Poradnik czyszczenia monet

Jak czyścić złoto? Złote przedmioty i błyskotki można czyścić specjalnymi preparatami do złota. Najbezpieczniej jednak oddać zabrudzone złoto w fachowe ręce złotnika. Jeśli chcemy spróbować domowym sposobem wyczyścić złoto, pamiętajmy, że trzeba postępować bardzo ostrożnie, aby nie porysować i nie zniszczyć czyszczonego obiektu (zwłaszcza przy biżuterii z cennymi kamieniami, albo przy cennych pamiątkach rodzinnych). Intensywne pocierania, skrobania itp., mogą doprowadzić do nieodwracalnych zniszczeń. Poniżej kilka metod na czyszczenie złota: • Matowe złoto, bez połysku czyścić w wodzie z mydłem, delikatnie pocierając szczoteczką. • Do takiej kąpieli mydlanej można tez dodać trochę sody. • Można czyścic złoto w roztworze wody z amoniakiem. • Inny sposób to do wody dodać odrobinę wapna i w tym moczyć złoto przez chwilę. • Złote przedmioty można przecierać flanelką nasączoną benzyną, bądź po prostu włożyć te przedmioty do benzyny na godzinę. • Zabrudzone złoto czyści się też miękką szmatką nasączoną w roztworze spirytusowym (pół na pół spirytusu z wodą) lub płucze się przedmioty w takim rozworze. • Szmatką lekko namoczoną o occie delikatnie pocierać złoto. • Można złote przedmioty pocierać rozkrojoną cebulą albo polewać je sokiem właśnie z cebuli. Zostawić tak nasmarowane na kilka godzin. • Wymieszać proszek do pieczenia z odrobiną wody i taką papką na miękkiej szmatce pocierać brudny przedmiot.

1

• Popiół papierosowy rozmieszać z wodą i pocierać tym złoto. • Do letniej wody wlać odrobinę denaturatu i w tym moczyć złoto. • Można złoto moczyć w wodzie z solą. • Zabrudzone złoto można przecierać krótko kwasem solnym (7%) – długotrwałe działanie kwasu niszczy złoto. Następnie zneutralizować go wypłukując złoto w wodzie z amoniakiem. • Złoto przemywać dosłownie kilka sekund kwasem azotowym, po czym zneutralizować go. Po każdym takim zabiegu złoto trzeba dobrze wypłukać i wypolerować irchą lub miękką flanelą.

2

Jak czyścić srebro? Srebrna biżuteria z upływem czasu traci blask, pojawiają się rysy i zadrapania. Biżuterię można jednak chronić i za pomocą kilku sztuczek przywrócić jej dawną świetność. Jeśli biżuteria jest zbyt kosztowna lub wręcz bezcenna lepiej zwrócić się o pomoc do specjalisty, który za pomocą pasty polerskiej usunie z naszych ozdób szpecące zabrudzenia.

Są jednak proste, domowe sposoby, dzięki którym nasze błyskotki znów będą lśniły. • Sporządzić papkę ze sproszkowanej kredy i spirytusu, czyścić tym srebro, po 30 minutach wypolerować irchą. • Srebro moczyć w wodzie z mydłem z dodatkiem soku z cytryny i sody oczyszczonej. • Srebro moczyć w ostudzonym wywarze z ugotowanych ziemniaków. • Popiołem papierosowym zmieszanym z wodą pocierać srebro, następnie wypłukać pod bieżącą wodą. • Srebro włożyć do miseczki, zasypać amoniakiem w proszku, następnie zalać 3-4 łyżkami ciepłej wody. Po 15 minutach opłukać. • Srebro delikatnie czyścić pastą do zębów. Należy używać zwykłej pasty bez granulek (mogą rysować) i fluoru. • Do naczynia należy wlać gorącą wodę. Następnie dodać kilka łyżek soli kuchennej i rozpuścić ją. Dno naczynka wyłożyć zwykłą folią aluminiową. Następnie wkładamy do tego srebro (tak, aby w całości było zanurzone w wodzie) i pozostawiamy na kilka godzin. Po wyjęciu srebro powinno być już czyste. • Dobrze zabezpieczyć biżuterię np: zawiązać w poszewce. Następnie 1

włożyć do pralki automatycznej i prać z bielizną w temperaturze ok. 30°- 40° C.

2

Trawienie przedmiotów miedzianych i ich stopów Gdy przedmiot miedziany jest mały i delikatny, na przykład moneta, wtedy trzeba stosować metody chemiczne, a więc trawienie. Istnieją trzy skuteczne roztwory do trawienia: • • •

10% wodny roztwór kwasu mrówkowego lub cytrynowego, 10% wodny roztwór winianu sodowo-potasowego z dodatkiem 3 cm3 wody utlenionej na 100 cm3 roztworu, 10% wodny roztwór sześciometafosforanu sodu.

-Pierwsza kąpiel jest najaktywniejsza, więc najszybciej roztwarza wszelkie produkty korozji miedzi. -Roztwór drugi, winian potasowo-sodowy z dodatkiem wody utlenionej, jest szczególnie polecany do wyrobów ażurowych i o drobnej subtelnej ornamentacji, a więc rozwiniętej strukturze powierzchni. -Trzeci roztwór działa najłagodniej, można go więc stosować do czyszczenia wyrobów szczególnie cennych i delikatnych. Jak odtworzyć patynę szlachetną, jeżeli zmuszeni byliśmy do jej usunięcia, a także jak uzyskać patynę szlachetną na przedmiocie, na którym jej w ogóle nie było ?

Barwienie miedzi i brązu Pamiętajmy, że powierzchniom przedmiotów miedzianych możemy nadać koloryt rdzawy, zielononiebieski, ciemnoczerwony, fioletowy, mieniący się barwami tęczy, ciemnobrązowy czy nawet czarny. Niestety, większość z tych barw jest raczej nietrwała, bo związki o tym zabarwieniu wytworzone na powierzchni miedzi mają charakter przejściowy i ulegają różnym przemianom pod wpływem tlenu, wilgoci itp. Kolor otrzymany sztucznie z biegiem czasu ciemnieje. Aby temu zapobiec, to znaczy, aby utrwalić daną barwę wytworzoną na miedzi, przedmiot pokrywamy lakierem caponowym. Wyjątek stanowią barwy: czarna, ciemnobrązowa oraz zielononiebieska. Tak zabarwiona miedź jest bardzo trwała i nie wymaga żadnego zabezpieczenia la-kierem. Patynowanie Przedmioty miedziane lub z brązu, o odpowiednio starannie przygotowanej powierzchni, to znaczy wytrawione i odtłuszczone, zwilżamy 30-40% roztworem kwasu octowego. Następnie umieszczamy je w przestrzeni bogatej w dwutlenek węgla CO 2, a mianowicie zwilżone kwasem octowym przedmioty zawieszamy w szczelnie zamykanej drewnianej skrzyni lub dużym słoju szklanym, a na jego dnie stawiamy wcześniej głęboki talerz z kredą polaną obficie kwasem octowym. Pod wpływem działania kwasu octowego na kredę, czyli węglan wapniowy CaCO3, wydzielają się stosunkowo duże ilości dwutlenku węgla CO 2. Kwas octowy i dwutlenek węgla powodują tworzenie się na powierzchni miedzi i brązu zasadowego węglanu miedziowego i octanu miedziowego. Mieszanina tych związków wyglądem swym bardzo przypomina patynę szlachetną. Przedmioty powinny pozostawać w tej skrzyni lub słoju przez 3-4 dni. Następnie wyjmujemy je, suszymy i ponownie umieszczamy w skrzyni, odnowiwszy uprzednio porcję kredy z kwasem octowym. Po trzykrotnym powtórzeniu cyklu na przedmiotach miedzianych i brązowych powstaje wyraźna i trwała powłoka sztucznej patyny. 1

