Podstawy ekonomii (I. Pietryka)

TEMAT 1. Podstawowe pojęcia EKONOMIA - Ostatecznie powstanie ekonomii jako samodzielnej dyscypliny naukowej miało miejsce w 1776 r. za sprawą Adama Smitha, twórcy klasycznej szkoły ekonomicznej. Ekonomia jest nauką zajmującą się badaniem, w jaki sposób ludzie podejmują decyzje o zastosowaniu rzadkich zasobów do różnych celów produkcyjnych i konsumpcyjnych, oraz analizą skutków tych decyzji w procesie produkcji, podziale i w wymianie.

ZASADA CETERIS PARIBUS - „przy innych warunkach niezmienionych”. Zasada ta oznacza, że wszystkie zjawiska oraz procesy gospodarcze w obrębie modelu, poza badanymi, nie zmieniają się, a zatem nie wywierają wpływu na zachodzące w modelu zmiany. Teorie naukowe można odrzucić poprzez ich weryfikację (szukanie argumentów przemawiających za ich prawdziwością) lub falsyfikację (szukanie argumentów przemawiających za ich nieprawdziwością). ZALEŻNOŚCI EKONOMICZNE między zmiennymi X i Y można zilustrować za pomocą wykresu.

MIKROEKONOMIA - zajmuje się badaniem zjawisk i procesów gospodarczych zachodzących w poszczególnych obszarach gospodarki, np. na konkretnym rynku, obserwowanych i wyjaśnianych z punktu widzenia działalności gospodarczej poszczególnych podmiotów gospodarczych: nabywców, konsumentów, sprzedawców i producentów.

Wykres 1. ilustruje dodatnią zależność między X i Y, co oznacza, że wyższym wartościom X towarzysza wyższe wartości Y.

MAKROEKONOMIA - zajmuje się badaniem zjawisk i procesów zachodzących w całej gospodarce EKONOMIA POZYTYWNA - zajmuje się obiektywnym, naukowym wyjaśnianiem zasad działania gospodarki. Odwołuje się ona do faktów, stara się w sposób maksymalnie bezstronny, przy użyciu naukowych metod, wyjaśnić prawidłowości dotyczące rzeczywistości. Próbuje odpowiedzieć na pytania: dlaczego gospodarka działa w ten sposób oraz jakie są następstwa zmiany warunków działania. EKONOMIA NORMATYWNA - dostarcza subiektywnych zaleceń opartych na sądach wartościujących. Ocenia ona rzeczywistość gospodarcza według wartości i norm etycznych, ustala dobre stany gospodarki i formułuje warunki konieczne do ich uzyskania

Wykres 2. ilustruje ujemną zależność między X i Y, co oznacza, że wyższym wartościom X towarzysza niższe wartości Y.

PRAWO EKONOMICZNE - Ekonomia wykorzystując takie metody, jak: obserwacja rzeczywistości, analiza faktów i danych empirycznych stara się formułować ogólne prawidłowości rządzące procesami gospodarczymi. Stale powtarzające się zależności między elementami procesu gospodarowania nazywa się prawami ekonomicznymi. Działają one obiektywnie, tzn. są rzeczywistą cechą procesu gospodarowania oraz ich istnienie i działanie nie zależy od świadomości i działania ludzi. Łączenie praw ekonomicznych w zwarte, powiązane ze sobą logicznie systemy jest równoznaczne z tworzeniem teorii ekonomicznych. TEORIA EKONOMICZNA - stanowi zbiór definicji, twierdzeń i hipotez naukowych, który jest uporządkowany, tworzy spójną całość i odnosi się do określonego aspektu procesu gospodarowania. Teorie ekonomiczne operują pewnymi założeniami upraszczającymi rzeczywistość. Założenia upraszczające przyjmuje się po to, aby uchwycić podstawowe zależności występujące w rzeczywistości i uzyskać jej uproszczony, ale przejrzysty obraz. MODEL EKONOMICZNY - jest zbiorem założeń tworzącym uproszczony, schematyczny obraz pewnego fragmentu lub całości gospodarki, w którym można badać istotne zależności, abstrahując od zjawisk przypadkowych lub uznanych

Wykres 3. przedstawia zależność między X i Y.

nieliniową

Przy ekonomicznej interpretacji wykresów ważne są dwie informacje:  

punkt przecięcia — oznacza wysokość, na której linia wykresu przecina oś pionową (wartość X jest równa 0); kąt nachylenia — informuje o ile zmieni się wartość Y, jeśli wartość X wzrośnie o jednostkę.

TEMAT 2. Popyt, podaż, rynek

Schemat 2. Podział popytu w zależności od motywacji nabywców

Rynek Rachunek ekonomiczny polega na porównaniu nakładów związanych z podejmowanymi działaniami i efektów, jakie jednostka zamierza osiągnąć. Ułatwia on wybór takiego wariantu postępowania, który pozwala osiągnąć maksymalne korzyści. Kieruje się dwoma zasadami:  

zasada maksymalizacji efektu przy danych nakładach; zasada minimalizacji nakładów przy danym efekcie.

Rynek to całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków, w jakich one przebiegają. Podstawowa funkcją ekonomiczną rynku jest ustalanie ceny, przy której wielkość zapotrzebowania zrównuje się z ilością towaru oferowanego do sprzedaży. Cena jest parametrem, który umożliwia poprawne przeprowadzenie rachunku ekonomicznego, co warunkuje racjonalne rozdysponowanie zasobów między poszczególne dziedziny wytwarzania oraz dopasowanie struktury produkcji do struktury społecznego zapotrzebowania.

Schemat 3. Determinanty popytu

Klasyfikacja rynku     

według przedmiotu obrotu (rynek dóbr i usług konsumpcyjnych, rynek czynników produkcji); według zasięgu geograficznego (rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy, globalny); według sytuacji rynkowej (rynek sprzedawcy, rynek nabywcy); według stopnia jednorodności przedmiotu transakcji (rynek homogeniczny, rynek heterogeniczny); według stopnia wyrównywania się ceny (rynek doskonały i niedoskonały). Cenowe determinanty popytu

Popyt Popyt na dane dobro jest to ilość tego dobra (towarów i usług), jaką nabywcy są w stanie nabyć po określonej cenie i w określonym czasie, ceteris paribus. Schemat 1. Klasyfikacja popytu





Zmiana popytu może następować w wyniku równoczesnych zmian czynników wymienionych na schemacie 3. Uchwycenie związków między zmianami popytu a zmianami tylko jednego czynnika wymaga zastosowania klauzuli ceteris paribus. Zbadanie zależności między popytem (D — ang. demand) na dane dobro a jego ceną (P — ang. price) jest możliwe przy założeniu, że czynniki poza cenowe nie zmieniają się (ceteris paribus).

Wykres 1. Krzywa popytu

Poza cenowe determinanty popytu—dochód 



Związek między zmianami popytu na dane dobro (D) a zmianami dochodu nabywcy (M), przy założeniu ceteris paribus, jest następujący: wzrost dochodu powoduje wzrost popytu, a spadek dochodu powoduje spadek popytu. Dobra normalne a dobra niższego rzędu.

Cenowe determinanty podaży 



Zmiana podaży może następować w wyniku równoczesnych zmian czynników wymienionych na schemacie 4. Uchwycenie związków między zmianami podaży a zmianami tylko jednego czynnika wymaga zastosowania klauzuli ceteris paribus. Zbadanie zależności między podażą (S — ang. supply) danego dobra a jego ceną (P — ang. price) jest możliwe przy założeniu, że czynniki poza cenowe nie zmieniają się (ceteris paribus).

Wykres 2. Wpływ zmiany czynników poza cenowych na wielkość popytu na dane dobro. Wykres 3. Krzywa podaży

Poza cenowe determinanty popytu—ceny innych dóbr Poza cenowe determinanty podaży — koszty produkcji 



Związek między zmianami popytu na dane dobro (D) a cenami innych dóbr, przy założeniu ceteris paribus, zależy od tego czy inne dobra pozostają z nim w stosunku substytucyjności lub komplementarności. Dobra substytucyjne a dobra komplementarne.

Poza cenowe determinanty popytu—preferencje nabywców 

Zmiana preferencji na korzyść danego dobra zwiększa popyt na dane dobro i odwrotnie.

Podaż Podaż danego dobra jest to ilość tego dobra (towarów i usług), jaką dostawcy oferują do sprzedaży po określonej cenie i w określonym czasie, ceteris paribus.

Schemat 4. Determinanty podaży

Związek między zmianami podaży danego dobra (S) a zmianami kosztów produkcji (np. cen czynników produkcji), przy założeniu ceteris paribus, jest następujący: spadek kosztów produkcji powoduje wzrost podaży, a wzrost kosztów produkcji powoduje spadek podaży.

