​zo​fii Za​c ho​du, tłum. Ta​de​u sz Basz​niak i in., Fun​da​cja Ale​the​i a, War​sza​wa 2000. Se​ne​ka, Dia​lo​gi, tłum. Leon Jo​achi​mo​wicz, PAX, War​sza​wa 1989. Se​ne​ka, Li​sty mo​ral​ne do Lu​c y​liu​sza, tłum. Wik​tor Kor​na​tow​ski, PWN, War​sza​wa 1961. Su​zu​ki Da​i setz Te​i ta​ro, Wpro​w a​dze​nie do bud​dy​zmu zen, tłum. M. i A. Gra​bow​scy, Wy​daw​nic​two Przed​świt, War​sza​wa 1992.

Tho​re​au Hen​ry Da​vid, Wal​den, tłum. Ha​li​na Cie​p liń​ska, PIW, War​sza​wa 1991. Wol​fe Tom, Fa​c et z za​sa​da​mi, tłum. Han​na Sza​jow​ska, Ber​tels​mann Me​dia, War​sza​wa 2001.

1

Pol​ski prze​kład nosi grec​ki ty​tuł En​c he​iri​dion (przyp. tłum.).

2

Tom Wol​fe, Fa​c et z za​sa​da​mi, tłum. Han​na Sza​jow​ska, Ber​tels​mann Me​dia, War​sza​wa 2001.

3

Dan​te Ali​ghie​ri, Pie​kło. Bo​skiej ko​me​dii część pierw​sza, tłum. Agniesz​ka Ku​ciak, Klub Książ​ki Ka​to​lic​kiej, Po​znań 2002, 1, s. 11 (przyp. tłum.).

4

Epik​tet, Dia​t ry​b y, w: Dia​t ry​b y, En​c he​iri​dion, tłum. Leon Jo​achi​mo​wicz, PWN, War​sza​wa 1961, 3.24, s. 304.

5

Epik​tet, En​c he​iri​dion, w: Dia​t ry​b y, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 1, s. 455.

6

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 1, s. 455.

7

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia (do sie​b ie sa​me​go), tłum. Krzysz​tof Ła​p iń​ski, Czar​na Owca, War​sza​wa 2011, 7.68.

8

Por. Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 3.13, s. 253–254.

9

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 2.5.

10

Se​ne​ka, O po​ko​j u du​c ha, w: Dia​lo​gi, tłum. Leon Jo​achi​mo​wicz, PAX, War​sza​wa 1989, s. 619.

11

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 4.10, s. 415.

12

Na przy​kład: dia​try​by 1.4, 1.24, 2.17, 2.18, 3.15, 3.25, 4.8.

13

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 1.2, s. 13.

14

Se​ne​ka, O po​c ie​sze​niu do mat​ki Hel​w ii, w: Dia​lo​gi, dz. cyt., s. 466.

15

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 4.7, s. 396.

16

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 3.5.

17

Se​ne​ka, Li​sty mo​ral​ne do Lu​c y​liu​sza, tłum. Wik​tor Kor​na​tow​ski, PWN, War​sza​wa 1961, s. 83.

18

Tam​że, s. 84.

19

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 3, s. 457.

20

Ste​p hen R. Co​vey, 7 na​w y​ków sku​t ecz​ne​go dzia​ła​nia, tłum. Iwo​na Ma​jew​ska-Opieł​ka, Re​bis, Po​znań 1996.

21

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 1, s. 456.

22

Por. Se​ne​ka, O po​ko​j u du​c ha, dz. cyt., s. 639 i n.

23

Tam​że.

24

Se​ne​ka, O po​c ie​sze​niu do mat​ki Hel​w ii, dz. cyt., s. 479.

25

Por. Se​ne​ka, Li​sty mo​ral​ne do Lu​c y​liu​sza, dz. cyt., s. 102.

26

Se​ne​ka, Li​sty mo​ral​ne do Lu​c y​liu​sza, dz. cyt., s. 551.

27

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 11.18.

28

Tam​że.

29

Tam​że.

30

Tam​że.

31

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 28.

32

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 3.2, s. 219.

33

Por. Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 3, s. 457.

34

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 21, s. 464.

35

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 7.69.

36

Se​ne​ka, O opatrz​no​ści, w: Dia​lo​gi, dz. cyt., s. 609.

37

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 4.10, s. 416.

38

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 5.29.

39

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 7.56.

40

Se​ne​ka, Li​sty mo​ral​ne do Lu​c y​liu​sza, dz. cyt., s. 99.

41

Tam​że, s. 21.

42

Carl G. Jung, The Por​t a​b le Jung, Wil​king, New York 1971, s. 17.

43

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 9.41.

44

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt. W an​giel​skim tłu​ma​cze​niu: „do​brze i szczę​śli​wie” (przyp. tłum.).

45

Jako przy​kład tego, co sto​i cy my​ślą o rze​czach obo​jęt​nych, por. np. Dia​t ry​b y, dz. cyt., 3.20.

46

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 44, s. 481.

47

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 3.10, s. 246.

48

Tam​że.

49

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 8, s. 459.

50

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 3.10, s. 247.

51

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 43, s. 480.

52

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 1.24, s. 76.

53

Tam​że, 1.4, s. 18.

54

Vik​tor E. Frankl, Czło​w iek w po​szu​ki​w a​niu sen​su, tłum. Alek​san​dra Wol​nic​ka, Czar​na Owca, War​sza​wa 2009.

55

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 4.49.

56

Jego Świą​to​bli​wość Da​laj​la​ma, Ho​ward C. Cu​tler, Sztu​ka szczę​ścia. Po​rad​nik ży​c ia, tłum. Jo​an​na Gra​biak, Re​bis, Po​znań 2001.

57

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 12.4.

58

Por. Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 1.9, s 34 i n.

59

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 7.9.

60

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 1.3, s. 14.

61

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 5.23.

62

Tam​że, 5.24.

63

Tam​że, 6.36.

64

Koh 1,2.

65

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 9.32.

66

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 3, s. 457.

67

Tam​że, 11, s. 460.

68

Tam​że, 16, s. 463.

69

Por. Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 3.24, s. 302.

70

Tam​że, 3.24, s. 312.

71

Tam​że, 3.24, s. 307.

72

Tam​że, 2.16, s. 160.

73

Tłum. z j. an​giel​skie​go Adam Adusz​kie​wicz, ist​nie​ją​cy pol​ski prze​kład ma inny sens. Por. Epik​tet, En​che​iri​dion, dz. cyt., 16, s. 463.

74

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 2.13, s. 146.

75

Tam​że, 2.16, s. 162.

76

Tam​że, 3.13, s. 254.

77

Da​niel Go​le​man, In​t e​li​gen​c ja emo​c jo​nal​na, tłum. An​drzej Jan​kow​ski, Me​dia Ro​dzi​na, Po​znań 1997, s. 80.

78

Por. Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 2.18, s. 172.

79

Tam​że, 2.16, s. 158.

80

Ma​rek Au​re​liusz, dz. cyt., 3.13.

81

Tam​że, 9.42.

82

Tam​że, 11.18.

83

Tam​że.

84

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 4.3, s. 369.

85

Por. Da​niel Go​le​man, In​t e​li​gen​c ja emo​c jo​nal​na, dz. cyt., s. 100 i n.

86

Tam​że, s. 108.

87

Ma​rek Au​re​liusz, dz. cyt., 11.18.

88

Tam​że.

89

Da​niel Go​le​man, In​t e​li​gen​c ja emo​c jo​nal​na, dz. cyt., s. 117.

90

Se​ne​ka, O po​c ie​sze​niu do mat​ki Hel​w ii, dz. cyt., s. 479.

91

Da​niel Go​le​man, In​t e​li​gen​c ja emo​c jo​nal​na, dz. cyt., s. 121 i n.

92

Tam​że.

93

Epik​tet, En​c hi​ri​dion, dz. cyt., 43, s. 480.

94

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 1.12, s. 48.

95

Tam​że, 3,20,12, s. 268

96

SAT (ang.) – Scho​la​stic As​ses​sment Test, test osią​gnięć szkol​nych dla uczniów ame​ry​kań​skich szkół śred​nich, ba​da​ją​cy kom​p e​ten​cje i wie​dzę przed​mio​to​wą (przyp. red.).

97

Da​niel Go​le​man, dz. cyt., s. 144.

98

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 2.17.

99

Se​ne​ka, Li​sty mo​ral​ne do Lu​c y​liu​sza, dz. cyt., s. 83.

100

Da​niel Go​le​man, dz. cyt., s. 159 i n.

101

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 1.13, s. 50.

102

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 4.4.

103

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 2.10, s. 133.

104

Tam​że, 2.23, s. 202.

105

Ary​sto​te​les, Ety​ka ni​ko​ma​c hej​ska I,4, tłum. Da​nie​la Grom​ska, PWN, War​sza​wa 1956, s. 7.

106

Gregg Easter​bro​ok, Psy​c ho​lo​gy di​sco​vers hap​p i​ness, „The New Re​p u​blic”, 15 March 2001, s. 20–23.

107

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 7.61.

108

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 3.12, s. 249.

109

Por. tam​że, 4.1, s. 343.

110

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 4.7.

111

Tam​że, 7.27.

112

Tam​że, 5.16.

113

Al​bert El​lis, Ro​bert Al​lan Har​p er, A Gu​ide to Ra​t io​nal Li​ving, Wil​shi​re Book Co., 1972.

114

Tam​że, s. 31.

115

Tam​że, s. 29.

