psychologia i zdrowie - aronson

zdrowie i środowisko 593 ZaPrzccży, że Psychika i ciało t\Ą,orzą jednośći io, jak sPostrzegamy l Dl, terprefujcmv świat,rna ważne konsek$.encje dla naszego żdrol9ia soma, tyCżnego-

Badania psychclloglczne dotyczącc zdrowia, środou.iska, Pra .a i bi \Ą. samodzielne dziedziny w obrębie Ps},cho]o8ii, Są Znan€ jako PSycho1o 8ia Zdro\Ą,ia (Pennebaker, 19ti2; Tay]ol, 1985), pSycholo8ia eko1o8iczna (Dalley, Gilbert, 1985, Stokols, Altman, 1987), Pra .o i psycho1oZnesu rozlvinęły się w ostatnich latach, Prżcksziatcając slę

l18,\ óful p-\,llol,,gl' oreanrza, l i p.1 cho1o8ia konsumencka (cafferaia, Tybout, ]989, Kotb, Rubin,

tl" lwrlt\l\n,dn,

Mclntyre, 1984), Każda Z nich obejmuje Wiel€ Ctyscyplin Psyctrologicz nych, takich ]ak psychologia klinlczna, Społeczna, Psycho]o8ia osobowo, ści,rozwojowa, poznaWcZa czy fizjolo8]czna Co Psycholo8owie społeczni mają nn do Zaoferowania? Po Pierwsze, jak Przed§ta\Ą.ialiśmv kJ w ksĘżce, są Przekonani, że dla zrozumienia zacho$rania spolecznego często znacznie waźniejsze jcst zbadanie, na czym Zasadza sie svLuacja sPołeczna, niż określenieWłaściwościdanej osoby Tak więc Psycholo8ovrie społeczni sądzą, używając s]ćNv iuditlr Rodilr, że,,to nie źli ludzle, ]ecz ułe sytuacje st\Ą.arzają Problcnry sPote, czne" (Roclin, 1985, s 808) Co Więcej, jak PodkJeślaliśmyW rozdzia]e 1, to nic obiekivwne, lecz subiekty&,ne syfuacje uruchamiają nasże zac]ro, \,{ania. To znaczy, że aby zrozumieć, dlacze8o ludzic Zachowują siq tak, a nie inaczej u, danych warunkacb musimy Patrzeć na tę sytuację ich

oczami, rozumieć, jak oni ją pojmują i interPretują, Zasada ta będzie Ważna d]a zrozumienia wielu Zasto§owań Psychologii sPołecżnej, którym się Prżyjrzymy W i},rn oraz W nastęPnym lozdziaie W t!Ąn rozdznle zastanowiny sie, jak ludżie hteryIetują i rozumieją Sytuacje sPołeczne, które beżPośreltniodotycza rch Zdlowia, a pIZy tym stwarzają Zaslozenia dta środowiska Roz\łażmy jcdną z nic]r, mianowicle

Wsiząs]r pźeżywanew zwiłzku ż roz\Ą,odem Cżv iak istotna zmiana h ż\. u moż( /\Ąiel\,,y, P,,o.1lno- 1,1Jzi ll.t .iroroby .Umdq(./ne' odPowiedź, jak zobaczymy, zalcży od icgo, jak jest interyreiowane i spo5trze8ane to w},dalzenie Równle wazna dla Zdrowia i śIodolviska jcst zdo]ność zmiany postawy i Za.howania Namówienic nas, bvśmy Pomagaii swemu zdlowiu, na przykład nle palili, jest na Pewno korzvshle Nakazen ch!\,ili jest także skłonienie hrdzi do ZachorĄ.ati, ktć)Ie są mniej szkodlirve dla śIo dowiska jak widzicliśmy, 8dy chodzi o wPłyl\,alte na Posia$,y i za chowania, io właśnicPsycholo8o1Ą,ie spolecz są iymi których się Prosi . pulrol lP.ltrz rc,ldl 7 l0, obP, 1iP pr,,Vir,,, m) - " l ]ak] -posob p1 chologowic sPoleczni znieniają Zacho .ania SPoleczne związane ze zdro wiem i środoB,iskiem

,

Psychoiogia społeczna a zdlowie

Dlaczeso Beatrice Col€ żvje tak długo, a źycie sprawia jej ryle ladości? Czy ZoStała po prcstu obdarowana dobrymi genami orau szczęściem? A1bo cz)r fakt, ż€ lxe Poddaje się i jcst oPry/mistycznie nastaWiolla, jest u,ażnieisz)r nż szczęście lub zbie8 okoliczności? sporo badali w§kazujc, żc

Nie ishieje jedno uniwerśalne znaczcnie dla

W§żystklch, j5tnicj. ied}nie takje, któ.c każdy ż na§ ńadaje swemu ży.iu_

Anł]s Njn, l96;

594

Foźdżiat14 istnleic si]ny żwiązek międży spo§trze8aniem sPol€cznym ludżi - sPo sobem, W jaki Ioztmieją samych §jcbie l śv/iat sPołeczny a ich zdro

wiem somalycznym

Spostrzeganie §połeczne a zdtowiei interpretowanie negatywnych wydarzeń źyciowych Istnieie mnóstwo anetdotycznych dowodów na to, że Przekonania dl}, tyczące świata mogą mieć doniosłe znacżenie dla naszego fiżyczDe8o

SamoPoczucra, Przyjlzyjmy sję Plzykładom Plzedsiawionym plżez Psycholo8a W.B, cannona (1942), Po zjedzeniu Potcji o .oców Nowozelandka dowiaduje sle, że Pochodzą one z zaTez€rwo$,anej dostałVy Pźezna czonej wyłącznie dla szcfa Jest Przerażona, PoduPada na zdroltill, a na stęPne8o dnia umiera, człolvi€k w Afryce je śiadanie z przyjaciclem. Zjada wszystko z aPetytem, a nastęPnie ,yrusza vr' drotę, Rok Późńe] dowiaduF się, ż€ j€8o PrzyFci€l Przy8otou,ał Potmwc z dżkiej kury, żywnościściślczakazanej w jeto ku]tuźe, Natychmiast za.czyn^ drżeć i mi€Ia w ciątu dwudziestu czterech 8odzin. Po rzuceniu Przez au straliiskie8o czarownika uloku na Pewne8o Czlowieka stan Fto zdrowia się Po8orsza, a uleBa PoPrawi€ doPiero rĄ,ówczas, 8dy urok zostaje od

To duch .żyńi ciało.- , rruń - Sojoumd okdo 1877

A.Ę to iest

to! ciało

płiti

Móna El8elvorth, 1812

czyniony PĘykłady te są łatwe do zbycia jako dziwaczne oPowieści Podobne do sensaqi, iakie możemy ptzeczytać w rubrykach świątecznych8^zet PośWięconych ni€zwyktym wydarzenrom. choc Ę to kańcowe PiżyPadki, odkrywają bliski związek ciala i umyslu. Pomyślo PołożeniustareBo czlowie}a, kióry przez dlu9i czas PEebywa w zakładźieoPiekuńczym w stana.h Zjednoczonych W wielu takich Placówkach mieszkańry mają nic,wlelką kontrolę nad §w}Tn życicm, Nie motą wybierać, co zj6ć, w co się ubrać, a na!,i,€t kiedy pójść do lazienki cżęsto więc są Pa§ywni i wycofują sią €iasną j umicrają Zupełnic inacz€j nź B€aLrice cole na Początku dziesiątej dekady swego źycia! Przykłady Po\+ryższe świadc7a, że nie tylko zarazki i chołoby wpĘlvają na nasze zdrowie; ńUsimy także uwż8lędnić psycholt,l5iczne reakcje na to, co stę wydarża w na§ż}.rn życiu. owe zaśpsychoJogiczne reakcje będą w dużym stopniu zalcźałyod nasżego rozu[uenia i interPretacji świataspo}eczne8o Dwóch |udzi może doświadczyćte8o sameto wyda, źelria iak utrata sluchu ]ub rozwód - lecz w sPosób całkowicte od, psycholo8ti sPołecznej, mienny- Jest to oczylĄ/iście Podstawowe zalożenie co Prz€dstawiono w Iozdżiałach 1 l5- Ponże) omówimy trzy elementy określające lożumicnje Plzez 1vdzi śullatasPoleczne8o, a majate wielkie znaczcnie dla zdrowia a) jak Widzą stresującc Wydarzcnia; b) stoPień kontro]i, którą - jak sądzą mają nad swoirn śIodowiskiem, c) sPosób, w jaki wiaśniają Plzycżyny ne8atywnych zdarz€ń.

związek między streseE a zdrowiem. z calą pewnością źycie bywa trudne, a im jest trudniejsze, tym trudniej §ię z nim uporać. ci, któIzy źyją w stani€ §ilne8o naPięcia (śmicrćukoóanej osoby, utrata Pracy, rożlvód) mo8ą być bard,ziej Podatni na chorobę niź ci, którzy nie mają takje8o obciązenia Nic jest jednak tak, że choruje każdy, kto iest narażony na niebczpieczelistwo choloby Nickt(}rzy chwytają kaźde prżezióienjc, Podczas 8dy inni plzeż cale lata nie oPuszczą nawet jednego dnia Pracy

zdrowie i ślodowlsko 595

Niektóle 2 tych wydażeń są szczęś We, a mimo lo Wyvoł!]ą slrcs KtÓle z owych s),łuac] moqą qo spowodowaĆ U cieb]e?