Wykres 4. Wpływ zmiany czynników poza cenowych na wielkość podaży danego dobra

Poza cenowe determinanty podaży — technologia Związek między zmianami podaży danego dobra (S) a zmianami technologii (wiedza i umiejętności dotyczące procesu produkcji), przy założeniu ceteris paribus, jest następujący: postęp technologiczny powoduje wzrost podaży, a regres technologiczny powoduje spadek podaży.

Wykres 6. Przesunięcie krzywej popytu a równowaga rynków

Poza cenowe determinanty podaży — czynniki obiektywne Związek między zmianami podaży danego dobra (S) a czynnikami obiektywnymi, przy założeniu ceteris paribus, jest następujący: proprzedsiębiorcze czynniki powodują wzrost podaży, a antyprzedsiębiorcze czynniki powodują spadek podaży. Równowaga rynkowa    

Punkt przecięcia krzywej podaży (S) z krzywą popytu (D) nazywany jest punktem równowagi rynkowej (E). Wyznacza on cenę równowagi rynkowej oraz ilość równoważącą rynek. Cena równowagi jest to cena zrównująca wielkość zapotrzebowania z wielkością oferowaną. Cena wyższa od ceny równowagi oznacza nadwyżkę podaży nad popytem. Przy tej cenie wielkość oferowana jest większa od wielkości zapotrzebowania na dane dobro. Cena niższa od ceny równowagi oznacza nadwyżkę popytu nad podażą. Przy tej cenie wielkość zapotrzebowania jest większa od wielkości oferowanej danego dobra.

Wykres 7. Przesunięcie krzywej podaży a równowaga rynkowa

Wykres 5. Równowaga rynkowa

Wykres 8. Jednoczesne przesunięcie krzywej popytu i podaży a równowaga rynkowa

Mechanizm osiągania równowagi rynkowej Stan równowagi rynkowej może zostać naruszony przez zmiany czynników poza cenowych determinujących popyt i podaż. Czynniki te wywołują przesunięcia krzywej popytu lub podaży:  przesunięcie krzywej popytu wzdłuż danej krzywej podaży;  przesunięcie krzywej podaży wzdłuż danej krzywej popytu;  jednoczesne przesunięcie krzywej popytu i podaży

Równowaga rynkowa Podsumowując: cena jest instrumentem przywracania równowagi w gospodarce rynkowej. Kształtuje się ona w wyniku gry popytu i podaży oraz oddziałuje na kształtowanie się tych wielkości. Giętkość cen gwarantuje więc samoistne osiąganie równowagi rynkowej. Wykres 1. Dostępne koszyki dóbr a preferencje konsumenta

TEMAT 3. Podstawy teorii wyboru konsumenta

3.UŻYTECZNOŚĆ 1) Użyteczność całkowita jest sumą zadowolenia, jaką czerpie konsument z konsumpcji określonych dóbr.

1.ELEMENTY TEORII WYBORU KONSUMENTA Przedmiotem wyboru konsumenta są różne dobra. Dla uproszczenia przyjmuje się, że konsumuje on dwa dobra X i Y. Określoną kombinację ilościową konsumowanych dóbr nazywa się koszykiem dóbr, który można zapisać jako: A=(X,Y). Na wybór określonego koszyka dóbr wpływają cztery elementy: 1. 2. 3. 4.

preferencje i użyteczność — konsumenci mają określone preferencje dotyczące konsumowanych dóbr; założenie o racjonalności konsumenta — konsument postępuje racjonalnie, tzn. wybiera opcję najlepszą z możliwych; dochód konsumenta — stanowi dla konsumenta ograniczenie, bo konsument przeznacza na konsumpcję cały swój dochód i nie może wydać więcej pieniędzy niż ma; ceny nabywanych dóbr — ceny dóbr, które konsument nabywa są określone na rynku i konsument przyjmuje je jako dane.

  



Jest kategorią porządkową, Odzwierciedla uporządkowany system preferencji. Kombinacje konsumpcji dóbr X i Y, które leżą na tej samej krzywej są dla konsumenta obojętne. Każda z tych kombinacji daje konsumentowi taki sam poziom użyteczności. Różne kombinacje dóbr X i Y, które dają konsumentowi taki sam poziom użyteczności całkowitej, np. U1, U2 lub U3 łączą się w krzywą obojętności. Im dalej położona jest krzywa obojętności od początku układu współrzędnych tym wyższy poziom użyteczności całkowitej.

2.PREFERENCJE Zakłada się, że konsument ma do wyboru trzy koszyki dóbr:   

koszyk A=(20,20), który zawiera 20 jednostki dobra X i 20 jednostek dobra Y; koszyk B=(17,16), który zawiera 17 jednostki dobra X i 16 jednostek dobra Y; koszyk C=(21,25), który zawiera 21 jednostki dobra X i 25 jednostek dobra Y;

Tabela 1. Układ preferencji konsumenta dotyczący konsumpcji dóbr Xi Y, który charakteryzuje inny poziom użyteczności całkowitej.

Problem decyzyjny, przed jakim stoi konsument, dotyczy wyboru jednego spośród dostępnych koszyków. Preferencje konsumenta określone są przez trzy założenia: 1.

2. 3.

preferencje są kompletne, tzn., że konsument potrafi rozstrzygnąć czy dany koszyk jest lepszy, gorszy lub równie dobry jak inne dostępne koszyki, np. koszyk C będzie lepszy od koszyka A, bo zawiera większą ilość obydwu dóbr, podobnie jak koszyk A będzie lepszy niż koszyk B; preferencje są przechodnie, tzn., że jeśli konsument uznaje, że koszyk C jest lepszy od koszyka A, a koszyk A lepszy od koszyka B, to koszyk C jest lepszy od koszyka B; konsument zachowuje się racjonalnie, tzn. woli mieć więcej niż mniej, czyli będzie wybierał taki koszyk, który zawierał będzie więcej dobra X lub Y niż inny dostępny koszyk.

Wykres 2. Układ preferencji konsumenta dotyczący konsumpcji dóbr X i Y, który charakteryzuje inny poziom użyteczności całkowitej

2) Użyteczność marginalna - wyraża zmianę zadowolenia konsumenta (użyteczności całkowitej) ze zmiany (zwiększenia lub zmniejszenia) konsumpcji danego dobra o kolejną, dodatkową jednostkę, przy danym poziomie konsumpcji pozostałych dóbr. Między ilością konsumowanego dobra X a użytecznością, czyli miarą zadowolenia z konsumpcji występują następujące zależności:  

użyteczność całkowita z konsumpcji dobra X rośnie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem) konsumpcji dobra X; użyteczność marginalna spada (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem) konsumpcji dobra X.

Prawo malejącej użyteczności marginalnej: zadowolenie konsumenta z konsumpcji dodatkowej jednostki dobra X maleje przy danym poziomie konsumpcji pozostałych dóbr.

5.OGRANICZENIE BUDŻETOWE Linię ograniczenia budżetowego można zapisać wzorem (2): M = PX ∙ X + PY ∙ Y, gdzie: M — stały dochód konsumenta w ciągu miesiąca; PX, PY — ceny dóbr X i Y; X i Y — ilości dóbr X i Y nabywane przez konsumenta.

Wykres 6. Linia ograniczenia budżetowego konsumenta

Reprezentuje koszyki dóbr osiągalnych dla konsumenta przy danym dochodzie i danych cenach dóbr X i Y. Takim osiągalnym koszykiem jest np. E=(20,20).  Poniżej linii ograniczenia budżetowego znajdują się punkty osiągalne dla konsumenta przy danych cenach dóbr X i Y oraz dochodzie, np. C=(10,15).  Powyżej linii ograniczenia budżetowego znajdują się punkty nieosiągalne dla konsumenta przy danych cenach dóbr X i Y oraz dochodzie, np. D=(20,30). Nachylenie linii ograniczenia budżetowego wyznacza stosunek ceny dobra X do ceny dobra Y: -PX/PY. Zmiana ceny dobra X lub Y powodowała będzie zatem zmianę nachylenia linii ograniczenia budżetowego:  

Wykres 3. Użyteczność całkowita i marginalna

4.KRZYWA OBJĘTOŚCI Krańcowa stopa substytucji między dobrami X i Y (MRS(X,Y)), to ilość dobra Y, jaką konsument musi poświęcić (ΔY), aby zwiększyć konsumpcję dobra X o jednostkę (ΔX) i jednocześnie utrzymać ten sam poziom zadowolenia (użyteczności całkowitej na poziomie ΔU1). Wylicza się ją według wzoru (1):

im wyższa cena dobra X tym bardziej stroma linia ograniczenia budżetowego, ceteris paribus (wykres 7.); im wyższa cena dobra Y tym bardziej płaska linia ograniczenia budżetowego, ceteris paribus (wykres 8.).

