Porozumienie bez przemocy cz 3

R

o Z

D

Uzvcie silv

Z I

A t:.

celach ochronnych

V UZVCIE SIt.Y JEST NIEUNIKNIONE Kiedy zwasnione strony mialy sposobnosc w pelni dac wyraz swoim spostrzezeniorn, uczuciom, potrzebom oraz prosborn i okazaly sobie nawzajem ernpatie, zazwyczaj udaje sie dojsc do porozumienia, kt6re zaspokaja potrzeby ich obu. W najgorszym razie obie strony zgodnie ustalaja, eo jest koscia niezgody miedzy nimi. Czasem jednak taki dialog moze bye niemozliwy, konieczne natomiast okaze sie zastosowanie sily po to, zeby ochronic czyjeS zycie lub prawa jednostki. W pewnych sytuacjachjedna ze stron konfliktu moze nie chciec sie porozumiec, w innych zas z powodu bezposrednio zagrazajacego niebezpieczenstwa moze zabraknac czasu na porozumiewanie sie. W takich sytuacjach mozemy uznac, ze trzeba uciec sie do rozwiazan silowych. Ajesli juz podejmiemy t~ decyzje, w mysl zasad PBP winnismy odrozniac stosowanie sily w celach opiekunczych od stosowania jej jako narzedzia kary.

__ , OWANIE, Z KTOREGO WVPt.YWA UZVCIE SIt.V
Uzycie sily ma charakter opiekunczy, kiedy celemjest zapobiezenie szkodzie lub niesprawiedliwosci. Sil~jako narzedzie kary stosuje sie, by zadac kornus cierpienie, poniewaz naszym zdaniem zrobil cos niewlasciwego. Gdy dziecko wybiega na ulice, a my je chwytamy, bo nie chcemy, zeby stab mu sie krzywda, stosujemy 145

POROZUMIENIE

W celach opiekuilczych uzywa si*: sUy wylqcznie

z zamiarem

uchronienia

kogos

przed niebezpieczeilstwem, a nie po to, zeby go ukarac, obwinic lub pot*:Pic.

BEZ PRZEMO

sile opiekuncza. Uzycie sily jako narzedzia kary przybralo w tym wypadku forme fizycznej lub psychologicznej agresji: libysmy dziecku klapsa albo zlajali je, mowiac na przyklad: - Jak mogles bye taki glupil Wstydi sie! Kiedy stosujemy sile w celach opiekunczych, koncentrui my sie na zyciu lub prawach, ktore chcemy chronic, nie osad jac przy tym osoby, bedacej przedmiotem naszego dzialania, jej postepkow jesli dziecko wybiegnie na ulice, nie czynimy wyrzutow ani go nie potepiarny; myslimy wylacznie 0 tym, je uchronic przed niebezpieczenstwem. (0 takim wlasnie sto waniu sily podczas konfliktow spolecznych i politycznych pi Robert Irwin w ksiazce Nonviolent Social Difense). Opiekuri uzywanie sily opiera sie na zalozeniu, ze ludzie postepuja w sob szkodliwy dla siebie lub otoczenia, powodowani niewie Interweniujemy zatem, zeby rozjasnic im w glowach, a nie po zeby ich ukarac. Niewiedza moze tu polegac na tym, ze czlov a) nie zdaje sobie sprawy ze skutkow wlasnych czynow; b) wie,jak moglby zaspokoic swoje potrzeby bez szkody dla ot nia, c) wierzy, ze "ma prawo" karac lub ranic innych, poni na to "zasluZyli", d) ma takie czy inne urojenia - na przyklad szy "glos", ktory kaze mu kogos zabic. Natomiast uzywanie sily jako narzedzia kary jest opa przeswiadczeniu, ze ludzie dopuszczaja sie wystepkow; poni sa z gruntu ili lub niegodziwi. Aby wiec naprawic te s trzeba ich tak potraktowac, zeby pozalowali swoich cZ) W wyniku owej "dzialalnoSci poprawczej" domniemani wajcy maja l) cierpiec, poki nie uznaja swojego bledu, 2) p skruche i 3) zmienic sie. W praktyce jednak karanie zamiast niac do skruchy i dodawac rozumu rownie dobrze moze \ lywac uraze i wrogosc, budzac tym silniejsza niechec do wlasnie postepowania, ktore wydaje nam sie pozadane.

z

SPOSOBV UZVWANIA SIt.V JAKO NARZ~OZIA KARV Kary fizyczne - na przyklad klapsy - S'ltylko jednym z wiel sobow karania przy uzyciu sily. Wiem z doswiadczenia, ze stia kar cielesnych budzi w rodzicach silne emocje. Nie zdecydowanie bronia tej metody, odwolujac sie nawet do "Rozeczk'l dziateczki Duch Swiery bic radzi. Rozeczka d kom nigdy nie zawadzi". Ich zdaniem przestepczosc wsrletnich szerzy sie wlasnie dlatego, ze rodzice nie daja dz klapsow, Sa przekonani, ze klapsy dowodza rnilosci r 146

IE SIIXW CELACH OCHRONNYCH

przed kar.,

., sprewi«,

,,-=-oIczuc;a"

_iZa::i"re, przykleja~nc:"ietek ; pozbailej6w to

skiej, poniewaz sygnalizuja dzieciom, w jakich granicach moga sie swobodnie poruszac. Tymczasem wedlug innych rodzicow bicie dowodzi braku rnilosci i jest nieskuteczne, poniewaz uczy dzieci, ze gdy zawodza wszystkie pozostale sposoby, zawsze mozna uciec sie do przemocy fizycznej. Co do mnie, to obawiam sie, ze strach przed kara cielesna utrudnia dzieciom dostrzezenie, ile wspolczucia zawiera sie w zadaniach rodzicow, Dorosli czesto twierdza.jakoby "musieli" karac dzieci przy uzyciu sily, bo nie widza innego sposobu, zeby im uzrnyslowic, eo powinny robic "dla wlasnego dobra". Na poparcie tego pogladu przytaczaja historyjki 0 dzieciach, ktore po ·otrzymaniu kary oswiadczaly, ze dzieki niej "przejrzaly na oczy". Sam wychowalem czworke, mam wiec dla wszystkich rodzicow wiele empatii, bo wiem, ile trzeba codziennych staran, zeby dzieci wyksztaicic i zadbac 0 ich bezpieczenstwo. To jednak wcale nie zmniejsza moich obaw zwiazanych z kwestia kar cielesnych. Po pierwsze, nie jestem pewien, czy zwolennicy tego sposobu karania zdaja sobie sprawe, jak czesto dzieci nabieraja niecheci do tego, eo mogloby im W)jsc na dobre; niechec ta bierze sie po prostu stad, ze w obliczu przymusu wola walczyc niz ulec. Po drugie, nawet jesli kara cielesna ma na dziecko pozornie korzystny wplyw, nie znaczy to, ze inne metody perswazji nie okazalyby sie rownie skuteczne. I wreszcie po trzecie, podzielam zdanie wielu rodzicow, ktorzy obawiaja sie spolecznych konsekwencji stosowania kar cielesnych. Kiedy rodzice postanawiaja uzyc sily, mog'l nieraz z powodzeniem narzucic dziecku swoja wole, ale czy przy okazji nie utrwala sie spoleczna norma, usprawiedliwiajaca sieganie po przemoc, ilekroc dochodzi do roznicy zdaii? Oprocz cielesnych istnieja tez inne kary, wymierzane przy uzyciu sily. J edna z nich jest poslugiwanie sie zarzutami w celu zdyskredytowania osoby, kt6ra ma zostac ukarana. Gdy dziecko zachowuje sie niezgodnie z zyczeniami rodzicow, mog'l powiedziec mu, ze "nie ma racji", jest "samolubne" badz "infantylne". J eszcze jedna forma karania sila to pozbawienie przywilejow: obciecie kieszonkowego lub zakaz prowadzenia auta. Delikwenta najbardziej przeraza wtedy perspektywa utraty prawa do troski rodzicielskiej czy tez szacunku.

Kiedy boimy sie kary, skupiamy sie na grozacych nam konsekwencjach, a nie na wartosciach, w ktore wierzymy. 147

POROZUMIENIE

Pod wplywem strachu przed karq ludzie nabierajq

0

sobie

gorszego mniemania i trudniej im jest wykazac dobrq wolf;.

BEZ PRZEMOCY

Kiedy ulegamy naciskom wylacznie dla unikniecia kary. wartosc samego czynu, do ktorego dajemy sie naklonic, schodzi na dalszy plan. Skupiamy sie za to na konsekwencjach swoje ewentualnej odmowy. jesli jedyna motywacja robotnika je strach przed kara, praca zostaje wprawdzie wykonana, ale morale pracownika na tym cierpi; predzej czy p6Zniej spadnie wi wydajnosc. Poczucie wlasnej wartosci rowniez maleje pod wplywem kar silowych. jesli dzieci myj'l. zeby z obawy przed ws . dem i osmieszaniern, moze to bye korzystne z czysto stomatol gicznego punktu widzenia, ale w ich szacunku dla siebie pojaw . sie dziury. Wiemy zreszta, ze wszelka kara kosztuje, poniew ukarany wykazuje potem mniej dobrej woli. lm czesciej lud widuja nas w roli oprawcow, tym trudniej im odnosic sie wspolczuciern do naszych potrzeb. Pewnego dnia bawilem z wizyta u znajomego dyrekt szkoly. Gospodarz nagle zobaczyl przez okno gabinetu, ze wi szy chlopiec uderzyl mniejszego. - Przepraszam cie na chwile - powiedzial, zrywajac z miejsca. Wybiegl na boisko, zlapal wiekszego chlopca, m go trzepnal i rzekl: - J uz ja cie oducze bicia mniejszych od ciebie! Kiedy wrocil do gabinetu, powiedzialem: - Nie sadze, zebys dal temu chlopcu taka lekcje.jaka ch Id mu dac. Mysle, ze jesli czegokolwiek go oduczyles, to na zej bicia mniejszych dzieci w sytuacji, kiedy ktos wiekszy przyklad dyrektor szko1y - moze bye tego swiadkiern! "WI mnie, urwierdziles go w przekonaniu, ze gdy chce sie cos od gos uzyskac, trzeba uderzyc. W tego rodzaju sytuacjach radze najpierw odniesc sie z patia do dziecka, ktore stosuje przemoc. Gdybym na pr~ zobaczyl, ze jakis chlopiec uderzyl drugiego, ktory prz obelzywie do niego sie odezwal, moglbym okazac mu em mOW1'l.C:

- Czuje, ze rozgniewales sie, bo chcialbys bye trakt z wiekszym szacunkiem. Gdyby chlopiec potwierdzil trafnosc mojego do dalbym wyraz swoim uczuciom, potrzebom i prosbom nym z ta sytuacja, nie sugerujac jednak, ze kogokolwiek mam: - Jest mi smutno, bo chcialbym, zebysmy umieli taki sposob jednania sobie ludzkiego szacunku, ktory ni rzalby nam wrogow Powiedz, prosz~, czy zgodzilbys i 148

XlE SILYW CELACH OCHRONNYCH

ze mna poszukac innego rozwiazania, ktore pozwoliloby ci zjednac sobie ten upragniony szacunek.

RANICZONA ie 1: Co chcialieby zrobit X? ie 2: Z jakich Jbym, ieby bit pobudek?

