Polskie Prawo Konstytucyjne - Leszek Garlicki

Leszek Garlicki
Polskie
prawo konstytucyjne
zarys wykładu
wydanie 1O
I Warszawa 2006
L
Spis treści
Od Autora.......................................................................................................................................9
ku nowej konstytucji................................................................................................... jl
I. Konstytucje międzywojenne..................................................................................... 1J
II. Okres Polski Ludowej..............................................................................................13
III. Początki III Rzeczypospolitej................................................................................... 16
IV. Mała Konstytucja..................................................................................................... 19
Literatura...........................................................................................................................29
Konstytucja i inne źródła prawa konstytucyjnego...............................................31
I. Istota i pojęcie konstytucji........................................................................................31
II. Cechy konstytucji jako ustawy zasadniczej..............................................................34
III. Obowiązywanie konstytucji.......................................................................................40
IV. Inne źródła prawa konstytucyjnego..........................................................................46
Literatura...........................................................................................................................51
Zasady ustroju Rzeczypospolitej...............................................................................53
I. Pojęcie zasad ustroju................................................................................................53
II. Zasada suwerenności Narodu...................................................................................54
III. Zasada niepodległości i suwerenności Państwa........................................................57
IV. Zasada demokratycznego państwa prawnego...........................................................60
V. Zasada społeczeństwa obywatelskiego.....................................................................66
VI. Zasada podziału władz.............................................................................................70
VII. Zasada społecznej gospodarki rynkowej..................................................................77
VIII. Zasada przyrodzonej godności człowieka................................................................80
Literatura...........................................................................................................................81
i
Konstytucyjny status jednostki................................................................................83
I. Prawa człowieka i ich ewolucja................................................................................83
II. Konstytucja z 1997 roku - zasady przewodnie statusu jednostki.............................89
III. Podmioty praw i wolności........................................................................................96
IV. Adresaci praw i wolności.........................................................................................99
V. Ograniczenia praw i wolności................................................................................ 101
VI. System praw i wolności w konstytucji z 1997 roku................................................ 105
VII. Ochrona praw i wolności........................................................................................ 116
VIII. Konstytucyjne obowiązki jednostki........................................................................ 117
Literatura......................................................................................................................... 118
6 Spis treści
ŹRÓDŁA PRAWA............................................................................................................... 119
I. Wprowadzenie........................................................................................................ 119
II. Dualistyczny charakter systemu źródeł prawa........................................................ 122
III. Prawo krajowe - system źródeł powszechnie obowiązującego prawa................... 128
IV. Prawo międzynarodowe i prawo UE w krajowym porządku prawnym.................. 140
Literatura......................................................................................................................... 147
Wybory i prawo wyborcze.........................................................................................149
I. Pojęcia ogólne........................................................................................................ 149
II. Podstawowe zasady prawa wyborczego.................................................................152
III. Organizacja wyborów............................................................................................. 166
Literatura.........................................................................................................................177
Referendum..................................................................................................................179
I. Pojęcia ogólne........................................................................................................179
II. Referendum w konstytucji z 1997 roku.................................................................. 181
III. Referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125 konstytucji)..... 183
IV. Referendum lokalne (art. 170)................................................................................187
Literatura.........................................................................................................................189
Parlament. Struktura, skład i organizacja..........................................................191
I. Wprowadzenie........................................................................................................ 191
II. Struktura parlamentu: zasada dwuizbowości..........................................................195
III. Struktura parlamentu: Zgromadzenie Narodowe....................................................200
IV. Kadencja i sposób funkcjonowania........................................................................202
V. Organizacja wewnętrzna.........................................................................................210
VI. Status prawny posłów i senatorów..........................................................................220
Literatura.........................................................................................................................230
Parlament. Funkcje....................................................................................................231
I. Wprowadzenie........................................................................................................231
II. Funkcja ustawodawcza...........................................................................................234
III. Funkcja kontrolna...................................................................................................248
Literatura.........................................................................................................................255
Prezydent.....................................................................................................................257
I. Pozycja ustrojowa..................................................................................................257
II. Wybory prezydenta i jego mandat..........................................................................260
III. Kontrasygnata i prerogatywy..................................................................................266
IV. Kompetencje prezydenta........................................................................................268
Literatura.........................................................................................................................277