Zmiana dochodu powodowała będzie przesunięcie linii ograniczenia budżetowego: wzrost dochodu przesuwa ją w prawo, a spadek dochodu w lewo, ceteris paribus (wykres 9.).

MRS(X,Y) = ΔY / ΔX Prawo malejącej krańcowej stopy substytucji: przy stałym poziomie użyteczności (U1) dodatkowe jednostki dobra X można pozyskiwać kosztem coraz mniejszych ilości dobra Y. Nachylenie krzywej obojętności w danym punkcie, np. E definiuje się jako zmianę konsumpcji dobra Y (ΔY) w stosunku do zmiany konsumpcji dobra X (ΔX) . Ponieważ krzywa obojętności jest opadająca, jej nachylenie równa się ujemnej krańcowej stopie substytucji: -MRS(X,Y)=-∆Y⁄∆X (wykres 5.).

Wykres 4. Zmiana stopy substytucji na różnych odcinkach krzywej obojętności

Wykres 7. Wpływ zmiany ceny dobra X na linię ograniczenia budżetowego

Wykres 5.Marginalna stopa substytucji Wykres 8. Wpływ zmiany ceny dobra Y na linię ograniczenia budżetowego

TEMAT 4. Podstawy teorii przedsiębiorstwa 1. Przedsiębiorstwo jest wyodrębnioną pod względem ekonomicznym jednostką prowadzącą działalność produkcyjną, handlową lub usługową.

Wykres 9. Wpływ zmiany dochodu na linię ograniczenia budżetowego

6. OPTIMUM KONSUMENTA Optymalny wybór konsumenta to punkt, w którym najwyżej położona krzywa obojętności jest styczna z linią ograniczenia budżetowego. Jest to punkt E=(20,20) na wykresie 10. W punkcie E konsument maksymalizuje swoją użyteczność i nie jest zainteresowany wyborem innego koszyka dóbr, dopóki warunki ograniczające wybór się nie zmienią. W punkcie tym nachylenie krzywej obojętności (krańcowa stopa substytucji) równa się stosunkowi cen dobra X do dobra Y: - MRS(X,Y)= -Px / PyOznacza to, że konsument dostosowuje swoją konsumpcję dóbr X i Y (tak wybiera koszyki dóbr) w taki sposób, aby stopa, zgodnie z którą jest skłonny zastąpić dobro X na dobro Y (preferencje konsumenta), była równa stopie, która faktycznie umożliwia dokonanie takiej substytucji (relacja cen dóbr).

Celami przedsiębiorstwa według teorii przedsiębiorstwa mogą być:  Zysk  Korzyści niepieniężne  wynagrodzenie z własnej pracy  niemożliwość uzyskania wszystkich informacji lub wysokie koszty jej pozyskania sprawiają, że przedsiębiorstwo nie angażuje się w maksymalizację zysku  rozproszenie własności w dużych przedsiębiorstwach, powoduje konflikt celów przedsiębiorstwa (celem może być tu maksymalizacja przychodów ze sprzedaży lub stopy wzrostu przedsiębiorstwa) Producent występuje w podwójnej roli kupujący czynniki produkcji

2.

sprzedający wytworzone dobra i usługi

Technologia a technika produkcji

Nakłady: praca, kapitał, ziemia

PRZEDSIĘBIORSTWO

Wyniki: n: dobra, Dobra, usługi usługi

Zadanie producenta polega na minimalizowaniu nakładów przy danym efekcie lub maksymalizacji efektu przy danych nakładach. Nakład (czynnik produkcji) to dobro lub usługa wykorzystane w procesie produkcji. Zadanie producenta polega na minimalizowaniu nakładów przy danym efekcie lub maksymalizacji efektu przy danych nakładach. Wykres 10. Optimum konsumenta

Technicznie i ekonomicznie efektywna metoda produkcji Technika to zbiór wszystkich, dostępnych technologii. Technologia procesu produkcji wyznacza kombinacje czynników produkcji (nakładów), które umożliwiają osiągnięcie określonej wielkości produkcji (efektu). Metoda produkcji jest efektywna technicznie, jeżeli nie istnieje inna metoda wytworzenia danej wielkości produkcji, która zużywa mniej jednego czynnika produkcji i nie więcej innego czynnika. Metoda produkcji jest efektywna ekonomicznie, jeżeli nie istnieje inna metoda wytworzenia danej wielkości produkcji, która pozwala na tańsze wytworzenie określonej wielkości produkcji.

3.

Funkcja produkcji w krótkim okresie

Produkcja polega na łączeniu określonych nakładów (czynników produkcji), w celu osiągnięcia efektu (dóbr i usług).

Funkcja produkcji to zależność między nakładami czynników produkcji a maksymalną produkcją, jaką można uzyskać z tych nakładów:

Q=f(X1,…,Xn), gdzie: Q — wielkość produkcji; X1,...,Xn — czynniki produkcji.

Funkcja produkcji w krótkim okresie Stałe i zmienna czynniki produkcji Podział na stałe i zmienne czynniki produkcji wiąże się z uwzględnieniem czasu w analizie procesu produkcyjnego. W okresie krótkim przynajmniej jeden czynnik produkcji jest stały. W okresie długim wszystkie czynniki produkcji traktowane są jako zmienne. Czas trwania okresu krótkiego i długiego zależy od specyfiki gałęzi. Posługując się zasadą ceteris paribus można uprościć analizę funkcji produkcji do analizy dwuczynnikowej funkcji produkcji w krótkim okresie. Rozpatrywana będzie zależność między nakładami czynnika zmiennego, np. pracy oraz czynnika stałego w krótkim okresie, np. kapitału. Oznacza to, że w krótkim okresie, przy danym poziomie technologii, nakład kapitału pozostaje niezmienny, a produkcja będzie się zmieniała jedynie w wyniku zmiany nakładu pracy.

4.

Koszt stały to koszt, którego poziom nie zmienia się przy zmianie rozmiarów produkcji (np. koszty administracji). Koszt zmienny to koszt, którego poziom zmienia się wraz ze zmianami produkcji (np. koszt czynników produkcji). Koszt przeciętny to koszt całkowity przypadający na jednostkę produkcji: SATC=STC/Q Koszt przeciętny stały to koszt całkowity stały przypadający na jednostkę produkcji: SAFC=SFC/Q Koszt przeciętny zmienny to koszt całkowity zmienny przypadający na jednostkę produkcji: SAVC=SVC/Q Koszt krańcowy informuje o tym jak wzrośnie koszt całkowity, jeśli produkcja wzrośnie o jednostkę: SMC=ΔSTC/ΔQ

7.

Koszt całkowity to minimalny koszt wytwarzania różnych wielkości produkcji w długim okresie. Koszt przeciętny to koszt całkowity przypadający na jednostkę produkcji: LAC=LTC/Q Koszt krańcowy informuje o tym jak wzrośnie koszt całkowity, jeśli produkcja wzrośnie o jednostkę: LMC=ΔLTC/ΔQ

8.

Produkt całkowity, przeciętny i krańcowy

Produkt całkowity (TQ) to całkowita wielkość produkcji wytworzona z danej wielkości nakładów czynników produkcji. Produkt przeciętny (AQ) otrzymuje się przez podzielenie wielkości produkcji całkowitej przez nakład czynnika zmiennego:

  

AQ=TQ/L

Produkt marginalny (MQ) oznacza przyrost produkcji osiągany w wyniku zwiększenia nakładu zmiennego czynnika produkcji o jednostkę:

Otrzymuje się wówczas przyrost wielkość produkcji osiągniętą dzięki zatrudnieniu kolejnego pracownika.

Funkcja produkcji w długim okresie

W długim okresie nakłady wszystkich czynników produkcji są zmienne. W przypadku dwuczynnikowej funkcji produkcji opisanej wzorem (2) kapitał również będzie czynnikiem zmiennym w długim okresie. Funkcja produkcji będzie miała wówczas postać: Q=f(L,K)

Koszty krótkookresowe

W krótkim okresie koszty całkowite składają się z kosztów stałych i zmiennych: STC=SFC+SVC

Jeżeli koszt całkowity rośnie wolniej niż rozmiary produkcji, koszt przeciętny obniża się. Oznacza to, że przedsiębiorstwo osiąga rosnące korzyści skali. Jeżeli koszt całkowity rośnie szybciej niż rozmiary produkcji, koszt przeciętny wzrasta. Oznacza to, że przedsiębiorstwo osiąga malejące korzyści skali. Jeżeli koszt całkowity rośnie w tym samym tempie, co rozmiary produkcji, koszt przeciętny jest stały. Oznacza to, że przedsiębiorstwo osiąga stałe korzyści skali.

