repetytorium
maturzysty ;..-U
£!££! ¡£'£ f V.
c
ł. Ll
£
cały materiał do matury mapy, wykresy, tabele aktualne dane statystyczne indeks ważnych pojęć
Autorka: A g n ie sz k a Ł ękaw a W ykorzystano m ateriały autorstwa: S ła w o m ira J a sz c z u k a N adzór merytoryczny: D o m in ik a B rz ó z k a , A n n a K o rsk a Korekta: M o n ik a B o rk o w sk a, S ła w o m ir P o p ław sk i, A g n ieszk a Sabale, A g n ie sz k a W o ź n y , M a ria Z a g n iń sk a
1 i .
:
'
: 1 : .
'
■!
. ri
Redaktor serii: M o n ik a B o rk o w sk a W s tę p .................................................................................................................................................................................. 7 Ź R Ó D Ł A IN F O R M A C JI G E O G R A F IC Z N E J
ISBN 978-83-7517-203-4 W ydanie II rozszerzone i u zupełnione
© C o p y r ig h t b y W y d a w n ic tw o „ G R E G ” K rak ó w 2 0 1 1
G e o g ra fia ja k o n a u k a ............................................................................................................................................... Ź ródła inform acji geograficznej ......................................................................................................................... Kierunki świata i sposoby ich wyznaczania w terenie ................................................................................ M apa jako źródło inform acji geograficznej ................................................................................................... Skala m apy ............................................................................................................................................................... Zadania ze skalą ..................................................................................................................................................... Kartograficzne m etody przedstaw iania zjawisk na m apie .......................................................................... Gcneralizacja m apy ................................................................................................................................................ Rodzaje i zastosowanie m ap ............................................................................................................................... C zytam y m apę topograficzną .............................................................................................................................
11 12 13 13 16 16 18 21 21 21
SYSTEM P R Z Y R O D N IC Z Y Z IE M I 31-979 K raków , ul. K la s z to rn a 2B teł. (12) 643-55-14, fox (12) 643-47-33 K się g arn ia in te rn e to w a : w w w .greg.pl teł. (12) 644-98-90, w g o d z . 8 .0 0 -1 7 .0 0
W szystkie prawa zastrzeżone. Ż adna część niniejszej publikacji nic m oże być reprodukow ana lub przedrukow ana bez pisem nej zgody W ydawnictwa „GREG”. D otyczy to także przenoszenia danych do systemów kom puterowych, wykonywania fotokopii i m ikrofilm ów.
Skład i lamnnic: B R O S s.c. Projekt i opracowanie graficzne okładki: J o a n n a W y p ió r Druk: Z a k ła d P o lig ra fii - A licja G e n o w sk a
A s tro n o m ic z n e p o d sta w y g e o g ra fii .................................................................................................................... Budowa W szechświata i U kładu S ło n eczn eg o................................................................................................ Zaćm ienie Słońca i Księżyca................................................................................................................................. Kształt i rozm iary Z ie m i........................................................................................................................................ Ruch obrotow y Ziemi i jego sk u tk i................................................................................................... R achuba czasu na Z ie m i........................................................................................................................................ Ruch obiegowy Ziemi i jego sk u tk i................................................................................................................ :.. Zróżnicow anie oświetlenia Ziemi w ciągu r o k u ............................................................................................. W yznaczanie wysokości górowania S ło ń ca...................................................................................................... K alen d arz................................................................................................................................................................... Długość i szerokość geograficzna. Rozciągłość południkow a i rów noleżnikow a.................................. W pływ czynników kosm icznych na środowisko przyrodnicze Ziem i.......................................................
27 27 30 30 31 32 34 37 38 40 41 42
A tm o sfe ra ....................................................................................................................................................................... Budowa i skład chem iczny atm osfery .............................................................................................................. Bilans cieplny Ziemi .............................................................................................................................................. Pogoda i klimat. Czynniki kształtujące pogodę i klim at na Ziemi ......................................................... Zróżnicow anie tem peratury na kuli ziemskiej ............................................................................................... Ciśnienie atm osferyczne ...................................................................................................................................... Cyrkulacja planetarna ............................................................................................................................................ W iatry na Ziemi ..................................................................................................................................................... W ilgotność powietrza ........................................................................................................................................
44 44 45 47 48 52 55 56 59
4 |
Spis treści
Spis treści |
Produkty kondensacji pary wodnej .................................................................................................................... Zróżnicow anie opadów na kuli ziemskiej ........................................................................................................ Masy powietrza. F ronty atm osferyczne ........................................................................................................... Prognozow anie pogody. M apa synoptyczna ................................................................................................. Strefy klim atyczne na Ziemi ............................................................................................................................... W pływ pogody i klim atu na życie i gospodarkę człowieka ....................................................................... W pływ działalności człowieka na klim at ......................................................................................................... H y d ro sfe ra ..................................................................................................................................................................... Zasoby hydrosfery. O bieg wody w przyrodzie .............................................................................................. O ceany i m orza. Cechy fizyczne i chem iczne wód m orskich. Ruchy wód m orskich ...................... Rzeki ........................................................................................................................................................................... Jeziora, bagna, torfowiska .................................................................................................................................... Lodowce i lądolody. W ieloletnia zm arzlina ................................................................................................... W ody podziem ne. Ź ródła .................................................................................................................................... W pływ hydrosfery na życie i działalność człowieka A ntropogeniczne zm iany hydrosfery ................................................................................................................
60 62 64 65 66 68 69 71 71 73 80 84 87 91 94 • 94
- L ito sfe ra ........................................................................................................................................................................... 97 Budowa wnętrza Ziemi ......................................................................................................................................... 97 ji, M etody badań geologicznych ............................................................................................................................. 99 | . Dzieje Ziemi. Tabela stratygraficzna ............................................................................................................... 100 i 1 S tru k tu ry geologiczne ......................................................................................................................................... 101 | . . G enetyczne typy skał ......................................................................................................................................... 103 t[ | j . C zytam y przekrój geologiczny .......................................................................................................................... 105 pil; Teoria tektoniki płyt litosfery ........................................................................................................................... 106 |j j W ew nętrzne procesy geologiczne ........................................................................ 1........................................... 108 i,.1 Zew nętrzne procesy geologiczne ...................................................................................................................... 117 Pionow e i poziom e ukształtowanie pow ierzchni Ziem i.............................................................................. 134 W pływ litosfery na życie i działalność człowieka ....................................................................................... 136 A ntropogeniczne zm iany litosfery ................................................................................................................... 137 P e d o sfe ra ...................................................................................................................................................................... Budowa gleby. Profil glebowy .......................................................................................................................... Proces glebotwórczy ............................................................................................................................................ Typy genetyczne gleb. Gleby strefowe i astrefowe ...................................................................................... Przydatność rolnicza gleb. Klasy bonitacyjne ............................................................................................. Erozja gleb ..............................................................................................................................................................
138 138 139 139 141 142
B io sfe ra .......................................................................................................................................................................... Form acje roślinne na Ziemi .............................................................................................................................. Krainy zoogeograficz.ne ....................................................................................................................................... Fauna m órz i o c e a n ó w ........................................................................................................................................ A ntropogeniczne zm iany biosfery ................................................................................................................... Zasady racjonalnego gospodarow ania zasobam i środowiska ...................................................................
144 144 146 148 149 149
G E O G R A F IA S P O Ł E C Z N O -E K O N O M IC Z N A ŚW IATA L u d n o ść ......................................................................................................................................................................... Liczba ludności świata (zm iany historyczne i sytuacja współczesna) ................................................... Rozmieszczenie ludności świata ..................................................... C zynniki przyrodnicze i antropogeniczne w arunkujące rozm ieszczenie ludności ............................. Struktura dem ograficzna ludności świata ............................................................................................... Cykl dem ograficzny. Cechy społeczeństwa m łodego i starzejącego się .............................................. Z różnicow anie rasowe ludności świata ........................................................................................................... Zróżnicow anie językowe ludności świata ....................................................................................................... Zróżnicow anie religijne ludności świata ........................................................................................................
153 153 154 157 158 162 163 165 168
S
Struktura zatrudnienia ludności świata. P roblem bezrobocia ................................................................ 1 7 0 Migracje .................................................................................................................................................................. *72 O s a d n ic tw o .................................................................................................................................................................. Typy osadnictwa wiejskiego ............................................................................................................................... Urbanizacja ............................................................................................................................................................ Typy zespołów miejskich ................................................................................................................................... Największe m iasta świata. Problem y wielkich m iast .................................................................................. P o d z ia ł p o lity c z n y i sp o łe c z n o -g o s p o d a rc z y św ia ta ................................................................................. Podział polityczny świata. Zm iany n a m apie politycznej świata p o 1 9 8 9 ro k u ..................................... Zróżnicow anie poziom u rozwoju społeczno-gospodarczego państw świata ....................................... Globalizacja ........................................................................................................................................................... K onflikty zbrojne na świccie. Terroryzm ..................................................................................................... Najbardziej rozpow szechnione ch oroby na świccie. C h o ro b y cywilizacyjne ..................................... G ospodarcze i polityczne organizacje m iędzynarodow e .......................................................................... R o ln ictw o ..................................................................................................................................................................... Czynniki przyrodnicze i pozaprzyrodnicze w arunkujące rozwój rolnictw a na św iecie................... Systemy uprawy roli ............................................................................................................................................ Struktura użytkowania ziemi ............................................................................................................................ Rozmieszczenie głównych upraw na świecie ................................................................................................ C hów i hodow la zwierząt ....................................................................................................................................................... Główne regiony rolnicze na kuli ziemskiej ....... .......................................................................................... Leśnictwo .......................................................................................................................................................................................... Rybołówstwo i rybactw o .......................................................................................................................................................... Problem głodu na św iecie ....................................................................................................................................................... P rz em y sł ................................................................................................................................................................................................... Zasoby naturalne Ziemi ........................................................................................................................................................... Przemyśl - jego podział, rola w gospodarce ................................................................................................ Czynniki lokalizacji przem ysłu ........................................................................................................................ Surowce energetyczne świata. Tradycyjne i alternatyw ne źródła energii ............................................. Struktura produkcji energii na świecie .......................................................................................................... Przemyśl przetw órczy na św iccie..................................................................................................................... Przemyśl krajów wysoko i słabo rozw iniętych ............................................................................................ W ielkie okręgi przemysłowe świata ................................................................................................................. U słu g i ......................................................................................................................................................................................................... Sektor usług w krajach o różnym poziom ie rozwoju gospodarczego ................................................. T ransport i łączność. Charakterystyka poszczególnych rodzajów transportu .................................... Usługi finansowe .......................................................................................................................................................................... Turystyka .......................................................................................................................................................................................... M iędzynarodow a wymiana handlow a .............................................................................................................
*74 174
176 180 180 183 183 185
187 188 190 190
193 193
197 198
200 208 211 213 215 216 218 218 219 220 222 230 231 235 237 241 241 242 247 248 250
G E O G R A F IA I-IZYCZNA I S P O Ł E C Z N O -E K O N O M IC Z N A PO LSK I G eo g raf ia f izy czn a P o lsk i ........................................................................................................... Położenie Polski w E uropie ............................................................................................................................... O bszar, granice, podział adm inistracyjny ..................................................................................................... Budowa geologiczna Polski na tle stru k tu r europejskich ...................................... Ważniejsze wydarzenia geologiczne na ziem iach polskich ....................................................................... Zlodow acenia w Polsce ............................................................................................................................................................ Ukształtowanie powierzchni Polski ................................................................................................................. Przejściowość klim atu P o lsk i............................................................................................................................. W ody powierzchniow e i podziem ne Polski .................................................................................................
255 255 256 257 259 260 263 265 270
Gleby w Polsce i ich walory użytkowe ........................................................................................................... 2 7 8
6 |
Spis tre śc i
________________________________________________________________________
Typy zbiorowisk roślinnych na terytorium Polski ...................................................................................... Największe kom pleksy leśne w Polsce ............................................................................................................ Przekształcenie środowiska przyrodniczego Polski ..................................................................................... Form y ochrony przyrody .................................................................................................................................. Krainy fizyczno-geograficzne Polski ............................................................................................................... G e o g ra fia sp o łe c z n o -e k o n o m ic z n a P o lsk i .................................................................................................... Typy wsi w Polsce ................................................................................................................................................ Procesy urbanizacyjne w Polsce ....................................................................................................................... L udność Polski ........................................................................ ,................ Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo w Polsce. Główne regiony rolnicze i u p ra w y .............................. Energetyka w Polsce ............................................................................................................................................ Przemysł przetw órczy w Polsce ....................................................................................................................... Główne okręgi przemysłowe w P o lsc e ............................................................................................................ W spółczesny stan gospodarki polskiej. R estrukturyzacja im odernizacja przem ysłu ........................ Usługi w P o ls c e ................................................................... Sieć tran sp o rtu w Polsce ............................................. H andel zagraniczny Polski ................................................................................................................................. Atrakcje turystyczne Polski. Ruch turystyczny ........................................................................................... W spółpraca m iędzynarodowa Polski. Euroregiony, m iasta bliźniacze ................................................... Zachowania w yborcze w Polsce ....................................................................................................................... Stan zdrowia ludności Polski ............................................................................................................................
279281 282 284 286 288 288 289 291 299 308 312 318 321 322 323 327 328 331 332 333
In d e k s ............................................................................................................................................................................ 334
DROGI MATURZYSTO! Trzymasz w ręku Repetytorium maturzysty geografia, które jest najnowszym i najbardziej aktualnym w związku ze zm ianam i program ow ym i k om pendium wiedzy dostępnym na rynku. Najnowsza p ro p o zycja W ydawnictwa GREG to solidnie zebrany i uszeregowany materiał, p odany w przystępnej formie, który ma na celu p o m ó c C i zdać m aturę. Nasza książka nic jest skierowana jedynie d o tegorocznych m aturzystów - to doskonała pozycja d o korzystania już od I klasy szkoły średniej - p o m o cn a w przy gotow aniach do klasówki, sprawdzianu czy odpow iedzi. Książka została podzielona na cztery działy: źródła inform acji geograficznej, system przyrodniczy Ziemi, geografię społeczno-ekonom iczną świata oraz geografię fizyczną i społeczno-ekonom iczną Pol ski. W icli obrębie podzieliliśm y m ateriał na m niejsze rozdziały i podrozdziały, które ułatwią Ci p o ru szanie się p o książce. D odatkow o na końcu książki umieściliśm y indeks ważnych pojęć, który pom oże szybko odnaleźć p o trzebne inform acje. R epetytorium zawiera materiał zarów no z zakresu podstawowego, jak i rozszerzonego. Inform acje odnoszące się do poziom u rozszerzonego zostały w tekście w yróżnione za p om ocą szarych pasków na marginesie, dzięki czem u szybko i łatwo odnajdziesz w tekście interesujący Cię poziom i odróżnisz inform acje niezbędne od dodatkow ych. N iezbędna wiedza została ujęta w form ie przyjaznych i łatwych do zapam iętania punktów , tabelek, zestawień, a także niezbędnych m ap i schematów. Repetytorium maturzysty geografia W ydawnictwa GREG jest niezbędne dla każdego ucznia, który chce bez stresu, szybko i skutecznie przygotow ać się i zdać egzam in maturalny. To bogate kom pendium wiedzy podanej w przyjazny sposób. Autorka i Wydawnictwo GREG
ZRODŁA INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ
G e o g ra fia (gr. o p is Z ie m i) to nauka, która, bada, powlokę Ziemi, jej przestrzenne zróżni- i* cowanie (pod względem przyrodniczym ,: społecznym ; gospodarczym ). N a tak zwaną p rzestrzeń » geograficzną składają się wzajemnie się przenikające sfery: • lito sfe ra - pow łoka skalna (tu wydziela się p e d o s fe rę - pow łokę glebową) • h y d ro sfe ra - wszystkie w ody występujące na naszej planecie • a tm o s fe ra - pow łoka gazowa otaczająca Ziemię • b io sfe ra - strefa zam ieszkana przez organizm y żywe (tu wydziela się a n tro p o s fe rę , związaną . z życiem i działalnością człowieka). Poszczególne sfery wzajem nie się przenikają, oddziałują n a siebie. Takich wzajem nych powią zań m ożna wym ieniać wiele; o to kilka z nich: • tem peratura pow ietrza i ciśnienie zależą o d wysokości n.p.m . (spadają wraz z wysokością) : kierunek wiatru jest często wym uszany przez naturalne bariery (pasm a górskie) : • niektóre gleby wytwarzają się tylko na określonym , typie skał,(np. rędziny na skałach węgla now ych i siarczanowych, czarnoziem y n a lessach) • charakter roślinności zależy w dużej m ierze o d w arunków klim atycznych i gleby ,m • występowanie w ód artezyjskich jest związane ze specyficznym układem skat w niecce (warstwa . nieprzepuszczalna - przepuszczalna - nieprzepuszczalna). , , , : y
i i,
W sferze zainteresowań geografów znajduje się środowisko przyrodnicze i geograficzne. ŚRO D O W ISK O PRZYRO DN ICZE (naturalne) - stw orzone tylko przez naturę, składa się z siedmiu elementów: - budow a geologiczna - rzeźba terenu - klimat - stosunki w odne - gleby - flora - fauna. ŚRO D O W ISK O G E O G R A FIC Z N E = środow isko przyrodnicze + elem enty wytw orzone przez człowieka (antroposfera).
12 I
G e o y r ii f i ¿i j a k o
nauka
Mapa jako źródło inform acji g eograficznej [
Podział geografii ze względu na przedm iot badań:
Kierunki św iata i sposoby ich w yznaczania w terenie Główne kierunki świata: północ, południe, w schód i zachód wyznaczane są przez południki i rów no leżniki. D odatkow o wyznacza się kierunki pośrednie (N E, SE, NW, SW).
GEOGRAFIA
Podział geografii ze względu na zakres badań:
GEOGRAFIA OGÓLNA kompleksowe badania obejm ujące cały świat
REGIONALN A :badania obejm ują wybrany, m niejszy lub większy region >
W ybrane sposoby wyznaczania kierunków w terenie: ^ (północ) NE 1) k o m p a s lub b u s o l a (kom pas to przyrząd d o pom iaru NW i wyznaczania azymutów, busola wyposażona dodatkow o >■ E (w schód) w urządzenia celownicze i tarczę z naniesioną na nią skalą ' ZJC ’ 1 ' w stopniach lub tysięcznych) - aby wyznaczyć w terenie kierunek północny, należy ułożyć przyrząd w położeniu pozio® ,, (południc)" m ym, zwolnić igłę m agnetyczną i tak długo nim obracać, aż północn y biegun igły m agnetycznej wskaże p u n k t N. Znając kierunek północny, bez problem u m ożna wyznaczyć pozostałe strony świata (gdy stoim y przodem na półno c, za sobą m am y południc, p o prawej stronie wschód, a po lewej zachód). 2) G w ia z d o P o la r n a wskazuje kierunek pó łn o cn y - jest to najjaśniejsza gwiazda w gwiazdozbiorze Małego W ozu (szukamy D użego W ozu, wyznaczamy w górę pięciokrotną odległość jego tylnych kół i tam znajduje się Gwiazda Polarna) 3) g n o m o n wbity w ziemię rzuca cień - najkrótszy (w południe słoneczne) wyznacza kierunek pó łn o c ny 4) m a ła w s k a z ó w k a z e g a r k a - kierujem y ją na Słońce, tworzy się kąt m iędzy tą wskazówką i godziną 12.00; dzielim y ten kąt dwusieczną - i to ona wskazuje nam kierunek: pó in o c - południe (południe od strony Słońca) 5) m e c h rośnie p o północnej stronie drzewa, kam ienia, itp. 6) m ro w is k o najczęściej zlokalizowane jest p o południow ej stronie drzewa, „stok pó łn o cn y ” mrowiska jest strom y, południow y - łagodny 7) s ło je p r z y r o s tu r o c z n e g o w idoczne na ściętym pniu są w większej odległości o d siebie o d strony południow ej - tam są większe roczne przyrosty drzewa 8) s a m o tn i e s t o j q c e d rz e w o ma koronę bardziej rozłożystą o d strony południow ej (jeśli nie wpływają na nie inne czynniki, np. stale wiejące wiatry). A zym ut g e o g r a f ic z n y - kąt zawarty pom iędzy kierunkiem p ółnocnym a kierunkiem przez na$ określonym . M ierzym y go od kierunku p ó łnocnego w prawo.
Źródła inform acji geograficznej M etody b ad ań g eo g raficzn ych Ill/IM IM II DNU Auozjazszoj
• obserwacja - np. pogody, zaćm ienia •
luoizoćf
Księżyca, zm ian w zagospodarow aniu terenu •p o m iar - np. tem peratury, w ysokości S łońca n ad h o ry zo n tem , odległości w terenie . • m onitoring - ciągle obserw acje, np. stopnia zanieczyszczenia pow ietrza •wywiad, ankieta - stosow ane w geografii i społecznej, np. spis pow szechny, ankieta do tycząca jakości życia
HO&KIDNir
•literatu ra geograficzna (m .in. książki, czasopism a, m apy) •in tern et - m ożn a go w ykorzystać d o szukania inform acji, zdjęć itp. o raz d o rozpow szechniania własnych prac
•GPS (Global Positioning System) - system nawigacji satelitarnej obejm ujący swym zasięgiem całą Ziem ię, um ożliw ia m .in. określenie długości i szerokości geograficznej oraz w ysokości każdego p u n k tu n a świecie •m ateriały audiowizualne (np. filmy)
rysunki, fotografie, modele zdjęcia lotnicze i satelitarne
m etody statystyczne (w ykorzystanie d an y ch statystycznych •z roczników , tabel statystycznych)
M apa jako źródło inform acji geograficznej S k ła d n ik i m ap y : ; M a p a to obraz pow ierzchni Ziemi lub jej części. • przedstaw iony na płaszczyźnie, • w określonym zm niejszeniu (w skali), • z zachow aniem zasad odwzorowania, • przy użyciu znaków um ownych.
— -------------
Podstawowe składniki mapy: 1) m a te m a ty c z n e : • o d w z o r o w a n ie k a rto g ra ficzn e
• skala m apy • osnowa geodezyjna 2) g e o g ra fic z n e - wszelkie inform acje przedstaw ione na m apie za p o m o cą różnych um ownych znaków, np. podział adm inistracyjny regionu, sieć rzeczna, zabudow ania 3) le g e n d a - opis pozaram kowy • tytuł mapy
rozszerzony
S P O Ł E C Z N O -E K O N O M IC Z N A zajm uje się badaniem działalności : człowieka w pow łoce ziemskiej - geografia ludności - geografia osadnictwa - geografia rolnictwa - geografia przemysłu - geografia kom unikacji - geografia usług - geografia turyzm u (zajmuje się turystyką) - geografia polityczna
poziom
FIZYCZNA bada naturalne procesy zachodzące na pow ierzchni Ziemi i po d nią - geom orfologia (ukształtowanie powierzchni) - klim atologia - hydrologia - geografia gleb (pedologia) - biogeografia
13
14 I
G e o g rafia ja ko nauka
M apa ja ko ź ród ło in fo rm a c ji g e o g ra fic z n e j
• objaśnienie wszystkich znaków um ownych wykorzystanych na mapie • zapis skali (w formie skali liczbowej, mianowanej, liniowej) • inne informacje.
I
15
P o d ział odw zorow ań ze w zględu na p oło żenie punktu (linii) s ty czn o ści p o w ierzchn i rzu to w a n ia w zględem kuli zie m sk ie j
R o d z a je s ia t e k k a rto g ra fic z n y c h O d w z o r o w a n i e k a r t o g r a f i c z n e - przeniesienie położenia punktów z pow ierzchni kuli ziemskiej na płaszczyznę mapy z zastosowaniem określonych m etod m atem atycznych (np. rzutowania). SIATKA G E O G R A F IC Z N A
O D W Z O R O W A N IE K A R T O G R A FIC Z N E
układ południków i rów noleżników w yobrażony n a k u li ziem skiej lub wykreślony n a g lo b u sie
SIATKA K A R T O G R A F IC Z N A
układ południków i rów noleżników wykreślony n a p łaszczy źn ie (odwzorow any obraz siatki geograficznej)
O dw zorow ania kartograficzne dzieli się na: klasyczne i um owne. K lasyczne są rzutam i geom etrycznym i siatki geograficznej na płaszczyznę. U m ow ne powstają na skutek zm odyfikowania odpow iednich elemen tów siatki geograficznej przez określone obliczenia m atem atyczne. O b raz siatki kartograficznej zależy m iędzy innym i od: • zastosowanej pow ierzchni odwzorowania - płaszczyzna, pobocznica walca lub stożka • położenia na pow ierzchni globu punktów (lub linii) styczności - na biegunie, na równiku, w innym miejscu. P o d ział odw zorow ań ze w zględu na p o w ierzch n ię o dw zorow ania ro d za j o d w z o ro w a n ia
i z y m u ta ln o p ła s z c z y z n o w a ’
p o w ie rz c h n ia o d w z o ro w a n ia
pow ierzchnią odw zo row ania jest płasz czyzna styczna d o pow ierzchni Ziem i w jednym punkcie (np. na biegunie)
r y s u n e k s ia t k i (w p o ł o ż e n i u n o r m a ln y m )
n a jc z ę s ts z e w y k o r z y s ta n ie
d o przedstaw ie nia obszarów o k o ło b ieg u n o wych
O d ręb n ą grupę stanow ią o d w z o ro w a n ia u m o w n e - tw orzone według pewnych założeń m atem a tycznych w celu w iernego odw zorow ania kątów, pow ierzchni lub odległości. D o takich odw zorow ań zaliczam y m iędzy innym i: o d w z o r o w a n i e M a llw n id e g o
s to ż k o w e
pow ierzchnią o d w zo ro wania jest p o b o cz n ica stożka styczna d o wy branego rów noleżnika
d o przedstaw ie nia obszarów w um iarkow a nych szeroko ściach geogra ficznych (np. E u ro p a, często m apy posz.cz,. krajów)
w a lc o w o
pow ierzchnią o d w zo ro w ania jest p o b o cz n ica walca styczna d o wy b ranego rów noleżnika
d o przedstaw ie nia całej Ziem i lu b ok o lic rów ni kowych
do przedstawienia całej kuli ziemskiej (m apy szkolne)
o d w z o r o w a n i e K ir c h h o f f a
d o przedstaw ienia całej kuli ziemskiej lub półkuli
Ż adne odwzorow anie kartograficzne nie zachow uje jednocześnie wierności: - odległości, - powierzchni, - kątów.
16
I
G eografia jako nauka
Zad an ia ze skalą
Nie m ożna bowiem przedstawić pow ierzchni kulistej na płaszczyźnie bez zniekształceń. W iernie odwzorowuj:) się tylko punkty (linie) styczności. P o d ział odw zorow ań ze w zględu na w ystęp ujg ce w nich o d k szta łce n ia
'■ r o d z a j o d w z o r o w a n i a
j
| • w i o r n o p o w iu rz c lin io w u
j
r ó w n o p o la w o
■
|
w iu rn o o d fe g ła ć c in w c
|
r ó w n o n r iln g ła ś c io w u
i
jt
■' .
w ie rn o k a tn u
...
r ó w a o k q tn o
i
1 . ' I
c e ch y c h a ra k te r y s ty c z n e
' »chowanie zgodności kątów na m a p ie i w rzeczywistości
1 ip. odw zorow anie walcowe n o rm a ln e, M erkatora
Rz
1 cm
-
2 0 km
5 cm
-
x
• o b lic z a m y x (m n o ż y m y „n a k rzy ż”) 1 c m • x = 5 c m • 2 0 k m (je d n o stk i - „ c m ” się skraca)
nie odw zorow ane pola pow ierzchni (pow ierzchnia na m apie ' p ow ierzchnia w rzeczyw istości) np. odw zorow anie M oilw eidego, Eckerta w ici
j w iernie odw zorow ane odległości w zdłuż pew nych kierunków (nie ma m ożliw ości w iernego odzw ierciedlenia odległości we \ w szystkich kierunkach) i
z a sto s o w a n ie
17
• tw o r z y m y p r o p o r c ję (M - o d le g ło ś ć na m a p ie , R z - o d le g ło ś ć rz eczy w ista ) M
|
[
m apy szkolne
np. m ap y lotnicze
x = 100 km O dpo w iedź : R zecz y w ista o d le g ło ś ć m ię d z y m ia sta m i w y n o s i 1 0 0 k m .
Z A D A N IE 2 R z ek a m a w rzeczy w isto ści d łu g o ść 5 k m . O b lic z d łu g o ść te j rz e k i p rz e d sta w io n e j n a m a p ie w sk a li 1 : 2 0 0 0 0 .
m apy to p o g raficzn e, wojskowe, m orskie
D a n i ;:
skala 1 : 2 0 0 0 0 d łu g o ś ć r z eczy w ista 5 k m
S zukani ;: d łu g o ś ć n a m a p ie Ro zw iązaniu : • z a m ie n ia m y sk a lę lic z b o w ą n a m ia n o w a n ą
S k a la mapy
1 : 20 000 i : ! !
S k a la m a p y to stosunek m iędzy odległością punktów na m apie a rzeczyw istą'odległości) między tym i p unktam i w terenie. Skala inform uje nas o wielkości zm niejszenia wymiarów rzeczywistych (określa, ile razy rzeczywiste wymiary zostały zm niejszone na mapie). 1 : 100
1 : 1000
'-skala WI ĘKSZA
skała MNI E J S ZA
1 c m : 0 ,2 k m • tw o r z y m y p r o p o r c ję (M - o d le g ło ś ć na m a p ie , R z - o d le g ło ś ć rzeczy w ista )
Skalę 1) sk a la 2) sk a la 3) s k a la skali
m ożna przedstaw ić na trzy sposoby; liczb o w a, np. 1 ; 500 000 m ia n o w a n a , np; 1 cm ; 5 km lin io w a = podziatka - zapis graficzny
M 1 cm
Rz -
x
0 ,2 k m - 5 km
• o b lic z a m y x ( m n o ż y m y „na krzyż") 0 ,2 k m ■ x = 1 c m • 5 k m (je d n o stk i - „ k m ” się skraca)
10
0 ,2 x = 5 cm
15 km
x = 25 cm O
d po w ied ź :
R zek a n a m a p ie m a d łu g o ś ć 2 5 c m .
Z am iana skali liczbowej na mianowaną:
Z A D A N IE 3
1 : 500 000 1 a a : 5 0 0 0 0 0 cm
O d le g ło ść A B n a m a p ie w y n o si 4 c m , n a to m ia s t o d leg ło ść ta w rzeczy w isto ści w ynosi 1200 k m . O b lic z sk a lę m apy.
1 cm : 5 0 0 0 m
D ani ;:
1 c m : 5 km
Z a m ie n ia ją c sk a lę liczb o w ą n a m ia n o w a n ą - „ o d c in a m y ” ze ra (dwa z e ra , gdy c e n ty m e try z a m ie n ia m y n a m e try ; p ię ć zer, gd y c e n ty m e try z a m ie n ia m y n a k ilo m e try ).
S zu k a n e : skala m a p y R ozw iązaniu : • tw o r z y m y p r o p o r c ję (M - o d le g ło ś ć na m a p ie , R z - o d le g ło ś ć rzeczy w ista )
D a n i -:
M
1
N a m a p ie w sk a li 1 : 2 0 0 0 0 0 0 o d le g ło ść m ię d z y d w o m a m ia s ta m i w ynosi 5 cm . O b lic z o d le g ło ść rzeczy w istą m ięd zy ty m i d w o m a m ie jsco w o ściam i.
Rozwiązaniu:
Rz
1 cm
-
4 cm
-
x 1200 km
• o b lic z a m y x (m n o ż y m y „n a k rzy ż”) 4 c m • x = 1 c m • 1 2 0 0 k m (je d n o stk i - „ c m ” się skraca)
4 x = 1 2 0 0 km
skala I : 2 0 0 0 0 0 0
odległość na m apie 5 cm Szukani;: odległość rzeczywista
x = 3 0 0 km • o tr z y m u je m y sk a lę m ia n o w a n ą : 1 c m : 3 0 0 k m • z a m ie n ia m y sk a lę m ia n o w a n ą n a lic z b o w ą - z a m ie n ia m y k ilo m e tr y n a ce n ty m e tr y , a w ię c „ d o d a je m y ” p ię ć zer
• z a m ie n ia m y sk alę lic z b o w ą n a m ia n o w a n ą - 'n a le ż y „ o d c ią ć ” 5 zer
1 c m : 3 0 0 km
1 : 2 000 000
1 c m : 3 0 0 0 0 0 0 0 cm
1 c m : 2 0 0 0 0 0 0 cm
1 : 30 000 000
1 cm : 2 0 km
*
A B w r z e c z y w is to ś c i 1 2 0 0 k m
Zadania ze skalq Z A D A N IE
A B n a m a p ie 4 c m
O
dpo w iedź :
S zu k a n a skala w y n o s i 1 : 3 0 0 0 0 0 0 0 .
T
K a r t o g r a f i c z n e m e t o d y p r z e d s t a w i a n i a z j a w i s k na m a p i e
18 I G e o g r a f i a j a k o n a u k a
|
19
Poniższe przykłady m ap pochodzą z arkuszy m aturalnych z różnych lat oraz z Biuletynu M aturalnego wydanego przez C entralną Komisję Egzaminacyjną.
Z A D A N IE 4 N a m a p ie w sk a li 1 : 2 0 0 0 0 0 las m a p o w ie rz c h n ię 6 c m 2. O b lic z rzeczyw istą p o w ie rz c h n ię lasu . D ang skala m apy 1 : 200 000 pow ierzchnia lasu na m apie: 6 cm z S zuk an e : pow ierzchnia lasu w rzeczywistości Rozw iązaniu :
• zam ieniam y skalę liczbową na m ianow aną 1 : 200 000
1 cm : 2 lcm • podnosim y obie strony skali do kwadratu (1 cm )2 : (2 km )2 1 cm 2 : 4 km2 • tworzymy proporcję (M - pole pow ierzchni na m apie, Rz - pole pow ierzchni w rzeczywistości) M Rz 1 cm 2 4 km 2 6 cm 2 x • obliczam y x (m nożym y „na krzyż”) 1 cm 2 • x = 6 cm 2 • 4 km 2 (jednostki - „cm 2” się skraca) x = 24 km2 O dpow iedź : W rzeczywistości las m a pow ierzchnię 24 km 2.
0
rA
X
M e to d a s y g n a tu r o w a - polega na przed stawianiu zjawisk geograficznych za pom ocą um ow nych znaków (punktow ych lub liniowych). Znald punktow e mogą mieć kształt figur geom etrycznych, obrazków lub liter. Za p om ocą znaków liniowych m ożna przedstawiać np. linie przepływu rzek, prze bieg dróg lub granic. N p. m apa przedstawiająca występowanie surow ców m ineralnych. Sygnatury m ogą być zróżnicow ane p od wzglę dem wielkości, koloru i kształtu.
1
'
A
4
i n
”1 NORWEGIA
m \
¿ s . /
''¡ i i
\
,X
/ o
U
lN
' + • ¥■""" .
' •l T, -
tluże
|
n u le
H \
ikunW
|
/
* Di ó
0 o U w iiy .K A y i
Pola naftow e:
\/
Pola {'azowe: tltiże
Q
ma!e
i i( j
. 14
R afinerie:
1 i
#
IW iler/łstti
}
p o iły naftow e
tln /e
--------ropociągi
m.ilc
■
gazociągi
M e to d a z a s ię g ó w - polega na wyznaczeniu na m apie obszarów występowania określonego zjawiska (głównie za p om ocą k o n tu ru , linii). Zasięg przedstaw iony na m apie m oże być zasię giem otw artym (gdy linia zasięgu wychodzi poza obszar mapy) lub zasięgiem zam kniętym (gdy linia zasięgu zamyka się na obszarze mapy). N p. m apa obrazująca zasięgi występowania różnych gatunków drzew w Polsce, zasięg poszcze gólnych zlodowaceń.
Inform acje na m apie są przedstaw ione w różny sposób, z wykorzystaniem odm iennych m etod kartograficznego przedstawienia zjawisk.
m etody kartograficznego przedstaw iania zjawisk IL O Ś C IO W E (umożliwiają ocenę natężenia zjawiska na danym: obszarze) m etoda: • izolinii • kropkowa • kartogram u • kartodiagram u . a a
250 k m
,* ą
Kartograficzne metody p rzedstaw iania zjaw isk na mapie
JA K O Ś C IO W E (pokazują jedynie obecność zjawiska na danym obszarze) m etoda: 1 sygnaturowa • zasięgów • powierzchniowa
125
M e to d a p o w ie r z c h n io w a - jest rozwinięciem m etody zasięgów, obszary, na których występuje określone zjawisko, zaznacza się określoną barwą lub szrafem. N p. m apa geologiczna, m apa podziału politycz nego świata, m apa użytkowania ziemi.
20 I
G e o g ra fia ja ko nauka
Czytamy mapę topograficzną
M e to d a iz o lin ii (iz a r y tm ic z n a ) - polega na zastosowaniu izarytm , czyli linii huczących punkty o tym samym natężeniu danego zjawiska. I tak np.: iz o te r m y - linie łączące punkty o takiej samej tem peraturze powietrza, iz o b a r y - linie łączące pun k ty o takim samym ciśnieniu atm osferycznym , iz o h ie ty - linie łączące punkty o takiej samej sum ie opadów atm osferycznych, iz o h ip s y - poziom ice - linie łączące punkty o takiej samej wysokości bezwzględnej, iz o b a ty - linie łączące pun k ty o tej samej głę bokości (m orza), iz o h o H n y - linie łączące p u n k ty o jednakowym zasoleniu, iz o h e le - linie łączące pun k ty o takim samym natężeniu nasłonecznienia, iz o c h r o n y - linie łączące pu n k ty o jednakowej dacie (czasie) występowania danego zjawiska.
G eneralizacja mapy .
.
.
.
. .
.
__
|
21
_
G e n e r a l i z a c j a m a p y to uogólnienie, uproszczenie treści, które staje się koniecznością p rz y , zm niejszaniu skali. A by m apa była czytelna* rezygnujemy: z przedstaw ienia na niej m niej ważnych informacji: * zm niejszam y ilość obiektów danej kategorii (nie zaznaczam y na m apie m niejszych miejscowości, rzek, itp.), • uogólniam y treść mapy, np. zam iast szczegółowej inform acji na lem at skal budujących podłoże, zaznaczam y jeden elem ent „skaty osadow e”.
Rodzaje i zastosow anie map P o d ział m ap ze w zględu na sk alę
M e to d a k ro p k o w a - polega na przedstaw ieniu wielkości zajwiska za pom ocą kropek, przy czym 1 kropce przyporządkow uje się określoną wartość liczbową (np. 1 kropka to 100 tys. mieszkańców). Im więcej kropek naniesionych na dany obszar, tym większe natężenie określonego zjawiska. N p. m apa rozm ieszczenia ludności.
M e to d a k a r t o g r a m u - intensyw ność zjawiska przedstaw iona jest za pom ocą barwy w ustalonej skali (kolor zależy od natężenia zjawiska na danym obszarze). Kartogram sporządzony jest na p o d kładzie m apy adm inistracyjnej (np. województwa, ' powiaty, państwa). N p. m apa gęstości zaludnienia, wysokości PKB, saldo migracji.
M e to d a k a r t o d i a g r a m u - polega na um iesz czeniu na m apie (w jednostkach podziału teryto rialnego) diagram ów = wykresów (np. słupkowych, kołowych). N p. m apa obrazująca strukturę handlu zagra nicznego państw Europy.
w lo lk o sk alo w c
ś rc d n io s k a lu w e
m ało sk alo w c
to p o g ra fic z n e
to p o g ra fic z n a -p rz e g lą d o w o
p rz e g lą d o w e
w skali większej niż 1 : 200 000 np. 1 : 50 000, 1 : 100 000 np. m apy tury sty czn e
w skali o d 1 : 200 000 d o 1 : 1 000 000 n p . 1 : 300 000, 1 : 700 000 np. m apy sam o ch o d o w e
w skali m niejszej niż 1 : 1 000 000 n p . 1 : 2 000 000, 1 : 60 000 000 np. m apy szkolne
Po d ział m ap ze w zględu na tre ść o g ó l n o g e o g r u f ic z n o
t e m a ty c z n e
uw zględniają wiele elem entów środow iska geogra ficznego (np. rzeźba teren u , sieć w odna, zabudow a, drogi, itd.)
przedstaw iają w ybrany elem en t środow iska geograficznego (n p . sieć w odna, surow ce m ineralne, klim at, użytkow anie ziemi)
Czytamy mapę topograficzną 1) tradycyjnie kierunek pó łn o cn y znajduje się w górnej części m apy 2) z m apy topograficznej m ożna odczytać precyzyjnie wysokość punktu: - w y s o k o ś ć b e z w z g lę d n a - położenie względem po zio m u m orza, podawana w m e tr a c h n .p .m ., - w y s o k o ś ć w z g lę d n a - wysokość liczona od podstaw y d o szczytu, podaw ana w m e tr a c h . W ysokość bezwzględną odczytujem y bezpośrednio z m apy (wartość poziom icy), wysokość względną obliczam y w następujący sposób: - odczytujem y wysokość bezwzględną podstawy i szczytu, - odejm ujem y wysokość bezwzględną podstaw y o d wysokości bezwzględnej szczytu. 3) odczytywanie wysokości z m apy topograficznej wymaga określenia c ię c ia p o z io m ic o w e g o (różnica wysokości m iędzy dwiema sąsiednimi poziom icam i) - m usim y wiedzieć, co ile m etrów prowadzone są poziom ice - inform acja ta znajduje się w legendzie m apy lub należy ją sam odzielnie odczytać z mapy 4) na podstawie rysunku poziom icow ego m ożna obliczyć o d le g ł o ś ć r z e c z y w is tą - odległość, którą trzeba pokonać w rzeczywistości, aby dotrzeć od jednego p u n k tu do drugiego
22
I
Czytamy mapę topograficzną
G e o g ra fia ja ko nauka
/ a ------------------------------odległość m iędzy p u n k ta m i m ierzo n a n a m ap ie
AB AC h a -
- odległość na m apie - odległość rzeczywista różnica wysokości m iędzy punktam i A i C średnic nachylenie terenu
5) z n;apy m ożna też obliczyć ś r e d n i e n a c h y le n ie t e r e n u (lub np. spadek rzeki) - dwa sposoby: I. a = h : A B wynik (ułam ek dziesiętny) zam ieniam y na procenty (m nożąc przez 100) lub prom ile (m nożąc przez 1000) II. nachylenie wyrażone w stopniach m iary kątowej tg a - h : A B lub ctg a - A B : h , wartość kąta odczytujem y z tablic m atem atycznych 6) rysunek poziom icow y obrazuje r z e ź b ę t e r e n u - kształt i układ poziom ic inform uje nas o określo nych form ach terenu, np:
CX4 .... .. '—
wzniesienie
kotlii
dolina, wqwóz
• duże odległości m iędzy poziom icam i - stok łagodny c • poziom ice blisko siebie - stok strom y 7) na podstawie rysunku poziom icow ego m ożna narysować p r o fil h ip s o m e tr y c z n y (profil terenu) jest to wykres przedstawiający ukształtow anie terenu (wzdłuż wyznaczonej linii). A by to zrobić: a) wyznaczamy na m apie linię, wzdłuż której pow stanie profil terenu, b) rzutujem y na uldad w spółrzędnych (oś X - odległości, oś Y - wysokość nad poziom m orza) wszystkie pu n k ty przecinające tę linię (linia musi być równoległa do osi X), c) łączymy p u n k ty - uzyskana krzywa przedstawia ukształtow anie terenu wzdłuż wyznaczonej linii.
km
8) a)
inform acje, które m ożem y odczytać z m apy topograficznej: rzeźba terenu - na podstawie poziom ic,
PRZYKŁADOWI: WALORY TURYSTYCZNE
1
A
23
b) sieć wodna - występowanie rzek, jezior, źródeł, terenów podm okłych, c) pokrycie terenu - lasy, łąki, użytki rolne, zabudow a, itd., d) walory turystyczne (przyrodnicze 1 antropogeniczne) i baza turystyczna, np.
odległość rzeczywista
O dległość rzeczywistą (AC) obliczam y wykorzystując Twierdzenie Pitagorasa: AC2= AB2 + h z
I
p rz y ro d n ic z e
a n tr o p o g e n i c z n a (p o z a p rz y rn d n ic z e )
•u ro z m a ic o n a rzeźba terenu • w o d y m ineralne • jaskinia • w ulkan •zab y tk o w e drzewa •la s
•zab y tk o w y kościół •za m ek • m u zeu m , skansen • b u d o w le o ciekawej arch itek tu rze •„ d rap a cze c h m u r” • u k ła d u rb an isty czn y m iasta
BAZA TURYSTYCZNA * z a g o s p o d a r o w a n ie tu ry s ty c z n e « in fr a s tr u k tu r a tu ry s ty c z n a
• b a z a noclegow a (np. h o tel, m otel, sch ro nisko, p ole cam pingow e) • b a z a g astro n o m iczn a (np. restauracja, bar, sklep spożyw czy) • b a z a tow arzysząca (np. szlak turystyczny, wyciąg narciarski, basen, poczta) • b a z a kom u n ik acy jn a (np. parking, droga dojazdow a, stacja PKP)
•p
SYSTEM PRZYRODNICZY ZIEMI
ir
Budowa W szechśw iata i llklad u Słonecznego
W sp ó łc z e sn e k o n c e p c je m ówią o tym , żc W szech św iat sk ła d a się z g a la k ty k , które m ogą przy bierać różny kształt - eliptyczny, spiralny, nieregularny. G a la k ty k a to z g ru p o w a n ie se te k m ilia rd ó w g w iazd, pyłów i m a te rii m ięd zy g w iezd n ej. W jej środkowej części znajduje się jądro - duże skupisko materii tworzące centralną wypukłość. W ram ionach galaktyki (tzw. dysku galaktycznym ) znajdują się m łode gwiazdy oraz towarzyszące im gazy i pyły. Przestrzeń wokół galaktyki to halo galaktyczne, gdzie ilość gwiazd jest zdecydowanie mniejsza niż w dysku galaktycznym . ł Poza galaktykam i przestrzeń W szechświata w ypełniona jest przez tzw. ciem ną m aterię (jej masa to} około 90% masy Wszechświata). G alaktyki rozm ieszczone są nierów nom iernie, łączą się źe sobą tworząc^ grom ady i supergrom ady. We W szechświecic występują także obiekty, których natura nic została do końca poznana, takie jak czarne dziury lub kwazary. O becnie uważa się, żc W szechświat powstał w wyniku tzw. W ielk ieg o W y b u c h u , który miał miejsce około 10-20 mld lat tem u. W tedy to - w ciągu ułam ka sekundy - z w odoru powstała cała m ateria b u d u jąca W szechświat. O d tego czasu W szechświat ulega ciągłemu rozszerzaniu. G w iazdy to kule gazowe, zbudow ane z w odoru i helu. W ich w nętrzu zachodzą reakcje term ojądrow e (zamiana w odoru w hel) - są to reakcje przebiegające z wydzieleniem energii do otoczenia (stąd gwiazda świeci, grzeje). Każda gwiazda przechodzi ewolucję, zm ienia się - w zależności od masy gwiazdy taka ewolucja m oże mieć następujący przebieg:
p o z io rrr-ro z s ż -e r
T e o rie d o ty c z q c e b u d o w y U k ła d u S ło n e c z n e g o : • teoria geocentryczna - Ptolem eusz ( II wiek n.e.) ~ nieruchom a Ziemia, stanow i cen tru m W szechświata ;;^: wokół Ziem i krążą w następującej kolejności: Księżyc, M erkury, Wenus, Słońce, M ars, Jowisz i Saturn ,* teoria heliocentryczna - M ikołaj K opernik (XVI wiek) i jego dzieło 0 obrotach sfer niebieskich ; w środku U kładu Słonecznego znajduje się n ie ru c h o m e S ło ń c e , ^ Ziemia i; inne planety poruszają się wokół Słońca p o orb itach kołowych - ruch wokół Ziem i w ykonuje tylko Księżyc.
v |
J 1 J
„
28J
Astronom iczne
podstawy geografii
Budowa W szechświata
poziom
rozszerzony
• • • •
protogw iazda —> błękitny nadołbrzym --> czarna dziura, protogw iazda —> błękitny nadolbr/.yni —> supernowa —> czarna dziura, protogwiazda -> błękitny nadolbrzym --> czerwony olbrzym —> supernowa —> gwiazda neutronow a, protogwiazda —> gwiazda ciągu głównego typu naszego Słońca > czerwony olbrzym -> mgławica planetarna —> biały karzeł —> czarny karzeł, • protogwiazda > czerwony karzeł —> czarny karzeł, • protogw iazda —> bryzowy karzeł —> czarny karzeł.
Słonecznego
I
29
P lan ety U kładu Sło n eczneg o Liczba księżyców przy pUinctach-olbrzymacb j a t jedną z wielu podawanych w literaturze (dane te bywają bardzo rozbieżne)
Î
- niewielkie - .skaliste •'' >> a . - z nielicznym i . g satelitam i . m - m ała prędkość o b ro tu w okół Sa' ■ własnej osi C
i
M erkury
pow ierzchnia p o k ry ta krateram i pow stałym i p o uderzeniach m eteorytów , bard zo ro zrzed zo n a atm osfera, tem peratura pow ietrza: -»400°C p o stronie oświetlonej, - ! 7 0 ° C w cieniu • b rak księżyców
W enus
siostrzana p lan eta Z iem i (p o d o b n a wielkość), najwolniej obraca się w okół osi - jedna d o b a na W enus to 243 d n i ziemskie, o b ró t w okó! osi ze w schodu na za ch ó d (inaczej niż p o zo stałe planety), b ard zo silny efekt ciep larn ian y (tem p eratu ra o k o ło 4 0 0 -5 0 0 °C ) ze w zględu na to , że atm osfera w 96% składa się z dw u tlen k u węgla • brak księżyców
Z iem ia
pi;jta p lan eta co d o wielkości, „b łękitna p la n eta” • 1 księżyc
M ars
rdzaw e zabarw ienie (o b ecn o ść tlenków żelaza), b ard zo cienka i ro zrze d zo n a atm osfera, tem p eratu ra w dzień o k o ło •»•30°C, w n o cy d o ~130°C , ch arak tery sty czn e szerokie i długie kanały (w yżłobione przez p ly n ^ aj kiedyś w odę) • 2 księżyce
I
' >» L. ja o
o
- b ard zo duże rozm iary - gazowe kule - z w ielom a satelitam i o b ro tu w okół własnej osi
S aturn
{.
ran
N e p tu n
p lan eta d ru g a p o d w zględem m asy i wielkości, system pierścieni, b ard zo spłaszczony przy b iegunach (szybki ru ch wirowy), b ard zo ro zrze d zo n a atm osfera • 61 księżyców (wg in nych źró d eł 58) turkusow a barw a (dom ieszka m e tan u w atm osferze), nachylenie osi p la n ety d o płaszczyzny o rb ity 90° (p lan eta „toczy się" w okół Słońca) • 27 księżyców najszybsze w iatry (d o 2000 k m /h ) • 13 księżyców
K s ię ż y c e to ciała niebieskie obiegające planety. M ają różną wielkość (max. G anim cdcs - księżyc Jowisza, ma 5268 km średnicy, ziemski satelita ma 3476 km). N a tu ra ln y s a te lita Z ie m i n o s i n azw ę Księżyc: • jego masa stanowi 0,0123 masy naszej planety • średnia odległość od Ziem i - 384 tys. km • okres obiegu wokół Ziemi 27,3 dni • m iędzy dwiema kolejnymi takim i sam ymi fa zami (np. od nowiu cło nowiu) upływa okres 29,5 dnia (tzw. miesiąc synodyczny)
• fazy Księżyca: nó w (nie widać go na niebie), p e ł n i a (oświetlona jest cała tarcza), pozosta ły czas - widać pewną (niniejszą lub większą) część tarczy Księżyca • okres obiegu wokół Ziem i - o b ró t Księżyca wokół własnej osi (stąd widzimy ciągle jedną, tą sam ą stronę satelity) • na powierzchni liczne kratery pouderzeniowe • ciemniejsze plam y (tzw. „m orza”) to rozległe równiny o mniejszej zdolności odbijania prom ieni słonecznych niż tereny przyległe.
rozszerzony
największa planeta (jego masa - 2,5 m as wszystkich pozostałych planet kjcznie), najszybciej p o ru sza się w okół własnej osi - d uże spłaszczenie przy biegunie, W ielk a C ze rw o n a Plam a (o g ro m n y wir) • 63 księżyce
i
poziom
Galaktyka, w której znajduje się Słońce ze swoimi planetam i, nazywana jest D ro g ą M le c z n ą . To galak tyka spiralna o średnicy około 100 000 lat świetlnych. R ok św ietlny to odległość, jaką światło pokonuje w ciągu roku, poruszając się z prędkością 300 000 lem/s. Układ Słoneczny znajduje się w jednym z ram ion galaktyki, 30 000 lat świetlnych od centralnej wypukłości. Wraz z całą Drogą M leczną obraca się wokół środka galaktyki z prędkością 220 km /s - jeden pełny obrót trwa około 240 m in łat. Szacuje się, że Układ Słoneczny powstał około 4,6 m iliarda lat tem u. Składa się z różnych ciał niebieskich, które podzielić m ożna na trzy kategorie: • p la n e ty - jest ich osiem: M erkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, N eptun, • p la n e ty k a rło w ate - Pluton i inne kuliste obiekty (niebęcłące księżycami i obiegające Słonce), • m a łe c ia ła U k ła d u S ło n e c z n e g o - niekuliste planetoidy, księżyce, komety, m eteoroidy i inne okru chy. C entralnym ciałem U kładu Słonecznego jest S ło ń ce: ■ jego masa stanowi 99,9% masy całego układu planetarnego, stanowi równowartość 333 tys. mas Ziemi • jego średnica to 109 średnic Ziemi • o d d alo n e o d Ziemi o około 150 m in km, drogę tą światło pokonuje w ciągu 8 m inut i 20 sekund • zbudow ane głównie z w odoru i lid u (we w nętrzu gwiazdy zachodzą reakcje term ojądrow e, głównie przejście w odoru w hel, które wyzwalają ogrom ną energię) • ma około 4,6 m łd lat, jest w połowie swego „życia” • tem peratura w jego w nętrzu d o chodzi do 14 m in °C , na pow ierzchni ponad 5,5 tys. °C . W skład Układu Słonecznego wchodzi o sie m p la n e t: M erkury, Wenus, Ziemia, Mars, Jowisz, Saturn, Uran, N eptun - poniżej znajduje się icłi krótka charakterystyka.
i Układu
poziom
rozszerzony
30 I A s t r o n o m i c z n e p o d s t a w y g e o g r a f i i
P la n e t o i d y (asteroidy, płanetki) to m niej sze niż planeta ciało niebieskie, kuliste lub o nie regularnym kształcie, krążące w dużych ilościach w dw óch miejscach w U kładzie Słonecznym: * m iędzy orbitą Marsa i Jowisza, • poza orb itą N ep tu n a (pas Kuipera), m.in. Pluton. Komety to niewielkie ciała niebieskie zb u d o wane głównie z lodu, odłam ków skalnych i pyłu. Podczas zbliżania się d o Słońca, p o d wpływem wiatru słonecznego wytwarza się warkocz (ogon) gazowy komety. Ich o rb ity są silnie w ydłużone (mają najczęściej kształt elipsy), niektóre z nich (np. kom eta Halleya, H ale’a - Boppa) co kilka dziesiąt - kilkaset lat zbliżają się d o Słońca.
Ruch o b ro to w y Ziemi i jego skutki
M e t e o r o i d y to dro b n e okruchy skalne (kam ienne, m etaliczne) poruszające się wokół Słońca. Niekiedy zostają przyciągnięte przez znacznie większą planetę i przedzierając się przez jej atmosferę, częściowo lub całkowicie spalają się - m ożem y to zjawisko obserwować jako „spadające gwiazdy”. G dy m eteoroid spadnie na pow ierzchnię planety, nazywamy go m e t e o r y t e m . Ziemskie m eteoryty m ają różną wielkość - od drobnych okruchów do kilku metrów.
cień
• z a ć m i e n i e K siężyca - zasłonięcie (całkowite lub częścio we) tarczy Księżyca przez cień Ziemi. W ystępuje wtedy, gdy Księżyc jest w pełni. Księżyc w cieniu
6 378 km - 6 357 km 21 km
6 371 km •
’■
21 km
obwini ińwiuk.i
40 075 Icm
długość południka ■. ) .
20 004 km
■dlugoić 1° luku południka
111,1 km
W szcchocean .-objętość. ,
ijjlllt
510 min km* 149 m in km* (29%) 361 m in km2 (71%) 1 083 mlc! km'
Ruch obrotowy Ziemi i jego skutki ; . R u c h . o b r o t o w y (wirowy) to ruch Ziem i w o k ó ł w ł a s n e j o s * . Ziemia obraca się wokół własnej osi z z a c h o d u na w s c h ó d . Jeden pełny o b ró t trwa 2 3 h 56 min 4 s. W tym czasie wszystkie -■''-miejsca, na kuli ziemskiej zakreślają okręgi (z wyjątkiem biegunów), poruszając się z różną prędkością liniową (m aksym alną na równiku 1667 k m /h - tu najdłuższa droga d o przebycia w ciągu doby). Prędkość kątowa natom iast nie zm ienia się - na całej kuli ziemskiej jest stała. _______________ • " . • : \.J v D ow ody św iad czące o r u c h u o b ro to w y m Z ie m i: • o d c h y le n ie c ia ł sw o b o d n ie sp a d a ją c y c h n a w sch ó d - ciało zrzucone z wysokiej wieży nic spada pionow o (zgodnie z siłą przyciągania Ziemi), lecz linia jego lotu odchyla się nieco na wschód; jest to spow odow ane większą prędkością liniową w ierzchołka niż podstaw y wieży. W naszych szerokościach geograficznych odchylenie to wynosi o koło 2 cm przy stum etrow ej wieży. • zm iana kierunku płaszczyzny w ahań w a h a d ła F o u c a u lta (czyt. Fitko) - p od wpływem ru ch u o b ro to wego Ziemi kierunek płaszczyzny w ahań w ahadła przesuwa się zgodnie z ruchem wskazówek zegara (na półkuli północnej). N astęp stw a ru c lu i o b ro to w eg o Z ie m i: • sp ła sz c z e n ie Z ie m i p rzy b ie g u n a c h • siła C o rio łisa - sprawia, że wszystkie ciała poruszające się na półkuli północnej odchylają się w prawo od nadanego im kierunku, a na półkuli południow ej w lewo. D otyczy to wszystkich cial p o ruszających się na kuli ziemskiej, a także prądów m orskich, fał, wiatrów, itd. Siła Coriołisa pow oduje np. silniejszą erozję boczną prawych brzegów rzek na półkuli północnej i lewych na półkuli k ieru n e k n a d a n y ciału południow ej k ie ru n e k zm ie n io n y • zjaw isko d n ia i n o cy p o d w nlyw em siły C o rio łis a
rozszerzony
D o czasów Średniowiecza ludzie byli przekonani o tym , że Ziemia jest płaska, ma kształt dysku (i niesiona jest przez żółwie lub słonic). Jako pierwszy pogląd o kulistości Ziemi przedstawił Pitagoras (VI wiek p.n.e.). Arystoteles (IV wiek p.n.e.) przedstaw ił zaś dow ody na kulistość Ziemi (obserwował m.in. statki płynące w stronę p o rtu i zauważył, że wyłaniały się powoli zza horyzontu - a więc musiały płynąć p o łuku). D okładne pom iary Ziemi wykazały, że nasza planeta nic jest idealną kulą - jest spłaszczona przy biegunach. '
spłaszczenie Z iem i p rzy biegunie
średni prom ień .
poziom
K ształt i rozm iary Ziemi
a - pro m ień rów nikow y Z iem i b - p ro m ień biegunow y Z iem i
Podstaw ow e w ym iary Ziem i
p o w iri/t hn;,i
Zjawisko to związane jest ze specyficznym ustawieniem trzech ciał niebieskich: Słońca, Ziemi i Księżyca. Zaćm ienie pojawia się wtedy, gdy ciała te znajdują się w jednej linii. • z a ć m i e n i e S ł o ń c a - zasłonięcie (całkowite lub częścio we) tarczy słonecznej przez Księżyc. W ystępuje wtedy, gdy Księżyc jest w nowiu.
31
Spłaszczenie przy biegunach jest związane z działaniem siły odśrodkowej powstającej przy obrocie Ziemi wokół własnej osi (Ziemia „poszerza się” w okolicach równika). Kształtem Ziemia przypom ina e l i p s o i d ę o b r o t o w q (figurę powstałą przez o b ró t elipsy wzdłuż krótszej osi). N atom iast teoretyczną pow ierzchnią najpełniej oddającą kształt Ziem i (bez uwzględnie nia różnic w jej ukształtow aniu) nazwano g e o i d ą . G eoida w yznaczona jest przez średni poziom wód oceanicznych przedłużony p od lądami. G eoida jest w każdym m iejscu prostopadła d o p ionu (czyli do kierunku działania siły ciężkości).
•spłaszczenie przy biegunie
Zaćm ienie Słońca i Księżyca
I
32 1 A s t r o n o m i c z n e p o d s t a w y g e o g r a f i i
R a c h u b a c z a s u na Z i e m i
• p o z o r n a w ęd ró w ka S ło ń ca p o sferze n ieb iesk ie j - zm iany wysokości Słońca nad horyzontem w ciągu doby - g ó ro w a n ie S ło ń c a - najwyższe jego położenie nad horyzontem (wysokość górowania uzależniona jest od miejsca obserwacji i p o ry roku) - d o ło w a n ie S ło ń ca - najniższe jego położenie nad horyzontem * z m ia n y cz a su (czas miejscowy, strefowy, urzędowy).
[ 33
ZADANIE 2 W K rakow ie jest g o d z in a 1 3 .0 0 czasu m iejsco w eg o . K tó ra g o d z in a w ed łu g tego czasu jest w ty m m o m e n c ie w L izb o n ie? D ane: Kraków - godzina 13.00 czasu miejscowego S z uk an e : czas miejscowy Lizbony R ozw iązanii ::
• odczytujem y z m apy długość geograficzną obti miast (na egzam inie m aturalnym te wartości są podane!!!) yoyy (jo 20°E Kraków 20°E Lizbona 9°W • obliczam y różnicę długości geograficznej m iędzy miejscowościami; -----------------m iasta leżą na dwócli różnych półkulach (W i E) - w takiej sytuacji dodajem y wartości 20° + 9° = 29° • 1° długości geograficznej to 4 m inuty różnicy czasu 29 ■4 min = 116 m in = 111 56 min • w Krakowie jest godzina 13.00, Lizbona znajduje się na zachód od Krakowa, a więc o d czasu miejscowego Krakowa odejm ujem y 1h 56 m in 13.00 - lh 56 m in = 11.04 O dpo w iedź : W Lizbonie jest godzina 11.04 według czasu miejscowego.
Rachuba czasu na Ziemi C zas m i e js c o w y ( s ł o n e c z n y , lo k a ln y ) jest to czas wyznaczany względem Słońca. Południe (godzina 12.00) według tego czasu jest w m om encie górowania Słońca: na danym południku: Stijdkażdy p o łu d n ik ma inny czas miejscowy. Ziemia obraca się wokół własnej osi: 360“ - 24 li (pełny o brót) 15° - 1 li 1° - 4 min
W ciągu 4 m inut Ziemia obraca się o k;jt 1° 5°
12“
12“
12“
O b lic z a ją c czas m iejscow y p o łu d n ik ó w z n a jd u ją c y c h się n a w sch ó d od p o łu d n ik a w yjściow ego d o d a je m y ró ż n ic ę cz a su , a n a z a c łió d - o d e jm u je m y ró ż n ic ę czasu.
C z a s s tr e f o w y został wprowadzony p o d koniec XIX wieku (m iało to usprawnić np. opraco. wywanie m iędzynarodow ych rozkładów jazdy pociągów). Podzielono Ziemię n a 24 strefy czasowe, z.k tó ry ch każda m a rozciągłość południkow ą równą 15°. W całej strefie obowiązuje ten sam czas równy czasowi miejscowemu p o łudnika przechodzącem u przez środek danej strefy (np. w strefie cza su uniwersalnego obowiązuje średni czas słoneczny p o łudnika 0°). Sąsiadujące ze sobą.strefy różnią ^ się czasowo (zawsze) o -pełną godzinę. _____________________________________
ZADANIE 1 7°30'
W K rak o w ie jest g o d z in a 1 2 .3 0 cz a su m iejsco w eg o . K tó ra g o d z in a w edług tego czasu jest w M oskw ie? D ane: Kraków - godzina 12.30 czasu miejscowego S zu k a n e : czas miejscowy M oskwy
0°
I strefa czasu uniw ersalnego
(UT)
7°30‘
1 5°
UT - lh
30°
I
strefa czasu śro d k o w o europejskiego
strefa czasu w sch o d n io europejskiego
R ozw iąza nie :
• odczytujem y z m apy długość geograficzną o b u miast (na egzaminie m aturalnym te w artości są podane!!!) 2()°E 38. E Kraków 20°E Moskwa 38°E • obliczam y różnicę długości geograficznej m iędzy miejscowościami; —----------- —' m iasta leżą na tej samej półkuli (E) - w takiej sytuacji od wartości większej odejm ujem y mniejszą 38° - 20° - 18° • 1° długości geograficznej to 4 m in u ty róż.nicy czasu 18 • 4 m in ■= 72 m in - 1 h 12 m in • w Krakowie jest godzina 12.30, Moskwa znajduje się na wschód od Krakowa, a więc do czasu miejscowego Krakowa dodajem y 1 h 12 min 12.30 i- 1 h 12 min = 13.42 O dpo w ied ź : W Moskwie jest godzina 13.42 według czasu miejscowego.
22°30'
I
l
l
UT i- lh
UT + 2h
37°30'
Przy wprowadzaniu czasu strefowego ustalo n o stalą lin ię z m ia n y d aty . Jest to um owna linia (prze biega m orzem , w zasadzie prowadzi wzdłuż połud n ik a 180°) rozgraniczająca tereny o różnej dacie. Je ż e li p rz e k ra c z a m y ją z p ó łk u li w sch o d n iej n a z a c h o d n ią , m u sim y z m ie n ić d a tę n a w cześniejszą. Je ż e li p rz e k ra c z a m y ją w k ie r u n k u o d w ro tn y m , m u sim y z m ie n ić d a tę n a p ó źn iejszą.
180°
-Z .. . R c n e .tu ln ri.u ..
..........
.................
34 I
Ruch
Astronom iczne podstawy geografii P oryhciium « p u n k t p rzy slo n c czn y
C z a s u r z ę d o w y - gdyby w Polsce ściśle stosow ano się do czasu strefowego, to większa część naszego k raju . m iałaby czas U T + lh , natom iast w schodnie krańce Polski m iałyby , czas U T + 2h. Z taką sytuacją spotykam y się w wielu krajach. A by uniknąć tego typu problemów,, władze ,każdego państwa określają czas urzędowy. W. P o lsce i prawic w całej E uropie w prow adzono czas urzęd o w y le tn i i zim ow y. c z a s lo tn i = czas w sc h o d n io e u ro p e js k i (UT + 2h) c z a s zim o w y = czas śro d k o w o e u ro p e jsk i (U T I lh)
V
bierni
i jego
skutki
|
35
A jihulium - p u n k t o tlslo n cćz n y
p u n k t na orb icie ciała niebieskiego, np. Ziem i leżący n a jb liż e j Słońca
p u n k t na o rb icie ciała niebieskiego, np. Z iem i leżący n a j - l d a le j o d Słońca
odległość Z iem ia - Słońce: 147 m in km
odległość Ziem ia - Słońce: 152 m in km
p o czątek stycznia
p o czątek lipca
J
"W państw ach wielkich obszarowo (np. Rosja, Chiny, .Stany Z jednoczone) istnieje konieczność wprowadzania kilku różnych czasów urzędowych.
ZADANIE
obiegowy
1
Średnia odłeglość Ziemi od Słońca wynosi 150 min km (jest to tzw. jed n o stk a astro n o m iczn a, AU, j.a.). Ziemia krąży wokół Słońca ze zm ienną prędkością (około 30 km /s) - najszybciej porusza się w okoli cach pcryhelium , najwolniej w pobliżu aphclium . Jeden pełny obieg trwa 3 6 5 d n i 5 g o d z in 4 9 m in u t. O ś z ie m sk a jest n a c h y lo n a d o p łaszczy zn y o r b ity p o d sta ły m k ą te m 6 6 ° 3 3 \ Jest to przyczyną zm ian oświetlenia Ziemi w ciągu roku.
je ż e li w W arszaw ie jest g o d z in a 1 2.00 w ed łu g c z a s u u rzęd o w eg o zim ow ego, to k tó ra g o d z in a w ed łu g cz a su u rzęd o w eg o jest w P ekinie? D ane: Warszawa - godzina 12.00 czasu zim owego (czas środkowoeuropejski!!!) S zuk an e : czas u r z ę d o w y Pekinu Ro zw iązanie :
• odczytujem y z m apy („strefy czasowe”) czas urzędow y Warszawy i Pekinu - jeśli nie m a przy nazwie m iasta żadnej adnotacji, wtedy czas urzędow y = czas strefowy Warszawa U T + lh Pekin U T + 8h • obliczam y, ile godzin (ile stref czasowych) dzieli te dwa miasta: 7h • w Warszawie jest godzina 12.00, Pekin leży na wschód od Warszawy, a więc m a czas późniejszy stąd dodajem y 7lt 12.00 + 7h = 19.00 O dpo w iedź : W Pekinie jest godzina 19.00 według czasu urzędowego. ZADANIE 2 W W arszaw ie jest ś ro d a , g o d z in a 2 .0 0 w ed łu g le tn ie g o czasu u rzęd o w eg o . K tó ra g o d z in a w ed łu g czasu u rzęd o w eg o jest w ty m m o m e n c ie w W aszyngtonie? D ane: Warszawa - środa, godzina 2.00 czasu letniego (czas wschodnioeuropejski!!!) S zuk an e : czas urzędowy W aszyngtonu Ro zw iązanie :
• odczytujem y z m apy („strefy czasowe”) czas urzędowy Warszawy i W aszyngtonu - jeśli nic ma przy nazwie m iasta żadnej adnotacji, wtedy czas urzędowy = czas strefowy Warszawa U T + 2h (czas letni) W aszyngton U T - 5h • obliczamy, ile godzin (ile stref czasowych) dzieli te dwa miasta: 7h • w Warszawie jest godzina 2.00, W aszyngton leży na zachód od Warszawy, a więc odejm ujem y 7h 2.00 - 7h = 19.00 dnia poprzedniego (wtorek) O dpo w iedź : W W aszyngtonie jest wtorek, godzina 19.00 według czasu urzędowego.
Ruch obiegowy Ziemi i jego skutki Z ie m ia o b ieg a S ło ń ce w s tr o n ę p rz e c iw n ą d o r u c h u w skazów ek ze g a ra (patrząc od strony bieguna północnego) po drodze zwanej orbitą. O rbita m a kształt ełipsy, przy czym Słońce znajduje się w jednym z ognisk tej ełipsy. Konsekwencją tego jest zm iana odległości Ziemia - Słońce w ciągu roku.
D ow ody św iad czące o r u c h u ob ieg o w y m Z ie m i: p a r a l a k s a b l isk ich g w i a z d - zm iana położenia bliskich gwiazd na sferze niebieskiej. O bserw ator z Ziemi widzi gwiazdy na sferze niebieskiej, większość zlokalizowanych tam gwiazd nic zm ienia p o łożenia względem siebie. Tylko bliskie gwiazdy zm ieniają nieznacznie to położenie, co wiąże się ze zm ianą położenia Ziemi w ruchu obiegowym.
1 - S ło ń c e 2 - Z ie m ia w d w ń c h s k r a jn y c h p o ło ż e n ia c h n a c irb icic 3 - b lis k a g w ia z d a 4 - sfera n ie b ie s k a 5 - d w a p o ło ż e n ia b lis k ie j g w ia z d y n a sfe rz e n ie b ie s k ie j
O P a ra la k sa b lisk ic h gw iazd
36 |
A stronom iczne podstawy geografii
Z r ó ż n ic o w a n ie o św ie tle n ia Ziemi w ciągu
e f e k t D o p p lera - zjawisko polegające na zm ianach częstotliwości fali świetlnej odbieranej przez obserw atora na Ziemi (jako zm iany barwy światła). W czasie, gdy Ziemia porusza się w stronę gwiaz dy, obserw ator na Ziemi widzi światło o częstotliwości wyższej. N atom iast gdy Ziemia porusza się w stronę przeciwną, widzi światło o częstotliwości niższej.
*
1- gwiazda 2 - Slojkc
roku
I 37
D ługość d nia na w ybranych rów noleżnikach. |
r ó w n o le ż n ik
1
22 c z erw ca
2 2 g r u d n ia
90° N - b iegun p ó łn o c n y
dzień p o larn y
n o c po larn a
66° 33* N - ko lo p o d b iegunow e
24 h
0 h
4 0° N
14 h 52 m in
9 ii 8 m in
20° N
13 h 13 m in
10 h 47 m in
0° - rów nik
12 h
12 h
3 - Z ie m ia p o iu s z a jijc a się w s tr o n ę g w ia z d y 4 - Z ie m ia p o r u s z a ją c a się w s t r o n ę p rz c c iw m j
Zróżnicowanie ośw ietlenia Ziemi w ciągu roku N astęp stw a r u c h u obiegow ego Z ie m i: • ro k p rz e stę p n y co cztery łata - Ziemia obiega Słońce w ciągu 365 dni i (około) 6 godzin, zwykły rok ma 365 dni, a z o d rzuconych” 6 godzin po czterech latach powstaje dodatkow a doba (w kalendarzu - 29 lutego) • a s tro n o m ic z n e p o r y r o k u (wyznaczane na podstaw ie rocznego cyklu zm ian oświetlenia Ziemi), są jednakowe dla całej kuli ziemskiej: p o m ro k u
p o c z ą te k
w iosna
21 m arca
łato
22 czerwca
jesień
23 w rześnia
zim a
22 g ru d n ia
Pi zyczyną zm ian oświetlenia Ziemi w ciągu roku jest ruch obiegowy Ziemi i występujące stałe nachy lenie osi ziemskiej w stosunku d o płaszczyzny orbity. O św ie tle n ie Ziem i w ciqgu roku p o c z ą t e k a s tr o n o m i c z n e j p o ry ro k u
21 m a rc a ló w n n n n c w io s e n n a
N atom iast k a le n d a rz o w e p o ry ro k u związane są z ilością energii słonecznej docierającej do pow ierzchni Ziemi - na półkuli północnej pokrywają się z poram i astronom icznym i, a na półkuli połu dniowej są przesunięte względem astronom icznych o pół roku - lato rozpoczyna się tam 22 grudnia, wiosna 23 września, itd. • strefy o św ie tle n ia Z ie m i różniące się ilością otrzym ywanych prom ieni słonecznych (a co za tym idzie, odm ienne p od względem klim atycznym ) • z m ia n y w ysokości S ło ń c a n a d h o r y z o n te m w ró ż n y c h sz e ro k o ś c ia c h g eo g rafic zn y ch (w cyklu ro czn y m ) • d n i i n o c e p o la r n e - zjawisko występujące w strefie okołohiegunow ej (od kół podbiegunow ych do biegunów), związane z nachyleniem osi ziemskiej do płaszczyzny orbity, polegające na tym , że: - Słońce pozostaje nad horyzontem dłużej niż 24 godziny (d zień p o la rn y ) - na biegunie nie zachodzi przez pół roku (im dalej od niego, tym krótszy dzień polarny - do 24 godzin na kole podbieguno wym) - Słońce w ogóle nie w schodzi nad h o ry zo n t (n o c p o la r n a ) - trwa to od 24 godzin na kole podbie gunowym d o pół roku na biegunie • z m ia n y d łu g o śc i trw a n ia d n i i n o c y n a Z ie m i - tylko w strefie międzyzwrotnikowej długości dnia i nocy niewiele się zm ieniają w ciągu roku, ale im dalej od równika, tym większe różnice w długości trwania dnia i nocy (do sytuacji ekstrem alnej dochodzi na biegunie, gdzie przez pół roku jest dzień - Słońce jest nad horyzontem , a przez drugie p ół - noc).
22
LVCTWL.I
p i z c s i l c n i e l u tn i e
2.1 \v :/e śr.ia ró w n o n o c je s ie n n a
c h a ra k te ry s ty k o
- M ońce gó ru je w zenicie n ad rów nikiem - na całej Ziem i dzień i n o c trw ają p o 12 g o dzin - na b iegunie p ó łn o c n y m zaczyna się dzień polarny, a n a biegunie p o łu d n io w y m n o c p o la rn a - n a pó łk u li p ó łn o c n ej ro zp o czy n a się w iosna, na po łu d n io w ej jesień - S łońce gó ru je w zenicie nad zw rotnikiem Raka • w całej strefie o k o łohiegunow ej p ó łn o c n ej trwa dzień polarny, w połu d n io w ej n o c p o la rn a • najdłuższy dzień n a p ó łk u li p ó łn o cn ej, najkrótszy na południow ej ■na p ó łk u li p ó łn o c n ej ro zp o czy n a się łato, n a połu d n io w ej zim a • S łońce g ó ru je w zenicie nad rów nikiem na całej Ziem i dzień i n o c trw ają p o 12 g o dzin na b iegunie p ó łn o c n y m zaczyna się n o c p o larn a, a na biegunie p o łu d n io w y m dzień p o larn y na pó łk u li p ó łn o c n ej ro zp o czy n a się jesień, n a po łu d n io w ej w iosna
o ś w i e tl e n ie Z ie m i
W yzn aczanie wysokości górow ania Słońca
38 I A s t r o n o m i c z n e p o d s t a w y g e o g r a f i i
p o c z q te k u s tr a n o m ł c z n o j p o r y ro k u
22
g ru d n ia
p r z e s i l e n i e z im o w e
■ •
- Słońce góruje w zenicie nad zw rotnikiem K oziorożca - w całej strefie okołobiegunow ej p ó łn o c n ej trwa n o c p o larna, w południow ej trw a dzień po la rn y - najkrótszy dzień na p ó łk u li p ó łn o cn ej, najdłuższy na południow ej - na półkuli p ó łn o c n ej ro zpoczyna się zim a, na południow ej lato
' •
\ u m>y
¡1 --------- -------------- .
,
..................;Ł. 1V
.
VZK W « '
90*
rozszerzony
S tre fy o ś w ie tle n ia Z iem i:
ppziom
39
Ruch S ło ń ca nad horyzontem w K rako w ie (50°N )
o św ie tla n i« .1 Ziom i
c h u ro k to ry sty k u
I
1 - s t r e f a m ię d z y z w r o t n ik o w a ( g o r ą c a ) - mię dzy zwrotnikiem Raka i Koziorożca: • Słońce g ó ru je w z e n ic ie (pod kątem 90° do po wierzchni Ziemi) dw a razy w r o k u (z wyjątkiem zw rotników - tam jeden raz), na równiku Słońce najniżej góruje na wysokości 66°33* • n ajw ięk sza ilo ść p ro m ie n io w a n ia s ło n e c z n e g o (bardzo duże nagrzanie pow ierzchni Ziemi, rów nom ierne w ciągu roku) • n iew ielk ie ró ż n ic e w czasie trw a n ia d n ia i n o c y (na równiku przez cały rok dzień jest równy nocy, a na zw rotnikach różnice dochodzą d o dw óch godzin) 2 - s t r e f a u m ia r k o w a n a - m iędzy zw rotnikam i Z - zwrotniki i kołami podbiegunow ym i KP - koła podbiegunowe • Słońce n ig d y n ie g ó ru je tu w z e n ic ie (poza 1 - strefa międzyzwrotnikowa zw rotnikam i) 2 - strefy umiarkowane 3 - strefy okołobiegunowe • w miarę wzrostu szerokości geograficznej w z ra s ta ró ż n ic a w d łu g o śc i trw a n ia d n ia i n o cy • wyraźnie z a z n a c z o n e p o ry ro k u 3 - s t r e f a p o d b i e g u n o w a ( p o l a r n a , o k o ł o b i e g u n o w a ) - od kół podbiegunow ych do biegunów • S ło ń ce g ó ru je n isk o - maksymalna wysokość górowania Słońca waha się od 23°27’ na biegunie do 46°54* na kolach podbiegunow ych • d n i i n o c e p o la r n e trwające od jedne; d o b y na kole podbiegunow ym d o p ó ł roku na biegunie.
W yznaczanie wysokości górow ania Słońca K o n sek w en cją ru c h u o b ro to w eg o Z ie m i jest w y stęp o w an ie d n ia i n o c y - Słońce wykonuje pozo rn y ruch p o sferze niebieskiej (w kierunku odw rotnym do ruchu wirowego - czyli zc w schodu na zachód). Słońce w schodzi nad horyzont, w południe jest najwyżej nad horyzontem (gó ro w an ie), a następnie powoli zbliża się do linii horyzontu, aby w końcu zniknąć pod horyzontem i osiągnąć naj niższe swe położenie (d o ło w an ie). , To, n a jak iej w ysokości n a d h o r y z o n te m S ło ń c e b ę d z ie g ó ro w ało , zależy od: • sz ero k o ści g e o g rafic zn ej • p o r y ro k u . W y n ik a to b o w iem z r u c h u o biegow ego Z ie m i i n a c h y le n ia osi ziem sk ie j d o płaszczy zn y o r b ity (codziennie zm ienia się wysokość górow ania Słońca i długość trwania dnia).
Aby wyznaczyć wysokość górow ania Słońca, należy skorzystać z jednego zc wzorów: W zory na o b licza n ie w ysoko ści g órow an ia Sło ń ca 21 m a r c u 2 3 w r z e ś n ia
dla całej kuli ziemskiej: h - 9 0 ° -
2 2 c z erw ca
na p ó łn o c o d zw ro tn ik a Raka: h - 9 0 ° - tp + 2 3 ° 2 7 ’ o d rów nika d o zw rotnika Raka: h - 90° + tp - 23 °2 7 ’ cała p ó łk u la połu d n io w a: h - 90° - tp - 23 °2 7 ’
2 2 g r u d n ia
na p o łu d n ie o d zw rotnika K oziorożca: h - 90° - tp t 2 3 °2 7 ‘ o d rów nika d o zw rotnika K oziorożca: h - 90° + ip - 2 3 D2 7 ’ cała pó łk u la p ó łn o c n a: h = 9 0 ° - tp - 23°27*
Ił - wysokość Słońca (p - szerokość geograficzna miejsca obserwacji
Słońce m oże górować p o południow ej lub północnej stronic nieba (łub w zenicie): • na półkuli północnej, n a p ó łn o c o d z w ro tn ik a R a k a - góruje w y łączn ie p o p o łu d n io w e j stro n ie n ie b a • na półkuli południow ej, n a p o łu d n ie o d z w ro tn ik a K o zio ro żca - góruje w y łączn ie p o p ó łn o c n e j s tro n ic n ie b a • w s tre fie m ięd zy zw ro tn ik o w ej możliwe jest górow anie p o p o łu d n io w e j i p ó łn o c n e j s tro n ic n ie b a (w zależności od tego, kiedy dokonujem y obserwacji oraz w którym miejscu na kuli ziemskiej obserwuje się zenitałne górowanie Słońca).
ZADAŃIE 1 O b lic z w ysokość g ó ro w an ia S ło ń c a w W arszaw ie w p ie rw sz e d n i a s tro n o m ic z n y c h p ó r ro k u . Po k tó rej s tr o n ie n ie b a S ło ń ce g ó ru je? • odczytujem y z m apy szerokość geograficzną Warszawy (na egzaminie m aturalnym w spółrzędne są podane!!!) Warszawa' (P “ 52° N pamiętaj żo ,
I
'
• obliczam y wysokość Słońca korzystając zc wzorów 21 III, 23 IX h=90°-
w miorzo kątowej:
1 «- 60'
40 I A s t r o n o m i c z n e p o d s t a w y g e o g r a f i i
Długość i szerokość g eo g ra ficzn a...
22 XII
h = 90° - cp - 23°27’ l{ - 90° - 52° - 23°27’ h = 14°33’ • Warszawa leży na półkuli północnej, na półn o c ocl zwrotnika Raka, a więc przez cały rok Słońce góruje tani po południow ej stronie nieba. Zadanie
'
Kalendarz
rozszerzony
rok
ju lia ń s k i
ijrcy o ritiń sk l
1600
przestępny
przestępny
1700
przestępny
zwykły
1800
p rzestępny
zwykły
1900
przestęp n y
zwykły
2000
przestępny
przestępny
2
O b lic z w ysokość g ó ro w a n ia S ło ń c a w m ie śc ie D a rw in w A u s tra lii w p ierw sze d n i a s tro n o . m ic z n y c h p ó r ro k u . Po k tó re j s tro n ie n ie b a S ło ń c e g ó ru je? • odczytujem y z m apy szerokość geograficzną Darwin Darwin: ip = 12° S • obliczam y wysokość Słońca korzystając ze wzorów 21 III, 23 IX li, = 90° - tp h ’ = 90° - 12° h t = 78° " S ło ń ce g ó ru je p o p ó łn o c n e j s tro n ic n ie b a (jesteśmy w Darwin, Słońce góruje w zenicie na równiku - w którą stronę m usim y popatrzeć, żeby zobaczyć Słońce?) 22 VI ' h = 90° -
poziom
R óżnice w latach przestęp nych w k a le n d arzu ju lia ń sk im i g reg o riań skim
Najstarszym typem kalendarza jest k a l e n d a r z k s i ę ż y c o w y , który opiera się na miesiącu synodycznym (liczy o n dokładnie: 29 dni 12 h 44 m in 3 s i związany jest z okresem zm ian faz Księżyca - od nowiu tło kolejnego nowiu). Rok według tego kalendarza ma 12 miesięcy (po 29 łub 30 dni). N iestety czas m ierzony ruchem Księżyca odbiega od czasu m ierzonego względem Słońca - w ciągu roku ta różnica sięga 11 dni, a to pow oduje przesuwanie się p ó r roku w stosunku do miesięcy roku kalendarzowego. Stąd w starożytnej M ezopotam ii dodaw ano co 3 lata dodatkowy, trzynasty miesiąc - to tzw. kalendarz księżycowo-słoneczny. K alendarz księżycowy jest używany do dziś w krajach m uzułm ańskich (przyjm uje się tam , że jecłen rok ma 354 dni, następny 355). W innych rodzajach kalendarzy podstawową jednostką jest rok zwrotnikowy (jest to czas pom iędzy dw om a kolejnymi przejściami Słońca przez p u n k t Barana, trwa on 365 dni 5 li 48 m in 46 s). W ten sposób powstały kalendarz juliański i gregoriański. K a le n d a rz ju lia ń sk i został wprow adzony w 46 roku p.n.e. przez Juliusza Cezara. W kalendarzu tym rok zwykły trwa 365 dni, natom iast co 4 lata występuje rok przestępny trwający 366 dni. Lata, których lic z b a p o rz ą d k o w a jest p o d z ie łn a p rz e z 4, są ła ta m i p rz e stę p n y m i (np. 1304, 1908). Taki rok jest nieco dłuższy ocl roku zwrotnikowego - w ciągu 128 lat przybywa 1 doba (pow oduje to pow olne prze suwanie się daty rów nonocy wiosennej). W roku 1582 papież G rzegorz XIII zreform ow ał kalendarz - wprowadzi! k a le n d a r z g re g o ria ń sk i. Z ostało w nim z ach o w an e n a stę p stw o ła t zw ykłych i p rz e stę p n y c h , są jednak odstępstwa od reguły z kalendarza juliańskiego. L ata, k tó ry c h lic z b a p o rz ą d k o w a 1jest p o d z ie łn a p rz e z 1 0 0 , ale n ic jest p o d z ie łn a p rz e z 4 0 0 , są la ta m i zw ykłym i (np. lata 1700, 1800, 1900). N atom iast lata 2000, 2400 pozostaną latam i przestępnym i, gdyż icli liczba porządkow a dzieli się przez 400. Rok według kalendarza gregoriańskiego jest w m inim alnym stopniu dłuższy ocl zwrotnikowego (1 doba więcej po około 3 tys. lat). W obecnych czasach jest to kalendarz pow szechnie używany na święcie.
2100
przestępny
zwykły
2200
p rzestępny
zwykły
2300
p rzestępny
zwykły
2400
p rzestępny
p rzestępny
I 41
k a le n d a rz ju lia ń sk i: lata, których liczba porządkow a jest podziełna przez 4, są latam i przestępnym i k a le n d a r z g re g o ria ń sk i: lata.przestępne tak jak w kalendarzu juliańskim, z wyjątkiem lat, których liczba porządkowa jest podziełna przez 100, ale nie jest podziełna przez 400 - to są lata zwykle
Długość i szerokość geograficzno. R ozciągłość południkowa i równoleżnikowa S zero k o ść g e o g ra fic z n a to kąt zaw arty m iędzy płaszczyzną równika a prom ieniem ziemskim, p rzecho dzącym przez dany p unkt na pow ierzchni Ziemi. Szerokość geograficzna m oże przybierać w artość od 0° na równiku do 90° na biegunie. M oże być pó łn o cn a (N ) łub południow a (S). Wszystkie pu n k ty leżące na tym samym ró w n o le ż n ik u mają jednakową szerokość geograficzną.
bicjjtiit p ó łn o c n y
cp - szerokość geograficzna
b ie g u n p ó łn o c n y
D łu g o ść g e o g ra fic z n a to kąt dwuścienny zawarty m iędzy półplaszczyzną południka 0° (Greenwich) i półpłaszczyzną południka przechodzącego przez dany p unkt na pow ierzchni Ziemi. D ługość geograficzna m oże przybierać wartość od 0° d o 180°. M oże być w schodnia (E) łub zachodnia (W ). W szystkie p u n k ty leżące na tym samym p o lu d n ik u m ają jednakow ą długość geografitzną. X - długość geograficzna
b ie g u n p o łu d n io w y
42 I A s t r o n o m i c z n e p o d s t a w y g e o g r a f i i
^
R o z c ią g ło ś ć p o łu d n ik o w a R o z c ią g ło ś ć
- odległość m iędzy punktam i wysuniętymi najdalej na północ i po
w z d łu ż p o łu d n ik a .
ró w n o le ż n ik o w a
- odległość m iędzy punktam i w ysuniętymi najdalej na wschód
w z d łu ż ró w n o le ż n ik a .
:.................
:______________________
j
ZADANIE 1 O b lic z ro z c ią g ło ść p o łu d n ik o w ą i ró w n o le ż n ik o w ą P olski. rozciągłość południkow a • wyznaczamy szerokość geograficzną punktów skrajnych Przylądek Rozewie (najdalej na pó łn o c wysunięty p unkt Polski) 5 4 °5 0 ’N szczyt O p o fo n ck (najdalej na południc wysunięty p u n k t Polski) 4 9 ° 0 0 ’N • jeżeli pun k ty leżą na tej samej półkuli - odejm ujem y ich współrzędne (większa - mniejsza) 54°50’ - 49°00’ = 5°50’ ro z c ią g ło ść p o łu d n ik o w a P olski w y n o si 5~50 rozciągłość równoleżnikowa • wyznaczamy długość geograficzną punktów skrajnych kolano Bugu koło H rubieszow a (najdalej na w schód wysunięty p unkt Polski) 2 4 ° 0 8 ’E kolano O d ry koło Cedyni (najdalej na zachód wysunięty punkt Polski) 1 4 °0 7 ’E • jeżeli p u n k ty leżą na tej samej półkuli - odejm ujem y ich w spółrzędne (większa 24°08’ - 14°07’ = iO°()P ro z c ią g ło ść ró w n o leżn ik o w a P o lsk i w ynosi 1 0 °0 1 ’
- mniejsza)
ZADANIE 2 O b lic z ro z c ią g ło ść p o łu d n ik o w ą i ró w n o le ż n ik o w ą A fryki. rozciągłość południkow a ' * • wyznaczamy szerokość geograficzną punktów skrajnych Przylądek Biały (najdalej na północ wysunięty p u n k t Afryki) 3 7 °2 0 ’N Przylądek Igielny (najdalej na południe wysunięty p u n k t Afryki) 3 4 °5 0 ’S • jeżeli p u n k ty leżą na d w ó c h r ó ż n y c h p ó łk u la c h - d o d a je m y ic h w sp ó łr z ę d n e
37°-20’ + 34°50’ = 72° 10’ ro zciąg ło ść p o łu d n ik o w a A fry k i w y n o si 7 2° 10’
poziom
rozszerzony
rozciągłość równoleżnikowa • wyznaczamy długość geograficzną punktów skrajnych Przylądek H afun (najdalej na w schód wysunięty p u n k t Afryki) 5 1 °2 6 ’E Przylądek Zielony (najdalej na zachód w ysunięty p u n k t Afryki) 17°30’W • jeżeli pu n k ty leżą na dw óch różnych półkulach - dodajem y ich współrzędne 51°26’ + 17°30’ = 68°56' ro zciąg ło ść ró w n o leżn ik o w a A fry k i w ynosi 6 8 ° 5 6 ’
Wpływ czynników kosm icznych no środowisko przyrodnicze Ziemi P r o m i e n i o w a n i e k o s m i c z n e to strum ień cząstek elem entarnych docierających do Ziemi z prze strzeni kosm icznej (głównie ze Słońca). W ielkość tego prom ieniow ania jest ograniczana przez ziemską atm osferę, i. magnetosferę (jest to pożądane, bo zbyt duże natężenie prom ieniow ania kosmicznego m ogłoby być szkodliwe). r
Środowisko przyrodnicze Ziemi funkcjonuje dzięki dostarczanej m u energii słonecznej, bo: • dostarcza ona .energii cieplnej i świetlnej, dzięki którym możliwy jest rozwój roślin oraz zwierząt • dostarcza światło podczerw one, prom ieniow anie Roentgena i ultrafioletow e - to ostatnie w nadm iarze jest szkodliwe dla życia na Ziemi, na szczęście atm osfera ziemska ma zdolność pochłaniania prom ie niowania UV - warstwa ozonowa • Słońce em ituje też wiatr słoneczny (= czyli strum ień silnie zjonizowanycb cząstek) - p od jego wpły wem powstaje w term osferzc zjawisko zorzy polarnej. W pływ na funkcjonow anie systemu przyrodniczego ma także g raw itacjo , czyli oddziaływanie fizyczne zachodzące m iędzy ciałami niebieskimi (Ziemia, Słońce i Księżyc). Jest to np. przyczyną powsta wania pływów m orskich. Oddziaływanie grawitacyjne ciał niebieskich w nieznaczny sposób wpływa także na atm osferę ziemską (pływowe wahania ciśnienia atm osferycznego).
rozszerzony
i zachód, m ierzona v ■
na ś r o d o w i s k o
poziom
łudnie, m ierzona
W pływ czynników kosmicznych
Bilans
cieplny Ziemi
45
PIO N O W Y PRZEKRÓJ PRZEZ ATMOSFERĘ
d o -2 7 3 °C
strefa przejściow a m iędzy atm osferą a przestrzenią kosm iczną (ziem ska atm o sfera k o ńczy siy na wysokości 1 okofo 200E) km ), silnie ro zrze d zo n e pow ietrze EG ZO SFERA ------------------8 0 0 k m
d o 1 000-1500°C
Ę fM !
1'
Jf|
TE R M O SFERA
poziom
w zro st te m p e ra tu ry sp o w o d o w an y p o ch łan ian iem p ro m ieniow ania sło n eczn eg o przez zjonizow ane gazy (tlen, azot, hel i w odór), zjawisko zo rzy p olarnej i(świecenie zjo nizow anych ato m ó w tlen u i azotu), tu od b icie fal radiow ych (dzięki jonizacji)
' . / N''
80 km
to pow loką gazowa otaczająca Ziemię. Gazy ją budujące.m ożna podzielić n a s k ł a d n i k i s t a l e (czyli takie, k tó ry c h - - u d z i a ł w całkowitej objętości powietrza nie zm ienia się), i z m i e n n e (których ilość zm ienia się w czasie i przestrzeni): A tm o s fe ra
z ach o d zą tu p ionow e ru ch y pow ietrza i twórz;} się ch m u ry zło żo n e z kryształków lo d u , tzw. o b ło k i m ezosferyczne (świecące) 50 km
STALE SKŁADNIKI POWIETRZA
Z M IEN N E SKŁADNIKI POWIETRZA
w zrost te m p eratu ry (o d w ysokości 2 0 -3 0 km ) zw iązany z w a rs tw ą o z o n o w ą (warstwa o c h ro n n a przed pro m ien io w an iem UV), w d o ln e j stralosferze prądy strum ieniow e (silne p o zio m e ru ch y pow ietrza)
• dw utlenek węgla (0,03% ), tlenek węgla • a z o t (78% objętości pow ietrza) * tle n (20,9% ) * argon (0,9%) • in n e , np: n eo n , hel, m etan, k ry p to n , w o d ó r
• para w odna (0-4% ) • ozon
7 -1 8 km
• dw utlenek siarki
o d 7 km n ad b ieg u n am i d o 18 km n ad rów nikiem , w raz z w ysokością: sp ad ek tem p eratu ry , ciśnienia atm osferycznego. Tu zn ajd u je się praw ie cala zaw artość p ary w odnej, 80 % m asy atm osfery, tu za ch o d zą zjawiska kształtujące p o g o d ę (wiatr, ch m u ry , itd.)
• dw utlenek azotu •s k ła d n ik i m in eraln e i o rg an iczn e (pyl, sadza, sól, bakterie, pyłki roślin)
Skład chem iczny atm osfery zm ienia się wraz z wysokością. W jej dolnej czyści dom inują gazy cięższe I - azot i tlen. W górnej czyści atm osfery przeważają gazy lżejsze - hel i wodór. Atmosfera ma budowę | warstwową. Podział na warstwy związany jest głównie ze zm ianam i tem peratury powietrza wraz ze wzrojstem wysokości. W yróżnia siy następujące warstwy atm osfery: t r o p o s f e r a , s t r a t o s f e r n , i n e z o s f e r a , te rm o sfe ra i eg zo sfera.
D la życia na, Ziem i największe znaczenie m a najniższa warstwa atm osfery - troposfera. Wl z z wysokością zm ienia siy tu tem peratura i ciśnienie atmosferyczne:
:
, I/;" " ‘ l|
-2 0 0
-100
0
200
300°C
Bilans cieplny Ziemi Głównym źródłem ciepła na Ziemi jest prom ieniow anie słoneczne (niewielkie ilości ciepła - 0,005% energii - p o ch o d zą także z wnętrza Ziemi). Strum ień energii słonecznej docierający do górnej granicy ziemskiej atm osfery dostarcza około 1380 W /m 2. Jest to prom ieniow anie widzialne (52% energii w wid mie prom ieniow ania słonecznego), cieplne (43%) i ultrafioletow e (5%).
,w tr o p o s fe r z e : s p a c l c lc t e m p e r a t u r y w r a z z w y s o k o ś c i ą
śre d n io 0 ,6 ° C /1 0 0 m
s p a d e k c iś n ie n ia a tm o s f e r y c z n e g o w r a z z w y s o k o ś c ią
ś re d n io 1 2 ,5 h P a / 1 0 0 m
P R O M IE N IO W A N IE C A Ł K O W IT E
PR O M IE N IO W A N IE BEZPO ŚR ED N IE niczatrzym ane przez atm osferę
PR O M IEN IO W A N IE R O ZPRO SZO N E o d bite od chm ur, zanieczyszczeń itp.
rozszerzony
Budowa ¡ skład chem iczny atm osfery
46 I A t m o s f e r a
Pogoda i k lim a t...
[ 47
Ważna jest również b a rw a p o d ło ż a - pow ierzchnie jasne słabiej się nagrzewają, b o większość prom ie niowania słonecznego docierającego d o takiej pow ierzchni zostaje od razu odb ita (a nic pochłonięta i zam ieniona na prom ieniow anie ziemskie). Tak więc o zdolności odbijania lub pochłaniania p ro m ien io wania słonecznego mówi nam tzw. a lb e d o .
prom ieniow anie słoneczne krótkofalow e 100 %
o d b ite od chm ur 22 %
ilość prom ieniow ania odbitego . ALBEDO =........... ........... :— :------- ;------- —--------- 100 % tlośc prom ieniow ania padającego o d b ite od pow ierzchni Ziem i 9 %
Albedo p rzykładow ych pow ierzchn i a l b e d u (w
r o d z a j p o w ie r z c h n i
p o ch ło n ięte przez atm osferę 20 %
—
pochł oni ęt e przez pow ierzchnię Ziemi 49 % (zam ienione na długofalow e prom ieniow anie ziemskie)
BILANS CIEPLNY ZIEM I w e d łu g r a p o r t u IPC C TAR z 2 0 0 1 ro k u
P o w ietrze w tro p o sfe rz e n ie n ag rzew a się b e z p o ś re d n io o d p ro m ie n i sło n e c z n y c h - prom ie niowanie słoneczne krótkofalowe jest najpierw pochłaniane przez podłoże, zam ieniane na prom ieniow anie ziemskie długofalowe i to o n o dopiero pow oduje w zrost tem peratury powietrza. Tak więc tem peratura pow ietrza w troposferze uzależniona jest od tem peratury podłoża, a ta z kolei zależy od kąta padania prom ieni słonecznych. Im w iększa jest w ysokość S ło ń c a n a d h o ry z o n te m , ty m siln ie j nag rzew a się p o w ie rz c h n ia Z ie m i (a także stykające się z nią powietrze). N a rysunku poniżej widać, że taka sama wiązka prom ieni słonecznych w okolicach równika ogrzewa pow ierzchnię o wiele m niejszą niż w okolicach okolobicgu-
g ru b o ść o b u wiązek pro m ien i - taka sam a w ysokość S łońca nad h o ry zo n tem w A jest większa n iż w B p ow ierzchnia Ziem i ośw ietlona przez wiązkę A jest m niejsza niż. p ow ierzchnia ośw ietlona przez wiązkę B
Ilość energii, którą otrzym uje pow ierzchnia Ziemi zależy w dużym stopniu od k ą ta p a d a n ia p r o m ie n i sło n e czn y ch , a to uzależnione jest o d rze ź b y te re n u i ekspozycji stoków - na naszejpółkuli najbardziej nagrzewają się (przy takiej samej ilości prom ieniow ania słonecznego) stoki południow e, najsłabiej północne. Nagrzewanie się powietrza zależy też o d r o d z a ju p o d ło ż a : • ląd rozgrzewa się szybko i silnie, jednak równic szybko traci ciepło • w oda rozgrzewa się wolniej, dłużej jednak zachow uje ciepło.
• •
• •
o śn ieżo n e góry
80-95
piasek
2 8-38
łąka
10-20
las
5 -2 0
d ro g a asfaltowa
5-15
a lb e d o 10% o z n a c z a , żc: 10% prom ieniow ania dociera jącego d o pow ierzchni zosta je od razu odbite
W ym iana ciepła w atmosferze W ym iana ciepła m iędzy podłożem i pow ietrzem m oże przebiegać jako: t u r b u l e n c j a - bezwładne, nieuporządkow ane przem ieszczanie się cząstek powietrza (ciepło przenosi się od warstw cieplejszych d o chłodniejszych) k on w ek cja - pionow y ruch powietrza: jego unoszenie lub opadanie (np. wznoszenie się gorącego powietrza od nagrzanej pow ierzchni leu górnym warstwom troposfery, opadanie zim nego powie trza) a d w e k c j a - poziom e przem ieszczanie się powietrza o różnej tem peraturze (napływ chłodniejszego powietrza znad m orza nad ląd) p r o c e s y a d i a b a t y c z n e - ochładzanie się pow ietrza na skutek wznoszenia lub jego ogrzewanie się podczas opadania, bez wymiany ciepła z otoczeniem (sam oistne zm iany tem peratury związane z roz prężaniem lub sprężaniem powietrza przy w znoszeniu/opadaniu) - g r a d i e n t s u c h o a d i a b a t y c z n y (zm iany tem peratury pow ietrza suchego na każde 100 m wysoko ści) 1 ° C /1 0 0 m - g r a d i e n t w i l g o t n o a d i a b a t y c z n y (zm iany tem peratury powietrza wilgotnego na każde 100 n i wysokości) 0 ,5 ° C /1 0 0 m.
Pogoda i klimat. Czynniki kształtujące pogodę i klimat na Ziemi _
__
,
, _ . —
.
— ———-
■ v
P o g o d a to ogół zjawisk fizycznych występujących w troposferze w określonym miejscu i czasie;?».. Klim at to charakterystyczny dla danego obszaru przebieg pogody, ustalony na podstaw ie w ie lo le ti nich obserwacji.
48 I
Atmosfera
Zróżnicow anie
tem peratura pow ietrza
t e m p e r a t u r y na k u l i z i e m s k i e j |
49
a m p litu d a te m p e ra tu ry - różnica m iędzy najwyższą i najniższą zanotow aną (w danym czasie) tem peraturą
w ilgotność pow ietrza
dobow a am plituda tem peratury = najwyższa tem p. w ciągu doby - najniższa tem p. w ciągu doby
SKŁADNIKI POGODY/KLIMATU
m iesięczna am plituda tem peratury = najwyższa tem p. w ciągu miesiąca - najniższa tem p. w ciągu miesiąca
za ch m u rze n ie/ n asłonecznienie
roczna am plituda tem peratury = najwyższa tem p. w ciągu roku - najniższa tem p. w ciągu roku
ciśnienie atm osferyczne
opady atm osferyczne
C z y n n ik i n ic in c te o ro lo g ic z n c w p ływ ające n a p o g o d ę i k lim a t: » sz e ro k o ść g e o g ra fic z n a - decyduje o wielkości, długości nasłonecznienia i kącie padania prom ieni słonecznych (czyli wpływa na tem peraturę pow ietrza i ciśnienie atmosferyczne), • ro z k ła d ląd ó w i o ce a n ó w - różnice w nagrzewaniu są przyczyną zróżnicowania klim atu w zakresie tem peratury powietrza, wilgotności powietrza i opadów atmosferycznych (klimat m orski i kontynen talny), 1 o d le g ło ść o d m o rz a - wpływa na rozkład tem peratury i opadów (np. im dalej od m orza, tym mniej opadów i większe am plitudy tem peratury), • w y sokość n a d p o z io m e m m o rz a - wraz z wysokością zm ienia się tem peratura powietrza, ciśnienie atm osferyczne i wielkość opadów atm osferycznych, • u k sz ta łto w a n ie p o w ie rz c h n i - m oże ograniczać lub ułatwiać przepływ powietrza (wpływa na kieru nek i prędkość wiatru), góry m ogą stanowić barierę dla przepływających mas powietrza, ekspozycja stoku wpływa też na tem peraturę powietrza, - p rą d y m o rsk ie - wpływają na tem peraturę i w ilgotność pow ietrza terenów przyległych - ciepłe prądy m orskie pow odują wzrost: tem peratury i wilgotności, a zim ne są przyczyną ochłodzenia i zmniejszenia wilgotności powietrza, sz a ta r o ś lin n a - na obszarach o bujnej roślinności zm iany tem peratury i wilgotności powietrza są łagodniejsze niż na obszarach o roślinności skąpej, d z ia ła ln o ś ć czło w iek a - na terenach zurbanizow anych obserwuje się zm ianę albedo (inna po wierzchnia niż naturalna), większe jest zanieczyszczenie atm osfery (czego skutkiem m oże być efekt cieplarniany, Miejska Wyspa Ciepła, dziura ozonow a, sm og, kwaśne deszcze). C z y n n ik i m e te o ro lo g ic z n e w p ły w ające n a p o g o d ę i k lim a t: m asy p o w ie trz a - od rodzaju masy powietrza znajdującej się nad określonym obszarem zależy tem peratura i wilgotność powietrza, f r o n ty a tm o sfe ry c z n e - ich przem ieszczanie się pow oduje opady (odm ienne dla frontu ciepłego i chłodnego), u k ła d y k a ry c z n e - zarów no stale jak i sezonowe układy haryezne (wyżowe i niżowe) mają wpływ na krążenie powietrza na Ziemi, wiatry.
Zróżnicowanie tem peratury na kuli ziem skiej śre d n ia te m p e r a tu ra p o w ie trz a - sum ujem y tem peratury z pom iarów i dzielimy przez ilość tych pom iarów
ZADANIE
tem p. z godz. 7“ + tem p. z godzi 13“ + temp. z godz. 19“ 3 (ilość pom iarów)
¿ r u d n io m ie s ię c z n o t e m p e r a t u r y p o w i e tr z a (w *C)
SiłSSfi I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
-2,5
-M
3,0
8,1
13,9
16,8
18,2
17,5
13,8
8,6
3,1
-0,8
Kraków
R ozw iązaniu : śr. te m p . s ty c z n ia + śr. te m p . lu te g o +śr. tem p . m arca + ...... ^ ir. roczna
12 _ (-2,5) + (-1,4) + 3 ,0 + 8,1 + 1 3 ,9 + 1 6 ,8
^ ir, roczna
18,2 + 17,5 + 1 3 ,8 + 8 ,6 + 3,1 + (-0,8) J2
t , « 8,2 ir, toczna *, ' 1 1 1 • os~y O dpow ikdź : Ś red n ia r o c z n a tem p era tu ra p o w ietrza d la K rakow a w y n o s i 8 ,2 C .
ZADANIE 2 O b lic z śre d n ią ro c z n ą a m p litu d ę te m p e r a tu ry w K rakow ie (w y k o rzy stu jąc d a n e z p o p r z e d n ieg o z a d a n ia ) R
o z w ią z a n iu :
tem p era tu ra najw yższa: lip ie c 1 8 ,2 ° C tem p era tu ra n a jn iższa : s t y c z e ń - 2 ,5 ° C
A j = tem p . m a x . - te m p . m in . A j > 18 ,2 - (-2,5) A it t = 20,7 O d p o w i e d ź : Średnia roczna am plituda tem peratury dla Krakowa wynosi 20,7°C. ZADANIE 3 W m iejsco w o ści X, p o ło ż o n e j n a w yso k o ści 1 5 0 0 m n .p .m . te m p e r a tu ra p o w ietrza w ynosi 3 ,5 °C . O b lic z te m p e ra tu rę p a n u ją c ą w m iejsco w o ści Y p o ło ż o n e j n a w ysokości 2 0 0 0 m n .p .m . D ane:
średnia dobow a _ tem peratura pow ietrza
1
O b lic z ś re d n ią ro c z n ą te m p e ra tu rę p o w ie trz a w K rakow ie
tem p era tu ra p o w ietrza na w y s o k o ś c i 1 5 0 0 m n .p .m . 3 ,5 ° C
S zuk an e : tem p eratu ra p o w ie tr z a n a w y s o k o ś c i 2 0 0 0 m n .p .m . Rozw
i ą z a n i e -.
tem p era tu ra p o w ietrza w raz z w y so k o ś c ią m a le je (śre d n io o 0 ,6 °C n a k aż d e 100 iii - taką w a rto ść
średnia miesięczna _ śr. tem p. z. dnia I '+ śr. tem p. z dnia II + śr. tem p. z dnia III + ..... tem peratura powietrza 30 (lub 28, 31) średnia roczna tem peratura powietrza
śr. tem p. stycznia + śr. tem p. lutego +śr. tem p. marca + ..... T)
p r zy jm u jem y d o o b lic z e ń w sy tu a cji, g d y w z a d a n iu n ie m a in fo r m a c ji o ty m , c z y p o w ie tr z e jest su c h e c z y w ilg o tn e - w te d y n a le ż y z a s to s o w a ć in n e w a r to śc i p o d a n e p o n iż e j w ta b eli)
50 |
Zróżnicow anie
Atmosfera
• obliczam y różnicę wysokości m iędzy miejscowościami różnica wysokości: 500 m 2000 m n.p.ni. - 1500 m li.p.m. = 500 in • tworzymy proporcję 0,6°C - 100 m x - 500 m • obliczalny x (m nożąc „na krzyż”) 100 m ■x = 0,6°C ■ 500 m (jednostki: „m ” skraca się) 100 x = 300°C x = 3 °C ró ż n ic a te m p e r a tu r m ięd zy m iejsco w o ściam i • obliczam y tem peraturę panuj:|ci! na wysokości 2000 m n.p.m . m iędzy miejscowościami różnica tem peratur wynosi 3°C , miej- _ scowość Y leży wyżej, a więc tem peratura jest tam niższa 3 °C 3,5°C - 3°C = 0,5°C O dpo w iedź : W miejscowości Y tem peratura pow ietrza wynosi 0,5°C.