Czy str€s WPłyWa na nasz Systcm immunolo8iczny, cżyniąc nas baldziei

Podatn}Tni na ćhorobe? Hans Selye (1956, 1976) bvł jednyIl z pien\ szych badaczy sku !kólĄ. str€su, który zdefiniowal je jako fiZjdogiczną Ieakcię ciala na zagrażające wydarzenia Późniejsi badacze naiomiast koncentrowati się na ivm, co powoduil,, )e lliF| torP .ylL"CjH ,,\, lo\ F .ld]d .re zag..l;ai r. U la lia.zego " ,,dl,,('J Holjne. j R"lle, Ioo7 j nd pr.,} Udd k\\ l,,U J, iP.trr. je\' lo \lo Picń, l^, jakim iLldzie musżą zmienić i przystosotvać slĄ-oje źyct€ do wydarzenia z€wnętlznego Im większej to \Ą.yma8a Z ian),, t_vm siliiejszy Wyżlvala stres Jeźeli umicra ,SPó}ma}Zonek czy Pa.iner, to Zaburzony zosiajc Pralvie kazdy obszirr życia danej osob, co Prou,adzi do poh,siania potqznego strcSu Taka definicja stosuje sie również do szcześlilvych 1lry darzcń, jeżeli zmuszają do zmiany codziennego trybu życb Na plzyklad szcżęśLił,ym.ydarzenien jest ukończenie college' , kióIe jednak moze być stresujące, tdyź niesic ż€ sobą sPoro Zmian r{ dotychczasorvym życiu B}r znuerzyć zmiany W życiu, Holmes i ltahc (]967) Zbudo\Ą,ati skalę, nazwaną ska]ą do Porniaru rł tórnego Plzystosowania slę sPoleczne8o (Patrz tab 141) Nickióre rł.vdalzcnia, takic jak śmierćiĄ.spółmałżonka albo partnera, zalviclają wiele ,,jednostck Zmjany życia", Ponieważ doty, czą większościsPraw rv codziennym tlvbie Inne, jak nandat dtogowy,

596

Bozdżiał 14

stal. Rang. 1 J ó 5' 6 7 a 9 ]9 11,

TABE!A

14.1. skala do pom|alu Mó.nego

spotecżnego lmWięksżei czby |€dnosiek żmlan życla

obecnle doświadczasz lym W ększe prawdopodobieństwo, że zapadn esz na cholobę

somalyczną (zaczelpnęto

13 14 ]5 16 - / ló ]9 2c 2] 22 23 '2ł 25 26 27 23 59 o 3l 32 33 34 15 36 _ !i , ]€ 39 40 42, a3

Wyddżsie łclowe

smieć wspohalżonka sepdlźc|a Kż-a nlc/,erla

65

ŚnieĆcŻfrka blskel rodżny

63 53 50

llb choloha

żran€nLe

Maźeńslwo

żWdnle€ z pGcy

zgoda frażeńska ]B,tre l" em::y,Ue cho@bd w lódżinle

45 45

Tludr€ś& ż sels6m

PNlęksż4,e 9ę @dz.y

NNa pra6

39

zawodosa

zmiana.slarulińan§M€qo ś-h,cbbleoo p?y]acelc

z.aE

p6dy

Konllikly maDeńskj€

ob.ląćnie hipol@n€

na ponad 10 ooG od@wa pżylęćja raslawu lub udż,9lMia pożyczłi L odoowi.d/ia'rsc w p.acv oal p,ld/ , |! 4 ub cólha ańi Wybile,ośóEl€oślągnięci.

W§palłndŻonek żacżym a]bo łońcł pBĘ aĘpoeęae lub zako,rczen.e śźłoły

zEana warunko, żyćia Żńlala ńobslych ..w}hoł zala,gi ż śZelsF

żĘ,6B gm/h

lub

lćóy

nvch

W;'(6ó.ńhl€l§u

swięta

R

rcd2inńych sp.lkań

żm6e naslków

zywienio*y.h

Ni6wie]kie,.rawqlcBn|6,]lawa

2l 1g

zy§kiR ąĄ^lLh

26 26 25

20

zńiana szko}y zńlana siFsbów śpędz E wolnąo cżąsu

zniana

29

23

łąru.kćd pźcy

żmiana miejsń źam e9kania

zmóE zfriĄaa zasla* żĘ ana

29

6i ńiż ]t ooos

]a

sn.ń

15

l5

]3 12

l]

ż: Holmes Bahe, ]967)

To źecz}tistośćje§i doPadaiących nas stresów żaż}ryać w Et.IyCh 'ą dawkach, jednał j.ko ,tyl zy.ia i€sl to zb}t

Mo8§

Wa8ńer, 7'll. s.łr.ł -f
/łe Lłlii.,rr, 1986 i§ §.(onańń L]]! Tonln)

l! 50bjc,lvzg]ędnje nlalo ol,vch jednost€k A oto, iak ctżial.t t. ska]a: badani żazna.Z.tją Wszvslkie $,ydarzcni.i/ które inr się Przvtrafily W mi_ nlonvm iokt|, uzyskanv /aśw tcn sPosób il,vnik określa całkoi{ilą liczbc jedlrostck znli.rny żvcia \.vtfolanvch tvmi Nrydarleni(imi Jest io następnic koreloBdne /, czestotIi\!ościąchorób lub dote8lisości §onr.lrvcznvch Z lvieltl ustaleli !{,vnika, ze im r!,ięksżn liczbn zlljan §, cżyimśżvclu, iun wjłksze praB,doPodobieńśtwo, ze osoba ta zachoruje Gl]iot, Eisdorfer, rna]ą

l98?) WiąZą siC ż tvm jedrlak dB. problenrv. Po Pierwslc, iak to juz zaPct,ne odkrvteś, jcst to tlstalcnie Pocl\1riolt€ na Podsta\Lie korelaqi, d nle §,vnik ek§Perynenia]ny To, źe znrian}, 11, zyciu są skore]oH,ane ż PloblcNami zdrowotnvrrri lrie ożrracza, ż€ Zmiany życb\Ą,e sPolĄ,odolvaty problemy

zdrowie i ślodowiskó 597 zdroWoh1c (zobacz omó\Ą.ienie korclacji i plzyczyllowości s rouctZiale 2) &v Potrafis7 Pr7edsias,ić inne inreryretacie tych ustaleń? Niakiórzy badacze rioskolva]i o istnieJxtl ,,trzeci€j zmiennej", takicj jak ncurotyznr, bolvien ludzie ncuroiyczni .ześciej dochodzą do t,nio§ku, iż sa chorzy i boteśniej doświadczają lmlanv \ĄI Zyciu (schroec:ler, Costa, l9lJl; \Ąatson, Pennebaker, 1989) Wcdlu8 iYch badacz}, to lrie zmiany w ży.itl lvvlvolnją Problemy Zdro*,oine, ]ecz lletrroty7nr, kt(ir\, l,ply$,a n.l obrc znienne

Polvstaje koleiny Problem, Porlieważ Pomiar 4istniatyc]r obiekiylv, zdalzeń takich jak śhl b lub u ira ia Pr ac} swa lci poLl §ta]Ą.o1Ą.ą ,asadę ps]r.lro]ogn społecznej, mianowi.ie, żc svtuac]e subiektywne maią Wi(,kszy lvPlvlv Da luc]a niź syfuacjc obiekt](,nc (crjirnr, Ross, 1991) Wah€ jesi, by ustalić, jak spo§trzcganly i intcrprctlljerny danc 7dnlzeni€ spostlzega]ą mandat j;rko bclesne t } darzenie, Podcza§ gdy fu^-iektórzy ni trikiuii i.r jako drobn}, incvdcnt. są tacy, którzy okrcślają7asadnjcze Zdarżenia żvciol.e, t.kie lak rozwód, jako os\Ą.obodzającł Lrcieczkc od nic!\laś.i{cgo zlviąZku, podczas gdy d|a innych jest to niszczącc osobistc nicPo1lodZenie Richald Lazarffi (1966) 1Ą, swej Fion]crskiq Pfacy na tcma t stresu shvieldzil, Ze io 9ubiekt},1vlly, a nie obiekty}vny strcs rod7j Pro_ bl€m}, ]akieś rvydarzenie tylko iviedy jcst sircsUjące, jeś]iZinterpr€iujernv ie iako Stresując€ co Zdalża sie Zal\r§Ze ł,tcdy, Sdy ]udzic c7ują, że nle połafl
ych