Wewnętrzne korzyści skali produkcji:

MQ=ΔTQ/ΔL.

6.

Efekty skali produkcji

Niekorzyści skali produkcji również dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne.

Otrzymujemy wielkość produkcji na jednego pracownika.

5.

Koszty długookresowe



Technologiczne źródła korzyści skali:  Korzyści pracownicze – specjalizacja i podział pracy  Niepodzielność czynników produkcji Zasada kontenera. Nakłady na powiększanie obiektu są relatywnie mniejsze od efektów, jakie to przyniesie.  Produkcja wieloetapowa  produkty uboczne i korzyści zakresu. Przy masowej produkcji na dużą skalę istnieje możliwość bardziej racjonalnego wykorzystania odpadów poprzez uruchomienie np. produkcji ubocznej. Wówczas mówimy nie tyle o korzyściach skali, co o korzyściach wynikających z rozszerzonego zakresu produkcji. Rozkład kosztów ogólnych

Marketingowe źródła korzyści skali: 

  

umocnienie pozycji negocjacyjnej. Większe przedsiębiorstwo ma silniejszą pozycję rynkową jako nabywcy, co upoważnia je do negocjowania korzystniejszych cen, terminów dostaw, warunków płatności itp. mniejsze koszty pakowania i transportu. Koszty pakowania i transportu nie wzrastają proporcjonalnie do ilości zamawianych i sprzedawanych produktów. korzyści z zatrudnienia wykwalifikowanych pracowników. skuteczniejsza promocja. Przy dużej skali produkcji opłacalne staje się zwiększenie środków na badania rynku, promocję, reklamę.

Finansowe źródła korzyści skali:  

łatwiejszy dostęp do finansowania zewnętrznego. korzystanie z wielu źródeł finansowania zewnętrznego.

TEMAT 5. Rola państwa w gospodarce 1.

Państwo: oznacza złożoną, zróżnicowaną wewnętrznie, wieloszczeblową strukturę administracyjną społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium, dysponującą władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

2. a) b) c)

Funkcje państwa w gospodarce: Ekonomiczne: wśród nich wyróżniamy funkcje alokacyjną, stabilizacyjną i redystrybucyjną, Społeczne, Polityczne.

3.

Argumenty za i przeciw ekonomicznej roli państwa Za Przeciw konieczność zabezpieczenia systemu pojawienie się stanów nierównowagi na rynku gospodarczego od strony instytucjonalno(niedoborów lub nadwyżek) w wyniku prawnej regulacji państwowych, niedoskonałości rynku i konkurencji w zniekształcone informacje (im większy zakres praktyce, związane z monopolizacją państwowych regulacji, tym bardziej gospodarki i innymi czynnikami zniekształcone informacje); występowanie negatywnych efektów zmniejszona elastyczność systemu zewnętrznych w zakresie produkcji i gospodarczego (biurokracja i usztywnienie konsumpcji procesów decyzyjnych) wysokie koszty interwencjonizmu istnienie dóbr publicznych państwowego przy jednocześnie niewielkiej skuteczności wielu działań; istnienie dóbr szczególnie niekorzystnych lub korzystnych społecznie, których konsumpcja osłabienie bodźców związanych z rynkiem; ze względów społecznych jest szczególnie niepożądana lub pożądana występowanie takich zjawisk, jak duże niereprezentatywność państwa (interes wahania aktywności gospodarczej, urzędników może być inny niż interes bezrobocie, niepełne wykorzystanie mocy obywateli) wytwórczych oraz inflacja istnienie pozbawionych opieki ludzi starszych, ograniczanie wolności jednostki i hamowanie niedołężnych, upośledzonych i chorych oddolnej inicjatywy powstanie zbyt dużych, nieakceptowanych społecznie różnic dochodowych i majątkowych

4.

EKONOMICZNE FUNKCJE PAŃSTWA Tworzenie ładu instytucjonalno-prawnego jest specyficzną, długookresową funkcją, którą trudno jednoznacznie zakwalifikować, gdyż ma ona istotne znaczenie dla wykonywania wszystkich funkcji państwa. Tworzenie ładu instytucjonalno-prawnego polega na:  tworzeniu norm prawnych i instytucji chroniących własność prywatną, prawa poszczególnych jednostek, prawa większych zbiorowości i prawa społeczeństwa jako całości;  organizowaniu sprawnego systemu obiegu informacji ekonomicznej;  ustanawianiu zasad funkcjonowania instytucji obsługujących rynek i zasad prowadzenia działalności gospodarczej.

Zewnętrze korzyści skali produkcji:   

łatwiejszy dostęp do infrastruktury przemysłowej i wykwalifikowanych pracowników rozwój przemysłu towarzyszącego rozwój firm usługowych

Niekorzyści skali produkcji: Źródłem niekorzyści wewnętrznych mogą być:  menadżerskie i pracownicze niekorzyści skali  problemy z liniowym systemem produkcji

Źródłem zewnętrznych niekorzyści skali są:  

ograniczenia w dostępności coraz rzadszych surowców czy wykwalifikowanej siły roboczej wzrostu popytu na tereny przemysłowe w rejonie

Minimalna skala efektywna produkcji Przedsiębiorstwu opłaca się powiększanie rozmiarów produkcji tak długo, jak występują korzyści skali, bo wówczas zwiększeniu produkcji towarzyszy obniżka długookresowego kosztu przeciętnego. Istnieje jednak granica ekspansji przedsiębiorstwa nazwana minimalną skalą efektywną produkcji. Minimalna efektywna skala jest to taki poziom produkcji, przy którym niekorzyści skali zaczynają przeważać nad korzyściami skali. Koszty przeciętne osiągają wówczas minimum. Po przekroczeniu tej wielkości produkcji, koszt przeciętny rośnie, i przeważają niekorzyści skali. W punkcie tym LAC=LMC.

9.

Przychody przedsiębiorstwa

Przychód całkowity: TR=Q*P TR-przychód całkowity, Q-ilość sprzedanych produktów, P-cena produktów Przychód przeciętny: AR=TR/Q AR-przychód przeciętny, TR-przychód produkcji na jednostkę produkcji (Q) Przychód krańcowy: MR=ΔTR/ΔQ MR-przychód krańcowy, ΔTR-przyrost utargu całkowitego wynikający ze zwiększenia sprzedaży o jednostkę (ΔQ)

10. Zyska przedsiębiorstwa Zysk jest różnicą między przychodami całkowitymi a kosztami całkowitymi: Z=TR-TC.

 Funkcja alokacyjna: Polega na podejmowaniu działań sprzyjających optymalnej alokacji zasobów gospodarczych i maksymalizacji społecznego dobrobytu.  Działania państwa w ramach funkcji alokacyjnej: a) rozszerzaniu własności prywatnej, b) określanie niezbędnego zakresu własności publicznej, c) wprowadzanie rozwiązań instytucjonalno-prawnych sprzyjających nieustannie wymianie praw własności, która stwarza szansę na to, że zasoby gospodarcze trafiają do tych, którzy potrafią je najlepiej wykorzystać; d) wspieranie konkurencji przez działania zbliżające rzeczywiste warunki, w jakich funkcjonują podmioty gospodarcze, do warunków odpowiadających założeniom konkurencji doskonałej  Funkcja stabilizacyjna: Polega na podejmowaniu przez państwo działań stabilizujących gospodarkę przez realizację celów makroekonomicznych polityki państwa, jak: osiągnięcie i utrzymywanie w dłuższym okresie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego, wyeliminowanie lub przynajmniej ograniczenie do minimum inflacji i bezrobocia.

Głównymi instrumentami realizacji funkcji redystrybucyjnej państwa są: ~ system podatkowy, ~ wydatki budżetowe, ~ składki na ubezpieczenia społeczne, ~ systemy różnego typu opłat i cen. Głównymi formami pomocy ze strony państwa są: 1.

2.

świadczenia pieniężne ~ świadczenia dofinansowywane przez państwo (emerytury, renty, zasiłki inwalidzkie i chorobowe, zasiłki dla bezrobotnych); ~ świadczenia finansowane przez państwo w całości (zasiłki dla osób o niskich dochodach, zasiłki dla niepełnosprawnych, dodatki rodzinne, dodatki mieszkaniowe). świadczenia w naturze (np. świadczenia w ramach powszechnej służby zdrowia i oświaty).

Dwa zasadnicze rodzaje polityki makroekonomicznej państwa:

5. REALNY I REGULACYJNY ASPEKT ROLI PAŃSTWA W GOSPODARCE

1.