Rada Ministrów i administracja rządowa..............................................................279
I. Wprowadzenie........................................................................................................279
II. Powoływanie i odpowiedzialność Rady Ministrów................................................281
III. Skład i organizacja rządu.......................................................................................292
IV. Zakres działania Rady Ministrów...........................................................................297
Spis treści 7
V. Prezes Rady Ministrów...........................................................................................301
VI. Minister..................................................................................................................303
Literatura.........................................................................................................................307
Samorząd terytorialny.............................................................................................309
I. Istota samorządu terytorialnego..............................................................................309
II. Ustrój jednostek samorządu terytorialnego............................................................313
III. Zakres działania i zadania jednostek samorządu terytorialnego.............................316
IV. Nadzór nad działalnością samorządu terytorialnego..............................................320
Literatura.........................................................................................................................322
Finanse publiczne, radiofonia i telewizja, kontrola państwowa.......................323
I. Finanse publiczne...................................................................................................323
II. Radiofonia i telewizja.............................................................................................328
III. Kontrola państwowa...............................................................................................333
Literatura.........................................................................................................................340
Władza sądownicza. Sądy.........................................................................................341
I. Wprowadzenie........................................................................................................341
II. Struktura sądów......................................................................................................343
III. Krajowa Rada Sądownictwa...................................................................................350
IV. Sędziowie...............................................................................................................351
V. Konstytucyjne zasady działania sądów...................................................................355
Literatura.....................................................................•....................................................360
Władza sądownicza. Trybunał Konstytucyjny....................................................361
I. Wprowadzenie........................................................................................................361
II. Pozycja ustrojowa i skład Trybunału Konstytucyjnego..........................................362
III. Funkcje Trybunału Konstytucyjnego......................................................................366
Literatura.........................................................................................................................381
Władza sądownicza. Trybunał Stanu.....................................................................383
I. Odpowiedzialność konstytucyjna...........................................................................383
II. Trybunał Stanu.......................................................................................................385
III. Zakres odpowiedzialności konstytucyjnej..............................................................386
IV. Postępowanie..........................................................................................................390
Literatura.........................................................................................................................394
Rzecznik Praw Obywatelskich.................................................................................395
I. Istota instytucji.......................................................................................................395
II. Pozycja ustrojowa Rzecznika.................................................................................397
III. Zakres i formy działania Rzecznika........................................................................399
Literatura.........................................................................................................................404
Stany nadzwyczajne...................................................................................................407
I. Istota instytucji.......................................................................................................407
II. Zasady konstytucyjne..........................................:..................................................410
Spis treści
III. Stan wojenny..........................................................................................................413
IV. Stan wyjątkowy......................................................................................................418
V. Stan klęski żywiołowej...........................................................................................420
Literatura.........................................................................................................................423
Polska w Unii Europejskiej.........................................................................................425
I. Wprowadzenie........................................................................................................425
II. Akcesja Polski do Unii Europejskiej......................................................................430
III. Parlament a funkcjonowanie Unii Europejskiej.....................................................436
IV. Sądownictwo a prawo europejskie.........................................................................440
Literatura...................................................................'......................................................445
WYKAZSKRÓTÓW.........................................................................................................................44
7
Od autora
Jest to dziesiąte wydanie podręcznika, opracowane na tle już niemal dziesięcioletnich doświadczeń
obowiązywania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku (DzU nr 78, poz.
473). Tak jak dziewięć poprzednich, pisane było przede wszystkim z myślą o studentach
uniwersyteckich wydziałów prawa i administracji. Tak jak wydania poprzednie, obejmuje ono w
jednym tomie całość materiału obowiązującego, a okres obowiązywania nowej konstytucji pozwolił
też na uwzględnienie praktyki politycznej i orzecznictwa sądowego. W obecnej wersji podręcznik
uwzględnia stan prawny na 1 września 2006 roku.
Warto przypomnieć, że od pewnego czasu podręczniki prawa konstytucyjnego ukazują się
równolegle w kilku ośrodkach akademickich. Można w szczególności korzystać z tak zwanego
podręcznika lubelskiego (Polskie prawo konstytucyjne, W. Skrzydło [red.], Lublin 2005, s. 464),
podręcznika toruńskiego (Prawo konstytucyjne, Z. Witkowski [red.], Toruń 2006, s. 756),
podręcznika krakowskiego (Prawo konstytucyjne RP, P. Sarnecki [red.], Warszawa 2005, s. 472)
oraz autorskich podręczników Bogusława Banaszaka (Prawo konstytucyjne, Warszawa 2004, s.
760) oraz Stanisława Sagana (Prawo konstytucyjne RP, Warszawa 2003, s. 258). Do studentów
kierunków nieprawniczych kierowane są też podręczniki: P. Winczorka, Prawo konstytucyjne
Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2003 oraz Polskie prawo konstytucyjne w zarysie, D. Górecki
[red.], Zakamycze 2006. Wartościowe informacje porównaw-czoprawne są zawarte w pracy B.
Banaszaka, Porównawcze prawo konstytucyjne współczesnych państw demokratycznych (Kraków
2004).
Gromadzi się też powoli literatura naukowa dotycząca nowej konstytucji. Z pozycji książkowych
wymienić można: Wejście w życie nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej pod red. Z.
Witkowskiego (Toruń 1998); Zasady podstawowe polskiej Konstytucji pod red. W. Sokolewicza
(Warszawa 1998); Ustrój polityczny RP w nowej Konstytucji pod red. W. Skrzydło i R. Mojaka
(Lublin 1998); Konferencja naukowa: Konstytucja RP w praktyce (Warszawa 1999 - Biuro RPO);
W kręgu zagadnień konstytucyjnych pod red. M. Kudeja (Katowice 1999); Ustrój konstytucyjny
Rzeczypospolitej Polskiej pod red. Z. Mojaka (Lublin 2000); Konstytucja - wybory - parlament pod
red. L. Garlickiego (Warszawa 2000); Pięć lat Konstytucji RP (Warszawa 2002); Sześć lat
Konstytucji RP. Doświadczenia i inspiracje pod red. L. Garlickiego i A. Szmyta (Warszawa 2003)
oraz liczne pozycje szczegółowe, wymienione przy kolejnych rozdziałach tego podręcznika.
Wskazać dalej należy trzy opracowania typu komentarzowego: W. Skrzydło, Konstytucja
Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz (Kraków 2002), Konstytucja Rzeczypospolitej oraz
komentarz do Konstytucji RP pod redakcją J. Bocia
10 Od autora
(Wrocław 1998) oraz P. Winczorka Komentarz do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. (Warszawa
2000). Ukazały się też cztery tomy wydawnictwa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2
kwietnia 1997 roku. Komentarz pod red. Leszka Garlickiego (Warszawa 1999, 2001, 2003 i 2005).
W 2005 r. zaczęła się ukazywać seria Podstawowe problemy stosowania Konstytucji RP,
redagowana przez K. Działochę i A. Preisnera pod auspicjami Polskiego Towarzystwa Prawa
Konstytucyjnego, pomyślana jako pierwsze podsumowanie dorobku stosowania Konstytucji z 1997
r. i obejmująca następujące opracowania: Bezpośrednie stosowanie Konstytucji RP (red. K.
Działocha, Warszawa 2005); Konstytucyjny system źródeł prawa w praktyce (red. A. Szmyt,
Warszawa 2005); Sądy i trybunały w konstytucji i w praktyce (red. W. Skrzydło, Warszawa 2005);
Samorząd terytorialny. Zasady i praktyka (red. P. Sarnecki, Warszawa 2005); Zasady ustroju
społecznego i gospodarczego w procesie stosowania konstytucji (red. C. Kosikowski, Warszawa
2005); Zasada demokratycznego państwa prawnego w Konstytucji RP (red. S. Wronkowska,
Warszawa 2006); Otwarcie Konstytucji RP na prawo międzynarodowe i procesy integracyjne (red.
K. Wójtowicz, Warszawa 2006); System rządów RP. Założenia konstytucyjne a praktyka ustrojowa
(red. M. Grzybowski, Warszawa 2006); Wolności i prawa jednostki oraz ich gwarancje (red. L.
Wiśniewski, w druku); Parlament. Model konstytucyjny a praktyka ustrojowa (red. Z. Jarosz, w
daiku).
Wartościowe są liczne artykuły w czasopismach naukowych, ogólnotematycznych, jak zwłaszcza
Państwo i Prawo oraz Przegląd Sądowy oraz wyspecjalizowanych w zagadnieniach
konstytucyjnych, jak Przegląd Sejmowy, Przegląd Legislacyjny oraz niektóre zeszyty Gdańskich
Studiów Prawniczych.
Dużą pomocą w studiowaniu zagadnień parlamentarnych może być praca Z. Czeszejko--
Sochaekiego, Prawo parlamentarne w Polsce (Warszawa 1997), która - choć dostosowana do
poprzedniego stanu prawnego - szeroko nawiązuje do projektów nowej konstytucji. Bogaty materiał
z tego okresu przedstawiony jest także w ośmiotomowej publikacji wydanej pod naukowym
kierownictwem K. Działochy przez Wydawnictwo Sejmowe w latach 1997-1998 i obejmującej
następujące tytuły: Konstytucjonali-z.acja zasad i instytucji u...