116

Tam​że, s. 27.

117

Tam​że, s. 25.

118

Tam​że, s. 111–126.

119

Epik​tet, En​c hi​ry​dion, dz. cyt., 44, s. 481.

120

Tam​że, 5, s. 458.

121

Czy​tel​ni​cy, któ​rych in​te​re​su​ją bie​żą​ce pra​ce The Al​bert El​lis In​sti​tu​te, mogą sko​rzy​stać z jego stro​ny

in​ter​ne​to​wej: www.rebt.org. 122

Se​ne​ka, O opatrz​no​ści, dz. cyt., s. 582.

123

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 2.8, s. 127.

124

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 5.7.

125

Tam​że, 6.27.

126

Prze​kład Adam Adusz​kie​wicz, por. Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., s. 353

127

Epik​tet, Dia​t ry​b y, 4.10, s. 414.

128

Ha​rold S. Ku​sh​ner, Kie​dy złe rze​c zy zda​rza​j ą się do​b rym lu​dziom, tłum. Mał​go​rza​ta Ko​ra​szew​ska, Zysk

i s-ka, Po​znań 1998. 129

Wil​liam Rowe, Phi​lo​so​p hy of Re​li​gion, Wad​sworth, Bel​mont, CA 2001.

130

Por. Se​ne​ka, O opatrz​no​ści, dz. cyt., s. 598 i n.

131

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 5.8.

132

Se​ne​ka, O opatrz​no​ści, dz. cyt., s. 604.

133

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 4.1, s. 353.

134

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 10.35.

135

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 1.27, s. 87.

136

Tam​że, 1.27, s. 87.

137

Por. tam​że, 2.1, s. 108.

138

Por. tam​że, 4.1, s. 347.

139

Dham​ma​p a​da, 1.1. Por. Dham​ma​p a​da. Ścież​ka mą​dro​ści Bud​dy, tłum. Zbi​gniew Bec​ker na pod​sta​wie

tłu​ma​cze​nia Acha​ryi Bud​da​ha​rak​ki​t y z pa​lij​skie​go na an​giel​ski, Szcze​cin, Mi​sja Bud​dyj​ska „Trzy Schro​nie​nia” w Pol​sce: „Umysł po​p rze​dza wszel​kie my​śli. Umysł jest ich zwierzch​ni​kiem; umysł je kształ​tu​je. Gdy ktoś mówi lub dzia​ła z nie​czy​stym umy​słem, cier​p ie​nie po​dą​ża w ślad za taką oso​bą ni​czym koła

wozu za ko​p y​ta​mi wołu”, http://ma​ha​ja​na.net/mb3s/pu​bli​ka​cje/dham​ma​p a​da/dham​ma​p a​da.html, do​stęp 3 li​sto​p a​da 2012 (przyp. tłum.). 140

Tam​że, 3.

141

Epik​tet, Dia​t ry​b y, 3.19, s. 266.

142

Tam​że, 3.9, s. 240.

143

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 4.7.

144

Dham​ma​p a​da, w tłum. Zbi​gnie​wa Bec​ke​ra, dz. cyt., 1.3, 1.4.

145

Tam​że, 4.50.

146

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 4.18.

147

Por. na przy​kład Ber​trand Rus​sell, Dzie​j e fi​lo​zo​fii Za​c ho​du, tłum. Ta​de​u sz Basz​niak i in., Fun​da​cja Ale​-

the​i a, War​sza​wa 2000. 148

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 4.48.

149

Dham​ma​p a​da, dz. cyt., 13.170.

150

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 4.4.

151

Da​i setz Te​i ta​ro Su​zu​ki, Wpro​w a​dze​nie do bud​dy​zmu zen, tłum. M. i A. Gra​bow​scy, Wy​daw​nic​two

Przed​świt, War​sza​wa 1992. 152

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 4.16.

153

Tam​że, 5.5.

154

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 8.19.

155

Tam​że, 4.31.

156

Tam​że, 4.44.

157

Por. tam​że, 4.36.

158

Tam​że, 11.7.

159

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 3.23, s. 293–294.

160

Tam​że, 1.2, s. 13.

161

Tam​że, 3.12, s. 251.

162

Tam​że, 4.8, s. 408.

163

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 12.13.

164

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 4, s. 457.

165

Epik​tet, Dia​t ry​b y, dz. cyt., 4.6.

166

Epik​tet, En​c he​iri​dion, dz. cyt., 21, s. 464.

167

Ma​rek Au​re​liusz, Roz​my​śla​nia, dz. cyt., 9.37.

168

Se​ne​ka, Li​sty mo​ral​ne do Lu​c y​liu​sza, dz. cyt., s. 28.

169

Hen​ry Da​vid Tho​re​au, Wal​den, tłum. Ha​li​na Cie​p liń​ska, PIW, War​sza​wa 1991, s. 270.