Dwa aspekty ekonomicznej roli państwa:

polityka fiskalna — ogół działań państwa polegających na wykorzystaniu szeregu instrumentów fiskalnych, takich jak podatki i wydatki rządowe wpływających na budżet państwa w celu osiągnięcia określonych celów. Polityka fiskalna prowadzona jest przez władze fiskalne: ~ parlament (władza ustawodawcza: Sejm i Senat) ~ rząd (władza wykonawcza: Rada Ministrów); ~ aparat skarbowy (urzędy skarbowe, izby celne itp.). Wyróżnia się: ~ ekspansywną politykę fiskalną polegającą na zwiększaniu wydatków państwa i/lub zmniejszaniu podatków; ~ restrykcyjną politykę fiskalną polegającą na zmniejszaniu wydatków państwa i/lub zwiększaniu podatków.

2.

polityka monetarna — ogół działań mających na celu zapewnienie stabilności cen, czyli niskiej inflacji. Politykę pieniężną państwa prowadzi bank centralny lub inna instytucja rządowa upoważniona do realizacji tej funkcji. Wyróżnia się: ~ ekspansywną politykę monetarną polegającą na obniżaniu stóp procentowych w celu zwiększenia podaży pieniądza; ~ restrykcyjną politykę monetarną polegającą na zwiększaniu stóp procentowych w celu zmniejszenia podaży pieniądza (polityka antyinflacyjna).

 Funkcja redystrybucyjna: polega przede wszystkim na działaniach w sferze zabezpieczenia społecznego oraz innych mających na celu zmniejszenie nierówności wynikających z działania czynników rynkowych w zakresie majątkowym i dochodowym.

~ aspekt realny — różne agendy państwowe prowadzą różnego rodzaju działalność gospodarczą; zdeterminowany zakresem własności publicznej w danym kraju oraz liczbą i efektywnością działania pracowników sektora publicznego; wyraża udział sektora państwowego w globalnej produkcji danego kraju; ~ aspekt regulacyjny — wpływ państwa na działalność innych podmiotów gospodarczych — instytucje i normy prawne; wyraża ilość ustanowionych przez państwo instytucji i norm regulujących działalność gospodarczą oraz zakres i liczba jego bieżących interwencji. Rola państwa w gospodarce danego kraju wyraża udział wydatków rządowych w produkcie krajowym brutto.

6. LIBERALIZM A ETATYZM Etatyzm — koncepcja zakładająca podporządkowanie jednostkowych i grupowych interesów społeczeństwa interesowi państwa. Liberalizm — koncepcja teoretyczna i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego. ETATYZM podejmuje kluczowe decyzje rozwojowe, zapewnia pracę i godziwą płacę, troszczy się o najbiedniejszych i najsłabszych, chroni rynek krajowy, odpowiada za produkt krajowy jest właścicielem większości przedsiębiorstw chroni przedsiębiorstwa państwowe przed bankructwem

LIBERALIZM najlepiej reguluje działalność gospodarczą, stymuluje konkurencję, efektywnie wykorzystuje zasoby, dostępny dla przedsiębiorców zagranicznych, zapewnia efektywne wykorzystanie PKB przez przedsiębiorstwa prywatne.

TEMAT 6. Wzrost i rozwój gospodarczy



1.POJĘCIE WZROSTU I ROZWOJU GOSPODARCZEGO



Wzrost gospodarczy jest to stałe powiększanie się zdolności danego społeczeństwa do produkcji dóbr i usług zaspokajających ludzkie potrzeby. Oznacza ilościowe zwiększanie się z okresu na okres podstawowych wielkości ekonomicznych. Zdolności produkcyjne każdej gospodarki zależą przede wszystkim od ilości i jakości występujących w niej czynników produkcji (kapitału, pracy, zasobów naturalnych, wiedzy technicznej). Produkcyjność kapitału i wydajność pracy to powszechnie stosowane miary efektywności tych czynników produkcji, od których zależy wielkość wytwarzanego dochodu narodowego. Produkcyjność kapitału to wielkość produkcji przypadająca na jednostkę zaangażowanego kapitału. Wydajność pracy to wielkość produkcji przypadająca na jednego zatrudnionego w jednostce czasu.

Produkt Narodowy Brutto — całkowita wartość wyrobów i usług wytworzonych przez obywateli danego kraju w ciągu jednego roku, PNB uwzględnia również dochody krajowych firm uzyskane za granicą, nie uwzględnia dochodów obcych firm działających w kraju; stopa wzrostu produktu krajowego brutto. Oznacza ona stosunek przyrostu PKB w badanym okresie do wielkości PKB w okresie bazowym:

gdzie: Yt — realna wielkość PKB w okresie bazowym, Yt+1 — realna wielkość PKB w okresie następnym. wielkość produktu PKB przypadająca na jednego mieszkańca (PKB per capita); struktura PKB (według sektorów gospodarki go wytwarzających).

Wzrost gospodarczy może być osiągany dwoma sposobami:  

w krótkim okresie poprzez zwiększenie wykorzystania czynników produkcji; w długim okresie poprzez wzrost efektywności wykorzystania czynników produkcji (wzrost wiedzy i doświadczenia pracowników, postęp techniczny i organizacyjny, korzyści skali (w tym specjalizacja), zmiany alokacji zasobów w gospodarce, zmiany prawne, kulturowe, społeczne i inne).

Analiza wzrostu gospodarczego nie daje pełnej informacji o poziomie życia i zamożności społeczeństwa, a jedynie umożliwia charakterystykę zmian ilościowych. Rozwój gospodarczy to długofalowy proces przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje zarówno zmiany ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, konsumpcji i innych wielkości ekonomicznych charakteryzujących gospodarkę od strony ilościowej (wzrost gospodarczy), jak również towarzyszące im zmiany o charakterze jakościowym (zmiany organizacji społeczeństwa) oraz zmiany o charakterze strukturalnym. Rozwój gospodarczy powoduje zmiany w strukturze tworzenia Produktu Krajowego Brutto oraz zmiany w strukturze zatrudnienia.

Wykres 1. PKB per capita gospodarki światowej (w cenach stałych, w USD) oraz stopa wzrostu PKB per capita (w %) w latach 1960–2015

2.SYNTETYCZNE MIERNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO Mierniki syntetyczne to takie mierniki, które w najbardziej ogólny sposób charakteryzują rozwój społeczno-gospodarczy. 

Produkt Krajowy Brutto — całkowita wartość dóbr i usług wytworzonych przez społeczeństwo w ciągu danego roku na terenie danego kraju;

Wykres 2. PKB per capita w wybranych państwach w 2015 roku (w cenach stałych, w USD)

3.PKO JAKO NIEDOKŁADNY WSKAŹNIK DOBROBYTU W PAŃSTWIE.  nie uwzględnia produkcji nieewidencjonowanej („szarej strefy”, „czarnej strefy”, produkcji gospodarstw domowych przeznaczanej na własne potrzeby); Szara strefa — finansowy obszar zdrowej gospodarki państwa, którego dochody osiągane z działalności niezakazanej przez prawo, są ukrywane w całości lub w części przed organami administracji państwowej, podatkowej, celnej itp. Jest nielegalnym obrotem legalnymi towarami i usługami. Czarna strefa — oznacza obrót nielegalnymi towarami i usługami.  nie uwzględnia wartości czasu wolnego (wypoczynku);  nie uwzględnia wartości wytworzonych bezpłatnie przez wolontariuszy;  nie ujmuje tzw. efektów zewnętrznych produkcji (np. zanieczyszczenia środowiska);  uwzględnia produkcję tzw. antydóbr (np. wydłużenie dojazdów do pracy, wydatki na administrację); Antydobro to dobro, które wpływa na wzrost uciążliwości życia i zmniejsza dobrobyt.  nie uwzględnia różnic cen w poszczególnych państwach (co przynajmniej teoretycznie jest niwelowane przez liczenie PKB parytetem siły nabywczej);  nie odzwierciedla zróżnicowania dochodów w społeczeństwie ani ich dystrybucji (wysoki PKB niekoniecznie przekłada się na dobrobyt wszystkich obywateli);  do PKB wliczane są zbrojenia, choć zdaniem niektórych ekonomistów wydatki takie nie zwiększają użyteczności społeczeństwa, jedynie umożliwiają prowadzenie działalności zwiększającej tę użyteczność;  nie pokazuje jakości usług, zwłaszcza państwowych;  nie odzwierciedla faktu, że nie cały wypracowany PKB trafia do obywateli w postaci bezpośredniej (pensje) lub pośredniej (świadczenia, zasiłki itp.) — część PKB transferowana jest w formie zysków za granicę.