. 2 0 0 0 i n n . p .m .
miejscow ość Y
51
W przebiegu średnich rocznych tem peratur m ożna zauważyć pewne prawidłowości: 1) średnia tem peratura powietrza obniża się od równika ku biegunom (co jest związane z ilością docierająccgo prom ieniow ania słonecznego): Ś R E D N IA T E M P E R A T U R A P O W IE T R Z A N A W Y B R A N Y C H R Ó W N O L E Ż N IK A C H
_ 2 0 0 0 m n . p .m .
temperatura: ?
i SI
_ 1 5 0 0 m n . p .m . tem peratura: 3,5°C
sp a d e k te m p e r a tu ry w raz z w ysokością: POW IETRZE S U C H E T C /lO O m POW IETRZE W IL G O T N E 0 ,5 ° C /1 0 0 m śre d n i sp a d e k 0 ,6 ° C /1 0 0 m
• u k sz ta łto w a n ia te re n u (wpływa na kierunek przepływu ciepłego lub zim nego powietrza, ekspozycja stoków - w naszych w arunkach najbardziej nagrzane są stoki południow e, najm niej stoki północne) • ro d z a ju p o d ło ż a - inaczej pow ietrze nagrzewa się nad lądem, inaczej nad m orzem ; ważna też jest barwa (inne albedo pow ierzchni jasnych i ciem nych) ■ ■ ■ ■ • : —— — — * LĄ D - szybko i m o cn o się nagrzewa, ale równocześnie po zachodzie Słońca, szybko się wychła dza. M O R Z E - powoli się nagrzewa, nie osiągając tak wysokich tem peratur jak ląd, ale po zachodzie Słońca długo „trzym a” ciepło. Powyższa prawidłowość dotyczy zarów no cyklu dobow ego (d zień / noc), jak i rocznego (łato/zim a).
BI
średnia tem p eratu ra w najcieplejszym m iesiącu
A
średnia te m p eratu ra roc/.na
2) najwyższe tem peratury miesięczne występują: - w pobliżu zw rotników (silne nagrzanie suchego powietrza) - latem w głębi lądów 3) najwyższe tem peratury na Ziemi notow ane są w strefie zwrotnikowej; strefą równikowa (m im o, że ma lepsze warunki oświetlenia) jest chłodniejsza, gdyż część ciepła zużywana jest w tej strefie na p aro w a-. nic 4) najniższe miesięczne tem peratury notuje się: - na A ntarktydzie - zimą w Azji Północno-W schodniej 5) wzdłuż zachodnich i w schodnich wybrzeży prawie wszystkich kontynentów zaznacza się wpływ prą dów m orskich (następuje podwyższenie średniej tem peratury, gdy u wybrzeży przepływa ciepły prąd m orski, a jej obniżenie przy zim nym prądzie). Poniższe m apy przedstawiają rozkład średnich tem peratur na kuli ziemskiej w styczniu (dla półkuli północnej jest to miesiąc najchłodniejszy) i w lipcu (dla półkuli północnej - miesiąc najcieplejszy):
• w ielk o ść z a c h m u rz e n ia duże zachm urzenie: w d z ie ń - zatrzymywanie prom ieniow ania słonecznego docierającego do po wierzchni ziemi - niższa tem peratura w n o c y - przeciwdziałanie wyprom ieniowania ciepła - ograniczenie spadku tem peratury • p io n o w e i p o z io m e ru c h y p o w ie trz a (przem ieszczanie się ciepłego i chłodnego powietrza) • p rą d y m o rsk ie (zmieniają tem peraturę powietrza terenów przyległych - ciepłe prądy podnoszą tem peraturę, zim ne obniżają). poziom rozszerzony
I
1 5 0 0 in n . p .m . m iejscow ość X
R o zk ład te m p e ra tu ry p o w ietrza n a Z iem i uzależniony jest od wielu czynników, przede wszystkim: sz e ro k o śc i g e o g ra fic z n e j (zmiany oświetlenia w ciągu roku i doby, kąt padania prom ieni slonecz-' nych - różny stopień nagrzania podłoża) w ysokości n ad p o z io m e m m o rz a (im wyżej, tym niższa tem peratura powietrza)
'
t e m p e r a t u r y na k u l i z i e m s k i e j
REKORDY TERM ICZN E: • najwyższa notow ana tem peratura powietrza: A l - A zizija (L ibia) 5 7,8°C • najniższa notow ana tem peratura powietrza: sta c ja W o sto k (A n ta rk ty d a ) -8 9 ,6 ° C • najniższa notow ana tem peratura pow ietrza na półkuli północnej w miejscu zamieszkałym przez czło wieka: O jtn ia k o n (R osja) - 6 7 ,8 ° C .
R o z k ła d t e m p e r a t u r y p o w i e tr z a n a Z ie m i w s ty c z n iu
52 |
Atmosfera
Ciśnienie atm osferyczne I
53
Kierunki ruchu pow ietrza w niżu i wyżu sq o d c h y lo n e p rz e z siłę C o rio lisa (na półkuli północnej w prawo, na południow ej w lewo) - poniższe rysunki przedstaw iają ruch powietrza w poszczególnych układach baryeznych na obu półkulach.
R o z k ła d t e m p e r a t u r y p o w i e tr z a n a Z ie m i w lip c u W ia tr y w o k ó ł u k ła d ó w b a r y e z n y c h n a p ó łk u li p ó łn o c n e j
Ciśnienie atm osferyczne C iśn ien ie atm osferyczne to -nacisk, -jaki w yw iera s lu p p o w ie tr z a n a je d n o stk ę p o w ie r z c h n i, je d n o s tk i] c iśn ie n ia a tm o s fe r y c z n e g o jest hektopasknl (liPa). i 0 0 0 hP a = 7 5 4 m m H g ( m ilim e tr y s łu p a rtęci) N a m a p a c h k lim a ty c z n y c h c iś n ie n ie a tm o s fe r y c z n e p rze d sta w ia n e jest za p o m o c ą ; iz o lin ii z w a n y c h
-U /
iz o b a ra m i (są to lin ie łą c zą ce p u n k ty o ta k im s a m y m c iśn ie n iu a tm o s fe r y c z n y m ). J e ż e li w a r to ść lic z b o w a iz o b n r sp a d a d o śro d k a u k ła d u , m a m y cło c z y n ie n ia z n iż e m b ary czn y m (c y k lo n e m ), a jeżeli r o śn ie d o śro d k a u k ła d u - z 'w yżem b a ry c z n y m (a n ty c y k lo n e m ).
‘ '
PODSTAW OW E UKŁADY BARYCZN E W ia tr y w o k ó ł u k ł a d ó w b a r y e z n y c h n a p ó łk u li p o łu d n io w e j
Jako n o r m a ln e d la Z ie ln i przyjm uje się ciśnienie atm osferyczne (zredukowane d o poziom u morza, przy tem peraturze powietrza 0°C , na 45° szerokości geograficznej) równe 1013 liP a (= 7 6 0 in n i H g). Jednak w rzeczywistości m am y d o czynienia z dużym i różnicam i ciśnienia. Najwyż.sz.e zanotow ane na Ziemi ciśnienie atm osferyczne (zredukowane d o pozio m u m orza) wynosiło 1083,8 hPa, najniższe zaś 870 hPa.
Klin w y s o k i e g o c i ś n i e n i a - obszar podwyż szonego ciśnienia wciśnięty w obszar o b n iżo nego ciśnienia, peryferyjna część wyżu (izobary w kształcie litery V lub U)
Z a t o k a n i s k i e g o c i ś n i e n i a - obszar obniżone go ciśnienia wciśnięty w obszar podwyższonego ciśnienia, peryferyjna część niżu (izobary w kształ cie litery V lub U)
REKORDY: • najwyższe ciśnienie atm osferyczne zredukow ane d o poziom u morza: B a rn ia u l (A zja Ś ro d k o w a) 1 0 8 8 ,2 h P a A g ata (S y b eria, R o sja) 1 0 8 3 ,8 h P a • najniższe ciśnienie atm osferyczne zredukowane d o po zio m u morza: ta jfu n „ T ip ” (O c e a n S p o k o jn y ) 8 7 0 h P a • najniższe ciśnienie atm osferyczne na poziom ie rzeczywistym: M o u n t E verest (H im a la je ) 330 hPa
rozszerzony
Niż b a ry czn y - układ o niższym ciśnieniu w centrum niż w otoczeniu (ciśnienie rośnie ku peryferiom układu)
poziom
Wyż b a r y c z n y - układ o wyższym ciśnieniu w centrum niż w otoczeniu (ciśnienie maleje ku peryferiom układu)
Cyrkulacja
54 I A t m o s f e r a
Poniżej przedstaw ione zostały m apy obrazujące rozkład ciśnienia atmosferycznego na Ziemi (zreduko wane do poziom u m orza) w styczniu i lipcu:
planetarna
I
55
ZADANIE O b lic z w a rto ść c iś n ie n ia atm o sfe ry c z n e g o p a n u ją c e g o n a szczycie g ó ry (3 4 5 0 m n .p .m .), jeżeli u p o d n ó ż a (n a w ysokości 8 3 0 ni n .p .m .) c iś n ie n ie w yn o si 1000 h P a. D
a n i -:
S z u k a n i -: Rozw
ciśnienie atm osferyczne u p o d n ó ża góry (830 m n.p.m .) 1000 hPa ciśnienie atm osferyczne na szczycie góry (3450 m n.p.m .)
ią z a n ie :
Ciśnienie atm osferyczne spada wraz z wysokością o 12,5 hPa/100 m • obliczam y różnicę wysokości m iędzy p unktam i (wysokość względną wzniesienia) różnica wysokości: 3450 m n.p.m. szczyt g ó ry 3450 m n.p.m . - 830 m n.p.m . = 2620 m • tworzymy proporcję 2620 m 12,5 IiPa - 100 m 830 m n.p. iii. x - 2620 m p o d n ó ż e góry • obliczam y x (m nożąc „na krzyż”) 100 m • x = 12,5 hPa • 2620 m (jednostki: „m ” skraca się) 100 x = 32750 hPa x = 3 2 7 ,5 h P a ró ż n ic a c iś n ie n ia m ięd zy p o d n ó ż e m i szczy tem g ó ry • obliczam y wartość ciśnienia atm osferycznego na szczycie m iędzy podnóżem i szczytem góry różnica ciśnienia atm osferycznego wynosi 327,5 hPa, ciśnienie spada wraz z wysokością, a więc na szczycie będzie o n o niższe 1000 hPa - 327,5 hPa = 672.5 hPa „ 3450 m n.p.m. ciśnienie: ?
1
327 5 hPa
________ 830 m n.p.m. ciśnienie: 1000 hPa
Cyrkulacja planetarna Wi a t r to poziom y ru ch powietrza (przy pow ierzchni Ziemi) w yw ołany r ó ż n ic ą c iś n ie n ia a t m o sfery czn eg o m iędzy sąsiadującymi obszaram i. Im większa różnica ciśnienia, tym większa prędkość wiatru. N a poruszające się pow ietrze ma również wpływ siła C oriolisa, powodująca zm ianę kierunku wiatru. wia{r W R o z k ła d c i ś n i e n i a a t m o s f e r y c z n e g o n a Z ie m i w lip c u
• • • • •
Przestrzenny rozkład ciśnienia atm osferycznego na Ziemi wykazuje pewne prawidłowości: najwyższe ciśnienie (w styczniu i lipcu) występuje w okolicach 30° szerokości geograficznej najniższe ciśnienie (w ciągu całego roku) występuje w okolicach kół podbiegunow ych w okolicach równikowych niezależnie od pory roku występuje obszar obniżonego ciśnienia nad wielkimi lądami (Azja i A m eryka P ółnocna) w zimie tworzą się rozległe wyże, w lecic zaś niże na kuli ziemskiej tworzą się całoroczne lub sezonowe ośrodki baryczne - całoroczne, np.: Niż Islandzki, Wyż Hawajski, W yż Azorski, - sezonowe: w okresie letnim , np.: Wyż Australijski, N iż Południowoazjatycki, Niż Północnoam erykański w okresie zimowym, np.: Wyż Azjatycki, Wyż Kanadyjski, Niż Australijski
Ciśnienie atm osferyczne zm ienia się wraz z wysokością «- średnio na każde 100 m ciśnienie.spada o 12,5 hPa. Spadek ciśnienia atm osferycznego wraz z wysokością: 12,5 IiP a /1 0 0 m ■ 1 liP a /8 m
W
N
W IA T R W IE JE ZA W SZE Z W Y Ż U D O N IŻ U !!! Pod pojęciem k i e r u n k u w i a t r u rozum iem y stronę, skąd w iatr wieje (a nic dokąd), czyli w iatr za chodni to taki, który wieje z zachodu.
.
Powietrze jest w nieustannym ruchu, a przyczyną lego są różnice ciśnienia atm osferycznego i tem peratury. Przykładem tego m oże być przedstaw iona poniżej c y rk u la c ja p la n e ta rn a . 1) strefa okolorównikowa otrzym uje największą ilość pro mieniowania słonecznego - wskutek tego powietrze silnie się ogrzewa od podłoża i unosi się (proces ten nosi nazwę konw ekcji). 2) unoszące się powietrze wraz z wysokością ochładza się, dochodzi do kondensacji p ary wodnej, tworzą się b u rzo we chm ury, z których codziennie w godzinach p o p o łu dniowych padają tz»v. deszcze z c n ita ln c - najsilniejsze przy zenitalnym górow aniu Słońca.
w yż a tletyczny
f /
s
z '
s
_wy_/e 5m d_zw_nm fk o we
__
\ \ \ > N A \ w yzc |n»lz«ioU iiK o\vc_
\ \ ' \
\ \
\
\x
wyż a tita tk ty c z n y
S c h e m a t o g ó l n e g o k r ą ż e n i a a tm o s f e r y c z n e g o n a Z iem i
56 I A t m o s f e r a
W i a t r y n a Z i e mi | 57
3) n a d ró w n ik iem tworzy się p as n isk ieg o c iś n ie n ia (niż ten określany jest jako termiczny, gdyż przyczyną jego powstania jest wysoka tem peratura powietrza); w rejonie tym nie ma wiatrów jest to tzw. ró w n ikow y p a s ciszy. 4) pow ietrze znad równika przemieszcza się (w górnej troposfcrze i dolnej stratosfcrze) w stronę wyższych szerokości geograficznych - prądy te-nazywane są a n ty p a s a ta m i. 5) w o k o lic y 3 0 “ sz ero k o ści g e o g ra fic z n e j następuje osiadanie powietrza - w miejscu tym tworzy się o b s z a r w yżowy (są to wyże dynam iczne - związane z napływem powietrza). O padające powietrze nagrzewa się, stąd w okolicach zw rotników powietrze jest gorące i suche (cala para w odna „została” przy równiku). 6) z wyżów podzw rotnikow ych d o niżu równikowego wieją wiatry = p asaty . P asa t to wiatr sta ły (występujący przez cały rok), w iejący o d zw ro tn ik ó w k u rów nikow i. W szystkie wiatry (także pasaty) podlegają sile Coriolisa - ulegają odchyleniu od kierunku C y r k u la c ja p a s a t o w a południkow ego ku zachodow i (na półkuli północnej w prawo, na południow ej w lewo). den zam knięty układ krążenia powietrza (opisany w punktach 1-6) to tak zwana c y rk u la c ja p a s a tow a. Położenie wyżej opisanych niżów i wyżów zm ienia się w zależności od pory roku (cały układ przesuwa się wraz z. zenitainym górowaniem Słońca - w czasie astronom icznej zimy i wiosny strefy te przesuwają się na południe, a w czasie lata i jesieni na północ). 7) w stre fie u m ia rk o w a n y c h sz ero k o ści g e o g ra fic z n y c h znajdują się o b sz a ry n isk ieg o c iś n ie n ia - w ich stronę kieruje się część powietrza osiadającego w wyżach podzw rotnikow ych. Pod wpływem siły Coriolisa ten ruch powietrza przyjm uje form ę w iatró w z a c h o d n ic h . 8) w p o b liż u 6 0 ° sz ero k o ści g e o g ra fic z n e j znajduje się miejsce kontaktu ciepłego powietrza niesio nego przez wiatry zachodnie oraz zim nego pow ietrza napływającego od biegunów - powstają tam n iż e w ędrow ne. 9) n a o b s z a ra c h o k o ło b ieg u u o w y ch wskutek osiadania m roźnego powietrza powstaje wyż term ic zn y , powietrze spływa ku niżom niższych szerokości geograficznych i pod wpływem siły Coriolisa przyj m uje form ę w iatró w w sch o d n ich .
M onsuny zmieniają swój kierunek w cyklu rocznym : L ąd m o cn o się nagrzewa, powietrze ciepłe jest lek ŁATO kie, unosi się d o góry i nad powierzchnią lądową powstaje n iż b ary c z n y (niewielki nacisk powietrza W na powierzchnię). O c e a n nagrzewa się słabiej (i wolniej), powietrze jako chłodniejsze jest cięższe i nad zbiornikiem w odnym powstaje wyż b a ry c z n y (większy nacisk ląd powietrza, bo „jest go lam więcej” - chłodne powie trze nie unosi się). m o n siiii le tn i = m o rsk i W iatr wieje zawsze z wyżu do niżu - stąd m o n su it wilgotny, przynoszący ob fite o p ad y; le tn i w ieje z n a d o c e a n ii n a d ląd . L ąd przy zm niejszonym dopływie energii słonecznej szybciej się wychładza, powietrze jest ciężkie i nad pow ierzchnią lądową powstaje wyż b aryczny. O c e a n wolniej traci ciepło, powietrze naci nim jest cieplejsze, a tym samym lżejsze (unosi się do góry) i nad zbiornikiem w odnym powstaje n iż b aryczny. W iatr wieje zawsze z wyżu d o niżu - stąd m o n su n zim o w y w ieje z n a d lą d u n a d o c e a n .
Z IM A
m o n s u n zim ow y suchy
lądow y
M onsuny występują przede wszystkim w Azji Południowej, Południowo-W schodniej i północnej Australii. Podobną genezę jak m o nsun ma wiatr lokalny wiejący na wybrzeżach m órz i dużych jezior - bryza. Zmienia ona swój kierunek dw ukrotnie w ciągu doby. Jest to spow odow ane różnym nagrzewaniem się lądu i morza. dzień: silniej nagrzewa się ląd - tam powstaje niż baryczny, fnad zbiornikiem m orskim (chłodniejszym ) powstaje ; wyż baryczny
W iatry na Ziemi
PiRYZA D Z IE N N A w ie je z n a d
:
m o rz a
przynosi; wilgotne, chłodniejszej powietrze (stąd nie odczuwam y ; upałów na plaży)
W iatr - poziom y ruch powietrza w dolnej części troposfery. : \ Prąd s t r u m i e n i o w y - poziom y ru ch pow ietrza w górnej części troposfery i w dolnej stratośferze. j
Przyczyną występowania wiatrów stałych (a więc wiejących przez cały rok w jednym kierunku) są stale występujące układy wyżowe i niżowe. Przykładem takiego wiatru są p asaty . W iatram i stałymi są też w schodnie wiatry wiejące od wyżów biegunowych (nie są one jednak tak wyraźne jak pasaty). Okresowe zm iany położenia wyżów i niżów barycznych są przyczyną powstawania wiatrów sezonowych. Typowymi wiatrami sezonowym i są m o n su n y . Powstają one w sąsiedztwie oceanu i wielkiego lądu (np. O cean Indyjski - Azja). Ich przyczyną jest różny sposób nagrzewania się obszarów m orskich i lądo wych. |
LĄD szybko się nagrzewa i ochładza.
I O C E A N w olno się nagrzewa i pow oli wychładza (dłużej m agazynuje ciep ło ).;
j I
noc: ląd silniej się wychładza - powstaje tam ¡wyż baryczny, Iriad zbiornikiem m orskim (cieplejszym) powstaje niż baryczny
BRYZA N O C N A w ieje z n a d lą d u test m wiatr sucłiv :
C harakterystyczny przebieg ma wiatr wiejący w górach (fen). Jego specyfika wynika z tego, że powietrze, pokonując barierę górską, ulega przem ianom adiabatycznym (sam oistne zm iany tem peratury, ciśnienia, objętości powietrza).
58 I A t m o s f e r a
1) po jednej stronie góry występuje wyż, po drugiej niż baryczny - to powoduje powstanie wiatru 2) wiatr napotykając barierę górski) musi ją om inąć - powietrze unosi się do góry 3) wilgotne powietrze unosząc się po stronie dowietrznej oziębia się (tem peratura powietrza spada o 0,5-0,6°C na 100 m wysokości) 4) spadek tem peratury pow oduje na pewnej wysokości kondensację pary wodnej, tworzą się chm ury i występują opady atm osferyczne 5) po przekroczeniu bariery górskiej suche pow ietrze gwałtownie opada ogrzewając się (0 ,9 -1°C na 100 m wysokości).
W iatry spływowe: bora - nad Adriatykiem m istra l - w dolinie Rodanu c u ro cly d o n - w Grecji S a n ta Ana - w kanionie Santa A na w południow ej K alifornii........ nyk - na Alasce.______________________________________________
O dm ienny charakter mają w ia try o c h a ra k te rz e c y k lo n a ln y m . Powstają one wokół niżów barycznycli. D o tej grupy wiatrów zalicza się: cy k lo n y tr o p ik a ln e i w iry p o w ie trz a .
C yk lo n y : ' ‘ • i tworzą się nad oceanem m iędzy 5 a 25° sze rokości geograficznej, • (ze względu na silne nagrzanie wody) nad oce anem tworzy się głęboki niż, przekształcający , się w wir (o średnicy nawet d o 650 km), • ogrom na siła wiatru bierze się z dużej róż nicy.’ciśnień (kilkadziesiąt hPa na długości 100 km), • prędkość w iatru przekracza 100 k m /h , • docierając nad ląd tracą swą silę, :• przejściu cyklonu towarzyszą gwałtowne b u rze, • oko cyklonu ma średnicę kilkudziesięciu km, • w oku cyklonu panuje cisza (bez wiatru, chm ur). C y k lo n tro p ik a ln y : h u r a g a n (u wybrzeży Am eryki Środkowej) = c y k lo n (w Indiach) = tajfun.(w . Azji. Południow o-W schodniej) —w ilły - w illy (w północnej i wschodniej Australii).
W ia tr fe n o w y
W iatr fenowy jest - p o stronic zawietrznej - silny, suchy i ciepły (ale dopiero po zejściu w niższe partie gór, na wierzchowinach jest zimny!!!). fen (w Alpach) = w ia tr halny (w Tatrach) = p o l a k (w Sudetach) = c h in o o k (w G órach Skali stych) = z o n d a (w A ndach)
i
W góraclr spotykam y również inne typy wiatrów: wiatr dolinny i górski. Ich powstanie związane jest z różnym stopniem nagrzewania się stoków górskich i dolin (lub kotlin śródgórskich). DZIEŃ W słoneczny dzień powietrze n a d sto k a m i silniej się na grzewa i jako lżejsze unosi się do góry, nad powierzchnią ziemi powstaje n iż b aryczny. Chłodniejsze powietrze zalega w d n ie d o lin y - tam tworzy się wyż b a ry c z n y (powietrze chłodne jest cięższe i stagntijąc nad pow ierzchnią wywiera na nią duży nacisk). W IA T R D O L IN N Y - d zien n y wieje z dna doliny w górę stoku NOC Powietrze n a d sto k a m i silniej się wychładza, jest ciężkie i pow oduje powstanie wyżu b ary czn eg o . W d n ie d o lin y powietrze jest cieplejsze (i lżejsze) i d o ch o dzi do powstania n iżu b ary czn eg o . W IA T R G Ó R SK I - n o cn y wieje po stoku w kierunku dna doliny
Na obszarach o urozm aiconej rzeźbie mogą też powstawać w ia try spływ ow e. W arunkiem ich powstania jest sąsiedztwo rozleglej wyżyny (lub gór) z m orzem (lub jeziorem). W c h ło d n e j p o rz e ro k u (tylko wtedy) dochodzi do sihiego w y ch ło d zen iu lą d u i tworzy się tam wyż b ary czn y . Powietrze n a d m o rz e m jest cieplejsze - stąd powstaje tam n iż b aryczny. Powstaje b a rd z o silny, p o ry w isty i z im n y w ia tr spływ ający z n a d lą d u n a d m o rz e (je z io ro ) - jego prędkość dochodzi do 130 k m /h , a w porywach osiąga nawet 220 k m /h .
^
W iry p o w ietrza: : • powstają nad bardzo nagrzanym lądem w wy niku silnej konwekcji powietrza wywołanej: - lokalnym nagrzaniem powierzchni, — wypieraniem powietrza ciepłego i wil gotnego przez pow ietrze ch łodne (częste np. w Am eryce Północnej - tam ze wzglę du na południkow y układ krain geogra ficznych ułatw ione jest przem ieszczanie się zim nych m as pow ietrza na południc), . • m ogą występować ■w niskich : i um iarko w a n y c h szerokościach geograficznych (np. latem w Polsce), • ■są słabsze: niż cyklony (ze względu na m niej szą różnicę ciśnień - d o o koto 25 hPa), • m ają m niejszą prędkość w iatru, m niejszą silę niszczącą, • oko wiru m a średnicę o d kilkunastu d o kil kudziesięciu metrów. W iry p o w ietrza: to r n a d o (w USA), cyldon e tte (w Australii), trą b y p o w ie trz n e (np. w Pol sce).
W ilgotność powietrza /
:
:
:
:
.
: : :
;
» W i l g o t n o ś ć p o w i e t r z a to zawarta w nim para w odna pochodząca z parowania z: • w ód powierzchniowych • pow ierzchni lądowych, gleby r organizm ów żywych. . . ; W pow ietrzu suchym nie m a w ogóle p ary wodnej (0% objętości powietrza), w w ilgotnym m oże jej .być do 4% objętości powietrza.
P r o d u k t y k o n d e n s a c j i p a r y w o d n e j I 61
60 | A t m o s f e r a
W IL G O T N O Ś Ć
BEZW ZGLĘDNA masa pary wodnej w atm osferze (w gram ach) w jednostce objętości powietrza (1 m :l)
szu fli
W ZG LĘD N A wielkość nasycenia powietrza parą w odną
g o ło led ź
lodow y osad (w postaci „szczotek") n a p o w ierzchni g ru n tu , roślinach, itd.
tw orzy się przy m ro zach , w w yniku zam arzania przech ło d zo n y ch kropel mgieł
warstwa lo d u na g runcie
efekt zam arzania kro p łi deszczu na silnie w ychłodzonej pow ierzchni
%
100 °/o = stan nasycenia parą w odną
M g ła
to zawiesina składająca się z kropelek w ody lub kryształków lodu, ograniczająca widzialność poniżej l km.
d o ty k a ją c a sw ą p o d s ta w ą
p o w ie rz c h n i te re n u ,
g /m 3
m g łu r a d i a c y j n a
-
im n iższa tem p eratu ra p o w ie tr z a , ty m m n iej p a ry w o d n e j p o tr z e b a d o n a sy c en ia , im w y ższa te m p eratu ra, ty m p o w ie tr z e m o ż e p o m ie ś c ić w ięc ej p a r y w o d n ej
• c iś n ie n ie a tm o sfe ry c z n e - im w y ż s z e c iś n ie n ie , ty m m n iejsza za w a rto ść p a ry w o d n e j w p o w ie tr z u • w ysokość n .p .m . - w raz z e w z r o s te m w y s o k o ś c i sp a d a za w a rto ść p a ry w o d n e j w p o w ie tr z u • o d le g ło ść o d w iększych z b io rn ik ó w w o d n y ch - z p o w ie r z c h n i lą d o w y c h p a ro w a n ie jest z n a c z n ie m n ie js z e n iż z m ó r z , je z io r itp .
• sz e ro k o ść g e o g ra fic z n a -
m ak sim u m : strefa o k o to ró w n ik o w a (d u ż e p arow anie, pary w o d n ej n aw et d o 4% o b jęto ści p ow ietrza)
-
m in im u m : strefa o k o lo b ie g u n o w a (n isk ie p arow an ie, p ary w o d n ej o k o ło 0% o b ję to ś c i p o w ietrza ).
Produkty kondensacji pary wodnej E tapy powstawania opadów: m usi zaistnieć s t a n n a s y c e n i a p a r ą w o d n ą - w ilgotność względna 1 0 0 % 2 ) dalsza dostawa pary wodnej prowadzi do s t a n u p r z e s y c e n i a 3) d o ch o d zi d o kondensacji lub resublimacji k o n d e n s a c j a = skroplenie pary wodnej r c s u b l i i n a c j a = przejście pary wodnej w stan stały (z pom inięciem stanu ciekłego) p o z j o m k o n d e n s a c j i = wysokość, na jakiej zaczyna się proces kondensacji t e m p e r a t u r a p u n k t u r o s y = tem peratura, w której dochodzi do kondensacji/resublim acji Zjawisko kondensacji zachodzi przy: a) spadku tem peratury (głównie poprzez zm iany adiabatyczne, powietrze musi się unosić!!!) b) istnieniu w pow ietrzu j ą d e r k o n d e n s a c j i - m ikroskopijnej wielkości cząstek stałych, na któ rych następuje kondensacja pary w odnej, np. sól morska, pyl, zarodniki roślin) 4) pow stanie ch m u r (z kropelek wody lub kryształków lodu) 5) kropelki, zaczynają się rozrastać do takich rozm iarów, że siła grawitacji staje się większa od sil po d trzym ujących krople w pow ietrzu - następują o p a d y a t m o s f e r y c z n e . 1)
efekt silnego n o cn e g o w ychłodzenia p o w ierzchni g ru n tu , najczęściej obserw ow ana jesieni.-} i zim;} w p o b liżu bagien, na leśnych p o la n ach , w zagłębieniach terenu
m g ła a d w u k c y jn a
efekt napływ u ciepłej i w ilgotnej m asy p ow ietrza n ad w ych ło d zo n e p o d ło ż e
m g ła z p a r o w a n i a
efekt parow ania z o g rzanych zb io rn ik ó w w odnych, z roślin, przy w ieczornym o ch ło d zen iu pow ietrza znajdującego się n ad nim i
m g ła z m i e s z a n i a
efekt zm ieszania się ciepłej i zim nej m asy pow ietrza w m iejscu ich k o n tak tu
m g ła z b o c z o w a
efekt o ch ład zan ia się p ow ietrza w czasie p rzech o d zen ia przez barierę górską
Chmura to (widoczny gołym okiem ) zb ió r kropelek wody lub kryształków lodu wytworzo nych w. powietrzu wskutek kondensacji lu b resu blimacji pary wodnej. . : . C hm ura m oże rozwijać się na różnych wyso kościach - w yróżnia się chm ury: • w y s o k i e - występują, na wysokości 6 - 1 2 km • ś r e d n i e - występują na wysokości 3-6 km : • n i s k i e - występują na wysokości 0-3 km • o b u d o w i e p i o n o w e j - występują przeważ nie na poziom ie ch m u r niskich, lecz m ogą się rozbudowywać wyżej.
chm ura
Ro d zaje o sadó w atm o sferyczn ych ro sa
kropelki w ody na pow ierzchni gleby, skal, na roślinach, i(d.
pow staje w cieplej p o rze roku jako efekt n o cn e g o wyprom ien io w an ia
s z ro n
kryształki lodu na pow ierzchni gleby, skal, na roślinach, iid.
eiekt k o n ta k tu cieplejszego pow ietrza z o ch ło d zo n y m p o d ło ż em (przy tem p eratu rze ujem nej)
pierzaste pierzasto-kłęhiaste pierzasto-warstwowe
ŚREDNIE
kłęhiaste średnie warstwowe średnie
NISKIE
w arstw owo-deszczow e w arstw owo-kłębiaste warstwowe
O BUDOW IE PIO N O W EJ
klębiaste kłębiasto-deszczow e
rozszerzony
mgła
poziom
W YSOKIE
osad atm osferyczny
Ze względu na wygląd chm ury dzieli się na: : • p ie rz a ste v (łacińska nazwa v- ; c ir ru s , .skrót Ci) ■ k lę b ia s te (c u m u lu s, Cli) • w arstw ow e (stra tu s, Stj a także form y pośrednie: ■ p łe rz a sto -k łę b ia ste (c irro c u m u lu s, flc) • p ierzasto -w arstw o w e (c irro s tra tu s , Cs) • w arstw o w o -k lęb iastc (stra to c u m iiłu s , Sc) charakterystyczną o dm ianą ch m u r są chm ury deszczowe (nimbus): • w arstw ow o-deszczow e (n im b o s tra tu s , Ns) ■ k łęh iasto -d eszczo w c (c u m u lo n im b u s , Cb) - ch m u ry burzowe m o żn a się spotkać z chm uram i, które w nazwie mają „al t o” są to chm ury średnie: • k lę b ia s tc ś re d n ic (a lto c u m u lu s , Ac) • w arstw ow e śre d n ie (a łto stra tu s, As).
Ch m ury
P R O D U K T Y K O N D E N S A C JI PARY W O D N E J
rozszerzony
- w ie lk o ść p arow an ia za le ż y o d tem p eratu ry
poziom
Typy m gieł C z y n n ik i w pły w ające n a zaw a rto ść p a r y w o d n ej w tro p o sfc rz e : • te m p e r a tu ra p o w ietrza
Zróżnicow anie opadów
Zróżnicowanie opadów na kuli ziemskie]
• najmniejszy (średni) opad atmosferyczny:
A ric a (C h ile) D o lin a Ś m ierc i (USA) W ad i I ia lf a (S u d an )
8
63
8 in n i 4 mm 2 ,5 m m
^ £ m
Zc względu na wielkość i cykl rocznych zm ian opadów atm osferycznych m ożna wyróżnić następujące ° strefy opadowe: s t r e f a r ó w n ik o w a
- roczna su m a o p ad ó w powyżej 2000 m m - co d z ien n e p o p o łu d n io w e o b fite o p ad y desz.cz.u - deszcze z.enitalne
R O D Z A JE O P A D Ó W A T M O SFER Y C Z N Y C H
Z E W Z G L Ę D U NA STA N S K U P IE N IA
s t r e f a p n d r ó w n ik o w a
- ro czn a su m a o p ad ó w 1000-2000 m m d eszcz
opad kropelek wody
siueg opad kryształków lodu
g rad
- po ra deszczow a i sucha; po ra deszczow a p o d czas zcn italticgo p o ło żen ia S ło ik a
opad nieforem nych bryłek lodu
s t r e f a z w r o tn ik o w a
- roczna su m a o p ad ó w poniżej 250 m m
R O D Z A JE O P A D Ó W A T M O SFER Y C Z N Y C H
Z E W Z G L Ę D U N A IC H G E N E Z Ę
- niem ożliw y rozw ój c h m u r ze względu na osiadające powictrz.c (wyże okołozw rotnikow c) s tre fa m o n su n o w a
'
k o n w e k c y jn e
f ro n ta ln e
o r o g ra f ic z n e
- roczna sum a o p ad ó w zróżnicow ana o d 500 m m d o p o n a d 2000 m m
spow odow ane silnym nagrzaniem podłoża i wstępującymi (wznoszącymi) rucham i ciepłego
wywołane przem ieszczaniem się m as pow ietrza, związane z frontam i atm osferycznym i
związane z urozm aiconą rzeźbą terenu (efekt fenowy)
- b ard zo d uże o p ad y p o dczas m o n su n u letniego (wiejącego o d o ceanu) - susza w czasie m o n su n u zim ow ego (w iejącego o d stro n y lądu) s t r o f a p o d z w r o tn i k o w a ( r e g i o n ś ró d z i e m n o m o r s k i )
- roczna su m a o p ad ó w w granicach 5 0 0 -1 0 0 0 m m - o p ad y w zim ie (gdy napływ a w ilgotne p ow ietrze polarne) - latem brak o p ad ó w (w tedy tereny te są p o d wpływem wyżów p o dzw rotnikow ych), m ożliw e o p ad y konw ekcyjne s t r e f a u m ia r k o w a n a
- ro czn a sum a o p ad ó w jest b ard zo zróżnicow ana, u zależn io n a o d odległości o d oceanu - największe o p ad y na z a ch o d n ich w ybrzeżach k o n ty n e n tó w (p o n ad 1000 m m )
• • • • •
O p ad y atm osferyczne m ogą występować w różnych form ach. M oże to być: m żaw k a - opad złożony z kropel o średnicy mniejszej od 0,5 mm, d eszcz - opad kropel o średnicy większej niż 0,5 m m , śn ie g - opad kryształków lodu (płatki śniegowe m ają różny kształt i wielkość), k ru p y śn ie ż n e - opad białych („śnieżnych”) ziaren lodowych o średnicy 2-5 m m , g rad - opad nieforem nych bryłek lodu o średnicy powyżej 5 m m , występujący w cieplej porze roku.
R o z k ła d ro cz n y c h o p a d ó w n a Z ie m i Na kuli ziemskiej obserwuje się duże zróżnicow anie rocznych sum opadów atm osferycznych. W pływ na to mają m iędzy innymi: • o g ó ln a c y rk u la c ja m a s p o w ie trz a - napływ mas o różnych właściwościach, opady towarzyszące przejściu frontów atm osferycznych, • rz e ź b a te re n u - np. bariery górskie pow odujące efekt fenowy (w górach notuje się większe sum y opadów niż na nizinach), • o d leg ło ść o d m ó rz i o c e a n ó w - im dalej od zbiorników m orskich, tym suchszy klimat, • w y stęp o w an ie p rą d ó w m o rsk ic h - ciepłe prądy zwiększają parowanie (bo podnoszą tem peraturę powietrza), a tym samym zwiększają ilość opadów , zim ne prądy osuszają klimat. REKORDY: • największy (średni, wieloletni) opad roczny:
- najm niejsze o p ad y w ew nątrz k o n ty n e n tó w (p o n iżej 500 m m ) - większość o p ad ó w to o p ad y frontalne s t r e f a o k a la b l e g u n o w a
__________________________________
- ro czn a su m a o p ad ó w pon iżej 250 m m - o p ad y śniegu rów n o m iern ie ro zło żo n e w ciągu roku
Niezależnie od szerokości geograficznej o b fite opad y atm osferyczne występują na terenach górskich, szczególnie po ich stronie dowietrznej. O pady roczne
r ó w n i k o w a (np. N izina A m azonki, K otlina K ongo, A rchipelag Malajski)
s tr e fa
11 9 0 2 m m 11 6 8 0 m m
z w r o tn i k o w a (np. Sahara, w nętrze Półw yspu A rabskiego, p u sty n ie Australii)
s tr e fa
p u s t y n i e A z ji ś r o d k o w e j i w n ę t r z e T y b e t u (ze wzglę-. d o w i e t r z n e s to k i g ó r (G ó ry N ad b rzeżn e, G ó ry Skan
C z e rr a p u n d ż i (In d ie) M o u n t W ai-ale-ałe (H aw aje)
N A JM N IE JSZ E (p o n lż i-j 2 5 0 m m )
NA JW IĘK SZE ( p o n a d 2 0 0 0 m m )
d u n a odległość o d o ceanu)
dynawskie, Andy) o b s z a r y o k o l o b ie g t in o w e
poziom
O p a d y a t m o s f e r y c z n e to jeden z produktów kondensacji pary wodnej. Powstają wtedy, gdy A krople w ody (lub ,kryształki lodu) pozostające w chm urach - ldębiastych lub warstwowych - osiągają tak duże rozm iary, że nie są już w stanie utrzymywać się w powietrzu, W ielkość opadów podaje się w m ilim etrach ( m m ) , sum ując ich ilość w ciągu danego okresu (np. roczna sum a opadów , dobow a sum a opadów). V _______________________________________________________ J
na k u l i z i e m s k i e j
Prognozow anie pogody. Mapa synoptyczna
64 ¡ A l in o s f e i a
|
65
• f ro n t c h ło d n y
SEZ O N O W O ŚĆ O PA D Ó W
c a ło ro c z n e strefa równikowa obszary klim atu m orskiego
b ra k re g u la rn y c h o p ad ó w • strefa zwrotnikowa
| sezonow e • obszary klim atu śródziem nom orskiego (opady zimowe) • obszary klim atu kontynentalnego i m onsunow ego (opady letnie)
M asy powietrza. Fronty atm osferyczne M a s a p o w i e t r z a to w ielk a ilo ś ć p o w ie tr z a w tr o p o s fe r z e ro z p o ściera ją ca się n a d r o z le g ły m i o b sz a ra m i (naci o c e a n a m i, k o n ty n e n ta m i). K ażd a m asa p o w ietrza n a b iera c e c h p o d ło ż a , n ad k tó ry m z a leg a - d o t y c z y to jej tem p era tu ry , w ilg o tn o ś c i i in n y c h p aram etrów .
Biorąc p od uwagę miejsce powstania, wyróżnia się masy powietrza: • m a s a p o w ie trz a a rk ty c z n e g o (PA) i a n ta rk ty c z n e g o (PAA) - powstaje w strefach wyżów okołobicgunowych • m a s a p o w ietrza p o la rn e g o (PP) - powstaje w um iarkowanych szerokościach geograficznych (jest m ieszaniną powietrza ciepłego z obszarów zwrotnikowych i zim nego z obszarów po d biegunowych) • m a s a p o w ietrza zw ro tn ik o w eg o (PZ) - po r » i wstaje w strefie wyżów podzw rotnikow ych • m a s a p o w ietrza rów nikow ego - powstaje front m iędzyzw rotnikow y w strefie niżów okołorównikowych. PR D odatkow o w zależności od miejsca pow sta nia masa powietrza m oże występować w odm ianie kontynentalnej lub morskiej, np. masa powietrza polarnego m orskiego (PPm) i kontynentalnego (PPk).
fro n t ch ło d n y - nasuwa się masa powietrza chłodniejszego niż ta, która jest obecnie nad danym o b szarem, pow ietrze ciepłe jest „wypychane” ku górze - w czasie przejścia frontu ciśnienie szybko wzrasta - tem peratura obniża się - charakterystyczne chm ury: cum ułonim bus, nim bostratus - opady intensywne, ale raczej krótkotrw ale • f r o n t z o k l u d o w a n y - zwarcie się ze sobą dw óch frontów - ciepłego i doganiającego go chłodnego (skutkiem tego jest zetknięcie się dw óch chłodnych mas powietrza, wypchnięcie masy cieplej w wyższe partie troposfery) - długotrw ałe opad y atm osferyczne (latem burze).
Prognozowanie pogody. M apa synoptyczna W każdym kraju funkcjonują służby m eteorologiczne zajm ujące się prognozow aniem pogody - w Pol sce jest to in stytut M eteorologii i G ospodarki W odnej (IM GW ). Obserw ow anie stanów pogody (a na podstawie tych obserwacji prognozow anie nadchodzących zm ian) odbywa się na tzw. stacjach i posterun kach m eteorologicznych. Są one wyposażone m .in. w następujące przyrządy pomiarowe: - t e r m o m e t r y - tem peraturę powietrza mierzy się na wysokości 2 m nad poziom em gruntu, na pozio mie gruntu i na różnych głębokościach w glebie; w zastosowaniu są ró żn o ro d n e term om etry: aktualny (m ierzy obecną tem peraturę), m aksymalny (zatrzym uje się na najwyższej tem peraturze), m inim alny (pokazuje najniższą zm ierzoną tem peraturę) - b a r o m e t r łub h a r o g r a f - urządzenia d o p om iaru ciśnienia atm osferycznego (barom etr tylko mierzy, barograi też zapisuje wyniki) - h i g r o m e t r - służy do pom iaru w ilgotności powietrza - d e s z c z o m i e r z - za jego p o m o cą d okonuje się pom iarów dobow ej sumy opadów atm osferycznych - w i a t r o m i e r z (anem om etr) - d o pom iarów prędkości i kierunku wiatru - h e l i o g r a f - przyrząd służący d o p om iaru nasłonecznienia.
1 fro n t m iędzyzw rotnikow y PZ fro n t p o larn y IZ I fro n t arktyczny J
Front a t m o s f e r y c z n y to strefa przejściowa m iędzy dwiema m asam i pow ietrza-o' różnych.w ła ściwościach. W zależności od tego, jakie powietrze napływa na dany obszar wyróżnia się: f ro n t ciep ły - nasuwa się masa powietrza cieplejszego niż ta, która jest obecnie nad danym obszarem ’, pow ietrze ciepłe (jako lżejsze) „wślizguje się” na powietrze chłodne - ciśnienie atm osferyczne obniża się pow ietrze - tem peratura m oże nieznacznie wzrosnąć ciepłe - charakterystyczne chm ury: cirrus, potem n im bostratus - opady m ało intensywne, ale ciągłe
Obserwacje na stacjach m eteorologicznych prow adzone są co 3 godziny począwszy od północy według czasu uniwersalnego (w Polsce godzina l ,,lJ). N a posterunkach natom iast trzy razy dziennie: o 600, i 18(>tlwedług czasu uniwersalnego (w Polsce 7()0, 13°°, 191M )). Inform acje o stanie pogody przekazywane są do regionalnych i centralnych biur pogody, gdzie opracowywane są prognozy pogody. W sporządzaniu prognoz krótkoterm inow ych niezwykłe p o m o cn e są zdjęcia satelitarne sporządzone przez stacjonarne satelity m eteorologiczne. W yniki obserwacji są analizowane przez m eteorologów , przetwarzane i nanoszone na m a p ę s y n o p t y c z n ą . Jest to m apa, z której m ożem y odczytać: • rozm ieszczenie układów barycznych, • rozkład frontów atm osferycznych, • zjawiska m eteorologiczne - tem peratura, kierunek i prędkość wiatru, zachm urzenie ild.
R e p e ty to riu m iiim u rx .v siv . U c t m r a f ia - a r k . 3
S t r e f y k l i m a t y c z n e na ¿ ¡ e m i
66 I A t m o s f e r a
I
67
Strefy klim atyczn e Ziem i s tre f k lim a t
ty p y k lim a tó w
rów nikow y w ybitnie w ilgotny p o d ró w n ik o w y w ilgotny p o d ró w n ik o w y suchy
c o c h y c h a r a k t e r y s t y c z n o s tr e f y
średnia te m p eratu ra w szystkich miesięcy pow yżej 2()°C b ard zo m ałe ro czn e i d o b o w e a m p litu d y tem p eratu ry d uże o p ad y zw iązane z zcn italn y m p o ło ż e niem Słońca (w klim acie p o d rów nikow yin w yraźna p o ra deszczow a i sucha)
w y s t ę p o w a n ia
- p ó łn o c n a część A m eryki Południow ej - A m eryka Środkow a - środkow a Afryka - M adagaskar - A rchipelag M alajski, N owa Gwinea, Filipiny • p ó łn o c n a A ustralia - p ó łn o c n y M eksyk
średnia tem p eratu ra ro czn a powyżej 2 0 °C tem p eratu ra najch ło d n iejszeg o pow yżej 1()°C
w ilgotny (m orski)
miesiąca
duże d o b o w e a m p litu d y tem peratury, zwłaszcza w klim acie suchym
m on su n o w y
w klim acie suchym najwyższe tem p eratu ry na Ziem i
skrajnie suchy (p ustynny)
w klim acie suchym o p ad y sporadyczne lub całkow ity ich brak
źródło: arkusz diagnostyczny d o egzam inu m a turalnego - gru d zień 2005
w klim acie w ilgotnym o p ad y w Iccie, szcze gólnie o b fite w o d m ian ie m o nsunow ej
Strefy klim atyczne na Ziemi
średnia 2 0 °C
C echą charakterystyczną dla klim atów na Ziemi jest ich strefow ość. W ynika to ze zróżnicowania ilości docierającej energii słonecznej. W pływa to przede wszystkim na tem peraturę powietrza (i to jest czynnik wydzielający strefy k lim a ty c z n e ). W obrębie każdej ze stref wydziela się ty p y k lim a tó w - na podstawie wielkości opadów (klim at suchy - wilgotny). W klasyfikacji W incentego Okolowicza przyjm uje się istnienie 5 stref klimatycznych:
te m p eratu ra
ro czn a o d
10 d o
w klim acie m o rsk im tem p eratu ra naj chło d n iejszeg o m iesiąca pow yżej 10°C śró d zie m n o m orski m on su n o w y suchy
w klim acie k o n ty n e n taln y m tem p eratu ra n ajch ło d n iejszeg o poniżej 0 °C
m iesiąca
m aksym alne o p ad y w p ó łro c zu zim ow ym w klim acie śró d zie m n o m o rsk im w klim acie m o n su n o w y m o p ad y latem
- F loryda - Sahara - Piw. A rabski, Indyjski, In d o ch iń sk i - p o łu d n io w e C h in y - środkow a część A m eryki Południow ej - p o łu d n io w a Afryka - środkow a A ustralia
- środkow e i p o łu d n io w e USA - basen M o rza Ś ró d ziem n eg o - Iran, A fganistan - środkow e i w sch o d n ie C h in y - J a p o n ia z w yjątkiem H o k k aid o - środkow e C h ile, p ó łn o c n a A rgentyna, Urugwaj - p o łu d n io w e krańce. RPA - p o łu d n io w e krańce Australii - W yspa P ó łn o cn a Nowej Zelandii
m aksym alne
średnia tem p eratu ra roczna o d 0 d o I0 °C u m ia r k o w a n y c ie p ł y
m orski przejściow y k o n ty n en taln y
tem p eratu ra najcieplejszego m iesiąca prze kracza I0 ° C w klim acie m o rsk im i przejściow ym rocz na am p litu d a te m p eratu ry poniżej 2 5 °C w klim acie k o n ty n e n taln y m roczna am p li tu d a te m p eratu ry pow yżej 2 5 °C (w skraj nie k o n ty n e n taln y m pow yżej 35°C )
Strefy klimatów: I - równikowych, II - zwrotnikowych, III - podzwrotnikowych, IV - umiarkowanych, V - okołobiegunowych S tre f y k l im a ty c z n e w g W in c e n t e g o O k o lo w ic z a
- p ó łn o c n e USA, po łu d n io w a i środkow a K anada - E u ro p a bez części południow ej i krańców p ó łn o c n y ch - środkow a i pćjłnocna Azja - I lo k k aid o - p o łu d n io w a A rgentyna i C hile - W yspa P ołudniow a Nowej Zelandii
68 |
Atmosfera
s tre fa k lim a ty c z n a
ty p y k lim a tó w
W pływ działalności człowieka
c e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e s tr e f y
w klimacie m orskim opady całoroczne i J3
'
u m ia r k o w a n y
1 S. v,- o-:g
i
c h ło d n y
■*
2
£
S
przejściow y k o n tynentalny
£ '
. Stn ia
w klim acie um iarkow anym ciepłym istnie je lato term iczne (średnia tem peratura 3 miesięcy letnich przekracza 15°G)
stihpołarny
‘O ł
w klim acie s u b p o iarn y m średnia tem pe ratura najcieplejszego m iesiąca poniżej 10°C (poniżej 0°C )
.
** .Si o 3
polarny
w klimacie polarnym .średnia temperatura najcieplejszego miesiąca poniżej 0°C
I
69
2) osadnictw o nawiązuje do warunków klim atycznych - np. w ciepłych obszarach buduje się proste dom y z gliny, roślin; a w regionach, w których występuje wieczna zm arzlina, konieczne jest budow a nie dom ów na palach 3) działalność gospodarcza jest uzależniona o d warunków klim atycznych, np.: - typ rolnictw a, uprawiane gatunki roślin, w ielokrotność zbiorów w ciągu roku - niskie tem peratury wiążą się z koniecznością wydatkowania większej energii na ogrzewanie - rozwój turystyki (klimat sprzyjający wypoczynkowi) - transp o rt uzależniony od w arunków pogodow ych - np. śnieżyca, mgła, ulewne deszcze 4) pogoda ma wpływ na sam opoczucie wielu ludzi.
w y b tę p n w n n ii:
- p ó łn o c n e USA, p o łu d n io w a i środkow a K anada - E u ro p a bez części południow ej i krańców p ó łn o c n y ch - środkow a i p ó łn o c n a Azja - H o k k n id o - p o łu d n io w a A rgentyna i C hile - W yspa P ołudniow a Nowej Zelandii
Wpływ działalno ści człow ieka na klimat
średnia roczna tem peratura poniżej 0 °C
1 6 ' ■ *o 0 -c
1i S O)
w pozostałych typach klim atu m aksym al ne o p ad y w iecie
na k l i m a t
- Alaska, p ó łn o c n e krańce K anady - G renlandia - p ó łn o c n e krańce Eurazji - A n tarktyda
niewielkie cało ro czn e op ad y
Człowiek poprzez swoją działalność gospodarczą pow oduje degradację atmosfery, przyczynia się do tego przede wszystkim przemysł (w szczególności energetyka, hutnictw o, przem ysł chem iczny), transport oraz tzw. paleniska dom owe. Powietrze zanieczyszczane jest przez pyły i gazy. Zanieczyszczenie to nie korzystnie wpływa na organizm y żywe, glebę, wodę i prowadzi do pewnych zm ian klimatycznych. E f e k t c i e p l a r n i a n y ( s z k l a r n i o w y | to proces naturalny, w arunkujący życie na Ziemi, ale poglę, biony wskutek gospodarczej działalności człowieka. Polega na tym , że g a z y s z k l a r n i o w e - głównie dw utlenek węgla, m etan i para w odna - s w o b o d n i e p r z e w o d z ą p r o m i e n i o w a n i e s ł o n e c z n e , n i c
^
z a tr z y m u ją p r o m ie n io w a n ie z ie m s k ie ( n ie p o z w a la ją c ie p łu u c ie c w p r z e s tr z e ń
N iezależnie od strefy klimatycznej wyróżnia się jeszcze k l i m a t g ó r s k i , którego cechą charaktery styczną jest tzw. p i ę t r o w o . ś ć k l i m a t y c z n a . Jest ona skutkiem zm ian tem peratury i wilgotności powietrza wraz ze wzrostem wysokości.
Wpływ pogody i klimatu na życie i gospodarkę człow ieka Pogoda i klim at mają ogrom ny wpływ na rozwój życia na Ziemi - w arunkują wzrost roślin i zwie rząt. Nie są również bez znaczenia dla człowieka: ł) człowiek musiał się przystosować do życia w określonych w arunkach klim atycznych - świadczy o tym kolor skóry, włosów, układ twarzy - kształt nosa i oczu, itp. P rzykłado w e p rzysto so w a n ia czło w ie ka do ży c ia w różnych w arun kach klim atycznych
c ie m n y .- j a s n y k o l o r s k ó ry , w ło s ó w
uzależniony od n atężenia p ro m ien io w an ia słonecznego: regiony silnie u slo n eczn io n e - ciem na karnacja (d u żo m ełaniny w skórze - o c h ro n a przed niekorzystnym d ziałaniem p rom ieniow a nia ultrafioletow ego); regiony o niew ielkim nasło n eczn ien iu - jasna karnacja (m ało m ełaniny w skórze - m ożliw ość p rzen ik an ia p ro m ien i UV, co w spom aga pro d u k cję w itam iny ID w o r ganizm ie)
w e ł n i s t e w ło s y
dotyczy to M urzynów ; m iędzy silnie skręconym i w łosam i tw orzy się warstwa izolująca od gorącego pow ietrza, o d p ro m ien i .słonecznych
sk o ś n e oczy
skośny fałd skóry w okół o czu c h ro n i p rzed m ro źn y m p ow ietrzem , silnym w iatrem , ostrym światłem słonecznym
w ię k s z e s e r c e i p łu c a
np. u Indian A ndyjskich; na d użych w ysokościach n.p.m . jest niew id k a ilość tlen u w pow ie trzu, stąd większa p o je m n o ść płuc, lepiej rozw inięty układ krw ionośny
d r o b n a p o s tu r a , k r ó tk ie k o ń c z y n y
w zim nym klim acie u tra ta ciepła z org an izm u odbyw a się przecie wszystkim p o p rzez „odstają ce” części ciała, stąd krótkie kończyny, aby ograniczyć te straty
k o s m ic z n ą ).
Pozwala to ń a utrzym ywanie się stosunkow o wysokiej tem peratury pow ietrza - średnia dla globu ' ziemskiego- wynosi około +15°C . .Człowiek, em itując zanieczyszczenia ¡. .wycinając: las,- dostarcza dodatkowej ilości gazów szklarniowych, c o : pogłębia efekt cieplarniany, dochodzi d o pow olnego ocieplania się klim atu.
Skutki efektu szklarniowego - według szacunków w ciągu najbliższych stu lat nastąpi: • w zro st te m p e r a tu ry p o w ietrza w przyziem nej warstwie atm osfery o 1,5-4,S°C • p rz e su n ię c ie się s t r e f k lim a ty c z n y c h , gleb o w y ch i ro ślin n y c h (o prawie 2° szerokości geograficz nej, w górach o 100 m w górę) • w zro st często ści p o g ó d e k stre m a ln y c h - pow odzie, susze, huragany itd. • ro z sz e rz e n ie się strefy su c h e j i p ó łsu c h e j (a więc tym samym wzrost zasolenia gleb) • p rz e su n ię c ie się g ran icy w ieczn eg o śn ie g u w g ó ra c li o 6 0 0 - 7 0 0 m w g ó rę (reg resja lodow ców g ó rsk ich ) • d e g ra d a c ja w ie lo le tn ie j z m a rz lin y • to p n ie n ie lą d o lo d ó w (rezerwuaru wody pitnej) i związane z tym podniesienie się poziom u oceanu światowego (od 56 do 345 cm), zatopienie niżej p o łożonych obszarów (np. w H olandii, Bangladeszu, Indonezji, Tajlandii, Senegalu, M ozam biku i na Malediwach) • p o g o rsz e n ie się w aru n k ó w życia, np. na obszarach o ograniczonej ilości wody • z m ia n a sty lu życia czło w iek a - zacznie o n spędzać więcej czasu w pom ieszczeniach (ze względu na zm ianę warunków klimatycznych) • zw ięk szen ie ś m ie rte ln o śc i wśród ludzi starszych i chorych na serce, cho ro b y układu krążenia (co jest związane z występowaniem pogód ekstrem alnych i nasileniem się objawów m cteotropowych). Pewną odm ianą efektu cieplarnianego jest M IEJSK A W YSPA C IE PŁ A (MW C), czyli zwiększenie tem peratury w centrum miasta w stosunku d o peryferii o okoto 2 -3 °C . Jest to spow odowane głównie przez silne skażenie środowiska, znaczne jego przekształcenie przez człowieka (np. zm iana albedo, zm iana wielkości pow ierzchni czynnej, osłabienie wiatrów w mieście).
70 I A t m o s f e r a
D z i u r a o z o n o w a to n isz c z e n ie w arstw y o zo n o w ej (zmniejszenie jej grubości) znajdującej się w stratosferze na wysokości 25-50 km nad pow ierzchnią Ziemi. C h ro n i o n a Z ie m ię p rz e d szk o d li w ym p ro m ie n io w a n ie m sło n e c z n y m (pochłania znaczne ilości UVB i UVC). O zo n powstaje przez rozpad 0 2 p od wpływem światła słonecznego (stąd zimą, gdy prom ieniow anie słoneczne jest! słabsze, warstwa ozonow a w naturalny sposób m a najm niejszą grubość). Główną przyczyną powstawania dziury ozonow ej są em itowane do atmosfery;W ogrom nych ilościach freony - sztuczne związki używane w produkcji aerozolów, sztucznego śniegu; urządzeń klim a tyzacyjnych, w lodów kach. Są one niezniszczalne (pozostają w atm o sferzep rzez/6 5 -1 3 0 lat). Pod wpływem prom ieniow ania UV z freonów uwalnia się chlor, który rozbija cząsteczki ozo n u (na tlen). . Jedna cząsteczka chloru jest w stanie zniszczyć 100 tysięcy cząstek ozonu.
^
’
:
^
W zrost wielkości prom ieniow ania słonecznego (będący wynikiem osłabienia warstwy ozonowej) powoduje: • w zro st te m p e r a tu ry g lo b a ln e j, a tym samym zm ianę klimatu • p rz e rw a n ie ła ń c u c h a p o k a rm o w e g o n a Z ie m i przez uszkodzenie wielu roślin lądowych (UV nisz czy chlorofil) i organizm ów zwierzęcych • z m ia n y g e n e ty c z n e w k o m ó rk a c h (tworzenie się m utacji), dotyczy to głównie bakterii i wirusów • w z ro st ilo ści p o p a r z e ń i u d a ró w sło n e c z n y c h , zw iększenie z a c h o ro w a ln o śc i n a ra k a sk ó ry o ra z k a ta ra k tę . Po raz pierwszy dziurę ozonow ą zauw ażono (w latach 70. XX wieku) nad A ntarktydą, na początku lat 90. nad E uropą, Australią i Am eryką Południową. :
~
:
— r—
.
.
r-
-
K waśn e d e s z c z e powstają w wyniku ogrom nej emisji do atmosfery: dw utlenku siarki, tlenków węgla, tlenków azotu. Tlenki te w pow ietrzu łączą się z parą wodną, tworzą kwasy i wracają na Ziemię wraz z opadem (jest to tzw. m o k r a d e p o z y c j a ) . tlenki siarki + para w odna-w p o w ie trz u —>, kwas siarkowy tlenki azotu + para w odna w pow ietrzu —> kwas azotowy tlenki węgla + para w odna w pow ietrzu —> kwas węglowy Kwasy te m ogą powstawać dopiero na pow ierzchni Ziemi (głównie w pobliżu źródła emisji). Jest to tzw. su c h a d ep o zy cja - następuje opad tlenków na powierzchnię ziemi i tu łączą się z w odą tworząc kwasy. Skutki: • z n a c z n e o b n iż e n ie p H gleby (silne jej zakwaszenie), szczególnie dotkliwe na terenach o ubogich glebach (np. w górach) lub tam , gdzie naturalne podłoże należy do kwaśnych (np. Skandynawia granity tarczy fennoskandzkicj); zakwaszenie gleby powoduje: - w y m ieran ie b a rd z o w rażliw ych drzew , m .in. świerków (i tworzenie połaci martwego lasu, np. w G órach Izerskich w Sudetach) - osłabienie drzew na terenach m niej skażonych, co zwiększa skuteczność działania szkodników • zm iany w środowisku w odnym (zak w aszen ie w ód) i po w staw an ie m artw y ch b io lo g ic z n ie je z io r • c h o ro b y u k ła d u o d d ech o w e g o i k rą ż e n ia u lu d z i (wpływ kwaśnego smogu przy wilgotnym i za nieczyszczonym powietrzu) • n isz c z e n ie b u d y n k ó w , głównie z piaskowca i wapienia, oraz obrazów, starodruków (negatywne od działywanie na pigm enty zawarte w farbach).
Zasoby hydrosfery. Obieg wody w przyrodzie ii. Hydrosfera to pow loką w odna Ziem i obejm ująca w ody pow ierzchniow e, atm osferyczne i i podziem ne, w form ie gazowej, ciekłej i staicj. W oda jest też częścią organizm ów żywych. W oda / powstała podczas krzepnięcia sk orupy ziemskiej (para w odna - będąca lotnym składnikiem magjny - uwalniała się p o d czas'jej zastygania). O b ecn e zasoby w odne świata szacuje się na około 1,4 m kl km '.
Z aso b y w odne ś w ia ta fo rm a w ody
% z a s o b ó w ś w ia to w y c h
o c e a n ś w ia to w y
9 6 ,5 0
lodow ce i stała pokryw a śnieżna
1,74
w ody p o d ziem n e
1,70
jeziora
0,013
w oda w atm osferze
0,001
w oda glebowa
0,001
b agna
0,0008
rzeki
0,0002
w oda b io logiczna
0,0(301
■ W ody słodkie stanowią zaledwie 2,5% ogólnych zasobów hydrosfery i zgrom adzone są przede wszystkim w: 1 i > • lodowcach i wiecznych śniegach (69,4% zasobów wody słodkiej) : . w odach podziem nych (30,1%). !; W oda na Ziemi jest w nieustannym ruchu. W oda przem ieszcza się m iędzy atmosferą, hydrosferą si.ilkosfcrą oraz. biosferą. Giów ną przyczyną krążenia w ody w przyrodzie jest energia słoneczna i siła ^ c ię ż k o ś c i.
ri 72 |
H y d r o s f e r a ________________________________________________________________________________________________________
.
j
Oceany i m o rz a ... i
PRZYCHODY
I 73
UBYTKI
infiltracja z sąsiednich terenów
o d pływ p o d ziem n y
spływ pow ierzchniow y zaso b y zreten cjo n o w an e (w po staci lodow ców , sztucz nych zbio rn ik ó w )
spływ p o d ziem n y to p n ien ie łocłowców
N a cy k l h y d ro lo g ic zn y (krążenie wody m iędzy atm osferą, hydrosferą i litosferą) składa sięszereg procesów: • p a ro w a n ie - przejście wody w parę w odną, woda m oże parować ze zbiorników wodnych (np. rzeki, jeziora, m orza), z gruntu lub przyjąć postać tr a n s p ir a c ji - parowanie z pow ierzchni roślin izwierząt .* s u b lim a c ja - przejście lodu w parę w odną (z pom inięciem fazy ciekłej) • lco n d csacja - skroplenie pary wodnej, pow stanie c h m u r • o p a d - m oże przybrać form ę deszczu (o różnym natężeniu), śniegu, gradu; wyróżniamy opad na zbiorniki w odne (głównie oceany i m orza, 80% opadów ) i na lądy (20% opadów ) • rc s u b lim a c ja - przejście pary wodnej w lód (z pom inięciem fazy ciekłej) • spływ p o w ierzch n io w y - spływ wody po pow ierzchni Ziem i zgodnie z silą grawitacji • in f iltr a c ja - przesiąkanie wód pow ierzchniow ych w podłoże (przy skalach przepuszczalnych) • spływ p o d z ie m n y - spływ wody pod pow ierzchnią Ziemi (po skalach nieprzepuszczalnych) • z a m a r z a n ie - przejście wody w lód • to p n ie n ie - przejście lodu w stan ciekły (wodę). Nie wszystkie wody tworzące hydrosferę biorą udział w tym obiegu, ma bowiem miejsce zjawisko zwane re te n c ją (to czasowe wyłączenie wody z obiegu). R e te n c ja n a tu r a ln a to „uwięzienie” wody w postaci: • lodowców, • wieloletniej zmarzliny, • śniegu, • wód głębinowych. R e te n c ja sz tu c z n a - wywołana przez człowieka - przez budowę zbiorników retencyjnych, regulację rzek, p o b ó r w ody itd.
poziom
rozszerzony
B ila n s w o d n y to zestawienie przychodów i ubytków wody na danym obszarze w określonym czasie (najczęściej rok hydrologiczny - w Polsce od listopada d o października). B ila n s wodny
'
PRZYCHODY
UBYTKI
zasoby w odne z po p rzed n ieg o okresu
parow anie w ody
o p ad y atm osferyczne
odpływ pow ierzchniow y
1 j, j i i ■ ' : ! j
DODATNI
U JEM N Y
w ciągu ro k u hy d ro lo g iczn eg o więcej w ody przybywa niż ubywa
w ciągu ro k u h ydrologicznego więcej w ody ubyw a niż przybyw a
s tre fa ró w n ik o w a
s tr e f a z w ro tn ik o w a
s tre fa o k o ło b ie g u n o w a (ze względu na niskie p a ro wanie)
o b szary p o ło ż o n e z dala o d m orza tereny nadm orskie, w p o b liżu k tó ry ch przepływ a z im n y p rą d m o rsk i
te re n y n a d m o r s k ie te r e n y w tzw . c ie n iu o p a d o w y m (np. p o stro n ie za w ietrznej gór)
Oceany i m orza. Cechy fizyczne i chem iczne wód m orskich. Ruchy wód m orskich W ody oceanów i m órz stanowią 9 6 ,5 % całk o w ity ch zaso b ó w w o d n y ch na Ziemi. P o w ierzch n ia o cean ó w i m ó rz w ynosi 361 m in k in 2, co stanow i 71% pow ierzchni Ziemi. W szechocean dzieli się na cztery oceany: Spokojny, A tlantycki, Indyjski i Arktyczny. P o d ział W szech oceo nu ...........
j
p o w ie rz c h n ia
|
w m in k m 2
ś re d n io g łę b o k o ś ć z b io r n i k a (w m e t r a c h )
O cean S pokoj ny (Pacyfik)
178,7
3 957
11 022 (Rów M ariański)
49
O cean A tlantycki
92,3
3 258
9 219 (Rów P u erto Rico)
26
O cean Indyjski
76,2
3 897
7 455 (Rów Jawajski) (wg innych d an y ch 9074 - Rów Am iracki)
21
O cean A rktyczny
14,1
1 225
5 527 (w strefie pęknięć N an sena, na M . G ren lan d zk im , na zach ó d o d Sva!hardu)
4
m a k s y m a ln a g ł ę b o k o ś ć z b io r n i k a (w m e t r a c h )
% p o w ie r z c h n i o c i'iin n « .
rozszerzony
B ila n s wodny
poziom
D la ca łej Z ie m i s a id o b ila n s u w o d n e g o je st ró w n e z e r u , a le d la p o s z c z e g ó ln y c h o b s z a r ó w m o ż e b y ć d o d a t n i e lu b u je m n e :
74 |
Hydrosfera
Oceany i morza
TEMPERATURA WODY
G ranice pom iędzy oceanam i na półkuli połu dniowej są granicam i um ow nym i, p rzep ro w adzono jc wzdłuż południków 68° W, 148° E, 20° E.
Scanńw
F 1 O c c i n A tla n ty c k i
fi]
fi]
|_ J
bjdolody
—
j»ranicc zlewisk oceanów
O c e a n In d y jsk i
M J O c e a n S p o k o jn y |
o b s z a r y b e z o d p ły w o w e
1 O r c i n A rk ly c z n y
źró d ło : arkusz m aturalny m aj 2007 (p o zio m podstaw ow y)
Część oceanu oddzielona zwykle od wód otw artych (np. półwyspom, wyspami) to m o rz e .
ZASOLEN IE WOD C echą charakterystyczną wody morskiej jest jej zasolenie.
K olor wody uzależniony jest od wielu czynników (np. obecność planktonu, zawiesiny, m ateriału skalnego, głębokość m orza, jego oświetlenie). W oda m orska m oże przybierać różną barwę, m oże być ona np.: • n i e b i e s k a - świadczy to o braku planktonu i zawiesiny - występuje w m orzach strefy gorącej • n i c h i c s k o - z i e l o n a - wskazuje na obecność p lanktonu zwierzęcego - występuje w m orzach strefy zimnej • ż ó h o - b r u n a t n a - przyczyną są tu: plan k to n roślinny (np. M orze Sargassowe), składniki m ineralne dostarczane przez rzeki (np. M orze Żółte, strefy przybrzeżne m órz) • c z e r w o n a - świadczy o obecności np. pyłów pustynnych lub czerw onego planktonu (M orze C zerw one ma najm ocniejszą czerwień podczas kwitnienia ałg).
stę żen ie so li w w o d zie m o rsk ie j w ynosi śre d n io 35"/tin (35 g/I), c o o zn a cz a j ż e w k a ż d y m litrze W od y jest r o z p u s z c z o n y c h 3 5 g s ó li d la p o ró w n a n ia : w o d a sło d k a p o n iż e j l% o
Zasolenie wód powierzchniowych na otw artym oceanie waha się między 32 a 38%o. W oda morska jest roztworem soli. Największy udział procentow y m a chlorek sodu (NaCł), nadający wodzie smak słony - stanowi on około 78% wszystkich soli. Poza nirti w dużych ilościach występuje też chlorek magnezu (M gC lz), nadający wodzi smak gorzki - około 11% soli rozpuszczonych w wodzie morskiej. N ajw ię k sz e z a s o le n ie w ód m o r s k ic h występuje w s tre fie zw ro tn ikow ej, gdzie wystę puje silne parowanie i bardzo małe opady atm os feryczne. max: M o rz e C z erw o n e 46%tt, ho: - duże parowanie i bardzo niewielkie opady - m ały d o p ływ wody słodkiej z rzek - ograniczony k o n ta k t z oceanem (u tru d n io n a wymiana wód) ,' Zasolenie m a leje k u b ie g u n o m (tam osiąga wartość poniżej 30%o) f - niewielkie parowanie
- duża dostawa w ody słodkiej, pochodzącej z topniejących lodowców. N a jm n ie js z e z a s o le n ie not uj e się w m o rz a c h w ew n ętrzn y ch (śródziem nych), łączących się z oceanem wąskimi cieśninam i - np. M o rz e B a łty ck ie 3-10% » (u wybrzeży Polski około 7%o) - przyczyny: ; - niewielki: kontakt z oceanem (utrudniona wymiana wód) — raczej małe parowanie (zwłaszcza zimą) - duży dopływ wody słodkiej z rzek, topnieją cego śniegu, z opadów atmosferycznych.
RUCHY WODY M O R SK IEJ F a lo w a n ie to rytm iczny ruch wody wywołany wiatrem - im silniejszy wiatr, tym potężniejsze fale. Średnia wysokość fal na pełnym m orzu grzbiet fali % wynosi 6 m przy długości około 50-100 m. Ale są też i takie fale sztorm owe, które osiągają wysokość 30 m przy długości nawet 200 ni. Tsunami - to fale wywołane podw od nym trzęsieniem ziemi lub w ybuchem wul kanu. Fala laka ma p o dotarciu d o wybrzeża ogrom ną siłę niszczącą. Jej długość dochodzi do 2000 km, wysokość na otw artym m orzu jest niewielka (około 1 ni), ale bliżej brzegu woda ulega spiętrzeniu nawet d o 40 m, pręd kość rozchodzenia się tej fali d o 900 k m /h . O statnie katastrofalne tsunam i miały miejsce li - w ysokość fali 26 grudnia 2004 roku w Indonezji (zginęło wtedy ponad 300 tys. ludzi) oraz 27 lutego 2010 roku u wybrzeży C hile (fala ta dotarła m.in. na Hawaje, do Nowej Zelandii i Australii).
rozszerzony
C e c h y c h e m ic z n e i fizy czn e w ó d m o rs k ic h :
BARWA WODY
poziom
Podział m órz ze względu na ¡cli położenie: • o tw a rte - szeroko łączące się z oceanem (np. M orze Północne, M orze Arabskie, M orze Norweskie) • p rz y b rz e ż n e - oddzielone od oceanu łańcucham i wysp lub półwyspem (np. M orze O chockie, M orze Japońskie, M orze Beringa, M orze Południow ochińskic) • iniętlzyw yspow e - znajdujące się pom iędzy wyspami (M orze Celebes, M orze Jawajskie, M orze M ohtckie) • ś ró d z ie m n e - łączące się z oceanem przez cieśniny - m iędzykontynentalne (np. M orze Śródziem ne, M orze Czerwone) - w ew nątrzkontynentainc (M orze Bałtyckie, M orze Czarne).
Tem peratura wód m orskich zależy od ilości docierającej energii słonecznej - im większe jest nasło necznienie, tyin wyższa tem peratura wody. Ś r e d n i a t e m p e r a t u r a w ó d p o w i e r z c h n i o w y c h w y n o s i 17,4°C (jest o 3°C wyższa od średniej tem peratury lądów). Najcieplejszym oceanem jest Pacyfik (około 18DC). N a j w y ż s z a t e m p e r a t u r a w o d y jest w strefie równikowej (do 28-30°C ) i m a l e j e h u b i e g u n o m . Na szerokości 60-70" tem peratura spada poniżej 0°C . Dalej (bliżej biegunów) osiąga średnio -2 °C . N a j w y ż s z e t e m p e r a t u r y n o t u j e s i ę w m o r z a c h z a m k n i ę t y c h , płytkich. W Zatoce Perskiej i M orzu C zerw onym dochodzi nawet do 36°C. A m plitudy wahań tem peratury wody są małe - dobow e do 1°C, roczne I-I5 ° C . Trzeba pam iętać, żc powyższe dane dotyczą tylko strefy przypowierzchniowej, zależnej od czynników zew nętrznych. W głębinach tem peratura wody jest stała (poniżej głębokości 1200 m etrów wynosi ona średnio 1°C). Aby osiągnąć tak niską tem peraturę, woda m usi się ochładzać wraz z głębokością - najwy raźniej widać to w m orzach strefy umiarkowanej i m iędzyzwrotnikowej: początkow o spadek tem peratury wody jest dość gwałtowny (szczególnie w strefie międzyzwrotnikowej) i na głębokości 1000 m etrów jest około 5°C , poniżej spadek jest już pow olny (do 0 °C w najgłębszych miejscach). T em peratura wód strefy okołobiegunowej praktycznie nie zm ienia się wraz z głębokością i wynosi około 0°C. O koło 6% pow ierzchni oceanów pokrywają lody. W ystępują wokół Antarktydy, na O ceanie Arktycznym i okresowo na m orzach strefy umiarkowanej.
76 I
Hydrosfera
Oceany i m orza...
[ 77
Pływ y są to cykliczne pionow e wahania poziom u wód. PŁYW Y
PRZYPŁYWY podniesienie się poziom u m orza (na wybrzeżu wysokim podnosi się poziom wód, na niskim plaża ulega zalaniu)
ODPŁYW Y obniżenie się poziom u morza (na wybrzeżu wysokim obniża się poziom wód, na niskim odsłania się szeroka plaża)
(5) itf k w a d r a (p ły w y k w a d ro w e }
Na otw artym m orzu (oceanie) i odpływu) wynosi około 1 m. •Pływy są zjawiskiem wywołanym przez przyciąganie Księżyca i Słońca (Księżyc ma tu większe znaczenie . ze względu na mniejszą odległość od Ziemi). O ■ . Przypływ jednocześnie występuje po stronic: - zw róconej d o Księżyca - przeciwnej d o Księżyca (efekt siły odśrodkowej) M iędzy dw om a kolejnymi przypływami mija 12 godzin i '27 m in u t (czas m iędzy górow aniem i dołowa niem Księżyca). N ajw ięk sze pływy to tzw. pływ y syzygijne - wystę pują w czasie pełni i nowiu, gdy Księżyc i Słońce znaj dują się w jednej linii i ich siła przyciągania sum uje się. N a jm n ie jsz e pływy to tzw. pływy kw adrow e - m ają miejsce podczas pierwszej i trzeciej kwadry, gdy Księżyc stoi w opozycji do Słońca i jego oddziaływanie jest częściowo znoszone przez naszą gwiazdę. UWAGA!!! N a poniższych rysunkach nic zachowam wiernie odległości między ciałami niebieskimi i ich wielkoki!!! '
n ó w (p ły w y s y z y g ijn e )
I k w a d r a (p ły w y k w a d r o w e )
X-
a m p litu d a
p ły w ó w
V ■’ . • ■ ;:V'-V: ■, . • • ’ N ajw ięk sze pływy występują w akwenach: • Z a to k a F u n d y (K an ad a) 20 m R io G ałleg o s (A rg en ty n a ) 18 m K a n a ł La M a n c h e 16 ni
■
'
.:
;
-
(czyli różnica m iędzy poziom em przypływu
,
■ ■■■
/'
'------•--------~r~^:-- ;----------•---------- ■
:■■■,.•• ■
_________
Dla porów nania: w m orzach zam kniętych am plituda pływów jest rzędu kilku centym etrów , np. M orze Bałtyckie w Zatoce Gdańskiej 3 cm. N ajw ażn iejsze sk u tk i pływów: • niszczenie wybrzeża wysokiego (duży nacisk wody na brzeg), • zasolenie wybrzeża zalewanego podczas przypływu, • tworzenie się lejkowatych ujść rzecznych (m ateriał przynoszony przez rzeki jest transportow any przez pływy w głąb morza), • wytworzenie się specyficznej roślinności (tzw. lasy nam orzynowe), • w czasie odpływu nie m ożna wpłynąć do pewnych portów , b o jest tam za niski poziom wody, a nie które lądy stają się niedostępne drogą lądową w czasie przypływów (np. wyspa M o n t Saint-M ichel we Francji), • możliwość wykorzystywania energii pływów w hydroenergetyce. P r q d y m o r s k i e to ogrom ne masy wody przem ieszczające się po zio m o w pow ierzchniowych war stwach m órz i oceanów. Przyczyną zjawiska są wiatry wiejące stale w jednym kierunku (głównie pasaty). Przebieg prądów jest m odyfikow any przez silę Coriolisa i rozkład lądów. Prądy: • przenoszą ogrom ne masy wody (nawet d o 100 m in m J/s), • poruszają się z prędkością do 10-20 km na d o b ę (ale np. Prąd Zatokowy, Kuro-siwo - nawet d o 150 km /dobę), ' pnidy płynące ku biegunom mają przeważnie większe prędkości niż te, które płyną ku równikowi, • mogą szybko zm ieniać swój nurt, m ogą m eandrować, • największą szerokość ma D ry f W iatrów Z ach o d n ich - około 1000 km, • ze względu na tem peraturę niesionej w ody wyróżnia się prądy cieple i zimne.
P rq d y m o r s k ie CIEPŁE
p e ł n i a (p ły w y s y z y g ijn e )
ZIM NE
niosą w odę cieplejszą o d w ody w o to czen iu
niosą w odę chłodniejszą niż w oda w otaczającym m o rzu
płyną o d równiku d o wyższych szerokości geograficznych
p łyną o d strony biegunów ku równikowi
p o zach o d n iej stro n ie ocean ó w (na w sc h o d n ich wybrze. żach kon ty n en tó w )
p o w sch o d n iej stro n ic oceanów (n a z a ch o d n ich wy brzeżach kon ty n en tó w )
78
I
Oceany i m orza...
Hydrosfera
r
CIEPLE
ZIM NE
przykładow e prądy: Brazylijski, G winejski, Zatokow y, N orw eski, Som aiijski, M ozam bicki, W schodnioaustralij-
przykładow e prądy: D ry fW ia tró w Z a ch o d n ich , Peru w iański, Kalifornijski, Labradorski, K anaryjski, Benguełski, Z achodnioaustralijski, Oja-siwo
ski, Kuro-siwo
S e j s z e (inaczej falc stojące) to podniesienie łub obniżenie poziom u wody w części zam knię tego m orza (lub jeziora) wywołane różnicą ciśnienia atm osferycznego - nad jedną częścią zbiornika jest niż, nad drugą wyż baryczny. Woda podnosi się tam, gdzie jest niż, a opada w wyżu. W oda może się podnieść lub opaść z reguły o kilka centymetrów (ale może być dużo większa - nawet do 1 m). Po zmianie (wyrównaniu) ciśnienia - poziom wody wraca dci równowagi.
niż
I
79
wyż
n o rm a ln a p o w ierzch n ia zb io rn ik a p o w ierzchnia zb io rn ik a w czasie sejszy
U p w e i l i n g i d o w n w e l l i n g to pionow e ruchy w ody morskiej spow odow ane różnicą gęstości wody (a to związane jest z jej tem peraturą). W ody pow ierzchniow e płynące od równika ku wyższym szero kościom geograficznym ochładzają się, rośnie ich gęstość i jako cięższe zapadają się ( d o w n w e ł H n g ) . W ody morskie dążą do wyrównania gęstości, dlatego też wody, które uległy zapadnięciu - kierują się ku równikowi (tam są w ody o mniejszej gęstości). W niskich szerokościach geograficznych następuje ich wynoszenie ( u p w e i l i n g ) . UPWELLING
DOW NW ELLING
z a p a d a n i e s ię w ó d o c e a n i c z n y c h (d o głębokości o k o —
——
Pr ą d y c ie p łe
ł . P ó łn o c n o ró w n ik o w y 2. P o łu d n io w o ró w n ik o w y 3. R ów n ik o w y w stec zn y 4. P ó łn o c n o p a c y fic z n y 5. Z a to k o w y 6 . P ó łn o c n o a tla n ty c k i
10. 11. 12. 13.
M o z a m b ic k i S o m a iijsk i (z im ą ) W s c h o d n io a u s tra lijs k i G w in c jsk i \ A . B razylijski
7. N o rw esk i 8 . K u ro -siw o 9 . M a d a g ask arsk i
15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24.
Pr.-| dy z im n e
D r y f W i a t r ó w Z a c h o d n ic h G re n la n d z k i L a b ra d o rsk i K a lifo rn ijsk i P eru w ia ń sk i B cnguełski Z a c h o d n io a u s tra lijs k i O ja-siw o K a n ary jsk i A n ta r k ty c z n y p rą d o k o ło h ie g u n o w y
ło I kin) - zapada się część w ód zim nych p rąd ó w m o r skich na sty k u z p rąd am i ciepłym i w y s t ę p u je m ię d z y 5 0 ° a 6 0 ° s z e r o k o ś c i g e o g r a f i c z nej
gdzie p asaty wiejące o d lądu „spędzają” z m o rza wody pow ierzchniow e; p rędkość w ynurzania o k o ło Icm na d o b ę strefa m iędzyzw rotnikow a, za ch o d n ie w ybrzeża k o n ty nen tó w s tr e f a ró w n ik o w a ,
na pó łk u li południow ej: w o k ó ł A n t a r k t y d y na p ółkuli p ó łn o c n ej: m ię d z y P ó łw y s p o m L a b r a d o r s k im a G r e n l a n d i ą o raz m ię d z y H o k k a i d o a A l e u ta m i
P o w ie r z c h n io w e p r q d y m o rs k ie
w y n o s z e n i e w ó d g ł ę b i n o w y c h na pow ierzchnię, tam ,
w y b rz e ż a : C h ile i P e r u , K a lif o r n ii, P ó łw y s p u S o m a ł i j s k i c g o i A r a b s k ie g o , z a c h o d n ie w y b rz e ż a A fry k i i A u s tra lii
upw eiling p ow oduje o c h ł o d z e n i e w ó d p o w i e r z c h n i o w y c h i o b n i ż e n i e t e m p e r a t u r y p o w i e tr z a
na każdym oceanie prądy tworzą kręgi cyrktilacyjnc, oddzielnie dla półkuli północnej i południowej a) p o obu stronach równika płyną ze w sch o d u n a z a c h ó d Prądy Równikowe wywołane przez pasaty b)w pobliżu w schodnich wybrzeży kontynentów zm ieniają kierunek - podążają ku biegunom c) w średnich szerokościach geograficznych odchylają się na wschód i płyną ku zachodnim wybrze żom kontynentów d )tam rozdzielają się na dwie odnogi - jedna zamyka obieg wracając w stronę równika - druga płynie w stronę bieguna c) na O ceanie A tlantyckim i Spokojnym występuje Równikowy Prąd W steczny, który odprow adza część wód prącłu równikowego z pow rotem ku zachodnim wybrzeżom kontynentów f) w północnej części O ceanu Indyjskiego - sezonowa zm iana kierunku prądów - wpływ cyrkulacji m onsunowej g) na półkuli południow ej w um iarkowanych szerokościach geograficznych przeważające wiatry za chodnie wywołują potężny prąd opływający całą Ziemię z zachodu na wschód - D ry f W iatrów Zachodnich.
El N in o to zjawisko występujące co 2 -7 lat (i trwające wicie miesięcy), związane z osłabieniem pasa tów (nie dochodzi wtedy do pow stania różnic tem peratury przypowierzchniowej warstwy wody m iędzy w schodnim i i zachodnim i wybrzeżami O ceanu Spokojnego, w pewnych rejonach Pacyfiku pojawia się woda o nietypow o wysokiej tem peraturze), a to pow oduje: a) zaham owanie upwcllingu przy zachodnich w ybrzeżach Ameryki Południowej - co wstrzymuje rozwój całego łańcucha pokarm ow ego od plan k to n u , przez ryby, ptaki, p o człowieka; załam anie przemysłu rybnego b) zm iany pogodow e na całej kuli ziemskiej (El N iño obserw owany jest głównie na Pacyfiku, ałe ma wpływ na całą Ziemię, ponieważ masy cieplej i zim nej wody krążą po całym W szcchoccanie): - obfite opady, sztorm y w Ameryce Południowej, - chłodne, śnieżne zimy w USA, - susze w Afryce i Aust ralii, - w Polsce szczególnie wysokie opady latem, - w krajacłi śródziem nom orskich - bardzo wysokie tem peratury. Zjawisko to pojawia się często w okolicy świąt Bożego N arodzenia (stąd nazwa: BI N iñ o po hiszpań sku oznacza „dzieciątko Jezus”). La N iñ a (po hiszpańsku „dziewczynka”) to zjawisko - przeciwne d o El N iño - polegające na obniże niu tem peratury przypowierzchniowej warstwy wód O ceanu Spokojnego (w stosunku d o warunków nor malnych). Jest to spow odowane wzm ocnieniem pasatów. W konsekwencji dochodzi m iędzy innymi do:' - wzm ożenia upwcliingu,
poziom
80 |
o>
Hydrosfera
Rzeki |
- wzm ocnienia deszczów m o nsu nowych w Azji Południowej (np. w Indiach), - o b fitych opadów w Australii, Indonezji, Afryce południowej. Czysto (ale niekoniecznie) La N iña występuje po HI Niño.
RzeEci Rzeka to naturalny, powierzchniowy ciek w odny płynący w w yżłobionym przez siebie korycie z terenów wyżej położonych do miejsc leżących niżej. Rzeka bierze swój początek ze: źródła, je ziora, lodowca, bagna, a zasilana jest z: opadów, topnienia śniegów, z dopływu mniejszych cieków w odnych, wód podziem nych.
^
Rzeka g ł ó w n a to rzeka płynąca bezpośrednio od źródła cło ujścia (w m orzu, oceanie, jeziorze itd.).
-Zlewisko to o b sz ar,'z którego, wszystkie wody powierzchniowe spływają do jednego m orza lub oceanu (np. zlewisko -M orza Bałtyckiego to o b szar, z którego wszystkie cieki wodne, spływają do Bałtyku); w zlewisku O ceanu Atlantyckiego leży około 34% pow ierzchni Ziemi, O ceanu. Spokoj nego 17%, O ceanu Indyjskiego -14% , O ceanu A rktycznego 15% (pozostała - część to obszary bezodpływowe).
Ustrój r z ec zn y (r eżim rzeczn y ) to charakterystyczny dla danej rzeki przebieg zjawisk hydrolo- ^ gicznych w ciągu roku (ustalony na podstawie w ieloletnich obserwacji). O bejm uje; • sp o s ó b z a s ila n ia rzek i (przez w odę opadow ą, podziem ną i roztopow ą - z topnienia śniegu i lodowców), • p rzeb ieg sta n ó w w ody (niskie lub wysokie stany = niżówki lub wyżówki, zmiany w ciąg u roku), • p rz e b ie g p rzep ły w ó w (wielkość przepływu rzeki określana jest w n r'/s) ; • zlo d zcn iu . Ustrój rzeczny jest; u z a le ż n io n y głównie o d k lim a tu danego obszaru. N a ustrój rzeki ma wpływ również budow a geologiczna, rzeźba terenu i rodzaj roślinności. ,,
Typy u stro jó w rzeczn y ch : 1) D E SZ C Z O W Y - stany wód i przepływy uzależnione są od intensyw ności opadów i ich rozkładu w ciągu roku a) deszczow y rów nikow y
- patrz: mapa (ziarnka oceanów), strona 74
Dopływ - rzeka mająca ujście w rzece głównej, wyróżnia się dopływy: prawobrzeżne i lew o brzeżne
Dział wo dny = d z ia ł wód = w o d o d z i a ł to granica m iędzy dwoma dorzeczam i łub zlewi skami.
S y s t e m r z e c z n y = rzeka główna + dopływ y
O b sz a r b e z o d p ł y w o w y to obszar nic należący d o zlewiska żadnego oceanu (morza); to obszar, z którego, wody powierzchniowe nie spływają do żadnego m orza łub1 oceanu, a kończą swój bieg w jeziorze, bagnie, w piaskach pustyni, itp. (takim terenem jest np. zlewisko M orza Kaspijskiego, Jeziora Aralskiego, Sahara, Gobi).
D o r z e c z e to obszar, z którego wszystkie: wody pow ierzchniow e spływają cło jednej rzeki głównej (np. dorzecze A m azonki - to obszar, z któ rego wszystkie cieki w odne kończą swój bieg w Am azonce).
81
opad y rów nom ierne, bardzo ob fite, całoroczne - stąd wysokie przepływy wód przez cały rok, naj większe podczas zenifalnego położenia Słońca (naj większe opady) K ongo, A m a z o n k a
P r z e p ły w w r z e c e K o n g o k o ło K in s z a s y
b) deszczow y p o d ró w n ik o w y
fT^zftrírr=TO"zsz e rz o n y
P rzep ływ rzeki to ilość niesionej przez nią wody. Określa się go w nr1 lub litrach na sekundę. W ielkość przepływu zależy od prędkości rzeki. Bifurkocjo to zjawisko polegające na tym , że jedna rzeka dzieli się na dwa ram iona i o d p ro wadza w odę d o dw óch różnych dorzeczy - jest ¡.stosunkowo rzadko spotykana, dotyczy rzek -. 0 . spokojnym nurcie, płynących po płaskim tev renie,- często zabagm onym (np. część w ód rzeki Gasiqtiiare odpływa do Rio Negro i A m azonki, a druga częśc cło O rinoko).
SIAŁA
OKRESOW A rz e k a p ły n ą c a ty lk o w p o rz e d eszczow ej (przez kilka m iesięcy w roku), występuje w strefie z porą suchą i deszczową, np. Kaszgar (Chiny) wysycha latem
Iraw a d i, N il B łękitny, S o n i D ż a m n a (dopływ y G angesu)
P r z e p ły w w r z e c e N ił w A s o o n łe
c) deszczow y śró d z ie m n o m o rsk i
R ZEK I
rzclca p ły n ą c a p rz e z ca ły ro k , dostawa wody równoważy jej straty wynikłe z parowania i wsiąkania, np. Nil, Wisła
duże wahania przepływ wody w ciągu roku, najwyż sze przepływy występują podczas po ry deszczowej
K a p taż, inaczej przeciągnięcie rzeki, to zjawisko polegające na tym , że jedna rzeka przechwytuje wody innej rzeki na skutek bardzo silnej erozji wstecznej (np. kaptaż części M ozy przez M ozelę powyżej m iasta Touł),
EPIZO D Y CZN A rz e k a p ły n ą c a p rz e z k ilk a g o d z in p o u lew n y m d eszczu , charakterystyczna dla obszarów wybitnie suchych, pustynnych, np. Wadi Saura (Algieria)
zróżnicow ane przepływy w ciągu roku - uzależnienie od opadów ; m aksim um przepływów i najwyższe sta ny w okresie zimowym, latem niżówki (m oże nawet dojść d o wysychania wody w rzece) Tybcr, D iiero
P r z e p ły w w r z e c e T y b e r
82
I
Hydrosfera
Rzeki
(I) deszczow y m o n su n o w y
|
83
4) Z Ł O Ż O N Y - wahania stanów wód są skutkiem kilku różnych sposobów zasilania, np. rzeki polskie mają reżim śnicżno-dcszczowy, A m ur śnicżno-dcszczowy m onsunowy, a rzeki górskie Azji i Ameryki Północnej śiiieżno-locłowcowy bardzo duże wahania przepływów wody w ciągu roku, najwyższe wezbrania występuj«! podczas monsunu letniego
śnieżno-deszczowy
V
G anges, B ra h in a p u tra , Jangcy, H iian g -lio
^
2 ~ /
1
wysokie przepływy i stany wód przypadają na okres topnienia śniegu (wiosna) i największych opadów (lato)
\
is
W isła , O d ra P r z e p ły w w r z e c e G a n g e s k o ło H a r d in g B rłd g c
I I « W V W VÍ W K * » M e) deszczow y o c e a n ic z n y P r z e p ły w w r z e c e W is ła w T c z e w ie
obfite, rów nom ierne opady w ciągu roku -powo dują stałe zasilenie rzek w ciągu roku, stosunkowo niewielkie wahania stanów wód - najwyższe zimą (zmniejszone parowanie)
śnicżno-lodowcow y
W ielkość przepływów i stany wód mogą być też m odyfikow ane innym i czynnikam i niż klim at przykładem m oże być rzeka «Świętego Wawrzyńca. Jej wyrównane przepływy są spow odow ane obecnością jezior.
L o a ra , T am iz a, S ekw ana, W ezera, Tag, S ao n a
P r z e p ły w w r z e c e L o a r a
P r z e p ły w w r z e c e Św . W a w r z y ń c a k o ło C o r n w a ll
2) L O D O W C O W Y
N A JDŁUŻSZE RZEKI ŚWIATA
A m azonka
7 300 km
wysokie stany i przepływy rzek latem - intensywne topnienie lodowców
N il z Kagerą
6 671 km
H en, R o d a n , O ld e lu (N orw egia)
Jangcy
6 380 km
M issisipi z M issouri
5 971 km
O b z Irtyszem
5 460 km
P r z e p ły w w r z e c e R o d a n (g ó rn y )
A m azonka
7 180
K ongo
3 820
M issisipi z M issouri
3 268 '
Parana, La Płata
3 100
O b z Irtyszem
2 990
N A JW IĘK SZE nZEKI ŚWIATA w g ś r e d n i e g o r o c z n e g o p r z e p ły w u p r z y u js e f u w m 3/ s
3) Ś N I E Ż N Y
A m azonka
wysokie przepływy wód występują wiosną - topnie nie śniegu, niskie jesienią; rzeki te przez dużą część roku są zam arznięte W o łg a, P eczo ra, O b , Je n is e j, In d y g irk a , M ack cn zic
P r z e p ły w w r z e c e W o łg a k o ło W o łg o g r a d u
N A JW IĘK SZE RZEKI ŚWIATA w y p o w ie r z c h n i d o r z e c z a w ty s . k n i2
L ena,
Ju k o n ,
220 000
K ongo
42 000
Jangcy
35 000
Jcniscj B rah m ap u tra P arana, La Plata
20 000
84 I
Hydrosfera
Jeziora,
Jezio ra, bagna, torfow iska ^
.
.
__
_
. .... r
^
krasowe
J e z i o r o to naturalny zbiornik w odny utw orzony w zagłębieniu terenu. A by doszło do powstania takiego zbiornika, m uszą zostać spełnione następujące warunki: % • nieckowaty charakter terenu (zagłębienie), • nieprzepuszczalne skały w podłożu, • dostawa w ody (z rzek, wód podziem nych, lodowca, opadów). v| W ody jeziora nie podlegają wymianie z w odą m orską. Jeziora na Ziemi zajm ują 1,8% pow ierzchni kontynentów . _______
bagna, torfowiska
pow stałe w zagłębieniach p o ch o d z en ia krasow ego (np. po zapadnięciu jaskini), u tw o rzo n e przez w ody krasowe ra c z e j g łę b o k ie , z ró ż n ic o w a n e p o d w z g lę d e m k s z ta ł tu
u tw o rzo n e na skutek o d cięcia zatoki p rzez m ierzeję
przybrzeżne
raliktowo:
Typy je zio r ze w zględ u n a sp o sób z a s ila n ia
ntorenowu ,
p ł y tk i e , s to s u n k o w o d u ż e , o n i e r e g u l a r n y m c ie
k s z ta ł
p o zo stało ść p o daw nym m o rz u lu b większym jeziorze
I
85
jeziora w krasie jugosłow iań skim , na Polesiu Lubelskim
Łebsko, W icko
G ard n o ,
o z ró ż n ic o w a n y m k s z ta łc ie i g łę b o k o ś c i
M o rze Kaspijskie, Arałskie
pow stałe w w yniku zam knięcia odpływ u w ód p rzez m o renę czołow ą lu b zagłębienie w m o ren ie dennej
M am ry, Sniardwy
Sarhsko,
Jezio ro
w ody rzek wpływają i wypływają z jeziora
np. Jezio ro Bajkał
odpływowe
w ody rzek tylko wypływają z jeziora
np. je z io ro Tana
bezodpływowe
w ody rzek tylko wpływają d o jeziora
np. M o rze Kaspijskie
M o rz e K asp ijsk ie jest je z io re m - b o n ie m a b e z p o ś re d n ie g o p o łą c z e n ia z m o rz e m lu b o cean e m !!!
polodawcowe
p ł y tk i e , d u ż e , o z r ó ż n i c o w a n y m k s z ta ł c i e
przepływowe
rynnowi cyrkowe ■ (korowe)' oczka wytopiskowu
pow stałe w ry n n ach p olodow cow ych w ą s k ie , d łu g ie , g łę b o k ie
pow stałe w daw nych p o ła ch firnow ych
H ańcza, G o p ło , je zio rak , Je zio ro Charzykow skie
m a łe , g łę b o k ie , o k r ą g łe
C zarn y Staw w T atrach, W iel ki Staw w K arkonoszach
w zagłębieniach pow stałych p o w y topieniu się brył m ar twego lo d u
na pojezierzach
m a ł e , s t o s u n k o w o p ł y tk i e , o k r ą g ł e
Typy je z io r ze w zględu na za so le n ie wód słodkie ’ słonawe
słone
zasolenie poniżej 1%o
jeziora strefy um iarkow anej i zim nej
zasolenie i°/oct - 20°/oo1 w iększość jezior przybrzeżnych
n p. Jezio ro Ja m n o , M aracaibo
zasolenie powyż.ej 20%u, charakterystyczne dla klim atu su ch e go (gdzie parow anie znacznie przew yższa dopływ wody)
n p. je z io ro E lton 265%o M o rze M artw e 23!% o W ielkie Jezio ro Słone 222%«
Typy je z io r ze w zględu na c z a s ich istn ie n ia stało
misa jeziorna w ypełniona w odą przez cały rok
n p. Bajkał, O n tario , M am ry
okresowo (sezonowe)
jezioro wysycha w p o rze suchej (częściow o lub całkowicie)
np. Jezio ro C zad (jego p o w ierzch n ia w aha się ot! 7 d o 22 tys. km 2) je z io ro Eyre (A ustralia) - w p o rze bezdeszczowej zanika całkowicie
epizodyczno
m isa w ypełniona w odą tylko p o o b fity c h o p a d ach lub ro zto p ach
m ałe jeziora np. w o bszarach suchych
Typy je z io r ze w zględu na genezę tektoniczne
w zagłębieniu pow stałym w w yniku ru ch ó w skorupy ziem skiej (w row ach i zapadliskach tektoniczn y ch )
wulkaniczne
i
kosmiczne meteorytowe
pow stałe w kraterach luli kuidcrach wygasłych w ulkanów g łę b o k ie , o k r ą g łe , ra c z e j n ic w ic k ic h ro z m ia r ó w
w kraterach pow stałych p o ud erzen iach m eteorytów o k rą g łe
je z io ro A lb an o (W łochy) k ratery w rezerwacie M orasko (P oznań), U ngare
wydmowe (>ooliczne)
pow stałe w daw nej, odciętej dziś części ko ry ta rzecznego, daw ny m e an d er rzeczny (zakole) w ą s k i e , r a c z e j p ł y tk i e , w k s z t a ł c i e s i e r p a
w zagłębieniach m iędzy w ydm am i, pow stałe na skutek wywiewania piasku m a ł e , p ł y tk i e , o k r e s o w o w y s y c h a ją c e
deltowe "i
w zagłębieniach pow stałych w ob ręb ie delty z r e g u ł y p ł y tk i e , o n i e r e g u l a r n y m k s z t a ł c i e
u tw o rzo n e przez człow ieka w celu: - przeciw działania p o w o d zio m - pro d u k cji energii elektrycznej - d o starczen ia w ody pitnej - g ro m ad zen ia w ody n a p o trz eb y lu d n o ści i przem ysłu - rozw oju turystyki, sp o rtu często r ó ż n y k s z t a ł t i w i e lk o ś ć
Jezio ro C zerniakow skie, wiśliska
Teke (K azachstan), w Puszczy K am pinoskiej D ru ż n o (w delcie W isły), D ą bie (w delcie O d ry )
Jezio ro A suańskie, K ariba, Sołińskie, Z b io rn ik W olta
n a pow stanie jeziora m iało w pływ kilka czynników , n p . l e k t o i ii c z n o - p o lo d o w c o w e Łado ga, M ichigan, O n ta rio , W ener, W olter, W ielkie je z io ro N iew olnicze
W skali czasu geologicznego jeziora są zjawiskiem krótkotrw ałym - ulegają stopniow em u zasypywaniu materiałem skalnym niesionym przez wpływające d o nich rzeki. Proces ten jest wzmagany przez roślin ność w odną porastającą brzegi jeziora. W czasie rozw oju ż.ycia w jeziorze zm ienia się ilość substancji odżywczych zawartych w wodzie. Etapy rozwoju jezior: 1. je z io ro o lig o tro fic z n e - m łode, zawiera niewielkie ilości substancji odżywczych potrzebnych d o rozwoju życia organicznego; najczęściej jest przeźroczyste, jego woda ma kolor niebieski, zawiera dużo tlenu, a m ało substancji m ineralnych, np. jeziora w Tatrach i Karkonoszach.
poziom rozszerzony
z r e g u ły d łu g ie , w ą s k ie i b a r d z o g łę b o k ie
Bajkał, M o rze M artw e, Jezio ro W iktorii, Tanganika, Loch Ness, Titicaca
meandrowe ' (*• zakotowe ’• starorzecza)
poziom
rozszerzony
86 |
Hydrosfera
2. je z io ro e u tro fic z n e - jezioro dojrzale, o w odach żyznych, bogatych w substancje odżywcze, stąd bujnie rozwija się w nim życie roślinne i zwierzęce; charakteryzuje się m ałą przezroczystością, woda ma kolor brunatno-zielony; dużo jest substancji m ineralnych. W iększość polskich jezior ma taki charakter (np. Mamry). 3. je z io ro d y stro fic z n e - jezioro stare, ubogie w tlen i substancje odżywcze, posiada zakwaszone wody koloru brunatnego; roślinność żyjąca w nim jest dość uboga, woda jest m ato przezroczysta, zawiera m ało tlenu, a dużo hum usu. Jeziora takie występują najczęściej na terenach torfowych w obrębie lasów iglastych (np. w Borach T ucholskich, na Polesiu Lubelskim). NAJGŁĘBSZE JEZIO R A ŚWIATA
NA JW IĘK SZE JEZIO R A ŚWIATA
M o rze Kaspijskie
376 tys. km 3
Bajkał
1 620 m
Jezio ro G ó rn e
82 tys. k m 3
Tanganika
1 435 m
Jezio ro W iktorii
68 tys. km 3
M orze Kaspijskie
1 025 ni
Ilu r o n
60 tys. km 3
Issyk-ku!
702 m
M ichigan
58 tys. km 3
W ielkie N iew olnicze
600 m
Lodowce i lądolody. W ieloletnio zm arzlino K riosfera to powloką, którą tworzą lody w ystępujące na Ziemi: • na pow ierzchni litosfery, , • p o d pow ierzchnią litosfery, • w hydrosferze, • w atm osferze. ! Lody na Ziemi pokrywają 11% pow ierzchni lądów, występują w postaci: lądolodów, lodowców górskich, wieloletniej zmarzliny. Lodowiec - powstająca na pow ierzchni Ziem i masa lodu, pozostająca w ciągłym pow olnym ru c h ll,;? o......... RO ZM IESZCZENIE LĄDOLODÓW i LODOW CÓW GÓRSKICH NA KULI Z IEM SK IEJ
NA JW IĘK SZE JEZIO R A ZA POROW E ŚWIATA (SZTUCZNE)
rozszerzony
rzeka
Jezio ro Trzech P rzełom ów
Jangcy
K ariba
Zam bezi
Jezio ro Brackie
Angara
A suańskie “ N asera
N il
W olta
W olta
to tereny trwale nadm iernie uw ilgocone, porośnięte przez roślinność przystosowaną d o takich warunków w ilgotnościowych. Bagna tw orzą się; • w zagłębieniach (np. dolinach rzecznych, kotlinach, nieckach krasowych), • na pojezierzach, odciętych zatokach m or skich, ' • na obszarach wiecznej zmarzliny, • w strefie równikowej. W bagnach - na skutek utleniania związków organicznych - d ochodzi do tw orzenia się torfu,. D o najbardziej znanych n a le ż ą , Bagna? Biebrzańskie, Everglades (na Florydzie), „M orze W asjugańskie” (w m iędzyrzeczu rzeki O b i Irtyszu). B agna
poziom
jezioro
Torfowisko porośnięte jest; roślinnością wodo-; lubną, dochodzi w nim d o ; grom adzenia się martwej m aterii: organicznej ;(powstałcj ;z tej ro ślinności). Torfowisko m oże być w różny-sposób zasilane: • n isk ie - p o w stają w d o lin a c h rzeczn y ch w w ynikli p rzep ły w u lu b sta g n o w a n ia w ód e u tro fic z n y c h (bogatych w związki odżywcze, z bujną roślinnością);, do charak terystycznych gatunków tu rosnących należą: trzcina, patka, m chy i porosty • w ysokie - powstają na obszarach bezod pływowych, z a sila n e są ty lk o p rz e z w ody o p ad o w e - wody oligotroficzne - m ało zasobne w substancje odżywcze, a więc jest to 'teren ubogi po d względem roślinności (mchy, turzyce, rośliny owadożernc) p rzejścio w e - powstają w pośrednich warun kach siedliskowych, łączą w sobie właściwości: torfowisk niskich i wysokich.;
Lijdolody: 1 - A n tark ty d a, 2 - G renlandia Miejsca w ystępow ania lodow ców górskich: B
N ajw iększym o b sz are m zlo d o w aco n y m jest A n ta rk ty d a - lądolód zajmuje tam ponad 13 min km 2 i osiąga grubość pon ad 4 km. D ru g im c o d o w ielk o ści o b sz a re m jest G re n la n d ia (1,8 m in km 2), gdzie lądolód ma w najgrubszych miejscach pon ad 3 km. W E uropie lodowce występują w: A lp a c h , P ire n e jach , G ó ra c h S k an d y n aw sk ich , n a Is la n d ii, N ow ej Z ie m i i S p itsb e rg e n ie . W Azji lodowce występują w H im a la ja c h , T ybecie, K a ra k o ru m , P a m irz e , K a u k a z ie , K u n lu n , w g ó ra c h n a S y b erii i D a le k im W sch o d zie. W Ameryce Południowej lodowce znajdują się w A n d a c h , a w Ameryce Północnej w K ordy lierach (głównie na Alasce). Lodowce znaleźć m ożna nawet w Afryce - są um iejscow ione na najwyższych szczytach górskich w pobliżu równika - K ilim a n d ż a ro , K en ia, K u w en zo ri. Jedynym kontynentem bez terenów zlodow aconych jest Australia. W O ceanii natom iast lodowce znajdują się n a N ow ej Z e la n d ii i na Now ej G w inei w G ó ra c h Ś n ieżn y ch . LODOW CE G Ó RSKIE W arunki niezbędne d o powstania lodowca: • położenie powyżej granicy wiecznego śniegu, • opady śniegu, • istnienie pola firnowego (zagłębienia, w którym będzie się grom adzi! śnieg i przekształcał w lód).