SKUTECZNOSC KAR

Istnieja dwa pytania, ktore pomagaja nam zrozumiec, czemu mamy znikome szanse dopiac swego, wplywajac na ludzi za pomoea kar. Pierwsze pytanie brzmi: Czyrn rozni sie obecne postepowanie X-a od postepowania, do ktorego chcialbym go sklonic? JeSli na tym pytaniu poprzestaniemy, kara wyda sie skutecznyrn sposobem, poniewaz grozb~ lub naciskiem rzeczywiscie mozna zmienic postepowanie czlowieka. Ale gdy zadamy sobie drugie pytanie, stanie sie oczywiste, ze kara nie wywola pozadanego efektu. A oto ono: Czym chcialbym, zeby powodowal sie X, spelniajac moja prosbe? To drugie pytanie rzadko sobie zadajemy, lecz gdy juz je postawimy, wkrotce zaczniemy rozumiec, ze system kar i nagrod zakloca ludzka zdolnosc dzialania pod wplywem tych motywacji, ktore wydaja nam sie pozadane. Moim zdaniem, jest niezwykle wazne, zebysmy sobie uswiadamiali, ile zalezy od tego, z jakich pobudek ludzie spelniaja nasze zyczenia. I tak na przyktad strategia zawstydzania czy karania nie da efektow, jesli chcemy, zeby dzieci sprzataly swoj pokoj, powodowane juz to umilowaniem porzadku.juz to checia sprawienia przyjernnosci porzadek milujacym rodzicom. Czesto zdarza sie, ze dzieci, owszem, sprzataja, , lecz robia to z posluszenstwa ("bo mama kazala"), w celu unikniecia kary czy wreszcie z obawy, ze zdenerwuja rodzicow lub zostana przez nich odtracone. PBP dazy jednak do rozwoju moralnego na zasadach autonomii i wzajemnej zaleznosci. W mysl tych zasad kazdy bierze na siebie odpowiedzialnosc za wlasne czyny i swiadom jest, ze nie ma zadnej granicyani sprzecznosci miedzy jego dobrem a cudzym.

EKUNCZE STOSOWANIE

suv W SZKOtACH

Chcialbyrn teraz opowiedziec, jak to kiedys ja i pewna grupa uczniow za pomoca sily stosowanej opiekunczo zaprowadzilisrny lad w alternatywnej szkole, w ktorej przedtem panowal zupelny chaos. Instytucje te stworzono z mysla 0 uczniach, ktorzy porzucili nauke w szkolach konwencjonalnych albo zostali z nich usunieci. Dyrekcja i ja mielisrny nadzieje udowodnic, ze program szkoly zorganizowanej wedlug regul PBP przernowi do 149

POROZUMIENIE

BEZ PRZEMOCY

tych uczni6w. Moje zadanie polegalo na tym, zeby nauczyc pedagog6w poslugiwania sie jezykiem PBP i potem jeszcze przez rok sluzyc rada, Na przeszkolenie nauczycieli mialem tylko cztery dni, nie zdolalem wiec wystarczajaco jasno uprzytomnic im roznicy miedzy PBP a pozwalaniem na wszystko. Wskutek te niekt6rzy nauczyciele zamiast interweniowac, po prostu ignorowali konfliktowe sytuacje i zachowania naruszajace porzadek, Powstalo w koncu istne pandemonium i dyrekcja byla bliska decyzji, aby szkole zamknac. Kiedy poprosilem, zeby zorganizowano mi spotkani z uczniami, kt6rzy wywolywali najwiekszy zamet, dyrektor bral osmiu chlopcow w wieku od lat jedenastu do czternas Przytocze fragmenty mojej z nimi rozmowy. MBR: (daj~ wyraz su/oim uczuciom i potrzebom, nie stawiaj dociekliwych pytan) Bardzo martwia mnie doniesienia nauczyci o tym, ze na wielu lekcjach sytuacja wyrnyka sie spod kontro Ogromnie mi zalezy, zeby ta szkola osiagnela zamierzony c Mam nadzieje, ze pomozecie mi zrozumiec, skad biora sie pr blemy ijak mozerny je rozwiazac, Will: W tej szkole wszyscy nauczyciele to glupki. MBR: Powiadasz, Will, ze nie jestes zadowolony z nauc . cieli i chcialbys, zeby pewne sprawy zalatwiali inaczej? Will: Nie, chodzi 0 to, ze oni tylko stoja z zalozonymi kami i nic nie robia. MBR: Czyli nie jestes z nich zadowolony, bo chcialbys, . by bardziej sie udzielali, kiedy wylania sie jakis problem (to . moja druga pro'ba rozpoznania uczuc i pragnien rozm6wcy). Will: No wlasnie. Ludzie bia, eo chca, a oni nic, tylko s i usrniechaja sie jak jakies glup MBR: Zechcialbys podac przyklad sytuacji, w kt6rej uczyciele nic nie robia? Will: Jasne. Chocby dzis no jeden koles przyszedl z flas Wild Turkey. Mial j'l w kiesz spodni, na widoku. Nauczyci tez j'l zobaczyla, ale udala, ze widzi. MBR: Odnosze wrazenie, tracisz szacunek dla nauczy . kiedy tak stoja i nic nie r 150

_"ZYCIESILYW CEIACH OCHRONNYCH

Chcialbys, zeby cos jednak zrobili (nadal probuje w pelni zrozumie/ stanowisko rozmowcy), Will: Aha. MBR: Jestem rozczarowany, bo chce, zeby umieli wspolnie z uczniami rozpracowywac trudne sytuacje, a wyglada na to, ze nie zdolalern im wytlumaczyc, 0 co mi szlo. W dalszym ciqgu rozmowy shoncentrowalismy sie na jednym szczegolnie palqcym problemie: co zrooi: z uczniami, ktorzy nie chcq pracowac na lekcji i przeszkadzajq tym, eo pracou/ac by chcieli. MER: Chcialbym, zebysrny koniecznie spr6bowali znalezc rozwiazanie, bo nauczyciele twierdza, ze to wlasnie jest dla nich najwiekszy problem. jesli macie jakies pomysly i mi 0 nich powiecie, bede wdzieczny, Joe: Nauczyciel powinien chodzic z kijem. MBR: Czyli chcialbys, J oe, zeby nauczyciele bili uczni6w, kiedy ci przeszkadzaja kolegom. Joe: No, bo inaczej uczniowie nigdy nie przestana swirowac. MBR: Czyli nie wierzysz, ze istnieje jakiekolwiek inne rozwiazanie (nadal probtdt: ustali/, co czuje]oe). Joe: (potakujqco kiwa glowq) MBR: jesli to rzeczywiscie jedyne wyjscie, rece mi opadaj~. Nie cierpie takiego zalatwiania spraw i chcialbym nauczyc sie zalatwiac je inaczej. Ed: Apo co? MBR: Z kilku powod6w. Powiedzmy, ze dostaniesz ode mnie kijem i przestaniesz sie wyglupiac w klasie. Ale eo bedzie, jezeli po wyjsciu ze szkoly zobacze, ze kilku z was, kt6rym w czasie lekcji spuscilem lanie, czeka na mnie przy moim aucie? Ed: (z usmiechem) No, wtedy to juz musialby pan miec ze soba niezly kawal kijal MBR: (poniewaz jestem pewien, ze rozumiem, eo chcial przez to powiedziec Ed, i ze on z kolei wie, ze go zrozumiaiem, mou/ie dale], nie powtarzajqcjego kwestii wlasnymi slowami) No wlasnie. Chciatbym warn uprzytornnic, ze nie odpowiada mi ten spos6b rozwiazywania problem6w. J estem zanadto roztargniony, zeby stale pamietac o noszeniu tegiego kija, a nawet gdybym parnietal, nie mialbym ochoty nikogo nim bic. Ed: Mozna by kolesia wykopac ze szkoly MBR: Proponujesz, Ed, zebysmy uczni6w zawieszali albo relegowali? Ed:No.

151

POROZUMIENIE

BEZ PRZEMO

MBR: Ten pomysl tez nie budzi we mnie entuzjazm Cheialbym warn pokazac, ze istnieja in ne sposoby rozwiazyw nia konflik.t6w niz wykopywanie ze szkoly. Czulbym, ze zrobi Iern klape, gdyby to bylo jedyne, co potrafimy. Will: Jak koles siedzi i nie nie robi, to moze by go poslac klasy dla nierob6w? MBR: Proponujesz, Will, ze w szkole powinna bye osob klasa, do kt6rej mozna by posylac uezni6w, kiedy przeszkadz kolegom? Will: Takjest. Po eo maja siedziec na lekeji,jak i tak nie robia, MBR: Bardzo interesuje mnie ten pomysl, Chetnie po I eham, jak sobie to wyobrazasz w praktyee. Will: Czasem czlowiek przyehodzi do szkoly i ezuje sie prostu wrednie. Nie mu sie nie chce. No to urzadzmy taka se, w kt6rej uezniowie beda mogli siedziec, p6ki im sie nie ehee znowu cos porobic. MBR: Rozumiem, ale spodziewam sie, ze nauezyeiele da mieli pewne obawy, ezy uezniowie bez oporu dadza sie slac do klasy dla nierob6w. Will: (z przekonaniem) Dadza, Pomysl mial, moim zdaniem, szanse powodzenia.jesli ko zdolalibysmy przekonac pozostalyeh, ze nie idzie tu 0 nie kogokolwiek, tylko 0 stworzenie przestrzeni dla tyeh, ktc akurat nie bardzo sa w stanie sie uczyc, a zarazem stworzenie runk6w do nauki tym, kt6rzy wlasnie uczyc sie chca, Powie Iern to uezniom, sugerujac jednoczesnie, ze pomysl kla .. nierob6w lepiej bedzie przedstawic jako owoe uczniowskiei rzy m6zg6w niz odg6rny nakaz, przy takim bowiem nasw . niu sprawy zostanie przyehylniej powitany. U rzadzono wiec klase dla nierob6w - ezyli uezni6w. rzy byli wytraceni z r6wnowagi i nie mieli oehoty sie uczyc swoim zaehowaniem przeszkadzali innym w nauce. C uezniowie sami prosili, zeby pozwolono im tarn p6jse; kie dziej wysylali ieh tarn profesorowie. Nauczycielke, k.t6ra piej opanowala jezyk PBp, oddelegowalismy do klasy dla b6w. Udalo jej sie tarn przeprowadzic wiele owocnyeh ro z dziecmi, System ten bardzo pom6gl przywrocic w szko rzadek, gdyz uezniowie, k.t6rzy go obmyslili, wytlumaczv wiesnikorn, ze klasa dla nierob6w ma sluzyc oehronie pra uezni6w, kt6rzy chca sie skupic na nauce. Moja roz z uezniami zaprezentowalismy nauezyeielom jako dow6d. 152

_:CLE SILYW CELACH OCHRONNYCH

inne sposoby rozstrzygania konflikt6w niz umycie rak lub siegniecie po srodki przymusu.

RESZCZENIE Kiedy okolicznosci nie sprzyjaja porozumiewaniu sie (na przyklad w sytuacjach bezposredniego zagrozenia), moze okazac sie konieczne uzycie sily z intencja opiekuncza - czyli po to, zeby zapobiec wyrzadzeniu szkody lub niesprawiedliwosci, nigdy zas po to, zeby kogos ukarac albo zadac mu cierpienie, wymusic skruche badz zrniane postepowania. U zywanie sily w celach dyscyplinarnych zazwyczaj wywoluje wrogosc i wzmaga niechec do tego akurat dzialania, do kt6rego chcemy druga osobe naklonic. Kara sprawia, ze ludzie maja 0 sobie gorsze mniemanie i trudniej im wykazac dobra wole. Ponadto w obliczu kary czlowiek nie koncentruje sie na istotnej wartosci pewnych dzialan, tylko na zewnetrznych konsekwencjach ewentualnego ich zaniechania. Obwinianie i karanie nie stwarza motywacji, jakie chcielibysmy widziec u innych.

R

o Z

D Z I

yzwalanie siebie · siuzenie innym rede A ~

kosc od dawna spi, iysana czerpanymi ze swoich tycznych miiosci rozkoszami, e nakladajq jej klapki na oczy. Teilhard de Chardin, teolog

ALNIANIE SI~ OD STAREGO ZAPROGRAMOWANIA Dotychczas omawialismy PBP jako skuteczne narzedzie porozumiewania sie i kontaktowania z innymi ludzmi, lecz system ten ulatwia nam tez porozumiewanie sie z wlasnym wnetrzern. Za jego pomoq mozerny przelozyc na jezyk uczuc i potrzeb to, eo powtarza nam caly ch6r glos6w wewnetrznych, kt6re nas potepiaja i ponizaja - bo tez we wlasnym wnetrzu ferujemy czesto najsurowsze wyroki. Kazdy z nas pobral w zyciu pewne nauki, kt6re go ograniczaja. Ich zrodlern mogq bye na przyklad pelni najlepszych checi rodzice, pedagodzy, duchowni. Sa one przekazywane z pokolenia na pokolenie, przez stulecia. Znaczna cz~se tego destrukcyjnego materialu kulturowego tak wrosla w nasze zycie, ze nawet juz sobie nie uswiadarniarny jego obecnosci. Komik Buddy Hackett, wychowany na obfitej kuchni domowej swojej matki, przez wiele lat nie zdawal sobie sprawy, ze mozna wstac od stolu, zanim dostanie sie zgagi. Dopiero w wojsku - jak wyznal podczas jednego z wystepow - zrozumial, ze sa jeszcze inne mozliwosci. B6l wywolany szkodliwym treningiem kulturowym rowniez stanowi tak integralna cz~se naszego zycia, ze wtapia sie w do. Trzeba ogromu energii i swiadornosci, zeby dostrzec slady tej niszczycielskiej edukacji i przeksztalcic je w wartosciowe mysli i zachowania, kt6re beda sprzyjaly zyciu,

155

POROZUMIENIE

Moiemy sit: uwolnic

od pozostalosci kulturowej tresury.

ROZSTRZYGANIE

BEZ PRZEM

Poniewaz PBP zacheca nas, zebysmy rozgraniczyli s strzezenia i oceny, przyznali racje bytu myslorn lub potrzebo ksztaltujacym nasze uczucia, i wyrazali prosby w kategoriach j sno okreslonych dzialan, metoda ta pozwala nam lepiej uswia miac sobie obecnosc kulturowych uwarunkowan, ktore w dan chwili wywieraja na nas wplyw. Gdy zas wprowadzimy te U\\ runkowania w pole swiadomosci, dokonamy przelomow kroku ku ternu, zeby wyrwac sie spod ich wladzy.

KONFLlKTOW

WEWN~TRZNYCH

Za pomoq PBP mozerny rozstrzygac konflikty wewnetrz ktore czesto bywaja przyczyn'l depresji. W ksiazce Revolution Psychiatry Ernest Becker jako zrodlo tej dolegliwosci wskaz "mentalnie zablokowane rozdwojenie" - czyli sytuacje, w naszym wnetrzu toczy sie dialog pelen wartosciujacych stwi dzen, a my tracimy kontakt z wlasnymi potrzebami i nie moz my nic zrobic, zeby je zaspokoic. Depresja jest sygnalem. przestalismy miec dostep do wlasnych potrzeb. Pewna adeptka PBP trwala w giebokiej depresji. Popro no ja, zeby rozpoznala glosy, ktore odzywaja sie w niej, gdy . najbardziej przygnebiona, i zapisala je w formie dialogu, takj prowadzily ze soba rozmowe. Pierwsze dwie kwestie brzmialv: Glos 1. ("kobieta ambitna"): Powinnam zye w sposot: ban owocny. Mamuje wiedze i zdolnosci. Glos 2. ("sumienna matka"): Nie masz poczucia rzeczyu . sci. [estes matkq dwojga dzieci i nau/et z tvm ledwie sobie radzisz, wife mozesz podolac dodathowym obowiqzkom? Zauwazcie, ile w tych wewnetrznych komunikatach w . zen 0 charakterze osadow, takich jak "powinnam", "mam wiedze i zdolnosci", "ledwie sobie radzisz". Kobiecie, 0 mowa, miesiacami rozbrzmiewaly w glowie wariacje na wlasnie tematy. Poproszono j'l wiec, zeby swojej "ambitnef aplikowala "pigulk~ PBP", dzieki czemu nadawany przez t~ stac komunikat mial zyskac nastepujaca forme: "Kiedy a, czu bo potrzeba mi c. Chcialabym wiec teraz d". Potem przeredagowala pierwsza kwestie, nadajac jej oto postac: "Kiedy spedzam w domu z dziecmi tyle czasu.. pracujac w zawodzie, ogarnia mnie przygnebienie i zniechec bo brak mi poczucia spelnienia, ktore dawniej czerpalam z p Chcialabym wiec teraz znalezc prac~ w niepelnym wymiarze dzin, zgodna z moim przygotowaniem zawodowym". 156

ZWALANIE SlEBIE I StUZENlE

. i potrafimy szee wlasne eby i odniesc _ do nich patiq, moze nas uwolnic od

Potem 0 to samo poproszono "sumienn~ matke". Kwestia druga w przeredagowanej wersji brzrniala: "Kiedy wyobrazam sobie, ze moglabym p6jsc do pracy, ogarnia mnie strach, bo potrzebna mi jest gwarancja, ze dzieci beda pod dobra opieka. Chcialabym wiec teraz wymyslic, jak zapewnic dzieciom odpowiednia opieke w godzinach, kiedy bede w pracy, i jak znalezc dostatecznie duzo czasu na to, zeby z nimi bye, gdy nie jestem zmeczona". Kobieta ta doznala wielkiej ulgi, kiedy przetlumaczyla swoje wewnetrzne komunikaty na jezyk PEP Co prawda nadal borykala sie z trudnosciarni, bo musiala na przyklad znalezc wysoko kwalifikowana pomoc do dzieci i zapewnic sobie poparcie meza, ale nie dreczyl jej juz wewnetrzny sp6r, kt6ry dotychczas uniemozliwial jej trafne rozpoznanie wlasnych potrzeb .

.lVK ZABIJAJACV

araj sif; dostrzec bodf; wyboru, q w tym,

sisz".

eo

INNYM RADA

MARZENIA

Na przebieg mojej wlasnej kariery gleboki wplyw wywarlo inne z kolei Cwiczenie. Najego przykladzie widac.jak za pomoq PEP mozna sie wyzwolic z mentalnych wiezieri, kt6re sami sobie budujemy. Polega ono na sprawdzeniu, czy przypadkiem nie blokujemy sobie dostepu do pewnych zyciowych szans, poslugujac sie ,J~zykiem marzeniob6jczym", kt6ry przeslania nam mozliwosci wyboru. Najpierw ukladamy liste dzialan, do ktorych we wlasnym przekonaniu jestesmy zmuszeni niezaleznie od naszych checi. Kiedy pracowalem jako psycholog klinicysta, na samym poczatku tej listy umiescilern zdanie: "Musz~ pisac raporty 0 stanie pacjentow". Nie cierpialem pisania tych raportow, a zajmowalo mi to co najmniej godzine dziennie. Punkt drugi brzrnial: "Musz~ na zmiane z innymi rodzicami wozic swoje i cudze dzieci do szkoly". Kolejnym krokiemjest przeredagowanie kazdego "musze ..." tak, aby nowa wersja zaczynala sie od slow: "Postanawiam robic to a to, poniewaz chce ...". W ten spos6b uswiadamiamy sobie, ze zawsze mamy jakis wybor, chociaz bywaja sytuacje, gdy zadna z mozliwosci zbytnio nam nie odpowiada. Dzieki temu cwiczeniu wyrazniej tez zdajemy sobie sprawe z powodow, dla ktorych mimo wszystko decydujemy sie robic cos, czego nie lubimy. Kiedy po raz pierwszy sprobowalem przetlumaczyc swoje "musz~" na "chc~", poszlo mi to kulawo, napisalern bowiem: "Musz~ pisac raporty 0 stanie pacjentow, bo jestem psycholo157

POROZUMIENlE

BEZ PRZEM

giem klinicysta, a wszyscy psychologowie klinicysci pisza raporty!". Spostrzeglszy jalowosc tego rozumowania, przyj Iern sie blizej swoim pobudkom. juz kilka rniesiecy wczes stwierdzilem, ze raporty nie przynoszGl pacjentom az tyle poz ku, aby rownowazylo to strate mojego czasu, czemu wiec poswiecalern ich pisaniu takie mnostwo energii? W koncu z Iern sobie spraw~, ze pisze raporty wylacznie dla pieniedzy, re za to dostaje. Od tamtej pory nie napisalem ani jednego. jasniwszy sobie, ze idzie mi w tym wypadku glownie 0 pie dze, postanowilern czerpac dochod z czynnosci, w ktorych wi glebszy sens. Gdy natomiast wzialern pod lupe pobudki, dla jakich nilern funkcje szofera-zmiennika, zrozumialern, ze zalezy mi tym, aby moje dzieci mogly korzystac z dobrodziejstw na w tej, a nie innej szkole. W najblizszym sasiedztwie mielismprawda inna szkole, do ktorej dzieci moglyby same chodzic szo, lecz program tej, do ktorej je wozilern, bardziej odpowi moim wyobrazeniom na temat edukacji. Odkad to sobie \\. snilem, zaczalem pelnic dyzury za kierownica z calkiem now nastawieniem. Prosta zamiana "musz(' na "postanawiam, chce ..." zupelnie zrnienila moje podejscie do sprawy. Gdy dzien przypominalem sobie, czemu ma sluzyc poranna p jazdzka, odbywalem jGlw znacznie przyjemniejszym nastroju dawniej.

TROSKA 0 Wt.ASNE SRODOWISKO

Skup sit: na tym,

co chcesz zrobic, a nie na tym, co ci nie wyszlo.

158

WEWN~TRZNE

Kiedy klebia sie nam w glowie krytyczne, oskarzycielskie gniewne mysli, trudno stworzyc sobie we wlasnym wne sprzyjajace srodowisko. Dzieki PBP mozemy osiagnac wie spokoj umyslu, poniewaz metoda ta radzi nam skupic sie na czego naprawde chcemy, zamiast na wlasnych lub cudzych dach i skazach. Pewna kobieta opowiedziala mi kiedys 0 glebokiej p mianie,jakiej doznala podczas trzydniowego warsztatu. Pos wila wziac w nim udzial miedzy innymi po to, zeby nauczyc lepiej dbac 0 siebie, ale drugiego dnia zbudzila sie skoro ' z koszmarnym bolern glowy. - Dotad w takich sytuacjach na ogol zaczynalam sie z nawiac, jaki popelnilam blad. Moze zjadlam cos, czego jesc powinnam? Moze narazilam sie na zbyt wielki stres? Moze bilam to, a moze zaniedbalam owo? Poniewaz jednak podje

'ALANIE SIEBIE I StUZENIE

aduj stres, chujiJc si~ we sne uczucia trzeby.

aduj stres, iiJzujiJc atyczny tald.

INNYM RADA

nauke PBp, zeby zaczac lepiej dbac 0 siebie, zamiast tych wszystkich pytari zadalam sobie tylko jedno: ,,]aki srodek zaradczy jest mi w tej chwili potrzebny?". Usiadlam na lozku i zaczelam bardzo wolno krecic szyja, potem wstalam, przeszlam sie po pokoj u i zrobilam jeszcze pare innych rzeczy, zeby sobie poprawic samopoczucie, zamiast sie lajac. B61 na tyle zlagodnial, ze moglam tego dnia uczestniczyc w warsztacie. Byl to dla mnie ogromny przelorn. Kiedy odnioslam sie do wlasnego b6lu glowy z empatia, zrozumialam, ze w przeddzien nie poswiecilam samej sobie dose uwagi, a b61 jest sygnalem, ze potrzebuje jej wiecej. Zajelam sie wiec soba, tak jak tego potrzebowalam, i dzieki temu jakos dotrwalam do konca drugiego dnia warsztatu. Przez cale zycie miewalarn bole glowy, a ten akurat okazal sie punktem zwrotnym. Uczestnik innego warsztatu spytal, jak za pomocq PBP mozna uwolnic sie od jatrzacych komunikat6w wewnetrznych, kt6rymi sami sie bombardujemy, jadac autostrada, Dobrze znaIern ten problem! Poniewaz przez wiele lat moja praca wymagala ode rnnie jezdzenia po calym kraju, bylern smiertelnie umordowany wojowniczymi komunikatami, kt6re kotlowaly mi sie w m6zgu. Kazdy, kto podczas jazdy nie przestrzegal moich norm, stawal sie dla mnie wrogiem numer jeden, po pros tu 10trem. Przez glowe przelatywaly mi mysli w rodzaju: "Do diabla, eo tego faceta napadlo? Nie patrzy, gdzie jedzie, czy co?". W tym stanie ducha pragnalern jedynie karac innych kierowc6w, ze zas zrobic tego nie moglem, gniew odkladal mi sie w ciele, za eo w sumie drogo piacilem. W koncu jednak nauczylem sie przekladac swoje kategoryczne werdykty najezyk uczuc oraz potrzeb i odnosic sie do siebie z ernpatia: ,,0 rany, az mnie mrozi, kiedy widze, ze ludzie tak jezdza; bardzo bym chcial, zeby zauwazyli, jakie niebezpieczne srwarzaja sytuacje!". Ha! Ze zdumieniem stwierdzilem, ze stres wyrainie slabnie, kiedy po prostu sobie uswiadomie, co czuje i czego mi trzeba, zamiast miec pretensje do innych ludzi. P6iniej postanowilem odnosic sie z empatia do wspoluzytkownik6w jezdni i juz przy pierwszej okazji sowicie mi sie to oplacilo. ]adqce przede mna auto rozwijalo predkosc duzo ponize] dozwolonej i jeszcze zwalnialo przed kazdym skrzyzowaniem. Przez pewien czas zrzedzilem i narzekalem: .Przeciez nie mozna tak jezdzic!". W koncu jednak zauwazylem, jak mnie to stresuje, pobieglem wiec myslq ku uczuciom i potrzebom kierowcy, kt6ry jechal przede rnna, Wyczulem, ze jest to ktos, kto 159

POROZUMIENIE

BEZ PRZEM

zabladzil, jest mocno zdezorientowany i byl wdzieczny za odrobine cierpliwosci ze stro jadacych za nim. Kiedy szosa sie rozszerzv i nareszcie moglem wyprzedzic, stwierdzile ze wspomniane auto prowadzi bez mala dzi wiecdziesiecioletnia staruszka, a na jej tw maluje sie zgroza. Ucieszylem sie, ze dzi eksperymentowi z ernpatia nie zatrabilem w zaden sposob nie okazalem niezadowolenia, choc zwykle robilem, gdy czyjs styl prowadzenia auta dzialal mi na nerwy.

PBP ZAMIAST DIAGNOZY Dawno temu - tuz po tym, jak zainwestowalem dziewiec lat cia w studia i zdobywanie dyplomow, bez ktorych nie uzy bym uprawnien psychoterapeuty - wpadl mi w rece zapis d sji, jakq izraelski filozof Martin Buber odbyl z amerykan psychologiem Carlern Rogersem. Wyrazil w niej powatpiew czy w ogole da sie prowadzic psychoterapie z pozycji psych rapeuty. Dyskusja toczyla sie podczas wizyty Bubera w USA. terenie szpitala psychiatrycznego, wobec grona specjalistow mujacych sie zdrowiem psychicznym. W dialogu tym Buber twierdzi, ze rozwoj czlowieka d nuje sie dzieki spotkaniu dwoch jednostek, ktore w sposob bronny i autentyczny wyrazaja siebie; wzajernna ich relacje 0 sla slowami "Ja-Ty". Nie wierzy, ze tego rodzaju autentyzm szanse zaistniec, gdy ludzie sporykaja sie, wystepujac w ro psychoterapeuty i klienta. Rogers zgodzil sie, ze autentyzm warunkiem koniecznym rozwoju, utrzymywal jednak, ze s\ psychoterapeuci potrafia dobrowolnie wzniesc sie ponad role i autentycznie spotkac z klientem. Buber odniosl sie do tego twierdzenia sceptycznie. U zal, ze nawet gdy psychoterapeuta jest w pelni oddany pracy i umie zachowywac sie autentycznie w kontaktach z tami, nie zdola nawiazac z nimi prawdziwej relacji, poki beda dziec siebie jako wlasnie klientow.jego zas jako psychotera Sam fakt, ze klient mu si umowic sie na wizyte w gabinecie . placic za "usuni~cie usterki", zdaniem Bubera zmniejsza na powstanie autentycznej relacji miedzy dwojgiem ludzi. Powyzszv dialog ostatecznie rozwial moje watpliwosci, tyczace zasady klinicznego dystansu, ktora z punktu widze rapii psychoanalitycznej, jakiej mnie nauczono, byla naj' 160

-ryzwALANIE

SIEBIE I StUZENIE

iast rpretowac owanie kilent6w, iqzywalem z nimi atyczny kontaldj iast stawiac

INNYM RADA

szym przykazaniern.jesli psychoterapeuta wlaczal do terapii wlasne uczucia i potrzeby, uwazano to za patologie. Od kornpetentnego terapeuty oczekiwano, ze zachowa wobec procesu leczenia postawe nieosobista, sluzac klientom za lustro, na ktore rzutowac beda swoje problemy, aby je potem przy jego pomocy rozpracowac. Rozumialern wprawdzie teoretyczne przeslanki, przemawiajace za tym, zeby do procesu terapii nie mieszac elernentow zycia wewnetrznego psychoterapeuty i wystrzegac sic:pokus, pod wplywem ktorych terapeuta moglby rozstrzygac wlasne konflikty wewnetrzne kosztem klienta. Zawsze jednak czulern sic:niezrecznie, zachowujac wymagany dystans emocjonalny; co wiecej, wierzylem, ze osobiste zaangaiowanie w proces terapii moze bye wrecz korzystne. Zaczalern wiec na probe zastepowac jezyk kliniczny terminologia PBP. Zamiast interpretowac wypowiedzi klientow w swietle rozmaitych teorii osobowosci, ktore wczesniej studiowalem, wchodzilern w bliski kontakt z ich slowami i sluchalern empatycznie. Zamiast stawiac diagnozy, ujawnialem to, eo dziala sic: we mnie. Z poczatku bylem tym wszystkim przeraiony. Balem sie, jak koledzy po fachu zniosa autentyzm moich rozmow z klientami. Wyniki okazaly sic:jednak tak satysfakcjonujace zarowno dla mnie,jak i dla klientow, ze wkrotce wyzbylem sic: . wahan. Dzisiaj - po trzydziestu pieciu latach - koncepcja pelnego zaangaiowania psychoterapeuty w relacje z klientem nie jest juz herezja, lecz gdy zaczynalem prowadzic praktyke w tym stylu, rozmaite grupy psychoterapeutow czesto zapraszaly mnie, zebyrn wyglosil odczyt i przedstawil to nowe podejscie. Pewnego razu liczne zgromadzenie specjalistow ze stanowego szpitala psychiatrycznego zaproponowalo mi, abym zademonstrowal.jak rnozna za pomoq PBP prowadzic poradnictwo dla ludzi cierpiacych. Wygtosilem godzinny odczyt, po czym poproszono mnie, zebym przeprowadzil wywiad z pacjentem, ocenil jego stan i zalecil odpowiednia kuracje. Odbylem mniej wiecej polgodzinna rozmowe z dwudziestodziewiecioletnia matka trojga dzieci. Kiedy kobieta wyszla z sali, przedstawiciele personelu medycznego, ktorych apiece ja powierzono, zaczeli zadawac pytania. - Doktorze Rosenberg - rzekl prowadzacy j~ psychiatra. Prosze postawic diagnoze roznicowa. Czy pariskim zdaniem ta kobieta ma objawy schizofrenii, czy raczej psychozy wywolanej zazywaniern narkotykow? Odparlem, ze wobec tego rodzaju pytan czuje sie nieswojo. Nawet podczas stazu w szpitalu psychiatrycznym nigdy nie by161

POROZUMlENlE

BEZ PRZEM

lem pewien, jak pacjenta zaklasyfikowac. Od tamtej pory na talern sie literatury fachowej, z ktorej wynika, ze miedzy psyc trami a psychologami nie ma zgody eo do znaczenia poszcz ~ nych elernentow terminologii diagnostycznej. W swietle wi raportow to.jaka pacjentowi szpitala psychiatrycznego ostatec postawi sie diagnoze, zalezalo bardziej od szkoly, ktora reprez towal dany psychiatra, niz od wlasciwosci samego pacjenta. W dalszyrn ciagu swojej wypowiedzi zaznaczylem, ze wet gdyby istniala spojna terminologia, niechetnie bym ja st wal, nie widze w tym bowiem zadnego pozytku dla pacjem W leczeniu schorzeri somatycznych zdefiniowanie procesu ry wywolal chorobe, czesto pozwala zaordynowac odpowie kuracje, natomiast w dziedzinie tak zwanych chorob urn, wych nie dostrzegalem wyraznej korelacji miedzy faktami a zewnictwem. Z moich doswiadczen wynikalo, ze gdy w szpi szersze grono lekarzy omawia przypadekjakiegos pacjenta, wi szosc czasu poswieca sie ustalaniu diagnozy. Dopiero gdy ko rencja ma sie ku koncowi, psychiatra prowadzacy zwraca sie kolegow z prosba, zeby pomogli mu obmyslic terapie. Oni . nak czesto puszczaja t~ prosbe mimo uszu, zajeci utarczka czyja diagnoza jest trafniejsza. Wyjasnilem obecnym na wykladzie psychiatrom, ze z nie z regularni PBp, zamiast zastanawiac sie, jakiego rodzaju za dotkniety jest pacjent, nalezy zadac sobie nastepujace p "Co ten czlowiek czuje? Czego mu trzeba? Jakie budzi we uczucia i jakie za tymi moimi uczuciami kryja sie potrzeby? kie dzialania badz decyzje mogibym doradzic temu czlowie majac przy tym przekonanie, ze pomog~ mu one zyc szczesli niz dotad?", Poniewaz w odpowiedziach na te pytania uja znaczna cz~sc prawdy 0 nas samych i 0 wartosciach, w ktore rzymy, czujemy sie w takiej sytuacji duzo bardziej bezbronni gdybysmy po prostu stawiali diagnoze, Innym razem poproszono mnie, zebym zademonstr jak stosowania PBP mozna nauczyc ludzi, u ktorych stwie no chroniczne rozdwojenie jazni, W obecnosci mniej wi osierndziesieciorga psychologow, psychiatrow, pracowniko cjalnych i pielegniarek usadzono wraz ze mna na scenie pi scioro pacjentow z rozpoznaniem schizofrenii. Kiedy prz wile m sie i zaczalern wyjasniac, czemu sluzy PBp, jeden p powiedzial cos, co na pozor nijak nie mialo sie do moich Wiedz~c, ze rozpoznano u niego chroniczna schizofrenie. glem pokusie myslenia kategoriami klinicznymi, wedle ktc 162

Y'ZWALANIE SIEBIE I Sl,UZENIE INNYM RADf\

fakt, ze go nie zrozumialern, nalezalo zlozyc na karb zametu w jego glowie. - Pan chyba nie bardzo nadaza za tym, eo mowie - powiedzialem. - A ja rozumiem, 0 eo mu chodzi - wtracil inny pacjent, po czym zaczal tlumaczyc, gdzie widzi zwiazek miedzy slowami kolegi a moimi wstepnymi objasnieniami. Kiedy pojalem, ze to nie pacjent ma zamet w glowie, lecz ja sam nie dostrzeglem wzajemnego zwiazku miedzy naszymi rnyslami, przerazila mnie latwosc, z jaka obarczylem go odpowiedzialnoscia za cale nieporozumienie. Bylbym z siebie znacznie bardziej zadowolony, gdybym powiedzial: "Troch~ sie pogubilem. Chcialbym dostrzec zwiazek miedzy tym, eo dotad m6wilem, a panska reakcja, ale go nie widze. Czy zechce mi pan wytlumaczyc.jak panskie slowa maja sie do mojej wczesniejszej wypowiedzi?". Pr6cz tego kr6tkiego epizodu, podczas kt6rego przez chwile rozumowalern kategoriami klinicznymi, sesja z udzialem pacjent6w bardzo sie udala, Personel byl pod tak ogromnym wrazeniern ich reakcji, ze wiele os6b wrecz pytalo mnie, czy moim zdaniem ci akurat pacjenci sa bardziej skorzy do wspoldzialania, niz to sie zazwyczaj zdarza. Odpowiedzialern, ze gdy zamiast stawiac diagnozy, nawiazuje kontakt z tym, eo w ludziach zywe, przewaznie reaguja oni pozytywnie. Ktos sposrod personelu poprosil wtedy, zebysmy w celach szkoleniowych odbyli podobna sesje z udzialem psycholog6w i psychiatr6w. Pacjenci zeszli ze sceny, a ich miejsce zajela grupa ochotnik6w z widowni. Okazalo sie, ze nie bardzo potrafie objasnic pewnemu psychiatrze roznice miedzy czysto intelektualnym rozumieniem a nieodzowna podczas stosowania PBP empatia. Ilekroc ktos sposrod uczestnik6w wyrazal jakies uczucia, psychiatra ten nie pr6bowal odniesc sie do nich empatycznie, tylko dumaczyl, jak rozumie ich psychologiczna dynamike. Za trzecim razemjeden z siedzacych na widowni pacjent6w nie wytrzymal i zawoial: - Nie widzi pan, ze znowu robi pan to samo? Interpretuje pan jej slowa, zamiast nawiazac emparyczna lacznosc z jej uczuciami! Dzieki technikom i specyficznej swiadornosci PBP mozemy pomagac ludziom, sporykajac sie z nimi w spos6b autentyczny, otwarty i partnerski, zamiast wchodzic w czysto profesjonalne, hierarchiczno-diagnostyczne relacje, nacechowane emocjonalnym dystansem. 163

POROZUMIENIE

BEZ PRZE

STRESZCZENIE Dzieki PBP zyskujemy lepszy kontakt z wlasnym wnetrz metoda ta pomaga nam bowiem tlumaczyc negatywne kom katy wewnetrzne na jezyk uczuc i potrzeb. Gdy zas umiem . poznawac wlasne uczucia oraz potrzeby i odnosic sie do z ernpatia, marny szanse wydobyc sie z depresji. "J~zyk m niob6jczy" mozerny zastapic terminologia PBP i w kaidej . acji dostrzec pewien margines swobody. PBP uczy nas sku sie na tym, czego naprawde pragniemy, zamiast na wlasnych cudzych wadach i bledach, a tym samym daje narn narze i wglad, dzieki kt6rym mozerny osiagnac wiekszy spok6j du PBP znajduje tez zastosowanie w poradnictwie i psychote jako sposob nawiazywania partnerskiej, autentycznej re z klientem.

~ALANIE

SIEBIE I SI:.,UZENIEINNYM RAD1\

PBP w dzialaniu: Radzenie sobie z zastarzalymi Adeptka Porozumienia

urazami isamoocenami

Bez Przemocy opowiedziala nastepujaca historic:

Po powrocie z pierwszego kilkudniowego warsztatu PBP zastalam u siebie w domu niewidziana od dwoch lat przyjaciolke. Nasza znajomosc zaczela sie od ciezkiej dwutygodniowej wedrowki przez dzika okolice, a zarazem podrozy wewnetrznej, uwieiiczonej samotnym trzydniowym postern w Gorach Skalistych. Iris przed t~ wypraw~ przepracowala dwadziescia piec lat jako szkolna bibliotekarka. Kiedy juz wysluchala mojej entuzjastycznej opowiesci 0 PBp, wyznala, ze wciaz jeszcze boli ja cos, eo przed szesciu laty powiedziala jej w Kolorado jedna z naszych przewodniczek. Doskonale parnietalarn t~ kobiete, szalona dzikuske Leav 0 dloniach poharatanych lina, za pomoca ktorej asekurowala nas podczas wspinaczki: niejedno umiala wyczytac ze zwierzecych odchodow, wyla w ciemnosciach, tanczyla z radosci, wyplakiwala swoja prawde i tesknym spojrzeniem odprowadzala nasz autokar, kiedy po raz ostatni machalismy jej na pozegnanie. Pewnego dnia podczas wymiany informacji zwrotnych powiedziala: . - Wiesz eo, Iris, nie cierpie takich ludzijak ty. Ze tez zawsze musisz bye taka cholernie milutka i slodziutka. Bez przerwy odstawiasz te potulna bibliotekareczke. Moze bys wreszcie dala sobie z tym spokoj i zaczela po prostu Zye? Przez nastepne szesc lat Iris slyszala te slowa we wlasnej glowie i prowadzila z nimi dialog. Postanowilysrny czym predzej sprawdzic, jak moze zaradzic tej sytuacji swiadomosc wyniesiona z warsztatu PBP. Wzi~lam na siebie role Leav i powtorzylam jej wypowiedz sprzed szesciu lat. Iris: {zapominajqc 0 PBp, slyszy tylko krytykf i leiecewazenie) Nie masz prawa tak do mnie mowic. Nie wiesz, kim jestem, 'nie wiesz, co ze mnie za bibliotekarka! Traktuje swoj zawod serio, a jesli chcesz wiedziec, uwazam, ze nie mniej niz nauczyciele przyczyniam sie do ksztakenia mlodziezy .. Ja: (slucham jako Leav, z empatiq, swiadomie, przez pryzmat PBP) Mam wrazenie, ze sie rozgniewalas, bo chcialabys, zebym zdala sobie spraw~ z tego, kim naprawde jestes, nim zaczne cie krytykowac. Zgadlam? Iris: No wlasniel Nie masz pojecia, ile mnie kosztowalo to, zeby sie w ogole zapisac na te wypraw~. Patrz! Jestem tu. Wytrzymalam do konca, prawda? Przez dwa tygodnie nie robilam zadnych unikow i ze wszystkim dalam sobie radel Ja w roli Leav: Czy dobrze rni sie zdaje, ze czujesz sie zraniona i chcialabys doczekac sie wiekszego uznania za tyle odwagi i wysilku? Pada jeszcze kilka kwestii z obu stron, po czym w Iris dokonuje sie widocza przemiana; tego rodzaju przemiany czesto uzewnetrzniaja sie poprzez objawy fi-

165

POROZUMIENIE

BEZ PRZEMOCY

zyczne, gdy rozmowca czuje, ze jego komunikat odebrano wystarczajaco wiernie. Moze wtedy na przyklad rozluznic sie albo glebiej odetchnac. Czesto oznacza to, ze otrzymal dostateczna porcje empatii i bedzie teraz zdolny skierowac uwagc:;ku czemus innemu niz bol, ktorernu dotychczas dawal wyraz. Czasem potrafi wtedy wsluchac sie w cudze uczucia i potrzeby. Bywa jednak i tak, ze niezbedna jest kolejna dawka empatii, pozostal bowiem jakis zaniedbany obszar bolu. Widzialam, ze w tym akurat przypadku nie obejdzie sie bez jeszcze jednej rundy empatyzowania, zanim Iris zdola uslyszec, eo naprawde probuje powiedziec jej Leav. To wieksze zapotrzebowanie na empatie bralo sie stad, ze Iris miala az szesc lat na to, aby lajae sie w duchu za brak refleksu, ktory nie pozwolil jej natychrniast z honorem odeprzec zarzutow Teraz jednak, gdy dokonala sie w niej ta subtelna przemiana, z miejsca podejmuje watek: Iris: 0 kurczel Powinnam byla wygarnac jej to wszystko szesc lat temul Ja: (wlasnym gtosem, jako okazujqca empatie przyjaciolka) jestes zirytowana, bo zalujesz, ze wtedy zabraklo ci slow? Iris: Czuje sie jak kompletna idiotka! Przeciez wiedzialam, ze nie jestem zadna "potuln~ bibliotekareczka", ale dlaczego jej tego nie powiedzialam? Ja: Czyli zalujesz, ze mialas za slaby kontakt z wlasnym wnetrzern, aby to powiedzieC? Iris: Tak. Ijestem na siebie wsciekla! Zaluje, ze dalarn tak soba pomiatac. J a: Wolalabys twardo sie postawic? Iris: No wlasnie. Musze pamietac, ze mam prawo bronic tego, co SObClreprezentuje. Iris na chwile milknie. Potem mowi, ze gotowajest zastosowac PBp, aby inaczej niz dotad uslyszec slowa Leav. Ja w roli Leav: Wiesz eo, Iris, nie cierpie takich ludzi jak ty. Ze tez zawsze i wszedzie musisz bye taka cholernie milutka i slodziutka. Bez przerwy odstawiasz te potulna bibliotekareczke, Moze bys wreszcie dala sobie z tym spokoj i zaczela po prostu zye? Iris: (wsluchuje si~ w uczucia, potrzeby i pros'by Leav) Och, Leav, mam wrazenie ze jestes gleboko zawiedziona, bo ... bo ja ... (lapie si~ na tym, ze popelni14 cz~sty blqd: mowiqc ,Ja", bierze na siebie role sprawczyni uczuc Lea v, eami upatryu/ac ich irodlo w jakims pragnieniu samej Leav, ktore te uczuda wywolu je. Czyli zdanie ,Jeste5 zawiedziona, bo robie to a to", nalezy zastqpic zdani ,,] estes zawiedziona, bo pragniesz ode mnie czego« innego nii: to, eo ci daje"}. (podejmuje kolejnq prov~) Och, Leav, mam wrazenie, ze jestes glyboko wiedziona, bo chcesz ... hmrn ... bo chcesz ...

166

-.vvzWALANIE SIEBIE I SLUZENIE INNYM RADA

Pr6bowalam szczerze utozsamic sie z Leav i nagle olsnilo mnie, czego (jako Leav) pragn~: ,;wi~zi! Wlasnie wiezil Chce czuc, ze laczy mnie wiez ... z toba, Iris! I tak mnie wkurza ta twoja slodycz i uprzejmosc, kt6ra tworzy miedzy nami bariere, ze mialabym ochote rozedrzec ja na strzepy i m6c wreszcie naprawde cie dotknac!". Ten raptowny wybuch troche nas obie oszolomil. Po chwili Iris powiedziala: - Gdybym wtedy zdala sobie spraw~, ze ona wlasnie tego chce, gdyby potrafila mi wytlumaczyc, ze chodzi jej 0 autentyczny kontakt ze rnna ... Jejku, przeciez to prawie wyznanie milosne. Nigdy potem nie spotkala juz prawdziwej Leav, nie mogla wiec sprawdzic, czy intuicja podsunela jej sluszne rozwiazanie zagadki, ale dzieki tej sesji PBP zdolala rozstrzygnac dreczacy j~ konflikt wewnetrzny i odtad latwiej jej bylo sluchac z nowym, swiadomym nastawieniem, gdy ludzie wokol niej m6wili rzeczy, kt6re dawniej odebralaby jako dowody lekcewazenia.

167

R

o Z

D Z

Jak w jezvku

I

A t:.

PBP wvtezic uznanie ?

wi{kszym stajesz si? koneserem uxiziecznosci, tym mniej padasz ofiarq niecheci, resji i rozpaczy. W 'dziecznoic niczym eliksir stopniouio rozpusci skorupe twojego ;a" - zachiannoic ipotrzebe wladzy - przemieniajqc cie w istote szczodrq. Deieki iecznosci dokonuje si? zaiste alchemiczna reakcja duchowa, pod wptywem ktorej ifemy si? wspanialomys1ni, wielkoduszni. Sam Keen

TENCJA, Z KTOREJ WYPtYWA POCHWAtA "Udal ci sie ten raport". "Jestes bardzo wrazliwy". "To bylo bardzo mile z twojej strony, ze wczoraj wieczorem odwiozles mnie do domu".

omplementach

° kryje sit; . z tego, ie ;z;z:vtvw,ny.

OSCfd

Tego rodzaju stwierdzenia przewaznie wyglasza sie, zeby wyrazic kornus uznanie w jezyku, kt6ry odcina nas od zycia. Dziwicie sie moze, ze wedlug mnie pochwaly i komplementy wznosza bariere miedzy nami a zyciern. Zauwazcie jednak, ze niewiele mowia one 0 tyro, eo dzieje sie w wyglaszajacym je czlowieku, natomiast ustawiaja go w roli sedziego. Wszelkie zas osady - zar6wno negatywne, jak i pozytywne - zaliczam do kategorii komunikat6w, utrudniajacych nam kontakt z zyciem. Dyrektorzy bioracy udzial w szkoleniach dla wielkich firm czesto bronia strategii pochwal i komplement6w, twierdzac, ze jest skuteczna. "Z badan wynika - mowia - ze jesli szef prawi podwladnym komplementy, bardziej przykladaja sie do pracy. To samo zjawisko wystepuje w szkolach: uczniowie pilniej sie ucza, jesli nauczyciel ich chwali". Znajac wyniki cytowanych badan, 169

POROZUMIENIE

Wyraiaj uznenie, ieby kogos

uczcic,

a nie po to, ieby nim man;pulowac.

BEZ PRZEMOCY

uwazam, ze osoby w ten sposob chwalone rzeczywiscie bardziej przykladaja sie do pracy, ale tylko poczatkowo. Gdy wyczuja manipulacje ukryta w pochwalach, ich wydajnosc spada. Najsmurniejsze jest jednak to, ze caly urok pochwaly gdzies sie zatraca, kiedy ludzie zauwazaja utajona w niej chec wycisniecia z nich korzysci. Co wiecej, gdy poslugujemy sie pozytywnym komunikate zwrotnym jako narzedziem wywierania wplywu, wcale nie jest takie oczywiste, jak ten komunikat zostanie odebrany. W pewn dowcipie rysunkowym jeden Indianin mowi do drugiego: - Mam najbardziej raczego, najdzielniejszego konia na ealym Zachodzie! Kon smutnieje i mowi: - No prosze! Kupil sobie drugiego konia. Kiedy wyrazarny uznanie w jezyku PBp, idzie nam wylacznie 0 to, zeby kornus zlozyc hold, a nie 0 ewentualna korzys ktora moglibysmy w zamian od niego uzyskac. Chcemy jed uczcic fakt, ze inni ludzie wzbogacili nasze zycie.

TRZY ELEMENTY POCHWAtY

Podzif;kowanie w stylu PBP: "Zrobiles to a to; czujf; to a to; zaspokoites tf; a tf;

W swietle zasad PBP wyroznia sie trzy elementy, ktore powi uwzgledniac pochwala: 1) uczynek, ktory wyszedl nam na dobre, 2) nasze konkretne potrzeby, ktore zostaly dzieki temu spokojone, 3) mile uczucie, wywolane zaspokojeniem tych potrzeb. Kolejnosc tych elernentow moze bye rozmaita; nieki wszystkie trzy udaje sie zawrzec w usmiechu lub w zwyklv "dzi~kuj~". jesli jednak chcemy sie upewnic, czy rozmox w pelni zdaje sobie spraw~ z ogromu naszej wdziecznosci, nauczyc sie slownego formulowania tych trzech elernentow nizszy dialog pokazuje, jak mozna przeredagowac pochwale, uwzglednic w niej wszystkie trzy elementy, zalecane przez PB

z moich potrzeb".

Po zakonczeniu warsztatu jedna z uczestniczek podchodzi do mnie i m6wi: Marshall, jestes genialny! MBR: Nie moge z twojej pochwaly wyniesc az takiej korzysci, jakiej bys mi zyczyla. Uczestniczka: Jak to? Dlaczego? MBR: Nasluchalem sie w zyciu calego mn6stwa epitet6w, ale nie przypominam sobie, zebym czegokol170

w J~ZY'KU POROZUMlENIA

BEZ PRZEMOCYWYRAZIC UZ

lE

wiek naprawde sie nauczyl, kiedy m6wiono mi, jaki rzekomo jestem. A ja chcialbym z twojej pochwaly czerpac nauke i radosc, do tego potrzeba mi jednak wiecej informacji. Uczestniczka: Na przyklad jakich? MBR: Przede wszystkim chcialbym wiedziec, coz takiego powiedzialern albo zrobilem, eo umililo ci zycie. U czestniczka: No, jestes taki inteligentny. MBR: Niestety, wyglosilas kolejny osad, aja wciaz nie wiem, eo takiego zrobilem, ze umililem ci zycie. Uczestniczka chwile sie zastanawia, potem jednak wskazuje notatki, kt6re robila w czasie warsztatu: 0, popatrz - tu i tu. Chodzi mi 0 te dwie rzeczy, kt6re powiedziales. MBR: Aha, wiec to za te dwa zdania chcesz mi podziekowac. Uczestniczka: Tak. MBR: Chcialbym sie teraz dowiedziec, eo czulas, kiedy powiedzialern te dwie rzeczy Uczestniczka: Nadzieje i ulge. MBR: No to powiedz mi jeszcze, kt6re z twoich potrzeb w ten spos6b zaspokoilem. Uczestniczka: Mam osiemnastoletniego syna i zupelnie nie moge sie z nim porozumiec. Rozpaczliwie szukalam jakichs wskaz6wek, kt6re pomoglyby mi odnosic sie do niego z wieksza miloscia, i wlasnie te dwie twoje wypowiedzi wskazaly mi kierunek. Kiedy uslyszalem t~ trojczlonowa informacje i dowiedzialern sie, eo wlasciwie zrobilem, co uczestniczka warsztatu czula i jakie jej potrzeby zostaly zaspokojone - moglern wraz z nia cieszyc sie ta radosna okazja. Gdyby od razu wyrazila mi wdziecznosc w jezyku PBp, rnogloby to brzmiec na przyklad tak: "Marshall, kiedy powiedziales te dwa zdania (tu pokazuje mi stosowne rniejsce w notatkach), poczulam przyptyw nadziei i wielka ulge, bo od dawna szukarn sposobu, zeby nawiazac kontakt z synern, a te dwie wypowiedzi wskazaly rni kierunek".

RZYJMOWANIE

OOWOOOW

UZNANIA

Wiele os6b nie umie z wdziekiern przyjmowac dowod6w uznania. Nie jestesmy pewni, czy na nie zaslugujerny. Obawiarny sie

1 1

POROZUMIENIE

Dowody uzneni« przyjmuj bez poczuc;a wyiszosc;,

ale; bez falszywej skromnosci.

172

BEZ PRZEMOCY

ze w zamian bedziemy musieli sprostac czyims oczekiwaniomzwlaszcza jesli nasi nauczyciele lub szefowie za pornoca dowodow uznania wymuszaja wieksza wydajnosc. Przywyklismy ryc w obrebie kultury, w ktorej kupowanie, zarabianie i zaslugi okreslaj'l standardowy tryb wszelkiej wymiany, czesto wiec czujerny sie nieswojo w prostej sytuacji dawania i otrzymywania. PBP radzi przyjmowac dowody uznania z taka sama empatia, z jaka sluchamy innych komunikatow, Dowiadujemy sie, ktory z naszych postepkow wyszedl kornus na dobre, slyszymy, jakim iuczuciom i potrzebom stalo sie dzieki temu zadosc. I otwieramy serce w obliczu radosnego faktu, ze my, ludzie, mozerny wzajemnie wzbogacac swoje zycie. Tego, jak z wdziekiem przyjmowac dowody uznania, nauczyl mnie moj przyjaciel Nafez Assailey. Byl on czlonkiem paIestynskiego zespolu, ktory zaprosilem do Szwajcarii na warszta PBP w czasach, gdy z powodu wzrnozonych srodkow bezpieczenstwa ani w Palestynie, ani w Izraelu nie dawalo sie szkoli grup 0 mieszanym skladzie, czyli palestynsko-izraelskich. P koniec warsztatu Nafez podszedl do mnie i powiedzial: - Ten warsztat bardzo nam pornoze dzialac na rzecz pok ju u nas w kraju. Chcialbym ci podziekowac zgodnie z nasZ) sufickim obyczajem. Zahaczyl kciukiem 0 moj kciuk, spojrzal mi w oczy i rze - Caluje tego Boga w tobie, ktory pozwala ci dawac nam t eo nam dales. I ucalowal moja reke. Swoim podziekowaniem Nafez zademonstrowal mi kiem nowa dla mnie postawe wobec dowodow uznania. Zwy zajmuje sie wobec nichjedno z dwoch diametralnie roznych nowisk. N a jednym biegunie jest egotyzm: jestesmy przeko o wlasnej wyzszosci - no bo przeciez nas chwala. Na drugimfalszywa skromnosc, ktora kaze nam zbagatelizowac dowc uznania. "Och, to byl przeciez drobiazg", mawiamy w takich zach. Nafez udowodnil mi, ze pochwaly mozna przyjmowac dosnie, ze swiadomoscia, ze Bog dal kazdernu za nas moc wz gacania zycia pozostalych. jesli zdaje sobie sprawc;, ze wlas dzieki tej bozej mocy, dzialajacej za moim posrednictwern, gC;wzbogacac zycie innych ludzi, mam szanse uniknac obu lapek: zarowno egotyzmu, jak i falszywej skromnosci. Kiedy Golda Meir piastowala stanowisko izraelskiego miera, pewnego razu powiedziala drwiaco do jednego ze sw ministrow:

llCW J~

POROZUMlENIA

BEZ PRZEMOCYWYRAZIC

UZNANIE

- Nie badz taki skromny, nie jestes az tak wielki. Ponizsze cytaty, przypisywane wsp6kzesnej autorce Marianne Williamson, takze przyporninaja mi, ze mam unikac pulapek falszywej skrornnosci: Najgiebsza obawe budzi w nas nie to, ze do czegos nie dorastamy. Powodem naszych najglebszych obaw jest fakt, ze jestesmy potezni bez miary. Nie wlasny mrok nas przeraza, lecz wlasne swiatlo. J estes bozyrn dzieckiem. Gdy udajesz karzelka, nie sluzy to swiatu. Czlowiek swiatly nie kurczy sie po to, zeby inni poczuli sie przy nim bezpieczniej. Urodzilismy sie, aby pozwolic przejawic sie chwale bozej, kt6ra w nas tkwi: nie tylko w wybrancach, lecz w kazdym. Gdy dajemy zalsnic naszemu wlasnemu swi atlu , bezwiednie pozwalamy na to samo innym ludziom. W rniare.jak uwalniamy sie od strachu, nasza obecnosc zaczyna automatycznie wyzwalac innych.

GtOO UZNANIA Brzmi to paradoksalnie, ale pomimo trudnosci, jakie sprawia nam przyjmowanie dowod6w uznania, wiekszosc ludzi jest ich gleboko spragniona. Podczas niespodziewanie urzadzonego na moja czesc przyjecia pewien m6j dwunastoletni przyjaciel zaproponowal zabawe, dzieki kt6rej goscie mieli latwiej sie ze soba zapoznac. Trzeba bylo napisac na kartce jakies pytanie i wrzucic kartke do pudelka, a nastepnie wszyscy po kolei mieli wyciagac kartki i glosno odpowiadac na pytania. Poniewaz tuz przedtem udzielalem porad rozmaitym organizacjom spolecznym i przedsiebiorstwom, bylem pod wielkim wrazeniem tego, jak czesto ludzie daja wyraz pragnieniu, aby w miejscu pracy doceniono ich wysilki. - Mozna sie zaharowac na srnierc - wzdychaja - i nigdy od nikogo nie uslyszec dobrego slowa. Ale wystarczy popelnic jeden blad i zaraz ktos na czlowieka naskoczy. Napisalern wiec na kartce pytanie: "Jaki dow6d uznania m6glby sprawic, ze zaczniesz skakac z radosci?". Jedna z kobiet wylosowala te wlasnie kartke, przeczytala i rozplakala sie, Jako kierowniczka schroniska dla maltretowa-

173

POROZUMlENIE

Zazwyczaj

dostrzega-

my raczej potknif;cia nii sukcesy.

BEZ PRZEM

nych kobiet CO miesiac wkladala sporo wysilku w obmysle rozkladu zaj~c, pragn~c dogodzic jak najwiekszej liczbie zain resowanych. A mimo to za kazdyrn razem przynajmniej ki osob mialo do niej pretensje. Nie pamietala, zeby choc raz wyrazil jej uznanie za to, ze tak bardzo sie stara ulozyc sprawi dliwy grafik. Wszystko to przemknelo jej przez mysl, gdy c moje pytanie, i poczula taki glod uznania, ze az sie poplakala. Wysluchawszy tej opowiesci, inna moja przyjaciol oswiadczyla, ze ona tez chcialaby odpowiedziec na to samo P) nie. Potern wszyscy zaczeli dopominac sie 0 swoja kolej. Od wiadajac na pytanie, niektorzy plakali. Pragnienie dowodow uznania - jako przeciwienstwa ma pulatorskich komplernentow - jest szczegolnie widocz w miejscu pracy, ale daje znac 0 sobie takze w zyciu rod zinny Gdy pewnego wieczoru zwrocilem Brettowi uwag~, ze nie konal ktoregos ze swoich domowych obowiazkow, syn odparl: - Tato, czy zdajesz sobie spraw~, jak czesto wytykasz rozne potkniecia, a prawie nigdy nie wspominasz 0 tym, eo udalo? Spostrzezenie to gieboko utkwilo mi w pamieci. Uswia mite m sobie, ze ciagle chce cos poprawiac, rzadko natorni okazuje radosc z udanych akcji. Tuz przed ta rozrnowa z Bre zakonczylem warsztat dla ponad setki osob i prawie wsz) uczestnicy wysoko ocenili ten trening. Tylko jedna osoba niezadowolona, ja jednak najbardziej zaparnietalern wlasnie niezadowolenie. Tego samego wieczoru napisalem piosenke, zaczynajaca od slow: Chocvy mi si~ powiodlo w dziewie/dziesieciu osmiu procentach, Wlafnie te dwa chybione najdluzej zapamietam. Przyszlo mi na mysl, ze mog~ wziac przyklad ze znajomej uczycielki. Pewien uczen nie przygotowal sie do egzaminu semnego, zamiast gotowej pracy oddal wiec czysta kartke, ktorej wpisal u gory swoje nazwisko. J akiez bylo jego zdziwi gdy nauczycielka zwrocila mu te sama kartke z wystawiona na: czternascie punktow na sto mozliwych. - Za eo dostalern czternascie punktow? - spytal z ni wierzamem.

174

JAK W J~ZVKU POROZUMlENIA

BEZ PRZEMOCYWYRAZIC

UZNANIE

- Za czystosc rozwiazania - odparla znajorna. Odkad Brett zwr6cil mi uwag~, staram sie bardziej dostrzegac, w jaki spos6b dzialania otaczajacych mnie ludzi wzbogacaja moje zycie, i cwicze sie w okazywaniu im uznania.

PRZEZWYCI~iANIE

OPOROW, JAKIE BUDZI W NAS MYSL 0 WYRAiENIU UZNANIA Gleboko poruszyl mnie fragment ksiazki ]ohna Powella The Secret of Staying in Love (,,]ak wytrwac w milosci"), w kt6rym autor opowiada, jakim smutkiem napawa go to, ze nigdy nie zdolal okazac wdziecznosci swojemu ojcu, gdy ten jeszcze zyl. Pomyslalern, ze musi to bye bardzo bolesne uczucie, kiedy czlowiek wie, ze nie skorzystal ze sposobnosci, aby okazac uznanie ludziom, kt6rzy wywarli na niego najwspanialszy, najbardziej pozytywny wplyw! Natychmiast przyszedl mi na mysl m6j wuj ]ulius Fox. Kiedy bylem maly, odwiedzal nas codziennie, zeby opiekowac sie moja babka, zupelnie juz pod6wczas sparalizowana. Gdy zajmowal sie nia, mial ciepla, kochajaca mine. Chocby uslugi, kt6re swiadczyl swojej matce, z mojego chlopiecego punktu widzenia wydawaly sie zdecydowanie nieprzyjemne, traktowal ja, jakby rnozliwosc opiekowania sie nia stanowila dla niego nie wiedziec jaki zaszczyt. Byl to dla mnie znakomity wz6r meskiej sily. W p6iniejszych latach czesto znajdowalem w nim oparcie. Uswiadomilem sobie, ze nigdy nie wyrazilem uznania wujowi, kt6ry sam byl juz wtedy schorowany i bliski smierci. Rozwazajac, czy by tego nie zrobic, poczulern wyrainy op6r: ,,'W'ujna pewno doskonale wie, ile dla mnie znaczy Nie rnusze mu tego mowic, A zreszta gdybym mu powiedzial, m6glbym go wprawic w zaklopotanie", stwierdzilern w duchu. Natychmiast jednak zdalem sobie sprawe z falszywosci takiego rozumowania. Wczesniej nieraz zakladalem, ze ktos wie, jak wielkim darze go uznaniem, a potem okazywalo sie, ze wcale nie wiedzial. I chocby nawet slowa uznania rzeczywiscie wprawily go w zaklopotanie, mimo to wolal uslyszec je wprost, niz sie domyslac. Wci'lZjednak sie wahalern, m6wilem wiec sobie, ze w slowach i tak nie spos6b oddac calej glebi uczuc, ktore, chcialbym wyrazic. Ale te gr~ tez szybko udalo mi sie przejrzec: owszem, slowa mogq bye marnym przekaznikiern tej rzeczywistosci, kt6ra nosimy w sercach, lecz wielokrotnie miewalem okazje sie 175

,_

POROZUMIENIE

BEZ PRZEMOCY

przekonac, ze ,jesli cos w og61e warte jest zrobienia, warto to zrobic, chocby i marnie!" Tak sie niebawem zlozylo, ze na pewnym spotkaniu rodzinnym posadzono mnie ob ok wuja Juliusa, a wtedy slowa same poplynely mi z ust. Wuj wysluchal ich z radoscia, bez najmniejszego zaklopotania. Z sercem wezbranym uczuciami wr6cilem do domu, napisalem wiersz i poslalem go wujowi. Powiedziano mi pozniej, ze az do smierci, kt6ra nastapila po trzech tygodniach, codziennie prosil, zeby mu ten wiersz czytano.

STRESZCZENIE Konwencjonalne komplementy czesto przybieraja forme osado - chocby nawet pozytywnych - i bywaja uzywane jako narzedzie manipulacji. PBP radzi wyrazac uznanie wylacznie w celu stworzenia radosnej okazji. M6wimy wtedy: 1) kt6ry postepek danei osoby wyszedl nam na dobre, 2) kt6ra z naszych potrzeb zostala dzieki temu zaspokojona, 3) jakiego rodzaju mile uczucie w nas to wzbudzilo. Kiedy nam ktos w ten spos6b okazuje uznanie, nie mu i nas to wpedzic ani w poczucie wyzszosci, ani w falszywa skromnose. Moiemy po prostu cieszyc sie razem z osoba, kt6ra wyraza nam wdziecznosc.

POROZUMIENIE

BEZ PRZEMOCY

Stosowanie mode/u PBP w praktyce SPOSTRZEZENIA Szczerze wyrazam to, eo ze mna sie dzieje, nikogo nie obwiniajac ani nie krytykujac. 1. Konkretne uczynki, kt6re spostrzegam (widze, slysze, przypominam sobie albo wyobraiam), sluzace (albo niesluzace) mojemu dobru: Kiedy [ja] widze (slyszr, przypominam sobie) ...

Z empatia przyjmuje to, eo dzieje sie z toba, i w twoim komunikacie nie slysze zarzutow ani krytyki. 1. Konkretne uczynki, kt6re spostrzegasz (widzisz, slyszysz przypominasz sobie albo wyobraiasz), sluzace (albo niesluzace) twojemu dobru: Kiedy [ty] widzisz (slyszysz, przypominasz sobie) ...

UCZUCIA 2. Co czuje w obliczu tych uczynk6w: Czujr···

2. Co czujesz w obliczu tych uczynk:6w: Czy czujesz ...?

POTRZEBY 3. Energia zyciowa, przejawiajaca sie w postaci potrzeb, pragnieri, oczekiwan, mysli lub system6w wartosci, wywolujacych we mnie te a nie inne uczucia: ponieuraz potrzebuje ...

3. Energia iyciowa, przejawiajaca sie w postaci potrzeb, pragnieri, oczekiwan, mysli lub system6w wartosci, wywolujacych w tobie te, a nie inne uczucia: ponieuraz potrzebujesz ...

PROSBY Jest cos, eo moze wzbogacic moje zycie, i wlasnie 0 to wyrazrrie prosze, niczego jednak nie zadajac. 4. Konkretne dzialanie, kt6rego byrn sobie zyczyl: prosilbym de, zebyi ...

180

Odnosze sie z empatia do twojej prosby, nie slyszac w niej tonu dania. 4. Konkretne dzialanie, kt6rego bys sobie zyczyl: czy chcialbyi, zebym ...?

z~-

/'

Cwiczenia

Ponizsze cwiczenia przeznaczone sa dla tych Czytelnik6w, kt6rzy chcieliby uczyc sie stosowania czterech element6w PBP: Cwiczenie Cwiczenie Cwiczenie Cwiczenie

CWICZENIE

1: Spostrzezenie czy ocena? 2: Wyraianie uczuc 3: Rozpoznawanie potrzeb 4: Wyraianie prosb

1

Spostrzeienie

czy ocena? Aby sprawdzic, jak skutecznie odrozniasz spostrzezenia od ocen, z ponizszych zdan wybierz te, kt6re sa czystymi spostrzezeniami, 1. John bez powodu wczoraj sie na mnie rozgniewal. 2. Wczoraj wieczorem Nancy, ogladajac telewizje, obgryzala paznokcie. 3. Podczas zebrania Sam ani razu nie spytal mnie 0 zdanie. 4. M6j ojciec jest dobrym czlowiekiem. 5. Janice za duzo pracuje. 6. Henry jest agresywny. 7. W tym tygodniu Pam codziennie staje pierwsza w kolejce. 8. M6j syn czesto zapomina umyc zeby 9. Luke powiedzial, ze nie do twarzy mi w zoltyrn. 10. Moja ciotka narzeka, kiedy z nia rozmawiam. A oto moje odpowiedzi: 1. J esli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Uwazam, ze w wyrazeniu "bez powodu" zawarta jest ocena. Co wiecej, sam domysl, jakoby John sie rozgniewal, traktuje jako ocene. M6gi przeciez bye urazony, przestraszony, smutny itp. Zdanie 0 podobnej tresci, ale wolne od elementu oceny, mogloby brzrniec: "John powiedzial mi, ze sie gniewa" albo "John uderzyl piescia w stol". )

181

POROZUMIENIE

BEZ PRZEMOCY

wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze wyrazono w nim spostrzezenie niezabarwione ocena. 3. JeSli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze wyrazono w nim spostrzezenie niezabarwione ocena, 4. Jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Uwazam, ze w slowach "dobry czlowiek" zawarta jest ocena. Zdanie 0 podobnej tresci, ale wolne od elementu oceny, mogloby brzmiec: "M6j ojciec od dwudziestu pieciu lat przeznacza jedna dziesiata pensji na cele dobroczynne". 5. Jesii wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady. Uwazam, ze w slowach "za duzo" zawarta jest ocena. Zdanie 0 podobnej tresci, ale wolne od elementu oceny. mogloby brzmiec: ,;:YJ tym tygodniu Janice przesiedziala w biurze szescdziesiat godzin". 6. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Uwazam, ze w slowie "agresywny" zawarta jest ocena. Zdanie 0 podobnej tresci, ale wolne od elementu ocenv, mogloby brzmiec: "Henry uderzyl siostre, kiedy podczas ogladania telewizji zmienila stacje". 7. jesli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze wyrazon w nim spostrzezenie niezabarwione ocena. 8. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzecz poglady, Uwazarn, ze w slowie "czt::sto" zawarta jest oce Zdanie 0 podobnej tresci, ale wolne od elementu oceny, m globy brzrniec: ,;:YJ tym tygodniu m6j syn dwukrotnie umyl zebow przed pojsciem spac". 9. jesli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze wyrazo w nim spostrzezenie niezabarwione ocena, 10. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie rozbiez poglady. Uwazam, ze w slowie "narzeka" zawarta jest oce Zdanie 0 podobnej tresci, ale wolne od elementu oceny, m globy brzrniec: "Ciotka w tym tygodniu trzykrotnie dzwo la do mnie i za kazdym razem m6wila 0 ludziach, kt6 traktowali ja w spos6b sprzeczny zjej zyczeniami". 2. jesli

CWICZENIE

2

Wyraianie uczuc JeSli chcesz sprawdzic, czy zgadzamy sie eo do tego.jakijesr sciwy spos6b wyrazania uczuc slowami, z ponizszych zdan . bierz te, w kt6rych w formie slownej wyrazono wlasnie ucz

182

CwrCZENIA

1. Czuje, ze mnie nie kochasz. 2. Smutno mi, ze odchodzisz. 3. Boje sie, kiedy tak m6wisz. 4. Kiedy mijasz mnie bez powitania, czuje sie zlekcewazony. 5. Ciesze sie, ze bedziesz mogl:a przyjsc. 6. jestes obrzydliwy. 7. Mam ochote cie uderzyc. 8. Czuje sie niezrozumiany. 9. Dobrze sie poczulem, kiedy wyswiadczyles mi te przysluge. 10. ]estem nic niewart.

A oto moje odpowiedzi: 1. ] esli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Uwazarn, ze slowa "nie kochasz mnie" nie wyrazaja uczuc podmiotu, lecz jedynie jego wyobrazenie 0 cudzych uczuciach. Kiedy po czasowniku "czue" nastepuje slowo "ie", ,jak", ,jakby" itp., zazwyczaj mowajest 0 czyms inny.m niz to, co ja osobiscie uznalbym za uczucie. Wyrazem uczuc moga bye takie zdania,jak na przyklad: ,,]est mi smutno" lub "Czuj~ silny niepok6j". 2. J esli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze uczucie znalazlo w nim slowny wyraz. 3.] esli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze uczucie znalazlo w nim slowny wyraz. 4. ] esli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Uwazam, ze slowo "zlekcewaiony" nie wyraza uczuc podmiotu, lecz jedynie jego wyobrazenie 0 tym, eo ktos mu robi. Uczucia mozna by natomiast wyrazic zdaniem: "Kiedy mijasz mnie bez powitania, czuje sie samotny". 5. jesli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze uczucie znalazlo w nim slowny wyraz. 6. ] esli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Uwazam, ze slowo "obrzydliwy" nie wyraza uczuc podmiotu, lecz jedynie to, co podmiot 0 kims mysli. Uczucia rnozna by natomiast wyrazic zdaniem: "Czuj~ obrzydzenie". 7. ] esli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady. Uwazam, ze slowa "Mam ochote cie uderzyc" nie wyrazaja uczuc podmiotu, lecz jedynie jego wyobrazenie 0 tym, co m6gl:by zrobic. Uczucia mozna by natomiast wyrazic zdaniem: ,,]estem na ciebie wsciekly". 183

POROZUMIENIE

BEZ PRZEMOCY

8. J esli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeezne poglady, Uwazarn, ze slowo "niezrozumiany" nie wyraia uczuc podmiotu, leez jedynie jego wyobrazenie 0 tym, eo robi rozrnowca. W tym wypadku uezueia mozna by wyrazic zdaniem: "Jestem rozezarowany" albo "Czujt;; sie zniechecony". 9. jesli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze uezueie znalazlo w nim slowny wyraz - jednak z tym zastrzezeniem, ze przyslcwek "dobrze" okresla uezueia w sposob malo preeyzyjny. W tej konkretnej sytuaeji mozna by je wyrazic dokladniej, mowiac na przyklad "uliylo mi", "usatysfakejonowal mnie" albo "dodalo mi otuehy". 10. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeezn poglady, Uwazarn, ze slowa .riic niewart" nie wyrazaja uez podmiotu, leez tylko jego zdanie 0 sobie. W tym wypad uezueia mozna by wyrazic, rnowiac: "Mam seeptyezne zdanie na temat swoieh zdolnosci" albo "Czujt;; sie podle".

CWICZENIE 3

Rozpoznawanie

potrzeb Aby przecwiczyc rozpoznawanie potrzeb, wybierz zdania, ktory podmiot bierze na siebie odpowiedzialnosc za wlasne uezueia. 1. Irytujesz mnie, kiedy zostawiasz dokumenty

firmy na podl

dze sali konferencyjnej. 2. Gniewam sie, kiedy tak mowisz, bo chce, zeby mi okazyv. no szacunek, a twoje slowa odbieram jako zniewage. 3. Twoje spoznienie sprawilo mi zawod. 4. Smutno mi, ze nie przyjedziesz na kolacje, bo mialem dzieje spedzic z toba wieczor. 5. Jestem rozezarowany, bo obiecales, ze to zrobisz, a nie zro Id. 6. Ogarnia mnie zniechecenie, bo wolalbym miec juz za s wieksza CZt;;SC tej praey. 7. Rozne drobne uwagi, ktore ludzie rzucaja, ezasem m mrne rania. 8. Ciesze sie, ze dostales te nagrode. 9. Boje sie, kiedy podnosisz glos. 10. Jestem ei wdzieczna, ze mnie podwiozles, bo ehcialam w domu, zanim wroca dzieei.

184

CWICZENIA

A oto moje odpowiedzi: 1. J esli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne pogl,!dy. Moim zdaniem, wypowiedz ta sugeruje,jakoby uczucia podmiotu byly wywolane jedynie postepowaniem drugiej osoby, wcale natomiast nie odslania potrzeb ani mysli autora tej kwestii, choc one rowniez przyczyniaja sie do powstania jego uczuc. Aby ujawnic swoje mysli i potrzeby, mozna bylo powiedziec: "Czuj~ irytacje, kiedy zostawiasz dokumenty firmy na podlodze sali konferencyjnej, bo chcialbym, zeby Iezaly w bezpiecznym miejscu i zawsze byly pod reka". 2. jesli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze podmiot bierze odpowiedzialnosc za swoje uczucia. 3. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Myslom i potrzebom, z kt6rych wyplywaja uczucia podmiotu, mozna bylo dac wyraz w nastepujacej formie: "Jestem zawiedziona, ze sie spozniles, bo mialam nadzieje, ze zdazymy zajac miejsca w pierwszym rzedzie". 4. jesli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze podmiot bierze odpowiedzialnosc za swoje uczucia. 5. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady, Myslom i potrzebom, z kt6rych wyplywaja uczucia podmiotu, mozna bylo dac wyraz w nastepujacej formie: "Kiedy obiecales, ze to zrobisz, i nie zrobiles, poczulem rozczarowanie, bo chcialbym m6c polegac na twoich slowach". 6. jesli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze podmiot bierze odpowiedzialnosc za swoje uczucia. 7. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady. Myslom i potrzebom, z kt6rych wyplywaja uczucia podmiotu, mozna bylo dac wyraz w nastepujacej formie: "Czasem mnie boli, kiedy ludzie rzucaja rozne drobne uwagi, bo chcialbym, zeby mi okazywano szacunek, a nie krytykowano". 8. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Myslom i potrzebom, z kt6rych wyplywaja uczucia podmiotu, mozna bylo dac wyraz w nastepujacej formie: "Kiedy dostales te nagrode, ucieszylem sie, bo od dawna mialern nadzieje, ze ktos doceni ogrom pracy.jaka wiozyles w to przedsiewziecie". 9. J esli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Myslorn i potrzebom, z kt6rych wyplywaja uczucia podmiotu, mozna bylo dac wyraz w nastepujacej formie: "Kiedy podnosisz glos, boje sie, bo w takich chwilach mowie sobie, ze komus tutaj moze stac sie krzywda, a chcialbym, zebysmy wszyscy byli bezpieczni". 185

POROZUMIENIE

BEZ PRZEMOCY

10. jesli wybrales ten przyklad, zgadzamy sie, ze podmiot bierze odpowiedzialnosc za swoje uczucia.

CWICZENIE 4

Wyrazanie

prosb jesli chcesz sprawdzic, czy zgadzamy sie co do tego, na czym polega precyzyjne wyrazanie prosb, wybierz te z ponizszych zdan, w ktorych podmiot wyraznie prosi kogos 0 podjecie konkretnych dzialan. 1. Zrozum mnie. 2. Wymien chociaz jedna rzecz, ktora zrobilem, a kt6ra wzbudzila twoje uznanie. 3. Chcialbym, zebys mial wiecej wiary w siebie. 4. Chcialbym, zebys przestal pie. 5. Pozw61 mi bye soba, 6. Powiedz mi szczerze, eo sadzisz 0 naszym wczorajszym spotkaniu. 7. Wolalbym, zebys prowadzila samoch6d, nie przekraczajac dozwolonej predkosci. 8. Chcialbym cie lepiej poznac. 9. Chcialabym, zebys szanowal moje prawo do dyskrecji. 10. Chcialabym, zebys czesciej szykowal kolacje.

A oto moje odpowiedzi: 1. J esli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady. Wedlug mnie w slowie "zrozum" nie zawiera sie wyrazna prosba 0 konkretne dzialanie. Mozna by jq natomiast wyrazic, rnowiac: .Powtorz mi, prosze, eo ci przed chwila powiedzialern". 2. jesli wybrales to zdanie, zgadzamy sie, ze jego podmiot wyraznie prosi kogos 0 podjecie konkretnych dzialan. 3. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne p glqdy. Wedlug mnie w slowach "zebys mial wiecej wiary w si bie" nie zawiera sie wyrazna prosba 0 konkretne dzialani Mozna by ja natomiast wyrazic, mowiac: "Chcialbym, zeb._ zapisal sie na jeden z tych trening6w, na kt6rych ludzie uc sie uporninac 0 swoje prawa, bo uwazam, ze to by ci doda wiary w siebie". 186

CWICZENIA

4. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady, Wedlug mnie w slowach "zebys przestal pie" nie zawiera sie wyrazna prosba 0 konkretne dzialanie, lecz raczej informacja, czego osoba bedaca podmiotem sobie nie zyczy. W tym wypadku mozna by wyrazic prosbe, rnowiac: "Powiedz mi, prosze, kt6re z twoich potrzeb zaspokaja alkohol, i zastan6wmy sie wsp61nie, czy nie daloby sie ich zaspokoic inaczej". 5. JeSli wybraies ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Wedlug mnie w slowach "pozw61 mi bye soba" nie zawiera sie wyrazna prosba 0 konkretne dzialanie. Mozna by j~ wyrazic, mowiac: .Powiedz mi, prosz~, ze nie zerwiesz naszego zwiazku, nawet jesli bede robil cos, eo ci sie nie spodoba". 6. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady, Wedlug mnie w slowach "powiedz mi szczerze" nie zawiera sie wyrazna prosba 0 konkretne dzialanie. Mozna by j~ wyrazic, mowiac: "Powiedz mi, prosz~, jak sie czujesz w zwiazku z moim wczorajszym zachowaniem, i eo chcialabys, zebym zrnienil w swoim postepowaniu". 7. JeSli wybrales to zdanie, zgadzamy sie, ze jego podmiot wyraznie prosi kogos 0 podjecie konkretnych dzialan. 8. JeSli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady, Wedlug mnie w zdaniu tym nie zawiera sie wyrazna prosba 0 konkretne dzialanie. Mozna by j~ wyrazic, mowiac: "Powiedz mi, prosze, czy zgodzisz sie umawiac ze mna raz w tygodniu na lunch". 9. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady Wedlug mnie w slowach "szanowal moje prawo do dyskrecji" nie zawiera sie wyrazna prosba 0 konkretne dzialanie. Mozna by ja wyrazic, mowiac: ,,wolalbym, zebys pukal, zanim wejdziesz do mojego gabinetu". 10. jesli wybrales ten przyklad, mamy w tej sprawie sprzeczne poglady. Wedlug mnie w slowie "cz~sciej" nie zawiera sie wyrazna prosba 0 konkretne dzialanie. Mozna by ja wyrazic, mowiac: .Prosifabym cie, zebys w kazdy poniedzialek szykowal kolacje".