   

stopa inwestycji, dynamika inwestycji, struktura inwestycji, efekty inwestycji.

Procesy innowacyjne:  

liczba wynalazków (w tym wdrożonych), zakup licencji,

Rozwój i postęp społeczny:   

liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców, wskaźniki czytelnictwa wydawnictw i gazet, liczba abonamentów radia i telewizji na 100 gospodarstw domowych.

Symptomatyczne mierniki wzrostu gospodarczego Mierniki symptomatyczne charakteryzują jedynie wybrane dziedziny działalności, ale są za to tak charakterystyczne i mają taką zdolność diagnozowania, że pozwalają wnioskować o ogólnym poziomie i dynamice rozwoju społeczno-gospodarczego. 

liczba komputerów osobistych na 100 gospodarstw domowych, podłączonych do nowoczesnej sieci informacji naukowej, technicznej, ekonomicznej, prasowej

Czynniki wzrostu gospodarczego — kapitał Ilość kapitału:  inwestycje przedsiębiorstw, czyli nakłady na odtworzenie i powiększenie zasobów kapitału;  amortyzacja, czyli zmniejszanie się wartości kapitału rzeczowego wskutek jego fizycznego i ekonomicznego zużycia. Wykres 3. Poziom Human Development Index (HDI) w wybranych państwach w 2015 roku

Produktywność kapitału — wielkość produkcji przypadająca na jednostkę zaangażowanego kapitału rzeczowego. 

4.SZCZEGÓŁOWE MIERNIKI WZROSTU GOSPODARCZEGO Mierniki szczegółowe są to takie mierniki, które charakteryzują wybrane dziedziny rozwoju społecznogospodarczego. Działalność inwestycyjna:

technologia.

Czynniki wzrostu gospodarczego — praca Ilość pracy: 

wzrost liczby ludności w danym państwie (przyrost naturalny, migracje);

 poprzez:    

wzrost liczby osób aktywnych zawodowo (zatrudnionych i aktywnie poszukujących pracy)

 

zatłoczenie miast, groźba szybkiego wykorzystania surowców nieodtwarzalnych

ustawowe granice wieku produkcyjnego; aktywizację zawodową kobiet i osób w wieku przedemerytalnym; czas kształcenia młodzieży. czas pracy zatrudnionych.

Wydajność pracy — wielkość produkcji przypadająca na jednego zatrudnionego w jednostce czasu.    



techniczne uzbrojenie pracy, wykształcenie, kwalifikacje pracowników, doświadczenie pracowników, motywacja pracowników.

Wykres 4. Ludność zamieszkująca miasta w latach 1960–2015 (% ludności ogółem)

Czynniki wzrostu gospodarczego — zasoby naturalne Ilość zasobów naturalnych: 

odkrycie nowych złóż surowców naturalnych.

Produktywność zasobów naturalnych — wielkość produkcji przypadająca na jednostkę wybranego zasobu naturalnego.  inwestycje w dziedzinie odwadniania, nawadniania i użyźniania, wykorzystywanie efektywniejszych, nowocześniejszych narzędzi rolniczych;  zwiększenie efektywności wydobycia istniejących złóż.

5.BARIERY WZROSTU GOSPODARCZEGO Bariery polityczno-ekonomiczne:    

bariera ustrojowo-ideologiczna; bariera braku stabilizacji wewnętrznych stosunków politycznych; bariera politycznego podziału świata; bariera instytucjonalno-organizacyjna.

Wykres 5. Zanieczyszczenie powietrza pyłem zawieszonym PM2.5, ludność narażona na poziomy przekraczające wartość wytycznych WHO w latach 1990–2015 (% ludności ogółem)

Bariery społeczno-ekonomiczne:  bariera demograficzna (może mieć wymiar ilościowy (pełne zatrudnienie), kwalifikacyjny (niedopasowana struktura) i alokacyjny (niedopasowanie przestrzenne);  bariera konsumpcji i płacy realnej (ograniczenia rozwojowe, będące wynikiem obniżenia poziomu konsumpcji kosztem wzrostu inwestycji);  bariera infrastruktury społecznej (wyraża się w jakości i dostępności usług w zakresie prawa, bezpieczeństwa, oświaty i nauki, kultury, opieki społecznej i służby zdrowia);  bariera żywnościowa (dotyczy zarówno ograniczeń produkcji rolniczej, jak i ograniczeń zaopatrzenia społeczeństwa w żywność);  bariera technologiczna (wyraża się w istnieniu luki technologicznej (tempo i struktura procesów postępu technicznego);  bariera surowcowa (wiąże się z dostępnością do zasobów do zasobów bogactw naturalnych i ich wykorzystaniem).

6.KOSZTY WZROSTU GOSPODARCZEGO 

zanieczyszczenie środowiska naturalnego,

Wykres 6. Emisja CO na świecie w latach 1960–2015 (w tonach metrycznych per capita)

Wykres 1. Ludność w wieku produkcyjnym (15–64 lata) w podziale na aktywnych i biernych zawodowo w Polsce w latach 2000–2016 (w tys. osób)

TEMAT 7. Bezrobocie Kategorie demograficzne rynku pracy

Wykres 2. Ludność aktywna zawodowo w podziale na zatrudnionych i bezrobotnych w Polsce w latach 2000–2016 (w tys. osób) Kategorie demograficzne rynku pracy Wiek produkcyjny — wiek zdolności do pracy, tj. dla mężczyzn grupa wieku 18–64 lata, dla kobiet — 18– 59 lat w Polsce. Aktywni zawodowo (zasób siły roboczej — labour force — LF) — ogół osób w wieku produkcyjnym wyrażający chęć podjęcia pracy. Do aktywnych zawodowo zalicza się zarówno osoby pracujące, jak i osoby bezrobotne. Bierni zawodowo — osoby niepracujące i nieposzukujące pracy. W grupie osób nieaktywnych zawodowo znajdują się:    

osoby niewykazujące chęci do zatrudnienia mimo posiadania zdolności do podjęcia pracy; ~ osoby starsze (w wieku emerytalnym); osoby, które są w wieku produkcyjnym, ale uzyskały uprawnienia rentowe i nie zamierzają powrócić na rynek pracy; niepełnosprawne; młodzież, która nie rozpoczęła jeszcze kariery zawodowej lub czasowo wycofała się z rynku pracy z powodu kontynuowania edukacji lub konieczności opieki nad dzieckiem, rodziną.

Zatrudnieni (employed — E) — osoby zatrudnione na podstawie stosunku pracy lub stosunku służbowego na czas określony (w tym zatrudnione sezonowo i dorywczo) i nieokreślony, w pełnym i niepełnym wymiarze czasu pracy (inaczej: pracownicy najemni). Bezrobotni (unemployed — U) — osoby w wieku produkcyjnym spełniające jednocześnie trzy warunki: są niepracujące, aktywnie poszukują pracy i są zdolne i gotowe do jej podjęcia. Bezrobocie — zjawisko polegające na tym, że pewna część ludzi zdolnych do pracy, poszukujących pracy i akceptujących istniejący poziom wynagrodzenia nie znajduje zatrudnienia

Metody pomiaru bezrobocia Współczynnik aktywności zawodowej (a) — stosunek liczby aktywnych zawodowo (zasobu siły roboczej — LF) do liczby ludności w wieku produkcyjnym (L): a = LF / L * 100 Wykres 3. Współczynnik aktywności zawodowej w Polsce w latach 2000–2016 (w %)

Metody pomiaru bezrobocia

Rodzaje bezrobocia

Stopa zatrudnienia (e) — procentowy udział liczby zatrudnionych (E) w liczbie ludności w wieku produkcyjnym (L): e = E / L * 100

Wykres 4. Stopa zatrudnienia w Polsce w latach 2000–2016 (w %)

Bezrobocie frykcyjne — rodzaj bezrobocia, które tworzą osoby pozbawione pracy tylko w krótkim okresie czasu. Jest rezultatem ruchu zatrudnionych na rynku pracy. Bezrobocie frykcyjne związane jest ze zmianą lub poszukiwaniem nowego, lepszego zatrudnienia lub przenoszeniem się osób do innej miejscowości. W gospodarce, której struktura siły roboczej oraz liczba oferowanych miejsc pracy zmieniają się nieustannie, występowanie bezrobocia frykcyjnego jest normalne i nie pociąga za sobą dużych kosztów społecznych. Metody pomiaru bezrobocia Bezrobocie można wyrazić w wielkościach:  

absolutnych, jako różnicę między aktywnymi zawodowo a zatrudnionymi: U = LF - E relatywnych, jako stopę bezrobocia (b), czyli procentowy udział liczby bezrobotnych (U) w liczbie aktywnych zawodowo (zasobie siły roboczej — LF): b = U / LF * 100