O wiele szybciej, można wytworzyć na miedzi lub brązie sztuczną patynę, zwilżając kilka lub kilkanaście razy przedmiot roztworem o składzie: • woda • octan miedzi(II) Cu(CH3COO)2 • chlorek amonu (salmiak) NH4Cl • kwas octowy 80% lodowaty albo,

100 cm 3 3g 3g 3 cm3

• • •

100 cm3 1, 5 g 3g

woda chlorek amonu (salmiak) NH4Cl azotan miedziowy Cu(NO3)2

Za pomocą szmatki albo tamponu z waty roztworami tymi zwilżamy równomiernie patynowane przedmioty, starannie unikając nabierania nadmiaru płynu. Po każdorazowym zwilżeniu przedmiot musi całkowicie wyschnąć i dopiero wtedy można go zwilżać ponownie. Zabieg powtarzamy 5-6 razy. Jeżeli chcemy, aby patyna miała zabarwienie turkusowe, a więc bardziej niebieskie, wtedy wykorzystujemy roztwór o składzie: • • • •

woda węglan amonu (NH4)2CO3 chlorek amonu NH4Cl skrobia rozpuszczona w wodzie

100 cm3 12 g, 4g 0,5 g

Brązowe zabarwienie miedzi o różnych odcieniach otrzymujemy stosując roztwór o następującym składzie: • • • •

woda 100 cm3 siarczan miedzi(II) CuSO4 • 5H2O 15 g chloran potasu KClO3 6g nadmanganian potasu KMnO4 0,3 g

Odpowiednio przygotowane przedmioty miedziane zanurzamy w podanym roztworze na 24 godziny. W razie potrzeby roztworem tym, ogrzewanym do 50°C, można za pomocą szmatki nacierać barwione przedmioty, unikając w ten sposób zanurzenia. Dzięki podwyższonej temperaturze zabieg trwa wtedy zaledwie kilkanaście minut. Gdy chcemy uzyskać brunatne zabarwienie miedzi z lekkim odcieniem zielonym, stosujemy roztwór o składzie: • woda 100 cm3 • octan amonu NH4(CH4COO) 5g • octan miedziowy Cu(CH3COO)2 3g • chlorek amonu NH4C1 0,3 g Po rozpuszczeniu wszystkich składników dodajemy do roztworu 1-2 krople wody amoniakalnej NH3aq i całość ogrzewamy do wrzenia.

2

Brązowe zabarwienie powierzchni przedmiotów z miedzi i jej stopów można też uzyskać stosunkowo szybko przez zanurzenie ich we wrzącym roztworze o następującym składzie: • • •

woda siarczan miedzi(II) CuSO4 • 5H2O chloran potasu KClO3

100 cm3 10 g 6g

Czas barwienia trwa tylko kilka minut, po czym przedmiot płuczemy dokładnie w zimnej, a następnie w gorącej wodzie i suszymy. Miedź bardzo łatwo i trwale można zabarwić na kolor czarny. Wystarczy tylko sporządzić roztwór o składzie: • • •

woda azotan miedziowy Cu(NO3)2 azotan srebra AgNO3

100 cm3 20 g 0,2 g

A oto przepis na wykonanie roztworu: w 80 cm3 wody destylowanej rozpuszczamy azotan miedziowy, a osobno, w 20 cm3 wody destylowanej - azotan srebra. Bezpośrednio przed czernieniem oba te roztwory zlewamy razem, mieszamy i -moczoną w nim szmatką zwilżamy odpowiednio już przygotowane przedmioty miedziane. Po zwilżeniu całego przedmiotu opala się go nad ogniem, na przykład nad świecącym płomieniem gazu. Początkowo przedmiot ogrzewamy powoli a następnie już silnym płomieniem. Ogrzewać należy tak długo. aż utworzone początkowo zielone zabarwienie przybierze kolor czarny. Po ostygnięciu przedmioty czyści się miękką szmatką, a jeżeli cała ich powierzchnia nie uzyskała równomiernego koloru czarnego, zwilża się je jeszcze raz roztworem i znów opala. Zabarwienie miedzi na różne kolory, począwszy od żółtego, poprzez brązowy, ciemnoniebieski, aż do czarnego, można uzyskać regulując czas zanurzenia barwionych przedmiotów w mieszaninie dwu roztworów o składzie: 1 2 3 4

1) woda 100 cm3 tiosiarczan sodu Na2 S2O3 • O2 15 g 2) woda 100 cm3 octan ołowiu (II) Pb(CH3COO)2 • 3H2O 4 g

Oba roztwory zlewamy w proporcji 1:1, a następnie zanurzamy barwiony przedmiot. Przedmiotem poruszamy w roztworze i co kilkanaście sekund wyjmujemy, aby sprawdzić barwę powierzchni. Początkowo, i to już po kilkunastu sekundach, powierzchnia miedzi zacznie się mienić wszystkimi kolorami tęczy. Parominutowa kąpiel spowoduje pojawienie się barwy żółtej, potem brązowej, ciemnoniebieskiej, aż wreszcie, po około godzinie, powierzchnia miedzi stanie się ciemnoszara, prawie czarna.

Barwienie mosiądzu Do trwałego barwienia mosiądzu wykonujemy roztwór o składzie: • woda 100 cm3 3

• •

pięciowodny siarczan miedzi(II) CuSO4 • 5H2O 1, 5 g chloran potasu KClO3 1, 5 g

Roztwór ogrzewamy do temperatury 50-60°C i zanurzamy w nim na parę minut barwione przedmioty mosiężne. Barwę czekoladowobrązową na mosiądzu otrzymujemy gotując przedmioty przez 15 minut w roztworze o składzie: • woda 100 cm3 • octan miedziowy Cu(CH3COO)2 6,5 g • siarczan miedzi(II) CuSO4 • 5H2O 4,5 g • siarczan(IV) glinowo-potasowy AlK(SO4)2 •12H2O 2g Po skończonym barwieniu przedmiot płuczemy w zimnej, a następnie gorącej wodzie Barwa oliwkowozielona Dokładnie oczyszczone i odtłuszczone przedmioty mosiężne zanurzamy na 3-5 minut w roztworze o składzie: • woda • wodorotlenek sodu NaOH • siarczek antymonu Sb2S3 Temperatura kąpieli 70-80°C.

100 cm3 10 g 10 g

Barwa ciemnobrunatna Mosiężne przedmioty dokładnie oczyszczone i odtłuszczone zanurzamy na 2-5 minut w roztworze o składzie: • woda 100 cm3 • siarczan(VI) niklowo-amonowy • NiS04 * (NH4)2S04-6H20 4g • chloran potasu KClO3 2g Temperatura kąpieli 50-6O°C.

4

Czyszczenie monet wykopkowych elektrolizą Część I Sprzęt Monety antyczne (i nie tylko takie) pochodzące z wykopków są trudne do czyszczenia. Z reguły pokryte są twardymi, zmineralizowanymi osadami.