śtres]neg.tv\vne ucżu.id i $7ekon,tńla, ktlrc sie

Pońrviilą, g.]v hŁ]zic tnają oo.żU.ie, 7e nie la.lżą sobic

l wyliogłni Śrcdo\.ilka

bY wvPehriła skale cto polniaru whrrnego przlstos(,wnnia §is sPolccż, ncgo, stlvierLlzjłaby, z€ na]l,łaśclwszadla niej jest Poz},cja sz()sta, ,,zlL1nicnie ]ub .horoba", co rvskaży\Ą.alob},, Ze doświadczrla wielu klopotói! żc żdroł,icm otrz},nrałab], ,\t ięc tillzą ]iczbę jedllostek Zmian życia. Zgodnie z teorią Poł.inno łv jej przvpadku pojawić się lv}i§oki€ rvzyko astePnych cholób Z Po]vodu strcs !\,vlrolanc8o irtratą sl chtr i Pro_ blenami Z krętosłLlPem Test jc.lnak w tyln $,szvsŁkim Pcwicn haczvk, njano]ficie pani Cole nie Przc,imujc się tynl szczcgćnnic Z charakicr]-sLYcznl trl cia srebie opt,vmizmcm Prżyjmuje jasną stronc żdarżcń i lvita z ZadorĄ,oleniem fakt, Ze tłt]ctlota nic doPuszcza do nicj niepożądanych dźwiękó]i, glty śPiPonleważ sPostrżeBa \Ąlyclarżcnii jako takic, ż któ§rni lvzglec]ni€ latwo nroźna sobic L]or.ldzić, nie pasują one do naszej By lvykaż.lć że klucz€m do stresu jesi sPosób inlelPr€tacji danego Zda rzcnid, RjchaIL] ]-Jzarus (1966) plzepro\Ą,adżi] Seri€ k]asycznych badań \Ą je.tn)łn Z nich Poprosi] badan} ch, b}r uwaźl e obejrzeri fi]rn ź zakr€st, b€żpieczeń§§Ą,a praq,, PrzLYn.rcżony dla pracoiĄ nikó$, tar t3 k(i,!t,, a Prezenlujący ki]ka PlZeraźającvch u,yPirdkólĄ, lcdncmu ż .icosirożnych pracol{nikó]ł pila od.ięła Palec; inny mcżczvlna, którV niePrił,idbwo ob§ł-iBj\Ą,.tł Piłę tar.zo\\ą, sPo\Ąlldowat, żc obrdbiana clcska rvl,rl ala §il] i .tclly}d śmiertelnie\VsPółPlacowniktr- Czy bvbbv ci Przi/jenl!1ic oglądać iakie scenv? Mamy tlLtaj,lak się \r.ydaje, do czynienia Z obiekl},\Ą,n}.m lq/darzeniem,

którekażd),,uzlEtbyza plzynajmniejumialkowanie

stresujące

Lażarus (1966) \vykazał je.lnak, że vrszyslko zaleź],/ od tei]o, jak zo statlie zirrterpretol\.ane to doświadczenie Poinstnlowai niektórych bada nych, b}, o8]ącali film z jnlc]cktuahlym dystansem, konce tlujac 5ię na stostnkżr.h między robotnikamj, a Wiqc obscrrvują. §Posób, tĄ,jaki br\8adzista Przekazuje hformaLjc o ważnościPlzcshzegania PrZePisó\! bezpieczeristl!,a Inn] oglątiali filn bez owvch .lodatkowych instrukqi Zgo.]nic 7 o.Zckiw,.nli.]n osOL.].z drugicj 8ruP},bi,ly bardżjej Ponislorrc, co

Naj*,iększ},nti

niesz.zęś.iami 3ą te, które

sańi sobie proklruicEy, (okob,]9ó

- rsoloklcs pnc)

i1.]6

Edlfl

kĄr!

598

Bozdżieł 14

objawito się znacznym lvzrostem częstotlitvości uderżeri sefca Podczas Projckcji. Ci, któży inte]ekfualizowah o1Ąo doznanic, odczuli to slabiei Tak jak reakcja lckarza na krerł. i lany /óżni się zasadniczo od reakcji \4,iqkszości z nas, tak ci badani Plzysl\oili sobie bard7jejchlodną kiiniczne sPojrzenie na Pc,ka,-ane w 6lmie ĘyPadki, Prżekztałcając streśują€e \\y darzeŃe 1\. sytuację wz8lędDie neutralną. Badanie LóZarusa dowodzi, że sPosób, w jaki interPretujemy niePrzy ]€mnc $,ydaiżenia, §?t}nva na to, jak dalecc zaburżającymi je sPostrze 8amy- Nie §§viefdza jednak, by i§tnial Ztl,iąuck tr ędzy subiektywnic zin terPret$vanym stresen] a chorobą §Qmatyczną. Zostal on jednak ostahrio wykazany plzez Shcldona Cohcna, Davida Tyrrella i Anctret snritha (1991) ł-badadu osób, któIe zachoroh.aty na 8ryPę, Cdy wiru§ grvPv zaatakuie, zaPada nań od ?ac. do 60<); zakaż,oĄych- czy możliwe, by sircs był je(tnyn] z determjnaniólv, który decyduje o lym, kto znajdzic 'est sr§ wśIód tych 20 60%? Aby to sprawdzić, Cohcn wraz że \tspółPmcow, nikaml poPros ochotnik(i$,, by sPędzili tydzień tv ośrcdku badawczym na Poludniu An8lii. Aby zmicrz}rć stres, Polecono badanym Prżygotou,ać listę w}TadkóW, które im się ostatni(l Przvtrafi}y, a które iaty ncgat}.W y ,vPfyw na ich źycie. Zgodnie ż naszą definicją sircsu wymlenili tylko te wydarzcrlia, które odczuwali jako trudne do Pokonania NastęPnie podano im albo kroPle do nosa, które zawierały wlrus gry?y, albo tylko fź'olo8icżny roztwór soli. NastęPnie zostali iżolowani, tak że nie mieli kontaktu z innrni Czy cj, którzy doznali więkze8o strcsu w ostah,lim okresie, byli bardziejpodalni na żaclrolowanic na 8ryPę niż osoby, które do, znały 8C) nuxej? Iak możesu sPmwdżić na ryctnic 14,1, otrżymane wylliki zdecydorYalrie to Potwierdzają. spośród tych, którzy mó$,,li o mlueiszyn] stresic, ject}ł e z77. 7,aPadlo na 8rypę Wskaźnik ten wzlastał ,!V sPos(jb cią8ty, PloPorcjonalnle do wżrostu stresu, aż do wie]kośCi wskaźnrka bh_ skiei 50% w grupie, która doś{.iadczyłanaFilrrieFzeso stresu. (WPlyw

,§t

!a

it !i ;l

6d

PN

3..4

7

Ł

9-10

1] r2

WBłaŹnik 3lr.9u psy.holog|caego

BYclNA 141, slr€ś a PrawdoPodobieńśtwo żachorowania na grypę, Badanych poddano dżLalaniu wnusa grypy, a następnig iżolowano lm Większy sves, kló.ego dośWiadcżah, lym Większe plawdopodobieństwo zacholowania (zacżelpnięlo z: cohen i]n, 1991)

zdrowie i środowisko 599

sircsu objalvil sje naUet wówczas/ tdy pod uvra8ę fi,zięio yriele innych czynnikóW, którc u}atwiają Zarażenie sT}?ą takich ]ak pora rokrr wiek, \ĄIa8a czy Płeć) Badanje to dostarcza jednego Z naj]ePszych dowodów na to, że sLres może obniżać odPomość ludżi na jnfekcje Zatem można stwierdziĆ, że im większy prżeżywamy 5Łre5, tym mniejsza jest nasza od, Pornośćna choroby (cohen, Wil]ramson, 1991; Krantz, Grunbel8, Baum, 1985; o'Lear]r. i990) Tak vrięc to Subieki},r\.1ry, a nie obiektywny stres Prowadzi do kloPotów ze zdlowlem Jest to wazne Siwierdzenie, nienmiej zmusza do Postawienia zasadntczeto pytania| co sPrawia, że jedna osoba łatwo soble radzi z jakimś zdarzeuem, podczas gd], dla innej jest ollo stresu]ące? Przejdźmy obecnle do dwóch kluczowych determinantów stresu: a) czyje8ośprzekonania o tym, jak dalece kontlo]uj€ Swoje środowisko, b) w ]ak sposób w},Jaśnia przyczlny zdarzenia Rozważmy najPieff kontlolę sPostrze8aną Ważnośćkonkoli §PostE€ganei, Udeźającą Właścl\irościążycia Beże iała ona nad nim znaczną konilotę, Jest odPowi€dzlalna za opiekę nad stoim psem Pielre'em, to ona d€cyduje, kledy ZaProsić 8ości i ona określa, kicdy 1,!,brać się na Wycie.Zkę Za miasto czy od1\,iedzlć Przyjaciół lub rodzinę. CZy jest moźli\Ą.e, że tłaśnieo .o Poczucie kontloli nad s1Ąym życiem W Pewnym stoPnit decydowało o jej aLrice Cole jesi io,

Badann nad plzewlekl€ chorymi su8erują, żeiak ,łaśnieiest Na Przy, ktad Shelley Tayklr wftz Ze v/sPółpracowntkami (1984) PrzePlowadzi}a wywiady z kobietanri, które miałr no\"rotlvóI pteFi, l siwierdzila, iż wiele z nich bylo przekonanych, że Potlafi .Pl}.nąć na to, czy nasiąPi nawlót choroby, A oto jak Pewien mężczyzna chamktelyzov/ał swoją źone- ,,Ku, puje ksiązki, broszury, studiuje je, rozmawia z Pacjentami dotkniętymi norĄ,oiworem Ze wszys&im, co jej ,ię Przydarza, walczy Jest , cią8łym sranie ł\,ojny Nazy\Ą-a to (zabieraniem teto do tajnego miejsca i ogradza niem," (cyi ua: Taytor, 1989, s 178) Badacze stwierdzili, że kobiety, które Wieźą, iż mają konirolę nad chorobą, były tePiej Psycholo8lcznie Przy stosowane nż te, któr},nr te8o pźekonanla brako .ało Istnieją dowod, ze ludzle stara]ący się kontrolować samą chorobę i proces jej ]€czenia, żią nleco dlużej od tych, któIzy te8o nie cż},nią (Tay]or, 1989) Koniecznie ĘZeba zauważyć, że prześlvjadczenia Prz}majmnicj czcści choryó koblei co do moż]ilvościkonilo1owania nowotworu, nje miaty \Ą.rzecz},v/istości racj] b}-tu Jedna z nich, Pmcownica sk]€Pu odzieżow€, 8(), powiedziala, że całymi latami na lewym ramieniu Przenoslła ubiory zc stclażami do przymierżalni, co Powodowało, że uciska]a soble ]e ,ą Pierś Gdy rozwinął się tam nowotwór, przvpuszczała, że powodem b,ł dłtlgotrwały ucisk tego sa e8o mi.,jsca od tego momentu ubranie v/IaZ ze stelaźem przesuwała Po podtodze. Wedh8 sPecjalistó\^/ uciski na plelś nie są przyczyną raka Niemniej kobieta ia dzlękl swemu lozumowaniu uzyskaia Poczucie kontro]i rvielząc, że Poznała plzyczyne choloby i Iobila coś,co sądzila, że ]ej Pomoze To su8elrrje, rz zfudzerue konLro]i możc b,ć równrc ważle jak lzecz},tvista kontrola Tźeba z^z!\?.czyć, ze \{ badaniach nad sPosiźe8anym SioPniem kon, lroli u osób Plze$,lekle cholych Z konieczności Wykorzystuje sie meiody korclacyjne, a nie ek§Perymcntalne Badaczemierzą 1Ąielkość kontloił któ rej ludzje clośWiadczaja, i korelują to z ich Psycho]ogicznym i somatycz nym pźystosowanicm do choroby. Poczynione 1\, tcn sPosób ustalenia

kontlola spostrz€8ana:

przekonłnie, że możeń\, ]M,ierać nptwl, na n.sze ś.odowisko M, sposób, który decyduje o tvm, czy .lośMĄadcżamy pozyt}Nnych .zy icga tyi,nych w_vników

600 Rozdzirl

14

Wi€dza o tyi! że lna 3ię iekaJstwo w zasięp ręki, skuteczna iak s.mo

F

Anstev, 1900

nic do\a,odzą. ze Poczucie kontroli tvPłFva na Pot€Pszenie stanu zdlowia; jcst możliwc, źe to PoPYawa polvoduje, ż ktośodcżuwa wzrost stoPnia kontroli, staWiając pytanie o to, czy Poczucic kontroli W},wiera Poźądan}, i przyczynoWy IVPłyW, trzeba PrżePlowadzić badarlia eksPer},mentalnc, \v ramach których ludżic zostaną losoii,o PrzvPisani do trup o ,,w},§okim" i ,,niskim" sbpniu sPostrze8anej k(Dtloli szczęśliwiC] 5ię sklada, źe wykonano ich \Liele Intcresuiące jcst, że ten kicrunek badi)i koncentrowal się Początkolt,() na z$ricrzetach, a nie na ludlnch, Marhn Seli8man i F8o wsPć)lPracotĄ,ńcv Poczyl,f]i §erię kla §ycżnvch dośw,adczeń nad sPostrżeBan}.m Przez psv stQPniem kontroli (ovcmleier, scli8man, 196ł seli8man, Maier, 1967) CZęśćPsóW Zosta]a umieszczona \Ą,klatkach i poddana obserwacji dla ustalenia, ilc czasu im zaimic zońentor\,anie 5ię, że naciśnięcie nos€rn 8uziła $1łączy emltolvan!, *,strzą§ c]ektrycznY WiększośćBryuczyla'się tego bardzo sz),bko W dru, 8iei wcrsji eksperymenttr czworono8i również otrzymywały bodźce o iej sanej sile i tym samvm czasic trwaŃa z tym Wyjątkiem, żc naciskanie no§em 8użika nie dawalo źadnych cf€któtĄ, Tak wiec ou,o óiekt}.$,nc wydarzenie liczbn i natężenie wstrzasóW el€ktrycznych b},lo do-

kładnie takic- §f,mo dla obu $uP Psów Naiomiast Psyclrologicznie b, cz.to do\Wi.lLlC7dly, b)ło cnUokicIc odmicnne, pónicważ Picrh,Jżn 8rUPn mo8la kontrololvać wstrząsv (kończ}rć jc, naciskaiąc Przycisk nosem), Podczas 8dY Psy z dru8iej 8rupy ni€ mo8ly te8o uczynić (wstrząsy Po, iau,iały się i zanika}y bez jch udżiału) Nastepnie WProh.adzono żWielzęta w nową syiuację, kiedy wszysikie mo8ly śienauczyć unikać s,srrząsów- Zostaly umieszczone h, wiclkim Pudle ze ścianami, które obniżały się Poś.odku Po dziesitciu sekundaclr od Podania sy8nalu następowalo uderzenie prądcm, JeśliPies nie PrZe, skoczyl Ponad barierą na dru8ą §tronę ptdła, Jak żareagowaly p5}, w Wa runkach t!,sokiej kontrcli r\, porównaniu z niską? Te, którc lvcżeśnic,i dośM.ldczyly Wstrząsóh, elektrycznych i motły je kontrolować, zuPelnic dobrze nauczyly się unikać nowych, Na\Ą.et Wykonanie W tejgruPie bylo nieco lepsze niż wśród Psów, którc Przedten ni8dy sżokóW nie doznal}. (Patrz ryc. 14-2) J€dnakue psy, które wcześniej nie mo8ły kontrob$.ać otrzymvwanvclr i!'stlząsÓw, rca8owaly żupełnicodmiennie: nie Potrafi}v kontroloł,ać również nowej sytuacji i więksżośćz nich bczradnie ic zno sila, nie Próbujac znaleźć sPosobu, by szoków uniknąć; Po prostu Wvda rYnło się, źc §ię Poddaly lPatrz lyc. l4,2). Podobnc reakcF na utratę kon troli został}, żaPreżentowane ,!! przypadku innych satunkó\,, takich jak szczury koty i ryby (Richter, 1957, seli8man, 1975) Wiele ek§perymenti)w pokazuje, że Poczucie konttoli jesl korzystne rótvnież dla ludzi Albeń Bandura (1986) wraz zc lvsP(ilPmcownikami stwierdżil, żc t\,zmacnjanie ,R, nas PrzekDnania, iź moźemy kontrolować nctat}.wne wydarzenia, mia]o pozyt},vrni, WPły,t,na n.rsz system odPo rnościowv lV iednym ż bddari osoby, które bnl}, się,!veży, brały dział !L sesjach. Podcza§ którvch uczono ie kontroli zachoł,ań rĄ, obccnoś.i żvwelio węża Najpierw obselwowłły ko8oś,kto Pokaz}^,!,at, jak beż §trachu żbliżyćsię do zwierżęcia, a rtastqPlte ż Pomocą owejmodclowej osoby stoPniowo same uczyly slę to czynić W tIakcid takich ćwicz€ń ludzie dośtiad(zali Poczucia panolvania nad s$,Ym strachem Prz€d i Po sesjach trenin8ou,ych badacze mierzylj leakcje odpornościowc u ba danych na Podstawic Próbek klrvi, stwieldżono, że im lcPiej Wyuczy]i sic onj kontrolować swój stracĘ tym korzv§iniejsza byla ich renkqa

zdrowie i środowi§ko

_

100

630

E

9

j

DośWiad.zenia pocżątłowe

FYclNA 14,2, oslabiani€ Wpływu braku konlroli na Ucżenl€ się. Po dośWiadczeniach z braki€m W§trząsóW e]ektrycznych, z możliwoścąkonllolowana ich Wysiąpienia lub ż brakem tak ej rnożliwości,stwozono sytuaclę, W klórE Psy musiały się naucżyć nowego spośobu unikana nieplzyjemnych doznań Te, któle doświadczrł/syluacji braku możliwośclch Unikni€ia, żadżiej Potalily eyucżyć się, jak Ucec od nowych WslząsóW (zacżerpnęlo z: seigman, L,laier 1967)

odPonościowa Śwndczy to jednoznacznie, iż im większy odczuwamy stoPień kontroli nad stlesującym \^rydarzeniem, t],m skllt€czniej nasze ciala będą się bronić Przed chorobą (lviedenfeld i in, 1990) stoPień pośiadanej kontroli u ludzi w Podeszłym wieku, Wykazano, że Wzrost Poczucia konhoti ma sżczególnie poważne konsekwencje W przyPadku ltdzi W Podeszlym wieku Znajdujących się !v domach oPieki sPolecznej Wietu Z nich, dożylvających swy.h dni W takich placó\Ą.kach oraz w szPitalach, odczuwa, że utraciło kontrolę nad Własnym źyciem (RaPs i in, 1982) Są oni często skaz},i{,ani na dh8otrwałą opiekę 1vblew Swym życzeniom 1 ni€wi€le mają do Poł\,iedzenia lla temat tego, czym się chcą zająć, z klm spotkać czy co zj€ść, Ellen Lanter i ]udlth Rodin (1976) pokazały, Ze bYłoby Z korzyścią dla takich PodoPiecznych WZmóc W nich pocztcie konirct W trakcie eksPerymentu dyrektol jednego z domóW opieki w Conneciicui zebra] razem niekiórvch mieszkańców i Powiedzial im że, choć sądzą inaczcj, samj ponosżą odPo},iedzialność ża io, co się dziqe z ich życiem oto fragmcnt J'e8o \Ąf/PowiedZi: Byteń zdumiony dowiadując sję, że l ] wielu 2 was nie żdaje sobie sprawy, że będąc tu, $,ciąż ma.ie wPlyw na śweży.ie Pomyślmy prżez chwilę o deryżjach, które możecje i pow]nniście podejmować Na pżyklad, jcśteścieodpoBiedżialr za dbańje o §iebie, decydujecie o t_vm, czy chcecie cży teŻ nie, by u.ż},niĆ ten dorn takim, byŚcie byli ż nieso dumi i czuLi się }, nim sżcżęśliwiTo wy macie decydować o tyń, W jaki sPosób m być uvądzony wasz pokirj - .zy ch.ecie, by Pozostal takl, jaki jest, cży tcź Pragniecie, by personcl pomóg1 wam to Prżeneblować Powinnrścje

601

602

Rozdział 14

snłorżenieosoborn slarcżym możliwośc] poczucla konłoli nad swym Żydem

przysparża zalówno lizycznych, jak i psychologicznych korżyś.

l

chcecje sPędzać czns ] ]§śli jestcście ż .że8oś h?5 niezadowokni, b możPcie io żmienić od zdleży, czy Pożnańv $a§że życzc ia i propoZ],cjc zfillan To acie nnm Po&,i€d7ieć, co chcicLiby ś.iczmienić, Lze8o oczekujccie, ]e§r to za]edwie kjlka Prryk-ładórv spraw, o który.h możecic i powinniściP derydokać i myślcieo tym t€raź iŃźn,ej, każde8o dnia (Lange., Rodin, ]976, s, ]9Ł195) też decydownć o

ĄłI, jak

§,y

Innym razem dyrektor poinformo$,at, ze Pźez kolęjne dwa ,!t ieczory będżie tyśWietlany film i że powin sami zdccydotl,ać, którc8o dnia chcą Na koŃec każd€mu PodoPieczncmu ońarowal rośIin§ don} 8o ob€jrz€t czkoiĄ,ą Podkreś]ając, że teraz od nich zależy, jak się nią będą opiekoivać Dyrekbr zwróci] się takźe z odPolĄ,iedfuą Przemową do inn},ch mieszkańców ośrodka, traktowanych jako 8ruPa PorórĄrna\rcza, Różnica b},la jedna, ale zasadnicza - Zostaly usurlięte Wszystkie odruesienia móWiące o Podejmowaniu dcryzii i ponoszeniu za siebic odPowiedzialności. Dyrcktor podkreśLl,że chcc, by rnicszkańcy byli szczęśli\Ą,i, ]ccz rue Polvie" dżial nic, że mo84 kontrolować swe życle Polnfomlował, że w Przy§złynr tytodniu dwukrolnie Zostanic wyświetlonY film, jcdnak nie doda], że sami mają zdecydować, kiedy Bo obe)rżą. Dał lm lóWnież lośliny doniczkowe. alc zaznacżyl, źe oPieko},ać 5ię rrimi b§dą pic]egrriarki Wyda,e sie. że nie Fst to żnaczą(a ingelencja iv źvcie mieszkańców teto ośIodkaMielj oni okazję wysluclrać jeltnej przcmowy o odPowie dżiahościZa slfe żYcie, któIą mają Przejąć, i ofiarowano im roślinkedo Podlewan,., Plawda, że nie }tydajc 5ię to zbyt silnynr oddżia\,ilaniem? Trżcba iednak kol]jccznic panjętać, że dla osrlby skazanej na oPieke instytucjl, cZUjącej, żc jest bczmdna i otraniczana, uzvsklnie naWet ntclviel-

ljc) dozy kontroli moźc Drieć isbhr€ znaczenie Nnjbaldzicj

rĄ,strżąsającc

bYło to, że owa interwcncia zwiększająca poczucie kontroli spowodo\Ą.ała PoPra\!ę stanu żdroB,ia rezydentóq, te8o oŚrodLr oraz zmniqszenie ich .mlenclnLls.'(Rodin, 1,1]rgel, I977\ o5j(,mn.];(ie micsicc) Po rr/cmo!{'il-

niu dyrektora zmarło 15% osalb z 8ruPy, u którei żwię}śżonoPoczucic kontroli, w porów,naniu z 30% B, 8luPtc porównawczej (Zobacz l€B,y \łl,kres na rycinie 14,3) R,chard SchuŁ (1976) takżc Przebadał z,!łiązek Poczucia konrroir zc zdrowiem ludzi w Podeszł}Ąn wieku; wżmacniat on W różly sPosób o1vo

zdrowl€

i środowlsko 603

.-o

ۤ

:ą !! §3 l

TMala kfflrc|a Fodln, rlng€r

G.!pa

poóWnaMź

(l0n)

"

casąa kontola

Grupa porównawcża

schtilz, H.nU., (,igiil)

BYclNA 14.3. spolltregany śtopl€ń kontloli a umidlalność.W dwóch badaniach mieszkańcóW W podoszvm Wieku z domóW opiek społ€cznej zwiększono poczucie kontroli nad Wlasnym życiem W igdnym eksp€rymencie (Fodin, L3ngel, 1977) interuenqa byla tMala, toteŻ badani mieli slał]e poczucig konlrcl Jak widać po lewej sllonl€ Ęykresu, nierwencja WŃnęla na żmnieiszenle Wskaźnika Lrmielalnośc: c, któźy Użyskali lakie poP!.le, źyli osiemnaśce m]esięcy dll]żej od tych, któzy go nie miell W innym badani! (schuz, Hanus6, 1978) ińeMerrja była iylko cza§owa. Kieą się zyskujs konllolę, a naśępnie jesl ona odb]6rana, wówczes zwiększa to Wskaznik Umielahości, ]ak Widać po p€wej stlonie WyNlesU (zacżeĘnęlo 7: Rodin, Lang6r, 1977; schulz, Hanlsa, 1976)

Po.zucie u nriesżkańców domów oPieki schulz rożPocżąłswójPro8ram w domu Pomocy w Kalolihie Północ ej, tdżie stud€nci odwiedżali ba, danych raz lv t_v8odńu Przez dwa mi€siące, w warunkach wzmacniania Poczucia kontloli badani motli decydować. kiedy mają s|e odbyć i jak dłuto trwilć olr,e wizyry, W losowo dobranej Próbie Polównawczej roż, strz]r8ali o tym nie mieszkańcy,lecz studerrci. Tak więc, w obu sytlracjach mieszkańców wizytorłano, lecz rylko w jednej to do nich należałade cyzja o częstoiliwościi cżasie trwania owych sPotkań Róznica moze się wydać niewjclka, lecz §tworzenie ]udziom pozoru kontroli nad iclr żY ciem miato znaczącv skutek. Po dvróch miesiącach ci, którym z\łiększono Poczucie kontroli, byli szcz*śht{si, Zdrowsi, bardZiei akt},wni i zażywa|i mn ei leLóW niż ogob} 7 8ruP) Porówrawl /cj, schulz Powlócil ki]ka miesięcy później do teto samcto ośrodka, by oszacować dłu8otrwałe skutki swej intelwencji, ró,!Ą,nież te dotyczące wskaźnika umieTalności. sllteruhc 5ię wynikaml badania Langeri Rodin (]976), nrc8llbyśmy oczekiwać/ źe osoby, które ńosły kontlo]ować wiz}ty studentów, bcdą zdrowsze i baTdziej żr,Wotne nż te, które takiej mozli,Wości ńe mi6}y. Istnie'c Fdnak mi§Jzy tymi badaniami zasadnicza róznica, która mogla wPtynąć na ill{abśćskutków oddzial}M,ania. U ba, danl,ch w eksperyrncncie LanBer i Rodin wytworzono trwa}e poczucie sPrawowania kontroh Moth oru nadal wybierać, r^,którym druu uczestniczyć w jakich zajęciach, nadal oPjeko\Ą,all sie swoimi loślinkami i dalej ńleli poczucje, że mo8ą wPl}.Wać na to, co im się PrzydaTzy

By.i€

znie.hę.onyn .zęśto

ozłao. Podalrni€

9ię

Daniel Defo€ Dola i niedola ,klDnej Moll Fiande"§,7722

604

Rozdział 14 nawet wóvrczas, 8dy Plotram zostal żakończony odmiennie bylo w badaniu Schu]za - 6dy Się zakończyło, Studenci zapźestali swoich wizyt Cl, którzy mogli łvPł},waćna odh,ledziny studentów, nagle utracili możtlwośćiakiej kontroli. Powsia]€ pytanle. co się dzieje, gdy IIIdzie Izyskują Poczucie koniroli, lecz wkrótce się ją im odbiera? Niestety, inter t encja schulza miała niezamielzony efekil Z upł.wem czasu ludzie, u których Wytworzono poczucie koniroli. funkc]onowali coraz 8orzej (schulz, Hanusa, 1978) W PolóWnaniu z osobami z 8IuPy kon'rolnei, ich zdlowie szybciej się pogarszało i częściej umierah (zobacz prawy wykres na rycinie 14 3) Badanie to w}ĄVarło duży wPływ na wiele Pro8ra móW, W których dobrcy7olnie uczesLnicżyli studenci odwiedzając mie, sżkańcóv/ domów oPieki, wlęzleń i szPliali Psychiatrycznych Były to pro8lamy kolzystne na krótką metą jednak czynił}. Więcej zlego nż do, breto Po ich Zakończeniu, \ir' sumie Więc mo8ljśmy się Przekonać, że poczucie konLroli nad t},rn, co się nam Przydarza, jest korzyshre j Pomaga radzić sobie ze śWiatem, który jest cęsto nieoblicza]ny i bruialny, svriadomość kontloli ma związ€k z korzystniejszą adaPtacją do Plzew]eklej choroby, większą odPornościąna nią, a Wśród mie§żkańców domówoPiekr z lePszym zdlowiem i Pżystosowaniem (Rodin, 1986; Tay]or, BIowĄ 1988). Badanie Schulza (1976) stgefuje, że konsek\^/encje stoPnn SPostrze8anej kontroli są tak Ważne, że PowinŃśmy być baldzo osilożni z Wprolt,adżaniem jej, a następnie odbtelaniem, skutkl Posiadana kontroli j jej utraty Ńe lóżnią się od jej braku, Kończymy ien Ila8ment ostrzeżeniem Choć istnieje zvnązek między sPostrżeganą konirolą a zdrowiem somatyczn},m, to nie należy go jednak przeceniać Jak żauważyłaSusan Sonta8 (1978, 1988), gd], sPo}eczeńsi\aro zosiaje dotknigte plaSą śmlete]nej, lecz słabo rozpoznanej choroby, iakiej jak 8ruźlica w xlx W, a AIDS dziś, jest io często traktowane jako kala za ludzką niedoskonałość,jak brak \łjary, słabośćmomlna czy Złamane serce W rezultacie ludżie często obwinlają siebie za chorobę, nawet do tego stoPnia, że nie poszukują skuteczne8o jej teczenia Rozmial, w jakm Poczucie kontloli wywiem wPływ na zdrowie so maiyczne, ]est do Pe\Ą.ne8o stoPnia paradoksalny, Z jednej strony 1est korzysine dla ludzl, 8dy odcztwają, że kontrolują swą ctrorcbe, tak iak w PrzyPadku wcześnie] oPisanych Pacjentó\a/ z nowotworem Z dlu8lej jednak strony żwiązane z ią stmteglą ryzyko Polega na tym, że jeś]iko, m1lś się nie Powiedżie, to może obwiniać siebie i mieć Poczucie porażki Tra8iczne jest, żc choroby, iakie jak rak, motą być śmieltelne, niczależnie od tego, jak silny jest stoPień odczuwane] konlroli Wżmaga to jedynie tra8edie, jeżcli Powaznie chorzy majł Poczucie moralnej slabości i obwiniaią siebie za cholobę, któm była nie do uniknięcia, Tak wlęc,

nal.et jeśli§tnieje psycholo8iczny składnik chorob, najtepie] ]est unikać samoob ,inlania i poszukiwać najlepszego z dostępnych sposobu ]e-

Wyjaśnianie n€8atywny.h wydalzeń: w}.uczona bezradność,Pźekonaliśmysię, że v/ydarzenia życiowe są sPostrze8ane jako baldziei stresującc,Sdy człowiek odczurĄ,a, że ma małą kontrolę nad nimr iub w o8óte jej nie ma Drugj Ważnym czynnlkiem warunkującym stres są przyczyny owego wydaźenia, jakich doPatlu]ą się ludzie. Weźmy na Pźykładdwójkę studentóvr Pierwsze8o roku, któIzy otżyma]i ocen}r nedostateczne ze

zdrowle l środowisko 505 swe8o Pienvsże8o kolokwium stlrdcntkn wyiaśnia sobie| ,,Za1o2ę siq, że icn Profesol celowo Przy8oiolvat tak truclne zadania, by zmobilcować nils do lepszej pracy Musż§ sie rĄ,ięcej Pouc"yć, JeślinaPrawdę Przy8otujc siq Porządnie do następne€io kolok,!ł,.ium, to z Petvnościąjc zdam". stuclent naton ast mó!t,i do siebic:,,No nre, myśle ż€ naPrarłrdę njc nie Po_ trafię! Milrtlvilem §iq, że nie jestem dostatecżnic mądry, bv dać $bie radę u, collete'u, ale czv kiedykolrviek zrobltem cośdobrze!" Jak §ądzisz, konlu Polt,iedzie sic na nastęPnym kolok,t{ium? oczi,,wiście sludctrtce, ponj$\,aż wyjaśnjłaswą slabą ocenę rv sposób baldziej sobie pochlebiający j ltaiący jej Poczucie 1Ą-iekszej kontroli Natomiast inacz€,jjest W PrżyPadku siudenta, kióry ma iendcncję syhlować sjebie W stanie wyu.żonej bez, tadnoŚ(i, r§ierząg źe nt może nic zrobić, by PoPrawić swa ocene, lvvucżona bezradnośćjest Pc5}łnist_vcznvm, nie Prol§adżącym do Plzvsto§owanja sposobcm u,vjaśniania netat}n{n}-ch żdarz€li (Abram_ son, seligman, Teasdale, 1978), Trzv sPo§oby wYjaśniania mo8ą prorvadżić do P€symiZmu, miano\Ą,rcie sPo§tlżeBani(J PrzycZyn nicPom}rślnego wvdarzenia jako a) stabi]ncgo (d]uptrwałcgo) w odróźnieniu od niesiabllne8o (krótkotlwale8o); b) v/erłrlętrzncf,o (cośzwiązanego z iobą) W plzeci$.ieństwie do zlwnętrznego (to nie dotyczy ciebie), C) 8lobalne8o (coś, co wPt}a§a na.iebie tl,wielrt rozmajtvch svLuacjach) w od, fózni(,niu od sDetYiiczl1!8o (oddZjaluie na cieb,e W iedn€j tvlko s},tuacji), żgodn,c Z ieoria r\ vuCżonej bćuradloś.i czynlenic stabilnych, wewnętrznyćh i s]obatnych atrybucji \v odnic§jeniU do negatv(,nvch ir!,darżcń Pro\Ą'adzi do deplesii, żnic(heca do \ł,vsilkt] i Utrudnia ucżerlie się (Pairz

wF.zona b€zrldnoŚĆ:

stan

Pesymizmu, ktć)ry, rł nika ż q.iafu iatlia ncgaŁyB,neso spowodowanĘgo przez

stabiln!, 1!'e'!vn(h,żne

i globa]ae evnDiki; lvlacżona bezridn§ić PoB,oduje deplesię, znicchę.a do ha6llku i ukudnia ucżente rię no\lcgo materialu

PrZeślviadc2enit, zc prżycżyna żdar7enid i.st sPowodo$.ana Prżel .Zynniki/ któr€ nie żńienią sie \ra/ z up]vt!€m cżasu (nF tNoja inte]rgeNja), prże.i\ nc do czynnikó,{ niEtabiln\ ch, które Zmieniaja stę

l! cżisje 0rP \§silek

ułoron\, \! \,vkonanie

ry.c, 14,4)

sillllent wierzy, że Pruyclyna je8o złej occn), jest stabilna Grak inteli tcncji bedzie trwał 7a sze), wel.netlzna (Przyczvna $,styd tklvi 1V nifi) j glolJiha (brnk inteLigelrcjj ujala,lna sie \Ą, !a,i(tu rozmaitvch §}itlLacjach, i nie tvlko Prz_v rozlfi.lzyN,aniu żadań) Tcn rodżaj w!,]aśniŃ Pro$adzi do Nftl.zoncj beżradnoścl, Porllodując dcPresJe, umni!.jszenie chęci do jaklchkolu,iek l§silkó$ oraz niezdo]nośćdo uczenia 5ię no$.vch rż(tzy, Sfudcnika zaśsądzi, żc prz}rcz],na jej Zkj oce v jest niestabi]na (nasiq.},ne kolokwjurrl bedzie iatWiejsze, a ona b.rdziei Przybżv sie Lio nauki) j sPe, ryilcżna (jesi mato P.łWdopodobnc, ]r], to/ co sPolvodotĄ,a]o ż]ą o.c]lc, lnoFl() }vPtynać na cośinne8o, nF na l{\ ik testu z nngiclskicSo), Llr(tzit, którżv 1\,tjżiśniajaniepomvś]ne 1\ndalzenia

bardżiej optvnri5l\Cznv lPosób, sn mnic,i Podatnj nd ltepresje i |est birdżi€j Fra\rdoPol]otnle, ż€ lcpic) \,\.kottuja róźnorodne żacalna (PetersoIr, sclismdn, 19sl, Ss,Oenc\, Andelson, Bnilc\., i9s6) Dcż trudu możesu /łuwazvć, żc t.ori
kok)ksium Bardżiej

\\, t!'n

rvu.zonej beżIadności tt,ażne jest, iak ludżie sPostfzctai.l oNo niePo.,vodze,rie ]{zeczv\vi5ie Prżvczvnv lie śii,ocz],\iścre,ol1oj!,h1c §tudent()m brak zdolności fiatematv, czlrych, to PralvdoPodobnic \V Przvszłościr(iwlriez (IvPadną żIe lv roz, 'eżeli lviĄz}'włniu Zacali rnlrtcmatvcznvch. Nabnriasi często w żlciu to/ co aktua]hic polvoduje t\asżc zaclrowanie, nic jesi iak jasne an] tak iedno_ żnłczne, W podobnvclr sytuacjach dokm!,wane pżez ludzi airybucjc Przvcżyn ich problemÓW mo8ą bvć bardzo ,vażne lfed]LL8 icońi

atrybu(ia rłewnętżna Prleśn,iadcżenic,zc prżycż_vna żdarżeniaj(st sPoBodo,Imł t1loimi wlnś.i\fościami lttP /dolności iull NYsiIek),

p.żecnLnvn rlo c2\,nnikanr, kióre są wlslqdem crebic ze\fnętrznł (nP, trudIość

Prześ},iid.zeniĘ, ż.

prl\./\nir zdirże.ii za]eż! &i cż\ nńlka i khire l11s|.rlui.r tt F L.lu różnlch 5\fu acjali (nP'nte]ii]encja, któr. lLPi!tr d n. ]L\konmic Ia]znIch zidA]i w \.ie]u

dzi.dżnŃ'h), }jrżccii,stanlrc do Plz.śa,j.ldcżenli,źe prży.ż!nn i!!t spe.Vficżna

i do§c7! iJ.lko o8ranicżoncj ]l(lir\. stlu.cii (np żdDlności uz\ clie, kklre \{phlą nd §n,k)ni iśzadań s h,akcie kursu 8.}, na jikimś instruDr€ncie, ile niL, iL ńnvch

ąt6

Rordzlał 14

TEoRlA

WYl] cZoN

EJ BEZK^aN OóCl

Nie,tab

l|n a, zewn ętżn a, 6Pec\łiczna atrrbuaja

5tab||na, wewnętlzna, ąlobalna arryblcia

v,,lzńozony rł! .ilel

Wyuczora bezradnoćć (depre1ia,bral chęci aa Wj1ilku, 9|abe uczenie źlę)

-+

BYclNA l4,4. T€oria wyucżon€i beżradnoścl

5labe wkonanie

ą

By żbadać Z ,jążek rniędzy \Ą,yuczoną bezradnością a osią8l1ięciami akademi.kjmi, Timońy Wilson i Patricia Linvile (1982) PrzeProwadzili badanie Z udżiałcm st cleDtó\ł pierwsze8o roku, PrzyPilszczali, że wielu Z nl.1. nr.r lrudnojci t\ nau|:l /e W/glcliu nJ nis/L/dly wżlorżecPr,,yP]svwania Przyczyn Trudności z Przysbsoh,aniem §ie do nowego akademickie8o i sPołecżne8o śIoLtorviska spmwiaią, że W Picrh,szym roku nauki w colle8e'u prawic każd}r naPotyka jakieśplz€szkody, Wynika to z te8o, źe na o8ól nic zdajem}, sobie sPrawy,jak Powszcchne są Problcmy z Przysto§o\Ą-anicm się. a zamiasi tego Prżypisuje się ża nie winę swlDin nldy_ lvldualnym rglaściwościon!Ńe bardzo dającyn się żmienić _ jest to lvlcc ten rodzai arrybucji, który Prowadżi do Wvuczonej beżradności PIóboWaliśmy z$,alczyć ten pes}Tniznl, do§tarczając shldentom oblekt},wną hrformację na temat niestabilnej nahrry problefiów związarrych

z Początkiem życia akademickiego. W Duke Universitv studenci Picr{,szego roku, których akadc ickje funkcjonowanie anaIizowano, wżięli

udział ur ankiccie, o której śądzili,że jcst badaniem Z$,iąZanym Z w_vzszą ucz€lnią W \Ą,nrunkach ek§Pcrymentalnych, kiedy starano sie s,vlvrżec Zarnierzony wP}vW, Powiedziano im, że otrzymają lwnjki Wczcśnie| sz!,ch bidań te8o samcto rodZaju, bv Zapoznali sic z zaddlvanvmi im Późni€i pvta ami. Przetlłdali wlec danc statystyczne pokaż.ujące, że na picr\Ą.szyrn roku osią8ni§cia na uczelni są dośćskromne, ale póżniejPo_ PlalĄ,iają 5ię Dodaiko!\,o eksper!,meniator PokazvrĄ.ał na8rane na iaśmie

zdrowie i śroclowisko 607

,E

5

01

BYclNA 14,5, zwalczanie wyucżonej b€zladności u studentóW pierwszego roku W iej cżęścieksperyrnenl! W któle] WywieEno zarnieuony WpłyW, studenci dow adywali się że przyczyny slabych ósiągn ęć na pieMszym rck! mogą być tyko cżasowe Plowadzllo to do poepsżenia ich przeciętnych ocen iżmniejszało plawdopodob]eńshło reżygnaci ze studiów (żacżerpnęto z: W]son, Lnv Le. ]982)

*-ideo rĄ-}Ąfiady z czterema studerltami Wyżsżvch lat, którży oPowiadali o swoich słab]rch ocenach \ł- pier\Ą,szym roku nauki, a które od tamtclio czasu znacząco slę popmwily. Krótko rnólviąc, Przesla e do badanyctl zmierzało do uświadomienia im, żc P,lzycżylly s}abych ocen są często tylko czasowe Zakładano, że tcn Prosty komunikai pomótłb)r zaPobiec 1Ąyuczonej bezladności, il,zmagając mol_v\Ą,ację do h,iekszego w}rsiłku i ]ikrvidując niepotrzebne zamart .iani€ slę brakiem zdolności sądząc Po Przyszły(h osiągniscjach srudentów, oczeki]Ą,anie to zosiab zrcalizowane W poló\Ą,naniu z osobami z $uPy kontrolnej, które blały udziai w badarriu, tecz nie oglądaly danych statystycznych ani nie \iryshlcha}y nagrany.h Wywiadó{., studenci Z gruPy eksperymentahej PoPIaWili slvoje oceny jcszczc bardzitj W roku nastęPn}Tn i b}rli mniej SkloMi do rezy8nacji ze studióW (Patrz ry.. 14 5) Podobne rezultaty uzyskano \,V Późniejszych badaniach na University of Virgnria 6Vilson, Linvi]le,1985) oraz Ze stuctentami bel8ijskiN (Van over Walle, De MetseMere, 1990) PoluerĄ,aź dokonywane atrybucjc

nie birłi, bezPośrednio mierzone

lV badani Wilsona i Linville (1982), możcnly jcdynie wnioskować, że studenci poPrarvi]i swc oceny dzieki korzl,stnynl zmialrom w su,ych atr},bucjach Niemnic,j w ł.ielu lnnycb badaniach Llokonano bezPośred, nich Pomiaró\Ą. twolzonych n,nich atrybucji j stwierdzono, żc ludżic tłvjaśniając,vniekorzystne wvdarzenia w sPosób oP§,mistvczny cieszą się lep§Z),m zdlo,lviem oraz n1ają ł,icksze osią8nięcia 5Zkolne i zalĄ,odo, \,Ve Peterson, S€titman i Vaillant (]988) przeba.lali danc meżczyzn, któ_ rzy ukończ],li llaNard university w okresie ostatnich pięćdziesięciu lat. Iv 1961 I, mając drĄ-adzieścia pięć lal, l§pe}nili kvestionariusz dot}r czący Sl^r}rch dośrĄiadczeń z czasót, dru8iej .ojn}, ś(,iato(,ej Badacze oznakowa]i B.ydarzenia, !v oóriesicniu do których odpowicdzi odZB.jcrcjcdIalv Pcsyrnistycżnv styl atrybucji udzielanvch odpowiectżi (iżn

Gdyby umysł biedził §ię

jeditrie.wydob}TMień

w kazdym ni€prżychylnyb rłyda.zeŃu, td ni8dy nie zaPlaBnąłby nieszcżęścił.

-

samuól Rićhardśon. ]747

608

Rozdzlał 14

Róźni@ między opt

llrlizńefi

a pe'ymizmem ie§l zabama: oPtytlista

z dziukł natorniast p€ł-mista do§Eze8a tylko _9a"-ę,

,

,

_

MclaDdbur8h Witson 1915

Przypis}ĄĄ,ali ne8atywne tvdarzerua dżialaniu stabilnych, wewneLtzn}ch i 8lobłlnvch Przyczvn), t! odJóżnieniu od optvmistvczneBo slylu atybucji (lzn. PrZyPisywania naqatw,rnych wydażeń dzialaniu ńestabi]nych, zewnętrżnych i sPecyficznych Przycżyn). Interesujące byk,,, że neżcżyźŃ,kt'rzy tv wicku dh,Udziestu Pięciu lat ujawnia]i siyl p€symist],czny, cżęściejzaPadali na Zdrowiu w wieku czteldziestu, Pięćdzi€sieciu i sześćdziesieciulat (Patrż iakże Nolen-Hocksema, cirsus, Seli8man, 1986; scheier l in,, 1990j seljgman, schulman, 1986, snydel,Ilvint,

Anderson, 1991) Konkludtrjąc, siwierdZjliśmy, żc kiedv ]tldzic doświadczają Początko rĄ-o zdarzeń ne8.ttywnyclr, iakich jak niePowodżenie w teśc]e, to dwa rodzaje spostrzcgania społeczne8o okJeśla]'ą, n.1 ile stresujące będzic kl Wy.iarzenie: a) slopień kontroli, kióry ich zdaruem mają nad dantrn wydarzeniem; b) sPosób, ,!v iaki wvjaśniaią Pźycz_vny lrydarżcnja, Poczucie kontroli i oPt\łnistvczny stvl atrybucji są Związan€ z lePszym PTżystoso, łvaniem P§vcholotiCzn},nr i somalyczn},m. Ci. któżv mają poczucie braku kontroli lub \\,vjaśn,ająPrzYczynv zdarz€ń k, katetońaclr Pesvmistvcznych (tzn dożnajn rv},Uczonei b!żTadności),są bardziei skionŃ do zapadania na zdrowiu ornż doświadczdją kłoPotów W życiu akadeBrickim i Zatodowym Wladzn naszej Psychiki nad cia}cń jest oczywiście o8faniczo, na Niemniej badania Pokazu]ą, że Zarówno sPostrzeganie zdolności do kontrolowania, jak i brak i!,yuczonej bezladności są korzyshlo i ulatwnją Tadzenic sobic ż trudnościani, których dostarcza życie

Wykorzystanie ustaleń psychologii sPołecznej do doskonalenia nawvków zdrowotnych \iez$rykle korżvstnc bvk)bv skioniclue tudzi do żmi,lnv na,!4,kó§, zlviąlan\c}. że zdrołiem, jak rzuccnie palenia, Polbv(i€ sie nadlvagi, stosowanje Zdro!\,szcj diCtv i tak dat€j, Jak już wspomniel'śn1\, i{cu cśniej,

Amerykanle L]czynlli poslęp W doskonaen

L] nawykóW s]!żących zdlow u, iednak obsżalach n]€ dzala]ą szczególnie dobze W ]aki spo§ób psycho]ogia spo]e.żna może Pomóc ludziom dzialać tak, by sprzyjało io zdlowi!?

W ]nnyćh

zdrowle i środowl6ko 609

lo obszar, w któr},rn F},cholo8ia sPolcczna iest szcze8ólnie Pom(rc_ na, u)awnia]ąc to, co wiemy o wP}ywie sPolccznym i interałcji sPołe'cst czńc] Anlcrykanie osĘ8nęIi niekwestionowany sukccs, doskonaląc niektór€ ze swych awyków z,lviąZanych ze żdrowreń, W ]993 r ankieto\^re badania Harrisa Pokazały, że jedy e 249c dorosłych Pali paFielosy, co jest najniższ},nr wskźnikiem, jaki kiedyko]wiek Zanoiowano (,,UsA Today", March 12, 1993) Ludzie są dżiśbardziej niż jcszcze kilka lat temu §kłonni unikać ź},wnościzawierającej dui,o cho]csterolu, a także więccj kobiei anizeli dawniej poddaje się obecnie badaniom Wykorzy§tującym lozmaz w celu wykrycia raka Jednakże w wi€lu innych ważnych obszarach związanych ze Zdrowiem nasze dzialanie nie jest tak skutecznc To samo badanie Harrisa usta]ilo, że 66% Amcrykanów ma Dadwa8ę wjecej - więcej niż kiedykolwiek wczcśnjej.Inn€ badania ujawnily, że ludzie Piją alkoholu, Inni€ićwiczą i mniejcza§u Poświęca)ą na sen nź Pieć lat temu (,,Sc,entiIic American", sePtembel, 198ó) Wreszcie, ostatni€ tałie badanta uiawni}y, że zaBtożeni A]DS nle śtosująwystarczających zabezPieczeń, aby zapobiec choloble. Spośrod tych, którzy stwierdzili, że W ubie, 8łym roku mieli więcei nż iedne8o Partnera seksrralnc8o, żdecydowarra lĄ,iękzośćnie używałaPrezerwatyw Przynajmniei Przez jakjśczas le dynie 17% Potwiedziło, ż€ stosowalo ią w czasie każdc8o stosunku (,,scienc€ Ncw§", Au8ust 31, l99l) W jaki §Posób Przekonać tudzi do zmiany nawyków zw-Ązal\ych że zdrowieF? Pomyśl to, czcto się Wcześni€j dowiedżia- wykożysfując jak byśPróbował }eś to zfobić, Jednym ze sPosobów zmiany Postaw, jak b Przedsrnwiliśmy W rozdziale 8, ]est Próba żasiraszenia, by zostaty Przyswojone navrYki stużace zdrowiu Na Przykład mo8libyśmy Pokażać Tealistyczne obrazy osob, któm umjcrn ż Powodu AIDS/ dolączając jn, formację, że każdemu, kto nie będzie uprawiać seksu W sposób bezPie, czny, ńoże sie to PrzytrafiĆ. ]ak Pokazano W rozdziale i], aPeIe nasta$.lone na wzbudzenie strachu mogą działać, Przynaimniej w Pewnym zakresie, jeślibwarzyszy lm ubezpieczająca irrJormacja o tym, jak n ajlepi ej Poladzić sobie z danym Prcblemem. Kiedy jednak przychodzi zmienić oPorne, silnie zakorzenione nawyki związane ze zdrowiem, wtedy apele wy,wolupcc strach mo8ą odrtiść o8laniczony €fekt. Wielu Palaczv dostrżeBlo odoszenia us u,ące ich zastraszyć i sklonić do wwzucenia paPicrosa, jcdnak clĘle maią z tym trudnościKloPot poleta na tym, źc w PllyPadku wielu Problemów zdrowolnych trzeba ladyka]nie zniszczyć potęźne bariew weźmy pod urvagę stosowanie prezerwatyw Większośćludżl Jcst śWĘdomate8o, że AIDS jest poważnym Problemem i że stośowanie Prczerwatrv stwarza Pewne zabezpieczenie przcd żakażeniem cią8le jednak zadziwiaiąco mato oób je stosuje WielD uwaźa, źe Prezelwatywy Ę niewy8odne i pozba!łiaja w§PóIzyci€ romantyzmu, jak rólvnież PrżyPom)nają o chorobie czymś, o czym ńe chcą Pamiętać, gdy uPrawiają scks cdy Poiawia się Zachowanle seksualne, odz!,Wa sie sr]na tendenc]a do zaPrzeczada w tym PrżyPad]
-

Publiczne pat€nią t k iak

Publi@e iPtuwanie, staie

się ni€ akceptow.ny:rn sPołe.znie n.hTkie . _ El]en Goodman, ]988

6lo

Rozdżlł 14

szok przyszłościl..J szarpiący nerwy śtĘs

i duoti€nta.ia, króĘ wznie.amy w ludzia(Ę Poddaią. i.h zbyt wielkiEr zmi.nM w żbyt krótlim

-

Atvin TofflPr

szok Plzysności, 1970

znienjała zaclrowanie, czyniąc tak, rnają o sobie Llobre mnicmanie, PodLrzymuią suoią samoocenę Bfzmi to żnajomo? J€§t to Pod §tawoi\k] Znsad a tcońi dvsonansu poznawcże8o, omólr'ione8o W rozdziale 3 ]ak możesż sobie prżyPomnieć, jeden Z aublów Pokazał ostatnro, że Zasady teorii dysonaD§u poznaWcże8o mo8ą być Zasto§owane do stworzenja na\1]ków korzystnicjszych dla zdrowia, taki.h jak czestsze siosowanie Plezei_ lvńt},W, Aronson, Friod i Stone (1991, Stone, Aronson, crain, Winslow, Fricd, lv dTuku) PoProsilr sfudentó,!, colle8e'u o Plzv8obwarue mol1ry na tenat njebezpicczeństw zlviązanyclr ż AIDs i użasadniająccj stosowanie Plczelwaty$. ,,za każdym razem,8dy uPrawiasz s€ks" Studcnci wy8łaszali j€ Przed kamerą wid€o, wi€dząc, że na8raŃe to Zostanic odtworzone uczniom szkoly średniej czy ltrygłoszenie te8o refcratu wystarczyło do zmiany ich Zachowań i sPrawi]o, ź€ sani chętniej stosowali PIeZeI,

1!,atywy? ]ak sie mogliśm],Prżekonać w rożdżial€ 3, odPowiedź jest twierdząca

tylko wówczas, 8dy §tudenci również Prżypomnieli sobie swoje niePowodzeńa Związane ze stosowanicm PIezerwatyv,,, Stwlerdzati, źe szcze_ gólnle trudne, zawstydzające, czy ,,niemożLwe" byio użycie Prczerwat}.wy, ci byh najbaldzi€j świadomi Wiasnej hiPokryżjt to znaczy te, że żalecali uczniom szkól średnich żachowania, których sami nie re8o, aliżowali. Ponieważ nikt nie lubi się Czuć hrpokrytą, stąd badani musielr \trykonać działania siabi]rzująće ich zabulzoną samoocenę Prostą dro8ą bylo Praktykowanle teto/ co za]ecalo sie innym. Właśnieio ustali] Aronson i jego 1,§PółPracownicyi studencr w fazie badań zmierzaiącq do wywołania uczucia hiPokryż]i okazywali lraj$liększą chęć do stosowania w Plzyszrośc| Preze]watyw l rzecz}.wiŚcre zaczę]i kuPowaĆ ich dużc) więc€j nż sLudenci, u których nie wywołano uczuci.1 hiPokryzji 8adanie Aronśonai je8o wsPółpracowników (1991) nad siosoWaniem Prez€Twatyw

je§ t

jcszcze jcd ną ilusrracją żnane8o zjavliska/ że czascm

nai

lepszym sposobem na zmianę czyjetośżachowania iest zmiana interPr€-, tacjl samego siebie i sytuacji sPołecznej Nte Po€zyniono żadnej pńby bezPośredniej zmiany zachowania badane8o (stosowania Przez nich Prc, zerwaryw). Nie bv]i nagradzanr za ich stosowanią nie Podano im także źadne] hformacji, któri by rnówiła, co sie zdarzy, jeśIinic będą te8o robić. zańjast te8o, badacże żmien i §Posób, t{, jaki badani ZjnterPretowali swoie niePowodzenie w użyciu Prez€Iwatyw W warunkach Wyzwa]ająrych Poczu.ie fuPokyżji Ńesiosowanie Prezcrwatyw uzyskało nowe zlraczeŃe. Wcz€śni€j studenci PrawdoPoclobnie traktowali użyvranie PIeZeIwa i},\ł iako niezbyt istotne; niezależnie od wsżystkie8o .z Pewnością ni8dy nie zarazjliby się AlDs. Po Plzygotowaniu Przemówienia dla ucznióW szkoly średniej i ZastanowieŃu się nad Własnym zachowaniem W Plze, szlości niestosowanie zab€ZPieczeń nabrab z Peinie nowe8o znaczenia: siało się pozbawlon}Ęn sknrPulów, Pcłnym fuPokyżji dzialaniem i Już W}rótce! - studenci żdecydowaii o czę§tsżym stosowaniu prezelwatyw, Nie moż€my nie doc€nić teto ważn€8o psychosPoleczne8o PTze, slaniaI jcdnym Z najl€Pszych spo9obów rozwiąz}.wania PTałtycznych Problemóvr ]est zmiana mtcrpretacji danej s}t acji, obecnie Zastanowimy sią jak to Przeslanie można wykorzystać wz8lędem inne8o ważne8o źródla wPływóW n6 nasze zdlowre i doble samoPoczucie - mianowici€ do śTodowiska, w kiórym żyjemy,