Wykres 5. Stopa bezrobocia w Polsce w latach 2000–2016 (w %)

Bezrobocie strukturalne — rodzaj bezrobocia, które występuje, gdy umiejętności, wiedza i poziom wykształcenia bezrobotnych nie odpowiadają potrzebom rynku. Spowodowane jest koniecznością znacznych zmian kwalifikacji pracowników, wywołanych innowacjami technologicznymi lub kurczeniem się określonych dziedzin produkcji. Źródłem bezrobocia strukturalnego może być upadek niektórych branż czy gałęzi, zmiana struktury gospodarki narodowej np. pod wpływem zmiany struktury popytu. Ten typ bezrobocia pojawia się również, gdy w określonych regionach kraju lub gałęziach gospodarki występuje zastój i nowe roczniki wchodzące na rynek pracy nie mogą znaleźć zatrudnienia. Bezrobocie sezonowe — rodzaj bezrobocia spowodowany okresową zmiennością warunków klimatycznych i cyklów produkcji. Z reguły, ze względu na natężenie prac maleje latem, a rośnie zimą. Wynika z sezonowości produkcji w niektórych dziedzinach gospodarki, np. w budownictwie, w rolnictwie czy w usługach turystycznych. Bezrobocie krótkookresowe — dotyczy osób pozostających bez pracy przez okres nieprzekraczający trzech miesięcy. Bezrobocie średniookresowe — dotyczy osób pozostających bez pracy przez okres od trzech do sześciu miesięcy. Bezrobocie długookresowe — dotyczy osób pozostających bez pracy przez okres od sześciu do dwunastu miesięcy.

Przeciwdziałanie bezrobociu Bezrobocie długotrwałe — dotyczy osób pozostających bez pracy przez okres przekraczający jeden rok. Bezrobocie rejestrowane — dotyczy osób pozostających bez pracy, zarejestrowanych w urzędach pracy oraz posiadających cechy określone ustawowo. Bezrobocie ukryte — dotyczy osób, które nie chcą lub nie mogą się zarejestrować w urzędach pracy, ponieważ nie spełniają wszystkich kryteriów określonych ustawowo. Bezrobocie dobrowolne — typ bezrobocia, który występuje w sytuacji, gdy pewna grupa osób bezrobotnych nie podejmuje żadnej pracy z własnego wyboru. Powodem niechęci do zatrudnienia mogą być nieakceptowane przez osoby pozostające bez pracy okoliczności lub warunki pracy, zbyt niskie wynagrodzenie lub inne subiektywne względy. Bezrobocie przymusowe — bezrobocie obejmujące osoby skłonne podjąć pracę przy danej płacy realnej, lecz nie mogące jej znaleźć.

Aktywna polityka państwa na rynku pracy — działania państwa mające na celu zwiększanie zatrudnienia oraz przeciwdziałanie negatywnym skutkom bezrobocia.

Bezrobocie naturalne — część ogólnego bezrobocia, która występuje w każdej rozwijającej się gospodarce. Stanowi niewielki, ale nieunikniony, dodatni poziom bezrobocia wynikający z naturalnych procesów zachodzących na rynku pracy takich, jak likwidacja istniejących miejsc pracy czy powstawanie nowych. Ludzie poszukują korzystniejszych warunków zatrudnienia, zmieniają pracę, przemieszczają się, w efekcie czego na rynku pracy nigdy nie występuje sytuacja pełnego zatrudnienia. Pojęcie bezrobocia naturalnego ściśle wiąże się z bezrobociem frykcyjnym i bezrobociem strukturalnym.

Polityka makroekonomiczna polega na wykorzystaniu instrumentów fiskalnych i pieniężnych w celu zredukowania bezrobocia (zwiększenie popytu na pracę).  stymulowanie popytu na towary;  obniżanie podatków i stóp procentowych;  obniżanie obciążeń fiskalnych.

Przyczyny bezrobocia               

aktywność zawodowa emerytów; brak informacji o miejscach pracy; likwidacja niektórych gałęzi przemysłu np. górnictwa; niedostosowane do potrzeb rynku wykształcenia pracowników; ograniczanie produkcji; ograniczenie funduszu płac przedsiębiorstw; otwarcie gospodarki na import; pasywna postawa bezrobotnych; przeniesienie zakładu do innego rejonu; słabość systemu pośrednictwa pracy; wejście na rynek roczników wyżu demograficznego. wysokie obciążenia fiskalne; zmiana polityki celnej; zmiany w technologii; zmniejszenie popytu na konkretne dobra czy usługi.

     

Polityka mikroekonomiczna obejmuje działania mające na celu poprawę funkcjonowania rynku pracy oraz redukcję bezrobocia w określonych grupach siły roboczej. publiczne programy zatrudnienia („programy robót publicznych”); subsydiowanie tworzenia nowych lub przeciwdziałanie likwidacji istniejących miejsc pracy (bezzwrotna pomoc finansowa, preferencyjne pożyczki dla przedsiębiorców); preferencyjne pożyczki na otwarcie działalności gospodarczej lub ulgi fiskalne w początkowych latach działalności; szkolenia zawodowe umożliwiające bezrobotnym zdobywanie i zmianę kwalifikacji; usługi pośrednictwa pracy i doradztwa pracy świadczone przez biura pracy, dotyczące zwłaszcza gromadzenia i udzielania informacji o wolnych miejscach pracy i bezrobotnych poszukujących pracy.

Pasywna polityka państwa na rynku pracy — obejmuje różnorodne formy pomocy finansowej dla bezrobotnych.  zasiłki dla bezrobotnych;  jednorazowe odszkodowania dla osób zwalnianych z pracy;  dodatki związane z wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę.



TEMAT 8. Inflacja II. 1. POJĘCIE INFLACJI I DEFLACJI Inflacja to proces wzrostu przeciętnego poziomu cen w gospodarce. Skutkiem tego procesu jest spadek siły nabywczej pieniądza krajowego. Deflacja to długotrwały spadek przeciętnego poziomu cen w gospodarce przekładający się na wzrost siły nabywczej pieniądza.

2. POMIAR INFLACJI Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (Consumer Price Index — CPI) — indeks wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych. ~ Jest liczony przez GUS. ~ Jest średnią ważoną cen towarów i usług nabywanych przez przeciętne gospodarstwo domowe (ok. 2 tys. pozycji). ~ Przy obliczaniu indeksu bierze się pod uwagę tzw. statystyczny koszyk zakupów, utworzony na podstawie badań budżetów gospodarstw domowych oraz udział poszczególnych produktów i usług w łącznych wydatkach. Stopa inflacji jest to procentowa zmiana ogólnego poziomu cen w kolejnych okresach, najczęściej liczona rok do roku. W Polsce stopę inflacji (i) mierzy się jako procentową zmianę ogólnego poziomu cen mierzonego CPI w danym miesiącu (CPIt ) w porównaniu do analogicznego miesiąca roku poprzedniego (CPIt-1):

Inflacja bazowa to inflacja CPI po wyłączeniu pewnych, elementarnych wskaźników cen. Najczęściej wyłączeniu podlegają te towary i usługi, których ceny charakteryzują się silnymi zaburzeniami pochodzącymi z oddziaływania szoków podażowych albo wartość informacyjna ich zmian jest ograniczona. Wskaźniki inflacji bazowej są wykorzystywane w Narodowym Banku Polskim, podobnie jak w innych bankach centralnych, w pracach analitycznych, prognostycznych i badawczych, a także w procesie formułowania polityki pieniężnej. Od marca 2009 r. Narodowy Bank Polski oblicza i publikuje cztery miary inflacji bazowej: a) b) c)

inflacja po wyłączeniu cen administrowanych, inflacja po wyłączeniu cen najbardziej zmiennych, inflacja po wyłączeniu cen żywności i energii, ~ 15% średnia obcięta.

3. RODZAJE INFLACJI I.

Rodzaje inflacji — według kryterium tempa  Inflacja pełzająca — poniżej 5% rocznie.  Inflacja umiarkowana (krocząca) — 5–10% rocznie.  Inflacja galopująca — od 50% rocznie.

Hiperinflacja — powyżej 150%.