Na ogół zaleca się tu długie ich moczenie w oliwce a potem pracochłonne, ręczne oczyszczanie przy użyciu narzędzi dentystycznych. Nie przepadam za tą metodą, szczególnie za tymi stalowymi narzędziami dentystycznymi które – przy usuwanie zmiękczonego w oliwce zmineralizowanego osadu - grożą trwałym pocharataniem monety. Jest inna metoda pozwalająca na usunięcie tych nawarstwień bez naruszenia patyny – elektroliza. Pogadamy więc o elektrolizie ale nie będzie tu żadnej chemii czy elektrotechniki, żadnych wzorów i teorii a jedynie czysta praktyka. Elektrolizę robi się prądem stałym o napięciu obniżonym do 12 – 24 V lub nieco więcej. Z pewnością wielu z Was trzyma w piwnicy lub na pawlaczu wśród starych „przydasiów” (od „przyda się”) jakieś zasilacze pozostałe po dawno zepsutych i wyrzuconych drukarkach, lampach halogenowych czy wreszcie po telefonach komórkowych. To się do tego celu świetnie nadaje. Całkiem właściwe natężenie prądu stałego dla jednej monety to ok. 0,3 – 0,5 A. Jeśli przyjmiemy średnio 0,4 A na jedną monetę a nasz zasilacz daje na wyjściu np. 1,6 A to znaczy, że można go użyć do jednoczesnej elektrolizy 4 monet (praktycznie od 3 do 5 monet). Szybki przegląd używanych aktualnie u mnie w domu tego rodzaju zasilaczy, a szczególnie tego co dają one na „wyjściu” czyli po stronie prądu stałego (jest to napisane na zasilaczu, określone zwykle jako „output DC”), prowadzi do następujących ustaleń: - laptop: 20V ; 3,25 A - czyli można go użyć do jednoczesnego czyszczenia 8 – 10 monet, - drukarka atramentowa: 32 V ; 0,75 A - .... 1 - 2 monet, - modem: 9 V ; 1,6 A - ..... 3 – 5 monet,

- skaner: 12 V ; 1,25 A - …..2 – 4 monet - telefon komórkowy: 5,7 V ; 0,8 A – .....2 – 3 monety. - telefon komórkowy: 5 V ; 0,35 A - ......1 moneta. A teraz jak rozpoznać gdzie na wyjściu z takiego zasilacza jest biegun „+” a gdzie biegun „-" (a jest to bardzo ważne i nie wolno się tu pomylić zamieniając wzajemnie obydwa bieguny)? Proszę przyjrzeć się uważnie tabliczce znamionowej na zasilaczu oraz jego stałoprądowej wtyczce wkładanej do gniazda zasilanego urządzenia. To np. tabliczka zasilacza którego ja używam.

Pochodzi on ze starej, dawno nieistniejącej elektrycznej maszyny do pisania. Na wyjściu po stronie prądu stałego (OUTPUT) ma 24 V i 1,5 A. A niżej jest znaczek, widoczny też w powiększeniu w górnej części kolejnego rysunku:

Oznacza to, że biegun „+” jest wewnątrz a biegun „-" na zewnątrz widocznej wyżej metalowej tulejki będącej końcówką (wtyczką) zasilacza. A sama tulejka i jej wnętrze są zatopione w miękkim tworzywie sztucznym, gumie itp. No to teraz bierzemy mały ostry nóż i kuchenną deskę do krojenia. Na deskę kładziemy poziomo końcówkę zasilacza i delikatnie, z wyczuciem, prowadząc ostrze noża wzdłuż wchodzącego do obudowania tulejki dwużyłowego przewodu, rozcinamy je. Nie musimy całkowicie usuwać tego tworzywa, zresztą są z tym trudności bo jest mocno wklejone w metalowe części. Musimy za to bardzo dokładnie prześledzić która żyła przewodu do czego jest tam w środku podłączona.. Oczywiście żyła dochodząca do zewnętrznej tulejki to biegun „-" a do wewnętrznej to „+”. Rozdzielmy teraz dwie żyły przewodu na długości ok. 20 – 25 cm i trwale oznaczmy każdą żyłę, oklejając je np. taśmą izolacyjną w różnych kolorach (i

notując sobie na boku co który kolor oznacza) a ostatecznie paskiem plastra, który opisujemy symbolem odpowiedniego bieguna. A jeśli się tu pomylicie to nie martwcie się zbytnio – jest jeszcze jeden sposób na sprawdzenie prawidłowej biegunowości zasilania ale o nim później, w drugiej części. A teraz do każdej z obu żył przewodu zasilającego podłączmy zacisk typu "krokodylek”. Na zdjęciu niżej są pokazane trzy różne rodzaje takich krokodylków:

Takich „krokodylków” będziemy potrzebowali więcej, bo będą one też wykorzystane do podłączenia monet do obiegu prądu (wersje [2] i [3] z metalowymi haczykami). Ten najmniejszy [1] może być użyty wyłącznie do pracy „na sucho”, poza zasięgiem elektrolitu. Jest wykonany z cienkiego materiału i szybko ulega korozji. Natomiast do podłączenia monet, do pracy „na mokro”, w elektrolicie, należy zastosować krokodylki większe, wykonane z grubszego materiału: [2] lub [3]. Najlepszy jest tu ten środkowy [2]. Samo połączenie przewodu do krokodylka najlepiej wykonać poprzez jednobiegunową wtyczkę typu „bananek” którego metalowy bolec wkłada się do tulejki krokodylka.

I jeszcze jedna rada wynikająca z doświadczenia: bardzo dobrze jest rozdzielone dwie żyły przewodu zasilającego przyciąć na różną długość – mniejsze jest wtedy prawdopodobieństwo powstania przypadkowego zwarcia gdy dwa „krokodylki” wzajemnie się zetkną:

No a teraz naczynie w którym będziemy przeprowadzać elektrolizę. Najlepsze byłoby coś w miarę głębokiego z fajansu czy innej wypalonej gliny. W żadnym wypadku nie może to być naczynie metalowe, nie ma prawa przewodzić prądu. Pamiętać też należy, że osad usunięty z monet jest bardzo brudzący (paluchy, otoczenie ale też ścianki naczynia) i jest to trudne lub wręcz niemożliwe do zmycia. Gdy w ten sposób zniszczyłem w domu pamiątkową salaterkę i żona nakazała: „...nigdy więcej...” to zaadoptowałem pojemnik po lodach z dość grubego tworzywa sztucznego: Jako jeden biegun posłużył pasek blachy mosiężnej (taka akurat była pod ręką, ale może być w miarę dowolny metal, jednak dość gruby bo elektroliza go „wyżre”) a drugi, w formie płaskiego wieszaka, został wykonany z grubego trzyżyłowego przewodu instalacyjnego z żyłami z miedzianego drutu. W środkowej jego części izolacja przewodów została usunięta, same druty skręcone i całość uformowana w rodzaj stabilnego poziomego wieszaka, którego jeden z końców (na zdjęciu poniżej ten w lewym dolnym rogu) ma przewody odizolowane na długości ok. 1 cm, wzajemnie skręcone i wywinięte do góry. Jak się domyślacie do tej końcówki będzie podłączony jeden z krokodylków zasilania, drugi zaś do paska blachy odpowiednio wywiniętego na krańcu do góry.

Jak widać, na poziomym wieszaku wiszą na metalowych haczykach krokodylki na których będą wisieć monety.

Oczywiście drut haczyka jest połączony z samym krokodylkiem. Nie muszę tu chyba dodawać, że długości haczyków z krokodylkami powinny być w miarę jednakowe i tak dobrane, aby zaciśnięta krokodylkiem moneta była zanurzona w elektrolicie ale nie dotykała dna naczynia.

I to już właściwie wszystko jeśli chodzi o sprzęt. Teraz trzeba poszperać w szafkach kuchennych, wyciągnąć torebkę zwykłej sody oczyszczonej używanej do pieczenia ciast (a jeśli jej akurat w domu nie ma to kopnąć się do najbliższego sklepu), rozpuścić kilka łyżeczek sody w wodzie (im więcej tym lepiej), nalać tą miksturę (to się fachowo nazywa „elektrolit”) do naczynia tak, aby przykryła wiszące monety, włączyć prąd i zabawa się zaczyna. Ale o tym będzie w następnym odcinku. Niektóre źródła zalecają używanie jako elektrolitu roztworu soli w wodzie. Taki elektrolit znakomicie (lepiej niż soda) przewodzi prąd i monety szybciej się oczyszczają. Ja jednak tego bym nie zalecał, bo bez właściwego usunięcia z oczyszczonej monety takiego agresywnego elektrolitu (praktycznie należy monetę kilkakrotnie wygotować w wodzie destylowanej, za każdym razem zmienianej) możemy wywołać bardzo szybką jej korozję. No i jeszcze słówko o BHP (bezpieczeństwo i higiena pracy): 1. Napięcie z którym mamy tu do czynienia po stronie prądu stałego jest zasadniczo bezpieczne i nie grozi porażeniem, przynajmniej dopóki mamy suche ręce. Nie da się jednak uniknąć kontaktu z elektrolitem. Dlatego wszelkie manipulacje: zawieszanie i zdejmowanie monet, podłączanie zasilania do obu biegunów naczynia itp., powinny być robione przy wyłączonym zasilaniu po stronie prądu przemiennego czyli – mówiąc po ludzku – przy wyciągniętej wtyczce z gniazda. 2. Obie elektrody w naczyniu, czyli u mnie pasek blachy i monety, powinny być wzajemnie rozdzielone, nie mogą się dotykać, bo powstanie zwarcie i możemy spalić zasilacz. 3. Wspomniałem już, że przy takiej elektrolizie powstaje bardzo drobnoziarnista i cholernie czepliwa zawiesina tego co usunęliśmy z monety. Brudzi ona wszystko dokoła, dlatego dobrze jest miejsce pracy wyłożyć np. warstwą folii. 4. W tej sytuacji aż prosi się robić to w zlewie, wannie itp. NIE WOLO TAM !. Te urządzenia

są często metalowe, poprzez rury dobrze uziemione, w zasięgu jest bieżąca woda która też świetnie uziemia i przy nieostrożności może powstać groźne porażenie prądem. Ja to robię np. na parapecie otwartego okna, również z tego powodu, że podczas elektrolizy w naczyniu wydziela się gaz i wskazana jest dobra wentylacja. Jaki gaz? Nie mam pojęcia. Nie jestem chemikiem. Gdzieś przeczytałem, że przy soli powstaje wodór. A co przy sodzie? A Bóg raczy wiedzieć. Ja nie muszę. I nie jest mi to do niczego potrzebne. To się odnosi do monet wykopkowych, pokrytych warstwą skamieniałej ziemii (np. takich jak na 1szym zdjęciu w artykule). I nie tylko (będzie o tym dalej). Zasadniczo do brązów ale do srebrnych i miedzianych też. Chodzi o usuwanie tych skamieniałości oraz różnych takich "nibypatyn" grubo oklejających monetę i powodujących, że jest ona nieczytelna lub prawie nieczytelna, jak np. na tej:

Czyszczenie monet wykopkowych elektrolizą Część II - Przebieg i wyniki

No to lecimy dalej. Na sprzęcie wcześniej przedstawionym zrobiłem dla Was eksperymentalne czyszczenie trzech monet: Klasyczny rzymski wykopek, sądząc z wymiarów i wagi z IV wieku, z dynastii Konstantynów. W stanie wyjściowym prezentował się tak (coś tam przebija ale nie za bardzo):

Oznaczmy ją numerem „1”. Jako drugą wziąłem mosiężnego asa Hardiana z koszmarną, twardą naroślą na awersie na twarzy pozostałą po wcześniejszym czyszczeniu, na rewersie była podobna choć mniejsza:

To jest nasza moneta „2”. Trzecia moneta to jakaś Grecja lub Rzym kolonialny, z bardzo grubą „nibypatyną”:

To jest nasza moneta „3”. Podłączyłem bieguny zasilania do odp. elektrod: "+" do blachy a "-" do monet. A gdyby wam się wcześniej pomyliła biegunowość przewodów zasilających prądem stałym to jest na to patent: wsadzamy oba przewody do elektrolitu w odp. oddalaniu, włączamy prąd uważając aby się tam w środku nie zetknęły. Ta z której lecą bąbelki to biegun "-" - ten do podłączenia do monet. Elektroliza odbywała się, jak przewidują zasady, w roztworze sody oczyszczonej. Na początku było spokojnie:

o kilku minutach pojawiły się na monetach i na mosiężnej elektrodzie pierwsze „bąbelki” a krawędź tej ostatniej od strony monet zaczęła pokrywać się siną barwą:

To jest po 15 – 20 minutach od włączenia prądu. Elektrolit zabarwił się na niebiesko, widać dość silne „bąblowanie" na blasze i na lewej monecie:

A to po ok. 40 minutach. (jedna z monet została wcześniej zdjęta, bo „miała już dość”). Elektrolit jest silnie niebieski, widoczne szumowiny to właśnie ten osad który usuwamy. Znacznie więcej tego leży na dnie naczynia. Elektrolit cyrkuluje, silnie się miesza. No a „bąblowanie” – sami widzicie. Ale nic nie pryska poza naczynie, wokół czysto i bezpiecznie.

Ale w tym stadium raczej nie należy tego spuszczać z oczu:

Przy okazji: z lewej krokodylek na którym wcześniej wisiała zdjęta moneta. Widać ślady korozji na jego końcu. Wniosek z tego: oczyszczaniu podlega tu nie tylko sama moneta ale też wszystko inne co jest zanurzone w elektrolicie i włączone w obwód płynącego prądu, w tym przypadku końcówka krokodylka. A że jej metal był czysty no to zabierany był sam metal. A teraz czas na same monety (dla łatwiejszego porównania jeszcze raz w stanie wyjściowym): Moneta nr 1. początek:

... po ok. 45 minutach, awers zasadniczo czysty i czytelny, na rewersie u góry i z lewej jeszcze brudy do usunięcia:

... i po ok. 80 minutach, moim zdaniem całkowicie czysta:

I cóż my tu widziem, proszę wycieczki? To follis AE3 Konstantyna II jako cezara przy tatusiu: Konstantynie I Wielkim, 330-335 n.e. Awers: CONSTANTINVS IVN NOB C, popiersie udrapowane, w zbroi i przepasce perłowej na włosach w prawo. Rewers: GLOR-IA EXERC-ITVS, dwaj legioniści z dwoma sztandarami i włóczniami. Mennica Antiochia. RIC VII coś koło 90 (trzeba znaleźć w katalogu tą końcówkę "Z" na odcinku i uściślić nr). Moneta nr 2, początek (ta koszmarna narośl...):

.. po ok. 30 minutach, narośl złazi:

... i po ok. 50 minutach, moneta czysta:

Moneta nr 3, początek:

... i po ok. 50 minutach, przynajmniej można odczytać napis otokowy na awersie:

Ale awers wymaga jeszcze doczyszczenia, jakieś 20 dodatkowych minut w elektrolizie. Obserwacje i wnioski: 1. Metoda jest dość łatwa i skuteczna. Przy zachowaniu odp. środków ostrożności (patrz część I – BHP) całkowicie bezpieczna. 2. Jeśli chcielibyście skopiować to wyposażenie (nie mam nic przeciwko temu) to są trzy problemy do rozwiązania: a. Elektrolit podczas elektrolizy nagrzewa się. Nie jest to niebezpieczne, w moim przypadku, tak na oko po ok. 40 minutach do max. 50oC. Naczynie z dość w sumie miękkiego tworzywa sztucznego nie jest więc najlepszym rozwiązaniem. Powinien to być jednak fajans albo coś innego twardego. Ale ostatecznie i w tym co stosowałem można np. po 30 – 40 min przerwać tą zabawę odłączając prąd i poczekać aż toto ostygnie. b. Mosiądz jako elektroda to też nie był najlepszy pomysł. Od niego było to niebieskie zabarwienie elektrolitu, zaś po wszystkim elektroda wyglądała dość dziwacznie – patrz zdjęcie na dole. Powinna to być jednak stal, ew. aluminium. Miedzi nie próbowałem ale zrobię to. Jednak – podkreślam – wystarczająco grube, bo jest „wyżerane” w trakcie elektrolizy. U innych widziałem stosowaną do tego celu odp. wygiętą łyżkę do zupy. Może

być, ale żeby potem nie było na mnie gdy matka (żona itp.) zacznie się awanturować, że jej domowej zastawy ubywa. c. Haczyki na których wiszą monety powinny być dość luźne, tak aby bez problemów można je było na chwilę zdjąć z poprzeczki i skontrolować monetę. Oczywiście ręce powinny być wtedy suche, przydaje się też ściereczka na podorędziu, z jakiegoś starego frotu, i to taka, którą potem bez problemu można wyrzucić. Bo będzie trwale zabrudzona tym syfkiem z monety. d. Elektroliza będzie oczyszczała monetę tylko, jeśli metal krokodylka będzie stykał się z metalem monety. Jeśli moneta ma grube nawarstwienia mineralne i krokodylek styka się z tymi nawarstwieniami a nie z metalem monety to mamy problem, bo oczyszczana będzie zanurzona w elektrolicie końcówka krokodylka a nie moneta. W takim przypadki należy, niestety, chamsko odskrobać fragmencik monety na obrzeżu do gołego (lub prawie) metalu. I tam zapiąć krokodylek. 3. Jest to chyba dość oczywiste, ale jeszcze raz przypominam: Jeśli zasilacz daje na wyjściu np. 1,5 A a lecimy w 3 monety to każda bierze po 0,5 A, Ale gdy np. uznamy, że jedna z nich ma już dosyć i ją zdejmiemy to na dwie pozostałe zaczyna lecieć po 0,75 A. A to znaczy, że proces odbywa się szybciej i wymaga częstszej i staranniejszej kontroli. Moim zdaniem nie należy dopuścić więcej niż 1 A na monetę. A i to pod baczna obserwacją. Ale bezpieczniej te nasze 0,5 – 0,7 A. 4. No a po wszystkim monetę starannie umyć, najlepiej pod bieżącą gorącą wodą trąc ją paluchami, wysuszyć i do oliwki. Bo może być higroskopijna i chłonąć to czego nie powinna. A w oliwce to tak dzionek, dwa, nie więcej. A potem to już sami wiecie najlepiej co z nimi zrobić. Mosiężna elektroda "po przejściach", pokryta ślicznym, seledynowym, jednolitym i szorstkim nalotem. Nalot daje się palcami wygładzić ale jego warstwa jest nadal dość ściśle związana z podłożem.

Czyszczenie monet miedzianych Monety miedziane czyści się bardzo trudno, a metody czyszczenia rzadko bywają powtarzalne. Przypadki, kiedy moneta wyczyszczona kwasem wygląda dużo lepiej, niż inna wyczyszczona w możliwie najmniej agresywny sposób przestały już dziwić. Również to, że dwie identyczne, tak samo zabrudzone monety, wyczyszczone tą samą metodą, wyglądają zupełnie inaczej. Efekt czyszczenia zależy od wielu czynników takich jak rodzaj zabrudzeń, kondycja patyny, jak i stan samego metalu pod nią. Pod pojęciem patyny należy rozumieć produkty korozji miedzi, które stanowią integralną część monety, są z nią ściśle zwarte i prowadzą do pasywacji, czyli zapobiegają dalszej korozji. Są to zasadowy węglan miedziowy i siarczan miedziowy, których pod żadnym pozorem nie powinno się usuwać. Wszelkie inne produkty czyli tlenki miedzi oraz patyna fałszywa, czyli chlorki miedzi CuCl oraz CuCl2 powinny zostać usunięte, aby zabobiec dalszemu korodowaniu przedmiotów miedzianych. Problem w tym, że zarówno patyna szlachetna jak i fałszywa mają podobną barwę. Z reguły jednak patyna szlachetna jest ciemnozielona, oliwkowozielona, brązowo zielona lub turkusowa, zaś fałszywa jest koloru jasnozielonego i jest słabo związana z podłożem, często również występuje w postaci charakterystycznych zielonych wykwitów (np. trąd brązu). To jedyna wskazówka, żeby na oko stwierdzić, jakiego rodzaju nawarstwienia mamy na monecie. Do czyszczenia monet miedzianych używałem już wielu środków i tak na prawdę niewiele było w stanie podołać zadaniu. Pierwszym, legendarnym niemalże, super środkiem, który miał rozwiązać wszelkie problemy z czyszczeniem monet miedzianych, o którym można

usłyszeć na wszelkich forach internetowych, jest oliwka (im rzadsza tym lepsza, z oliwek np.). Faktem jest, że nie może ona zaszkodzić monecie i to jest jej wielki plus. O jej zdolnościach czyszczących muszę jednak wypowiedzieć się dość krytycznie. Owszem jest ona niezłym nabłyszczaczem i w przypadku monet dobrze zachowanych, samo przetarcie oliwką daje niezły efekt. Wydobywa ładnie wszelkie szczegóły i nadaje monecie ładnego kontrastu. Jeżeli jednak chodzi o zdolność usuwania zanieczyszczeń, to jest już gorzej. Niektóre moje monety moczą się już ponad rok i kiedy wyjmuję je co jakiś czas, aby usunąć to co zmiękło zastanawiam się, czy dożyję w ogóle tej chwili, kiedy będę mógł je oglądać w klaserze. Drugą metodą, tak zachwalaną na forach numizmatycznych, jest mieszanina 1:1 winianu sodowo potasowego (10%) z wodorotlenkiem sodu (5-10%). Przyznam szczerze, że jest to najskuteczniejszy rozpuszczacz patyny jaki wiadziałem. Działa dość szybko, nawet przy mniejszych stężeniach sody i często pozostawia wytrawioną powierzchnię. Stanowczo zatem odradzam stosowanie tej metody. W rzeczywistośći wygląda to tak:

Kolejna metoda to również mieszanina winianu sodowo potasowego (10%) jednak z dodatkiem wody utlenionej (około 3cm3 na każde 100cm3 roztworu). Roztwór ten działa zdecydowanie wolniej niż winian z sodą, jednak również prowadzi do usunięcia patyny. Jedyna zaletą jest to, że nie trawi powierzchni. Można go zatem używać, gdy zachodzi konieczność wyczyszczenia monety do gołego metalu i ponownego sztucznego spatynowania.

Ostatnią metodą, którą chciałbym omówić i jak się pewnie domyślacie, według mnie najlepszą, jest kąpiel w wodzie utlenionej (do kupienia w każdej aptece o stężeniu 3%). Metoda jest zupełnie nieagresywna i roztwarza jedynie to co chcemy usunąć. Nawet jeśli nam się to nie uda, zawsze możemy mieć pewność, że monecie nie zaszkodziliśmy. Czas kąpieli może być różny w zależności od stopnia zabrudzenia monety. Czasem wystarczy zaledwie kilkadziesiąt minut a w innym przypadku potrzeba kilku dni a nawet tygodni. Ta boratynka swoim stanem nie obiecywała wiele jednak cierpliwość się opłaciła.

Skoro woda utleniona dała aż tak dobry efekt, postanowiłem spróbować czyszczenia wodą utlenioną o większym stężeniu. Woda utleniona o stężeniu 30% o nazwie handlowej PERHYDROL jest do kupienia w supermarketach budowlanych. Uwaga! jest to środek żrący i w kontakcie ze skórą pozostawia białe plamy. Jeśli chodzi o czyszczenie jest to środek rewelacyjny. Dlaczego? Ponieważ działa tak samo dobrze jak zwykła woda utleniona tyle, że nieporównywalnie szybciej. Monety po moczeniu zaledwie przez 30 min. wyglądają rewelacyjnie. Po wyjęciu z perhydrolu płuczemy monety i szorujemy twardą szczotką do zębów. Potem dla pewności można wykąpać monetę przez godzinkę w wodzie destylowanej aby usunąć resztki chemii. Moneta po wytarciu do sucha nadaje się od razu do klasera. Metody nie polecam do monet posiadających grubą, kruchą, nietrwałą patynę. Perhydrol usunię ją bardzo szybko a następnie zacznie trawić metal pod nią. Co jeśli zapomnimy i zostawimy monety w perhydrolu na dłuższy czas? Nie powinno być z tym problemu pod warunkiem, że nie będą się moczyć powyżej 12h. Krótkie czasy moczenia oraz kontrola procesu to klucz do

czyszczenia perhydrolem. Poniżej grosik strasznie ubrudzony z poprzyklejanymi ziarenkami piasku. Efekt czyszczenia oceńcie sami.

Czasem bywa tak, że użycie konkretnej metody nie przynosi rezultatów. Mimo, że wszystko robimy tak jak poprzednim razem i efekt był super. Co wtedy robić? Czyścić dalej, czy zostawić jak jest, żeby nie pogorszyć stanu? Taki dylemat miałem z tym groszem, którego postanowiłem wyczyścić za wszelką cenę.

Na początku zacząłem od perhydrolu ale się bardzo rozczarowałem. Moneta stała się matowa i miejscami straciła patynę. Długo myślałem co dalej, bo monetka

raczej rzadka więc szkoda mi było zniszczyć. Zaryzykowałem i zacząłem eksperymentować. Postanowiłem patynę całkiem usunąć, starając się jak najmniej zaszkodzić. Moneta przeszła istne tortury takie jak trawienie kwasem, szorowanie, polerowanie, patynowanie itp. Czyszczenie trwało około 4h przy moim czynnym udziale, nie licząc czasu niektórych kąpieli. Efekt muszę przyznać bardzo mi się podoba. Morał z tego przypadku jest taki, że czasem warto zaryzykować. Tak to już jest z czyszczeniem monet, zwłaszcza miedziaków, że recepty na sukces nie ma ale doświadczenie i przemyślane działania mogą pomóc go osiągnąć.

Artykuł oczywiście bedę sukcesywnie uzupełniał fotkami, zarówno cieszącymi oczy, jak i ku przestrodze.

Jak czyścić mosiężne przedmioty? Charakterystyczny zielonkawy nalot, pojawiający się na mosiężnych przedmiotach, nadaje im szlachetności. Jeżeli jednak nie jesteś przekonany do zielonkawego zabarwienia, możesz spróbować je wyczyścić. Również w przypadku, gdy przedmiotów z mosiądzu używasz w kuchni (np. moździerz) powinieneś pozbyć się zielonego osadu, gdyż zanieczyszczona nim żywność może doprowadzić do zatrucia.

• Świetne efekty, zwłaszcza przy mocno zaśniedziałych przedmiotach, daję ostrożne szorowanie ich namydloną ryżową szczotką pod ciepłą wodą, a potem opłukanie. • Mosiężne przedmioty można zanurzyć w gorącej wodzie z płynem do naczyń lub mydłem, najlepiej w misce lub wannie na ok. 20 godzin. Po takim namoczeniu dobrze jest jeszcze potraktować przedmiot preparatem specjalnie przeznaczonym do tego typu metalu (np. mleczkiem do metali kolorowych Kiwi, środkami czyszczącymi lub szamponami HG). • Włóż do oliwy z oliwek na dłuższą chwilę, potem delikatnie przetrzyj ściereczką. Oliwa rozmiękczy osady z wierzchniej warstwy przedmiotu, a nie spowoduje uszkodzeń. • Inne sposoby to przemywanie lub pocieranie np. - pastą do zębów rozrobioną z sokiem z cytryny, - kwasem z kiszonej kapusty zmieszanym z popiołem, - mieszanką mąki, octu i soli, - kredą rozrobioną ze spirytusem, - plasterkiem cytryny obsypanym solą. Po takim zabiegu przedmiot zawsze trzeba umyć w ciepłej wodzie z mydłem i opłukać czystą wodą. Pamiętaj jednak, że wszelkie kwasy oraz ocet, ponieważ są mocno żrące, w niewłaściwych proporcjach mogą powodować różowawe przebarwienia. 1

• Do polerowania mosiężnych rzeczy mogą służyć specjalna pasta do mosiądzu, pasta polerska np. Automax, włóknina. W przypadku czyszczenia i polerowania trzeba postępować ostrożnie, bo przez zbyt intensywne tarcie lub zbyt agresywny preparat mogą wystąpić nieodwracalne zmiany.

2

Patynowanie monet miedzianych Artykuł ten powstał po to aby pokazać jak poprawić wygląd monet, które celowo, czy też w sposób niezamierzony zostały pozbawione naturalnej patyny. Szczególnie brzydko wygląda to w przypadku monet miedzianych. Efekt błyszczącej klamki nie razi chyba tylko płci pięknej:). Na szczęście na taki stan rzeczy jest metoda i mimo wielu przeciwników patynowania, ja swoje świecidełka bardzo chętnie postarzam. Do przygotowania pasty do patynowania będziemy potrzebowali jedynie wazeliny kosmetycznej (do nabycia w drogerii lub aptece) oraz siarki (swoją również nabyłem poprzez aptekę) Obydwa składniki mieszamy dokładnie w stosunku 5 części wazeliny na 1 część siarki i to w sumie tyle jeśli chodzi o recepturę. Tak przygotowaną pastę nakładamy cienką warstwą na monetkę. Następny krok zależy od efektu jaki chcemy uzyskać. Jeżeli chcemy uzyskać czarną patynę należy pamiętać, aby najpierw usunąć z jej powierzchni tlenki, które na pewno powstały, jeśli monetka po czyszczeniu poleżała kilka dni. Możemy tego dokonać przecierając w palcach pastą do zębów lub traktując ponownie jakąś chemią do czyszczenia. Jeżeli chcemy uzyskać brązową patynę, pozostawiamy świeżo wyczyszczoną monetkę, aby troche ściemniała i dopiero wtedy patynujemy. Czasem udaje się uzyskać taki efekt jeśli patynujemy świeżo wyczyszczoną monetę bardzo krótko. Monetkę pozostawiamy na 10 - 60 min po czym dokładnie myjemy aby usunąć resztki pasty. Aby uwidocznić wszystkie szczegóły

rysunku monety przecieramy ją polerką do paznokci. W ten sposób tło pozostanie spatynowane a przetarty rysunek nabierze ładnego wyglądu. Czasem trudno jest wydobyć wszystkie szczegóły rysunku podczas polerowania, a przetarciu ulega również tło. W takim wypadku konieczne jest punktowe nakładanie patyny w obrębie tła na uprzednio wykonaną przecierkę całej monety. Odsłonięte fragmenty monety (rysunek, krawędzie), są podatne na działanie atmosfery, więc aby zabezpieczyć je przed utlenianiem i niekorzystnym wpływem środowiska, pokrywamy monetę woskiem. Dzięki wszystkim zabiegom, mamy odrestaurowaną monetkę z ładną brązową lub czarną patyną. Poniżej efekty:

Grosz SAP przed patynowaniem

Grosz SAP po patynowaniu

Boratynka przed patynowaniem

Boratynka po patynowaniu

Prostowanie monet - teoria Jeżeli do waszego zbioru trafiła kiedykolwiek moneta, która ugryziona zębem czasu, została pokrzywiona, to ten artykuł z pewnością was zainteresuje. Sam posiadałem kilka monet, które niestety zniszczyłem przy próbie prostowania własnymi metodami, lub pod wpływem herezji zaczerpniętych z internetu. Dziś, będąc absolwentem inżynierii materiałowej, wiem więcej na temat metali i wszelkich przemian jakie dokonują się w ich strukturze podczas krzywienia. Dowiedziałem się wiele na temat technik, które powinno się stosować, aby pokrzywionym monetom przywrócić ich dawne piękno. Sprawa, nie ukrywam, jest bardzo trudna, i istnieje wiele czynników, które mogą przyczynić się do niepowodzenia całej operacji. Pamiętajmy, że stara moneta to nie blacha, która właśnie wyszła z huty w udoskonalonym procesie technologicznym, lecz krążek wykonany przy pomocy dość prymitywnych technik. W dawnych czasach nie posiadano takiej wiedzy na temat procesów metalurgicznych jak obecnie, więc większość monet, jakie wtedy wytwarzano posiada wiele wad materiałowych. Problem urasta jeżeli dołożymy te kilkaset lat, oddziaływania różnych czynników atmosferycznych, gleby, wilgoci, temperatury itd. Zacznijmy od odpowiedzi na pytanie, czym tak naprawdę jest moneta z punktu widzenia struktury metalu. Składa się ona z mieszaniny mikroskopijnej wielkości ziaren ciasno ze sobą spasowanych. Im mniejsze są ziarna tym twardszy jest metal jednak jednocześnie staje się bardziej kruchy (podatny na pękanie). Znajdzie się tam również szereg defektów takich jak: mikropękniecia, czyli uszkodzenia na granicy ziaren,

zerwanie spójności ziaren w procesach wytwarzania blachy bądź samej monety (uderzenie stempla np.) wtrącenia, czyli ciała obce, zanieczyszczenia, produkty korozji itp faktura, czyli kierunkowość układu ziaren spowodowana np. walcowaniem blachy segregacja, czyli nierównomierne wymieszanie składników Do tego należy dodać niewidzialne zjawiska, czyli wszelkiego rodzaju naprężenia wewnętrzne spowodowane obróbką plastyczną, procesami wytopu, obecnością dodatków stopowych itp. Teraz wyobraźcie sobie, że taka monetka dostaje w ziemi pługiem i jeżeli nawet to przetrzyma nie przecięta, trafia z babcinego ogródka po powiedzmy 400 latach do was. Błąd, jaki popełnia wielu to prostowanie pod wpływem chwili od zaraz. Bardziej cierpliwi próbują to zrobić trochę bardziej subtelnie, powoli, pincetą, kawałkiem drewienka itd. Ci jeszcze bardziej cierpliwi szukają pomysłu na prostowanie w internecie. Znajdują na różnych forach super porady typu: wygrzewanie nad palnikiem, ściskanie w imadle i temu podobne. Oczywiście 99% przypadków korzystania z powyższych technik kończy się w najlepszym przypadku oszpeceniem monety lub przełomem biegnącym wzdłuż dawnego zagięcia. No i wtedy zaczyna się lament i zastanawianie się, dlaczego tak się stało. Odpowiedź jest w gruncie rzeczy prosta. Użyjmy zatem jeszcze raz naszej wyobraźni i przenieśmy się kilkaset lat wstecz. Stoimy teraz przed wielkim tyglem, z którego za chwilę wyleje się stop srebra z miedzią. Srebra z miedzią i tym co wpadło tam niechcący:). Stop srebra oczywiście lichutki, bo wojna, bo skarb pusty itd. Srebrny, skrzący strumień wylewa się z tygla do form wykonanych ze stali. Formy płytkie, bo i blacha cienka musi być, a

technologia wykonywania krążków utyka. Stop zastyga dość szybko z wierzchu wewnątrz metalu jeszcze ogień ale też powoli wygasa. Na skutek krzepnięcia następuje segregacja składników oraz powstaja napręzenia na skutek dość szybkiego chłodzenia. Miedź krzepnie szybciej niż srebro. Powstają większe skupiska zarówno miedzi jak i srebra. Są to mikroobszary różniące się zawartością obydwu sładników. Blacha jest nadal za gruba, żeby cokolwiek z niej wyciąć, więc młoty do dzieła! Struktura metalu przeżywa armagedon, zewnętrzna warstwa usiana jest mikropęknięciami a na skutek wprowadzonego zgniotu powstają naprężenia w całym materiale. Blacha w końcu gotowa, więc już sprawne uderzenia młota i wycinaka skutkują powstawaniem srebrnych krążków, z których potem wybite zostaną monety. Krążki metalu poddawane zostają dalszym torturom. Uderzane stemplem krążki przekształcają się w monety. Czasem jedno uderzenie nie wystarcza i trzeba uderzyć jeszcze raz. W niektórych krążkach mikropęknięcia rozrastają się i powstają wykruszenia oraz pęknięcia wychodzące od rantu. Ziarna stopu ulegają spłaszczeniu, w metalu panują potężne naprężenia po całym procesie obróbki. Wreszcie powstała gotowa moneta, która następnie w trakcie obiegu jest rysowana, obijana, czasem gryziona, po czym zostaje zgubiona po większej popijawie gdzieś obok karczmy na rozdrożu. Tutaj jest smagana strugami deszczu, deptana obcasami butów, trawiona poprzez kwaśną glebę. Czas prowadzi do zaniku niektórych naprężeń, defektów. Działa wszakże coś takiego jak dyfuzja, która przebiega zawsze i prowadzi do częściowego uporządkowania struktury. Dochodzi jednak korozja międzykrystaliczna powodowana różnicą potencjałów

obydwu metali i wilgocią. Powstają w ten sposób mikrorozwarstwienia ziaren. Na skutek dyfuzji powiększają się skupiska zarówno miedzi jak i srebra. Karczma pali się po pożarze, który dotknął całą wieś a po latach, staje nieopodal parterowy domek naszej babci. Oczywiście monetka przypadkiem obrywa szpadlem podczas przekopywania ogródka. Dziwnym trafem nie łamie się mimo, że jej struktura jest mocno naruszona. Po roku podczas zbioru marchewek widzą ją nasze lekko rozczarowane oczęta. Chcąc poprawić jej stan, czym prędzej prostujemy ją na łopacie kawałkiem drewienka. W ten sposób mamy monetę, która trzyma się w całości jedynie dzięki maleńkim skrawkom metalu a po naszej minie wyczytać można wszystko. Fantazję mam owszem bujną, jednak czy po przeczytaniu tej opowieści i dowiadując się jakie tortury przeszła wasza moneta w trakcie całego swojego istnienia, nadal macie ochotę się nad nią znęcać we wspomniany już wcześniej sposób? No dobrze, na szczęście to była tylko historyjka, więc cofnijmy się lekko w czasie, żeby naprawić swoje błędy używając tym razem wszystkiego, co współczesna nauka nam dała:). Zabieramy naszą monetkę do domu. Oczywiście jest brudna, więc myjemy ją najpierw pod bieżąca wodą, jednak ostrożnie, żeby jej całkiem nie złamać. Następny krok to dokładne czyszczenie. Patynę niestety musimy poświęcić, więc możemy użyć mocniejszych środków, kwasku cytrynowego, winianu itd. Bardzo ważne jest, aby moneta była czysta, bo w dalszym procesie to co jest na jej powierzchni może jej baaaardzo zaszkodzić. Ok, nasza monetka jest już czyściutka. Świeci się jak

klamka ale co zrobić, coś kosztem czegoś. Wiemy już że struktura naszej monety przypomina teren po wojnie i że musimy się z nią obchodzić ostrożnie. Sięgamy zatem do nauki aby dowiedzieć się w jaki sposób dalej postępować. Nasza moneta wykonana jest ze stopu srebra z miedzią, ze znaczną przewagą miedzi niestety. Stop usiany jest mikropęknięciami, oraz posiada mnóstwo naprężeń nie zapominając o niewielkich rozwarstwieniach na styku faz miedzi i srebra. Nauka wynalazła zatem coś takiego jak wyżarzanie, aby rozwiązać nasze problemy. Najbardziej interesuje nas: Wyżarzanie rekrystalizujące - Polega na nagrzaniu materiału do temperatury wyższej od temperatury początku rekrystalizacji, wygrzaniu w tej temperaturze i chłodzeniu. Celem wyżarzania rekrystalizującego jest usunięcie skutków zgniotu i przywrócenie pierwotnych właściwości materiału. Temperaturę rekrystalizacji można w przybliżeniu określić: Tr=(0,35-0,6)Tt [K] gdzie: Tr - temperatura rekrystalizacji, Tt - temperatura topnienia. oraz Wyżarzanie odprężające - Celem wyżarzania odprężającego jest zmniejszenie naprężeń własnych, uzyskanych w wyniku wcześniejszej obróbki. No dobra mamy dwa hasła, które pasują jak znalazł, tylko jak to teraz zrealizować? Aby pójść krok dalej musimy posłużyć sie tym wykresem:

Jest to wykres równowagi stopu Ag-Cu. To co zaznaczyłem na czerwono jest krzywą temperatury topnienia danego stopu. Skrajnie lewa strona wykresu oznacza zawartość 100%Ag w miarę przesuwania się w prawo rośnie zawartość Cu. Wg tego wykresu możemy mniej więcej określić temperaturę prowadzenia wyżarzania, stosując powyżej podany wzór (tolerancja jest dość duża). Temperatura ta załatwi nam kwestię zarówno wyżarzania rekrystalizującego jak i odprężającego. Temperatura odprężania jest bowiem nieco niższa, więc zajdzie ono przy okazji rekrystalizacji. Nasza temperatura rekrystalizacji zawiera się więc pomiędzy 500-600 stopni, pytanie tylko jak ją osiągnąć nie niszcząc przy tym monety. Palnik kuchenki jest bardzo złą metoda. Pamiętajmy, że nasza moneta jest mocno zdefektowana i posiada bardzo podatne na rozwarstwienie skupiska miedzi oraz srebra. Obydwa metale mają różną rozszerzalność cieplną więc pod wpływem szoku termicznego, moneta może najzwyczajniej pęknąć, a w najlepszym wypadku pojawi się miejscowy odprysk. Przerabialiście to już prawda:)?

Aby monetka nam nie pękła podgrzewanie możemy prowadzić stopniowo. Jako że odprężanie zachodzi już w temperaturze 80 stopni możemy ją najpierw wygotować w wodzie około 1h. Następnie, najlepszym miejscem domowego użytku przydatnego do naszego celu jest piekarnik. Startujemy od powiedzmy 100 stopni zwiększając stopniowo temperaturę do maksimum na jakie pozwala piekarnik. Robimy to z przystankami około powiedzmy 20-30 min na każdy skok. Czas przygotowania potrawy około 2-5h. Dopiero po takim czasie moneta może trafić nad palnik a najlepiej nad płomyk świeczki. Dodatkowo należy pamiętać, że moneta nie może być smagana płomieniem, ponieważ jej powierzchnia szybko się utleni i powstanie trudno usuwalny nalot. Możemy owinąć ją grubą aluminiową folią (z puszki może być) aby odciąć ją od otwartego płomienia. Moneta musi być czysta przed zabiegiem prostowania, aby nalot na jej powierzchni nie zaczął wchodzić w reakcje z podłożem. Powstały wtedy twór może być niemożliwy do usunięcia. Czasem już po wyjęciu z piekarnika daje się monetkę lekko rozprostować. Robimy to bardzo delikatnie. Pamiętajmy, że im dłużej się wygrzewa w piekarniku tym lepiej. Cały czas zachodzi wtedy dyfuzja, która prowadzi do wymieszania atomów miedzi i srebra, a co za tym idzie zniwelowania powstałych segregacji i naprężeń. Monetkę po wyżarzaniu prostujemy przy pomocy drewnianych narzędzi, w zależności od stopnia zakrzywienia, patyczków, deseczek, itp. Gdy kąt zagięcia zawiera się w przedziale 90-180 stopni, zawijamy ją w kawałek materiału, dość grubo (5-10 warstw) i uderzamy delikatnie młoteczkiem. Najczęściej cały proces należy kilkakrotnie powtórzyć. Lepiej wyżarzyć ją jeden raz

więcej i mieć prostą monetkę niż jeden raz przesadzić i stracić humor na resztę tygodnia. Nie spodziewajcie się, że jest to metoda w 100% pewna, bo błąd bardzo łatwo jest popełnić. Czasem lepiej zastanowić się dłużej przed zamiarem prostowania, aby w efekcie z niego zrezygnować, niż bezpowrotnie uszkodzić monetę. Sam mam niewielkie doświadczenia w prostowaniu monet bo i materiał doświadczalny jest znikomy, ale nauka podpowiada mi, że w ten sposób powinno być ok. Jedną z monet, którą wyprostowałem tym sposobem jest szóstaczek Jana Kazimierza, którego możecie obejrzeć w galerii. Zagięcie jest lekko widoczne. wynosiło około 120 stopni więc nie tak dużo. Patynowanie zatuszowało niewielki ślad, który pozostał po wygięciu. Poniżej kolejna udana próba prostowania, raczej mocno pofalowanej niż pokrzywionej monety ale wyszło nieźle. Siedziała tylko godzinkę w piekarniku w temperaturze 230 stopni.

Nie zawsze prostowanie wychodzi tak jak powinno. Czasem mimo licznych zabiegów monetka ulega peknięciu. Dlatego odradzam prostowanie bardzo cieniutkich sreberek, no chyba że nie mają dla was większej wartości.

Powlekanie monet parafiną Posiadam w swoim zbiorze monety, które pokryte zostały parafiną. Zabieg taki stosuję najczęściej, w przypadku monet pozbawionych patyny w trakcie czyszczenia. Pokrycie parafiną daje też niezły efekt, w przypadku matowej, nierównej, czasem spękanej patyny. Moneta nabiera dzięki temu ładnego kontrastu a przy tym zostaje zabezpieczona przed niekorzystnym wpływem atmosfery. Parafina jest substancją obojętną, więc na pewno nie zaszkodzi monetom. Zabieg nakładania jest bardzo prosty. Najlepszym źródłem parafiny są świeczki do kominków aromatycznych.

Na początku monetkę maczamy w wosku wytopionym ze świeczki, który szybko zastyga na zimnej monecie. Potem monetę wraz z tą odrobina wosku podgrzewamy nad płomykiem świeczki, aż do momentu kiedy wosk zacznie topnieć. Jest to sygnał, że monetka jest już nagrzana do odpowiedniej temperatury. Wtedy jeszcze raz maczamy ją w ciekłym wosku i w palcach rozcieramy go po monecie, usuwając w ten sam sposób jego nadmiar. O oparzeniu nie może być mowy bo temperatura topnienia parafiny jest na tyle niska, że bez problemu możemy to zrobić gołymi rękami. Gdy rozetrzemy już wosk podgrzewamy monetkę jeszcze raz, a następnie znowu wycieramy w palcach. Cały zabieg musimy powtórzyć kilkakrotnie, aby warstewka była jak najcieńsza. Odpowiednia grubość jest wtedy, gdy

monetka po podgrzaniu zaczyna lekko błyszczeć ale nie widać na całej monecie żadnych kropel wosku. Jeśli monetka ma jasnozieloną patynę możemy ją lekko ściemnić podgrzewając ją trochę mocniej na początku. Podgrzewanie prowadzi do rozpadu węglanu miedzi i tlenków. Po tym zabiegu powinno się monetkę umyć, aby usunąć produkty rozpadu. No to teraz fotki:)

W taki sam sposób została pokryta boratynka z artykułu czyszczenie monet miedzianych. Jeśli sceptycznie podchodzicie do tej metody, spróbujcie na swoich monetkach w gorszym stanie. Gwarantuję, że będziecie zadowoleni.