88 I
Hydrosfera
Lod ow ce i lądolody. W ie lo le tn ia z m a rz lin a
G ran ica w iecznego śniegu to wysokość, powyżej której w ciągu roku więcej śniegu przybywa niż topnieje. Wysokość tej granicy zależy 6000 od warunków klimatycznych: tempe 40000 ratury powietrza i wielkości opadów śniegu. 20000 N ajw yżej granica wiecznego śniegu znajduje się w o k o lic a c h zw ro tn ik ó w (6000 m n.p.m .), w s tre fie o k o io b ieg u n o w ej n a to m ia st o b n iż a się d o p o z io m u m o rz a (dotyczy to półkuli południowej, na północnej ze względu na morski klim at granica ta przebiega wyżej - na poziom ie 600-700 m n.p.m.). Częste opady śniegu powoduj;), że nowe warstwy śniegu wywierają nacisk na warstwy położone niżej - pod wpływem tego ciśnienia śnieg przekształca się w lód lodowcowy (zmniejsza się wielkość i zawartość po\viet:rza, zwiększa gęstość): ŚNIEG
FIRN (ziarnisty śnieg)
LÓD FIRNOWY szary łub biały
I
89
- latem płyną szybciej niż zimą - np. Ziemia Północna • typy lodowców górskich ze względu na kształt, wielkość i kierunek rozprzestrzeniania się lodowca: a) lodow ce cyrkow e (karow e) - wykształcone tylko pole firnowe (brak jęzora)
n p . P ire n e je , A lpy
b) lodow ce a lp e js k ie (d o lin n e ) - jedno pole firnow e i jeden dobrze wykształcony jęzor lodowcowy wypełniający dolinę p ole
LÓDLODOWCOWY niebieskawy
Lód lodowcowy pod wpływem siły ciężkości oraz nacisku nadległych warstw - lodowce przesuwają się z prędkością od 10 cm do 40 m w ciągu doby (np. w w H im alajach 3-4 m na dobę, na Alasce 10 m na dobę), - szybkość ruchu zależy od wielkości lodowca oraz wielkości opadów śnieżnych - ruch lodu nie jest rów nom ierny w całym lodow cu - najwolniej porusza się lodowca (tam jest większa siła tarcia).
n p . A lpy, K au k az
porusza się: Alpach 30 cm na dobę, nad polem firnowym, przy dnie i po bokach
pole firnow e
c) lodow ce n o rw e sk ie (fieldow e) - powstają na płaskowyżach zwanych fieldam i, pokrywy lodowe spływają w różnych kierunkach niewielkimi jęzoram i (typ pośredni m iędzy lodowcem i lądolodem )
Klasyczny lodowiec górski składa się z pola firnow ego oraz jęzora. G dy lód lodowcowy przestaje się mieścić w polu liniow ym , przemieszcza się w form ie jęzora lodowcowego w dół, najczęściej wzdłuż doliny górskiej. Gdy jęzor lodowcowy zejdzie poniżej granicy wiecznego śniegu, ulega topnieniu, czyli a b la c ji. Grom adzenie się śniegu w polu firnowym to a k u m u la c ja .
n p . G ó ry S k an d y n aw sk ie
P o ru szan ie się lod o w ca górskieg o t r a n s g r o s j u lo d o w c a
akum ulacja > ablacja
cz o ło lodow ca przesuw a się k u p rzodow i (zimą)
s t a g n a c j a lo d o w c a
akum ulacja = ablacja
cz o ło lodow ca „stoi w m iejscu”
r e g r e s j a lo d o w c a
akum ulacja < ablacja
cz o ło lodow ca cofa się (latem )
d) lodow ce p ie d in o n to w e (p o d g ó rsk ie) - kilka jęzorów lodowcowych wypływających z własnych pół firnowych, u pod n ó ża góry łączą się w jedną wielką czaszę lodu pola firnow e
n p . A lask a lo d o w ce mogą mieć różną wielkość i wygląd. W związku z tym m ożna je podzielić na wiele typów: • typy lodowców górskich ze względu na miejsce występowania: a) lo d o w ce k lim a tu o c e a n ic z n e g o - duże opady pow odują dobre zasilanie, lodowców - szybko się poruszają - Alaska, Norwegia b) lo d o w ce k lim a tu k o n ty n e n ta ln e g o - m ało opadów , a więc słabe zasilanie lodowców - wolniej się poruszają niż oceaniczne
90 I
e)
Wody podziem ne. Źródła
Hydrosfera
lodo w ce h im a la jsk ie (ro zg a łę zio n e) - silnie rozbudowane, wypełniają sieć sąsiadujących ze sobą dolin, powstają z połączenia kilku mniejszych lodowców
n p . H im a la je , P a m ir, K a ra k o ru m
LĄDOLODY
Wody p o d z i e m n e to w ody wypełniające pory i pęknięcia w skalach. W ielkość ich zasobów zależy pd takich czynników jak: • ilość i roczny rozkład opadów • ; intensywność; infiltracji (przesiąkanie) • rodzaj skat i sposób ich zalegania • porow atość skal (procentow y udział wolnych przestrzeni w stosunku d o całkowitej objętości skały). • przepuszczalność skal (zdolność przew odze nia wody przez skalę). '
Na A ntarktydzie masa lodowa porusza się ze średnią prędkością 200 m /ro k (największa prędkość około 2000 m /ro k , najmniejsza 15 m /ro k .
Część lądolodu zanurzona w wodzie tworzy tzw. lodow ce szelfow e (spoczywają one na szelfie). M ogą się one odrywać od lądolodu dając początek górom lodowym. Zjawisko to nosi nazwę: cielen ie się lo d o w ca.
S tr efa n a p o w i e t r z e n i a (strefa aeracji) - strefa powyżej zwierciadła wody gruntow ej, gdzie część porów i szczelin wypełnia powietrze. Z w i e r c i a d ło w ad y g r u n to w ej (poziom wody gruntowej) - pow ierzchnia oddzielająca strefę nasyconą o d napowietrzonej..
Z W IE R C IA D Ł O W O D Y G R U N T O W E J
SW OBO DNE
N A P IĘ T E
• w skałach przepuszczalnych naśladuje pow ierzchnię terenu (na zboczach jest nachylone, w dolinach niżej, a na grzbietach wyżej) • podnosi się po obfitych opadach, a obniża w czasie suszy
• wym uszone przez przebieg skal nieprzepuszczalnych • p o d nosi się tylko wtedy, gdy dojdzie d o przerw ania warstwy skał nieprzepuszczalnych np. przez budow ę studni
■¿Mi*____ strefa napow ietrzenia (aeracji)
WIELOLETNIA ZMARZLINA (w ieczn a zm a rzlin a, trw a ła m arzłoć) to trwale zam arznięta warstwa gleby i skał wraz z wodam i podziem nym i występuje na obszarach, na których średnia roczna tem peratura powietrza jest niższa od ()°C zajm uje w sum ie około 21 m in km 2 lądów = 14% pow ierzchni lądów m iąższość warstwy zam arzniętej - do kilkuset m etrów podczas „lata” (wtedy, gdy tem peratura p odnosi się powyżej ()°C) odm arza tylko warstwa przypo wierzchniowa do głębokości 0,25-5 m etrów - to tzw. w arstw a czy n n a • skutkiem rozm arzania warstwy czynnej (gdy pod nią grunt jest nadal zam arznięty) jest np. - zapadanie się budynków (stąd buduje się tam dom y na palach wbitych głęboko w warstwę wiecznie zam arzniętą) - pochylanie się drzew w różnych kierunkach - nie są podtrzym ywane przez mazistą glebę („pijany las”, „tańczący las”). !
Str efa n a s y c e n i a (strefa zaw odniona = strefa saturacji) - górna część litosfery, p ołożona poniżej strefy aeracji, w k tó re j, wszystkie p o ry i szczeliny w ypełnione są wodą.'.
rozszerzony
G R E N L A N D IA • 80 % pow ierzchni wyspy pod lodem • grubość do 3400 m • 9 % ogólnej masy lodu lodowcowego na Ziemi
W a rs tw a w o d o n o ś n a to warstwy skalne, w któ rych grom adzi się woda.
poziom
A NTARKTYDA • prawic cała pow ierzchnia kontynentu pokryta lodem • grubość d o 4500 m • 90 % ogólnej masy lodu lodowcowego na Ziemi
91
Wody podziemne. Źródła
Lqdolód to rozległa pokrywa lodowa, przykrywająca wielkie obszary (kontynent, wyspa), porusza jąca się we wszystkich kierunkach - od wnętrza kontynentu (wyspy) ku wybrzeżom.
L Ą D O L O D Y N A K U L I Z IE M S K IE J
|
strefa nasycenia (saturacji)
• • • • •
zw ierciadło w ody gruntow ej
skały przepuszczalne v !v X
skały n iep rzepuszczalne [
skały n ieprzepuszczalne
poziom rozszerzony
W ody znajdujące się p od powierzchnią ziem i m ogą powstawać na cztery sposoby: • w ody in filtra c y jn e - wody z opadów atm osferycznych wsiąkające z powierzchni p od wpływem grawitacji; zdecydow ana większość wód • w ody k o n d e n s a c y jn e - wody, które powstały w wyniku skraplania się (kondensacji) pary wodnej w warstwach skalnych (charakterystyczne dla obszarów suchych i gorących) • w ody ju w e n iln c - woda z kondensacji pary w odnej wydzielającej się z. magmy (występują na obsza rach czynnego w ulkanizm u)
92 |
Wody podziem ne. Źródła
Hydrosfera
• w ody relik to w e - wody z dawnych epok geologicznych uwięzione w skalach na dużych głębokościach, przykryło warstwami nieprzepuszczalnym i.
WODA M INERALNA W o d a m in e ra ln a to woda zawierająca rozpuszczone sole m ineralne w ilości nie mniejszej niż 1 grani w 1 litrze (zasolenie nie niniejsze niż l%o). jeżeli stężenie to wynosi od 0,5 do i g w litrze, to mam y do czynienia z w odą zm in e ra liz o w a n ą . Ze względu na rodzaj zawartych związków chem icznych wyróżnia się następujące wody mineralne: • so la n k i - zawierają głównie rozpuszczoną sól kam ienną (N aCl) oraz sole m agnezu (MgCl); mogą zawierać związki jodu i brom u • szczaw y - zawierają dw utlenek węgla (C O z) oraz inne związki chem iczne: związki żelaza, wapnia, m agnezu, sodu itd. • w ody siarczk o w e - zawierają siarkow odór (H S) oraz siarczki sodu i wapnia • w ody ra d o c z y n n e - zawierają śladowe ilości pierwiastków prom ieniotw órczych. W oda wypływająca ze źródeł ma na ogół tem peraturę zbliżoną d o średniej rocznej tem peratury powie trza na danym obszarze. N atom iast wody wypływające z dużych głębokości lub znajdujące się na obsza rach wulkanicznych mają podw yższoną tem peraturę. Są to w ody te rm a ln e = ciep lice.
ŹRÓ DŁA Ź ró d ło to naturalny wypływ wody podziem nej na pow ierzchnię ziemi.
r
ŹRÓDŁA
ZSTĘPUJĄCE (spływ ow e, g raw itacy jn e) woda wypływa zgodnie z silą grawitacji
W STĘPUJĄCE (podplyw ow e, h y d ro sta ty c z n e ) w oda jest wypychana na pow ierzchnię p o d wpływem ciśnienia hydrostatycznego (pod górę)
Typy źród eł w edług rod zaju przew odów w yp ro w ad zających wodę
^ szczuMnown
—
r Z
”
w oda wypływa ze szczelin skalnych
rozszerzony
WODA ARTEZYJSKA 1 SUBARTEZYJSKA Aby powstał zbiornik w ody a rte z y jsk ie j, konieczne jest spełnienie następujących warunków: a) nieckowate ukształtowanie terenu (zagłębienie) b) ułożenie warstw skalnych: nieprzepuszczalna - przepuszczalna - nieprzepuszczalna c) warstwa przepuszczalna musi dochodzić do pow ierzchni ziemi - konieczne do zasilania zbiornika. W oda zg ro m ad zona w takim zb io rn ik u p o zo staje p o d bardzo dużym ciśnieniem hydrostatycznym , jeśli przewiercimy otw ór przez war stwę nieprzepuszczalną (stworzymy s tu d n ię a rte z y jsk ą ), to woda sam o istnie wypłynie na powierzchnię. Jeśli woda p o przebiciu warstwy niep rzep u szczaln ej p o d p ły n ie do góry, lecz nie wypłynie na powierzch !_ _ | iU ly |irzc|)UMc/jlne nię, wtedy m am y w odę su b a rte z y jtlały m c p m jm iy m ln t ską. Przykładowe miejsca występowania wód artezyjskich: Wielki Basen Artezyjski (Australia), Basen Paryski, Niecka Warszawska i Łódzka.
93
.
-i' w arstw o w e V .; u
poziom
Ze względu na głębokość zalegania wody podziem ne dzielimy na: 1) w o d y zn ^ k ó rn c - występuj:] bardzo płytko (osiągane korzeniam i roślin) - podlegają dobow ym zm ianom tem peratury i silnem u parowaniu (uzależnione od term iki na p o wierzchni) - często są bardzo silnie zanieczyszczone (rozkład materii organicznej, odpady kom unalne, nawozy sztuczne, itp.) 2) w ody g ru n to w e - zasilane są z powierzchni ziemi przez infiltrację - nie podlegają w ahaniom tem peratury powietrza (tem peratura wody jest w przybliżeniu równa śred niej rocznej tem peraturze terenu nad tą wodą) - są mniej zanieczyszczone (przefiltrow anc przy przejściu przez skały) - nadają się d o spożycia 3) w ody«glębinow c - stanowią 90% wód podziem nych, nie biorą udziału w cyklu hydrologicznym - zlokalizowane są bardzo głęboko po d pow ierzchnią ziemi - są to najczęściej wody reliktowe - odizolow ane są od pow ierzchni warstwami skał nieprzepuszczalnych - mają stałą tem peraturę, niezależną od w arunków zewnętrznych - są bardzo czyste, przefiitrowane - są często zm ineraiizowane - w ody te r m a ln e (= ciep lice), w ody m in e ra ln e 4) w ody w g łęb n e - występują p o d skalami nieprzepuszczalnym i - zasilane są opadam i atm osferycznym i oraz wodam i powierzchniowym i (z rzek i jezior) w miejscach wyjścia warstw w odonośnych na pow ierzchnię - mają słaby kontakt z pow ierzchnią ziemi - wody artezyjskie i subartczyjskie 5) w ody krasow e - krążą w szczelinach powstałych w skałach węglanowych (np. wapieniach) - są przyczyną zachodzących w tych skałach zjawisk krasowych.
|
w oda wypływa z dolnej części warstwy w o d o n ośnej znajdującej się nad warstwą n iep rze puszczalną
r
wn
WN - warstwy nieprzepuszczalne
-
WW - warstwy w o d o n o ś n e
■i‘; ,
%■.
'
usknknwR
w oda wypływa w zdłuż uskoku biegnącego przez warstwy nieprzepuszczalne
X WW
K '-
WN
....
\
- •* — -
X /W N
Antro p o g en iczne zm iany hydrosfery
Hydrosfera
rozszerzony
94 I
|
95
AraJsk Araisk
poziom
A ralsk
D o źródeł zalicza się też gejzery, czyli źródła gorącej wody wytryskującej w regularnych odstępach czasu. W ystępują na terenach czynnego w ulkanizm u. Najbardziej znane obszary występowania gejzerów to Islandia, półwysep K am czatka w Rosji, Nowa Zelandia, Park N arodow y Yellowstone w USA.
Wpływ hydrosfery na życie i d ziałalno ść człow ieka
Mujnak
Mujnak 1960 r.
2000 r.
L
Z m ia n y p o w ie r z c h n i J e z i o r a A r a is k i c g o w l a t a c h 1 9 6 0 - 2 0 0 0 .
źródło: arkusz m atu raln y m aj 2006 (p o zio m rozszerzony)
W oda jest ważnym elem entem przyrody. Jest. W oda ma duże znaczenie dla życia człowieka. elem entem środowiska w arunkującym życie:, .t Jest również niezbędna w produkcji przem ysłow ej: i rolniczej: • składnikiem organizm ów żywych (roślinnych, zwierzęcych i człowieka), : .• jest odnawialnym źródłem energii, • środowiskiem życia np. dla ryb, • transport w odny należy do najtańszych, • odpow iedzialna za w ietrzenie chem iczne (np. • na ^wybrzeżach, nad rzekami lokowane są krasowienie); i m echaniczne (np. potrzebna p o rty (w nich rozwija się handel, przemysł, przy w ietrzeniu m rozowym )*: ; ; usługi), • miejscem tworzenia się wielu skai (zbiorniki : • wykorzystywana do picia, w odne są miejscem sedym entacji)*. ; * organizm y żywe żyjące w wodzie są konsu• oddziałuje na klim at (prądy m orskie, klim at : m owane przez ludzi (ryby, owoce m orza), / • z w ody morskiej m ożna uzyskiwać sól, morski), • deszcz m oże być przyczyną erozji gleb. • z dna zbiorników, m ożna eksploatować su r o w c e - np. piasek i żwir, ropę naftową: i gaz, • czyste w ody powierzchniowe są podstaw ą d o : rozwoju turystyki, • wody mineralne, term alne wykorzystywane są* w lecznictwie, • zbiorniki retencyjne służą jako przeciw pow o-. dziowe, przeciwpożarowe, itd.
Antropogeniczne zm iany hydrosfery
Z aburzenie stosunków wodnych na danym obszarze m oże być skutkiem np.: • regulacji przepływu rzek : " naw adniania pól wodą z rzek, jezior, zbior. niltów podziem nych (nadm ierna eksploatacja zasobów wodnych) i " karczow ania lasów (zm niejszenie retencji wody) osuszania terenów podm okłych. Zbyt duża eksploatacja w ody podziem nej ■może doprow adzić d o pow stania le ja d e p re syjnego - obniża się poziom wód, zanikają źró dła i woda w studniach, osuszeniu ulegają gleby, osiada teren, itd. •
Z m ianie ulega też jakość i skiad chem iczny wody. Ze w zględu na zanieczyszczenie kurczą się dostępne zasoby czystej wody. Przyczynia się d o tego: • w ypuszczanie dużej ilości ścieków przem ysło wych, rolniczych i kom unalnych, • kwaśne deszcze, • zanieczyszczenie m órz ropą i jej p o ch o d n y mi, • podgrzanie wód (np. wody chłodnicze w elek trowni), • zasolenie'w ód kopalnianych, • skażenie w ód pow ierzchniowych i podziem nych nawozam i sztucznym i spływającymi wraz z deszczem z pól, zanieczyszczeniami pochodzącym i ze składowisk odpadów (po przez ich spłukiwanie i wsiąkanie).
Eksploatacja surowców z dna zbiorników zm ienia ukształtow anie dna (piasek, żwir), dostarcza o d p a dów stałych, ciekłych, itd. Zanieczyszczenie oceanów i m órz, ze względu na ogrom ną m asę wód i stosunkow o stabą wymianę (w oceanie światowym trwa ona setki lat), jest bardziej niebezpieczne. Skażenia utrzym ują się tam dłużej i są trudne do usunięcia.
ro zsze rzo n y
Gtównc zagrożenia dla oceanu światowego (o: • s u b s ta n c je r o p o p o c h o d n e - silne zanieczyszczenie ropą pochodzące z tankowców, rurociągów podm orskich, z wierceń, rafinerii przybrzeżnych itd. Również wojna w Zatoce Perskiej przyczyniła się do ogrom nego skażenia wód oceanu. Jedna to n a ropy jest w stanie pokryć l() km 2 wody, odcinając głębie od tlenu i światła. N ajbardziej zanieczyszczony substancjam i ropopo ch o d n y m i jest otw arty A tlantyk, najmniej zaś otw arty Pacyfik.
poziom
Ingerencja człowieka w hydrosferę pow oduje zakłócenie obiegu wody. Najlepszym tego przykładem jest Jezioro Aralskie. Jest to zbiornik, do którego (przepływając przez pustynie) wpadają rzeki Arnudaria i Syr-daria. W ody tych rzek zostały wykorzystane do nawadniania upraw bawełny w U zbekistanie i Turkm enistanie - nadm ierny p o b ó r wody spow odow ał kurczenie się powierzchni jeziora, a tym samym jego większe zasolenie, degradację środowiska życia wielu gatunków roślin i zwierząt - mówi się wręcz o klęsce ekologicznej.
Ilość wody 11:1 Ziemi jest stała. Wzrasta natom iast zapotrzebow anie na wodę ze względu na zwiększa jącą się liczbę ludzi oraz rosnące potrzeby przem ysłu i rolnictw a. Szczególnie w odochlonny jest przemysł: spożywczy, chemiczny, włókienniczy, papierniczy.
96 |
Hydrosfera
• w ęg lo w o d o ry c h lo ro w a n e , niewystępujące w naturze, trwale, toksyczne, zdolne do kumulacji w organizm ach żywych, stąd są niebezpieczne dla człowieka jako konsum enta produktów m orskiego pochodzenia, np. DIT!’ (środek ow adobójczy stosowany do lat 40.-50.), PCB (używane kiedyś do produkcji (arb okrętowych i drukarskich oraz płynu do transform atorów ) oraz toksafen (główny składnik pestycydów) • m e ta le ciężk ie (nie stanowią problem u światowego) ~ bardzo niebezpieczne: rtęć, kadm , miedź, ołów, cynk, nikiel, chrom , cyna, m olibden - m niej szkodliwe (mniej toksyczne lub występujące w mniejszym stężeniu): arsen, m angan, żelazo, selen, kobalt • sk a ż e n ie ra d io a k ty w n e (odpady i substancje radioaktywne) - dotyczy to przede wszystkim M orza Barentsa i M orza Karskiego, gdzie zatopione zostały statki o napędzie atom ow ym , reaktory i broń jądrowa, odpady prom ieniotw órcze oraz wód Polinezji Francuskiej, gdzie prow adzono próby jądro we.
Budowa wnętrza Ziemi poziom rozszerzony
Ziemia należy do planet wewnętrznych (ziemskich). P raw dopodobnie wszystkie te planety mają po dobną budow ę swego wnętrza. Ponieważ najgłębsze odw ierty osiągają zaledwie 13 km (na Półwyspie Kolskim), dlatego wiedza dotycząca tego zagadnienia opiera się na badaniach pośrednich: - największą rolę odgrywa b a d a n ie p rz e b ie g u fal sejsm iczn y ch - fale te, przy przechodzeniu przez strefy graniczne oddzielające poszczególne warstwy, ulegają załam aniu lub odbiciu, natom iast pręd kość rozchodzenia się fal inform uje o właściwościach materii, z której zbudow ane są warstwy - b a d a n ia p o la m a g n ety czn eg o Z ie m i (rozkład natężenia pola m agnetycznego naszej planety) - b a d a n ia g ra w im e try c z n e - dotyczą one siły grawitacyjnej, jej kierunku - b a d a n ia ra d io a k ty w n e (emisja prom ieniotw órczości wnętrza Ziemi). W ra z z g łę b o k o śc ią zmieniają się pewne param etry fizyczne: • w z ra sta g ęsto ść m a te rii od 2,7 g /c m 3 w warstwie przypowierzchniowej (siał) d o 17 g /cm 3 w jądrze wewnętrznym (nife) • w zrasta c iś n ie n ie średnio 1 atm osfera na 3,7 m etra, w centrum Ziemi jest około 3,6 m in atmosfer. • w z ra sta te m p e r a tu ra średnio 1°C na 33 m etry, w jądrze wew nętrznym jest około 5000-6000°C. . s t o p i e ń g e o t e r m i c z n y - inform uje nas, co ile m etrów w głąb Ziem i tem peratura wzrasta o 1°C śre d n io 33 m / l ° C g r a d i e n t g e o t e r m i c z n y - inform uje nas, o ile sto p n i Celsjusza tem peratura wzrasta na każdy m etr lub kilom etr głębokości -v śre d n io 3 0 “C /1 k m
strefa nieciągłości M o h o strefa nieciągłości R epettiego
strefa nieciągłości Lehm ana
B u d o w a w n ę t r z a Z ie m i
rozszerzony
strefa nieciągłości W ieeherta-G ulenberga
1 - SK O RU PA ZIEM SK A la - s tr e f a g r a n ito w a (sia l) - tylko w ob ręb ie lądów l b - s tr e f a b a z a lto w a (s im a ) - na d nie ocean ó w i na lądzie p o d siał 2 - PŁA SZC Z G Ó R N Y (ZEW N ĘTRZN Y ) (c ro fe s im a ) w górnej części A STEN O SEER A - p o siad a d u żą pla styczność, to m iejsce pow staw ania w szystkich procesów tek to n iczn y ch 3 - PŁA SZ C Z D O L N Y (W EW N ĘTR ZN Y ) (n ife sim a ) 4 - JĄ D R O Z E W N Ę T R Z N E (n ifc ) p ra w d o p o d o b n ie w stanie ciekłym 5 - JĄ D R O W E W N Ę T R Z N E (n ife) p ra w d o p o d o b n ie ciało stałe
poziom
strefa nieciągłości C o n rad a
98
I
Metody badań g eologicznych
Litosfera
Dawne nazwy stref (sial, nife, ilcl.) inform ują o tym , jakie pierwiastki budują poszczególne warstwy: sial = Si - krzem, Al - glin sim a = Si - krzem, Ma - oznacza magnez c ro fe sim a = C r - chrom , Fc - żelazo, Si - krzem, M a - oznacza magnez n ifc sim a = Ni - nikiel, Fe- - żelazo, Si - krzem, Ma - oznacza magnez n ifc = Ni - nikiel, Fe - żelazo.
• wiemy, żc tem peratura wzrasta od głębokości 30 m - obliczam y różnicę głębokości m iędzy 30 m a 540 m 540 m - 30 m = 510 m om • w zrost tem peratury 1°C na 30 m, chcem y wiedzieć, o ile sto p n i pod- -]----------------------- 30 i niesie się tem peratura na przestrzeni 510 m etrów; układam y proporcję w zrost tem p eratu ry 3 0 m /ł° C 1°C - 30 m x - 510 m -------------------- 540 m • obliczam y z proporcji różnicę tem peratur 30 m • x = 1°C • 510 m (jednostki: „m ” się skraca) 30 x = 510°C x = 17°C • na głębokości 30 m tem peratura wynosi 10"C, wzrosła o 17°C - obliczam y tem peraturę panującą na głębokości 540 m 10°C + 17°C = 27°C
g ru b o ść średnio 3 0 -4 0 km , a p o d m łodym i g óram i cło 80 km
średnia gęstość 3,0 g /c m 3
średnia gęstość 2,7-2,8 g /c m 1
strefa bazaltow a S IM A zb u d o w ana głów nie ze skal m agm ow ych zasadow ych (bazalt, gabro, clioryt, diabaz)
g ó rn a część - strefa granitow a S IA L - skały m agm ow e kwaśne d o ln a część - strefa bazaltow a S IM A - skały m agm ow e zasadow e
czasem przykryta cienką warstwą skał osadow ych (do 3 00-400 m); brak osadów na szczytach grzbietów śródoceanicznych
zalegają na niej skały osadow e, często silnie sfałdow ane, o średniej g rubo ści kilku km; czasam i (np. na tarczach) - brak p okryw osadow ych
W kopalni panuje tem peratura 27°C.
Metody badań geologicznych
46,5% w szytkich składników
krzem
27,6%
glin
8%
M etody u sta la n ia w ieku sk a ły
żolozo
5,1%
BEZWZGLĘDNEGO
W ZGLĘDNEGO
wapń
3,5%
m e to d a r a d io m e try c z n a - każdy pierw iastek p ro m ie niotw órczy m a o kreślony czas połow icznego ro zp ad u , np. dla u ran u 238 w ynosi o n 4,5 inki lat. O zn acza to, ż.e p o upływ ie tego czasu połow a u ran u ulegnie roz padow i i przem ien i się w ołów. U stalenie w ieku skały polega na obliczen iu sto su n k u u ran u d o ołow iu; sto su je się też in n e pierw iastki (stro n t, potas), a d o b ad an ia w ieku szczątków o rganicznych stosuje się iz o to p węgla G H (p o d czas życia w org an izm ie g rom adzi się węgiel C M, którego czas połow icznego ro zp ad u w ynosi 5570 lal); dzięki określeniu w ieku szczątków o rganicznych m ożna p o śred n io ustalić wiek skały, w której te szczątki się zachow ały
m e to d a s tr a ty g r a f ic z n a na ob szarach o b udow ie płytowej (n iezab u rzo n y ch tek to n iczn ie) - im głębiej p o ło ż o n a skała, ty m jest sta rsz a , ( z a s a d a s u p e rp o z y c ji)
m e to d a d e iid r o c h r o n o lo g ic z n a - polega na bad an iu słojów przyrostu ro czn eg o w pn iach d rzew żyjących i kopalnych. Porów nanie słojów w ró żn y ch p n ia ch p o zw oliło n a określenie przebiegu w arunków wegetacji d o 8200 lat w stecz
m e to d a p a le o n to lo g ic z n a u stalan ie wieku skał z a p o m o c ą s k a m ie n ia ło ś c i p r z e w o d n ic h
S k ład chem iczny lito sfe ry
i
sód V
2,8%
potas
2,5%
magnez
2«/«
inne pierwiastki
2%
ZADANIE O b lic z te m p e ra tu rę p a n u ją c ą w k o p a ln i n a g łę b o k o śc i 54 0 n i, w iedząc, żc: - średnia roczna tem peratura powietrza nad kopalnią wynosi 10°C - warstwa gruntu, poniżej której zaczyna się w zrost tem peratury, to 30 m - stopień geoterm iczny wynosi 30 m /l ° C
| ' i ;
rozszerzony
tlen
O dtw arzaniem dziejów Ziemi zajm uje się g e o lo g ia h is to ry c z n a . Bada ona procesy tworzenia się Ziemi jako planety, rozwój litosfery oraz życia na Ziemi. S tra ty g ra fia jest działem geologii obejm ującym ustalanie kolejności ułożenia warstw skalnych oraz określanie ich wieku. Podstawową m etodą stosowaną w stratygrafii jest m e to d a p a le o n to lo g ic z n a (skam ieniałości przew odnich). Dzięki tym badaniom m ożna było odtw orzyć kolejność er, okresów i epok geologicznych. Kolejność ta przedstawiana jest w postaci tabel stratygraficznych. Stratygrafia zajm uje się określaniem w iek u bezw zg lęd n eg o i w zględ nego skały. W i e k b e z w z g l ę d n y s k a ł y (o wskazanie wieku skały w latach. W i e k w z g l ę d n y s k a ł y to określenie „skała jest starsza od..,”, „skała jest m łodsza od...”.
L i t o s f e r a to górna warstwa Ziemi obejm ująca skorupę ziemską i górną część płaszcza zewnętrznego. Sięga do głębokości około 100 km. Z budow ana jest z następujących pierwiastków:
poziom
O d p o w ie d ź :
poziom
rozszerzony
KONTYNENTALNA
g ru b o ść 5-12 km
99
R o z w ią z a n ie :
Skoru p a ziem sk a OCEANICZNA
|
Struktury
BEZW ZGLĘDNEGO
W ZGLĘDNEGO
m e to d a p y łk o w a (palinologiczna) - polega na badaniu pyłków roślinnych. N ajczęściej bada się pyłki zawarte w to rfie lub w osadach na dnie jeziora. Pozwala to na określenie w arunków w egetacji i zm ian szaty roślinnej na pew nych obszarach.
m e to d a te k to n ic z n a - polega na analizie n iezgodności u łożenia warstw; pozw ala na ustalenie czasu ru ch ó w g ó rotw órczych, transgresji i regresji m orskich
ERA
j
OKRES
1
EPOKA
'
S k a m ie n ia ło ść to zachow ane w skale szczątki roślinne lub zwierzęce. Jeśli są to szczątki organizm u żyjącego w konkretnym okresie lub epoce geologicznej, na znacznych obszarach kuli ziemskiej, to m ówim y wtedy o s k a m ie n ia ło ś c ia c h p rz e w o d n ic h . N a przykład: skała, w której znaleziono skam ienia łości archeocjatów, pochodzi z kam bru, bo tylko w tym okresie żyły te zwierzęta.
!
M u z o z o ik
M BS
s k a m i u n in ł o ś c i p r z e w o d n io : a m o n ity b e lc m n ity
I
g eologiczne
| 101
WAŻNE WYDARZENIA
p o w stan ie w a p i e n i na W yżynie K rakow sko-Częstochow skiej p o w stan ie r u d ż e l a z a (Alzacja i Lotaryngia) p o d z i a ł G o n d w a n y (oddziela się A m eryka Południow a z A fryką, D ck an z C ejlo n em , A ustralia, A ntarktyda) pierw sze ptaki ro zp ad Pangei na G o n d w a n ę (k o n ty n e n ty pó łk u li p o łu d n io wej) i L a u r a z j ę (k o n ty n e n ty pó łk u li pó łn o cn ej), p o m ięd zy nim i O cean Tetyciy pierw sze ssaki, pojaw iają się d in o zau ry
Tiias
p o n o w n e p o łączen ie się w szystkich k o n ty n e n tó w w P a n g e ę II
p o w stan ie p o k ład ó w s o l i k a m i e n n e j i p o t a s o w e j (p ó łn o c n a Polska, E u ro p a Z ach o d n ia) p o w stan ie z ł ó ż m i e d z i (okolice Legnicy) p o w stan ie z ł ó ż r o p y n a f t o w e j (P o m o rze Z ach o d n ie, K ro sn o O drzańskie)
Dzieje Ziemi. Tabela stratygraficzna Pcim
k arb o n / p erm - o r o g e n e z a h e r c y n s k a P a lc o z o lk
K nrbon
p o w stan ie p o k ład ó w w ę g ła k a m i e n n e g o pierw sze ow ady latające
D ew on 't Sylur
P o d ział d ziejó w Ziem i OKRES
ERA
OPOKA
^
Holocen C zw artorzęd
Plejstocen
WAŻNE WYDARZENIA
N cogen
Miocen . Oligocen , ■ Paieogen
Eocen
p ow stanie złóż soli kamiennej (W ieliczka, B ochnia) p ow stanie złóż siarki (Tarnobrzeg) koniec kredy - m iocen - orogeneza alpejska (największe n atężenie ru ch ó w górotw órczych: o lig o cen /m io ce n )
Palcoccn ;-;v
M c z o z o lk <
>
s k a m i e n ia ł o ś c i p r z e w o d n ie : « m o n ity : , •••1 f • i ’ 1 b n l r m n it y
wyginięcie większości gatunków, w tym w ielkich gadów dalsze pow staw anie wapieni, kredy (na W yżynie Lube!-
, Kreda
K um br
powstanie Haltyku
Plłocen
K e n o z o ik
sltiej) s u b k o n ty n e n t Indyjski u d erza w Azję (rozpoczyna się fał
dowanie Himalajów)
wyjście zw ierząt na ląd, pierw sze płazy o rdow ik / sylur / dew on - o r o g e n e z a k a l c d o ń s k a pojaw iło się ż y c ie n a l ą d z i e pojaw ienie się ryb, pierw sze rośliny lądowe
O rdow ik
epoka trw ająca d o dziś (o d o k o ło 10 tysięcy lat)
zlodowacenie na półkuli północnej (dwa ląd o io d y -■ znad Z ato k i H u d so n u i G ó r S kandynaw skich) pojawienie się człowieka - w schodnia Afryka
'• <' '
e ry p r o te r o z o i c z n e ( n e o p r o t e r o z o ik , . m e z u p r o tu r o z o lk , p a lu o p r u t e r u z o ik ) e ry u r r h u l c z n c ( n e o a r c lu i ik , r n e z a n r c lia ik , p a le o o r c h n ik , e o u r c h n ik )
ro zp ad Pangei na niniejsze fragm enty
skały p o ch o d z ące z tych er to dziś głów nie skały m e tam o r ficzn e i m agm ow e w ielo k ro tn e ru ch y górotw órcze, czynny w ulkanizm p o w stan ie w iększości światowych złó ż r u d ż e la z a p o w stan ie z ł ó ż u r a n u (A ustralia, K anada, Zair, Zam bia) jeden wielki k o n ty n e n t o b lan y m o rzam i ( P a n g e a ł)
Plejstocen i holocen to w dawnych opracow aniach czw artorzęd (mówiąc „osady płejstoceńskie” mamy na myśli osady polodow cow e - powstałe dzięki zlodow aceniu w plejstocenie). Epoki: od pałeocenu d o pliocenu tworzyły dawniej trzeciorzęd. T r a n s g res ja m orza - wkraczanie m orza w ląd (np. w ordow iku, jurze, kredzie). R egre sja m o rza - wycofywanie się m órz z obszarów lądowych (np. w permie, triasie, pliocenic).
Struktury geologiczne Pierwotny układ skał osadowych wykazuje p oziom e ułożenie, h o tak grom adzą się osady np. na dnie zbiornika wodnego. O sady te układają się w warstwy (czyli występuje w arstw ow anie).
rozszerzony
s k a m i e n ia ł o ś c i ' p r z e w o d n ie : t r y l o b it y
poziom
T a b ela s tra ty g ra fic z n a przedstawia podział dziejów Ziemi. Skonstruow ana jest w taki sposób, że na górze tabeli są najm łodsze ery, okresy lub epoki geologiczne. Każda następna era, epoka lub okres jest starsza od poprzedzającej, la k i sposób konstrukcji tabel stratygraficznych spow odowany jest odniesie niem d o stanu rzeczywistego. W naturze najczęściej na pow ierzchni (na górze) są skały najm łodsze. Im głębiej, tym skały są starsze. G ranice m iędzy erami, okresam i i epokam i geologicznym i wyznaczają ważne wydarzenia w rozwoju skorupy ziemskiej lub życia na Ziemi. Najczęściej były to ruchy górotw órcze oraz pojawienie się lub wymarcie charakterystycznych organizm ów roślinnych i zwierzęcych. Poniżej przedstaw iono nowy, uaktualniony podział dziejów Ziemi (epoki uw zględniono tylko w keno zoiku, aby zwrócić uwagę na istotne zm iany w stosunku do starej tabeli stratygraficznej, zrezygnowano też z okresów w najstarszych erach):
106 |
Li t o s i e r a
Teoria
tektoniki
płyt
4. er o z y jn e ś c ię c ie p o w ie r z c h n i
5. akum ulacja osadów w środowisku morskim , b) Określ wiek względny iłów jeziornych. R o zw iązanie :
• przyjrzyj się przekrojowi - czytaj go od w arstw n a jn iż e j p o ło ż o n y c h , odczytaj rodzaje skał powstających chronologicznie (od najstarszych do najm łodszych) w ap ień - p iask o w iec (pow stały w m o rz u ) - w ap ień - piaskow iec (p o w stały w m o rz u ) - ił je z io rn y - g łin a zw ałow a • zastanów się nad genezą tych skał - musisz znać typy genetyczne podstawowych skał, czyłi wiedzieć, jak one powstają - z czego, w jakich w arunkach klim atycznych, na lądzie czy w zbiorniku w odnym (jakim - w m orzu, jeziorze, rzece) • określ warunki sedym entacyjne clła poszczególnych skał
poziom
ro zsze rzo n y
w ap ień , p iask o w iec - m o rz e ił - z b io r n ik w o d n y n a lą d z ie g lin a zw ałow a - z lo d o w ace n ie • teraz m ożesz przedstawić wstępną historię geologiczną regionu: N a jp ie rw p rz e z d łu g i czas było tu m o rz e (c h o ć z m ie n ia ły się w a ru n k i se d y m e n ta c y jn e ra z p o w sta je w ap ień , p o te m p iask o w iec - p rzy czy n ą m o że być z m ia n a k lim a tu , w iększy d o p ły w m a te ria łu z rz e k itp .); p o te m w kroczył lą d i n a stę p o w a ła se d y m e n ta c ja w je z io rz e , n a k o ń c u (n a jb liż e j te ra ź n ie jsz o śc i) było zlo d o w ace n ie .
\ \
grzbiety oceaniczne
granice płyt
t=
uskoki
kierunki ru c h u płyt
—
rowy
5
prędkość ru c h u płyt w c m /ro k
źródło: arkusz, diag n o sty czn y d o egzam inu m a tu raln eg o 2005 (p o zio m rozszerzony)
• zwróć uwagę na ułożenie warstw skalnych *• czy jest to budowa płytowa, jeśli nie, to jakie procesy geologiczne zachodziły Z przekroju wynika, że: - najpierw miała miejsce sedym entacja w środowisku m orskim - potem osady te zostały sfałdowanc - zwróć uwagę na „ścięcie” drugiej warstwy piaskowców (tej młodszej) - fałd został zniszczony, zrów nany - m usiały mieć wtedy miejsce silne procesy niszczące (np. erozja) - p o zrów naniu terenu następowało osadzanie się skał w w arunkach lądowych (jezioro) - zm iana klim atu spowodowała zlodowacenie - jej efektem jest warstwa gliny zwałowej - dwie ostatnie warstwy ułożone są płytowo - to oznacza, że nie doszło tu do żadnych deformacji, proces akum ulacji nic był niczym zaburzony. • odpow iedz na pytanie postaw ione w punkcie a) o d p o w ied ź: 5 - 1 — 4 — 3 — 2 • wiek względny skały to określenie, od jakich skał dana warstwa jest starsza, od jakich młodsza; sk a ły leżące p o d d a n ą w arstw ą są s ta rs z e , n a d - m ło d sz e (chyba że doszło do bardzo dużych deform acji układu warstw skalnych)
TEORIA TEKTO N IKI PŁYT ( - „dryf kontynentów") prądy konwekcyjne w astenosferzc • b a r d z o p o w o ln e (k ilk a c m /r o k ) p r z e m ie s z c z a n ie s ię p la sty c z n e j m aterii skaln ej • ru ch w y w o ła n y r ó ż n ic a m i tem p era tu ry m ię d z y m aterią p o ło ż o n ą p ły cej i g łę b iej p o zio m y ru c h m aterii p o d p ły tam i litosfery
. / 1>■ '5' a. U'
$ -a u 04
^
'
M 1
-EJ ' N 3 .« s£ CL, 2
o
kierunek ruchu dna oceanicznego O
dpo w iedź :
iły je z io r n e są sta rsze o d g lin y zw a ło w ej i m ło d s z e o d p ia sk o w có w .
Teoria tektoniki płyt litosfery Litosfera podzielona jest na płyty, które poruszają się względem siebie. M ogą one: - oddalać się o d siebie - zbliżać się d o siebie - przesuwać się względem siebie w pionie. Są dwa rodzaje płyt litosfery: - płyty Nazca i pacyficzna to cienkie, bazaltowe płyty oceaniczne - inne płyty (np. afrykańska, am erykańska) są częściowo oceanicz.nc, a częściowo kontynentalne.
¡■s -a ir» CU ET S 1^ P S- i S fti sí r?i T3 K ił C. G r&l .» ’ s ’I
źródło: arkusz m atu raln y maj 2007 (p o zio m rozszerzony)
n
■tn
1 i
ryfi;
litosfe
Wewnętrzne
Litosfera
1. stre fa ry ftó w (na rysunku powyżej - 15) • w stępujące prądy konwekcyjne po dotarciu do litosfery rozpływaj«! się poziom o w przeciwne strony - pow olne rozciąganie i pękanie litosfery • w m iejscu pęknięcia litosfery tworzy się ryft - wąski, długi (od kilkuset do kilku tysięcy km) i bardzo głęboki (do 300 km) rów tektoniczny • w ryfcie - tworzenie się i rozrastanie nowego dna oceanicznego (1—12 cm rocznic) - jest to tak zwana stre fa sp re a d in g u ( - rozrastanie się dna m orskiego) • w m iejscu wylewu magmy tworzą się g rz b ie ty ś ró d o c c a n ic z n c • w strefie ryftów bardzo silny wulkanizm i znaczna aktywność sejsmiczna • ryfty występują głównie w obrębie grzbietów śródoceanicznych (największy system ryftów to Grzbiet Śródatłantycki) • na lądach ryfty są rzadsze i znacznie mniejsze, np. w schodnioafrykańskic rowy tektoniczne, zapadli ska jeziora Bajkał i M orza C zerw onego, na Islandii (wyspa ciągle się rozrasta) 2. s tre fa s u b d u k c ji (kolizji) (na rysunku powyżej - A) • zstępujące prądy konwekcyjne wywołują ściskanie litosfery, zbliżanie się płyt litosferycznych, a następ nie ich kolizję • su b d u k c ja - zjawisko nasuwania się jednej płyty na drugą w strefie subdukcji: - w dnie m orskim tworzą się głębokie rowy oceaniczne - na lądzie d o ch o dzi do wypiętrzenia gór • aktywny wulkanizm i częste trzęsienia ziemi.
b n ta lit
Itikkolik
l o p o li t
M
procesy geologiczne S i II ES
| 109
d u jk a
tf
«
108 |
W u lk a n izm W ydostająca się na powierzchnię m agm a to ław a. W u lk a n iz m to ogól zjawisk geologicznych związanych z wydobywaniem się lawy oraz towarzyszących jej substancji na pow ierzchnię Ziemi. Lawa grom adzi się wokół miejsca, z którego wypływa i tworzy stożek o różnym kształcie, wysokości, nachyle niu - są to w u lk an y . Lawa m oże się też wydobywać na pow ierzchnię szczelinami (nie tworząc stożków wulkanicznych). f h c m u y p o p io łu
P R O C E S Y G E O L O G IC Z N E
w ew n ętrzn e = e n d o g e n ic z n e zachodzą wskutek działania sil wewnętrznych (np. plutonizm , w ulkanizm , trzęsienia ziemi, ruchy górotw órcze, ruchy epcjrogeniczne)
zewnętrzne = cgzogcnicznc zachodzą wskutek działania sil zewnętrznych - wiatru, tem peratury, m orza, rzek, lodowców i lądolodów (np. wietrzenie, erozja) B u d o w a w u lk a n u
Wewnętrzne procesy geologiczne Powierzchnia Ziemi ulega ciągłym przem ianom , które są wynikiem działania procesów geologicz nych.
Lawa (mająca tem peraturę około 1000°C) składa się z głównie z tlenków krzem u (krzemionka), a także z glinu, krzemianów, głinokrzem ianów i gazów. W zależności od zawartości krzem ionki, wyróżnia się ławę: k w aśn ą i zasad o w ą - mają one również różne właściwości fizyczne, tworzą stożki wulkaniczne o odm iennym wyglądzie.
P lu to n izm P lu to n iz m to ogół zjawisk geologicznych związanych z d z ia ła n ie m m ag m y w o b rę b ie sk o ru p y zie m sk ie j, z tw orzeniem się ognisk m agm owych oraz wdzieraniem się m agmy m iędzy inne skały bez przedostania się jej na pow ierzchnię Ziemi. W wyniku procesów plutonieznych powstają in tru z je m agm ow e, czyli obszary wtargnięcia magmy pom iędzy inne skały. W yróżnia się następujące rodzaje intruzji: • b a lo lit - intruzja o bardzo dużym rozm iarze (od kilku do kilkuset kilom etrów długości i szerokości oraz kilka kilom etrów wysokości), o nieregularnych kształtach; np. batolit Tatr W ysokich, batolit na Alasce (jeden z największych na świecie, ma długość 2 tys. km, szerokość 200 km) • ła k k o lit - skupisko zastygniętej magmy w kształcie soczewki („grzybek”, „bochenek”), powstaje przez wdarcie się magmy w warstwę skalną i uniesienie nadkładu skalnego, znajduje się bliżej powierzchni Ziem i niż batolit • lo p o łit - intruzja w kształcie spodka • siłle = ży ła p o k ła d o w a - intruzja magmowa powstała m iędzy dwiema równoległymi warstwami skał osadowych, ma kształt płyty ułożonej zgodnie z płytową budow ą skał • d a jk a - intruzja w postaci pionowej żyły, biegnącej w poprzek warstwy skalnej.
Rodzaje w ulkanów w z a le ż n o ś c i od ro d zaju law y I
w u lk a n typ u w u z u w in ń s k ic g o
w u lk a n typu h a w a js k ie g o
la w a k w a ś n a “ bo g ata w k rzem io n k ę (SiO^)
la w a z a sa d o w a - uboga w krzem ionkę
tw orzy jasne skały, np. p o rfiry
tw orzy ciem n e skały, np. bazalty
ława gęsta, lepka, płynie pow oli - tw orzy wysoki, wąski stożek w ulkaniczny
lawa rzadka, płynna, łatwo się rozlewa - tw orzy szeroki, niski stożek w ulkaniczny
to tzw. w ulkan s to ż k o w y
to tzw. w ulkan ta rc z o w y
I km
ii) kiti
110 |
Litosfera
W ew nętrzne procesy geologiczne wulkan typu haw ajskiego
w ulkan typu wezuwluńnkiuyo
gw ałtowne erupcje, rozryw anie stożka - często pow sta je k a łtle ra (rozległa, głęboka w klęsłość pow stała m .in. 7. p oszerzenia daw nego krateru)
bez gw ałtow nych erupcji
n p. W ezuw iusz, K rakatau, Kluczewska Sopka
np. w ulkany hawajskie, Hekla
CZYNNE
WYGASŁE
DRZEMIĄCE
n p. E tn a, S tro m b o li, M an n a Lon
np. M au n a Kea
|l11
np. G ó ra św. A n n y (W yżyna Śląska), Sajama i O jo s ciel Sałaclo (w A n dach)
rysunki źródło: arkusz m aturalny maj 2007 (p o zio m rozszerzony)
P rz e b ie g w y b u ch u w u lk a n u : • objawy - najczęściej nie ma ich w ogóle, ale bliskość ogniska m agm y m oże spowodować: - wysychanie źródeł w okolicy w ulkanu ~ topnienie śniegów na wulkanie - ożywienie gejzerów • przebieg: m oże być spokojny lub gwałtowny - jest to uzależnione od rodzaju lawy (tabela powyżej) • p ro d u k ty wybuchu wulkanu - z krateru m oże się wydobywać: - law a - g azy - np. para w odna, dw utlenek węgla, chlor, w odór, azot, m etan, siarkowodór, am oniak, inne - u tw o ry p iro k la sty c z n c - są to fragm enty lawy rozrzucane w powietrzu, różnej wielkości odłam ki skalne wyrwane z krateru: o b o m b y w u lk a n ic z n e - bryły lawy w yrzucone i zastygłe w powietrzu o la p ille - fragm enty lawy wielkości orzecha o p iask i i p o p io ły w u lk a n ic z n e - najdrobniejszy materiał powstały podczas gwałtownej erupcji, kiedy lawa rozpylana jest pod dużym ciśnieniem o p u m e k s to wyrzucone w powietrze fragm enty gorącej lawy bogatej w gazy (które wydobywają się z niej podczas stygnięcia w pow ietrzu - tworząc w lawie pęcherzyki) • skutki: - potoki lawy, pyły zasypujące miejscowości, duszące gazy są zagrożeniem dla człowieka - zapylenie atm osfery związane z erupcją w ulkaniczną jest pow odem zmniejszenia dopływu ilości energii słonecznej, a tym samym obniżenia tem peratury powietrza - w wyniku erupcji m oże dojść do pow stania potoków błotnych (pyły, popioły stają się jądram i kondensacji - spada gwałtowny deszcz pow odujący spływ wielkich pokryw błotnych niszczących osady ludzkie) - gleby wykształcone na popiołach w ulkanicznych (tufy) są bardzo żyzne - rozwój rolnictwa.
R o z m ie s z c z e n ie w u lk a n ó w n a k u li z ie m s k ie j
Na kuli ziemskiej jest około 450 czynnych wulkanów, z czego 20% zlokalizowanych jest na dnie m órz i oceanów (są to w większości wulkany tarczowe, w wyniku ich erupcji często powstaje lawa poduszkowa - zastygła w postaci spłaszczonych buł). R o z m ie s z c z e n ie w u lk a n ó w związane jest z krawędziami płyt litosfery, jest ich dużo: • w stre fa c h su b d tik c ji (tu około 80% wszystkich czynnych wulkanów), np. tzw. O gnisty Pierścień Pacyfiku, gdzie znajduje się ponad 60% wszystkich czynnych w ulkanów na Ziemi • w stre fa c h ry fto w y ch - na grzbietach śródoccanicznych m a najczęściej miejsce wulkanizm szczeli nowy (ze szczelin wypływa płynna lawa bazaltowa będąca budulcem dna oceanicznego). Poza obrzeżam i płyt litosfery wulkany powstają n a d tzw. p la m a m i g o rą c a (np. na Hawajach) - są to miejsca, gdzie lawa (bazaltowa) przedostaje się przez cienkie d n o oceaniczne. W a żn ie jsze czynne w ulkany wulkan
P o dział w ulkanów ze w zględu na m a te ria ł w ydobyw ajgey się p o d czas eru p cji WULKANY LAWOWE (e ftiz y w n c j
WULKANY EKSPLOZYW NE
STRATOWULKANY
w yrzucają głów nie lawę (gwałtow ność erupcji zależy o d rodzaju lawy - kwaśna łu b zasadow a)
w yrzucają tylko utw o ry piroklastyczne i gazy; gw ałtow nie w ybuchają
w yrzucają na p rzem ian lawę i m ate ria! pirokłastyczny (w ybuchają gwał tow nie, tw orzą w ulkany stożkow e)
np. w ulkany hawajskie
np. Acjuan w G w atem ali
np. E tna, W ezuw iusz, K rakatau
Podział w ulkanó w ze w zględu na aktyw n ość
położenia wulkanu
w ysokość w m n.p.m.
G uailatiri
C hile
6 060
C o to p ax i
Ekw ador
5 897
O rizaba
M eksyk
5 700
Kiuczewska S opka
Rosja
4 835
M au n a Loa
Haw aje
4 168
K am erun
K am erun
4 095
DRZEM IĄCE
WYGASŁE
Kcrinci
Ind o n ezja, S um atra
3 805
w czasach historycznych z a n o to w ano ich erupcje, ale ob ecn ie nic w ykazują aktyw ności
b rak aktyw ności w czasach h isto rycznych, p ra w d o p o d o b n ie nigdy już nic w ybuchnie - brak czynnego w u lkanizm u na dan y m terenie
Erebus
A n tarktyda
3 795
Fuji-san (Fudzi)
J ap o n ia , H o n siu
3 766
Etna
W iochy, Sycylia
3 323
«'(»i CZYNNE
■■
przejaw iają aktyw ność (ciągłą lu b co jakiś czas)
112
I
litosfera
W e w n ę trzn e procesy geologiczne
w u lk a n
p o ł o ż e n i e w u lk a n u
w y s o k o ś ć w m n .p .m .
P in atu h o
Filipiny, L uzon
I 680
Askin
Islandia
i 570
H ekla
Islandia
Î 491
M o n t Pelce
M artynika
1 397
W ezuwiusz
W iochy
1 281
S tro m b o li
W iochy, W yspy Liparyjskie
926
K rakatau
Indonezja, K rakatau
813
przem ieszczanie się m ałych mas skalnych np. podczas zapadania się stropów jaskiń, wyrobisk gór niczych, itp. - są to trz ę sie n ia zap ad lisk o w e - słabe, o małym zasięgu, stanowią 3% wszystkich trzęsień ziemi. Trzęsienia powstają p od pow ierzchnią Ziemi, ale są odczuw ane również na jej pow ierzchni. E
H - h ip o c e n tr u m - ognisko trzęsienia ziemi, miejsce tw orzenia się fal sejsmicznych E - e p ic e n tr u m - miejsce na powierzchni Ziemi, pionow o nad hip o cen tru m , gdzie trzęsie nie dociera najszybciej i jest najsilniejsze -► kierunek ro zch o d zen ia się lal sejs m icznych
T r z ę s ie n ie Z ie m i
H ip o cen tru m najczęściej znajduje się* na głębokości 2-3 km (ale m oże sięgać nawet głębokości kilkuset kilometrów). Częściej zlokalizowane jest pod dnem oceanu niż na lądzie. Siłę trzęsienia ziemi określa się za p om ocą skali: • R ic h te ra - skala otwarta (ale w praktyce nie notuje się wstrząsów większych niż 9,5 stopnia); wielkość trzęsienia określa się na podstawie am plitudy drgań (każdy następny stopień oznacza 10-krotnie więk szą wyzwoloną energię), np. poniżej 2 sto p n i trzęsienie wyczuwalne tylko przez sejsmografy, 7,3 - wali się większość budynków • M c rc a llc g o - 12-stopniowa skala zam knięta. Intensywność wstrząsu określa się na podstawie znisz czeń wywołanych przez drgania, np. 1 stopień - trzęsienie wyczuwalne tylko przez sejsmografy, 10 stopni - wali się większość budynków. Trzęsienia ziemi są zjawiskiem dość pow szechnym na kuli ziemskiej, zdarzają się na tzw. obszarach sejsmicznych i penscjsm icznych. P o d ział o b szaró w ze w zględu na c z ę sto tliw o ść w ystęp o w an ia trzę sie ń ziem i a s e js m ic z n e
uioj zod
s e js m ic z n e
(iŁM isuJsm irzne
d uża częstotliw ość silnych trzęsień ziemi
trzęsienia w ystępują sp oradycznie (lu b są częste, ale słabe)
po zb aw io n e trzęsień ziem i
* strefa p o ło ż o n a w okół O cean u S p o kojnego (40% trzęsień) - strefy subdukcji •g rz b ie ty śró d o cean iczn e - strefy ryfiowe • o b szary m ło d y ch g ó r (alpidy)
np. • p ó łn o c n a E uropa • Masyw C en traln y , H arz, Ural (i in n e o b szary starych gór) •s tre fa W ielkich Rowów W sch o d n io afry k ań sk ich • W ielkie G'óry W ododziałow e • Iiajkal • rów M o rza M artw ego
•s ta re platfo rm y prekam bryjskic (np. E u ro p a W sch o d n ia, Syberia) • d n a o cean iczn e (z w yjątkiem stre f row ów i grzbietów ) • A ntark ty d a
E K SH A LA C JE
fu m a ro le
solfatary
m o fe ty
• tem peratura powyżej 300°C (nawet d o 1000°C) • bogate w różne składniki chem iczne • np. Alaska, Kam czatka, Park Yellowstone
• um iarkow anie gorące (tem peratura 100-30()°C) • głównie para wodna, dw utlenek węgla i siarkow odór • najczęściej towarzyszą w ulkanom drzem iącym i wygasłym
• chłodny wyziew (tem peratura poniżej 100°C) • głównie dw utlenek węgla • np. w okolicach Szczawnika i Zfockiego (Beskid Sądecki)
T rz ę s ie n ia ziem i T r z ę sie n ia ziem i to drgania skorupy ziemskiej, których przyczyną jest rozchodzenie się fal sejsmicz nych. Są one spow odow ane przez: • przem ieszczanie się mas skalnych w obrębie skorupy ziemskiej - na granicach płyt litosfery - w rejonie m łodych gór fałdowych - alpidów (rozładowywanie naprężeń) - w uskokach Są to trz ę sie n ia te k to n ic z n e - najsilniejsze, najczęstsze (około 90% wszystkich trzęsień ziemi) • wybuch w ulkanu - towarzyszą erupcjom w ulkanicznym - trz ę sie n ia w u lk a n ic z n e - są słabsze, stanowią około 7% wszystkich trzęsień ziemi
po z i om- r o z s z e r z o n y
uozjazsroj
Po ustaniu działalności wulkanicznej tworzą się charakterystyczne form y terenu: • k alclcra - jest to zagłębienie powstające w wyniku: - rozerw ania stożka w ulkanicznego przy gwałtownej erupcji - zapadnięcia się obszaru nad opróżnionym ogniskiem wulkanicznym • n c k w u lk a n ic z n y - jest to wzniesienie o bardzo strom ych stokach zbudow ane z lawy zakrzepłej w kom inie wulkanicznym (stożek w ulkaniczny ulega zniszczeniu w wyniku działania czynników egzogenicznych i pozostaje na pow ierzchni tylko lawa, która zastygła w dawnym kom inie wulkanicz- , nym) • d a jk a - ślad ławy, która zastygła w szczelinach skalnych, a następnie została odsłonięta przez nisz czące czynniki rzeźbotwórcze. E rupcjom w ulkanu towarzyszy wydostawanie się gazów (z krateru lub okolicznych szczelin na zbo czach i u po d n ó ża wulkanu). Jest to tzw. e k slia la c ja = wyziewy składników lotnych z magmy. Zjawisko to występuje na obszarach czynnego w ulkanizm u lub lam , gdzie procesy te zakończyły się stosunkowo niedawno.
I 113
114
I
Litosfera
pojawienie się pokrywy lodowej (lądolodu) obciążenie litosfery
lito sfe ra o b n iż a się
odciążenie litosfery
lito sfe ra p o d n o si się
pojawienie się m łodych gór fiddowych
lą d o ló d w y ta p ia się
góry zostają w pewnej części zniszczone (przez czynniki zewnętrzne) \ \
g rz b ie ty o c e a n ic z n e
=
u sk o k i
— to w y -■»■iiw o b s z a r y se jsm ic zn e
g ran ic e p ły t c=7i 6
?—— 222-----22?°lm
k ie ru n k i r u c h u p ły t p rp d k tjić r u c h u p ły t w c m /r o k
ź r ó d ło : a r k u s z d ia g n o s ty c z n y d o e g z a m in u m a tu r a ln e g o 2 0 0 5 ( p o z io m ro z s z e r z o n y )
Skutki trzęsień ziemi: śmierć ludzi (np. 2001 rok - Indie 20 tys. ofiar, 1923 rok Tokio 142 tys. zabitych) zniszczenia budynków , dróg itd. powstanie fali tsunam i zm iany w ukształtow aniu pow ierzchni ziemi (np. w 1862 roku powstaje nowa duża zatoka Bajkału, w 1906 roku w Kalifornii doszło do pionow ych i poziom ych przesunięć wzdłuż uskoku - powstało Jezioro Sareskic) • lawiny, obsunięcia warstw skalnych. • • • •
Niekorzystnym skutkom trzęsień ziem i m ożna przeciwdziałać (lub je ograniczać), np. poprzez: - rozwinięcie systemu prognozow ania trzęsień, obserwację zjawisk poprzedzających - np. deform acji pow ierzchni ziemi, niepokoju wśród zwierząt, - wykorzystywanie w budow nictw ie technologii, które zmniejszają ryzyko zawalenia się budynków - np. bloki podczas drgań kołyszą się, ale nic pękają.
R u ch y iz o sta ty c z n e Ruchy i z o s t a t y c z n e to pow olne, długotrw ale, pionow e ruchy skorupy ziemskiej. Spowodowane są zaburzeniem równowagi izostatycznej m iędzy litosferą i astenosferą, I z o s t a z j a to dążenie d o równowagi m as skalnych zanurzonych w plastycznej astenoslerze - jeśli zo staną one obciążone, to zanurzają się głębiej, jeśli dojdzie do ich odciążenia - unoszą się wyżej (dążąc ^ d o równowagi litosfera wykonuje pionow e ruchy względem leżących w sąsiedztwie mas skalnych). y Tak więc ruchy izostatyczne zachodzą na terenach, na których zwiększy! się lub zmniejszy! n a c is k z e w n ę trz n y na powierzchnię ziemi, np. poprzez obciążenie lub odciążenie lądolodem , m łodym i wypię trzonym i góram i, i tak:
Ruchy izo staty czn e
r
PO DNO SZĄ CE
np. Skandynaw in p ó łn o c n a Syberia Z atoka H utłsonn Szkocja
OB N IŻA JĄ CE
np. A n tark ty d a G ren lan d ia W yspy Fryzyjskie część W ielkiej Brytanii
R u ch y e p e jro g e n icz n e Ruchy e p e j r o g e n i c z n e = l q d o t w ó r c z c to bardzo pow olne, obniżające lub wynoszące ruchy skorupy ziemskiej (dotyczy zm iany położenia dużych fragm entów skorupy ziemskiej). Nie dochodzi przy tym do deform acji lub fałdowania skal. Ruchy te spow odow ane są naciskiem m agmy poruszającej się we wnętrzu Ziemi na litosferę. Ruchy te pow odują zm ianę linii brzegowej: • powolne obniżanie skorupy ziemskiej prow adzi d o wkraczania na te obszary m orza (tra n sg re sja m o rsk a ), co prowadzi d o sedym entacji skal osadowych (grubość serii skalnych d ochodzi d o kilkuset, a nawet kilku tysięcy metrów) • pow olne podnoszenie się skorupy ziemskiej pow oduje wycofywanie się m orza, odsłanianie nowego lądu (reg resja m o rsk a ). Ruchy epejrogeniczne miały miejsce np. na obszarze Polski - p od koniec ery protcrozoiczncj doszło do powstania uskoku na linii Koszalin - Przemyśl i od tej po ry obszary p ołożone na zachód od lęj linii zaczęły się obniżać (co doprow adziło d o długotrw ałej akum ulacji morskiej). W spółcześnie procesy takie zachodzą m iędzy innym i: - w H olandii, w rejonie G dańska, w basenie M orza Tyrreńskiego - ruchy obniżające - Półwysep Apeniński, wypiętrzenia wokół Kotliny K ongo i Kalahari - ruchy wynoszące.
116 |
Litosfera
Z e w n ę t r z n e p r o c e s y g e o l o g i c z n e 1117
R U C II Y IZ O S T A T Y C Z N E * R U C I I Y E P E J R O G E N I C Z N E
i
nazwo orogenezy
okrch, ero w ystąpienia
o d m ło d zen ie G ó r Świętokrzyskich S udety
o ro g e n e z a h e rc y ń s k a
k arb o n - p erm (era paleoz.oiczna)
R u ch y g ó ro tw ó rcz e R u c h y g ó ro lw ó rc/.e (fałd o w a n ie , o ro g e n e z a ) to proces prowadzący do powstania gór fałdowych. N astępuje to w kilku etapach: ł) utw orzenie się g eo sy n k lin y - jest to wielkie, podłużne obniżenie skorupy ziemskiej (w rejonach subdukcji), 2) sedym entacja skał osadowych w geosynklinie, 3) zwężanie się geosynkliny w wynikli ruchu płyt litosfery (zbliżanie się icłi do siebie, w chodzenie jednej na drugij) - sfałdowanie nagrom adzonych w geosynklinie osadów, 4) w ypiętrzenie sfałdowanych skał na skutek zam ykania geosynkliny, 5) powstają góry (aldowe (ze skał osadowycli i m agm owych - orogenezie towarzyszą inlruzje m agm o we). W dziejacli Ziemi m ożna wyróżnić wiele orogenez. Każda z nich składa się z wielu faz górotwórczych, podczas których ruchy wypiętrzające nasilały się. D o najważniejszych orogenez zalicza się fałdowania: • kaledońskie • hercyńskie • alpejskie. W ażn iejsze oro g en ezy w d zie ja c h ziem i (od n a jsta rszy ch ) nazwo orogenezy
o r o g e n e z y n a js ta r s z e (n ie m a k o n ie c z n o ś c i z a p a m ię ta n ia ic h n az w !!!)
o r o g e n e z a k a lc d o ń s k a
okres, ero w ystąp ien ia
przykłady sfałdow anych gór
archaik - proterozoilc
Półw ysep Kolski Labrador p ó łn o c n a część Walii, Anglii G ó ry Stanow e
ordow ik - syJur - dew on (era paieo/.oiczna)
G ó ry Świętokrzyskie część Sudetów G ó ry K aledońskie G ran ip ian G ó ry Skandynaw skie część A ppalachów G ó ry Jabłonow o A lpy Australijskie
o r o g e n e z a a lp e js k a
kreda (era mezoz.oiczna) - pałeogen - n eo g en d o m io cen u (era k en o zo iczn a)
W ogezy Schwarzwald M asyw Czeski Rudawy M asyw C en traln y Ural Ałtaj G ó ry Przylądkowe część A ppalachów część W ielkich G ó r W ododziałow ych K arpaty o d m ło d zen ie S udetów i G ó r Świętokrzyskich Alpy Bałkany A p en in y Pireneje G ó ry D ynarskie K aukaz H im alaje Atlas K ordyliery A ndy
Fałdowanie to tylko jeden ze sposobów powstawania gór - tale tworzą się g ó ry fałdow e. Taki charak ter mają wszystkie góry powstałe podczas najm łodszej orogenezy alpejskiej, występują one w postaci: • fałdów (np. Pireneje) •płaszczow in (np. Alpy, Karpaty, Himalaje). : —~~ > : r7— r—- — ' : :--------- ; 7--------------------:• Góry z r ę b o w e - powstają w wyniku pionow ego przem ieszczenia mas skalnych w zdłuż uskoków, powstają w tedy zręby i rowy tektoniczne - tak wyglądają np. Sudety, Ural, góry H arz (są to pasma górskie powstałe podczas orogenez paleozoicznych, które w czasie fałdowania alpejskiego zostały ’ potrzaskane uskokam i i przesunięte w pionie wzdłuż tych pęknięć). Góry w u lk a n ic z n e - tw orzą się w wyniku o b fity ch erupcji w ulkanicznych. Nic tworzą pasm gór skich. Jako przykład m ożna wymienić: K ilim andżaro, góry Islandii,.Japonii, Hawajów, Kamczatki.
Zewnętrzne procesy geologiczne W ie trze n ie s k a t ss. W ie tr z e n ie s k a ł to proces geologiczny prowadzący cło:; - rozpadu skał (ich fizyczne rozluźnienie), , - rozkładu skał (chem iczna przem iana). i w y n i k u . w i e t r z e n i a powstaje z w ie trz e lin a , czyli okru ch y skalne różnej wielkości, o składzie «chem icznym niezm ienionym (wietrzenie fizyczne) lub ¡odm iennym .niż. skały wyjściowej (wietrzenie ■chemiczne). Zw ietrzelina m oże pozostać n a miejscu w ietrzenia lu b być z niego usunięta (np. przez ¡¡¡wywiewanie, wypłukiwanie).
118 I
Zew nętrzne procesy geologiczne
Litosfera
Intensywność i rodzaj wietrzenia zależy od: • k lim a tu • w łaściw ości sk a ły (czy jest przepuszczalna, czy rozpuszcza się w wodzie, itp.) • p o z io m u w ód g ru n to w y ch .
skały węglanowe np. wapien
Ro d zaje w ie trze n ia j
po d staw o w e procesy
a)
fizyczne m echanicz ne
w ietrzen ie
term iczne
(insolacyj-
n e ) - spow odow ane dużym i dobow ym i a m p litu d am i te m p eratu r - w dzień skała silnie się nagrzewa, w n o cy w yziębia (skała „rozszerza się” i „kurczy” , co pow oduje jej pękanie) b) w i e t r z e n i e m r o z o w e ( z a m r ó z ) - za m arzanie w ody w szczelinach skal (lód zwiększa swą objętość i rozsadza skałę) c) w i e t r z e n i e s o l n e - sól krystalizująca w szczelinach skalnych zwiększa swoją o b jętość i prow adzi d o ro zp ad u skały
w oda
wytrącenie z roztw oru węglanu wapnia
119
powstanie form krasowych
z CO,
Biorąc pod uwagę rodzaj zachodzących w skale zm ian i czynnik sprawczy, wyróżnia się w ie trz e n ie :
ro d za j
w ietrz en ie c h e m ic z n e
I
skutki
w y s t ę p o w a n ie
rozpad skal bez zm ian y ich składu chem icznego - zm ia na ich spoistości (skala lita i zwięzła staje się luźną) pow stanie p o k ry w g ru z o wych, np. w g órach w ietrze nie m rozow e prow adzi d o pow stania form : - p i a r g i (zw ietrzeiina zło żo na z gruzu i drobniejszego m ateriału, grom adząca się na zbo czach lub u p o d n ó ż a góry) - g o ł o b o r z a (duże, ostrokrawędzistc głazy na z b o czach)
k lim at p u sty n n y w ietrzenie term icz ne i solne klim at p o d b ieg u now y (w ciągu dnia tem p eratu ra m usi p o d n ieść się pow y żej 0°C) - w ietrze nie m rozow e klim at um iarkow a ny - zim ą wietrze nie m rozow e klim at górski - wie trzen ie m rozow e i term iczne
In ten sy w n o ść ro z p u sz c z a n ia zależy od wielu czynników, m iędzy innymi wpływają na to: • k lim a t ~ ilość opadów (w klimacie w ilgotnym proces ten zachodzi szybciej) • zaw a rto ść d w u tle n k u w ęgla w w o d zie (p ochodzi o n m .in. z atm osfery, jest wydzielany przez or ganizmy żywo) • p rę d k o ść o b ieg u w ody w p rz y ro d z ie - im dłużej w oda krąży w skalach, tym intensywniej je roz puszcza.
w a ru n e k niezb ęd n y - o b ecn o ść w ody
chem iczne
organiczne b iologiczne
a) r o z p u s z c z a n i e (np. zjawiska krasowe) (soiucja) b) u t l e n i a n i e - reakcja łączenia się m ine rałów z tlenem (np. siarczki zam ieniają się w siarczany, m agnetyt w hem atyt) (oksy dacja) c) u w o d n i e n i e - przem iana m inerałów bezw odnych w słabo u w o d n io n e (np. a n hydryt zm ienia się w gips) cl) u w ę g l a n o w i e n i c - przekształcanie m inerałów w węglany (dotyczy to np. krzem ianów i glinokrzem ianów ) (karbonatyzacja) e) h y d r o l i z a - rozkład m inerałów na część zasadow ą i kw aśną (d o ty czy to np. skaleni) m echaniczne i/lu b ch em iczn e oddziały wanie organizm ów ż.ywych, np. - korzenie rozsadzają szczeliny skal - o d c h o d y zw ierząt, rozkładająca się m ateria działają chem icznie na skałę - zw ierzęta ryjące zm ieniają ułożenie m inerałów w skale
chem iczne p rzem ian y skał (zm iana składu m ineralnego)
klim at gorący i wil go tn y klim at um iarkow a ny - latem
Formy k raso w e
FORM Y KRASU POW IERZCHNIOW EGO
ro zp ad i / lu b rozkład skały
w szędzie tam , gdzie żyją o rgani zm y żywe
Z ja w is k a k ra s o w e Z jaw isk a k raso w e to pow olne rozpuszczanie skal węglowych lub gipsowych (wapień, kreda, dolom it, gips, sół kam ienna) przez w ody podziem ne i pow ierzchniowe.
1) ż ło b k i krasow e - zagłębienia na pochyłych pow ierzchniach skał (bruzdy), wycięte przez spływającą wodę 2) ż e b ra krasow e - oddzielają od siebie żłobki krasowe 3) o sp a krasow a - d ro b n e zagłębienia na płaskich pow ierzchniach skał (w miejscach, gdzie woda swo bodnie nie odpływa) 4) lejki krasow e - okrągłe lub owalne zagłębienia (o średnicy kiłku-kilkuset metrów) tworzące się w wyniku pow ierzchniowego rozpuszczania skał podłoża (lejki z rozmywania), mogą też powstawać . wskutek zapadania się stropu jaskiń (lejc zapadliskowe) ,• 5) uw ały - większe zagłębienia o nierównym dnie, powstałe przez połączenie kilku lejków krasowych i 6) p o lja - rozległe zagłębienia o płaskim dnie, pow stałe na skutek całkowitego zniszczenia skał kraso- i wiejących aż do poziom u wody gruntowej (tworzą się z połączenia kilku uwałów) ..... 7) o sta ń c e kraso w e - skałki przybierające różne kształty: baszty, iglice, maczugi, wznoszące się p o n ad 1 zrów naną powierzchnię, świadczą o dawnym zasięgu skal; ostańce o kopulastych kształtach to m o* * g o ty (pkl. C hiny) | 8) ja r y krasow e - głębokie doliny o bardzo strom ych, często pionow ych zboczach, u ich wylotu często ¡-, powstaje zwężenie o pionow ych ścianach, tzw. bram a
W * !® 120 |
Z e w n ę t r z n e p r o c e s y g e o l o g i c z n e I 121
Litosfera
9) p o n o r - lej krasowy, w klóryin ginie woda powierzchniowa i płynie dalej jako rzeka podziem na 10) w yw ierzysko (ź ró d ło krasow e) - wypływ wody krasowej na powierzchnię.
NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU d e fla c ja - w y w ie w a n ie d r o b n e g o m a te r ia łu , p r o c e s trw a: - d o m o m e n t u , w k tó r y m b r a k n ie m a te r ia iu d o p r z e n o s z e n ia p r z e z w ia tr
FORM Y KRASU PODZIEM NEGO
-
1) s tu d n ie i k o m in y krasow e - powstają z poszerzenia pionowych szczelin skalnych 2) ja s k in ie - poziom e, szerokie, naturalne korytarze powstałe w wyniku rozpuszczającego działania wód podziem nych - najdłuższa jaskinia świata: Jaskinia M am utow a w USA (o łącznej długości korytarzy 500 km) - najdłuższa jaskinia w Polsce: Jaskinia W ielka Śnieżna w Tatrach Z achodnich (22 km). Jaskinia, która ma tylko jedno wyjście, nazywana jest grotą. 3) sz a ta n aciek o w a powstająca w jaskiniach: - sta la k ty ty - wiszące u stropu jaskini - s ta la g m ity - tworzące się na dnie jaskini - sta la g m ity (k o lu m n y ) - powstałe z połączenia stalaktytu i stalagmitu - d ra p e rie naciekow e - nacieki o różnych kształtach, przypominające najczęściej zasłony łub fi ra ny - m a k a r o n - drobne, długie i cienkie „stalaktyty”.
• • • • • • • • •
-
d o o s ią g n ię c ia p o z i o m u w ilg o tn e g o m a te r ia łu (w ia tr n ie b ę d z ie ju ż w s ta n ie g o p o d n ie ś ć ) d o p o w s t a n ia b r u k u d eH ac y jn e g o (w a rs tw y ż w ir u lu b g r u b o z i a r n is te g o p ia s k u , k tó r e g o w ia tr n ie je st w s ta n ie tr a n s p o r to w a ć ) .
W • • •
w y n ik u d c f la c ji p o w s ta ją :
ry n n y d e fla c y jn e ( w y d łu ż o n e z a g łę b ie n ia ) n ie c k i d e fla c y jn e ( z a g łę b ie n ia o b a r d z ie j o w a ln y c h k s z ta łta c h ) o sta ń c e d e fla c y jn e ( p a g ó r y z b u d o w a n e z p ia s k u , p o w s ta łe w w y n ik u n ie r ó w n o m ie r n e g o w y w ie w a n ia )
k o ra z ja - m e c h a n ic z n e n is z c z e n ie s k a ł - z ia r e n k a p ia s k u n ie s io n e p r z e z w ia tr u d e r z a ją w s k a łę i n a s tę p u je : - s z lifo w a n ie p o w ie r z c h n i - ż ł o b ie n i e z a g łę b ie ń w m a ło o d p o r n y c h s k a ła c h ( tw o r z e n ie b r u z d o d łu g o ś c i n a w e t k ilk u k ilo m e tr ó w i g łę b o k o ś c i d o 2 0 0 m e tr ó w ) -
tw o r z e n ie g rzy b ó w sk a ln y ch p r z e z n is z c z e n ie d o ln y c h c z ę śc i slotl
Skały krasowiejące zajmują około 7% lądów. D o najbardziej znanych należą: G óry Dynarskie (tu znajduje się płaskowyż Kras - stąd nazwa tego procesu) Słowacki Kras Morawski Kras Park N arodow y Burrcn w Irlandii Wyżyna Krakowsko - Częstochowska Tatry Z achodnie (np. D olina Kościeliska) Pieniny G óry Świętokrzyskie (jaskinia Raj) Sudety - Masyw Śnieżnika (Jaskinia Niedźwiedzia).
R z e ib o tw ó rc z a d z ia ła ln o ś ć w ia tru . P u sty n ie z"
" “ ; ~ i ~~ ™ : ~ : " " T ”: “ 1 : ” -n. P ro c e sy e o lic z n e , czyli rzeibotw órcza działalność wiatru, najwyraźniej zaznaczają się: - na pustyniach, półpustyniach, stepach - na nadm orskich plażach i - w wysokich górach. In ten sy w n o ść tych procesów zależy przede wszystkim o d: a) ro d z a ju p o d ło ż a - typ skal, ich nawilgocenie, nachylenie stoków, pokrycie roślinnością b) k lim a tu - im klim at bardziej suchy, tym większe natężenie procesów eoltcznych c) siły i k ie ru n k u w ia tru , częstości jego występowania d) rodzaju d z ia ła ln o ś c i czło w iek a - wycinanie lasów, uprawa ziemi sprzyjają tym procesom .
► kierunek wiania wiatru - tworzenie g ra n ia k ó w - są to różnej wielkości kam ienie oszlifowane i wypolerowane przez piasek niesiony przez wiatr (mają dwie lub więcej pow ierzchni oszlifowanych oddzielonych o d siebie wyraźnymi krawędziami). AKUMULACYJNA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU ( z m a r s z c z k i e o l i c z n e ) - tworzą szereg małych „grzbiecików” na piasku (drobne zmarszczki, które m ożna zobaczyć np. na plaży przy silniejszym wietrze) w y d m y to piaszczyste wzniesienia o asym etrycznych stokach rip p le m a rk l
w ia tr
Sam wiatr nie jest w stanie nic zdziałać, potrzebuje do tego celu materiału skalnego. rz e ź b o tw ó rc z a d z ia ła ln o ś ć w ia tr u (i in n y ch czy n n ik ó w zew n ę trzn y ch ) s to k z a w ie trz n y
: -poziom ‘- r o z s z e r z o n y
tran sp o rt
niszczenie
akum ulacja
TRANSPORT T ransport materiału skalnego m oże odbywać się na różne sposoby: - przesuwanie po podłożu drobnych ziaren / • s u s p e n s ja ~ poryw anie bardzo drobnego m ateriaiu, unoszenie go w powietrzu • s a lta c ja - skakanie ziaren. • toczenie
s to k d o w ie trz n y
s to k z a w ie trz n y
- je s t ł a g o d n y
- je st s tr o m y
122 |
Litosfera
Zew nętrzne procesy geologiczne
PODSTAWOWE RODZAJE WYDM
| 123
środkowa Azja 10-20 m /ro k max. Kyzyl - Kum 6 m /d o b a
wiatr
• pokryw y lessow e - również tworzą się w wyniku akum ulacji coliczncj - powstają przez wywiewanie materiału pyłowego np. z przedpola lodowca (lądołodu), z pustyni i osadzanie go w dużej odległości od nich.
P U S TY N IE
źró d ło : arkusz diagnostyczny d o egzam inu m atu raln eg o 2005 (p o zio m rozszerzony)
a) b a r c h a n - powstaje na pustyni (zupełny brak roślinności) - ram iona wydmy przemieszczają się szyb ciej niż część centralna (bo jest tam mniej piasku), piasek jest suchy b) w ydm a p a ra b o lic z n a - powstaje tam , gdzie poziom wód gruntowych zalega płytko (i m ogą rosnąć rośliny), piasek na ram ionach przesuwa się wolniej, bo jest zatrzymywany przez roślinność, jest bar dziej wilgotny. PRZYKŁADY INNYCH RODZAJÓW WYDM
- P u s ty n ia to obszar pozbaw iony roślinności, powstaje w m iejscach, gdzie: :> • roczna sum a opadów nie przekracza 250 m m (opady są przy tym bardzo nieregularne) • parowanie jest dużo wyższe niż opady. Tak więc pustynie powstają: • w strefie zwrotnikowej ¿i podzw rotnikow e; (pustynie gorące), np. Sahara, N am ib • w strefie um iarkowanej (w głębi lądu, w cieniu opadow ym ), np. G obi. i Pustynie zajmują: znaczną część Australii (40% pow ierzchni kontynentu), Afryki (30%) i Azji (26%).;;: __________________________________________________ ,______________________ J V Typy p u sty ń "
TAKYR - kfiwlr * s a b h a « s z o r
p u sty n ia żw iro w a
p u sty n ia k a m ie n is ta , s k a lis ta
p u sty n ia ila s ta
7. ró żn o ro d n y m i form am i piaszczystych wydm
p o k ry ta jest żwirem
na jej p o w ierzchni zn a jd u je się w ygładzona, lita ska ła lu b usłana jest różnym i o d ła m k am i skalnym i
p o k ry ła jest tw ardym , spękanym Hem, często zaso lo n y m , z wykwi tam i w apnia, gipsu i soli kam ien nej; . .. ' ; b ard zo często stanpw i d n o o k reso wego sło n eg o jeziora (tzw. szo ttu )
np. część Sahary część Knlahari K ara-K um W ielka P ustynia Piasz czysta
np. G obi P ustynia S im psona
np. D o lin a Śm ierci (USA) A ndy (p o stro n ie za w ietrznej) część Sahary
” PSzatt al-D żarid (Tunezja) D ashlc Kawir (W yżyna Irańska)
SERIR
pu sty n ia p ia sz c z y s ta
w y d m a p o d łu ż n a - powstaje z połączenia kilku bar chanów (jeden za drugim ), występuje na pustyni
w ydm a p o p rz e c z n a - powstaje z połączenia (ra m ionam i) wydm parabolicznych, występuje na wy brzeżach morskich
.............
HAMADA
nu;
N a j w ię k s z e p u s t y n ie ś w ia t a
w ydm a g w iaźd zista - występuje na obszarach, gdzie wiatry wieją z różnych kierunków, składają się na nią pagórki o nieregularnych kształtach, chaotycznie ułożone względem siebie
W ysokość wydm: barchany średnio 30 m Sahara około 150 m (Wielki Erg do 500 m) Słowiński Park N arodow y około 60 m Prędkość poruszania się wydm: od kilku m etró w /ro k do kilku m etrów /dzień wydmy nadm orskie 1-20 m /ro k (w Polsce około 7 m /ro k )
p u s , *nia
p o w i e r z c h n i a w t y s . km*
Sahara (p ó łn o c n a A fryka)
9 i 00
G o b i (C hiny, M ongolia)
1 300
A r-R ab ał-C h aii (Półw ysep A rabski)
660
W ielka P ustynia W ik to rii (A ustralia)
650
W ielka P ustynia S ło n a (USA)
480
Inne wielkie p u sty n ie świata: W ielka P ustynia Piaszczysta (A ustralia), Takla M akan (C hiny), K ara-K um (Turkm e nistan, U zbekistan), K yzył-K um (K azachstan, U zbekistan), K alahari (p o łu d n io w a A fryka), W ielka Pustynia Słona (Iran), A tacam a (C hile), N am ib (N am ibia), M ojave (USA)
124
I
Z e w n ę t r z n e p r o c e s y g e o l o g i c z n e 1125
Litosfera
Różnice dotyczą poszczególnych odcinków rzeki (bieg: górny, środkowy, dolny):
R ze ź b o tw ó rc za d z ia ła ln o ś ć rz e k Rzeki są dom inującym czynnikiem rzeźbotw órczym w klim atach wilgotnych i okresowo wilgotnych. Rzeźba terenu powstała w wyniku takiego działania określana jest jako fluwialna. Podstawowymi form am i terenu w rzeźbie lluwialnej s;j doliny rzeczne.
P rocesy geo log iczn e za c h o d zą ce na p oszczeg óln ych odcin kach rzeki
D O L IN Y R Z E C Z N E
V - k sz ta łtn e (wciosowe) w przekroju:
aVr
.do lin y o strom ych zboczach, bez wykształconego dna, występujące głównie w górach, w górnym biegu rzeki
1) 2) 3) 4) 5)
p ła s k o d e n n e w przekroju:
BIEG ŚRODKOWY
blisko źródła, teren górski rzeka: - mu największy spadek i prędkość - ma dużą silę niszczącą - wlecze g ru b o ziarn isty m ateriał
rzeka: - m a m niejszy spadek - wlecze m ateriał d ro bniejszy (żwir, piasek, d ro b n a zawiesina)
rzeka: - płynie w olno - wlecze m ateriał najdrobniejszy i osadza go przy ujściu
e ro z ja b o c z n a - prow adzi d o p o szerzania d n a d o lin y i tw orzenia d o lin y płaskodennej z a k o la rz e c z n e = m e a n d r y - ry sunek str 126 s ta r o r z e c z e - jezioro w d o lin ie rzecznej, jest to fragm ent o d cięteg o zakola rzecznego (rysunek str. 126) te ra s y r z e c z n e (schemat str. 127)
rodzaje ujść rzecznych: • d e l t a - pow staje wtedy, gdy rzeka kończy swój bieg w płytkim m o rzu (jeziorze), pozb aw io n y m prądów przybrzeżnych, w ysokich pływów - niesiony przez rzekę m ateriał skalny jest osadzany przy ujściu, zasypuje p rzy b rzeżn ą część zb io rn ik a w odnego, stanow i przeszkodę dla płynącej w ody m usi o n a szukać now ego ujścia, stąd rzeka dzieli się na wicie odnóg n p . A m azonka, G anges i B rah m ap u tra, M issisipi, W isła * e s ttia r iu m (u jś c ie le jk o w ate) - rzeka u ch o d z i d o m orza głębokiego i/lu b takiego, który m a d u że pływy m orskie, prądy p rzy b rzeżn e - m ateriał nie g rom adzi się przy ujściu, nic nie blokuje odpływ u i rzeka w pada d o m o rza jednym stru m ien iem np. Loara, G aro n n a, La Plata
e ro z ja w g łę b n a - rzeka wcina się w p o d ło ż e (przyczyną jest b ez p o średnie tarcie w otly o pow ierzchnię i tarcie w leczonego m ateriału) tw o rz e n ie d o lin y V -k sz ta ltn e j e ro z ja w ste c z n a spadająca z dużej w ysokości w oda (w odospad) po d cin a p ró g skalny u jego p o d stawy, w tedy p o ło ż o n e wyżej skały odrywają się i p ró g w o d o sp ad u co la się w górę rzeki (rysunek str. 126) k a p ta ż ( p r z e c ią g n ię c ie rz e k i) - zw iązana z. erozją w steczną w o b szarach źródłow ych rzek - woda po d ziem n a, w ypływająca w form ie źródła, w ypłukuje m ateriał skalny, ob szar źródłow y cofa się, rzeka się wydłuża; jeżeli erozja w steczna prze tnie dział w odny, m o że dojść d o p o łączenia z in n ą rzeką i tzw. kaptażu (przeciągnięcia jej wód) p r z e ło m r z e c z n y - o d cin ek d o li ny (wąskie d n o i stro m e zbocza), w k tó ry m rzeka p o k o n u je zn ajd u jące się na jej d ro d ze w zniesienie (tabela poniżej)
i r L
BIEG GÓRNY
J
doliny o strom ych zboczach i płaskim dnie, występujące w środkowym i dolnym biegu rzeki
D olina składa siy z następujących części: d n o - dolna, plaska część doliny (niektóre doliny nie mają płaskiego dna) zb o cza - pochyle części doliny k o ry to - miejsce, gdzie obecnie płynie woda ło ży sk o rzek i - część dna doliny zalewana przez w odę podczas wezbrań (koryto a terasa zalewo wa) te ra sa rz e c z n a - fragment: dawnego dna, rozciętego przez rzekę; płaskie pow ierzchnie ciągnące się wzdłuż koryta (często tworzą kilka stopni) a) te ra sa zalew ow a - położona niżej, jest okresowo zalewana w czasie wysokich stanów wód b) te ra sa nad zalew ow a - p o łożona wyżej, powstała w wyniku obniżenia się bazy erozyjnej lub zm niejszenia ilości wody w rzece.
BIEG DOLNY
Typy przełom ów rzecznych np. przeło m D unajca w Pieni nach, p rzeło m P opradu przez Beskid Sądecki, p rzeło m rzeki K olorado
odziedziczony
rzeka w ykorzystuje d o lin ę lodow cow ą (ale płynie w kie ru n k u przeciw nym niż płynęła rzeka lodow cow a)
np. Poznański P rzełom W arty
strukturalny
rzeka n atrafia na swej d ro d ze o sad y o większej o d p o r n o ści i to p o w oduje w yraźne przew ężenie doliny
np. przeło m W isłoka przez pas Pogórzy
upigunctyczny
rzeka przepływ a przez o b szary zb u d o w an e ze skal o sa dow ych pokryw ających u k ry tą p o d nim i starą rzeźbę, rzeka ero d u je i o d p rep aro w u je stare, o d p o rn e grzbiety, a p rzecinając je tw orzy p rzełom y
np. p rzeło m D u n aju przez M asyw Czeski, p rzeło m Soły przez Beskid M ały
;r :v ‘; ■ ■
rozszerzony
Rzeki w znacznym stopniu wpływają na rzeźbę terenu, czynią to przez: • tran sp o rt m ateriału w inne miejsce • eroclowanie podłoża (jego żłobienie) • akum ulację niesionego materiału. To, który z tych procesów będzie miał decydujące znaczenie, zależy od: • ilości spływającej wody • prędkości wody (tu znaczenie ma nachylenie stoków) • ilości i wielkości materiału skalnego niesionego przez rzekę.
na d ro d ze rzeki zaczyna tw orzyć się w ypiętrzenie, ale ru ch w znoszący jest na tyle w olny, że rzeka nadąża je rozcinać (erozja w głębna)
poziom
].
antoccdontny ( p r 2 i>trwcily)
po z i o m r ozszer zony
126 |
Li t o s f e r a
Z e w n ę t r z n e p r o c e sy g e o l o g i c z n e 1127
rugrosyjny
erozja wsteczna w obszarze źródłowym prowadzi do kaptażu - do przecięcia działu wodnego i połączenia się dwóch rzek
np. przełom Lu brzan ki w Gó rach Świętokrzyskich, przełom Soły przez Beskid Niski
pozorny
powstaje przez odpreparowanie rowu zapadliskowego na obszarze o rzeźbie zrębowej
np. przełom Renu, przełom Wisły koło Tyńca
woda
kocioł cworsyjny cały czas się powiększa, w pewnym m om encie skała nad nim runie, a cały w odospad cof nie się
TERA SY R Z E C Z N E
AKUM ULACYJNE terasy, które wycięte zostały w osadach rzecznych wcześniej skum ulow anych przez rzekę (na skutek stopniow ego obniżania się bazy erozyjnej rzeki)
EROZYJNE , w wyniku obniżenia się' bazy erozyjnej, rzeka wcina się w swoje dn o , wycięte są w skałach budujących stoki doliny rzecznej (w m ateriale miejscowym)
EROZYJNO-AKUM ULACYJN E terasy, które wykształciły się, crodując kolejno w osady rzeczne i utw ory podłoża terasy (zbudow ane z osadów rzecznych i skał podłoża)
R ze ż b o tw ó rc za d z ia ła ln o ś ć m o rz a . Typy w y b rz e ży
/
t "
------------------
k o c i o ł c w o r s y j n y - zagłębienie
powstałe w wyniku ruchu wirowego wody obciążonej rumowiskiem skalnym (eworsji)
D ziałanie;rzcźbotw órcze -wód m orskich obejm uje wybrzeże, czyli pas graniczny m orza i lądu. Czynnikami rzeźbotw órczym i m ogą być: - fale, - lokalne prądy m orskie, - pływy o dużych am plitudach, - rzeki wpadające do jiiorza (np. tran sp o rt m ateriału skalnego i osadzanie go przy ujściu).
N is zcz en ie w o d o s p a d u w wyniku erozji w st ec zn e j
DZIAŁALN OŚĆ N ISZCZĄ CA M O RZA
W YBRZEŻA W YSOKIE
A b ra z ja to proces niszczenia strom ego brzegu w skutek przyboju (p rz y b ó j, czyli wahadłowy ruch wody w stronę btzegu, wywołany przez załam anie się fali na płytkiej wodzie przybrzeżnej). Niszczenie klifu: a) pogłębianie niszy abrazyjnej przez fale b) obrywanie się warstwy skalnej nad niszą c) cofanie się brzegu m orskiego.
rzeki w biegu środkowym pły n ą z a k o la m i (m e a n d ru ją ); b rz e g z e w n ę trz n y (A) jest p o d c in a n y , niszczony w wyni ku erozji bocznej b rz e g w ew n ętrzn y (B) jest n ad b u d o w y w an y (ma tam miejsce akum ulacja rzeczna) tworzą się łachy
platfo rm a abrazyjna
miejsce gromadzenia się rozkruszonego materiału skalnego ze zniszczonego klifu;" stąd odbierany jest przez fale i transportowany w głąb morza
platfo rm a a k u m u lacy jn a
miejsce, w którym następuje akumulacja materiału skalnego
źródło: arkusz maturalny maj 2006 (poziom podstawowy)
D ZIAŁALN OŚĆ AKUM ULA CYJN A M O R ZA
WYBRZEŻA PŁASKIE (NISKIE)
Na niskich wybrzeżach m orskich tworzą się piaszczyste plaże, leżące pom iędzy zasięgiem fal sztorm o wych a najniższym poziom em wody (plaże m ogą występować też u p o d n ó ża klifu).
128 |
Litosfera
Zew n ętrzne procesy geologiczne
W zdłuż wybrzeży, w pobliżu których przepływają prądy przybrzeżne, tw orzą się m ie rz e je (kosy) - są to piaszczyste „półwyspy” oddzielające zatokę od m orza. M ierzeja m oże całkowicie odciąć zatokę m orską i utw orzyć je z io ro p rz y b rz e ż n e .
m lerrcjowu
ETAPY POWSTAWANIA JEZIORA PRZYBRZEŻNEGO
kierunek prądów przybrzeżnych ^
kierunek prądów przybrzeżnych
kierunek prądów przybrzeżnych ^
i
.
L
.
lagunowi}
deltowe wyrownune
O Jprądy przybrzeżne powodują trans p ort materiału skalnego (piasek)
mnnrjrowe
i tworzy siy mierzeja, przy stałych prądach ciągle się rozrasta
mierzeja odcina zatokę od pełnego morza - powstaje jezioro
O sady denne m órz i oceanów są różnego pochodzenia: • blisko brzegu osadza się: - grubszy materiał skalny pochodzący z niszczenia klifów oraz dostarczany przez rzeki i lodowce - tu tworzą się piaskowce, zlepieńce i m ułowce - obum arłe szczątki zwierzęce, tworzące wapienie i margle • w głębinach osadzają się: - iły i muły, pochodzące z niszczenia brzegów - pyły atm osferyczne i kosm iczne - na dnie basenów oceanicznych m ożna spotkać konkrecje żeiazowo-manganowe. T ypy w y b r z e ż y
f io rd o w e
wybrzeże wysokie powstałe przez zalanie dolin połocłowcowych - charakterystyczne są długie, wąskie i głębokie zatoki morskie
Norwegia, Szkocja, Islandia, Grenlandia, Patagonia i Nowa Zelandia
szklc ro wo (s zerowe)
składa się z ogromnej ilości skalistych wysepek (szkicrów) - są to zalane m utony (barańce) wystające ponad powierzchnię wody
Morze Bałtyckie, Skandynawia
d almatyńskłe
wybrzeże powstałe przez zalanie obniżeń między pasma mi górskimi (równoległymi do linii brzegowej); szczyto we partie pasm górskich tworzą długie, wąskie wyspy lub półwyspy równoległe do brzegu
Dalmacja (Chorwacja), Kalifornia
r ia so w e
wysokie, strome wybrzeże o urozmaiconej linii brzegowej, powstałe w miejscu, gdzie morze graniczy z zalanym ob szarem górskim - pasma górskie (prostopadłe do brzegu) tworzą półwyspy, a zatopione wyloty dolin - zatoki
Irlandia, Grecja, Hiszpania, Bre tania, Portugalia, Krym
ja r o w e
tworzą się w wyniku zalania ujściowego odcinka jarów (niektóre limany mają połączenie z morzem, inne są od cięte piaszczystym wałem)
nad M orzeni Czarnym, Zatoka Gwinejska
klifowe'
wysokie, strome wybrzeże utw orzone w wyniku abrazji
wyspa Wolin, Gdynia Orłowo, południowa Anglia
l im on ow e
•
I
129
i.
-
nnmnrzynowe
wybrzeże płaskie z piaszczystymi mierzejami odcinają cymi dawne zatoki morskie; charakterystyczne jest też występowanie jezior przybrzeżnych
Półwysep Helski, Mierzeja Wiśla na, okolice jezior Łebsko, Jamno, Gradno
wybrzeże podobne do mierzejowego; powstaje na o b szarach o dużych wahaniach poziom u morza podczas pływów; półwysep to lido, a płytka zatoka - laguna
Zatoka Meksykańska, Wenecja, Floryda
wybrzeże niskie, w dolinie rzek tworzących deltę
Delta Wisły, Dunaju, Nilu, Missi sipi, Gangesu
wybrzeże bez zatok i półwyspów
atlantyckie wybrzeże Francji
płaskie wybrzeże porośnięte lasami namorzynowymi (wo-
Kuba, Sumatra, Nowa Gwinea, Zatoka Bengalska
: dolubnymi, rosnącymi w strefie pływów) j
R ze ź b o tw ó rc za d z ia ła ln o ś ć lo d o w c ó w g ó rs k ic h i lq d o lo d ó w Lodowce i lądołody są ważnym czynnikiem rzeźbotw órczym (tworzą tzw. rzeźbę glacjainą). Porusza jący się lód może: - transportow ać materiał skalny, - erodować pow ierzchnię Ziem i (eg zaracja), - osadzać (aluminiować) materiał w innym miejscu. FORM Y POLODOW COW E 1. W zg ó rza m o ren o w e zbudow ane są z gliny zwałowej (głazy, żwir, piasek). W zależności o d tego, gdzie powstawały, wyróżnia się następujące: • m o re n a czo ło w a - wysokie pagórki, wały o dość strom ych stokach • m o re n a d e n n a - teren prawie płaski, falisty (z niewielkimi pagórkam i), z licznymi zagłębieniami po wytopieniu się brył martwego lodu (= lód, który oddzielił się od łądołodu lub lodowca w czasie jego topnienia) • m o re n a b o c z n a - wąskie wały ciągnące się wzdłuż brzegów łądołodu lub lodowca. 2. K em y - skoncentrow ane w jednym miejscu pagórki zbudow ane z piasków i żwirów, posiadające pła ską powierzchnię szczytową, powstałe m iędzy bryłam i m artwego lodu z materiału naniesionego przez wodę wytapiającą się z tych brył. 3. O zy - długie, wąskie wały zbudow ane z piasków i żwirów, powstałe wewnątrz łądołodu z materiału alum iniow anego przez wody. 4. D ru in łin y - występujące w większych skupiskach p odłużne wzgórza o opływowych kształtach, stro me od strony napływania łądołodu, a łagodne o d strony przeciwnej; zbudow ane z piasków, żwirów i grubszego m ateriału, powstałe w szczelinach łądołodu z m ateriału przyniesionego przez wody pły nące po lodzie. 5. S a n d ry - rozległe, płaskie stożki napływowe - woda wypływająca spod łądołodu transportuje materiał i pozostawia go (szeroko przed czołem łądołodu). ń. J e z io ra polod o w co w e: • o cz k a w yto p isk o w e - małe jeziorka powstałe w zagłębieniach po wytopieniu się brył martwego lodu • je zio ra cyrkow e (karow e) - powstałe w dawnym polu firnowym • je z io ra ry n n o w e - woda wypełnia rynny polodowcowe,. jeziora są wąskie, długie, głębokie, o stro mych brzegach • je z io ra m o ren o w e - powstałe na skutek zatarasowania odpływu wód przez osady m orenow e (jeziora są duże, płytkie, o urozm aiconej linii brzegowej). 7. P ra d o lin y - wielkie doliny rzeczne utw orzone przez wody wypływające spod łądołodu, ułożone . z reguły równoległe do czoła łądołodu.
130 [
L i t o s f e r a __________________
Zew nętrzne procesy geologiczne
______
8. R ynny po lo d o w co w c - podłużne zagłębienia utw orzone w m orenie cłenncj przez wodę krążącą wewnątrz lądolodu (woda ta silnie erodujc podłoże). 9. M u to n y (b a ra ń c c ) - pagórki skalne wygładzone przez nasuwający się lądolód/lodow icc, podłużne, o stoku wygładzonym i łagodnym od strony nasuwania się lądolodu, a strom ym od drugiej strony. 10. W y g ląd y lodow cow e - skały o wygładzonej pow ierzchni i zaokrąglonych kształtach, szlifowane przez nasuwający się lądolód łub lodowiec. 11. Rysy lodow cow e - d robne zagłębienia w postaci rys i bruzd, powstałe na wygładzonej skale w wyniku rysowania i żłobienia podłoża przez okruchy skalne wleczone po dnie przez lądolód lub lodowiec. 12. G luzy n a rz u to w e - przywleczone przez lądolód z ocłległycłi terenów (np. w Polsce - z G ór Skandynawskich). 13. D o lin y U -k sz ta ltn e - doliny rzeczne poszerzone i wyrównane przez spływający lodowiec. 14. D o lin y zaw ieszo n e - stw orzone przez lodowiec płynący boczną doliną (dno takiej doim y jest znacz nie wyżej niż doliny głównej).
|
.
A;,': AKUMULACYJNE
!
EROZYJNE
X
wzgórzu m orunow u
X X
j .
W poniższych tabelach sklasyfikowano wyżej opisane form y polodow cow c według różnych kryteriów X - oznacza, żc dana form a zaliczana jest do.danej grupy FORM Y PO tO D O W CO W E utw orzone przez
FO RM Y POLODOW COW E ■
!
drum liny
X
sandry
X
pradoliny
X
rynny polodow cow c
X
mutony
X
wyglądy ludowcowe
X
LĄDOLOD
LODOWCE GÓRSKIE
rysy lo d o w c o w e
w zgórza m orunow c
X
X
głuzy n a rz u to w e
kemy
X
d o l i n y U - k s z tu ł tn o
X
doliny z a w i e s z o n e
X
■
drum liny
x
üundry
x
oczka wytoplskow n
X X
je z io ru cyrkow e
X
Jeziora rynnow e
■ .
jcziorn m orenow e
X
X
prndoliny
X
rynny polodow cow c
X
m utony
X
X
w yglądy lodow cow e
x
X
rysy lodow cow e
X
X
głazy n arzutow e
i doliny U -kształtno doliny z a w ie s z o n e
x I \
X X
X X i
X
I
131
132 [
Litosfera
______________________________________________________________________________________________
Zew nętrzne procesy geologiczne
W szystkie powyższe formy polodow cow e m ożna zobaczyć np. w Europie, gdzie w plejstocenie doszło d o wielkiego zlodowacenia, Lądolód zaczął się tworzyć w Skandynawii i rozrastając się (w okresie zwanym glacjalem) przesuwał się na południe. W okresie cieplejszym - intergłacjale - wytapiał się (wycofywał się na północ). Proces ten powtarzał się kilkakrotnie.
I
133
G ra w ita c y jn e ru c h y m a s o w e p ro cu s
sp elry w rin h i (p ełzan ie )
I
czynnik sp raw czy i p rz e b ie g b ard zo p ow olne przem ieszczanie m aterii w ystępu jące na stokach o niew ielkim n achyleniu, ru ch ten n ie jest w idoczny „gołym o k ie m ” czynnikiem , k tó ry wzmaga p roces jest nasączenie zw ietrzcliny w odą
J ____
sk u tk i
przech y lo n e drzew a, p o ch y lo n e slupy itp.
s o lił lu k c ja - rodzaj pełzania w ystępujący w kli m atach zim nych (w okresie lata); procesow i spełzywania podlega tylko pow ierzchniow a, rozm arznięta warstwa zw ietrzcliny
1 - zasięg ostatniego zlodowacenia 2 - maksymalny zasięg "■.'■t łądolodów płejstoceńskich r 3 - lessy , osuwani«;
odpndnnlf?
źródło: arkusz diagnostyczny tło egzam inu m a tu raln eg o 2005 (p o zio m rozszerzony)
Rzeźba polodow cow a może być mniej lub bardziej widoczna w terenie, w zależności od czasu, jaki m inął od zlodow acenia, które ją stworzyli). D latego też wyróżnia się dwa typy rzeźby glacjalnej: • r z e ź b a m lo d o g ln c ja ln a z wyraźnymi form am i glacjalnymi i fluwioglacjalnymi pochodzącym i z o sta tn ie g o z lo d o w a c e n ia ; występują tu jeziora rynnowe i morenowe, wały m oreny czołowej, wysoczyzny, ozy i kemy • rz e ź b a s ta ro g la c ja ln a utw orzona p o d c z a s sta rsz y c h zlodow aceń; charakterystyczny dla niej jest brak jezior, a form y polodow cow e są częściowo lub całkowicie zniszczone.
o s u w isk a (skalne, ziem ne, zw iotrzełinowe i m ieszane) - fo rm a terenu, którą tworzą: w gó rn ej części sto k u nisza osuwiskowa i w do ln ej części grom adzący się materiał tw orzy tzw. jęzo r osuwiskowy sp ły w y b ło tn e - pow stają w k lim atach su chych lu b p ó łsuchych, gdzie g rom adzi się wiele zw ietrzeliny, a sporadyczne o p ad y są b ard zo ulewne
odryw anie się o d litej skały łam ków skalnych, w ystępuje i stro m y ch stokach d o pow stania tego procesu trzen ie m rozow e, silny w iatr ka
ż le b y - p o d łu ż n e ry n n y w yżłobione przez spadające p o sto k u od łam k i skalne s to ż k i u sy p isk o w e - m ateriał skalny gro m adzący się w do ln ej części o raz u w ylotu żleb u (w Tatrach to piargi) la w in y b ło tn o -g ru z o w c lu b ś n ie ż n o - g ru zo w e - od łam k i skalne przem ieszczające się w żlebie
i spadanie w d ó l o d n a ścianach skalnych przyczyniają się: wie i działalność człow ie
>.;
■ o b ryw aniu
G ra w ita c y jn e ru c h y m a so w e ^ G r a w it a c y jn e ruchy masowe to proces przem ieszczania się zwietrzcliny i powierzchniowej warstwy skal litych w dól stoku po d wpływem siły ciężkości. Proces ten m oże przybierać różną form ę : (w zależności od szybkości tych ruchów). i
sto sunkow o szybki (prędkość o d kilku d o kilku dziesięciu m /s) proces zsunięcia się zw ietrzcliny lu b mas skalnych p o stoku czynniki sprzyjające osuw aniu to: - nasączenie zw ietrzeliny/pow icrzchniow ej warstwy skal w odą (najczęściej p o d ługotrw ałych o p ad ach ), co p o w oduje zw iększenie ich ciężaru - o d p o w ied n i układ warstw skalnych, tzn. warstwy skalne n achylone w tym sam ym k ieru n k u co stok - n aruszenie równowagi sto k u przez czynniki n atu raln e (podcięcie sto k u przez rzekę, m orze) i an tro p o g en icz n e (podcięcie sto k u przy budow ie drogi, lokalizacja ciężkiego b u d y n k u na stoku)
¡ K '. ' • spfuklw nnio 1' j i " ,
w
y
polega na nagłym o d erw an iu się i ru n ięciu w d ół w ielkich m as skalnych, w ystępuje na stro m y ch sto kach
la w in a k a m ie n n a o b ry w - miejsce oderw ania mas skalnych u p o d n ó ż a sto k u pow staje bezładne g ła z o w isk o (np. W antule w D o lin ie M iętusiej, w T atrach)
p roces zach o d zi p o d wpływem w ody opadow ej spływającej p o stokach, a jego n atężenie zależy od: - wielkości opadów * - rodzaju p o d ło ża, p o krycia terenu (sprzyjającym czynnikiem jest brak roślinności) - kąta nachylenia stoków największa intensyw ność na terenach suchych i pół-suchych (sporadyczne, ale o b fite jednorazow e opady)
u e d y (w ad i) - rozlegle d o lin y w ypełniające się wodą p o o b fity ch op ad ach w ąw o zy - głębokie (naw et na kilka metrów ) d o lin y o stro m y ch zbo czach , pow stają na o bszarach lessowych p a ro w y - p rzeo b ra żo n e wąwozy, doliny o szerokim i płaskim dnie, stro m y ch zb o czach p o ro śn ięty ch roślinnością
134 1 L i t o s f e r a
_________________________________________________________________________________________________
Pionowe i poziome ukształtow anie powierzchni Ziemi
UKSZTAŁTOWANIE PIONOW E POW IERZCHNI ZIEM I FO R M Y U K SZ TA Ł TO W A N IA P O W IE R Z C H N I Z IE M I
U K SZTA ŁTO W A N IE
P IO N O W E uwzględnienie wysokości n.p.m . i rzeźby terenu: niziny, wyżyny, góry, depresje, szelf, grzbiet oceaniczny
P O Z IO M E podział Ziemi na lądy i oceany; podział lądów na: kontynenty, półwyspy, wyspy
UKSZTAŁTOWANIE POZIOM E POW IERZCHNI ZIEM I
b asen y o c e a n ic z n e • szelf kontynentalny • stok kontynentalny • pod n ó że kontynentalne • d n o basenów oceanicznych • rów oceaniczny • grzbiet śródoccaniczny • wzniesienia oceaniczne
co k o ły lądow e • góry • wyżyny • niziny • depresje
Lądy zajmują 149 min km 2, co stanowi 29% pow ierzchni Ziemi. W IELK IE FORM Y UKSZTAŁTOWANIA POW IERZCHNI LĄDÓW L qdy n a k u li z ie m s k ie j .
■
■
pow ierzchnia
.
n a z w a iqdu w m in k m 2
“i p o w i e r z c h n i l q d a w e j
149,1
100
Azja
44,4
30
A fryka
30,3
20
A m eryka P ółnocna
24,2
16
A m eryka Południow a
17,8
12
A ntarktyda
13,4
9
E uropa
10,5
7
A ustralia i O ceania
8,5
6
l.itly o g ó ł e m
P ó łw y se p - część lądu wysunięta w m orze lub jezioro. D o największych na świecie należą półwyspy: * Arabski ■ Indochiński ■ Indyjski ■ Labrador ■ Somalijski ■Skandynawski ■ Iberyjski ■ Azja Mniejsza ■ Bałkański i W y s p a — część lądowej pow ierzchni Ziem i o to czo n a ze w szystkich stro n w odam i m arża, jeziora, ram ionam i rzeki. ,
D o największych wysp świata należą: . ■ G renlandia ■ Nowa Gwinea ■ Borneo . ■ Madagaskar ■ Ziemia Baffina ■ Sum atra ■ H onsiu ■ W yspa W iktorii (Kanada, O cean Arktyczny):: ■ W ielka Brytania W yspy występujące w grupach noszą nazwę, a rr c h ip e la g ó w .
O ceany zajmują 361 m in km 2, co stanowi 71% pow ierzchni kuli ziemskiej.
Nizina to obszar p ołożony d o wysokości 300 m n.p.m . M oże być plaska, falista lub pagórkowata. ■ ■ .. . :• . D e p r e s ja to część niziny leżąca poniżej pozio m u m orza. K r y p to d e p r e s ja - zagłębienie terenu w ypełnione przez w odę jeziora, którego d n o leży poniżej p o * ziom u m orza, a powierzchnia zbiornika nad po zio m em m orza (np, Bajkał, M orze Kaspijskie, M orze M artwe, Loch Ness).
najbardziej nizinny konty n en t - E uropa (74% pow ierzchni kontynentu) największa (pow ierzchniow o) depresja świata - Nizina N adkaspijska , najniżej położony obszar lądowy Ziemi - rów Jo rd an u z M orzem M artwym (392 m, p.p.m .) Najważniejsze niziny: w Europie: W schodnioeuropejska, Francuska, Niem iecka, Polska, Nadkaspijska w Azji: Zachodniosyberyjska, Turańska, C hińska, Indusu, Gangesu w Ameryce Północnej: A tlantycka, H udsona, Zatokowa w Ameryce Południowej: A m azonki, La Platy, O rinoko. W yżyna to obszar p o ło żo n y powyżej 300 m n.p.m ., o m ałych wysokościach względnych (nie i przekraczających 300 m); często spotykaną form ą terenu na obszarach wyżynnych są ko tlin y . Najważniejsze wyżyny: w Azji: Środkow osybcryjska, Irańska, Tybetańska (najwyżej położona na świecie) oraz M ongolska w Afryce: Abisyńska i W schodnioafrykańska w Ameryce Południowej: Brazylijska, G ujańska i Patagońska w Ameryce Północnej: W ielkie Równiny. G óry to obszar położony powyżej 300 m n.p.m . o dużych wysokościach względnych (większych niż 300 m), najczęściej tworzy p a s m a i ła ń c u c h y g ó rsk ie. Najważniejsze góry: w Europie: Alpy, K arpaty, Pireneje, Ural, G óry Skandynawskie w Azji: Kaukaz, Himalaje, Tien-Szan, K tinlun, K arakorum , Pamir, Sajany i Ałtaj w Afryce: Atlas, G óry Sm ocze i Przylądkowe w Ameryce Północnej: Kordyliery i A ppalachy w Ameryce Południowej: Andy w Australii: W ielkie G óry W ododziałowe.
136 |
Litosfera
A n t r o p o g e n ic z n e z m ia n y litosfery
w y s o k o ś ć m n . p .m .
sz c z y t
Działalność człowieka - zarów no osadnictw o, jak i gospodarka - nie pozostają bez wpływu na lito sferę, np: • zm iana nawierzchni - budynki, drogi, itd. ■ zniszczenia spowodowane prze/, górnictw o głębinowe (zapadanie się stropów kopalni, szkody górni cze) i odkrywkowe (hałdy, wyrobiska) • inweisja rzeźby (jej odwrócenie) - tam , gdzie kiedyś było wzniesienie - jest niecka (górnictwo), tam gdzie było obniżenie terenu - teraz jest wzniesienie (np. hałda) • terasowanie stoków p od uprawy.
p u sm o górskie
Azja
C z o in o lu iig in ii (M o u n t E v erest)
8850
H im alaje
Afryka
K ibo
5895
masyw K ilim andżaro
A m eryka P ółnocna
M cK in le y
6194
Alaska
A m eryka Południow a
A concagua
6960
A ndy
A ntarkt yda
V in s o n
5140
E llsw ortha
E uropa
M o n t B la n c
4810
A lpy
A ustralia
G ó ra K o śc iu sz k i
2230
A lpy Australijskie (W ielkie G ó ry W ododziałow e)
FORM Y UKSZTAŁTOWANIA DNA OCEANÓW i MÓRZ Szelf to płytkie d n o morskie, d o głębokości okoio 200 111, znajdujące się w pobliżu kontynentów , jest to przedłużenie lądów (zalanych wodą), je g o . pow ierzchnia jest lekko nachylona w stronę otw artego oceanu. • np. szelf M orza Bałtyckiego, .M orza Barentsa ' Stok kontynentalny jest: przedłużeniem szelfu, nic ma większy spadek. Podnóże kontynentalne to obszar graniczny m iędzy stokiem kontynen talnym a basenem oceanicznym . B a se n o c e a n ic z n y to obszar zbudow any z zastygłych Jaw. bazaltowych, o głębokości od 3 tys. do 6 tys. m etrów, najczęściej o kształcie bardzo rozleglej niecki ograniczonej stokiem kontynentalnym lub grzbietem, oceanicznym; baseny stanow ią ponad 70% pow ierzchni oceanów. 5 • np. Basen Brazylijski, Basen Kanaryjski
G rzbiet śródoceaniczny - podwodny, wydłu ż o n y łańcuch górski (czasem ty lk o .wystający jako wyspy - ponad poziom wody), związany ze strefą ryftową. : • np. G rzbiet Srodkow oatlantycki, Australijsko - A ntarktyczny Rów oceaniczny - wąskie, głębokie obniżenie dna oceanicznego (to najgłębsza część oceanów), związane ze strefą subdukcji. n p. Rów M ariańki (11 022 m),.. Rów Tonga (10 882 m), Rów Atacamski (8050 m) :• W zniesienia oceaniczne - obszary równinne, w znoszące się ponad dn o basenów oceanicz nych • np. W zniesienie Chilijskie, Azorskie
Wpływ litosfery no życie i d ziałaln o ść człow ieka ^
_
__
. .
.
.
.
.
137
Antropogeniczne zm iany litosfery
N a jw y ż s z e s z c z y ty ś w i a t a w e d łu g k o n ty n e n tó w kontynent
I
.
_
.
' Litosfera to pow loką skalna Ziemi, bez której rozwój życia byłby niemożliwy. Rodzaj podłoża, .:,: nachylenie stoków m a wpływ na osadnictw o - nie wszędzie da się wybudować dom , drogę, tunel,; itd. i Człow iek wykorzystuje też bogactwa litosfery: ’ - eksploatuje skaiy, wykorzystując je przede wszystkim w budow nictw ie - , ■ wydobywa surowce m ineralne - wykorzystywane następnie w przemyśle przetwórczym .
Typy g e n e t y c z n e g l e b . . .
[ 139
d z ia ła ln o ś ć czło w iek a - uniemożliwia powstawanie gieby, niszczy już istniejące, tworzy gleby an tro pogenicznie zm ienione. PROFIL G LEBO W Y Każda gleba ma inny, charakterystyczny dla siebie profil. Poszczególne jego części m ogą się różnię! grubością, składem chem icznym . M ogą też się pojawić specyficzne dla danej gleby poziom y (np. pozi glejowy w glebach bagiennych, poziom brunatnienia w glebach brunatnych).
K lnsyczny p r o f il glebow y:
O poziom ściółki utworzony ze szczątków organicznych o różnym stopniu rozkładu A poziom próchnicy (utworzony ze szczątków organicznych, które uległy rozkładowi), stanowi 3-20% składu gleby decyduje o żyzności gleby
B poziom wmywania powstaje wskutek osadzania się związków mineralnych i organicznych pochodzących z poziomu położonego wyżej
rozszerzony
G le b a to najbardziej zew nętrzna część litosfery o miąższości od kilkunastu centym etrów do kilku
poziom
Budowa gleby. Profil glebowy
R poziom wymywania powstaje w wyniku ługowania związków mineralnych i organicznych do poziomu położonego niżej
C skała macierzysta (w górnej części zwietrzała)
metrów. Tworzą ją:
- związki mineralne (to tzw. szkielet mineralny) - różnej wielkości okruchy skat, - składniki organiczne - resztki roślinne i zwierzęce w różnym stadium rozkładu - to tzw. próch nica = hum us, - edafon to zespół wszystkich organizm ów żywych żyjących w glebie (np.: bakterie, grzyby, dżdżow
^
nice) - biorą udział w tw orzeniu próchnicy (uczestniczą w cyklu przem iany materii), - wodny roztwór glebowy - pełni ważną rolę w odżywianiu roślin - to m ieszanina związków, m ineralnych i organicznych z wodą, ; ; - powietrze glebowe - bardziej zasobne w dw utlenek węgla niż powietrze atm osferyczne. J
S k ła d n ik i g le b y , , ,
składnik
.
pro cen to w y udział w m aterii t w o r z ą c e j ijlelię
związki mineralne
38%
składniki organiczne
12%
wodny roztwór glebowy
15-35%
powietrze glebowe
15-35%
I proporcje składników 1 1 . , , o żyzności gleby
decydują
ich ilość zm ienia się w ciągu roku
Powstanie gleby jest uzależnione od wielu czynników (czynniki glcbotwórcze). Najważniejsze z nich to: • ro d z a j sk a ły - podłoże skalne dostarcza glebie związków m ineralnych, przepuszczalność skal decy duje o ilości powietrza i wody • u k sz ta łto w a n ie te re n u - duże nachylenie stoków jest utrudnieniem dla tworzenia się gleby (materia spływa), ekspozycja stoków - odm ienność w arunków term icznych • k lim a t - o typie gleby decydują tem peratura, w ilgotność powietrza i opady atm osferyczne, silny wiatr wywiewa cząstki m ineralne i organiczne z gleby • w o d a - um ożliwia rozwój organizm ów roślinnych, wspom aga proces wietrzenia, silne opady mogą wypłukiwać cenne dla gleby związki • f lo ra i fa u n a - materia organiczna jest niezbędna do powstania próchnicy, edafon przyspiesza pro ces giebotwórczy, zwierzęta żyjące w glebie spulchniają ją
Główno poziom y profilu g leb o w e g o
Proces giebotwórczy P ro c e s g ieb o tw ó rczy to wszelkie zm iany zachodzące w zw ictrzdinic lub luźnej skale, prowadzące do powstania gleby. Jest to proces bardzo powolny, zachodzący p o d wpływem energii słonecznej i grawitacji, przy obecności organizm ów żywych. 1) skata rozpada się na dro b n e okruchy skalne na skutek wietrzenia 2) powstaje zwictrzclina, grunt staje się porow aty i przepuszczalny dla wody, po ry skalne wypełniają się powietrzem 3) korzenie roślin m ogą się sw obodnie rozwijać, pokrywę zwietrzciinową zaczyna porastać roślinność 4) na pow ierzchni i w górnych poziom ach zwietrzeliny grom adzą się obum arłe szczątki organiczne, z których wytwarza się próchnica - p ro c e s h u m ifik a c ji (rozldad substancji organicznych prowadzą cy do pow stania próchnicy) 5) zachodzi akum ulacja i przem ieszczanie się prod u k tó w wietrzenia i hum ifikacji (pod wpływem grawi tacji, infiltracji wód opadow ych i krążenia wód gruntow ych), co pow oduje wzbogacanie iub ubytek składników m ineralnych i organicznych w różnych częściach gleby.
Typy genetyczne gleb. Gleby strefowe i ostrefowe Jednym z najważniejszych czynników glcbotw órczych jest klim at. W pływa on bezpośrednio na inny czynnik giebotwórczy - roślinność. A roślinne szczątki organiczne są źródłem próchnicy. Z czasem wytwarza się wzajem na zależność m iędzy roślinnością a glebą. D la te g o k a ż d e m u k lim ato w i in o ż n a przy p isać c h a ra k te ry sty c z n ą d la n ieg o r o ś lin n o ś ć o r a z glebę.
140 |
P rz y d atn o ść ro lnicza gleb.
Redosfera
P o d z ia ł g l e b z e w z g lę d y n a k lim a t • gleby tu n d ro w e (glejowe) - tworzą się w w arunkach klim atu subpolarnego - niska tem peratura, małe opady, wieczna zm arzlina w podłożu - są to płytkie gleby wytworzone przy udzia le bardzo skąpej roślinności, mają słabo wykształcony profil glebowy - mają niewielką zawartość próchnicy (1-2%) - mają silnie kwaśny odczyn - podczas krótkiego lata cały czas są przesy cone wodą, podm okle - charakterystyczny jest dla nich poziom oglejenia (ogłejenie to przesycenie gleby wodą i wyparcie z niej powietrza) - m ają popielate lub zielonkawe zabarwie nie - gleby te są m ało żyzne • g leb y b ielico w e - powstają w klimacie um iarkowanym chłod nym - naturalną roślinnością jest tam tajga (las iglasty) - ich podłoże tworzą przeważnie osady polodowcowe (piaski, żwiry, gliny) - mają m ałą zawartość próchnicy (2-3% ) i kwaśny odczyn - zachodzi w nich proces bielicowania = ługo wanie związków zasadowych przez wsiąkającą wodę (powstaje w ten sposób jasny, białawy, poziom wymywania i czerw onobrunatny po ziom wmywania - ze względu na osadzanie się tam związków glinu, magnezu i żelaza) • g leb y b r u n a tn e i płow e - powstają w klimacie um iarkowanym cie płym, wilgotnym - tworzą się pod lasami liściastymi lub mie szanymi * g leb y b r u n a tn e - są słabo kwaśne łub obojętne - charakteryzują się średnią lub wysoką ży znością (próchnica stanowi 3-4% ) - zachodzi w nich proces brunatnienia, czyli tworzenie się brunatnych otoczek na cząst kach glebowych (otoczki te zbudow ane są z tlenków żelaza) ■ gleby płow e - są mniej żyzne niż brunatne - pod poziom em próchniczym mają wyraź nie jaśniejszy płowy poziom wymywania - p o zio m wmywania składa się głównie z cząstek ilastych
• sz a re gleby leśne - tworzą się w klimacie umiarkowanym cie płym suchym - powstają na obszarach leśno-trawiastych - Si) raczej żyzne - maj;) słabo kwaśny odczyn na powierzchni, który głębiej przechodzi w obojętny • c z a rn o z ie in y - powstaji) w klimacie um iarkowanym cie płym suchym - tworzą się na bujnych obszarach trawia stych (stepowych) - ich podłoże najczęściej stanowi less - zaliczane są do gleb o największej żyzności - posiadają bardzo gruby poziom próchniczy (do 20%) i doskonalą, gruzelkowatą strukturę • gleby k asztan o w e - powstają w klimacie umiarkowanym cie płym suchym i podzw rotnikow ym - tworzą się przy udziale sucholubnych traw lub piołunów na suchych stepach - są żyzne (zawierają 3-5% próchnicy), ale wymagają nawadniania • gleby cy n am o n o w e - powstają w klimacie podzwrotnikowym (śródziem nom orskim ) - mają dobrze rozwinięty poziom próchniczy - są dość żyzne - wymagają naw adniania latem • c zerw o n o ziem y i żó lto zicm y - są charakterystyczne dla klim atów gorą cych i wilgotnych (zwrotnikowego, p o d zwrotnikowego) - powstają na obszarach intensywnego wie trzenia chem icznego - mają kwaśny odczyn - cechują się dużą zawartością glinu i żelaza - m im o dużej dostawy szczątków organicz nych, nie posiadają grubego poziom u próchniczego - tylko 2-6% (ze względu na : bardzo szybki obieg materii) • sz a ro z ie m y i b u ro z ie m y - tworzą się w klim atach suchych (podzw rot nikowym, zwrotnikowym i umiarkowanym 'skrajnie kontynentalnym ) - :rozwijajq się na terenach pustynnych i pótpustynnych - są glebami m ało żyznymi, do 1,5% próch nicy (ze względu na niewielką dostawę szczątków organicznych) - m ogą być zasolone
• gleby la te ry to w e (= c z e rw o n o ż ó h e i cz e r w o n e g leby ferrlito w e) - charakterystyczne dla niskich szerokości geograficznych, w w arunkach klim atu go rącego i wilgotnego - pow stają pod lasami równikowymi
Klasy b o n ita cy jn e
I
141
ich barwa pochodzi od dużej zawartości związków żelaza i glinu są p o d o b n e d o czerw onoziem ów mają odczyn kwaśny zawierają m ało próchnicy (bardzo szybki obieg materii) i nie są żyzne.
O p ró cz gleb strefowych na Ziemi m ożna spotkać gleby, których występowanie nie jest związane z jedną określoną strefą klim atyczną - w ich przypadku głównym czynnikiem glebotw órczym jest rodzaj skały macierzystej, stosunki w odne lub ukształtow anie powierzchni. • ręd zin y - pow stają na skalach węglanowych i siarcza nowych (na wapieniach, kredzie, gipsie) - najczęściej występują w strefie umiarkowanej - są glebami żyznymi, zasobnymi w próchnicę - mają lekko zasadowy odczyn - charakterystyczne dla nich jest występo wanie (w wyższych poziom ach niż skata macierzysta) odłam ków skalnych • m ad y - tworzą się w dolinach i deltach rzecznych - podłożem są dla nich nam uly rzeczne (aluwia) - należą d o gleb żyznych (są bardzo bogate w próchnicę) • c z a rn e zie m ie - są to gleby p o bagienne, pow stałe na odw odnionych osadach bagiennych lub jeziornych - tworzą się przede wszystkim p o d roślinno ścią łąkową - mają gruby poziom próchniczy - zazwyczaj są oglejonc • gleby w u lk a n ic z n e - rozwijają się na skalach pochodzenia wul kanicznego (lufach, popiołach i skalach m agm owych wylewnych) - niektóre odm iany są zasobne w próchnicę
• g leb y b a g ie n n e - tworzą się w w arunkach nadm iernej wilgot ności - powstają przy udziale roślinności bagien nej - występuje w nich poziom glejowy • g leb y g ó rsk ie - są to gleby inicjalne, w początkow ym stadium rozwoju - zim ny klim at i duże nachylenie stoków nie sprzyjają tworzeniu się gleby - zawierają duże ilości rum oszu skalnego - praktycznie nie zawierają próchnicy • g leb y a n tro p o g e n ic z n e - wytw orzone lub zm ienione przez człowie ka * gleby, w których popraw iono właściwości" np. poprzez pogłębioną orkę ■ gleby o zm ienionym profilu glebowym w wyniku wieloletnich zabiegów typu kom postow anie, torfowanie (gleby ogrod nicze) ■ gleby zawierające w profilu glebowym np. resztki starych murów, fundam entów , itp. ■ gleby powstałe na terenach uprzem ysło w ionych i górniczych.
Przydatność rolnicza gleb. Klasy bonitacyjne i^ ~ . ~ ; ; ; Ż y z n o ść g le b y to naturalna zdolność gleby d o dostarczenia roślinności niezbędnych składników organicznych, m ineralnych, wody i powietrza glebowego. Żyzność m ożna zwiększyć, stosując o d p o wiednie zabiegi agrotechniczne (nawożenie, melioracja) - podnosim y w ten sposób urodzajność gleby. U r o d z a jn o ś ć g le b y to zm odyfikow ana przez działania człowieka, rzeczywista zdolność gleby do \ zaspokojenia potrzeb roślin, to wartość produkcyjna gleby (wysokość osiąganych plonów).________J
142
I
P e d o s ie ra
____ ____
Ze względu na możliwości produktyw ne wprow adzono klasy b o n ita c y jn e gleb - w Polsce jest icli 6: K lasy b o n itacyjn e gleb [
c/.arnoziem y, m ady, niektóre rędziny i czarne ziem ie, b ru n a tn e na lessach
II
gleby takie jak w klasie I + niektóre b ru n a tn e i płowe
III
b ru n a tn e i płow e, rędziny, czarne ziem ie
IV
b ru n a tn e i płowe, biełicowe, p o d m o k łe czarnoziem y, niek tó re m ady
V
b ru n a tn e , płow e, biełicow e, niektóre (płytkie) m ady i rędziny
VI
biełicow e, płow e, górskie, najpłytsze rędziny
Erozja gleb G leba jest elem entem środowiska, który jest bardzo wrażliwy na negatywne oddziaływania gospodarki ludzkiej. Niewłaściwa uprawa m oże doprow adzić do degradacji gleby, a to spow oduje spadek jej żyzności. Najgroźniejszym zjawiskiem degradującym jest e ro z ja gleby (rocznie ulega jej około 0,7% gleb rolnych na święcie). Polega ona głównie na: • sp łu k iw a n iu - usuwanie cząstek (m ineralnych i organicznych) przez wodę opadow ą spływającą po stoku (narażone są wylesione, zajęte po d uprawę obszary górskie) • w yw iew aniu drobnych składników gleby przez wiatr. T rzeba pam iętać, żc erozja gleb jest zjawiskiem występującym w przytodzic, ale jednak często działal ność gospodarcza człowieka przyspiesza degradację gleb. Przyczynia się do tego m iędzy innymi: • niszczenie naturalnej szaty roślinnej (która stanowiła ochronę dla gleby) • nieprawidłowa gospodarka rolna, niewłaściwy d o b ó r roślin i techniki upraw (np. orka prostopadle do poziom ic) • nadm ierny wypas zwierząt (co prowadzi do degradacji naturalnej roślinności i przyspiesza erozję gleb) , • nieprawidłowa m elioracja (zbyt m ocne odw odnienie gleby) • masowa turystyka • zanieczyszczenia przemysłowe i kom unalne • skażenie atmosfery, głównie kwaśne deszcze (pow odujące zakwaszenie gleby) • zakłócenie obiegu wody np. na terenach górniczych (lej d ep re sy jn y czyli obniżenie poziom u zwier ciadła wód gruntow ych) - przesuszenie gleby • nadm ierne stosowanie nawozów sztucznych i środków ochrony roślin (prowadzi to skażenia gleby). D o najgroźniejszych w skali świata problem ów należą: p u s ty n n ie n ie i ste p o w ien ie. PUSTYN N IEN IE • • • •
spow odow ane jest postępującym brakiem wody w glebie i w przyziemnej warstwie atm osfery zachodzi na obszarach suchych i półsuchych jest procesem naturalnym , ale na skutek niewłaściwego gospodarow ania zjawisko wzmaga się pustynnienie antropogeniczne (związane z działalnością człowieka) spow odow ane jest przez: - przeznaczenie terenów leśnych po d uprawę , - wypalanie roślinności naturalnej w gospodarce żarowo-odlogowej - zbyt intensywną uprawę ziemi - nadm ierny wypas zwierząt - nadm ierną eksploatację wód podziem nych (gruntowych) • w wyniku tego procesu następuje: - zm niejszenie ilości substancji organicznych w glebie - zniszczenie pierw otnej struktury gleby
_______________________________________________________________________________
E r o z j a g l e b | 143
- zaburzenie stosunków wodnych - zwiększenie podatności obszaru na erozję • pustynnienie antropogeniczne dotyczy obecnie około 7% pow ierzchni lądów, proces len wyraźnie się nasila • obszary szczególnie zagrożone pustynnieniem : - Sahei, Sudan (nadm ierny wypas bydła) - szybkie powiększanie się Sahary na południc - Półwysep Arabski - Pustynia N am ib i Kotlina Kalahari - wnętrze Australii - zawietrzna (sucha) strona Kordylicrów i A ndów - C hiny (masowe wycinanie lasów) - tworzenie się now ych pustyń i póipustyń. STEPOW IEN IE • proces spow odowany przez: - nadm ierne wylesienie i związane z nim obniżenie poziom u wód gruntowych - zmniejszenie się ilości opadów atm osferycznych (np. w wyniku zm ian klim atycznych) - odw odnienie gruntów - zbyt intensywnie prow adzona gospodarka rolna • dociiodzi do przesuszenia gleb • wkracza roślinność stepowa (głównie trawy) • działalność rolnicza prow adzona na terenach objętych stepow ieniem wymaga naw adniania gruntów • obszary zagrożone stepow ieniem to np. Kujawy i W ielkopolska. Sposoby przeciwdziałania erozji gleb: 1) ograniczenie wyrębu lasów, prow adzenie optym alnej gospodarki leśnej 2) stosowanie orki w poprzek stoku, pozostaw ianie miedzy, budow anie progów zatrzym ujących spływa jącą wodę 3) ograniczenie nadm iernego wypasu zwierząt w strefie suchej i półsuchej 4) stosowanie technik agrarnych nie szkodzących glebie (np. plodozm ian).
F o r m a c j e r o ś l i n n e na Z ie m i
gleby pustynne (inicjalne). Ze względu na skrajnie suchy klimat rozwój roślin jest bardzo u tru d n io ny, rozwijają się jedynie kserofity (rośliny sucholubne) i h alo llty (rośliny sionolubne), jedynie w oazach - ze względu na płytsze zaleganie wód gruntowych - możliwy jest rozwój roślin takich jak: akacje i palm y daktylowe. Strefa ta charakte rystyczna jest dla pusty ń afrykańskich(S ahara, Kalahari, N am ib) i australijskich (wnętrze k onty nentu), dla obszarów ciągnących się od Kalifornii przez A rizonę d o ; Meksyku oraz dla Pustyni Atakam a w Ameryce Południowej.
Form acje roślinne na Ziemi Na rozm ieszczenie szaty roślinnej na Ziemi ma wpływ wiele czynników, m.in.: klim at i gleby. W pły wają o n e na pow stanie tzw. zbiorowisk zonalnych (strefowych). Trzeba też pam iętać o tzw. roślinności astrefowej - nieprzywiązancj do jednej konkretnej strefy klim atycznej, a mającej związek z podłożem , na którym powstaje, np. roślinność górska. Zależności pom iędzy roślinnością strefową a strefami klimatycznym i. > 1. W ilg o tn e lasy rów nikow e To wiecznie zielona, najbujniejsza form acja-ro ślinna 'na Ziem i (największe bogactwo gatunków roślin i zwierząt), z najsilniej rozwiniętą warstwą drzew (krzewy i ru n o są słabo rozwinięte ze względu na m ałą ilość docierającego światki). G atunki charakterystyczne dla tej formacji to: m ah o ń i heban (gatunki cenne z e . względu na drewno), kauczukowiec, bam bus, storczyki, liany. N a pow stanie tej formacji ma wpływ cie pły klim at równikowy (tem peratury - średnie m iesięczne - powyżej 20"Ć, bardzo wysokie opady). Dla strefy tej charakterystyczne są gleby:' czerw onoziem y i żóltoziemy, gleby laterytowe. W ilgotne lasy równikowe porastają m.in.: Nizinę A m azonki, Kotlinę Kongo, wyspy Indonezji. 2. R o ślin n o ść strefy p o drów nikow ej Jest: zróżnicow ana ze względu na warunki kli m atyczne - nadal jest tu gorąco, ale z każdym następnym stopniem szerokości geograficznej zm niejsza się ilość opadów. W strefie tej wyraź nie zaznacza się już pora sucha (jedna lub dwie). W takich w arunkach doszło do powstania na stępujących gleb: czerwonoziem y, gleby cynam o nowe i laterytowe. Charakterystyczne formacje roślinne to:
w ilg o tn e lasy m o n su n o w c - z licznymi lianami i epifitam i, wysokimi drzewam i (n aw et. do 35 ; m etrów wysokości) niezrzucającym i liści w pórze, suchej (drzewo palisandrowe, d ą b ,. cedr, sanda łowiec); form acja roślinna charakterystyczna np. dla Indii, M yanm aru, Piw. Jndochińskiego su c h e lasy m o n su n o w c - w nich prawie nie występują liany i epifky, a drzewa (niższe) zrzu cają liście w porze suchej (sandałowiec, drzewo tekowe, zarośla bambusowe); roślinność często spotykana w środkowej części Piw. Indyjskiego . s u c h e lasy podrów nilcow e - lasy widne, drzewa do 20 m etrów wysokości, ze skórzanym i i często kolczastym i liśćmi sc ru l) (w Australii) = b u sz (w Afryce) = c a a lin g a (w Am eryce Południowej) - to kolczaste zarośla krzewiaste z niskimi drzewami zrzucającymi liście w porze suchej sa w a n n a - to zarośla złożone przede wszystkim z traw i pojedynczych drzew (baobab, akacja, palm a, eukaliptus). 3. S tre fa g o rący ch p u sty ń i p ó lp u sty ń Rozciąga się na obszarach z niewielkimi opa dam i (suma roczna opadów poniżej 250 mm) i wysokimi tem peraturam i (o dużych dobowych am plitudach tem peratury). Dla tej strefy cha rakterystyczne są następujące gleby: szaroziemy,
4. S tre fa ro ślin n o śc i tw a rd o listn e j k lim a tu p o d zw ro tn ik o w eg o (m ak ia) W ystępuje np. w basenie M orza Śródziem nego, w okolicach M elbourne i G ó r Przylądkowych, jest to form acja roślinna złożona z zawsze zielo nych, twardolistnych zarośli przystosowanych do wysokich tem peratur letnich i niedostatku wody (spotkać tu m ożna m.in. dąb korkowy, pinię, jałowiec, cyprysy, m irty). W strefie tej doszło do wytworzenia gleb cynam onow ych, żókoziem ów i terra rosa (tzw. czerwone ziemie). 5. Z aw sze z ie lo n e w ilg o tn e lasy p o d z w ro t nikow e W ystępują w klim acie podzw rotnikow ym o la• godnej, deszczowej zim ie i ciepłym , w m iarę wil gotnym lecie; rosną na glebach cynam onow ych i terra rosa. Są to lasy nazywane wawrzynolislnymi, z bujnie występującymi paprociam i. D o gatunków charakterystycznych dla tej form acji zaliczyć trzeba: wawrzyn, różanecznik i dąb kor kowy (w południow o - zachodniej Europie), se kwoje, m agnolie (na Florydzie) oraz eukaliptusy i drzewiaste paprocie (w południow o-w schodniej Australii). 6. Z aw sze z ie lo n e lasy liśc ia ste k lim a tu u ni iark o w an eg o To form acja występująca tylko Ha półkuli p o łu d niowej (Nowa Zelandia, Tasmania), charaktery styczna dla klim atu um iarkowanego wybitnie wilgotnego, wytw orzona na glebach brunatnych i płowych. Form acja ta o b fituje w drzewa o lśniących skórzastych liściach, w relikty flory trzeciorzędowej. 7. S tre fa step ó w Ciągnie się w klimacie um iarkowanym lądowym (z gorącym latem i m roźną zimą, z niewielkimi
I
145
o padam i d o 500 m m), to właśnie tu na czarnoziem ach powstała trawiasta form acja zwana: ste p e m (w Eurazji, np. na Ukrainie, w Kazachstanie i M ongolii) lub p r e rią (w Am eryce Północnej, n a W ielkich Równinach) lub p a m p ą (w Ameryce Południowej, w Argentynie). 8. S tre fa c h ło d n y c h p u sty ń i p ó lp u sty ń W ystępuje w klim acie um iarkowanym wybitnie kontynentalnym (suchym), na słabo wykształ conych glebach inicjalnych - spotkać ją m ożna m .in. w środkowej Azji, w części Patagonii. Dla tej form acji charakterystyczne są: bylice, turzyce, drzewiaste juki. 9. S tre fa lasów liściasty ch i m ieszan y ch z rz u c a ją c y c h liście n a zim ę W ykształciła się na glebach brunatnych i bielicowych w strefie klim atu um iarkowanego m or skiego :(całoroczne opady, ciepła i krótka zima, raczej ch ło d n e lato), np. w E uropie Zachodniej. W lasach tych wyraźnie wyróżnić m ożna trzy piętra roślinności: drzewa, krzewy i runo. D o ga tunków charakterystycznych należą: dęby, buki, brzozy, lipy oraz sosny, świerki, m odrzew ie i jodły. 10. S tre fa lasów ig lasty ch - tajg a W ystępuje w klimacie um iarkowanym chłodnym (z m roźną zim ą i krótkim ciepłym latem) na glebach bielicowych. W form acji lej dom inują drzewa iglaste (sosna, jodła, świerk, modrzew), bogate jest ru n o (krzewinki, mchy, porosły). Strefa ta zajm uje rozlegle obszary Rosji, Kanady, Półwyspu Skandynawskiego. 11. S tre fa tu n d r y C harakterystyczna dla strefy subpolarnej Europy, Azji, Ameryki Północnej i Południowej (ostra długa zima, krótkie „lato” z tem peraturą dodat nią). W takich w arunkach doszło d o wytworzenia słabo wykształconych gleb tundrow ych. Jest to form acja roślinna składająca się z krzewinek, m chów i porostów (spotkać tu m ożna: brzozę karłowatą, wierzbę karłowatą, wrzos, borówkę brusznicę i ch ro b o tek reniferowy). 12. P u sty n ie lodow e C harakterystyczne dla A ntarktydy i wnętrza G renlandii, obszar praktycznie pozbaw iony ro ślinności (klim at okołobiegunowy, gleby inicjal ne). Nie rośnie tu nic poza m cham i, porostam i i glonam i naśnieżnymi.
-- V' 146
I
Krainy z o o g e o g r a fi c z n e
Biosfera
Specyficzne wnrunki rozwoju roślinności występują w górach. Spadek tem peratury powietrza wraz z wysokością jest przyczyną występowania piętrowości roślinnej. Skład gatunkowy pięter roślinnych nawią zuje d o roślinności występującej w danej strefie klimatycznej, na danym kontynencie. Zawsze najniższe piętro tworzy form acja roślinna charakterystyczna dla danej strefy klimatycznej (np. w górach położonych w okolicach równika - najniższym piętrem będą wiecznie zielone lasy). W Tatrach w yróżniono:
p iętro t u r n i /
\
p i ę t r o a l p e j s k i e ( lia l) p ię tro k o so d rzew in y
rośnie tu karłow ata o d m ian a sosny d o m in a c ja
piętro regla g órnego
św ierka;
w
g ó rn ej
granicy lasu m o ż n a sp o tk ać lim bę
1250 — piętro regla doln eg o
—
las bukow y z d o d atk iem jodły
m n.p.in.
Krainy zoogeograficzne
strefo roślinna
cochy c h a ra k te r y s ty c z n o fauny
przykłady g atu n k ó w
w iecznie zielony Inn r ó w n i k o w y
bard zo bogata fauna, o g ro m n e zróżnicow anie gatunkow e; w iększość zw ierząt przystosow ana d o życia na drzew nego
m ałpy (goryle, szym pansy, oran g u tan y , gibbony, kapucynki), o k ap i, tapiry, jaguary, le niwce, papugi, tukany, kolibry, kam eleony, anakondy, boa, żaby nadrzew ne i latające, o g ro m n a ilość ow adów
saw anno
dom inującym i zw ierzętam i są roślinożercy oraz drapieżcy
antylopy, zebry, bawoły, żyrafy, słonie, noso ro żce, lwy, lam party, gepardy, hieny, szakale, serwale, mrów kojady, strusie em u i n an d u , sępy, m a rab u ty
pustynie
żyją tu zw ierzęta przystosow ane d o życia w su chym klim acie, w iększość z nich jest aktyw na d o p ie ro p o zm ierzchu
w ielbłądy (b aktrian - dw ugarbny i d ro m a d er - jednogarbny), liski p u sty n n e, skoczki pu sty n n e, węże, szarańcza
st«p
obszary te o b fitu ją w zw ierzęta traw ożernc oraz gryzonie
gazele, bizony, susly, pieski preriow e, ko joty
, tcrcn zam ieszkiw any głów nie przez zw ierzęta
żubry, sarny, jelenie, dziki, jeże, rysic, żb i ki, n orki, kuny
poziom
rozszerzony
Z w ie rzę ta za m ie szk u jq ce p oszczeg ó ln e form acje roślin n e
■
l o s y liś c ia s te ; um iarkow anej
! roSlinożcrne
cechy ch a ra k tery sty c z n e fauny
przykłady g a tunków
tajga
fauna jest nieco uboższa niż w lesie liściastym
niedźw iedzie, losie, tygrysy, sobole, ro so m aki, wiew iórki, sikory, m ysikróliki, głusz ce
tundrn
zw ierzęta m uszą być p rzystosow ane d o przeży cia długiej zimy, w iększość z n ich zm ienia na zim ę swe ubarw ienie na białe
niedźw iedzie p o larn e, renifery, karibu, lem ingi, g ro n o staje, pieśce (lisy polarne), sowy śnieżne, pingw iny
tereny górskie
zw ierzęta p rzystosow ane d o życia w tru d n y c h w aru n k ach (klim atycznych, terenow ych)
kozice, kozy, lamy, szynszyle, świstaki, kon d o ry
Biorąc pod uwagę podobieństw a i różnice świata zwierzęcego w różnych regionach świata, wydzielono 6 krain zoogcograficznych. Pomiędzy poszczególnym i krainam i istniały naturalne bariery uniem ożliwia jące (lub utrudniające) wymianę zwierząt. K rainn p a le a rk ty c z n a - obejm uje E uropę, p ółnocną Afrykę i Azję bez Indii, Półwyspu Indochm skiego i p o łudniow ych C hin - większość zwierząt należy d o rodzin, które występują również w innych krainach (mato jest rodzin endem icznych) - nie występują tu ssaki naczelne i torbacze - charakterystyczne zwierzęta to: niedźwie dzie, rysie, losie, renifery, wielbłądy K ra in a n c a rk ty c z n a - obejm uje Amerykę Północną bez Am eryki Środkowej - fauna zbliżona jest d o palcarktyczncj - charakterystyczne zwierzęta to: bizony, szopy, skunksy, karibu, woiy piżmowe, grzechotniki, wiele ptaków kurow atych, nie m a jeży, hien i świń K rain a e tio p sk a - obejm uje Afrykę na południc od Sahary, część Półwyspu Arabskiego i M adagaskar - charakterystyczne zwierzęta to: m ałpy człekokształlne (goryl i szympans), pawiany, słonie afrykańskie, żyrafy, nosorożce, zebry, antylopy, lwy, strusie, kameleony, pytony, nie ma tu jeleni i niedźwiedzi - i wyspa M adagaskar ze względu na długą izolację wykształciła wicie endem icznych form życia zwierzęcego
K ra in a o r ie n ta ln a - obejm uje Indie, Półwysep Indochiński, południow e Chiny, Eilipiny, Borneo, Jawę, Sum atrę - fauna jest zbliżona d o etiopskiej - charakterystyczne zwierzęta to: słonic azja tyckie, latawce, m ałpy wąskonosc, papugi, pawie, dzikie kury, warany, nic ma koniowatych i jeleni K ra in a n c o tr o p ik a ln a - obejm uje Am erykę Południową i Środ kową - występuje tu d u żo rodzin endem icznych - charakterystyczne zwierzęta to: tapiry, pę kali, leniwce, jaguary, szynszyle, nutrie, lamy, m ałpy szerokonose, strusie nandu, kolibry, tukany, anakondy, boa, nie ma bydła, owiec, antylop K rain a a u s tra lijsk a - ob ejm u je A ustralię, Tasm anię, bjową Gwineę i Celebes - ze względu na długą izolację rozwinęło się: tam wiele rodzin endem icznych « - charakterystyczne zwierzęta to: kangury, koala, wiele ssaków workowatych, stekowce (ssaki jajorodne - dziobak i kolczatka),; kakadu, strusie kazuary i e m u ,, nie ma ropuch
D o wym ienionych wyżej krain zoogcograficznych nic należy fauna Nowej Zelandii i Antarktyki,> na Nowej Zelandii brak rodzim ych ssaków, występuje tam wiele gatunków endem icznych (np. kiwi,, tuatara, żaba Liopelma), nic ma żółwi, węży, ryb słodkow odnych
rozszerzony
Każda form acja roślinna posiada charakterystyczne zwierzęta, które się do niej przystosowały. Różnice świata zwierząt występujące m iędzy poszczególnym i kontynentam i wynikają przede wszystkim z izolacji niektórych lądów i różnych kierunków ewolucji.
j
strefo roślinna
poziom
Rozmieszczenie i charakter fauny zależy od: • warunków klim atycznych i wodnych, • ukształtowania pow ierzchni, • roślinności oraz zasobów pokarm owych.
147
—
uboga roślinność (m chy, p o ro sty )
— są to głów nie m uraw y w ysokogórskie; hale
I
148
I
Biosfera
Z a s a d y r a c j o n a l n e g o g o s p o d a r o w a n i a z a s o b a mi ś r o d o w i s k a
• Antarktyda i wyspy anUuktyczne odznaczaj;! się ubóstw em świata zwierzęcego, charakterystyczne są tu słonie m orskie, pingwiny, brak ssaków lądowych.
| 149
Antropogeniczne zm iany biosfery W w arunkach naturalnych rośliny i zwierzęta żyją w określonych ek o sy stem ach (to zespól form roś linnych i zwierzęcych dostosowanych d o warunków wytworzonych przez środowisko w danym miejscu), np. ekosystemy wodne, leśne, łąkowe, pustynne. Bardzo ważną rolę w środowisku naturalnym odgrywają zwłaszcza ekosystemy leśne - to one m iędzy innymi: • asymilują dw utlenek węgla i dostarczają d o atm osfery tlen • regulują stosunki wodne, a tym samym przeciwdziałają pow odziom oraz nadm iernem u obniżaniu zwierciadła wód gruntowych • przeciwdziałają erozji gleb • są siedliskiem zwierząt • stanowią bogaty rezerwuar genotypów (m aksym alna liczba gatunków roślin i zwierząt). O becnie na święcie pow ierzchnia leśna wynosi 47-48 m in km 2. Główne form acje leśne 10 : lasy tr o p ik a ln e A m a z o n ii (około 25% całej pow ierzchni lasów) oraz ta jg a sy b e ry jsk a. Człowiek przyczynia się do degradacji lasów prow adząc rabunkową gospodarkę leśną.
1 - palcarklyczna 2 - nearktyc/.na
3 - etiopska 4 - orientalna
5 - neotropikafna 6 - australijska
K rainy z o a g ra fic z n e
Fauna mórz i oceanów Zwierzęta m orskie m ogą żyć: • na dnie m orskim (w tzw. bentaiu) • w toni w ód (w tzw. pclagiaiu). Życie najsilniej rozwija się w strefie przybrzeżnej (Iitoralu do głębokości 200 m). k u m a litoralu jest zróżnicow ana klim atycznie - wyróżnia się trzy krainy: ^
• k ra in a h o rc a ln a - obejm uje Arktykę i m orza strefy um iarkowanej północnej - charakterystyczne gatunki: morsy, rekiny polarne, narwale, morświny, uchatki, śledzie, halibuty.«, • k ra in a zw ro tnikow a - obejm uje obszary strefy m iędzyzwrotnikowej , ;: - charakterystyczne gatunki: perłopławy, koralowce, węże i żółwie m orskie , • k r a in a a n ty b o re a liia - obejm uje m orza w południow ej strefie um iarkowanej «-«iw - charakterystyczne gatunki: kotiki, ryby bialokrwiste, nototenia, lcergtilena. , ^
Zwierzęta żyjące na dnie głębszych m órz (abisalu) przystosowane są do życia w ciem ności, w warun kach dużego ciśnienia. Są to głównie gatunki drapieżne i nekrofagi. O rganizm y żyją również w to n i wód (pelagialu). W iększość z nich żyje w m orzu płytkim , tam gdzie dociera światło słoneczne. • p la n k to n jest biernie unoszony przez wodę, tw orzą go rośliny (fitoplankton) i zwierzęta (Zooplank ton) - pierw otniaki, wrotki, larwy pierścienic, mięczaków i ryb • n c k to n to zwierzęta zdolne do sam odzielnego przemieszczania się - ryby, glowonogi, ssaki mor skie.
Przyczy n y w y cin an ia lasów : * karczowanie lasu p od inny sposób użytkowa nia (np. p od uprawę roli, budow nictw o) : • dla potrzeb produkcyjnych. Degradacja dotyczy głównie lasów tropirkalnych, których pow ierzchnia zm niejsza się o około 11 m in h a /ro k (= 110 tys. km /rok). Ponad połowa wyciętych lasów po ch o d zi z Am eryki Południowej i Środkowej. Przyczyną wycinania drzew jest przede wszystkim zwiększanie powierzchni p o d uprawę (co jest bezsensowne, .bo tereny wykarczowane posiadają bardzo ubogie gleby laterytowc, podlegające w szybkim tem pie - przy braku o chrony połaci leśnych - erozji . i wyjałowieniu) i hodowlę. N atom iast w krajach uprzem ysłow ionych lasy ulegają zniszczeniu na skutek kwaśnych desz czów, degradacji całkowitej lub częściowej ulega rocznie ok. 31 m in ha. Przykładem m oże być :stan lasów na terenie G ór Izerskich w Sudetach, gdzie wskutek ogrom nego zasiarczenia na granicy Niemiec, C zech i Polski („trójkąt śm ierci”) przez wiele lat nic nie chciało rosnąć.
S k u tk i w y lesian ia: • zachwianie, równowagi w środowisku przy: . rodniczym (produkcja tlenu, obieg wody), : co niejednokrotnie prowadzi do pogorszenia warunków życia człowieka (np. większa liczba powodzi w Indiach, Pakistanie i Bangladeszu) • wzrost erozji n a terenach pozbaw ionych drzew, prowadzącej do totalnej degradacji obszaru • wymieranie gatunków zwierząt i roślin (np. w runie) żyjących w tych lasach. P rz e c iw d z ia ła n ie ty m sk u tk o m : • w krajach tropikalnych zainicjowanie planta cji leśnych, np. eukaliptusow ych w Indiach (szybko rosną, zużywają d u żo wody) • w ykorzystanie w produkcji całej masy drew na, aby tym samym zmniejszyć wielkość lasów wycinanych w celach produkcyjnych, np. w Skandynawii • zalesianie terenów górskich (gdzie jest duża erozja gleb i spory spływ powierzchniowy), aby ograniczyć niszczenie gleb i zwiększyć retencję wody.
Bardzo ważnym problem em ochrony organizm ów żywych jest zachowanie ginących gatunków roślin i zwierząt. Wiele z nich wymarło już całkowicie (np. tur). Bardzo wiele natom iast jest na krawędzi wygi nięcia. Zagrożonych wymarciem jest około 25 tys. gatunków roślin i ponad 1000 gatunków kręgowców.
Zasady racjonalnego gospodarow ania zasobam i środow iska W celu o c h ro n y p o w ietrza podejm ow ane są różne działania, np.: 1) stosowanie w przemyśle filtrów kom inow ych odpylających i odgazowujących 2) stopniowe zastępowanie węgla przez inne czystsze źródła energii, np. gaz ziemny, stosowanie alterna tywnych źródeł energii (np. energia słoneczna, wiatrowa)
150
I
ííiosfera
3) stosowanie benzyny bezołowiowej, katalizatorów spalin, napędu gazowego i elektrycznego w sam o chodach 4) zakaz emisji gazów szczególnie niebezpiecznych dla środowiska 5) odsiarczanie paliw kopalnych. * W celu o c h ro n y w ód stosuje się m iędzy innym i następujące działania: 1) budow a oczyszczalni ścieków 2) właściwe składowanie odpadów (stosowanie szczelnej warstwy izolacyjnej) 3) zabezpieczenie szczelności szam b oraz podziem nych zbiorników produktów ropopochodnych 4) ograniczenie wykorzystywania niektórych nieodnaw ialnych zasobów wody podziem nej. A by o g ran iczy ć p ro b le m o d p ad ó w , p roponuje się następujące rozwiązania: ł) segregację odpadów 2) recycling (czyli pow tórne wykorzystanie niektórych surowców wtórnych) 3) spalanie odpadów kom unalnych w specjalnie do tego przystosowanych spalarniach 4) rekultywację terenów składowisk odpadów. A by p rz e c iw d z ia ła ć d e g ra d a c ji gleby, należy: 1) stosować orkę poziom icow ą w poprzek stoku 2) zachowywać m iedze na stokach, pasy zniesień 3) właściwie przeprowadzać melioracje 4) ograniczać stosowanie nawozów sztucznych i środków ochrony roślin 5) zalesiać stoki górskie. O c h r o n a b io sfe ry polega głównie na: 1) zalesianiu nieużytków 2) ochronie gatunkowej zagrożonych zwierząt i roślin.
GEOGRAFIA SPOŁECZNOEKONOMICZNA ŚWIATA
I
i i
Liczba ludności św iata (zmiany historyczne i sytuacja w spółczesna) O kreślenie dokładnej liczby ludności świata żyjącej w dawnych czasach jest bardzo trudne. D okonuje się tego na podstaw ie inform acji historycznych, oceniając stopień rozwoju społeczno-gospodarczego róż nych regionów. Również określenie dzisiejszej liczby ludności opiera się na szacunkach, gdyż nie wszystkie państwa posiadają rzetelne inform acje w tym względzie.
O becnie na kuli ziemskiej żyje około 6 ,8 m ld o só b (styczeń 2010 r.). W czasach najdawniejszych liczba ludności wzrastała bardzo powoli, np. podwojenie liczby ludności następowało p o 2-3 tysiącach lat (w roku 7000 p.n.e. na świecie żyło około 10 m in ludzi, 4500 p.n.e. - 20 min, 2500 p.n.e. - 40 m in osób). D opiero po II wojnie światowej nastąpił gwałtowny przyrost ludności na świecie - w ciągu 100 lat (1900-2000) nastąpił prawie czterokrotny w zrost liczby ludności. Jednak wzrost ten nie następował rów nom iernie na całym świecie - największy przyrost liczby lud ności obserwuje się do dnia dzisiejszego w Azji, Afryce i Ameryce Łacińskiej (ma to związek z wysokim przyrostem naturalnym ). N atom iast procentow y udział ludności Europy oraz Ameryki Północnej stop niowo maleje (jest to związane z niskim przyrostem naturalnym w tych regionach świata). C z a s p o t r z e b n y n a p o d w o j e n i e s i ę lic z b y l u d n o ś c i w ró ż n y c h r e g i o n a c h ś w i a t a E uropa
175 lat
w tym - E u ro p a P ó łn o c n a 1 Z a c h u d n la
700 lal
. A m eryka Półn o cn a
70 lat
A zj a W s c h o d n i a
50 lat
ro z sz e rz o n y
iI
poziom
M eto d y u s ta la n ia liczb y lu d n o śc i św iata: • re je stry lu d n o śc i prow adzone przez urzędy, kościoły • spisy p o w sz e c h n e co 5-10 lat, ale - nie wszystkie kraje prowadzą spisy ze względu na duże koszty - kraje m uzułm ańskie nie uwzględniają w spisach kobiet p i • d a n e szacu n k o w e oparte na rachunku praw dopodobieństw a;
154 |
Ludność
Rozm ieszczenie ludności świata
p o z io m ro z sz e rz o n y
I
A m eryka Łacińska
28 lat
A f r yk a
24 lata
.........
155
8) Bangladesz - 143 min 9) Rosja - 142 min 10) Japonia - 127 min
32 lata
Az ja P o ł u d n i o w a
I
Jednym ze wskaźników obrazujących przestrzenny rozldad ludności jest średnia gęstość zaludnienia.
~ :
:
;
:
r-_
GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA = ilość o só b przypadająca na 1 km 2, np. 50 o só b /k m 2
W edług prognoz dem ograficznych za 50 łat najludniejszym państwem świata będą Indie, następne zaś miejsca będą zajmować w kolejności Chiny, Pakistan, USA i Nigeria. Spadek C h in na drugie miejsce podyktow any jest ostrą polityką dem ograficzną, pow odującą zmniejszenie liczby urodzeń. W rozwoju dem ograficznym całej ludności świata przewidywane są trzy scenariusze: 1) liczba ludności będzie rosła jeszcze do 2070 roku, a następnie nastąpi spadek zaludnienia 2) stały, ale zmniejszający się wzrost liczby ludności, która w 2150 roku osiągnie ok. 12 mld 3) (wariant najbardziej pesymistyczny) duży przyrost naturalny, w 2150 roku na Ziemi będzie mieszkać 28 m ld osób.
GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA
.
liczba ludności na obszarze pow ierzchnia tego o b s z a ru 1
Średnia gęstość zaludnienia dla świata wynosi 49 o só b /k m 2. 140 120
'i
Rozm ieszczenie ludności św iata
100
*0
80 60
■ : . ~ Ze względu na ró żn e warunki naturalne rozm ieszczenie ludności na kuli ziemskiej nie jest rów no m ierne. Kulę ziemską m ożna podzielić na obszary o zróżnicow anym nasileniu osadnictwa i gospo-6 ciarki: • a n c k u m c n a - obszar bezludny i nieużytkowany przez człowieka, np. obszary podbiegunow e . • c k u in e n a - obszar stale zam ieszkany i wykorzystywany gospodarczo • su b c k u n ie n n - obszar zaludniony okresowo (przez nom adów , czyli koczowników), w niewielkim;; , sto p n iu użytkowany przez ludzi.
-3 2 -
40 20 0
Jz U-<
<
<4 u fi
<
0 0
c
*0 Dh
O
fi •<
'
tí 3
Poł
V
na
0 .Ad - tí O
■oo
rtf
nł
“w
a
fa Z S 0 <
G ę s t o ś ć z a l u d n i e n i a w e d ł u g k o n t y n e n t ó w ( 2 0 0 8 r ok )
Najbardziej zaludnionym kontynentem świata jest Azja - żyje tam ponad 60% ludności świata, tam zlokalizowane są dwa najludniejsze kraje świata (wykres i tabela poniżej). W y b r a n e k r a j e o n a j w i ę k s z e j g ę s t o ś c i z a l u d n i e n i a w e d iu g k o n ty n e n t ó w ( 2 0 0 8 ro k ) 70 2 ni
60
&
50
z o •n 22
40
#
10
60,4 .......................
' .......................... . kontynent
■
■ . ;i ■■
g ę s t o ś ć z a l u d n i e n i a ( il o ś ć o s ó b / k m 1)
M o n ak o
16 980
W atykan
1 773
30 20
0
10,8
- T
U
..............14,6 .................. ............... mmm -.
L _L
8,5
r^TL
a <
W „
Najludniejsze kraje świata (2008 rok) C hin y - 1,3 mld osób Indie - 1,2 mld USA - 305 inln Indonezja - 234 min Brazylia - 187 m in Pakistan - 162 min Nigeria - 146 m in
lív
e <
R o z m i e s z c z e n i e l u d n o ś c i ś w i a t a w e d ł u g k o n t y n e n t ó w ( 2 0 0 8 rok )
1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)
.............
kr ój
t :
P o lsk a 38 m in osób
» ■
M alta
1 305
San M arin o
508
H o lan d ia
396
Belgia
350
S ingapur
6 844
Europa
B ahrajn
1 489
M alcdiw y
1 295
Bangladesz
966
Korca P ołudniow a
504
Liban
363
Indie
400
Jap o n ia
336
156 | ,
Czynniki przyrodnicze i a n tro p o gen iczn e...
Ludność k o n t y ri o n t
Af r y ka
kraj
g ę s t o ś ć z a l u d n i e n i a ( Il oś ć o s ó b / k m z)
M auritius
622
Ruanchi
346
K om ory
379 656
Barbados Amoryka Północna i Środkowa
Am oryka Południow a
. A ustralia i O ceania
,
Bor lo ry ko
435
Maili
352
n a jw y ż sz ą g ę s to ś ć z a lu d n ie n ia m a E k w a d o r - 5 0 o s ó b /k n iz N auru
481
Tuvalu
379
W yspy M arshalla
300
POLSKA
122
| p o n iż e j 10 o s ó b / k m 2
110-210 o s ó b / k m '
I 1 0 -1 1 0 o s ó b /k m '
p o n ad 210 o sń b /k m 2
Średnia gęstość zaludnien ia państw św iata
N ajg ęściej z a lu d n io n y m i o b s z a ra m i n a św iecie są: • w schodnie C hiny (szczególnie Nizina C h iń ska) • Jap o n ia (zwłaszcza południow a część wyspy H onsiu) • Półwysep Koreański • Półwysep Indyjski wraz z deltą Gangesu i B rahm aputry oraz Cejlonem • E u ro p a Z achodnia i Środkowa (szczególnie kraje Beneluksu, Zagłębie Rułiry i Nizina Padańska) • obszar m iędzy W ielkim i Jezioram i a atlantyc kim wybrzeżem USA • delta N ilu i południow a Nigeria • rejon M orza Karaibskiego • N izina La Platy i wybrzeża Brazylii • wyspa Jawa.
N ajsłab iej z a lu d n io n e lub nawet: b e z lu d n e są:
• obszary pustynne (np. Sahara, Kalahari, środ kowa Australia) • wysokie góry (np. Himalaje, Kordyliery) -.u • A ntarktyda, Grenlandia • Syberia, północna Europa • północna Kanada, Alaska • A m azonia v . • Patagonia.
1157
Czynniki przyrodnicze i antropogeniczne w arunkujące rozm ieszczenie ludności C z y n n ik i w a ru n k u ją c e o sa d n ictw o : 1) w ysokość n a d p o z io m m o rz a - zdecydo wana większość ludności świata (około 60%) zamieszkuje tereny p o ło żo n e poniżej 200 m n.p.m . Wraz ze wzrostem wysokości zm ie niają się bowiem pewne - ważne z pu n k tu widzenia człowieka - param etry środowi. ska przyrodniczego (np. spada tem peratura i ciśnienie atm osferyczne, zmniejsza się ilość . tlenu w pow ietrzu itd.) 2) ukształtow anie teren u - najlepsza dla osadnic twa jest równinna rzeźba terami, umożliwiająca np. bezproblemowe wprowadzanie mechaniza cji rolnictwa, budowę dróg i dom ów 3) o d leg ło ść o d m o rz a - ponad połowa lud ności świata skupia się w pasie 200 km od wybrzeża. O ceany i m orza są źródłem po. żywienia (ryby, owoce m orza), pozwalają na żeglugę mającą ogrom ny wpływ na wielkość v m iędzynarodowej wymiany handlowej, nic bez znaczenia jest też łagodzący wpływ m o rza na klim at 4) p o ło ż e n ie n a d rz e k a m i, je z io ra m i - d o stęp do słodkiej wody, która jest elem entem » niezbędnym d o życia oraz właściwego fonkcjonow ania przem ysłu i rolnictwa, np. prawie 1« . wszystkie starożytne cywilizacje ludzkie uza leżnione były od rzek - egipska od N ilu, Me:«z. zopotam ia o d Eufratu i Tygrysu, chińska od Jangcy i H uang-he, również dzisiejsze duże ; , miasta ulokowane są z reguły nad rzekami lub jezioram i 5) w a ru n k i k lim a ty c z n e - najbardziej sprzy jający osadnictw u jest klim at um iarkowany i podzw rotnikow y - pozwalają one na rozwój intensywnego rolnictw a i tworzą dobre wa runki do życia ludzi 6) gleby - icłi żyzność w arunkuje rozwój rol nictwa, a tym samym zwiększa osadnictw o, np. czarnoziem y na N izinie Chińskiej, gleby wulkaniczne na Jawie 7) zaso b y su ro w có w m in e ra ln y c h - um oż liwiają rozwój przem ysłu, stanowią jeden z głównych czynników koncentracji ludności, to jeden z ważniejszych czynników osadnic twa w XIX i w pierwszej połowie XX wieku 8) d o slę jm o ść o b s z a ru , np. brak terenów p o d m okłych
B a rie ry o sa d n ictw a: • b a r ie ra św ie tln a - długotrw ały brak świa tła słonecznego (np. w rejonach podbiegu nowych) wpływa negatywnie na organizm . człowieka (np. sprzyja depresji, w organizm ie nie produkuje się witam ina D niezbędna do prawidłowego funkcjonowania), utru d n io n y ; ; (lub wręcz niemożliwy) jest rozwój rolnictwa • b a r ie ra w o d n a - brak w ody ogranicza osadnictw o, działalność rolniczą i przem y słową; obszary p ustynne należą d o najsłabiej zam ieszkanych części Ziemi; również obszary Jądow e zagrożone pow odziam i oraz tereny bagienne nie są atrakcyjne ze względu na nie m ożność rozwijania sieci osadniczej i stałego rolnictw a i • b a rie ra te rm ic z n a - człowiek dzięki po stępowi technicznem u w dużym stopniu uniezależnił się od niekorzystnego wpływu wysokich lub niskich tem peratur, ale w dal szym ciągu obszary okołobiegunow e i wyso kogórskie to ubogi świat roślin i zwierząt, to ograniczone możliwości rozwoju rolnictwa;" ;a wysoka tem peratura przy dużej wilgotności pow ietrza (w strefie równikowej) ogranicza . np. możliwość odprow adzania nadm iaru cie pła z organizm u - przez wydzielanie po tu .-.(dochodzi d o przegrzania) • b a rie ra w ysokościow a - wraz z wysokością zm niejsza się ilość tlenu w powietrzu, spa dają ciśnienie atm osferyczne i tem peratura; pojawia się u człowieka choroba wysokościo wa (objawiająca się m .in. zawrotam i głowy, niedotlenieniem , skurczami mięśni, a nawet u tr a tą przytom ności i śmiercią) • b a r ie ra g ra w ita c y jn a - duże nachylenie stoków u tru d n ia budowanie dom ów i dróg, uprawę roli • b a rie ra r o ś lin n a - bardzo bujna roślinność (dotyczy to lasu równikowego i lasu m onsunowego) znacznie ogranicza możliwości tran sp o rtu i budownictwa. Poza barierami przyrodniczym i coraz częściej występują na świecie bariery n atury politycznej. Słabo rozw inięta gospodarka, niedem okratyczne systemy polityczne oraz konflikty zbrojne zm u szają wiele osó b d o emigracji w poszukiwaniu lepszych warunków życia.
158 |
Ludność
Struktura
N a jb a rd z ie j a tra k c y jn e d la o sa d n ictw a są tereny: • o dobrym nasłonecznieniu • umiarkowanie cieple • o odpow iedniej ilości wody • o malej wysokości n.p.m . • o małym nachyleniu stoków.
np. Niger 30(l/uo Libia 24%o Nigeria 23%« Bangladesz 22%« Meksyk 17%o Egipt 19%o Indie 16%(i
Przyrost n aturalny to różnica m iędzy liczbą urodzeń (żywych) i zgonów w ciągu określonego * czasu (najczęściej roku).
PRZYROST NATURALNY = U R O D Z E N IA - Z G O N Y (w liczbach rzeczywistych, np. w tys. osób) P R Z Y R O S T N ATURALNY
DODATNI urodzenia > zgony
UJEM NY urodzenia < zgony
Aby m ożna było porównywać m iędzy różnym i krajami skalę tego zjawiska, stosuje się w s k a ź n i k ^ - stopę przyrostu naturalnego (PN) podaw aną w prom ilach (w przeliczeniu na 1000 miesz kańców). ę liczba urodzeń żywych - liczba zgonów liczba ludności'
lOOOp/oo]
nP ‘ *? PN = 5%o oznacza, że w ciągu roku na 1000 m ieszkańców żyjących w danym kraju przybyło kolejnych 5 osób
V.
_________ . ■ ■■ ■
■■
--¿ W
W skaźniki przyrostu naturalnego dla poszczególnych kontynentów i krajów są bardzo zróżnicowane, wyraźnie nawiązują d o poziom u gospodarczego państw.
j”
__| p o i ii ir j i! ^
ludności świata
I
159
PR Z Y R O ST N A TU RA LN Y : św iat 13%o
Struktura dem ograficzna ludności św iata
C
demograficzna
1 J
p n tm d
Z róż n ic o w a n ie p r z y r o s tu n a t u r a ln e g o n a ¿wiecie
np. U kraina - 5%o Rosja - 3%o Bułgaria - 4%o W ęgry - 3%o R um unia - 1,5%« Niem cy - 2%o C zechy - 1,5%«
Najwyższy przyrost naturalny występuje w A zji, A fry ce i A m ery ce Ł aciń sk iej. Wysokie wskaźniki przyrostu naturalnego m ogą wynikać z: • dużej liczby urodzeń (zwłaszcza w krajach słabo rozwiniętych), na co wpływa: - tradycyjny m odel rodziny - rodziny w ielodzietne - nawet kilkanaścioro dzieci w rodzinie - duża liczba m łodych kobiet będących w wieku rozrodczym - duży w spółczynnik dzietności (duża liczba dzieci rodzonych przez jedną kobietę) - niewielki dostęp do środków antykoncepcyjnych - dzieci stanowią tanią silą roboczą • spadku liczby zgonów (w krajach rozwijających się), na co wpływa: - lepsza opieka m edyczna, nowoczesne lekarstwa (ograniczenie epidemii) - zmniejszenie um ieralności niem ow ląt, wydłużenie życia np. w wyniku popraw y sytuacji żywnościo wej w kraju - upow szechnienie szczepień ochronnych - poprawa higieny. E k sp lo z ja d e m o g r a f ic z n a to gwałtowny przyrost liczby ludności na danym obszarze w krótkim czasie, zjawisko charakterystyczne dla krajów rozwijających się (od połowy XX wieku), w których ¡ dzięki rozwojowi m edycyny um ieralność obniżyła się niemal d o poziom u europejskiego, a płodność ¡¡.¡utrzymuje się na niezm iennym , wysokim poziom ic.______________________________________________ ^
Problemy, które pojawiają się wraz z dużą, ciągle wzrastającą liczbą ludności: • przeludnienie • niedożywienie (problem głodu). O dm ienna sytuacja ma miejsce w krajach wysoko rozw iniętych, gdzie stopa urodzeń i związany z nią przyrost naturalny są małe. W ynika to m .in. z małej liczby urodzeń - wpływa na to: • wydłużenie okresu nauki kobiet, chęć ustabilizowania sytuacji zawodowej • przyjęty m odel małej lub bezdzietnej rodziny • starzenie się społeczeństwa - zm niejszenie ilości kobiet w wieku rozrodczym • upowszechnienie antykoncepcji, m etod planow ania rodziny • zmniejszenie liczby zawieranych m ałżeństw • wzrost liczby rozwodów • konsum pcyjny styl życia („w ygodnictwo”). Niewielki (wręcz ujemny) przyrost naturalny dotyczy też krajów post radzieckich - słabych gospodar czo (np. Ukraina, Białoruś, Rosja) - tu niewielka ilość urodzeń związana jest z biedą, nieustabilizow aną sytuacją polityczną i gospodarczą.
160
I
Struktura dem ograficzna
Ludność
ludności świata
1161
Piramida płci i wieku m oże przybierać różny kształt: PRZYROST RZECZYWISTY (P BZ) - przyrost naturalny z uwzględnieniem migracji (i zm ian terytonalnych) PR Z Y R O ST R ZEC ZY W ISTY
1
K sz ta łt p iram id y płci i wieku s p o łe c z e ń stw o m łode
PRZYROST NATURALNY ' + /SALDO MIGRACJI
A
;+ /-
V.
-
__________
ZMIANY TERYTORIALNE
W rzeczywistości migracje mają niewielki wpływ na liczbę ludności danego obszaru. W yjątkiem są wielkie przem ieszczenia ludności spow odow ane konfliktam i zbrojnymi, Zazwyczaj jednak na przyrost rzeczywisty wpływa głównie wielkość przyrostu naturalnego.
sp o łe c z e ń stw o s ta r z e j ą c e się
A
b ard zo d u ż o dzieci i m łodzieży, ludzi starszych niewielu
dzieci i m łodzieży m ało, najwięcej łu dzi w starszym wieku
charakterystyczne dla krajów słabo rozw iniętych g o sp o d arczo
ch arak tery sty czn e dla krajów w ysoko rozw iniętych g o sp o d arczo
STRUKTURA PŁCI i W IEKU LUDNOŚCI ŚWIATA Ma wpływ na kształtowanie się przyrostu naturalnego i zasobów siły roboczej. Strukturę płci i wieku przedstawia się za pom ocą tzw. piramidy pici i wieku.
Społeczeństw o polskie jest jeszcze stosunkow o m łode, ale już dziś mówi się, że powoli się starzeje przyczyną tego jest bardzo niski przyrost naturalny (m ało urodzeń przy wydłużającej się średniej długości życia).
Struktura ludności Polski według wieku i płci w 2002 r.
M P /Ż C Z Y /N I
N a d w y ż k a lic zb y k o b ie t n a d
^
Piramida przedstaw ia struk turę płci i wieku w danym kraju: • jest ona podzielona na dwie części: kobiety i mężczyźni • w środku (na osi pionowej) zaznaczone są przedziały wiekowe, według których różnicowane jest społeczeń stwo • dość osób (kobiet - męż czyzn) w danym wieku po daje się w liczbach rzeczy wistych (w tysiącach osób) lub w procentach (% społe czeństwa).
W s p ó łc z y n n ik fe m in iz acji
W sp ó łc z y n n ik m n sk u lin iz a c ji
ilość kobiet przypadająca na stu m ęż czyzn
ilość m ężczyzn przypadająca na sto kobiet
np.
105 K/KS0 M
np.
103 M /1 0 0 K
Silnie sfem inizowane są zwłaszcza kraje wysoko rozwinięte - kobiety żyją (statystycznie rzecz biorąc) dłużej. Jest to spow odow ane tym , że: • bardziej dbają o swoje zdrowie niż mężczyźni • są mniej uzależnione od nałogów • wykonują lżejszą pracę • są bardziej o d p o rn e na stres. Statystyki mówią, że rodzi się więcej chłopców niż dziewczynek. Ta przewaga liczebna utrzym uje się do około 40. roku życia. Potem wśród mężczyzn obserw uje się tzw. nadimiierahiość (np. zawał serca, alkoholizm ), stąd wśród roczników starszych przeważają kobiety. W krajach rozwijających się liczba kobiet jest m niejsza od liczby mężczyzn, co spow odow ane jest przez: • wysoką um ieralność kobiet w okresie okołoporodow ym (złe warunki higieniczne, brak opieki lekar skiej) • wykonywanie przez kobiety ciężkiej pracy. W sp ó łczyn n ik fe m in iza cji w w ybranych krajach ^
A ustrio
108
Bunrjlndesz
94
Polsku
106
■A l b a n i o
94
USA
105
I n d ie
94
U krnlna
115
Pakistan
92
' ' l.
źródło: arkusz m aturalny maj 2006 (p o zio m podstaw ow y) )*• l.i. . . ’ t
fo p c ty łP riu m m a iu r z y s tY . C ic o tira fla - a r k . 6
162
I
ludność
Cykl demograficzny. Cechy społeczeństw a młodego i starzejącego się r
W spółczynnik (stopa) urodzeń - liczba urodzeń przypadająca na 1000 m ieszkańców w
u
liczba urodzeń — — x 1000[t>H = _________ liczba ludności
W spółczynnik (stopa) zgonów - liczba zgonów przypadająca na 1000 mieszkańców . W, z
liczba zgonów liczba ludności
1000|%o)
W dem ografii wyróżnia się 5 faz rozwoju dem ograficznego społeczeństw (tzw. fazy cyklu d e m o g ra ficznego):
faza III - spada liczba urodzeń (świadom a regulacja urodzeń) - średnia dzietność kobiet wynosi 3-4,5 dzieci na jedną kobietę - nadal maleje stopa zgonów (ale już wolniej) - w efekcie zm niejsza się przyrost naturalny (10-20%o) - wydłuża się przeciętna długość życia (d o ch o dzi do 65 lat) .- na tym poziom ie są takie państwa jak Chiny, Turcja i Argentyna. faza IV - niska stopa urodzeń (m odel rodziny z jed nym - dwójką dzieci, duża aktywność zawo dowa kobiet)
- średnia dzietność kobiet poniżej trojga dzieci na jedną kobietę - stopa zgonów stabilizuje się na niskim pozio mie - przyrost naturalny jest niewielki (0-10%o) - średnia długość życia przekracza 65 lat . - faza charakterystyczna dla społeczeństw , b o gatych, np. Japonia, Francja czy Norwegia, na tym etapie była też (jeszcze d o niedawna) Polska. faza V - p oziom urodzeń zbliża się do p o zio m u zgonów (a nawet stopa uro d zeń m oże być m niejsza od stopy zgonów) - ujem ny lub bliski zera przyrost naturalny - np. Węgry, Rosja, Ukraina.
C e c h y s p o ł e c z e ń s t w a m ło d e g o i s t a r z e j ą c e g o s ię
źrótllo: arkusz m aturalny maj 2007 (p o zio m podstaw ow y)
-
-
-
faza I stopa urodzeń i stopa zgonów na bardzo wysokim poziom ie (50-60%«) jedna kobieta rodzi przeciętnie 6 i więcej dzieci (jest to tzw. w spółczynnik dzietności kobiet w wieku rozrodczym ) duża stopa zgonów wywołana jest przez słabą opiekę m edyczną, zle warunki życiowe, brak higieny, klęski głodu, wojny - przeciętna długość życia nic przekracza 45 lat w efekcie przyrost naturalny jest. niewielki (bliski zera) dotyczy zbiorowisk żyjących na bardzo ni skim poziom ic rozw oju (np; B orneo). ;
fa z a II - stopa urodzeń w dalszym ciągu bardzo wyso ka « - d u ż a liczba kobiet jest w wieku rozrodczym (to pozostałość po pierwszej fazie) - współczynnik dzietności kobiet kształtuje się na poziomic 4,5-6 dzieci na jedną kobietę - nadal dominuje model rodziny wielodzietnej - stopa zgonów gwałtownie spada (do 2030%«) - na skutek polepszenia warunków życia i higieny, lepszej opieki medycznej - gwałtownie wzrasta przyrost naturalny, osią gając wartości powyżej 20%o - e k sp lo z ja d e m o g ra fic z n a - w tej fazie znajdują się takie państwa jak: RPA, Nigeria i Meksyk.
SPO ŁECZEŃSTW O MŁODE
SPO ŁECZEŃSTW O STARZEJĄCE SIĘ
społeczeństw o w II lu b III fazie cyklu dem o g raficzn eg o
społeczeństw o w IV lub V fazie cyklu d em ograficznego
bard zo duża liczba dzieci ludzi w starszym wieku
du ży (wciąż się pow iększający) odsetek ludzi w wieku p o p ro d u k cy jn y m , mały p ro cen t dzieci i m łodzieży
m łodzieży, zn aczn ie mnie]
duży przy ro st n atu raln y
przy ro st natu raln y b ard zo niski łub ujem ny
krótsza p rzeciętn a długość życia: np. Afryka 40—60 lat
dłu g a p rzeciętn a długość życia (np. E u ro p a 7 0 -8 0 lat)
duże zasoby siły roboczej
b ard zo m ałe zasoby siły rob o czej - im p o rt z zagranicy nieliczna g ru p a o só b w wieku pro d u k cy jn y m m usi u trzy mywać zwiększającą się liczbę o só b w wieku p o p ro d u k cyjnym (o g ro m n y koszt św iadczeń em erytalnych)
kraje rozwijające się
więcej ko b iet (społeczeństw o sfem inizow ane) - ze wzglę du na to, żc ko b iety żyją dłużej kraje w ysoko rozw inięte
Zróżnicowanie rasow e ludności św iata Wszyscy ludzie żyjący na Ziemi, bez względu na rasę, należą d o jednego gatunku - h o m o sapiens, czyli człowiek rozum ny. Podział na rasy wynika (tylko i wyłącznie) z porów nania cech fizycznych - kolor skóry, oczu i włosów, kształt głowy, wygląd twarzy (np. nos, wargi), wielkość i budowa ciała, grupa krwi. W klasycznym podziale rasowym wyróżnia się 3 rasy (odm iany) główne: RASA BIAŁA = EUROPEIDALNA • E u ro p ejczy cy i ludność pochodzenia europejskiego w obu Am erykach, Australii, Nowej Zelandii, RPA oraz Rosjanie w Azji • A rab o w ie w północnej Afryce i na Bliskim W schodzie • lu d n o ść A zji P o łu d n io w o -Z a c h o d n ie j (np. Turcy, łrańczycy) i p ó łn o c n y c h In d ii
164 |
Ludność
Z r ó ż n ic o w a n i e ję z y k o w e lu d ności św ia ta
C echy fizyczne: włosy głównie proste lub lekko faliste, cera jasna łub oliwkowa (w zależności od natężenia prom ieniow ania słonecznego), zróżnicow ane kolory oczu i włosów.
Zróżnicowanie językowe ludności św iata ^
RASA ŻÓŁTA = MONGOLOIDALNA • A zjaci: Chińczycy, Japończycy, M ongołowie, Koreańczycy, ludy Syberii i Dalekiego W schodu (np. Jakuci, Ewenkowie) • In d ia n ie obu Ameryk • E sk im o si
I 165
.
.
.
- .
.
. _
___
L udność świata jest bardzo zróżnicowana p o d względem językowym. Szacuje się, że liczba używa' nych dziś języków wynosi 2-3 tysiące (z czego około połow a to języki afrykańskie). D o najczęściej używanych w skali świata (a więc takich, którym i posługuje się największa liczba ludności) należą ^ języ k i: c h iń s k i, liin d i, an g ielsk i, h isz p a ń sk i i a ra b sk i.______________
Cechy fizyczne: skóra w odcieniu żółtym , oliwkowym (Indianie), włosy proste i czarne, skośne oczy, tęczów ka zwykle brązowa, płaska twarz, krępa budowa ciała. U Azjatów fałda m ongolska na górnej powiece.
Najczęściej używane języki św iata (2005 r.)
jawajski
RASA CZARNA » NEGROIDALNA • M u rz y n i Sudańscy, M urzyni Bantu, Pigmeje, Buszmcni, H otentoci, należą do niej również p otom kowie m urzyńskich niewolników w ob u A m erykach • A b o ry g e n i - rdzenna ludność Australii • lu d y O c e a n ii (np. Papuasi na Nowej Gwinei oraz ludy Mełanezji) Cechy fizyczne: ciemny odcień skóry, czarne, grube i najczęściej wełniste włosy, szeroki nos, grube wargi.
lam iiski pen d żah sk i japoński rosyjski portugalski bengalski arabski hiszpański angielski liindi chiński 0
200
400
600
800
1000
1200
1400
m in o só b
Języki: hindi i pendżahski używane są w Indiach i Pakistanie.
R asy.ludzkie
O p ró cz ras głównych wyróżnia się też form y przejściowe m iędzy rasami, czyli ludy mające mieszane cechy dw óch różnych ras, powstające z m ieszania się odm ian ludzkich. Są to: • M u la c i - potom kow e przedstawicieli rasy b ia łe j i c z a rn e j • M ety si - potom kow ie przedstawicieli rasy b ia łe j i ż ó łte j (In d ia n ) • Z a m b o si - potom kow ie przedstawicieli ra sy ż ó łte j i c z a rn e j. W edług innej klasyfikacji wydziela się osiem odm ian ludzkich - są to następujące rasy: • e u ro p e js k a - ludy Europy, napływowa ludność Am eryk, Australii, Nowej Zelandii, RPA, Rosjanie w Azji oraz Arabowie w Afryce i Azji • in d y jsk a - zamieszkująca Półwysep Indyjski • a z ja ty c k a - występująca w Azji, na wybrzeżach Am eryki Północnej i na Madagaskarze • a m e ry k a ń s k a - Indianie o b u Ameryk • p o lin e z y jsk a - ludy Polinezji i M ikronezji • a fry k a ń s k a - czarna ludność żyjąca na południc od Sahary • a u s tra lijs k a - Aborygeni w Australii • m c la n e z y js k a - zajm ującą Nową Gwineę i wyspy Mełanezji.
Sześć języków zostało o fic ja ln y m i jęz y k a m i O N Z : angielski, arabski, chiński, francuski, hiszpański i rosyjski. Języka polskiego używa łącznie około 41 m in osób. Poza granicam i kraju używają go liczne grupy ludności pochodzenia polskiego (np. w USA, Kanadzie, Brazylii, Australii, N iem czech, Francji, Rosji). D o języków n a jb a rd z ie j ro z p o w sz e c h n io n y c h p rz e s trz e n n ie n a le ż ą : • an g ielsk i - używany między innym i w Wielkiej Brytanii, Irlandii, USA, Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii, RPA, N am ibii, Botswanie, Zim babw e, na Malcie • h isz p a ń sk i - używany w prawie całej Am eryce Łacińskiej (wyjątek stanowią: Brazylia - portugalski, Surinam - niderlandzki, Gujana - angielski, G ujana Francuska (terytorium zależne od Francji - fran cuski)) • fra n c u sk i - używany m iędzy innym i we Francji, Belgii, Luksem burgu, Beninie, Gwinei, Senegalu, Czadzie, Nigrze, Mali, G abonie, D em okratycznej Republice Kongo. W iele krajów posługuje się więcej niż jednym językiem urzędowym . Są to np.: • Szwajcaria - niemiecki, wioski, francuski i retorom ański • Kanada - francuski i angielski • Belgia - niemiecki, francuski, flam andzki • Irlandia - angielski i irlandzki • Indie - hindi i angielski. Językoznawcy dzielą języki na tak zwane ro d z in y językow e, a te z kolei na g ru p y językow e.
166 [
Ludność
Z r ó ż n ic o w a n i e ję z y k o w e lu d ności św ia ta
D o najbardziej licznych rodzin językowych należą: indoeuropcjska (opisana poniżej) sem ilo-cham icka - państwa arabskie, Izrael uralska (m iędzy innym i grupa ugrofińska) chińsko-tybetańska (Tybet i tereny na wschód od niego) afrykańska. N a obszarze Europy występują języki należące do rodziny indoueropejskicj i uralskicj (i język baskijski niesldasyfikowany w żadnej w rodzin).
rodzina językow a
g ru p a językow a
-
J ę z y k i E u ro p y język
g r u p a językow a
rudzlnn językow a
albańska
rom ańska
albański
A lbania
litewski
Litwa
łotewski
Łotwa
bretoński
Francja
irlandzki
Irlandia
szkocki
W ielka B rytania
rozszerzony poziom
W ielka B rytania (wyspa
szwedzki
Szwecja, F inlandia
duński
D an ia
norw eski
N orw egia
islandzki
Islandia
fryzyjski
H o lan d ia, N iem cy
niderlandzki ~ flam andzki
H o lan d ia, Belgia
angielski
W ielka B rytania, Irlan dia, M alta
niem iecki
N iem cy, A ustria, Szwaj caria, L iechtenstein, Luk sem burg
grecki
francuski
Francja, Belgia, Szwajca ria, L nk scm b u tg
prow ansalski
Francja
hiszpański
H iszpania
kataloński
H iszpania, A n d o ra
po rtu g alsk i
P ortugalia
retorom ański
W iochy, Szwajcaria
ru m u ń sk i
R um unia
sardyński
W io ch y (Sardynia)
polski
Polska
czeski
C zechy
słowacki
Słowacja
łużycki
N iem cy (p o łudniow ow schodnie)
rosyjski
Rosja (i in n e kraje p o st radzieckie)
M,on)
słow iańska
germ ańska
grecka
W iochy, San M arin o
rozszerzony
W ielka B rytania
ind o eu ro p cjsk a
in d o europcjska
wioski
poziom
walijski
m ański
w y stęp o w an ie
w ystępow aniu
bałtycka
celtycka
język
| 167
uralska
ugrofińska
ukraiński
U kraina
białoruski
Białoruś
serbo-chorw acki
C h o rw acja, Serbia, B ośnia i H ercegow ina
bułgarski
Bułgaria
m acedoński
M aced o n ia
słoweński
Słowenia
węgierski
W ęgry
fiński
F inlandia
estoński
E stonia
lapoński
F inlandia, Szwecja, N or- ] wegia, Rosja ‘ j
baskijski
H iszp an ia
;
G recja
-
-
'
168
I
Ludność
Z ró żn ico w an ie religijne ludności świata
Zróżnicowanie religijne ludności św iata
I
169
- chrześcijanie podzieleni są na 4 duże odłamy.
Głównymi religiami świata są: c h rz e śc ija ń stw o , isla m , h in d u iz m , b u d d y zm .
0%
20%
40%
60%
80%
100%
odsetek chrześcijan
|
~|
[
j
rzym skokatolicy - 53% p ro te stan ci - 17%
]
H
0 o i* 0
chrześcijaństwo
in n e w yznania chrześcijańskie - 15%
chrześcijaństwa
Islam hinduizm
- religia m onoteistyczna, wiara w jednego boga Allaha - skupia obecnie około 1,2 m ld wyznawców (20% ludności świata) - założona w VII wieku przez proroka M ah o m eta (był to największy pro ro k tejreligii) - świętą księgą islamu jest Koran - wyznawcy islamu (m uzułm anie) to głównie Arabowie w północnej Afryce i na Bliskim W schodzie, mieszkańcy Turcji, Iranu, Pakistanu, Bangladeszu, Indonezji, Malezji i ludy środkowej Azji, wielu m uzułm anów jest także we wschodniej Afryce i nad Z atoką Gwinejską - dwa główne odłam y to: sunnici i szyici - każdy wyznawca islamu powinien m odlić się pięć razy dziennie i przynajm niej raz w życiu odbyć pielgrzym kę d o świętego m iasta Mekki.
buddyzm i konfucjanizm
isl.ui
anglikanic - 4%
(np. kościół zielonoświątkowy, Adwentyści Dnia Siódmego)
prawosławni - 11% O dłam y
□
f'."1\|
Główno rełigic ś w ia ta
chrześcijaństw o
Hinduizm -
h induizm chińskie rdigie ludow e b u ddyzm reiigie etniczne
Buddyzm
judaizm
0 i
5
10
15
20
25
30
35
% lu d n o ści świata G ł ó w n e r e i i g i e ś w i a t a w e d ł u g l i c z b y w y z n a w c ó w ( 2 0 0 1 r ok )
I i :
C h rze ścijań stw o -
religia politeistyczna (wiara w w id u bogów), główne bóstw a to: Brahm a, Siwa i W isznu skupia obecnie pon ad 800 m in wyznawców (13% ludności świata) charakterystyczny jest brak jednolitej doktryny wiara w reinkarnację, wiara w prawo akcji i reakcji (karm a) występuje praktycznie tylko w Indiach ważnym elem entem jest święta kąpiel w rzece Ganges, której przypisuje się m oc oczyszczania z grzechów.
i
największa religia m onoteistyczna (wiara w jednego Boga) skupia o koło 2 mld wyznawców (33% ludności świata) święta księga tej religii to Biblia dom inuje w huropie, ob u Am erykach, Australii, Nowej Zelandii oraz na Filipinach; stosunkowo dużo chrześcijan jest także w południow ej i środkowej Afryce
- religia uform ow ana w VI wieku p.n.e. przez Buddę - skupia obecnie około 360 m in wyznawców (6% ludności świata) -• przyjm uje istnienie nieskończenie w id u światów zam ieszkanych przez ludzi, zwierzęta, bogów i dem ony - wiara w reinkarnację, wiara w prawo akcji i reakcji (karma) - występuje głównie w południow o-w schodniej Azji, C h in ach , M ongolii i Japonii. Konfucjanizm - doktryna ctyczno-społeczna opierająca się na poglądach Konfucjusza - zakłada, że zbudow anie idealnego społeczeństwa i osiągnięcie pokoju na święcie jest możliwe pod w arunkiem przestrzegania obowiązków wynikających z hierarchii społecznej oraz zachowywania tradycji, czystości, ładu i porządku (pięć powinności: syna w obec ojca, poddanego w obec władcy, żony wobec męża, m łodszego brata w obec starszego, przyjaciół w obec siebie wzajemnie) - liczy pon ad 300 m in wyznawców
170 I L u d n o ś ć
Struktura
zatrudnienia
ludności
świata...
1171
- ogranicza się d o obszaru C hin. Religie plem ienne - skupiaj;) ponad 200 min wyznawców (4% ludności świata) - występuj;) zwłaszcza w Afryce, Am azonii, na Nowej Gwinei oraz wśród rdzennej ludności Austra lii.
Struktura zatrudnienia ludności św iata. Problem bezrobocia łata L u d n o ść a k ty w n a z a w o d o w o to osoby w wieku produkcyjnym ; w Polsce;od 18. roku życia do 59 (kobiety) - 64 lat (mężczyźni). ;
SE K T O R I
-■ « -•S E K T O R 2
źródło: arkusz diagnostyczny do egzaminu maturalnego 2005 (poziom rozszerzony) LUD N O ŚĆ AKTYW NA ZAW ODOW O
CZYNNA osoby pracujące, bezrobotni
Turcja rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo przemysł i budownictwo
BIERNA osoby niepracujące (np. uczący się, renciści, utrzym ujący się z wynajmu, odsetek od kapitału)
!
us|us¡
STRUKTURA ZATRUDNIENIA Określa, w jakich działach gospodarki zatru d n io n a jest ludność czynna zawodowo - najczęściej gospodarkę dzieli się na trzy sektory: I se k to r: rolnictw o, leśnictwo i rybołówstwo II se k to r: przemysł i budow nictw o III se k to r: usługi (np. handel, transport, usługi bankowe i finansowe, adm inistracja publiczna, edu kacja, służba zdrowia itd.). Struktura zatrudnienia zależy przede wszystkim od stopnia rozwoju gospodarczego kraju: 1) w k ra ja c h sła b o ro zw in ięty ch : - dom inuje z a tr u d n ie n ie w ro ln ic tw ie (nawet do 90% ludności - np. w Burkina Paso, Ugandzie) - rozwija się przemysł wydobywczy (eksport nieprzetw orzonych surowców mineralnych) 2) w raz ze w zro stem g o sp o d a rc z y m : - spada zatrudnienie w rolnictwie (wchodzi m echanizacja) - powoli zwiększa się zatrudnienie w przem yśle i budow nictw ie (rozwija się przemysł wydobywczy i przetwórczy) - wzrasta znaczenie usług 3) w k ra ja c h w ysoko ro zw in ięty ch : - tylko kilka procent ludzi zatrudnionych w rolnictw ie (pełna mechanizacja) - spada zatrudnienie w przemyśle (autom atyzacja pracy) - wzrasta zatrudnienie w usługach (nawet pon ad 70%). = Poniższy wykres przedstawia zm iany w strukturze pracujących według sektorów gospodarki na święcie w latach 1950-2000. •se k to r I - rolnictw o - wyraźny spadek zatrudnienia w skali świata •se k to r II - przemysł - początkow o wzrasta zatrudnienie, potem utrzym uje się na podobnym , prawie niezm ienionym poziom ic, ale z tendencją spadkową •se k to r III - usługi - wyraźny wzrost zatrudnienia w skali świata.
40%
60%
100 %
odsetek zatrudnionych S t r u k t u r a z a t r u d n i e n i a w w y b r a n y c h k r a j a c h ś w i a t a ( 2 0 0 7 r.)
PROBLEM BEZROBOCIA B e z ro b o c ie to zjawisko społeczne polegające na tym , żc część ludzi czynnych zawodowo (m ogących i chcących pracować) nie m oże znaleźć zatrudnienia. S to p a b e z r o b o c ia - odsetek ludności czynnej zawodowo pozostającej bez pracy.
lliczba iW .U c l L bezrobotnych /W ^ łU U U U l^ U sto p a b e z ro b o c ia ^ - — j--------------- ■---------- ■------- x 100[°/o] liczba czynnych zawodowo
np. stopa bezrobocia 15% oznacza, że 15% ludzi m ogących (i chcących) pracować pozostaje bez zatrud nienia
172
• • • • •
1)
2) 3)
4) 5) 6)
I
Ludność
S k u tk i b ezro b o ciu : • pogorszenie się standardu życia bezrobot nych • izolacja społeczna osób pozostających bez pracy . . . • masowa emigracja zarobkowa • wzrost kosztów świadczeń socjalnych (zapo mogi, świadczenia dla bezrobotnych itd.) • wzrost przestępczości i patologii społecznej
P rzy czy n y b e z ro b o c ia : recesja gospodarcza ograniczenie produkcji w prowadzenie nowych technologii zm niejsza jących zatrudnienie restrukturyzacja gospodarki niedostosowanie kwalifikacji osób poszukują cych pracy d o p o trzeb rynku przenoszenie zakładów w inne miejsca
R o d z aje b e z ro b o c ia : fry k cy jn e - jest wynikiem ruchu zatrudnionych na rynku pracy - ludzie zm ieniają zawód, miejsce pracy, przenoszą się do innej miejscowości i pozostają krótko bez zatrudnienia (czas od zakończenia pracy w jednym miejscu do podjęcia pracy w innym ) - jest to bezrobocie występujące w każdej go spodarce, jest zazwyczaj niskie k o n iu n k tu ra ln e - pojawia się, gdy na rynku następuje spadek popytu, produkcji i aktywności go spodarczej (związane z recesją gospodarczą) s tr u k tu r a ln e - wynika z restrukturyzacji gospodarki, upadku pewnych gałęzi przem ysłu i pojawie niem się nowych technologii - bezrobotni nie mają odpow iednich kwalifikacji, aby zatrudnić się w nowym miejscu pracy te c h n o lo g ic z n e - związane jest z postępem technicznym , autom atyzacją i m echanizacją procesów wytwórczych - co pow oduje spadek zatrudnienia (nowe technologie są m ało pracochłonne) sezo n o w e - jest efektem wahań aktywności gospodarczej w różnych porach roku, spow odowanych zm ianą warunków klimatycznych u k ry te - zatrudnienie jest niew spółm iernie duże w stosunku do potrzeb firmy, wiele osób m ożna by zwolnić, nie pow odując większych strat w gospodarce - charakterystyczne dła gospodarki centralnie planowanej.
DODATNIE ^
UJEMNE
im igracja > em igracja
im igracja s em igracja
więcej o s ó b przyjeżdża niż wyjeżdża
więcej o s ó b w yjeżdża niż przyjeżdża
k r a j e ¡ m i g r a c y j n e , np. N iem cy, Francja, W ielka B ryta nia, W iochy, USA, K anada, A ustralia
kraje em igracyjne,
_
.
.
_
___
—
Główne przyczyny migracji: • e k o n o m ic z n e - dążenie d o popraw y sytuacji materialnej, emigracja „za chlebcm ”, drenaż, mózgów (emigracja ludzi dobrze wykształconych do krajów wysoko rozw iniętych, które oferują lepsze warunki m aterialne i zawodowe) • p o lity c z n e - wysiedlenia oraz repatriacje, ucieczki z przyczyn politycznych (prześladowania), konflik ty zbrojne, deportacje itd. • sp o łe c z n e - np. nauka za granicą, zawarcie związku małżeńskiego z obcokrajowcem • re lig ijn e - pielgrzymki (np. na Jasną Górę, d o Lourdes, W atykanu) • tu ry sty c z n e • służbow e. M IG R A C JE
x
M ig r a c ja to zm iana miejsca zam ieszkania na stałe lub na pewien okres. E m ig ra c ja
np. kraje E u ro p y W schodniej,
Polska
W iększość osób migruje w kierunku wielkich miast, ośrodków przemysłowych. Najczęściej na nie wielkie odległości. W śród m igrantów - statystycznie rzecz biorąc - przeważają indzie m łodzi, na krótkie odległości - dom inują kobiety, na większe odległości mężczyźni.
ZEW NĘTRZNE przem ieszczanie się ludności pom iędzy różnym i krajami
M igracje ^
Saldo m ig ra cji
W EW N ĘTRZN E zm iana miejsca zamieszkania w obrębie jednego kraju, np. ze wsi d o m iast lub odwrotnie (w krajach wysoko rozwiniętych) oraz z m iasta d o miasta
- wyjazd z danego (własnego) kraju.
I m ig r a c ja - przyjazd do danego kraju.................... - osoba mająca status emigranta-wyjeżdża do innego kraju lub wraca z emigracji do kraju macierzystego.
Wpływ m ig ra cji na kra je e m ig racyjn e i ¡m ig racyjn e
R e e m ig ra c ja
powrót do ojczyzny osób przym usow o wysiedlonych.
krnjc em ig racy jn e
kraje ¡m igracyjne
odpływ ludzi m ło d y ch , przedsiębiorczych; ubytek fa chow ców
d u ż o taniej siły roboczej
- niedobrow olne przem ieszczanie się ludności związane z jakimś kataklizm em (powódź, cyklon, w ybuch w ulkanu itp.).
pro b lem y d em o g raficzn e - spadek przy ro stu n atu ral nego (b o wyjeżdżaj;} p rzed e w szystkim ludzie m łodzi), starzenie się społeczeństw a
w zrost p rzy ro stu n atu raln eg o (b ard zo często ujem nego), o d m ło d zen ie społeczeństw a
SA L D O M IG R A C JI = IM IG R A C JA - EM IG R A C JA
p ro b lem d ep o p u lacji (zm niejszanie się liczby lu d n o ści w kraju)
k o n flik ty zw iązane z p ro b lem am i asymilacji ludności napływowej
R e p atriacje D e p o rta c ja
-
- przym usowe przesiedlenie jednej osoby łub całej grupy (z pow odów politycznych). •;/
E w ak u acja
S ald o m ig ra c ji jest to różnica m iędzy napływem ludności - imigracją a odpływem - emigracją z cłanego obszaru w określonym czasie.
zm niejszenie b ezro b o cia (b o część o só b pozostających bez pracy wyjeżdża)
w zbogacanie rodzim ej k ultury, w platanie elem entów k u ltu ry innych n arodów w zrost p rzestępczości, patologii społecznej
Typy o s a d n i c t w a w i e j s k i e g o
| 175
o w aln ica - wieś placowa - to rozbudow ana okolnica, występuje licznie m iędzy O d rą i Labą, charakterystyczna dla Czech - wieś zbudow ana wokół owalnego placu - zwarta zabudow a tworząca zam knięty pier ścień (z jednym lub dw om a wejściami do wsi) - plac pełni funkcje w spólne dla wszystkich m ieszkańców (staw, cm entarz, kościół).
Typy osadnictw a wiejskiego
ła ń c iic h ó w k a - w ieś leśn o -ła n o w a - to wieś, której początki sięgają średniowiecza - wieś powstała na terenie leśnym - zagrody p o o b u stronach drogi - droga przebiegająca zazwyczaj dnem doliny - każda zagroda zbudow ana na własnym tanie wykarczowanego pola, który o dchodził od głównej drogi - za zabudow aniam i las (należący do tego samego właściciela), biegnący aż do działu wodnego (była to granica wsi) - w wyniku późniejszych podziałów lany przy brały postać parcel między m iedzam i biegną cymi prostopadle d o głównej drogi.
o k o ln ic a - typ słowiański wsi, popularny na Pom orzu i w C zechach - zagrody ustawione są zwarcie w krąg lub p o d kowę - centrum wsi - to środkowy plac - tam staw, kościół itd.
u lic ó w k a - w ystępuje m .in. w środkow ej, w schodniej i południow ej Polsce, we wschodniej Francji - przez wieś przechodzi najczęściej jedna droga - wieś o zwartej zabudowie wzdłuż drogi - zabudow a po o b u stronach drogi - wyglądem przypom ina miejską ulicę.
w ie lo d ro ż n ic a - jedna z wczesnych form sło wiańskiej wsi, charakterystyczna - o b o k łnńcuchów ki - dla M ałopolski oraz Jlusi Halickie; - duża wieś o zwartej, nieregularnej zabudowie - zabudowa wzdłuż kilku ulic, które m ają niere gularny kształt, biegną chaotycznie, są kręte.
I
ro z sz e rz o n y
Typy wsi:
szeregów ka - wieś powstała w XVI wieku - zabudowa zwarta w postaci dw óch długich szeregów dom ów wzdłuż prostych dróg - najczęściej regularny, łanowy układ pól - w przeciwieństwie d o lańcuchów ki i rzędówki zagrody są zwarcie ustawione wzdłuż prostej ulicy w środku obszaru wiejskiego.
poziom
W ie ś to niewielka osada: - o zwartej lub rozproszonej zabudowie - o istniejących funkcjach rolniczych, turystycznych - nie posiada praw miejskich (lub statusu miasta).
rzęd ó w k a - wieś występująca na M azowszu i Kielccczyźnie - wieś o luźnej zabudow ie wzdłuż drogi - zabudowa najczęściej po jednej stronic - szerokie pasy pól prostopadle d o drogi.
176 |
Osadnictwo
Urbanizacja
U r b a n i z a c j a to proces przem ian zachodzących w sieci osadniczej, polegający na zwiększaniu się roli m iast w stosunku d o osiedli niemiejslcich. Urbanizacja m oże zachodzić poprzez: • rozbudow ę istniejących miast - • zakładanie nowych miast • przekształcanie wsi w miasta. O becnie obserwuje się zjawisko up o d ab n ian ia się wsi d o m iast p o d względem wyglądu i warunków bytowych ludności - jest to s e m iu r b a n i z a c j a . ;
w id lica - wieś o zwartej zabudowie - zabudow a skoncentrow ana wzdłuż 2-3 dróg polnych rozwidlających się w kształcie litery „V”.
U rbanizacja
v
M ia s to to intensywnie zabudow any obszar zamieszkiwany przez lu d n o ść z a tr u d n io n y p o z a ro ln ic tw e m . M iasto charakteryzuje się: • zw artą zabudową • d u żą gęstością zaludnienia J • dobrze rozw iniętą infrastrukturą techniczną - wodociągi, gazociągi, kanalizacja,! drogi; sieć kom u nikacyjna itp. A by daną jed n o stk ę osadniczą m ożna było w Polsce nazywać miastem, m usi ona posiadać praw a m iejsk ie (nadane przez władze państwowe). Nie we wszystkich krajach obowiązuje ten .wymóg wystarczy np. odpow iednio wysoka liczba m ieszkańców - w Danii jest to np. 500 o sób,'w Grecji 10 ^ tys. o sób, a w C hinach 50 tys. o só b ._________ ___________ _ D o pow stania i rozwoju miasta prowadzą tzw. funkcje miastotwórczc. - są to funkcje: ■ p o lity c z n a - m iasto staje się siedzibą władz państwowych - np. Warszawa, Berlin, Paryż - a d m in is tra c y jn a - m iasto jest siedzibą władz sam orządow ych (wojewódzkich, powiatowych lub gm innych) - np. Kraków, W ieliczka . p rzem y sło w a - 'powstanie m iasta związane było (i jest) z wydobyciem surowców mineral nych łub rozwojem przemysłu przetwórczego (w mniejszych miastach ta k ą . funkcję m oże pełnić rzemiosło) - np. Katowice, Donieck, Kraków m ed y czn a - ze względu na istniejące szpitale i ośrodki m edyczne o znaczeniu wykraczają cym poza m iasto - np. Kraków, Łódź. tra n sp o rto w a - m iasto staje się' węzłem kom unikacyjnym , miastem portow ym - np. Gdynia, Rotterdam k u ltu r a ln a - prawie w każdym mieście istnieją instytucje kulturalne (teatry, kina, m uzea itd.) - np. Kraków, Paryż, Rzym
Miasta powstają w wyniku urbanizacji.
| 177
• n au k o w a i ośw iatow a - w mieście lokowane są szkoły, uczelnie lub instytuty, badawcze np. Kraków, Bolonia • tu ry s ty c z n a - m iasta w atrakcyjnych re gionach turystycznych, m iasta zabytkowe i pielgrzymkowe - np. C zęstochow a, R zym t Z akopane • u z d ro w isk o w a - m iasto posiada status uzdrowiska, rozwija się , w nim lecznictwo ze względu na w arunki naturalne tem u sprzyjające (np, klim at, wody m ineralne) - np. K ołobrzeg, Krynica Górska, Baden (w Austrii) • h a n d lo w a - pierwsze miasta powstawały jako ośrodki wymiany -handlowej, obecnie w każ dym mieście dobrze rozwinięty jest handel detaliczny i hurtow y - np. Poznań i Lipsk (targi międzynarodowe).
Urbanizacja to proces prowadzący d o w ielostronnych zm ian o charakterze: • d e m o g ra fic z n y m - wzrost liczby ludności miejskiej odbywa się poprzez: - migracje d o miast - rozszerzenie granic miasta • p rz e strz e n n y m - tworzy się strefa zurbanizow ana, charakterystyczna zwarta zabudowa miejska • e k o n o m ic z n y m - wzrasta liczba ludności zatrudnionej poza rolnictw em - w przemyśle, budow nic twie i usługach (II i 111 sektor gospodarki) • sp o łe c z n y m - upow szechnia się tzw. „miejski styl życia". W ielkość, zaawansowanie urbanizacji obrazuje w sp ó łc z y n n ik (w sk aźn ik ) u rb a n iz a c ji. W S K A Ź N IK U R B A N IZ A C JI = u d z ia ł (%) lu d n o ś c i m iejsk iej w s to s u n k u d o o g ó ln ej liczb y lu d n o ś c i k ra ju np. w spółczynnik urbanizacji 75% oznacza, że 75% ludności danego kraju mieszka w m iastach.
Afryka A ustralia i O ceania
świat 48% Polska 62%
A m eryka Południow a E uropa A m eryka P ó łn o cn a 20%
40%
60%
80%
100%
o d setek lu d n o ści miejskiej W skaźnik urbanizacji według kontynentów (2005 rok)
W yraźnie zaznacza się zależność współczynnika urbanizacji od poziom u rozwoju gospodarczego pań stwa: najwyższe wartości osiągają państwa wysoko rozwinięte (Wielka Brytania, Niemcy, Szwecja, USA), a najniższe słabo rozwinięte państwa Afryki i Azji, w gospodarce których dom inuje rolnictwo. Etapy urbanizacji: 1) u r b a n iz a c ja w stęp n a - pow olna koncentracja ludności w m iastach oraz centralnych strefach aglomeracji, spowodowana system atycznie zwiększającym się zapotrzebow aniem na siłę roboczą w rozwijającym się przemyśle i usługach u rb a n iz a c ja d e m o g ra fic z n a i e k o n o m ic z n a 2) stib u rb a n iz a c ja - gwałtowny napływ ludności z obszarów wiejskich d o miast, do zewnętrznych stref aglomeracji
178 |
Osadnictwo
Urbanizacja
- niekontrolow ane rozrastanie się ubogich dzielnic peryferyjnych (slumsów) - zaczyna ubywać mieszkańców w dzielnicach centralnych (zam ożna ludność przenosi się na obszary podm iejskie - rozrost zespołów miejskich) u rb a n iz a c ja dem o g raficz n a., ek onom iczna., p rz e s trz e n n a 3) d c /u r b a n iz a c ja - intensywny odpływ ludności z obszarów centralnych i peryferyjnych m iast na tereny bardziej od dalone (miasta sypialnie) - „kryzys śródm ieścia” - powstawanie rozległych stref zurbanizow anych wokół zakładów przemysłowych (miasta satelitarne), budow anych w znacznym oddaleniu od centrum - przem ieszczanie ludności ze streł zurbanizow anych na tereny wiejskie (urbanizacja wsi) - zmiany architektoniczne, upow szechnianie miejskiego trybu życia ETAP CHA RAKTERYSTYCZNY DLA S P O Ł E C Z E Ń S T W P R Z E C H O D Z Ą C Y C H O D GO SPODARKI PRZEMYSŁOWEJ D O POSTINDUSTRIALNUJ u rb a n iz a c ja d e m o g ra fic z n a , e k o n o m ic z n a 4) rc u rb a n iz a c ja - na terenach wiejskich zachodzi urbanizacja w sensie społecznym - upow szechnia się miejski styl życia - wymaga to rozwoju szeregu usług, co prowadzi do urbanizacji przestrzennej (tworzenie się „cywi lizacji miejskiej bez miast”) - potem m odernizacja i przebudow a m iast - głównie części centralnej; następuje likwidacja trady cyjnych gałęzi przem ysłu i zastosowanie nowych technologii w przemyśle, usługach i transporcie; powoduje to ponow ny napływ ludności (zwłaszcza starszych). O becnie - w schodnia i pojezierna część USA (początki w Europie Zachodniej).
[ 179
Poniższy schem at przedstawia strukturę aglomeracji miejskiej w kraju wysoko rozwiniętym,
C - ce n tru m m iasta M - strefa m ieszkaniow a - w ielo ro d zin n a I* - strefa po d m iejsk a - zab u d o w a je d n o ro d zin n a
źródło: arkusz m aturalny maj 2005 (p o zio m rozszerzony)
Na różnych kontynentach odm iennie przebieg;,ały procesy urbanizacyjne, w związku z tym m ożna wymienić cztery ty p y p rz e b ie g u ty ch p ro cesó w :
W wielu państwach Afryki, Ameryki Południow ej, Azji występuje zjawisko u rb a n iz a c ji p o z o rn e j rozwój m iast, który nie jest skutkiem rozwoju gospodarczego kraju, ale żywiołowego napływu ludności w poszukiwaniu pracy.
o d se te k lu d n o ś c i m iejskiej
W y b r a n o k r a j e o n a j w i ę k s z y m i n a j m n i e j s z y m w s k a ź n i k u u r b a n i z a c j i ( 2 0 0 5 rok )
ro zszerz o n y
• ty p k o lo n ia liio -e u ro p e js k i 1) d om inuje w krajach wysoko rozwinię tych zam ieszkanych przez ludność p o chodzenia europejskiego (USA, Kanada, , Australia, Now a Zelandia) 2 ) zalążkam i.m iast były miejsca koncentracji ludności napływającej z Europy - najczę ściej były to wybrzeża 3) głów nym czynnikiem m iastotw órczym prowadzącym d o rozrostu m iast był prze mysł, a następnie tran sp o rt i usługi 4) wskaźnik urbanizacji jest duży 5) wytworzyły się ogrom ne stru k tu ry miejskie . - m egalopolis • ty p u rb a n iz a c ji p ań stw ro zw ijający ch się 1) ogrom ny rozwój wielkich miast nastąpił w drugiej połowie XX wieku 2) m iasta przyciągają ogrom ną ilość ubogiej ludności wiejskiej, poszukującej pracy prowadzi to d o powstawania wokół m iast . dzielnic nędzy - slumsów, w których p an u je ogrom ne bezrobocie i przestępczość 3) slum sy z reguły nic posiadają elem entarnej infrastruktury .kom unalnej, takiej jak wo dociągi i kanalizacja.
poziom
• typ e u ro p e jsk i 1) pierwsze m iasta powstawały jako miejsca wymiany . towarów - lokalizowane, więc ; byty przy szlakach k o m unikacyjnych,; na pograniczu krain o odm iennych cechach środowiska przyrodniczego , ' 2) miasta te pelniiy również funkcje adm ini stracyjne 3 )w XIX wieku głównym czynnikiem miastotw órczym stał się przemysł, a następnie transport i usługi - w miejscach wydobycia ,: surowców m ineralnych powstawały konurbacje i , 4) wokół dawnych, centrów urbanistycznych tworzyły się . nowe - dzielnice (m iasta się rozrastały) 5).obecnie w iele.m iast E uropy przeżywa fazę dezurbanizacji • t y p ja p o ń s k i 1) występuje w państw ach wysoko rozwiniętych zam ieszkanych przez lu d n o ść inn:) niż europejska (Japonia,- H ongkong, Singapur) , ;» 2) m iasta szczególnie intensywnie rozwijały się dopiero w XX wieku 3)głównym czynnikiem m iastotw órczym był i przemysł, a następnie usługi » 4) tu także powstają rozległe konurbacje, a w Jap o n ii - m egalopolis
180
I
Osadnictwo
N ajw ię k sz e m ia sta ś w i a t a ...
Typy zespołów m iejskich S
0 ^
S
•
• . • • •
o
0
N ajw iększe m iasta św iata. Problemy wielkich m iast O wielkości miasla najczęściej świadczy liczba ludności zamieszkująca cały zespól miejski: m iasto
lu d n o ść z esp o łu m iejskiego w m i n ( ru k 2 0 0 7 - 2 0 0 8 ) '
m iasto
W wyniku urbanizacji dochodzi do powstania jednego z poniższych zespołów miejskich: A g l o m e r a c j a ( m o n o c e n t r y c z n a ) - układ miejski składający się z jednego, dużego miasta (m e tro p o lia ) oraz obszaru podm iejskiego, w którym znajdu ją się m niejsze m iasta (tzw. s a te lita rn e ). Miasta te są powiązane funkcjonal nie z m iastem centralnym - ludzie dojeżdżają tam do pracy, tam znajdują się usługi wyższego rzędu, szkoły i teł. Przykładem jest aglomeracja warszawska: m etropolią jest Warszawa, a w strefie podm iejskiej znajduje się wiele miast, np. Pruszków, W ołom in, O tw ock, Piaseczno, Nowy Dw ór Mazowiecki itd. Inne aglomeracje: Tokio, Kair, Los Angeles, Rio cle Janeiro. K o n u r b a c j a ( a g l o m e r a c j a p o l i c e n t r y c z n a ) - zespól sąsiadujących ze sobą miast mniej więcej tej samej wielkości, powiązanych ze sobą gospodar czo i kom unikacyjnie. Nie ma jednego m iasta centralnego, dom inującego wszystkie śą rów norzędne. Pom iędzy m iastami zanikły obszary wiejskie (mia sto graniczy z miastem). W Polsce najlepszym przykładem konurbacji jest ze spól m iast G órnego Śląska i Trójm iasto. Inne konurbacje: m iasta w Zagłębiu Ruliry (leżą tam m .in. Essen, B ochum , D o rtm u n d , Kolonia, Bonn), miasta w Randstad H olland (są tam m .in. R otterdam , Haga, Amsterdam). M e g a ł o p o l i s - duża strefa zurbanizow ana, tworząca się w wyniku prze strzennego połączenia się kilku aglomeracji miejskich lub konurbacji. To rozległa strefa miejskiego krajobrazu. Na święcie istnieje kilka megałopolis: m egałopolis północno-w schodniego wybrzeża USA - najstarszy tego typu układ ciągnący się od B ostonu przez Nosvy Jork, Filadelfię, Baltim ore do W aszyngtonu. Zamieszkuje go około 40 min osób m egałopolis nad W ielkim i Jezioram i w USA i Kanadzie - obejm uje m.in. m iasta Milwaukee, Chicago, Toledo, D etroit, Cleveland, Buffalo, T oronto m egałopolis w Kalifornii - łączące się układy miejskie San Francisco i Los Angeles, poza nim i w skład m egałopolis w chodzą San Jose, O akland, Sacram ento, San B ernardlno, San Diego m egałopolis na wyspie H onsiu w Jap o n ii - składa się m .in. z miast: Tokio, Jokoham a, Kawasaki, O saka, Kioto, Kobe, Nagoya, Toyota m egałopolis w krajach Beneluksu - tworzą go miasta: Am sterdam , Rotterdam , U trecht, Breda, Antwerpia, Bruksela.
lu d n o ś ć z e s p o ł u m lejskiuqo • w m in ( ro k 2 0 0 7 - 2 0 0 8 )
C h o n g q i n g (C hiny)
32
S e u l (K orea P ołudniow a)
22
B o m b a j (Indie)
20
S a o P a u l o (Brazylia)
20
T o k i o (Japonia)
22
M a n i l a (Filipiny)
19
M e k s y k (M eksyk)
19
N o w y J o r k - N o rth e rn N ew Jersey - h o n g Islam ł (USA)
19
1181
D ż a k a r t a (Indonezja)
19
D e l h i (Indie)
19
S z a n g h a j (C hiny)
18
O s a k a - K o b e - K i o l o (Japonia)
17
K a i r (Egipt)
16
K a l k u t a (Indie)
15
P e k i n (C hiny)
14
M o s k w a (Rosja)
14
in n e wielkie m iasta świata: B u e n o s A i r e s , R i o tle J a n e i r o , D a k k a , P a r y ż , S t a m b u ł , L o n dyn, Los A ngeles, T e h e ra n , K araczi, Lagos
1. 2. 3. 'I. 5.
L os A ngeles M eksyk R io d e J a n e ir o S;lo P au lo B u e n o s A ires
11. 12. 13. 14. 15.
C /,e n g tu C z u n g k in g Pekin S z e n ja n g Szanghaj
Najludniejsze m ia s ta ś w ia ta
Urbanizacja niesie ze sobą zarów no skutki pozytywne, jak i negatywne. POZYTYW NE K O N SEKW EN C JE URBANIZACJI (ROZW OJU W IELKICH MIAST): W arszaw a • 1,7 min mieszkańców
1) dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna (wodociągi, kanalizacja itd.) - większy kom fort życia w mieście 2) dobrze rozwinięta infrastruktura społeczna (edukacja, służba zdrowia) 3) rozwinięta masowa kom unikacja miejska 4) łatwy dostęp d o inform acji, możliwość wdrażania d o przem ysłu nowych technologii (współpraca z instytucjam i naukowo-badawczymi) 5) m iasto - wielkim rynkiem zbytu 6) łatwiejszy dostęp do miejsc pracy (w mieście z reguły jest m niejsze bezrobocie niż na wsi) 7) sw obodniejszy dostęp do k ultury (m uzea, kina, teatry itd.)
182 |
Osadnictwo
NEGATYW NE K O N SEK W EN C JE URBANIZACJI: 1) ogrom na degradacja środowiska - skażenie powietrza - przez przemysł, paleniska dom owe, pojazdy spalinowe (kwaśne deszcze, smog, efekt cieplarniany, miejska wyspa ciepła) - zanieczyszczenie wód powierzchniowych i podziem nych przez ścieki kom unalne i przemysłowe - problem składowania odpadów kom unalnych - hałas kom unikacyjny i przemysłowy 2) problem y kom unikacyjne - przeciążenie infrastruktury kom unikacyjnej 3) problem zaopatrzenia ludności w wodę oraz odprow adzania ścieków systemami kanalizacyjnymi 4) problem y m ieszkaniowe - wynikają z deficytu terenów budowlanych i zwiększających się kosztów budow y (ceny działek budow lanych są w wielkim mieście znacznie wyższe niż w przyległych miej scowościach) 5) wzrost przestępczości, agresji 6) wzrost znieczulicy społecznej związanej z anonim ow ością 7) pojawienie się patologii społecznej (narkom ania, alkoholizm , prostytucja) 8) zm iana m odelu rodziny, rozpad więzi rodzinnych 9) powstawanie dzielnic nędzy wokół niektórych miast 10) pogorszenie się stanu zdrowia ludności żyjącej w m iastach (ze względu na skażenie środowiska, stre sujący tryb życia) - np. alergie, choroby serca. W wielu krajach, aby uniknąć nadm iernego rozrostu miast, prowadzi się tzw. d e g lo m c ra c ję , czyli działalność mającą na celu rozpraszanie osadnictwa, zaham owanie ciągłego wzrostu gęstości zaludnie nia. Polega ona np. na przenoszeniu zakładów przemysłowych poza granice aglomeracji, podnoszeniu podatków i cen działek budow lanych w m iastach, wprowadzaniu ostrych wymogów w zakresie ochrony środowiska lub zakazu meldowania na stałe nowo przybyłych osób. Degiom eracja zachodzi w krajach silnie rozw iniętych gospodarczo, gdzie problem y związane z wiel kimi m iastam i są największe.
Podział polityczny św iata. Zmiany na mapie politycznej św iata po 1989 roku
O becnie na święcie istnieje 200 niepodległych państw.
rozszerzony.
Terytorium państwa składa się z następujących elem entów: ; a) o b sz a r lądow y b) w ody w ew n ętrzn e (zalewy, zatoki) c) m o rz e te ry to ria ln e (pas wód przylegających d o wybrzeża, na odległość I2 mii m orskich od brzegu (mila m orska 1852 m etry) - państw o ma tu niepodzielną władzę, reguluje sprawy związane z żeglugą, połowem ryb, o ch ro n ą środowiska itp. d) m o rs k a stre fa e k o n o m ic z n a - 200-miłowy pas m orza, w którym państwo nadbrzeżne ma pierwszeń-j stwo w połowic ryb, w eksploatacji złóż znalezionych na dnie, ałe inne kraje mają zagwarantowaną! sw obodę żeglugi, przelotu, zakładania kabli p odm orskich i rurociągów itp. )l e) p rz e s trz e ń p o w ie trz n a nad terytorium lądowym i m orskim f) p o k ła d y sa m o lo tó w i statk ó w , latających i pływających p od banderą danego kraju. 'fnj
poziom
P a ń stw o to jednostka posiadająca: - własne terytorium - własną ludność , - suwerenną władzę państwową - uznanie międzynarodowe.
184 |
Podział polityczny i sp ołeczn o-go spod arczy świata
Z ró żnico w anie poziomu
N iep o dległe p ań stw a z p od ziałem na kontynenty Europa
45
Az ja
49
Am eryka P ó łnocna i Środkow a
24
Am eryka Południow a ,* \ " A f r y k a
12
\
r/:‘
A ustralia i O ceania .
A fry k a 1) N am ibia (1990 rok) odzyskała niepodległość - była d o tej po ry terytorium p od adm inistra cją O N Z okupow anym przez RPA 2) powstała Erytrea (1993) na skutek secesji jednej z prowincji Etiopii
54 16
■ i *. *
1185
O c e a n ia w latach 90. z m apy politycznej świata znik nęły terytoria powiernicze O N Z - w ten sposób niepodległość uzyskały: - Federacja M ikronezji - W yspy M arshala - Republika Pałali Są to kraje niepodległe, stowarzyszone z USA (nie prowadzą sam odzielnie polityki zagranicznej, ale posiadają dużą auto n o m ię wewnętrzną).
200
E nklaw a - państwo poło żo n e na terytorium innego kraju; np. W atykan i San M arino na terenie w W łoch. Ek sk ław a - część terytorium państwa oddzielona od głównego obszaru danego kraju, np. Alaska w USA, O bw ód K aliningradzki w Rosji. Największe (współczesne) zm iany na m apie świata m iały miejsce w latach 90. ubiegłego stulecia. Zaszły wtedy (i nieco wcześniej) następujące zmiany: E u ro p a 1) zjednoczenie dw óch państw niem ieckich N R D i RFN (1989 rok) - sym bolem połącze n ia było zburzenie m uru berlińskiego 2) na skutek rozpadu ZSRR (Związku Socja listycznych Republik Radzieckich) powstały niepodległe państwa: - Litwa (1990) ■ - Łotwa (1991) - Estonia (1991) - Białoruś (1991) ■ - U kraina (1991) - M ołdawia (1991) - Rosja (uważana za spadkobiercę ZSRR) (reszta krajów postradzieckich leży w Azji) 3) A ndora stała się niepodległym krajem (199.3 rok) - do lej po ry była księstwem Feudalnym zalcż.nym od Francji 4) wskutek rozpadu Jugosławii powstały: - Słowenia (1991) . - Chorw acja (1991) - M acedpnia (1991) - Bośnią i Hercegowina (1992) - Serbia (uważana za spadkobiercę Jugosławii) - C zarnogóra (2006, oddzieliła się od Serbii) - Kosowo (2008,: oddzieliło się od Serbii, państw o nie zostało uznane przez wszyst kie kraje świata) 5) na skutek rozpadu Czechosłowacji (1993 rok) 'powstały dwa niepodległe kraje: - Republika Czech
rozw oju...
- Słowacja, A zja 1) sułtanat B runei przestał .znajdować się; pod protektoratem Wielkiej Brytanii i stał się kra jem niepodległym (ocł 1984 roku) 2) pow stał Jem en (1990 rok) z połączenia Je meńskiej Republiki Arabskiej i Ludowo-De m okratycznej Republiki Jem enu 3) na skutek, rozpadu .ZSRR (Związku Socja^ listyeznych Republik Radzieckich) powstały, (w 1991 roku): - A rm enia - A zerbejdżan - Gruzja - Kazachstan - Kirgistan - Tadżykistan - Turkm enistan - Uzbekistan 4) H ongkong (k o lo n ia; Wielkiej Brytanii do 1997 r o k u ) ; i . M akau: (Portugalia, >do 1999 * roku) wróciły .do C h in i m ają sta tu t Specjal nych Regionów Adm inistracyjnych - o bar dzo dużej autonom ii 5) T im o r. W schodni „odzyskał niepodległość (1999 rok) - kolonia portugalska; zaanekto wana przez Indonezję w 1975 roku.
C- T e ry to riu m z a l e ż n e - obszar, który nie posiada suwerennej władzy. Zaliczamy d o nich: k o l o n i c f ^ terytoria zam orskie oraz tereny nadzorow ane przez O N Z . W iększość z nich uzależniona jest od państw bogatszych lub silniejszych m ilitarnie. Swoje terytoria zależne posiadają np. Stany ZjednoczoC ne, W ielka Brytania, Francja, H olandia. . y
Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego państw św iata Porów nując poziom i jakość życia w różnych krajach, bierze się p od uwagę przecie wszystkim PKB (Produkt Krajowy Brutto). Jest to główny wskaźnik różnicujący państwa na wysoko i słabo rozwinięte. P ro d u k t K rajow y B r u tto to wartość d ó b r i usług finalnych wytworzonych na terytorium danego kraju w ciągu roku. Aby możliwe byio porównywanie m iędzy sobą różnych krajów, PKB podaje się najczęściej w dolarach am erykańskich, w p rz e lic z e n iu n a je d n e g o m ie sz k a ń c a k ra ju (PKB per capita). N ajw iększe PK B n a jed n eg o m ie sz k a ń c a (według parytetu siły nabywczej w cenach bieżących, 2008 rok) notow ane jest w następujących krajach: • Luksem burg 78 tys. USD • Norwegia - 58 tys. USD • USA - 46 tys. USD POLSKA - 18 tys. U SD na 1 m ieszkańca • Szwajcaria - 43 tys. USD • Irlandia - 48 tys. USD • litania - 48 tys. USD • Szwecja - 40 tys. USD • • • • • • •
Kontrastowo odm iennie wygląda ten wskaźnik w takich krajach jak: Indie - poniżej 3 tys. USD C hiny - 6 tys. USD Ukraina - 7 tys. USD Brazylia - 10 tys. USD RPA - 10 tys. USD Bułgaria - 12 tys. USD Rum unia - 13 tys. USD
Badając poziom i jakość żyda w różnych krajach, m ożna brać pod uwagę także inne wskaźniki, np. - sam ochody osobow e w użytkowaniu (w przeliczeniu na i 000 mieszkańców) - np. USA 728, W iochy 587, Niem cy 550, Polska 324, Rosja 178, C hin y 16, Indie 8 - zużycie energii elektrycznej (w ItWh na jednego mieszkańca) - np. Kanada 16 tys., USA 12 tys., Etiopia 25 - annllabetyz.m (w % ludności dorosłej) - np. Japonia 0, Polska 0,2; USA 0,5; Niger Bi; Afganistan 72; Burkina Faso 71 - średnia długość życia - np. Szwajcaria 82 lata, Japonia 82 lata, Australia 80 lal, Nigeria 48 lat, Afga nistan 43 lala
186
I
Globalizacja
Podział polityczny i sp ołeczn o-go spod arczy świata
- dzienne spożycie (w kcal/osobę) - np. USA 3757, D ania 3443, Etiopia 1805, Tanzania 1992. W arto też wspom nieć o wskaźniku H D I ( H u m a n D e v e lo p m e n t In d ex ), został on opracowany przez O N Z na podstawie czterech danych statystycznych: • PKB na l mieszkańca • średniej długości trwania życia • um iejętności czytania i pisania • wykształcenia ludności Skala ocen H D I - od 0 do 1, kraje o wysokim rozwoju osiągają ponad 0,80 punktu, o niskim poni żej 0,5.
W s k a ź n i k HDI w w y b r a n y c h k r a j a c h ( 2 0 0 9 r ok )
K R A JE W YSOKO ROZWINIĘTE • • • • • • •
*
kraje rozwinięte pod względem społecznym i gospodarczym kraje przemysłowe, p ro dukty o wysokim stopniu przetworzenia, rozwinięty przemysł high-tech ludność zatru d n io n a przede wszystkim w usługach niski (lub nawet ujemny) przyrost naturalny problem starzejącego się społeczeństwa wysoka stopa życiowa ludności (wysoki poziom opieki zdrowotnej) wysoki poziom wykształcenia mieszkańców, brak analfabetyzm u K RA JE SŁABO ROZW INIĘTE (K RA JE RO ZW IJAJĄCE S IĘ , K R A JE „TRZECIEGO ŚWIATA”)
• • • • • • • •
z reguły dawne kolonie zacofane pod względem społeczno-gospodarczym kraje rolnicze niski poziom uprzemysłowienia - głównie rozwija się górnictwo (sprzedaż nieprzetworzonych surowców) bardzo wysoki przyrost naturalny społeczeństw o m łode niska stopa życiowa ludności, znaczna ilość osób niedożywionych i głodujących niski poziom oświaty i ochrony zdrowia AZJATYCKIE TYGRYSY
Kraje zaliczane stosunkow o niedaw no do krajów „Trzeciego Świata”. Osiągnęły duże tem po rozwoju i dziś znajdują się w gronie krajów rozw iniętych gospodarczo - np. Singapur, Korca Południowa, Tajwan (prowincja C hin), Malezja.
I
187
G lobalizacja
f
G lo b a liz a c ja to proces polegający na rosnącej integracji społeczeństw i gospodarki światowej, j a zm iany te wynikają z gwałtownego wzrostu m iędzynarodowej wymiany handlowej i kulturowej. J
Globalizacja to zjawisko w ielostronne - m ożna ją rozpatryw ać w trzech obszarach: • g lo b a liz a c ja w w y m iarze g o sp o d a rcz y m - tworzenie ujednoliconej gospodarki światowej, zniesienie granic m iędzy poszczególnym i gospodar kami krajowymi - łatwiejszy dostęp d o inform acji, łatwiejsza wymiana inform acji, rozwój masowych środków kom u nikacji (np. internet) - liberalizacja wym iany handlowej („wolny handel”) - możliwość sw obodnego przepływu dóbr, kapitału i ludzi - inwestycje zagraniczne - łączenie się Firm w m iędzynarodow e koncerny, korporacje i ich rozprzestrzenianie się na całym świecie (tworzenie nowych oddziałów Łych Firm w różnych regionach świata) - .światowy system walutowy - m iędzynarodowe transfery technologii - „m akdonałdyzacja” - proces stopniow ego upow szechniania się zasad działania restauracji typu „fast Food” we wszystkich dziedzinach życia społecznego - np. w szpitalach, d om ach handlow ych • g lo b a liz a c ja w w y m iarze sp o łe czn y m - rozwój masowej turystyki, w zm ożone migracje pozwalają na zm iany kulturow e - sw obodne przem ieszczanie się ludności pow oduje mieszanie się ras, k ultur ’ | - komercjalizacja produktów kulturow ych •' >j jj:j - kultura masowa :; i j j| • g lo b a liz a c ja w w y m iarze p o lity c z n y m b - powstawanie m iędzynarodow ych organizacji, takich jak: Bank Światowy, Światowa O rganizacja f I H andlu, M iędzynarodow y F undusz W alutowy - ich zadaniem jest tworzenie i um acnianie ładiipll gospodarczego w skali światowej ; ] y %' - ograniczenie niezależności pojedynczych krajów i i| - m iędzynarodow e ustalenia w zakresie och ro n y środowiska. • ■.; ■ Plusy i m inusy g lo b a liz a c ji p lusy
• ro zszerzanie dem okracji, pow staw anie now ego pokojow ego system u światowego •lik w id acja w ojen - k o n fro n tacja m ilitarn a zostaje za stąp io n a ek o n o m iczn ą •w yrów nyw anie ró żn ic rozw ojow ych w krajach mniej zam o żn y ch , zacofanych g o sp o d arczo * k o n k u ren cja w ym usza o b n iż an ie cen u lokalnych p ro d u cen tó w • k o n k u ren cja w ym usza zwiększanie jakości, w prow adzanie innow acji * tw orzenie się now ych k u ltu r na skutek przem ieszczania się, m ieszania ludzi należących d o o d m ien n y ch k u ltu r
m inusy
• o g raniczenie niezależności państw •z a n ik tożsam ości narodow ej, spadek znaczenia religii •z a n ik tradycji, zwyczajów lokalnych, języków, kom ercjalizacja k u ltu ry •k o n f lik ty m iędzyrasow c i m iędzyctniczne •w z ro s t „w rażliw ości” go sp o d ark i narodow ej na załam ania n a cynkach światowych •w y p ieran ie m ałych Firm z ry n k u przez wielkie przedsiębiorstw a • m o ż e się nasilać dystans m iędzy krajam i w ysoko rozw iniętym i i krajam i biednym i • po g łęb ian ie się b ezro b o cia (przenoszenie p rodukcji d o in nych krajów, w k tórych jest tańsza siła robocza; o b n iż en ie kosztów p rodukcji m oże w ym uszać o g raniczanie zatru d n ien ia)
1B8 |
Podział polityczny i sp o łeczn o -go spo d arczy świata
K o n f l i k t y z b r o j n e na ś w i e c i e . T e r r o r y z m
Konflikty zbrojne no św iecie. Terroryzm ,
;
r
189
Sri La nk o
ko nflikt etniczno-religijny m iędzy Syngałezam i (bu d d y zm ) i Tam ilam i (h in d u izm ) o charak terze w ojny dom ow ej; działania p artyzanckie „Tamiiskich Tygrysów” (chcą niepodległego państw a)
A fganistan
w 1990 ro k u u tw o rzo n o w A fganistanie (przez talibów , fu ndam entalistów islam skich) p ań stw o w yznaniowe; ataki terro ry sty czn e (A l-K aida) - np. atak na N ow y Jo rk U września 2001 roku; spow odow ało to zb ro jn e w ystąpienie przeciw ko talib o m , p o k o n an ie ich (wojska koalicji pom agają utrzym yw ać tam p o rząd ek , co nie jest rzeczą p ro stą, b o nadal d o ch o d zi d o w id u zam achów terrorystycznych)
Irnk i Iran, Kuwi-jl, USA
1980-1989 w ojna w Z ato ce Perskiej (z Iranem ) 1990 - w ojna z K uwejtem (n ieu d an a p ró b a zajęcia K uwejtu przez h ak ) 2003 rok - o b alen ie reżim u H u sajn a (koalicja: U SA , W ielka B rytania, Polska i Australia); w ciąż nieustabilizow ana sytuacja - zam ach y b o m b o w e, ataki terro ry sty czn e
;
K o n flik ty z b r o jn e to różnego rodzaju walki zbrojne pom iędzy państwami (m ogą przybierać form ę otwartej wojny, wojny partyzanckiej, atalców terrorystycznych itp.). P rzy czy n y k o n flik tó w : • konflikty związane z odm iennością religijną i kulturow ą • konflikty narodowowyzwoleńcze • konflikty plem ienne • konflikty o podłożu ekonom icznym . C z a sa m i k o n f lik t m o ż e p rz e k sz ta łc ić się w w o jn ę.
I
.
|
' i
l.lo najważniejszych współczesnych konfliktów zbrojnych (tych trwających do dziś lub tych, które zakoń czyły się stosunkow o niedawno) należą:
AFRYKA
W ybrane w sp ó łcze sn e konflikty zb rojn e na św ie cie
Algieria
p ró b y tw orzenia państw a w yznaniow ego (islam skiego) przez Islam ską G ru p ę Z bro jn ą, ataki na obyw ateli sp o za krajów arabskich, m o rd o w an ie cywilów
R u ( ind u
k o n flik ty etn iczn e (które p rzero d ziły się w w ojnę d o m o w ą) m iędzy p lem io n am i: Tutsi i H u tu - walka p le m io n o władzę; zam achy, walka o ziem ię przy szybko wzrastającej liczbie lu d n o ści; o d 1959 roku
Sudan
ko n flik t m iędzy chrześcijańską lu d n o ścią z p o łu d n ia i islamską z p ó łn o c y (chrześcijanie pragną au to n o m ii, a n a to nie ch cą się zgodzić m u zu łm an ie, narzu can ie na o bszarze całego kraju prawa k o raniczncgo) - w ojna d o m o w a o d 1956 rok u , zw iązana z rywalizacją o ropę naftow ą
EUROPA
Bałkany
w latach 90. konflikt narodów zam ieszkujących daw ną Jugosław ię - kraj ten podzielił się na 5 niezależnych państw (w 2006 roku pow stała jeszcze przez odłączenie o d Serbii - C zarn o g ó ra) przyczyny: różnice kulturow e, religijne, dążenie republik hylej Jugosław ii d o niepodległości
H i s z p a n i a - Kraj Basków
oil końca lat 50. - działalność terro ry sty czn a ETA (Kraj Basków i W olność), głów nie p o d kładanie b o m b , cel: uzyskanie niepodległości, zm uszenie rząd u hiszpańskiego d o uznania niezależności kraju Basków - o b ec n ie Baskowie m ają d u żą a u to n o m ię , ETA zawiesiła ataki
Irlandia Północna
działalność terrorystyczna IRA (Irlandzka A rm ia R epublikańska) skierow ana przeciw ko W iel kiej Brytanii - Irlandia P ó łn o cn a (U lster) chce przyłączenia d o Irlandii (o b ecn ie jest częścią W ielkiej Brytanii), różnice religijne (Irlandczycy - katolicyzm , A nglicy - anglikanizm ); o b ec nie ataki terrorystyczne w strzym ane
..C y p r
AZJA walka C zeczeńców z Rosją o niep o d leg ło ść (w ojna party zan ck a i ataki terrorystyczne); o d m ienna kultura i religia, d u że znaczenie m a chęć k o n tro li Rosji nad złożam i ro p y naftowej i gazu ziem nego
Palestyna
konflikt na tle religijnym (M u zu łm an ie - Żydzi), na tery to riu m p alestyńskim (m u zu łm ań skim ) pow stało w 1948 ro k u p ań stw o żydow skie (Izrael) - Palestyńczycy ro zp o częli walkę o niepodległość (co było w spierane przez większość państw islam skich); zam achy terro ry styczne (O W P - O rganizacja W yzw olenia Palestyny, H am as - islam ski R uch O p o ru ) k o n i likt: Indie - P akistan; K aszm ir - zam ieszkały przez lu d n o ść m u zu łm ań sk ą został (1947 rok) przyłączony d o In d ii (bez zgody Pakistanu) - d o tej p o ry trw a sp ó r m iędzy tym i krajam i o to tery to riu m ; m .in. za m ach y bom b o w e K urdow ie (lud zam ieszkujący na granicy Turcji, Iraku, Iranu i Syrii) dążą d o utw orzenia w łasnego państw a, w ładze tureckie nie uznają o d ręb n o ści K u rdystanu - wałka m iędzy arm ią turecką i p arty zan tk ą kurdyjską (w Iraku i Iranie p ró b y uzyskania n iepodległości K urdów są krwawo tłum ione)
RPA
d o 1991 ro k u p o lity k a a p a rth eid u - segregacja rasowa w in sty tu cjach pu b liczn y ch , szkołach, w ydzielanie regionów zam ieszkanych przez przedstaw icieli rasy czarnej
Falklandy
sp ó r o przynależność wysp m iędzy A rgentyną i W ielką B rytanią - status tego regionu nada! jest nieuregulow any
Kulum blu
K o lum bia jest zn an a z m afii narkotykow ych, k tó ry ch ataki terro ry sty czn e paraliżują cały kraj, w ładze cen traln e p ró b u ją walczyć z narkobiznesem
Paru
o rganizacja terro ry sty czn a „Św ietlisty Szlak” (o d końca lal 60.) prow adziła krwawą w ojnę z w ładzam i peruw iańskim i, w latach 90. g ru p a została praw ie całkowicie rozbita (ale działa nadal na prow incji)
C h ile
1973 rok - zam ach stan u generała A u gusto P in o ch e ta
K ontynentem o największej liczbie konfliktów zbrojnych jest Afryka. Najczęściej są to wojny plem ien ne. Dzisiejsze granice pom iędzy państwam i afrykańskim i są pozostałością systemu kolonialnego i nie uwzględniają rzeczywistych granic m iędzy plem ionam i, co jest częstym pow odem konfliktów. T e rro ry z m jest jednym z. głównych zagrożeń współczesnego świata. To użycie siły (przemocy), : zastraszanie (najczęściej) niewinnych cywilów, w celu wymuszenia pewnych działań politycznych V
konflikt m iędzy Tybetańczykam i i C h in a m i - C h in y (1949 rok) zajęły Tybet i włączyły go d o swego kraju, prow adząc tam p o lity k ę w ynarodow iania (Tybetańczycy m ają o d ręb n ą kul turę i religię, m ają po cz u cie o d ręb n o ści narodow ej - stąd walki w form ie pow stań, krwawo tłum ionych)
o d 1969 roku - wojskowy zam ach stan u K addafiego, w spieranie terro ry zm u
AMERYKA POŁUDNIOWA
k o n flik t m iędzy G recją i Turcją o C y p r - ob ecn ie wyspa jest p o d zielo n a m iędzy o b a kraje
Czeczenia
Libia
■■
■
J
D o największych organizacji terrorystycznych na świecie zaliczyć trzeba: • Ham as - islamski Ruch O p o ru , A utonom ia Palestyńska • Al-Kaidę - organizację m iędzynarodow ą, o zasięgu światowym (skupia islamskich terrorystów z róż nych państw)
190
I
Podział
Gospodarcze i polityczne organizacje m iędzynarodow e
polityczny i sp ołeczno-go spodarczy świata
• 1RA - irlandzka Arm ia Republikańska - odpow iedzialna za zam achy i zabójstwa, walcząca o nieza leżność Irlandii Północnej • ETA - baskijska organizacja walcząca o niepodległość Krajów Basków. Największe zam achy terrorystyczne ostatnich lat: • 11 września 2001 roku - zam ach na W orld Tradc C enter i Pentagon (USA) • październik 2002 roku - atak czeczeńskich terrorystów na C entrum Teatralne na D ubrow cc w M os kwie • 11 marca 2004 roku - zam ach w M adrycie • wrzesień 2004 roku - atak zbrojny na szkołę w Bicsłanie (północna Osetia).
| 191
2004 rok - P o lsk a, C zechy, S łow acja, Litw a, Ł otw a, E sto n ia , C ypr, M a lta , S ło w en ia, W ęg ry 2007 rok - B u łg a ria , R u m u n ia Unia Europejska jest: największą organizacją gospodarczą świata. Głównym jej celem jest utw orzenie jednolitego rynku gospodarczego poprzez: • utworzenie w spólnego rynku wewnętrznego • sw obodny przepływ kapitałów i siły roboczej • w spólną politykę gospodarczą i finansową • wprowadzenie wspólnej waluty - euro « p • w spólną politykę zagraniczną i ob ro n n ą. , i jj OECD
Najbardziej rozpowszechnione choroby na św iecie. Choroby cyw ilizacyjne
O rg a n iz a c ja W s p ó łp ra c y G o sp o d a rc z e j i R o zw o ju , zrzeszająca 30 krajów, w tym Polskę, Kanadę, USA, Szwajcarię, Australię, Niemcy. Ma ona na celu: liberalizację handlu, koordynację działań w zakresie gospodarki, ochro n y środowiska, współpracy naukowo-badawczej.
C h o ro b y c y w iliz a c y jn e to ch o ro b y związane z szybkim tem pem życia,niew ystarczającą ilością -w snu, nieodpow iednią, dietą, brakiem ruchu na świeżym pow ietrzu. Częstość ich występowania zależy::»; od stopnia: rozwoju cywilizacyjnego, uprzeihysiow ienia i urbanizacji. Nasilenie tych chorób, ma rów-:* i* nież związek ze skażeniem środowiska naturalnego._______________ ._____________________________ ^
Światów«! O rg a n iz a c ja H a n d lu skupiająca około 150 krajów, mająca na celu znoszenie barier w handlu m iędzynarodowym , np. obniżanie i znoszenie ceł, przestrzeganie praw autorskich, zwalczanie dum pingu (sprzedawanie produktów po cenie niższej od kosztów wytworzenia).
D o ch o ró b tych zalicza się m iędzy innymi: - now otw ory - choroby układu krążenia - astmę - cukrzycę - nadciśnienie tętnicze - alkoholizm , narkom anię - cho ro b y alergiczne - otyłość - cho ro b ę wrzodową - cho ro b y psychiczne, np. depresja, nerwica - AIDS. C h o ro b y cywilizacyjne są coraz częstsze, dotykają ludzi w każdym wieku (nawet dzieci). W iele z nich nie jest łatwych do wyleczenia, wiąże się z powikłaniam i, długotrw ałym , skomplikowanym i kosztownym leczeniem. Są też takie, które zaliczyć trzeba d o nieuleczalnych. Aby uniknąć wielu z tych chorób, należy np. prowadzić zdrowy, aktywny tryb życia, uprawiać sport, zdrowo się odżywiać, unikać stresów, zapobiegać nałogom .
Ś ro d k o w o eu ro p ejsk ie S to w arzy szen ie W o ln eg o H a n d lu to porozum ienie handlow e państw Europy środkowej (w tym Polski).
poziom
rozszerzony
WTO
Gospodarcze i polityczne organizacje międzynarodowe O R G A N IZ A C JE O C H A R A K TER Z E G O SP O D A R C Z Y M UNIA EURO PEJSKA W roku 1952 powstała organizacja gospodarcza E u ro p e js k a W s p ó ln o ta W ęgla i S tali mająca na celu stworzenie wspólnego rynku surowców i produktów przem ysłu węglowego i stalowego. W roku 1957 na m ocy Traktatu Rzymskiego powstała E u ro p e js k a W s p ó ln o ta G o sp o d a rc z a (EW G ) utw orzona przez 6 państw: B elgię, F ra n c ję , H o la n d ię , L u k sem b u rg , R F N i W iochy. Rozszerzanie w spólnoty następow ało w następujących latach: 1973 rok - D a n ia , I rla n d ia i W ie lk a B ry ta n ia 1981 rok - G recja 1986 rok - H isz p a n ia i P o rtu g a lia 1995 rok - A u stria , S zw ecja i F in la n d ia
CERA
NARA P ó łn o c n o a m e ry k a ń sk ie S to w arzy szen ie W o ln eg o H a n d lu skupiające Stany Zjednoczone, Kanadę i Meksyk. Celem organizacji jest stworzenie w Am eryce Północnej strefy w olnego handlu (zniesienie cel, ułatwienie inwestycji). APEC F o ru m W s p ó łp ra c y G o sp o d a rc z e j A zji i P a c y fik u - skupia większość krajów leżących wokół Pacyfiku, cel: liberalizacja handlu, przepływu kapitału, w spieranie rozwoju m ałych i średnich przedsiębiorstw. OPEC O rg a n iz a c ja K rajów E k sp o rtu ją c y c h R o p ę N afto w ą zrzesza Arabię Saudyjską, Irak, Iran, Katar, Ku wejt, Z jednoczone Em iraty Arabskie, Algierię, G abon, Libię, Nigerię, Indonezję, Ekwador i Wenezuelę. Celem tej organizacji jest koordynacja wydobycia i wpływ na cenę ropy naftowej na świecie.
O R G A N IZ A C JE O C H A R A K TER ZE P O LITYC ZN Y M S P ak t P ó łn o c n o a tla n ty c k i (N A TO ) to najpotężniejsza organizacja m ilitarna świata, utw orzona w 1949 roku przez Stany Zjednoczone, Kanadę i 10 państw europejskich. U tw orzenie NATO było o d powiedzią państw dem okratycznych na zagrożenie stwarzane przez Związek Radziecki. Po rozpadzie ZSRR zm ieniła się strategia paktu, który stal się strażnikiem bezpieczeństwa europejskiego. O b e c n ie d o p a k tu n ależy w ięk szo ść p a ń s tw E u ro p y Z a c h o d n ie j (o p ró c z A u strii, F in la n d ii, Szwecji i S zw ajcarii) o r a z S ta n y Z je d n o c z o n e , K a n a d a , T u rc ja , P o lsk a , C zech y i W ęgry. S O JA (O A U ) - O rg a n iz a c ja J e d n o ś c i A fry k a ń s k ie j - należą d o niej niemal wszystkie kraje Afry ki (bez M aroka), utw orzona została w celu um acniania jedności i solidarności krajów arykańskich, współpracy politycznej i gospodarczej m iędzy nim i, zapobieganiu sporom . S Liga P ań stw A ra b sk ic h skupia arabskie państwa p ó łnocnej Afryki i południow o-zachodniej Azji. O rganizacja powstała w celu zacieśnienia w spółpracy politycznej, społecznej, gospodarczej i eduka cyjnej m iędzy krajami arabskimi.
S O rg a n iz a c ja N a ro d ó w Z je d n o c z o n y c h (O N Z ) to największa z istniejących organizacji m iędzyna rodowych (powstała w 1945 roku), należą do niej prawie wszystkie państwa świata (w tym Polska), do jej zadań należy m iędzy innymi: • utrzym anie pokoju i bezpieczeństwa na świecie • działania na rzecz przestrzegania praw człowieka • zwalczanie problem u głodu i niedożywienia na świecie • organizowanie pom ocy dla krajów dotkniętych klęskami żywiołowymi • p o m o c przy zwalczaniu cho ró b na świecie • organizowanie współpracy m iędzynarodowej w celu zmniejszenia dysproporcji rozwoju gospodarcze, go w różnych rejonach świata • działania na rzecz ochrony środowiska. Swojo cełc statutow e O N Z realizuje poprzez działalność wyspecjalizowanych agend. Są to np.: • U N E S C O - Organizacja N arodów Z jednoczonych ds. Oświaty, Nauki i K ultury koordynująca współ pracę w dziedzinie szkolnictwa, kultury i nauki • U N IC E F - Fundusz N arodów Z jednoczonych Pom ocy D zieciom - wspomaga działania na rzecz praw dzieci • FAO - Organizacja N arodów Z jednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa, prowadzi działania w za kresie wyżywienia i zwalczania klęski głodu • W H O - Światowa Organizacja Zdrowia - zajm uje się zwalczaniem epidem ii, kształceniem personelu m edycznego, wspieraniem program ów badawczych • U N D P - Program N arodów Z jednoczonych cis. Rozwoju • U N E P - Program N arodów Z jednoczonych ds. O ch ro n y Środowiska • IM F - M iędzynarodow y Fundusz W alutowy - p obudza rozwój handlu m iędzynarodowego, wspoma ga m iędzynarodowy system finansowy • IB R D - M iędzynarodow y Bank R ozbudow y i Rozwoju (Bank Światowy) udzielający kredytów na realizację program ów gospodarczych prowadzących do rozwoju państw • IL O - M iędzynarodow a Organizacja Pracy - dąży do popraw y warunków pracy na świecie.
Czynniki przyrodnicze i pozaprzyrodnicze warunkujące rozwój rolnictwa na św iecie ę
R o ln ic tw o to dział gospodarki narodow ej, zajm ujący się upraw ą roślin i chowem zwierząt w celu G p o z y sk a n ia żyw ności o ra z surow ców d la p rz e m y słu . Rolnictwo (w szerszym znaczeniu) obejm u je: * ■ • uprawę roli • chów i hodow lę zwierząt • leśnictwo • rybołówstwo.
Przyrodnicze czynniki warunkujące rozwój rolnictwa: 1) u k sz ta łto w a n ie te re n u - najlepsze są tereny o stokach lekko nachylonych (na płaskich m ogą tworzyć się zastoiska wodne) - taka rzeźba terenu przeciwdziała intensyw nem u spływowi pow ierzchniow em u i ułatwia wsiąkanie wody, ułatwia też m echanizację rolnictw a i tran sp o rt - na obszarach górskich rzeźba sprzyja erozji gieb; w górach ważna jest również ekspozycja stoków (na półkuli północnej najlepiej ośw ietlone są stoki południow e - tam lokalizuje się np. uprawy winorośli) 2) w a ru n k i k lim a ty c z n e - wpływają na d o b ó r gatunkowy roślin, na wysokość plonów, ważne są: - nasłonecznienie - tem peratura - o k re s w eg etacy jn y - to część roku, w której ze względu na tem peraturę i o d p o wiednio dużą ilość opadów m ogą rozwijać się rośliny; średnia tem peratura dobow a powyżej 5°C, w wielu strefach klim atycznych okres wegetacyjny trwa nieprzerwanie przez cały rok, co umożliwia kilkakrotne zbiory tej samej rośliny w ciągu roku - przymrozki - opady - wiatry (prędkości i kierunki). Niekorzystne dla rolnictwa są klim aty skrajnie zim ne tub skrajnie gorące, a najlepsze warunki rozwoju rośliny mają w klim atach wilgotnych w strefie zwrotnikowej, podzwrotnikow ej oraz w klimacie um iarko wanie ciepłym.
Czynniki
przyrodnicze
i pozaprzyrodnicze
3) w a ru n k i glebow e Ż y zn o ść gleby to potencjalna zdolność gleby do dostarczenia roślinności niezbędnych składników organicznych, m ineralnych, wody i powietrza glebowego. Żyzność m ożna zwiększyć, stosując odpow ie dnie zabiegi agrotechniczne (nawożenie, melioracja) - podnosim y w ten sposób urodzajność gleby. U ro d z a jn o ść g leby to zm odyfikow ana przez działania człowieka, rzeczywista zdolność gleby do zaspokojenia p o trzeb roślin, to wartość produkcyjna gleby (wysokość osiąganych plonów). GLEBY ŻYZNE
• czarnozicm y i gleby b ru n a tn e na lessach • m ady • rę d z in y (nic wszystkie) • gleby pow stałe z p o p io łó w w ulkanicznych • czarne ziem ie
1
195
g o s p o d a rs tw a p o n iż e j 5 ha g o s p o d a rs tw a o d 5 h a d o 2 0 ha i • ■■ g o s p o d a rs tw a I J D poOw y ż ej 2 0 ha
GLEBY MAŁO ŻYZNE
• bielice • gleby p u sty n n e • gleby tundrow e • gleby górskie • gleby bagienne
20%
4) sto s u n k i w o d n e (zawartość w ody w glebie) uw arunkow ane są ilością opadów , parowaniem (i transpiracją). W dużym stopniu uzależnione są ód klim atu, dlatego też tereny pustynne oraz obszary bagienne są pozbaw ione upraw. Trzeba też pam iętać o tym , żc różne rośliny uprawne mają różne zapotrzebow anie na wodę, np. ryż wymaga bardzo dużej ilości wody, a inne zboża dużo mniejszej.
40%
60%
100%
o d s e te k g o s p o d a r s tw
S tru k tu r a w ie lkośc iow a g o s p o d a r s t w rolnych w w y b ra n y c h k r a j a c h ś w i a ta
2) in ten sy w n y - eksten sy w n y ty p g o sp o d a rk i r o ln e ; N ajlep sze w a ru n k i p rz y ro d n ic z e d la ro zw o ju ro ln ic tw a n a św iecie p o sia d a ją : • w Europie - niziny: Francuska, Śląska, Węgierska, Rumuńska i Padańska, wyżyny: Bawarska i Cze-:»
• • • • •
sko-Mornwska, Ukraina i południowo-zachodnia Rosja w Azji - niziny: Chińska, Mandżurska i Gangesu, północny Kazachstan i delta Mekongu w Afryce - delta Nilu i południowe krańce RPA w Australii - część południowo-wschodnia w Ameryce Północnej —Wielkie Równiny oraz Kalifornia i Nizina Centralna w Ameryce Południowej - południowa część Niziny Ła Platy oraz południowo-wschodnia częśća J Wyż,yny Brazylijskiej.______
Pozaprzyrodnicze czynniki w arunkujące rozwój rolnictwa: 1) s tr u k tu r a a g r a r n a (w łasnościow a i w ielk o ścio w a g o sp o d a rstw ro ln y ch ) - na świecie funkcjonują trzy rodzaje własności ziemi: - własność prywatna - z reguły najbardziej efektywna - własność państwowa - w Polsce były to Państwowe G ospodarstw a Rolne (PGR), w dawnym Związku Radzieckim sow chozy - brak konkretnego właściciela ziemi sprawia, żc ten typ własności na ogół nie jest efektywny - własność spółdzielcza - w Polsce są to kółka rolnicze, w dawnym Związku Radzieckim kołchozy, a w Izraelu kibucc - len rodzaj własności ziemi często sprzyja osiąganiu dobrych efektów. D uży wpływ na poziom rolnictw a ma struktura wielkościowa gospodarstw. W krajach z przewagą dużych gospodarstw rolnych łatwiej wprowadza się m echanizację oraz chemizację rolnictwa. Im większa powierzchnia upraw, tym większa efektyw ność (towarowość) rolnictwa. D uże rozdrobnienie gospodarstw jest czynnikiem ham ującym postęp w rolnictw ie w zakresie: - mechanizacji (drobnych rolników nic stać na zakup sprzętu rolniczego) - stru ktu ry upraw (w małych gospodarstw ach nic spotyka się raczej specjalizacji upraw) - racjonalnego zatrudnienia (przeludnienie wsi).
3)
IN T E N S Y W N Y TY P G O S P O D A R K I
EK STEN SY W N Y T Y P G O S P O D A R K I
• duż.e nakłady środków pieniężnych • duże nakłady pracy • duża chem izacja i m echanizacja rolnictw a • ceł: uzyskanie jak najwyższych plonów • w krajach o małej pow ierzchni lub dużej liczbie ludności • np. w E uropie Z achodniej, Polsce, na N izinie Chińskiej
• niewielkie nakłady środków pieniężnych • małe nakłady pracy • niewielka chem izacja rolnictwa (m echanizacja duża ze względu na duże pow ierzchnie upraw) • daje niskie p lony • w krajach o dużej pow ierzchni, z małą liczbą ludności • np. USA, Kanada, Australia, Kazachstan, Rosja, Ukraina
tow arow y - s a m o z a o p a trz e n io w y (trad y cy jn y ) ty p g o sp o d a rk i ro ln e j
g o sp o d a rk a to w arow a .- / • bardziej nowoczesna ¿•w ielk o o b szaro w a : • p ro d u k ty w całości przeznaczone na sprzedaż • wyraźna specjalizacja upraw (najwyżej kilka gatunków roślin) łub chów tyłko jednego gatunku zwierząt j g o sp o d a rk a sa m o z a o p a trz e n io w a produkcja zaspokaja przede wszystkim potrzeb y żywnościowe rolnika i jego rodziny • gospodarstwa małe • uprawia się wiele gatunków roślin, chów kilku gatunków zwierząt (krowy, kury, Świnic) 4) system u p raw y ro li - systemy omówione zostały w nasfflwym rozdziale 5) sto p ie ń m e c h a n iz a c ji ro ln ic tw a w rolnictw ie niezinechanizow anytu d o prac palow ych zatrudnionych jest d u żo o só b (rolnictw o jest pracochłonne)
196 |
Rolnictwo
_____________________________________________________________________________________________
-
przy pełnej m echanizacji potrzebnych jest kilka osób do obsługi maszyn (stąd w krajach wysoko rozw iniętych odsetek zatrudnionych w rolnictw ie jest rzędu kilku procent ludności czynnej zawodowo), np. w USA 1,5% ogółu pracujących zatrudnionych jest w rolnictwie (2007 rok). W ielka Brytania 1,3% N iem cy 2,2% Japonia 4,2% W państw ach słabo rozw iniętych zatrudnienie w I sektorze m oże przekraczać 80%.
_______________________________________________________
Systemyuprawyr
6) c h e m iz a c ja ro ln ic tw a to stosowanie: - nawozów sztucznych - im więcej się ich stosuje, tym wydajniejsze jest rolnictw o (osiąga się wyższe plony) - środków ochrony roślin (przeciwdziałanie ch o ro b o m roślin) 7) o d p o w ie d n ie zap lecz e te c h n ic z n e i n au k o w o -b ad aw cz e d la ro ln ic tw a 8) d o b rz e z o rg a n iz o w a n a sieć p u n k tó w s k u p u p ło d ó w ro ln y ch 9) p o lity k a ro ln a p ań stw a - np.: - ochrona rynku wewnętrznego (np. poprzez politykę celną) - system kredytów dla rolników - dopłaty i ceny gwarantowane - kontraktow anie płodów rolnych, skup interwencyjny 10) trad y cje ro ln ic z e W iele obszarów świata charakteryzuje się n iedoborem łub nadm iarem wody. Stosunki w odne m ożna uregulować poprzez m e lio ra c je , czyli sy stem y n a w a d n ia ją c e i o d w a d n ia ją c e . Dzięki tem u powstaje możliwość rolniczego użytkowania ziemi nawet tam , gdzie istnieją niesprzyjające warunki środowiska - np. rolnictw o Egiptu pow stało w klimacie suchym dzięki sztucznem u naw adnianiu (dotyczy to 100% użytków rolnych). Nawadniania wymaga też uprawa ryżu, który jest jedną z podstawowycli roślin żywieniowych świata.
grunty orne na l ciągnik (w hektarach) M e c h a n i z a c j a r o ln ic tw a ( d a n e n a rok 2006)
odsetek użytków rolnych O b s z a r y rolniczo s z tu c z n ie n a w a d n i a n e ( d a n e n a rok 2001)
Systemy uprawy roli System y up raw y roli na św ie cie (typy roln ictw a)
na I ha użytków rolnych (w kilogramach) Z u ż y c ie n a w o z ó w s z t u c z n y c h ( d a n e n u r o k 2 0 0 7 )
Rolnictwo p ie r w o tn e
Rolnictw o tra dyc yjnu
Rolnictwo rynkow e
w spólne w ładanie ziem ią przez całą społeczność
często d u że ro zd ro b n ien ie gruntów , ch o ć m ożliw e ro lnictw o w ielkoob szarowe
w w iększości rolnictw o w ielkoob szarowe
głównie praca ludzi i zwierząt
p ro d u k ty w ykorzystyw ane na włas ne po trzeb y , nadw yżki sprzedaw ane
pełna m echanizacja pracy
198
I
S t r u k t u r a u ż y t k o w a n i a z i e m i f 199
Rolnictwo
j
Rulnictw o p ie r w o tn e
Rolnictwo rynkow e
|
raczej średnia w ydajność rolnictw a (uzależniona jest. przede w szystkim od sto p n ia intensyw ności pro d u k
stosow anie na szeroką skalę naw o zów sztucznych i śro d k ó w o c h ro ny roślin
cji)
p lony)
fragm ent p ozostaje bez (ugoruje, „odpoczyw a")
zasiewu
ro ln ic tw o o m ie szan ej stru k tu rz e
p ro d u k ty w całości w ykorzystyw ane na w łasne p o trz eb y (rolnictw o sam ozaopatrzeniow e)
p r o d u k c j i - rów nocześnie uprawia
się różne gatunki roślin, brak spe cjalizacji upraw
b ard zo w ysoka w ydajność pracy
pro d u k cja praw ie w całości prze zn aczo n a na sp rzed aż ( r o l n i c t w o
g ru n ty o rn e: 10,5% sady: 0,2%
LdJ
| łąki i pastwiska: 27,5% Użytkow anie
towarow e)
z ie m i n a
^
100%
27'5,,/» g ru n ty nicupraw nc: 34,3%
ś w ie c ie
(2 0 0 2
ro k
)
S truktura użytkowania ziemi w poszczególnych krajach m oże znacznie różnić się od danych przedstawionyci ■awionych powyżej - różnice te wynikają z warunków przyrodniczych oraz charakteru rolnictw a wymięnionych państw.
r o l n i c t w o ż a r o w o - o d ł o g o w e - w ypa
lanie roślinności stepow ej lu b leśnej, na tym m iejscu upraw a ziem i przez kilka lat, p o te m przeniesienie na inne o b szary (ze w zględu na m ało żyzne gleby - szybko się wyjaławiają); o b ecn ie system ten funkcjonuje w kra jach tropikalnych A fryki, A m eryki Po łudniow ej i Azji P ołudniow o-W schod niej (na terenie lasów rów nikow ych i na pograniczu terenów leśnych i sa
20% 40% 60% 80% od setek p o w ierzchni lądów (bez w ód w ew nętrznych)
rozszerzony
b ard zo niska w ydajność pracy (niskie
0%
r o l n i c t w o u g o r o w e - co roku inny
poziom
b ard zo prym ityw ne narzędzia (m o ty ka, kij kopicniaczy)
R olnictw a t ra d y c y jn e
charakterystyczne np. dla dużej czę ści gospodarstw rolnych w Polsce
stosow anie p l o d o z m i n n u
w anny) k o c z o w n i c z e “ wypas koczow niczy (nom adyzm ), n ie d o b ó r paszy i w ody w jednym miejscu p o w oduje przem ieszczanie się na inny
pasterstw o
obszar; o b ecn ie taki ty p chow u prow adzi się: - w A fryce (na obrzeżach Sahary, np. M au retania, Som alia, Libia) - na Półw yspie A rabskim - n a terenie M ezo p o tam ii - w Iranie - w A fganistanie; w ystępuje pro b lem pustynnienia
w yraźna specjalizacja upraw np. r o l n i c t w o p l a n t a c y j n e (bawełna,
• ♦
Struktura użytkowania ziemi T Flo rm y u ży tk o w an ia ziem i: ]) u ży tk i ro ln e ( - g ru n ty o rn e / - sady : >■- tąki i pastwiska (użytki zielone), 2 ) lasy 3) p o z o s ta łe g r u n ty i n ie u ży tk i. --
------------1;.— -
^
- '
—i—--------------------------------------------------------- ----
U żytki rolne zajmują na świccie 38°/o pow ierzchni kontynentów , w tym:
trzcin a cukrow a, banany, orzeszki ziem ne, p alm a oleista, h erbata, kauczukow iec) rolnictw o f a r m e r s k i e specjali zujące się w jednym określonym kieru n k u pro d u k cji, np. zbożow e, h o dow lane, m leczarskie, d ro b io we (np. U SA , K anada, A ustralia, N ow a Zelandia)
20% 40% 60% 80% od setek po w ierzch n i lądów (bez w ód w ew nętrznych) g ru n ty o rn e sady
CJ
i-lki i pastw iska
100%
las asy
j^ H
g r u n ty nicupraw nc
U ż y t k o w a n i e g r u n t ó w w w y b r a n y c h p a ń s t w a c h ś w i a t a ( 2 0 0 5 r o k)
i tak np.: Polska w porów naniu do innych krajów europejskich ma wyjątkowo duży odsetek gruntów , ornych (43% pow ierzchni kraju) • w krajach suchych bardzo wysoki jest odsetek g runtów nicuprawnych, nieużytków rolnych (np. Egipt - ponad 97%) • kraje o dobrych i bardzo dobrych glebach mają wysoki odsetek gruntów ornych (np. U kraina 56%) • kraje śródziem nom orskie (ze względu na klim at) charakteryzują się dużą pow ierzchnią sadów (np. W łochy 8%, H iszpania 10%). • obszary, gdzie naturalną roślinnością są form acje trawiaste - mają duży odsetek łąk i pastwisk (np. M ongolia 79%, A rgentyna 37%, Irlandia 46%)
200 I
R o I n i c I w o___________
R o z m i e s z c z e n i e g ł ó w n y c h u p r a w n a ś w i e c i e I 201
Rozm ieszczenie głównych upraw na św iecie
-
25
Ite P R O D U K C JA R O Ś L IN N A
uprawa ro ś lin żyw ieniow ych (a lim e n ta c y jn y c h ) - zboża (np. pszenica, ryż) - rośliny bulwiaste (np. ziem niaki, bataty) - rośliny strączkowe (np. fasola) - rośliny oleiste (np. rzepak, oliwki) - drzewa i krzewy owocowe - warzywa - używki' (kawa, herbata, kakao) - przyprawy
uprawa ro ś lin przem y sło w y ch - uprawiane w celu uzyskania surowca do dalszego przetwarzania przemysłowego - rośliny oleiste - rośliny olejkodajne - rośliny kaiiczukodajne - rośliny włókniste (np. baweł na, len) - rośliny cukrodajne (trzcina cukrowa, buraki cukrowe)
uprawa ro ślin p astew n y ch - pasza dla zwierząt hodow lanych, np. koniczyna, lucerna, owies, jęczm ień, buraki pastewne, ziemniaki
0 ----
J----,---C h in y
■ _____ USA
Indie
N a j w i ę k s i p r o d u c e n c i z b ó ż n a ¿ w i e c i e ( 2 0 0 7 r o k)
Średnie plony w skali świata to 34 cj/ha (dane na rok 2007). N ajw iększe p lo n y (co świadczy o dużej intensywności rolnictw a) uzyskują: 1) Egipt 76 tj/b a 2) USA 67 cj/ha 3) W ielka Brytania 66 cj/ha 4) Francja 66 cj/ha 5) Niem cy 62 cj/ha 6) Japonia 61 q /h a.
ZBOŻA j
To rośliny trawiaste uprawiane na ziarno. Z b io ry z b ó ż w skali świata to około 2,4 m ld ton (2007 rok). ' N a j w a ż n ie js z e z b o ż a w s k a li ś w i a t a w e d łu g w ie lk o ś c i z b io r ó w udzinł w ś w ia to w ej p rodukcji zb ó ż
,z b o ż e
z b i o r y (2007 r o k )
k u k u ry d z a
7 9 2 m in to n
3 3 ,7 % zb io ró w z b ó ż na świecie
ry ż
6 6 0 n ilu to n
2 8 ,1 % zb io ró w z b ó ż n a świecie 2 5 ,8 % zbio ró w zb ó ż na świecie
p s z e n ic a
6 0 6 m in to n
jęczm ień
133 m in to n
5,7% zb io ró w zb ó ż n a świecie
sorgo
60 m in to n
2,6% zb io ró w zb ó ż na świecie
p roso
36 m in to n
1,5% zb io ró w zb ó ż na świecie
owies
25 m in ton
1,1% zb io ró w zb ó ż n a świecie
żyto
15 m in to n
0,6% zb io ró w zb ó ż na świecie
- głów ne zb o ż e chlebow e - wymagająca p o d w zględem glebow ym - zb o że „długiego d n ia” (wymaga p o n ad 14-godzinnego d nia w czasie w ykształcania się i dojrzew ania ziaren) - upraw iana głów nie w strefie um iarkow anej i p o d zw rotnikow ej - głów ni p ro d u cen ci: C h in y 18% pro d u k cji światowej Indie 13% USA 9% - Polska dostarcza o k o ło 1,4% pro d u k cji światowej
w Ameryce Północnej - część W ielkich R ów nin w USA i K anadzie
w Ameryce Południowej - P am pa w p ó ł no cn ej A rgentynie
w Europie - N iziny: Francuska, Angielska, W ęgierska, R um uńska i Padańska, W yżyna Bawarska, U kraina, Powołże w Rosji w Azji - N iziny: C h iń sk a, M andżurska i G angesu, p ó łn o c n y K azachstan, Pendżab w In d iach i Pakistanie, A natolia w Turcji w Airycc - delta N ilu i p o łu d n io w e RPA po łu d n io w o -w sch o d n ia część Australii
RYŻ - podstaw ow y p ro d u k t żyw nościow y dla o k o ło p ołow y lu d n o ści świata - wymaga wysokiej tem p eratu ry i b ard zo dużej w ilgotności p o d ło ż a - zb o że „krótkiego d n ia ” (wymaga p o n iżej 14-godzinnego dnia) - krótki okres w egetacyjny (w krajach o klim acie zw rotnikow ym m o n su n o w y m m o ż n a go zbierać 5 razy w ciągu 2 lat) - upraw iany głów nie w strefie m o n su n o w ej w połu d n io w ej i w schodniej Azji - głów ni p ro d u cen ci: C h in y 28% p rodukcji światowej Indie 22% Ind o n ezja 9%
w Azji - N iziny: G angesu i In d u su , K otlina S yczuańska, do lin a Jangcy, G ó ry Poludniow ochińskie, delty: M ek ongu oraz łrawadi, Jaw a (Indonezja), L uzon (Filipiny), H onsiu (Japonia) w Ameryce Południowej - brazylijski stan Rio G ran d ę d o Sul w Ameryce Północnej - część N iziny Z ato kowej o raz stan Arkansas
rozszerzony
PSZENICA
G ŁÓ W N E R O Ś L IN Y A LIM EN T A C Y JN E (Ż Y W N O ŚC IO W E) NA Ś W IE C IE
poziom
R o z m ie s z c z e n ie u p r a w z b ó ż n a ś w ie c ie :
202
I
Rolnictwo
__________________________________________________ R o z m i e s z c z e n i e g ł ó w n y c h
Wymagają dużej pracy, są wysokopienne. wschodnia i środkowa część USA, Mandżuria oraz obszary nad Huang-ho w Chinach, środkowa i południowo-wschodnia część Wyżyny Brazylijskiej, Basen Akwitański we Francji, północne i środkowe Włochy
ŻYTO - zboże chlebowe i paszowe - uprawiane głównie w warunkach klimatu umiarkowanego chłodnego - nic ma dużych wymagań glebowych - główni producenci: Rosja 27% produkcji światowej Polska 21% Niemcy 18%
Europa (głównie Rosja, Ukraina, Białoruś, Polska, Niemcy, Francja i Hiszpania)
JĘCZMIEŃ - uprawiany na kaszę, mąkę, paszę, do produkcji piwa - średnio wymagający pod względem glebowym i klimatycznym - uprawiany w w klimatach umiarkowanych i podzwrotniko wych - główni producenci: Rosja 12% produkcji światowej Hiszpania 9% Niemcy 8% - Polska dostarcza około 3% produkcji światowej
Rosja, Ukraina, Niemcy, Francja, Hiszpania, Australia, Turcja, Kanada, USA i wiele innych krajów
OWIES - uprawiany na kasze i płatki, na paszę dla koni - główni producenci: Rosja 22% produkcji światowej Kanada 20% Polska 6%
strefa umiarkowana Europy i Ameryki Północnej
PROSO - uprawiane na kaszę i mąkę (mąka nie nadaje się do wypieku) - główni producenci: Indie 41% produkcji światowej Nigeria 27% Niger 9%
tereny o niskich sumach opadów w Azji i Afryce
SORGO - produkowana na paszę (w krajach rozwiniętych) i na kaszę (w krajach rozwijających się) - główni producenci: USA 20% produkcji światowej Nigeria 14% Indie 13%
tereny o niskich sumach opadów na całym świecie
ZIEMNIAK - główna roślina bulwiasta w Europie - uprawiany jako roślina paszowa, alimentacyjna oraz przemysłowa, będąca surowcem do produkcji alkoholu, syropu oraz krochmalu - wymagania: gleby lekkie, duża wilgotność gleby podczas rozwoju bulw, bez wysokich temperatur - główni producenci: Chiny 18% produkcji światowej Rosja 12% Indie 7% - Polska dostarcza około 4% produkcji światowej
Europa: Francja, Niemcy, Polska, Ukraina, Rosja, Belgia, Holandia Azja: Chiny (Nizina Mandżurska) Ameryka Północna: tereny wokół granicy USA i Kanady
MANIOK (W AFRYCE - KASSAVA) - uprawiany jest jako roślina spożywcza, paszowa oraz surowiec do produkcji alkoholu - odgrywa istotną rolę w wyżywieniu niektórych państw - bulwa może osiągać wagę 4-10 kg - w stanie surowym bulwy są trujące (nadają się do konsumpcji po ugotowaniu, ususzeniu, upieczeniu) - główni producenci: Nigeria 16% produkcji światowej Tajlandia 12% Brazylia 12%
w klimatach gorących strefy międzyzwrotnikowej (m.in. Nigeria, Demokratyczna Republika Konga, Ghana, lanzania, Mozambik), Brazylia, Tajlandia, Indonezja, Indie
rozszerzony
poziom
| 203
poziom
rozszerzony
daje najwyższe plony wśród zbóż uprawiana jako roślina żywieniowa, paszowa wymaga długiego okresu wegetacyjnego (ponad 200 dni) nie lubi przymrozków uprawiana jest w warunkach klimatu gorącego wilgotnego oraz umiarkowanego ciepłego - główni producenci: USA 42% produkcji światowej Chiny 19% Brazylia 7% - Polska dostarcza około 0,2% produkcji światowej
na ś w i ę c i e
RO ŚLIN Y BULWIASTE
KUKURYDZA -
upraw
BATAT - „słodki ziemniak” - w smaku podobny do ziemniaka - bulwa osiąga wagę około 3,5 kg - zastosowanie podobne jak ziemniaka - wielkim potentatem w uprawie tej rośliny są Chiny (70% produkcji światowej)
w strefie międzyzwrotnikowej (m.in. Chiny, Nigeria, Uganda, Indonezja, Wietnam, Indie, Japonia)
JAM (POCIIRZYN) - bulwy osiągają długość kilkudziesięciu cm - zawiera gorzką substancję (którą przed spożyciem wypłukuje się) - główni producenci: Nigeria 69% produkcji światowej Wybrzeże Kości Słoniowej 13% Ghana 8%
np. Nigeria, Ghana, Wybrzeże Kości Słoniowej, Benin, . |: Togo, Republika Środkowej Afryki ^ 1
TARO - bulwa o wadze do 4 kg - spożywa się także liście - w stanie surowym liście bulwy są trujące - głowni producenci: Nigeria 65% produkcji światowej Wybrzeże Kości Słoniowej 9% Ghana 8%
głównie kraje równikowe Afryki
i
"j«r
204 I
Rolnictwo
I
t RO ŚLIN Y CUKRODAJN E
OLIWKA
Dwiema podstawowym i roślinam i cukrotlajnym i są: S trz c in a cu k ro w a - roślina klim atu gorącego wilgotnego (przez cały okres wegetacji wymaga wysokich tem peratur i wilgoci) - jej łodyga zawiera około 20% cukru - z trzciny produkuje się 65% cukru wytwarza nego na święcie - roślina charakterystyczna dla Azji i Ameryki Łacińskiej (70% areału upraw), Australii, Afryki (np. Indie, Chiny, Tajlandia, Pakistan, Brazylia, Meksyk, Kolum bia, Kuba, RPA) - główni producenci: Brazylia 33% zbiorów światowych Indie 23% C hin y 7%
S b u r a k i cukrow e - roślina o mniejszym znaczeniu w skali świa ta ' - korzeń zawiera około 20% cukru -w y m ag a żyznych gleb - upraw iana w strefie klim atu um iarkowane go ciepłego (przede wszystkim w E uropie - Francja, Niemcy, Rosja, Ukraina, Polska, W ielka Brytania, W iochy, a także USA, Turcja, Chiny) - główni producenci: Francja 14% zbiorów światowych Rosja 12% - Polska dostarcza 5% produkcji światowej
PALMA KOKOSOWA zbiory stanowią 10% zbiorów roślin oleistych drzewo głównie klimatu równikowego miąższ owocowy (tzw. kopra) zawiera do 70% tłuszczu główni producenci: Indonezja 35% światowych zbiorów Filipiny 26% Indie 21%
roślina klimatu równikowego (uprawiana również w klimacie podrównikowym, zwrotnikowym morskim i monsunowym), np. Filipiny, Indonezja, indie, Wiet nam, Meksyk, Tajlandia, Papua-Nowa Gwinea
S O JA upraw a m ożliw a we w szystkich strefach klim atycznych, gdzie m ożliw e są upraw y połow ę (głów nie w strefie kli m atu podzw ro tn ik o w eg o i zw rotnikow ego), np. USA, Brazylia, A rgentyna, C hiny, Indie, Paragwaj, K anada, Indonezja, W łochy, Boliwia
-
PALMA OLEISTA zbiory stanowią 29% zbiorów roślin oleistych drzewo klimatu równikowego owoce i nasiona zawierają 2 0 -3 5 % tłuszczu olej z owoców służy jako tłuszcz techniczny główni producenci: Nigeria, Kongo, Indonezja
roślina klimatu równikowego
ORZESZKI ZIEMNE - zbiory stanowią 7% zbiorów roślin oleistych - ziarna zawierają do 50% tłuszczu - główni producenci: Chiny 32% światowych zbiorów Indie 22% Nigeria 9%
OW OCE I WARZYWA
RZEPA K
Głów ni p rod ucen ci w ybranych owoców i w arzyw (z uw zględnieniem ich procentow ego u d ziału w p rod ukcji św iato w e j, 2007 rok): roślina strefy um iarkow anej i p o dzw rotnikow ej, np. C hiny, K anada, In d ie, N iem cy, Francja, Australia, W ielka B rytania, Polska
J u b łl u i
C h in y 43% USA 6% Iran 4% P o lsk u (1 ,5 % )
S Ł O N E C Z N IK -
z b io ry stanow ią 5% zbiorów roślin oleistych ziarna zawierają o k o ło 40% tłuszczu w ymaga d o b ry ch gleb i dużego nasłonecznienia głów ni producenci: Rosja 19% światow ych zbiorów U kraina 14% A rgentyna 12%
roślina uprawiana w klimacie zwrotnikowym, podzwrotnikowym i podrównikowym, np. Chiny, Indie, RPA, Nigeria, USA, Sudan, Indonezja, Senegal
Śliwki
C h in y 48% Serbia 7% USA 7% P o lsk u 1%
Porzeczki
Rosja 57% P o ls k u I 7 -W U kraina 3%
M a li n y
Rosja 38% Serbia 17% U SA 15% P o ls k u 12%
Trur.knwki
USA 28% H iszpania 6% Turcja 6% P o lsk u 4%
' W inogronu
roślina upraw iana w strefie klim atów p o d zw ro tn ik o w ych, um iarkow anych ciepłych, np. U kraina, Rosja, A rgenty n a, C h in y , U SA , Francja, Indie, H iszpania, R um un ia, Turcja
W io ch y 13% C h in y 10% USA 9%
Pom arańcze i m nnrlnrynki
Brazylia 29% USA 11% M eksyk 7%
G rejpfruty
USA 36% C h in y 15% M eksyk 7%
Cytryny
l im o n k i
Indie 15% M eksyk 15% A rgentyna 10%
Dar nin y
Indie 29% C h in y 11% Filipiny 10%
rozszerzony
G łó w n e r o ś lin y t ł u s z c z o d a j n e ( o l e is te ) :
z b io ry stanowi;} 7% zbiorów roślin oleistych n asiona zawieraj«-} d o 40% tłuszczu służy także d o produkcji biopaliw głów ni producenci: C h in y 18% światow ych zbiorów K anada 16% In d ie 10% - Polska d ostarcza ok o ło 4% produkcji światowej
uprawy w strefie klimatów podzwrotnikowych - pra wie cała produkcja pochodzi z krajów leżących nad Morzem Śródziemnym i Morzem Czarnym
poziom
Tłuszcze, których człowiek używa tło celów spożywczych (lub technicznych), pochodzą z owoców lub nasion roślin oleistych (tluszczodajnych).
-
-
zbiory stanowią 3% zbiorów roślin oleistych drzewka tworzące gaje oliwne owoce i ziarna zawierają do 20% tłuszczu główni producenci: Hiszpania 36% światowych zbiorów Włochy 20% Grecja 14%
USA 13%
RO ŚLIN Y O LEISTE
- zb io ry stanowi;} 39% zbiorów roślin oleistych - ziarna zawieraj;} ok o ło 20% tłuszczu - głów ni producenci: USA 33% światow ych zbiorów Brazylia 26% A rgentyna 21%
-
Rolnictwo
206
Ananasy
Tajlandia 15% Brazylia 15% Indonezja 12%
K apusia
Chiny 65% Indie 9% Rosja 7% Polska 3%
_________________________________________________ R o z m i e s z c z e n i e g ł ó w n y c h u p r a w
Duktylt!
Egipt 22% Iran 20% Arabia Saudyjska 19%
G r u s z k i (dtinij z kit 2004- 2005)
K ok o s y ( d a n o z lat 2004 2005)
Chiny 70»/» Turcja 5°/« Iran 2% USA 2%
Chiny 54% W iochy 5% USA 5% Polska 0,5%
Indonezja 30% Filipiny 26% Indie 18%
Pom idory
Cebula
Chiny 41% Indie 16% USA 7% P olska 1,4%
M archew (dane z lat 2004 -2 00 5 )
Chiny 32% USA 8% Rosja 8% Polska 4%
A rbuzy ( d u n e z kit 2004 2005)
Chiny 26% USA i 1% Turcja 8% P olska 0,5%
C z o s n n k (dum* z l a t 2004-2005)
Chiny 71% Indie 4% Korca Pd. 3%
Papryko (dano z lat 2004 -2 0 0 5)
Chiny 43% Meksyk 10% Turcja 7%
nie wymaga żyznych gleb liście zawierają 2-4% teiny napar z wysuszonych liści to herbata zielona, a ze sfermentowanych i wysuszonych - herbata czarna uprawa pracochłonna (wykorzystuje się tereny gęsto zaludnione) najwięcej herbaty uprawia się w Azji (Indie, Chiny, Sri Lanka, Indonezja, Turcja, Japonia, W ietnam ), m niej w Afryce (Kenia), a także w Argentynie - głowni producenci: C hiny 31% produkcji światowej Indie 25% Sri Lanka 8% j ¡| jif Kenia 8% / 'i ¡ i i , • ty to ń ' ( ,1 j:jj; - jest to jedyna używka nieżywieniowa v 5 - ma duże wymagania glebowe 1 ! 1! ;f - rośnie w klim acie ciepłym i um iarkow anie wilgotnym (strefa klim atów zwrotnikow ych, podzw ro 5; nikowych i um iarkowanych) - np. Chiny, Brazylia, Indie, USA, Zim babwe, Turcja, Indonezja,5 Argentyna, Grecja i W iochy 1| - liście zawierają nikotynę - po sferm entow aniu, wysuszeniu i skruszeniu używane są d o palenia (papierosy, cygara) - z liści po sproszkowaniu powstaje tabaka - główni producenci: C hiny 36% produkcji światowej Brazylia 14% Indie 8%
Fasola (dano
Brazylia 17% Indie 16% Chiny 10% P olska 0,2%
Oi i ó rk i ( d a n e z l a t 2 0 0 4 - 2 0 0 5 )
Chiny 63% Turcja 4% Iran 3% Polska 0,8%
r ozs ze rzony
R o ś lin y w łó k n o d a j n e :
nerwowy.
BAWEŁNA
• kawa
- w przemyśle włókienniczym wykorzystuje się okwiat i włókna łodygowe (np. do produkcji powrozów) - uprawiana w klimacie gorącym i wilgotnym (w takich warunkach osiąga się najwyższe plony) - pola bawełniane często wymagają nawadniania - główni producenci: Chiny 30% produkcji .światowej Indie 18% USA 17%
1j j
LEN
• kakao drzewo uprawiane jest w strefie klim atu równikowego lub podrównikowego roślina cicniolubną ziarna zawierają około 50% tłuszczu, z którego wyrabia się masło kakaowe napój wykonywany-jest z odtłuszczonych, zm ielonych nasion najważniejsze rejony uprawy to: wybrzeża Zatoki Gwinejskiejw Afryce, Archipelag Malajski oraz p ółnocna część Ameryki Południowej (W ybrzeże KościSłoniowej, G hana, Nigeria, K am erun, Indonezja, Malezja, Brazylia, Ekwador) - główni producenci: W ybrzeże Kości Słoniowej 33% światowych zbiorów Indonezja 18% G hana 15%
• herbata - krzewy herbaty uprawiane są w klimacie zwrotnikowym i podzwrotnikowym o dużej wilgotności (m uszą być równom iernie rozłożone opady)
strełn klimatów zwrotnikowych i podzwrotnikowych, np. Chiny, USA, Indie, Pakistan, Turcja, Uzbekistan, Brazylia, Grecja, Egipt, Australia
: j | j )
- roślina o niskich wymaganiach termicznych i wysokich wodnych - wymaga dużych nakładów pracy - włókna z łodyg - główni producenci: Chiny 54% produkcji światowej włókna Francja 12% Rosja 6% - Polska dostarcza około 0,6°/» produkcji światowej
strefa klimatu umiarkowanego (np. Chiny, Rosja, Francja, Białoruś, Wielka Brytania i Polska)
, JUTA - włókna zawarte w łodygach - używana do produkcji tkanin opakunkowych i tapiccrki - główni producenci: Indie 59% produkcji światowej Bangladesz 27% Chiny 2%
strefa klimatu zwrotnikowego morskiego i moimi nowego (np. Indie, Chiny, Bangladesz, Tajlandia)
rozszerzony-
poziom
poziom
UŻYW KI To rośliny, które spożywane nie dostarczają organizm owi żadnych składników odżywczych (poza kakao - duża zawartość m agnezu), a uprawiane są ze względu na smak, arom at, pobudzający wpływ na układ
-
I 207
-
i z l a t 2 0 0 4 -2005)
- krzew uprawiany na obszarach klim atu zwrotnikowego wilgotnego lub podrównikowego (wymaga wysokiej tem peratury i umiarkowanych opadów) - jest rośliną cicniolubną - wymaga żyznych gleb - ziarno ma dużą zawartość kofeiny (około 1,5%) - największy udział w światowej produkcji kawy mają państwa Ameryki Południowej (Brazylia, K olum bia, Ekwador), a także W ietnam , Kostaryka, Indonezja, Meksyk, Indie, Etiopia - główni producenci: Brazylia 28% produkcji światowej W ietnam 12% K olum bia 9% Indonezja 9%
na ś w i e c ie
*!*
208
I
Rolnictwo
Chów i hodowla zwierząt
K O N O P IE
Chów
poziom
rozszerzony
- m ałe w ym agania glebow e, klim atyczne - tw arde i b ard zo w ytrzym ałe w łókno (na pow rozy, sieci, dra twa szewska itd.) - największym i p ro d u c e n ta m i k o n o p i są Rosja i Indie
np. C hiny, Egipt, Indie, kraje europejskie (in.in. Polska)
A G A W A (SIZA L) - tw arde i b ardzo w ytrzym ałe w łókno - używ ane d o pro d u k cji pow rozów , m at, w orków itp. - głów ni producenci: Brazylia 48% produkcji światowej M eksyk 11% C h in y 8%
Chów i hodowla zwierzqt Chów zw ierząt
cel: p o z y s k a n ie ró ż n y c h p ro d u k tó w - m ięso i tłuszcz - m leko - sierść, futra, skóry, kości itp. zw ierzęta są też w ykorzystyw ane jako siła pociągow a i juczna
•
•
• •
•
i
Ekstensyw ny
Intensyw ny
w krajach słab o rozw iniętych w krajach słab o zalu d n io n y ch (środkow a Afryka, Azja, A m eryka P ołudniow a - Patagonia, Andy)
w krajach w ysoko rozw iniętych (E u ro p a Z achodnia: H o lan d ia, D ania)
w ykorzystyw anie n atu raln y ch pastwisk
- wypas na n atu raln y ch pastw iskach jest zastępow any (całkowicie lu b częściow o) k arm ieniem paszam i stosuje się rośliny pastew ne, pasze z m ączki rybnej, z kukurydzy, jęczm ienia itp. - ch ó w w p o m ieszczeniach zam kniętych - d ró b , trz o d a chlew na
strefa klim atu podrńw nikow ego k o n ty n e n taln eg o i zw rotnikow ego (np. Brazylia, M eksyk, C hiny, Tanzania, Kenia)
W ażną grupę roślin przem ysłowych stanow ią ro ślin y k a u c z u k o d a jn c . Najcenniejszą spośród nich jest k a u c z u k o w ie c b ra z y lijsk i. Jest to wiecznie zielone drzewo, z którego soku wytwarza się kau czuk naturalny - surowiec dla przemysłu gum owego (ma lepsze właściwości niż kauczuk syntetyczny). Uprawiany jest przede wszystkim w południow o-w schodniej Azji, w Nigerii i Brazylii, Największymi jego p roducentam i są państwa azjatyckie: Tajlandia (32% produkcji światowej), Indonezja (29%) i Malezja (13%).
• • •
| 209
H odow ln zw ierząt
cel: o tr z y m a n ie b a r d z ie j g o s p o d a r c z o p r z y d a tn y c h o d m i a n z w ie rz ą t np. p o p rzez: - selekcjonow anie m ateriału ro zpłodow ego - krzyżow anie różnych o d m ian
Form a chow u uzależniona jest od wielu czynników, takich jak: warunki przyrodnicze poziom rozwoju gospodarczego kraju lokalna tradycja. C hów zwierząt odbywać się m oże w różnych systemach: p a ste rstw o k o czo w n icz e - pasterze (z całymi rodzinam i) ze zwierzętami przemieszczają się w poszu kiwaniu pastwisk; system ten występuje dziś dość rzadko, np. na Bliskim W schodzie lub w środkowej i wschodniej Airyce, np. na obrzeżach Sahary zwierzętami hodowlanym i są wielbłądy, osły, kozy, owce, a bardziej na południe (wilgotne sawanny, poza strefą życia m uchy tse-tsc) bydło rogate p a ste rstw o w ęd ro w n e w g ó ra c h ( tra n s h u m a n c ja ) - w ciepłej porze roku zwierzęta (zwłaszcza owce) wypasane są wysoko w górach, podczas zim y natom iast schodzą niżej. Ruch ten odbywa się poci nadzorem pasterzy (icłi rodziny natom iast pozostają w stałych siedzibach); ten system chowu występuje często w basenie M orza Śródziem nego ch ó w p astw iskow y - zwierzęta wypasane są na stałych pastwiskach należących do hodowców; taki system chow u występuje w obu A m erykach, Australii, Nowej Zelandii i w RPA c h ó w p astw isk o w o -o h o ro w y - zwierzęta korzystają z naturalnych pastwisk i są dokarm iane paszami wytwarzanymi przez gospodarstw o rolne (w tym celu wykorzystywane są uprawy roślin pastewnych oraz użytki zielone) ch ó w p rzem y sło w y - odbywa się w pom ieszczeniach zam kniętych, jest w dużym stopniu zm echa nizowany; pasza najczęściej nie jest produkow ana przez hodow cę, lecz sprowadzana spoza gospodar stwa.
np. S in ten sy w n y ch ó w bydła - wykorzystuje się pasze oraz silnie rozbudow ane zaplecze techniczne (obory, urządzenia do m echa nicznego udoju) - występuje w krajach Europy Z achodniej, nad W ielkim i Jezioram i i w północno-w schodnich rejo nach USA, w północno-w schodnich C hinach oraz na terytorium stanu W iktoria w Australii - najczęściej jest to chów o kierunku m lecznym lub m ieczno-m ięsnym ■Z ekstensy w n y c h ó w b y d ła - wykorzystuje się wielkoobszarowe naturalne pastwiska - występuje w Brazylii i Argentynie, zachodniej części W ielkich Równin i W yżynie K olorado w USA, południow o-zachodniej Rosji, p ółnocnym K azachstanie, północno-w schodniej Australii oraz w Etiopii - główny cel chow u to pozyskanie mięsa. W wielu miejscach na świecie chów bydła ma charakter mieszany, tzn. wykorzystuje się zarówno rośliny pastewne, jak i naturalne pastwiska. Przykładem m ogą być kraje skandynawskie i alpejskie, Polska, Czechy, W enezuela, Nowa Zelandia. Istnieje zależność m iędzy strukturą rolnictw a a poziom em rozwoju gospodarczego - wraz z rozwojem gospodarczym: • zwiększa się produkcja zwierzęca kosztem produkcji roślinnej • spada udział rolnictwa w tworzeniu PKB (w tym zakresie zyskują inne sektory gospodarki - przemysł i usługi) • zwiększa się towarowość rolnictwa. 101) |.
•
j
j.
80 • •
^
.rCA-*'”
J
"
**
i
'
40
P rodukcja zwierzęca ć
— >Udzial rolnictwa
' ,
* fe*
20-»•#***
‘
“
w tw orzeniu PKB * Tow arow ość rolnictw a
*£& ,
0 kraje słabo rozw inięte
i P rodukcja roślinna
• --------- m-~
kraje w ysoko rozw inięte
Z m iany s t r u k t u r a l n e z a c h o d z ą c e w r o ln ic tw ie w ra z z rozw oje m g o s p o d a rc z y m
źródło: arkusz m atu raln y maj 2005 (p o zio m rozszerzony)
210 |
G ł ó w n e r e g i o n y r o l n i c z e na k u l i z i e m s k i e j
Rolnictwo
G łó w n e z w ie r z ę ta h o d o w la n e ce l c h o w u
J j i wn trz o d a chlew na
np. C h in y , Brazylia, M eksyk
d an e z lat 2005-2006 C h in y 25% Indie 15% Pakistan 7%
d an e z lat 2005-2006 USA 16% C h in y 13% M eksyk 11%
■ bydło P olska 0,05%
Pogłowie zw ie rz ą t h o dow lanych n a św iecie w lata c h 1 9 5 0 -2 0 0 7
Największe na świecie jest pogłowie bydła, owiec i trzody chlewnej. Na przestrzeni ostatnicli kil kudziesięciu łat nastąpił w zrost ilości bydła i trzody chlewnej, natom iast liczba owiec nieznacznie się zmniejszyła (wełna naturalna zastępowana jest przez włókna sztuczne). D o innych ważnych dla gospodarki zwierząt hodow lanych zaliczyć m ożna: drób, konie, wielbłądy, kozy i osły. Głów ne zw ie rzę ta hodow lane na św ie cie (2007 rok)
. i:t»l c h o w u
rozm ieszczenie chowu
■ u / g l c i l y r e l i g i j n e ¡litdi: ■ - m l e k o (wokół m iast, E uropa,
USA)
bydło
poziom
rozszerzony
- m i ę s o (np. Brazylia, USA,
A rgentyna, Australia) - s k ó r a (dla przem ysłu skórzanego i obuw niczego) - k o ś c i (dla przem ysłu spożyw czego chem icznego - o d c h o d y (jako naw óz, opal)
form acje trawiaste (pam pa, prerie, step) strefa lasów liściastych w Europie
- w c i n a (3-5 k g /ro k oc! sztuki)
owco'
- m lek o - m ięso - f u t r a (U zbekistan,
A fganistan, T urkm enistan, K azachstan, 'fureja)
trzoda chlow na
- m i ę s o (bardzo szybki
przyrost wagi) - tłuszcz
ow ce m ają m ałe w ym agania paszo we i w odne, stąd m ogą być c h o w ane na terenach p ó łp u sty n n y c h i górskich
rejony upraw y kukurydzy, jęczm ie nia, ziem niaków • ♦
/w ierz ę w ierzchow e, j u c / u c i p o ciągow e • wełna ■■ m i ę s o skói.t
A fryka (75% pogłow ia) Azja (głów nie zw ierzęta h o d o w lan e w strefie k lim atu zw rotnikow ego i p o d zw ro tn ik o w eg o suchego)
d an e z lat 2 0 0 5-2006 S udan 17% Som alia 8% Indie 8%
la m y
zw ierzę ju cz n e m leko •• m i ę s o w elna • s k u l ,i
kraje andyjskie
brak danych
jaki
zw ierzę ju cz n e i p o ciągow e - m leko m ięso skóra
Tybet, Indie, C h in y (żyją ta m dziko i jako u d o m o w io ne)
brak danych
w ielbłądy
najw iększe pogłowie w edług krajów - o d se te k pogłow ia św iatow ego
Brazylia 15% Indie 13% USA 7% Pt>uu.i o . - r bard zo d u że pogłow ie bydła m ają Indie, lecz ze w zględów religijnych (święte krowy) chów ten nie m a d u żego znaczenia gosp o d arczeg o C h in y 16% A ustralia 10% Indie 6% Polska 0,03%
C h in y 46% USA 7% Brazylia 4% Polska 2%
C oraz większe znaczenie ma chów drobiu. Rocznic na świecie produkuje się około 65 m in ton mięsa drobiowego (licząc tylko mięso kurcząt) i 59 m in ton jaj. C h ó w drobiu skupia się głównie w krajach wysoko rozw iniętych (zwłaszcza w USA) oraz w C hinach. Trzeba pam iętać o pewnych naturalnych lub pozaprzyrodniczych ograniczeniach chowu: • m ucha tsc-tsc w strefie równikowej (przenosi ch o ro b y groźne dla bydła) • nadm ierny wypas (np. na obrzeżach Sahary) niszczy naturalną szatę roślinną, powoduje" pustynnienie lub stepowienie • mięsa wieprzowego ze względu na rcligię nie jedzą wyznawcy islamu, judaizm u, hinduizm u.
Główne regiony rolnicze no kuli ziem skiej Regiony rolnicze zostały w yodrębnione na podstawie: - w arunków glebowych i klim atycznych - rodzaju upraw i chowu ' typu gospodarki rolnej. _______________________ W yróżn ia się n astę p u jq ce regiony ro ln icze na św ie cie : 1) reg io n z a c h o d n io e u ro p e js k i s — należą do niego państwa E uropy Z acho dniej i Północnej - wysoka m echanizacja i duża chem izacja y (nawozy, środki o chrony roślin)
- przeważa rolnictwo intensywne, towarowe, o mieszanej produkcji roślinno-zwicrzęcej - uprawia się rośliny charakterystyczne »dla strefy um iarkowanej: pszenica, kukurydza, buraki cukrowe ikl. - chów bydła, trzody chlewnej, drobiu
rozszerzony
owce
konie
sil.i p o c i ą g o w a /w ie rz ę w ierzchow e m ięso
kozy są zw ierzętam i m ało w ym a gającym i (m ogą żyć praktycznie w szędzie, gdzie znajdzie się dla nich pożyw ienie) A zja - np. C hiny, Indie, Pakistan Afryka - np. Nigeria, Etiopia, Sudan
najw iększe pogłowie w edług krajów - odsetek po g ło w ia św iato w eg o
poziom
i +
k oz y
m lek o m ięso skói a w ełna
rozm ieszczenie chowu
I 211
212 |
Rolnictwo
2) re g io n śró d z ie m n o m o rsk i - obejm uje takie kraje jak: W iochy, Grecja, Portugalia, Hiszpania, Turcja, Izrael, Egipt, Tunezja, M aroko, Algieria - bardziej ro zdrobniona struktura rolnictwa - uprawia się rośliny charakterystyczne dla strefy'śródziem nom orskiej: owoce cytrusowe, YŚinorośl, oliwki, pszenica, kukurydza, bawełna i tytoń - ekstensywny chów bydta, owiec, kóz i dro biu 3) re g io n w sc h o d n io e iiro p e jsk o -sy b e ry jsk i - występuje w E uropie Środkowej i W scho dniej oraz w azjatyckiej części Rosji - przew aża rolnictw o w ielkoobszarow e, o' dość dużym stopniu m echanizacji - wyjątek stanowi Polska oraz państwa po wstałe p o rozpadzie Jugosławii, gdzie prze waża drobne rolnictw o indywidualne - różna towarowość rolnictw a ■ - przeważa mieszany roślinno-zwierzęcy kie runek produkcji, a w E uropie W schodniej - kierunek roślinny - uprawia się między innym i: pszenicę, żyto, ziem niaki, buraki cukrowe - chów bydła i trzody chlewnej 4) re g io n śro d k o w o azja ty c k i - K azachstan, U zbekistan, T urkm enistan, Tadżykistan, Kirgistan - suchy klimat wymusza nawadnianie pól - przeważa rolnictw o ekstensywne o miesza nym kierunku produkcji (np. ekstensywna uprawa pszenicy w Kazachstanie) - na terenach nawadnianych upraw iana jest przede wszystkim bawełna - chów owiec w górach 5) re g io n A zji W s c h o d n ie j i P o łu d n io w o W sc h o d n ie j - C hiny, Korea P ółnocna i Południowa, lapónin, Tajlandia, M alezja, Indonezja, Filipiny, W ietnam - dogodny klim at sprzyja rolnictw u - duża gęstość zaludnienia, a więc olbrzym ie zapotrzebow anie na żywność - rolnictw o d robne i wielkoobszarowe, o nie wielkiej towarowości - duże nakłady pracy ręcznej - uprawa ryżu na terenach sztucznie nawad nianych - uprawia się także: pszenicę, kukurydzę, herbatę, tytoń, bawełnę - chów trzody chlewnej (w C hinach), owiec i drobiu
6) re g io n p o łu d n io w o a /.ja ty e k i - Indie, Bangladesz - m ało wydajne, silnie rozdrobnione gospo darstwa rolne - przeważa praca ręczna - uprawia się m iędzy innym i: pszenicę, ryż, bawełnę, herbatę - „święte krowy” w Indiach 7) r e g io n z a c h o d n io a z ja ty c k o -p ó ln o c n o a fry k ań sk i - obejm uje północną Afrykę oraz zachodnią Azję do Pakistanu włącznie - klimat zwrotnikowy suchy - małe gospodarstwa . -.Je - rolnictw o ekstensywne, tylko na obszarach nawadnianych występuje gospodarka Jn-j tensywna (ale i tak niskotowarowa) . - charakterystyczne uprawy: palm y daktylo we, jęczmień, warzywa i owoce ; v > - pasterstwo koczownicze na terenach pu stynnych (bydło, kozy, owce, wielbłądy) 8) re g io n a fry k a ń sk i - obejm uje kraje Czarnej Afryki (na p o lu -; dnie od Sahary) - dom inuje gospodarka prym ityw na o małej produktyw ności, w spólne władanie ¡ziemią - wyjątek stanowi RPA, gdzie występuje in tensywne rolnictw o wysokotowarowe ;, - rozlegle plantacje roślin przemysłowych i używek (przeznaczonych na eksport) - główne uprawy: m aniok, proso, sorgo, orzeszki ziem ne, palm a oleista, palma kokosowa, kawa, kakao 9) re g io n p ó łn o c n o a m e ry k a ń sk i - obejm uje Kanadę i USA - przeważa gospodarka wysokotowarowa, in tensywna lub ekstensywna - wysoki stopień specjalizacji produkcji - uprawia się m iędzy innymi: pszenicę, ba wełnę, soję, tytoń ć - chów bydła, trzody chlewnej, drobiu . ' j: 10) re g io n A m e ry k i I.acińskiej - występują w nim tradycyjne drobne gospó-. darstwa, sam ozaopatrzeniow e oraz wiel koobszarowe, ekstensywne gospodarstwa i plantacyjne roślin przemysłowych i uży wek (na eksport) - uprawia się np. trzcinę cukrową, kawę, bawełnę, banany - ekstensywny chów bydła, trzody chlewnej i koni
11) re g io n au stra lijsk o -n o w o z e la n ilz k i - rolnictw o wysokotowarowe, ekstensywne - wysoki stopień specjalizacji
charakterystyczne uprawy: trzcina cukro wa, bawełna, pszenica, kukurydza chów owiec (produkcja wełny) i bydła (na bardziej wilgotnych pastwiskaclr).
Leśnictwo Lasy zajmują olcolo 28% powierzchni zam ieszkanych kontynentów (2002 rok), najwięcej jest ich w Ameryce Południowej (41% pow ierzchni lądu), najm niej w Australii i O ceanii (18%). Znaczące różnice w zalesieniu obserw uje się także w poszczególnych krajach: np. w Finlandii aż 71% pow ierzchni lądowej kraju pokryte jest lasami, a na Islandii zaledwie 1% powierzchni.
% p o w ierzchni lądowej kraju Po w ierzch n ia ia s ó w w w yb ran y ch k r a ja c h w 2 0 0 4 roku
G łów ne fo rm a c je leśn e n a św iecie: 1) w ilg o tn e lasy ró w n ik o w e - mają największe roczne przyrosty, rosną tam cenne gatunki drzew (np. hebanowiec, m ahoniow iec, drzewo palisandrowe) - np. Nizina Am azonki, Kotlina Kongo, Archipelag Malajski 2) b o rc a ln c łasy ig laste (tajg a) - składające się z niewielkiej liczby gatunków (przede wszystkim świerk, jodła, sosna, m odrzew), charakteryzują się znacznie mniejszym i rocznym i przyrostam i - występują w Ameryce Północnej i Eurazji ze względu na to, że łasy równikowe i tajga są trudne do eksploatacji, większe znaczenie gospodarcze mają łasy podrów nikow e i łasy streiy umiarkowanej 3) lasy p o d ró w n ik o w e (zrzucające liście w porze suchej, w s tre fie in o n su n o w c j) - występują przede wszystkim w Azji i Ameryce Południowej (są leż w Afryce i Australii), mają cenne gatunki drzew - np. w Indiach i na Jawie drzewo tekowe (drew no o d p o rn e na wodę i szkodniki) 4) lasy strefy u m ia rk o w a n e j - mają duże roczne przyrosty masy drzewnej, są bardzo cenne pod wzglę dem składu gatunkowego - eksploatuje się np. świerki, sosny oraz dęby, brzozy, buki (dła przemysłu meblarskiego).
214 |
R o l n i c t w o ________________
Rybołówstwo i rybactwo
•_____________________________________________________ ___________________
L eśnictw o (o gałąź gospodarki obejmująca: - zagospodarowanie - pielęgnowanie - ochronę - użytkowanie - odnawianie lasów tak, aby możliwe było stale pozyskiwanie drewna i innych produktów leśnych (np. grzyby, torf).
| 215
Rybołówstwo i rybactwo _
__ _____
.
R y b o łó w s tw o to gałąź gospodarki obejm ująca połów ryb i innych zwierząt (np. skorupiaków, mięczaków) oraz roślin w odnych. O dbyw a się to na m orzach i oceanach, a także w rzekach i jezio rach. W yłowione organizm y są konsum ow ane lub dalej przetw arzane (przemysł rybny).
G ospodarka leśna jest różnie prow adzona w krajach wysoko i słabo rozwiniętych.
RYBOŁÓ W STW O
G o s p o d a rk a le ś n a w k ra ja c h : wysoko rozw iniętych
s ł a b o rozw iniętych go sp o d ark a rabunkow a
rac jo n a ln e g o sp o darow anie
- n iek ontrolow ana w ycinka drzew (poszukiw anie now ych m iejsc p o d upraw ę, drew no na opal) - n ad m ierny w yrąb lasu jest przyczyną erozji gleb, a efektem tego jest zjawisko p ustynnienia
- zw iększanie pow ierzchni lasów - d b an ie o to, aby skład gatunkow y now o tw orzonych lasów był taki jak natu raln y - przyrost m asy drzew nej przew yższa ub y tk i zw iązane z eksploatacją drew no w ykorzystyw ane przede w szystkim w przem y śle i budow nictw ie (np. p ro d u k cja pap ieru i celulozy, m ebli)
d rew n o w ykorzystyw ane głów nie na opał
Pozyskiwane drew no jest w różny sposób wykorzystywane: opał
tworzywa drzewne
tarcica
DREWNO
celuloza
papier i tektura
R ybactw o (śró d ląd o w e) to gałąź gospodarki obejm ująca chów i łiodowłę organizm ów wodnych oraz pozyskiwanie ryb ze sztucznych zbiorników (stawy hodow lane), rzek i jezior. Prow adzone są także zabiegi gospodarcze mające na celu: • zwiększenie ilości wartościowych i pożądanych gatunków ryb • ochronę ryb, zapobieganie ich ch o ro b o m • regulowanie ich liczebności i składu gatunkow ego • wprowadzanie nowych lub zanikających gatunków (zarybianie). ; ; — ——------------ ————--------------------------------------------- ^ Akwakultura - chów i hodow la organizm ów w odnych w naturalnych i sztucznych zbiornikach w celu zwiększenia zasobów żywnościowych, . M arikultura - form a akw akultury - hodow la organizm ów prow adzona w m orzach i oceanach, np. ostrygi na zużytych o p o n ach sam ochodow ych i sznurach, glony na prętach bam busowych. Form a obecna zwłaszcza w japonii, C hinach, Norwegii, C hile, Indonezji. , S -I.................... ... :______________ :___ ____ :__ :___ G łów ne akw eny m o rsk ie w y k o rzy sty w an e w ry b o łó w stw ie to rejony mieszania się wód o odm ien nej tem peraturze i zasoleniu, np.: - na styku prądów ciepłych i zim nych (tam znajduje się dużo planktonu, który stanowi pokarm dla ryb) - np. wody Pacyfiku oblewające Kam czatkę, Jap o n ię i C hin y - zim ny prąd Oja-siwo spotyka się z ciepłym Kuro-siwo; wody północnego A tlantyku - ciepły G olfsztrom (Prąd Zatokowy) spotyka się z zim nym i prądam i Labradorskim i G renlandzkim - w zbiornikach, w których kierunek prądów m orskich jest zm ienny - w strefie m onsunow ej, np. M orze Arabskie, Z atoka Bengalska - obszary intensywnego upwcllingu - np. Pacyfik u zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej - zim ne wody w pobliżu A ntarktydy i m órz szelfowych na półkuli północnej (np. M orze Bałtyckie). Na święcie wyławia się pon ad 91 m in to n organizm ów wodnych (dane na rok 2007), w tym 89% stanowią połowy morskie, a tylko 10% połowy słodkowodne. W połowach morskich: - połowy ryb (przede wszystkim śledziowate, dorszow alc) stanowią 85% wszystkich połowów - połowy skorupiaków (np. kraby, krewetki) i m ięczaków 15%. G łów ni p ro d u c e n c i: a) ryb m orskich C hin y 14% produkcji światowej Peru 12% Cłiiic 6% USA 5% Indonezja 5% P o lsk a 0,2% b) ryb słodkow odnych - C hiny 58% produkcji światowej Bangladesz 9% W ietnam 3%
.
rozszerzony
Światowe zasoby lasów kurczą się z następujących powodów: - w y cin an ie d rzew p o d upraw y, w c e la c h p rzem y sło w y ch i o p ało w y ch - najwięcej lasów wycina się w Ameryce Południowej i Środkowej, a także w Azji i Afryce; wynika to z rabunkowej gospo darki leśnej prowadzonej przez kraje słabo rozwinięte, _ zan iecz y szcze n ie p o w ie trz a i g leb - kwaśne deszcze pow odują uszkodzenia drzew (dotyczy to zwłaszcza Europy Środkowej i Skandynawii) - spow olnieniu ulega przyrost masy drzewnej, zwiększa się podatność na ch oroby i działanie szkodników, na wiatr, niskie tem peratury itp.
p e łn o m o rs k ie
poziom
Najwięcej drewna pozyskuje się w następujących krajach (2007 rok): USA 12% produkcji światowej Indie 9% C hiny 8% Brazylia 7% Kanada 6% Rosja 6% P o lsk a 1%
p rz y b rz e ż n e
216 j
P r o b l e m g ł o d u na ś w i e c i e
Rolnictwo
poziom rozszerzony
M yanm ar 3% Indonezja 3% P o lsk a 0,1%
r
| 217
d o b o w e s p o ż y c i e no J u d n u g o m i e s z k a ń c a
■ obszar
liiutka (70 g
k n l o r y c z n e ( 2 7 0 0 k c a l ■» 1 0 0 ; . ) Am eryku Południow a
99%
96%
j
A ustrnlia i O ceanio
117%
129%
i
kraje rozw inięte
126%
145%
k r o j e r o z w i j a j ą c e s ię
87%
82%
|
Problem głodu no św iecie
.
Szybki wzrost liczby ludności świata (średnio 17 p ro m ili/ro k = ok. 90 m in osób), powodowany głównie przez wysoki przyrost naturalny w krajach Trzeciego Świata, sprawia, że wyżywienie m ieszkańców Ziemi staje się jednym z najważniejszych współczesnych problem ów.
100"--)
G łód panujący w wielu regionach świata m oże być konsekwencją różnych czynników, takich jak:
a) czynniki przyrodnicze, np.: - susze,.bariera dostępności wody - w pół nocnej i południowej Afryce - ulewne deszcze -Bangladesz, Indie - gwałtowne mrozy i wichury trudne do przewidzenia ■ - szarańcze atakujące pola uprawne na tere nie Sahelti, również inne szkodniki - bariera gleb - ich erozja,i degradacja, nie wystarczająca powierzchnia
b) czynniki pozaprzyrodniczc, np.: - większa koncentracja ziemi w rękach ob szarników (np. latyftmdia w Ameryce Południowej) małe powierzchniowo pola uprawne, roz drobnienie gospodarstw rolnych, co po woduje, że nie są wykorzystane w 100% możliwości produkcyjne - wspólna własność ziemi (w Afryce) - bariera inwestycji - brak funduszy na roz wój, unowocześnianie rolnictwa, zacofanie techniczne ", - . nieprawidłowa polityka państwa w zakresie rolnictwa i gospodarki żywnościowej - przeludnienie kraju (lub regionu) związane z wysokim przyrostem naturalnym - konflikty zbrojne (Etiopia, Czad, Soma lia).
Najczęściej przyjm uje się, że dobow e m inim um to ilość pokarm ów dostarczających: - 2700 kcal (według innych źródeł 2300 kcal) - 70 g białka
Głód nioże mieć więc charakter: - kaloryczny (zbyt mata ilość pożywienia) - białkowy (tzw. głód utajony) polegający na .braku odpow iedniej ilości białka (np. przy braku mięsa w diecie - Indie, Afryka Środkowa); osłabia to zdolności fizyczne i umysłowe (w dużym stopniu dotyczy to dzieci, u których najczęściej pow oduje zmniejszenie norm alnych zdolności umysłowych w okresie późniejszym). d o b o w e spożycie n a Jednego m ieszkańca ,
obszar k a l o r y c z n e ( 2 7 0 0 k c a l = 100? -)
b i a ł k a ( 7 0 g » 100 % )
św iat
99%
100%
Europa
128%
Azjn
91%
86%
1
Afr yk u
84%
79%
i
A m eryka P ó łn o cn a
125%
137%
.
■ 148%
Szacuje się, że co roku umiera z głodu i niedożywienia ok. 30 m in osób. Obszaram i ciągłego głodu i niedożywienia są kraje słabo rozwinięte gospodarczo, o wysokich wskaźnikach przyrostu naturalnego, prze wyższających wzrost produkcji żywności. Są to głównie kraje Sahclu (np. Burkina Paso, Czad, Etiopia, Mali, M auretania, Niger, Somalia), państwa azjatyckie, takie jak Afganistan, Bangladesz, Indie i Kambodża.
LJ
p o n a d 2 70(1 k c a l
|^ _
]
2 :1 0 0 - 2 7 « ) k c .ll
[_
|
p o n i ż e j 2 :1 0 0 k c a l
Z r ó ż n ic o w a n ie p o z io m u w yżyw ienia n a ś w iecie
O becnie ludzie umierają z głodu nie dlatego, że globalnie brakuje żywności na świecie (istnieje w tym względzie niewielka nadwyżka), lecz dlatego, że państwa głodujące nie mają środków na jej zakup od krajów posiadających duże zapasy artykułów rolnych. Największym eksporterem zbóż, mięsa, mleka itcl. jest Am eryka Północna (USA, Kanada) - znaczna część świata uzależniona jest od tych dwóch państw.
Sposoby poprawy sytuacji w zakresie wyżywienia: • odpow iednia polityka ludnościowa, przede wszystkim ograniczenie „eksplozji dem ograficznej” w kra jach Trzeciego Świata • powiększenie, jeżeli jest to możliwe bez degradacji środowiska, areału gruntów, głównie poprzez nawad nianie części pustyń i osuszanie niektórych bagien (ale wymaga to dużych nakładów finansowych) • mechanizacja rolnictw a, zm iana technologii oraz walka ze szkodnikam i przynoszące wzrost plonów • zapobieganie erozji i wyjaławianiu gleb przez odpow iednio dob ran e uprawy • podjęcie reform rolnych w krajach Trzeciego Świata i usunięcie ham ulców uniemożliwiających o p ty malne wykorzystanie ziemi dla dobra całego społeczeństwa • długotrw ała p o m o c finansowa, naukow o-techniczna i organizacyjna dla rolnictwa krajów zacofanych ze strony państw rozw iniętych gospodarczo • wprowadzanie d o uprawy gatunków przynoszących wysokie plony (np. „zielona rewolucja” - wyso kopienna pszenica w Indiach, Pakistanie i M eksyku; ryż na Filipinach) • wykorzystanie rezerw żywnościowych oceanu światowego (obok ryb również glony, w odorosty i plankton).
Przem yśl - jego po d z ia ł,
rola w g o s p o d a r c e
219
K o p alin y użytkow e (surowce m ineralne) są dobrem wyczcrpywalnym, ich zasoby powoli się kurczą. Szacuje się (przyjm ując, że ich wydobycie będzie się utrzymywać na obecnym poziom ie), że wystarczy ich - w przybliżeniu - na określoną liczbę lat: - węgiel kam ienny - 200 lat - węgiel b runatn y - 210 lat - ropa naftowa - 40 lat - gaz ziem ny - 50 lat - diam enty - 10 lat - boksyty - 220 lat - fosforyty - 380 lat.
Zasoby naturalne Ziemi
N IEO D N A W IA LN E • surowce mineralne
O DN AW IALNE • energia słoneczna • woda • powietrze • drew no • płody rolne • zwierzęta • biogazy
Zasoby wykorzystywane w gospodarce to su ro w ce, np. surowce mineralne. P o d z ia ł s u r o w c ó w m i n e r a ln y c h E nergetyczne
węgieł k am ienny węgiel b ru n a tn y to rf ro p a naftow a gaz ziem ny d rew n o opałow e
M etaliczne
żelazo m angan ch ro m nikiel kobalt w olfram w anad alum inium m iedź cynk i ołów srebro złoto
C h em iczne
fosforyty siarka sól k am ienna sól potasow a gips
Skalne
piasek żwir glina piaskowiec w apień granit bazalt m a rm u r p o rfir gnejs
C eram iczne
T r z e m y s ł to dział produkcji zajm ujący się pozyskiwaniem i przetw arzaniem zasobów przyrody przy , użyciu m aszyn i zastosowaniu odpow iedniego pod ziału pracy. Proces ten odbywa się n a dużą skalę (m a charakter masowy). : «i Funkcje przemysłu: 1) p r o d u k c y jn a - przemysł pozyskuje surowce i p ó łp ro d u k ty i przetwarza jc na gotowe pro d u k ty 2) e k o n o m ic z n a - przemysł bierze udział w tworzeniu, d o ch o d u narodowego, pob u d za d o rozwoju inne działy gospodarki (np. rolnictw o, transport) 3) s p o łe c z n a - rozwój przemysłu wiąże się z tw orzeniem nowych miejsc pracy, podnoszeniem poziom u życia człowieka; wymaga też pogłębiania wiedzy technicznej przez społeczeństwo 4) p rz e s trz e n n a - przemysł wiąże się z przekształcaniem środowiska przyrodniczego, z przyspieszeniem procesów urbanizacyjnych i niszczeniem środowiska. W edług E u ro p e jsk ie j K lasy fik acji D z ia ła ln o ś c i (EK D ) przemysł dzieli się na: ♦I* górnictw o i kopalnictw o ♦> zaopatrzenie w energię elektryczną, gaz i wodę ♦t* działalność produkcyjną. W geografii przem ysłu utrwalił się podział na działy, gałęzie i branże.
(d o p ro d u k cji cegieł i dachów ek cera m icznych) ił kaolin
gałęzie przem ysłu grupa zakładów przerabiających ten sam rodzaj surowca lub mających zbliżony proces tech n o logiczny lub mających p o d o b n e przeznaczenie wyrobów np. przemysł chemiczny, lekki, drzcwno-papicrniczy
branże przemysłu wydzielone z gałęzi według takich samych zasad, np. przemysł lotniczy, włókienniczy, tab o ru kolejowego
rozszerzony
Przem ysł - jego podział, rola w gospodarce
ZA SO B Y N A T U R A L N E
poziom
Z a s o b y n a t u r a l n e to ogół zasobów pochodzących z przyrody, z których m oże korzystać czło wiek. Są to zarów no elem enty przyrody ożywionej (rośliny, zwierzęta), jak i nieożywionej (woda," powietrze, minerały).
G łów ne sp o so b y w y d o b y w an ia k o p a lin : • g łęb in o w a - tw orzenie pionow ych szybów i poziom ych korytarzy prow adzonych wzdłuż pokładów (kopalnie głębinowe), np. kopalnie węgla kam iennego i rud metali w Polsce • odkryw kow a - usuwanie nadkładu (nawet d o 400 m etrów grubości) i eksploatacja pokładu z p o wierzchni ziemi za p om ocą wielkich koparek (kopalnie odkrywkowe), np. kopalnie węgla brunatnego w Polsce • otw o ro w a - kopaliny są eksploatowane na trzy sposoby: - drążenie odwiertów, którym i surowiec wypływa sam oczynnie lub w sposób wymuszony, np. wydo bycie ropy naftowej, gazu ziem nego, w ody mineralnej - ługowanie, d o wnętrza ziemi tłoczona jest woda, która rozpuszcza kopalinę, wykorzystywane np. przy wydobyciu soli kam iennej i potasowej - podziem ny wytop - minera! topi się p od wpływem rozgrzanej pary wodnej tłoczonej d o otw oru i wypływa p o d ciśnieniem na powierzchnię.
220 |
Czynniki lokalizacji przemysłu
Prze m y sI
C z y n n ik i l o k a l i z a c j i p r z e m y s łu : .
poziom
rozszerzony
I. PRZEMYŚL WYDOBYW CZY (G Ó R N IC T W O ) II. PRZEMYŚL PRZETW ÓRCZY 1) p rz e m y sł p aliw o w o -en erg ety czn y - wytwa rzanie i zaopatryw anie w energię elektryczni], gaz, pary wodni] i gorącą wody, produkcja koksu i produktów rafinacji ropy naftowej 2) p rz e m y sł m e ta lu rg ic z n y - produkcja metali (hutnictw o żelaza, hutnictw o miedzi, hu tn ic two cynku i ołowiu, hutnictw o alum inium ) 3) p rz e m y sł ele k tro m a sz y n o w y : produkcja maszyn i urządzeń (przemysł maszynowy), produkcja pojazdów m echanicznych, przy czep i naczep (przemysł środków transportu), produkcja maszyn biurowych, kom puterów , aparatury elektrycznej, sprzętu radiowo-tele wizyjnego i telekom unikacyjnego (przemysł elektrotechniczny i elektroniczny), produkcja w yrobów z metali (przemysł metalowy) 4) p rzem y sł c h e m ic z n y : przemysł związków n ieorganicznych i naw ozów sztucznych, przemysł związków organicznych i tworzyw sztucznych, przem ysł gum owy
5) p rz e m y sł le k k i: przem ysł włókienniczy, przem ysł odzieżow y, przem ysł skórzanoobuwniczy 6) p rzem y sł d rz c w n o -p n p ic rn ic z y : produkcja drewna i wyrobów z drewna oraz ze słomy i wikliny (przemysł drzewny), przem ysł celu lozowo-papierniczy 7) p rzem y sł m in e ra ln y : przemysł m ateriałów budow lanych, przemysł ceramiczny, prze mysł szklarski 8) p rzem y sł spożyw czy: produkcja artykułów spożywczych i napojów (przemysł mięsny, przetw órstw o rybne, przetw órstw o ow oco wo-warzywne, przemysł mleczarski, przemysł cukrowniczy, rozlewnie wód m ineralnych, przem ysł spirytusowy i piwowarski), przemysł tytoniow y 9) in n e g ałęzie p rz e m y słu - np. zagospoda rowanie odpadów , działalność wydawnicza, poligrafia i reprodukcja zapisanych nośników inform acji, produkcja mebli, inne
istnieje też tradycyjny podział na: - p rz e m y sł ciężk i - dział gospodarki związany z produkcją maszyn oraz półproduktów uczestniczą cych w dalszym procesie wytwarzania, np. górnictw o, hutnictw o, przemysł maszynowy - p rzem y sł lcldti - dział gospodarki związany z produkcją wyrobu finalnego, np. przemysł odzieżowy, włókienniczy, skórzany.
.
Czynniki lo kalizacji przem ysłu O dpow iednia lokalizacja zakładów przem ysłowych ma wpływ na późniejszą ich działalność produk cyjną. K onkurencja wymusza nieustanne starania o zm niejszenie kosztów produkcji. Jednym z działań służących tem u celowi jest odpow iednia lokalizacja zakładu przemysłowego. Biorąc pod uwagę stopień uzależnienia lokalizacji zakładu przemysłowego od bazy surowcowej, wyróżnia się następujące typy lokalizacji:
poziom
rozszerzony
LO K A LIZA CJA
:,lił
«if
PRZYMUSOWA np. kopalnie - muszą być zlokalizow ane w miejscu występowania surowca
| 221
ZW IĄZANA np. cukrownia, tartak lokalizacja w miejscu występowania surowca związana jest z jego masą w ielokrotnie większą niż masa gotowego wyrobu (transport surowca byłby droź.szy)
SW OBODNA np. przem ysł precyzyjny - uniezależnienie od bazy surowcowej
1) b a z a su ro w co w a - dostęp d o surowców jest ważny dla zakładów m aterialochionnych (wymagających w produkcji dużych ilości materiału) lub takich, w przypadku których transpo rt surowca jest nieopłacalny, np. elek trownie bazujące na węglu brunatnym , hu ty żelaza, h u ty m iedzi, cem entow nie, tartaki (tu masa surowca jest: większa niż gotowego produktu), cukrownie (tu surowiec - buraki cukrowe - szybko się psuje) 2) z aso b y w o d n e - woda jest surowcem głów nym (np. w elektrowniach wodnych, w prze twórstwie owocowo-warzywnym) lub p o m o c niczym (służy np. d o mycia owoców), m oże być także konieczna d o chłodzenia maszyn i urządzeń (np. w elektrow niach cieplnych); do w odochłonnych należą np. przem ysł chemiczny, papierniczy, włókienniczy i spo żywczy, energetyka - zakłady takie lokalizo wane są nad rzeką, jeziorem , m orzem (takie usytuow anie um ożliw ia także korzystanie z transp o rtu w odnego) 3) baza energetyczna - dotyczy energochłon nych rodzajów przemysłu - h u t metali kolo rowych (zwłaszcza aluminium), zakładów che micznych -wykorzystujących w procesie tech nologicznym elektrolizę; zakłady tego typu są umieszczane najczęściej w pobliżu elektrowni 4) u k sz ta łto w a n ie te re n u - ten czynnik jest ważny dla wszystkich zakładów przem ysło wych, najlepszy jest równinny charakter p o d łoża (obniża to koszty prac ziem nych przy budow ie obiektu) 5) b a r ie ry e k o lo g ic z n e - nie m ożna um ie szczać zakładów przem ysłowych w pobliżu obszarów chronionych, jak również na gle bach I i II klasy bonitacyjnej, należy zwracać uwagę, jaki wpływ na 'otoczenie będzie m iał zakład przemysłowy - chodzi o emisję zanie czyszczeń, ścieki, hałas - do najbardziej szko dzących środowisku zalicza się: elektrownie cieplne, huty, koksownie, rafinerie, zakłady chem iczne, garbarnie itd. 6) b a z a tra n sp o rto w a - dla zakładów, które transportują surowce lub gotowe produkty, ważnym czynnikiem jest dostępność k om uni kacyjna - dobrze rozwinięta sieć kom unikacji drogowej, kolejowej, rurociągowej, wodnej lub pow ietrznej (słaba sieć kom unikacyjna pow oduje, że zakład przemysłowy po n o si wysokie koszty dostarczenia p roduktu)
7) ry n e k zb y tu - część zakładów przem ysło wych um ieszczana jest w pobliżu rynków zbytu - dzieje się tak wtedy, gdy nieopłacal ny lub niem ożliwy jest tran sp o rt produktów (ciepłownie, niektóre zakłady przem ysłu spo żywczego - np. p ro d u k ty z piekarni muszą szybko trafić do odbiorcy, b o stracą na war tości); lokalizację rynkową mają także zakła dy wytwarzające dobra pow szechnego użytku (przemysł odzieżowy, obuwniczy); swoistym przykładem zbliżania się do zagranicznych rynków zbytu są zakłady eksportujące znacz ną część swej produkcji, usytuowane w mia stach portow ych 8) z aso b y siły ro b o c z e j - w zależności od branży przem ysłu liczy się: - ilość potencjalnych pracowników - doty czy zakładów pracochłonnych (np. prze mysł włókienniczy, spożywczy), p o n ad to w rejonach nadm iaru rąk d o pracy siłę roboczą m ożna pozyskiwać stosunkowo tanio, co pozwala na obniżenie kosztów produkcji (z tego pow odu przenosi się pro dukcję z krajów wysoko rozwiniętych do państw Dalekiego W schodu, gdzie pracow nicy są pracowici i dobrze zorganizowani, a jednocześnie mają niskie wymagania placowe) - jakość kadry pracowniczej - niektóre bran że przemysłowe wymagają wysoko wy kwalifikowanej siły roboczej (przemysł high-tech) i lokalizowane są tam , gdzie jest ona dostępna (w pobliżu wielkich miast, ośrodków naukowo-badawczych, wyższych uczelni) 9) b lisk o ść p lacó w ek n au k o w o -b ad aw cz y ch nowoczesne gałęzie przem ysłu muszą współ pracow ać z ośrodkam i naukowymi, aby m oż liwe było w prowadzanie innowacji i stałe podnoszenie jakości wyrobów 10) k o rzy ści a g lo m e ra c ji - skupianie się przed siębiorstw na małym obszarze ułatwia: - korzystanie z gotowej infrastruktury tech nicznej - w ośrodkach miejskich jest ona dobrze rozwinięta (drogi, wodociągi, kana lizacja, sieć energetyczna) - kooperację m iędzy zakładami (podział pra cy); nie bez znaczenia jest też istnienie zakładów usługowych obsługujących prze mysł (banki, hurtownie) - większy w ybór wykwalifikowanej kadry
222 [
Przemyśl
11) c z y n n ik i stra lc g irz n o -w o jsk o w e - mają znaczenie w przypadku niektórych strate gicznych zakładów przemysłowych (np. elek trownie, rafinerie, h u ty żelaza, zakłady zbro jeniowe) - są one lokalizowane (ze względów
-
bezpieczeństwa) z dala od granic państwo wych, poza wielkimi miastami, a w obliczu wojny rozpoczynają produkcję dla wojska.
Poza wymienionymi czynnikami na lokalizację przemysłu mogą mieć również wpływ takie elementy, jak: stabilność gospodarki znaczenie związków zawodowych możliwość konfliktów społecznych wielkość podatków ulgi i zwolnienia podatkowe nastawienie otoczenia do inwestycji.
Surowce energetyczne św iata. Tradycyjne i alternatywne źródła energii D o produkcji energii m ożna wykorzystywać różne surowce. Należą do nich: t r a d y c y jn i ) ź r ó d ł a n n e r g i i
nowe (alternatyw ne) ź ró d ła energii
drew no węgiel kam ienny węgiel b ru n a tn y ro p a naitow a gaz ziem ny energia jądrowa
energia słoneczna energia w iatru energia w odna energia g eo term aln a biom asa biogaz
G łówne z a g łę b i a w ę g ła k a m ie n n e g o n a swiccie
N ajw aż n ie jsze m iejsca w ydobycia w ęgla k a m ie n n e g o n a św iccie: w E u ro p ie - zagłębia: Górnośląskie w Polsce, R uhry i Saary w N iem czech, Yorkshire i N o rth u m - i, berland w Wielkiej Brytanii, Pcczorskie w Rosji oraz D onieckie na U krainie ¡'j: - w A zji - zagłębia: D atong, Kailuang i F ushun w C h in ach , D am odar w Indiach, Kuźnieckie w Rosji ( oraz Karagandzkic i Ekibastuskic w Kazachstanie i - w A m ery ce P ó łn o c n e j - zagłębia: Appalaskic, W ew nętrzne oraz w stanach W yom ing i K olorado w USA , i'v! - w A fry ce - okolice Joham icsbtirga w RPA j j }< łj - w A u s tra lii - zagłębie Newcastle. -
W ĘG IEL BRUNATNY
TR A D Y C YJN E ŹRÓ D ŁA E N E R G II - o p a rte n a p a liw a c h k o p a ln y ch (p o za d rew n em ) DREW NO • pierwsze ważne źródło energii w początkowym okresie uprzem ysłowienia • obecnie wykorzystuje się go w wielu regionach świata (do gotowania potraw, ogrzewania dom ów) • Afryka, południow a Azja, Am eryka Południowa. W ĘG IEL KAM IENNY • g łów ny su ro w iec en erg ety czn y o d d ru g ie j p o ło w y XIX w ieku d o d ru g ie j połow y XX w ieku • w ęgiel w y korzystyw any jest ja k o p aliw o e le k tro w n i c ie p ln y c h , a także do produkcji koksu nie zbędnego przy wytwarzaniu stali oraz w przem yśle chem icznym , m.in. do produkcji gazu opałowego, sm oły węgłowej i benzolu • z a so b y w ęgla k a m ie n n e g o sz a c u je się n a o k o ło 8 0 0 in ld to n • n ajw ięk si p ro d u c e n c i: - C hin y (45% wydobycia światowego, 2007 rok) - USA (18%) - Indie (8%) - Australia (6%) - RPA (5%) - Indonezja (4%) - Rosja (4%) - P o lsk a (2% ).
|
m a z n a c z n ie m n ie jsz ą k a lo ry c z n o ść n iż w ęgiel k a m ie n n y (w arto ść o p a lo w a p o n a d trz y k ro t- : n ie m n iejsza ) ' k ru ch y , b a rd z ie j z a sia rc z o n y n ie o p ła c a ln y tr a n s p o r t n a d u ż e o d le g ło śc i - węgiel bru n atn y jest spalany w elektrowniach polo-s żonych w pobliżu miejsca wydobycia n iew ielk a ro la w św iatow ym b ila n sie e n erg ety czn y m z aso b y w ęgla b r u n a tn e g o sz a c u je się n a o k o ło 1 90 in ld to n n ajw ięksi p ro d u c e n c i: Niem cy (20% światowego wydobycia, 2006 rok) C hiny (10%) Rosja (9%) USA (9%) Australia (7%) ' Grecja (7%) P o lsk a (7%) Turcja (7%).
224 [
Przemyśl
______________________________________________________________________S u r o w c e e n e r g e t y c z n e ś w i a t a . . .
| 225
N ajw aż n ie jsze m iejsca w ydobycia ro p y n afto w ej n a św iecie: - w E u ro p ie - szelf M orza Północnego (Norwegia, W ieika Brytania), okolice Płoeszti w Rum unii oraz Zagłębie Wołżańsko-Uralskie w Rosji - w A zji - Zagłębie Z achodniosyberyjskie w Rosji, rejon Zatoki Perskiej, rejon Baku w Azerbejdżanie, północno-zachodnie C hiny (Karamay) oraz indonezyjskie wyspy Jawa, Sum atra i Borneo - w A m ery ce P ó łn o c n e j - stany południow e (Teksas, Luizjana, O klahom a, Kansas i Nowy Meksyk), K alifornia oraz Alaska w USA, prowincja A lberta w Kanadzie oraz prowincja C hiapas i Półwysep Jukatan w Meksyku. Meksyk i USA wydobywają także ropę naftową spod dna Zatoki M eksykań skiej - w A m ery ce P o łu d n io w ej - nad Jeziorem M aracaibo oraz na terenie delty O rinoko w Wenezueli - w A fry ce - pó łn o cn a część (Egipt, Libia, Tunezja, Algieria) oraz nad Zatoką Gwinejską (Nigeria, G abon, K ongo, Kamerun). GAZ ZIEM N Y • • ■ • •
N ajw aż n ie jsze m ie jsc a w ydobycia w ęgla b r u n a tn e g o n a św iecie: zagłębia: D olnorcńskie i Łużyckie w N iem czech, Podmoskiewskie w Rosji, Konińskie i Bełchatowskie w Polsce, M ostcckie i Sokołowskie w C zechach oraz W illiston w USA. ROPA NAFTOWA • • • • • -
h a rd z ie j k a lo ry c z n a , ta ń s z a , łatw iejsz a w w ydobyciu i tr a n s p o r c ie niż w ęgiel n ajw ażn iejszy su ro w iec e n erg ety czn y o d la t 7 0 . XX w ieku rurociągi ciągną się nawet kilka tysięcy kilom etrów (np. Kujbyszcw - Płock - E uropa Z achodnia) z ro p y w ytw arza się n a ftę , paliw a d la p o jazd ó w spalin o w y ch , in a z u t, sm a ry i in n e p ro d u k ty n ajw ięk si p ro d u c e n c i: Rosja (13% światowego wydobycia, 2008 rok) Arabia Saudyjska (13%) USA (9%) Z jednoczone Em iraty Arabskie (6%) Iran (6%) Meksyk (4°/o) W enezuela (4%) C lu n y (5%) P o lsk a (0,02% ).
Ropa n a fto w a na święcie
b a rd z o k a lo ry c z n y n isk ie k o sz ty w ydobycia (a n i tr a n s p o r t (gazociągi) b a rd z o m a łe sk a ż e n ie p o w ie trz a p rzy s p a la n iu w z ro st z n a c z e n ia g a z u w o s ta tn ic h d z ie się c io le c ia c h (b u d o w a gazo ciąg ó w , o p ra c o w a n ie te c h n ik i p rz e w o ż e n ia sk ro p lo n e g o g azu z ie m n e g o zb io rn ik o w c a m i) • n ajw ięk sze w ydobycie g azu - w m ie jsc a c h w yd o b y cia ro p y nafto w ej (ale m o ż e też istn ieć sa m o d z ie ln ie ). N ajw ięksi p ro d u c e n c i: - Rosja (21% światowego wydobycia, 2007 rok) - USA (18%) - Kanada (6%) - Iran (4%) - Norwegia (3%) - Algieria (3%) - Arabia Saudyjska (2%) - do niedawna gaz ziem ny byl w krajach Bliskiego W schodu traktowany jalco odpad (i najczęściej spalany) - P o lsk a (0,1% ). Największe złoża tego surowca posiada Rosja (Stawropol, Uriengoj, półwysep Jama!); inne miejsca wydobycia: rejon Zatoki Perskiej, basen Zatoki Meksykańskiej i M orza Karaibskiego, Afryka Północna, Zatoka Gwinejską, p o d dnem M orza Północnego. EN ERGIA JĄDROWA • ■ • • -
e n e rg ia b a rd z o ta n ia w e k s p lo a ta c ji - p o trzeb n a jest niewielka ilość paliwa uranowego do wad należą: wysokie koszty budowy elektrowni problem y w składowaniu odpadów (dotyczy to substancji radioaktywnych i wody chłodzącej reaktor) w krajach wysoko rozwiniętych um ieszcza się je w bardzo głębokich sztolniach granitowych w innych krajach są wyrzucane np. do morza - M orze Karskie i M orze Barentsa to „śmietnik nuklearny” brak możliwości „rozebrania” obiektów i użytkowania terenu bezpośrednio p o zakończeniu eksplo atacji (po około 30 latach) - konieczne jest dalsze dostarczanie paliwa uranowego d o niepracującej elektrowni (do 25% energii wcześniej tam produkow anej) - wygaszanie reaktora trwa 3 lata - mala pow szechność paliwa jądrowego - uran skupiony jest w kilku miejscach na Ziemi: USA Rosja Kanada RPA Australia Kazachstan Niger
226 |
Surowce energetyczne św iata...
P r z e m y ś l _______ _ _ _ _ _ _________________________________________________
| 227
'Irzcba również w spom nieć o tym, żc złoża paliw kopalnych należą d o zasobów nieodnawialnych, a ich duża eksploatacja spow oduje w przeciągu kilkudziesięciu łat wyczerpanie się surowca. ,
. • największy udział energetyki jądrowej w wytwarzaniu energii mają następujące kraje:
A LTER N A TYW N E (O D N A W IA LN E) ŹRÓ D ŁA E N E R G II EN ERGIA SŁO N ECZNA • stosowana na dużą skalę w regionach m o cn o nasłonecznionych , • w miejscach słabiej usłonccznionych wykorzystuje się energię słoneczną na skalę lokalną - np. w Alp: na wyspie Pcilworm na M orzu Północnym (zaopatrzenie w prąd centrum uzdrowiskowego) N ajw ię ksze elektrow n ie sło n e czn e na św ie cie !
0
20
40
60
80
111 KIHUW NIA
PAŃSTWO
K ram er Junc tio n (P ustynia M ojave)
USA (K alifornia)
H a rp e r Lalce (P ustynia M ojave)
U SA (K alifornia)
D aggett
USA (K alifornia)
in n e kraje, w k tó ry ch funkcjonuj;) wielkie elektrow nie słoneczne, to: N iem cy, Izrael, W łochy, Francja
100
odsetek energii p rodukow anej w elektrow niach jądrow ych
EN ERGIA WIATROWA
Kr a je o n a j w i ę k s z y m r o z w o j u e n e r g e t y k i j q d r o w e j ( 2 0 0 4 r o k j
Na dużą skalę energetykę jądrową wykorzystują także: Niemcy, Finlandia, Japonia, Austria i Hiszpania (około 30% produkow anej energii). N ajw ię k sze elektrow n ie jqd row e św ia ta E lektrow nia
P nr is t w o
F ukushim a
Jap o n ia
Kashiwazaki
Jap o n ia
Bruce
K anada
Z aporoska
U kraina
Gravcliues
Francja
in n e wielkie elektrow nie pow stały w; Korei Południow e), Rosji, Jap o n ii, Francji, K anadzie, USA
E k sp lo a ta c ja i s p a la n ie paliw k o p a ln y c h (węgiel kam ienny i brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny) p o c ią g a za so b ą w icie z a g ro ż e ń d la śro d o w isk a: 1) duże przekształcenia krajobrazu, np, hałdy kopalniane, ogrom nych rozm iarów wyrobiska kopalń od krywkowych pow stanie lejów depresyjnych, czyli dużego obniżenia poziom u wód podziem nych zanieczyszczenie wód pow ierzchniow ych przez zasolone, wody kopalniane tąpnięcia, czyli drgania wywołane przez naruszenie równowagi górotw oru w ybuchy m etanu i pożary w kopalniach węgla kam iennego zanieczyszczenie wody spow odow ane eksploatacją rop y naftowej (szczególnie groźne na m orskich platform ach wiertniczych) 7) skażenia wywołane przez katastrofy tankowców oraz nieszczelności ropociągów 8) zanieczyszczenie powietrza ( C 0 2, S 0 2, N O ,, pyły) wywołane spalaniem surowców kopalnych, zwłasz cza węgła brunatnego, w efekcie pogłębienie efektu cieplarnianego, kwaśne deszcze i sm og 9) skażenie środowiska w wyniku awarii reaktora w elektrowni jądrowej.
2) 3) 4) 5) 6)
• turbiny napędzane przez wiatr • największym problem em jest u z a le ż n ie n ie o d w a ru n k ó w p o g o d o w y ch o r a z z m ie n n o ś ć siły w ia tr u • w ia tra k i p o w o d u ją d u ż y ln d as, w ib ra c je (m uszą być lokalizowane z dala od osiedli ludzkich) • na dużą skalę energetyka wiatrowa rozwija się tam , gdzie przez większą część roku wieją silne wiatry np. na wybrzeżu M orza Północnego (średnia prędkość w iatru ponad 5 m /s), nad M orzem Bałtyckim (wiatr 4-6 m /s, turbiny m ogą być w ykorzystane przez około 250 dni w roku) • energetyka wiatrowa rozwija się w krajach: - D ania (3% wytwarzanej w tym kraju energii) - H olandia - Szwecja - W ielka Brytania - Niem cy - USA (Kalifornia). EN ERGIA WODNA • • -
b a rd z o ta n ie ź ró d ło e n e rg ii (ale b u d o w a z a p ó r w o d n y ch i h y d ro e le k tro w n i jest d ro g a) ro zw ija się w k ra ja c h g ó rzy sty ch (rze k i m a ją d u ż ą siłę) Skandynawia - Norwegia 99% produkow anej energii pochodzi z hydroelektrowni Syberia (na wielkich rzekach syberyjskich). N ajw ię ksze elek tro w n ie w odne ś w ia ta —.................................. ....................................... Elektrow nia
Rzeka
Trzech P rzełom ów
Jangcy
C h in y
Ilaipu
Parana
Brazylia, Paragwaj
G ran d C oulee
K o lum bia
USA
P aństw o .
in n e wielkie elektrow nie pow stały na rzekach: Jcnisej, A ngara, Z am b ezi, W ołga, N il, Paranaiba, K ongo
228
■
I
Prze mysi
Surowce energetyczne św iata...
I 229
EN ERGIA PŁYW ÓW • w y k o rzy stu je się ró ż n ic ę p o z io m u m o rz a w cza sie p rzypływ u i odpływ u - podczas przypływu w cieśninach, zatokach oraz w ujściach rzek lustro wody podnosi się nawet o, kilkanaście metrów; w ujściu rzeki istnieje zapora, która zatrzym uje wodę w czasie przypływu - podczas odpływu zgrom adzona woda jest spuszczana 1 porusza turbiny elektrowni • największa tego typu elektrownia - we Francji, nieopodal miasta Saint M ało przy ujściu rzeki Rance.
Z alety i w ady różnych źród eł energii Ź ró illn energii
Z a lety
węgiel ro p a naftow a gaz ziem ny
łatw o d o stęp n e surowce energetyczne
- spalanie tych surow ców p ow oduje duże skażenie środow iska (efekt cieplarniany, kwaśne deszcze itp.) - ro p a naftow a (p o d czas eksploatacji i tra n sp o rtu ) m o że zanieczyścić w ody m orskie, zniszczyć flo rę i faunę zb io rn ik a - sp o śró d w szystkich paliw kopalnych najm niejsze zagrożenie dla środow iska stwarza gaz ziem ny - źródła nieodnaw ialne, kiedyś ulegną w yczerpaniu
energetyka jądrowa
- niskie k o szty eksploatacji - w pro d u k cji energii p o trz e b n a jest niewielka ilość surowca (1 kg uranu rów now aży 3000 to n węgla) - p o dczas eksploatacji nieszkodliw e dla środowiska
- wysokie koszty budow y elektrow ni i jej likwidacji - gro źb a skażeń w razie awarii - p ro b lem y ze składow aniem w ypalonego paliwa
energia słoneczna
- źró d ło czystej odnaw ialnej energii - ogniw a sło n eczn e są niezaw odne, nie wymagają szczególnej konserw acji (tylko czyszczenie)
- instalacja ogniw zajm uje rozległe obszary - uzależnienie o d w arunków klim atycznych
N ajw ię k sze elektrow n ie pływowe św ia ta E le k tr o w n ia
L o k a liz a c ja
P n n s tw o
Rynce
ujście rzeki Rance do zatoki Si. Maio
Aińiapolis
zatoka Fundy
Kanada
Jiungxia
Zhejiang
Chiny (na południu)
Francja
EN ERGIA GEOTERMALNA • • • • -
energia ciepła skorupy ziemskiej, do jej produkcji wykorzystuje się: wody geoterm alne (do około 300°C , występują na głębokości 250-600 metrów) gorące źródła gejzery służy głównie d o ogrzania dom ów elektrownie zlokalizowane na obszarach w spółczesnego łub dawnego wulkanizm u pierwsza elektrownia geoterm alna - 1904 rok W łochy, obecnie energetyka ta rozwija się w np. w ta kich krajach jak: Meksyk Indonezja USA Nowa Zelandia Islandia (3/4 produkcji energii) Filipiny Polska (Pyrzyce, M szczonów, Podhale).
źró d ło czystej odnaw ialnej energii
- wysokie koszty budow y i utrzym ania elektrow ni - instalacja w iatraków zajm uje rozlegle obszary - tu rb in y wytwarzają hałas i wibracje - w iatraki m o g ą zakłócać o d b ió r fal radiow ych i telew izyjnych - uzależnienie o d w iatru (nic zawsze wieje lub m a zb y t m ałą prędkość)
energia w odna
- źró d ło czystej odnaw ialnej .energii - elektrow nie łatwe w utrzym yw aniu i eksploatacji - sztuczne zb io rn ik i w odne g ro m ad zą w odę, zm niejszając ryzyko pow odzi
- u zależnienie o d o p ad ó w deszczu, o d . stanów w ody w rzece - kon ieczn o ść zalania dużych obszarów i przesiedlenia ludzi - niszczenie przy budow ie elektrow ni w odnej n atu raln y ch siedlisk lądowych dla roślin i zw ierząt - lokalne zm iany klim atyczne (np. większa w ilgotność pow ietrza)
energia pływów
- źró d ło czystej odnaw ialnej energii - niezaw odne - pływy są zawsze, są regularne
- wysokie koszty budow y zap o ry - u tru d n ien ia w przem ieszczaniu się zw ierząt żyjących w w odach - o g raniczenia w ru ch u statków
energia g eoterm alna
źró d ło czystej odnaw ialnej energii
- droga instalacja - konieczna od p o w ied n ia b udow a geologiczna - nie w szędzie da się zb u d o w ać taką elektrow nię
* energia w iatru
N ajw ię ksze elek tro w n ie g eo term aln e na św ie cie E le k tr o w n ia
P a ń s tw o
The Geysers Fields
USA (Kalifornia)
Uirderello
W iochy
M ahanngdong
Filipiny
inne kraje, w których powstały wielkie elektrownie geotermalne: Nowa Zelandia, Meksyk, Japonia
EN ERGIA Z BIOM ASY • wykorzystywana na niewielką skalę • wykorzystuje się biom asę (np. odchody, słom a, biogazy, rośliny energetyczne - w Polsce np. wierzba energetyczna) • głównie w Azji
W ady
230 |
P r z e m y s ł p r z e t w ó r c z y n a ś w i e c i e | 231 ‘
P r z e m y ś l ____________ __ _______________________________________________________________________ _________________
Struktura produkcji energii na św iecie Q | cieplne
Z apotrzebow anie na energię cały czas rośnie (wiąże się to z rozwojem gospodarczym ). W raz ze wzro stem zapotrzebow ania - rośnie także sama produkcja energii (pokazuje to poniższy wykres): Najwięcej energii (2008 rok) produkują
□
kraje: 1) USA 23% produkcji światowej 2) C hin y 15% 3) Jap o n ia 6% 4) Rosja 5% 5) Indie 4%
w o d n e, sło n eczn e, w iatrowe ,j jądrowe
[~ j g eoterm alne
Polska 0,8%
10%
20%
30% 40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
o d setek p ro d u k o w an ej energii elektrycznej P r o d u k c ja e n e r g i i e le k t r y c z n e j w e d łu g r o d z a j ó w e le k t r o w n i w w y b r a n y c h k r a j a c h ( 2 0 0 4 ro k )
Przem ysł przetwórczy na św iecie HUTNICTWO W 2007 roku wydobyto na święcie 1,9 m ld ton rud żelaza, z czego: • 32% dostarczyły C hiny (głównie Fushun-A nshan w prow incji Laoning) • 19% Brazylia (m.in. M inas Gerais) • 17% Australia (Australia Z achodnia) • 8% Indie (D am odar) • 6% Rosja (m.in. środkowy i południow y Ural) • 5% Ukraina (Krzywy Róg). Stosunkow o duże złoża rud żelaza występują też we Francji (Lotaryngia), w USA (nad jeziorem Erie i M ichigan, w A ppałachach, na w schodnim wybrzeżu), RPA (Wilwalcrsrand). W głównych miejscach wydobycia rud żelaza lokuje się h u ty produkujące stal. N a czele głównych producentów stali stoją dwa kraje azjatyckie: 1) C hiny (38% produkcji światowej, 2008 rok) 2) Japonia (9%) - wykorzystuje rudy żelaza im portow ane z Australii, Brazylii, Indii i RPA. Kolejne 7% produkow anej na świecie stali po ch o d zi z USA, 5% z Rosji. Polska dostarcza około ł% produkcji światowej, D o głównych ośrodków produkcji stali w E uropie należą: E u ro p e js k ie h u tn ic tw o sta - D o rtm u n d , Essen, Bochum w Zagłębiu Ruliry li ro z w in ę ło się n a bazie - Brema nad M orzem Północnym r u d że la z a im p o rto w a n y c h - G enua i Tarent we W łoszech g łó w n ie ze Szw ecji i k ra - Marsylia i D unkierka we Francji jów a fry k a ń sk ic h (L iberii - inne p o rty Europy Z achodniej. i M a u re ta n ii). W krajach wysoko rozwiniętych obserw uje się spadek produkcji związany z: - wyczerpywaniem się złóż rud żelaza - wypieraniem stali przez inne produkty - dbałością o stan środowiska naturalnego (hutnictwo stali jest odpowiedzialne za duże skażenie powie trza).
rozszerzony
W y k o r z y s ta n ie r ó ż n y c h s u r o w c ó w e n e r g e t y c z n y c h (XIX, XX w ie k )
źró d ło : arkusz m aturalny m aj 2006 (p o zio m podstaw ow y)
0°/o
poziom
Światowa energetyka opiera się na wyko rzystaniu paliw kopalnych - różnych rodza jów węgla, ropy naftowej i gazu ziemnego. W chwili obecnej największe znaczenie ma ropa naftowa, a nieco m niejsze węgiel ka mienny. Biorąc jednak p od uwagę szczu 1960 1970 1980 1997 2008 ro k płość zasobów ropy naftowej na świecie, wiele wskazuje na to, żc pizyszlość cnerge- 2miany w w ielkości produkcji energii elektrycznej na św iecie tyki o p arta będzie o zasoby węgla kamieńw la tach 1960-2008 nego i alternatywne źródła energii. Duża część surowców energetycznych zużywana jest do produkcji energii elektrycznej. Elektrownie w większości przypadków zlokalizowane są w miejscach dużego zapotrzebow ania na energię elektryczną (jest to spow odowane tym , że energii nie m ożna magazynować na większą skalę, a jej przesyłanie na dal sze odległości jest nieopłacalne). W większości krajów dom inuje produkcja w elektrowniach cieplnych. Są to elektrownie spalające węgiel kamienny i brunatny, pochodne ropy naftowej lub gaz ziemny. Wytwarzają one 65% ener gii elektrycznej na świecie. Elektrownie opalane węglem przeważają np. w Polsce, RPA, Rosji, C hinach i Indiach. Elektrownie opalane pochodnym i ropy naftowej oraz gazem ziem nym są podstaw ą energetyki w USA, Japonii, H olandii, Indonezji oraz w krajach Zatoki Perskiej. D ość duży udział w światowej produkcji energii elektrycznej mają leż elektrownie niekonw encjonalne - wodne, wiatrowe i słoneczne - produkują o n e łącznie około 18% energii elektrycznej. W elektrowniach atom owych (jądrowych) powstaje 17% energii elektrycznej. Energetyka jądrowa rozwinęła się przede wszystkim w państw ach wysoko rozwiniętych, a nieposiadających dużych zasobów węgla, ropy naftowej lub gazu ziem nego. Największy udział energii elektrycznej wytwarzanej w elektrow niach atom ow ych m ają Francja, Litwa, Belgia, Szwecja i Ukraina.
232 [ P r z e m y ś l ___________________________________________________________________________________________________________
P r z e m y s ł p r z e t w ó r c z y n a ś w i e c i e | 233
W zrost produkcji następuje natom iast w krajach intensywnie się rozwijających (np. Chiny). H utnictw o stali jest bardzo m atcriaiochlonne i energochłonne.
W 2007 roku w ydobyto na świecie 190 inln ton boksytów , większość pochodzi z krajów: 1) Australia - 34% wydobycia światowego (głównie Z atoka Karpentaria - Q ueensland) 2) C hin y 17% 3) Brazylia 13% 4) Gwinea 8% 5) Jam ajka i Indie po 7%.
• p rz e tw a rz a n ie sia rk i - siarka p o ch o d zi ze złóż, odzyskiwana jest także z gazu ziem nego i ropy naftowej, , z pirytu ■, . służy głównie do produkcji kwasu siarko wego, gumy, barwników, zapałek - w produkcji siarki rodzim ej dominuj,-! (2007 rok): 1) K anada 14% produkcji światowej 2) USA - 13% 3) C h in y 13% 4) Rosja 11% Polska dostarcza około 2% siarki na świecie w produkcji kwasu siarkowego dom inują C h in y (33% produkcji światowej)
C h in y
rozszerzony
poziom
W p r o d u k c ji m ied zi ra fin o w a n e j dom inują kraje; 1) C hiny 21% 2) C hile 17% 3) Jap o n ia 8% (w p ortach m orskich - im p o rt surowca) 4) USA 7% 5) Rosja 5%. Polska*dostarcza 3% produkcji światowej m iedzi rafinowanej. ; W zrost produkcji miedzi związany jest ze zwiększonym zapotrzebow aniem przem ysłu ełektronicz;j nego i telekom unikacji oraz z coraz większym zastosowaniem m iedzi w budownictwie i przemyśle i ch em iczn y m ..
• p rz e tw a rz a n ie so li k a m ie n n e j - sól wydobywana jest ze złóż m ineralnych lub odparowywana z wód m órz i słonych . jezior - służy d o p ro d u k cji sody, chloru, kwasu solnego (przetw arzanego następnie w prze- : : v myślę chem icznym ) . • : - na świecie wydobywa się 210 m in to n soli ; kam iennej (2005 rok), w tym: : 1) U SA,21% wydobycia światowego 2) C hiny 18°/o 3) N iem cy 9°/o 4) Indie 7°/o . 5) K anada 6% Polska dostarcza 1% soli kam iennej n a świecie.
poziom
rozszerzo n a
W 2007 roku w ydobyto na świecie łącznie około 16 m in ton ru d m ie d z i (w przeliczeniu na czysty składnik). Największy udział w świecie ma: 1) Chile - 37% wydobycia światowego (północna część kraju) 2) USA - 8% (Arizona, U tah, Nowy Meksyk i M ontana) 3) Peru - 8% (południow a część kraju). 4) Indonezja - 7% Polska dostarcza około 3% produkcji światowej.
Przem ysł chem ii n ie o rg a n iczn e j:
USA Rosja J ap o n ia In d ie
W p ro d u k c ji a lu m in iu m dom inują kraje: 1) C hin y 33% produkcji światowej (2008 rok) 2) Rosja 11% 3) K anada 8% 4) USA 7% Polska dostarcza około 0,1% produkow anego na świecie alum inium . Ze względu na dużą energochłonność hutnictw a alum inium główne ośrodki znajdują się w regionach dysponujących nadwyżką energii elektrycznej, w krajach wysoko rozwiniętych. W ostatnich latach duże znaczenie ma produkcja alum inium pochodzącego z surowców wtórnych.
Brazylia T unezja Polska 0
5
10
15
20
25
30
35
p ro cen to w y udział w świecie P r o d u k c ja k w a s u s ia r k o w e g o n a ś w i e c i e ( 2 0 0 3 ro k )
PRZEM YSŁ CH EM ICZNY Przemysł chem iczny jest bardzo silnie uzależniony od surowców, bazuje m iędzy innym i na takich surowcach m ineralnych jak: sól kam ienna i potasowa, fosforyty, siarka, a także węgieł kamienny, ropa naftowa i gaz ziemny. Jest on silnie kapitałochłonny i m ało pracochłonny (duża część procesów zautom atyzowana). Przemysł ten cechuje bardzo duża produkcja półproduktów , które są później przerabiane przez inne działy przemysłu. W produkcji przemysłu chem icznego liczą się zaplecze naukowo-badawcze i wykwalifikowana kadra.
• p ro d u k c ja n aw ozów sz tu c z n y c h z fo sfo ry tó w - najwięcej fosforytów wydobywa się w krajach: USA, M aroko, Chiny, Rosja. - produkcja nawozów fosforowych odbywa się na skałę światową w następujących krajach: USA, Chiny, Indie, Rosja.
234 |
Przemyśl
Przemyśl krajów wysoko i słabo rozw iniętych
| 235
R o w e ry
S t a tk i w o d o w a n e
C h lo d z in r k i i z a m ra ż a rk i do m aw c
P r a lk i d u in a w e
O d b io r n ik i te le w iz y jn a
C h in y 70% Indie 11% Francja 5% Tajwan 5% POLSKA 1%
Korea Płd. 38% J ap o n ia 35% C h in y 11% N iem cy 3% POLSKA !%
C h in y 36% USA 14% W io ch y 9% K orea Płci. 8 % POLSKA 2%
C h in y 31% W iochy 12% USA 12% N iem cy 6% POLSK A 2%
C h in y 40% Turcja 8% M alezja 5% USA 4% POLSKA 4%
p r o c e n t o w y u d z ia ł w ś w ic c ic
poziom
rozszerzony
P r o d u k c ja n a w o z ó w f o s f o r o w y c h n a ś w i e c i e (w p r z e l ic z e n iu n a c z y s ty s k ła d n i k , 2 0 0 7 ro k )
P rz em y śl c h e m ii o rg a n ic z n e j: - bazuje głównie na węglu kam iennym , ropie naftowej i gazie ziemnym - ra fin a c ja ro p y naftow ej - przetwórstwo ropy dostarczające benzyny, olejów, smarów - rafinerie często lokalizowane w p ortach - bazowanie na im portow anej ropie - p rzetw ó rstw o g azu z ie m n e g o - dostarczanie włókien sztucznych (nylon, elana, anilana), produk cja nawozów azotowych - p rzetw ó rstw o w ęgla k a m ie n n e g o - dostarczanie koksu, smoły, gazu koksowniczego. 3
P R Z EM Y S Ł W K R A JA C H SŁA B O R O ZW IN IĘT YC H
C h in y
• • • • •
Ja p o n ia
R osja
tsr
K o rca P o łu d n io w a W ie lk a B ry ta n ia A u s tra lia
Przem ysł krajów wysoko i słab o rozwiniętych
~1
USA
K anada
PRZEM YSŁ W Y SO K IEJ TECHNIKI Przemyśl bigb-tceb zostai dokładnie omówiony w następnym n a d z i a l e , 236.
RB - ....
P o lsk a
0
5
10
15
20
25
30
35
40
o d s e te k p ro d u k c ji św iato w e j
P r o d u k c ja b e n z y n y n a ś w i e c i e ( 2 0 0 5 ró k )
PRZEM YSŁ ELEKTROM ASZYNOW Y Przemyśl elektrom aszynowy (podobnie jak chem iczny) jest jednym z głównych czynników dynamicz nego rozwoju gospodarki. Światowa p ro d u k c ja sa m o c h o d ó w oso b o w y ch wzrasta z roku na rok - w 1950 roku wyprodu kowano około 11 m in sztuk, a w 2007 roku pon ad 53 min. Największym producentem sam ochodów osobow ych jest: 1) Jap o n ia 19% - produkcji światowej (głównie okolice Nagoi - Toyota) 2) C hiny 12%
produkcja w yrobów o małym stopniu przetw orzenia bardzo dużo nisko wykwalifikowanych pracowników duże zatrudnienie w przemyśle (przemysł pracochłonny) górnictw o, przem ysł m etalurgiczny, mineralny, drzewny, lekki i spożywczy silna degradacja środowiska przez przemysł.
K raje, k tó re w eszły n a d ro g ę szy b k ieg o u p rz e m y sło w ie n ia , ro z b u d o w u ją w p ierw sze j k o le j ności: 1) hutnictw o żelaza 2) rafinerie ropy naftowej 3) przemysł chem iczny i m ineralny (produkcja nawozów sztucznych, kwasu siarkowego, cem entu) W niektórych krajach - np. wśród „azjatyckich tygrysów ” - ze względu na tanią siłę roboczą szybko rozwija się przemysł elektrotechniczny i elektroniczny.
P R Z EM Y S Ł W K R A JA CH W Y S O K O R O ZW IN IĘT YC H • produkcja wyrobów wysoko przetw orzonych (skom plikowanych, najwyższej jakości) • wysoko wykwalifikowana siła robocza • zaplecze naukowo-badawcze (ścisła współpraca m iędzy przedsiębiorstwam i i jednostkam i badawczy mi) • chłonny rynek zbytu (bo społeczeństwo jest zam ożne) • przemysł zaawansowanej technologii (high-tech): - elektroniczny - precyzyjny - optyczny - farm aceutyczny
rozszerzony
Ś w ia to w i lid e r z y w p ro d u k cji in n y ch p r o d u k tó w ( 2 0 0 3 - 2 0 0 4 rok)
poziom
3) N iem cy 12% (głównie W olfsburg - Volfeswagcn) 4) USA 8% (głównie stan M ichigan) 5) Korca Południow a 7% Polska dostarcza 1,3% światowej produkcji sam ochodów osobow ych. W produkcji sa m o ch o d ó w ciężarow ych liderem światowym pozostaje USA (35% produkcji świa towej) i C hiny (12%), Polska dostarcza 0,3% produkcji światowej. Na rynku m otoryzacyjnym istnieje duża konkurencja i koncentracja - prawie 80% całego rynku kontroluje dziesięć największych koncernów (m iędzy innym i: General M otors, hord M o to r i Chrysler z USA, Volkswagcn z Niemiec, Toyota M o to r i N issan M o to r z Jap o n ii, H yundai, Kia i Daew oo z Korei Południowej). K oncerny te rozszerzają swą działalność, przejm ując zakłady m otoryzacyjne w różnych krajach, lub budują nowe fabryki.
W
236
I
Przemyśl
- lotniczy - kosmiczny - tworzyw sztucznych.
P a rk i te c h n o lo g ic z n e (b ieg u n y te c h n o lo g ii) to centra badawcze zaawansowanych technologii, np.: E d m o n to n (Kanada) Rio de Jan ćrió /S ao Paulo Sydney H ongkong Bangkok Paryż Południe G renoble C am bridge S ztokholm Helsinki obw ód moskiewski.
D o największych producentów działających w przem yśle wysokiej techniki należą: 1-
p ro d u k c jo
p ó łp r z e w o d n ik ó w
Intel (USA) N E C (Japonia) M o to ro la (USA) H itach i (Japonia) Toshiba (Japonia)
k o m p u te r ó w
Ic k ó w
C o m p a q (USA) IBM (USA) A p p le (USA) Packard Bell (USA) N E C (Japonia)
G laxo W ellcom e (W ielka Brytania) N ovartis (Szwajcaria) M erck (USA) H o ech st M ario n R oussel (N iem cy) A m erican H o m e P ro d u cts (USA)
s p rz ę tu te le k o m u n ik a c y jn e g o
AT & T (USA) M o to ro la (USA) A lcatel A lsth o m (Francja) Siem ens (N iem cy) N E C (Japonia)
W ielkie okręgi przem ysłowe św iata Ośrodek przem ysłowy to m iejscowość (zazwyczaj m iasto), w której znajduje się zakład przem y słowy. N atom iast obszary dużej koncentracji różnych gałęzi przem ysłu odpow iednio ze sobą powią^ zanych nazywane są okręgam i przemysłowymi. ______ Okręgi przemysłowe m ożna podzielić na: - o kręgi surow cow e - ich pow stanie związane jest z występowaniem jakiegoś surowca m ineralnego, w oparciu o k tó ry rozwijają się inne gałęzie przem ysłu - o k ręg i m ie jsk ie - gdzie duże m iasto stanowi p o tężny rynek zbytu, a jednocześnie dostarcza siły roboczej (takie okręgi m ają zróżnicow any profil produkcji) - o kręgi tra n sp o rto w e - ich powstanie związane jest z dogodnym położeniem kom unikacyjnym , np. w m iastach portow ych (np. surowce d o produkcji są dostarczane drogą m orską) - o k ręg i o z ło ż o n e j g en ezie (poligenetyczne). W krajach wysoko rozwiniętych dawne okręgi o genezie surowcowej zostały zrestrukturyzow ane i dzi siaj nie dom inuje już w nich przemysł ciężki. W iększy udział ma w nich przemysł wysokich technologii (np. O kręg Reńsko-Westfalski w Niem czech, O kręg Y orkshire-H umberside w środkowej Anglii)
rozszerzony
-
T e c h n o p o lic n a ś w ie c ie
źró d ło : arkusz diag n o sty czn y d o egzam inu m atu raln eg o - g ru d zień 2005 (p o zio m rozszerzony)
poziom
P rz e m y śl h ig h -te c h : - wymaga ogrom nych nakładów finansowych (przede wszystkim na badania naukowe, na ciągłą m oder nizacją zakładów) - zatrudnia wysoko wykwalifikowanych pracow ników (w produkcji, obsłudze urządzeń, m arketingu itd.) - jest nośnikiem postępu - jego rozwój pociąga za sobą postęp w innych gałęziach przem ysłu i usłu gach - wymaga daleko posuniętej, sprawnej kooperacji (np. w produkcję sam ochodu zaangażowany jest przemysł m etalurgiczny, gumowy, farb i lakierów, włókienniczy, elektroniczny) - przynosi duże zyski - tcchnopołie to ośrodki przem ysłu high-tech, są o n e lokalizowane: - wokół wyższych uczelni i placówek naukowo-badawczych - w pobliżu instytucji finansowych - przy głównych drogach i autostradach (m uszą być łatwo dostępne) - w w arunkach dobrze rozwiniętej, now oczesnej łączności - wybrane technopolic na świecie: D o lin a K rzem o w a k o lo S an F ra n c isc o - najstarsza technopolia na świecie O range C o u n ty - Los Angeles Discovery Park - Vancouver Nowy Jo rk Droga 128 - Boston Silicon Głen - Glasgow Taguspark - Lizbona InfoPark - Budapeszt Tuluza Nicea - Sophia A m iopolis Tokio W yspa Krzemowa Kiusiu Osaka.
238
I
Przemyśl
W ie lk ie okręgi p r z e m y s lo w e ś w ia la
c h a ra k te r y s ty k a
n a z w a o k ręg u
0
- w ystępują tu złoża węgla k am iennego, ru d żelaza, m iedzi i boksytów - na ich bazie w ytw orzył się przem ysł m etalurgiczny, m etalow y o raz przem ysł naw o zów azotow ych
D u n io d u r (In d ie )
7
¡239
- rozwija się w o p arciu o bogate złoża ru d żelaza, cyny, u ran u , boksytów i złota - pow stał tu przem ysł m etalurgiczny, m otoryzacyjny, petro ch em iczn y , w łókienniczy I® t t ''i spożyw czy M in a s G o r a ls - okręg len pracuje rów nież na p o trz eb y przem ysłu w ysokich tech n o lo g ii zlokalizo ( B ra z y lia ) w anego w Rio de Jan eiro i Sao Paulo - energia elektryczna p o trz e b n a d o rozw oju tego okręgu wytw arzana jest w p o b li skich elektrow niach w odnych
9
’ W it w a t n r s r a n d (T ru n s w a l, RPA)
10
S lia b u - K a ta n g u ( n a p t ig r u n ic z u Z a m b ii i D e m o k ra ty c z n e j R epu b lik i K o n g a )
- okręg należy d o n ajbogatszych zagłębi surow cow ych na świecie - w ydobywa się w nim węgiel kam ienny, ru d y żelaza, ch ro m u , niklu, m an g an u , w anadu, ko b altu , m iedzi, cynku i ołow iu, cyny, zło to , srebro, p latynę, d ia m en ty oraz fosforyty - w op arciu o tak bo g atą bazę surow cow ą rozw inął się tu przem ysł m etalurgiczny, ch em iczn y oraz elektrom aszynow y
. - w ystępują tu duże zaso b y ru d k o b altu , m iedzi, cyny, u ran u o raz zło ta w yraźna d o m in acja h u tn ictw a m etali nieżelaznych okręg rozw inął się przy d u ży m u dziale kapitału zagranicznego w ytw arzane p ro d u k ty p rzez n acz o n e są na eksport - daw ny okręg surowcowy, z r e s t r u k t u r y z o w a n y - głów ną część tego okręgu stanow i Zagłębie R uhry - m iejsce w ydobycia węgła
N a jw a żn ie jsze o kręg i p rzem ysłow e na św ie cie n a z w a o k ręg u
5 - «i ® 5« R o ń s k o -W c s tf a ls k i (N iem c y )
c h a ra k te ry s ty k o 11
1
2
3
4
5
6
llra lsttl (R osja)
- przem ysł bazujący na surow cach lokalnych i d o w ożonych z innych części kraju: • wiele surow ców m ineralnych w ystępujących lokalnie, in.in. ru d y żelaza, miedzi, cynku, ołow iu, boksyty, zło to , platyna, węgiel b ru n atn y , sól k am ien n a i potasow a * do w o żo n a ropa naftow a i węgiel kam ienny - h u tn ictw o żelaza i m etali kolorow ych oraz przem ysł chem iczny - na bazie dużej pro d u k cji stali wytw orzył się przem ysł elektrom aszynow y, w tym rów nież zbrojeniow y - d u że zasoby drew na z tajgi pozw oliły na rozw ój przem ysłu d rzew no-papicrniczego
K uźnicckia Z a g łę b ia W ęglow o ( R o s ja ) ;.
- przem ysł rozw inięty w o p arciu o zasoby w ęgła kam ien n eg o , ru d y żelaza oraz cynku i ołow iu - d o m in u je tu h u tn ictw o żelaza i m etali kolorow ych, przem ysł ch em iczny oraz drzcw no-papierniczy
D onieckie Z a g łę biu Węijliiwi* (U kraina)
- duże zasoby węgła k am iennego, rtęci i soli kam iennej - w o p arciu o te surow ce (oraz in n e dow o żo n e z in nych rejonów U krainy) rozwija się h u tn ictw o żelaza i m etali nieżelaznych, przem ysł chem iczn y oraz ciężkie branże przem ysłu elektrom aszynow ego
G ó rn o śląsk i (P olska)
F ushun-A nshan ' (O kręg P ółnocnoW schodni, Chiny) 1. e '■
12
Y o rk sh ire -H u m b e rs ic le ( W ie lk a B r y ta n ia )
k am iennego i b ru n a tn e g o , ru d cy n k u i ołow iu oraz soli kam iennej - o p ró c z h u tn ictw a żelaza i m etali nieżelaznych rozw inął się tam przem ysł p etro ch e
m iczny, farm aceutyczny, sam ochodow y, elektrotechniczny, elektroniczny i prccyzyjny - najważniejsze o śro d k i przem ysłow e to: K olonia, B o ch u m , D üsseldorf, Essen, D uis burg, D o rtm u n d - daw ny okręg surowcowy, z r e s t r u k t u r y z o w a n y - pow stał na bazie węgla kam ien n eg o , ru d żelaza o raz cynku i ołow iu - o b ecn ie d o m in u je tu przem ysł środków tra n sp o rtu , petro ch em iczn y , elektroniczny i precyzyjny - głów ne o śro d k i przem ysłow e to: Leeds i S heffield
Z a g ł ę b i e P ó ł nocne ( F ra n c ja )
13
- daw ny okręg surowcowy, z r e s t r u k t u r y z o w a n y - okręg rozwiną! się dzięki zło żo m węgla k am iennego - miejsce tradycyjnego przem ysłu ciężkiego zajął dziś przem ysł środków tra n sp o rtu , elektroniczny, chem iczny, po lig raficzn y i spożyw czy - głów ne o środki przem ysłow e to: Lille, R oubaix oraz T ourcoing
.
•
- okręg surow cow y zlokalizow any w zagłębiu węgla kam iennego d o m in u je tu przem ysł ciężki - g ó rn ictw o węgła kam iennego, h u tn ictw o żelaza (D ąbrow a G ó rn icza , Gliw ice, R uda śląska), energetyka (Jaw orzno, Łaziska G ó rn e) i przem ysł m aszynow y (Sosnow iec, K atow ice, M ikołów )
14
P r z y jc z io r n y (USA)
- pow stał dzięki za so b o m węgla kam iennego , ro p y naftow ej o raz ru d żelaza - rozw inęło się tu h u tn ictw o żelaza i m etali nieżelaznych o raz przem ysł elektrom a szynow y - duże znaczenie m a także przem ysł w łókienniczy
15
P a ry sk i ( F ra n c ja )
16
C e n tr a ln y (M o s k w a , Ro&ju)
17
L ondyński ( W ie lk a R r y ta n lu )
■Północny i . - rozw inął się dzięki z ło ż o m w ęgla kam iennego, ropy naftow ej i ru d żcłaza (Pekih-T lanjin, - znajdują się tu h u ty żelaza, zakłady przem ysłu p etro ch em iczn eg o , stoczniow ego Chiny) oraz m otoryzacyjnego ' ‘ 1
'
-
daw ny okręg surowcowy, z r e s t r u k t u r y z o w a n y pow stał w m iejscu w ystępow ania ru d żelaza i m iedzi h u tn ictw o żelaza i m etali nieżelaznych m a o b ecn ie niewielkie znaczenie zwiększa się rola przem ysłu p etro ch em iczn eg o , elektronicznego, poligraficznego i drzew n o -p ap icrn iczeg o , przem ysłu środków tra n sp o rtu i spożyw czego - najważniejsze o śro d k i przem ysłow e to: C h icag o , D etro it, C leveland i T oledo
- zróżnicow ana stru k tu ra gałęziow a przem ysłu - rozw inięty p rzede w szystkim przem ysł cncrgo- i m ateriałooszczędny
;f Ó
240 1
P rzem y śl
n a z w a o k ręg u
c h a ra k te r y s ty k a
O kręg i tra n sp o rto w e (portowe)
18
19
1
- zróżnicow ana stru k tu ra gałęziow a przem ysłu - rozwija się przede wszystkim : h u tn ictw o , przem ysł elektrom aszynow y, elektroniczny, chem iczny - głów ne ośrodki przem ysłow e to: Tokio, J o k o h am a , C h ib a
K u ih ln (Ja p o n ia )
- zróżnicow ana stru k tu ra gałęziow a przem ysłu - rozwija się przede w szystkim : h u tn ictw o , przem ysł elektrom aszynow y,
C hukyo ( J a p o n ia )
elektroniczny, chem iczny - głów ne ośrodki przem ysłow e to: N agoya, Toyota
20
- zróżnicow ana stru k tu ra gałęziow a przem ysłu - rozwija się przede w szystkim : h u tn ictw o , przem ysł elektrom aszynow y,
H o n s h ln ( J a p o n ia )
elektroniczny, chem iczny ! - głów ne ośro d k i przem ysłow e to: O saka, K obe, K ioto
> • •;
- rozwija się tu przem ysł spożyw czy, chem iczny, elektrom aszynow y, zaaw ansow anych
' 21
K n lifn rn ijb k i
technologii - dwa wielkie ośro d k i to San F rancisco i Los Angeles
O kręg i p oiig en etyczn e 1 - p o łu d n io w a część - daw ny okręg surowcowy, z r e s t r u k t u r y z o w a n y ~ p ó łn o c n a i środkow a część - okręg tran sp o rto w y - w ystępują tu - w dużym s to p n iu już w yeksploatow ane - złoża węgla kam iennego, ru d żelaza, m an g an u o ra z cy n k u i ołow iu ■ N a d u t la n t y c k i - tradycyjne h u tn ictw o żelaza zlokalizow ane było głów nie w rejonie P ittsb u rg h a oraz (P ó łn o c n o - W s e h o - 1 w p o rta c h w schodniego w ybrzeża d n i, USA) | - na bazie surow ców m ineralnych i h utn ictw a żelaza rozw inął się przem ysł m eta lowy, stoczniow y, zbro jen io w y i chem iczny ' ' - ob ecn ie przew aża tu p ro d u k cja przem ysłu w ysokich tech n o lo g ii -g łó w n e ośrodki przem ysłow e to: P ittsb u rg h , N ow y Jo rk , Filadelfia, B o sto n i Bakim ore 1 ■
i
22
Sektor usług w krajach o różnym poziomie rozwoju gospodarczego (% U s łu g i to dziaf gospodarki, w którym nie wytwarza/ się' d ó b r m aterialnych, lecz-wykonuje daną ( czynność na rzecz klienta. , W yróżnia się następujące usługi: • handel aprawy • transport • łączność • adm inistracja • gospodarka kom unalna • p o ś r e d n ic tw o f in a n s o w e
• pośrednictw o ubezpieczeniowe • bankowość • obsługa nieruchom ości • oświata • służba zdrowia • opieka społeczna • wymiar sprawiedliwości • turystyka. Poziom rozwoju usług zależy przede wszystkim od stopnia rozwoju gospodarczego państwa:
ii Y>
Irrn jc s l a h o r o z w in i ę te g o s p o d a r c z o
k r a jo w y s o k o r o z w in i ę te g o s p o d a r c z o
m ała liczba o s ó b z a tru d n io n y ch w usłu gach
w ysokie z a tru d n ien ie w usługach (powyżej 70°/« pracujących)
niewielki o d setek PKB w ytw arzany przez ten sektor
w iększość PKB w ytw arzane jest przez ten sektor
usługi „niższej rangi” - m ało w yspecjalizo w ane, n p . h an d el, napraw y
silnie w yspecjalizow ane usługi (np. po śred n i ctw o finansow e, bankow ość, łączność)
242
I
Transport i łą czn o ść ...
Usługi
Transport i łączno ść. Charakterystyka poszczególnych rodzajów transportu
Poniższe wykresy przedstawiają długość eksploatowanych linii kolejowych: łączna długość w lys. km i gęstość sieci kolejowej w przeliczeniu na 100 k m 2 pow ierzchni kraju - nic zawsze te dwie wartości idą w zgodzie (wielki pow ierzchniow o kraj m oże mieć gęstość m niejszą niż kraj mały):
K O M U N IK A C JA
TRANSPORT przem ieszczanie ładunków i osób
ŁĄ CZN O ŚĆ p rzc k azywa nic in fo rm a cj i
TRANSPORT 1) tr a n s p o r t zw ierzęcy - nadal występuje w wielu rejonach świata, zwłaszcza w słabo rozwiniętych państw ach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej; w tradycyjnym transporcie zwierzęcym wykorzystywane są głównie: - k o n ie - m u ły - osły - na niektórych obszarach bydło - na terenach pustynnych wielbłądy (drom adery i haktriany) - na dalekiej półn o cy - renifery i psy - w Azji - słonie indyjskie oraz jaki - w A ndach - latny. 2) tr a n s p o r t kolejow y • duża masa przew ożonego towaru - pojedynczy pociąg towarowy m oże przewieźć kilkaset łub nawet kilka tysięcy ton towaru • stosunkow o tani (ze względu na swoją ładowność) • odgrywa dużą rolę przy przewozie ładunków masowych (np. węgła, rud metali) na duże odległości • przyjazny dla środowiska (w przypadku linii zelektryfikowanych) • stosunkow o mała prędkość pociągów towarowych • konieczność przeładunku towaru na bocznicach • wymaga budow y drogiej infrastruktury (zwłaszcza na terenach górskich - tunele, m osty) • pierwsza linia kolejowa powstała w 1825 roku w Wielkiej Brytanii i tam transport kolejowy rozwinął się najwcześniej • później linie kolejowe powstały w Europie, Stanach Zjednoczonych i Japonii, po II wojnie światowej ten rodzaj transportu rozwiną! się w Związku Radzieckim, C hinach, Indiach, M eksyku i Brazylii • najgęstszą siecią kolejową pokryte są państwa Europy Zachodniej i Środkowej oraz Japonia • państwa duże obszarowo mają sieć niezbyt gęstą, ale właśnie w nich znajdują się najdłuższe trasy (np. linia transsyberyjska w Rosji) • kraje wielkie obszarowo posiadają także niewielki odsetek linii zelektryfikowanych (wyjątkiem jest Rosja) • kraje słabo rozwinięte nie posiadają sieci kolejowej (np. Niger, Somalia) lub jest ona fragm entaryczna i łączy miejsca wydobycia surowców z portam i • w państwach wysoko rozwiniętych transport kolejowy pełni rolę drugoplanow ą w stosunku do trans p o rtu sam ochodow ego (zarówno przy przewozie towarów, jak i pasażerów) • w wielu krajach wysoko rozwiniętych kursują bardzo szybkie pociągi pasażerskie, np. we Francji (TGV) i Japonii (Shinkansen), rozpoczęła się także budow a tego typu linii kolejowych w innych pań stwach Europy Zachodniej • specyficzną odm ianą transportu kolejowego jest miejska kom unikacja tramwajowa oraz m etro (miej ska kolej podziem na).
[243
w ty s . k m
E k s p lo a to w a n o lin io k o le jo w e w w y b r a n y c h k r a j a c h ś w i a t a ( 2 0 0 5 ro k )
n a 1 0 0 k m 2 p o w ie r z c h n i k r a ju w k m
G ę s t o ś ć s ie c i k o le jo w e j w w y b r a n y c h k r a j a c h ś w i a t a ( 2 0 0 5 ro k )
3) -
tr a n s p o r t sa m o ch o d o w y obecnie najlepiej rozwinięty rodzaj tran sp o rtu lądowego jest szybki um ożliwia dostawę towaru bezpośrednio d o odbiorcy („ocł drzwi do drzwi”) opłacalny i niezastąpiony na niewielkich odległościach stosunkow o mała masa przewozu duża szkodliwość dla środowiska wymaga budow y drogiej infrastruktury - m osty, tunele, drogi niezastąpiony na krótkich i średnich dystansach
244
I
Usiugi
Transport i łączno ść ...
- najm niej bezpieczny środek transportu (najwięcej wypadków) Poniższe wykresy przedstawiaj,-} ogólną długość dróg kołowych w wybranych krajach i gęstość sieci drogowej:
• -
| 245
transport: rurociągowy: najtańszy przy przesyłaniu towarów płynnych i gazowych możliwość przesyłania tytko jednego konkretnego rodzaju towaru towar przesyłany w ten sposób m ożna w łatwy sposób ukraść najdłuższą sieć ropociągów i gazociągów posiadają Stany Zjednoczone, Rosja i Meksyk U SA R o s ja M eksyk K anada Ira n C h in y A ra b ia S a u d y js k a N ie m c y P o lsk a
o g ó łe m w ty s . k m
D ro g i k o ło w e w w y b r a n y c h k r o ja c h ś w i a t a ( 2 0 0 5 r o k )
0
50
100
150
200
250
300
w ły s . k m
R u ru c íq g S n a f t o w e w w y b r a n y c h k ra ja c h {2001 ro k )
m i 1 0 0 k m 2 p o w ic r /c łm t k ra ju w k m
G ę s t o ś ć s ie c i d r o g o w e j w w y b r a n y c h k r a j a c h ś w i a t a ( 2 0 0 5 ro k )
- Stany Z jednoczone posiadają zdecydow anie największą ilość dróg kołowych, a państwa Europy Z achodniej i Japonia mają największą gęstość sieci dróg kołowych - w każdym państwie najgęstsza sieć dróg występuje w aglom eracjach miejskich - liczba sam ochodów osobow ych na świccie wynosi około 529 m in (dane z roku 2005), a sam ocho dów ciężarowych prawie 215 m in - zdecydowanie najwięcej sam ochodów użytkowanych jest w Stanach Zjednoczonych - największymi producentam i sam ochodów osobowych na świccie są: Japonia, USA, Niemcy i Francja - w państwach wysoko rozwiniętych najważniejszą rolę w drogowej sieci komunikacyjnej pełnią autostra dy (koszt ich budowy i eksploatacji jest bardzo duży, dlatego też stać na nie tylko państwa bogate) - najwięcej autostrad zbudow ano w Stanach Z jednoczonych, Japonii oraz w E uropie Z achodniej. 4) t r a n s p o r t p rzesyłow y • obejm uje transport: - rurociągow y (ropociągi, gazociągi, wodociągi) - taśmociągowy - sieć energetyczną przesyłającą energię elektryczną
• przesyłanie energii elektrycznej odbywa się liniam i przesyłowymi napow ietrznym i lub podziem nym i; w czasie przesyłania nieuniknione są straty energii elektrycznej. 5) tr a n s p o r t lo tn iczy • najdroższy rodzaj transportu (zwłaszcza na krótkich dystansach) • niezastąpiony w państw ach o dużych obszarach oraz na terenach niedostępnych dla innego rodzaju transportu • najszybszy i statystycznie najbezpieczniejszy rodzaj tran sp o rtu • wymaga wysoko kwalifikowanej kadry pilotów i obsługi naziem nej • wytwarza duży hałas uciążliwy dla m ieszkańców okolic lotnisk • potentatem w transporcie lotniczym są Stany Z jednoczone - am erykańskie towarzystwa lotnicze prze wożą 30% ładunków i 40% pasażerów • 6 największych towarzystw lotniczych świata to towarzystwa am erykańskie - Am erican Airlines, Delta Airlines, U nited Airlines, US Air, C o n tin en tal Airlines i N orthw est • poza am erykańskim i liniami lotniczym i największy udział w światowych przewozach mają: British Airways, Lufthansa, TWA oraz Air France • największe pasażerskie p o rty lotnicze świata: - USA: A tlanta - H artsficld, C hicago - O ’Hare, Los Angeles - International, D allas/Fort W orth, Denver, San Francisco - International, Las Vegas, New York - Kennedy - W ielka Brytania: Londyn - H eathrow - Japonia: Tokyo - H aneda - Niemcy: Frankfurt nad M enem - Francja: Paris - Charles de Gaulle - H olandia: A m sterdam - Schiphol - Polska: Warszawa - Okęcie • w m iędzynarodow ym transporcie lotniczym największe natężenie ruchu występuje na trasach między E uropą Z achodnią a Am eryką Północną • największe natężenie ruchu pasażerskiego występuje na następujących liniach lotniczych: - E uropa - Nowy Jork - Europa - M ontreal - m iędzy wielkimi p ortam i lotniczym i USA (Nowy Jo rk , C hicago, Los Angeles, Dallas) - Los Angeles - H o n o lu lu - Tokio - Los Angeles - Anchorage
246 |
U s łu g i
-
Europa - Kair i Tcl Awiw Moskwa - miasta Syberii Tokio - H ongkong - Bangkok M elbourne - Sydney. 6) tr a n s p o r t w odny • tr a n s p o r t w o d n y śró d ląd o w y - najtańszy rodzaj transportu - niewielka prędkość - bardzo duży koszt regulacji szlaków wodnych - znaczenie tego transportu zależy od wahania stanów wody i okresu ziodzenia - najważniejsze szlaki żeglugi śródlądowej na świecie to: • system W ielkich Jezior Am erykańskich wraz z Rzeką Świętego Wawrzyńca - zapewnia połącze nie wielkich aglomeracji USA i K anady (Chicago, D etroit, Cleveland, T oronto, M ontreal, Nowy
-
-
J°i’k)
ŁĄCZNOŚĆ
Usługi finansowe z'
; x U s łu g i f in a n s o w e są przykładem usług wysoko wyspecjalizowanych. O bejm ują: 1) usługi ubezpieczeniowe - w tym bezpośrednie ubezpieczenia (na życie, 11 i III filar ubezpieczenia em erytalnego), pośrednictw o ubezpieczeniow e 2) usługi bankowe (np. lokaty, kredyty, przelewy, karty płatnicze, leasing finansowy) 3) usługi świadczone przez fundusze inwestycyjne 4) giełda papierów wartościowych 5) pośrednictw o finansowe (doradcy finansowi, dom y maklerskie). Rynek usług finansowych ciągle się rozwija, zwiększa się znaczenie innych instytucji finansowych niż .banki (np. fundusze inwestycyjne, dom y maklerskie). W m iarę rozwoju gospodarczego kraju znaczenie tych usług wzrasta.
ro z sz e rz o n y
W przesyłaniu inform acji największe znaczenie ma: a) te le k o m u n ik a c ja k o m p u te ro w a - ogólnoświatowa sieć kom puterow a um ożliwia szybkie przesyłanie inform acji - najlepiej rozwinięta w krajach wysoko rozw iniętych (USA, Kanada, E uropa, Australia), najsłabiej w krajach afrykańskich b) te le fo n ia p rzew o d o w a - traci na znaczeniu ze względu na telefonię kom órkową - bardzo dobrze rozwinięta zwłaszcza w E uropie Z achodniej, najsłabiej w krajach afrykańskich e) te le fo n ia k o m ó rk o w a - duża m obilność - możliwość przesyłania różnych danych (w tym obrazy, internet), robienia (biografii i filmów - najwięcej użytkowników w krajach europejskich, USA, Japonii, Australii, Azji Południowo-Wschodniej d) r a d io fo n ia i telew izja - bardzo rozpow szechniony sposób przekazywania inform acji - w krajach wysoko rozw iniętych rozwija się lepsza jakościowo telewizja cyfrowa.
poziom
• system rzek Europy Zachodniej, którego główną osią jest Ren - połączony jest 011 siecią kanałów z Sekwaną, Rodanem , Łabą i Dunajem ; system ten łączy M orze P ółnocne z M orzem Śródziemnym • system D unaju - rzeka ta przepływa przez Niemcy, Austrię, Czechy, Słowację, Węgry, Jugosławię, Bułgarię i Rum unię (żegluga śródlądowa wykorzystuje przede wszystkim odcinek m iędzy W iedniem a Budapesztem) • system Wołgi - ta najdłuższa rzeka Europy połączona jest siecią kanałów z D onem , Dźwiną i Ne wą - duże znaczenie dla żeglugi śródlądowej m ają także: • w E uropie - D n iep r i Pad • w Azji - Jangcy, Ganges i A m ur • w Ameryce Północnej - M issisipi i M issouri • w Ameryce Południowej - A m azonka, Parana i Paragwaj • w Afryce - Niger i Zambezi • tr a n s p o r t m o rsk i - m oże m ieć charakter żeglugi kabotażowej (przybrzeżnej) lub dalekom orskiej - duża ładowność statków (jednorazow o przewozi się dużą ilość towarów lub osób) - niewielka prędkość - konieczność przeładunków w p ortach - zam arzanie niektórych portów wyłącza je czasowo z eksploatacji (np. W ladywostok) - duże zanieczyszczenie wód m orskich - przewóz głównie ropy naftowej, węgla kam iennego, rud metali oraz płodów rolnych (zwłaszcza zboże i owoce) - główne szlaki żeglugi iniędzykontynentalncj łączą p o rty państw eksportujących ropę naftową ze Stanam i Zjednoczonym i, Japonią i Europą- Z achodnią - żegluga pasażerska (m iędzykontyncntalna) m a zdecydowanie mniejsze znaczenie niż transport lot niczy, który jest szybszy i wygodniejszy - największe p o rty morskie świata: • Singapur • Szanghaj (Chiny) • Rotterdam (H olandia) • N ingbo (Chiny) • H ongkong (Chiny) • Pusan (Korea Południowa) • Nagoya (Japonia) • Los Angeles (USA) • H o u sto n (USA) • C hiba (Japonia) • Antwerpia (Belgia) • H am burg (Niemcy) • Marsylia (Francja)
• Vancouver (Kanada) • Gdańsk, Szczecin - Świnoujście, Gdynia większość z największych portów świata to p o rty uniwersalne, przystosowane d o przeładunku róż nych towarów wytworzyły się także p o rty wyspecjalizowane (np. węglowe - New castle/A ustralia, naftowe - A bu Z abi/Z jedno czo n e Em iraty Arabskie, przystosowane d o wywozu rud metali - N arw ik/N orw egia) i bardzo ważne dla żeglugi morskiej są kanały: Panamski, Sucski i Kiloński - zdecydowanie skracają5 czas przewozu towarów i pasażerów większość statków na świecie zarejestrowana jest w państw ach tzw. taniej bandery (Liberia, Pan: Grecja, Cypr, Bermudy, Bahamy) - gdzie są m niejsze o p łaty rejestracyjne i podatki, a także mniejsze wymagania dotyczące stanu technicznego statków poza krajami taniej bandery dużą flotę m orską posiadają: W ielka Brytania, Japonia, Norwi Stany Zjednoczone, Rosja, C hiny i Korea Południowa największe natężenie m orskiego ruchu pasażerskiego występuje na następujących trasach: • porty Europy - porty atlantyckiego wybrzeża Ameryki Północnej (Nowy Jork, Filadelfia, Halifax) • p o rty basenu M orza Śródziem nego - Kanał Sucski - p o rty Azji • p o rty w schodniego i południow ego wybrzeża USA - Wyspy Karaibskie • porty nad Zatoką Meksykańską i M orzem Karaibskim - Kanał Panamski - porty Azji i Australii • m iędzy portam i atlantyckiego wybrzeża Am eryki Południowej (Recife, Salvador, Rio dc Janeiro, Santos, M ontevideo, Buenos Aires) • linia wokół Afryki (Las Palmas, D akar, A bidżan, Lagos, K apsztad, Bcira, M om basa) • Bom baj - Singapur • Singapur - W iktoria - Szanghaj - p o rty Japonii • Singapur - D żakarta - Adelaide - M elb o u rn e - Sydney • p o rty Australii - p o rty Nowej Zelandii - wyspy Oceanii.
248 |
Ustugi
Turystyka
I 249
Turystyka T u ry s ty k a to wyjazdy poza miejsce swego zam ieszkania, to form a migracji. W yjazd taki m oże m ieć różny cel, np.: a) wypoczynek b) poznanie świata (turystyka poznawcza) c) regeneracja sil, popraw a stanu zdrowia (turystyka zdrow otna) cl) upraw ianie sp o rtu , czynne spędzanie czasu w olnego (turystyka kwalifikowana) c) odw iedziny u znajom ych i rodziny i) sprawy zawodowe (turystyka biznesowa i kongresowa) g) pielgrzym ka, uczestnictwo w w ydarzeniach religijnych (turystyka religijno-pielgrzymkowa) ^ h) nauka języka obcego za granicą (turystyka lingwistyczna). :
J
TURYSTYKA
KRAJOWA podróże m ieszkańców p o własnym kraju
M IĘDZYNA RODOW A podróże do kraju niebędącego miejscem stałego pobytu
PRZYJAZDOWA przyjazdy d o danego kraju osób mieszkających stale poza nim
W YJAZDOW A wyjazdy mieszkańców danego kraju zagranicę
N a atrakcyjność turystyczną danego miejsca składają się: 1) w a lo ry tu ry sty c z n e = atrakcje przyciągające turystów 2) b a z a tu ry sty c z n a = infrastruktura turystyczna ~ zagospodarow anie turystyczne ~ stworzenie turyście warunków niezbędnych do egzystencji (baza noclegowa i gastronom iczna) i uatrakcyjnienie pobytu (baza towarzysząca) 3) d o stę p n o ść k o m u n ik a c y jn a . Turystyka zaczęła się bardzo intensywnie rozwijać p o drugiej wojnie światowej (od lat 50. XX wieku). M iało na to wpływ wiele czynników, m iędzy innymi: - wzrost zam ożności społeczeństwa (więcej pieniędzy m oże być przeznaczone na podróże) - w ydłużenie czasu w olnego (np. krótszy tydzień pracy, więcej urlopu) - wydłużenie życia ludności krajów wysoko rozw iniętych (w turystyce bierze udział duża liczba emery tów) - rozwój takich środków transportu jak sam olot, sam ochód osobow y (ludzie m ogą podróżow ać więcej i na dalsze odległości) - daleko posunięta urbanizacja wzmaga chęć o dpoczynku na łonie natury - otwarcie granic (łatwiejsze podróże zagraniczne).
o
10
20 A
,
30
-10
50
60
70
80
90
m in o s ó b b io r ą c y c h u d z ia ł w n u y s ly c c p r z y ja z d o w e j
N a j a tr a k c y j n i e j s z e k r a j e d l a t u r y s t y k i z a g r a n i c z n e j { 2 0 0 7 ro k )
W czołówce światowej jest Polska - przyjeżdża do nas rocznie około 15 m in obcokrajowców, nasz kraj zarabia na tym pon ad 1 młd dolarów am erykańskich. Największe zyski z turystyki zagranicznej czerpią H iszpania i USA (po 38 mld dolarów amerykańskich). Turystyka nie pozostaje bez wpływu na kraj przyjm ujący turystów (tak zwany kraj recepcyjny): 1) zm ienia środowisko przyrodnicze - przekształcenie środowiska związane jest z tworzeniem infrastruk tury turystycznej (obiekty noclegowe, wyciągi narciarskie, szlaki turystyczne itd.) 2) zmniejsza bezrobocie i dostarcza dodatkowych doch o d ó w ludności miejscowej obsługującej turystów 3) przyczynia się d o rozwoju regionalnej k u ltu ry (folklor, sztuka ludowa ud.) 4) jest przyczyną pojawienia się niekorzystnych zjawisk społecznych, takich jak: przestępczość, narkom a nia, prostytucja, rozwój postaw konsum pcyjnych itp.
W Y B R A N E W A LO R Y T U R Y ST Y C Z N E ŚW IATA W alory m ożna podzielić na trzy grupy: 1) w ypoczynkow e - służące odpoczynkow i, regeneracji sil fizycznych i psychicznych 2) po zn aw c ze - mające aspekt dydaktyczny 3) sp e c ja listy c z n e - służące tak zwanej turystyce kwalifikowanej (np. narciarstwu, turystyce górskiej pieszej, żeglarstwu itd.). W ybrane w alo ry tu rysty czn e św ia ta ■ ■
i
D o krajów cieszących się największą popularnością wśród turystów należą (biorąc pod uwagę tylko turystykę zagraniczną, 2007 rok):
t ' U ■ iV o
! l’.1i
P R Z Y R O D N IC Z E
• nieskażone, n ie p rzek szta k o n e środow isko • u ro zm aico n a rzeźba terenu (H im alaje, A lpy) dostarczająca d o zn a ń estetycznych • piaszczyste plaże w wielu m iejscach na świecie •w o d y zd atn e d o kąpieli - np. cieple m o rza • źródła lecznicze (np. Krynica, Baden-Badcn, Vichy, liath )
j
A N T R O P O G EN IC Z N E
• u rząd zen ia rozryw kow e (np. D isneyland) • u rząd zen ia sp o rto w e (boiska, baseny, ko rty tenisow e itcł.)
*
I
Usługi
Międzynarodowa
handlowa
A N T R O P O G EN IC Z N E
• osobliw ości flo ry i fauny (np. dąb Bartek, rezerwat żubrów w Książu) •skałki, grupy skał (np. Ayers R ock w A ustralii) • wąwozy, doliny i przelotny rzeczne (np. W ielki K anion K olorado, przełom D u n ajca w Pieninach) • w odospady (np. N iagara) • pustynie, np. Sahara •w u lk an y (np. we W łoszech i na H aw ajach) • gejzery (np. w Parku N arodow ym Y ellowstone) • jeziora charakterystyczne p o d jakim ś w zględem np. Bajkał - najgłębsze jezioro świata • rafa koralowa (np. W ielka Rafa K oralow a w A ustralii, rafa w M o rzu C zerw onym ) • ogrody b o ta n iczn e (np. n a Jaw ie w Bogor) •o g ro d y zoologiczne (np. w Berlinie, R otterdam ie, we W rocław iu)
• ró ż n o ro d n e m uzea • zabytki architektury, np.: - piram idy - Sfinks w Gizte - A kro p o l w A lenach - katedra N o tre -D a m e w Paryżu - Stare M iasto w Krakowie - Starów ka w G dań sk u •z a b y tk i b u d ow nictw a (np. W ielki M u r C hiński) j tech n ik i (np. wieża Eiffla) •w sp ó łczesn e bu d o w n ictw o (np. drapacze ch m u r w USA, g inach o p ery w Sydney) •g alerie (np. Luwr w Paryżu, E rm itaż w Sankt P etersburgu) • miejsca m arty ro lo g ii (np. były o b ó z koncen tracy jn y w O św ięcim iu, na M ajdanku) • ob ie k ty historyczno-w ojskow e (np. p ole bitwy pod W aterioo, G runw ald, W esterplatte) • festiwale m uzyki, im prezy k u ltu raln e (np. M iędzynarodow y Festiwal M uzyki W spółczesnej, M ięd zynarodow y K onkurs C ho p in o w sk i) • targi i wystawy (np. Targi S am o ch o d o w e w G enew ie) • obyczaje ludow e, rzem io sło ludow e, folklor • miejsca pielgrzym kow e (Jasna G óra, Lourdes, Fatim a, W atykan)
W światowej wymianie towarowej przeważają (i nadal m ają tendencję wzrostową) wyroby przemysłu elektrom aszynowego i maszynowego (lip. sprzęt transportow y, przyrządy optyczne, kom putery). Spada natom iast udział towarów rolno-spożywczych.
20«,'o
40«*
60%
80%
o d s e te k w a r to ś c i im p o r tu
to w a r y r o l n o - s p o ż y w c z e
j
j p a liw a m i n e r a l n e
|
s u r o w c e ( z w y j ą t k i e m p a liw )
|
p r o d u k t y p r z e tw ó rs tw a p r z e m y s ło w e g o
j lU f j m a szy n y , u rz ą d z e n ia , s p rz ę t tr a n s p o rto w y
S t r u k t u r a i m p o r tu ś w i a to w e g o
20%
'1 0 %
60%
80%
o d s e te k w a rto ś c i e k s p o rtu
to w a r y r o l n o - s p o ż y w c z e
| p a liw a m i n e r a l n e
p r o d u k t y p r z e tw ó rs tw a p r z e m y s ło w e g o
m a szy n y , u rz ą d z e n ia , s p rz ę t tra n s p o rto w y
S t r u k t u r a e k s p o r t u ś w i a to w e g o
•z b io rn ik i sztuczne
Różnice w strukturze im portu i eksportu m ogą dotyczyć poszczególnych państw (m ogą się zasadni czo różnić od tendencji światowych).
B ilan s h an d lo w y to porów nanie wartości eksportu i im portu w danym okresie (najczęściej rok). B IL A N S H A N D L O W Y = E K SP O R T - IM P O R T
eksport > im port
20%
40%
60%
80%
100%
o d s e te k w a rto ś c i im p o r tu
bilans ujemny
eksport < im port
bilans zrów now ażony
eksport » im port
E k s p o r t - wywóz własnych towarów za granicę. I m p o rt - przywóz towarów z innych krajów.
j
[
J
J to w a ry r o ln o - s p o ż y w c z e
y § § ||
p r o d u k ty p r z e tw ó rs tw a p r z e m y s ło w e g o
j s u r o w c e ( z w y j ą t k i e m p a liw )
m H
m a sz y n y , u rz ą d z e n ia , s p rz ę t tra n s p o rto w y
""] } i l i w a m i n e r a l n e
S t r u k t u r a i m p o r tu w w y b r a n y c h k r a j a c h ś w i a t a (2 0 0 6 ro k )
rozszerzony
|j
s u r o w c e ( z w y j ą t k i e m p a liw )
Międzynarodowa wymiana handlowa
bilans dodatni
| 251
STR U K TU R A ŚW IA TO W EG O IM PO R TU I EK SP O R T U
P RZ Y R O D N IC Z E
• w górach odpow iednie w arunki dla narciarstw a zjazdow ego (długo zalegająca pokryw a śnieżna, d uże różnice w zniesień i o d p ow iednie nachylenie stoków ) - np. A lpy • system jezior połączonych kanałam i (M azury) dla kajakarstwa • naturalne zb iorniki w odne - dla żeglarstwa, kajakarstwa •la sy bogate w zw ierzynę - dla myślistwa • dzikie, niezagospodarow ane jaskinie - dla speleologów
wymiana
poziom
SPECJALISTYCZNE
POZNAW CZE
250
40%
60%
80%
j
to w a r y r o l n o - s p o ż y w c z e
p r o d u k ty p r z e tw ó rs tw a p r z e m y s ło w e g o
[
]
s u r o w c e ( z w y j ą t k i e m p a liw )
m a szy n y , u rz ą d z e n ia , s p rz ę t tra n s p o rto w y
[
|
p a liw a m i n e r a l n e
S t r u k t u r a e k s p o r t u w w y b r a n y c h k r a j a c h ś w i a t a { 2 0 0 6 ro k )
Największy udział przemysłu wysokiej techniki w eksporcie mają kraje: Korea Południowa, USA, C hiny, Japonia, W ielka Brytania, Finlandia, Szwajcaria, Węgry.
poziom
rozszerzony
o d s e te k w a rto ś c i e k s p o rt u
N a jw a ż n ie js i e k s p o r t e r z y i i m p o r t e r z y n a ś w ie c ie ( 2 0 0 8 ro k ) GŁÓW NI EKSPORTERZY k raj
GŁÓW NI IM P ÍIIM II'Z Y
u d z ia ł w ś w ie c le w
k rn j
1
u d z ia ł w ¿ w ie c ie w
N iem cy
10
USA
14
C h in y
10
N iem cy
8
USA
9
C h in y
8
Jap o n ia
5
Jap o n ia
5
Francja
4
Francja
5
Polska
hl
Polska
1,4
D odatnie saldo bilansu handlow ego m ają np. Japonia, Niemcy, Kanada, W łochy. ‘ Ujem ne saldo bilansu handlow ego mają np. USA, W ielka Brytania, Polska, Francja. ✓
;
'
~
B ila n s p ła tn ic z y to'w szystkie o b ro ty danego kraju z zagranicą w danym czasie. Obejm uje: - bilans handlow y (przepływ towarów) - b ila n s kapitałowy (np. przepływ usług, d o c h o d y z lokat term inow ych w; bankach zagraniczni nych).
GEOGRAFIA FIZYCZNA I SPOŁECZNOEKONOMICZNA POLSKI
Położenie Polski w Europie Polska jest krajem leżącym w środkowej Europie. Na terenie naszego kraju znajduje się geom etryczny środek Europy. P unkty skrajne Polski - najdalej wysunięte na północ, połu dnic, wschód i zachód: - na północ - p rz y lą d e k R ozew ie - 54°50* N (wg innych źródeł Jastrzębia Góra) - na południc - szczyt O p o io n ck w B ieszczadach - 49°00* N - na zachód - k o la n o O d ry k o ło C ed y n i - 14°08’ E - na w schód - k o la n o B u g u k o ło S trzy żo w a - 24°09* E. - geom etryczny środek Polski - P ią te k k o ło Łęczycy (52°04* N; I9°28* E) R o z c i ą g ł o ś ć r ó w n o l e ż n i k o w a P o l s k i (z zach o d u na wschód, m ierzona wzdłuż równoleżnika
52°N ) wynosi
co daje 6 8 9 k m . (z p ó łnocy na południc, m ierzona wzdłuż południka 19°E) wynosi _______________________ ' 5 o5 0 ł, co daje 6 4 9 km .
R o z c ią g ło ś ć p o łu d n ik o w a
Konsekwencje położenia Polski: różnice czasu słonecznego m iędzy zachodnim i w schodnim krańcem kraju 14W E
2 4 °0 9 ’ ii 1 0°0P
ł° - 4 m inuty 1 0 ° 0 r • 4 m in = 4 0 m in 4 s
• różnice w długości (rwania dnia m iędzy p ó łn o cn ą i południow ą częścią kraju - ok. t godz. - latem dzień dłuższy jest na półn o cy Polsly - zim ą dzień dłuższy jest: na p o łu d n iu Polski • urozm aicona rzeźba terenu będąca wynikiem położenia naszego kraju na pograniczu wielkich jedno stek geologie J B |1 kontynentu (platform a prekam bryjska na północnym wschodzie, obszar fałdowań pałcozoicznycn i alpejskich) • przcjściowość klim atu Polski
256 |
Geografia
fizyczna
Polski
• d ostępność kom unikacyjna • tranzytowe położenie Polski m iędzy wschodni:) i zachodni:) Europ;) (zyski z transportu).
Obszar, granice, podział adm inistracyjny H istoria państwowości polskiej liczy ponad tysiąc lat. W okresie tym w ielokrotnie zm ieniała się pow ierzchnia Polski oraz przebieg jej granic. Przez 123 lata podczas zaborów Polska nic istniała jako suw erenne państwo. O becne granice zostały ustalone pod koniec II wojny światowej na konferencjach w Jałcie i Poczdamie. W ich wyniku obszar państwa polskiego został wyraźnie przesunięty na zachód w stosunku d o Polski międzywojennej: - utraciliśm y ziemie w schodnie na rzecz Związku Radzieckiego - odzyskaliśm y Pom orze, Śląsk i M azury, należące przed wojną do Niemiec. W 195! roku d o k o n an o niewielkiej korekty granicy wschodniej. W jej wyniku Polska otrzym ała część ob w odu drohobyckiego, a Związek Radziecki fragm ent ziemi sokalskiej. ' O been ie terytorium naszego kraju wynosi łącznic: 3 2 2 5 7 5 k m 2, w tym: - o b s z a r lądow y (łącznie z w odam i śródlądowym i) - 311 88 9 k m 2 - m orskie w ody w ewnętrzne - 2 004 km 2 - m orze terytorialne - 8 682 km 2.
niim u r nn m ap ie
2
Granice lądowe mają łączną długość 3 071 km i stanow ią 87,5% granic naszego kraju (pozostała część to granica m orska - 440 kin). Polska graniczy z siedm iom a państwami:
" 3. . 4
' \
s rjs im l
n u m e r n a m a p iu
./
.■
s "
w ojew ó d ztw o
stoli«:» w ojuw ództw o
zach o d n io p o m o rsk ie
Szczecin
pom orskie
G dańsk
w annińsko-m azurskie
O lszty n
podlaskie
B iałystok
m azow ieckie
Warszawa
kujaw sko-pom orskie
B ydgoszcz - siedziba W ojew ody Toruń - siedziba Sejm iku W ojew ódzkiego
w ielkopolskie
Poznań
lubuskie
G o rzó w W ielkopolski - siedziba W ojew ody Z ielo n a G ó ra - siedziba Sejm iku W ojew ódzkiego
dolnośląskie
W rocław
Rosja (O b w ó d K aliningradzki)
2 10 km
Z ■‘
Litwa
104 km
3
Białoruś
418 km
U kraina
535 km
.Słowacja
541 km
C zechy
796 km
10
łódzkie
Łódź
467 km
11
świętokrzyskie
Kielce
lubelskie
Lublin
. 5
7
.
N iem cy
g
‘ ' g .■
.1 2
G ranica zachodnia prawie w całości jest granicą naturalną i przebiega wzdłuż O d ry iNysy Łużyckiej (wyjątkiem jest tylko niewielki fragm ent granicy ciągnący się na zachód od Szczecina). Granica południow a jest w całości granicą naturalną przebiegającą pasm am i górskim i Sudetów i Kar pat. Granica w schodnia i północna nawiązuje do tzw. linii C urzona. Była to linia podziału narodow ościo wego, ustalona w 1920 roku przez m inistra spraw zagranicznych W ielkiej Brytanii - Georga C urzona. Nic jest to granica naturalna. W yjątkiem jest środkow y bieg Bugu, stanowiący część granicy z Ukrainą i Białorusią. O d 1999 roku obowiązuje nowy podział adm inistracyjny kraju. Polska podzielona została na 16 województw, a te z kolei dzielą się na pow iaty i gminy.
■■■* ^
13
p o d k arp ack ie
Rzeszów
14
m ałopolskie
Kraków
15
śląskie
K atow ice
IG
opolskie
O p o le
Budowa geologiczna Polski na tle struktur europejskich ■ Na terytorium Europy wyróżnia się następujące wielkie struktury geologiczne (prowincje tek niczne):
I
Geografia
fizyczna
Polski
Ważniejsze
obszar faldowań paleo zo icz nych
1) o b s z a r fałd o w ali p re k a m b ry js k ic li (archcoeuropa) - najstarsza geologicznie część Europy, na którą sklaclaj;) się trzy fragmenty: - p la tf o rm a w s c h o d n io e u ro p e js k a - zajm ująca prawie całą wschodni;) E uropę, jest ona typową platform ą kontynentalną - jej dolną część stanow i fundament: krystaliczny zbudow any ze skal mag mowych i przeobrażonych wieku prekam bryjskiego; a na tym fundam encie osadziły się m łodsze skały osadowe. O bszar północno-w schodniej Polski nie uległ późniejszym ruchom fałdowym, - ta rc z a u k ra iń s k a - znajdująca się w środkowej części Ukrainy; zbudow ana (tak jak platform a w schodnioeuropejska) z krystalicznych skał prekam bryjskicli, lecz bez pokrywy skał osadowych - ta rc z a b a łty c k a (fe n n o s k a n d z k a ) - obejm ująca Półwysep Pcnnoskandzki (tzn. Półwysep Skandy nawski, Finlandię i Karelię) bez G ór Skandynawskich; zbudow ana tak jak tarcza ukraińska 2) o b s z a r fałd o w ali p a le o z o ic z n y c h - obejm uje E uropę Z achodnią, dzieli się na trzy części: - k a lc d o n id y - stru k tury powstałe w czasie orogenezy kalcdońskiej - G óry Skandynawskie, pół nocna Szkocja (góry G ram pian, G óry Kalcdońskie), Walia, w Polsce - część G ór Świętokrzyskich i Sudetów - h c rć y n id y - struktury powstałe w czasie orogenezy hercyńskiej (waryscyjskiej) - Masyw Iberyjski, Centralny, A rtnorykański, Ardeny, Las Turyński, H arz, Rudawy, Las Czeski, góry Ural; w Polsce Sudety i G óry Świętokrzyskie - p la tfo rm y p a lc o z o ic z n c - struktury kalcdońskie lub hercyńskie znajdujące się p o d pokrywą młodszych skał osadowych - np. baseny: akwitański, paryski, północnoniem iecki, południow oniemiccki 3) o b sz a r fald o w ań k e n o z o ic z n y c h - najm łodszy geologicznie w Europie, dzieli się na dwie części: - a lp id y - łańcuchy górskie powstałe podczas orogenezy alpejskiej - Alpy, Karpaty, Pireneje, G óry Betyckie, A peniny, G óry Dynarskie, Stara Pianina - z a p a d lis k a p rz e d g ó rsk ie i śró d g ó rsk ie - rozległe obniżenia: basen pannoński, zapadlisko przedkarpackie.
U!
wydarzenia
geologiczne
na
ziemiach
I
polskich 259 ------------ Ł --------
k alcdonidy
- część S udetów : G ó ry Kaczawskie, Izerskie, Masyw Snicżnika - p o łu d n io w a część G ó r Św iętokrzystkich
h eicynidy
- S u d ety z P rzedgórzem S udeckim - G ó ry Świętokrzyskie - zapadlisko śhjsko-krakowskic
p la tfo rm a pałeozoiczna
-
alpidy
- K arp aty W ew nętrzne (Tatry, Pieniny, Podhale) - K arp aty Z ew n ętrzn e (Beskidy i Pogórza Beskidzkie)
zapadlisko przedgórskie
zapadlisko przed k arp ack ic
wat kujaw sko-pom orski (środkow opoiski) niecki: szczecińska, m ogileńska, łó dzka, m iechow ska m o n o ld in a p rzedsudecka m o n o k łin a śląsko-krakowska
1. p l a l f o r n i n w s c h o d n i o e u r o p e j s k a 2 . o b s z a r f a ld o w a ń p a le o z .o ic r a iy e h 3 . o b s z a r f a i d o w a ń a lp e j s k i c h —
lin i a T - T { T c ls s e y r c 'a - T o r n c p iis ta )
BUDOWA GEOLOGICZNA POLSKI Przez obszar naszego (¿..iju przebiegają granice głównych prowincji tektonicznych E uropy (wymienio
S t r u k t u r y g e o l o g i c z n e n a t e r y t o r i u m P o lsk i w jej o b ręb ie w yróżnia się: - w yniesienia w m iejscu, gdzie fu n d am en t krystaliczny jest stosunkow o płytko (na głębokości kilkuset m etrów ) - ob n iżen ia, tam gdzie fu n d a m e n t kry staliczny zalega głęboko (kilka tysięcy m etrów )
wyniesienia: - Łeby - m azursko-suw aiskie - podlaskie (Sławatycz) o bniżenia: - perybaltyckic (nadbałtyckie) - podlaskie - nadbużańsk ic
niecka brzeżna w zdłuż linii Teisscyreki-Tonciuista (rów nież należąca d o platfo rm y w sc h o d n io eu ro p ej skiej)
J e d n o s t k i s t r u k t u r a l n o P o ls k i
W ażniejsze wydarzenia geologiczne na ziem iach polskich o rek am b r • powstanie platform y w schodnioeuropejskiej • liczne procesy m agmowe i m etam orfrzm • powstanie złóż rudy polim etałicznej kolo Suwałk
• • • • • • • •
lia lc o z o ik k a m b r: powstanie piaskowców kwarcytowych i łupków w G órach Świętokrzyskich o rd o w ik - sy lu r: skam ieniałości przew odnie odnajdyw ane w skałach - graptolity i trylobity k a m b r - p o ło w a d ew o n u : orogeneza kałedońska (Sudety, G óry Świętokrzyskie) k a rb o li: powstanie pokładów węgła kam iennego k a rb o li: duża intruzja magmy w m iejscu dzisiejszycli Tatr (z niej powstaje granit) p e rm : powstanie pokładów soli kam iennej (na Kujawach) i gipsu p e r m : powstanie złóż rud miedzi (Lubin, Polkowice) p o ło w a d ew o n u - tria s: orogeneza hcrcyńska (Sudety, G óry Świętokrzyskie)
LUO lZO d
nych powyżej). Przez Polskę przebiega główna granica tektoniczna Europy. Jest to granica m iędzy obszarem falcłowań prekam bryjskicli a m łodszym i strukturam i geologicznym i. Jest to tak zwana lin ia T - T (T eisscyrc’a - T o rn q u is ta ). Ciągnie się ona z północnego zachodu na południow y wschód: od Koszalina, poprzez Bydgoszcz i Włocławek, na południe od Warszawy, a następnie w stronę Lublina. Strefa ta zbudow ana jest z licznych uskoków, a jej szerokość wałia się od 50 do 100 km. Na pó łn o c i wschód od linii Teisseyre’a - T ornąuista znajduje się platform a w schodnioeuropejska. Na zachód o d tej linii znaleźć m ożna m łodsze s tr u k tu r y p a le o z o ic z n e i kenozoiczne (alpidy na południu Polski - Karpaty).
7/iU 0 2 -J 3 Z S Z 0 J
poziom
rozszerzony
258
• ,] > {i t
poziom
rozszerzony
260 |
• • • • •
• • • •
Geogratia
łiżyczna
Polski
m ezoy.oik c a la e ra : pow stanie m ouokiiny przcclsudcckiej ju ra : pow stanie wapieni na W yżynie Krakowsko-Częstochowskiej ju r a : skam ieniałości przew odnie odnajdywane w skalach - am onity i ram ienionogi k re d a : powstanie fliszu karpackiego k re d a - n eo g e n (in io c e n ): orogeneza alpejska - powstanie Karpat, odm łodzenie Sudetów i G ór Świętokrzyskich k e n o z o ik n e o g e n (m io c e n ): powstanie złóż węgla brunatnego (Turoszów, K onin, Bełchatów) n e o g e n (in io c e n ): powstanie złóż soli kam iennej (Wieliczka, Bochnia) n eo g e n (in io c e n ): powstanie złóż siarki (Tarnobrzeg) oraz gipsu (Niecka Nidziańska) n e o g e n (p le jsto c e n ): zlodow acenia na terytorium Polski.
Z lo d o w a c e n ia w Polsce
261
G la c ja ly i in te rg la cja ly w P o lsce (n a js ta rsz e w yd arzen ia na dole tab eli!!!) T
n u z w a z lo d o w a c e n i u w A lp a c h
W iin n
. j
|
g l a c j a ly i i n t e r g l a c j a l y
z lo d o w a c e n ie p ó lu o c n o p o ls k ie = b a łty c k ie
zlodow acenie W isły intcrglacjał eemski zlodow acenie W arty interglacjal lubawski
Riss
I
z a s i ę g z lo d o w a c e n i a
w P o ls c e
ś r o d k o w o p o lsk ie zlodow acenie O d ry
Zlodowacenia w Polsce W plejstocenie terytorium Polski było w ielokrotnie (co najm niej czterokrotnie) pokryte przez lącłolód nasuwający się ze Skandynawii. W epoce tej miały miejsce: - okresy zlodow aceń (glacjaly) - okresy oddzielające glacjaly, związane z wycofywaniem się lądołodu na skutek ocieplenia klimatu (in te rg la c ja ly ). W czasie jednego zlodowacenia (glacjału) również, miały miejsce wahania klim atyczne wywołujące nasuwanie i wycofywanie się lądołodu. Okresy, gdy zwiększał się zasięg lodu, nazywane są sta d in ln m i lub fa z a m i zlo d o w ace n ia . Okresy ocicpleń to in te rsta d ia ly . Pierwsze zlodow acenie (Narwi = podlaskie) rozpoczęło się około 950 tys. lat tem u, a ostatnie (zlodo wacenie Wisły) skończyło się około 10 tys. lat temu.
I
zlodow acenie to ob jęło swym zasięgiem tylko pojezierza (W ielkopolskie, M azurskie, P o m o r skie) zlodow acenie to sięgnęło na* zach o d zie p o Su dety, a na w schodzie p o wyżyny środkow opol skie (dalej na p o łu d n ie w ch o d ziło obniżeniam i: p o S an d o m ierz w d o lin ie W isły i Bram ę M o rawską w dolin ie O d ry ) - bez pokryw y lodowej p o zo stają Sudety, K arpaty, pas wyżyn; Ślęża n u n atak (wystawała sp o d lo d u )
intcrglacjał wielki zlodow acenie .Sanu II interglacjal ferdynantlow ski Mincie!
z lo d o w a c e n ie p o iu d n io w o p o ls k ic 08 k ra k o w s k ie
zlodow acenie S anu I interglacjal m ałopolski zlodow acenie N idy
G iinz
zlodow acenie to m iało największy zasięg, o bję ło całą Polskę aż p o K arp aty i S u d ety (tylko te p asm a górskie nie były p o k ry te ląd o lo d em - tam rozwijały się lodow ce górskie); G ó ry Świętokrzyskie, Ślęża i w pew nej części W yżyna K rakow sko-C zęstochow ska stanow iły nunataki (wystawały sp o d lo d u )
interglacjal podlaski
zlodow acenie to m iało największy zasięg, o b ję ło całą Polskę aż p o K arp aty i S u d ety (tylko te p asm a górskie nie były p o k ry te ląd o lo d em - tam rozw ijały się lodow ce górskie); G ó ry Świętokrzyskie, Ślęża i w pew nej części W yżyna K rakow sko-C zęstochow ska stanow iły nun atak i (wystawały s p o d lo d u )
zlodow acenie N arw i (p o d laskie)
p ó łn o cn o -w sch o d n ia Polska, p o Podlasie (zasięg tego zlodow acenia nie jest d o k ład n ie znany)
-
Zasięg zlodowacenia podlaskiego oraz Sanu ł jest tru d n y d o dokładnego określenia, ze zlodowaceń tych nic zachowały się bowiem żadne form y terenu (to tzw. zlodowacenia kopalne) - podczas tego pierw szego glacjału lądolód skandynawski zajmował praw do p o d o b n ie północno-w schodnią Polskę, a w czasie następnego (Sanu I) lód pokrył prawie całą Polskę bez części południowej. Zasięg m łodszych zlodowaceń m ożna określić dość precyzyjnie - patm mapa i tabela powyżej W plejstocenie wystąpiły również miejscowe zlodow acenia górskie - tworzyły się lokalnie lodowce górskie (podczas każdego ze zlodowaceń): • w Tatrach - w największym zakresie • w K arkonoszach • praw dopodobnie dotyczyło to także Babiej G óry i Pilska. FORM Y POLODOW COW E W PO LSCE >
Z a s ię g i z l o d o w a c e ń p l e j s t o c c ń s k i c h w P o ls c e
źró d ło : arkusz m aturalny - egzam in p ró b n y 2006 ro k (p o zio m rozszerzony)
• rz e ź b a n ilo d o g la c ja ln a - na obszarze zlodowacenia bałtyckiego - form y polodow cow e dobrze zachow ane, w idoczne w krajobrazie • rz e ź b a sta ro g la c ja łn a - na obszarach zlodowacenia południow opolskiego i środkowopolskiego (dotyczy to terenów, które w późniejszym okresie nie były już pokryte lodem )
262
I
Geografia
fizyczna
Ukształtowanie
Polski
- form y polodow cow e zniszczone przez czynniki zew nętrzne (ertjzja, wietrzenie, ruchy maspwe) rz e ź b a p e ry g la c ja ln a - powstała na skutek procesów (erozji i akum ulacji) działających na przedpolu lądolodu - na tere nach nieobjętych zlodowaceniem , ale będących w zasięgu jego wpływów - form y pcryglacjalne występują zarów no w strefie rzeźby staroglacjałncj, jak i młodoglacjałnej.
form y p o w sta łe w w yniku d z h ilu ln o śc i lodow ców g ó rsk ich
form y p o w s ta ło p rzó d czo łem lq d o lo d u
’
1
’■
farm y p o w s ta łe na tc ro n lo o b ję ty m • lq d a ł3 d o m 1
■
powstałe w miejscu dłuższego postoju czoła lądołodu przez wytapianie się materiału skalnego z lodu
stożki sandrow e, np. tucholski, kur piow ski, augustow ski
piaszczysto-żwirowe rów niny tw orzące się na p rzed p o lu lą d o lo d u ; m ateriał ten jest osadzany przez w ody ro zto p o w e płynące o d ląd o lo d u
pradoiiny: toruńsko-ebersw ałdzka w rocław sko-m agdeburskn
o g rom ne, szerokie d o lin y pow stałe na p rzed p o lu lądolo d u ; zostały w yżłobione przez w ody roz topow e płynące rów noległe d o czoła lądolodu
rów niny m oreny dennej
rów ninne, faliste łub pagórkow ate pow ierzchnie p o kryte m ateriałem m orenow ym pozostaw io nym przez w ycofujący się lądolód; w zagłębie niach m oreny dennej grom adząca się woda tw orzy jeziora m orenow e (Śniardwy, M am ry, N iegocin)
drum liny, np. w okolicy G niew a
niewysokie pagórki o owalnym zarysie kształto wane z materiału m orenow ego przez przesuwają cy się p o nim lądolód w czasie jego topnienia
kemy
form y akum ulacji rzecznolodow cow ej o róż nych kształtach (pagóry, wały, grzędy) osadzają ce się w szczelinach ląd o lo d u
ozy, np. w okolicy P oznania lub M rągow a W
form a terenu w kształcie długich, krętych wa łów; pow stają w skutek o sadzania materiału rzecznolodow cow ego w szczelinach ląd o lo d u
rynny polodow cow e
p o d łu ż n e zagłębienia pow stałe w skutek n i szczącej działalności w ody płynącej p o d dn em lądolodu , p o sto p n ie n iu lo d u w ich miejscu utw orzyły się jeziora rynnow e (H ańcza, G o p ło , Jeziorak, D raw sko)
' ;■ *■ -V
;.v . v O
/
cyrki lodow cow e (kary)
zagłębienia pow stałe w m iejscu p oła firnow ego lodow ca, p o w ytopieniu się lo d u (obecnie są to jeziora (stawy tatrzańskie i karkonoskie)
d oliny u-kształtne
efekt erozji lodow cow ej (egzaracji) - w przek ro ju po p rzeczn y m przy p o m in ają łiterę u - d n o d oliny jest płaskie, a zb o cza b ard zo stro m e
d oliny zaw ieszone
b o cz n e żło b y polodow cow e w ystępujące wy soko nad d n em d o lin y głównej; płynąca nim i o b ecn ie w oda tw orzy w od o sp ad y (np. W odogrz m o ty M ickiew icza w Tatrach)
"
fo rm y p o w sta ło w w yniku d z ia ła ln o ś c i lo d o w ców g ó rsk ich
. '
' i'
-
<‘ •
\
wały m oreny bocznej
wąskie wały ciągnące się w zdłuż brzegów lo dow ca
,
263
stożki piargow e (np. w Tatrach), g o ło b o rza (w G ó rach Św iętokrzyskich)
pokryw y lessowe, np. na W yżynie Lubelskiej, w połu d n io w ej części W yżyny M ałopolskiej o raz na Nizi< nie Śląskiej
u tw o rzo n e w w yniku osad zen ia pyłu kwarcowe g o, pow stałego na p rzed p o lu ląd o lo d u w skutek intensyw nego w ietrzenia m rozow ego; w iatr w ie jący o d lą d o lo d u poryw ał cząsteczki pyłu i osa dzał je w pew nej odłeglości o d ląd o lo d u
, fo rm y p o w s ta łe w w a ru n k a c h k lln iatu 1 p e r y g la c ja ln e g o (o k o lo lad o w co w e g a)
1
I
stożki piargow e tw orzą się w g órach u w ylotu żlebu w w yniku akum ulacji d ro b n eg o materiału skalnego (p o ch o d zą ceg o ze zn iszczo n y ch sto ków); g o ło b o rz a to głazowiska ostrokraw ędzisty ch od łam k ó w skalnych pow stałe w w yniku w ietrzenia m rozow ego w w aru n k ach pcryglacjalnego klim atu
■
•v ' • • •1 ’ 1 .>• ■
Polski
skały o w ygładzonej po w ierzch n i i zaokrąglo nych kształtach, szlifow ane przez nasuw ający się lodow ice
i wyglądy lodow cow e
Form y polodow cow e w Polsce wały m oren czołow ych, np. W ieżyca, Dylewska G óra, Szcskie W zgórza
powierzchni
j
.. 1 •
................. i
..........................
Ukształtow anie powierzchni Polski U kształtowanie pow ierzchni Polski jest w ynikiem działania: • procesów w ew nętrznych (ruchów górotwórczych; procesów wulkanicznych i plutonicznych) • procesów zew nętrznych (denudacji oraz akum ulacji). O bszar Polski jest pochylony z południow ego w schodu na p ó łn o cn y zachód, a dow odem narto jesfo kierunek spływu głównych rzek. Średnia wysokość bezwzględna naszego kraju wynosi 1 7 3 fm in.pjrn.ii Zdecydowanie największą pow ierzchnię zajm ują niziny, (tereny p o łożone, d o 200 lii.n .p .m . stanowią ? 75% pow ierzchni Polski).
U kład pionow y p o w ierzchn i Polski w y so k o ść n.p.m ,
p o w ierzc h n i kro ju (P olsku • • 1 0 0 r".)
poniżej 0 m
0,2
0 -1 0 0
25,2
100-200
49,7
2 00-300
16,2
3 00-500
5,6
50 0-1000
2,9
powyżej 1000 m
0,2
N a jn iż sz y p u n k t: R aczk i E lb ląsk ie (na Żuławach W iślanych) - 1,8 m p.p.m . N ajw yższy p u n k t: Rysy (w Tatrach) 2499 ni n.p.m . C echą charakterystyczną ukształtow ania pow ierzchni Polski jest występowanie równoleżnikowych „pa sów” rzeźby (na przem ian występują pasy wypukłe i wklęsłe). Są to: • pobrzeża • pojezierza • niziny
Przejściow ość klimatu
• wyżyny • obniżenia przedborskie (kotliny podkarpackie) ' .góry.
I
265
G ó ry P o ls k i *
p a s m o g ó rsk ln
ł a ń c u c h yurtiM
1. rzeźba młodoglacjalna 2. rzeźba siarogiacjalna 3. rzeźba przedplejstoceńska 4. rzeźba krasowa
S u d ety Typy r z e ź b y w P o ls c e
K arkonosze
Śnieżka (1602 m n.p.m .)
G ó ry Izerskie
W ysoka K opa (1126 m n.p.m .)
G ó ry Kaczawskie
S kopiec (724 m n.p.m .)
R udaw y Janow ickie
Skalnik (945 m n.p.m .)
G ó ry W ałbrzyskie
B orow a (854 m n.p.m .)
G ó ry K am ienne
W aligóra (936 m n.p.m .)
G ó ry Sowie
W ielka Sowa (1014 m n.p.m .)
G ó ry Bardzkie
K łodzka G ó ra (765 m n.p.m .)
G ó ry Stołow e
Szczeliniec W ielki (919 m n.p.m .) w Polsce - O rlica (1084 m n.p.m .)
G ó ry Bystrzyckie
J ag o d n a (977 m n.p.m .)
M asyw Śnieżnika
Śnieżńik (1425 m n.p.m .)
G ó ry Z łote
p o stro n ie polskiej: K ow adło (989 m n.p.m .)
Tatry
w Polsce - Rysy (2499 m n.p.m .)
Pieniny
W ysokie Skałki (1050 m n.p.m .) Trzy K orony (982 m n.p.m .)
Beskid Śląski
Skrzyczne (1257 m n.p.m .)
Beskid Mały
C zu p e l (933 m n.p.m .)
Beskid M akow ski (Średni)
L u b o m ir (904 m n.p.m .)
Beskid W yspow y
M ogielnica (1170 m n.p.m .)
Beskid Żywiecki (W ysoki)
Babia G ó ra (1725 m n.p.m .) Pilsko (1557 in n.p.m .)
G orce
T urbacz (1310 m n.p.m .)
Beskid Sądecki
R adziejowa (1262 m n.p.m .)
Beskid Niski
p o stro n ie polskiej: Lackowa (997 ni n.p.m .)
Bieszczady
Tarnica (1346 m n.p.m .)
Przejściow ość klimatu Polski Polska znajduje się w strefie klim atu um iarkowanego ciepłego, typu przejściowego (m iędzy m orskim na zachodzie Europy i kontynentalnym na wschodzie). Na klim at naszego kraju mają wpływ następujące czynniki:
rozszerzony
G ó ry O rlickie
poziom
K arp aty
n a jw y ż s z y s z c z y t
Łysica (612 m n.p.m .)
G ó ry Świętokrzyskie
O pow staniu pasów rzeźby decydowały różne czynniki: • p o b rz e ż a powstały w wyniku niszczącej i budującej działalności m orza oraz wiatru - wydmy (ruchom e w okolicach Łeby) - klify (np. Przylądek Rozewie, G dynia O rłow o, wyspa W olin) - mierzeje (Helska, W iślana) - w delcie Wisły - Żuławy Wiślane - najniżej położony obszar Polski (Raczki Elbląskie - 1,8 m n.p.m.) • p o je z ie rz a to przykład rzeźby m todoglacjalnej - występują tu wyraźne form y glacjalne i fluwioglacjalnc utw orzone w czasie zlodowacenia bałtyckiego (np. jeziora rynnow e i m orenow e, wały m oreny czołowej, ozy, kemy, stożki sandrowe i pradoliny) - form y te zostały opisane w poprzednim rozdziale • n iz in y - rzeźba staroglacjalna (ze starszych zlodowaceń): - charakterystyczny jest brak jezior - form y polodow cow e są częściowo lub całkowicie zniszczone - dom inują rozległe równiny (pozo stałością po m orenach czołowych ze zlodow acenia środkowopoiskiego są np. W zniesienia Łódzkie i Wał Trzebnicki) - stosunkow o duże obszary zajmują płaskie doliny rzeczne, w których dochodzi do akum ulacji osa dów rzecznych • w yżyny w większości posiadają rzeźbę starszą (przedczwartorzędow ą), a ich wygląd zależy od rodzaju skał budujących podłoże, np. - na obszarach zbudow anych ze skał ulegających pow olnem u rozpuszczaniu (wapień, kreda, gips, dolom it) utw orzyła się rzeźba krasowa z charakterystycznym i form am i, takimi jak: jary, lejki kraso we, ostańce krasowe i jaskinie - Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska oraz część W yżyny i Polesia Lubelskiego - na obszarach lessowych (Wyżyna Lubelska, okolice Sandom ierza, W yżyna Miechowska) rozwinęły się wąwozy lessowe • k o tlin y p o d k a rp a c k ie - składają się z Kotliny Oświęcimskiej, Bramy Krakowskiej i Kotliny Sando mierskiej • g ó ry powstały w wyniku ruchów górotwórczych: - palcozoicznych - kalcdońskich i hercyńskich (Sudety i G óry Świętokrzyskie) oraz alpejskich (Kar paty) - Sudety mają budow ę zrębową, pozostałe łańcuchy górskie fałdową - w Tatrach i Karkonoszach rzeźba została w dużym stopniu przekształcona przez lodowce.
Polski
266
I
Geografia
fizyczna
Polski
Przejściowość
poziom
rozszerzony
a) nicm cteorologiczne • sz ero k o ść g e o g ra fic z n a - decyduje o kącie padania,prom ieni słonecznych, a w rezultacie o tem peraturze powietrza • w ysokość n a d p o z io m e m m o rz a - decy duje o tem peraturze powietrza i wielkości opadów atm osferycznych - stąd na obsza rach górskich (Karpaty, Sudety) notuje się najniższą tem peraturę pow ietrza i największą ilość opadów atm osferycznych : • ek sp o zy cja sto k ó w - południow e otrzym ują więcej prom ieniow ania słonecznego, a więc są najlepiej ogrzane • u k sz tałto w an ie p o w ierzch n i - równoleżni kowy przebieg krain geograficznych i wystę powanie gór na południu kraju spraw ia,. że u trudniony jest napływ powietrza z południa, natom iast powietrze ze w schodu i zachodu; napływa d o naszego kraju bez przeszkód : ’ o d leg ło ść o d z b io rn ik ó w m o rs k ic h - kli m at Polski pozostaje p o d wpływem O ceanu Atlantyckiego oraz M orza Bałtyckiego; im bliżej zbiornika m orskiego, tym: m niejsze roczne am plitudy tem peratur i większe rocz ne sum y opadów atm osferycznych
• o b e c n o ść w ielkiego lą d u n a w sch o d zie E u ro p y : im bliżej w schodniej granicy, tym : większe jego oddziaływanie;, w zrost rocznej am plitudy tem peratury; zm niejszenie się ilo ści opadów atm osferycznych • w ystępow anie ciep łeg o p r ą d u m o rsk ieg o n a A tla n ty k u - Prąd Zatokowy • sz a ta r o ś lin n a (wpływa na albedo, tem pera turę i wilgotność powietrza) b) m eteorologiczne • ro z m ie sz c z e n ie u k ład ó w b a ry c z u y c h - sta łych i sezonowych: - niż islandzki - nad północnym A tlanty kiem, szczególnie.aktywny zim ą - wyż azorski - nad środkowym A tlanty kiem, bardziej aktywny latem . • • • . . • - wyż grenlandzki (arktyczny) - głównie zi m ą i wiosną - wyż zwrotnikowy - nad Azją M niejszą i północną Afryką, wpływa na pogodę w Polsce latem i wczesną jesienią - wyż azjatycki - w zimie - niż poludniow oazjatycki - latem • różne m asy p o w ie trz a napływające nad Polskę (mają one decydujący wpływ na pogo dę).
M a s y p o w i e t r z a n a p ł y w a j ą c e n a d P o ls k ę |
kiudy n ap ły w a n a d Polskę?
m o sn p o w ie trz a
j«lfq p o g o d ę p rzy n o si?
p ow ietrze z w r o tn ik o w e m o r s k ie (P Z m )
głów nie z wyżu azorskiego
przez cały rok
la te m b a r d z o o b f ite o p a d y , z im ą o d w ilż e
pow ietrze z w r o tn i k o w e k o n ty n e n ta ln e (P Z k )
z p ó łn o c n ej Afryki i zachodniej Azji
latem i jesienią
la te m u p a ły i s k r a jn ie s u c h o , je s ie n ią p o g o d a s ło n e c z n a i c ic p la (tzw . „ b a b ie la to ” )
p ow ietrze p o la r n e m o r s k ie (P P in )
znad p ó łn o c n eg o A tlantyku
p rzez cały rok
z a c h m u r z e n ie i d e s z c z , z im ą o d w ilż , la to m o c h ło d z e n ie
p ow ietrze p o la r n e k o n ty n e n ta ln e (P P k )
znad w schodniej E u ro p y i Azji
zwykłe zim ą i na w iosnę
p o g o d a s ło n e c z n a i s u c h a , la te m g o r ą c o , z im ą d u ż y m r ó z (a le b e z o p a d ó w ś n ie g u )
pow ietrze a rk ty c z n c (PA)
znad O cean u A rktyczncgo ,i G renlandii
w p ó łro c zu ch ło d n y m
p o w o d u je fa le siln y c h m ro z ó w , o b f ite o p a d y ś n ie g u , n a w io s n ę i je s ie n ią - p rz y m ro z k i
i m g ły
klimatu
Polski
| 267
(j.'«
M asy p o w ie trz a n a p ły w a ją c e n a d P olskę
Tak wielkie masy powietrza o różnych cechach fizycznych pow odują c h a ra k te ry sty c z n ą d la k li m a tu P o lsk i „ k a p ry ś n o ś ć ” p o gody. P rz e m ie sz c z a n ie się fro n tó w a tm o sfe ry c z n y c h pow oduje opady, poniew aż na styku różnych mas pow ietrza rozwijają się chm ury: - front ciepły - charakterystyczne chm ury: nim bostratus; opad y m ało intensywne, ale ciągle - front chłod n y - charakterystyczne chm ury: cum u lo n im h u s, nim bostratus; opady intensywne, ale raczej krótkotrwałe Klimat Polski określany jest jako u m ia rk o w a n y cie p ły p rzejścio w y - przejściowy m iędzy oceanicz nym a kontynentalnym . Znajduje to swoje odzw ierciedlenie w zróżnicow aniu elem entów klimatycznych. TEMPERATURA POWIETRZA 1) średnia tem peratura stycznia wyraźnie zm niejsza się z zachodu na w schód (izoterm y mają przebieg zbliżony do południkowego), w okolicy Szczecina wynosi -1 ° C , w północno-w schodniej Polsce na tom iast około -5 °C (ku wschodowi wzrasta kontynentałizm klim atu, a osłabia się wpływ A tlantyku łagodzącego różnice tem peratur); w górach ze względu na duże wysokości n.p.m . średnia tem peratura stycznia spada nawet poniżej -8 ° C (Kasprowy W ierch) 2) w lipcu spadek tem peratury z południa na północ (izoterm y mają przebieg równoleżnikowy) - najniższa średnia tem peratura lipca występuje w północnej Polsce (17°C), natom iast w środkowej i południowej Polsce sięga 19°C; w górach średnia tem peratura lipca najwyższych szczytów spada poniżej 10°C 3) średnia tem peratura roczna waha się m iędzy 7 a 8°C , najwyższa jest w południow o-zachodniej Polsce (N izina Śląska, zachodnia część kotlin podkarpackich - tam około 9°C), najniższa w p ó łn o cn o wschodniej części kraju (Pojezierze Suwalskie - o k oło 6°C ) oraz w górach (Kasprowy W ierch i Śnieżka około 0°C) 4) bez względu na porę roku najchłodniejszym i obszaram i w Polsce są góry 5) roczne am plitudy tem peratury powietrza rosną od 19°C na zachodzie d o 23°C na wschodzie, co jest wyraźnym odzw ierciedleniem oceanizm u i kontynentalizm u klim atu (wraz ze wzrostem kontynentalizmu wzrasta roczna am plituda tem peratury powietrza) 6) długość okresu wegetacyjnego (czyli ilość dni ze średnią tem peraturą dobow ą przynajm niej 5°C) jest zróżnicowana: najdłuższy okres wegetacji - o koło 220 dni - mają obszary położone wzdłuż doliny O d ry oraz zachodnia część Kotliny Sandom ierskiej, w północno-w schodniej Polsce wynosi o n około 180 dni, w górach natom iast od 100 d o 150 dni.
268
I
Geografia
fizyczna
Polski
Przejściowość
OPADY ATM OSFERYCZNE, MGŁY
klimatu
Polski
I 269
ZACHM URZENIE 1) średnie roczne zachm urzenie waha się w przedziale 65-70% 2) największe - lokalnie na Pojezierzu K aszubskim i Suwalskim, w K arkonoszach i okolicach Krakowa 3) najniższe - m iędzy innym i w południow o-w schodniej Polsce, na N izinie Śląskiej, w W ielkopolsce, na Pohrzeżu Gdańskim i Słowińskim 4) największe zachm urzenie późną jesionią i zim ą, najm niejsze w miesiącach letnich i jesiennych. Rekordy klim atyczn e Polski
j
1
'•
.
■
'' !
40 ,2 °C
Prószków ko ło O p o la
39,5°C
Słubice
n a jw y ż s z a t e m p e r a t u r a p o w i e tr z a
-4 1 ° C
Siedlce
n a j n i ż s z a t e m p o r a t u r a p o w i e tr z a
-4 0 ,6 °C
Żywiec
i
n o jw lę k s z o r o c z n o a m p litu d y t o m p u r a tu r y
35,5~37°C
Suwałki
.
n a jw y ż s z e r o c z n e s u m y o p a d ó w
2770 m m
D o lin a Pięciu Stawów (Tatry)
|
n a jn i ż s z e r o c z n o s u m y o p a d ó w
285 m m
P oznań
|
n a jd ł u ż e j t r w a j ą c a m g ła
144 g o dziny
Śnieżka (K arkonosze)
1
n a jw y ż s z o c iś n i e n iu a tm o s f e r y c z n e
1053 hPa
Suwałki
n a jn i ż s z o c iś n io n io a tm o s f e r y c z n e
9 65 hPa
Łódź, Szczecin
Ś r e d n ic r o c z n e s u m y o p a d ó w a tm o s f e r y c z n y c h w P o ls c e w 2 0 0 4 r.
źródło: arkusz m aturalny - ma] 2007 rok (p o z io m rozszerzony)
1) średnia roczna sum a opadów wynosi 600 mm 2) najmniejsze opady występuję na Kujawach i we wschodniej W ielkopolsce (450-500 mm), w nizinnej środkowej części'kraju - (500-550 m m ) - cie ń o p ad o w y wzniesień pojeziernych 3) największe opady notow ane są na obszarach górskich (np. Karkonosze, Beskidy i Bieszczady - powy żej 1200 m m , Tatry - około 1700-2000 mm) 4) opady głównie o charakterze frontalnym (towarzyszą frontom atmosferycznym ) 5) większość opadów w postaci deszczu (śniegu najwięcej spada w górach - około 30-40% wszystkich opadów w ciągu roku) 6) dom inują opady w półroczu letnim (ponad 60% rocznej sum y opadów) 7) liczba dni z pokrywą śnieżną waha się ocł 40 dni w Polsce zachodniej do ponad 100 dni w części północno-w schodniej kraju (w Tatrach do 230 dni) 8) gradobicia najczęściej pojawiają się na Wyżynie Śląskiej, Krakowsko-Częstochowskiej, Lubelskiej oraz w Kotlinie Sandomierskiej i Oświęcimskiej; najrzadziej - w północno-zachodniej i północnej Polsce 9) średnia dla Polski to 30-50 dni z mgłą 10) najwięcej mgieł notow anych jest w K otlinie Jeleniogórskiej (ponad 60 dni), w K otlinie Kłodzkiej (50 dni), w okolicach większych miast - np. w Katowicach 65 dni, Krakowie 56 dni 11) najwięcej mgieł przypada na październik, listopad i grudzień, najm niej na czerwiec i lipiec. WIATRY 1) 2) 3) 4)
przeważają wiatry zachodnie (stanowią one około 60% wszystkich wiatrów wiejących w Polsce) im dałej na zachód, tym przewaga wiatrów zachodnich jest większa przeważają wiatry słabe (do 5 m /s), wiatry silne (powyżej 10 m /s) w górach i na wybrzeżu wiatry lokalne to: - bryza na wybrzeżu - fen w K arpatach i Sudetach (= halny w K arpatach, polak w Sudetach).
W Polsce wyróżnia się 6 klim atycznych p ó r roku: i
p o r o ro k u
ś re d n ia d o b o w a te m p e ra tu ra p o w i e tr z a
przedw iośnie
o d 0 d o 5 “C
wiosna
o d 5 d o 15°C
lato
pow yżej 15°C
jesień
o d 15 d o 5 °C
przedzim ie
o d 5 d o 0 DC
zíma
p o n iżej ()°C
W naszym kraju wyróżnia się 10 regionów klim atycznych. Różnią się one m iędzy sobą wpływem kontynentalizmu i oceanizm u, długością trwania p ó r roku oraz innym i elem entam i klim atycznym i. Są to: • re g io n p o m o rsk i - przewaga wpływów oceanicznych - bezpośredni wpływ M orza Bałtyckiego - małe roczne am plitudy tem peratur - krótkie lata i zimy - duże opady • re g io n m a z u rsk i - bezpośredni wpływ M orza Bałtyckiego - w części południow ej i w schodniej wyraźny wpływ kontynentałizm u - toczne am plitudy tem peratury większe niż w regionie pom orskim , rosną ku wschodowi
poziom
rozszerzony
270 |
Geografia
fizyczna
Polski
Wody
- łagodne, ale krótkie lato, długa i m roźna (zwłaszcza na wschodzie) zima • re g io n śtą sk o -w iclk o p o lsk i ~ przewaga wpływów oceanicznych - małe roczne am plitudy tem peratur - lato długie i ciepłe, zima krótka i łagodna • re g io n k u jaw sk o -ló d zk i - region pośredni - brak wyraźnej przewagi kontynentalizm u łub occanizm u - bardzo m ało opadów na Kujawach (mówi się o stepowieniu tego obszaru) • re g io n m a zo w icck o -p o d lask i - wyraźna przewaga kontynentalizm u - duże roczne am plitudy tem peratur - lato wczesne i dość długie, zim a długa i m roźna (zwłaszcza na wschodzie) • reg io n lu b e lsk i - obszar wyżynny o przewadze wpływów kontynentalizm u - lato długie i ciepłe, zima długa i m roźna • re g io n m a ło p o lsk i - region wyżynny - na zachodzie większy wpływ occanizm u, na południow ym wschodzie kontynentalizm u - długie lato i zima - duże opad y (zwłaszcza w części zachodniej) • re g io n s a n d o m ie rs k i - region nizinny, ale pozostający pod wpływem okolicznych gór i wyżyn - lato długie, z niewielkimi opadam i • re g io n su d e ck i - przewaga wpływów oceanicznych - wraz ze w zrostem wysokości: obniżenie tem peratury, skrócenie lata i wydłużenie zimy - duże opady atm osferyczne w części górskiej regionu • re g io n k a rp a c k i - przewaga wpływów oceanicznych w części zachodniej, kontynentalnych w części środkowej i wschodniej - wraz z wysokością spada tem peratura, skraca się lato i wydłuża zima.
•
Wody powierzchniowe i podziemne Polski RZEKI O bszar Polski w ogrom nej większości leży w zlew isk u M o rz a B a łty ck ieg o - zajm uje on o 99,/"/o pow ierzchni Polski. Na zlewisko Bałtyku składają się: • dorzecze Wisły (54% pow ierzchni Polski) • dorzecze O d ry (33,9%) • rzeki Pobrzeża (11%) • dorzecze N iem na (0,8%). Pozostała część terytorium naszego kraju leży w zlew isk ach : - M o rz a C z a rn e g o (0,2% pow ierzchni Polski) - należą tu dorzecza Strwiążu i Orawy (Slrwiąż wpada d o D niestru, O raw a d o Wagu (dopływ D unaju) - M o rza P ółnocnego (0,1% powierzchni Polski) - dorzecza Izery oraz Orlicy w Sudetach (dopływy Łaby). Przez Polskę przebiega kontynentalny dział w odny m iędzy zlewiskami M orza Bałtyckiego, C zarnego i Północnego. N a jd łu ż s z e r z e k i P o ls k i W is ła -
' ' .
•
-t
v
\
O d ra
1047 km •-
.-
854 km (w ty m na terenie Polski 742 km )
powierzchniowe
i podziemne
Polski
W cirtn (d o p ły w O d ry )
808 km
Dun ( d o p l> w W isły )
772 km (w tym n a terenie Polski 587 km)
N u re w (d o p ły w W isły )
484 km (w ty m na terenie Polski 448 km )
S o n ( d o p ły w W isły )
443 km
N o to ć (d o p ły w W u rty )
388 km
I
271
inne dłuższe rzeki: W kra, Bicbrza, W isłok, Pilica, W iep rz, D u n ajec, D rw ęca, Brda, W da, B zura, W isło k a, N ida, P rosną, B óbr, N ysa Łużycka, N ysa K łodzka, Pasłęka, Rega
C harakterystyczną cechą sieci rzecznej w Polsce jest wyraźna a sy m e tria d o rz e c z y Wisły i O dry. Dłuższe i lepiej rozwinięte są ich prawe dopływy. Stosunek dorzecza lewego d o prawego wynosi dla Wisły 27:73, a dla O d ry 30:70. Przyczyną takiego stanu jest nachylenie obszaru Polski na pólnocny-zachód oraz przebieg pradolin - wiele rzek wykorzystuje pradołiny płynąc nim i rów noleżnikow o na zachód (np.. Noteć). N atom iast odcinki południkow e są często przełom am i m iędzy pradolinnm i. Polska charakteryzuje się także rozległością dorzeczy i znaczną gęstością sieci rzecznej. Polskie rzeki m ają u s tró j d eszczo w o -śn ieżn y . A to oznacza, że występują dwa okresy wysokich sta nów wód (tak zwane wyżówki): - wiosną - topnienie śniegów - latem - największe opady. Najniższe stany wód (niżówki) występują: - w zimie (część wody uwięziona jest w postaci śniegu i lodu) - podczas upalnego łata (sierpień), gdy parowanie jest bardzo wysokie (zazwyczaj przedłużający się na okres jesieni). Przez pew ną część roku rzeki są zam arznięte - najdłużej ziodzenie trwa we wschodniej Polsce (około 80 dni, na obszarach o dużym kontynentałizm ie klim atu). Najkrótszy okres zlodzenia (około 10 dni) mają rzeki na terenach o przewadze wpływów oceanicznych - obszary nadbałtyckie oraz Nizina Śląska. POW ODZIE Pewna część terytorium Polski narażona jest na występowanie powodzi. Ich przyczyną m oże być: 1) d u ż a ilo ść w ó d ro zto p o w y ch (w ezb ran ia ro zto p o w e) - najwcześniej występują w zachodniej i środkowej części Polski (luty - m arzec), najpóźniej na wscłiodzic (marzec - kwiecień) i w górach (w Tatrach nawet w maju) 2) d łu g o trw a łe i /lu b o b fite o p a d y a tm o sfe ry c z n e (w ezb ran ia o p ad o w e) - występują latem na p o łudniu kraju (Karpaty, Sudety, Wyżyna M ałopolska) 3) p o w o d zie za to ro w e - występują w półroczu zim owym , a wywołane są spiętrzeniem wody w korycie na skutek powstania bariery np. z lodu. W odcinkach ujściowych rzek m oże dojść d o pow stania tak zwanej co fk i - polegającej na wpychaniu wód z pow rotem d o rzeki w wyniku dużej fali sztorm owej na m orzu.
272
I
Geografia
fizyczna
Polski
W o d y p o w i e r z c h n i o w e i p o d z i e m n e Polski !■
I 273
............................ ...... ... ’ • p r z y k ła d y
ty p j n z i o i n
c e ch y c h a ra k te ry s ty c z n e
.i
C zarn y Staw n ad M orskim O k iem C zarn y Staw G ąsienicow y W ielki Staw w D o lin ie Pięciu Stawów
- w ynik działania lodow ców górskich (pow stają w m iejscu daw nych p ó ! firnow ych) - b ard zo głębokie - o m ałej p o w ierzchni - u ro zm aico n a linia brzegow a
Łebsko G ard n o Ja m n o W icko
- pow stałe n a skutek o d dzielenia daw nej zatoki m orskiej przez m ierzeję - zazwyczaj płytkie - bagniste brzegi - szybko zarastające - ulegające za to rfien iu (przy b rak u dopływ u w ód m orskich lu b rzecznych)
k ro so w e
jeziora w N iecce N ieb iań skiej, na Pojezierzu Łęczyńsko W łocławskim
- w ynik zapadnięcia się stro p u n ad p ró żn iam i krasowymi - zasilane w odam i pod ziem n y m i - duża przezroczystość w ody
ś ró d w y d m n w c
w m iędzyrzeczu W arty i N o teci
- płytkie - o w y dłużonym kształcie
w d o lin ie W isły (wiśliska) w d o lin ie W arty (warciska) w d o lin ie Bugu (bużyska)
- wynik odcięcia m ean d ró w o d rzeki - owalny, w ydłużony kształt - intensyw nie zarastające
D ru ż n o D ąbie
znajdujące się w zagłębieniach delt rzecznych
stawy, sadzawki sztuczne z b io rn ik i (np.J. Sołińskie, Rożnow skie, C zorsztyńskie, G oczałkow ickie, z b io rn ik D obczycki)
- sztu czn e zb io rn ik i pełnią p rzede wszystkim funkcję przeciw pow odziow ą, retencyjną, n iek tó re stanow ią ujęcia w ody pitnej, a przy okazji służą d o p rodukcji energii, rekreacji, żeglugi
m orenow e
p o lo d o w c o w o
cyrkowe karowe (w górach)
p rzy b rz u ż n e
źró dło: arkusz; m aturalny m aj 2005 (załącznik A2 - d o p o z io m u rozszerzonego)
JEZIORA Jeziora w Polsce zajm ują 1% pow ierzchni kraju. W sum ie istnieje ponad 9 tysięcy jezior o powierz chni powyżej 1 hektara. Zdecydow anie największą jeziornością charakteryzują się obszary m lodoglacjahie - Pojezierze M azur skie, Pom orskie i W ielkopolskie. G e n e ty c z n e ty p y j e z i o r w P o ls c e
^ ty p J e z i o r a
p o lo d o w c o w o
z u k o lo w c . s ta r o rz e c z a
d e lto w e
-y.--------- --
p r z y k ła d y
cuchy c h a ra k te ry s ty c z n e
H ańcza (108,5 ni głębokości) G o p lo J. Charzykow skie J. R adlińskie D raw sko J. M ikołajskie W igry M iedw ie Jeziorak Roś N idzkie W dzydze
- w ystępujące w m iejscu, gdzie w ody rozto p o w e płynące p o d iąd o lo d cm w yżłobiły rynny - w ydłużony kształt - stro m e brzegi - u ro zm aico n e d n o - b ard zo d u że głębokości - kryplodepresje: M iedw ie - 28 m, j . Ż arnow ieckie - 15 m
a n tro p o g e n ic z n e
N ajw ię k sze je z io ra P aiski Sniardw y
pow ierzchnia: 113 k m 2
M am ry
103 k in 2
Łebsko
71 k in2
D ąbie
56 k m 2
M iedw ie
35 km 2
ro zszerz o n y
- d o ść rozległe - płaskie brzegi - u ro zm aico n a linia brzegow a z półw yspam i i w yspam i - niewielkie głębokości - u tw o rzo n e w zagłębieniach m o ren y dennej łub w w yniku zatam ow ania o d pływ u przez m orenę czołow ą lu b bo czn ą
poziom
M am ry Sm ard wy N iegocin w górach: T oporow e Stawki C iem n o sm reczy ń sk i Staw
274 |
Geografia
fizyczna
W o dy p o w ie r z c h n i o w e i p o d z ie m n e Polski
Polski
B ila n s wodny Polski (dane uśrednione)
N ajg łę b sze je z io ra Polski H ańcza Drawsko
80 m
W ielki Staw
79 m
C za rn y Staw (nad M orskim O kiem )
76 m
W igry
73 m
N ajw ię ksze sztu czn e zb io rn ik i w Polsce
Solina W łocław ek C zo rszty n - N iedzica Jeziorsko G oczałkow ice
San Wisła D unajec W arta W isła D unajec Raba
O tm u c h ó w
Nysa K łodzka
Nysa
N ysa K łodzka
Trcsna
Soła
Zanikanie jezior następuje w wyniku: • procesów naturalnych związanych ze zm ianam i klim atycznymi (wzrost tem peratury - wzrost parowa nia), ze zwiększeniem erozji skal (zwictrzelina m oże zasypywać misy jeziorne) • 'cutrofizacji zbiornika - proces w zbogacania jeziora w substancje pokarm ow e (głównie związki azotu i fosforu), co pow oduje w zm ożony rozwój roślin i zarastanie jeziora • działalności człowieka: melioracje, regulacje,' wylesianie itp. W edług szacunków przy obecnym tem pie zaniku jeziora w Polsce przestaną istnieć za kilka tysięcy lat. Jeziora zanikając przem ieniają się w m okradła (bagna lub torfowiska). W Polsce m okradła stanowią 8% pow ierzchni kraju. . * Największe obszary zajmują: - na pojezierzach • - na Polesiu Lubelskim - w kotlinach podgórskich (np. Kotlina Orawsko-Nowotarska) - w regionach jezior przybrzeżnych - w delcie W isły i Odry. GOSPODARKA WODNA Polska zaliczana jest d o krajów o niewielkich zasobach wodnych. Jako jedno z nielicznych państw europejskich jest zagrożona deficytem wody.
parow anie z g ru n tu i transpiracja (69% ) ocłpływ rzekam i d o m o rza (31% )
192,4 km 3 w ody
192,4 k m 3 w ody
N aturalny bilans w odny został zakłócony przez zużycie wody (przez przem ysł, rolnictw o i gospodarkę kom unalną). P obór wody na potrzeby gospodarki i ludności (2008 rok): a) na cele produkcyjne (69% potrzebnej wody) b) rolnictw o i leśnictwo (11%) c) gospodarka kom unalna (20%). O bszary w Polsce o nadm iarze wód: K arpaty, Sudety, Żuławy, Pojezierze Mazurskie. O bszary zagrożone deficytem wody: a) dla przem ysłu - G órny Śląsk - Kraków i okolice - obszar m iędzy Kielcami a Radomiem - aglomeracja łódzka - Lublin i okolice - obszar m iędzy W rocławiem a W ałbrzychem - Legnicko-Głogowskie Zagłębie M iedziowe - Trójm iasto - okolice Zielonej G óry - rejon Szczecina i Polic b) dla rolnictwa - w schodnia W ielkopolska i Kujawy - południow a część Niziny Mazowieckiej - W yżyna i Polesie Lubelskie - pradołina Narwi i Biebrzy oraz obszary przylegle. Aby zwiększyć dostępne zasoby wodne, buduje się sztuczne zbiorniki wodne. W Polsce jest ich ponad 90 (co daje całkowitą pojem ność około 3 km 1) - w porów naniu d o innych krajów Europy jest to nie wiele. WODY PODZIEM NE W ody podziem ne w Polsce wykazują duże zróżnicow anie przestrzenne i wahania sezonowe, w zależ ności od: - wielkości opadów - możliwości infiltracji wód opadow ych - w odonośności skał. D o najważniejszych zbiorników wód podziem nych należą: 1) w ody w o sa d a c h czw a rto rzęd o w y ch (m łodsza część neogenu) - zbiorniki tego typu pokrywają o koło 95% pow ierzchni Polski - głównie w części północnej i środkowej kraju (np. Pradołina Toruńsko-Ebcrswałdzka) - związane z piaszczysto-żwirowymi osadam i polodow cow ym i - łatwo odnawialne 2) w ody w o sa d a c li trz e c io rz ę d o w y c h (palcogen - starszy neogen) - występują przede wszystkim w północnej i środkowej Polsce, pod warstwą osadów czw artorzędo wych - np. Niecka Mazowiecka i W ielkopolska, Niecka N idziańska (w gipsach), Roztocze (w wapieniach) - wody m ioceńskie i oligoceńskie w form ie wód artezyjskich i subartezyjskich
rozszerzony
D obczyce
o p ad y atm o sfery czn e (dostarczają 97% wody) napływ z sąsiednich krajów (3%)
pozio-m
Rożnów
n a rzu c R ...
s tra ty w ody
p rz y c h o d y w ody
głębokość: 108,5 m
z b io r n ik ( z a p o r y )
I 275
276 |
Geografia
f i z y c z na Polski
M o r z e B a ł t y c k i e | 277
solanki
- W ysowa - Beskid Śląski - W ieliczka
w ody siarczkowe
- K raków - Swoszow ice (w zapadlisku przcd k arp ack im ) - Pieniński Pas Skałkowy
cieplice
Z a kopane
Kcirpcity
' '
IlKtKSIl ■NRiM 'S u d e ty
głów nie szczawy
- G ó ry Izerskie (Świeradów - Zdrój) - na za ch ó d o d G ó r Sowiclt (jed lin a - Z drój) - K otlina K łodzka (P o lan ica-Z d ró j, D u szn ik i-Z d ró j, D łu g o p o ic -Z d ró j)
■■■
|
N ie c k o N itJ z iu ń s k a
I
W u ł K iijnw ilcoP o m o is k i
w ody radoczynne
D lu g o p o le -Z d ró j, L ądek-Z drój, Św ieradów -Zdrój
cieplice
K otlina Jeleniogórska i G ó ry Izerskie (C iep lice-Z d ró j ą ą ° C , L ąd ek -Z d ró j 2 9 DC , D u sz n ik i-Z d ró j 19°C)
solanki, w ody jodkow o-brom kowe, siarczkowe i siarczanow e
B usk o -Z d ró j, S olec-Z drój
solanki
K ołobrzeg, Świnoujście, U stka, P olczyn-Z drój, K o nstancin , C iech o cin ek , Inow rocław
Poza wym ienionym i obszaram i, uzdrowiskiem znanym z występowania szczaw jest Nałęczów na W yżynie Lubelskiej. W ody m ineralne wykorzystywane są w lecznictwie oraz w, celach konsum pcyjnych. C ie p lic e (wody term alne) są również wykorzystywane jako źródło energii geoterm alnej (Bańska na Podhalu, Pyrzyce w okolicach Szczecina, M szczonów , Skierniewice i Uniejów w środkowej Polsce). W ody podziem ne ulegają dużym przem ianom wynikającym z niewłaściwej gospodarki, między innymi: a) o b n iż a n ie się z w ie rc ia d ła w ody, np. wskutek: - odpom pow yw ania wotły z kopalń (tworzą się rozległe leje depresyjne) - nadm iernego p ob o ru wody tło celów przem ysłowych i kom unalnych - osuszanie terenów rolnych (melioracje)
M o rz e B a łty c k ie jest szelfowym m orzem śródlądowym . Należy do systemu O ceanu Atlantyckiego. Łączy się z M orzem Północnym poprzez, tak zwane cieśniny duńskie (Sund, W ielki Belt, Maty Beit) oraz K attcgat i Skagcrrak. W zlewisku tego m orza leży okoio 17% pow ierzchni Europy. Bałtyk należy do m órz stosunkow o m łodych - pow stał d opiero p o ustąpieniu lądolodu skandynaw skiego. ETAPY KSZTAŁTOWANIA S IĘ BAŁTYKU a) B a łty c k ie J e z io ro Z ap o ro w e (lodowe) - utw orzone przez wody roztopow e grom adzące się przed czołem ustępującego lądolodu b) M o rz e Y oldiow e (nazwa pocłtodzi od m ięczaka Yoldia a n tk a ) - p o dalszym wycofaniu się lądolodu istniejące wcześniej jezioro uzyskało połączenie z Atlantykiem c) J e z io ro A ncy ltiso w e (od ślimaka A rnylusjltw ialilis) - podnoszenie się Skandynawii wskutek ruchów izostatycznych spow odowało przerwanie połączenia z A tlantykiem , Bałtyk stal się jeziorem słodko w odnym d) M o rz e L ito ry n o w e (od ślimaka IMtorina litorea) - o bniżanie się południow ych wybrzeży jeziora ancyiusowego było przyczyną ponow nego połączenia się Bałtyku z O ceanem A tlantyckim przez cieśniny duńskie; M orze Litorynowe było większe i bardziej zasolone niż współczesny Bałtyk e) współczesny wygląd M orza Bałtyckiego ukształtował się około 2 tys. lat tem u. Powierzchnia Bałtyku wynosi pon ad 415 tys. km 2. M orze Bałtyckie ma urozm aiconą linię brzegową: • wyspy (np. Zelandia, G otlandia, Uznam ) • półwyspy (np. Skania, Hel) • zatoki (np. Botnicka, Gdańska, Pińska) • zalewy (np. Wiślany). Tworzą go trzy baseny: 1) południow y - Bornholm ski 2) środkowy - G otlandzki 3) północny - Botnicki. Bałtyk jest m orzem płytkim (jego średnia głębokość wynosi 52 m). Charakterystyczną cechą dna Bał tyku jest występowanie na przem ian głębi i lawie (płycizn). śre d n ia g łęb o k o ść: 52 m najw ięk sze g łębie: Landsort (459 m), A landzka (405 m), B otnicka (293 m) n ajw ięk sza g łę b ia w p o b liż u w ybrzeży P o lsk i: G łębia G dańska (118 m). W ybrzeża M orza Bałtyckiego są zróżnicow ane. W Polsce m ożna w yróżnić cztery typy wybrzeża: !) klifow e - strom e, wysokie wybrzeże m odelow ane przez abrazję (np. klify wyspy W olin oraz tzw. kępy w Trójmiaście) 2) niierzejo w o -zalew o w c - akum ulacyjne, z piaszczystym i m ierzejam i odcinającym i dawne zatoki m or skie (większa część Pobrzeża Słowińskiego) 3) deltow e - niskie, podm okłe wybrzeże Żuław W iślanych ’4) p r a d o lin n c - również niskie, podm okłe - niewielki fragm ent wybrzeża na północ od Gdyni (pradolina Redy i Łeby).
ro z sz e rz o n y
okolice K rynicy i Żegiestow a, K rościenka i Szczawnicy o raz Rym anowa
Morze Bałtyckie
poziom
j
szczawy
ro zszerz o n y
W o d y m i n e r a l n e w P o ls c e
b) p o d n o s z e n ie się zw ierciad ła w ody (podtapianie terenu), np. wskutek: - budow y sto p n i spiętrzających wodę - niewłaściwych melioracji stosowanych w rolnictw ie c) z a n ik ź ró d e ł, np. wskutek: - obniżenia zwierciadła wód gruntow ych przy eksploatacji surowców - nadm iernej eksploatacji wód podziem nych - niewłaściwych melioracji.
poziom
- silnie eksploatowane (zwłaszcza na Mazowszu) w ody sta rs z e g o p o d ło ż a - w otły k raso w e - np. w utworach jurajskich na W yżynie Krakowsko-Częstochowskiej (w wapie niach), na północnych obrzeżach G ór Świętokrzyskich (w wapieniach); w utw orach triasowych (w w apieniach i dolom itach) na W yżynie Śląskiej i w G órach Świętokrzyskich - w ody sz czelin o w e - np. w utw orach kredowych w różnych częściach Polski (w w apieniach, margłach, piaskach i piaskowcach). W ody podziem ne występują na różnych głębokościach (w zależności od ukształtowania terenu, uło żenia stru k tu r geologicznych) - najgłębiej (około 50 metrów, a nawet miejscami do 100 metrów) w pasie wyżyn (w silnie uszczelinionych, skrasowiaiych utw orach węglanowych). W śród wód podziem nych występujących w Polsce należy wspom nieć także o w o d ach m in e ra ln y c h i c ie p lic a c h . W ystępują one w czterech regionach Połslci: - w K arpatach - w Sudetach - w N iecce Nidziańskiej - na obszarze Wału Kujawsko-Pomorskiego. 3)
"278
I
Geografia
Typy z b i o r o w i s k
f i z y c z n a Polski
Latem wody Bałtyku osiągają średni;} tem peraturę około 16°C (na północy 12°C, na południow ym - wschodzie do 20°C). Zim;j północna część m orza zam arza (długiem u okresowi złodzenia sprzyja małe zasolenie wód), a najcieplejszą wodę ma środkowa część (2,5°C). Zasolenie wód powierzchniowych u wybrzeży Polski kształtuje się na poziom ic 7%o (znacznie mniej sze jest na północy Bałtyku - l°/uo, a m aksim um zasolenia występuje w części południow o-zachodniej - do iO°/oo). Niskie zasolenie wód wynika z: - dużego napływu wód słodkich z rzek (np. W isła, O dra, Newa, N iem en, Dź.wina) - małego parowania wód - słabej wymiany wód z M orzem Północnym (połączenie przez wąskie, płytkie cieśniny) - wymiana wody w Bałtyku odbywa się średnio co 42 łata. Zasolenie zwiększa się wraz z głębokością. Przy dnie wynosi 15-17(l/oo.
^
Charakterystyczne gatunki roślin t zwierząt: - glony (m orsztyn) - małże, skorupiaki, jam ochłony - ryby: dorsz, śledź, makrela, węgorz - ssaki: foka, morświn.
•
_-
- • • •_____ :
na t e r y t o r i u m
Polski
| 279
G le b y p o ls k i ty p gl«'by
u tls u tu k z n jir.o w u n u j p u w io rz u lin i
gleby b ru n a tn e i płow e
52%
w całym kraju
bielice i gleby rdzawe
26%
w całym kraju (p o za góram i i w yżynam i)
m ie js c u w y s t ę p o w a n iu
gleby glejowe i torfow e
8%
pojezierza, Polesie Lubelskie, p rndolina N arw i i B iebrzy
m ady
5%
Żuław y W iślane, d o lin y rzeczne
czarnoziem y
1%
w sch o d n ia część W yżyny Lubelskiej (H rubieszów , Tom aszów Lubelski), p o łu d n io w a część W yżyny M ałopolskiej (Proszow ice, K azim ie rza W ielka, S andom ierz), o ko lice Krakowa (N ow a H uta), P ogórze K arpackie (Jarosław, Przew orsk), G łubczyce
czarn e ziem ie
1%
w p rad o lin ach (np. n a Kujawach, w o k o licach W rocław ia, Py rzyc, W rześni, Sochaczew a)
rędziny
i%
wyżyny, Tatry, Pieniny (na w apieniach), N iecka N idzinńska (na skałach siarczanow ych)
inne
6%
-
RUCHY WÓD BAŁTYKU • falo w an ie: fale są niewielkie, wzmagają się podczas sztorm ów (wysokość fali do 4-5 m , długość 60-80 m) • pływy: am plitudy pływów niewielkie (do około 60 cm w cieśninach duńskich), u wybrzeży Polski 3-4 cm • p rą d y m o rsk ie : o charakterze lokalnym , związane z wlewaniem się w czasie sztorm ów słonych wód z M orza Północnego.
roślinnych
»- -. •
Bałtyk od wieków był wykorzystywany jako sziak kom unikacyjny oraz jako miejsce połowu ryb. Najważniejszymi portam i polskiego wybrzeża są G dańsk, Gdynia, Szczecin i Świnoujście. Dzisiaj morze spełnia również ważną rolę rekreacyjną. Dużym problem em państw nadbałtyckich jest zanieczyszczenie wód Bałtyku. Zanieczyszczeniu sprzyja słaba wymiana wód z M orzem P ółnocnym . Najpoważniejszym źródłem zanieczyszczeń są ścieki przemysłowe, kom unalne oraz rozpuszczone nawozy sztuczne płynące rzekami. Najwięcej zanieczyszczeń do Bałtyku wnosi Wisła. Poza rzekami źródłam i zanieczyszczeń są mia sta nadm orskie i statki. Duże skażenie wód Bałtyku jest m iędzy innym i przyczyną silnej eutrofizacji tego zbiornika (zanik tlenu, pojawienie się siarkow odoru), zasolenia głębin. W efekcie dochodzi do: - zm iany barwy wody morskiej z zielonej na żółtozieloną, a nawet brunatną (w ujściach rzek) - zmniejszenia przezroczystości wody - powstawania pustyń głębinowych (związanych z wyczerpywaniem się zasobów tlenu i pojawieniem się siarkowodoru). W 1974 r. państwa nadbałtyckie zawarły porozum ienie o ochronie M orza Bałtyckiego, zwane k o n w en cją h elsiń sk ą.
Gleby brunatne i płowe - najczęściej powstają na glinach lub skalach , Icssowatych , - tworzą się w w arunkach lasu liściastego - gleby b runatn e są słabo kwaśne lub obojętne, o średniej łub wysokiej żyzności - gleby płowe są mniej żyzne niż bru n atn e Czarnoziem y - najżyźniejsze gleby w Polsce - tworzą się w-.warunkach występowania roślin ności trawiastej Czarne ziemie - żyzne gleby pobagienne (powstałe z odw od nionych osadów bagiennych i jeziornych) * - powstają na skałach zasobnych w węglan wapnia
Rędziny - tworzą się na skalach węglanowych i siarczano wych - wapieniach, kredzie, gipsie i marglu. Mady - tworzą się w dolinach i deltach rzecznych w Polsce głównie na Żuławach W iślanych - p odłożem są dla nich nam uły - należą d o żyznych gleb (są bardzo bogate w próchnicę) Gleby biełicowe i rdzawe - są glebam i m ało żyznymi - mają niewielką zawartość próchnicy i kwaśny odczyn - tworzą się w w arunkach lasu iglastego (na te renach piaszczystych, najczęściej są to stożki . sandrowe)
Gleby w Polsce i ich w alory użytkowe Zróżnicowanie gleb w Polsce wynika z różnorodnej budow y geologicznej, rzeźby, stosunków hydrolo gicznych, warunków klim atycznych i szaty roślinnej. • w północnej i środkowej części kraju (na osadach polodowcowych) - gleby brunatne, płowe i bielicowc • na terenie wyżyn: - zbudow anych ze skal węglanowych - rędziny - pokrytych lessem - czarnoziem y, gleby b ru n atn e i płowe • na pojezierzach - gleby bagienne i zabagnionc • w dolinach rzek - mady • w Sudetach i K arpatach - gleby górskie, inicjalne (w początkowym stadium rozwoju).
Typy zbiorow isk roślinnych no terytorium Polski Polska flora charakteryzuje się dużą różnorodnością. W ynika to z przcjściowości klim atu - w naszym kraju występują zarów no rośliny typowe dla klim atu m orskiego, jak i kontynentalnego. W ażny jest również fakt, że naturalna roślinność została w ogrom nym sto p n iu zniszczona i zastąpiona roślinnością wprow adzoną przez człowieka. ; ;i Typ zbiorowiska roślinnego porastającego dany obszar zależy od: ; - warunków klim atycznych ‘ ;y - w arunków glebowych * j' - ukształtowania terenu J - stosunków wodnych.
j I j "
280
I
G e o
fizyczna
Polski
N ajw iększe
Z B IO R O W IS K A R O Ś L IN N E W PO L S C E
kom pleksy
leśne
w
Polsce
1281
olcha b rzo za i ro b in ia akacjow a
ZBIOROW ISKA LEŚNE
• r o ś lin n o ś ć w ydm ow a - są to głównie trawy: w ydm uchrzyca piaskowa, piaskownica zwyczajna, m ikołajek nadm orski - rośliny te m ają bardzo rozwinięte części podziem ne, dzięki czem u znakom icie utrwala ją ruchom e piaski - roślinność charakterystyczna dla wybrzeża niskiego • ro ślin n o ść w o d n a - występująca w jeziorach i rzekach - charakterystyczne gatunki: lilie w odne, trzci na, pałka wodna, tatarak, oczeret jeziorny - występuje w w odach stojących lub wolno płynących • to rfo w isk a - tw orzą się na terenach podm okłych - na to rfo w isk a c h w ysokich (zasilanych woda mi opadow ym i) rośnie w clnianka szerokołistna, turzyca - na to rfo w is k a c h n isk ic h (zasilanych wodami powierzchniowym i i gruntowym i): m ech tor fowiec, żurawina błotna, rosiczka okrągłołistna - torfowiska niskie - w dolinach rzek (np. Bie brzy, Warty, N oteci, Narwi) • ro ślin n o ś ć stepow a - występuje przede wszystkim w zasięgu klim atu bardziej kontynentalnego - charakterystyczne gatunki: ostnica, kostrzewa, milek wiosenny, len złocisty - np. Wyżyna M ałopolska i Lubelska, zbocza dolin W isły i O dry
W górach - w związku z obniżaniem się tem peratury wraz ze wzrostem wysokości - wyraźnie zaznacza się piętrowość roślinna. W yróżnia się następujące p ię tr a ro ś lin n e : - p ię tr o p o g ó rz a - łasy liściaste i b o ry m ieszane - p ię tr o re g la d o ln e g o - lasy bukowe i bukowo-jodlowe - p ię tro reg la g ó rn e g o - bór świerkowy - p ię tr o k o so d rzew in y - porośnięte przez karłow aty gatunek sosny - p ię tr o h a l - zbiorow isko łąkowe z roślinnością trawiastą, krzewinkam i i porostam i - p ię tr o tu r n i - z roślinam i wysokogórskim i - m cham i, porostam i. Jedynie w Bieszczadach bezpośrednio po reglu dolnym (buczyny) znajduje się piętro hal (tzw. p o ło niny).
bu k d ąb z jesionem , k lonem i jaworem jo d ła i jedlica świerk sosna i m o d rzew 0
10
20
30
40
50
60
70
80*
o d setek zasobów drzew nych S k ła d g a tu n k o w y l a s ó w w P o ls c e { d a n e n a r o k 2 0 0 8 )
Przez terytorium naszego kraju przebiegają linie zasięgu roślin klim atu kontynentalnego i oceanicz nego: - buk i dąb bezszypułkowy są przykładam i roślin klim atu oceanicznego - świerk jest drzewem klim atu kontynentalnego.
N ajw iększe kompleksy leśne w Polsce W porów naniu z innym i krajami europejskim i w Polsce jest niewiele lasów (wskaźnik lesistości niższy otl średniej europejskiej) - zaledwie 29% pow ierzchni naszego kraju jest zalesione (w Finlandii 71%, w Rosji 50%, w Austrii 43% , na Słowacji 36%). Największy udział obszarów leśnych mają województwa lubuskie, zachodniopom orskie, warmińsko-mazur skie oraz południow a część województwa m ałopolskiego i podkarpackiego. Najm niej lasów jest w cen tralnej Polsce. D uże kom pleksy leśne nazywane są boram i lub puszczam i. Główne z nich to: Bory Dolnośląskie, Stobrawskie i Tucholskie oraz Puszcze: Goleniowska, N otecka, Bydgoska, Rzepińska, Piska, Augustowska, Knyszyńska, Białowieska, Kam pinoska, Kozienicka, Świętokrzyska, Sandom ierska i Solska.
1. B o r y D o l n o i k j s k i e 2. B o ry T u c h o ls k ie 3 . B o r y S t o b r a w s k ie 4. P u s z c z a G o le n io w s k a 5. P u s z c z a N o te c k a 6. P u szc za B y d g o sk a 7 . P u s z c z a R z e p iń sk a 8 . P u s z c z a P is k a 9. P u s z c z a A u g u s to w s k a 10. P u s z c z a K n y s z y ń s k a 11. P u s z c z a B ia ło w ie s k a 12. P u s z c z a K a m p i n o s k a 13. P u s z c z a K o z i e n ic k a 14. P u s z c z a Ś w ię to k r z y s k a 15. P u s z c z a S a n d o m i e r s k a 1 6 . P u s z c z a S o ls k a 17. P u s z c z a D r a w s k a
79% zasobów drzewnych w Polsce stanow ią drzewa iglaste, a pozostała część (21%) to drzewa liś ciaste: R o z m ie s z c z e n ie g łó w n y c h k o m p le k s ó w l e ś n y c h w P o ls c e
poziom rozszerzony
• b o ry - lasy iglaste i mieszane - charakterystyczne gatunki drzew to so s n a , św ierk i jo d ła - w borach m ieszanych występuje d o m ie sz k a d ę b u , b rz o z y i to p o li - rosną w całej Polsce, zajm ują 78% po w ierzchni leśnej kraju - bo ry sosnowe: np. Bory Tucholskie, Puszcza K am pinoska, bory mieszane: np. Puszcza Białowieska, Augustowska i Borecka • g rąd y - wielogatunkowe lasy liściaste z przew ag ą d ę b u i g ra b u - rosną w całej Polsce, zajmują około 10% po wierzchni leśnej kraju - np. W yżyna M ałopolska, Nizina W ielko polska • b u czy n y - łasy liściaste z d o m in a c ją b u k a - np. K arpaty, Sudety, Pom orze • lęgi - porastają doliny rzeczne - charakterystyczne gatunki to w ie rz b a , je s io n i to p o la - np. w dolinie Wisły, O d ry i innych rzek • olsy - lasy bagienne z olsz ą c z a rn ą , w ie rz b ą i b rz o z ą - rosną nad brzegami jezior, w dolinach rzecz nych, w zagłębieniach terenu, np. Białowie ski i Biebrzański Park N arodow y
ZBIOROW ISKA BEZD RZEW NE
282 |
Geografia
fizyczna
Polski
Przekształcenie środowiska
Przekształcenie'środow iska przyrodniczego Polski Najważniejsze przyczyny ogrom nego przekształcenia środowiska naturalnego w Polsce to: - rozwój przemysłu - duży wzrost liczby ludności na obszarze Polski w XIX i XX wieku. W dążeniu d o poprawy jakości życia często nic zwracano uwagi na możliwości adaptacyjne środowi ska. Prowadziło to często do nieodwracalnych zniszczeń. K ażdy e le m e n t śro d o w isk a n a tu ra ln e g o na o b sz a rz e P o lsk i u leg ł p rz e k sz ta łc e n iu . ZAN IECZYSZCZEN IE POWIETRZA Źródłem skażenia powietrza w Polsce jest: • działalność przemysłowa (głównie energetyka, przemysł m etalurgiczny, chem iczny i cementowo-wa pienniczy) • pojazdy spalinowe • paleniska domowe.
p rz y r o d n ic z e g o Polski
¡283
DEGRADACJA GLEB Degradacja gleby m oże polegać na: • jej zakwaszeniu przez kwaśne deszcze • niewłaściwej gospodarce rolnej prowadzącej d o przenaw ożenia oraz erozji gleb. Erozja gleb dotyczy przede wszystkim: W yżyny Lubelskiej i Sandom ierskiej, okolic Krakowa, terenów górskich i pojezierzy. ZN ISZCZEN IE FLORY I FAUNY W ogrom nym stopniu przekształcona została szata roślinna i świat zwierzęcy: • dawne obszary leśne zostały zajęte pod uprawy rolnicze • zm ieniona została struktura gatunkowa istniejących lasów - obecnie w polskich lasach dom inują drzewa iglaste, które ze względu na szybszy wzrost pozwalają na większe pozyskanie drewna. Kurczenie się naturalnych obszarów przyrodniczych pow oduje spadek populacji wielu zwierząt. Nie które gatunki wyginęły całkowicie (np. tur, tarpan). ODPADY O grom nym problem em miast oraz zakładów przem ysłowych są składowanie oraz utylizacja odpadów kom unalnych i przemysłowych. O d p ad y kom unalne są przetw arzane tylko w 10% (w porów naniu do krajów Unii Europejskiej jest to bardzo niski wskaźnik). Z roku na rok zwiększa się wykorzystanie gospodarcze wytw orzonych odpadów (nie są one składo wane, ałc pow tórnie wykorzystywane, np. recycling). 2500
1000
emisja zanieczyszczeń pyłowych
500
emisja zanieczyszczeń gazowych
o 1975
Łatwo zauważyć, że wielkość em itowanych zanieczyszczeń z roku na rok zmniejsza się. Redukcja ta związana jest z zatrzymywaniem zanieczyszczeń w urządzeniach redukujących ich ilość (filtry), zamyka niem przestarzałych zakładów przemysłowych.
1980
1985
1990
2000
®
o d p a d y n a g r o m a d z o n e n a te r e n a c h z a k ł a d ó w
■ .
o d p a d y w y t w o r z o n e w c h jg u r o k u
2008
O d p a d y p r z e m y s ło w e u c ią ż liw e d l a ś r o d o w is k a
ZAN IECZYSZCZEN IE WÓD POW IERZCHNIOW YCH D użym problem em gospodarki wodnej Polski jest zanieczyszczenie wód pow ierzchniowych, a w szcze gólności rzecznych. Przyczyny są następujące: - zrzuty ścieków przemysłowych i kom unalnych - wypłukiwanie nawozów sztucznych z gleby. W iększość ścieków przemysłowych to wody chłodnicze. Są one w zasadzie czyste, lecz szkodzą śro dowisku ze względu na podwyższoną tem peraturę. Ścieki przemysłowe i kom unalne odprow adzane do wód powierzchniowych to 9 km 3 (dane na 2008 rok), w tym ścieki wymagające oczyszczenia 2,2 km 3 - w tej grupie ścieków: • 91% jest oczyszczanych, w tym: - m echanicznie (30% wód oczyszczanych) - chem icznie (5%) - biologicznie (20%) , • 9% pozostaje nieoczyszczonych. Zaledwie 2% długości kontrolow anych rzek niesie w ody o pierwszej klasie czystości p o d względem fizykochem icznym , a 31% ma w ody pozaklasowe (jeszcze gorzej przedstawia się czystość rzek pod wzglę dem biologicznym - pierwszą ldasę czystości posiadają rzeki na długości 0,1%, a wody pozaklasowe stanowią 85%). . N ieco lepiej przedstawia się stan czystości wód jezior - większość z nich posiada wody w II lub III klasie czystości. Skażenie wód Bałtyku zostało omówione w rozdziale: M otze Bałtyckie. ,. .
2008 *...r - r - T - (— r ~ L Z I - f l H 2000 — r r z r z i^ n 1990 .... ... z ...■ mmmmmm 1985 :... i..... l .. i....r... :r■ ■ i i i i “ ■■■■■¡■■■■i 1980 .. "1 !— 1— 1 l~ 1975 : z : í:z ii:-”: i: : : i ... 0%
20%
40%
E ł o d p a d y w y k o rz y s ty w a n e g o s p o d a rc z o
60% ■
80%
100%
o d p a d y s k ła d o w a n e ( n a te re n a c h w ła s n y c h i o b c y c h )
W y k o rz y s ty w a n ie o d p a d ó w w y tw o r z o n y c h w c íq g u r o k u
-
D o obszarów o największej degradacji środowiska należą przede wszystkim: Górnośląski O kręg Przemysłowy Legnicko-Głogowskic Zagłębie M iedziowe G óry Izerskie Kraków i okolice T rójm iasto i rejon Zatoki Gdańskiej.
r oz- s zer-zony:
rozszerzony
1500
E m is ja z a n ie c z y s z c z e ń p o w i e tr z a w l a t a c h 1 9 7 5 - 2 0 0 8
poziom
-poziom
2000
poziom
rozszerzony
284
j
G eografia
fiz y cz n a Polski
F o rm y o c h r o n y p r z y r o d y 1285
Zdecydowanie największa degradacja środo wiska naturalnego ma miejsce na G órnym Śląsk\i i związana jest z wieloletnią eksploatacją węgla kam iennego i rozwojem przemysłu cięż kiego (energetyka oraz luitnitw o). Eksploatacja węgla doprow adziła do dużych zm ian krajo‘ brązu. Charakterystycznym widokiem na G ór nym Śląsku są hałdy skal płonych. Zapadanie się wyrobisk prowadzi do tąpnięć. Elektrownie oraz h u ty em itują do atm osfery ogrom ne ilości pyłów i gazów. Zakłady przemysłowe oraz lud ność odprow adzają ścieki przemysłowe i kom u nalne. O sobnym problem em są zrzuty zasolo nych wód kopalnianych. Bolączką G órnego Śląska jest n ied o b ó r wody. Leży 011 na dziale w odnym m iędzy dorzeczem Wisły i O dry, gdzie występują" niewielkie zasoby wód podziem nych. Niem al zupełnie została też zniszczona natu ralna szata roślinna. -
_
Formy ochrony przyrody
D e g r a d a c ja ś r o d o w is k a
O becnie w Polsce istniej;) 23 parki narodowe, które zajmuj;) 1% pow ierzchni kraju. 0
|
100
2 0 0 km
j oh»*.» iiiuq;u Miiicttywczciiu powietrza (powyiej 51) m y /m 1 cmiiji S O , tu tok)
O b s z a r y e k o lo g i c z n e g o z a g r o ż e n i a w P o ls c e
źródło: ark u sz m atu raln y m aj 2005 (załącznik A2 - d o p o zio m u rozszerzonego)
Postępująca degradacja środowiska naturalnego spow odowała konieczność jego ochrony. Pierwsze akty prawne chroniące lasy i niektóre gatunki zwierząt zostały wydane przez królów Polski - Bolesława C hrobrego, Kazim ierza W ielkiego, Z ygm unta Starego i Z ygm unta III Wazę. Pierwsze obszary chronione powstały na obszarze Polski w XX wieku. W Polsce wyróżnia się cztery rodzaje obszarów chronionych: 1) p a rk i n a ro d o w e - to obszary (nie m niejsze niż 1000 ha) wyróżniające się wybitnymi walorami przyrodniczym i i krajobrazowym i, o ch ro n ą objęty jest każdy elem ent środowiska; w Polsce istnieją obecnie 23 parki narodowe 2) re z e rw a ty p rz y ro d y - niewielkie obszarow o, chroni się w nich określony elem ent środowiska (ptac two, ginące gatunki zwierząt łub roślin, przyrodę nieożywioną); w Polsce istnieje prawie 1200 tego typu obiektów 3) p a rk i k ra jo b ra z o w e - powołuje się w celu o ch ro n y obszarów o interesujących walorach przyrodni czych, historycznych i krajobrazowych; m ożna w nich bez przeszkód prowadzić działalność rolną i leśną nieszkodzącą środowisku; w Polsce istnieje p onad 100 parków krajobrazowych 4) o b sz a ry c h ro n io n e g o k ra jo b ra z u - to tereny wyróżniające się krajobrazowo, ich granice i zasady gospodarow ania ustala W ojewódzki K onserw ator Przyrody. O p ró cz nich istnieje ochrona prawna niektórych gatunków roślin i zwierząt oraz ochrona indywidu alna pom ników przyrody. O b sza ry p raw n ie chro nio n e w P o lsce (2008 rok) obszar
% p o w i e r z c h n i o g ó ln e j k r a ju
o g ó łe m
3 2 ,4 %
parki narodow e
1,0%
rezerw aty przyrody
0 ,6%
parki krajobrazow e
8,3%
obszary c h ro n io n e g o krajobrazu
22,5%
Parki narodow e w Polsce
---- *-------------- ~~
i---------------------I'?•;«.«?;>'•! < ( num er na m a p ie
n a z w a p a rk u n a ro d o w e g o
p o w ie r z c h n io w ty s . h u
ro k u tw o rz e n ia
M
B abiogórski
3,4
1954
8
Białowieski
10,5
1932, 1947
c e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n e p a r k u - w a lo ry s z c z e g ó l n ie c h r o n i o n e w p a r k u Ś w ia to w y R e z e r w a t B i o s f e r y
piaskow cow e rum ow iska skalne, lasy Ś w ia to w y R e z e r w a t B i o s f e r y Ś w ia to w e D z i e d z i c tw o L u d z k o ś c i
fragm ent pierw otnej puszczy, żu b ry
6
B iebrzański
59,2
1993
19
Bieszczadzki
29,2
1973
4
B ory T ucholskie
4,6
1996
jeziora rynnow e, torfowiska, rów nina sandrowa
3
D raw ieński
11,3
1990
rzeźba poiodow cow a, starodrzew
22
G orczański
7,0
1981
staro d rzew (jodła, buk)
13
G ó r Stołow ych
6,3
1993
rzeźba skałek piaskow cow ych, ostańce, góry zrębow e
9
K am pinoski
38,5
1959
12
K arkonoski
5,6
1959
rzeźba poiodow cow a (kotły polodow cow e), buczyny, torfow iska
20
M agurski
19,4
1995
piaskow iec m agurski, lasy
bagna i torfow iska, ptaki w odne Ś w ia to w y R e z e r w a t B i o s f e r y
p o ło n in y , lasy bukow e
■w ydm y śródlądow e i bagna Ś w ia to w y R e z e r w a t B i o s f e r y
286
,
1
Geografia
fizyczna
Polski
Krainy fizyczno-g eograficzne
p o w ie rz c h n ia w ly s . h a
ro k u tw o rz e n ia
c o c h y c h a r a k t e r y s t y c z n o p a r k u -- w a lo r y s z c z e g ó l n ie c h r o n i o n e w p a r k u
7
N arw iański
7,4
19%
bagna, rozlewiska, o sto ja lęgowa ptak ó w wodn o -błotnych
15
O jcow ski
2,1
1956
D o lin a P rądnika, rzeźb a krasowa (jaskinie, skałki), b rzo za ojcowska
21
Pieniński
2,3
1932, 1954
p rzeło m D u n ajca
17
Poleski
9,8
1990
rzeźba p o lodow cow a, torfow iska, jeziora kra sowe
W yżyny P o ls k ie
K o tlin y P o d k a r p n c k i e
• 1
S u d e ty 1 P r z e d g ó r z u S u d c c k io
■ K a r p a ty
18
R oztoczański
8,5
1974
1
Słowiński
21,6
1967
16
Świętokrzyski
7,6
1950
23
Tatrzański
21,2
1954
11
U jście W arty
8,0
2001
p o d m o k ły teren lęgowy ptaków w odno-błotnych
10
W ielkopolski
7,6
1957
rzeźba p o lodow cow a, jeziora rynnow e
5
W igierski
15,0
1989
jeziora, torfow iska
2
W oliński
8,1
1960
brzeg klifowy, m ikołajek nad m o rsk i
w zgórza w apienne, lasy, w ąż Eskulapa Ś w ia to w y R e z e r w a t B i o s f e r y
ru ch o m e wydmy, jeziora, torfow iska g o ło b o rz a, P uszcza Jo d ło w a Ś w ia to w y R e z e r w a t B i o s f e r y
k rajobraz w ysokogórski Tatr, kozica, świstak
Planuje się utw orzenie kolejnych parków narodow ych, miedzy innym i M azurskiego i Jurajskiego.
Krainy fizyczno-geograficzne Polski W regionalizacji geograficznej bierze się pod uwagę zróżnicowanie środowiska geograficznego, ele m enty kulturow e, ekonom iczne, dem ograficzne i wiele innych.
poziom
rozszerzony
K rain y g e o g ra ficzn e Polski w edług Je rze g o K ond rackieg o
N iż P o ls k i
'• • ‘ ui * v“ •' V " ,v ’•!" •’ •> -i •••■< " *\ •" \
1 i: / \ ' ,' Y;,
- . " ' . 'i ■'!/' ,.V *^'r .■ / : ! 1;
P obrzeżc Szczecińskie Pobrzeże K oszalińskie P obrzeżc G dańskie Żuław y W iślane N izin a S taropolska P ojezftrzc M azurskie Pojezierze Suwalskie Pojezierze P om orskie Pojezierze W ielkopolskie N izin a W ielkopolska N izina Śląska N izin a M azow iecka N izina Podlaska Polesie Lubelskie
1. . . . ' . ............................................
W yżyna Śląska W yżyna K rakow sko-C zęstochow ska N iecka N idziańska W yżyna K iciecko-Sandom ierska W yżyna Lubelska z R oztoczem K otlina O św ięcim ska K otlina Sandom ierska Su d ety P rzed g ó rze S udeckie Beskidy P ogórze Beskidzkie K otlina O raw sko-Podhalańska Pieniny T atry
rozszerzony
n a z w a p a rk u n a ro d o w e g o
poziom
n u m e r nu mcipii!
P o l s k i | 287
___________________________________________________________________
P r o c e s y u r b a n i z a c y j n e w P o l s c e | 289
[]
/ pi
Typy w si w Polsce
W Polsce m iastem staje się osada, która otrzym uje p ra w a m iejsk ie. Zostają one nadane przez prezy denta Rzeczpospolitej Polskiej. Jyiiasto m usi spełniać podstaw owe kryteria, d o których należą: - wygląd miasta, zwarty charakter zabudow y - pełnione funkcje pozarolnicze (głównie przemysłowe, usługowe, naukowe, handlow e i inne) - duża liczba ludności (choć nie m a ustalonego „m inim um ”) - miejski styl życia mieszkańców. W Polsce istnieją obecnie 9 0 3 m ia s ta (1 stycznia 2010), w których zamieszkuje 62% lu d n o śc i k ra ju . Liczba mieszkańców miast stale wzrasta — co widać wyraźnie przy analizie tak zwanego współczynnika urbanizacji (jest to p ro cen t ludności zamieszkałej w m iastach w stosunku d o ogólnej liczby ludności danego obszaru). Systematyczny wzrost udziału ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności p o wojnie związany był z rozwojem przem ysłu i migracjami ze wsi d o miast. Szczególnie szybko rozwijały się miasta w latach 50. i 70. Jednak współcześnie proces ten nieco przyham ował.
luźna zabudow a p o o b u stro n ac h drogi, na oddzielnych łanach p ó l
p o łu d n io w a Polska W yżyna Śląska W yżyna Lubelska
rozszerzony
rzęd ó w k a
luźna zabudow a p o jednej stro n ie .drogi
W yżyna Kielecka N izina M azow iecka
u lic ó w k a
zw arta zabudow a p o o b u stro n ac h drogi
Pojezierze M azurskie W yżyna Śląska N izina W ielkopolska
poziom
G łó w n e ty p y w s i w y s tę p u j q c e w P o ls c e
o k o l n ic a
zwarta zabudow a w okół okrągłego centralnego placu
P om orze
o w a l n lc a
zw arta zabudow a w okół ow alnego cen traln eg o placu
W yżyna Śląska Pojezierze Pom orskie N izina W ielkopolska
zw arta, nieregularna zabudow a w zdłuż kilku przecinających się ulic
cała Polska, głów nie M ałopolska
la ń c u c h ó w k a
w l e lo d r a ż n lc a
1950
1960
1970
1980
1990
W s p ó łc z y n n ik u r b a n i z a c j i w P o ls c e w ł a t a c h 1 9 5 0 - 2 0 0 5
Polska wieś podlega wyraźnym zm ianom wskutek urbanizacji. Zm ienia się: - sposób użytkowania ziemi
J ^ s M i i l f o p c ty to r iw n m n iu r /.y s l y . C i e u u r a ii n - avk. SO
2000
2005
rozszerzony
Procesy urbanizacyjne w Polsce
poziom
- struktura zatrudnienia ludności (spadek liczby osó b zatrudnionych w rolnictwie na rzecz przem ysłu i usług - np. turystyka) - zagospodarow anie przestrzenne (zabudow a staje się bardziej zwarta). Zm iany te dotycz;} w największym zakresie wsi położonych w środkowej i południow o-zachodniej części kraju (np. w województwie śląskim, opolskim i dolnośląskim ). Bardzo wyraźnie następuje w Polsce proces zwany s e in iu rb a n iz a c ją ( - u podabnianie się wsi do miasta). Zjawisko to polega na: ]) zwiększaniu się liczby osób zatrudnionych poza rolnictw em 2) rozwoju turystyki (tak zwana agroturystyka) 3) lokowaniu na terenach wiejskich zakładów przemysłowych 4) rozwoju infrastruktury technicznej (drogi, w odociągi, kanalizacja, sieć gazowa) 5) osiedlaniu się ludności miejskiej (ucieczka z miast) 6) wprowadzaniu miejskiego typu zabudow y (np. osiedla o zabudow ie jednorodzinnej) 7) przejm ow aniu przez ludność mieszkającą na wsi miejskiego stylu życia, miejskiego m odelu rodziny (mniej dzieci).
290
1 Geografia
społeczno-ekonom iczna
Polski
______________________________________________________________________________________________
D o największych miast polskich należą:
- poznańska - wrocławska.
W arszawa
1 701
2
Kraków
755
3
Lódź
747
4
W rocław
632
5
P oznań
557
6
G dańsk
456
7
Szczecin
407
8
B ydgoszcz
359
9
Lublin
350
10
Katow ice
310
W arto w spom nieć jeszcze o tak zwanej fu n k c ji m ia sto tw ó rc z c j - to dział gospodarki narodowej ] który prowadzi do pow stania i rozwoju m iasta. D uże skupienie ludności stwarza warunki d o rozwoju in i nycli działów gospodarki, określanych jako fu n k c je u z u p e łn ia ją c e . •(>' M iasto m oże pełnić różne funkcje. Często jedna z nich jest funkcją dom inującą, będącą źródłem ' dochodów większości mieszkańców m iasta. M iasta polskie są najczęściej dwu- i więcej funkcyjne (np. przemysłowo-usługowe). • fu n k c ja p rzem y sło w a miast polskich związana jest często z wydobyciem surowców m ineralnych (m ia sta G ó rn e g o Ś ląsk a , W ałb rzy ch , B e łc h ató w , T a rn o b rz e g ) lub przem ysłem ciężkim (Kraków,S talo w a W ola); w mniejszych m iastach funkcję przem ysłową m oże pełnić rzem iosło • fu n k c ja r o ln ic z a - prawic każde m iasto posiada na swoich peryferiach użytki rolne, a w niektórych m ałych m iastach m ieszka duża liczba osó b zajm ujących się rolnictw em (ale dla większości m iast jest to funkcja uzupełniająca) • fu n k c je usługow e: - funkcja transportow a - szczególnie w idoczna w m ia s ta c h p o rto w y ch , m ia s ta c h n a d g ra n ic z n y c h ' oraz tradycyjnych w ęzłach k o m u n ik a c y jn y c h - funkcja handlowa - np. m ia sta p rz y g ra n ic z n e , m ia s ta targ o w e - funkcja turystyczna - m iasta w atrakcyjnych regionach turystycznych, np. Z a k o p a n e , K ry n ica, K a rp a c z , Ł eba - funkcja religijno-pielgrzymkowa - np. C z ęsto ch o w a, K alw aria Z eb rzy d o w sk a - funkcja adm inistracyjna - prawic każde m iasto jest siedzibą władz sam orządow ych (wojewódzkich, powiatowych lub gm innych).
W iększość spośród 903 istniejących m iast to m iasta m ałe (poniżej 20 tys. mieszkańców). Stru k tu ra w ie lk o ścio w a m iast p olskich P r z c d z lo ly w ie lk o ś c io w a m i a s t w o d łu g lic z b y lu d n o ś c i
Ludność Polski
lic z b o m i a s t
o d s o te k I s tn ifljq c y c h m i a s t
903
100%
315
34%
5 -2 0 tys.
368
41%
2 0 -1 0 0 tys.
181
20%
22
3%
17
2%
LICZBA LUDNOŚCI
o g ó łe m ' po n iżej 5 tys.
100-200 tys. pow yżej 200 tys.
. j
...
W sieci osadniczej Polski m ożna wyróżnić kilka stru k tu r przestrzennych: • k o n u rb n e ja (a g lo m e ra c ja p o lic e n try c z n a ) - największy przestrzennie zespól miejski, składający się z wielu leżących blisko siebie m iast, powiązanych ze sobą gospodarczo i kom unikacyjnie (w konurbacji nie m a ośrodka wyraźnie dom inującego); pom iędzy tym i m iastam i zanikły obszary wiejskie (m iasto graniczy z m iastem), np.: - konurbacja górnośląska - to największy w Polsce obszar zurbanizowany, zam ieszkany przez ponad 3 m in ludzi - Trójm iasto • a g lo m e ra c ja (m o n o c e n try c z n a ) - zespól osadniczy składający się z jednego m iasta dom inującego (tzw. m etropolii) oraz obszaru podm iejskiego, obejm ującego m niejsze m iasta satelitarne, i>p. aglome racja: - warszawska - łódzka - krakowska
D o czynników wpływających na liczbę ludności danego państwa należą: a) przyrost naturalny b) migracje c) czynniki incydentalne (wojny, kataklizmy, epidemie). O becnie w Polsce żyje około 3 8 ,4 m in o só b (2010 rok). Liczba ta zm ieniała się na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci; wyraźnie zaznaczył się spadek liczby ludności na skutek II wojny światowej Polska straciła wtedy ponad 6 m in obywateli. Spadek liczby ludności o pon ad 11 m in spow odowany byl również znacznym zm niejszeniem przyrostu naturalnego w czasie wojny oraz zm ianam i przebiegu granic i emigracją. Po zakończeniu wojny w Polsce mial miejsce system atyczny wzrost: liczby ludności (zaham owany po 2000 roku).
L ic z b a l u d n o ś c i P o ls k i w l a t a c h 1 9 3 9 - 2 0 1 0
ro z sz e rz o n y
1
291' j
poziom
lic z b o l u d n o ś c i w t y s . o s ó b
I
“ | ' •, ■' ' -V>,v4
N ajw ię k sze m ia sta Polski (2008 rok) m ia s to
L u d n o ś ć Polski
292
I
G e o g r a f i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n a Polski
L u d n o ś ć P o l s k i | 293
G ĘSTO SC ZALUDNIENIA Średnia gęstość zaludnienia wynosi obecnie w Polsce 120 o só b /k m 2. To plasuje nasz kraj w grupu* średnio zaludnionych państw europejskich. Rozmieszczenie ludności jest nierów nom ierne: • m a k s im u m : - tereny silnie uprzem ysłow ione (zwłaszcza w ojew ództw o ślą sk ie i m a ło p o lsk ie ) • m in im u m : - województwa słabo uprzem ysłowione, o dużym odsetku ludności wiejskiej, z dużą powierzchnią lasów (tereny północnej i w schodniej Polski - w ojew ództw o w a rm iń sk o -m a z u rsk ie , p o d la sk ie i z a c h o d n io p o m o rsk ie ). G ĘSTO ŚĆ ZALUDNIENIA W PO LSCE W EDŁUG W OJEW ÓDZTW (2004 ROK)
• najw yższy p rz y ro s t n a tu r a ln y p o II wojnie światowej miał miejsce w latach 50. - była to faza kom pensacji strat wojennych w form ie eksplozji dem ograficznej (wyż k o m p en sacy jn y ) • w la ta c h 6 0 . i n a p o c z ą tk u la t 70. wystąpi! n iż d e m o g ra fic z n y - spow odow any o n był wejściem w wiek rozrodczy nielicznego pokolenia urodzonego w czasie II wojny światowej • p o d k o n ie c la t 7 0 . i w la ta c h 8 0 . miał miejsce w tórny wyż dem ograficzny (ech o w yżu d e m o g ra fic z n e g o z lat 50.) - w wiek rozrodczy weszło wówczas pokolenie urodzone w czasie wyżu powojen nego • obecnie notuje się n a jn iż sz e p o w o jn ie w sk a ź n ik i p rz y ro s tu n a tu ra ln e g o - spow odowane jest to: - zm ianą m odelu rodziny na mniej dzietny (najczęściej m odel 2 + 1, 2 + 2) - przesunięciem się wieku zawierania m ałżeństw i rodzenia pierwszego dziecka (polska kobieta rodzi swoje pierwsze dziecko mając - statystycznie rzecz biorąc - 27 lar, wcześniej przed rokiem 2000 23 lata) - wzrostem aktywności zawodowej kobiet - konsum pcyjnym stylem życia. O becnie zauważa się nieznaczny w zrost przyrostu naturalnego spow odow anego wejściem w wiek rozrodczy osób z wyżu dem ograficznego z lat 80. Najwyższy przyrost naturalny ma dawne województwo nowosądeckie (należące obecnie do woje wództwa m ałopolskiego). W dużych m iastach (Warszawa, Łódź, Kraków) już od wielu lat występuje zja wisko ujem nego przyrostu naturalnego. STRUKTURA PŁCI I W IEKU
!ic/li,i m ic i/k jń c ń w p rz y p a d a u c j n a I k m 1 w p o szczególnych woje»
L _ Jp o n w t) 100) . J 130-1
r...'!)0l)-n() tó&lpi źródło: arkusz m aturalny - m aj 2007 rok (p o zio m podstaw ow y)
PRZYROST NATURALNY Przyrost naturalny jest różnicą m iędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów, decyduje o strukturze biologicznej ludności. O becnie przyrost naturalny jest na poziom ie 0%o (dane na rok 2008). Przez wiele poprzednich lat był ujemny, a to oznacza, że liczba ludności w Polsce się zmniejszała. Przyrost naturalny zwiększył się wyraźnie dopiero w 2007 roku.
P i r a m id a p ic i i w ie k u l u d n o ś c i P o ls k i ( 2 0 0 2 ro k )
źró d ło : arkusz m atu raln y - m aj 2006 rok (p o zio m podstaw ow y)
*946 19S0
1955
J9fi0
1965
1970
1975
1980 «983
1990
1995
P r z y r o s t n a t u r a l n y w P o ls c e w l a t a c h 1 9 4 6 - 2 0 0 1
źródło: arkusz m aturalny maj 2006 rok (p o zio m rozszerzony)
2001
Analizując piram idę pici i wieku, zauważyć m ożna pewne prawidłowości: • wyraźna przewaga liczebna mężczyzn w m łodszych grupach wiekowych i kobiet w starszych przedzia łach wiekowych (powyżej 40 ro k u życia) - kobiety żyją statystycznie dłużej o 9 lat (mężczyźni 71 łąt, kobiety 80 lat) • „wcięcia” na wykresie są wynikiem strat wojennych i niżów dem ograficznych. • „wypukłości” oznaczają okresy wyżów dem ograficznych (wyż lat 50., „echo" tego wyżu od drugiej połowy lat 70.) - lata 2006-2007 są początkiem następnego wyżu dem ograficznego Inform ację o zróżnicow aniu płciowym zawiera współczynnik fcminizacji (jest to stosunek liczby kobiet do liczby mężczyzn po m n o żo n y przez 100). O b ecn ie współczynnik ten kształtuje się na poziom ie 107 (107 kobiet przypadających na 100 mężczyzn).
Lu d n o ść Polski
Najwyższą fcminizacją odznaczają się regiony z przem ysłem lekkim zatrudniającym dużą liczbę kobiet (np.-region łódzki, dolnośląski, mazowiecki), a przewaga mężczyzn nad kobietam i występuje tylko na obszarach wiejskich w północnej Polsce (województwo warmińsko-mazurskie) i na Podkarpaciu, w mia stach z rozw iniętym przemysłem ciężkim. Poważnym problem em staje się postępujący proces starzenia się społeczeństwa polskiego. W struktu rze wieku zmniejsza się udział ludności m łodej, a zwiększa się liczba ludności starszej (w wieku p o p ro dukcyjnym). W ynika to z różnych nakładających się na siebie elementów, jak przede wszystkim: • ujem ny przyrost naturalny • wydłużenie się trwania życia. Zjawisko starzenia się społeczeństwa niesie za sobą poważne konsekwencje, np.: - zm niejszenie się liczby osób w wieku produkcyjnym przy jednoczesnym zwiększeniu się liczby osób starszych (w wieku poprodukcyjnym ) - brak rąk d o pracy (konieczność im portu siły roboczej z zagranicy) - problem z wypłacalnością świadczeń em erytalnych - w zrost zapotrzebow ania na instytucje społeczne takie jak szpitale i dom y opieki. 1950
□
2008
B I 2°-64 la1 0%
20 %
40%
60%
100%
80%
piSIa
0 -1 9 lat
65 lat i wieccj
odsetek ludności kraju P o r ó w n a n ie s t r u k t u r y w ie k u l u d n o ś c i P o ls k i w 1 9 5 0 i 2 0 0 8 ro k u
Poniższy wykres przedstawia zm iany oraz prognozę zm ian liczby osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym (emerytów) w Polsce w latach 1985-2020. m in osób
25
20 15
10 5
0
Q
rolnictw o, rybołów stw o i leśnictw o przem ysł i b u d ow nictw o
¡1 1 0%
20%
40%
60%
80%
“ dugi
100%
odsetek pracujących S t r u k t u r a z a t r u d n i e n i a w P o ls c e w e d ł u g s e k to r ó w g o s p o d a r k i
Przez cały okres pow ojenny spadała liczba o só b zatrudnionych w rolnictw ie (w 1950 roku w rol nictwie zatrudnionych było 57% pracujących, a w 2007 roku 16%). Ale w dalszym ciągu jest to jeden z najwyższych wskaźników w Europie. D o łat 90. zwiększał się udział przem ysłu w stru k tu rze zatrudnienia, obecnie zauważa się spadek liczby pracujących w tym sektorze - jest to związane z restrukturyzacją polskiego przem ysłu (przestał on być pracochłonny). W przemyśle i budow nictw ie jest zatrudnionych łącznic 30% pracujących. System atycznie wzrasta liczba osób zatrudnionych w usługach (wysokie zatrudnienie w III sektorze jest charakterystyczne dla krajów wysoko rozw iniętych) - obecnie w usługach pracuje o koło 54% ludności aktywnej zawodowo. Są oni zatrudnieni przede wszystkim: • w handlu i napraw ach (17% pracujących) • w edukacji (7%) • w obsłudze nieruchom ości i firm , w nauce (8%) • w adm inistracji publicznej i o b ro n ie narodow ej, w ubezpieczeniach społecznych i zdrow otnych (7%) • w ochronie zdrowia i opiece społecznej (5%) • w transporcie i łączności (6%). BEZROBOCIE
30
1985
J 1 *— —'
[ 295
1990
1995
2000
2005
liczba o sób w wieku produkcyjnym w m in
2010 £
2015
2020
liczba o só b w wieku p o p rodukcyjnym w m in
Z m ia n y iic z b y o s ó b w w ie k u p r o d u k c y jn y m i p o p r o d u k c y jn y m o d 1 9 8 5 d o 2 0 2 0 ro k u ( s ta n o b s e rw o w a n y i p ro g n o zy )
źró d ło : arkusz m aturalny - maj 2007 rok (p o zio m podstaw ow y)
W ciągu najbliższych lat liczba em erytów wzrośnie, zwiększy się znacznie liczba osób w wieku pro dukcyjnym nicm obilnym (powyżej 45 lat). M niej natom iast będzie pracowników najbardziej aktywnych (18-45 lat). STRUKTURA ZATRUDNIENIA
’
Ludność w wieku produkcyjnym stanow i obecnie (2008 rok) około 64% ludności kraju. W iększość z nich (54%) należy d o osób pracujących (aktywnych zawodowo).
Stopa bezrobocia w Polsce wynosi około 12% (dane na maj 2010 r.), a jeszcze kilka lat tem u wynosiła 16%. Największe bezrobocie występuje w województwach: warm ińsko-m azurskim , zachodniopom orskim i lubuskim . Najm niej bezrobotnych jest w dużych m iastach (z wyjątkiem Lodzi). Przyczyny bezrobocia w Polsce: - upadek PGR-ów zatrudniających duże ilości pracowników - niedostosow anie struktury gałęziowej polskiego przem ysłu d o obecnej sytuacji na rynku, konieczność restrukturyzacji gospodarki - postęp naukowo-techniczny, pojawienie się nowych technologii (spadek zapotrzebow ania na silę roboczą - większa autom atyzacja pracy) - konieczność przekwalifikowania się, związana z zanikiem pewnych zawodów i pojawieniem się n o wych (np. doradca finansow y i ubezpieczeniowy) - zbyt wysokie koszty pracy - przedsiębiorcy nie są zainteresowani tw orzeniem nowych miejsc pracy - wahania dem ograficzne, będące skutkiem II wojny światowej - na rynek pracy w chodzi duża liczba absolwentów z roczników wyżowych. STRUKTURA NARODOW OŚCIOW A LUDN OŚCI POLSKI O becnie mniejszości narodow e stanowią w Polsce 1,3 m in osób, co daje około 3% ludności naszego kraju. Najbardziej liczne m niejszości narodow e w Polsce to: M n ie jszo ści narodow e w P o lsce (dane szacu n ko w e, 2005 rok) N aro d o w o ść
S z a c u n k o w a l ic z b a o s ó b
N iem cy
5 00 tys.
G łó w n a s k u p is k u
w ojew ództw o o polskie, P o m o rze
1
29el
Geografii! s p o łe c z n o - e k o n o m ic z n a
N a ro d o w o ść
Polski
S z a c u n k o w a l ic z b a o s ó b
G łó w n o s k u p is k u
B iałorusini
300 tys.
w ojew ództw o podlaskie (przy granicy z Białorusią)
U kraińcy
300 tys.
w ojew ództw o w arm ińsko-pom orskic, Żuław y W iślane, P o m o rze Z ach o d n ie, Bieszczady
Łemkowie
70 tys.
Beskid N iski, Bieszczady, P o m o rze Z ach o d n ie
M IG RA CJE N a zm iany liczby ludności, poza przyrostem naturalnym , ma wptyw wielkość migracji zewnętrznych. O bliczane jest w tym celu sa ld o m ig ra c ji (jest to różnica liczby im igrantów i liczby emigrantów, imigrant to osoba przybywająca na dany obszar, a em igrant to osoba opuszczająca ten obszar). P o lsk a zaw sze by ła p ań stw em e m ig ra c y jn y m , z u je m n y m sa ld e m m ig ra cji.
1
|
1
'
Rom ow ie
30 tys.
w dużych m iastach
Litwini
25 tys.
Suwalszczyzna (przy granicy z Litwą)
Słowacy
20 tys.
Spisz (na P odhalu )
Rosjanie
15 tys.
w dużych m iastach
Żydzi
10 tys.
w dużych m iastach
O rm ia n ie
8 tys.
w dużych m iastach
G recy
5 tys.
Bieszczady, D o ln y Śląsk, P o m o rze Z ach o d n ie
Czesi
3 tys.
Śląsk Cieszyński
------rok 2008
1
rok 20011
1
lata 1986-1990 I
lata 1981-1985
1
lata 1976-1980 | 1 lata 1971-1975
--------------- r—------------- !-------------- — -3 0 Tatarzy
3 tys.
inni
15 tys.
-2 5
-2 0
-1 5
-1 0
-5
0
w ojew ództw o podlaskie (przy granicy z Białorusią) saklo m igracji w tysiącach - p rzeciętn e rocznie
GRUPY ETNICZNE W POLSCE
to ludność w chodząca w skład narodu polskiego, ale posiadająca odrębny język . . (gwarę), kulturę, zwyczaje. M a poczucie odrębnej więzi grupowej. D o najliczniejszych grup etnicz nych w Polsce należą: Górale, Ślązacy i Kaszubi.
. .« G r u p a e t n i c z n a
• • • •
W yróżnia się górali (zamieszkujących różne pasm a Karpat): Sądeckich (I 1110 200 km Śląskich Żywieckich Podhalańskich.
M ig r a c je z a g r a n i c z n e P o la k ó w
M igracje zew nętrzne m ogą mieć charakter: a) p o lity c z n y - migracje związane ze zm ianą przebiegu granic p o II wojnie światowej - wyjazdy związane z w prowadzeniem stanu wojennego (początek lat 80.) - np. d o Francji, Belgii, Niemiec, Szwecji, H olandii, USA, Australii b) e k o n o m ic z n y - emigracja „za chlebem ”, emigracja zarobkowa, np. - na przełom ie XIX i XX wieku - głównie d o USA, Kanady, Brazylii, Argentyny, Francji, Niemiec - lata 60. i 70. - akcja łączenia rodzin (USA, Kanada, Niemcy) - po otwarciu rynku pracy w wielu państw ach U nii Europejskiej (po 2004 roku) - np. do Wielkiej Brytanii, Irlandii. W edług szacunków w 2007 roku poza granicam i Polski przebywało (na pobyt czasowy) około 2,2 m in osób. O becnie Polacy emigrują głównie d o krajów członkowskich Unii Europejskiej (w 2007 roku dotyczyło to około 1,8 m in osób). W śród krajów docelowych pierwsze miejsce zajmują: 1) Wielka Brytania (690 tys. em igrantów z Polski) 2) Niem cy (490 tys.) 3) Irlandia (200 tys.). W skaźnikiem dem ograficznym , który inform uje o realnych zm ianach liczby ludności, jest przyrost rzeczywisty (to sum a przyrostu naturalnego i salda migracji). Ze względu na ujem ne saldo migracji p rzy ro st rzeczyw isty w P o lsce jest zaw sze n ie c o n iższy o d p rz y ro s tu n a tu ra ln e g o . W arto wspom nieć również o migracjach wewnętrznych (w obrębie Polski). Ruch ludności odbywa się m iędzy wsią i miastem.
298
I
Geografia
rok 2008
1
ro k 2000
społeczno-ekonom iczna
Polski
Rolnictwo,
leśnictwo i rybołów stw o w Polsce...
1299
Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo w Polsce. Główne regiony rolnicze i uprawy
■...... • ...... 0
PRZYRODNICZE CZYN N IKI W ARUNKUJĄCE ROZW ÓJ ROLNICTW A W PO LSCE ro k 1999.
]
1
1 1 ................... 1
1
1 1
lata 1986-1990
U k sz ta łto w a n ie te re n u bardzo sprzyja rolnictw u, bo: • znaczna większość powierzchni naszego kraju jest nizinna - średnia wysokość 173 m n.p.m . - tereny do 200 m n.p.m . stanowią 75°/o pow ierzchni kraju - tereny do 300 m n.p.m . stanowią łącznic 91% pow ierzchni kraju • duży udział obszarów równinnych (przeciwdziała to intensyw nem u spływowi powierzchniowem u i ułatwia wsiąkanie wody; poza tym ułatwia m echanizację rolnictw a i transport) • stosunkow o niewiele terenów góskich, gdzie rozwój rolnictw a jest u tru d n io n y (Karpaty, Sudety). Rzeźba terenu sprzyja rolnictw u. W iększa część naszego kraju ma rzeźbę rów ninną, falistą lub pagór kowatą. Na obszarach górskich i pojcziornych rzeźba jest m niej korzystna. Strom ości sprzyjają erozji gleb.
_ 1
lala 1981-1985 lala 1976-1980
1
1
1
1
1 1
lata 1971-1975
1 1
lata 1966-1970
1 i
1
1
lata 1961-1965
.............................T ” ..... ............. ......
lata 1956-1960
n
i
1 1
lata 1952-1955
-5 0
0
50
100
150
200
250
saldo migracji w miastach w tysiącach - przeciętne roczne M ig r a c je w e w n ę tr z n e ( n a p o b y t s t a ł y ) w P o ls c e - s a l d o m ig r a c ji w m i a s t a c h
Saldo migracji w m iastach przez kilkadziesiąt lat było dodatnie, co oznacza, że do miast więcej osób przyjeżdżało (na pobyt stały) niż wyjeżdżało. M iasto dawało ludziom większy kom fort życia, łatwiejszy dostęp d o usług, kultury, edukacji. Migracje do miast częściej dotyczyły ludzi m łodych niż starszych (stąd zjawisko wyludniania wsi, starzenia się społeczeństwa na terenach wiejskich). Przełom nastąpił w 2000 roku, kiedy to saldo migracji stało się ujem ne (ta tendencja utrzym uje się do dnia dzisiejszego) - w Polsce daje się zauważyć proces odw rotny: ludzie chętnie emigrują z miast, osiedlają się na terenach wiejskich, zwłaszcza tych w niewielkiej odległości od miast. W arto także spojrzeć na saldo migracji poszczególnych województw. Poniższa m apa wskazuje woje wództwa emigracyjne (głównie śląskie, opolskie) i im igracyjne (m ałopolskie, mazowieckie, wielkopolskie i pom orskie).
W a ru n k i k lim a ty c z n e sprzyjają uprawie roślin strefy umiarkowanej: • najlepsze warunki klim atyczne występują w zachodniej części kraju, tam klim at jest najhardziej morski (łagodne zimy, dużo opadów ) • sprzyjające warunki (wysokie tem peratury, odpow iednia ilość opadów ) panują też w kotlinach p o d karpackich • najgorsze warunki klim atyczne dla rolnictw a panują w północno-w schodniej części Polski (najdłuższe zimy, m ało opadów ) • m ało opadów w W iclkopołsce i na Kujawach (cień opadowy) • długość okresu wegetacyjnego (czyli ilość dni ze średnią tem peraturą dobow ą przynajm niej 5°C) jest zróżnicowana: - najdłuższy okres wegetacji - około 220 dni - mają obszary położone wzdłuż doliny O d ry oraz zachodnia część K otliny Sandomierskiej - w północno-w schodniej Polsce wynosi on o koło 180 dni - w górach natom iast od 100 do 150 dni • niekorzystne jest występowanie takich zjawisk jak: przym rozki, gradobicia, burze, susze i powodzie. W a ru n k i glebow e w naszym kraju są raczej średnic, m ało jest gleb bardzo dobrych; dom inują gleby śre dnie i słabe zajm ujące ponad 60% pow ierzchni kraju. Najlepszymi glebam i są czarnozicm y, czarne ziemie oraz niektóre m ady i gleby brunatne. Zdecydowanie najm niej urodzajne są gleby biclicowc oraz gleby górskie. G ln b y ż y z n o ( h n r d z o d o b r o )
• czarn o zicm y i gleby b ru n a tn e na lessach • m ady • rę d z in y (nic wszystkie) • czarn e ziem ie
G lo b y m o lo ż y z n o ( s lu h c )
• bielice • gleby górskie • gleby bagienne
W celu określania wartości użytkowej gleb w prow adzono w Polsce podział na 6 klas bonitacyjnych: K lasy b o n ita cyjn e gleb w Polsce k l a s o g lo b y
p r z y k ł a d y g lo b
% p o w ie r z c h n i k r a ju
I ( n a jle p s z a )
czarnozicm y, mady, rędziny i gleby b ru n a tn e (w ytw orzone z lessów), niek tó re czarne ziem ie
0,4%
II ( b a rd z o d o b ra)
gleby takie jak w klasie 1, n iek tó re gleby b ru n a tn e i płow e
2,9%
S a ld o m ig r a c j i w P o ls c e w 2 0 0 0 r o k u w e d łu g w o je w ó d z tw
źró d ło : arkusz m aturalny - sesja zim ow a 2006 rok (p o zio m rozszerzony)
300
I
Geografia społeczno-ekonom iczna
______________________________
Polski p o w ie r z c h n i k r a j u
p r z y k ła d y g lc h
k l a s a g le b y
III (d o b ra )
gleby b ru n a tn e i płowe, niektóre m ady i rędziny, zniszczone czarnoziemy
22,3»/»
[V (ś re d n ia )
gleby b ru n a tn e i płow e, bielice, niektóre rędziny i m ady
39,8«/»
V (s ła b a )
gleby b ru n atn e i płow e, rdzawe, bielice, niek tó re m ady i rędziny, gleby górskie
22,7«/«
V I (n a js ła b s z a )
bielice, gleby rdzawe, niektóre m ady, gleby inicjalne (np. górskie)
11,9%
R o l n i c t w o , l e ś n i c t w o i r y b o ł ó w s t w o w P o l s c e . . . | 301
Na poniższej mapie przedstaw iono strukturę wielkości gospodarstw rolnych w Polsce według woje wództw (2004 rok): • największe rozdrobnienie gospodarstw rolnych występuje w Polsce południow ej i południowowschodniej • duża ilość gospodarstw wielkich jest zlokalizow ana w części północnej, północno-w schodniej i za chodniej kraju.
S to su n k i w o d n e - zawartość wody w glebie, uw arunkow ane są ilością opadów , parowaniem (i transpiracją) - a więc w dużym stopniu uzależnione są od klimatu: • w Polsce duża część kraju cierpi na n iedobór wody (Kujawy, Nizina W ielkopolska) • dużo terenów podm okłych (Polesie Lubelskie, N izina Podlaska, część Niziny W ielkopolskiej iM azo wieckiej • zagrożeniem są również dość częste powodzie niszczące tereny rolnicze. POZAPRZYRODNICZE CZYN N IKI W ARUNKUJĄCE ROZWÓJ ROLNICTWA S tru k tu r a a g r a r n a (w łasnościow a i w ielk o ścio w a g o sp o d a rs tw ro ln y ch ) • w Polsce przeważają gospodarstwa pryw atne (89% użytków rolnych), państwowe stanowią tylko 7% użytków rolnych • własność spółdzielcza - w Polsce są to kółka rolnicze (około 4% użytków rolnych) • duże rozdrobnienie gospodarstw rolnych - średnia wielkość gospodarstw rolnych w naszym kraju wy nosi 8,8 ha (2008 rok) - powierzchnia ta z roku na rok (w wyniku komasacji gruntów) zwiększa się.
S t r u k t u r a w ie lk o ś c i g o s p o d a r s t w r o ln y c h w P o ls c e w e d łu g w o je w ó d z tw ( 2 0 0 4 ro k )
źró d ło : arkusz m atu raln y - p ró b n y egzam in 2006 ro k (p o zio m rozszerzony)
S tru k tu r a u ży tk o w an ia g ru n tó w U ż y tk o w a n ie g r u n t ó w w P o ls c e ( 2 0 0 5 ro k ) .-.i u ż y tk i r o ln e
1980 ro k
1990 ro k
2 0 0 0 ro k
Im większa pow ierzchnia upraw, tym większa efektywność (towarowość) rolnictwa, duże rozdrobnie gospodarstw jest czynnikiem ham ującym postęp w rolnictw ie w zakresie: m echanizacji (drobnych rolników nie stać na zakup sprzętu rolniczego) struktury upraw (w małych gospodarstw ach nie spotyka się raczej specjalizacji upraw) racjonalnego zatrudnienia (przeludnienie wsi).
0%
20%
1,01-4,99 h a
[T I ]
100%
40»/« 60% 80»/« odsetek g o sp o d arstw rolnych 5-9,99 h a
10-14,99 h a
sady
1%
łąki i pastw iska
7«/«
la sy
29%
g r u n ty n i e u p r a w n u
20%
Na jednego m ieszkańca Polski przypada średnio 0,36 ha pow ierzchni gruntów ornych i sadów. In ten sy w n y ty p g o sp o d a rk i ro ln e j (d o m in u je w Polsce) • duże nakłady środków pieniężnych • duże nakłady pracy • duża chem izacja i m echanizacja rolnictw a • cel: uzyskanie jak najwyższych plonów Tow arow y ~ sa m o z a o p a trz c in o w y ty p g o sp o d a rk i ro ln e j Towarowość polskiego rolnictw a jest zróżnicow ana przestrzennie - gospodarstwa małe należą raczej do sam ozaopatrzeniow ych, wielkie mają charakter rynkowy (towarowy).
v;22j8d'7
57,1
43»/«
2 0 0 8 ro k
P r z e c i ę tn a p o w i e r z c h n i a g o s p o d a r s t w a r o l n e g o w P o ls c e w l a t a c h 1 9 8 0 - 2 0 0 8
ij n ie i| • j • ; •
g ru n ty o rn e
Q
|
15 h a i więcej
W ie lk o ś ć in d y w id u a ln y c h g o s p o d a r s t w r o ln y c h w P o ls c e ( 2 0 0 8 rok}
302 |
• • • •
G e o g r a f i a s p o i e c z n o - e ko n o m i c z n a P o l s k i
g o sp o d a rk a tow arow a bardziej nowoczesna wielkoobszarowa produkty w całości przeznaczone na sprzedaż wyraźna specjalizacja upraw (najwyżej kilka gatunków roślin) lub chów tylko jednego ga tunku zwierząt
g o sp o d a rk a sa m o z a o p a trz e n io w a • produkcja zaspokaja przede wszystkim potrze by żywnościowe rolnika i jego rodziny • gospodarstwa małe • uprawia się wiele gatunków, roślin, chowa się kilka gatunków zwierząt (krowy, kury, świnie)
S to p ień m e c h a n iz a c ji ro ln ic tw a * • w polskim rolnictw ie m echanizacja jest na stosunkow o wysokim poziom ie - 1 ciągnik przypada średnio na 9 ha gruntów ornych (w przeliczeniu na użytki rolne: 1 ciągnik na 11 ha, dane na lok 2006) - jest to wskaźnik nieco lepszy niż w N iem czech (1 ciągnik na 13 ha gruntów ornych), Francji (1 ciągnik na 16 ha) czy Szwecji (1 ciągnik na 16 ha) • wyposażenie w inne maszyny niż ciągniki jest nadal niewielkie
Rolnictwo,
- roślina żywieniowa (zboże chlebow e) o raz na
p s z e n ic a
ż y ło ., .
paszę dla trzo d y chlew nej najpow szechniej upraw iana roślina w Polsce jej upraw a zajm uje 20% p o w ierzchni zasiewów ro czn e zb io ry w ynoszą o k o ło 9 in ln t p lo n y kształtuj,-) się na p o zio m ic <11 cj/ha
- roślina żywieniowa (zb o że chlebow e) - jego upraw a zajm uje 12°/» p o w ierzchni zasiewów - ro czn e zb io ry w ynoszą p o n a d 3 m in t (drugie
miejsce na świecie) - p lo n y kształtują się na p o zio m ie 27 cj/lia
ję c z m ie ń
- używ any jako pasza, kasza o raz surow iec d o pro d u k cji piwa - jego upraw a zajm uje 10% pow ierzch n i zasiewów - ro czn e zb io ry w ynoszą o k o ło 4 m in t - p lo n y kształtują się na p o zio m ie 30 q /h a
zb o ż e w ym agające p o d w zględem glebo wym i klim atycznym ; g łó w n e r e jo n y u p ra w y to : - N izin a Śląska - N izin a W ielkopolska - Kujawy - Żuław y W iślane - Pojezierze M azurskie i Pom orskie - W yżyna K rakow sko-C zęstochow ska
o w ie s
- zb o że paszow e (dla koni - ich pogłow ie zm n iej szyło się, a co za tym idzie spadla też p ro d u k cja tego zboża) - jego upraw a zajm uje 5% p o w ierzchni zasiewów - ro czn e zb io ry w ynoszą o k o ło 1 m in t - p lo n y kształtują się n a p o zio m ie 23 q /h a
zb o ż e o niew ielkich w ym aganiach glebo wych i klim atycznych; g łó w n e re jo n y u p ra w y to : - Podlasie - N izina M azow iecka - K arpaty
p s z e n ż y to
-
zb o że paszowe krzyżów ka pszenicy i żyta jego upraw a zajm uje 12% p o w ierzchni zasiewów roczne zb io ry wynoszą o k o ło 2 m in t
- w iększość o d m ian m a ch arak ter uniw er salny: m oże być up raw ian e w całym kraju
z ie m n ia k i
-
tradycyjna polska uprawa ich upraw a zajm uje 5% po w ierzch n i zasiewów ro czn e z b io ry w ynoszą p o n a d 11 m in t p lo n y kształtują się na p o zio m ic 191 q /h a
roślina o niew ielkich w ym aganiach glebo- : wych i klim atycznych; g łó w n e re jo n y u p ra w y to : - środkow a Polska - Podlasie
roślina cuk ro d ajn a ich upraw a zajm uje 2 % po w ierzch n i zasiewów ro czn e zb io ry w ynoszą 9 m in t p lo n y kształtują się na p o zio m ic 465 c|/h a
roślina o d u żych w ym aganiach glebowych; g łó w n e re jo n y u p ra w y to : - Żuław y W iślane - Kujawy - W ielkopolska - N izina Śląska - P rzedgórze S udeckie - W yżyna Lubelska
CHARAKTERYSTYCZNE DLA PO LSKI UPRAW Y Polska ma p o d o b n e warunki naturalne, jak inne leżące w pobliżu państwa europejskie. Jednak wyso kość plonów roślin uprawnych w Polsce, w porów naniu d o innych krajów Europy, wypada niezbyt korzy stnie (p odobnie wygląda sytuacja z m lecznością krów). M im o niezbyt wysokich plonów Polska jest liczącym się w E uropie producentem żywności. W kilku uprawach zajm ujem y znaczące miejsce na świecie: - żyto - ziemniaki - rzepak - buraki cukrowe - owoce - porzeczki, maliny, jabłka.
zb o ż e niem ającc d u żych w ym agań gleho,wych - m o że być upraw iane na słabych, piaszczystych glebach; g łó w n e re jo n y u p ra w y to : - cen traln a Polska - Podlasie - P o m o rze - W ielkopolska - Ziem ia Lubuska - g ó ry d o o k o ło 800 m n.p.m .
b u rak i c u k ro w e
-
rozszerzony
• • • • •
Najlepsze warunki przyrodnicze dla rolnictw a mają: Nizina Śląska Wyżyna Lubelska południow a część Wyżyny Małopolskiej okolice Przemyśla i Rzeszowa Żuławy W iślane
-
zb o ż e w ym agające d o b ry c h w arunków gle bow ych i w ilgotnościow ych; g łó w n e r e jo n y u p ra w y to : - N izin a Śląska - P rzed g ó rze Sudeckie - Podkarpacie - W yżyna Lubelska - Żuław y W iślane
poziom
GŁÓW NE REGIO N Y ROLN ICZE PO LSKI
1303
P r z e s t r z e n n e r o z m i e s z c z e n i e u p r a w w P o ls c e ( d a n e n a ro lt 2 0 0 8 )
C h e m iz a c ja ro ln ic tw a to stosowanie nawozów sztucznych (w celu zwiększenia ilości plonów) oraz środków ochrony roślin (przeciwdziałanie ch o ro b o m roślin i szkodnikom) • w naszym kraju zużywa się - w porów naniu z innym i krajami europejskim i - niewielkie ilości nawo zów sztucznych - 133 kg/ha użytków ornych (a np. w H olandii 679 kg/ha, w Norwegii 207 kg/ha, w N iem czech 136 kg/ha) • Polska ma szansę zaistnieć na rynku europejskim z rolnictw em ekologicznym P o lity k a ro ln a p ań stw a przejawia się m.in. w: • systemie dop łat (do powierzchni upraw, d o maszyn rolniczych) • wprowadzeniu cen m inim alnych (np, na zboża) • skupie interwencyjnym (państwo skupuje od rolników wyprodukowane w nadm iarze produkty, aby uniem ożliwić spadek cen na rynku) • wprowadzeniu cel • preferencyjnych kredytach dla rolników (np. na powiększenie gospodarstwa, na zakup maszyn)
leśnictwo i rybołów stw o w Polsce...
304
I
Geografia
społeczno-ekonom iczna
Polski
Rolnictwo, roślina wymagająca d o b ry ch gleb i dużej w ilgotności;
1
| - głów na roślina oleista - jego upraw a zajm uje 7 % pow ierzchni zasiewów , - p lo n y kształtują się nu p oziom ie 30 cj/ha
rz e p n k i rz e p ik
Żuław y W iślane Kujawy N izin a śląska P rzedgórze Sudeckie
I 305
G łó w n e r e g io n y s a d o w n i c z e w P o ls c e
g ł ó w n e r e j o n y u p r a w y to :
-
leśnictwo i ryb ołów stw o w Poisce...
r e g i o n m a z o w ie c k i
w rejonach G rójec - G ó ra Kalwaria oraz Łowicz - Skierniew ice
jabłonie
m iędzy P łońskiem a Płockiem
m aliny
w okolicy W łocław ka
porzeczki i agrest
od S an d o m ierza d o Puław
brzoskw inie, m orele, czereśnie, orze chy włoskie
K otlina N ow osądecka i O św ięcim ska
jabłonie, śliwy
poziom
rozszerzony
g ł ó w n e r e j o n y u p r a w y to : ;
- roślina w łóknista - p ow ierzchnia upraw y ulega zm niejszeniu (o b ec nie 0 ,0 3 % pow ierzchni zasiewów)
(en
1 i !
-
w ojew ództw a p ó łn o c n e N izina Śląska W yżyna Lubelska W ielkopolska
r o g lo n l u b e ls k i
r e g i o n p o ł u d n io w y
g ł ó w n e r e j o n y u p r a w y to :
■■
- roślina w łóknista - pow ierzchnia upraw y ulega zm niejszeniu
k o n o p ie
Stosunkow o duży udział w strukturze upraw mają rośliny pastewne (około 8°/o pow ierzchni zasiewów) - buraki pastewne, koniczyna, lucerna, brukiew, m archew. Powszechnie upraw iane są w K arpatach oraz na M azurach.
- W yżyna Lubelska - N izina śląska - Żuław y W iślane
\
CHÓW ZWIERZĄT
g ł ó w n e r e j o n y u p r a w y to :
- pow ierzchnia upraw y ulega zm niejszeniu (obec nie 0 ,1 5 % pow ierzchni zasiewów)
t y ln ń
c lu n iu l
|
wymaga żyznych gleb i sło n eczn eg o sta nowiska
- w ażny surow iec d o pro d u k cji piwa o raz dla przem ysłu kosm etycznego i farm aceutycznego
| p o n iż e j ś r e d n ie j k r a jo w e j
!■) 2 0 0 0 0 0 q
f
- W yżyna Lubelska - Podkarpacie - rejon G ru d ziąd za i A ugustow a
g ł ó w n e r e j o n y u p r a w y to :
- W yżyna Lubelska - W ielkopolska
~"|
p o n iż e j ś r e d n ie j k ra jo w e j
D rugą, o b o k uprawy roślin, podstawową dziedziną działalności rolniczej jest chów zwierząt gospodar skich. W Polsce najlepiej rozwinął się chów trz o d y ch lew n e), b y d ła , o w iec, k o n i i d ro b iu . W naszym kraju występują duże wahania pogłowia zwierząt gospodarskich, co związane jest ze zm ianam i opłacalności hodow li poszczególnych rodzajów zwierząt. W yraźny spadek pogłowia zwierząt gospodarskich nastąpił w latach 90. • zm niejszenie się pogłowia owiec jest konsekwencją spadku produkcji w przemyśle włókienniczym • ilość bydła w dużej m ierze zależy o d cen m leka (co w arunkuje opłacalność chowu) • wielkość pogłowia trzody chlewnej uzależniona jest od cen mięsa wieprzowego na rynku (na korzyść działa np. skup interwencyjny nadwyżek tego mięsa) oraz wysokości plonów zbóż i ziem niaków (bę dącym i głównymi paszami).
200 000 q
♦ G łó w n o o b s z a r y u p r a w y p s z e n i c y i ż y ta o r a z w ie lk o ś ć z b io r ó w t y c h z b ó ż w p o s z c z e g ó ln y c h w o j e w ó d z tw a c h
• konie
’
" ow ce
^
b y d ło
trz o d a chlew na
P o g ło w ie z w t c r z q t g o s p o d a r s k i c h w P o ls c e w l a t a c h 1 9 6 0 - 2 0 0 8
źró d ło : arkusz m aturalny - sesja zim ow a 2006 (p o z io m podstaw ow y)
Polska wyróżnia się także dużą produkcją warzyw. Są one uprawiane głównie w pobliżu: • wielkich m iast (rynek zbytu) • dużych zakładów przetwórstwa owocowo-warzywnego. Polska jest znaczącym producentem owoców: porzeczek, truskawek, m alin, jabłek. Istnieją trzy główne regiony sadownicze: rejon m azowiecki, rejon lubelski i rejon południowy.
C h ó w z w i e r z g t w P o ls c e ( d a n e n a r o k 2 0 0 8 )
trz o d a c h le w n a
■ największe pogłow ie w śród zw ierząt g o sp o d arsk ich (15 m in sztuk) • cel chow u: pozyskanie m ięsa i tłuszczu - chów o p a rty na paszach n atu raln y ch (ziem niaki, jęczm ień, żyto)
g łó w n e r e g io n y c h o w u :
- W ielkopolska - Kujawy - Podlasie
306
I
ow co
poziom
rozszerzony
h y d lo
k o n io
d rab
Geografia
społeczno-ekonom iczna
Polski
- pogłow ie 6 m in s/.lulc - cel chow u: • k i e r u n e k m le c z n y (przew ażający) - p ro d u k cja m leka krow iego na p o zio m ie 12 m kł d n i3; w po ró w n an iu z innym i krajam i euro p ej skim i m leczność polskich krów nic jest w ysoka • k i e r u n e k m ię s n y - m niejsze znaczenie (ze względu na dom inację w ieprzow iny na rynku); w ażna pro d u k cja m ięsa cielęcego - pogłow ie ok o ło 300 tys. sztuk (duży spadek w ielkości pogłow ia spow odow any jest n ieopłacalnością produkcji w ełny i problem am i z jej skupem ) - cel chow u: • wełna •m ię s o (w bard zo niew ielkim s to p n iu - b aranina nie jest m ięsem cenionym w Polsce • s k ó ry i futra (kożuchy) w K arp atach • m leko owcze, z którego w ytw arza się w K arp ata ch oscypki - pogłow ie o k o ło 325 tys. sztuk w 2008 ro k u (b ard zo duży spadek wielkości pogłow ia) - w ykorzystyw ane głów nie w celach użytkow ych, produkcja mięsa końskiego m a niewielkie znaczenie - d o m in u ją k u ry (114 m in sztuk) - dwa kierunki pro dukcji na ferm ach kurzych: • m i ę s n y - w pobliżu dużych m iast o raz zakładów m ięsnych • ja jc z a rs k i - in n e rodzaje d ro b iu (kaczki, gęsi, indyki) m ają m niejsze znaczenie hodow lane
g łó w n e r e g io n y c h o w u :
-
K arp aty w ojew ództw ie opolskie p o łu d n io w a W ielkopolska M azury
0%
20%
40%
60%
80%
100%
o d s e te k p o w ie rz c h n i z a lesio n ej
g łó w n e r e g io n y c h o w u :
-
K arp aty S udety Podlasie W ielkopolska
|
| 1 ( 1 - 2 0 la l)
1
1 II (2 1 - 4 0 la t)
j
| III (4 1 - 6 0 la l)
'
IV (6 1 - 8 0 lat)
|
m
V (81 lat i w ięcej)
p o w ie rz c h n ia n ie z a le s io n a (h a liz n a , z rę b y , p la z o w iz n y )
P o w ie r z c h n ia l e ś n a w e d łu g k l a s w ie k u w l a s a c h p a ń s tw o w y c h ( 2 0 0 8 ro k )
g łó w n e r e g io n y c h o w u :
- połud n io w o -w sch o d n ia Polska - w schodnia Polska
G ospodarka leśna to przede wszystkim pozyskiwanie drewna. O becnie (2008 rok) pozyskuje się około 32 hm 3 gubizny (głównie drew no iglaste), a wielkość ta rośnie z każdym rokiem. hm3 - bek tom d r sześcienny ~ i 000000 m3 1950 ro k
g łó w n e r e g io n y c h o w u :
- p o łu d n io w a Polska
1970 ro k
1990 ro k
ZMIANY W POLSKIM ROLNICTW IE Zmiany, które zachodzą obecnie w polskim rolnictwie, mają na celu zwiększenie konkurencyjności Polski na rynkach europejskich (i światowych). O bejm ują one następujące działania: 1) zwiększenie powierzchni gospodarstw rolnych - małe gospodarstwa nie są w stanie konkurow ać z du żymi gospodarstwam i w innych państw ach Unii Europejskiej 2) wprowadzenie specjalizacji produkcji 3) podniesienie produktyw ności rolnictw a poprzez stosowanie większej ilości nawozów sztucznych i środków o chrony roślin oraz m echanizację 4) poprawa otoczenia rolnictwa - skupu i przetw órstw a produktów rolnych 5) podniesienie k ultury rolnej. LEŚNICTW O Leśnictwo to dział gospodarki narodowej obejm ujący: -.zagospodarow anie - pielęgnowanie - ochronę - odnawianie lasów w celu pozyskania drewna i innych użytków leśnych oraz wykorzystania zdrow otnych i ochronnych właściwości lasów. Spośród osób pracujących w I sektorze, 2% zatrudnionych jest w leśnictwie. Lasy zajmują 29% pow ierzchni naszego kraju, z czego większość stanowią lasy publiczne (około 80% powierzchni leśnych), pozostałe to łasy prywatne. Rozmieszczenie lasów jest nierów nom ierne - najwięcej jest ich w województwie pom orskim i lubuskim , a najm niej w łódzkim . W edług klas wieku w Polsce m am y lasy (2008 rok):
2008 rok 0
1
1
1
5
10
15
■ ■ ■ ■ ■ 20
B B i 25
30
— 35
w hm 3
P o z y s k a n ie d r e w n a w P o ls c e w l a t a c h 1 9 5 0 - 2 0 0 8
D rew no to jest następnie wykorzystywane d o produkcji: • tarcicy (tartaki są lokalizowane w pobliżu dużych kom pleksów leśnych, Augustów, Rucianc-N ida, Starachowice, Sławno) • papieru i tektury (zakłady celulozowo-papiernicze m uszą być lokalizowane nad dużym i rzekami produkcja jest w odochłonna - oraz w pobliżu kom pleksów leśnych, np. Swiecie, Kwidzyn, Żywiec, Kostrzyn) • sklejki i płyty (np. Karlino, Koniecpol, Białystok) • m ebli (fabryki mebli są np. w Swarzędzu, Radom sku, Olsztynie). Leśnictwo to również odnawianie lasów, zalesianie i o chrona. Tworzy się np. szkółki leśne, poddaje się lasy zabiegom ochronnym (np. opryski zwalczające owady). RYBOŁÓW STW O • b ałty c k ie - połow y odbywają się za pom ocą kutrów (których liczba w Polsce ciągle się zmniejsza, m iędzy innym i na skutek wprowadzania lim itów połowów) - łowi się przede wszystkim: śledzie, dorsze, fiądry, szproty, łososie, węgorze i płastugi - dużym problem em jest: ogrom ne skażenie wód Bałtyku • d a le k o m o rsk ie - stanowi podstaw ę polskiego rybołówstwa (tak poławia się większość ryb), wszystkie statki pływają pod obcą (tanią) banderą
308
1
Geografia społeczno-ekonom iczna
Polski
E n e r g e t y k a w P o l s c e | 309
- połowy odbywają się np. na M orzu O chockim , M orzu Beringa, u wybrzeży Kanady, USA, Chile, - największe w Polsce (p o n ad połow a krajowego wydobycia) ~ d uża m iąższość węgla, ale na dużej głębokości - Bełchatów
P eru Z a g ł ę b i e B u lc h a to w s k ie
- ryby są wstępnie przerabiane na siatkach i sprzedawane w najbliższych porlacii (nie opłaca się ich przywozić do Polski) - łowi się przede wszystkim: szproty, śledzie, dorsze, m intaje • śró d lą d o w e - połowy odbywają się w naturalnych zbiornikach (jeziora, rzeki) lub w stawach hodowlanych - łowi się przede wszystkim: karpie, pstrągi (w stawach hodowlanych), leszcze, sumy, szczupaki i węgorze (w jeziorach) oraz pstrągi, trocie i sum y (w rzekach). Rybołówstwo to także p rzetw ó rstw o ry b n e odbywające się w przetw órniach zlokalizowanych m iędzy innym i w G dańsku, Szczecinie, K ołobrzegu i Ustce. W zakładach tych przetwarza się przede wszystkim ryby z połowów bałtyckich (tylko w kilku procentach z im portu).
Z a g ł ę b i a K o n iń s k ie
.................... ........... .
SU ROW CE EN ERGETYCZN E POLSKI
1
I !
Z u g lę fo ia G ó r n o ś lą s k i e
i
■ :
Z a g łę b ie L u b e ls k ie
- tu znajduje się 80% krajow ych zasobów węgla k am iennego - tu eksploatuje się praw ie 99% polskiego węgla k am iennego - d o g o d n e w arunki w ydobycia - p o zio m e, płytkie zaleganie p o k ład ó w w ęglowych - węgieł: • e n e r g e t y c z n y - w p ó łn o c n ej części zagłębia (Zabrze, C h o rzó w , K atow ice, Sosnow iec) • k o k s u j ą c y - w po łu d n io w o -z ach o d n ie j części zagłębia (Gliwice, Z abrze, R uda Śląska) • n i s k o k i ił o r y c z n y , silnie zasiarczony - w połud n io w o -w sch o d n iej części zagłębia (Jaw orzno, C h rzan ó w , T rzebinia) -
K a r p a ty f lis z o w a
1
z a p a d lisk a p r z u i l k a r p a u k lu
- zioża na w yczerpaniu - K azim ierza W ielka, N iep o ło m ice, Lubaczów
s z e l f M o rz a B a ł t y c k ie g o
- złoża zaso b n e - d u ża część o b ecn eg o w ydobycia ro p y naftow ej w Polsce - n a p ó łn o c o d Przylądka Rozewie
!
. N iż P o ls k i
1
- zło ża zaso b n e - d uża część o b ecn eg o w ydobycia ro p y naftow ej w Polsce - K am ień Pom orski, K arlino, W ysoka K am ieńska, Rybaki kolo K rosna O drzańskiego
• niewielkie pokłady ropy naftowej (nie eksploatow ane) występują również: - w północno-zachodniej części Polski (K ołobrzeg, M iastko) - w okolicach Lublina (Tomaszów Lubelski, Komarów, O p o łe Lubelskie, Kock) 4) g az ziem n y • w Polsce występują niewielkie pokłady gazu • krajowe wydobycie (5 tys. m 3) pokrywa około 30% zapotrzebow ania • Polska dostarcza 0,1% produkcji światowej • pokłady gazu p ochodzą z różnych okresów geologicznych: neogen (trzeciorzęd), perm , knrbon • główne miejsca wydobycia:
niewielka eksploatacja, ale z szansam i na rozw ój pokłady w ęgionośne na w iększych głębokościach , tru d n iej d o stęp n e p okłady węgla zlokalizow ane w o k o licach Radzynia Podlaskiego, C h ełm a, H rubieszow a ob ecn ie działa jedna kopalnia w B ogdance koło Łęcznej
Ruda) - bardzo tru d n e w arunki w ydobycia (głęboko zalegające, cienkie pokłady, częste k o n centracje m etanu)
2) w ęgiel b r u n a tn y • ma m niejszą kaloryczność niż węgiel kam ienny, jest bardziej kruchy i uw odniony - dlatego n ie o p ła ca się g o tra n s p o rto w a ć i w c a ło ś c i je s t s p a la n y w e le k tro w n ia c h z n a jd u ją c y c h się w p o b li żu • pokłady p o ch o d zą z neogenu (dawny trzeciorzęd) • wydobywany jest m etodą odkrywkową • wydobycie: 59 m in ton rocznie (2008 rok), 7% produkcji światowej • zagłębia węgla brunatnego:
......... - kolebka światowego przem ysłu naftow ego (w ydobycie o d XIX wieku) - złoża na w yczerpaniu - Jasio, K rosno, G orlice, .Sanok
i
- e k s p l o a t a c j a z a n i e c h a n a ze w zględu na nieop łacaln o ść w ydobycia (W ałbrzych, N ow a Z a g łę b ie D o l n o ś lą s k ie
...........
■
!’
|
- m niejsze złoża, o m niejszej m iąższości - K onin, K oło, Turek
• węgiel b ru n atn y w Polsce występuje także: e k s p lo a ta c ja n ic jest ta m o p ła c a ln a - w południow o - zachodniej części W yżyny Krakowsko- p o k ła d y m a ją n iew ielk ą m iąższość, Częstochowskiej (Siewierz, Zawiercie, Częstochow a) n ie m a ją z n a c z e n ia g o sp o d a rcz eg o - w środkowej części niecki p ó łnocnosudeckiej (Lubań) 3) ro p a n afto w a • w Polsce są niewielkie ilości ropy naftowej • roczne wydobycie pokrywa tylko 2% zapotrzebow ania • wydobycie: 754 tys. ton rocznie (2008 rok) to 0,02% produkcji światowej • pokłady p o ch o d zą z różnych okresów geologicznych: neogen (trzeciorzęd), perm , dewon • główne miejsca wydobycia:
Energetyka w Polsce ł) w ęgiel k a m ie n n y - główny surowiec energetyczny Polski - złoża p ochodzą z karbonu - wydobywany jest m etodą głębinową - m aksim um wydobycia przypadało na przełom lat 70. i 80., w ostatnich latach wielkość wydobycia węgla kam iennego spada ze względu na m niejsze zapotrzebow anie na węgiel kam ienny w Polsce i matą konkurencyjność na rynkach światowych - wydobycie: 84 m in ton rocznie (2008 rok), 2% produkcji światowej - wykorzystanie: w elektrowniach cieplnych, koksow niach oraz w zakładach chem ii organicznej - zagłębia węgla kam iennego:
- p o kłady o znacznej m iąższości, płytko zalegające - B ogatynia, T uroszów
Z a g łę b iu T iiro s z o w s k lu
i
K a r p a ty f lis z o w i:
- gaz tow arzyszący zło żo m ro p y naitow ej j - głów nie gaz w ysokom etanow y , - S an o k , G orlice, Przem yśl - gaz w dużej części tow arzyszący zło żo m ropy naftow ej
i
K o tlin a S a n d o m ie r s k a
; - głów nie gaz w ysokom etanow y
- Lubaczów , Jarosław
.
; !
----------------------------------------------------- -------—
n iż
Pnh Li J
j-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- —
— ----------—
s “ &az m niej kaloryczny n iż karpacki | - Rybaki ko ło K rosnu O d rzań sk ieg o , O stró w W ielkopolski, N owa Sól, Trzebnica
*310
I
Geografia społeczno-ekonom iczna
G ó r n o ś lą s k i e Z a g łę b ie W ę g lo w o
E n e r g e t y k a w P o l s c e | 311
Polski
K ozienice (Świerże G ó rn e)
- gaz uzyskiw any w w yniku odm cianow yw ania kopalni - okolice Rybnika, W odzisław ia Śląskiego
Połaniec ,v* Rybnik * D o ln a O d ra (N ow e C zarn o w o ) **
e le k t r o w n ie c ie p l n e
o p a r t e n a w ęg lu k a m ie n n y m * część zn ajd u je się w p o b liżu m iejscu wy d obycia (n a G ó rn y m Śląsku i w okolicy), >v,!' in n e pracują z dala o d złó ż węgla
O p o le (Brzezie G ó rn a O d ra) *
P
Jaw o rzn o "■ Łaziska (Łaziska G ó rn e) *
•!
Łagisza (Będzin) * Siersza (T rz e b in ia )*
M M ttfe
O stro łęk a ** Skaw ina * Solina (na Sanie) W łocław ek (na W iśle)
R o z m ie s z c z e n ie g łó w n y c h e le k t r o w n i w P o ls c e
przepływow e
C zo rszty n - N iedzica (na D u n ajcu )
źródło: arkusz m aturalny - sesja zim ow a 2006 rok (p o zio m rozszerzony)
W ydobycie gazu ziem nego oraz ropy naftowej jest w Polsce niewystarczające. Nasz kraj zm uszony jest d o im p o rtu tych surowców (głównie z Rosji). Intensywnie są również prow adzone poszukiwania nowych złóż (niestety budow a geologiczna Polski wyklucza możliwość występowania dużych złóż ropy naftowej, nieco lepsze rokowania ma poszukiwanie złóż gazu ziem nego).
kolska energetyka bazuje na surowcach kopalnych (dane na 2004 rok): • 98% energii jest produkow ane w elektrowniach cieplnych (w większości bazujących na węglu kam ien nym) • 1,5% przypada na energetykę wodną, wiatrową i słoneczną • pozostałe 0,7% to energetyka geoterm alna. N a jw ię k s z e e l e k t r o w n i e w P o ls c e Bełchatów Turów (B ogatynia) o p a r t e n a w ę g lu b r u n a t n y m | e le k t r o w n ie c io p ln u
I
sk u p io n e są w p o b liżu m iejsc w ydobycia węgla b ru n atn eg o
R ożnów (na D unjacu) Żarnow iec szczytow o-pom pow e
STRUKTURA PRO DUKCJI EN ERG II W PO LSCE
.
D ychów (na rzece B óbr, K anał D ychow ski) e le k t r o w n ie w o d n e
P ątnów A dam ów K onin
Porąbka - Żar Życiowo
Polska posiada dogodne warunki d o rozwoju energetyki wiatrowej, nad Bałtykiem funkcjonują już tego typu obiekty, dostarczając energii elektrycznej lokalnej społeczności. Są to elektrownie: • Zagórze - na wyspie W olin • Cisowo - koło Darłowa • Barzowicc - koło Darłowa • Swarzewo - koło Pucka Próbuje się również wykorzystywać energię geoterm alną (pochodzącą z wnętrza Ziemi) - głównie do ogrzania domów. Instalacje geoterm iczne istnieją np. w miejscowościach: • Pyrzyce (województwo zachodniopom orskie) • M szczonów (województwo mazowieckie) • Bańska (na Podhalu). S tru k tu r a p ro d u k c ji e n e rg ii w P o lsce jest n ie k o rz y stn a , bo: • bazuje głównie na surowcach kopalnych, które: - nałożą do nieodnawialnych (ich zasoby w Polsce są duże, ale kiedyś się skończą) - zanieczyszczają środowisko (ich spalanie pow oduje dużą emisję szkodliwych gazów, jak tlenki wę gla, siarki itd.) - dotyczy to zwłaszcza węgła b runatnego, który jest bardzo zasiarczony • w niewielkim stopniu bazuje na źródłach odnawialnych - nie wykorzystuje się w pełni warunków przyrodniczych (stosunkow o duży spadek rzek w górach, wody geoterm alne, silne wiatry np. nad Bałtykiem) • nic ma nowoczesnej elektrowni jądrowej - w najbliższych latach planuje się jej budowę.
312
1
Geografia społeczno-ekonom iczna
Polski
Przemysł p r z e tw ó rc z y w Polsce
Przem ysł przetwórczy w Polsce
R a f in e r io „ J a s i o " 5 . A. ( n n lu z q c u d o G ru p y LOTOS S.A .)
B aza suro w co w a p olskieg o przem ysłu RUDY METALI
R o f ln u ri« „ C z e c h o w ic e " , C z e c h o w ic c - D z le d z ic e ( n o lu i q c ti d o G ru p y LOTOS S.A .)
I
313
paliwa, oleje, asfalt i inne
1 paliwa, oleje, sm ary
P o j e z i e r z e S u w a l s k ie
r u d y ż e la z u
r u d y m ie d z i
r u d y cy n k u i o ło w iu
okolice K łodzka K arkonosze i G ó ry Kaczawskie rejon częslochow sko-w ieluński rejon świętokrzyski okolice Łęczycy
w Polsce zan iech an o w ydobycia tego su rowca, jedynie złoże na Pojezierzu Suwal skim m a d u że znaczenie jako p o ten cjaln e m iejsce e ks p lo a t a cj i
L c g n i c k o - G l o g o w s k i O k r ę g M ie d z i o w y
w ydobycie na wielki) skałę - 9. m iejsce na świecie (3,5°/» pro d u k cji światowej)
(L ubin, G łogów , Sieroszew ice, R udna)
złoża zasobne, na niewielkiej głębokości, na o b rzeżach niecki węgłowej
r e j o n ś k js k o - k r n k o w s k i
(okolice Bytom ia, O lkusza, C hrzanow a)
{ .iurku
(Piaseczno koło T arnobrzega, G rzybów , Lubaczów , O siek)
M achów , je zió rk o ,
głów ny o b szar w ydobycia soli - Kujawy i N izina W ielkopolska; na P odkarpaciu - zasoby na w yczerpa niu
K u ja w y i N i z i n a W i e l k o p o l s k a sól k a m ie n n a
(Inow rocław , W apno, K łodaw a, M o g iln o , R ogoźno) P o d k a rp a c ie
(W ieliczka, B ochnia, Lężkowice, Siedlec) N ie c k a N id z ia ń s k a rjip s i u n h y ilr y t
-
eksploatacja w m ałych kam ien io ło m ach , b ogate złoża zwłaszcza w N iecce Nidziańskiej
(G acki, Staszów, Busko, W iślica) r e j o n T a r n o w a (Łopuszna) K u ja w y (W apno, Inow rocław )
Polska posiada p o n ad to bogate złoża surowców skalnych (np. granit, wapień, piaskowiec). N a potrzeby polskiego przemysłu przetwórczego sprowadza się z zagranicy: ropy naftową gaz ziem ny rudy żelaza boksyty (rudy alum inium ) fosforyty sole potasowe. R a fin e rie ropy naftow ej R a f in e r ia PKN O rio n , P ło c k
R a f in e r ia G d a ń s k a S.A ., G d a ń s k ( n a ł e ż q c a d o G r u p y LOTOS S.A .)
paliwa, tworzywa sztu czn e, oleje i inne paliwa, asfalt i oleje
R a f in e r ia „ T rz e b in ia *
paliwa i oleje
R a f in e r ia N a f ty „ G lf m a r ” S.A ., G o r lic e ( n a l c ż q c a d o G ru p y LOTOS S.A .)
paliwa, oleje
R a f in e r ia N a f ty „ J o d lic z o "
paliwa, oleje, tw orzyw a sztuczne; głównie regeneracja zużytych olejów silnikowych
P rz em y sł m etalo w y to produkcja konstrukcji m etalowych, odlewów, naczyń, opakow ań, arm atury, łożysk itd. • zakłady wytwarzające konstrukcje metalowe zlokalizowane są w pobliżu hut (Kraków, Warszawa, Zabrze) • ważne ośrodki odlewnictwa to Starachowice, Skarżysko-Kamienna, Łódź, Nowa D ęba, Myszków i Stą porków • naczynia kuchenne i gospodarcze produkow ane są w O lkuszu i Myszkowie • opakowania i zam knięcia m etalowe wytwarzane są w Brzesku i Radomsku • ośrodkam i przem ysłu łożysk tocznych i ślizgowych są Poznań, Wrocław, Bydgoszcz, Sosnowiec, Kiel ce i Kraśnik. P rz em y śl m aszy n o w y wytwarza m aszyny i urządzenia wykorzystywane w innych rodzajach działal ności gospodarczej: • wytwarzaniem obrabiarek zajmują się zaldady znajdujące się w Poznaniu, Warszawie, W rocławiu, Pru szkowie, Kuźni Raciborskiej j Porębie kolo Zawiercia • maszyny i urządzenia rolnicze wytwarzane są w Płocku, Brzegu, Kutnie, G rudziądzu, Stupsku i Strzel cach O polskich (znaczenie tej branży przem ysłu maszynowego spadło ze względu na trudną sytuację rolnictwa) • większość zakładów produkujących m aszyny i urządzenia dla górnictwa znajduje się w pobliżu rejo nów wydobycia (Katowice, Sosnowiec, Rybnik, M ikołów, Piotrków Trybunalski); znaczenie tej branży też spada • maszyny dla energetyki produkow ane są w Elblągu, R aciborzu, Sosnowcu i Mikołowie.
rozszerzony
polskie złoża siarki należ;) d o najwięk szych na świecie; w ydobyw ana m etod;) odkrywkowi) łub m etod;) p o d ziem n eg o w ytopu (pow szech nie dziś stosow ana), sp ad ek w ydobycia
re jo n T a rn o b rz e g a
PRZEM YSŁ ELEKTROM ASZYNOW Y Jest jednym z najważniejszych elem entów gospodarki każdego kraju, wytwarzającym bardzo wiele zróżnicow anych produktów . W przemyśle elektrom aszynowym wyróżnia się następujące branże: przemysł metalowy, maszynowy, .środków tran sp o rtu , elektrotechniczny i elektroniczny oraz precyzyjny.
poziom
SU ROW C E CH EM IC ZNE
HUTNICTWO METALI Przeważająca część (70%) produkcji stali produkow anej w Polsce p ochodzi z koncernu Arcelor M ittal Polane! (do którego należą m iędzy innymi: H u ta Sendzim ira w Krakowie, H u ta Katowice w Dąbrowie G órniczej, H u ta Florian w ¡Świętochłowicach). H u ty cynku i ołowiu zlokalizowane są na W yżynie Śląskiej, h u ty m iedzi w Legnicko-Glogowskim Okręgu Przemysłowym. W Polsce znajduje się także jedna hu ta alum inium - w Koninie.
314 I G e o g r a f i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n a
Polski
P r z e m y ś l p r z e t w ó r c z y w P o l s c e I 315
1. Słupsk 2. Poznań 3. Płońsk 4. Warszawa 5. Wrocław 6. Jcłcz 7. Starachowice 8. Lublin 9. Nysa 10. Gliwice 11. Tychy 12. Bielsko-Biała 13. Sanok
• firm a Philips posiada również zakłady produkujące żarówki (Pabianice), sprzęt oświetleniowy (Pila) i baterie (G niezno) • największą firm ą m ontującą kom putery jest O p tim u s z Nowego Sącza; m ontow nie kom puterów znaj dują się także we W rocławiu, Warszawie i Sieradzu • kuchnie gazowe i elektryczne produkow ane są we W rocławiu (W rozam ct), W ronkach (Amica) i Skarżysku-Kamicnncj (Męsko) • pralki i lodówki wytwarzają zakłady we W rocławiu (Polar), W ronkach (Amica), Bytowie (Argos); wy łącznie pralki produkuje się w Łodzi (Bosch i Siemens) i Myszkowie (Electrolux) • potentatem w produkcji odkurzaczy jest rzeszowski Zelm er • w Polsce dynam icznie rozwija się produkcja kabli - najważniejszymi firm am i są: Elcktrim (fabryki w Krakowie, Bydgoszczy i Szczecinie) i Telc-fonika z Myślenic; inne duże zaldady znajdują się w O ża rowie M azowieckim , Czcchow icach-Dziedzicach i Lublinie. P rz em y śl p recy zy jn y nie m a w Polsce dużych tradycji. Ze względu na duże zaawansowanie procesów technologicznych wymaga dobrze wykwalifikowanej siły roboczej. Dlatego właśnie skupiony jest w dużych m iastach lub ich sąsiedztwie. Najważniejsze ośrodki tego przem ysłu to Warszawa, Błonic i Milanówek kolo Warszawy, Łódź, Wroclaw, Poznań, Bydgoszcz. PRZEM YSŁ CHEM ICZNY Charakteryzuje się dużą różnorodnością wytwarzanych towarów i zastosow aniem nowoczesnych tech nologii wytwarzania. W ram ach przem ysłu chem icznego działają wytwórnie: związków nieorganicznych, nawozów sztucz nych, związków organicznych i tworzyw sztucznych; inne branże to: przemysł farm aceutyczny, kosme tyczny, chem ii gospodarczej i gumowy.
lotniczy i ciągników. • stocznie znajdują się w dużych m iastach nadm orskich: dwie w G dańsku, dwie w Gdyni (w tym Stocz nia M arynarki W ojennej), w Szczecinie oraz Ustce • tab o r kolejowy jest produkow any we W rocławiu (Pafowng), Poznaniu, C hrzanow ie, Zielonej Górze, C horzow ie (K onstal wytwarzający również tramwaje) oraz Ostrowie W ielkopolskim • przem ysł sam ochodow y jest najlepiej rozwijającą się branżą przem ysłu środków transportu (szczegól nie sektor sam ochodów osobow ych); właśnie w nim miały miejsce największe inwestycje zagraniczne - włoskiego Fiata, koreańskiego Daew oo i O pla należącego do koncernu General M otors; głównymi ośrodkam i przem ysłu sam ochodow ego są: - Tychy i Bielsko-Biała - Fiat A ulo Polancl - Gliwice - O pel (jedyna fabryka w ybudow ana od podstaw) - Antoninelc pod Poznaniem - m ontow nia sam ochodów grupy Volkswagenn (VW, Seat, Skoda) - Płońsk - m ontow nia Forda - Nysa - m ontow nia C itroena i Daew oo (Polonez Truclt) • zakłady produkujące lub m ontujące autobusy znajdują się w Sanoku (AiUosnn), W rocławiu (Voivo), Jelczu (Mercedes) i Bolechowie kolo Poznania (N coplan) • sam ochody ciężarowe wytwarzane są w Starachowicach, Jelczu, W rocławiu, Poznaniu (Mnn) i Słupsku (Scania) • zakłady produkujące sam oloty oraz osprzęt lotniczy znajdują się w Mielcu, Warszawie, Rzeszowie i Krotoszynie. Śmigłowce (m.in. Sokoły) powstają w Świdniku • największym polskim przedsiębiorstwem produkującym ciągniki jest Z PC „Ursus” w Warszawie. P rz em y śl e le k tro te c h n ic z n y i e le k tro n ic z n y m a bardzo duże znaczenie dla gospodarki. Rozwój tych gałęzi uw arunkowany jest powiązaniam i ze światowymi koncernam i dysponującym i odpow iednim i technologiam i. Bardzo szybko wzrasta zapotrzebow anie na kom putery i sprzęt towarzyszący, wzrasta rów nież zapotrzebow anie na zm echanizow any sprzęt gospodarstw a dom owego. • centrale telefoniczne produkow ane są w Warszawie (Siemens), Poznaniu (Alcatcl) i Bydgoszczy • telewizory wytwarzają zaldady w Kwidzynie (Philips), Mławie (C urtis) i Pruszczu G dańskim (Proch ko)
. ,
P rz e m y sł zw iązków n ie o rg a n ic z n y c h bazuje na złożach siarki i soli kam iennej. • z siarki wytwarza się kwas siarkowy (to ważny p ó łp ro d u k t dla innych gałęzi przem ysłu chem icznego) - zaldady chem iczne w Policach, T arnobrzegu, G dańsku i T oruniu (coraz więcej kwasu siarkowego wytwarza się w instalacjach odsiarczających przy okazji oczyszczania gazów kom inowych elektrowni i hut) • sól kam ienna jest surowcem dla przem ysłu sodow ego - zakłady sodow e znajdują się na Kujawach w m iejscu eksploatacji soli kam iennej w Inowrocław iu i Janikowie
rozszerzony
poziom
P rz em y śl śro d k ó w tr a n s p o r tu m ożna podzielić na stoczniowy, taboru kolejowego, sam ochodowy,
poziom
rozszerzony
G łó w n e o ś r o d k i p r z e m y s łu s a m o c h o d o w e g o w P o ls c e
P ro d u k c ja n aw o zó w sz tu c z n y c h odbywa się w następujących miejscach: • nawozy azotowe - w Puławach, Tarnowie, W łocławku, Kędzierzynie-Koźlu i Chorzow ie • nawozy fosforowe - w Policach, G dańsku i T arnobrzegu P rz e m y sł c h e m ii o rg a n ic z n e j i tw orzyw sz tu c z n y c h - d o produkcji związków organicznych i two rzyw sztucznych używa się przede wszystkim pó łp ro d u k tó w wytwarzanych z ropy naftow cj.'Ich głównym dostarczycielem jest Rafineria Płocka. In n e p ó łp ro d u k ty są dostarczane przez zakłady chem iczne w Puła wach, Tarnowie, Oświęcim iu i Brzegu D olnym . • włókna syntetyczne wytwarzane są w T oruniu (elana), Łodzi (anilana) i Gorzow ie W ielkopolskim (sti lon) • celulozowe włókna sztuczne produkow ane są w Łodzi, Tomaszowic Mazowieckim i Sochaczewie • we W łocławku wytwarza się polichlorek winylu (PCV) • różnego rodzaju tworzywa sztuczne produkują zaldady w Warszawie, W ąbrzeźnie, Pustkowie, Jaśle i Pionkach • produkcja farb i lakierów odbywa się np. w Cieszynie, Dębicy, W rocławiu, W łocławku, C horzow ie i Pilawie. P rz e m y sł fa rm a c e u ty c z n y - zakłady działające w tej branży zlokalizow ane są w dużych m iastach lub ich pobliżu. W iększość z nich należała dawniej d o Polfy, obecnie są prywatyzowane, najczęściej z udziałem firm zagranicznych. Największe zakłady farm aceutyczne znajdują się w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Kutnie, Starogardzie Gdańskim , Jeleniej G órze, Pabianicach, Łodzi, Grodzisku Mazowieckim i Rzeszowie.
j
316
1 Geografia
s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n a Polski
Rozmieszczenie największych obiektów przemysłowych.
1. S t a r o g a r d G d a ń s k i
2. Poznań 3 . K u tn o 4 . W arsza w a 5 . G r o d z i s k M a z o w ie c k i
1. S zcz ec in Św ięcie 3. K w idzyn 4. K o strz y n
6. Pabianice
2.
7. L ód* H. J e l e n i a G ó r a 9 , K ra k ó w
5. 6. 7. 8.
10. R z e s z ó w
G łó w n e o ś r o d k i p r z e m y s łu c e lu lo z o w o - p a p i e r n ic z e g o w P o ls c e
O ś r o d k i p r z e m y s łu f a r m a c e u t y c z n e g o w P o ls c e
PRZEM YSŁ LEKKI
P rz e m y sł k o sm e ty c zn y koncentruje się w dużych miastach: Poznaniu, Łodzi, Warszawie, Krakowie. IIIUP
PRZEM YSŁ DRZEW NY I PAPIERNICZY
;
W przemyśle drzew no-papicrniczym wyróżnia się: przemysł tartaczny, płyt i sklejek, meblarski oraz celulozowo-papierniczy. P rz em y sł ta rta c z n y rozwija się w m ałych m iastach łub wsiach w pobliżu obszarów leśnych, w więk szości tartaki są zakładami niewielkimi, a najwięcej jest ich w północnej i zachodniej Polsce. Z a k ła d y p rz e m y słu płyt i sk le je k wytwarzają głównie płyty pilśniowe i wiórowe. • płyty pilśniowe są produkow ane w Krośnie O drzańskim , Czarnej W odzie, Koniecpolu, Przemyślu i Czarnkowie • wytwórnie płyt wiórowych znajdują się w Szczecinku, Grajewie, Czarnkowie i Wieruszowie. P rz em y sł m eb lo w y jest branżą dynam icznie się rozwijającą; ponad 70% mebli wysyłane jest za gra nicę, zwłaszcza do Niemiec. W iele fabryk należy do kapitału zagranicznego, np. zakłady w Bydgoszczy, Słupsku, O b ornikach, W olsztynie, Szczecinie, Lubawie, Babimoście, Ostrowi Mazowieckiej, Gościnie, Czersku. D o większych producentów należą także zakłady w Jarocinie, Swarzędzu, Radomsku i Jasienicy. P rz em y sł c e lu lo z o w o -p a p ie rn ic z y - produkcja celulozy i papieru wymaga dużych ilości wody, stąd największe zakłady um iejscowione są nad dużym i rzekami. D o największych producentów papieru należą zakłady w Świcciu, Kwidzynie, Ostrołęce, Kostrzynie, Kielcach, Szczecinie, Krapkowicach i Kluczach.
PRZEM YSŁ SPOŻYW CZY Zakłady przem ysłu spożywczego koncentrują się: • w pobliżu wielkich miast, które stanowią rynek zbytu - dotyczy to produktów , które szybko powinny dotrzeć do klienta (bo łatwo się psują, szybko tracą na wartości itp.) • w pobliżu miejsc upraw owoców i warzyw wykorzystywanych w produkcji (np. cukrownie w pobliżu upraw buraka cukrowego, który łatwo się psuje i musi być szybko przetworzony; przetwórnie owo cowo-warzywne).
R O Z M IES Z C Z EN IE N A JW IĘ K SZ Y C H O B IEK T Ó W P R Z EM Y SŁO W Y C H W P O L S C E Jednym ze wskaźników wielkości przedsiębiorstwa jest przychód ze sprzedaży. Biorąc takie kryterium pod uwagę, do największych firm w Poisce zalicza się (według rankingu „Polityki” z 2009 roku): 1
PKN O rien S.A. (siedziba Płock)
2
Polska G ru p a Energetyczna S.A. (Lublin)
3
Fiat A u to Polane! S.A. (Bielsko-Biała)
.4
G ru p a K apitałow a Polskie G ó rn ictw o N aftow e i G azow nictw o S.A. (Warszawa)
5
J cro n im o M artins D ystrybucja S.A. (P oznań) - sieć sklepów Biedronka
6
M etro G ro u p w Polsce (Warszawa) - M ak ro C asii an d C arry, Real, M edia M arkt, S aturn
7
G ru p a K apitałow a Teiekóm unikacja Polska S.A. (Warszawa) - m .in. T P S.A., W irtu aln a Polska
8
G ru p a K apitałow a G ru p y Lotos S.A. (G dańsk)
ro z sz erz o n y
’ f ilj P rz em y sł gum o w y bardzo szybko się rozwija, co jest związane między innymi z napływem kapitału ': zagranicznego. 1 * o p o n y produkow ane są w Dębicy i Olsztynie .■ ’ .• inne wyroby z gumy wytwarzane są w Sanoku, Bydgoszczy, G rudziądzu i Dobczycach.
Ze względu na konkurencyjność tanich wyrobów azjatyckich (np. z C hin, Tajlandii, Tajwanu) prze mysł lekki w Polsce przeżywa obecnie kryzys. Zakłady koncentrują się w dwóch okręgach: • łódzkim (jest silnie skoncentrowany, obejm uje duże zakłady) • sudeckim (jest rozproszony, zakłady są małe, zlokalizowane w różnych miejscowościach) Przemysł lekki jest pracochłonny, silnie sfeminizowany (zatrudnia przede wszystkim kobiety).
poziom
'
W p rzem y śle c h e m ii g o sp o d a rcz ej m ożna zauważyć duże zaangażowanie kapitału zagranicznego. I S I Środki czystości produkow ane są w Bydgoszczy, Warszawie, Nowym Dworze Mazowieckim, Raciborzu | | | | i W rocławiu.
O s tro łę k a K rap k o w ice K lucze K ielce
poziom
rozszerzony
318 I G e o g r a f i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n a
■, 9 ■ 10
G ł ó w n e o k r ę g i p r z e m y s ł o w e w P o l s c e | 31S
Polski ! n u m er na m a p ie
G ru p a Tnuron (Katowice) K G H M Polska M iedź S A . (Lubin)
2
Główne okręgi przemysłowe w Polsce o
100
| n az w a o k ręg u
G dański
- p o ło żen ie n adm orskie d eterm in u je stru k tu rę gałęziową przem ysłu (przem ysł zw iązany z m o rzem , surow cam i dostarczanym i dro g ą m orską) - d o m in u je przem ysł: • stoczniow y •c h e m ic z n y (rafineria, p rodukcja naw ozów sztucznych, kwasu siarkowego) • spożyw czy (np. rybny, piwowarski)
Bydgosko-Toruński
- gó rn ictw o i przetw órstw o soli kam iennej (Kujawy) - inne gałęzie przem ysłu: •elek tro m aszy n o w y (np. rowery, sprzęt A GD ) • m ineralny (np. szkło) • chem iczny (chem ia gospodarcza, ch lo r i soda) • spożyw czy (np. cukierniczy, cukrow niczy)
B iałostocki
- głów nie przem ysł lekki (w łókienniczy) - inne gałęzie przem ysłu: •elek tro m aszy n o w y (m aszyny dla przem ysłu spożyw czego) • m ineralny (szkło) • spożywczy
200 km
3
4
5
Warszawski
.
i
. ... n az w a ok ręg u i.
Szczeciński
: ■
. . .
'•
c h a ra k te ry s ty k a • J
.'
■■
■ ■S * . ' ' . * ' . ' ( ■■
:
y
Łódzki
7
Piotrkow sko-B cłchatowski
- głów nie gó rn ictw o węgła b ru n atn eg o - energetyka
Kalisko-Ostrowski
- d o m in u je przem ysł: • elektrom aszynow y (np. pro d u k cja fortepianów ) •c h e m ic z n y (np. pro d u k cja ciekłego azo tu , gazu w ysokom etanow ego) •sp o ży w czy (np. cukierniczy, k o n cen traty spożyw cze - W iniary) • lekki (w łókienniczy)
9
Poznański
- d o g o d n e p o ło ż en ie kom unikacyjne - wykwalifikowana kadra pracow nicza - d o m in u je przem ysł: •sp o ży w czy (m .in. tytoniow y, spirytusow y, cukrow niczy) •elek tro m aszy n o w y (np. sam o ch o d y , w agony kolejowe) •c h e m ic z n y (kosm etyki, lekarstwa)
10
Z ie ło n o g ó rs k o -Ż a rski
- d o m in u je przem ysł: • lekki (w łókienniczy) • elektrom aszynow y (wagony, sp rzęt AGD)
lł
Legnicko-Głogowski
- okręg zw iązany z górnictw em i h u tnictw em m iedzi
^ _ .Si
- p o ło ż en ie nadm orskie d eterm inuje stru k tu rę gałęziową przem ysłu (przem ysł zw iązany z m orzem , surow cam i dostarczanym i drogą m orską) - d o m in u je przem ysł: ■ * • stoczniow y (Szczecin) •c h e m ic z n y (produkcja naw ozów sztucznych w Policach) • celulozow o-papierniczy • spożyw czy
głów nym o śro d k iem przem ysłow ym jest Warszawa ch ło n n y rynek zbytu liczne inw estycje zagraniczne wykwalifikowana kadra pracow nicza d o m in u je przem ysł: •elek tro m aszy n o w y (np. sam ochody, obrabiarki, telew izory) • chem iczny (tw orzyw a sztuczne, chem ia gospodarcza, kosm etyki, lekarstwa) • h u tn ictw o stali i m etali kolorow ych • spożywczy • lekki (odzieżow y)
- restrukturyzow any (zc względu na spadek opłacalności p rodukcji w przem y śle lekkim) - dom in acja przem ysłu lekkiego (w łókienniczy, odzieżow y, obuw niczy) i gałęzi z nim zw iązanych, np. ch em iczny (produkcja barw ników ), elektrom aszy now y (m aszyny w łókiennicze)
O kręgi p rzem ysłow e w Polsce ■
-
6
O k r ę g i p r z e m y s ło w e w P o ls c e
lllłllUT na m ap lo
c h a ra k te ry s ty k a
S
320 |
Geografia społeczno-ekonom iczna
Polski
.W s p ó łc z e s n y stan g ospod arki p o lsk ie j...
| 321
i num er nu m a p ie
12
c h u r u k to r y s ty k u
n a z w a o k ręg u
Sudecki
-
no m a p ie
silnie rozproszony, m ałe ośrod k i przem ysłow e kiedyś: górnictw o węgla kam iennego (dziś w ydobycie zaniechane) energetyka (Zagłębie Turoszow skie z elektrow nią „Turów”) inne gałęzie przem ysłu: • leklci (w łókienniczy) • m ineralny (granit, szkło) •elektrom aszynow y (np. ta b o r kolejowy) • chem iczny (farm aceutyczny)
n a z w a o k ręg u
Krakowski
- głów ny o środek przem ysłow y to Kraków - wykwalifikowana kadra pracow nicza - d o m in u je przem ysł: • h u tn ictw o żelaza (H u ta im . Sendzim ira) • elektrom aszynow y (np. m aszyny drogow e) •en e rg e ty cz n y (Elektrociepłow nia Lęg) •c h e m ic z n y (np. kosm etyki, lekarstwa, p ro d u k ty gum ow e) •sp o ży w czy (np. cukierniczy, tytoniow y)
20
Staropolski
- najstarszy okręg przem ysłow y w Polsce - d o m in u je przem ysł: • hutn iczy • elektrom aszynow y (np. sam o ch o d y ciężarowe, sprzęt A GD ) •m in e ra ln y (np. szkło, porcelana, płytki ceram iczne) • energetyka • spożyw czy (np. tytoniow y)
21
Lubelski
- gó rn ictw o węgła k am iennego - d o m in u je przem ysł: • elektrom aszynow y (m .in. śmigłowce, części d o sam olotów ) • spożyw czy (tytoniow y, cukrow niczy, spirytusow y)
Tarnobrzeski
- restrukturyzow any (ze w zględu na zm niejszenie w ydobycia siarki, np. likwi dacja ko p aln i w M achow ie, G rzybow ie) - inne gałęzie przem ysłu: •elek tro m aszy n o w y (sprzęt wojskowy) • spożyw czy (piwowarski) • m ineralny (szkło)
Rzeszowski
- d o m in u je przem ysł: • elektrom aszynow y (np. sam oloty, sp rzęt AGD) • chem iczny (farby i lakiery, o p o n y sam ochodow e) • m ineralny (szkło, porcelana) • spożyw czy (np. spirytusow y)
K arpacki
- stosunkow o słab o rozw inięty - związany z rafinacją ro p y naftow ej - in n e gałęzie przem ysłu: • elektrom aszynow y (autobusy) • m ineralny (szkło)
19
- liczne inwestycje zagraniczne (np. Bielany W rocławskie) - d o m in u je przem ysł elektrom aszynow y (np. ta b o r kolejowy, sp rzęt A GD ,
sam o ch o d y osobow e i autobusy) 13
W rocławski
- in n e gałęzie przem ysłu: • chem iczny (np. lekarstwa, chem ia gospodarcza, farby i lakiery)
•spożyw czy (np. cukrow niczy, piwowarski) • lekki (odzież.owy i obuw niczy) - ro zproszony przem ysł - d o m in u je przem ysł: 14
15
16
17
18
•m in e ra ln y (w apno, cem ent) • elektrom aszynow y (części d o sam ochodów ) • chem iczny (naw ozy azotow e) • spożyw czy (np. cukrow niczy)
O polski
Częstochow ski
G órnośląski
- niewielki okręg przem ysłow y - h u tn ictw o stali - inne gałęzie przem ysłu: • elektrom aszynow y (sprzęt A GD ) • m ineralny (cem ent) • lekki (w łókienniczy) -
największy okręg przem ysłow y w Polsce restrukturyzow any ze w zględu na dom in ację przem ysłu ciężkiego największe skupisko ludności w kraju okręg surow cow y (węgieł kam ienny, ru d y cynku i ołow iu) d o m in u je przem ysł ciężki: •h u tn ic tw o żelaza (D ąbrow a G ó rn icza, Gliwice, Ruda Śląska) •en e rg e ty k a (Jaw orzno, Łaziska G órne) • przem ysł m aszynow y (Sosnow iec, K atow ice, M ikołów ) - silna degratlacja środow iska
Rybnicki
- okręg związany z górnictw em węgla kam iennego - energetyka
Bielski
- restrukturyzow any (od przem ysłu lekkiego p rzechodzi się d o elektrom aszy now ego - sam o c h o d y osobow e, części d o nich) - in n e gałęzie przem ysłu: • lekki (w łókienniczy, obuw niczy) • chem iczny (tworzywa sztuczn e, farby i lakiery, rafineria (C zcchow iceD ziedzice) •spożyw czy (np. cukierniczy, piwowarski)
c h a ra k te ry s ty k a
22
23
24
W spółczesny stan gospodarki polskiej. Restrukturyzacja i m odernizacja przemysłu .
__
.
R e s tr u k tu r y z a c ja p o le g a na z m ia n ie stru k tu ry g a łę zio w ej p rze m y słu . O d c h o d z i się o d p rze m y słu c ię ż k ie g o (c h a ra k tery sty cz n e g o d la ok resu g o sp o d a r k i s o c ja listy c z n e j) d o b ardziej zaa w a n so w a n y ch te c h n o lo g ii (n p . p rze m y sł e le k tr o m e c h a n ic z n y ).___________
.
322 I G e o g r a f i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n a
Polski
Sieć tran sp o rtu w Polsce
po
ETAP GOSPODARKI SOCJALISTYCZNEJ
1 9 8 9 rok u
• gospodarka centralnie sterowa na • przemysł ciężki: - hutnictw o żelaza - hutnictw o miedzi - energetyka op arta na węglu - przemysł mineralny • wielkie firm y państwowe • przemysł degradujący środowi sko przyrodnicze
ETAP GOSPODARKI RYNKOWEJ • gospodarka rynkowa (decydują prawa rynku) • przemysł elektromaszynowy • przemysł high-tech • przewaga m ałych i średnich przedsiębiorstw • okręgi przemysłowe o zróżnico wanej strukturze gałęziowej • dbanie o stan środowiska
R e s tr u k tu r y z a c ja to: • za m y k a n ie n ie r e n to w n y c h za k ła d ó w p r z e m y s ło w y c h : ; '. zm ia n a p r o filu p ro d u k cji ( o d c h o d z e n ie o d p r z e m y słu c c iężk ie g o , ro zw ija n ie p rze m y słu elek tro m a - : s z y n o w e g o , n o w y c h g a łęzi p rze m y słu (n p,; fa rm a ce u ty c zn y , >precyzyjny, e le k tr o n ic z n y itd .) ^
' d o sto s o w y w a n ie istn ieją c y ch p r z e d s ię b io r s tw d o.1fu n k c jo n o w a n ia w? g o s p o d a r c e ryn k ow ej. ; .
Po 1989 roku pojawia się na szeroką skalę w polskiej gospodarce o b cy k a p ita ł. Zagraniczne spółki wchodzą na nasz rynek, tu zakładają swoje fabryki, wykupują i m odernizują polskie podupadające firmy. Z m ie n ia się s tr u k tu r a w łasnościow a przedsiębiorstw (prywatyzacja). Pojawiają się m a łe i śre d n ic firm y (w miejsce wielkich państwowych), którym i łatwiej jest zarządzać, które lepiej i szybciej dostoso wują się do zm iennych w arunków panujących na rynku. Rozwijające się okręgi przemysłowe posiadają z ró ż n ic o w a n ą s tr u k tu r ę gałęziow ą - takim obszarom łatwiej przetrw ać wahania rynkowe, załam ania koniunktury w pojedynczych sektorach przemysłu. Nowym pom ysłem staje się tw o rzen ie sp e c ja ln y c h s tr e f ek o n o m iczn y ch , w których na przed siębiorców czekają ulgi podatkowe w zam ian za realizowanie na danym terenie inwestycji (np. Krakowski Park Technologiczny, Tcchnopark M odlin, W ałbrzyska Strefa Ekonomiczna). Aby polski przemysł stał się konkurencyjny na rynkach światowych, konieczne są następujące zmia-
ny:• dostosowywanie • • • ' •
profilu produkcji do zapotrzebow ania rynkowego (wewnętrznego i zewnętrznego) dalsza rozbudow a gałęzi przemysłu wysokiej techniki (np. elektroniczny, chemiczny, precyzyjny) inwestowanie w sektor naukowo-badawczy, który jest podstawą rozwoju przemysłu high-tcch wymiana starych technologii na nowocześniejsze zm iana struktury wielkościowej polskich firm - nacisk na małe i średnie przedsiębiorstwa zwiększenie udziału kapitału zagranicznego.
j
323
Struktura wartości dodanej b ru tto (przyrost wartości dó b r w wyniku określonego procesu produkcji) według rodzajów działalności (2008 rok): 1
ro ln ictw o , le śn ictw o , ry b o łó w stw o
4% w artości do d an ej b ru tto
\
przem y sł 1 bu d o w n ictw o
32% w artości do d an ej b ru tto
!
u słu g i
64% w artości do d an ej b ru tto
D o III sektora - usług zalicza się następująca działalność: handel naprawy usługi turystyczne (noclegowe, gastronom iczne) transport gospodarka magazynowa łączność pośrednictw o finansowe pośrednictw o ubezpieczeniowe obsługa nieruchom ości i firm adm inistracja publiczna obrona narodowa edukacja ochrona zdrowia opieka społeczna inne. O becnie bardzo intensywnie rozwijają się usługi typu: bankowość, pośrednictw o finansowe i ubezpie czeniowe (są to usługi „wyższego rzędu”). W dalszym ciągu widoczne są dysproporcje w rozwoju sektora usług m iędzy miastem i wsią (choć różnice te powoli się zmniejszają). D o największych firm usługowych w Polsce zaliczają się m.in.: 1) G rupa Kapitałowa Telekomunikacja Polska S.A. (m.in. TP S.A., PTK Ccntertcl Sp. z o.o., W irtualna Polska S.A.), Warszawa 2) M etro G roup w Polsce (M akro CasIi&Carry, Real, M edia M arkt, Saturn), Warszawa 3) Polska Telefonia Cyfrowa Sp. z o.o., Warszawa 4) Połkom tel S.A., Warszawa 5) PPUP Poczta Polska, Warszawa 6) Tcsco Polska Sp. z o.o., Kraków 7) System Gazociągów Tranzytowych EuRoPoI Gaz S.A., Warszawa 8) Totalizator Sportowy Sp. z o.o., Warszawa 9) Telewizja Polsat S.A., Warszawa 10) PP P orty Lotnicze, Warszawa. • • • • • • • • • • • • • • •
Usługi w Polsce S ieć transportu w Polsce
Struktura zatrudnienia w Polsce przedstawia się następująco (2007 rok): rolnictw o, le śn ictw o , ry b o łó w stw o
16% pracujących
spadek
p rzom ysł i b u dow nictw o
30%- pracujących
spadek
u słu g i
54% pracujących
w zrost
W zrasta systematycznie liczba osób zatrudnionych w III sektorze gospodarki (czyli w usługach). Jest to naturalne zjawisko występujące w krajach przechodzących od gospodarki industrialnej (przemysłowej) do postindustrialncj. Usługi mają także coraz większy udział w tworzeniu d o ch o d u narodowego.
W iele czynników sprawia, żc Polska posiada dog o d n e warunki dla rozwoju sieci transportowej, są to m iedzy innymi: 1) położenie w środkowej części Europy - możliwość rozwoju tranzytowych przejazdów przez P o lsk ę, z zachodu na w schód j 2) położenie nad M orzem Bałtyckim - możliwość rozwoju transportu wodnego m orskiego jj 3) gęsta sieć rzek, w części żeglownych - możliwość rozwoju transportu wodnego śródlądowego .X I 4) nizinne ukształtowanie terenu - brak naturalnych barier d o rozbudow y sieci drogowej. Najwięcej ładunków (około 81%) przewożonych jest w transporcie drogowym (samochodowym)!’*] ważny jest także transport kolejowy (około 15%). N atom iast pozostałe środki transportu mają małe'znaczenie (rurociągowy 3%, transport w odny śródlądowy i morski p o 0,5%).
324 1 G e o g ra fii)
społeczno-ekonom iczna
Polski
Sieć tran sportu
w
Polsce
| 325
TRANSPORT KOLEJO W Y z a le ty
^
zalet;} tra n sp o rtu kolejow ego jest d u ż a m a s a p r z e w o ()»/»
10%
20%
30%
40% 50%
60% 70%
80»/o 90%
ż o n e g o t o w a r u - pojedynczy pociijg towarowy m oże
100%
przew ieźć kilkaset to n tow aru; dzięki tem u tra n sp o rt len jest stosunkow o t a n i
oilesiclc przew ożonych ładunków |___ J
tra n sp o rt sam ochodow y
|____ J tra n sp o rt rurociągow y
K .—i tra n sp o rt kolejowy tra n sp o rt w odny śródlądow y i m orski
jest to tra n sp o rt p r z y j a z n y d l a ś r o d o w is k a (w p rzy p ad ku linii zelektryfikow anych, k tóre stanowi;} 60% wszyst kich linii kolejow ych, 2005 rok)
w ody m a ł a p r ę d k o ś ć p o c ią g ó w to w a r o w y c h (w Polsce w ynosi o n a średnio 45 k m /h w przypadku pociągów trakcji elektrycznej i 34 k m /h w p rzypadku trakcji spa linowej) k o n i e c z n o ś ć p r z e ł a d u n k u t o w a r u na bocznicach (ła
d u n ek nie dociera bezp o śred n io d o celu)
P rz e w o z y ła d u n k ó w w P o ls c e ( d a n e n a r o k 2 0 0 6 )
T ran sp o rt drogow y —
~ w ody
tt S ff
s z y b k i tra n sp o rt
Li-
um ożliw ia d o s ta w ę t o w a r u b e z p o ś r e d n i o d o o d b i o r c y („o d drzw i tło drzw i”)
d u ż a s z k o d li w o ś ć d l a ś r o d o w is k a
a
■m a k i m a s a p rz e w o z u
T ransport sam ochodow y należy do najlepiej rozwijających się rodzajów transportu. Z roku na rok obserw uje się wzrost długości dróg o twardej nawierzchni (w 2007 roku było icli 259 tys. km). Najgęstsza sieć dróg występuje: - w województwie śląskim - w północnej części województwa m ałopolskiego - w okolicy Warszawy - w okolicy Lodzi. Jakość nawierzchni, wykonanej w większości z asfaltobetonu, pozostawia wiele do życzenia. W porów naniu z krajami Europy Z achodniej, w Polsce m ato jest dróg dwujezdniowych (autostrad, dróg szybkiego • ruchu i innych). Planowana jest rozbudow a płatnych autostrad. T ransportem sam ochodow ym w Polsce przewozi się największą ilość towarów (81%). W ciągu ostatnich 10 lat zmniejszyła się natom iast o połowę ilość przewożonych pasażerów - wynika to z wielu czynników, takich, jak m iędzy innymi: - wzrost opłat za przewóz - mniejsza liczba osób dojeżdżających do pracy - gwałtowny wzrost ilości sam ochodów osobow ych (w porów naniu z rokiem 1950 nastąpił ponad 400-krotny wzrost liczby sam ochodów osobow ych, w 2008 roku było zarejestrowanych ponad 16 m in sztuk). [ G ł ó w n e kołowe drogi m iędzynarodowe przebiegające przez Polskę to: • E 28 - Kołbaskowo - Szczecin - Koszalin - Słupsk - Gdańsk • E 30 - Świecko - Poznań - Konin - Warszawa - Siedlce - Terespol >* E 40 - Zgorzelec - Legnica - W rocław — O p o le - G órny Śląsk - Kraków - Tarnów -R z e sz ó w — u Przemyśl - M edyka : , > E 6 5 — Świnoujście - Szczecin - G orzów W ielkopolski - Zielona G óra - Legnica - Jelenia Góra; -Jak u szy ce • E 67 - Warszawa - Piotrków Trybunalski .-' W ie lu ń - W ro c ła w - K ło d z k o - Kudowa Zdrój ;• :E 75 - Gdańsk - T oruń - W łocławek - Łódź - Piotrków Trybunalski - C z ę s to c h o w a K a to w ic e
- Bielsko-Biała - Cieszyn.
,
Pierwsze linie kolejowe na dzisiejszym obszarze Polski powstały w czasie zaborów w latach 40. XIX wieku. W 1842 roku u ru ch o m io n o pierwszą linię m iędzy W rocławiem a Oławą. Przed i wojną światową zbudow ano 83% funkcjonujących obecnie linii kolejowych. D o dzisiaj występują różnice w gęstości sieci kolejowej m iędzy ziemiami należącymi niegdyś d o różnych zaborców. Najgęstszą siecią kolejową pokryte są tereny dawnego zaboru pruskiego. Najważniejszą inwestycją kolejową po odzyskaniu niepodległości była magistrala węglowa łącząca G órny Śląsk z portem gdyńskim. Po II wojnie światowej zbudow ano Centralną Magistralę Kolejową z Zawiercia d o G rodziska Mazowieckiego oraz szerokotorową Linię Hutniczo-Siarkową z Ukrainy do H u ty „Katowice”. Specyfiką polskiego kolejnictwa są wielkie stacje przeładunkowe przy wschodniej granicy, tzw. suche p o rty w Żurawicy - M edyce i Małaszewiczach (konieczna jest zm iana rozstawu kół (z norm alno- na szerokotorową). O becnie eksploatowane linie kolejowe mają długość 20 tys. km. Wielkość ta systematycznie spada od lat 90., co wiąże się z likwidacją m ało rentownych linii kolejowych (ubywa też linii wąskotorowych, teraz eksploatowanych jest około i 000 km takich linii). Najgęstsza sieć kolejowa występuje: - na G órnym Śląsku - na D olnym Śląsku - w okolicy Warszawy. Koleją przewozi się rocznie około 250 m in ton towarów, w tym ponad połowa to węgiel kamienny i brykiety. Duży udział mają również przewozy metali i wyrobów metalowych oraz kamieni i żwiru. Systematycznie spada liczba przew ożonych pasażerów. O becnie kolej przewozi rocznie około 400 m in pasażerów. Aby pozyskać pasażerów i konkurow ać z transportem lotniczym , Polskie Koleje Pań stwowe w 1992 roku wprowadziły do eksploatacji pociągi ekspresowe o podwyższonym standardzie (Inter C ity i Euro City). Ich prędkość podróżna wynosi około 140 k m /h . Głównymi szlakami kolejowymi są: • linia z G órnego Śląska przez Herby, Karsznice, Inowrocław, Bydgoszcz do Gdyni - tak zwana magi strala węglowa • linia wschód - zachód od Kunowie przez Zieloną Górę, Głogów, Wrocław, O pole, G órny Śląsk, Kra ków, Tarnów, Rzeszów do Medyki • linia wschód - zachód z Kunowie przez Poznań, K utno, Skierniewice, Luków d o Terespola • linia ze Szczecina przez Krzyż, Poznań, O strów W ielkopolski, Kluczbork na G órny Śląsk • C entralna Magistrala Kolejowa z Zawiercia do G rodziska Mazowieckiego. TRANSPORT WODNY ŚRÓDLĄDOWY z a le t y
)
w udy n i e w ie l k a p r ę d k o ś ć
n a j t a ń s z y środek tran sp o rtu
bard zo d u ż y k o s z t r e g u l a c j i s z la k ó w wodnych żegluga jest często niem ożliw a w zim ie 7. p o w odu z a m a r z a n i a r z e k
326 I
G e o g r a f ia s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n a Polski
H a n d e l z a g r a n i c z n y P o l s k i | 327
Drog;) wodni) śródlądową przewozi się rocznie około 10 min ton ładunków (co stanowi poniżej i% masy wszystkich przewożonych towarów) i około 1 m in pasażerów. W przewozach towarowych dom inuje piasek i żwir, a na dalszym miejscu węgieł kamienny, rudy, metale i wyroby metalowe oraz nawozy. Prze wozy pasażerskie ograniczają się do lokalnych przewozów turystycznych. Długość żeglownych dróg śródlądowych w Polsce wynosi 3812 km. Na wodach śródlądowych (w dorzeczu W isły i O dry) wytworzył się system dróg wodnych. D o naj ważniejszych dróg wodnych należą: • O dra wraz z Kanałem Gliwickim - żeglowna na odcinku od G órnego Śląska (Gliwic) do Szczecina (O dra jest najlepiej uregulowaną rzeką), sezon żeglugowy na O drze trwa 220 dni • Wisła - żeglowna od ujścia Przemszy do Gdańska.
i
W ażn iejsze kan ały w Polsce i ----kanał
W latach 90. znacznie spadła liczba statków pływających pod polską banderą - część statków polskich arm atorów przeszła pod obce bandery, które mają korzystniejszy system podatkowy. Niewielki jest udział transportu m orskiego w przewozie pasażerów (około 500 tys. pasażerów rocznie). Są to głównie połączenia prom owe na M orzu Bałtyckim. D o najważniejszych linii prom ow ych należą: • ze Świnoujścia d o Ystad i M ałm ó w Szwecji oraz do Kopenhagi • z Gdyni d o Karłskrony w Szwecji • z Gdańska d o O xclosund w Szwecji oraz d o Helsinek. Drogi w odne są najtańszym i najczystszym środkiem transportu. Służą głównie d o masowego prze wozu surowców, materiałów budowlanych i drewna. Innym wykorzystaniem tych dróg są przewozy turys tyczne (przede wszystkim na pojezierzach).
------- ------------------------------------------------------- --p o łą c z e n ia
d łu g o ś ć
T ra n s p o rt lo tn ic z y (powietrzny) jest najdroższym rodzajem transportu. Jest jednak niezastąpiony w państwach o dużych obszarach oraz na terenach niedostępnych dla innego rodzaju transportu. W Polsce transport lotniczy w przew ozach krajowych nie ma większego znaczenia. Rośnie natom iast jego udział w m iędzynarodowych przewozach pasażerskich. W naszym kraju obecnie funkcjonuje osiem pasażerskich portów lotniczych, które odprawiają rocznie około 20 min pasażerów (dane na rok 2008).
W iep rz - Krzna
W ieprz - K rzna Południow a
A ugustowski
C za rn a H ań cza - Biebrza
Elbląski
Jezioro D rw ęckie - jezioro D ru ż n o
83 km
Gliwicki
K łodnica (Gliwice) - O d ra
41 km
Ślcsiński
W arta - jezioro G o p ło
32 km
1
N otecki
N oteć - K anał Bydgoski
25 km
1
Bydgoski
Brda - N o teć (połączenie dorzecza W isły i O dry)
25 km
Zerański
W isła - Narew
18 km
Łączański
W isła (jaz Łączany) - W isła (Borek Szlachecki)
17 km
HO km w granicach Polski 82 km
Transport morski - po d obnie jak śródlądowy - stanowi niewielki odsetek (poniżej 1%) przewożonych towarów. Łącznie tą drogą przewozi się około 10 m in ton ładunków. W większości (ponad 70% przewo zów) jest to drobnica, w niewielkim procencie również ładunki płynne, węgiel i koks, zboże i drewno. Większość przypada na żeglugę o zasięgu oceanicznym, mniej na żeglugę o zasięgu europejskim , a naj mniej o zasięgu bałtyckim. Polskie p o rty zgrupowane są w zasadzie w dw óch ośrodkach: • Szczecin - Świnoujście • Gdańsk - Gdynia Poza nim i niewielkie p o rty są w Kołobrzegu, Ustce i Darłówku. P rzeładunek w m o rskich p o rtach handlow ych (2008 rok)
S z c z a u ln - Ś w in o u jś c ia - P o lic o
39% m asy ładunków
G d y n ia
26% m asy ładunków >
d a p o r tó w k ra jo w y c h
d a p o r tó w z a g ra n ic z n y c h
G dańsk-R ębicchow o
13%
9%
K alow ice-Pyrzow ice
2%
13%
.T
K raków -Bałice
10%
15%
’ . j;l|
P oznań-Ł aw ica
6%
6%
Rzeszów-Jasionka
5%
2%
‘-¡
Szczccin-G ołeniów
5%
1%
." ii
W rodaw -S trachow icc
11%
1
^
i
0,2% m asy ładunków
.
7%
ą II 1 m
Zdecydowanie największe znaczenie, zarów no w ruchu krajowym jak i międzynarodowym , m a port; lotniczy Warszawa-Okęcic. W arto wspom nieć o tak zwanych tanich liniach lotniczych, które od kilku lat funkcjonują na rynku polskim i obsługują obecnie dużą liczbę pasażerów (są konkurencyjne cenowo w stosunku do tradycyj nych przewoźników).
Handel zagraniczny Polski Polska prowadzi aktywną wymianę handlową z innymi krajami. O b ro ty handlu zagranicznego wska zują na przewagę im portu nad eksportem (oznacza to, że więcej towarów przywozimy do kraju, niż sprzedajemy za granicę). TRANSPORT PRZESYŁOW Y
Polska flo ta handlowa (pływająca po d polską banderą) liczy obecnie 123 statki o łącznej nośności 2614 tys. D W T (jest to jednostka określająca nośność, czyli zdolność przewozową statków). W większości są to masowce (kontenerowców i zbiornikow ców jest niewiele).
Transport przesyłowy obejm uje sieć rurociągów służących d o przesyłu ropy naftowej, gazu ziemnego, wody, a także linie energetyczne.
rozszerzony
K o ło b r z e g , U s tk a , D a r łó w o k
o d s e t e k p a s a ż e rów o d p r a w ia n y c h p u r t lo tn ic z y
poziom
35% m asy ładunków
Ruch p asaże ró w w p olskich portach lotniczych (2008 rok)
W ais/aw a-O kecic
TRANSPORT M ORSKI
G dańsk
TRANSPORT LOTNICZY
328 I
G e o g r a f i a s p o ł e c z n o - e k o n o m i c z n a Polski
Atrakcje turystyczne Polski...
• ropa - rurociąg „Przyjaźń” z Rosji przez Płock do Niemiec, rurociąg P ółnocny - łączy rafinerie w Płocku i Gdańsku • gaz - gazociągi dostarczają gaz z zagłębi na Podkarpaciu i w W ielkopolsce do odbiorców w całym kraju. Obroty handlu zag ran iczn eg o Polski (2009 rok) IM PORT (w m ld d o l a r ó w u m c r y k a n s k ic h )
EKSPORT (w m ld d o l a r ó w a m e r y k a ń s k ic h )
376,3
343,5
ATRAKCJE TURYSTYCZNE POLSKI Magnesem przyciągającym turystów są w alo ry tu ry sty c z n e - elem enty środowiska przyrodniczego lub elem enty stw orzone przez człowieka, związane z jego działalnością (antropogeniczne), które stanowią atrakcję dla odwiedzających. Walory m ożna podzielić na trzy grupy: - wypoczynkowe - służące odpoczynkowi, regeneracji sił fizycznych i psychicznych - poznawcze - mające aspekt dydaktyczny - specjalistyczne - służące tak zwanej turystyce kwalifikowanej (np. narciarstwu, turystyce górskiej pieszej, żeglarstwu itd.).
poziom
rozszerzony
S A L D O : -32,8
W ybrane w alo ry tu rystyczn e Polski
• • • • • •
Im p o rtu je m y przede wszystkim: maszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechniczny (24% im portowanych towarów) p ro d u k ty m ineralne (13%) sprzęt transportow y (12%) m etale nieszłachetne i wyroby (11%) pro d u k ty przemysłu chem icznego (9%) tworzywa sztuczne i wyroby (7%).
• • • • • •
E k sp o rtu je m y przede wszystkim: m aszyny i urządzenia, sprzęt elektryczny i elektrotechniczny (25% eksportowanych towarów) sprzęt transportow y (17%) m etale nieszlachetne i wyroby (13°/«) różne wyroby gotowe: meble, prefabrykaty budynków, zabawki (6%) tworzywa sztuczne i wyroby (6%) p ro d u k ty przemysłu chem icznego (6%).
i
P r z y ro d n ic z e
A n tr o p o g e n ic z n i)
• nieskażone, nieprzekształcone środow isko (np. pó łn o cn o -w sch o d n ia Polska) • u ro zm aico n a rzeźba terenu (Tatry, K arkonosze) dostarczająca d o zn a ń estetycznych • d uże kom pleksy leśne (np. Puszcza Białowieska) •p iaszczyste plaże nad B ałtykiem • wody zdatne d o kąpieli (Bałtyk, jeziora mazurskie itd.) •leczn icze właściwości w ody morskiej • źródła lecznicze (np. Krynica, lą d e k Zdrój, BuskoZdrój itd.) • lecznicze właściwości klim atu (np. w Rabce leczy się c h o ro b y układu oddechow ego)
• urządzenia sportow e (boiska, baseny, k o rty teni sowe itd.) • urządzenia rozrywkowe (np. kina, parki rozrywki, n o cn e kluby itd.)
• osobliw ości flo ry i fauny (np. d ąb Bartek, rezer wat żubrów w Książu) •sk ałk i, grupy skał (np. Skam ieniałe M iasto w C iężkow icach, M aczuga H erkulesa w O jcow skim Parku N arodow ym , g o łoborza w G ó rach Świętokrzyskich) •w ąw ozy, d o lin y i przełom y rzeczne (np. wąwóz Kraków w Tatrach, p rzeło m D unajca w P ieninach) • jaskinie przystosow ane d o ru ch u turystycznego (np. Jaskinia M ro źn a w Tatrach, Jaskinia Raj na K ielecczyźnie, jask in ia N iedźw iedzia w K leinie) • w od o sp ad y (np. W o d o g rzm o ty M ickiewicza w Tatrach) • tereny p u sty n n e - Pustynia Błędowska (jedyna p u sty n ia w E uropie Środkowej) • ru ch o m e w ydmy w Łebie • o grody b o tan iczn e i zoologiczne
• m uzea, np: - archeologiczne (Biskupin) - etnograficzne (Kraków) - skanseny (Kluki, Sanok, N ow y Sącz) - h istoryczne (np. Kraków, G dańsk) - biograficzne (np. M atejki w Krakowie) - inne •z a b y tk i architektury, np.: - Stare M iasto w Krakowie - Starów ka w G dańsku - zam ek krzyżacki w M alborku - zam ek w Książu - szlak orlich gniazd - pałac w W ilanow ie • Wadowice i inne miejsca związane z Janem Pawłem II • miejsca m arty ro lo g ii (np. były o b ó z k oncen tracyjny w O św ięcim iu, na M ajdanku, getto w Warszawie) • o b ie k ty historyczno-wojskowe (np. G runw ald, W esterplatte) • miejsca przem ysłow e u d o stęp n io n e tu ry sto m (np. kopalnia soli w W ieliczce i B ochni, Sztolnia C zarn eg o Pstrąga w Tarnow skich G órach) • festiwale m uzyki, im prezy k ulturalne (np. M iędzynarodow y Festiwal M uzyki W spółczesnej, M iędzynarodow y K onkurs C hopinow ski) • obyczaje ludow e (np. k ultura Łemków) • rzem iosło ludow e • folklor (np. M iędzynarodow y Festiwal Folkloru Z iem G órskich w Zakopanem ) •m iejsca pielgrzym kowe (Jasna G óra, Kalwaria Z ebrzydow ska, Kalwaria Paclawska, Licheń, W am bierzyce itd.)
G łó w n i p a r t n e r z y h a n d lo w i P o ls k i ( 2 0 0 8 ro k ) i m p o r t - n a jw ię c e j p r o d u k tó w p rz y w o z im y z k r n jó w ...
N iem cy
e k s p o r t - n a jw ię c e j p r o d u k tó w s p r z e d a je m y k r a jo m ...
24% w artości im p o rtu
N iem cy
26% w artości ek sp o rtu
9%
Francja
6%
W łochy
7%
W łochy
7%
Francja
5%
W ielka Brytania
6%
C h in y (bez H ongkongu)
7%
C zechy
6%
Rosja
| 329
Atrakcje turystyczne Polski. Ruch turystyczny Polska należy do krajów chętnie odwiedzanych przez obcokrajowców. W ciągu roku do naszego kraju przyjechało 15 m in osób (są to przyjazdy w turystyce zagranicznej, 2007 rok) - daje nam to wysoką pozy cję na święcie wśród państw najczęściej odwiedzanych (z krajów europejskich wyprzedzają nas: Francja, Hiszpania, W łochy, W ielka Brytania, Rosja, Austria, Niemcy, W ęgry i Grecja). Na turystyce przyjazdowej Polska zarobiła (w 2003 roku) 1,2 mld dolarów amerykańskich. Na atrakcyjność Polski składa się wiele czynników, między innymi: • istnienie różnorodnych walorów turystycznych • dogodne położenie w środkowej Europie, dostępność kom unikacyjna • łatwość przekraczania granicy.
330
Geografia społeczno-ekonom iczna
P ols ki
P rz y ro d n ic z o
‘¡7
Współpraca m iędzynarodowa A n tr o p o g e n ic z n e
n liie k t
• w górach odpow iednie w arunki dla narciarstw a zjazdow ego (długo zalegająca pokryw a śnieżna, duże różnice wzniesień i odpow iednie nachylenie stoków) • systcin jezior połączonych kanałam i (M azury) dła kajakarstwa •s z tu c z n e zbiorniki w odne - dla żeglarstwa, kaja karstwa • łasy bogate w zwierzynę - dła myślistwa • tereny o cechach w ysokogórskich - dła w spinaczki górskiej (Skałki Podkrakow skie, Tatry ild.) • dzikie, niezagospodarow ane jaskinie - dla spele ologów
W ro c ła w - w czesnom ocleinistyczna masow ych im prez
Polski...
| 331
r o k u m ie s z c z e n ia n a L iście
lala Ludow a (p o czątek XX wieku), p rzezn aczo n a d o 2006
Aby zapewnić przyjeżdżającym turystom warunki do wypoczynku, należy rozwijać b azę tu ry sty c z n ą (= in f ra s tru k tu r ę tu ry sty c z n ą = zag o sp o d a ro w a n ie tu ry sty czn e): - bazę noclegową (np. hotele, m otcie, pensjonaty, kwatery prywatne, pola cam pingowe itd.) - bazę gastronom iczną (np. restauracje, bary szybkiej obsługi itd.) - bazę towarzyszącą (np. szlaki turystyczne, wyciągi narciarskie, biura podróży, obiekty sp o rto w e,' obiekty usługowe) - bazę kom unikacyjną (aby umożliwić dotarcie do ciekawych miejsc). / i ii)
D o wybitnych walorów turystycznych zaliczyć należy m iędzy innymi obiekty wpisane na Listę Świato wego Dziedzictwa K ultury i Przyrody. Są to obiekty podlegające .szczególnej międzynarodowej ochronie ze względu na ich wyjątkowe piękno, znaczenie kulturow e, historyczne lub naukowe. O biekty w p isan e na listę św iatow ego d zied zictw a kultury i przyrody U N ESCO ro k u m ie s z c z e n iu n u L iście
W ie lic z k a - kopalnia soli kam iennej (i M uzeum Ż u p Solnych)
1978
O św ię cim - daw ny o b ó z koncentracyjny A uschw itz-B irkenau
1979
P u sz c z a B ia ło w ie s k a - pierw otny las
1980
W a rsza w a - zespół miejski (Stare i N ow e M iasto)
1980
Z a m o ś ć - renesansow e ce n tru m m iasta
1982
T o r u ń - średniow ieczny zespól miejski, m iasto należące d o H anzy
1997
M a lb o r k - największy w E uropie gotycki zam ek krzyżacki
1997
K a lw a ria Z e b rz y d o w sk a - klasztor B ernardynów i najstarsza na ziem iach polskich kalwaria
1999
J a w o r - Ewangelicki K ościół Pokoju (XVII wiek), jeden z największych drew nianych kościo łów E uropy
2001
Ś w id n ic a - Ewangelicki K ościół Pokoju (XVII wiek), jedna z największych drew nianych ba zylik w E uropie
2001
H a c z ó w - drew niany, gotycki kościół p o d w ezwaniem W niebow zięcia N M P i św. M ichała A rchanioła (XV wiek)
2003
D ę b n o P o d h a la ń s k ie - drew niany kościół parafialny p o d w ezw aniem św. M ichała A rcha nioła (XV wiek)
2003
d r e w n ia n e k o ś c io ły w p o łu d n io w e j P o lsc e w: Kalwarii Zebrzydow skiej, Lipnicy M urow a nej, Binarowcj, Sękowej, w Bliznę i H aczow ie
2003
P a rk M iiż ak o w sk i - największy park w stylu angielskim w Polsce i N iem czech (leży p o o b u stro n ach N ysy Łużyckiej)
2004
Polska jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych: a) politycznych • O N Z (Organizacja Narodów Z jednoczonych) - od 1945 roku • NATO (Pakt Północnoatlantycki) - od 1999 roku • Rada Europy - od 1991 roku • Trójkąt Weimarski - od 1991 roku • G rupa W yszehradzka - od 1991roku • Rada Państw M orza Bałtyckiego - od 1992 roku • OBW E (Organizacja Bezpieczeństwa i W spółpracy w Europie) - od 1995 roku b) gospodarczych • Unia Europejska - od 2004 roku • O E C D (Organizacja W spółpracy G ospodarczej i Rozwoju) - od 1996 roku • CEFTA (Środkowoeuropejskie Porozum ienie o W olnym H andlu) - od 1992 roku • W T O (Światowa Organizacja H andlu) - od 1995 roku W spółpraca na forum m iędzynarodowym odbywa się także w ramach tak zwanych eu ro re g io n ó w . E u ro re g io n y to form a w spółpracy trnnsgraniczncj pom iędzy państwami sąsiadującymi zc sobą. Jest to przykład wspólnego działania na poziom ie regionalnym i lokalnym , mającego na celu: - um acnianie powiązań gospodarczych i społeczno-kulturow ych m iędzy regionam i ościennymi - niwelowanie różnic ekonom icznych i infrastrukturalnych - ułatwienie realizacji europejskiej polityki zagospodarowania przestrzennego ^ —w spólne rozwiązywanie problemów._________________________________________________________
Inną form ą w spółpracy regionalnej jest program : „ M ia sta i g m in y b liź n ia c z e ” . Jest to form a inte gracji europejskiej realizowanej na poziom ie lokalnym , to współpraca gm in i miast, odbywająca się przy zaangażowaniu władz sam orządowych i mieszkańców. Celem jest: - prom owanie imprez, różnych działań, które rozwijają poczucie wspólnoty, przynależności do Euro-
Py
- tworzenie nowych i w zm acnianie istniejących już więzów łączących władze lokalne na naszym kon tynencie - w zrost aktywności społeczności lokalnych - organizacja konferencji, wymiany mieszkańców.
rozszerzony
1978
,■
poziom
K rak ó w - zespól Starego M iasta
W spółpraca międzynarodowa Polski. Euroregiony, m iasta bliźniacze
332 |
Geografia społeczno-ekonom iczna
Stan z d r o w i a lu d n o ś c i Polski ¡ 3 3 3
Polski Lcw lcu /ROSJA
S Z W E C J A
Ł.
;
T
W
j
-
A
L I TW A , . • ' k i. r\ i do nosjii , / • ) ./***>....C r* i* u'" \
-o \ / /\.j
»
» >
:s;;:.-L.,s (’r a ilit.i Polski g ia n ic c p a ń stw g ra n ic e c tu o rc g io n ń w s ie d z ib y p o l i k k h b iu r e tn o r q ; to itó w l ~ l IIA L T Y K
•
O
I
I- Z
“
P O L S K A /
J U i Cłi»
7 '* ■'
2
<• j(.i(nUili5iił
k ,
.i-
g
C ' ~ vi >C {
• \>iS
i. ' ,r* i, .P \,f Kfc.«*»? 1* ^ |,Uw« , ...... ' ‘~V ‘ ’\ i4 J .6jU Mw« CłsVj‘?,/2
¿ r .
C WK
1
'
*l>
1J J
'
'
G IA C B N S IS
C.X1
K A RPA TY
[T T ]
N IE M E N
[ ~ 7 ~ 1 N Y SA I
8
1 P O M E R A N IA
l~ 8 ~ 1 P R A D Z I A D I I I) I P R O E U R O P A V IA D R I N A
(“TE!
Z
\
>
t
Z ;:^ ;
Ó
S IL E S IA
I Z j S P R E W A -N Y S A -B Ó B R
[ _ 1 . I ) S l J \ S K C IE S Z Y Ń S K I f ]
TATRY
C (■
r~ J~
,r{U m u N I A
E u r o re g io n y w P o ls c e
źródło: arkusz nraiurainy - maj 2006 rok (poziom rozszerzony)
poziom
Ponad 2000 polskich gmin ma już zagranicznych partnerów, np. miastami partnerskimi dla Krakowa są: - Kijów (Ukraina) - l.euven (Belgia) - M ediolan (Wiochy) - N orym berga (Niemcy).
Stan zdrowia ludności Polski brednia długość życia ludności polskiej wynosi: ■ dla kobiet 80 lat • dla mężczyzn 71 lat. Kobiety żyją - statystycznie rzecz biorąc - o 9 lat dłużej. U m ieralność jest większa wśród mężczyzn: średnio na 100 rejestrowanych zgonów kobiet przypada 120 zgonów mężczyzn. Je d n a k p o g a rsz a ją c y się s ta n śro d o w isk a, n ie h ig ie n ic z n y try b życia p o w o d u ją, że u m ie ra ją c o ra z m ło d si lu d zie. Głównymi przyczynami zgonów w Polsce są cho ro b y układu krążenia i choroby nowotworowe (ponad 70% wszystkich zgonów, dane na rok 2006). • Przyczyny zgonów lud n ości w Polsce o d s e te k z g o n ó w w ś r ó d p rz y c z y n y z g a n d w
Zachow ania wyborcze w Polsce O pisem przestrzennego zróżnicowania zachow ań wyborczych zajmuje się g eo g ra fia e le k to ra ln a . Bada ona preferencje polityczne ludności danego kraju, ich aktywność polityczną.
1) 2)
3)
4)
Poniżej przedstaw ione zostały cechy charakterystyczne społeczeństwa polskiego: aktywność polityczna Polaków objawia się m iędzy innym i ich udziałem w wyborach - w naszym kraju frek w en cja w w y b o rach jest z reguły n iew y so k a (przeważnie poniżej 50%) w iększą ak ty w n o ść p o lity c z n ą (udział w wyborach) wykazują mieszkańcy: - d aw n eg o z a b o ru p ru sk ie g o i a u s tria c k ie g o - w ielk ich m iast. n isk a frek w en cja najczęściej występuje na obszarach: - daw n eg o z a b o ru rosyjskiego - Z ie m O d zy sk an y ch (p ó łn o c n a i z a c h o d n ia część k ra ju ). scena polityczna podzielona jest na prawicę i lewicę: Lewica
P raw ica
w sferze społecznej daleko posunięta p o m o c państw a
państw o m a tylko stw arzać odpo w ied n ie w arunki dla indywi dualnych działań społeczności (ina um ożliw iać sam odzielność decyzji)
p o trz eb n y silny wpływ państw a na gospodarkę
u n ikanie interw encji państw a w gospodarkę
k o b ie t
m ężczyzn
c h o ro b y zakaźne
0,5
0,8
now otw ory złośliwe
22
25,5
c h o ro b y układu krążenia
53
43
3
6
sam obójstw a
0,5
2,5
zabójstw a
OJ
0,2
20,9
22
wypadki
in n e przyczyny
ro z sz e rz o n y
W Ę G R Y/ i, ./ ro z sz e rz o n y
50 > —*
BUK
b U
5) p re fe re n c je w y b o rcze Polaków : - o b sz a ry siln eg o p o p a rc ia d la praw icy: duże miasta, regiony o silnej pozycji gospodarczej; po łudniowa Polska (województwo m ałopolskie i podkarpackie), województwo podlaskie i pom orskie - o b sz a ry siln eg o p o p a rc ia d la lew icy: mniejsze miasta, tereny słabiej rozwinięte gospodarczo; zachodnia Polska (województwa zachodniopom orskie, lubuskie, dolnośląskie) oraz województwo warmińsko-mazurskie - o b sz a ry o b ra k u d o m in u ją c e g o p o p a rc ia d la je d n e j o p cji p o lity czn ej: centralna Polska (województwa: kujawsko-pomorskie, wielkopolskie, łódzkie, mazowieckie, świętokrzyskie), a także śląskie, opolskie i lubelskie - na wsi poparcie dla partii związanych z rolnictw em (PSL) 6) p o p a rc ie w w y b o rach d la m n iejszo ści n aro d o w y ch siln ie w y stępuje n a O p o lsz czy źn ie (mniej szość niemiecka) i n a P o d lasiu (mniejszość białoruska).
poziom
• ■■' ' '
pę
I B E S K ID Y
(_3 J
i*’
■ ■ A U S T R IA
P ro w ic a
zachow anie w artości chrześcijańskich
i n d e k s I 335
ablacja - 88 abrazja - 127 adwekcja - 47 aglomeracja (m onocentryczna) - 180, 290 akum ulacja - 88 akwakultura - 215 albedo - 47 alpidy - 258 am plituda pływów - 77 am plituda tem peratury - 49 anekum cna - 1 5 4 A ntarktyda - 90 antroposfcra - 11 antypasat - 56 aphclium - 35 archipelagi - 134 astronom iczne p o ry roku - 36 atmosfera - 11, 44 azym ut geograficzny - 13
B badania grawimetryczne - 97 badania radioaktywne - 97 bagna - 86 Bałtyckie Jezioro Zaporowe - 211 barchan - 122 bariery ekologiczne - 221 barograf - 65 barom etr - 65 barwa podłoża - 47 basen - 102 basen oceaniczny - 135,136 batoiit - 108 baza energetyczna - 221
baza surowcowa - 221 baza transportow a - 221 baza turystyczna - 23, 331 bezrobocie - 171 bifurkacja - 80 bilans handlowy - 250 bilans płatniczy - 252 bilans w odny - 72 biosfera - 11 boksyty - 232 bom by wulkaniczne - 110 bora - 59 bo ry - 280 bruk dcflacyjny - 121 bryza dzienna - 57 bryza nocna - 57 buczyny - 280 busola - 13 busz - 144
caatinga - 144 chem izacja rolnictwa - 197, 302 c hinook - 58 chm ura - 61 choroby cywilizacyjne - 190 chów bydła ekstensywny - 209 chów bydła intensywny - 209 chów pastwiskowo-oborowy - 208 chów pastwiskowy - 208 chów przemysłowy - 208 cielenie się lodowca - 90 cień opadow y - 268 cieplice - 92, 276 cięcie poziom icowe - 21 cirrus - 61
ciśnienie atm osferyczne - 52 cofka - 271 cokoły lądowe - 135 crofesima - 97, 98 cum ułus - 61 cykl dem ograficzny - 162 cykl hydrologiczny - 72 cyklon - 59 cykloncttc - 59 cyrkulacja pasatowa - 56 cyrkulacja planetarna - 55 czarne ziemie - 141 czarnoziem y - 140, 279 czas letni - 34 czas miejscowy - 32 czas strefowy - 33 czas urzędowy - 34 czas zimowy - 34 czerwonoziem y i żóltozieiny - 140
,
D
dajka - 108, 112 dcflacja - 121 deglomeracja - 1 8 2 degradacja gleby - 150 delta - 125 deportacja - 172 dcpozycja m okra - 70 depozycja sucha - 70 depresja - 135 deszcz - 62 deszcze zcnitalne - 55 deszczom ierz - 65 dezurbanizneja - 178 długość geograficzna - 41 dn o - 124 doliny U-kształtnc - 130 doliny zawieszone - 130 dołowanie Słońca - 32 dopływ - 80 dorzecze - 80 downwclling - 79 draperic naciekowe - 120 Droga Mleczna - 28 drum liny - 129 dyslokacja - 102 dział wodny, dział wód - 80 dzień polarny - 36 dziura ozonow a - 70
E edafon - 138 efekt cieplarniany (szklarniowy) - 69 efekt D opplera - 36 egzosfera - 44, 45 ekosystem - 149 ekshałacja - 112 cksklawa - 184 eksplozja dem ograficzna - 159, 162 eksport - 250 ckum ena - 154 -■! El N ino - 79 elektrownie cieplne - 230 elipsoida obrotow a - 31 emigracja - 172 enklawa - 184 epicentrum - 113 erozja boczna - 125 erozja gleby - 142 erozja wgłębna - 125 erozja wsteczna - 125 estuarium (ujście lejkowate) - 125 curoclydon - 59 Europejska W spólnota G ospodarcza (EWG) - 190 Europejska W spólnota Węgla i Stali - 190 Euroregiony - 331 ewakuacja - 172 F falc sejsmiczne - 97 falowanie - 75, 278 fałd - 102 FAO - 192 fauna - 138 fen - 58 firn - 88 flora - 138 Forum W spółpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku - 191 freony - 70 front atm osferyczny - 64 front chłodny - 65 front ciepły - 64 front zokludowany - 65 fum arole - 112 funkcja m iastotwórcza - 291
G galaktyka - 27 gazy szklarniowe - 69
336 I
Indeks
generalizacja m apy - 21 geografia - 11, 12 geografia elektoralna - 332 geografia fizyczna - 12 geografia społeczno-ekonom iczna - 12 ; geoida - 3 1 j geologia historyczna - 99 Hi geosynkliny - -116 i j| gęstość zaludnienia - 155 V \ glacjafy - 260 : gleba - 138 gleby antropogeniczne - 141 I 1 gleby bagienne - 141 gleby bielicowe - 140 gleby bielicowe i rdzawe - 279 gleby bru n atn e - 140 gleby cynam onow e - 140 gleby górskie - 141 gleby kasztanowe - 140 gleby laterytowe - 141 gleby płowe - 140 gleby tundrow e (glejowe) - 139 gleby wulkaniczne - 141 globalizacja - 187 głazowisko - 133 głazy narzutow e - 130 g n o m o n - 13 gołoborza - 118 gololedź - 61 Gondw ana - 101 gospodarka rabunkowa - 214 gospodarka sam ozaopalrzeniow a - 195, 302 gospodarka towarowa - 195, 302 górowanie Słońca - 32 góry - 135, 264 góry fałdowe - 117 góry wulkaniczne - 117 góry zrębowe - 117 GPS - 12 grad - 62 gradient geoterm iczny - 97 gradient suchoadiabatyczny - 47 gradient w ilgotnoadiabatyczny - 47 graniak - 121 granica wiecznego .śniegu - 88 grawitacja - 43 grawitacyjne ruchy masowe - 132 grądy - 280 Grenlandia - 90 grupa etniczna - 296 g rupy językowe - 165 grzbiet śródoceanicz.ny - 136 grzbiety śródoceanicznc - 108 grzyb skalny - 121
Gwiazda Polarna - 13 gwiazdy - 27
•H
-u.
halny - 58 MDI (H um an D evelopm ent Index) - 186 hcktopaskal - 52 heliograf - 65 hcrcynidy - 258 higrom etr - 65 h ipocentrum - 113 hum us - 138 hydrosfera - 11 hydrosfera - 71
I IBRD - 192 ILO - 192 IM F - 192 imigracja - 172 im p o rt - 250 infiltracja - 72 intcrglacjaly - 260 interstadialy - 260 intruzje magmowe - 108 izobary - 20, 52 izobaty - 20 izochrony - 20 izohaliny - 20 izohclc - 20 izohiety - 20 izohipsy - 20 izostazja - 114 izoterm y - 20
J jary krasowe - 119 jaskinie - 120 jądro kondensacji - 60 jednostka astronom iczna, AU, j.a. - 35 jeziora cyrkowe (karowe) - 129 jeziora m orenowe - 129 jezioro - 84 jeziora rynnowe - 129 Jezioro Ancylusowe - 277 jezioro dystroficznc - 86 jezioro eutroficzne - 86 jezioro oligotroficzne - 85 jezioro przybrzeżne - 128 Jow isz - 29
K kaldcra - 110. 112 kaledonkly - 258 kalendarz gregoriański - 40 kalendarz juliański - 40 kalendarz księżycowy - 40 kaptaż - 80 kaptaż (przeciągnięcie rzeki) - 125 kauczukowiec brazylijski - 208 kemy - 129 kenozoik - 260 kierunek wiatru - 55 kierunki świata - 13 klasy bonitacyjne gleb - 142 klimat - 47 klimat górski - 68 klin wysokiego ciśnienia - 52 kocioł eworsyjny - 126 kom ety - 30 kom iny krasowe - 120 kom pas - 13 kondensacja - 60, 72 konflikty zbrojne - 188 konurbacja (aglomeracja policentryczna) 290 konwekcja - 47, 55 konwencja helsińska - 278 kopaliny użytkowe - 219 korazja - 121 koryto - 124 kotliny - 135 kotliny podkarpackie - 264 kraina antyboreałna - 148 kraina australijska - 147 kraina borealna - 148 kraina etiopska - 147 kraina nearktyczna - 147 kraina ncotropikalna - 147 kraina orientalna - 147 kraina palearktyczna - 147 kraina zwrotnikowa - 148 kriosfera - 87 krupy śnieżne - 62 kryptodepresja - 135 księżyce - 29 kwaśne deszcze - 70
L La N iña - 79 lakkolit - 108 iapille - 1 1 0 lasy tropikalne Am azonii - 149
180,
Laurazja - 101 lawa - 109, 110 lawa kwaśna - 109 lawa zasadowa - 109 lawina kam ienna - 133 lawiny gruzowe - 133 ląd - 50 lądolód - 90 legenda - 13 lej depresyjny - 95, 142 lejki krasowe - 119 leśnictwo - 214 Liga Państw Arabskich - 191 linia T-T (Teisseyre*a-Tornquista) - 258 linia zm iany daty - 33 litosfera - 11, 98, 136 lodowce alpejskie (dolinne) - 89 lodowce cyrkowe (karowe) - 89 lodowce himalajskie (rozgałęzione) - 90 lodowce norweskie (fieldowe) - 89 lodowce piedm ontow e (podgórskie) - 89 lodowce szelfowe - 90 lodowiec - 87 lopolit - 108 lód firnowy - 88 lód lodowcowy - 88 ludność aktywna zawodowo - 170
Ł - • łańcuchówka - 174 tęgi - 280 łożysko rzeki - 124
M m ady - 141, 279 m akaron - 120 m apa - 13 mapa synoptyczna - 65 m apy małoskalowe, przeglądowe - 21 m apy ogólnogeograficzne - 21 m apy średnioskaiowe, topograficzno-przeglądowe -21
m apy tem atyczne - 21 m apy wielkoskalowe, topograficzne - 21 m arikultura - 215 M ars - 29 masa powietrza - 64 m egaiopolis - 180 melioracja - 197 M crcallcgo skala - 113 M erkury - 29
338 |
Indeks
metale ciężkie - 96 m ctcoroidy - 30 m eteoryty - 30 m etoda dcndrochronologiczna - 99 m etoda izolinii (izarytmiczna) - 20 m etoda kartodiagram u - 20 m etoda kartogram u - 20 m etoda kropkowa - 20 m etoda paleontologiczna - 99 m etoda powierzchniowa - 19 m etoda pyłkowa - 100 m etoda radiom etryczna - 99 m etoda stratygraficzna - 99 m etoda sygnaturowa - 19 m etoda tektoniczna - 100 m etoda zasięgów - 19 m etody badań geograficznych - 12 m etropolia - 180 mezosfera - 44, 45 m ezozoik - 260 mgła - 61 m iasta i gm iny bliźniacze - 331 m iasta satelitarne - 180 m iasto - 176 miejska wyspa ciepła - 69 mierzeje - 128 migracja - 172 mikrouskoki - 103 m inerały - 103 minerały skałotwórczc - 103 mistral - 59 m ofety - 112 m onoklina - 102 m o nsun - 56 m orena boczna - 129 m orena czołowa - 129 m orena denna - 129 m orze - 50, 74 M orze Bałtyckie - 277 M orze Litorynowe - 277 M orze Yokliowe - 277 mrowisko - 13 m utony (barańcc) - 130 mżawka - 62
N nadum ieralność - 161 najdłuższe rzeki świata - 83 największe jeziora - 86 największe rzeki świata - 83 nek wulkaniczny - 112 nekton - 148 N ep tu n - 29
n d e k s | 339
niecka - 102 niecki defiacyjne - 121 nile - 97, 98 nifesima - 97, 98 nisza abrazyjna - 127 nizina - 135, 264 niż baryczny - 52, 57 niż dem ograficzny - 293 niż wędrowny - 56 noc polarna - 36 nów - 29 nyk - 59
O obcy kapitał - 322 obryw - 133 obszar bezodpływowy - 80 obszary chronionego krajobrazu - 284 oczka wytopiskowe - 129 odległość rzeczywista - 21 odpływy - 76 odwzorowanie azym utalne, płaszczyznowe - 14 odwzorowanie kartograficzne - 14 odwzorowanie Kirchhoffa - 15 odwzorowanie M ołlweidego - 1 5 odwzorowanie stożkowe - 14 odwzorowanie wjłcowe - 14 odwzorowanie wiernokątne, rów nokątne - 16 odwzorowanie wiernoodległościowe, równoodległościowe - 16 odwzorowanie wiernopowicrzchniowe, rów nopolowe - 16 OJA (OAU) - Organizacja Jedności Afrykańskiej - 191 okolnica - 174 okres wegetacyjny - 193 olsy - 280 o pad - 72 opady atm osferyczne - 62 opady frontalne - 62 opady konwekcyjne - 62 opady orograficzne - 62 Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową - 191 O rganizacja N arodów Zjednoczonych (O N Z) 192 Organizacja W spółpracy Gospodarczej i Rozwoju - 191 orogeneza - 116 orogeneza alpejska - 100, 117 orogeneza hercyńska - 101, 117 orogeneza kaiedońska - 101, 116 ospa krasowa - 119
ostańce defiacyjne - 121 ostańce krasowe - 119 osuwiska - 133 ośrodek przemysłowy - 237 owalnica - 175 ozy - 129
■ ■
p
■■■
Pakt Północnoatlantycki (NATO) - 191 palcozoik - 259 pam pa - 145 Pangca - 101 państwo - 183 paralaksa bliskich gwiazd - 35 parki krajobrazowe - 284 parki narodowe - 284 parowanie - 72 parowy - 133 pasat - 56 pasterstwo koczownicze - 198, 208 pasterstwo wędrowne w górach (transhum ancja) 208 pełnia - 29 pcryhcłium - 35 piargi - 118 piętra roślinne - 280 piętro hal - 280 piętro kosodrzewiny - 280 piętro pogórza - 280 piętro regla dolnego - 280 piętro regla górnego - 280 piętro turni - 280 piętrowość klimatyczna - 68 piram ida płci i wieku - 161 plam y gorąca - i 11 płanctoidy - 30 planety - 28 planety karłowate - 28 plankton - 148 platform a abrazyjna - 127 platform a akum ulacyjna - 127 platform a wschodnioeuropejska - 258 platform y paleozoicznc - 258 plutonizm - 108 plodozm ian - 198 pływy - 76, 278 pływy kwadrowe - 76 pływy syzygijne - 76 pobrzeża - 264 podnóże kontynentalne - 136 podział G ondw any - 101 pogoda - 47 pojezierza - 264
pokrywy lessowe - 123 polak - 58 polja - 1 1 9 p o n o r - 120 pory roku astronom iczne - 36 p o ry roku kalendarzowe - 36 powodzie zatorowe - 271 poziom kondensacji - 60 Północnoam erykańskie Stowarzyszenie W olnego H andlu - 191 półwysep - 1 3 4 pradoliny - 129 prawa miejskie - 176, 289 prąd strum ieniow y - 56 prądy m orskie - 77, 278 prekam br - 259 preria - 145 proces glebotw órczy - 139 proces hum ifikacji - 139 procesy adiabatyczne - 47 procesy colicznc - 120 Produkt Krajowy Brutto - 185 profil hipsom ctryczny - 22 prom ieniow anie bezpośrednie - 45 prom ieniow anie kosmiczne - 42 prom ieniow anie rozproszone - 45 próchnica - 138 przełom rzeczny - 125 przemysł - 219 przemysł ciężki - 220 przemysł lekki - 220 przemysł maszynowy - 313 przemysł m etalowy - 313 przepływ rzeki - 80 przesilenie letnie - 37 przesilenie zimowe - 38 przetw órstwo rybne - 308 p rz y b ó j- 127 przypływy - 76 przyrost naturalny - 158, 292 przyrost rzeczywisty - 160 pum eks - 110 pustynia - 123 pustynnienie - 142
■
R
radiofonia i telewizja - 247 reemigracja - 172 regresja lodowca - 88 regresja m orska - 101, 115 rejestry ludności - 153 repatriacja - 172 restrukturyzacja - 321, 322
340 [ I n d e k s
resublimacja - 60, 72 retencja - 72 retencja naturalna - 72 retencja sztuczna - 72 teurbanlzacja - 178 rezerwaty przyrody - 284 reżim rzeczny - 81 rędziny - 141, 279 Richtera skala - 113 ripplem arki (zmarszczki coliczne) - 121 rodziny językowe - 165 rok przestępny - 36 rok świetlny - 28 rolnictw o - 193 rolnictw o farmerskie - 198 rolnictw o koczownicze - 198 rolnictw o fdantacyjne - 198 rolnictw o towarowe - 198 rolnictw o ugorowe - 198 rolnictw o żarowo-odlogowe - 198 j rosa - 60 ).] i roślinność stepowa - 280 roślinność w odna - 280 ' i roślinność wydmowa - 280 , rośliny kauczukodajne - 208 ’■rośliny pastewne - 200 i rośliny przemysłowe - 200 1 rośliny żywieniowe (alimentacyjne) - 200 i /row y tektoniczne - 103 !'/ rozciągłość południkow a - 42 ; rozciągłość południkowa Polski - 255 rozciągłość równoleżnikowa - 42 rozciągłość równoleżnikowa Polski - 255 rów oceaniczny - 136 równikowy pas ciszy - 56 rów nonoc jesienna - 37 rów nonoc w iosenna - 37 ruch obrotow y - 31 ruchy epejrogeniczne - 115 ruchy górotw órcze - 116 ruchy izostatyczne - 114 ru d y miedzi - 232 rudy żelaza - 231 rybactwo (śródlądowe) - 215 rybołów stwo - 215 ryft - 108 rynek zbytu - 221 rynny deflacyjne - 121 rynny polodowcowe - 130 rysy lodowcowe - 130 rzeka - 80 rzeka główna - 80 rzeźba m łodoglacjalna - 132, 261 rzeźba pcryglacjalna - 262
Indeks
rzeźba staroglacjalna - 132, 261 rzeźba terenu - 22 rzędówka - 175
s saldo migracji - 172, 297 saltacja - 120 sandry - 129 Santa Ana - 59 Saturn - 29 sawanna - 144 scrub - 144 sejsze - 79 seiniurbanizacja - 177, 289 sial - 98 siatki kartograficzne - 14 sille - 108 sita Coriolisa - 31, 53 sima - 98 skala liczbowa - 16 skala liniowa - 16 skala m apy - 16 skala m ianowana - 16 skala - 104 skamieniałości przewodnie - 100 skamieniałość - 100 skażenie radioaktywne - 96 składniki m apy - 13 słoje przyrostu rocznego - 13 Słońce - 28 solanki - 93 solfatary - 112 soliflukcja - 133 spąg - 102 specjalne strefy ekonom iczne - 322 spisy powszechne - 153 spływ podziem ny - 72 spływ powierzchniowy - 72 spływy błotne - 133 stadialy - 260 stagnacja lodowca - 88 stalagm ity - 120 stalagmity (kolumny) - 120 stalaktyty - 120 starorzecze - 125 step - 145 stepowienie - 142, 143 stok kontynentalny - 136 stopa bezrobocia - 171 stopa przyrostu naturalnego - 158 stopień geoterm iczny - 97 stosunki w odne - 194, 300 stożki usypiskowe - 133
stratosfera - 44, 45 stratus - 61 stratygrafia - 99 strefa aeracji - 91 strefa bazaltowa (sima) - 97 strefa granitowa (sial) - 97 strefa międzyzwrotnikowa - 38 strefa napow ietrzenia - 91 strefa nasycenia - 91 strefa podbiegunow a (polarna, okoiobiegunowa) 38 strefa ryftów - 108, 111 strefa saturacji - 91 strefa spreadingu - 108 strefa subdukcji (kolizji) - 108, 111 strefa umiarkowana - 38 strefy klim atyczne - 66 strefy oświetlenia Ziemi - 36 strop - 102 struktura agrarna - 194, 300 studnia artezyjska - 92 studnie krasowe - 120 subdukcja - 108 subekum ena - 154 sublimneja - 72 substancje rop o p o ch o d n e - 95 suburbanizacja - 177 surowce - 218 suspensja - 120 system rzeczny - 80 szadź - 61 szare gleby leśne - 140 szaroziemy i buroziem y - 140 szata naciekowa - 120 szczawy - 93 szelf - 136 szeregówka - 175 szerokość geograficzna - 41 szkielet m ineralny - 138 szron - 60
ś śnieg - 62 średnie nachylenie terenu - 22 Środkowoeuropejskie Stowarzyszenie H andlu - 1 9 1 Światowa O rganizacja H andlu - 191
T tabela stratygraficzna - 100 tajfun - 59
*
tajga syberyjska - 149 tarcza - 102 tarcza bałtycka (iennoskandzka) - 258 tarcza ukraińska - 258 telefonia komórkowa - 247 telefonia przewodowa - 247 telekom unikacja kom puterowa - 247 tem peratura punktu rosy - 60 teoria geocentryczna - 27 teoria hełiocentryczna - 27 terasa nadzałewowa - 124 terasa rzeczna - 124 terasa zalewowa - 124 termosfera - 44, 45 terroryzm - 189 terytorium zależne - 185 toczenie - 120 topnienie - 72 torfowiska - 86, 280 to rn ad o - 59 transgresja lodowca - 88 transgresja m orska - 101, 115 transpiracja - 72 transport kolejowy - 242 transport lotniczy - 245 transport przesyłowy - 244 tran sp o rt sam ochodow y - 243 transport w odny - 246 transport zwierzęcy - 242 trąba pow ietrzna - 59 troposfera - 44, 45 trzęsienia tektoniczne - 112 trzęsienia wulkaniczne - 112 trzęsienia zapadliskowe - 113 trzęsienia ziemi - 112 tsunam i - 75 turbulencja - 47 turystyka - 248 typy jezior - 84 typy klimatów - 66 typy mgieł - 61
U W olnego
uedy (wadi) - 133 Układ Słoneczny - 28 ukształtowanie terenu - 221 ulicówka - 175 U N D P - 192 UN EP - 192 U N E SC O - 192 U N IC E F - 192 upwelling - 79 Uran - 29
| 341
342 |
indeks
urbanizacja - 177 urbanizacja p ozorna - 179 urbanizacja wstępna - 177 urodzajność gleby - 141, 194 uskok - 102, 103 usługi - 241 usługi finansow e - 247 ustrój rzeczny - 81 utwory piroklastyczne - 110 uwały - 119 użytki rolne - 198
W
-
wahadło Foucaultn - 31 walory turystyczne - 23, 329 warstwa w odonośna - 91 warstwowanie - 101 wąwozy - 133 W enus - 29 wezbrania opadow e - 271 węglowodory chlorowane - 96 W H O - 192 wiatr - 55 wiatr dolinny - 58 w iatr górski - 58 w iatr halny - 59 wiatrom ierz - 65 wiatry spływowe - 58 widlica - 176 wiek bezwzględny skały - 99 wiek względny skały - 99 W ielki W ybuch - 27 wielodrożnica - 175 wieś - 174 wietrzenie mrozowe (zamróz) - 118 wietrzenie skal - 117, 118 wietrzenie solne - 118 wietrzenie term iczne (insolacyjnc) - 118 w ilgotność bezwzględna - 60 wilgotność powietrza - 59 wilgotność względna - 60 willy - 59 woda artezyjska - 92 woda m ineralna - 93 woda subartezyjska - 92 ■ woda zmineralizowana - 93 w ododział - 80 wody głębinowe - 92 wody gruntow e - 92 wody infiltracyjne - 91 wody juwcnilne - 91 wody kondensacyjne - 91 wody krasowe - 92, 276
wody podziem ne - 91 wody radoczynne - 93 wody reliktowe - 92 wody siarczkowe - 93 w ody szczelinowe - 276 wody. termalne - 92 wody wgłębne - 92 wody zaskórne - 92 wskaźnik urbanizacji - 177 współczynnik (stopa) urodzeń - 162 w spółczynnik (stopa) zgonów - 162 w spółczynnik feminizacji - 161 w spółczynnik maskulinizacji - 161 wulkan stożkowy - 109 wulkan tarczowy - 109 w ulkanizm - 109 w ulkany - 109 wybrzeże dalm atyńskic - 128 wybrzeże deltowe - 129, 277 wybrzeże fiordowe - 128 wybrzeże klifowe - 277 wybrzeże lagunowe - 129 wybrzeże limanowe - 128 wybrzeże mangrowc (nam orzynowe) - 129 wybrzeże mierzejowe - 129 wybrzeże micrzcjowo-zalewowe - 277 wybrzeże pradctlinne - 277 wybrzeże riasowe - 128 wybrzeże szkierowc - 128 wybrzeże wyrównane - 129 wydma gwiaździsta - 122 wydma paraboliczna - 122 wydm a podłużna - 122 wydma poprzeczna - 122 wydmy - 121 wyglądy lodowcowe - 130 wysokość bezwzględna - 21 wysokość względna - 21 wyspa - 134 wywierzysko (źródło krasowe) - 120 wyż baryczny - 52, 57 wyż kom pensacyjny - 293 wyż term iczny - 56 wyżyna - 135 w yżyny - 264 wzgórza m orenowe - 129 wzniesienia oceaniczne - 136
Z zaćm ienie Księżyca - 30 zaćm ienie Słońca - 30 zakola rzeczne = m eandry - 125 zam arzanie - 72
zapadliska - 103 zasada superpozycji - 99 zasoby naturalne - 218 zasoby siły roboczej - 221 zasoby w odne - 221 zasolenie wód - 74 zatoka niskiego ciśnienia - 52 zbocza - 124 zenit - 38 Ziemia - 29 zjawiska krasowe - 118 zlewisko - 80 zlewisko M orza Bałtyckiego - 270 zlodowacenie południow opołskie (krakowskie) 261 zlodowacenie północnopolskic (bałtyckie) - 261 zlodowacenie środkowopołskic - 261 zonda - 58 zręby tektoniczne - 103 związki m ineralne - 138 zwierciadło wody gruntowej - 91 zwietrzcłina - 117
Z - ......... zrocuo - v3
Ż żebra krasowe - 119 żłeby - 133 żłobki krasowe - 119 żyła pokładowa - 108 żyzność gleby - 1 4 1 , 194