Rodzaje inflacji — według kryterium przyczyny  Inflacja wewnętrzna — inflacja, której przyczyny tkwią w gospodarce danego państwa, w instytucjonalnych i strukturalnych zjawiskach, charakterystycznych dla tej gospodarki takich, jak: wadliwa struktura gospodarki, efekty decyzji i działań instytucji państwowych, niezrównoważony budżetu państwa, ingerencja państwa w politykę emisji pieniądza, gwałtowny wzrost cen czynników produkcji w gospodarce, zmiany instytucjonalne w państwie, wadliwe reformy finansowe.  Inflacja importowana — odmiana inflacji kosztowej, którą wywołuje wzrost cen towarów sprowadzanych z zagranicy. Wzrost cen produktów importowanych oprócz tego, że sam w sobie zwiększa wartość wskaźnika inflacji, to dodatkowo może powodować wzrost cen produktów krajowych (np. wzrost cen surowców importowanych z zagranicy przekładający się na wzrost cen wyrobu finalnego).  Inflacja endogeniczna — rodzaj inflacji wywołanej przez reakcję łańcuchową, spowodowaną reakcją poszczególnych grup społecznych na zmiany relacji wynagrodzeń. Grupy te są zorganizowane w silne związki zawodowe, organizacje konsumpcyjne czy organizacje pracowników. Zmiana wynagrodzenia jednej z tych grup budzi reakcje społeczne i dążenia do przywrócenia poprzednich relacji między wynagrodzeniem czynników produkcji (ziemi, kapitału, pracy).  Inflacja egzogeniczna — rodzaj inflacji, którą wywołują czynniki zewnętrzne, niezależne od układu gospodarczego takie, jak: wzrost poziomu cen towarów importowanych, wojny, klęski nieurodzaju. Powodują one ograniczenie lub zmniejszenie podaży, co wpływa na wzrost cen.  Inflacja popytowa — zjawisko wzrostu przeciętnego poziomu cen w gospodarce spowodowane wzrostem popytu. Przyczynami inflacji popytowej może być ekspansywna polityka monetarna banku centralnego, utrzymujący się deficyt budżetowy państwa i jego finansowanie drukiem „pustego pieniądza”.  Inflacja kosztowa — inflacja spowodowana wzrostem kosztów produkcji (wywołana przez stronę podażową gospodarki). Źródłem inflacji kosztowej może być: inflacja płacowa, inflacja importowana, wzrost podatków i składek obciążających producentów (wzrost cen spowodowany przerzucaniem kosztów związanych z wyższymi podatkami przerzucany na ceny). Inflacja kosztowa ma charakter kumulacyjny (wzrost cen w gospodarce zwiększa presję na podwyżkę wynagrodzeń, co z kolei przekłada się na jeszcze większy wzrost cen w gospodarce).  Inflacja pieniężna — jest skutkiem naruszenia równowagi monetarnej, co wynika np. z nadmiaru pieniądza w obiegu albo przyspieszenia tempa jego cyrkulacji. W ramach inflacji pieniężnej wyróżnia się inflację budżetową oraz kredytową.  Inflacja budżetowa — inflacja generowana przez deficyt budżetowy, czyli nadmierny wzrost wydatków rządowych, niemający pokrycia w dochodach budżetu, o ile jest on finansowany za pomocą monetyzacji (kreacji pieniądza bez pokrycia w towarach i usługach). Za neutralne przyjmuje się finansowanie deficytu budżetowego przez zaciąganie pożyczek na rynku finansowym, pod warunkiem nieposiadania przez banki komercyjne wolnych rezerw gotówkowych lub utrzymywania stałej ich stopy w relacji do depozytu.  Inflacja kredytowa — spowodowana jest przez nadmierną ekspansję kredytową, co prowadzi do wzrostu ilości pieniądza w obiegu, a w efekcie do wzrostu popytu globalnego.  Inflacja płacowa — rodzaj inflacji kosztowej, której przyczyną jest wzrost płac i wynagrodzeń przewyższający wzrost wydajności pracy. Wzrost płac przewyższający wzrost wydajności pracy może wynikać z nacisków związków zawodowych na pracodawców lub stosowanych wadliwych wskaźników waloryzacji wynagrodzeń.

5. SKUTKI INFLACJI III.    

IV.   V. 





VI.  

Rodzaje inflacji — według kryterium przejawiania się skutków Inflacja otwarta — przejawia się nieskrępowanym żadnymi ograniczeniami wzroście cen do poziomu równoważącego na bieżąco strumienie popytu i podaży. Inflacja tłumiona — wywołana jest niedostateczną podażą w stosunku do efektywnego popytu. Wzrost cen jest tłumiony odgórnie. Inflacja jawna — objawia się wzrostem cen rynkowych, występuje w krajach o gospodarce rynkowej, gdzie ceny kształtują się pod wpływem ścierania się popytu z podażą. Inflacja ukryta — rodzaj inflacji objawiający się niedoborem towarów na rynku (miarą inflacji ukrytej jest skala niedoborów w gospodarce).

Rodzaje inflacji — według kryterium całokształtu stosunków ekonomicznych w kraju Inflacja cywilizowana — pozwala prowadzić zrównoważoną gospodarkę. Inflacja barbarzyńska — degeneruje mechanizm ekonomiczny, rodzi liczne patologie. Rodzaje inflacji — według kryterium zależności od innych kategorii makroekonomicznych Stratoinflacja — jest pewną odmianą inflacji galopującej, przejawiającą się w dużych wahaniach indeksu cen z okresu na okres. Towarzyszy dużym wahaniom koniunktury. Jest zależna od innych kategorii makroekonomicznych. Stagflacja — zjawisko makroekonomiczne polegające na jednoczesnym występowaniu w gospodarce państwa zarówno znaczącej inflacji, jak i stagnacji gospodarczej. Przyczyn tego zjawiska upatruje się w negatywnym szoku podażowym, który powoduje zarówno wzrost cen, jak też i ograniczenie produkcji. Slumpflacja — zjawisko makroekonomiczne, polegające na jednoczesnym, paradoksalnym występowaniu w gospodarce państwa zarówno znaczącej inflacji, jak i spadku produkcji i dochodu narodowego w ujęciu bezwzględnym. Rodzaje inflacji — według kryterium czynnika czasu Inflacja sekularna — występuje ciągle, jest to głównie inflacja antycypowana (oczekiwana). Inflacja okresowa — ma miejsce, gdy po przepłynięciu fali inflacji następuje stabilizacja ogólnego poziomu cen.

4. PRZYCZYNY INFLACJI a. b. c. d. e. f. g.

nadmierne zwiększanie podaży pieniądza poprzez jego emisję przez bank centralny lub kreację w bankach komercyjnych; niespodziewany i gwałtowny wzrost kosztów produkcyjnych (np. surowców energetycznych), który prowadzi do ograniczenia zagregowanej podaży; wzrost zagregowanego popytu w gospodarce; niezrównoważony budżet państwa (wydatki z budżetu przewyższają wpływy); przeinwestowanie gospodarki (nadmierne rozwinięcie procesu inwestycyjnego finansowanego przez państwo); wadliwa struktura gospodarki; import inflacji (wraz ze wzrostem cen artykułów importowanych przez dany kraj następuje wzrost kosztów produkcji, a co za tym idzie wzrost cen).

a.

b. c.

d.

e.

f.

redystrybucja siły nabywczej na korzyść emitującego pieniądz (zwykle rządu bądź podległej mu organizacji) kosztem reszty użytkowników. Stąd też inflacja nazywana bywa także „ukrytym podatkiem”; realny spadek wartości zobowiązań i wierzytelności, które nie podlegają waloryzacji. tzw. koszty zdartych (lub zdzieranych) zelówek — są związane z tym, że w warunkach wysokiej inflacji ludzie dążą do utrzymywania mniejszych zasobów gotówki, co związane jest z pewnymi kosztami, jak np. koszty dojazdu do bankomatu; tzw. koszty zmiany menu — są to koszty związane z tym, że w warunkach wysokiej inflacji firmy częściej muszą zmieniać ceny, co wiąże się z dodatkowymi kosztami, przykładowo restauracje muszą częściej zmieniać menu. ponieważ siła nabywcza pieniądza maleje, konsumenci chcą się go pozbyć (tzw. „ucieczka od pieniądza”), zakupując dobra, których wartość nie maleje. Tym samym napędzają te sektory gospodarki, które produkują dobra trwałe (szeroko pojęte maszyny, biżuterię, złoto itp.); powyższy skutek wywołuje wzrost (niekoniecznie równomierny) cen innych towarów (wzrost cen benzyny powoduje wzrost cen towarów, które są transportowane).

Inflacja jako zjawisko negatywne w skali makroekonomicznej       

powoduje, że ceny przestają pełnić funkcję informacyjną (zmieniają się w różnych proporcjach); generuje problem z planowaniem równowagi rynkowej; komplikuje przeprowadzenie rachunku ekonomicznego; powoduje niekontrolowane i nieakceptowane społecznie zmiany podziału dochodu narodowego; osłabia skłonność do oszczędzania; powoduje spadek wartości pieniądza krajowego; dezinformacja i niepewność.

Przykładowe pytania: