Włodzimierz Seneta. Jakub Dolatowski
W ydanie III popraw ione i uzupełnione
P am ięci n a szy ch P rofesorów i N auczycieli R om ana K o b e n d z y - d en d ro lo g a F ranciszka K rzyw da-Polkow skiego - architekta krajobrazu, tw órcy parku w Żelazow ej Woli j S tefan a B ialo b o k a--twórcy Instytbtu Dendrologii w Kórniku T ad e u sza S zym anow skiego - ogrodnika i d en d ro lo g a
‘W ydaw nictwo N aukow e PVy1\l a W arszaw a 2000
R y.sonki i ío io g n if je w y k o n a li a u lo rz y F o lo g s a iie F o l. i) }
PRZEDMOWA
- A . Jh arlo siew k v .
l ;o t. 31 - K. Jaiviis/. F o í. 4 8 - ’J'. Rusinovv.s'ki
do trzeciego w ydania D endrologii
F o t. 12 ~ T . S /.y n m n o w sk i I-oí. 3 6 i 3 7 - J. S z y m a ń sk i F ol, 9, 29, 3 2 , 4 0 i 5 8
.1. T u in ilo w ic /,
O k ła d k ę i slro n y ty tu ło w e p r o je k to w a ła M a r ia D r a h e c k a
R e d a k to rz y K r y s ty n a M o s io w ik , M a łg o r z a ta S k u p iiis k a
R e d a k to r te c h n ic z n y L u c y n a S w ic b o d a
C o p y rig h t (P b y W y d a w n ic tw o N a u k o w e P W N S A W a rs z a w a 1997, 2 0 0 0
IS B N 8 3 4 ) 1 -1 3 2 5 6 -6
W y d a w n ic tw o N a u k o w e P W N SA ul. M io d o w a 10, 00 -2 5 1 W a rs z a w a , te l. (0 -2 2 ) 6 9 5 -4 3 -2 1 e -m a il: p w n ^ p w n .c o m .p l , h ttp ://w w w .p w n .c o m .p l
W y d a w n ic tw u N a u k o w e P W N SA W y d a n ie tr/.ee ie p o p ra w io n e i u zu p e łn io n e A rk u sz y d ru k a rs k ic h 35 -t 32 s, w k ład e k ¡lustr.
W latach 1960-1991 ukazało się wicie wydań D endrologii, w opracowaniu (wórcy (ego podręcznika, W łodzim ierza Sonety. W trzecim wydaniu nowej, sygnowanej ju ż przez dwu autorów, wersji książki w prowadziłem liczne poprawki, zmiany i uzupełnienia tekstu. Uzupełniłem (eż lub poprawiłem kilka rycin. Niektóre rośliny przedstaw ione zostały w inny niż dotychczas sposób, uw zględ niający współczesne poglądy botaników. Dotyczy to m.in. żyw otników , z których wydzielono wyraźnie odrębny rodzaj Platyeladiis-, ewodii, gdzie z kolei dawną sekcję rodzaju Euodut potraktow ano jak o osobny rodzaj Te/radium; rdeslówek, gdzie Fallopia b a ld sc lm m ia i „połknęła” /■'. aubertii, która nie zasługuje na status gatunku. W przypadku rodzaju M ahonia próbuję oswoić Czytelników z myślą, że rodzaj len powinien być włączony w ramy Berberís, gdzie zresztą lokowali go dawni botanicy. i Kilka roślin zniknęło z kart książki, był; ' to zwykle gatunki lub odmiany, co do których okazało się, że były błędnie pod itwane z uprawy w naszym kraju (na przykład Coloneasler foveoiatus lub Pyrus laeagrijblia) lub leż zostały opublikowane w niewłaściwy sposób (Lari.x laricina ‘Pyram idalis A rgéntea’). Pojawił się jeden zupełnie nowy rodzaj, znany w poprzednich kilku wydaniach książki tylko z ryciny, m ianowicie nieszpulka, M espilus. U zupelnilem opisy niektórych podrodzajów, sekcji czy serii. Wśród JicznyeJ] poprawek z dziedziny nom enklatury zwracam uwagę na wprowadzenie kategorii „grupy kullyw arów ” których kilka pojawiło się w obrębie takich rodzajów, jak Tlnija, Pldladelphus, Sy ringa lub Vaccinium. Muszę jednak podkreślić,'że tę nową w nazewnictwie ro ś li-n uprawnych kategorię, podobnie jak nazwy typowych odmian uprawnych w przypadku roślin pochodzenia mieszań cowego lub nazwy odmian, które stanow ią tylko wyim ek naturalnej zmienności jakiegoś gatunku, stosowałem w sposób daleki od nomcnklatoryczncj konsekwencji, a raczej jako dydaktyczny przykład. Zgodnie z duchem „International Code of N om enciature for Cuilivated PJants”, prawie wszystkie formy drzew i krzewów, które zostały w prowadzone do uprawy, potraktowałem tym razem jako kuitywary.
D ru k u k o ń c z o n o w listo p a d z ie 20(H) r.
y i
D r u k i o p r a w a : T o r u ń s k i e Z a k ł a d y G r a f i c z n e „ Z A P O L Iv X " , S p . z. o .o . u l. G e n . S o w i ń s k ie g o 2 /4 , 8 7 - 1 0 0 T o ru ń t e i ./ f a x 0 5 9 - 8 9 - 6 3 tz g . z a polex fn > in fo c o m p .t o r u n .p l
%
Jakub Dolało w ski
Ogród Botaniczny Uniwersytetu W arszawskiego
1
SPI S T R E Ś C I
-, ‘
u,
P rzed m o w a
5
P la ty c la d u s — b io ta (p ln ty k la d u s )
W ia d o m o ś c i o g ó ln e
11
M ic r o h io ta — m ik ro b io ta T h u jo p s is — ż y w o tn ik o w ie c
W y k a z s k r ó tó w
21
C u p ressu s — cy p ry s 23
G r o m a d a G y m n o s p e r m a e {G ym nospe.rniatoj> hyta ) — it a g o z a lą ż k o w e
23
79
G in k g o a c e a e ■ — m ilo rz ę b o w a te
J u n ip e r o id e a e — ja ło w c o w e
T a x u s — c is
93
K p h e d r a e e a e — p r z ę ś lo w a te
93
1 'in o p sid a
A r a u c a r ia ~
G r o m a d a A n g io s p e r m a e ( A n g io s p e r m a to p h y ta )
26
— o k r y t o z a lą ż k o w e
(C o n ife r a e )
A r a u c a r ia c e a e
....... s o sn o w e
30
- a ra u k a rio w ; ite
30
a ra u k a ria ( ig la w a )
A b i e s — - jo d ł a
31
T su g a — c h o in a (ts u g a )
53
P in u s — s o s n a
53
S e q u o ia d e n d r o n —
P o p u lu s — to p o la
95
109
M y r ic a — w o s k o w n ic a
C a r y a — o rz e s z n ik (p r z e o r z c e h )
65
B e tu la -— b rz o z a
65
135
C o r y la c c a e —- le sz c z y n o w a tc
m a m u to w ie c
69
(sek -
C o r y lu s — le sz c z y n a C a r p in u s — g ra b
M e ta s e q u o ia — m e ta s e k w o ja C u p r e s s a c e a e — c y p r y s o w a te
69 70
7! 71
(żnerru.Y ----- &<\b
138
138
141
F a g a c e a e — b u k o w a te F agas - - buk
123
127
129
A ln u s — o ls z a (o lc h a )
68
T h u ja — ż y w o tn ik (tu ja )
120
120
P te r o c a r y a ■— s k rz y d ło rz e c h P e tu la c e a e - b rz o z o w a te 127
T lu ijo id e a e — ż y w o tn ik o w c
119
119
J u g la n d a c e a e — o r z e e h o w a te
50
—-
96
J u g la n s — o rz e c h
T a x o d iu m — c y p ry ś n ik
w o ja d e n d ro n )
39
41
T a x o d ia c e a e — c y p r y ś n ik o w a te S e q u o ia — s e k w o ja
( D ic o ty le d o n a e )
95
S a lix — w ie r z b a
43
C edrus — ce d r
M a g n o P to p sid a
M y r ic a c e a e — w o s k o w n ie o w a te
P s e u d o ts u g a — d a g le z ja (je d lic a )
L a r ix x— m o d rz e w
95
S a iic a c e a e — w ie rz b o w a te 31
31
P ic e a — ś w ie rk
K la s a
d w u liś c ie n n e
P in a c c a c — s o s n o w a ie
93
26
27
(ig la s te , s z p ilk o w e )
85
K la sa G n e to p s id a — g n io to w e E p h e d r a — p rz ę ś l
Ta.xace.ae — c is o w a te
84
84
23 24
24
K la s a T a x o p s id a — c is o w e
80
c y p r y s o w ie c
J u n ip e r u s — ja ło w ie c
K la s a G in k g o p s id a — m iło rz ę b o w e G in k g o — m iło rz ą b
79
C h a m a e c y p a r is — c y p r y s ik x C u p r e s s o c y p a r is -
K la s a
78
C u p resso id ea e. — c y p r y s o w e
W ia d o m o ś c i s z c z e g ó ło w e
77
78
143
143 146
C a s ta n e a —- k a s z ta n
157
7
H lm a e e a e
W iązow nie
U h m ts C c ltis -
159 164
Z e lk o v a — b rz o s lo w n ic a M oroeeoe
V ise a e e a
165
in o rw o w a ic
M om s M adura
C y d o n ia —- p ig w a C h a e n o i n e le s
w in / li>9 w ią z o w ic e
166 167
V is a n u - " je m io ł a 169 A r is io lo c h ia c e a e ----- k o k o rn a k o w n le
F a llo p io — rd e s tó w k a R a n u n c itla c e a e C le m a tis
p o w o jn ik
P y r a e a n th a
R o s o id e a e
o g n ik
ró ż a
P o tc n lilh i
p ię c io rn ik
P r im u s
181
('e r e id ip liy lln m — • g ru je c z n ik
we 207
D e u tz in - - - ż y liste k 213 G r o s s u la r ia c e a c — a g re s io w a te
216
oczar
S p ir a e a — ta w u ia P hyso a u p n s w ie c )
—
A m a r p im — a m o rfa
223
W is te r ia
223
lin )
225
226 (ta w u lo -
----- ta w u le c
(S tefanam i-
237
E x o c h o r d a — o b ic ia ( e g z o e h o rd a )
P y r tts
243
g ru s z a
239
-
ja n o w ie c
- k o lc o iisl
238
- p a rc z c iin u
R h e llo d e n d r o n T e tr a d in m -
- -
H ip p o p h a e
336
S h e p h e r d ia I
339
H e d e r a ----- h ltis z c z C am us
341
343 b ie g u n e e z n ik p w a te
d e re ń
416
416
343
479
E y eiin n -
479
k o lc o w ó j
477
479
S td a n u m ---• p s ia n k a
b ig n o n io w a le
480
C a la lp a
s u rm ia (k a ta lp a )
480
C a m p sis
m ilin
483
487
S a in b u e iis — b e z (h z o w in a ) V ib n n n tm
422
k a lin a
487
489
S y n ip h o r ic a r p o s - - ś n ic g u lic z k a
423
W e i g e la
424
k rz e w u s z k a ( w a jg e la )
K o lk w ie j a — k o lk w ic ja L o n ic e r a
426
k rz e w
427
L in n a e a - -
— 504
498 500
503
.s u c h o d rz e w
i
w ic io -
j
z im o z ió l
516
433
ró żan e czn ik - i a z a lia .
476
477
C a p r ifo lia e e a e — p r /e w ie r tn io w a te 418
R h o d o d c n d r o u lc a e — ró ż a n o c z n ik o w c 4 3 3 R h o d o d en d ro n
474
485
424
E r ic a c e a e - - w rz o s o w a te
471
473
S c r o p lu d a r ia c c a e trę tlo w n ik o w a te ^ l'a td o w iiia — p a u lo w n in 4 8 5
419
C o r n a re a e — d e re n io w a te
339
414
414
o liw n ik o w a te
s z e fe rd ia
b a rw in e k
P d g n o u ia e c a c -
w a w rz y n k o w a ie
A r a lia e e a e ----- a ra łio w a le 337
411
416
o liw n ik
465
S a la n a c e a e — p s ia n k o w a te
412
- ro k itn ik
462
L a b ia ta e ( L a m ia c e a c ) — w a rg o w e l.a v a n d ttla — la w e n d a 4 7 7
410
w a w rz y n e k
E la c o g n its
333
V in c a
410
w rz e ś n ia
E la e a g n a e e a e -
s z c z o d rz e n ie c ,
k o rk o w ie c
o w o tłia
S im a r o iib a e e a e
D aphne 332
337
\ R n ta c e a c —••• r u to w a te P te le a
239
ła to
L a b u n u tm — z ło to k a p
234
M y r ic a ria
330
455
A p o c y n a c c a e — to in o w a le 396
ta m a r y s z k o w a tc
T tiy m e ła e t y c jj c
se n s u
G e n is ia (Jle.x
sio d -
454
454
B u d d le ja c e u c - b u d ie jo w a le B u d d le ja — b u d le ja 474
399
T am ari.x — - ia m a ry s z e k
( w is te r ia ,
sz e z o d rz y k i ż a rn o w ie c
p ę c h e rz n ie a
ja b łk o w e
328
g lic y n ia
393
n k lin jg lio w ale
T a m a r ie a e e a e
328
C y tis u s
227
326
- je s io n
J a ś m in o m — ja ś m in
395
A c ih iid ia ----- a k tin id ia
H a lim o d e /id r o n — s ło n is z
226
M a lu s - - -- ja b ło ń
—
C a r u g a n u — k a ra g a n a
S o r b a r ia — ia w lin a (s o rb a ria )
M a lo id e.a e
326
o ś n ie ż a (lia łe z ja )
U g n s tr a m — ijg u s łr (lig u s ie r)
392
ś ła z o w a te
452
452 453
S y r in g a — lila k („ b e z ” )
393
H ib is c u s - - k etm in
448 449
450
- o łiw k o w a te
E ra .xin u s
390
399
A c tin i d ia c e a c strą c z y n
451
H a le s id
390
S ipow ate łip a
M a lv a c e a e
so fo ra (s z u p in , p c rc łk o w te c )
C ia d r a s d s
221
234
S tc p h a n a n d r a
317
323
216
- s z a k la k o w a tc
w in o ro ś l
7'iliaeeae
S ophora
E r ic a — w rz o s ie c
E o r s y /h id — fo rs y c ja
P a r tlie n o e is su s ----- w in o b lu s z c z P ilia
450
C h im u p h ila — p o m o c n ik S ty r a e a e e a e — s ty r a k o w a le
k a s /.ta n o w e o w a te
A m p e lo p s is —- w in n ik - m o ty lk o
C o lu le a — m o s z e n k i (m o s z c n ic c )
P la ta n a e e a e - - - p la ta n o w a te P la ta n u s — p la ta n 225 S p ir a e o id e a e — ta w u lo w e
316
317
d rz e w )
a n th ro w ie c
R o s a c e a e — ró ż o w a te
ju d a s z o w ie e
V ilis
C d llu n u —- w rz o s
P y r o la c e a e — g r u s z y c z k o w a te
364
V ila eea e ----- w in o ro ś lo w a ic
R o b in ia .... r o b in ia ( „ a k a c ja ” , g r o c h o
221
F o th e r g id a ----- ib le rg illa L ic p d d a m b a r
312
314
P a p ifio n o id e a e { E a b o id e a e )
362
362
/•'r a n g u ia ----- k ru s z y n a
446
448
E r ic o id c a e -— w rz o ś e o w e
364
R h a m n u s — s z a k ia k 310
G y m n o c la d u s — k lę k
H y d r a n g e a ----- h o rte n s ja 2 0 3 P h ila d e lp h u s - - ja ś m in o w ie c
H a m a m e lis
b re z y łk o w e
G le d its ia - - - g le d ie z ja ( ig lic z n ia ) C e r c is
355
360
O le a c e a e
R hanm aeeae
446
L e u e o th o e — le u k o to e (k iś c ie ń )
384
310
201 202
355
A e s c u lu s - - k a s z ta n o w ie c ( „ k a s z ta n ” )
s tr ą c z k o
309
M im o s o id e a e - - m im o z o w e
201
o c z a ro w a te
—
E u k ia n llu ts — e n k ia n t
384
295
199
H y d r a n g e a e e a e — h o rle n s jo w a te
p o rz e c z k a i a g re s t
A c e r - - k lo n
354
443
G a u U h e ria — g o lle ría (g a u llc ria )
k ło k o c /.k a
H ip p o c a s la n a c e a c --
442
,\r e lo s i( ip h y lo s — m ą c z n ic a
352
A c e r a c e a e — k lo n o w a te 295
(E abaeeae)
C a e s a lp in io id e a e
S e h is a n d r a c e a e ----- c y try ń c o w a le
R ib e s
we
191
M a g n o lia -••- m a g n o lia 191 U r i o d e n d r o n - tu lip a n o w ie c
lla m a m e lid a e e a e
294
n ia , c z e re m c h a , ła u ro w iś n ia
189
- m a g tio lio w a le
S ta p h v ie a -
44!
C h a m a c d ttp h n e — c h n m c d n in c P i e r i s - p ie ris 4 4 6
S ia p h v le a e c a e — k ło k o c z k o w a ie
293
ś liw a , m o re la , m ig d a ło w ie c ,
l.e g u m in o s a e
189
349
354
C c la s ln ts — d ła w is z
m ig d a łe k , b rz o s k w in ia , w iś n ia , c z e r e ś
187
349
R ito n yin its — tr z m ie itn a (ró żo
44.1
d a b c c ja
Y a e e in iu m - b o ró w k a i ż u ra w in a A n d r o m e d o ----- m o d rz e w n ic a 4 4 5
349
o s tro k rz e w
440
V a e c in io id c u e — b o ró w k o w e
348
C e la sira e e a e — d ła w is z o w a tc
293
D r y a s — d ę b ik
g ru je c z n ik o w a le
S e h is a n d r a ----- c y tr y n ie e
287
180
M a h o n ia — m a h o n ia (o.ścial)
M a g n o ii a e e a e
//(*.v
P r n n o id e a e ----- ś liw o w e
348
A ip iifo lia c e a e ----- o s tr o k r z e w o w a te
o k ó lk o w ie c
181
bażyna
bagno
D a b o c e ia
ru n ia n k a
su m a k
P eduni
K a lm ia — k n im ia
346
C a tin tts ----- p e r u k o w ie c
278
R h o d o ly p o s
180
Rluis
275
173
b e rb e ry s o w a te
344
346
A u a c a r d ia e e a e — n a n e rc z o w a le
278
•-•••
bukszpan
E iu p eiru m
291
p iw o a ia ( p e o n ia )
b u k s z p a n o w a tc
E n ip d r a e e a e ----- b a ż y n o w a fe
K c r r ia -— z ło iiin w ie ć )
b o ż o d rz e w (a jła u i)
H tix a e e a e
P a eh xsa n d ra
267
- ró ż o w e
A ib in d n is B iim is
R n b u s • - je ż y n a i m a lin a
173
C e r c id ip h y lla c c u c
a to n ia
R o sa -
B e r b e r is — b e rb e ry s (k w a ś n ic a )
ra)
258
170
P a e o n ia e e a e - - p iw n n io w a lc P a e o n ia
A r o n ia
170
- ja sk ro w n te
B e rb e rid a e e a e
169
169
P o ly g o n a c e u e -— rd e s to w a te
249
C o lo n e a s le r --- irg a 2 6 8 A m e la n e h ie r ----- ś w itlo ś liw a
167
A r is io /o c h id — k o k o rn a k
S o r b a s ---- ja r z ą b
247
C r a ta e g n s «10« 2S<> M e s p iln s — n ie sz p u ik a 266
m o rw a 166 ż ó lln ic n (m a k lu ra ) - je in io io w a le
246
p ig w o w iet:
■" w
Kii!
i L iP iopsida ( M o n o c o iy le d o u a c ) --- je d u d iśc ie n n e . 5 1 7 ¡ ic — a g a w o w a le
517
9
%
Y u cca — ju k k a (k rę p ia )
517
P a ln ia c { A r e c a c c a e ) -— p a lm y
D rz e w a 518
G r a m iu e a e ( P o a c e a e ) — ira w y
ne
5 Í8
i
k rz e w y
lu b ią c e
g le b y
w apien-N
536
!
D rz e w a i k rz e w y lu b ią c e g le b y le k k o k w a ś - \ ne
Z e s ta w ie n ia
w ła ś c iw o ś c i
í krzew ów
d rzew
519 P o k ró j
g le b y
u
519
D rz e w a i k rz e w y „ p lą c z ą c e ” g a łę z ia c h
o z w is a ją c y c h
520 5 21
N is k ie k rz e w y i k rz e w in k i
521
541
D rz e w a i k rz e w y d w u p ie n n e lu b p o lig a m ic z ne
526
W c z e s n y ro z w ó j łiści n a w io s n ę P ó ź n y ro z w ó j liśc i n a w io s n ę D e k o r a c y jn e o w o c e
D rz e w a i k rz e w y d a ją c e „ o d r o s ły ” D rz e w a , k rz e w y
531
w P o ls c e
i k rz e w in k i
pod
542
542 543
D rz e w a i k rz e w y c ie rn is te lu b k o lc z a s te
532
D rz e w a i k rz e w y p a c h n ą c e
NAZEWNICTWO BOTANICZNE
D rz e w a i k rz e w y p ó ź n o kw ,iln ące
529
529
530
D e k o r a c y jn a k o ra p n i
541
D rz e w a i k rz e w y n a jw c z e ś n ie j k w itn ą c e
528
D e k o ra c y jn e p ę d y
539
539
523
L iś c ie z im o z ie lo n e
W z ro s t p o w o ln y
538
O w o c e lu b n a s io n a ja d a ln e
J e s ie n n e z a b a rw ie n ie łiści
W z ro st s z y b k i
ne
D rz e w a i k rz e w y n a ż y w o p ło ty fo rm o w a n e
522
L iśc ie b a rw n e
538^
D rz e w a i k rz e w y c ic n io iu b n e lu b c ie n io z n o ś D rz e w a i k rz e w y ś w ia tło łu h n e
H o ry z o n ta ln y u k ła d g a łę z i P nącza
a
544
o c h ro n ą
545
533
534 535
|
L ite r a tu r a
546
D rz e w a i k rz e w y d o b rz e r o s n ą c e n a g le b a c h p ia s z c z y s ty c h , suchych» ja ło w y c h
535
W y k a z p o ls k ic h n a z w d r z e w i k r z e w ó w
551
D rz e w a i k rz e w y lu b ią c e lu b z n o s z ą c e k lu b y w ilg o tn e , n ie k ie d y m o k re lub n a w e t p o d m o k le
536
WIADOMOŚCI OGÓLNE
D rz e w a i 'lerze w y z n o s z ą c e le k k ie z a s o le n ie
W y k a z ła c iń sk ic h n a z w d r z e w i k r z e w ó w
554
Świat roślin uporządkowano w szereg hierarchicznie ustawionych jednostek systematycznych, laksonów (1, poj. — taxon, 1. mn. — laxa). Rośliny uprawne ujmujemy z kolei w dwie tylko kategorie, zwane kultonami ( 1. poj. — kullon, 1. mn. — kultu): są to kullywar, czyli odmiana uprawna, oraz grupa kullywarów. Te dwie ostatnie kategorie nie są w zajem nie podporządkowane! Niektóre taksony mają specyficzne dla siebie końcówki nazw, na przykład nazwa klasy kończy się na -opsida, rzędu na -ales, a rodziny na -acecte. Począwszy od rodzaju w górę systemu, ku coraz szerszym kategoriom, nazwy laksonów są jednowyrazowe. Zasady tworzenia i stosowania nazw botanicznych roślin dziko rosnącycli oraz nazw roślin uprawnych regulują dwa międzynarodow e kodeksy: 1. „International Code o f Botanical N om enclature" (1994). Po polsku wydano wersję wcześniejszą, w tłumaczeniu M. Reymanówny i A. Skirgiełlo („M iędzynaro dowy Kodeks Nomenklatury Botanicznej”, Instytut Botaniki PAN, Kraków, 1993). 2. „International Code of N omenclature for Cultivated Plants” (1995, brak po Isk iego Ilu m aezen ia). Kodeksy obejm ują całość problemów związanych z nazewnictwem , nie wkraczają jednak w dziedzinę taksonomii — regulują wyłącznie zasady twoizenia i stosowania nazw roślin. Kodeks nomenklatury botanicznej oparty jest na kilku fundamentalnych zasadach, z których część tu przytaczamy:
1 . naukowe nazwy roślin są traktowane jak wyrazy łacińskie, bez względu na ich pochodzenie; 2 . każdy (akson ma tylko jedną poprawną nazwę, którą jest — zgodnie z zasadą priorytetu, obow iązującą od rangi rodziny w dól — nazwa najwcześniejsza (poza ściśle określonym i przez Kodeks wyjątkami); 3. każda nazwa (aksonu od poziomu rodziny w dól jest oparta („ufun dow ana") na „typie nom enklatorycznyni”, czyli nierozerw alnie z tą nazwą związanym elemencie, wzorcu danej nazwy (dla gatunku jest to arkusz ziel nikowy. ilustracja). Odpow iednikiem typu dla roślin upraw nych jest tzw. standard. 11
i.
.'tlfeSii
Trzeba lii podkreślić, ż.e typ nomenklatorye/.ny może wcale nie być „typowy” dla zakresu zm ienności danego (aksonu! W niniejszej książce używamy słowa „typow y” w jego powszechnie stosowanym znaczeniu - na przykład, gdy mówimy o typowym dla danego gatunku wyglądzie poszczególnych części rośliny; w przypadku odniesień do typu nom enklatorycznego używamy słowa „nominalywny” (na przykład: podgalunek nominatywny).
skracania, odróżniania autorów o |ednakowiji brzmiących nazwiskach Ud., postę powaliśmy konsekwentnie za n d u o w a n ą przez R.K. Brummitta i C.E. Powell pracą „Authors of Plant Nantes (1992); .amże zarówno szczegółow e zasady „postępowania” z nazwiskami autorów, jak zestawienie około 3 0 0 0 0 z nich!
NAZWY RODZAJÓW I GATUNKÓW
NAZWY TAKSONÓW NIŻSŻYCH NIŻ GATUNEK, MIESZAŃCÓW, KULTYWARÓW I GRUP KULTYWARÓW
N aukow a nazwa gatunku składa się z dwu części — nazwy rodzaju i nazwy gatunkowej (epitetu gatunkowego), opatrzonych na końcu trzecim elementem — nazw iskiem autora (autorów) nazwy. D w uwyrazowe (binominaine) naukowe nazew nictw o roślin wprowadzi! konsekw entnie i celowo (z drobnymi tylko w yjątkam i) Karol Linneusz, począwszy od maja 1753 r. (jest to data pierwszego w ydania „Specics Planturum” ); kontynuow ał on w tej dziedzinie prace w cześniej szych botaników , na przykład Tourne forta i Bauhina. Szeroką wiedzę o naukowym opisyw aniu roślin zaw iera W.T. Stearna „Botanieal Latin” (1992). Nazwa rodzajowa jest rzeczownikiem w pierwszym przypadku liczby pojedyn czej lub wyrazem traktowanym jak taki rzeczownik; pisana jest zawsze dużą literą. Pochodzenie nazw rodzajow ych jest różne — od starogreckich (Ptclea) i staro rzym skich (Q uerais) nazw roślin czy imion postaci mitologicznych (Daphne) po nazwy utw orzone od nazwisk (Lonicera), nazw geograficznych (A im ica n a ) lub lokalnych nazw roślin w językach nowożytnych (Tsiiga) itp.; są one jednak zawsze traktowane „gram atycznie” ja k słowa łacińskie. Epitet gatunkowy powinien być pisany małą literą; ma z reguły postać albo przym iotnika lub przydawki rzeczownikowej, zgodnych co do rodzaju gram atycz nego z nazw ą rodzajową, albo postać rzeczow nika w dopełniaczu. Gdy nazwa gatunkow a składa się z kilku wyrazów, muszą być one pisane z łącznikiem (Arcloslaphylos im t-ursi). Nazwę rodzajow ą i gatunkową pisze się kursywą, natomiast wszystkie inne elem enty nazw, na przykład nazwisko autora, określenia rangi laksonów niższych (podgatunków , odmian, form) oraz sym bole pochodzenia mieszańcowego — nor m alną czcionką. Po botanicznej nazw ie rodzaju podane są w tej książce wyjaśnienia etym ologicz ne; nie zawsze całkow icie pewne. Dane z zakresu etym ologii zaczerpnięte zostały w większej części z „Etym ologisches W örterbuch der botanischen Pfianzennarnen” H. G enausta z 1996 r., a czasami z lokalnych flor lub monografii poszczególnych rodzajów. W przypisach do opisu rodzaju podajem y jeg o aktualną nazwę w kilku językach now ożytnych; w przypadku nazw angielskich często stosow ane jest po prostu określenie botaniczne, „łacińskie” . N azwiska autora (autorów) nazw botanicznych podawane są najczęściej w Ibrmic skróconej (choć i tak, zw łaszcza w przypadku kombinacji, m ogą stanowić
W ażniejszymi (aksonami o randze niższe od gatunku są: podgalunek, odmiana i forimi. Podgalunek to tworzący wyraźne, odrębne populacje wariant gatunku o dużym, „regionalnym” zasięgu. Odmiana różni się „m niejszą m ocą” — zasięg takiego wariantu jest tylko lokalny. Rozgraniczenie obu taksonów nie jest ostre; obecnie wśród botaników europejskich istnieje tendencja do nadużyw ania stosowania rangi podgalunku, na niekorzyść odmiany. Forma to modyfikacja, która obejm uje grupę sporadycznie występujących w populacjach gatunku osobników, różniących się od osobników typowych jedną czy kilkoma cechami. Odmiany uprawne, czyli kultywary (z lac. cultus = uprawiany + varietas = odmiana), to rośliny w prowadzone do upraw ze względu na w yróżniające je, cenne cechy. Cechy te mogą być widoczne (szczególny pokrój, nietypowa barwa lub kształt liści itp.) lub niewidoczne (na przykład cechy fizjologiczne, skład chemiczny lub smak owoców itp.). Tworzenie nazw kuitywarowych rządzi się licznymi regułami, wymienimy tu tylko najważniejsze: Od początku stycznia 1959 r. nazwy kulty warów m uszą pochodzić z języków nowożytnych. Od początku 1996 r. nazwa kultywarowa nie może liczyć więcej jak 10 sylab i nie więcej jak 30 liter lub znaków. Nazwy kullywarów pisze się dużą literą i ujmuje w pojedynczy cudzysłów ; niedopuszczalne jest wyróżnianie nazwy kultywarawcj w inny sposób, na przykład przez poprzedzenie jej skrótem „cv.”. Nazwa lurllywaru nie jest opatryw ana nazwiskiem jej autora, ani nazwiskiem hodowcy czy osoby, która roślinę w prow adziła do uprawy. Nazwę kullywarową umieszcza się często bezpośrednio po botanicznym określeniu rodzaju; czynimy lak wówczas, gdy nie jesteśmy w stanie zaliczyć danej odmiany do konkretnego gatunku, ma to często miejsce w przypadku roślin o skomplikowanym, mieszańcowym pochodzeniu (Clenialis ‘Nelly M oser’, Betula ‘H oscri’). Nazw kullywarów nie wolno tłumaczyć, poza tymi przypadkami, gdy oryginalna nazwa je st zapisana innym alfabetem, na przykład cyrylicą czy pism em ideogramowym. O ile dla jakiegoś powodu tliu^iaczyiTy nazwę kuitywaru w obrębie jednego i tego satnego ..ąlfabetu, to otrzym ujemy tak. zw aną nazwę handlową (za przykład m ogą p p s M y § ^ b r /.e znane z życia codziennego nazwy wielu sadow niczych odmian owoców). Nazwy handlowe nie są przedmiotem reguł Kodeksu,
12
n a |lH U Z S z y c i e n i e m
n a z w y ;; —
,
,
-
- ...............................,
a wyróżniamy je odrębnym , charakterystycznym sposobem zapisu (na przykład:' Coryhts maxinta M ill. L am b erta B iały). Przed w prow adzeniem odrębnych zasad nom enkláW ^ dla roślin uprawnych, roślinom, które w naszym w spółczesnym rozumieniu są "kulty warami lub i worzą grupy kultywarów, nadawano^ jedyiije w ówczas znane nazwy, a więc nazwy „botaniczne”, na przykład w randze odm iany („varíelas”) lub formy („form a”). Gdy kultywar by 1 początkowo traktowany jak takson, na przykład gatunek, i mini sw oją „botaniczną” , latynizowaną nazwę, to w przypadku tw orzenia „post facium ” odpowiedniej nazwy kultywarowej, daw na nazwa botaniczna staje się bez żadnych zmian nazw ą kultywaru (wbrew ogólnej zasadzie, która mówi, że nazwy odmian uprawnych tworzonych współcześnie muszą pochodzić z języków żywych). Przykładem może być Tilia americana L. ‘Stellata’, opisana początkowo jako gatunek — Tilia stellata Hartig. Trzeba podkreślić, że aczkolwiek naturalne wydaje się stosowanieNita roślin uprawnych nazw kulty warowych, to jednak mimo istnienia obecnie dwu kodeksów, dwu oddzielnych systemów nazewnictwa, nadal wolno ujm ować kuitony w sposób tradycyjny, który rządzi się prawidłami „M iędzynarodow ego Kodeksu N om en klatury B otanicznej” . * Poniżej przykłady nazw trzech najczęściej spotykanych taksonów o randze niższej niż gatunek: podgatunek (subspecies): Junipents com m unis subsp. nana (W illd.)Sym e odm iana botaniczna (varíelas): Pinus jeffreyi var. ponderosa Engelm. forma (forma): Fagus sylvatica f. purpurea (Aiton)C.K .Schneid. Poglądy na tem at rangi taksonów zm ieniają się; często mamy więc do czynienia z sytuacją, gdy na przykład roślina — opisana początkowo jako gatunek — jest później uważana za podgatunek gatunku pokrewnego albo też gatunek „przenosi się” do innego rodzaju. Gdy więc rodzaj lub takson niższej rangi zm ienia rangę, lecz zachowuje swą nazwę lub epitet, nazwisko autora zachowywanej nazwy wcześniejszej (epitetu) musi być utrzym ane i ujęte w nawias; po nawiasie um ieszcza się nazwisko autora „przetasow ania”, czyli twórcy nowej kombinacji. Poniżej dwa przykłady: Różne gatunki cyprysików (Chamaecyparis) byiy dawniej — nie bez podstaw! — uważane za cyprysy (Cupressus), a zatem dla przykładu „daw ny” Cupressus noatkatensis D.Don stał się za spraw ą Spaclia — Cham aecyparis nootkatensis (D.Don)Spach. Bukowi wschodniemu, uważanemu dawniej za odrębny gatunek — Fagus orientalis Lipsky, przypisuje się obecnie tylko rangę podgatunku buka pospolitego; odpowiednia kom binacja brzmi: Fagus sylvatica subsp. orientalis (Lipsky)G reuter et Burdet. Ze szczególną sytuacją, gdy mianowicie nazwa (aksonu powstaje automatycznie, mamy do czynienia wówczas, kiedy opisyw ana i publikow ana jest po raz pierwszy nazwa taksonu o randze niższej od rodzaju lub gatunku, a więc nazwa podrodzaju, sekcji, serii, podgatunku czy odmiany itp., która to nazwa nie jest oparta na typie nom enklatorycznym danego rodzaju lub gatunku. W ówczas, jakby w tej samej ' chw ili, równolegle, pow staje nazwa na tym samym poziom ie hierarchicznym , co
14
opublikowana właśnie nazwa podrodzaju, sekcji itp., która to „autom atyczna” nazwa musi być nośnikiem cech typu nom enklatorycznego. Ta nazwa (tzw. „antonim”) nie ma silą rzeczy autora, a reprezentowany przez nią takson określamy jako „nom inatywny” („typowy” ). Na przyldad istnienie podgalunków Fagus sylvatica, takich ja k cytowany wyżej Fagus sylvatica subsp. orientalis (Lipsky)G reuter et Burdel, implikuje istnienie równorzędnej co do rangi nazwy, związanej z typem nom enklatorycznym Fagus sylvatica; jest to m ianowicie Fagus sylvatica L. subsp. sylvatica — w antonimie zawsze powtórzona je st nazwa taksonu w yższego rzędu, którego typu antonim staje się nośnikiem. W przypadku roślin uprawnych nazwę kultywaru nominatywnego tworzymy inaczej, nie powtarzamy mianowicie nazwy odpowiedniego gatunku, ale jesteśm y zobowiązani utworzyć nową nazwę kullywarową, spełniającą właściwe wymogi kodeksu dla roślin uprawnych. Z reguły są to jednak nazwy zbliżone w swym brzmieniu do odpowiedniej nazwy gatunkowej: Junipents xpjïtzeriana (L.Splith)P.A.Schmidt ‘Pfitzcr’ Salix bahylonica L. ‘Babyion’ Populus xberolinensis (K.Koch)Dippel ‘B erlin’ Kodeks nom enklatury zaw iera też wykazy nazw (uzupełniane w „D odatkach” i nowych wydaniach), które muszą być zachowane, zwykle z tej przyczyny, żc — chociaż nie spełniają ściśle zasad nom enklatury — są szeroko znane, stosowane od dawna i dotyczą roślin istotnych gospodarczo, na przykład często mnożonych w szkółkach i sadzonych w ogrodach. Są to tak zwane „nom ina conservanda” (1. poj. — nomen conservandum). Przykładem może być Erica carnea L. (nom. eonserv. w stosunku do Erica herbacea L.). Nazwy międzygatunkow ych mieszańców generalyw nych m ożna wyróżnić dwojako — albo umieszczając między nazwą rodzajow ą a epitetem gatunkowym znak mnożenia „x ”, który powinien być „sklejony” z nazwą gatunkową, albo też, co jest m etodą starszą, tradycyjną, pomiędzy nazwą rodzajową a epitetem gatunkowym staw iam y literę „x” - w tym przypadku ow a litera nie m oże być „sklejona” z nazwą gatunkową! W przypadku mieszańców międzyrodzajowych znak „x ” umieszczamy przed nazw ą rodzaju. Znaku „x” nie wolno jednak używać dla zaznaczenia mieszańcowego pochodzenia kultywaru, gdy kultywar ten przypisujemy wprost do rodzaju, a więc gdy brak nazwy gatunkowe j dla mieszańca lub gdy dla jakiegoś powodu nazwę tę pomi jamy; to samo dotyczy grupy kultywarów m ieszańcow ego pochodzenia. W tych więc przypadkach z samej nazwy nie możemy wnioskow ać o mieszańcowym charakterze kuitonu. Oto przykład)’ różnego rodzaju nazw mieszańców: mieszaniec m iędzygatunkowy: Salix xn tb en s Schrunk m ieszaniec m iędzyrodzajow y: xM ahoberberis neubertii (Baum am i ex Lem .)C.K.Schneid. kultyw ar-m ieszaniee międzygatunkowy: Aesculus ‘D igitata’ grupa kultywarów pochodzenia m ieszańcowego: Junipents G rupa Pfitzeriana, Syringa G rupa Persica.
15
Grupa kultywarów lo kategoria utw orzona po to, aby można by!o nadać wspólna nazwę zbliżonym kultywarom , najczęściej — dużym grupom odmian, o zagm atw anym , często m ieszańcow ym pochodzeniu, z którymi spotykam y się na przykład wśród lilaków, różaneczników, róż, powojników. .Stosowanie lej kategorii pozw ala też. określać przynależność rośliny do szerszej grupy wówczas, gdy nazwy kullywiirowej tej rośliny nic potrafim y ściśle określić, na przykład w czasie inw entaryzacji zieleni. K ategoria „grupy kultyw arów ” ma znaczenie jak najbardziej praktyczne, jeden i ten sam kullyw ar może należeć do wielu różnych grup, nazwy grupowe możemy tworzyć w zależności od potrzeb, możemy je tłumaczyć w obrębie jednego i lego samego alfabetu itd. Gdy nazwę grupy kultyw arów stosujem y wraz z konkretna nazwa kullywaru, wówczas nazwa grupowa stanowi jedynie inform ację uzupełniającą i trzeba ujmować ja w nawias (rodzaj znaku graficznego tego nawiasu jest tu bez znaczenia). Gdy natomiast stosujemy nazwę grupy kullywaru jako swego rodzaju epitet, a więc w przypadku braku jakiejkolw iek nazwy kultyw arow ej, wówczas nazwy grupy nie ujmujemy w nawias: Philadelphia G rupa Virginalis Philadelphiis (Grupa Virginalis) ‘Bouquet B lanc’ Philadelpliits ‘Bouquet B lanc’ [Grupa Virginalis).
|
SYNONIMY I HOMONIMY Synonimy to nazwy różnie brzmiące (publikowane w różnym czasie i przez różnych autorów), które jednak dotyczą tej samej rośliny, (ego samego (aksonu. Mogą być one oparte na tym samym typie (synonim y nom enk/atoryczne) lub na różnych typach (synonimy taksonomiczne). W tej książce podajemy w nawiasie obok obowiązującej nazwy botanicznej jedynie ważniejsze, częściej u nas spotykane i stosowane synonimy. H om onim y to jednakow o lub prawie jednakow o brzm iące nazwy taksonów lej samej rangi, oparte jednak na innych typach, dotyczące różnych roślin.
POLSKIE NAZWY DRZEW I KRZEWÓW
kłopotów przysparza tworzenie właściwych odpowiedników epitetów gatunkowych. Spolszczeniu nie podlegają nazwy kultywarów; w niniejszym podręczniku tłum a czymy niektóre z nich w celach dydaktycznych. W stosowaniu polskich nazw drzew i krzewów należy polegać na takich opracowaniach dendrologicznych, jak „Drzewa i krzewy iglaste” i kolejne tomy „Drzew i krzewów liściastych" W. Senety, czy na starszym, ale obszernym „Przew oznaw stw ie” (red. S. Bialobok i Z. Heltwig, 1955). Cennym źródłem, zwłaszcza w zakresie nazw kulowych i ich etym ologii, jest praca L. W ajdy-Adamczykowej „Polskie nazwy drzew" (1989). •
ILUSTROWANY SŁOWNICZEK PODSTAWOWYCH TERMINÓW MORFOLOGICZNYCH Poniższy słowniczek jest bardzo skąp y, ma służyć jedynie podręcznemu sprawdzaniu głów nych term inów w czasie] czytania opisów drzew i krzewów. W miarę możliwości wszystkie wyjaśnienia |xxlajemy w postaci rycin; tylkó proste definicje typów owoców i uzbrojenia pędó\|[t nie są ilustrowane. Term iny polskie są opatrzone ich łacińskimi odpowiednikam Szersze informacje z tej dziedziny można znaleźć w podręcznikach i słownikach botanicznych, na przykład w ilustrowanym słowniku botanicznym, opublikowanym przez B. Pawłowskiego we „F lo r/c T atr” (l. 1., 1956). Cenny dla zrozumienia łacińskich nazw różnych form m orfologicznych, i zadziwiająco przy tym aktualny, jest też stary i niestety trudno dostępny encyklopedyczny „Słow nik wyrazów botanicznych” Aleksandra Plawskiego (W ilno, 18301). 1. U zbrojenie pędów i innych części rośliny może składać się z kolców lub cierni: Kolec (aculeus) — ostrze, będące wytworem skórki, nie posiada wiązek przewodzących i daje się łatwo oderwać, bez uszkadzania drewna (na przykład u Rosa, Ritbns). Cierń (spina) — ostrze z wiązkami przewodzącymi, „z drew na początek swóy ■' biorący” (Plawski) i nie dające się łatwo oderwać, pojedyncze lub rozgałęzione; pochodzenia pędowego (na przykład u Gleditsia), liściowego (u Berberis) lub przylistkow ego (u Robinia). 2. Zasadnicze typy owoców:
Polskie nazwy drzew spraw iają o wiele więcej kłopotów niż podlegające ścisłym zasadom nomenklatury naukowe, latynizowane nazwy botaniczne. Nie ma w tej mierze (i być nie może) obow iązującego spisu nazw. W latach 1962-1973 działała przy Komitecie Botanicznym PAN Komisja Nazewnictwa Roślin Uprawnych; owocem jej działalności jest ni.in. „Słow nik nazw roślin obcego pochodzenia lacińsko-polski i polsko-laciński” (red. L. Karpo wieżowa, ¡973); dla dendrologa niestety '/.byt ubogi. Tradycyjne, ludowe nazwy drzew i krzewów rodzimych różnią się w zależności od regionu kraju, czasem ta sama nazwa określa różne gatunki. Nazwy roślin obcych, wprow adzonych do upraw, trzeba „w ym yślać”, przy czym szczególnych
Owoce dzielimy na pojedyncze i złożone; owoce złożone z kolei na owocostany, które rozwijają się z kwiatostanów, oraz na owoce zbiorowe, które rozw ijają się z niezrośniętych zalążni jednego tylko, wieioslupkowego kwiatu (na przykład u Paeonia czy Sdusandni). Owoce rzekome powstają nie lylktK/.e ścian zalążni, nie i innych części rośliny, takich jak okwial, liście przykwialowe^fub dn%woe suchy, powstający z jcdnoowocolistkow ej zalążni, pękający jednym szwem (na przykład u Cercidipliylhtni).
V Ok
a £>
(IX
A
-
.
i
g
Rys. 2. Typy kw iatostan ó w (kwiaty rozkw itające w cześn iej s ą o z n a c z o n e w iększym okręgiem ): grono (rac em u s) — (a), klos (sp ica) — (b), głów ka (capitula) — (c), b a ld a s z e k (um bella) — (d), b ald ach o g ro n o (corym bus) — (e), w iech a (panicula) — (i), p o d b ald ach (co ry m b o th y rsu s) — (g), w ierzchołka d w u ram ien n a (dichasium ; n a rycinie pom inięto w ierzch o tk ę w ielo ram ien n ą — pleio ch asiu m ) — (h).
Strąk (legum en) — owoc jcdnoow ocolislkow y, często pękający — dwoma szwami (na przykład u Robinia i Sophora). Torebka (capsttla) — owoc wiełoowocolistkowy, torebki są bardzo zróżnicowane w kształcie i sposobach otw ierania (na przykład u Pluladelpluis). Orzech (nux) — owoc niepękający, o zdrewniałej owocni, niezrośniętej z nasieniem (na przykład u Corylus i Tilia). Rys. 1. A. C z ęściej sp o ty k a n e kształty liści: lan ceto w aty (lan ceo tatu s) — (a), podlugow aty (oblongus) — (b), jajow aty (ovatus) — (c), odw rotniejajow aty (o b o v atu s) — (d), eliptyczny (ellipticus) — (e). B. K ształt b rzeg u b/aszki liściowej: z ą b k o w a n y (d e n ta tu s) — (i), pilkow any (se rra tu s) — (g), k arb o w an y (cre n atu s) — (h). C. G łęb o k o ść w cinania b rzeg u blaszki liściowej; n a przykładzie liści pierzasty ch (plnnatl-j i d loniastych (palm ati-): p ierzasto w ręb n y (pinn atilobatum ) — (i), p ierzasto k lap o w a n y (pinnatifidum ) —• (j), dloniastodzielny (palm atipartitum ) — (I<), d ło n iasto sieczn y (pałm atisectum ) — (I). D. L iście przykw iatow e: p o d sa d k a (b rac łe a) — (ł), p rzy sa d k a (b rac te a) — (m), podkw iatek (b racteo la) — (n)
i
18
Nielupka (achaenium) — różni się od orzecha ± skórzastą ow ocnią (na przykład u Ciomatis). Jagoda (bacca) — owoc o mięsistej owocni, z reguły wielona,sienny (na przykład u Herberis). Pestkowiec (drupa) — owoc zwykle mięsisty, czasem skórzasty, o zdrewniałym endokarpie, często, ale nie zawsze, jednonasienny (na przykład u Primus, Rhoiiotypos i Syinpharicarpos). O dróżnianie jagód od pestkowców nic zawsze jest łatwe — decyduje nie liczba nasion, ale cechy anatomiczne!
'
"
^ .....
WYKAZ SKRÓTÓW
1. Skróty stosowane w części ogólnej opisów rodzin, rodzajów i gatunków: G at. — gatunki; liczba gatunków należących do danego rodzaju oraz ogólny zasięg rodzaju na kuli ziemskiej W ysl. — zasięg gatunku; obszar, na jakim występuje on w naturze Poch. — pochodzenie roślin'(odm ian uprawnych), powstałych w uprawie lub wyhodow anych j D ekor. — cechy dekoracyjne W ym . i zasl. — w ym agania 5 zaslosi wame 2. Skróty stosowane w opisach morfologicznych: K. — kora (ściśle rzecz biorąc najczęściej chodzi p korowinę) P. — pędy; przede wszystkim dojrzał:, jednoroczne Li. — liście Ig. — igły S^w. Kwiaty \ ' w ,-„ Liczby rzymskie na końcu opisu oznaczają miesią,, | ce kwitnienia lub dojrzałości; zasadniczo w środS z y s z .— „szyszki , .„ , • • . kowei Polsce N. — nasiona J * — oznacza zapożyczony, nieoryginalny fragment rysunku 3. Zaśadnicze skróty i terminy stosowane w nazwach botanicznych:
1
et — i et ul. (= et alii) — i inni (skrót stosowany po nazwisku pierwszego z autorów nazwy, gdy jest ich więcej niż dwóch) ex — z. (słowo stosowane, gdy autor publikujący daną nazwę przypisuje ją innej — wymienionej przed słowem „ex” — osobie, która stosowała tę nazwę już wcześniej, nie spełniając jednak wszelkich koniecznych wymogów ważności opublikowania) hort. (= hortulanorum) — według ogijodnikSw, szkółkarzy; nazwa z reguły nie spełniająca wszystkich wymagań publikowania nazw botanicznych, często n iew la^j^nt taksonomicznie I'. (= filius) — syn (po nazwisku autora nazwy; na przykład „L.f.” )
. ’s f. (= forma) — forma (po epilecie gal linkowym) emend. (= em endavit) — poprawił, uzupełnił; skrót ,s tosowany w syluacji poważnej zm iany opisu lub zakresu taksonu pro parte — po części, częściow o • s* subsp. (= subspecies) — podgalunejt ^ , var. (= varietas) — odm iana (bolifińczna, w odróżnieniu od odmiany
WIADOMOŚCI SZCZEGÓŁOWE
uprawnej, czyli kultywaru)
GROMADA GYMNOSPERMAE (G YMNOSPERMA TOPH YTA) N AG O ZALĄŻKO W E *
Zalążki nie osłonięte ow ocolislkami (bruk zalążni i słupków); w procesie powstawania nasion nie występuje podwójne zapłodnienie, stąd brak bielma wtórnego. Drewno z reguły nie zawiera naczyń, a jedynie cewki. W związku z brakiem słupków — brak ow oców **; z kwiatów żeńskich pow stają przeważnie zdrewniałe szyszki, rzadziej nasiona w osnówkaeh (np. Ginkgo, Taxus, Torreya, Cephalot(ixiis) łub szyszkojagody (Junipents).
KLASA GINKGOPSIDA — MIŁORZĘBOWE Drzewa, poza przedstawicielam i jednego gatunku, należące do roślin ju ż wymarłych, rozprzestrzenionych na kuli ziemskiej w dawnych epokach geologi cznych (rozkwit w mezozoiku). W spółcześnie tylko jeden reliktowy i endemiczny przedstawiciel rodziny Ginkgoaceae
* R ó w n ie /, n a g o n a s ie n n e (g r. g y m n o s = n a g i -t- s p e rm a = n a s ie n ie ), a w p ra k ty c e w s z y s tk ie te ro ślin y (n ie ty lk o z k la sy P in o p s id u ) n a z y w a n e su ig la s ty m i ( d a w n ie j k o n ife ry ). C z a sa m i, z w ła s z c z a w lite ra tu rz e z a g ra n ic z n e j, o w o c a m i n a z y w a n e su w s z e lk ie u tw o ry — b e z w z g lę d u n a ich p o c h o d z e n ie - -- z a w ie ra ją c e n a s io n a , ta k ż e u ro ś lin n a g o z a lu ż k o w y c h . R e lik t — g a tu n e k (ro d z a j, ro d z in a ) r o z p o w s z e c h n io n y w d a w n y c h o k r e s a c h g e o lo g ic z n y c h . S p o śró d k ilk u k a te g o rii r e lik tó w
w a rto w y m ie n ić g a tu n k i „ o s a m o tn io n e ” ta k s o n o m ic z n ie (re lik ty
s y ste m a ty c z n e ) a lb o te ż w y s tę p u ją c e j u ż ty lk o n a je d n y m
lu b n ie lic z n y c h
s ta n o w is k a c h (re lik ty
g e o g ra fic z n e ). S z c z e g ó łn u k a te g o rię s ta n o w iu r e lik ty g la c ja ln e , c z y li g a tu n k i g ó r s k ie lu b a rk ty c z n e , r o z p o w s z e c h n io n e w o k re s ie z lo d o w a c e ń , k tó re o b e c n ie „ s c h r o n iły ” się n a o d e rw a n y c h s ta n o w is k a c h 0 w y ra ź n ie c h ło d n y m m ik ro k lim a c ie . H n d em it — g a tu n e k lu b ta k s o n in n e g o rz ę d u , k tó ry w y s tę p u je je d y n ie na ś c iś le o g r a n ic z o n y m o b s z a rz e . M iło rz ą b c h iń sk i je s t z a ró w n o re lik te m s y s te m a ty c z n y m 1 g e o g ra fic z n y m , ja k i e n d e m ite m .
23
iiBlb
Lris.-.--i=
'.i!!!!!!!!!
RODZIMA G IN K G O A C E A E — ¡UHŁORZĘBOWATE RODZAJ GINKGO — MIŁORZĄB (chińskie yinxin
G inkgo biloba L. — «sil«rv;ąb dw uklupow y '*'* (miłorząb chiński lub dw u dzielny). Drzewo do 40 m wys. w ojczyźnie i do 4,5 m średnicy pnia; w Polsce do około 30 m wys.; korona za miodu luźna, polem często z rozwidlonym pnictn (pokrojem miłorząb przypomina nieco grusze polne). P. zróżnicowane na dlugopędy i królkopędy, czasem znacznej długości. Li. skrętolegie, sezonowe — opadające w jesieni, dlugoogonkow e, wachlarzowate i zwykle wcięło pośrodku***, z uner w ieniem otwartym , dychotonncznym — widiastym na krótkopędach skupione po kilka dokoła jedynego pączka. Kw. dw upienne (ale czasem gałązki z drzew żeńskich w szczepiane w korony drzew męskich, dla otrzym ania nasion!), na krótkopędach, w kątach liści dojrzałych i dolnych, luskowatych; męskie w kolkach, żeńskie zw ykle z 2 zalążkami (rzadziej zalążki liczniejsze) na końcu długiej szypuly; wiatropylne; (V)V1. N. zwykle z jednego tylko zalążka powstaje nasienie z osnów ką (2-3 cm dl.), przypom inające żółtą, kulistą śliwkę. Osnówka mięsista, po dojrzeniu bursztynow ożólta, przejrzała — miękka i cuchnąca (kwas maslowy); nasienie bez osnówki pe.stkowate, dość duże, z cienką, ale twardą okrywą, zwykle z dwoma kaniami na brzegu * * * « (X)XI.
!|: In n e n a z w y c h iń sk ie to m .in . łapa k ac zk i, s re b rn y o w o c o ra z d rz e w o d z ia d k a i w n u k a (d o p ie ro w n u c z ę ta j e d z ą n a s io n a z d rz e w a p o s a d z o n e g o p r z e z d z ia d k a ). ** A n g . n ia id e n h a ir ire e , ez e s. jin a n d v o u !a !o c n y , n ie m . G in k g o b a u m , M iid c h e n h a a rh a u m (d rz e w o z w ło s a m i d z ie w c z y n y ), ro s. n n iK i o .gH yjionncT jjj.iii. B d o b u s - - d w u k k tp o w y ; liśc ie g łę b o k o i c z a s e m w ie lo k ro tn ie k la p o w a n e u sie w e k i m ło d y ch ro ś lin , ta k ie te ż liśc ie póż.ne
na d łu g o p ę d a c h , n a to m ia st liśc ie w c z e s n e , n a k r ó tk o p ę d a c h
z w y k le
b e z w c ię ć . * * * * U n erw ien ie n ie sp o ty k an e u roślin o k ry io z a lą ż k o w y c h — ła tw o w ięc o d ró żn ić m iło rzą b o d o k ry io z a lą ż k o w y c h S u lisb u ria
d rzew
a d ia n lijn liii S m .
liśc iasty c h ;
liście
p rzy p o m in ają
listki
n ie k tó ry ch
i P tcro p h yllu s sn iisb u ric n sis .1. N elso n .
p ap ro ci, stąd
sy n o n im y :
Inne o d ręb n e ce ch y
m iłorzębu:
w p ro c e sie z a p ło d n ie n ia , który m a m iejsce w kilka m iesięc y p o za p y len iu , w cz ęsto o p ad ły ch ju ż d a w n o na ziem ię z a lą ż k a c h , b io rą u d ział o p a trz o n e w iciam i, ru ch liw e p le m n ik i
— ja k
u sag o w có w
z klasy
Rys, 3. G inkg o bilob a
C y a u io p sid a . W rzad k ich p rz y p a d k a c h za lążk i (i n asio n a ) ro zw ijają się na liściach (o b serw o w an o to na p rzy k ład w o g ro d zie b o ta n ic z n y m w K rakow ie). P iec d rzew d e te rm in o w a n a p rzez parę ch ro m o so m ó w XX i X Y (ro z p o z n a w a n ie pici m ło d y ch ro ślin je st b a rd z o tru d n e, p ąc zk i k ró ik o p ę d ó w d rzew m ęsk ich są w ięk sze i z a o k rą g lo n e , a że ń sk ich m n iejsze i sto żk o w ate). L iścienie ( 2 ) p o zo sta ją w cz asie k ie łk o w an ia pod ziem ią, inaczej n iż u w ięk szo ści n ag o z a łą ż k o w y c h (k ie łk o w an ie h y p o g eiezn e). U n asad y pnia, a iakż.c n a k o n arach , z w ła szc za po zran ien iu ro ślin y , w y rastają c h a ra k te ry z u ją c e się g e o tro p iz m e m d o d atn im naro sła, w y d łu ża jące się jak stalak ty ty i z a k o rz e n ia ją c e się po ze tk n ięc iu z g ru n te m (ja p o ń sk a n az w a „ e z i-c z i”, czy li ,,piersi,
.
,
■
.
r
su tk i” , p rzy jęła się na ca ły m ś w ięcie; n ie w ielk ie czi-ezi m o ż n a za o b se rw o w a ć n ie rzad k o i n a d rzew ach u p raw ian y c h w P olsce!). ***** C uchnąca,
d ra ż n ią c e s k ó r ę ( k w a s y . i i \ t f c a n l | ^ k tó re m o g ą w y w o ła ć d o le g liw o ś c i d e n n a lo lo g ic ż ttc ro z k ła d a ją c a
się
osnów ka
z w a b ia
na
s ta n o w is k a c h
n a tu ra ln y c h
z w ie rz ę ta
(o y w e ty ). k tó re z ja d a ją n a s io n a i p rz y c z y n ia ją się d o ich ro z s ie w a n ia . O sn ó w k a z a w ie ra s u b sta n c je
na p rz y k ła d
przy c z y sz c z e n iu n asio n . .J ą d r o ’ n asio n , sp o ż y w a n e p o d ró żn y m i p o s ta c ia m i, je s t c h iń sk im p rz y s m a k ie m , ii sa m m iło rz ą b — d rz e w e m o w o c o w y m , u p ra w ia n y m w lic z n y c h o d m ia n a c h w s a d a c h .
V -
25
t W yst. — wsch. Chiny, w górach prowincji Zhejiang. Od XI wieku uprawiany w pn. Chinach, Korei i Japonii, sadzony często ¡przy św iątyniach, klasztorach buddyjskich i taoistycznych, i pałacach. N ajwiększe pJantacjSHtóląfzęliu założono ostatnio, w związku z medycznymi Zastosowaniami ekstraktów !z liści, we Francji i Stanach Zjednoczonych; rosną tam j^ziesijpki milionów roślin! Dekor. — osobliwość naszych ‘parków — bardzo dekoracyjne drzewo zoryginalnymi liśćmi, pięknie żółtymi w jesieni — wtedy największy efekt; kwiaty i owoce bez znaczenia zdobniczego. Okazy żeńskie są na ogól mniej cenione (zw łaszcza przy ulicach) ze względu na zaśm iecanie otoczenia cuchnącymi „ow ocam i”. Odmiany, np. ‘Laciniata’, ‘P endula’, praw ie nie spotykane u nas. W ym . i zast. — gleby przeciętne, najlepiej jednak głębokie, żyzne i świeże *. Drzewo światlożądne, odporne na mrozy (z w yjątkiem siewek i młodych okazów) i zanieczyszczenia powietrza, praktycznie w olne od chorób i szkodników. W.zrost powolny i nierów nom ierny (w niektóre lata prawie brak przyrostów), rozgalęzkinje się początkowo bardzo słabe. D ługow ieczny (żyje do 2000 lat), o wielkiej sile żywotnej i odroślowej, dobrze znosi cięcie i strzyżenie. Mocny, palowy korzeń główny — przesadzać najlepiej na wiosnę, z bryłą ziemi. Zastosow anie w eksponowanych miejscach w parkach izielem miejskiej, również w rejonach przemysłowych, możliwie na ciemnym tle. Na zachodzie Europy i (zwłaszcza) w St. Zjedn., cenione drzewo alejow e (okazy męskie, rozm nażane wegetatywnie). - —
RODZAJ T A X U S — CIS* (lac. ta x u s — s ta ro rz y m s k a n a z w a cisa)
G at. — 7 bardzo podobnych, lecz izolowanych geograficznie na półkuli północnej, po M alezję i A merykę Środk.; w Europie — 1 gat. T axus baccata L. — cis pospolity. Drzewo bez żywicy, w środk. Europie do ok. 20 m wys. **; korona początkow o stożkowata, w starszym wieku często miotlasta i zaokrąglona, z wieloma wierzchołkami; konary nieregularnie skrętolegle. K. cienka i gładka, czerw onaw obrązow a, łuszcząca się podobnie jak u płatana klonolistnego —- ,di>śe. dużym i piatami. P. bruzdkow ane (pokryte zbiegającymi nasadami igieł), zielone (brązow ieją w 3 - 4 roku); pączki zróżnicow ane na
‘F a s t ig i a la ’ — o d m . k o lu m n o w a . P o k ró j b a rd z o w ą s k i, k ró tk ie g a łę z ie s k ie r o w a n e u k o ś n ie
ku g ó rze.
Cf
KLASA TAXOPSIDA — CISOWE W
Do tej klasy należy tylko rodzimi Taxaceae.
RODZINA TAXACEAE — CISOW ATE Zim ozielone drzew a i krzewy bez kanałów żyw icznych w drewnie. K w . zwykle dwupienne, w iatropylne, męskie z tarczkow atym i pręcikami, żeńskie z 1 tylko zalążkiem, z którego powstaje nasienie okryte częściow o (na przykład Taxus) lub całkowicie (Torreya) soczystą lub mięsistą osnówką. Siewki mają 2 liścienie. Należą tu 4 rodzaje, z których tylko Taxus ma 1 przedstaw iciela we Horze Polski. Bardzo rzadko uprawiane są u nas gatunki T tureya, wrażliwe na mrozy. * G le b y
.św ieże
— z w o ik j g ru n lo w ii p o z a
z a s ię g ie m
k o rz e n i, a le
n ie z b y t p rz e p u s z c z a ln e
— z a trz y m u je d o s ta te c z n e ilo ś ć w o d y z o p a d ó w . G le b y w ilg o tn e — z w o d a g ru n to w a w z a się g u k o rz e n i.
26
R ys. A. Taxus ba ccata
w egetatywne i kwiatowe, łuski pączków w egetatywnych płaskie, na szczycie tępe, przylegające. Ig. 2 -3 (4 ) cm dl., spłaszczone, lekko w ygięte i zaostrzone, z cienkim i krótkim ogonkiem u nasady; górna strona ciemnozielona i błyszcząca, z wypukłym nerwem, dolna znacznie jaśniejsza lub żółtawa; brak przewodów żyw icznych, brak zapachu, łgly rozłożone dw ustronnie — grzebieniasto, ale na pędach skierowanych ku górze odstają dookoła. Kw. dwupienne, w kątach igieł ubiegłorocznego * A n g . y e w , ey.es. ó s , n ie m . liib e , in s . r n e e . N a K a u k a z ie d o 3 0 m w y s. i d o L 5 m 0 p n ia ; w P o ls c e p rz e w a ż n ie d o 15 m , w y ją tk o w o d o
20 m wys.
bntzowe z. jasnym bieleni, bardzo trwale, Najlepsze dawniej do wyrobu luków, kusz, grotów strzał, również intarsjowanych mebli. Największy w Polsce rezerwat cisa leży w Borach Tucholskich nad jez. Mukrz (rezerwat im. L. W yczółkowskiegoj, rośnie tam kilka tysięcy drzew; poza tym na przykład w Częstochowskiem chroni się \ kilku rezerwatach resztki bogatych jeszcze niedawno stanowisk (Łebki,, Huta t ira, rez. nad Liswartą). Na Węgrzech, w Ic.sic Lakońskim — ok. 45 000 drzew, a w .Słowacji w Dolinie Harmaneckiej i jej rozgałęzieniach - ok. 160 000 drzew z których około połowa ma 'obwód pnia do 40 cm, najgrubszy okaz — 230 cm.
przyrostu, skierow ane w dól, niepozorne, bardzo w czesne — przetl rozwojem igieł, zapłodnienie następuje w 2 -3 miesiące po zapyleniu; jedynym jednopiennym gatunkiem cisa jest T. ccnutdcnsis M arshall, ale u 1. bacctila i jego odmian zdarzają się gałęzie z kwiatami innej pici-niż na pozostałych — patrz na przykład opis T. baccata ‘DovasU>nuina’;(jIl-IV ...,N . jajow ate, oliw kow e lub brązowe (ok. 6 mm dl.), całkow icie zagłębione w czerwonej, soczystej, kieliszkowalej osnówce (aiillus), osnówki są jadalne, lepkie i słodkie — mdłe; 11,.V 11 rV111 D. B W szystkie części rośliny poza osnówknmi, zwłaszcza igły, zaw ierają trujący alkaloid taksynę (nieszkodliwy dla przeżuwaczy, na przykład saren i jeleni, które zjadają i niszczą młode rośliny) **. W yst. — porozrywany zasięg — środk. i zuch. Europa, pn. Afryka, pd.-zaeh. Azja; w Polsce osiąga wsclt. granicę występowania, rośnie na niewielu stanowiskach o charakterze w yspowym, głównie w zach. i pn. części kraju; gatunek pod ochroną D ekor. — liczne odmiany ogrodowe, przeważnie krzaczaste, o różnym pokroju, zabarw ieniu i długości igieł — rozpoznaw anie jest często trudne. Okazy żeńskie bardziej efektow ne dzięki czerwonym osnów kom nasion. W ym . i zast. — gleby przeciętne, najlepiej głębokie, świeże,] w a p lm in i| źle rośnie na glebach suchych, podmokłych i zakwaszonych. Drzewo tolerancyjne w stosunku do światła, ale cieniolubne i najbardziej cmnioznośne z iglastych. Drzewo klimatu morskiego, wykazuje najlepszy wzrost w rejonach o dużej wilgotności powietrza, częstych opadach, łagodnych zimach i nie upalnych latach (np. w Anglii). Podczas surowych zim marznie u nas w różnym stopniu, zw łaszcza poza naturalnym zasięgiem i na odsłoniętych miejscach; na ogól dobrze, ale powoli regeneruje straty. Cis zaliczany jest do najwolniej rosnących drzew iglastych, zwłaszcza za miodu. D rzewo długow ieczne, żyje do 1000 lat lub dłużej. W śród drzew iglastych najlepiej znosi strzyżenie i bardzo dobrze się wtedy zagęszcza. Ta cecha cisa była znana i w ykorzystyw ana już w starożytności, a w ogrodach francuskich XVIII wieku stanowił on ulubiony materiał do formowania nie tylko żywopłotów i szpalerów , ale różnych bryl geom etrycznych i wymyślnych figur, w Polsce — np. Posadowo, Oliwa, Duszniki Zdrój. System korzeniowy cisa jest gęsty, zwięzły i bogato rozgałęziony, możliwe jest więc przesadzanie nawet dużych okazów z bryłą ziemi. Drewno wysoko cenione, twarde, ciężkie i mocne, elastyczne, czerw onaw e lub
* W r o z s ie w a n iu c is a d u ż ą ro lę o d g r y w a ją p ta k i, z w ła s z c z a k o w a lik {.Sina e u r o p a c a ), k tó ry ż y w i s ię s a m y m i n a s io n a m i (osnów fcę u s u w a ) i ro b i z n ic ti z a p a s y n a z im ę , z w y k le u n n s n d y p u i d rzew . ;M' W y p a d k i z a tr u c ia
s ą rz a d k o
n o to w a n e , n a jc z ę ś c ie j
p a d a ją
k o n ie
p o z je d z e n iu
g a łą z e k
N a js ta rsz e c isy w P o ls c e (w g C . P u c y u ia k a ): Me try k ó w I,lib a ń s k i (jo l.) — n a jsta rs z e w o g ó le d rz e w o w P o lsc e — 13 m /5 1 2 c m , 1 2 5 0 łat. B y s trz y c a (je l.) —
13 m /3 8 4 c m , 7 8 2 la ta, H e n ry k ó w
(w a lb rz .) — 11 m /3 1 6 c m . 7 2 0 lal, H a rb u to w ie e (lirąk ) — C is R a c ib o rs k ie g o — 15 m /2 8 2 c m , 6 6 7 lal, W a łb rz y c h — 15 m /3 1 0 c m , 6 3 2 la la, M o g iln o (n n w o s ą d .) — 18.5 m /3 4 8 c m , 5 5 3 lala.
— — ‘F a stig ia ta ’ ( = T liberm ea)’ — odm . irla n d z k a . O dm iana o wąskim, kolumnowym pokroju, z czasem krzewy stają się coraz szersze; igły ułożone pioim em seję wokół pędów, długie ( 3 - 4 cni), .ciemnozielone, odgięte, ku jjo lp w i; klon żeński. U nas dawniej dość popularna i rozpow szechniona, ale wrażliwa na nuozy t zalecana tylko dla rejonów o łagodnym, morskim klimacie. Ód tej odmiany pochodzi szereg innych, podobnych z pokroju, o igłach zielonych lub pstrych, najczęściej żółtych (na przykład uprawiana u nas odm iana ‘Fastigiala Aurcom arginala’, o liściach żółto obrzeżonych).
i)
----------" A d p r c s s n ’ — o d m . d r o lm o lis tm i. K rz e w ( z w y k le d o 3 111 w y s. i 0 ) o n ie re g u la rn y m
—
p o k ro ju , Ig . .b n rd zty k ró tk ie . ( d o
i c n i) i s lo s u n k o w o s z e ro k ie , p ra w ie ró w n o w ą s k ie , n a g le , k ró tk o
z a o strz o n e : c ie m n o z ie lo n e , z .n ie b ie s k a w y m o d c ie n ie m . K lo n ż e ń sk i; ro ś n ie b a r d z o p o w o li, jest rz a d k o s p o ty k a n y . ‘D o v a s lo ijia iia ’ — o d m . D o v a s to n a . W z ro s t z w y k le k rz a c z a s ty , g a łę z ie s z e ro k o ro z p o s ta rte , b o c z n e g ałązk i; z w is a ją . Ig. h a n i / o c íe n m e . K lo n z w y k le że ń sk i. B a rd z o d e k o ra c y jn a o d m ia n a , d o sa d z e n ia p o je d y n c z o — w y m a g a d u ż o m ie js c a d o ro z w o ju .
— — ‘E le g an tissim a’ — odm . w czesna. Rozłożysty krzew bez przewodnika, z gałęziami szeroko rozpostartym i, Ig. sieipow ato ku górze i ku przodowi wygięte, ...poezątkowo-żólle, potem nierów nom iernie bladożólic lub białawe, głównie na brzegach. Klon żeński, zawiązujący liczne nasiona, które wcześnie dojrzewają (k. VII VIII) i opadają. Odmiana dość często u nas spotykana i stosunkowo . odporna na mrozy, zabarwienie tylko na wiosnę intensywne. *')
—
•— ‘A u r e a D e c o r a ’ (A . W r ó b le w s k i) — o d m . z ło c is ta .s tr o jn a . S z e r o k o ro z ło ż y s ty k rz e w b e z
p rz e w o d n ik u . Ig . íiíi w io s n y m ie d /ń m e , p o le n ) z io e is fo ż ó ite z w ;¡sk im , z ie lo n y m
n e rw e m , s ta rs z e
.sH ip iiH w o zM en iejis. K io n ¿ c n s k i . O d m ia n a o trz y m a n a w O g ro d a c h K ó rn ic k ic h w 1928 r.
z ig ła m i. W s ta ro ż y tn o ś c i c is u w a ż a n y b y l z a d rz e w o ś m ie rc i, ró sł w H a d e s ie , w ż a ło b ie n o s z o n o w ian k i z je g o g a łę z i, d łu ż s z y p o b y t w je g o c ie n iu in ia i b y ć s z k o d liw y d la z d ro w ia , d y m z p a lo n e g o d re w n a
l a \ n s c u s p id a ta S ie b o k ł et zk łce. — c is j a p o ń s k i . D r^y^vo d o o k o ło 2 0 ni w y s. w o jc z y ź n ie ,
m ia ł z a b ija ć k o ty , a G a llo w ie z a tru w a li je g o s o k ie m o s tr z a strz a ł. „ J e ś lib y k to w sz e d łs z y w las, d rz e w a k tó re z n a jd u ją się b y ć w ie lk ie j c e n y ja k o je st c is alb o
w u p ra w a c h z w y k le w y so k i k rz e w . I i . łu s z c z y się n y d y n ń , c ie n k im i,, p o s tr z ę p io n y m i .p ła ta m i. I*. J y t|ż t> w iq ą sz y b k o , z w y k le w Z ro k u ; łu s k i p ą c z k ó w n ie c o w y p u k łe , k a n c ia s te , n a s z c z y c ie z a o strz o n e
im p o d o b n e , p o rą b a ł, len m o ż e b y ć p rz e z p a n a a lb o d z ie d z ic a p o jm a n . a n a r ą k o je m s tw o ty m , k tó rz y
i n ie c o o d s ta ją c e , t g . j a g lf e i f ó y lk o za o strzo n e""(d o 2 ,5 c m d l.), u ło ż o n e n ie r e g u la r n ie g rz e b ie n ia s to ;
o ń p ro s ić b ę d ą , m a b y ć d a n ” (W ła d y s ła w J a g ie łło , w K ra k o w ie i W a rc ie , 1423). W e d łu g : G o u w a ld K.,
d o ln a stro n a w y ra ż n icfró T taw a ; o g o n k i c z ę s to ż ó łte . N . n ie c o .w y sta ją z o s n ó w e k . IV y st.
1922 „ N a js ta r s z e u s ta w y o c h ro n n e w P o ls c e ” . O c h r o n a P r z y r o d y , 2,
D alek i W s c h ó d ., o d Piw . K o re a ń s k ie g o p o Ja p o n ię i S a c h a lin . VVym. i z a s t. — cis u w a ż a n y
29
28 %»
■A
Fot. 2
V
p o w s z e c h n ie 7.11 b a rd z ie j o d p o r n y on m ro z y o d
b a c c a la i b a rd z o c e n io n y z w ła s z c z a w S(. Z je d n .,
g d z ie /.n a n e s«t lic z n e o d m ia n y o g ro d o w e . W P o ls c e rz a d k o s p o iy k a n y . A
f. n a n a R e lid e r —
RODZAJ ARAU C ARIA — ARAUKARIA (IGŁAWA) i
n is k a . G a łę z ie d łu g ie i ro z p o s la rle , p o k ry te k ró tk im i g a k jz k a m i,
(A rau co — prow incja i s z c z e p Indian w C hile)
s k ie ro w a n y m i ku g ó rz e ; k rz e w ro z ra s ta się s z e ro k o . W u p ra w ie z iia n e - .^ r |y w n o o k a z y m ę sk ie , ja k i ż e ń sk ie .
%>
T axus xm edia Rehder — eis [M^ircdnj (T. baccata x V cuspidala). Mieszańce o cechach pośrednich, bardzo częike w uprawie, do tego właśnie gatunku pochodzenia m ieszańcow ego należy znaczna część odmian ogrodowych, przypisy wanych T. baccala. W Polsce m.in. kilka form o pokroju zbliżonym do T. baccala ‘Fastigiala’, w tym dw ie męskie, otrzym ane w O grodzie Botanicznym w Powsinie przez A. M arczewskiego ( ‘Prof. G orczyński’ i ‘Prof. K obcndza’). P o i.
Z im o z ie lo n e , ż y w ic z n e d r z e w a z g a łę z ia m i w b a rd z o re g u la rn y c h o k ó łk a c h . Ig . s k rę lo ie g le , sz y d la slc lu b ja jo w a io la iie e lo w n te , s z ty w n e , k lu ją c e . K w . z w y k le d w u p ie n n e , z e b ra n e w b a rd z o d u że szy szk i; łu sk a n a s ie n n a z 1 z a lą ż k ie m . S z y s z . z w y k le d u ż e , z d re w n ia łe , d o jr z e w a ją w 2. lu b 3 . ro k u i ro z p a d a ją się n a d rz e w ie (ja k u jo d e ł) . N . c a łk o w ic ie z ro ś n ię le z łu s k ą n a s ie n n ą i w s p ie ra ją c ą , n ie k ie d y b ard zo d u że , ja d a ln e . G a t. — 19 w A m e r y c e I’d ., A u s lra la z ji i n a w y sp a e li P a c y fik u . Ż a d e n n ie m o ż e u n as r o s n ą ć d łu ż e j na o d k ry lc j p rz c s lrz e n i. W d o n ic z k a c h u p r a w ia n e s ą p o w s z e c h n ie A . h e le r o p h y lla (S a lis b .J P n m c ó _ _ a r a u k a r i a w y n io s ła z w y s p N o rfo lk k o ło A u stra lii i A . c o l u m n a r is (.I.R. E o s t.)l lo o k . z N. K a le d o n ii
4 j \
‘H icksii’ — odm . Hicksa. Pokrój początkow o,w ąski, gałęzie w ypros towane; starsze okazy (do ok. 5 m wys.) są.jiinięj„zw arte, ich długie gałęzie rozchylają się od góry. Klon żeński .(u nas), zaw iązujący zw ykle liczne nasirtpa ju ż
i N. łle b ry d ó w . N a jb a rd z ie j o d p o rn a n a m ro z y , s p o ty k a n a w o g r o d a c h c ie p le js z y c h re jo n ó w E u ro p y , jest A . a r a u c a n a (M o lim i)K .K o c h (A . im b r ic a ta I’av o n ) — a r a u k a r i a c h i lij s k a (p in io r).
w szkółce, dość często spotykany. ¿
j
i ‘W o jte k ’ (siew ka T. xineclia ‘H icksii’, w yselekcjonow ana przez W. Senetę). Pokrój waskokołum now y. krzew zwarty; igły ciem nozielone i długie. Klon.m ęski. O dm iana bardzo odporna, na mróz! T .
‘H a t n e l d i t ’ — o d m . I i a t l l e l d a . O d m ia n a o w ę ż s z y m p o k ro ju n iż ‘H ic k s ii’ ; w o ln o ro sn ijca;
/ k rz e w y b a rd z ie j y .ag ę s/x zo n e, z k ró ts z y m i i ja ś n ie js z y m i ig ła m i. K lon m ę sk i, u n as d o ś ć rz a d k o sp o ty k an y .
KLASA PINOPSIDA (CONIFERAE*) SOSNOWE (IGLASTE, SZPILKOWE) Ta klasa obejm uje większość żyjących obecnie roślin nagozalążkowych (około 50 rodzajów), w tym — poza cisem — w szystkie gatunki krajowe (rodzime). Żyw iczne drzew a i krzewy (żywica przynajmniej w liściach i korze); pędy często zróżnicow ane na długo- i krótkopędy; liście najczęściej zimozielone, zwykle szpilkow e iub iuskowate; zalążki — ( 1)2 lub więcej — leżą na łusce nasiennej, zrośniętej z płonną łuską w spierającą — całość zebrana jest z reguły w szyszkę; kwiaty wiatropylne.
RODZINA ARAUCARIACEAE — ARAUKARIOW ATE Należą tu 3 rodzaje, przedstaw iciele jednego z nich czasem w uprawie szklarniowej lub pokojowej; w gruncie tylko wyjątkowo, bez szans dłuższej uprawy.
RODZINA PINACEAE— SOSNOWATE Żywiczne drzewu (rzadko krzewy), niekiedy z krótkopędami (Cedrus, Larix, Pinus, Pseudolarix). Ig. skręloiegle, zimozielone, rzadzicfH ezonoW e ~XLarix, Pseudolarix). K w . jednopienne, zebrane w szyszeczki; na łusce nasiennej 2 zalążki. Szysz. m ają zdrewniałe łuski nasienne, zw ykle z dw om a nasionam i; łuski wspierające są zwykle znacznie mniejsze, często szczątkowe, niekiedy jednak dłuższe od nasiennych (P seudotsuga, wiele jodeł, niektóre modrzewie). N. zwykle ze skrzydełkami. Liścieni 3-18. Należy tu 9 rodzajów, m.in.: A bies, Cedrus, Larix, Picea, Pinus, Pseudolarix, Pseudotsuga, Tsuga, W e florze Polski reprezentow ane są rodzaje: A bies (1 gatunek), Picea (1), Larix (1) i Pinus (3).
RODZAJ A B IE S — JODŁA* (lac. a b ie s — s ta ro rz y m s k a n a z w a jodły)
Zimozielone, żywiczne drzewa z koronami stożkowatymi, wyraźnym strzelistym pniem („strzała”) i konarami ułożonym i w okółkach (1 na rok). K. na młodych pniach zwykle, cienka i gładka, często z pęcherzykami żywicy; w_drewnię brak iyw icy. P. prawie gładkie, „nie ,bru/.dkov,anc (wyjątek-.'. A. bom olepis); pączki iayyidejxikryle żywicą (wyjątki:yi. ciibct, At nordiuanniana). Ig. zwykle spłaszczone, u nasady mniej lub bardziej zw ężone, skręcone i zaw sze zakończone małą, przylgowalą stopka: po zasuszeniu opadają zwykle znacznie później niż u świerków,
* O d hic. COM IS = s to ż e k , s z y s z k a .
* A u g . tir, c z e s. jc d le , n ie m . T u m ie, ro s. iiiix ra .
30 W
31 i li Ii
,.u L
.u.
41»
pozostawiając drobne, okrągłe, płaskie ślady. Wierzchołki rozdwojone lub wycięte - z. niewielkim wcięciem (np, A. alba), rzadziej tępe luli zaokrąglone (zwykle u A. a w c n lo r) albo ostro zakończone (np. A. cephulonica, A. luilophylla), Górna strona zw ykle zielona, często z biegnącą pośrodku bruzdką, dolna z liniami aparatów szparkowych, pokrytych dw om a białawymi paskami nalotu woskowego. Niekiedy obie strony pokryte nalotem woskowym, wtedy igły szarozielone, niebieskawe lub srebrzyste (np. A. concolor, A. lasiocarpa, A. procenty, przewody żyw iczne przy skórce lub w mię.kiszu. Igły osadzone na gałązkach gęsto, skrętoiegle, rzadko jednak odstają promieni,sto dokoła pędów (np. A. pinsapo), często 'rozłożone są płasko na dw ie strony — grzebieniasto (np. A. alba, A. grantlLs), niekiedy igły wierzchniej warstwy skierow ane są skośnie ku przodowi i zakryw ają gałązkę (A. nonUnanniana) lub podnoszą się z boków ku górze, pozostaw iając pośrodku bruzdę w kształcie litery V (na przekroju, np. <4. w ilchii)'*. K w (Jednopienne,j męskie skierowane w różne strony, żeńskie — ukazujące się w górnej części korony — wyprostowane, sterczące. Szysz. w alcowate, .stojące, dojrzew ają w końcu lata i rozsypują się na drzewach, pozostaw iając na gałęziach tylko trzpienie (oś szyszki); opadają łuski nasienne z przyrośniętym i do nich mniejszymi łuskami wspierającymi oraz nasiona ze skrzydełkam i. Łuski wspierające są zw ykłe nieco dłuższe od nasiennych (np. A. alba) lub krótsze i niewidoczne w zam kniętej szyszce (np. A. concolar). N. ze skrzydełkiem. G al. — około 40 na północnej półkuli, przeważnie w strefie klimatu um iarkowanego; w Europie około 5 gatunków, z których największy zasięg ma A. alba, nasz Jedyny-krajowy gatunek jodły. Dekor. — zim ozielone igły, ładny, stożkow aty pokrój i regularny, piętrowy układ gałęzi, szczególnie młodych drzew. Niektóre gatunki i odmiany mają, dzięki woskowemu nalotowi, zabarwienie igieł od szarozielonego do srebrzystego. W ym . i za sl. — większość jodeł pochodzi z rejonów chłodnego i wilgotnego klimatu; są to przeważnie drzewa górskie, wymagające dla dobrego rozwoju dużej wilgotności pow ietrza*''1' i umiarkowanie wilgotnych, świeżych gleb, nie znoszą suszy i upałów. Należy w ybierać dla nich miejsca zaciszne, osłonięte od wiatrów (zwłaszcza wschodnich), najlepiej na terenach zadrzewionych, z korzystnym mikroklim atem , w pobliżu zbiorników wody. W iększość gatunków (również A. alba) wykazuje w naszym klimacie małą odporność na silne mrozy oraz wiosenne przymrozki, które m ogą niszczyć młode pędy. D latego zaleca się sadzenie jodeł głów nie na zachodzie kraju, gdzie rośnie zresztą szereg gatunków nie .spotykanych w Polsce środkowej, a tym bardziej na wschodzie. Zastosow anie jodeł w miejskich ;| U łożeniu' ig ie ł n ie je s t c e c h ą stu lą . S ła b e , c ie n k ie i /.a c ie n itin e g a łą z k i m a ją ig ły p la sk u lo z ltiż o n e . N a g a łę z ia c h g ó rn y c h , siln ie n a ś w ie tlo n y c h (n p . z s z y s z k a m i) ig ły s ą n ie ty lk o n a s tro s z o n e (n a w e t u A . a lb a I), ale k ró ts z e , g ru b s z e i z w y k le z a o s tr z o n e ; m io tle ro ś lin y m a ją cz y sto n ie ty p o w e ig ły
terenach zieleni jest więc bardzo it/granicżonel; nie znoszą one na ogól suchego i zanieczyszczonego powietrza, zwłaszcza w rejonach przemysłowych, a w miej scach niestrzeżonych są w grudniu (przed świętam i) narażone na wycinanie. Jodły, jako "drzewa leśne, są przeważnie eienioznośne, a w młodości nawet cieniolubne, w parkach powinny być jednak sadzone swobodnie, nie za blisko siebie i innych drzew jeśli mają zachować korony kształtne i ugalęzione do złem i. Gatunki z cienką korą, zielonym i i płasko rozłożonymi igłami znoszą na ogół lepiej zacienienie, igły pokryte nalotem woskowym i nastroszone, gruba kora - wskazują na większą świałlolubno.śe; takie jodły są też u nas zw ^leT m rcfziej' odporne na mrozy i suszę. Jedyną niezawodną pod różnymi względami jodłą, która może być bez zastrzeżeń stosowana w całej Polsce, jest tylko A. am eolor.
S Ę K C JA A B /| E S Igły o d g ó rn e j .strony z ie lo n e , e w e n lu n in ie z n ielicz,Jjyjtii lin ia m i a p a ra tó w s z p a rk o w y c h , o d s p o d u z d w o m a b ia ła w y m i p a s k a m i n a io lu w o s k o w e g o ; s z y s ;ki d łu g ie i w ą s k ie , łu sk i w s p ie ra ją c e z w y k le w ystają .sp o m ięd zy n a s ie n n y c h —- w id o c z n e . ;
A bics alba Mili. (A. peclinula (Lum.)D< — jo d ła p o sp o lita (jodła biała). Drzewo do 3()-50(-60) m wys., w shirszyr i wieku z „bocianim gniazdem ” na szczycie, wskutek zaham owania w zrostu w. erze ho łka. K . długo gładka i jasna — popielatoszara, zjaęcherzykam i 'żywicy. | Ił -J.Żi!i'e lub bjadobrązowe., pokryte krótkimi włoskami; paczki brązowej, jąj(>W_ąatc, .hez-żywlcy, Ig. (1 ,5 -3 cm dl.), .,L..I,:.—: białymi paskami _' ■ na spodzie; . ■ ciemnozielone i błyszczące, z bruzdką, z wjąskimi wierzchołki zaokrąglone lub nieznacznie wcięte. Rozłożone płasko, grzebieniasto (= pectinalus) na dwie strony, w dwóch warstwach, dolne dłuższe. Kvv. 1V-V. Szysz. walcownie, ł( ) - l5 ( - i7 ) cm dl.; łuski wspierające nieco wystające i wywinięte, W yst. — środk. i pd. Europa, zwykle w górach (brak na Piw. Iberyjskim i W. Brytyjskich); w Polsce rośnie głównie na południu kraju, na glebach głębokich, żyznych i świeżych, często z bukiem (np. w buczynach karpackich), świerkiem, dębem lub w czystych drzewostanach, jedlinach — Abietetinn, np. Ahieiduni p o lo n ia m i — puszcza jodłowa w Świętokrzyskim Parku N arodow ym *. D ekor. — korony raczej .rzadkie: starsze drzew a łatwo tracą dolne gałęzie. Wym. i zast. — duże wym agania w stosunku do w ilgotności powietrza. Źle rośnie na glebach mokrych i podmokłych, suchych piaszczystych i ciężkich gliniastych. Nie znosi suszy i upałów, niskich tem peratur i skoków tem peratury, zanieczy szczonego powietrza. W surowe zimy marznie w różnym stopniu, zw łaszcza poza lasami i poza naturalnym zasięgiem — podobnie ja k cis; cierpi od spóźnionych przymrozków wiosennych. Drzewo eienioznośne (młode drzew a — cieniolubne), ¥ "'"1
b a r d zie j zm istr/.o n e , sia ra n a to m ia s t — b a rd z ie j lę /ie . D o o k re ś la n ia n a le ż y w ię c b ra ć o d p o w ie d n io g a łą z k i z d o b rz e w y k s z ta łc o n y m i p ą c z k a m i. P o d s ta w o w y w a ru n e k p o w o d z e n ia w u p ra w ie jo d e ł i w ie lu ig la s ty c h (a ró w n ie ż liśc ia s ty c h ).
32
in n y c h z im o z ie lo n y c h
ro ś lin
■ “* 1L
w ro sim P rz y k ła d y z e s p o łó w s ilm iy c h (w c a łe j k s ią ż c e )
w e d łu g W . M a tu s z k ie w ic z a , P r z e w o d n ik
o z n a c z a n ia z b io r o w is k r o ś lin n y c h P o ls k i, 1 9 8 !.
Pcilihl)|()ujił
33
zwłaszcza poza dużymi palkami; bardzo narażona na wycinanie na „choinki". W parkach narodowych i rezerwatach wysokie drzewa, do 4 5 -5 0 m wys. i więcej. A bies ttordm anniitm s (Steven) Spach - jo d ła kaukaska. Gatunek ogólnie podobny do /)■ alba. Drzewo 50 60 m wys. w ojczyźnie i 1,5-2 tli 0 pnia. 15 zwykle grubsze i ow łosione lub ± _ nagie; paczki większe i ciemniejsze, 'pzerwonnwobnizowti również bez żywicy, ich łuski płaskie, silnie przylegające. Ig. zwykle szersze, grubsze i dłuższe (do 3 ,5 -4 cm), ciemniejsze i silniej błyszczące - jak lakierowane, na szczycie łagodnie wycięte; ułożone gęsto, górne igły skierowane ku p r z o d o w i , stad gałązka od góry zasłonięta. Szysz. w iększe i grubsze (do 2.0 cm dl. i 5 cm 0), łuski wspierające również widoczne. Wyst.. — zach. Kaukaz * i pn.-wsch. Anatolia — rozlegle lasy, in.in. z Pieca (irieitlalis i Fayus sylvalica subsp. orientatis. Dekor. — drzewo bardziej dekoracyjne od A. alba, ma bardziej gęste i ciemniejsze, walcowate korony, dłużej zachow uje dolne gałęzie. W ym . i zast. — jak A. alba. Dawniej popularna i często u nas sadzona jodła, uważana za bardziej odporna im m rozy i przym rozki od /!. alba; rośnie wolniej. Obecnie rzadko sadzona, ale w starych parkach — duże drzewa; często uprawiana na plantacjach „choinkow ych” . A b ie s c e p h u lo n ic u
l.o u ilo n — jod !;; g r e c k a . D rz e w o w o jc z y ź n ie d o o k . 3 0 - 3 5
m w y s. P .
o liw k o w o b n izo .w e, n a g ie ; p a c z k i [ p o k r y ło ż y w i e j) , ich łu sk i n a s z c z y c ie w y p u k łe i o d c h y lo n e na zew nątrz. Ig. s z ty w n e, ostro za k o ń czo n e, k h y g e g ( 1,5 - 3 .5 cm d l.), ii s l a w i o n c j ^ m u cn ifo ic i ± prostopadle, o d stające o d g a la z k i; lin ie a p a ra tó w s z p a rk o w y c h ta k ż e na g ó rn e j s tro n ie ig ły , n a je j s z c z y c ie . S z y s z . dość d u że (d o 1 6 -2 0 cm d l.), k o ń c e łu sek w sp iera ją cy ch w y sla ja , w d ó l o d g ięte . W y s t.
g ó ry P iw . B a łk a ń s k ie g o , m .in . na w y sp ie K e fa lin ia ; w c z y s ty c h d r z e w o s ta n a c h lu b m .in .
z Phm.s n iy r a , A c e r p s c u d o p la la m is , C a s ta tw a s a tiv a i F a g u s s y lv a lic a su b sp . o r ic iita lis . W n a tu rze i w u p raw ie c z ę s to d a je m ie s z a ń c e , m .in . z /\. a lb a . A. n o n lm a in iia n a i A . p in s o p o . W P o ls c e b a rd z o rzad k a,
p rz y k ła d
nazw y
n a d u ż y w a n e j,
k ló n i
z w y k le
o k r e ś la
s ię
m ie s z a ń c e
c e p h a U m ic a
i A. ito rd tim n itia iu i o ra z jo d ły o c e c h a c h p o ś re d n ic h m ię d z y ty m i g a tu n k a m i {A. b a n m u w lle m m a M altf.), d o ść c z ę s te u n as w u p ra w ie , z w ła s z c z a w o g ro d a c h b o ta n ic z n y c h . W y m . i z a s t. — d o ś ć d o b rz e znosi su sz ę i u p a ły , a le n ie je s t d o s ta te c z n ie o d p o rn a na m ro z y ; w z ro s t p o w o ln y . t ' ...............
, „ LtiC r<2_
if
t?T
SEKCJA MOMI Igły
na s z c z y c ie
z w y k łe
r o z d w o jo n e
lu b w y c ię te ; s z y s z k i
śre d n ie j w ie lk o ś c i, ja jo w a te
lub
s z e ro k o c y lin d ry e z n c , łu sk i w s p ie ra ją c e Im c y ę id c ^ z u e jłub ty lk o n ie z n a c z n ie w y sta ją c e .
Rys. 5. A b ie s alba (1), A. no rd m a n n ia n a (2); x — igia z górnych gałęzi
w zwarciu i zacienieniu traci jediJak szybko dolne gałęzie. System korzeniowy gkboki (na głębokich .glebach), w jrrzeciwieństwie do świerka. Zastosow anie bardzo ogramczc ne — przede wszystkim w parkach leśnych, w odpow iednich warunkach siedlisk owych i w granicach zasięgu. Z wymienionych tu jodeł najmniej odpowiednia do sa lżenia w miastach i w rejonach przemysłowych,
Abies hom oiepis Sicbold el Zuce. — jo d ła n ik k o iisk a (nikko). Drzewo w ojczyźnie do 3 0 (-4 0 ) m wys., ze sztywnymi, szeroko i prawie poziomo odstającymi, długimi konarami. K. ju ż za jiiło d u łuszczy.się. drobnym i, cienkimi y strzępkami. F. silne, sztywne, jasne (kontrast; z ( igłami!), nagie i wyraźnie ,, bruzdkowane **, zwłaszcza 2-3-letnie; paczki ożywieowane. Ig. (2,5-3,5 cm dl.) 'bardzo sztywne i łatwo pękające przy zginaniu; na spodzie prawie kredowobiałe.
G ru z iń s k a n a z w a tej jo d ły — so czi. W y ją tk o w a c e c h a jo d e ł ( n a to m ia st ty p o w a d la ś w ie rk ó w ), c e n n a p rzy o k re ś la n iu .
35 34 ;
! K ó littli,
..ii,
1
l i l i i
F o t. 8
szerokie paski; wierzchołki zwykle wycięte, ig. gęsio ułożone i sztywno nastroszone, z bruzdą V (wtedy środkowe iglv krótsze); na silnych pędach odstają dokoła prawie równom iernie. Szysz. (7 -1 2 cni dl.) fioletowe przed dojrzeniem (var. imihellala (M uyrlE.H. Wilson — zielonkaw ożółle); łuski wspierające ukryte (hom olepis = /. jednakowymi łuskami). W ysl. — Japonia, w górach na Honsiu i Sikoku, prawie zawsze z. U n ix kaempferi. D ekor. — szerokie, rzadkie korony z. długimi i grubymi, rozłożystymi konaram i, dekoracyjne szyszki. W ym . i zast. — mniejsze wymagania siedliskowe niż większości jodeł; stosunkowo odporna nu mrozy, suche i zanieczyszczone pow ietrze, ale nie w takim stopniu jak ,4. concolor. Może być polecana do wypróbow ania w miejskich terenach zieleni w całej Polsce, a także na terenach przem ysłow ych. Rośnie początkowo pow oli na w ysokość i jest szeroka (długie gałęzie dolne), potem pęd wierzchołkowy rośnie szybciej. )Mte~~znosh'gii|:b .iwapiennyclj; m łode okazy lubią ocienienie, starsze rosną dobrze w m iejscach nasłonecznionych.
<>
X S E K C JA G R A N D IS
S E K C JA B A L S A M F .A
Igły z a w s z e w ą s k ie i d łu g ie ; s z y s z k i jy ą sk o e y lin ilr y e z n e .
Igły mi szczycie w ycięte; szyszki mnie, cy lindryczni', dojrzale zw ykle purpurow olioletow e, łuski w sp ierające u k ry te
Ittb
w ystające, ja śn iejsz e od nasiennych.
A b ie s g r a n /lis (D o u g la s e s D .I)o ii)U ik II. —- j o d ł a o lb r z y m ia . O b o k 4 . p r o c e r a je d n a z n a jw y ż sz y c h
A bies veilchii Lindl. — jo d ła V eiteha. Drzewo do 25 m wys., z wąskoslożkowatą, gęstą koroną i krótkimi konarami. K. gładka i jasna,, do starości. P. brązow e, zw ykłe gęsto, drobno_ om szone; jiączki małe, kuliste, czerwonawe lub fioletow aw e^siluie «żywicowane. Ig. (do 2 ,5 -3 cm dl.) ciem nozielone i błyszczące, od spodu kredow obiałe, wierzchołki jak b y ucięte i płytko wcięte; m iękkie — nie pękają przy zginaniu; podnoszą się ku górze (często sierpowato) i pozostawiają b ru zd ę V_ luli zakryw ają gałązkę; na silnych pędach su zwykle nastroszone i ukazują białe spody. Szysz. małe (4 -8 cm dl.), przed dojrzeniem zwykle fioletow e lub granatow e, rzadziej oliwkowoz.ieioiie; łuski w spierające długości nasiennych lub nieco tylko dłuższe i wtedy widoczne. W yst. — Japonia — wysokogórski gatunek, na Honsiu i Sikoku, powyżej zasięgu A. homolepis. Dekor. — gęste, wąskie korony. W ym . i zast. — zbliżone do A. albir, nie lubi gleb w apiennych; lubi ocienienie za miodu. Fot. 7
A bies koreana E.li.W ilson — jo d ła k o rea ń sk a. Jedna z najniższych jodeł (do ok. 18 m); m łode okazy zdrudeui_w yksztalcają przewodnik (jak A. homolepis). P. „bardzo jasne — kremowe (kontrast z igłami!), skąpo, owłosione rozproszonymi w łoskami lith prawie nagie; .pączki małe, kuliste, pokryte sinobiałą żywicą. Ig. dość krótkie (do 2 cm) i stosunkowo szerokie, rozszerzają się nieco ku wierzchoł kom, zw ykle zaokrąglonym i nieznacznie wciętym (u m łodych okazów — zaos trzone, u starych — często tępe); dolna slrona kredow obiala — najbardziej z wym ienionych tu gatunków; równom iernie nastroszone, często łukowato ku i
36 >
y
jodek z w y k le d o 5 0 m w y s. (m a k s. 7 5 m i I.K m 0 w o jc z y ź n ie ). P . ilo ść c ie n k ie , o liw k o w o r ic lo n e . g ęsto , ró w n o n iie n ik ;_ o m sz o a e , a le z a z w y c z a j's z y b k o n ag i« ; p ą c z k i, p o k ry ło ż y w ic a , m a łe . z a o k rą g lo n e .
Ig. w yjąlkow o..rcgnJ^< ą_płasta,ę.L (iiv.ehieniasto rozłożone
ja k u
A.
a lb a , ale długie, w dolnej
w arstw ie (>(-4!) c m d l„ w g ó r n y c h z n a c z n ie U o jtsze; b ły s z c z ą c e , c ie m n o z ie lo n e , n a s z c z y c ie z reg u ły w ycięte, z w y ra ź n ą b ru z d k ą o d g ó ry , b ie g n ą c ą w z d łu ż c a łe j ig ły , o d s p o d u z b ia ła w y m i p a s k a m i. S z y s z . sto su n k o w o , m a lc , d o o k u to i 0 ( ~ ) 2 ) c m d k ; łu sk i w s p ie ra ją c e .u k r y ć . W y s l. zu c h , re jo n y A m e ry k i P a ., c z ę s to in .in . w ra z z P m u b t m & a , P la n s p o n d e r o s a . P ic e a eng elm n n /iii i P. s itc h e n s is . D ek o r. — -
ja k
A.
a lb a .
kraju) ro śn ie
latin é, d łu g ie , b ły s z c z ą c e W . d o b ry c h
b u jn ie
i szybko
w a ru n k a c h i z
te g o
ig ły ; k o ro n y s ie d lis k o w y c h w z g lę d u je s t
lu ź n e , rz a d k o u g ą lę z io n e . (u
n as
P o m o rz e
n a jw a ż n ie js z y m
Z ach.
obcym
W y m . i z a s t. i zu c h .
rejo n y
g a tu n k ie m
jo d ły
dla lasów e u ro p e js k ic h . W P o lsc e s a d z o n a g łó w n ie w la sa c h ; w p a rk a c h z w ła s z c z a n a z a c h o d z ie kraju.
Abies concolor (Gordon et Glend.)Lindi. ex Hilclebr. — jodła jednobarw na (kalifornijska). D rzewo do 4 5 (-6 0 ) m wys. w ojczyźnie, K . szara, gładką. P. zwykle nagie lub drobno owłosione, oliw kow e lub żóltaw ozielone: pączki zaokrąglone,-żółte, siłnie.oży.wicowane. Ig. długie (4— 7 cm), zaokrąglone, tępe lub bardzo nieznacznie zaostrzone, rzadziej lekko wycięte, na górnej stronie płaskie, ewentualnie z drobną bruzdką tylko u nasady, obustronnie praw ie jednobarw ne (= concolor). matowe, od szarozielonych poprzez niebieskie ( ‘V iolácea’) do prawie srebrzystych (f. nroenicu Niemek/,). Igły zw ykle w ygięte szablasto ku górze, w cieniu bardziej rozchylone na bofi)!, w’’Słońcu — nastroszone; roztarte pachną cytryną łlib latjirakiem. Szysz. dość ..duże (do 12-14 cm dl.), przed dojrzeniem niebie;skit‘We^lij.)lelowe lub jasnozielone; łuski wspierające ukryte.
Fot.
A b ie s p r o c e n t K e h d c r (A tto b ilts ( D o tig l;ts )U n ill.) — jo d ła szlach etn a. J e d n a z. n a jw y ż s z y c h jn d e l
F o l. 9
(j-ik A e n iiiilis). d o ,5()(~90) ni xvys. w o jc z y ź n ie . P . w id o c z n e ty lk o o d d o ln e j s tro n y , g ę s to rd z a w o o w ło sio n e ; p ąc zk i m n ie, z w y k le o ż y w ic o w im e , z a k ry te ig ła m i, tg . ( 2 - 3 ,5 c m d l.) z _ w p sk o \v y in n a lo te m , 'sz a ro z ie lo n e lu b n ie b ie s k a w e ; w ie rz c h o łk i z w y k le z a o k rą g lo n e , rz a d z ie j — m in u j
się
n ie z n a c z n ie w c ię te , na
jiiroiiie z b ru z d k ą . G ę s te , c h a ra k te r y s ty c z n ie p rz y le g a ją d o .g a łą z e k , n a s tę p n ie łu k o w a to u n o sz ą
za k ry w a ją c
c a łk o w ic ie g ó rn ą
p o w ie rz c h n ię p ę d ó w . S z y s z .
,w y jąlk o w o ..„d u żc-.i -grube (d o
’ v - 1(7*0111 dl- i 5 - ' ' c in <>); łu sk i w s p ie ra ją c e w y ra ź n ie d łu ż s z e o d n a s ie n n y c h , o d g ię te , z a k ry w a ją p rak ty czn ie ca łą p o w ie rz c h n ię s z y s z k i. W y s l.
p n .-z n c h . A m e ry k ą P n. — n ie w ie lk i z a s ię g w g ó ra c h .
D e k o r. — p o w s z e c h n ie u w a ż a n a z a je d n ą z n a jp ię k n ie js z y c h jo d e ł, z w ła s z c z a 'G l a u c a '. W y m . ¡ z a s t. __ w y m a g a n ia d o ty c z ą c e w ilg o tn o śc i g le b y i p o w ie trz a ra c z e j n ie c o m n ie js z e n iż A. ttlh a . najlep iej je d n ak ro ś n ie w d o b ry c h w a ru n k a c h s ie d lis k o w y c h , n a z a c h o d z ie P o ls k i, g d z ie s ta rs z e d rz e w a n aw et lep iej z n o s z ą s u ro w e z im y n iż A.
nlha
i A. iio n b m im iitm n . Z a m io d u — p r z e z k ilk a n a ś c ie lat
- - jest w ra ż liw a n a m ro z y ; n a w io s n ę ro z w ija s ię p ó źn o . ‘G l a u c a ’ —
o d m . b łę k itn a . Z a b a r w ie n ie ig ieł b a rd z ie j n ie h ie s k a w o s re b r z y s le . Z w y k le
szczepiona i w tedy za w ią z u je p ie rw sze szy szk i j u ż w b ard zo m ło d y m w iek u , ale p o c z ą tk o w o ro śn ie krzy w o .
RODZAJ PSEUDOTSUGA -™ DAGLEZJA (JEDLICA)* (yr. p s e u d o - fałszyw y, niep raw d ziw y -i- T suga)
W ysl. — pd.-zach. rejony Ameryki Pn. -— rn.in. z Phttts ponderosa i P. jcjfreyi, Pseudotsuga /itcirdesiL A bies lasiocar/ia, Picea engeliitaniiii, na wys. ok. 1000-3000 m n.p.ni. D ekor. — długie, wygięte igły, zabarw ienie koron zbliżone do Piecu pn/igens. W ym . i zasi. — najmniej wymagający gatunek jodły pod różnymi względami (jak ze św ierków — P. pungens) i dlatego najważniejszy dla naszych terenów zieleni. Rośnie dobrze nawet na dość suchych glebach (zwla,szcza, gdy wilgotność powietrza jest większa), dobrze znosi suszę, upały, suche i zanieczyszczone pow ietrze miast i rejonów przem ysłow ych; jest prawie całkow icie odporna na mrozy, z wyjątkiem nieznacznych uszkodzeń igieł w surowe zimy. Znosi wprawdzie słabe ocienienie, ale drzewa parkowe powinny rosnąc w miejscach nasłonecz nionych. Barwa igieł jest zmienna, w związku z czym wyróżnia się szereg odmian ogrodowych; drzewa o zielonych iglaeii są rzadko spotykane w uprawach. Jedyna jodła, która może być polecana licz zastrzeżeń do sadzenia w całej Polsce; często spotykana. W uprawie czasem A. concolor var. łowiona (Gordon)Lem m on, o cechach pośrednich między A. concolor i A. grandis, pochodzenia inlrogrcsywnego; od A. concolor var. concolor różni się m.in. igłami rozłożonymi płasko na boki, w kilku rzędach, od górnej strony zielonymi (aparatów szparkowych ± brak), z ditigą bruzdką oraz krótszymi szyszkami. SEKCJA NOBIUS
Gut. — 4 -6 w /.ach. Ameryce Pn. i wsch. Azji; tylko jeden z nich może być uprawiany w naszym klimacie. Pseudotsnga m enziesii (M irb.)Franco (P. douglasii (Sabinę ex D .D onjCarriere. P. la.dfolia (Poir.)Britton cx Suclw.) — daglezji) zielona (jedlica Douglasa, jedlica zielona). Zimozielone, żywiczne drzewo 30-1 0 0 m wys., przeważnie do 75 in wys., najwyższe — ścięte pod koniec XIX w. — tnialo 130 m, najgrubsze — 470 cm 0 pnia; z pokroju i ułożenia gałęzi przypomina świerk pospolity. K. na młodych pniach gładka, z pęcherzykami żywicy (jak u wielu jodeł),£jara — gruba (do 60 cni), ciemna, głęboko jsjpgkana. IP. gładkie, bez bruzdek. ..ow łosione ".lub prawie , nagie; pąki długie, jywzęeionowaIer()śtre (do I cm dl., charakterystyczne!), brązowe i błyszczące, zwykle bez żywicy. Ig. skrętolcgle, zielone, proste, równowąskie, spłaszczone (2-4,5 cm dl.), z Imizdką na górnej stronie i dwoma wąskimi białymi paskami od spodli; -mniej sztywne niż, u większości jodeł, częstiuuuękkie w dotyku; roztarte .pachną jabłkam i lub ,.pumąraiięzą.nii; wierzchołki igieł lępe, zaokrąglone lub nieznacznie zaostrzone, nigdy Jlię_wcjęte; u nasady zwężone, przechodzą stopniowo w .ogonek (nic oddzielony wyraźnie, jak u 7<í.vií,v); po opadnięciu igicl gałązki nieznacznie szorstkie, z drobnymi, eliptycznymi, skośnie wystającymi śladami. JJlożenie igieł różne. — od grzebieniastych do nastroszonych; zasuszone gałązki długo utrzymują igły (jak jodły). Ivw. jednopienne, szyszeczki męskie zwisają, żeńskie stercz;) pod szczytem ubiegłorocznego przyrostu (zwisają dopiero po zapłodnieniu, w kilka tygodni po zapyleniu) — z łuskami wspierającymi znacznie dłuższym i od nasiennych ( jak w kwiatach jodeł), IV. Szysz.
ig ły b a rd z o g ę s io u ło ż o n e , piv.yk'g;ij;}ct' nasad;) cSt) gak rze k i łu k o w ali) w y g ię ło : sz y sz k i b a rd z o * A ng. D o u g las fir, c z e s. d o u g ia s k a , n ie n i. D o u g la s ie , D o u g la s fic h le . ro s, JDKCTcyra. d u ż e , m a s y w n e . Suski n a s ie n n e o w ło s io n e .
39 cA u ■
i.
m *
Fot. 10
W yto. > ziióś. — daglezja zielona. / ’. uicnzjcsii var. menziesii, jest drzewem nadmorskim, w przeciwieństwie tlo typowo górskiej, kontynentalnej odmiany sinej. Najlepiej i najszybciej rośnie wprawdzie w łagodnym klimacie morskim, w warunkach wysokiej wilgotności powietrza, na glebach świeżych, żyznych j alęhokich, odznacza się jednak dużą plastycznością i przystosowuje się również do mniej korzystnych warunków siedliskowych. W lasach europejskich, zwłaszcza na zachodzie, jest najważniejszym drzewem ob ce co pochodzenia — „egzotem ” nr I. W Polsce istnieje ponad I()()(.) leśnych powierz chni doświadczalnych z daglezji) zieloną, z nich wyróżniają się dorodnością powierz chnie w Dusznikach Zdroju (klimat górski) i w Starym Krakowie (klimat nadmorski). Poza tym o d daw na była ona (i jest nadal) sadzona jako drzewo ozdobne, w dużym slopniu wytrzymałe na mrozy, nadające się do stosowania w całej prawie P o ls c e , z wyjątkiem najchłodniejszej strefy klimatycznej (Suwalszezyzna), gdzie należy dawać pierw szeństwo bardziej wytrzymałej odmianie górskiej. W wielu sytuacjach może ona zastąpić świerk pospolity, a tym bardziej jodłę pospolitą (i wiele innych gatunków jodeł), zwłaszcza w warunkach zbyt niskiej dla nich wilgotności gleby i powietrza. Obok modrzewi i jodły olbrzymiej jest to najszybciej u.~na.s_msnące drzewo iglaste, spotykane w wielu starych parkach. Najważniejszą chorobą daglezji jest osulka daglezjowa (Rliabdocline pseudotsngae), rdza, powodująca plam istość i opadanie igieł. ’i ile f c h e ri’ — «(Int. F leich era. Karłowa i wolno rosnąca (do I-3 rn wys.); sylwetka niezbyt regularna, przypłaszczona: igły zielone.
R ys. 7. P s e u d o ts u g a m e n z ie s ii (1 ), P. m e n z ie s ii var. gla u ca (2), Tsuga ca n a d e n sis (3),
T. heterophylla
(4 )
(7 -I0 cm dl.) bardzo charakterystyczne, z ditłgimijrójzębnym i łuskami wspierającymi, przylegającym i do łusek nasiennych, zwisające, dojrzew ają ju ż w końcu lala i otw ierają się, wysypując w iększość nasion już wczesną jesienią; naslępnie opadają. N. ze skrzydełkiem. W yst. — w odm ianie nom inatywnej. var. menzie,y/7, występuje wzdłuż wybrzeży Oceanu Spokojnego, od pd.-zach. Kanady po pn. Kalifornię; lasy jednogatunkow e lub najczęściej z Tsuga helcrophylla i Tłttijti płiam r, długowieczne drzewo, żyje często do 70 0 -8 0 0 lal ,|;. Należy do najwyższych północnoam erykańskich drzew iglastych. Dekor. — zbliżona do świecka pospolitego; oryginalne szyszki; wiele odmian
var. glauca (M ayr)Franco — odm . sina. Niższe drzewo, rzadko ponad 40 m wys.; korona zwykle węższa i bardziej zwarta, z koi,tarami odstającymi pod ostrzejszym kątem. Ig. niebieskawe od woskowego n alo tu ,k ró tsze, nieco szersze i grubsze, sztywniejsze; pachną terpentyną. Szysz. zwykle .mniejsze (rzadko do 7,5 cm dl.), z odsUyącymi lub odwiniętymi łuskami wspierającymi. W yst. — odmiana górska, rośnie przede wszystkim w Górach Skalistych, ale oderwane stanowiska aż po środk. M eksyk, najczęściej z. Pinim po n d em sa i Abies coucolor. Dekoi;. - ładne zabarwienie koron. W ym . i zasi. — ogólnie mniej wymagająca od daglezji zielonej, odporniejsza na suszę i mrozy, rośnie jednak wolniej. Z tych powodów, jak również zabarwienia igieł, bardziej ceniona w ogrodnictwie, zwłaszcza w mniej sprzyjających warunkach, natomiast bez znaczenia dla leśnictwa. URS.
RODZAJ TSUGA — CHOINA (TSUGA)* (Isu g a — ja p o ń sk a n a z w a choiny)
ogrodowych. O d k ry ła
w
I7 9 2
r.
p rz e z
A r d iib a ld a
M e n z ie s a .
w
c z a s ie
w y p ra w y
m o rs k ie j
k a p ita n a
(lat. — l() w Ameryce Pn. i Azji. od Himalajów po Japonię. Zdecydowanie najczęściej uprawiany jest^u nas jeden gatunek.'.
V a n c o u v e ra . na w y sp ie n a z w a n e j n a z w isk ie m le p o o s ia tn ie p o ; d o A n ę lii w p ro w a d z ił jt| w I8 2 7 r. b o ta n ik s z k o c k i. D a v id D o u g la s , l'iz c z s z e re g lat k la s y f ik o w a n a b y ia ró ż n ie , ja k o g a tu n e k jo d ły , ś w ie rk a lu b ch o in y ,.
* A ni». Isem lo ck : c z e s. jc illo v e c . n ie m . H e m io c k s ta n n e , ro s. T c y ra .
4 4 Foi. II
"»lÉ Tsuga canadensis (L.)Carrière — cImhiisi ksMisidyjskss. Zim ozielone, zywicżne drzewo, zwykle do 30 ni wys. (maks. 50 in), z. c ie n k im p n ie m (często z kilkom a) i szeroką, stożkował; korom,; konary^dlugie i cienkie, ułożone nieregularnie, prawie poziomo; pęd wierzei olkowy i k fttc e'‘gałęzi przewisają. P. bardzo cienkie, krótko .ow łosione, ) z drobinymi, przylegającym i trzonkami igieł (stąd gałązki — po o p adnie iti jg ie i’— chropow ate); pączki bardzo drobne, nieco ostce, jąsnobrązow e, owłosione. Ig. bardzo krótkie (0 ,3 -1 ,8 cm), silnie spłasz czone, najszersze w dolnej części i stopniowo zwężające się; wierzchołki zaokrąglone lub tępe (rzadziej zaostrzenie), brzegi mikroskopijnie pdl o\\ tne; górna strona z rowkiem, dolna z. szerokimi białymi paskami i wąskimi zielonymi brzegami; u nasady — wyraźny, cienki i krótki ogonek (jak u I i /mi s i : opadają szybko po zasuszeniu; gałązki chropowate. Duże różnice długości (hetcrofilia) — na górnej, stronie pędu bardzo krótkie igiełki, skierow ane ku przodowi i często odwrócone. Kw. ji^nopicnnc, na ubiegłorocznych pędach, Ijoeznych, męskie w kątach igieł, żeńskie szczytowo. Szysz. bardzo njąle ( 1,5—2.5 cm dl.), jajowate, z, nielicznymi, zaokrąglonymi łuskami, miękkie; dojrzew ają i otwierają się jesionią, w roku kwitnienia, ale na gałązkach pozosląją dłużej. K. ze skrzydełkiem. W yst. — wsch. Ameryka Pn„ głów nie St. Zjedn., na różnych glebach, najczęściej wraz z Pinus slrobus, Pieca rubens, A cer sacclianun, /Ÿ/g/f.v granilifolio; najlepszy rozwój w chłodnym i wilgotnym siedlisku. D ckor. — szerokie, malownicze korony o delikatnej budowie, z przewisającymi cienkimi gałązkami, drobnymi igłami i szyszkami. W dobrych warunkach długo utrzym uje dolne gałęzie, sięgające często ziemi. W iele odmian ogrodowych, również karłowych. W ym . i zast. — duże wymagania dotyczące wilgotności powietrza i gleby (jak wielu jodeł); lubi chłodny klimat, nie znosi suszy i upałów; korzeni się szeroko i płytko — nic znosi zadeptywania gleby w obrębie korony. W odpow iednich warunkach zimuje u nas dobrze, w gorszych — zrzuca część zbrunatniałych igieł w surowe zimy, zw ykle jednak dobrze regeneruje straty. Najlepiej z drzew iglastych (z wyjątkiem cisa) znosi zacienienie, jak również »niej— może być stosowana na formowane żywopłoty. Najlepiej sadzić ją w 'pïirR âéh'z korzystnym mikroklimalcm, w pobliżu zbiorników wody.
// W yst. - Japonia —- w górach na wyspie Hondo. Dckor. — Ijarclziej dekoracyjna od choiny kanadyjskiej — wyraźnie dwuharwne ju|y i bardzo gęsie korony; rośnie wolno. W ym . i zast. — jak Tsuga canadensis, .od której znacznie rzadziej u niis spotykana.
RODZAJ PICEA — ŚWIERK* (Inc. picon -- sta ro rz y m s k a n a z w a sm o ln y ch św ierk ó w i s o s e n sm o ln y ch , o d p ic e u s = sm olny)
Z im o z ie lo n e , ż y w i c z n e d r z e w a ; k o r o n y s t o ż k o w a t e , b e z „ b o c i a n i c h
g n ia z d "
( p r z e c iw n ie n iż u j o d e ł ) ; k o n a r y u ł o ż o n e p r a w i e o k ó ł k o w e , a le m n ie j r e g u l a r n i e n iż u jo d e ł — p o m i ę d z y n im i p o j e d y n c z e g a łą z k i. K . t ń ę a k ą J i i i ; o w a i a \ P . c h r o p o w a t e , z w y s ta ją c y m i t r z o n k a m i , n a k tó r y c h o s a d z o n e s ą ig ły ; tr z o n k i „ z b i e g a j ą ” p o p ę d z ie , k tó ry j e s t p r z e z to ± J n n / d k o w a n y : p ą c z k i z w y k l e lic z ż y w i c y .
Ig. o s a d z o n e n a
tr z o n k a c h , n a p r z e k r o ju 4 - k ą l n c ( r o m b o i d a l n e ) lu b s p ł a s z c z o n e ( p a t r z p o d z ia ł n a s e k c je ) -
j a k u w ic iu j o d e ł , a le b e z r o w k a n a g ó r n e j s l r o n i e ; w i e r z c h o ł k i o s t r e lu b
tępe, nigdy nie wcięte, igły szybko opadają po zasuszeniu. Kw. jednopienne; na zeszłorocznym przyroście, w czasie kwitnienia w yprostow ane — męskie w kątach igieł, żeńskie szczytowo. Szysz. wydłużone, różnej wielkości (2-18 cm dl.), z drobnymi, niewidocznymi (lub tylko czasem u nasady szyszki widocznymi) łuskami wspierającymi; zwykle zwisają, dojrzewają w I. roku i opadają w jesieni lub na wiosnę, po wysypaniu nasion. N. ze skrzydełkiem. Gał. — około 40 na półkuli północnej; najhardziej rozpowszechniony w Europie i zarazem jedyny rodzimy gatunek g P. abies (na pn.-wsch. Europy oraz na Syberii — P. abies subsp. oborała); poziLlym W'Jugosławii P. omorika. Dckor. — zimozielone, oslros to żlco w ale korony. W ym . i zast. — więcej niż wśród jodei gatunków odpornych na mrozy i o mniejszych wymaganiach siedliskowych, ale wilgotne powietrze i świeże gleby sprzyjają rozwojowi wszystkich. System korzeniowy płytki.
U e d d e lo li’. K a rło w a , la ilisla o d m ia n a (d o I m w y;;.), w k s z ta łc ie giyslej p ó łk u li. z „ w iro w a -
PODRODZAJ PICEA
ty m ” z a g łę b ie n ie m -p o śro d k u .
Tsuga diversifolia (M axim .)Mast. — choina ró żn o listn a. Drzewo najwyżej do 2 5 -3 0 m wys., w Europie znacznie niższe. P. znacznie ciem niejsze niż u T. canadensis, czerw onobrązow c,-odstająco, sztywno W lo sio n c; pączki większe, kuliste, ciem ne i nięowlosione. Ig. podobnej długości, aie równowąskie lub lekko rozszerzające się ku szczytowi, z wyciętymi wierzchołkami, bez ząbków, z wierzchu ciem nozielone i błyszczące, od spodu z dwom a wyraźnym i, białymi pasmami woskowego nalotu; ułożone bardzo gęsto, .prostopadle odstające od pędu, pod noszące się do góry i zarazem lekko łukowato ku dołowi wygięte;, brak heterofilii — nazwa myląca. Szysz. podobne, bardziej pękate.
S z y sz k i o s z iy w n y e h łu s k a c h , z w y k le c a lo h rz e g ic h i z a o k rą g lo n y c h .
SEKCJA PICEA Igły
iui
p rz e k ro ju -l-k a ln c. z lin iam i a p a ra ló w s z p a rk o w y c h na w s z y stk ic h ś c ia n k a c h .
Picea abies (L.)H.Karsl. ( /’. e.welsa Link) św ierk pospolity. Drzewo do 50 m wys. i 1,5-2 m ó pnia. K. .czerwonawobrazowa. iuskowala. P. nagie lub * An«.», s p m c e , c/.es. siu rk , n ic m . F ic lite. ro s. cm ..
43
42 WóltłŁn '
u.tL
# #
Fot.
ItfWî's?.
nie/m ac/.nitutw lusione, zw yklę>ni£pw e lnl> czerwonawo: pączki barwy pędów. Ig. |_ 2 ,5 (~ 3 ,5 )cm dl., na przekroju kwadratowe lub bocznie spłaszczone, ciemnozielone i połyskujące na wszystkich ściankach, zaostrzone. Says&s. duże, i0-15(20) cm di., zwisajnee; łuski nasienne różnego kszlałlu, zw ykle 'jt^yjrzkowatp wydłużone i ząbkow ane, również zaokrąglone, rzadko odwinięte. W yst. • w środk. i pn. Europie podgalunek nom inaływ ny. abies subsp. abies, o pędach nagich lub tylko nieznacznie owłosionych i szyszkach dużych (K-IK cm dl.), z łuskami zwykle wydłużonym i; w Polsce dwa ośrodki — niżowy i w yżow y, przedzielone antropogenicznego pochodzenia pasem be/św ierkow ym , który obejmuje część Niziny M azowieeko-Podlaskięj; jedyny rodzim y gatunek św ierka, bardzo zm ienny (pokrój, igły, kwiaty, szyszki). W chodzi w sldad niżowych i górskich borów świerkowych oraz mieszanych borów regla dolnego. liiekor. — kilkaset (!) odmian i tonu, wśród nich wiele karłowych. W ym . i zasd. — gleby -świeże, gliniaslo-piaszczyste. chłodne stanowiska, nie za suche, i czyste powietrze. Świerk nieodpowiedni do .sadzenia na suchych piaszczystych glebach, w dużych miastach, a zwłaszcza w rejonach przemysłowych — w rażliw y na kurz i zanieczyszczenia powietrza. O gólne wymagania zbliżone do daglezji zielonej, nieco mniejsze od jodły pospolitej, od której jest również w mniejszym stopniu cienioznośny. Zastosow anie głównie w dużych (tarkach; ale narażony na wycinanie na „choinki", jDobrze znosi strzyżenie (po cisie, choinie, żywotnikach),
jak zresztą i n n ^ Jw ierk i, jest u : n : najtańszym materiałem na zimozielone żywopłoty, zw łaszcza przcciw.śnicż(ic Żywyploly św ierkow e powinny być w pełni n a s ło n e c z n io n e (najlepiej zakładać kierunku N -S) i .regularnie., .cięte. w przeciwnym wypadku dolne gałęzie I; iwo zasychają (np. zaniedbane przy liniach kolejowych). Karłowe odmiany są cenne dla małych ogrodów. P o n a jg ro ź n ie jsz y c h s z k o d n ik ó w ś w ie rk a pi o s p o li e g o w n a s z y c h la sa c h n.aieżą; b ru d n ic a m n isz k a {L sn u u itria m o n n e h a I. la ó rc j g ą s ie n ic e ż y w ią się ig łat ii, oraz. d ro b n e c h rz ą s z c z e —- k o rn ik i i c c ty n ie c (/¡/n.v/o;»/iiign.v), p o z a (y m n a priiaeh i g a łę z ia c h ( n i e z a d k o w p a rk a c h i o g ro d a c h ) w y s tę p u ją b ia łe m szy ce w ełn iste (P iiw n s ); a n a a a s iw a le , k o lc z a s te g a la s y n n asiliły p ę d ó w p o w o d u je o c h o jn ik z ie lo n y (,S'nrr/n/i/in»h'.v e irid is), a ig ły z m ie n ia ją z a b a rw ie n ie i o p a d a ją w sk u te k o p a n o w a n ia p r z e z p r z ę d z io rk a so sn o w c a {O /ig o n y rltii.v iiiiiin y n is), c z ę s to np, na P ie e i y ltn ic a ‘C o n ic a j i / ’. a b ie s 'N k lif o r m is ’ P ącz k i oraz. ig ły ś w ie rk a ( ró w n ie ż ig ły so sn y ) są w z im ie g łó w n y m p o ż y w ie n ie m n ato m ia st n a s io n a w y d o b y w a n e z sz y s z e k
sta n o w ią p o k a rm
g łu s z c ó w ,
n ie k tó ry c h d z ię c io łó w , k rzy ż.o d z io b a
św ie rk o w e g o i w ie w ió re k . s u b s p . n b im it a
(ł.e ile h . »D om in - - p o d g a lu n e k
(ś w ie r k ) s y b e r y j s k i o p ę d n e h g ę s to
o w ło sio n y c h i s z y s z k a c h n in ie js z y c h ( 6 ~S c n i d l.), z z a o k rą g lo n y m i łu s k a m i. W n a tu rz e i u p ra w ie lic z n e fo rm y p rz e jś c io w e ! W y sf. — p n .-w sch . E u ro p a i p n . A zja — p o K a m c z a tk ę ; ro ś n ie c z ę s to m m i. z P im is c c m b n i var. Sib irien i l - t u i v S ib irie n L e d e b . D e k o r ., w y m . i z a s t .
j a k p o d g a lu n e k n o m in a ły w n y , P. a b ie s su b sp . a b ie s ; ro ś n ie w o ln ie j, jest
odporny na m ro zy . O b e c n ie nie ro z m n a ż a n y i n ie s a d z o n y , a s tare o k a z y b y ć m o ż e n ie z a w s z e odróżnianie.
Odm iany o normalnym , drzewiastym wzroście (wyjątek: ‘Inversa’) ‘V iminali.s’ — odm . wiciowa. Konary długie, szeroko rozpostarte, z nich zwisają praw ie pionow o, jak warkocze, długie i słabo rozgałęzione gałęzie boczne. Podobne formy spotykane dość często na stanowiskach naturalnych.
Fot. 13
kV ir /» a lir —- o d m . w ę ż o w o . G a łę z ie d łu b ie , s ła b o ro z g a łę z io n e , w ę ż o w a te ; ig ły sz ty w n e ,
Fol. I-I
dość g r u b e j o s tr e , u ło ż o n e sq s z c z o tk o w a to d o k o ła p ę d ó w . .S p o ty k an a w n a tu rz e
({'. virgata
(J a c q u e s )
H eh d erk ' ‘in v e r s a ’
o d m . o d w r ó c o n a (p ła c z a c a ),
W s z y s tk ie g a łę z ie z w is a ja d o z ie m i; b rak
p rzew odnik;! • — k o ro n a w g s k o p a ra s o ło w a ia , w zro st na w y so k o ś ć z w y k łe o g r a n ic z o n y .
Odm iany karłowe O d m in n y te ru s n ą p rz e z s z e re g lat b a rd z o p o w o li, są m o c n o z a g ę s z c z o n e , n ie k tó re m a ją b a rd z o krótkie ig ły i n ie w ie lk ie p rz y ro s ły ro c z n e . P e w n e z. n ic h iiujją te n d e n c ję d o n a g łe g o w y ra s ta n ia w g ó rę w sta rsz y m w ie k u . D u ża lic z b a o p is a n y c h o d m ia n ]^ s p rz e c z n e c z ę s to o p is y o ra z z m ia n y p o k ro ju , następ u jące i. u p ły w e m łat, b a rd z o u tru d n ia ją ro z p o z n a w a n ie . '{ )k reśle iiia są c z ę s to fa łsz y w e .
— — ‘Nu lito rm ik ^ — odm . g łilazdkow ata. Kudowa odmiana, bez przewod nika, początkowo niska i plaska, częslo z płytkim zagłębieniem pośrodku A
%
45 1
•• ■
■ .'i.,
.
....
.
..
Fot. 15
(lac. nidus = gniazdo), w starszym wieku wypiętrza się ku górze, jest gęsta, piaskokulisla lub półkolista (do ok. ! m wys.). Kg. maja mikroskopijne ząbki na zew nętrznych brzegach (dobra cecha!); paczki cieinnOWSfco^c tub kasztanowe. Popularna, stosunkowo często .spotykana u nas odmiana. ‘Proctmibcns’ — «(Im. pid>a.
i, P ła s k a i n is k a ,
szeroko
r o z ra s ta ją c ą
się
o d m ia n a , b ez
p rz e w o d n ik a . D łu ż s z e p rz y ro s ły ro c z n e n iż u ‘N id ilb r m is ' (d o olí. i! c n i), clltiż.sze ig ły (d o 17 m m ), b e z z ą b k ó w ; p ą c z k i ja ś n ie js z e .
Picea orientalis (L.)Link — św ierk k au k a sk i. Drzewo do 4 0 (-5 0 ) m wys.. podobne z pokroju do świerka pospolitego; dolne konary sięgają ziemi. 5". cienkie ija s n e , często białawe, krótko ow łosione. Ig. bardzo krótkie (do 1 cm), bardzo ciem nozielone i silnie błyszczące — jakby lakierowane, gęsto ułożone na górnej stronie, skierow ane ku przodowi, pokrywają gałązkę (jalé u Abi.es iionliiuimiianu). Szysz. wąskie (5 -1 0 cm dl.), podobne nieco do szyszek P. glauca, alę dhrższe i.sztyw niejsze, niedojrzale fioletowe, potem^cigmiobtjitzowe. W yst. — Kaukaz i góry pn.-wsch. Anatolii; na Kaukazie tworzy lasy wraz z A bies iionliłuiiiiiiaiui. D ekor. — bardziej ozdobny od świerka pospolitego — ładniejsze, drobniejsze igły. W ym . i zast. — ogólnie podobne do P. abies', świeże gleby i wilgotne powietrze, zaciszne stanowiska, osłonięte od południa. Z wymienionych tu gatunków św ierków je st najbardziej cienioznośny. Odporność na mrozy niezupełna: w surowe zimy igły stają się rudobrązow e (zwłaszcza od strony nasłonecznionej) i później opadają; w złych warunkach siedliskow ych m arzną również pączki i pędy; w miejscach zacienionych zimuje znacznie lepiej. W zrost powolniejszy od P. abies, zw łaszcza za miodu. ‘Aurea’ — odm. /.locista.
M ło d e
igły /.locislo/.óllc,
k o n tra s tu ją c e z c ie m n ą z ie le n ią
.siarszycli g a h jz e k .
Picea glauca (M oench)V oss (P. canacleusis (M iller)B ntton cl al,, /•’. alba (Ailon)Link) — św ie rk biały. Drzewo do 20(—30) m wys. I \ nagie, bardzo jasne — prawie białe lub kremowe, początkowo z nalotem w oskowym, często z różowym odcieniem. Ig. 8 -2 0 mm di, rzadziej nieco dłuższe, matowe, niebieskawozielone, sztywne i wygięte ku górze na gałęziach nasłonecznionych, .krótko zaostrzone, nic klujące; roztarte w ydają nieprzyjem ny zapach czarnej porzeczki *. Szysz. iruile i wąskie ( 2 ,5—)5—6(—8) cm dl., zwykle liczne i ukazujące się ju ż na młodych drzewach; młode zielone, dojrzale bladobiązow c (beżowe) i połyskujące; łuski cienkie, elastyczne, zaokrąglone i ę iło b i/tg ic ; otw ierają się i opadają wcześnie w jesieni. W yst. — Kanada (prawie cala) i pn.-wsch. St. Zjedn. **, rozległy zasięg na pn. * D la te g o
ung.
ca l
sp ru ce
luli
skunk
sp ru ce
.św ierk
k o ci
lu b
s k u n k s o w a iy ,
iiiem .
K iiłzeu d rce k ficiH c . :M; W p d .-/,a c h . cz y ści z a się g u w y s tę p u je P. f l a n c a v ar, a lb e r tia n a (S .B r o w n iS a r g ., p o c h o d z e n ia in ir o g re s y w n e g o
z
P.
en& elm aim ir,
c h a ra k le ry z u je
się
m .in .
b a rd z o
w ą s k im
fo k r o je iii,
‘C onica’ — Oślim, stożkow ata. Karłowa odmiana, bardzo powoli rosnąca (do ok. 4 m wys. po wielu lalach). Ig. bardzo cienkie i delikatne, promienisto odstające, miękkie w dotyku, bardziej zielone; gałązki cienkie. Jedna z najcenniejszych karłowych odmian świerków, bardzo popularna, ale niezupełnie odporntt na mrozy i suche powietrze, nadaje się do sadzenia w zacisznych, osłoniętych, aie nie zacienionych miejscach. W suchym i upalnym środowisku byw a-często opanow ana przez przędziorki, wtedy igły zm ieniają zabai wienie i opadają. W czesny rozwój na wiosnę. Ta odm iana dala cały szereg odmian pochodnych (mutanlów, „sportów ”), na przykład ‘Laurin’ — jeszcze wolniej rosnąca czy ‘Alberta G lobe’ — także karłowa, ale w kształcie półkuli.
SEKCJA OMORIKA Ig ły ¡ ¡ p ja s z c z im e - r d w u b a n v n e — oil g ó rn e j s ilo n y z ie lo n e , o d s p o d u z b ia ła w y m i p a s k a m i n alo tu w o sk o w eg o .
Pieca om orika (Pancić)Purk. — św ierk se rb sk i:|:. D rzewo do 30 m wys. z bardzctowaska. strzelista koroną. P. brązowe, drobno, omszone; pączki gęsto, gruczołkowato ,a\V-losimie7 'ij£JiiaQbxązQwe, w ierzchołkow e często z długimi, nitkowatymi łuskami nasadowymi. Ig. (do 2 cm dl.) spłaszczone i dość szerokie, z białawymi paskami na spodzie; wierzchołki zaokrąglone i z maleńkim wyrostkiem, nie klujące; na siewkach i młodych drzewach igły wąskie i ostre, na silnych pędach często nastroszone, wtedy widoczne białe spody. Szysz. jajow ato wydłużone, niewielkie (3 -6 cm dl.), młode fioletowe do prawie czarnych, dojrzale.eiem noJłm zpwe. za a i l e; łuski szLvwne, zaokrąg lo n e j drobno ząbkow ane; nasady szyszek charakterystycznie zwężające się w szypulkę, pokrytą coraz drobniejszymi łuskami. W yst. — bardzo mały zasięg w górach Tara nad Driną w Jugosławii (kilkadziesiąt stanowisk o łącznej powierzchni około 60 ha); endemit i relikt trzeciorzędowy. Rośnie na wapiennych skalach, przede wszystkim na zboczach o wystawie północnej. D ekor. — wąski, strzelisty pokrój; najwęższy ze świerków. W ym . i zast. — wymagania na ogól mniejsze od świerka pospolitego; nieźle rośnie na gorszych glebach, znosi suche i zanieczyszczone powietrze, jest odporny na mrozy, w dobrych
p ętlam i
o w ło s io n y m i i p o z b a w io n y m i n a lo lu . ig łam i o s tro z a k o ń c z o n y m i o ra z s z y s z k a m i p ę k a ty m i, o z a o s t rz o n y c h łu s k a c h . O d , tej o d m ia n y p o c h o d z i k u lty w a r 'C o n ie a '.
A m e r y k i l’n.; rośnie na różnych glebach, nawet bagnistych (ale nic kwaśnych), kamienistych, lekkich i jałowych, m.in. wraz z Pieca m a n a n a , U n ix laricina, Abies b a h iin m i. W Polsce dość częsty, także w lasach — zw łaszcza na Pomorzu i na wydmach nad morzem. D ekor. — w artość nieco mniejsza niż /•’. puugcus. W ym . i zast. — wymagania stosunkowo niewielkie, zbliżone do wymagań P. pimgens; św iatlolubny świerk, odporny na mrozy, dobrze znoszący suche i zanieczyszczone powietrze. Dobry material na strzyżone żywopłoty o niebieskawym odcieniu — w miejscach zbył suchych dla świerka pospolitego.
* „ O m o rik a ’* — .serb.sk« n a z w a le g o św ie rk a .
47
-•'ku' '
. .
‘i i i i ś
•Fot. 2 0 i 21
w a ru n k a c h
r o ś n ie
szybko. O b o k ś w ie r k a k Jii| | u
o
n a jw a ż n ie js z y
d la
naszych
ic ji-m iw z ie l e n i, r ó w n i e ż .w r e j o n a c h .p r z e m y s ł o w y c h . P ic e a b c e w e r ia m t S .W a l s o n
.św ierk B r e w e r a . D rz e w o o lu źn ej k o ro n ie , d łu g ie . e la s ty c z n e b o cz n e
g a łę z ie z w ie s z a ją sie /. k o n a ró w w .Jo n iyiu]eir_{p()kri> j p o d o b n y tío i \ u h ie s ''V i i u m a l i s 'í ^ f . s la h o b ru z d k o w a n e . h rijzo w e, m a to w e . g ę s io , ró w n o m ie rn ie , g ru c z o łk o w a to o m s z o n e ; p n c z k i^ v rz e c io iio w a 'te .'' 0 o s tro z a k o ń c z o n y c h i d łu g ic h łu s k a c h n a s a d o w y c h , Ij*. u ło ż o n e p ro m ie n iś c ie w o k ó ł p ę d ó w , 1 5 (4 ) cm d i., y ()ią ss< .v o » f na s z c z y c ie
/. w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e , o d s p o d u z d w o m a p a s k a m i b ia ła w e g o
iialoUi. S z y s ’/.. ( ( > - ) 8 - i 2 c m d l., o z a o k rą g lo n y c h , e a lo b rz e g ie li łu s k a c h ; z a k rz y w io n a s/.y p u lk a sz y sz k i ■ ja k u P. (n iio riku VVy.sk • i r e lik to w y . D e k o r.
p o k ry ła d ro b n y m i łu s k a m i; n ie d o jr z a le s z y s z k i p u rp u ro w e , p o le m _ h rg /.o w c.
g ó ry S ts k iy o u na p o g ra n ic z u -
K a lifo rn ii i O re g o n u w o í. Z je d » .; «al. .en d e m ic z n y
w y ją tk o w o p ię k n a , m a je s ta ty c z n a k o ro n a ; w /.ro sl b a rd z o w o ln y
s y lw e tk ę o s ią g a ją tlo p ie ro k ilk u n a s ło le ln ie d rz e w a . W y m .
i
zast -
c h a ra k te ry s ty c z n ą
z b liż o n e d o ś w ie rk a s e rb s k ie g o .
w p e łn i w y trz y m a ły n a n m r/.y . a ia k ż e n a z a n ie c z y s z c z e n ia p o w ie łrz n .
PODRODZAJ CASSICTA .S zyszki o c ie n k ic h , e la s ty c z n y c h i p o fa lo w a n y c h łu s k a c h , b rz e g ie m c z ę sto p o s trz ę p io n y c h .. R y s . 9 . P i c e a p u n g o n s (1 ), P .
engelmannii (2 ),
P.
sitchensis
(3 )
SEKCJA PUNGENTES Igły na p rz e k ro ju d -k i|tn e , z lin ia m i a p a ra tó w s z p a r k o w y c h na w sz y stk ic h ś c ia n k a c h .
Picea p u n g en s Hugelm. — św ierk klujący. Drzewo do 30 m wys, (maks. 50 111 wys.). Konary i gałęzie często poziomo ułożone, w„do§ć_ajgularnych okółkach. P. poniaraiiczow o- lub iasnohraztrwe..nagie..! błyszczące, za miodu często z. nalotem w oskowym, gruiré i jileb o k o bruzdkowane: łuski pączków często z odwiniętymi brzegami. I¡». ( 1.5)2-3 cm dl., matowe, czw orokątne na przekroju, od .szarozielonych 1 niebieskaw ych do srebrzystych od nalotu woskow ego (rzadko zielone), grube, sztywne i klujące, gze_zoljio.w.ąto nastroszone. Szysz. (5)6-10(12) cm dl., stoniiastożóllc łub jasnobrązow e; łuski — jak w opisie podrodzaju. W yst. — zach.' St. Zjedli. — w górach, na wys. 2000—3000 m n.p.m., rozproszony (nie tworzy lasów), najczęściej w raz z Ahics coiicolor, Pinas conforta. Ib ponderosa i Pseudotsuga ineiiziesii var. glauca. D ekor. — wysoka wartość dekoracyjna, zwłaszcza odmian, dzięki regularnej budowie i atrakcyjnem u zabarwieniu koron; popularny „świerk srebrny” z licznymi odm ianam i (rów nież karłowymi). W ym . i zast. — ja k Abies coiicolor. Najważ niejszy św ierk dla naszych terenów zieleni, do stosowania w całej Polsce. Świerk św iallolubny. nie znosi nawet bocznego zacienienia — gałęzie wtedy zasychają; zwykle sadzony je st zbyt gęsto.
— - ‘B iało b o k ’. Igły na wiosnę jasnożóhe. Znaleziona przed 11 wojną w Lublinie przez Jana Białoboka i rm jego cześć nazwana. P icett e n g e lm a iu u i P u n y e.\ K n g eh ii. —
ś w ie r k
liiigęhimnmi.
D rz e w o o g ó ln ie p o d o b n e d o
P. ¡m usem ', k o ro n a z w y k le Wiiska. g a łę z ie Ję.k|
n a g ie . Ig.
1,5 - 2 ,5 ( 2 ,5 ) c n i d l., m a to w e , p o d o b n ie z a b a rw io n e
(z w y k le
m n iej
■•arhreystc.). c ie ń s z e . m n iej s z ty w n e i n ie k lu ją c e , s k ie ro w a n e s k o śn ie ku p rzo d o w a (n ie n a s tro s z o n e !): roztarte w y d aja n ie p rz y je m n y z a p a e li — ja k u P. y j iiu a i . S /.y sz. p o d o b n e 0 0 sz y s z e k P. p u n y e n s , ale zw ykłe m n ie js z e id S c m d l . ), a łu sk i sto su n k o w a ) n ie !ic z ik > i ty lk o s ła b o p o falo w an ie. W y st. —
ro z le g ły
z a się g
na z a c h .
A m e ry k i
P n ., o d
K anady
p o M e k s y k ; g a tu n e k
tw o rz y
w y so k o g ó rsk ie la sy , ifa p ó łn o c y ro ś n ie w p o sta c i f o n u ¡¡p ro g re s y w n y c h z / ’. y ltin r a . D ek o r.
ja k
/ ’. ¡luiiyens'. m n ie j ..s z ty w n y )’__ w y g k n l. za b a rw ien ie z m ie n n e .
W y m . i za st.
— og ó ln ie p o d o b n e d o / ’. ¡ m ily e n s. z k tó ry m len g a tu n e k jest e w e n tu a ln ie m y lo n y ; z n a c z n ie rz a d z ie j spo ty k an y , \v u p ra w ie c z a s e m m ie s z a n c e z P. y liin c n , / ’, p u n y e n s i / ’. s itc h e n s is .
SEK C JA SITCHA igły s p ła s z c z o n e , w y ra ź n ie d w aib a rw n e. P iw a s ilc h e its is ( K o n g .tC a n ie r c -
ś w ie r k sit kuj.'ki. D rz e w o d o KO m w y s.; k o ro n a sz e ro k a
konary ó ln g ie i c ie n k ie , p ra w ie p o z io m e / J” \ n.......: ag ie• s z ty w n e , ja s n o b rą z o w e lu b ż ó ile , g łę b o k o
bru zd k o w an e; p a c z k i ja s n e . Ig . (d o 3.5 c m d l.) spłas/.cz.on .\ b ard /.o w ą s k ie . s z ty w n e i k łu ją c e , z d łu g im i
‘G la u c a ’ {¡'.glauca Bcissn.) — odm . sina. Nazwa zbiorowa (P. pungens Grupa Glauca), obejmuje wszystkie drzewa o mniej lub bardziej niebieskawym odcieniu, spośród których zapew ne znaczna część to rośliny otrzym ane nie przez szczepienie w ybitnych kultywarów, ale z siewu. W ramach tej formy in.in. takie odm iany jak ‘Bndtz’, ‘H oopsii’. 'K oster’ czy ‘M oerheim ’.
usirymi w ie rz c h o łk a m i i b. w ą sk im i b ia ły m i p a s k a m i o d s p o d u , n a s tro s z o n e , u ło ż o n e p ra w ie p ro m ie n is te . Nzysz. i 5 - 1 0 c m d ł.) p o d o b n e d o P. p u n g e n s , a le ci& n y h cjsż^ i z w id o c z n y m i w ą s k im i, c ie m n y m i laskami w sp ie ra ją c y m i, z w ła s z c z a u n a s a d y s z y s z k i {*?, nnycK , s z y s z k a c h ¡e g o ty p u - - n ie w id o c z n e . krótkie!ł. 4 W y s t. — za ch . A m e r y k a ^ W r o d A la sk i d o K alifo rn i —• w ąsk i p as p rz y b rz e ż n y n ad P a c y fik ie m ; i-MHmek o d k ry ły n ajp ierw na w y sp ie S itk a (S i(ch a ). W y stęp ' ije m .in . w ra z z A t, ies gnuu/i.s, C iia n u tccyp a ris
łltłlDłltpilt
49
V Iiiia lk tilciisis, P s e iid in s iiy n iiw n zic s ii v;ir. m e n d c .iii. 'Plutjti p lic n la , P sittpi lie ir n ip liy lln . B a rd z o w ażn g o s p o d a rc z o . W y m . i z.ast. — d rz e w o k lim a tu m o rs k ie g o , o d u ż y c h w y m a g a n ia c h s ie d lis k o w y c h — ś w ie ż e , ż y z n e g le b y i w ilg o tn e p o w ie trz e . W d o b ry c h w a ru n k a c h ro śn ie s z y b k o i o s ią g a z n a c z n e r o z m ia ry , d la te g o je st. o b o k d a g le z ji, n a jc z y śc ie j s a d z o n y m o b c y m .|te |j\v c .m w? la sa c h e u ro p e js k ic h , w k ra ja c h o ła g o d n ie js z y m k lim a c ie (n p . A n g lia , Irla n d ia ). O b e c n ie p’|t w i e ''h i e s a d z o n y u n as ja k o d r z e w o o z d o b n e z e w z g lę d u n a d u ż e w y m a g a n ia i n ie z u p e łn a o d p o rn o ś ć n a m rozy1; w y ró ż n ia siy b a rd z o c ie n k im i i k lu ją c y m i, s z p ilk o w a ty m i igj^tgti. S p o ty k a n y g łó w n ie w zaeli. i pfi. P o lsce.
RODZAJ LARIX — MODRZEW* (tac. Iarlx — sta ro rz y m s k a n a z w a m o d rzew ia)
O
Fol 22
Drzewa z konarami ułożonymi jiieręguhunie, praw ie .p.o_ZLOll^a.J^_bruzclkowane, zróżnicow ane na dlugopędy i królkopędy z 1 pączkiem. Ig. miękkie, sezonowe, opadające w jesieni, ułożone skręlolegle, na krótkopędach gęsto sluipiohe-dokoła pączka. Kw. jędnopienne, na krótkopędach,, żeńskie sterczące, z igłami u nasady, męskie przewisąjącc; IV. Szysz! zwykle niewielkie, skierow ane ku_górze, z krótką i grubą, bruzdkow aną „,S7.ypulk;i” u nasady, łuski wspierające krótsze iub dłuższe od nasiennych; dojrzew ają w I. roku, pozostają, mniej iub bardziej otwarte, kilka lat na drzewach; opadają wraz z zanarlym i gałązkami. G at. — około 10, w strefie klimatu chłodnego półkuli północnej; w Polsce rodzinly 1 gatunek, zjjodgatunkiem D ekor. — delikatne, cienkie ig ly o jaśniejszym odcieniu zieleni niż zim o zielonych drzew iglastych; żółte zabarw ienie w jesieni. W ym . i zast. — gleby przeciętne, raczej żyzne i świeże; n.iejsca słoneczne — drzewa światlolubne, jak w ogóle drzewa nagonasieiw c nie zimozielone. Dobrze znoszą warunkjj¿miejskie,"] są również odporne na zanieczyszczenia powietrza w rejonach przemysłowych i na mrozy (wym ienione gatunki). M odrzewie powinny być znacznie częściej uw zględ niane w różnych terenach zieleni, w calej Polsce, zarówno w krajobrazie otwartym, jak zurbanizow anym , ze względu na walory dekoracyjne, szybki wzrost (zwłaszcza L kaempferi) i stosunkowo mniejsze wymagania (szczególnie dotyczące wilgotności powietrza) niż większości drzew iglastych. Należy je sadzić w jesieni lub bardzo wcześnie na wiosnę (wczesny rozwój, zwłaszcza L arclmngelicaiy, dobrze .znoszą .strzyżenie (żyw opłoty w miejscach w polni nasłonecznionych).
Wysf. — środk. i zacli. Europa, najczęściej w górach; w Polsce podgalunek noniinalywny (typowy) —- L decidua subsp. decidun — rośnie dziko zapewne tylko w Tatrach; do lasów na niżu. p o wyniszczeniu podgalunku polskiego (subsp. polonica), tylko wprowadzony, najczęściej z nasion z populacji alpejskich, wrażliwych na raka m odrzew iow ego (Loclinellido willkommii). D ekor. — patrz opis rodzaju. su b sp . polonica (Racib. ex W óycicki(Dom in (L. polonica Racib.) — podgalunek polski (modrzew polski); w yróżnia się mniejszymi, bardziej kulistymi i /wari-, lin szyszkam i, o łuskach nasiennych zagiętych do środka. Oba podgatunki są bardzo podobne i ich odróżnienie, zwłaszcza w uprawie, jest często niemożliwe. W y st — na rozproszonych stanowiskach w środk. i pd.-wsch. Polsce; poza tym w Rumunii, Słowacji i Ukrainie. Rezerwaty na G órze Chelm ow ej, pod Nową Słupią, w M ajdowie k. Skarżyska, w M alej Wsi k. Grójca. W ym . i zast. — nieco mniejsze wymagania siedliskowe niż podgalunek noniinalyw ny; rośnie na ogól szybciej, znosi boczne ocienienie, jest mniej podatny na raka modrzewiowego.
Larix decid.ua Mili. (L. europaea DC.) — m o d rzew eu ro p e jsk i (modrzew pospolity). D rzew o do 40(-5 0 ) m wys.; korona stosunkowo wąska. K. .gruba,, głęboko spękana. P. roczne dlugopędy żóhaw ej„.bez. nalotu. Ig. zielone. 'Szysz. zm ienne — okrąglaw e do wydłużonych, w ąskojajow alych 2~4(-6) cm dl.; łuski zaokrąglone iub wykrojone, /nosie luli lekko odgięte na zewnątrz, nagie iub tylko u nasady nieco ow łosione; u nasady szyszki łuski drobne. Łuski wspierające często widoczne, jak również skrzydełka nasion; szyszki otw ierają się z trudem, nasiona w ypadają li—Vł. * A n g . la rc h , e z e s. m o d fiu . n ie m , l.a r r h c . ro s. J M ic n u a n iiin a .
50
'A ™
Rys. 10. Lany: de cid ua (1), L. arch a n g e lica (?.), L. deoidua s u b s p . p o lo n ica {'A), L. k a e m p fe ri (4), L. la ricin a (DuRoi)K.Koch (5)
in .
’lir - ■• I
!\scii
d r z e w o k lim a lu m o rs k ie g o , o d u ż y c h w y m a g a n ia c h s ie d lis k o w y c h
ś w ie ż e , ży /,n e g le b y i w ilg o tn e p o w ie trz e . W d o b ry c h w a ru n k a c h ro ś n ie s z y b k o i o s ią g a zn a czn e ro z m ia ry , d la te g o je s t, o b o k d a g le z ji, n a jc z ę ś c ie j s a d z o n y m o b c y m d rz e w e m w la sa ch e u ro p e js k ic h ,
w k ra ja c h o ła g o d n ie js z y m k h m a c je (np. A n g lia , J/Jan d ia ). O b e c n ie /n a w ie n ie s a d z o n y u n as jako d r z e w o o z d o b n e ze w z g lę d u na d u ż e w y m a g a n ia i n ie z u p e łn a o d p o rn o ś ć na m ro z y ; w y ró ż n ia sig b ard zo c ie n k im i i k lu ją c y m i, s z p ilk o w a ty m i ig ła m i. S p o ty k a n y g łó w n ie w za eh . i p n . P o lsce.
RODZAJ LARSK— MODRZEW* (lac. larix — s ta ro rz y m s k a n a z w a m od rzew ia)
Drzew a z konarami ułożonym ijiieregularnie, prawic po/doLYia.,P. bruzdkowane, zróżnicow ane na dhigopędy i krótkopędy z I puczkiem. Ig . miękkie, sezonowe, opadające w jesieni, ułożone skrętoległe, na królkopędach gęsto skupione dokoła pączka. Kw. jednppienne, na krótkopędach, żeńskie sterczące, z igłami u nasady, męskie przcwisające; IV. Szysz. zw ykle niewielkie, skierow ane ki!..górze, z krótką i grubą, bruzdkow aną „gzypuiką” ir nasady, łuski wspierające krótsze łub dłuższe od nasiennych; dojrzew ają w I. raku, pozostają, mniej łub bardziej otwarte, kilka Jat nu drzewach; opadają wraz, z zamarłym i gałązkami. G at. —-o k o ło 10, w strefie klimatu chłodnego półkuli północnej; w Polsce rodzin 1y.. 1 gatunek, z podgalunkietn. D ekor. — delikatne, cienkie igły o jaśniejszym odcieniu zieleni niż zim o zielonych drzew iglastych; żółte zabarwienie, w jesieni. W ym . i zasl. — gleby przeciętne, raczej żyzne i świeże; miejsca słoneczne — drzewa świallołubne, jak w ogóle drzew a nagonasienne nie zim ozielone. Dobrze znoszą wahmkj/micjskic~'T są również odporne na zanieczyszczenia powietrza w rejonach przemysłowych i 1111 mrozy (wym ienione gatunki). M odrzewie pow inny hyc znacznie częściej uw zględ niane w różnych terenach zieleni, w całej Polsce, zarówno w krajobrazie otwartym, ja k zurbanizow anym , ze względu na walory dekoracyjne, szybki wzrost (zwłaszcza L kaem pfen) i stosunkowo mniejsze wymagania (szczególnie dotyczące wilgotności pow ietrza) niż większości drzew iglasiyeh. Należy je sadzie w jesieni lub bardzo w cześnie ¡ki wiosnę (wczesny rozwój, zw łaszcza L a n iu m g elica \)\ dobrze .znoszą strzyżenie (żywopłoty w miejscach w pełni nasłonecznionych).
. — środk. i zaeli. Europa, najczęściej w górach; w Polsce podgalunek niintywny (typowy) - I- decidua subsp. decidua — rośnie dziko zapewne " ą i- ') 'w T a l ia c h ; d o la s ó w n a n iż u , p o ,w y n i s z c z e n i u p o d g a l u n k u p o l s k i e g o ( s u b s p . h n ie u ) tylko wprowadzony, najczęściej z nasion z populacji alpejskich, /W-iżłiwveh na raka m odrzew iow ego (Lacluiellula willkoimnii).
P o k o r . — p a tr z o p i s r o d z a ju .
,s „b,sp. polonica (Raeib. ex W óyciekilD ontin (L polonica Racib.) — odcatunek polski (modrzew polski); w yróżnia się mniejszymi, bardziej kulistymi f zwarty mi szyszkami, o łuskach nasiennycli z a ję ty c h do środka. Oba podgatunki 1 '^baalzo podobne i icli odróżnienie, zwłaszcza w uprawie, jest często niemożliwe. Wysl. — im rozproszonych stanowiskach w środk. i pd.-wsch. Polsce; poza tvm w* Rumunii, Słowacji i Ukrainie. Rezerwaty na Górze Chelm ow ej, pod Nową Słupią, w M ąjdowie k. Skarżyska, w M ałej Wsi k. Grójca. W ym . i z a s t — nieco mniejsze wymagania siedliskow e niż podgalunek nom inaływny; rośnie na ogół s z y b c i e j , znosi boczne ocienienie, jest mniej podatny na raka modrzewiowego.
L a rix decidua Miii. (L. europaea DC.) — m odrzew eu ro p e jsk i (modrzew pospolity). D rzew o do 40(-50) m wys.; korona stosunkowo wąska. K. ,gruba, głęboko spękana. P. roczne dhigopędy ż ó łta w e j .bez. nalotu. !«. .zielone. ‘S/.ysz. ' zm ienne — okrągław e do w ydłużonych, wąskojajowałych 2 - 4 ( - 6) cm dl.; łuski zaokrąglone lub wykrojone, proste lub lekko odgięte na zewnątrz, nagie łub tylko u nasady nieco ow łosione; u nasady szyszki łuski drobne. Łuski wspierające często w idoczne, jak również skrzydełka nasion; szyszki otw ierają się z trudem, nasiona w ypadają Ii—V I. % :|: A n g . la rc h , ez.es. m o tln n . n ie m , L iirch e, ro s. jn ic T B c m n m a
50
Rys. 10. La rix de cid ua ( l) p l^ r c h a n g e lic a (2), L. d e cid ua su b s p . p o lo n ic a (3), L. kae m pfe n (4), L. la ricin a (DuRoi)K.Koch (5)
W terenach zieleni jego zastosowanie i wartość nie różni się od podgaliiiikn typowego. — .—
'K ó r n i k '.
szczepiona na pieńku.
Fol. 2;
Karłowa, bardzo gysla odmiana, ■
w
kszlain'(^K|yhvK/.czoiii.'j półkuli, zwykle .
L arix kaem pferi (Lamb.)diito'iere (L lepiolepis (Siehold et Z uccjG ordon) — m odrzew ja p o ń sk i. Drzewo do 3()(—35) m wys. z szeroką koroną i długimi, rozpostartymi konarami. P. czerwomawe 1zaróżowiono). częsty...z. nalotem woskowym. nagie lub nieco owlosiorrc. Ig. „szarozielone, lub. .niebieskawe (nalot woskowy). Szysz. „różyczkow ale” (2-3 cm dl. i 0); łuski wykrojone, ich brzegi wygięte na zew nątrz iub nawet wyv\\ inięte. W yst. — Japonia (Honsiu), czętlo z Tsnga tlivcrsifolia, Picea jezoenxis var. Iiondoensis, A bies veitchii i A. homt.U'pis. D ekor. — oryginalny, szeroki, „japoński” pokrój starych drzew swobodnie ych gatunków, W młodości rośnie szybciej od rosnących. W ym . i zast. — jak inny« gatunkiem modrzewia, najczęściej spotyL. decidua. je st najważniejszym o h :ynt o kanym w naszych parkach; wprowadzany dawniej do lasów- europejskich ze względu na odporność na raka m odizewiowego.
RODZAJ
CEDRUS — CEDR*
(
Duże, zimozielone drzewa, zwykle z szerokimi koronami, podobne do modrzewi, •ile dlimopedy obie i podłużnie spękane, a królkopędy przynajmniej po części z ? okółkami zimozielonych, szlywnycli i klujących igieł. I(vv. jednopienne, męskie i żeńskie zwykle na odrębnych gałęziach, w sterczących szyszeezkach na końcach ulistiiionyeh kró!k.oj)ęddw; rozkwitają jesionią (!). Szysz. zupełnie inne niż u modrzewi, duże (do 10 cni dl.), jajow ate lub beczulkowaie. o bardzo licznych, gęsto ułożonych, szerokich łuskach nasiennych (łuski w spierające niewidoczne); rozpadają się na uaięziaeh w 2 lub 3 roku po kwitnieniu, pozostawiając sterczący trzpień (jak u jodeł). G ai. — 2. oba bardzo w rażliwe na mrozy. Cedrus lilmrii A.Ricli. — cedí,’ libański. G atunek o porozrywanym zasięgu, z ró ż n ic o w a n y na kilka ( 3 - 4 ) podgatunków, traktowanych dawniej jako odrębne
gatunki: subsp. lihani 7, Syrii i Libanu subsp. (dlaulica (Endl.)Batt. et Trab. — c e d r atlaski ** z gór pn. Afryki subsp. brevifolia (Hook.f.)M eikle — c e d r cy p ry jsk i z Cypru
‘ D ia n a ’. K rz a c z a s ta o d m ia n a
> fa liś c ie p o k rę c o n y c h g a łą z k a c h , z b liż o n a w y g lą d e m d o
C o r v liis a v e lla n a ‘C o n to rla ". ‘ P e n d u la ’
o d m . z w is ła .
D rz e w k o o z w is a ją c y c h
łu k o w a to g a łą z k a c h ; .szczep io n e
n a p n iu .
L arix xm arschlinsii Coaz (Lari.x xenrolepis Henry) — m odrzew eurojapoński (modrzew pośredni lub szkocki). Mieszańce L. kaem pferi i L. decidua, powstałe najpierw w Szkocji. Cechy morfologiczne pośrednie; takie mieszańce powstają bardzo często, zw łaszcza w „zachw aszczonych” przez modrzew japoński uprawach leśnych — w lasach pn.-zach. Polski są na przykład spotykane znacznie częściej od gatunku rodzim ego (Filipiak 1996)! W pierwszym pokoleniu mieszańców modrzew eurojapoński charakteryzuje się heterozyjnym, bujnym wzrostem i wysoką zdrowotnością. Lari.i- a r c h a n g e lic a L n w so n (L. s ib ir ic a ¡m ci. n o n L e d c h .) -
subsp. stenocom a (O .Sehw arz)P.H .Davis — c e d r tu re c k i z zach. Anatolii, zajiewne najbardziej odporny na mrozy. Cedr libański może być u nas uprawiany jedynie w najlepszych warunkach siedliskowych i klim atycznych, w zasadzie tylko między dwiem a surowymi zimami; brak starszych drzew (ale w arborelum w W ojsławicach kilkunastometrowy, posadzony w 1965 r.). Najczęściej spotykana jest odmiana ‘G lauca’ (= C. atlanlica (Endl.)Camere ‘G lauca’), której okazy przypom inają z daleka modrzew o niebies kawym zabarwieniu. Drugi gatunek, C. deodara (Roxb. ex Lainb.)G.Don — cedr liinialajsld, który różni się od cedru libańskiego m.in. dłuższym i igłami (powyżej 3 cm dl.), nie może być u nas uprawiany.
RODZAJ PINUS— SOSNA*** (lac. p in u s — sta ro rz y m s k a n a z w a s o s e n , a le i św ierk a)
m o d r z e w m d ia n g ic l s k i (n a jc z y ś c ie j
z w a n y 11 n as b łę d n ic s y b e ry js k im ). P o d o b n y d o m o d rz e w ia e u ro p e js k ie g o , o d k tó re g o ró żn i sic — p o za z a s ię g ie m — p rz e d e w s z y s tk im s z y s z k a m i. .S zysz. o s z ly w n y c li, ly ż e c z k o w a to z a g ię ty c h d o śro d k a łu s k a c h , n a z e w n ą trz g ę s to , a k s a m itn ie o w ło s io n y c h ; w s z y s tk ie łu sk i r je d n a k o w e j w ie lk o śc i.
Zimozielone, żywiczne drzewa różnej wysokości (P. ponderosa — do 70 111) lub niskie krzewy (P. niupo, P. piuuila). I”, zróżnicow ane na długie i krótkie, te
W y s t. — p n .-w s c h ., e u r o p e js k a c z e ś ć R o sji, U ral, za clt. S y b e ria . W y m . i z a s t. — ja k m o d rz e w ia e u r o p e js k ie g o . T e n m o d rz e w
m a p rz e s u n ię ty o k re s w eg eta cji —
w c z e ś n ie j ro zw ija sic n a w io s n ę
(o k . 2 ly g .) i w c z e ś n ie j z rz u c a ig ły w je s ie n i; ro ś n ie w o ln ie j, je s t b a rd z o rz a d k o s p o ty k a n y w n a sz y c h p a rk a c h .
* A n g . c e d a r, c/.es. c e d r. n ie m . Z e d e r. ro s. KC/ip. N a z w a ..c e d r" je s t
w w ie lu ję z y k a c h
stosow ana r ó w n ie ż d la o k r e ś la n ia in n y c h d rz e w , z w ła s z c z a z ro d z a ju C a lo c c d r u s , i'lia in a c c y p a n .w ■linupcni.w L ih o c c d r u s i ll n t j a . ale ta k ż e lic z n y c h o k ry to z a k rż k o w y e h ! D la p rz y k ła d u w R o sji „ sib irsk ij kiedr" o z n a c z a 1 'in n s c c in h r a v ar. s ib ir ic a ; w S t. Z je d li, z k o le i „ O re g o n c e d a r ” — C h a n u w c y p a r is law so n ia n a , „ y e llo w c e d a r ” ii „w estern red c e d a r ”
C /ia m a e c v fia r is n o o tk a te n s is . „ red c e d a r ” .... J u n i p c m s v irp iu ia u a .
T h u ja ¡.dicata ild. P ro w a d z i to c z ę s to d o b łę d ó w w tłu m a c z e n iu k s ią ż e k czy
artykułów p ra s o w y c h . S p o ty k a n a n a z w a „ c e d r a tla n ty c k i” je s t n ie słu sz n a . A u g . p in e . c z e s. h o ro v ic e , n ie m . K ie le r, ro s. c o c n a .
52
53
ostatnie w kątach luskowatyeh, błoniastych liści pierwotnych. Ig . na siewkach pojedynczo, potem tylko na krótkopędach, zw ykle po 2. 3, 5 (rzadko 1-8). początkowo otoczon'e""pochewką z cienkich, blonkowaiyob insek, która opada lub pozostaje u nasady igieł; brzegi igiei zwykle drobno pilkownne. Kw. jednopienne, żeńskie u szczytu ubiegłorocznego przyrostu, męskie w jego dolnej części. Szysz. różnej wielkości, od małych (np. P. tmiyo) do bardzo dużych (np. P. lamberiiatia — do 50 cm dl.), zwisają lub odstają, dojrzew ają zwykle w 2 ( 3 ) roku. Łuski nasienne grubsze i bardziej zdrewniałe niż u jodeł, świerków iip., z charakterystyczną dla sosen — zgrubiałą, .j|ońihow ą Tarczką i (apophysis) na końcu. Na szczycie (krawędzi) lub ± pośrodku tarczki niewielkie zagłębienie lub drobne, brodaw kow ate zgrubienie, czasem z kolczastym w y pustkiem; jest to pępek tum bo), nazywany niekiedy niefortunnie piramidką. Pow ierzchnia dojrzałych, zam kniętych szyszek składa się z tarczek; hiski w spierające małe, przyrośnięte, niewidoczne. Szysz. otw ierają się na gałęziach podobnie ja k u świerków, niekiedy jednak opadają w całości z. nasionami, na ziemi powoli się rozluźniają i w końcu rozpadają (np. P. cem bra, P. koraiensis), albo przez, wiele lat utrzym ują się zam knięte na gałązkach (gatunki pyrolityczne, na przykład P. banksiana). N. zwykle z długim, zaostrzonym skrzydełkiem ; niektóre gatunki rnają nasiona duże, orzeszkow ate, jadalne, bez skrzydełek (np. P. cembra, P. koraiensis, P. pinea) lub z Wąskim, szcząt kowym skrzydełkiem (np. P. f/e.yilis). R odzaj k tó re p ę d z ie
m ogą
m ie ć
nasadam i
g ła d k im i. w
1 'im is d z ie lo n y je sl I
lu b
liśc i
w
k r a ja c h
n a s e k c je , p o d s e k c je
na
3 p o d ro d z a je
w ią z k i
o
ty lk o
2
k lim a c ie
i s e rie
ró ż n ią c e s ię
p rz e w o d z ą c e ,
p ie rw o tn y c h ,
P r z e d s ta w ic ie le
u p r a w ie
2
a
co
za
p o d r o d z a jó w
o ra z
ty m
id z ie
—
P iiiu x
u m ia r k o w a n y m .
n ie w s z y s tk ie z ty c h
W
n i.in .
z b ie g a ją c y m i —
w e w n ę trz n ą lu b
g a łą z k a m i
i S tr o lm x
ram ach
—
hudow «
ig ieł,
n ie /b ie g a ją c y m i
po
b r u z d k o w a n y in i
lu b
ro s n ą , i z n a jd u j«
s ię
p o d r o d z a jó w
d z ie lim y
s o sn y
g ru p w e w iią trz ro d z a jo w y c li u w z g lę d n io n o
p o n iż e j! W p r a k ty c e z w ra c a m y u w a g ę g łó w n ie na lic z b ę ig ieł na k ró lk o p ę d a c h , m ó w ią c o s o sn a c h 2 -, 3 -, 5 -ig ic ln y c h .
G al. — około 90 nu półkuli północnej, od Kręgu Polarnego, który przekraczają in.in. P. cembra var. sibirica, P. pm nila i P. sylvestris, po pn. Afrykę, Nikaraguę w Ameryce Pd. i Indonezję oraz Sumatrę w Azji; w Europie rośnie dziko kilka gatunków, najbardziej rozprzestrzeniona - również w P o ls c e jest P. sylvestris. Poza nią dziko rosną u nas P. cembra i P. m apo z jej podgalunkami i mieszańcami. D ekor. — igły dłuższe niż u innych drzew iglastych (do 45 lub więcej centym etrów dl. u młodych drzew P. palustris w St. Zjedn.ł). W yra. i zast. — w ym agania siedliskow e wielu gatunków są mniejsze niż większości drzew iglastych (poza jałowcami). W iele z nich rośnie dobrze nawet na suchych piaszczystych glebach, lepiej znosi suche i zanieczyszczone powietrze miejskie, jak również niskie temperatury zimy. Z tych powodów w yróżniają się szczególnie: P. banksiana, P. rigitla. P. sylvestris, P. mttyo, P. niyya, P. Iielt/reich/i. W iększość gatunków — to rośliny światloluhiie, znoszące najwyżej boczne ocienienie; w zagęszczeniu zasychają dolne gałęzie.
Z a s to s o w a n ie i ś w ie r k ó w , ia la s ty c h
so sen
w
te re n a c h
z w ła s z c z a
w
n ie s p rz y ja ją c y c h
z im o z ie lo n y c h
z ie le n i
(m a k i w ilg o tn o ś ć
p o w in n o
być
w a ru n k ach p o w ie trz a
w ię k s z e
d la
n iż
w ię k s z o ś c i
i g le b y ) —
jo d e ł d rz e w
k i l k a z n ic h
m o ż e m y u w a ż a ć z a g a tu n k i p i o n i e r s k i e , o d p o w i e d n i e d o s a d z e n i a n a p i a s z c z y s t y c h n i e u ż y tk a c h , w y d m a c h i p i a s k a c h n a d m o r s k i c h . Iści z a
vvej u m t k o w o - p o r z e c z k o w a
( C r o u a r t iu m
r ib ic o la )
o p a n o w u je
so sn y
5 - ig je ln c , z w ł a s z c z a P. s ir o b u s , P. J ie .s ilis , P. n i o n i i c o l a : w z a a w a n s o w a n y m s ta d iu m k o r a o c i e k a ż y w i c ą , d r z e w a s to p n i o w o z a s y c h a ją .
PODRODZAJ STROBUS (= HAPLOXYLON) N asad y liści p ie rw o tn y c h n ie z b ie g a ją p o p ę d a c h , s tą d p ę d y . g ła d k ie , ig ły z I w ią z k ą p rz e w o d z ą c ą : p o ch e w k a s z y b k o jijr a d a ; ig ieł z w y k le 5; d re w n o m ię k k ie (a n g . so l 1 p in e s ) *.
SEKCJA STROBUS , P ira m id k a n a s z c z y c ie ta rc z k i; ig iji^ U _ 5 —i
PODSEKCJA CEMBRAE S z y sz k i p g a d a g ) na z ie m ię w c a ło ś c i; n a s io n a ± b e z s k rz y d e łe k .
Pinus cem bra L. — so sn a lim ba, lim ba eu ro p e jsk a **. Drzewo do ok. 25 m wys., na otwartej przestrzeni długo zachow uje gałęzie do ziemi, korony są gęste, szeroko- lub w ąskojajow ate, natom iast u starych drzew rozszerzone u góry. P. roczne dośćtgnibef silne pędy rdzawo lub żółto owłpsioiie, ig.""pb~5'(5 -1 2 cm dl.), drobno piłkowime, z białawymi liniami aparatów szparkowych na wewnętrznych ściankach. Szysz. jajow ate (5 -8 cm dl.), ,ilolciowc. przed d o jr z e n ie m , sterczą na gałązkach, opadają w raz.z nasionami zwykle na wiosnę trzeciego roku i rozpadają się na ziemi; lu sk ijja u lj^ N. bez skrzydełek łub ze szczątkowym skrzydełkiem, duże (do ok. I cm dl.), orzeszkowale,
ife
C e m b m —- jc d m i 7. w l t a i e h m v/.w lim by.
54
i* .
y
55
Fot. 24
i
ostatnie w kątach luskowutych, błoniastych liści pierwotnych. J g . na siewkach pojedynczo, potem tylko na królkopędach, zwykle po 2, 3, 5 (rzadko 1-8), początkowo oloczoncT'pochewka z i cienkich, blonkcmajych lnsck, która opttda lub pozostaje u nasady igieł; brzegi igieł- zwykle j^roßho piikowane. Kw. jednopienne, żeńskie u szczytu ubiegłorocznego przyrostu,-' męskie w jego dolnej części. Szysz. różnej ky^ielkości, od małych (np. P. ntugo) do bardzo dużych (np. P. lanibeniuna — do 30 cm dl.), zwisają łub odstają, dojrzewają zwykłe w 2(3) roku. Łuski nasienne grubsze i bardziej zdrewniałe niż u jodeł, św ierków itp , z charakterystyczną dla sosen — zgrubiałą.iflombowu ta rc zk ą ^ (apophysis) na końcu. Na szczycie (krawędzi) lub + pośrodku tarczki niewielkie zagłębienie łub drobne, brodawkowate zgrubienie, czasem z kolczastym wy rostkiem; je st to Jiępek (umbo), nazywany niekiedy niefortunnie piramidką. Pow ierzchnia dojrzałych, zam kniętych szyszek składa się z tarczek; łuski w spierające małe, przyrośnięte, niewidoczne. Szysz. otw ierają się mt gałęziach podobnie jak u świerków, niekiedy jednak opadają w całości z nasionami, na ziemi powoli się rozluźniają i w końcu rozpadają (np. P. com bra, P, koraiensis), albo przez wiele lat utrzym ują się zam knięte na gałązkach (gatunki pyrofityczne, na przykład P. banksiana). N. zwykle z długim, zaostrzonym skrzydełkiem ; niektóre gatunki m ają nasiona duże, orzeszkow ate, jadalne, bez skrzydełek (np. P. combra, P. koraiensis, P. pinen) lub z Wąskim, szcząt kowym skrzydełkiem (np. P. Jie.silis). R o d z a j 1’iu u s d z ie lo n y je s t k tó re p ę d z ie
m ogą
nąsndam i
g ła d k im i. w
m ie ć
I
lu b
liśc i
w
k r a ja c h
n a s e k c je , p o d s e k c je
na 3 p o d ro d z a je
w ią z k i
o
ty lk o
2
k lim a c ie
i s e rie —
ró ż n ią c e
p rzew o d zą ce,
p ie rw o tn y c h ,
P r z e d s ta w ic ie le
u p raw ie,
2
a
co
za
p o d ro d z a jó w
o raz
ty m
id z ie
- 1’in iis
u m ia rk o w a n y m .
n ie w s z y stk ie z ty c h
W
się
in .in .
z b ie g a ją c y m i
w e w n ę trz n ą lu b
g a łą z k a m i i S tr o b u s
ram ach
—
budow ą
ig ieł,
n ie z h ic g n ją c y m i b ru z d k o w n n y m i ro s n ą
p o d r o d z a jó w
i z n a jd u ją d z ie lim y
po lub się
s o sn y
g ru p w e w n ą lrz ro d z n jo w y c li u w z g lę d n io n o
p o n iż e j! W p ra k ty c e z w ra c a m y u w a g ę g łó w n ie na lic z b ę ig ieł na k ró tk o p ę d a c h . m ó w ią c o so sn a c h 2 -, 3-, 5 -ig ie ln y c h .
G at. — około 90 na półkuli północnej, od Kręgu Polarnego, który przekraczają m.in. P. cem bru var. Sibirien, P. piiiniln i P. sylvestris, po pn. Afrykę, Nikaraguę w Ameryce Pd. i Indonezję oraz Sumatrę w Azji; w Europie rośnie dziko kilka gatunków, najbardziej rozprzestrzeniona — również w Polsce — jest P. sylvestris. Poza nią dziko rosną u nas P. cenihra i P. iiutyo z jej podgatunkami i mieszańcami. D ekor. — igły dłuższe niż u innych drzew iglastych (do 45 lub więcej centym etrów dl. u młodych drzew P. palustris w St. Zjedli.!). W ym . i zast. — w ym agania siedliskowe wielu gatunków są mniejsze niż większości drzew iglastych (poza jałow cam i). W iele z nich rośnie dobrze nawet na suchych piaszczystych glebach, lepiej znosi suche i zanieczyszczone powietrze miejskie, jak również niskie temperatury zimy. Z tych powodów w yróżniają się szczególnie: P. bttiiksiana, P. rigida, P. sylvestris, P. iiiuyo, P. niyra, P. heldreichii. Większość gatunków — to rośliny światlolubne, znoszące najwyżej boczne ocienienie; w zagęszczeniu zasychają dolne gałęzie.
Zastosowanie sosen w terenach zieleni powinno być większe niż jodeł i ś w i e r k ó w , zwłaszcza w niesprzyjających warunkach dla większości drzew iglastych zimozielonych (tnala wilgotność powietrza i gleby) — kilka z nich możemy uważać za gatunki pionierskie, odpow iednie do sadzenia na piaszczystych nieuż ytk ac h, wydmach i piaskach nadmorskich. Rdza w ejm utkow o-porzeczkow a (Cronartiuui ribicola) opanow uje sosny 5-igielnc, zwłaszcza P. strobus, P. jiesilis, P. moniicohr, w zaawansowanym stadium kora ocieka żywicą, drzewa stopniowo zasychają.
POORODZAJ ST R O B U S (= H A P LO K YW N ) N asad y liści p ie rw o tn y c h n ic z b ie g a ją p o p ę d a c h , slą d p ę d y g ła d k ie , ig ły z I wiązką p r z e w o d z ą c ą p o ch ew k a s z y b k o o p a d a ; ig ieł z w y k le 5; d re w n o m ię k k ie (m ig . s o li p in e s ) *.
SEKCJA STROBUS P iram id k a na s z c z y c ie la rc z k i; ig ix (jś l-Ł ...)
PODSEKCJA CEMBRAE S zy szk i o p a d a ją na z ie m ię w c a ło ś c i; n a s io n a j. b e z s k rz y d e łe k .
Pim is cem bra L . — so sn a lim ba, lim ba eu ro p e jsk a *:|k Drzewo do ok. 25 m wys., na otwartej przestrzeni długo zachow uje gałęzie do ziemi, korony są gęste, szeroko- lub w ąskojajow alc, natomiast u starych drzew rozszerzone u góry. P. roczne dość(grube', silne p ę d y jd z a w o lub żó lto jw lo sio n c . Ig. po 5 (5 -1 2 cm di.), drobno piikowane, z białawymi liniami aparatów szparkowych na wewnętrznych ściankach. Szysz. jąjoMatLe (5 -8 cm dl.), .ilolgtowe przed dojrzeniem , sterczą na gałązkach, opadają wraz z nasionami zwykle na wiosnę trzeciego roku i rozpadają się na ziemi; luskifgruhĄ N. bez skrzydełek lub ze szczątkow ym skrzydełkiem, duże (do ok. 1 cm dl.), orzeszkowale,(jadalne)» Y W yst. — góry środk. Europy — Alpy i Karpaty, a w odm ianie geograficznej — na Syberii; w Polsce rośnie tylko w Wysokich Tatrach, drzewo pod ochroną. Ccnibro-Piceetum, reliktowy bór limbowy. D ekor. — gęsie, regularne, jajowate korony (wydłużają się z wiekiem), z gałęziami do ziemi. W ym . i zast. — przeciętne w ym agania siedliskowe; lubi świeże, próchniczne i przepuszczalne gleby, wilgotne powietrze i pełne nasłonecz nienie, ale zupełnie dobrze rośnie w gorszych warunkach, na nizinach, nawet ;| N a le ż y !u m .iu . / ’//m.v I m ig n e n i D .K .B a ilo y — s o sn a ilh ig o w ic c /.n a , r o s n ą c a w w y so k ic h gó rach n a |nl.~/.uch. S l. Z j c d n , je d n o z n a jsta rs z y c h ż y ją c y c h d rz e w ś w ia ta so sn ą o ś c is lą . C e n ib ro
- je d n a z w ło s k ic h n a z w lim b y .
55
54 Ś j ) t a ;nitnmetJ
- a ic k ló rc o s o b n ik i liczą
ok o ło 5 0 0 0 lal! T a s o s n a je s t b. b lis k o s p o k re w n io n a z u p ra w ia n ą u n as c z a se m I', a r is ta h t li n g e ln i ,
'STO
! iikł
Fot. 24
(
w dużych miastach i w rejonach przem ysłow ych: jest sosną bardzo plastyczną, wytrzymałą na mrozy, okiść, wiatry (silny system korzeniowy) i inne niekorzystne czynniki, odporną na choroby i szkodniki (rów nież rdzę). Rośnie bardzo powoli, najwolniej z opisanych tu gatunków — z wyjątkiem kosodrzewiny i /-'. /mmila. Starsze okazy są dość czysto spotykane w parkach, zw łaszcza dworskich i pałaco wych, w okresie powojennym była (i jest) bardzo rzadko sadzona. Szyszki bywają przed dojrzeniem niszczone przez wiewiórki, duże nasiona mają wielu amatorów w świecie zw ierzęcym , z ptaków szczególnie orzechówki (Nuci/rapa caryoaictes), które w piomieniu kilkunastu kilometrów ukrywają w płytkich, ziemnych schowkach ogromne ilości nasion i przyczyniają się do rozsiewania limby.
| 0- | 5( 30) cm di. i ciężkie, z. odstającymi, podłużnie pomarszczonymi końcami łusek: żóltobrązowe: rozpadają się po opadnięciu w 2 roku. N. duże (ok. 1.5 cm dl.), orzeszkowate, jadalne. W ysi. — Daleki W schód od wsch. M andżurii i pd.-wsch. Syberii po Piw. K o r e a ń s k i i J a p o n i ę . W ym . ś z a s ś . - z b l i ż o n e do P. ceinbnr, d r z e w o w y t r z y m a ł e na mro/.y i odporne na choroby i szkodniki (również rdzę), ale wrażliwe na suszę; rośnie szybciej od limby, ale wolniej od wejmulki. W Polsce nieliczne, stare drzewa. P i n u s p r im ita {1sof ¡ i s s s I var s iM rira . ale m rozów g ałęzie |
I!
m iscni )ii>rim va Ilio so liiiib a ). U a lim e k b lisk i /'. p a r c i flo r a i / ’. e e m lm i
_
z o p o k ro ju k o s o d rz e w in y . I*. grafu), g ę s io . m y t e a m e ; w c z a s ie siln y c h
I i
ię »a z ie m i, a b y p rz e trw a ć p o d g ruli« w a rs tw ą śn ie g u . Ig . po(5_U lo 10 cm
, 11. 1. o d le g le p ilk o w a u e
lub c a lo b r/.e g ie : w y ra ź n ie d w u b ą rw n e (u o d m ia n y
‘G la u c a ' n ie b ie s k a w e ).
,S zysz. n ie d u ż e ( 4 - 5 cm d l.), ja jo w a te , łu sk i z w ą sk im i k ra w ę d z ia m i, p ro s ie łu b n ie c o o d g ię te na ze w n ątrz, /. o s try m ,w y r o s tk ie m na s z c z y c ie . N . ja k lim b y i p o d o b n ie u ż y tk o w a n e . 'W y st. -— w se li. S y b e ria i D ale k i W s c h ó d , n a n iz in a c h i w w y s o k ic h g ó ra c h . W y m . i z.asi. w zrost p o w o ln y ; k rz e w o d p o rn y na m ro z y , ś w ia tlo ż ą d iiy . P O D S E K C JA S m O B I D o jrzale s z y s z k i o lv v ien iitu ik -JV iU k z ew tiel); n a s io n a z w y k le (o s k rz y d lo n e j
R y s . 1 I . P / m / s p u in i ia ( 1 ) , P . c e m b r a (2 )
var. sibiricu (Du Tour)Loudon (P. Sibirien Du Tour) — «dm . sy b e ry jsk a, lim ba sy b ery jsk a. Różni się od var. cembra większymi szyszkami (12-13 cm dl.) i dłuższymi igłami (do 15 cm dl.). W yst. — rozległy zasięg, od europejskiej części Rosji poprzez całą Syberię, na południu do Mongolii. Podstawowe drzewo tajgi syberyjskiej, tworzące lasy jednogatunkowe lub mieszane, najczęściej wraz z A hies Sibirien i Pieca abies subsp. oborała. W Rosji nazywana „syberyjskim cedrem ” (sybir,skij kiodr) a jej orzeszkow ate nasiona — popularny przedmiot handlu — „cedrowymi orzeszka/ni’’ („kiedrowyje orieszki” ). W Polsec stare okazy prawie nie notowane (może nie odróżniane od limby europejskiej). Pinus koraiensis Sieboltl et Zuee. — sosna k o rea ń sk a. Drzewo do około 30 m wys., z luźniejszą koroną niż u limby. P. również gę,sto owłosione. lj>. po 5, dłuższe niż u limby, zwykle do 15 cm dl., niebieskawe, zwykle z liczniejszymi liniami aparatów szparkowych, gęściej i wyraźniej pilkowanc — brzegi bardzo szorstkie. Szysz. duże,
Pinus strobus L. — sw ata w ejm utfea *. Drzewo do 30(—50) m wys. (maks. 66 rn i 1,8 m 0 pnia); korona luźna, za miodu stożkowata, w starszym wieku szeroka i. nieregularna, u drzew swobodnie rosnących; konary w dość^regularnych okółkach. P..ęicrtkic i giętkie, prawie .nagie lub przynajmniej pod krótkopędami drobno omszone. Ig. p o d 0 5 - l 2 cm d l.) ,! bardzo jcienkie, .miękkie, delikatne,, .drobno pilkowane, .luźno ułożone na pędzie. Szysz. wydłużone i zwykle wygiete. .1 0 -1 5(-20) cm dl., z w i s a j ą c e ; łu s k i w y d ł u ż o n e , c i e n k i e . matowe, ze słabo w yróżniającymi się tarczkami i małymi zgrubieniami naj końcach. N. małe, z długim skrzydełkiem. rozlegle lasy; ważna gospodarczo, W yst. — pn.-wsch. rejony Ariieryki Pn. tych u nas sosen. Utźne. lekkie korony D ekor. — m yeieńszejgly wśród juprawia ■ młodych drzew. W y m . i zast. — gleby przeciętne, najlepiej jednak świeże — nie znosi suszy. Sosna odporna na mrozy, nieźle rośnie w miastach i rejonach przemysłowych, szybciej od innych sosen Najważniejsze obok daglezji obce drzewc; iglaste („egzot” ), wprowadzane dawniej do lasów europejskich; obecnie — ze względu na rdzę - - j u ż nie. N ajpopula•niejsza również u nas sosna ozdobna; w starych parkach — duże drzewa. N ał;rży unikać sadzeni:) jej w pobliżu porzeczek, zwłaszcza Rihes niyritm. W naszych lasach ponad 550 drzewostanów z wejmutką, przeważnie mieszanych. P inus p eu e e Griseb. — sosna n im e lijsk a. Drzewo zwykle do 20(-35) ni wys., o koronie luźniejszej od korony P. cembra, ale także regularnej i wą.slcti.stci/Jipwatej. P. sztywnie, dość grube, nagie. Ig. (do 10 cm dl.) nieco grubsz e j sztywniejsze, a na końcach gałązek ustawione gęściej niż u P. strobus — jnio(e[kow ato. Szysz. podobne (8~)5f cm lik ), tarczki łusek szersze niż u P. strobus, żółtawe, (blyszcza.ee; po .dojrzeniu szyszki szeroko otwarte. \ :i; S p ro w a d z o n a d o A n g lii p rze/, lo rd a W e y m o u llia o k o ło 1705 r.
i
YV'ys(. —
!’,u ry P O '. B a lC m s k i e g o . o d p d . J u g o s ł a w i i p o |)d .-z ,a c h . B u łg a r ię
i pil. G r e c ję . |)e l« > r. — w a r to ś ć d e k o r a c y j n a p o ś r e d n ia m ię d z y / ’. c e in b m i P. s tro lm s , b a r d z o r e n n a so sn a o c h a ra k te ry sty c z n y m c h o ro b ę
p o k ro ju , p o w in n a h y c
j a k o o d p o r n a n a tę
- s t o s o w a n a z a m ia s t w r a ż liw e j n a r d z ę w ę jn n ilk i. N a z a c h o d z ie k r a ju d o ś ć
c z ę s to u p r a w ia n a , z w y k le n ie o d r ó ż n ia ln i o d / ’. s tro h u s i j e j m ie s z a ń c ó w .
W yni. i z a s l .
p r z e c ię tn e w y m a g a n i a s i e d li s k o w e , z b l i ż o n e d o w e jm ttlk i; w z r o s t p o w o l n i e j s z y . r i n u s w ii lli d iu n m
A .B .J a c ie ;. ( / ’. ¡;rijjiiliii M c C Ie ll., / ’. iwcel.stt W a ll. ex
D .D o n )
- so sn a
IniiiaJaiśU a. D rz e w o w o jc z y ź n ie
d l.), z łu s k a m i g ru b y m i, s z ty w n y m i, o d o ść g ła d k ic h , ż ó lla w o b ra z o w y c h
i p o ły sk u ją cy ch ta rc z k a c h . W y s l. - 1lin ia la je , o d A fg a n is ta n u p o p d .-z a c li. C h in y , a a w y so k o ś c i d o 10 0 0 m n ad p .m .; tw o rz y lasy 1)1.in. wraz. z C c iln is ilr m la m . D e k o r. —- je d n a z n a jła d n ie js z y c h so se n o z d o b n y c h , z d łu g im i, z w is a ją c y m i ig ła m i i c z ę sto srch r/.y s(y iU .ia ib aav i£ n iem k o ro n , z w ła s z c z a m ło d s z y c h d rz e w . W y n i. i z a s l. — m ała, w y lrz y m a lo ś ć so sn y na m ro z y p o z w a la na u p ra w ę ty lk o w n a jk o rz y s tn ie js z y m k lim a ty c z n ie re jo n ie P o ls k i. D rz e w a okre.śi;uie~iT‘TFns ja k o s o sn y h im a la js k ie , lo c z a s e m R x s c h v r r i n i i P ils e h e n . m ie s z a n c e P. w u liid iiu iu i /. / ’. stro h u s. S o sn a vScliwerina c h a ra k te r y z u je się c z ę s to siln y m , h e te ro z y jn y m w z ro s te m , w ię k sz a o d porności;) na rd z ę
w e jm u lk o w o -p o rz e c z k o w ;}
n iż P. s tr o h u s i w ię k s z a
m ro z o o d p o rn o śc i;)
n iż
P. w a lłic h in n a , m o ż e o s ia y a e u n as z n a c z n e ro z m ia ry , d o 35 m w y s., i m o ż e h y c c e n n y m d rz e w e m p ark o w y m . R o z p o z n a n ie /'. y.sc iiw e rin ii b y w a tru d n e
je s t to k o m p le k s m ie s z a ń c ó w p o d o b n y c h
hard ziej to d o je d n e g o , to d o d ru g ie g o g a tu n k u r o d z ic ie ls k ie g o ; p rz y o k r e ś la n iu lr /c h a b ra ć p o d u w a g ę grubość i o w ło s ie n ie |i
p a n u /l o r a
S ie h o ld
et
Zuee.
—
so sn a
d ro b n o k w ia to w a .
W
u p ra w ie ^n isk ie
d rz e w k o ,
0 n ie reg u larn e j k o ro n ie . «3. p o c z ą tk o w o o w ło s io n e . Ig . (d o 8 cm d ł.) d o ś ć s z ty w n e , u ło ż o n e g ę s to , c z ę sto „ro z w ic h rz o n e ” w ró ż n e stro n y i p ę d z e łk o w a lo sk u p io n e na k o ń c a c h g a k tz c k . S z y s z . (5
10 c m d ł.);
łuski z s z e ro k im i ta rczk am i- o .p o l.n lp w an y tu , c ie n k im ¡.o s tr y m b rz e g u ; s z y s z k i o tw ie raj;) s ię s z e ro k o 1 długo je sz cze w isztj na d rz e w a c h ; ju ż m ło d e o k a z y rodz;) lic z n e s z y s z k i. W y s l.
g ó ry
J a p o n ii.
D ek o r.
co raz
c z ę ś c ie j
sadzona,
ta k ż e
w
o d m ia n ie
o n ie b iesk aw y ch ig ła c h ; n ie w ie lk ie , m a lo w n ic z e d r z e w k o z lic z n y m i s z y s z k a m i m ałych o g ro d ó w . W y m . i z a s t .
‘O la n c a ’
o d p o w ie d n ie , d o
ro ś n ie w o ln o , c a łk o w ic ie n u y z o o d iiu r n a , b e z s z c z e g ó ln y c h w y m a g a li
g leb o w y ch , o d p o rn a n a rd zę.
PODRODZAJ PINUS (= DIPLOKYLON) N asad y
liści
p ie rw o tn y c h
z h ie g a ja
po
p ę tla c h , st;)d „p ęd y
b ru z d o w a n e ;
ig ły
z_ 2
w ią z k a m i
p rzew o d zą cy m i; p o e iie w k a z w y k łe trw a ła ; ig ieł z w y k le 2 łu b 3; d re w n o tw a rd e (a n g . Iiard p in e s)
* N iem . T riin e n k ie fe r
„ s o s n a p la c z ;jc a ” .
** N ależy lu in.in. P. p i a n i L. — so sn a pinin, ch a ra k te ry sty c z n a dla rejo n u śró d zie m n o m o rsk ieg o , z szeroka i g ęsta, p araso ło w ata koron;). Igiy 2. S zy szk i z b a rd z o g ru b y m i i tw ard y m i, zd rew n ia ły m i łu sk am i, nasiona du że, o rz e c h o w a te , jad aln e — w ażn y p rzed m io t h an d lu (p in io łe czy li w ło sk ie „p in o c e h i” , fran cu sk ie „pigaons” i h iszp a ń sk ie „pifions” ). P oza tym
• u p raw ian a u n as / ’. c o u to rtu D o u g las ex J.o u d o n — so sn a
w ydm ow a z zach. rejo n ó w A m ery k i Pn.; w P o lsce z reg u ły w d w u p o d g alu n k ach , c h a ra k tery z u jący c h się szyszkam i o d g ię ty m i ku n asad zie gak)/.ki
- su h sp . co u to rtu o s z y szk ach o tw ie rając y ch się s z y b k o po
dojrzeniu i suhsp. lu tifo liu (lu ig e lu i.iC rile h f. o szy szk ach d łu g o z a m k n ięty ch . Ig. 2. zielo n e, bły szczące. 'Szysz. niew ielk ie, o łu skach z d łu g im i, k o lc zasty m i w y ro stk am i (rys. (3/5).
59
-
;
m ,
SEKCJA HNUS lu iy '/.w ykio jx> 2 lub } na l; r ó ik o |\“d a d r , p o c h e w k i irw ak*; n a s io n a >: d ltip jm i sla /.y d c lk n m i.
Sosny 2-igieli u; Fol. 26
Pinus syivestri:; L. tospolita. Drzewo do 30(- -!0) ¡n wys. ii. pui i konarów żółta lub ceglasioczerw ona, cienka i In n n a i na starych pinach od doin ciemna i spękana, li " , po z, z nalotem lO lo w y m szaro- lub niebies kawo/,iefone do .srebr/.yslych u odmian, (2,5—)4 /i- 9 ) cm di.; wyraźnie podłużnie skrócone. S zysz. bardzo .zmienne, niewielkie (3 -7 cm tli.), ± asymetryczne, łuski wąskie i sztywne, tarczki zwykle m atowe i szare, płaskie lub stożkow ato uw ypuklone i z proslym lub iiakowato wygiętym wierzchołkiem; dojrzew ają w 2 roku W y s t . — Europa i Azja — • bardzo duży z a s i ę g w popiwek całego kontynentu. W Polsce najpospolitsza z krajowych sosen, jako panujący gatunek (dominant) iworzy zespoły borów sosnowych (sośniny) Piiwimn, na bardzo różnych glebach, od suchych piasków do torfowisk i bagien (bory suche, świeże, wilgotne i bagienne), w ystępuje też często w borach mieszanych, Piiio-Ouerceiitm. D ekor. — stare, swobodnie rosnące drzewa utają m alow nicze^ parasolowute korony; wyjątkowe u sosen zabarwienie kory; liczne odmiany. W ym . i zasil. — jedna ■/. najmniej w ym agających sosen (patrz opis rodzaju), ale, wrażliwa na zanieczyszczenia powietrza w rejonach przem ysłowych. Podstawowy lasotwórczy gatunek o dużym znaczeniu gospodarczym , ale w monokulturach bywa opanow y wany przez groźnego szkodnika, gąsienice strzygom (sówki) choinó.wki (PanoUs jhuwiiea).
Fot. 28
Pinu.s mugo Turra (/•*. iiiontaiui Mili,) — sosna górsko, kosodrzewina (dawniej kozodrzew, krępulec). Krzew z pokładającym i się giętkimi gałęziami, rzadko do około 3. m wys. K. ciem na, cz arniawa."- luskowata. Ig. po 2, ciem nozielone, bez nalotu lub tylko z niewyraźnym nalotem w liniach aparatów szparkow ych, . krótkie (3 -8 cm dl.), proste luli nieznacznie skręcone, gęsto osadzone na gałązkach. Szysz. niewielkie (2 -6 cm dl.), prostopadle odstające od pędów, dojrzale iiięnim ol^z,ow e lub .czekoladowe, o tarczkach płaskich lub nieznacznie wypukłych, z pępkiem usytuowanym ± pośrodku, często popielatym z ciem niejszą obwódką. W yst. — góry pd. i środk. Europy (do 2500 m n.p.m .), zw ykle na glebach wapiennych, ale również na torfow iskach; w Polsce w Tatrach (1500-1800 m nad p.m .), w Sudetach (1360-1660 m n.p.m.) i na Babiej Górze. Zmienny gatunek — zw łaszcza pod względem pokroju oraz kształtu szyszek; dzielony na dwa podgatunki (oba w ystępują w kraju, oba pod ochroną gatunkową): poza opisanym wyżej podgalunkiem typowym, nom inatywnym — P. nmgo * N n sio n a m i
so se n
(ró w n ie ż
ś w ie rk ó w )
ż y w ią
w ie w ió rk i, m ilo in h tsl ig ła m i Iw z im ie ) - - g ł u s z c e .
60
s ię
iii.ii>.
n ie k ló re
d z ię c io ły ,
k r z y ż o d z io b y .
R y s. 13. P inus nvJgo su b s p .
un cin ata (1), P . m u go su b s p . m u g o (2), P. syivestrís (3),
P . ba n ksia n a (4), P. con torta su b s p . latifo lia (5)
subsp. imiyo, czyli niską, krzewiastą kosówką, w zachodniej Europie (Pireneje. Alpy) wyślępuje P. inityo subsp. -Wiamuja (Ram ond)Domin, traktowana czasem jako odrębny gatunek, a charakteryzująca sic\lr/e w ia s ty m pokrojem (wąskostożkowulc drzewa z jednym pniem) i silnie asymetrycznymi szyszkami odchylonymi ku nasadzie pędu, o tarczkach wypukłych, „kupturkowato” odgiętych ku nasadzie szyszki. Populacje środkow oeuropejskie tej ostatniej w yodrębniane są często jako P. ułiyiitosa Nctununn cx W im m er, sosna ha. cowala — w Polsce na nielicznych stanowiskach na południu, od Sudetów po Pi !zedgórze Bieszczadzkie. Kompleks P. mitgo stwarza znaczne trudności taksonomiczne, określanie roślin je st trudne Zarówno w naturze, jak w uprawie spolykt rn-y. też m ieszańce P. nuiyo i P. sylveslri,s\ czyli P. Xrhae(ica Briigger. M iędzy ol-jy .Iwoma podgatunkanii kosodrzewiny istnieją liczne formy pąśrednie, zmienne m orf alogioznie i niełatwe w oznaczaniu. Subalpejskie. AarośliWfiiisodrzewiny (worz I piętro kosodrzewiny — P indunt sitbalpinitiii. Krzew pozostaje pod ochroną g; Unikową. W górach odgrywa dużą
61
r o lę — powstrzymuje lawiny ś n ie ż n e i kamieniste, zapobiega erozji g le b y ," W uprawie często sadzona w zbył małych ogrodach lub za blisko innych drzew i krzewów, z biegiem czasu zarasta i niszczy byliny, wkracza na ścieżki lub też sama ginie, zagłuszona, a przede wszystkim zacieniona jSpiKr,.sąsiednie drzewa. D ekor. — cenne są przede, wszystkim krzaczaste, karłowe odmian.y ogrodowe. W ym . i ziisl. — bardzo małe wymugiinia siedliskow e; świallóżądna; kosodrzewina stosowana jest do utrwalania wydm nadm orskich — także P. mugo stibsp. nacinała — i w rekultyw acji. "Gnom’. Gęsty, karłowy krzew (ale stare okazy do około 3
iii
wys.).
— — ‘M o p s’. Odmiana wyjątkowo niska, gęsta i wolno rosnącą. P inus nigra J.F. Arnold — sosna czarna. Drzewo, na stanowiskach naturalnych do 40(-50) m wys., z_szgraktt-koronii, w starszym wieku często spłaszczona. K. na pniach i konarach ciem na, prawie czarna, ju ż kilkuletnia — łuszczącą się.j spękana; paczki z reguły ożywicowane. Ig. po 2, dość długie, (4 ~ )8 -l6 (-1 8 ) cm dl. Szysz. jajowate, 5—8(—12) cm dl., ich łuski z wierzchu, poniżej tarczek, prawicy czarne; tarczki jasne, żóltobrazowe, błyszczące, wypukłe, z ostrym poprzecznym kantem (poza tym gładkie) i ciemniejszym, wystającym pępkiem; o padają,» 2 lub w 3 roku. W yst. — góry pn.-zach. Afryki, pd. Europy i Azji Mn. W iełopostaciowy mymi (podgalunkami), które różnią się przede wszystkim pokrojem i sztyw nością igieł; w Polsce najczęściej uprawiany jest podgalunek austriacki, znacznie rzac ziej — krymski (Pinus nigra subsp. paliasiana (Lam b.)H olm boc), z Piw. Balkańsk iego, Cypru, Krymu i Turcji, o igłach nieco szerszych i dłuższych pochewkach; oba te podgatunki maju szeroka, spłaszczona koronę. — su b sp . nigra — podgalunek austriacki; igły grube, sztywne i klujące, szerokości t, 6- 1,8 mm; pochewki do 16 mm dl. Dekor. — gęste, ciężkie korony o ciem nozielonym zabarwieniu, długie, nastroszone igły. W ym . i zast. — doskonała wytrzym ałość na (mrozyi i (małe wymagania glebow e'-— bywa sadzona nawet na wydmach (np. na Helu). Sosna nr 1 dla"rejonów przemysłowych — bardzo w ytrzymała na fóanieczysżćżenniż powietrza, ważna również dla utrwalania piasków nadmorskich — odporna na działanie sztorm ów. Obok wejmulki najczęściej u nas spotykana sosna obcego pochodzenia, nie tak szybko ro,snąca, ale nie podlegająca chorobom; częsta w starych parkach, jak również w wielu nadleśnictwach. P i n u s h e h i r e ic h i i H .C lirisl ( / ’. Ic u c o d c rm is A n lo in e )
- s o s n a b o ś n ia c k a (s o sn a d a lm a ly ń s k a ).
D rz e w o p o d o b n e d o s o sn y c z a rn e j, aie k o ro n a za m io d u / ’.
w g s k o s to ż k o w a ta , p o d o b n a d o k o ro n y
k o ra n a p n iu b a rd z o d ł u g o ....- p rz e z k ilk a n a ś c ie l a l .....g ła d k a ; d w u le tn ie i s ta rs z e p ę d y c z ę sto
s in o p o p ic h itc , „ s p ło w ia łe ” (z a b a rw ie n ie p o c h o d z i od m a rtw e j, o d s ta ją c e j k u tik u li; p o r. G a lc a h d o lo n liu pin
łu b A c tin id ia
k o /o m ik tit):
paczki
n ie o ż y w ic o w a n e ;
igły
z w y k łe
k ró ts z e , o s a d z o n e
g ę ś c ie j
i s k ie ro w a n e ku s z c z y to w i p ę d u , p o c h e w k i k ró ts z e ; n ie d o jrz a łe s z y s z k i fio łe to w o c z a rn e , p o d o jrz e n iu i w y s y p a n iu
n a s io n
z
b a rd z o
s z e ro k o
o tw a rty m i
łu s k a m i,
ta rc z k i
m a to w e ,
o
„ p o m a r s z c z o n e j”
p o w ie rz c h n i, p rz y c z y m łu sk i p o n iż e j ta rc z k i s;) c tak s a m o z a b a rw io n e , jak s a m a ta rc z k a .
62
¡IIP -
W y s l.
'
| k I. W lo eiiy i P iw . K nłkaiiski, na w a p ie n ia -li.
i> e k o r.
D c k o r . — o r y g i n a l n y , e g z o l y e z n y w y g lą d d z ię k i d łu g im
d r z e w o o c ie m n e j. w ą s k ie j s y lw e tc e . v 7 y m . i z.a.st.
-- z b liż o n e d o l \ żu\yrn, lIux,i
o d p o rn o ś ć na z a n ie c z y s z c z e n ie p o w ie trz a i s u s z ę ; n aw et s ta rs z e d r / r w a d o b rz e z n o s /jj p rzesad z an ie .
i o d s t a ją c y m s z e r o k o
W y n i- i z a s t . — p r z e c i ę t n e w y m a g a n i a g l e b o w e . D u ż e d r z e w a s ą r z a d k i e
w P o lsc e .
K o śn ie w o ln o ; n d o d e o k a z y m ou;j uinr/.tKjc w s n r o w e zim y , P h u ts b a u k s ia iu i L am b.
jo lo m
v;l[-. s c o p u im n m
s a s o n B n n k s a . D rzew o , w n ajlep szy ch w aru n k ach w o jc zy źn ie d o 25 m wys.
(m a k s . 27 tu i oO c m o p n ia ), z w y k le d ii 2,oj,U Ż^zc. n ie rz a d k i» .k rz y w e , z c ie n k im p n ie m i cien k im i,
K n g elm .
ni!»», s k a ln a . N iż s z e d rz e w o , z k ró ts z y m i ( 8 - 1 6 c n i d l.)
p o k rz y w io n y m i y a ly z ia m i; k o ro n y lu ź n e , u iu m « u U in ie. p rz y ro s ty ro c z n e cz y sto w ic lp w ę z lo w e (z k ilk o m a
¡..|aini, u ł o ż o n y m i p o c z ę śc i p o 2(1); s z y s z k i m n ie js z e ( 3 - 7 cm d l.). \ V y s l. p ła sk o w y ż e i-g ó ry zu c h . re jo n ó w A m e ry k i Pn. (G ó ry S k a liste ), ort 1000 tlo 3 0 0 0 m n ad
— n a jc z ę ś c ie j d w o m a
,,a
o k ó łk a m i p ę d ó w b o c z n y c h ; w ó w c z a s na p rz y k ła d s z y s z k i w fym s a m y m sfadrum
ro z w o ju nie w je d n y m , ale w d w u k o le jn y c h w ę z ła c h ; d o d a tk o w y o k ó łe k p ęd ó w w id o c z n y ju ż zh m p w fazie
O d m ia n a u w a ż a n a za o d p o rn ie js z ą n a m ro z y . B artl/o podobna, lecz w u p raw ie w P o lsce zn a czn ie rzad sza i m n iej o d p o rn a n a m ro z y je st P in u s je jfr e y i
p a c z k a !); p a c z k i s iln ie o ż y w ie o w a n e . I&. po 2. k r ó tk ie . 2 - 4 ( 5 ) c m d i., t;rzy.vs'c. lub s k rę c o n e ,, zielo n e,
G rev et Hall'. — so sn a .le ilre y a ; z g ó r p rz e d e w sz y stk im K alifo rn ii (tra k to w a n a c z a se m ja k o je d n a z o d m ian
.b ły s z c z ą c e . S z y s z .m a łe i- k r z y w c u d -5 cm d l.), o ta rc z k a c h p ła s k ic h lub le k k o w y p u k ły c h , za k lęśu ięly cli
.■eow afieznyeh so sn y ż ó łte j — P. p o n d e r o s a s-.w. je jfr e y i B a lfo u r ex V a s e y ). O b a g a tu n k i ró ż n ią się c a ły m
p o ś ro d k u , z w y k le po 2 ( 1 - 2 ), p rz e z ^ sz ę re » ja t p o z o s ta ją z a m k n ię te na g a łę z ia c h .
s /e re g ie tn ce ch , n ie ste ty z m ie n n y c h i n ie sta ły c h ( n a jle p s z ą s p o ś ró d n ic h je s t s k ła d c h e m ic z n y ż y w ic y !)
W y s t. — A m e ry k a P n ., g łó w n ie K a n a d a
- r o z le g ły z a s ię g o b e jm u ją c y d a le k a p ó łn o c ; liczne
SOSMl.| jelTrcya m a na p rzy k ład ró ż o w o eze rw o n e w e w n ętrzn e w arstw y k o ry , p ączk i n ie o ży w ico w an e, p ęd y pokryte nalotem w o sk o w y m ., je j ż y w ic a p ac h n ie „ c iaslk o w ato ” , igiy są n ie b iesk aw o żie ło n e, szy szk i w ięk sze
fo rm y in tro g re s y w n e z /'. r o n io n a . O e k o r . — d rz e w o o c z ę s to m iz e rn y m , z a b ie d z o n y m w y g lą d z ie z c h a ra k te ry s ty c z n y m i, z c z e n iia ly m i s z y s z k a m i w z d łu ż g a łę z i; m a lu ..w arlo-śc d e k o ra c y jn a . W y n i. i z a s k — m in im a ln e w y m a g a n ia g le b o w e
(do 2 0 -3 0 c m dl.), o zn a c z n ie liczn iejszy ch łu sk ac h , k tó ry c h w e w n ę trz n a cz ęść , p o d tarczk ą, je st b rązo w aw a, a k o lczaste w y ro stk i o d g ię te ± k u n a s a d z ie s z y s z k i.
p io n ie rs k ie d rz e w o na n a jg o rsz e g le b y , k tó ik o w ie c z n e . d o s to s o w a n ia ja k o p rz c d p lo n . D aw n iej b a rd z o p ro p a g o w a n a , o k a z a ła się b e z w a rto ś c io w a w le śn ic tw ie ; o b e c n ie n ie je s i j u ż sa d z o n a .
Sosny 3-igielne 1 'in iis r ig iilu M ili.
F ot. 2'
RODZINA TAXODIACEAE — CYPRYŚNIKOW ATE
s o s n a s s n o lo o s i Z w y k ło n ie w ie lk ie d r z e w o ilu o k o ło 2 0 n i. w y s. (m a k s.
31 111 i 0 0 c m 0 fm ia); k o ro n a . Itiźna, n ie re g u la rn a , na p n ia e h i k o n a ra c h g a tu n k u
pęczki
k r ó tk ic h
pędów
o d ro ś lo w y c h ; p rz y r o s ły r o c z n e
- c lin ra k le ry sly c z n e d la lego
c z ę s to jy.ieU.M>kdłkuwę ( p a tr z —
P. h in k s i im ii) . Ig . p o 3, ( 5 ) 7 - 1 0 /- 15) c m d l., cz g slo r ź ó J la w o z to ita ie . opiiilajii j u ż p o 2 -3 la la c h . S zy s* . s y m e try c z n e , ja jo w a te (z w y k le 5 - 9 c m d l.); z a m k n ię te ja sn o b n y /.ó w e i p o ły s k u ja c e , ta rc z k i z o sin y p o p rz e c z n a g ra n iu , o p a trz o n e r k o lc z n s lv n łi w y ro s tk a m i (rig iiln s = szly W n y ); o tw a rte s z y s z k i m ajti s z e ro k o ro z p o s ta rte łu sk i i c z ę s to p ra w ie p la sk a n a s a d ę , s ą o g ó ln ie p o iio h n e d o s z y s z e k / ’. n ia n i, ale łu sk i w ę ż s z e i lic z n ie js z e , p o n iż e j ta r c z k i- h r n z o w e (n ie c z a rn e ), a s a m e ta rc z k i b a rd z ie j w y p u k łe , z o s trz e js z y m i k a n ia m i i k o lc a m i. S z y s z k i z w y k le o^skigniniiaL-l) p o k ilk a (c z a se m d o k ilk u n a s tu lub k ilk u d z ie s ię c iu !), m o c n o p rz y r o ś n ię te d o g a łą z e k
- o p a d a ją ra z e m z o b u m a rły m i g a łę z ia m i, a o d e rw a ć
j e m o ż n a ty lk o ^ J n jw a l k ię i u d rety n a, W y s t. — w scli. re jo n y A m e ry k i P n .; n a n b o g ie li, p ia s z c z y s ty c h lu b p o d m o k ły c h g le b a c h . D ck o r. —
m a ła
w a rto ś ć z d o b n ic z a , a le s ta re
d rz e w a
w y g ląd a j;) c z ę s to o ry g in a ln ie . W y n i.
i z a s t . — b a rd z o m a łe w y m a g a n ia g le b o w e -— z a s to s o w a n ie jak / ’. b tm k s ia u if, c z a se m ta k ż e w la sa ch .
P inus p o nderosa Douglas cx Lawson et C.Law son — sosna ż ó lta .(J^ tjw s żsźa.: z uprawianych u nas sosen, w ojczyźnie zw ykle 4 5 -5 5 m wys. (maks. 72 m i 2,5, m 0 pnia); wew nętrzne w arstwy kory żólle. P. ;grube, bez nalotu woskowego — u uprawianych u nas dwu odmian geograficznycli; pączki ożywieowane; żywica (na przykład przełamane pędy) paehnię..iei:penlynq, Ig. po 3 (czasem po 3 lub 2), sztywne i długie, ( 7 - ) 12 -25(^30) cm dl.. .zielone; opadają zwykłe ju ż po 3-4 lalach. Szysz. jajow ate (do 15 cm dl.); łuski w nasadowej części, pod tarczką, ± czarne, a sam e larczki .jąsnpbrązow e, z ostrym w yrostkiem , odchylonym ku szczytowi szyszki; odpadając szyszki pozostaw iają na pędach wieniec nasadowych, sterylnych łusek (charakterystyczne!) W yst. — zaeli.'rejo n y Ameryki Pn., głównie St. Zjedn. — najważniejsza gospodarczo sosna w tym rejonie, roczną produkcją drewna (żółte, cenne!) ustępuje tylko daglezji. ?
64
Żywiczne drzewa, zwykle zimozielone; rodzina o nielicznych i „słabych” cechach wspólnych, polim orfiezna; m.in. ze względu na podobieństwo budowy szyszek rodzaje do niej należące są czasem włączane tlo Cupressaceae. Li. różnie wykształcone (iglaste, luskowate, szycllaste); ułożone zw ykle skrętoJcgle (u M etimqutíia — nakrzyżiegle). Kw. jednopienne, łuski wspierające i nasienne w kwiatach żeńskich zrośnięte; na każdej łusce 2 -9 zalążków. Szysz. zdrewniałe, + kuliste, o łuskach ułożonych spiralnie (poza Me.tasequoia). N. oskrzydlone lub nie. Należy tu 9 rodzajów, m.in. Cryptoineria, Ciuminghamia, M etasequoia, Sequoia, Seąuoiadendmn \ Ta.wdiiiiu; ta rodzina nie ma przedstawicieli we florze Polski, w dawnych natom iast epokach geologicznych należące do niej gatunki były szeroko rozpowszechnione na kuli ziemskiej; obecnie w szystkie mają charakter reliktów.
RODZAJ TAXODIUM— CYPRYŚNIK* (gr. la x o s — cis i -o d e s — p o d o b n y )
Należy tu ! wielopostaciowy gatunek (czasem jeg o odmiany uważane są za odrębne gatunki); występuje wzdłuż Zat. Meksyjatñskiej (ale także dość daleko w głębi lądu), od pd.-wscłi. Sl. Zjedn., przpz M eksyk do Gwatemali; w Polsce '■ Aiií>. b a id -c y p rc s s ,
s w a m p -c y p re s s .
K'ífífapuc. D aw n iej: e is o w n ik , e iso w ie e .
c /e s.
(iso v ec ,
n ie m .
S u m p f/.y p re s.se,
ro s.
Oo j ío t íil ííí
Z'''
'
upnwian.Y tylko w odm ianie
nom inalyw nej i tylko tej odm iany dotyczy
poniższy opis. TinotliiuM (Hslichmn (L.)R idi. — cypry,śnik błotny. Drzewo do 50 m wys. w 0 jczyź.ttie; w Polsce do około 25 m; korona za miodu zw ykle w ąskostożkow ata. slarszyni wieku szeroka. Drzewa rosnące na bagnach lub otoczone wodą mają pnie wyraźnie rozszerzone u nasady i zwykle puste wewnątrz; w ykształcają poza tym tzw. korzenie oddechow e — jnieujtoątofpry. w yrastające pionowo ponad powierzchnię ziemi, pniaczkowale utwory o ujemnym geolropizm ie, wewnątrz puste *. P- ułożone skrętolęgle, nieregularnie; lisyakiegojtodzaju — drewniejące, zakończone kulistymi pączkami lub zasychające na szczycie ¿lugopędy; krótkie, nie drewniejące,pędy boczne (5 -1 0 cm dl.), które jesienią opadają wraz z liśćmi oraz „kopczykowate” krótkopędy na starych gałęziach; pączki boczne ukryte w korze u nasady krótkich pędów bocznych, niewidoczne lub słabo widoczne. Ig. skrętolęgle, zbiegające po pędzie, krótkie (5—17 mm dl.), na pędach bocznych + równowąskie, zaostrzone, u nasady zwężone i skręcone, jpzłożone ± dw.ustroiink._jasnozielone;-,sezonowe z dlugopędow opadają ptrjedynczo, jyozostale wraz •/ króiknpedami. Kw. ukazują się na końcach dlugopędow; męskie zebrane w zwisające wiechy, w idoczne ju ż od jesieni roku poprzedzającego kwitnienie, wiosną wydłużające się do 15(-25) cm; żeńskie zwykle pojedynczo, ± siedzące, z 2 zalążkami na łusce nasiennej, ukazują się na wiosnę w pobliżu kwiatostanów męskich, ale czasem i na starych gałęziach, na krótkopędach; III—IV. Szysz. kuliste lub jajowate, niewielkie (2 -3 cm dl.), z tarczkowalymi łuskami z drobnym wyrostkiem przyrośniętej łuski wspierającej pośrodku, sklejone czerwoną, arom a tyczną żywicą; dojrzew ają w jesieni i rozpadają się. N. dość duże (do 1,5 -2 cm ^ . ) 7 ńreregularnie trójgraniaste, nieoskrzydlone. Wyst. — rozległy zasięg na pd.-wsch. St. Zjedn., zwykle na bagnach i terenach zalewowych wzdłuż wybrzeży Atlantyku, tworzy czyste (jednogatunkow e) lub mieszane (na przykład z A cer rubrum i Nyssa aqualica), ± jednow iekow e drzewostany (siewki nie znoszą dłuższych okresów zalewania, co na tych siedliskach zdarza się dość rzadko). Dekor. — delikatny wygląd koron dzięki krótkim, miękkim igłom; jasny. .odcień zieleni, zw łaszcza na wiosnę — jak u modrzewi (ale rozwój późny); w jesieni oryginalne rudobrązow e zabarwienie. Szczególnie osobliwe są drzewni z pneumatoforami. W ym . i zast. — drzewo świallożądnc; tolerancyjne w stosunku
* Z ad an iu lycli u tw o ró w n ic s ą d o k o ń c a w y ja ś n io n e . D a w n ie j u w a ż a n o , że s łu ż ą o n e w y łą c z n ie w y m ia n ie g a z o w e j k o rz e n i, k tó r e p r z e z d łu g i o k re s z n a jd u ją s ię g łę b o k o poił w o d ą o ra z , że k o tw ic z ą w ysokie, p o tę ż n e d rz e w a w b a g n isty m , g rz ą s k im g ru n c ie (i to r z e c z y w iś c ie n ie u le g a w ą tp liw o śc i). N ow sze h ip o tezy s u g e ru ją g r o m a d z e n ie p rz e z p n e u m a to io r y z a p a s ó w s u b sta n c ji p o k a rm o w y c h , a n aw et icli „w y sy sa n ie " z p n i i k o rz e n i m a rtw y c h j u ż o k a z ó w w ła s n e g o g a tu n k u (c y p ry ś n ik i r o s n ą n a b a rd z o ubogich s ie d lis k a c h ); m ło d e p n e u in e to fo ry lo n itk o w a te w y p u stk i, k tó re p e n e tru ją p o d ło ż e , 1’n e u m a lo fo ry c h a ra k te r y z u ją się d u ż ą silą o d r o ś lo w ą —
Rys. 15. M e la s e q u o ia g lyp to s tro b o id e s (1), T a xodium d istich u m (2)
o d c ię te o d ro ś lin y m a te c z n e j m o ż n a
ukorzenić; In d ia n ie z p u s ty c h p n o u in a lo fo ró w ro b ili ule!
67 66 dli 'i'iii; '
*
i..
F o t. 31
do odczynu podłoża, gleby przynajmniej świeże, najlepiej wilgotne — z wodą w zasięgu korzeni; typowe zastosow anie w podobnych miejscach jalrb lszy czarnej, nad wodami, najlepiej w zadrzewionych ju ż parkach. Siewki i młode okazy są wrażliwe na mrozy, stare drzewa — w dużym stopniu odporne. Długowieczne — w ojczyźnie osiąga 1200 lat; w zrost powolny.
RODZAJ SEQUOIADENDRON •••-- MAMUTOWIEC (SEKWOJADENDRON)* ( S e q u o ia + gr. d en d ro n — drzew o)
M o n o ty p o w y r o d z a j z I g a tu n k ie m , z a lic z a n y m d a w n ie j d o ro d z a ju S e i/u o iu .
S eiiiioi(iih:iulri)/i g ig iiu h u iu i (1 .iiid D .I.B u e lih o lz (S et/tio iu g ig tu iie tt ( L in d l.)D e c n e .)
RODZAJ SEQUOIA — SEKW OJA *
- m a m u to w ie c
o lb rz y m '- Jed n o z n a jsta rs z y c h (o s ią g a w iek o k o ło 3 5 0 0 lal) i n a jw y ż sz y c h d rz e w n a św ie c ie . K . p o d o b n a do k o ry S ei/u o iii s r a i / i r m m i s . g r u b s z a ( 5 0 - 6 0 c m ). Ig . z im o z ie lo n e , s k r ę to lc g łe , n ie b ie s k a w o z iu ło n c
(n a c z e ś ć w o d z a C zirokezó w i tw órcy a lla b o iu ich ję z y k a — S o q u o ia h , z n a n e g o te ż jak o G e o rg o G u o ss)
u łożone W 3 pro sliiien cli, z b ie g a ją c e p o pr d a r li, s /y d la s le , la p rz e k ro ju tró jk ą tn e , z o s try m , ± o d s ta ją c y m od gałązki cz u b k ie m o d łu g o ś c i 4 - 7 ( ~ l5 > m m . /.u s c h n ię te , '.b rązo w iało ig iy u trz y m u ją się n a p ę d a c h p rz e z w iele łat. K w , sz c z y to w o , z w y k le u s ta w io n e p o ie d y n c z o ; ż e ń sk ie na k ró tk ic h , w y p ro s to w a n y c h p ę d a c h
M o n o ty p o w y ro d z a j; d a w n ie j z a lic z a n o lit 2 g a tu n k i ( p a trz S e ą iio io iie o d r o ii).
( szy p n lk a cli"); IV ~ V . S z y s z . e lip s o id a ln e ( 4 - ‘* c m d l.), z w is a ją c e ( ic h „ s z y p u łk i” p r z y ra s ta ją n a g ru b o ś ć s e k w o j a w ie c z n o /,¡c lo n a . N a jw y ż s z e o b e c n ie d rz e w o
w czasie k o le jn y c h s e z o n ó w w e g e ta c ji a z d o c z a su w y sy p a n ia w s z y s tk ic h n a s io n ); łu sk i lic z n e ( 2 5 - 4 5 ) ,
ig la s te , w o jc z y ź n ie z w y k le 6 0 - 8 0 m w y s. (m a k s. o k . 112 m i 9 m 0 p itia p rz y z ie m i); w n a tu rz e b ard zo
S e q u o ia s e m p e r v ir e n s (D .D o n )E n d . —
siln ie zd rew n ia łe, ic h z e w n ę trz n a c z ę ś ć w k s z ta łc ie w ąsk e g o ro m b u ; n a s io n a o s k rz y d lo n e , p o 3 -9 ¡rod
c z ę s to d a je w o k ó ł p n ia k rę g i o d ro s tó w k o rz e n io w y c h . K . e z e r w o n a w o b r ą z o w a , w łó k n is ta , g ą b c z a s ta ,
każdą la sk ą . S z y sz k i o s ią g a ją m a k s y m a ln e ro z m ia ry je sie n ią 2 ro k u , w p e łn i d o jr z a le są w 3 ro k u ; p o
do 35
w y sypaniu n a sio n p o z o s ta ją p rz e z k ilk a lat n a g a łą z k a c h (w o jc z y ź n ie n a w e t d o 2 0 lal).
cm
g ru b o ś c i. I g . z im o z ie lo n e , s k rę lo le g lc , n a p o z io m o
b o c z n y c h g a łą z k a c h s z ty w n e
w e g e ta ty w n y c h g rz e b ie n ia s to
i n a s z c z y c ie
z a o s trz o n e , c ie m n o z ie lo n e ,
ro z ło ż o n e
ro z p o s ta rty c h
(d o 2 5 c m
z dw o m a paskam i
lu b p rz e w is a ją c y c h
d l.), s p ła s z c z o n e , d o ść
n a lo tu
W y st. — n a z a c h o d n ic h s to k a c h S ie rra N e v a d a w
na s p o d z ie . S z y sz .
ś a liio r n ii ( 9 0 0 - 2 7 0 0 m » .p .m .), k ilk a d z ie s ią t
izo lo w an y ch sta n o w is k w lasaeii m ie s z a n y c h w ra z z A h ie s g m iu tis , C id o e e d n ts d c c u n e u s , P iu u s
p o je d y n c z o n a s z c z y ta c h b o c z n y c h p ę d ó w , m a łe , ja jo w a te (d o 2 ,5 -3 ,5 c m d l.), d o jrz e w a ją w 1 rok u ,
p o n d ero sa , P seu d o ! s u g u u ie n - je s ii **.
ro z s y p u ją c d ro b n e , w ą s k o o s k rz y d lo u e n a s io n a ( 2 - 7 p o d k a ż d ą łu s k ą n a s ie n n ą ); s z y s z k i o p a d a ją w 2(3)
i
W y m . i z a s t. — w ię k s z a o d p o rn o ś ć n a m ro z y o d s tk w o i, a le w P o ls c e m o ż liw o ś ć u p ra w y ty lk o
ro k u w ra z z z a s c h n ię ty m i b o c z n y m i g a łą z k a m i.
w w y jątk o w o k o rz y s tn y c h
w a ru n k a c h s ie d lis k o w y c h .
O becnie ty lk o
I d tiż e d r z e w o w B rw ic a c h
(szczec.) — 2 7 n> w y s ./o b w ó d p n ia 3 1 4 c m ( d rz e w o 8 8 -le ln ie ; d a n e z ro k u 198 3 , w g C . P n cy n ia k a, 1992). D aw n iej ro s ło n a P o m o rz u i w P o z n a ń s k ie » ] k ilk a w i ię k s z y c h d rz e w , z k tó ry c h o k a z w K la n in ie k, Pucka n ależał d o n a jsta rs z y c h w P o ls c e (i w E u ro p ie ? ) i m ial p ra w ie 3 0 m w y s., a d r z e w o z G lin n e j (szczec.) m in io 3 8 m w y s. D re w n o m a m u to w c a m a p o i o b n ą b a rw ę d o d r e w n a s e k w o i, je s t ró w n ie ż lek k ie i m ięk k ie , a le h a rd z ie j k ru c h e i tru d n ie js z e d o o b ró b k i ( r /n d z ie j u ż y tk o w a n e ), n a d z w y c z a j trw a le — d rew n o d rz e w , k tó re p a d ły p rz e d i 0 0 0 lal, je s t je s z c z e z d ro w e .
RODZAJ METASEQUOIA — METASEKWOJA*** (gr. m e!a — z iylu, z a — jak o {akson je s z c z e „starszy " + S e q u o ia )
Rodzaj opisany w 1941 i obejmujący w ymarłe (kopalne) rośliny; wcześniej opisywane-także pod innymi nazwami. Rewelacją było odkrycie w Chinach jeszcze w tym samym, 1941 roku, żyjących przedstawicieli Meiasecjuoici R y s . 1 6 . S e q u o ia d e n d ro n g ig a n te u m (1 ), S equoia se m p ervirens (2 ) * A n g . g ia n t serp io ia, b ig lre e , S ie rra -rc d w o o d , c z e s. s e k v o jo v e c , n ie m . M a m m u tb a u m , ro s. ce iiB o rm eim p o ii.
W y s t. — S l. / j e d n . , w ąsk i z a s ię g n a d b rz e g ie m P a c y fik u (p il. O re g o n i K a lifo rn ia ) w ła g o d n y m , m o rs k im k lim a c ie ; w ie k d o o k . 2 0 0 0 lat. W y m . i za.st. — ten g a tu n e k n ie m o ż e b y ć u n as u p ra w ia n y
N iek tó re o k a z y to n a jp o tę ż n ie js z e , p o d w z g lę d e m o b ję to ś c i i c ię ż a ru , ż y w e o rg a n iz m y .
na o tw a rte j p rz e s trz e n i, n a w e t w c ie p le js z y c h re jo n a c h E u ro p y je s t rz a d z ie j s p o ty k a n y niż. m a m u to w ie c .
W o jc zy źn ie o siąg u z w y k le o k o ło 7 5 m w y s. (m a k s y m a ln ie d o 8 5 - 1 0 0 m w y s., p n ie w y ją tk o w o g ru b e ,
D re w n o (tw a rd z ie l) c z e r w o n a w e (re d w o o d !), m ię k k ie , ła tw e d o o b ró b k i, b a rd z o trw a łe na p o w ie trz u
zw łaszcza u n a s a d y
i w z ie m i, m a w ie lo ra k ie z a s to s o w a n ia . W ię k s z o ś ć la só w je s t w ła s n o ś c ią p ry w a tn ą , ty lk o c z ę ś ć stan o w i
“ G eneral S h e r m a n " , “ G ć n e ra l G r a n t’ ’, “ G riz z ly Giaijjf” c z y ^ ‘M c K in le y ” ).
re z e rw a ty .
d o i 1 m 0 : n a jb a rd z ie j z n a n e e g z e m p la r z e m a ją w ła s n e im io n a , n a p rz y k ła d
*** A n g . d aw ii-red w o t^d , c z e s. m e !a s e k v o ja , n ie m . U r w e jl-M a m m u lh a u m , ro s . M eTaeeKisOii. **** K o le jn ą I c g o y y p u ^ w ę la c j ą b y ło o p u b lik o w a n ie w 1 9 9 4 r. in form acji o o d k ry c iu w e w scli.
* A n g . re d w o o d , c z e s. sekw oje, n ie m . K U sle n m a m u m th m iin , ro s. o c ia ro n .
68
\
A ustralii, w P ark u N a r o d o w y m W o llc m i w N o w e j P o łu d n io w e j W a lii, k ilk u d z ie s ię c iu d r z e « zn an ych i «
* jm y i k red y , n a z w a n y c h W o lle m iti iw h ilis W .G . J o n e s et al. ( A n u ta ir ic tc e tte ).
.
69
F o t. 3 2
'
:
' ■
-
*
■ ;
Fot. 29
M etascąuoia glyptostroboides Hu et W .C.Cheng — iinelasekwoj;» chińsku. Drzewo w ojczyźnie do 35(--50) ni wvs. i około 2,5 ni 0 pnia u jego nasady, pień silnie zbieżysty, w dolnei części .10/ /cizony, z ja riiN ^ a ^ m i: zagłębieniami potl nasadami konarów; korona, w ąJm sto/kow ąia, dość H.uźnay kora .łuszczy się strzępiastym i pasmami. P. ailo/oiic regularnie, naprzeciwległe (Tasoiiiinn ■— .„nieregularnie, slcrętolegie); d wbiakiego rodzaju — zakończone .paczkami, drew niejące dlugopędy ijęrólkię (około 10 cm dl,; na młodych roślinach dłuższe), nie drewniejące pęd„y_boczuę,. klóre jesienią opadają wraz z igłami. Paczki boczne (4 -5 mm dl.) odstają + prostopadle od gałązek u nasady krótkich pędów bocznych, okryte kilkom a parami łusek. Ig. jiajazyżłegłe (0 , 8- 1 ,5 cm dl. i 2 111111 szer., u młodych roślin do 7 cm dl. i 3 mm szer.), /.biegające po pędzie, u nasady zwężone ł skręcone, ułożone ± dwustronnie, grzebieniasto; miękkie i jasnozielone; jesienią Jgpudają wraz, z pędami bocznymi. Rw . męskie widoczne, ju ż jesienią w kątach liści zwisających, bocznych pędów; żeńskie — okrąglawfe szyszeczki z 2 0 -3 0 par tarczkowatych łusek, na końcach krótkich, wyprostowanych, ulislnionych pędów bocznych; V. Szysz. .diuni, ale brak pneum atoforów; rozwój na wiosnę wczesny, zabarw ienie jesienne jjó llc lub brązowe. W ym . i zast. — przeciętne w ym agania glebowe — najlepiej żyzne, świeże gleby; odporność starszych okazów na mrozy duża, młode mogą. marznąć u nas w surowe zimy, uszkadzane przez wiosenne i jesienne przymrozki; drzewo świallolubne. Odznacza się szybkim wzrostem, w związku z tym w różnych krajach założono dośw iadczalne pow ierz chnie leśne; jest łatwiejsza do rozm nażania niż l'axo(liuin, może być sadzona w różnych rodzajach terenów /.¡cleni, również w rejonach przemysłowych; doskonale znosi cięcie. Kilka najstarszych w Polsce okazów (z pierwszej partii nasion, otrzym anych w J 949 r.), rosnących w ogrodach botanicznych w Krakowie, W arszawie i Kórniku, przekroczyło już 20 m wys.
na pi7,ykiad Juniperus eommnnis). Kw. jednopienne lub dw upienne (c/,ęsto u fimipt'1'11-'1')' zw y klc 1UI krótkich pędach bocznych; łuski nasienne ułożone parami lub okółkach, całkowicie zrośnięte z łuskami w spierającymi, łuski wydłużone i yichodzące na siebie dachówkowato albo tarczkowafe; zwykłe z licznymi zalążkami na każdej łusce; z kwiatów żeńskich pow stają niewielkie szyszki, po dojrzeniu o t w i e r a j ą c e się lub trwale zrośnięte, zm ięśniale — „szyszkojagody” u Juniperus. N a le ż y tu 18 r o d z a j ó w , m .in .: Calocedrus, Chanwecyparis, Cupressus, Junípe ras Microbiolii, Plalyckidii.s. Thnja i Thujopsis; ty l k o r o d z a j Juniperus m a
;
t p rzedstaw icieli w e f lo r z e Polski.
PODRODZINA THUJOIDEAE — ŻYW O TNIKO W E 1’ytly n iz g n te io H C z w y k le ii la sk o — w je d n e j p ła s z c z y ź n ie ; łu sk i s z y s z e k u m iej luli h a rd z ie j zdrew n iałe, z w y k le w y d łu ż o n e i d a c h ó w k o w a to o d s ta ją c e p o o tw a rc iu s z y s z e k .
RODZAJ THUJA — ŻYWOTNIK (TUJA) * (slarogrecklc thya — n a z w a pófnocnoaityfcańsfciego cirzew a T e l m c / i n i s a r t i c ú l a l a 7. l e j ż e r o d z i n y ; o b a rd z o aro m aty cz n y m d rew nio)
Zimozielone drzewa, rzadko krzewy (Tli. kontiensis). P. w ierzchołkowe wyprostowane (u C/taniaecyparis— zwisają). Li. nakrzyżleglc, młodociane (siewek) igiełkowate, potem luskowate, ściśle przylegające do siebie i pokrywające pędy; środkowe łuski z dobrze lub tylko słabo widocznym gruczołkiem ; gałązki wraz z łuskami — płaskie. Kw. jednopienne. Szysz. małe, jajow ate lub wydłużone, z 4-6 parami cienkich, „dachów kow atych” łusek; szyszki dojrzew ają w 1 roku. N. drobne, wąskie i spłaszczone, wąsko oskrzydlone. Gat. — 5; w Ameryce Pn, i wsch. Azji. Dekor. — inny typ ulistnienia niż u dotychczas om awianych drzew iglastych, płasko rozgałęziające się pędy, gęsto pokryte, łuskami. Liczne odmiany ogrodowe, zwłaszcza Th. occidentalis, najczęściej u nas uprawianego gatunku. Wym. i zast. — wymagania glebowe przeciętne, ale w ilgotność gleby i powietrza jest niezbędna do zdrowego rozwoju. Żywotniki źle rosną na ogół w warunkach wielkomiejskich, (poza parkam i) i w rejonach przemysłowych, szczególnie na suchych glebach; wzrost jest wtedy słabszy, pokrój luźniejszy, część gałązek zasycha i odpada. O dporność na mrozy różna, ale 5 gatunków jest uprawianych w Polsce; dobrze znoszą strzyżenie i są stosowane na formowane żywopłoty (u nas głównie Th. occidentalis).
RODZINA CUPHESSACEAE — CYPRYSOWATE Zim ozielone drzewa i krzewy. Li. nakrzyżleglc lub ułożone po 3 w okółku (wyjątkow o po 4 ), u siewek (m łodociane) zaw sze igiełkowate, potem przeważnie luskowate, 'drobne i przylegające do pędów (niektóre jałowce mają wyłącznie igły
70 ‘‘ 'Tí •'!
*
■4.’
* A ng. (la c .!) a rb o r-v itn e , c z c s. z e ra v . uk*m. L e b e n s h a u m , ro s. Tyjt.
Thuja occidentalis L ., - ż y w o t n i k / a c l i o d n i . D rzew o , z w y k l e do około 20 m w y s . ( m a k s . o k . 40 111), z .w ą s k ą k o r o n ą , i ię r ó lk jm i k o n a r a m i. K. n a s t a r s z y c h p n ia c h ..e jig c w o u a w C !h K lz o w ii> l u s / c / ą c a s ię długimi p a s m a m i. Li. d o jrz a le
lu s k o w a te ,
z ie lo n e ,
sp o d em
ż ó lta w o /io lo n e
l u b . sz a ra w o z ie lo n c
wskazane wiązanie na zimę. Żywotnik zachodni i jego odmiany są u nas najczęściej uprawiane z całej rodziny Cupressaceae i najczęściej stosowane na zimozielone żywopłoty.
(b ez
Odm iany m łodociane i przejściowe
w y r a ź n e g o n a lo tu w o s k o w e g o ) , ś r o d k o w e lu s lu z w y p u k ł y m g r u c z o l k ic m , b o c z n e z
k r ó t k im , [ z g i ę ty m
m u le
(d o
I cm
d o . ś r o d l u r ^ n c m i ^ j r o z ta r t e
d l .) , ż ó ł ta w e ,
p o te m
b rą z o w e ,
padm ą
ż y w ic z n ie .
S zy sz.
z 4 - 5 p a r a m i c i e n k i c h łu se k ,
N . d r o b n e , w ą s k ie ., o s k r z y d l o n e .
• K r ic o id e s ’ — o d m . w r z o s o w a ta (m ło d o c ia n a ). K rz a c z a s ta o d m ia n a o d e lik a tn e j b u d o w ie , z c ie n k im i » a lit/k a m i. P rz e z d in g i c z a s n isk a .,.z a o k rą g lo n a (d o o k . I id w y s.). p o le m z w y k le w y k sz ta łc a kilka p rz e w o d n ik ó w i o s ią g a k ilk a m e tró w w y so k o ś c i (o k . 5 m lu b w ię c e j), n ie m a je d n ak fo re m n e g o p o kroju. N a g a łą z k a c h
w y łą c z n ic jg i y , m ię k k ie
i d e lik a tn e , n a k rz y ż le g le (z w y k le 6 - 8
mm
d l.i,
m a to w o ziclp u c, s z a re — a le b e z p a s k ó w n a lo tu w o s k o w e g o n a s p o d z ie , s k ie ro w a n e k u p rz o d o w i. S zy szek nie z a w ią z u je . J~ T w oi7.y p u s z y s te k rz e w y o d e lik a tn e j b u d o w ie ; p rz e d zim ą s iln ie b ru n a tn ie je , z w ła s z c z a o d stro n y sło n ec zn ej; p o d ś n ie g ie m ła tw o u le g a p le śn io m ; ła tw o u le g a o d k s z ta łc e n io m p o d w p ły w e m o p a d ó w i ro zp ad a się. ro ś n ie p o w o li. W y m a g a w ię k s z e j w ilg o tn o śc i p o w ie trz a i g le b y n iż in n e o d m ia n y — w su ch y m ś ro d o w isk u z a s y c h a d u ż o g a łą z e k , z w ła s z c z a p o s u ro w s z y c h z im a c h . N isk ie ż y w o p ło ty strzy żo n e m o g ą b y ć in te re s u ją c ą .
Rys. 17, Thuja o ccid e n ta lis (1), P la tycla d u s o rie n ta lis {2)
W yst. — wsch. Ameryku Pu. (głównie Kanada), na różnych glebach, często wilgotnych lub podmokłych, m.in. wraz z A bies balsiiinea. Picea glauca, P. m ariuna, A cer rubrum. Prawdopodobnie było to pierwsze drzewo północno am erykańskie sprow adzone do Europy (ok. 1540 r.). D ekor. — uprawiane są liczne odm iany ogrodowe (ponad HM)!), różniące'się m.in. pokrojem , wysokością, zabarw ieniem . W ym . i zast. — patrz opis rodzaju. Odporność na mrozy na ogól duża w całej Polsce, z w yjątkiem niektórych odmian. System korzeniowy dość płytki, plaski, dlatego stare drzewa m ogą ulegać wykrotom pod w pływem silnych wiatrów; poza tym przy zbyt suchej glebie (i powietrzu) może nastąpić zasychanie części gałązek lub nawet całych roślin w czasie zimy. Na zimę łuski żywotnika zachodniego i większości jego odmian brunatnieją, odzyskują jednak zielone zabarw ienie na wiosnę. Odmiany o żółtym lub złocistym zabarwieniu należy sadzić w miejscach nasłonecznionych (intensywniejsza barwa). O dmiany o gałązkach skierow anych ku górze, zwłaszcza niskie, krzaczaste, ulegają zniekształceniu pod w pływem obfitych opadów śniegu, są rozlam ywane i w starszym wieku często brzydkie, podobnie jak kolumnowe cisy i jałowce;
Rys. 18. Thuja occid e n ta lis 'E llw an g erian a’ (1) i 'E rico id es' (2)
— • — 't i l l w a n g e i i a n a ' ■ąąąoko s to ż k o w a ta , o s ią g a
o d m . K llw a n g e r a (p rz e jś c io w a ). O d m ia n a .p o c z ą tk o w o .k rzac zasta , z czasem
k ilk a
m e tró w
w y so k o ś c i, m a c z ę s to
k ilk a
w ie rz c h o łk ó w .
7. zew n ątrz p r z y p o m in a ty p , m a je d n a k d e lik a tn ie js z ą b u d o w ę i d ro b n ie js z e łu s k i; w e w n ą trz k rz e w ó w w y stęp u ją rów nież, g a lą /k i z ig ła m i i p o ś re d n im i fo rm a m i liśc i, zw In sz e in T y iT c ię iy e li ż y w o p ło ta c h . M łode ro ślin y , np. w s z k ó łc e , p rz e c h o d z ą p rz e z s la d itu ń m lo d ó c ią n e , m a ją p rz e w a g ę ig ieł i p rz y p o m in a ją po p rzed n ią o d m ia n ę . ' ¥ ' ^ S to so w a n a d a w n ib j.c z ę s tą n a ż y w o p ło ty , p o n ie w a ż ’ d łu g o tiic z a w ią z u je s z y s z e k ; jest je d n a k zb y t delikatna, u le g a „ r o z i a n i y w i u i ^ j r o i l c ię ż a re m śn ie g u . P rz e d zim ą b ru n a tn ie je , je s t o d p o rn a n a m ro z y . Jak o k rzew y ż y w o p ło to w e z d e c y d o w a n ie le p sz e są na p rz y k ła d : s iln ie ro s n ą c a o d m ia n a ‘B r a b a n t’, a na niższe ż y w o p lo iy ‘H o lin s ir u p ’. .....
'T ffŁ ‘Eilw angeriana A urca’ — «dra. filSwaiigcra złocistsi (przejściowa). \ Krzaczasta, powoli rosnąca odm iana o delikatnej budowie i ładnym zabarwieniu; ' siarę okazy do około 2 -3 m wys. -Młode rośliny sai^idcrąglojie i m ają przeważnie igły na gałązkach, starsze natomiast m ają przewagę, łfsel
‘W agneri’ , ,s )• w s z y s tk ie
odew. W a g n era. Pokrój w askoiaiowaly (do kilku metrów
r o z g a łę z ie n ia
±
p ła s k ie ,
u s ta w io n e
p io n o w o ,
a le
u
Fot. 30
s ta r y c h
oknzów ich k o ń c e le k k o z a g i ę t e — ...z w is a ją c e ” ; łu s k i d r o b n e , d e l i k a t n e , ciem n o z ie lo n e . B a r d z o d o b r z e z n o s i s u s z ę , m r o z y , w i a t r y — o d m i a n a „ p i o n i e r s k a ” .
k..s. A ‘ K h e in g o i d ’. P o c h o d z i oll ‘H llw a n g c ria m i A m c a ’ i n ie z a w s z e je s t ła tw a d o o d ró ż n ie n ia . T y p o w a ro ś n ie w o ln ie j, je s t b a rd z o k a rło w a ta , k r z a c z a s ta i — s z c z e g ó ln ie z a m io d u — m a w ięk szo ść ig ieł
podobnych
d q . . ‘E r i c o id e s \
a le .z ło c is ty c h .
S ta rs z e
okazy
s to p n io w o
u p o d o b n ia ją
się. do
p o p rz e d n ie j o d m ia n y , m a ja c o ra z m n ie j ig ic l. O b ie o d m ia n y s a c z ę s to n ie je d n o lite , ic h zm ien n y w y g lą d (p o k ró j, u lis tn ie n ie , s iła w z ro s tu ) m a z w ią z e k z w y b o re m ró ż n y c h g a ła z e k d o s a d z o n k o w a n ia . S tr z y ż e n ie — ta k ż e u 'littw u n g c r k in n A u r c n ' — p o w o d u je w y s tę p o w a n ie c e c h m ło d o c ia n y c h .
Odmiany kolumnowe P o k ró j p o c z ą tk o w o lia rd z o w ą s k i, p ra w ie k o lu m n o w y , is tn ie je c u ly s z e re g b ftrd ż o p o d o b n y c h o d m ia n o w ą s k im , k o lu m n o w y m p o k r o j u
r o z p o z n a w a n ie jest b a rd z o tru d n e ; n a js ta rs z ą n a z w ą tego
O dm iany szeroko- lub w ąskoslożkow ate li ‘W miuma l.u te r c n s ’ — o d m . ż ó łta w a . G ałą z k i k ró tk ie , w m ih la rz y k o w a le , p ra w ie p o z io m o . jakby d a c h ó w k o w a to u ło ż o n o , b la d o ż ó ltc . w je s ie n i i w z im ie b ie le ją c e . C h a ra k te r y s ty c z n a o d m ia n a .
— ‘A urcsccns’ — o d m . złotaw a (złocista). Pokrój początkowo prawie kolumnowy, polem wąskostożkowaty, zabarwienie zlocislożólte, intensywne w Jecie. P o w s ta ła w Ogrodach Kórnickich w 1932 r.. bardzo w artościowa (na zachodzie Europy znana też jak o ‘Polish G old’); w uprawie kilka podobnych odmian, na przykład ‘Europe G o ld ’ czy ‘S unkist’.
ro d z a ju f o r m y je s t 'I'. o c c k le iilu lis 'F a s tig ia tu ’ i !(' Jtnzw y n a le ż y s to s o w a ć , g d y n ie je s t e ś m y w stan ie o k re ś lić k o n k re tn e j o d m ia n y .
‘Fastigiata’ — odm. kolum now a. Pokrój .wąskastożkowaty, wzrost silny — wysokość cło 10(15) m. Łuski jasnozielone,' błyszczące, zim ą tylko nieznacznie przebarwione. ‘H o ln is tru p ’. Pokrój bardzo regularny, wzrost pow olny, krzew gęsty, osiąga 3 -4 tn wysokości. Zabarw ienie ciem nozielone, także zim ą (być może mieszaniec 77/. occklenhilis i Th. p licata’!).
Odmiany kuliste lub jajowate P o k ró j m n iej lu b b a rd z ie j z a o k rą g lo n y , b ra k w y ra ź n e g o , p o je d y n c z e g o p r z e w o d n ik a — w sz y stk ie g a łę z ie
p ra w ic ró w n o rz ę d n e . K rz e w y ty c h o d m ia n
ła tw o u le g a ju z n ie k s z ta łc e n iu , z w ła s z c z a pod
w p ły w e m ś n ie g u . P o d o b n ie j a k o d m ia n y k o lu m n o w e , b y w a ły r o z m n a ż a n e g e n c ra iy w n ie , c o z w ię k sz a je sz c z e ró ż n o ro d n o ś ć te g o ro d z a ju fo rm i u tru d n ia ich ro z p o z n a w a n ie .
‘Hoseri’
(A . W ró b le w s k i) — o d m . f foseni. K u d o w a , k u lis ta o d m ia n a , b a r d z o p o w o li
ro sn n ea — s ta re o k a z y d o 5 0 ( - 7 0 ) cn i w y s o k o ś c i, p rz y w ię k s z e j śre d n ic y , c z ę s to ju ż „ r o z s y p a n e ” ; r o z g a łę z ie n ia w a c h ła r z y k o w a te , w k s z ta łc ie m a ły c h le jk ó w , u ło ż o n e b a r d z o g ę s io . P o w s ta ła w O g ro d ach K ó rn ic k ic h w 1927 r.
‘U m b rae u lH era’ — odm . p arasolo w a!# (spłaszczona). M łode okazy praw ie kuliste, szybko jednak poszerzają się, stają się plaskokulisle, bardzo gęste; stare okazy do 1( 2 ) m wy solo ;>ści, przy większej średnicy. Młode rozgałęzienia . • płaskie, w achlarzow ate, ustawić¡>ne pionowo, u starszych roślin skierow ane ukośnie, z końcami zgiętymi w dól. C harakterystyczna jest, w yjątkowa u żywotników, ciem na, niębieskozielona barw li w czasie wegetacji (zim ą krzewy brunatnieją). ‘D onica’ — odm. d u ń sk ą. Karłowa, kulista odmiana, dorasta do około 50 cm wys.; gałązki ij staw ione bardzo gęsto, ± pionowo; zim ą lekko brązowieje.
Thuja plicata Donn ex D.Don (Th. gigantea Null.) — żyw otnik o lbrzym i. Najwyższy gatunek żywotnika, w ojczyźnie zwykle do 60 m wys. (maks. 75 m i 6 ni 0 pnia); pnie starszych drzew cbarakterystycznicyozszerzonc u nasad\fr pokrój stożkowaty; m łodsze gałązki zwykle zw isają. Dolne gałęzie (starszych drzew swobodnie rosnących,zwisają_ do ziemi ¡.zakorzeniają się, tworząc wieniec pochodnych drzew dokoła matecznego, np. w Jarogniew icach (pozn.) — 40 „odkładów ” ! Li. juskaw ate|.cietiiao 7JeloncTlsilnic błyszczące, z niewyraźnymi gruczolkami i z .biała wym (niezbyt wyraźnym ) jialotem na dohiej .stronie; łuski silnie spłaszczone, jakby „rozprasowane” , hardziej .wydłużone L zaostrzone niż u Th. occideutaUs, zwykle z odstającymi czubkam i. Szysz.-pudoJinc_do sz.yszek^ldi.occideii/alis. Wyst. — zuch. Ameryka Pil. (głównie Stany Zjedn.), zwykle na glebach wilgotnych, nad brzegami rzek. Dekor. — .bujniejszy wzrost, szerszy i ładniejszy pokrój niż typu Th. occidentalism zabarwienie i sposób rozgałęziania się gałązek, które często zwisają — jak u Chamaecyparis nootkateusis’, zwykle nie brunatnieje w jesieni. Odmian niewiele — u nas czasem" spotykana wyjątkowo ciem nozielona ‘Ą trovirens’, haploidalna ‘G racilis’ o drobnych łuskach i delikatnych, ażurowych rozgałęzie niach i .‘Zebrin.a’, o „żebrow ato” żóltopstrym ulistnieniu, a także kilka form otrzymanych w szkółkach kórnickich w lalach 60. (Jan Król), o młodych przyrostach zlocistożóltych (odmiany H an’. ‘K órnik’ i ‘Kórnik V ’). W ym . i zast. — nieco większe wymagania pod względem wilgotności powietrza i gleby niż Th. occulenlalis, .mniej odporna na mrozy. W dobrych w arunkach rośnie bujnie i szybciej, w zbyt suchym środowisku część gałązek brązowieje, zasycha i opada — pokrój jest luźniejszy. Ten żywotnik nieźle znosi zacienienie, jest długow ieczny (do pk. 1000 lat), ma cenne, bardzo twarde drewno. Zastosow anie głównie w dużych parkach, najlepiej w pobliżu zbiorników wody. Znacznie rzadziej stosowany w terenach zieleni od poprzedniego i jego odmian, ma głębszy system korzeniowy (korzeń palowy), uchodzi za trudniejszy do przesadzania, zwłaszcza
75
74 GśhAlii
*
G.
illff
Fol. 33
SZVII1 wieku. W prowadzany do lasów europejskich; w różnych parkach (S 1-ts'icii) w Polsce, szczególnie na zachodzie i północy — drzewa do około 35 m wys. Thuja G ru p a A u re o sp ic ata (Thuja xplicatoides Senela). M ieszańce Th. ■■jdt'iihdix i Th. p licala , od dawna często pow stają w uprawie, zaliczane zwykle ijo odmian żywotnika zachodniego. Po żywotniku olbrzym im mogą dziedziczyć ni in takie cechy, jak połysk łusek i białawy nalot woskowy po ich dolnej stronie, •/'lostrzone i odchylone na zew nątrz końce łusek bocznych czy + brak rozgałęzień b o c z n y c h pędów ostatniego rzędu. Thuja ‘A u re o sp ic ata’ (~ ‘Senipcraurea’) — odm . zlo to k o ik zy sin . Bujnie rosnąca, drzewiasta, z wyraźną strzałą; u starych roślin krąg okazów potomnych. Końce młodych przyrostów złoci,stożólte, potem już tylko pomarańczowe i brązowawe. Thuja ‘.Sm aragd’ — odm . sz m arag d . W ąskoslożkowata, bardzo gęsta; rozgałęzienia ustawione „na sztorc” , łuski blyszczącozielonc, także zimą.
RODZAJ P LA T Y C L A D U S— BIOTA (PLATYKLADUS) (gr. p ła ly s = jii.iii. p la sk i, s z e ro k i + k la ilo s = g a łą z k a )
Platycladus orientalis (L.)Franco (Thuja orienlalis L., Biota orienlalis (L.)Endł. *) — biota wschodnia (jedyny gatunek). .Niskie drzew o (zwykle 5 -1 0 m wys.), pokrój przez wiele latjęrzaczasly, pijowaty lub zaokrąglony, stare okazy zwykle wiejopniowe; gałązki _wachlar/.owalo rozgałęzione w jednej płaszczyźnie i bardzo gęsto,^pionow o ustawione; pędy .w aleczk owate. ± niesplaszczone. Li. -jasnozielone,- lekko błyszczące, zaostrzone, z drobnymi gruczolkami ży wicznymi — na liściach środkowych w podłużnym, przecinkowatym zagłębieniu, na liściach bocznych ± wypukły. Szysz. olotąglawe (do 2,5 cm dl.), grube, o sztywnych łuskach y-odgieiym i. hakowatymi wyrostkami, pokryte niebieskawym „jaalQt£iiL_wosko\vym. N. ziarenkowate, bez skrzydełek, lub ze szczątkowymi skrzydełkami. Wyst. — góry pn. Chin, zasięg bardzo trudny do ustalenia, ponieważ drzewa lego gatunku były w całej Azji sadzone. Dekor. — odrębny pokrój, delikatniejsze gałązki, pionowo ustaw ione: niebieskie •szyszkLw [ecie; w zimie zw ykle mocno brunatnieje. Liczne odmiany — rzadko spotykane w Polsce. W ym . i zast. —„nudo..odporna na rnrozy, zwłaszcza odmiany żóitolistne, na przykład .‘C.onspicuaj lub ‘E egjjnUssinia’ (dużą odpornością na mrozy odznacza się odmiana wyhodowana przez Bolesława W ituszyńskicgo “•l«r Rys. 19. Th ujopsis d o la b ra ta (1), Thuja occid e n ta lis (2), Th. p lic a la (3), P latycladu s o rie n la lis (4); p o w ięk szo n e
* ( ir . b io s = . ż y c ic ; w a e id a r/.o w a fe g akj/.vi sit w o c7.yy.nK le g o ż y w o tn ik a u w a ż a n e za sy m b o J szczę śliw eg o i d łu g ie g o ż y c ia .
f
" /I z K u tn a
— ‘N iin a ’
— P. arientulis ‘J u s t y n a ’ ) i r z a d z ie j s a d z o n a ; r o ś n ie p o w o l i , lu b i g le b y ^
. w a p i e n n e i c i e p l e , m i e j s c a s ł o n e c z n e , a le o s ł o n i c i e o d w ia l r ó w .
'
^
- o d m . k m d o w n . L u ź n o z b u d o w a n y , n isk i k rz e w (d o i m w ys.}, o d ro b n y c h
UiskiHi.
— — G ru p a A u re a — n a z w a z b i o r o w a odmft11i1|> ż y jt y m z a b tir w ie n iti.
PODRODZINA CUPRESSOIDEAE — CYPRYSOWE m D Z k h /IIC R O B lO T A -
MIKROBIOTA * S zy szk i z d re w n ia łe , m n ie j łu b b a rd z ie j k u liste , ich łu sk i la rc z k o w a le , s ty k a ją c e s ię b rz e g a m i, nie zach o d zące na s ie b ie d a c h ó w k o w a to , p o d o jrz e n iu ro z s u w a ją się.
(gr. m ikro = rnaly + S io ła — je d n a z n az w żyw otnika w sc h o d n ieg o )
ż ..‘ '. » .-
Olra n ależąc e o d tej p o d ro d z in y ro d z a je , C u p r e s su s i C h a w a e c y p u r is , są b a rd z o b lisk o s p o k re w n io n e : niek tó re g atu n k i łą czą w s o b ie c e c h y m o rfo lo g ic z n e o b u ro d z a jó w , n a p rz y k ła d C h. iio o lk a le n s is m a
M icrobiota decussata Kom. — m ikrofoiola sy b e ry jsk a (jedyny gatunek). Zimny.ielnny. niski krzew, stare okazy do._i_.ui wys., przy znacznie większej średnicy, ro zg ałęzien iajd ąskie. delikatne, wzniesione ukośnie, łukowato ku górze; j>ii|ę-/.ie 7.nlc<>rzenjtna się — krzewj staje się coraz szerszy. Li. (dojrzałe) luskowate, nakrzyżlegle, {zaodrzoni, z gruczolkam i żywicznym i i wąskim, bezbarwnym brzegiem;}szarozieJon(|, zimą krzewy-mdzieją. Kw. jednopienne. Szysz. b. drobne, z 1-2 parami łusek; łuski z wyraźnymi .wyrostkami. Nąjw szygzcc 1 (!), jajowate, hezskrzydłe. z dużym znaczkien (hiłum) i drobnym \yyrost|iem na szczycie — dobrze w idoczne między łuskami dojrzałej szyszki. W yst. — nadoccaniczny rejcn pd.-wsch. Syberii, często wśród zarośli Pinus pumila. D ekor. — wolnorosnący, ale gęsty krzew .okrywowy; zastosowanie podobne do Junipcnis subina ‘Tam ariscilólia’; efektowne, równomierne zabarwienie zimowe. W ym . i zast. — całkow icie oc porna 111 mi ozy, ale w rażliwa na suszę letnią i przesychanie gleby; um iarkow ane śvw iLl >/ idna.
+ n ie sp laszczo n e p ę d y i d u ż e , d o jr z e w a ją c e w 2 ro k u s z y s z k i, a O fm ic h r is i p o k re w n e m u g a tu n k i m ają w y raźn ie s p ła s z c z o n e p ę d y i p r z e w is a ją c e w ie rz c h o łk i.
RODZAJ C U PR E SSU S— CYPRYS* {gr. k y p a rlsso s i łac. c u p r e s s u s — s ta ro ż y tn o n az w y c y p ry sa , C u p r e s s u s s e m p e r v ir c n s )
Li.
Z im o z ie lo n e d rz e w a .
(d o jrz a le ) d ro b n e , lu s k o w a te , ś c iś le p rz y le g a ją c e d o p ę d ó w , k tó re są
zw y k le n a p rz e k ro ju o b ie lu b n ie z n a c z n ie 4 -k ą tn e .
Kw. je d n o p ie n n e .
S z y s z . p ra w ie k u lis ie lu b ja jo w a te ,
zb u d o w an e ta k s ia n o j a k s z y s z k i c y p ry s ik ó w , a le w ię k s z e ; d o jr z e w a ją w 2 ro k u . N . p o d k a ż d ą iu sk ą liczne.
RODZAJ THUJOPSIS — ZYWOTNIKOWIEC * (T huja -i- gr. o p s is = w ygląd)
T ltu jo p s is d o la b r a ta
(L .f.)S io b o ld
el
Z ucc.
ż y w o f m k o w ic c
ja p o ń s k i
(je ily n y
g a tu n e k ).
Z im o z ie lo n e d rz e w o (w o jc z y ź n ie d o o k . 3 0 111), w u p ra w ie p o c z ą tk o w o c z ę s to k rz a c z a s te w sk u tek 'r r a n r n a ż a n in z s a d z o n e k . L I. (łu s k i) n a k rz y ż le g lc ,.y ...p a z u rk o w ą lo z a k rz y w io n y m i, k o ń c a m i, n a s z c z y c ie + tę p e, o d ę g ó r y .w y p u k łe , .c ie m n o z ie lo n e i s iln ie b ły s z c z ą c e , o d (jpotiu w lsjfisje. z d u ż y m i, w y ra ź n y m i, ,JvR H lovvobja|yim __p]iuiikatni;
gru czo lck
ż y w ic z n y
na
łu s k a c h
ś ro d k o w y c h ,
w
/.¡iglęb ieniu.
S zy sz.
k n lista w c (d o 1.5 c m d i.), z 3 - 5 p a ra m i g ru b y c h , z a c h o d z ą c y c h n a s ie b ie h ise k , n a s z c z y c ie z d u ż y m , o d g ię ty m w y ro s tk ie m ; p o c z ą tk o w o p o k ry to b ia ła w y m n a lo te m — j a k u P lu ly c h u liis o r ie n u d is . N . 3 -5
Rys. 20. C upressus sem p e rvire n s (1), C h a m a e cyp a ris p isife ra (2)
p o d k a ż d ą łu sk ą , d ro b n e , w ą s k b o s k rz y d lo n e . W y s t. — g ó ry Ja p o n ii. D e k o r . — ła d n e , b ły s z c z ą c e g a łą z k i z b ia ły m d e s e n ie m o d s p o d u . W y m . i z a s l .
- .ś w ie ż e g le b y ,
* A n g . c y p re s s , c z e s. cypPig, n ic m . Z y p re s s e , ro s. K im a p u c . N a z w ą „ c y p ry s ” , p o d o b n ie ja k
.w ilg o tn y , ła g o d n y k lim a t; o d p o rn o ś ć na .m ro zy m a ła , m n ie js z a n i ż / ’. o rien h d i.r, w z ró sł p o w o ln y . S tare
„cedi , o z n a c z a w
o k a z y , c z ę s to w ie io p n io w e (d o o k . I I m/RO c n i)
o k reśle n iem , ró ż n e ro d z a je , z w y k le je d n a k ro ś lin y n a g o z a lą ż k o w e , c z ę s to z ro d z in y C u p r e s s o c e o e , n a
p rz e w a ż n ie na z a c h o d z ie k raju .
ró ż n y c h ję z y k a c h , a z w ła s z c z a
w a n g ie ls k im , w p o łą c z e n iu
z o d p o w ie d n im
p rzy k ład C h u m a e c y p n r is (s a w a ra c y p re s s , L a w s o n ’s c y p re s s ltd .), C a llilr is ( c y p re s s p in e ), F ilz ro y a * A u g . m ic ro b io ta , c z e s. m ik ro h io la , Iliom . Z w e rg le b e iis b a u m , ro s. M U K poC m ora. D a w n ie j — tn jo w n ik . A u g . b ro a d -le a v e d a rb o r-v ila c , cz e s. z e ra v in e c , n ic m . I lib a. ro s . Tyem iK .
cu p r e s s o id c s ( P a ta g o n ia n c y p re s s ), W id d r in y to n ia (A fric a n c y p re s s ) c z y T a x o d iu m d is lic h u m (b a ld cy p ress).
79
78 I
I.L
M l#' :
.
“jH H f
C a i.
- o k o ło i '2, g łó w n ie w su b iro p ik n c h ( A m e ry k a ) ‘a. i S ro ilk ., A z ja . p n . A fry k a i w sch.
Śróilziemm>m<>rz<-*). W y m . i m s ł .
p ra k ty c z n ie ż a d e n g a tu n e k n ie m o ż e h y c u n as u p ra w ia n y dłu żej
na o tw a rte j p rz e s trz e n i, z w y ją tk ie m h y c m o ż e p ró b u p r a w y w » a jrie p S e jsz y c h re jo n a c h k ra ju C. b u kerj J e p s . z g ó r z a c h . S l. Z jc d n , W re jo n ie ś ró d z ie m n o m o r s k im p o w s z e c h n ie u p ra w ia n a je st o d w iek ó w F o t. 3 5
fo rm a c y p ry s a w ie c z u ie z ie io n e g o o w ą sk ie j, w rz e c io n o w a te j k o ro n ie
C u p r c s s u s s c m p c r c ir c n s 1,. f >
s e m p e r u ir e n s ( - \S tr ic ta ') .
RODZAJ CH AM AECYPARIS — CYPRYSIK11' (skrót s ta ro ż y tn e j nazw y Santo lin a c h a m a c c y p a r is s u s — „c h a m n o c y p a ris so r/’)
Zim ozielone drzewa o stożkowatym pokroju, ogólnie podobne do żywotników; kora łuszczy się podłużnym i, włóknistymi pasmami (jak u (Thujcr)\ długi, cienki w ierzchołek zw ykle zwisa (u Tliuju — zwykle wyproslowany). Li. n ak r/y żleaie: luskpwate (dojrzale; u s ie w e k — igieikowutc), zwykle daw niejsze niż u żywot ników, ż.MulyiUijplaiiikanii lub. liniami od spodu (brak u(C'h. nooikolensis'); łuski środkowe z. przeświecającym , czasem prawdę niewidocznym, jaruczolkicm żywi cznym. Kw. jednopienne. pręcikow e, zw ykle .żółte (ryżów© u Cli. lawsoniana i czasem u Ch. nblnsa). Szysz. bardzo.m ule, kuliste (6 -1 2 mm 0), o budowie podobnej do szyszek cyprysów, z ułożonych nakrzyżiegle (2 )3 -4 (-6 ) par larczkowatycii łusek, z .drobnym , ostrym wyrostkiem pośrodku każdej tarczki; dojrzew ają w I roku (u Cli. nnotkalem is — w 2 roku). N. po 2 -3 (5 ) pod każdą (arczką, drobne, oskrzydlone, G al. — 6-7; w Ameryce Pn. ( 3 ) i wsch. Azji (3-4); zaliczane czasem — zw łaszcza dawniej — do rodzaju Cuprcssus. D ckor. — zbliżona do żywotników, ale lylko u gatunków z lego rodzaju w ystępuje mniej lub bardziej niebieskie lub praw ie srebrzyste zabarw ienie — od nalotu woskowego (Cli. luwsoniana. zw łaszcza niektóre odmiany). W ym . i zast. — podobne do żywotników — św ieże gleby i czyste, w ilgotne powietrze; pod tym względem cyprysiki są raczej bardziej wym agające od żywotników, gorzej na ogól ^ rosną w dużych miastach i w rejonach przem ysłow ych, są leż u nas rzadziej tj stosowane. Odporność na mrozy na ogól dość duża (w dobrych warunkach), V, najm niejsza u większości odmian Ch. lawsoniana i Cli. obtusa. W szystkie ' cyprysikj_zauszą. strzyżenie w równym stopniu jak_ż¥.wt>tniki i jałowce. Fot. 36
Cham aecyparis pisifera (Siebold et Z u ccjE n d l. — cy p ry sik groszkow y. D rzewo w ojczyźnie do 50 m wys. L i. lusk_.LdH>bne (mniejsze niż u Tltuja ocdileiiluU s), boczne zaostrzone i wyraźnie odstające, nazurkowato zgięte, ciem nozielone i błyszczące, na spodzie z wyraźnym iiyalym i.(riłjkąlnynii.pląm kanii, tworzącymi wzór złożony z .J k s ó y /’ („kokardki, m otylki” ); na środkowej łusce gruczolek, zwykle przeświecający. Szysz. najmmejsze (ok. 6 mm 0 ), przed dojrzeniem przypom inają małe, zielone nasiona grochu (Pismu sathuun).
Rys. 2 1 . C ham aecyp aris p isife ra (1), Ch. p isife ra 'Filifera' (2). Ch. pisife ra 'P lu m o sa ' (3), Ch. p isifera ‘S q u a rro s a ’ (4), Ch. law so n ia n a (5, 6), Ch. n o o lka te n sis (7); p o w ięk szo n e W y s t. — J a p o n i a ,' m .in . w r a z z T h n jo p s iĘ d o la f ir a h t i C h . o b tu s a .
D ck oi .
lic z n e lą d m ia n y
o g ro d o w e o ró żn y m
p o k ro ju , z a b a rw ie n iu
itp .,
p ra w ie ż a d n a z n ic h n ie J t V j e d n a k n ie b i e s k a w e j b a r w y ( ja k c z ę s t o C h . ia w s o n ia n a y , A n g . c y |i re .s N . c / s . s. c y p m e k , i i i c m .
80
S ch e in z y p r e sse . r o s . K i i u n p t i c o i m i c .
k ilk a n a ś c ie o d m i a n j e s t u n a s u p r a w i a n y c h . W y m . i z a s t . — p a tr z o p is r o d z a ju .
>
C yprysik stosunkowo odporny na mroz.y i zapew ne najczęściej u nas stosowany \ (wraz z odm ianam i), rzadziej jednak od Thuja occidentalis i jej odmian, od której ma nieco większe wymagania siedliskowe. N ajlepsi« u nas z cyprysików na strzyżone żyw opłoty, ale wyjątkowo rzadko zakładane.» — — . ‘8 < ( u a r r o s :i’ — T i i i c o i d e s ',
ro ś n ie
p ie ń
i z w is a jp c y
(5 - 7
mm)
je d n a k
o ¡l¡ n N ^Y.pilltópwnta od
w ie rz c h o łe k .
p o c z ą tk u L i.
(m ło iio e ia m i).
d r z ę w ja s lo
w y łą c z n ic
(d o
ig ie lk o w a le
ok.
O d p o w ie d n ik
T liu ju
20
tnti
m
m ię k k ie
i b a rd z ie j o d s ta ją c e , y, 2 b ia ła w y m i p a s k a m i n a lo tu
w y s.),
i d e lik a tn e ,
o c ritlrn id U ^
p ro s ty , n ie c o
cien k i d łu ż sz e
w o s k o w e g o n a s p o d z ie . S zy sz.
z w y k le b rak . D e k u r . — d rz e w ia s ty p o k ró j, p u s z y s te g a lą /,k i, s re lirz y s to s z a rc z a b a rw ie n ie z d a le k a ; w zim ie s z a rz e je . W y m . i z a s t . — o d m ia n a d e lik a tn ie js z a o d ty p u . w zb y t s u c h y m ś r o d o w is k u (p o w ietrze, g le b a ) z a s y c h a ją g a łą z k i i k o ro n y s ta ją się. b a r d z o p rz e rz e d z o n e ; w s u ro w e z im y m o ż e przem arzać"; n a jła d n ie js z e są m ło d e o k a z y . D la u trz y m a n ia z w a rte g o p o k ro ją “ s k a z a n e je s t s trz y ż e n ie ju ż m ło d y ch ro ś lin ; ż y w o p ło ty z lej o d m ia n y m o g ą h y c in te re s u ją c e . ‘B o u l e v a r d ’. M u ta n t o d m ia n y ‘S q u a r ro s a ' (o trz y m a n y w s z k ó łk a c h B o u le v a rd , S t. Z jed n .). B a rd z o g ę s ty , w o ln o ro s n ą c y k rz e w ; ig iełk i m ię k k ie , d o ś ć s z e ro k ie i d łu g ie ( H 10 m m til.), sk ie ro w a n e ku
p rz o d o w i
i le k k o
z g ię te
z a k ry w a ją
g a łą z k ę , ja k b y
„ z m o k n ię te ” , u k a z u ją c
d o ln ą stro n ę,
"
1
Dekor. •— najbardziej dekoracyjny gatunek cyprysika (barwa!.), z kilkuset (!) z których niewiele jest u nas uprawianych. Dla lego gaiunku, zwłaszcza jego odmian, charakterystyczne jesl mniej lub bardziej niebieskawe lub prawie srebrzyste zabarwienie (nalot woskowy), niespotykane u żywotników j większości cyprysików; rozpoznawanie odmian — trudne. Wynn, i z a s t największe .wymagani« siedliskowe wśród cyprysików uprawianych u nas drzewo łagodnego i wilgotnego klimatu morskiego, mocno przemaiy.it (lirą/o wieje) w surowe zimy w Polsce środkowej i nie ma szans na długotrwały zdrowy rozwój. Polecany do rozpowszechniania zasadniczo (ylko w zachodniej części kraju, gdzie zresztą jesl obok cyprysika groszkow ego i jeg o odmian najczęściej spotykanym cyprysikiem w wielu parkach. W zachodniej Europie, zwłaszcza w Anglii, ten cyprysik i jego odm iany są częściej sadzone niż inne gatunki i żywotniki. Jego drewno należy do najcenniejszych w Ameryce Pn. Obok Thuja plicalu jest on również najczęściej w prowadzanym do lasów europejskich drzewem z rodziny Cupressaccae (w Polsce — rzadko). o d m ia n a m i,
‘C ohunnaris’ — odm . wąskostożkowata. Pokrój drzewiasty (do 5 -
z b ia ła w y m n a lo te m , stą d k rz e w s re b rz y s to n ie b ie s k a w y . o d m . p i e r z a s t a (p rz e jś c io w a ) . W z ro s t d rz e w ia s ty ( ja k u ty p u , d o o k . 2 0 m);
-1 0 m wys.), korona w ąskostożkowata, bardzo gęsta, rozgałęzienia płaskie
g a łą z k i n ie p ła s k ie , n ie c o k ę d z ie rz a w e - - ich k o tic e z a g ię te . L i. w s z y stk ie je d n a k o w e , p o ś r e d n ie m ięd zy
i wyprostowane, z wierzchu ciem nozielone, od spodu niebieskawe — całość ■niebieskawoszara. Ta odm iana zastępuje podobne, dawniej często sadzone — 'Alumir i T riom l' van Boskoop’.
—
_
‘P lu m o s a ’ -
ig ła m i i łu s k a m i, w y g ląd a j!) j a k k ró ik ie ig ie łk i ( 3 - 4 m m ). S z y s z . z w y k łe z a w ią z u ją się. N a jc z ę ś c ie j z a p e w n e u p r a w u m a u l i a S o d m ia n a le g o c y p ry s ik a ; o d niej p o c h o d z i k ilk a d a lsz y c h , ‘P lu m o s a A u r e a ’ — o d m . p ie r z a s ta z ło c is t a . O d p o p rz e d n ie j ró ż n i s ię z a b a rw ie n ie m .
• .----------- ' U l i f e m ' — o d m . n i t k o w a t a (p rz e jś c io w a ). 1’o k ró j s z e r o k o s to ż k o w a ty ; w z ro s t p o w o ln y (a le s ta re e g z e m p la rz e d o 2 0 tli w y s.), g a łą z k i d łu g ie i s ła b o ro z g a łę z io n e , n itk o w a te , z w isające;
‘A lu m i i’ — m im . A lu n ia . R o z g a łę z ie n ia m ło d y c h o k a z ó w u s ta w io n e „ n a s z to r c ” (jak
tt Thttj« o r h 'iila lti), z o b u str o n s r t p r z y s h m ic b i c s k ie o d i m h t u
w o sk o w e g o ; z
w ie k ie m
g a łą z k i
± przew isają. a z a b a rw ie n iu s ta je się. sła b s z e . O d m ia n a w ra ż liw a na m ro z y .
z a w ią z u je s z y sz k i. O ry g in a ln a i c h a ra k te ry s ty c z n a o d m ia n a , w d o ln y c h w a ru n k a c h je st g ęsta , ro zg ałęzio n a d o z ie m i i w y g lą d a j a k k o p a s ia n a ; od niej p o e łio d z i k ilk a d a lsz y c h .
— —
‘F lc tc h c ri’
- o d m . K lę le h e r a . N is k a (a le w y ją tk o w o d o r a s ta i u n as d o k ilk u iii w y s.).
bardzo g ęsta i w o ln o ro s n ą c a o d m ia n a ; g a łą z k i p o k ry te w y łą c z n ie k ró tk im i, tiie b ie s k a w o z ie ło n y m i ‘ K ilifera A u r e a ’
o d m . n itk o w a t a z ło c is ta . R ó ż n i s ię o d p o p rz e d n ie j z a b a rw ie n ie m
i p o w o ln ie js z y m w z ro s te m . R z a d k o u nas s p o ty k a n a ; c e n n ie js z e są; je j s ie w k a — o d m ia n a J S u n g o k P ,
jg u f e u a i . B ard z o w ra ż liw a na m ro z y i s u s z ę , w y m ie n io n a tu ty lk o ja k o p rz y k ła d o d m ia n y le g o g a tu n k u o u listnieniu p rz e jś c io w y m .
o d p o rn a n a p rz y p a la n ie p rz e z s ło ń c e o ra z k a rło w a —- ‘p o k l e n M o p \
Fot. 39
\
C ham aecyparis law soniana (A.M urray bis)Purł. — cy p ry sik Law sona. Najw yższy gatunek cyprysika, w ojczyźnie zw ykle cło 40—50 m;Jęon.ary_knStkie, Odstające. G ałązki bardzo płasko rozgałęzione i zw ykle z rozmytym nalotem woskow ym — matowo niebieskaw ozielone (rzadko czystozielonc). Li. (łuski) małe, boczne (epo zaostrzone, zwykie z odstającymi końcami i znacznie krótsze— od środkow ych, na których są w głębione, niezbyt wyraźne gniczołki); na spodzie wąskie, białawe, często niewyraźne linie na styku lusck, tworzące w zór połączonych y.igrcków” *. i(w . pręcikow i' 'ow e lub czerwone (wyjątek!). Szysz. nieco większe niż u Cli. pisijera (do ok. i mm 0), przc3 dojrzeniem zw ykle z nalotem, niebieskawe. W yst. — dość mały zasięg w pd.-zach. rejonach Ameryki Pn. w bardzo w ilgotnym klim acie, m.in. wraz z A bics grandis, Picea sitchen.sis, Pseiulotsuga inenziesii. Thuja plicula i Tsuya heierophylla. * T e n w z ó r n ie z a w s z e je s t d o b rz e w id o c z n y , z a n ik a z w y k le c a łk o w ic ie u o d m ia n z. g a łązk am i u sU iw io n y m i p io n o w o , mi p r/.y k la d ‘A lu n iii’ - - w u-oy o b ie stro n y je d n a k o w e ,
Chaiuaecypaiis n o o tka iem is (D.Don)Spach — cy p ry sik n u lk a jsk i. Drzewo 30-40 m wys.; .mltKlsze. gałązki często, zw isają jak u Thuja plicola. Li. (łuski) maiowozieJone, z obu stron prawie jednakow e (bez białego nalotu na spodzie), zwykle większe niż u innych gatunków i grubsze — środkow e wypukłe lub nawet z podłużnym kantem, boczne tępej z. odstającymi końcami; gruczolki z w y k le n ie w id o c z n e , r o z t a r t e łu s k i p a c h n ą n i e p r z y j e m n ie Kw,.. m ę s k ie ż ó łte , duże. Szysz. (ok. 10 mm 0 ) z dość dużym i.rogowatym wyrostkiem 7na każdej łusce, poza tym łuski gładkie; dojrzewają, dopiero w następnym roku po kwitnieniu (V--VI). Wyst. — pn.-zach. Ameryka Pn. (Kanada i St. Zjedn.) — bardzo wąski zasięg nad Pacyfikiem; gatunek odkryły na wyspie Noolka. D ekor. — interesujący przede wszystkim ze względu na zwisające gałęzie, zwłaszcza u najważniejszej odmiany ‘Pendulą,'; większość odmian nie dorównuje jednak zabarwieniem cyprysikowi Lawsona i jego odmianom. W ym . i zast. — jak innych cyprysików - najlepszy rozwój w warunkach dużej wilgotności powietrza. W Polsce wydaje się ilość odporny na mrozy - jak Ch. pisijera
82
83 P'ciSi,
'
tifc
W*
Fot. 37
RO D Z aJ M M iP E R U S
lub nawet bardziej; mi zachodzie kraju — stare drzewa w różnych parkach (killai odmian). — — ‘P c n d u la ’ — odm . zw isająca. Konary rzadko rozstawione, odstają prawie poziom o lub są pochylone ku ziemi; zw isają z nich długie gałązki. D ekoracyjna odm iana o malowniczym pokroju, rzadko u nas spotykana. —
‘T a t r a ’ (m ło d o c ia n a ). S iln ie ro s n ą c a , k o ro n a s z e ro k o s lo ż k o w a la , g ę s ia ; g a łą z k i p o k ry le
k ró tk im i ig ie łk a m i, c a ło ś ć s ta lo w o n ie b ie s k a . O d m ia n a b a rd z o o d p o rn a n a m ró z , m o ż e z a stę p o w a ć w ra ż liw e , n ie b ie s k a w o z a b a rw io n e o d m ia n y Cli. h iw so n iiittn . C h a m a e c y p a r is o b lu s a (S ieb o k t et Z n cc.)E m ll.
c y p r y s ik t ę p o lu s k o w y (c y p ry s ik ja p o ń sk i).
D rz e w o w o jc z y ź n ie d o 4 0 ( - 5 0 ) m w y s .; g a łą z k i « ¿ a d iia rz y k o w a m ro z g a łę z io n e . L i. łu sk i ilo ść g ru b e, z ie lo n e i b ły s z c z ą c e , ¡cl» w ie rz c h o łk i tę p e ( = o b lu s n s ) i | > r/,ykfitii.-tcc; łu sk i ś r o d k o w e ty lk o n łe zm iczn ie w y s ta ją p o n a d łu s k i b o c z n e ; n a d o ln e j s tro n ic w y ra ź n y d e s e ń z ło ż o n y z b ia ły c h lin ii U g r e k ” ); g ru e z o łk i na
łu s k a c h
d o b rze
w id o c z n e . K w . m ę sk ie
n a jc z ę ś c ie j
ż ó łte , rz a d z ie j
ró ż o w e . S z y s/,. o b o k
Ch,
iw o tk a tc n s is n a jw ię k s z e u c y p ry s ik ó w ( 1 0 - 1 2 n im 0 ). W y s t. — J a p o n ia , T a jw a n . D ek o r. lic z n e o d m ia n y . W y r a . i z a s t .
ja k
C h. h iw so iiiiim r. jest , w ra ż liw y j i a
m ro zy
i n a jrz a d z ie j s p o ty k a n y 11 nas w p a rk a c h . .
RODZAJ
k CUPRESSOCYPARIS
— CYPRYSOWIEC*
M ię d z y io d z a jo w e m ie s z a ń c e ('lu in u tc c y p a r is n o o tk u tcim is, gam nlcu c y p ry s ik a n a jb a rd z ie j z b liż o n e g o d o c y p ry s ó w , z r ó ż n y m i g a tu n k a m i C iip rc ssim . W' P o ls c e z rz a d k a o d m ia n y p ra w ie w y łą c z n ie I g a tu n k u . K C u p r e s s o c y p a r is le y la m lii (A .B J a c k s . et D ą llim .lD a llim .
c y p r y s o w ie c L e y h tm ia (C lu m u ie -
c v p iiiix n n o lk tilc n s is x C iip ir s s u s ii in c m n ir p ti M artw . e x G o rd o n ). W y s o k i k rz e w lub m a łe d rz e w o , o s z y b k im , h etero zy jn y m w z ro ś c ie ; k o r o n a .szcro k o k o lm n ni»wa lub w ą sk o sto ż k o w nla. za m io d u lu źn a, p o le m :t gęsta; ro z g a łę z ie n ia r w y p r o sto w a n e , g a łą z k i nie o k ła d a ją s ię w jednei p ła s z c z y ź n ie (!); liśc ie lu s k o w a le . o s tro z a la n ie /o n e , b rz e g ie m c z ę s to m ik ro s k o p ijn ie , d ro b n o jjiJJu ijy n n e ( c e c h a Cn/>re.v.vn.v); z a b a rw ie n ie ~
w z a le ż n o ś c i o d o d m ia n y
zicjpne,_uieJiLcs;kąw ęJ..żóHe, S z y s z k i d u ż e , p rz y p o m in a ją
w ie lk o ś c ią s z y s z k i c y p ry s ó w . D ekor. — o b ie c u ją c e , s z y b k o ro s n ą c e ro ś lin y , w k ra ja c h o c ie p le js z y m z a ró w n o ja k o s o lile ry , ja k w s z p a le ra c h i ż y w o p ło ta c h . W y in . i z a s t . -
k lim a c ie s to s o w a n e
m ro z o o d p o rn o ś ć w y m a g a
je sz c z e o b s e r w a c ji; d o u p ra w y z a p e w n e z a s a d n ic z o w z a c h o d n ic h re jo n a c h P o lsk i.
PODRODZINA JUNIPEROIDEAE — JAŁOWCOWE
JAŁOWIEC*
(lac. lu n ip o ru s — sta ro rz y m s k a n a z w a jałow ców )
Zim ozielone, żyw iczne.drzew u i krzewy. Li. d ojrzałych okazów nakrzyżleele. . joidkoxviitc lub luskowale, albo też igielkowate, po 3 w okółkach; liście igielkowate zbiegają swoimi przyrośniętymi nasadami po pędach albo są od pędu wyraźnie odgraniczone — patrz podział na sekcje; liście z gruezolkiem żywicznym. Kw. J edno- lub dwupienne, niekiedy rośliny z kwiatami przez długi czas wyłącznie męskimi zaczynają zawiązywać sżyszkojakody; kwiaty męskie drobne, żółte, żeńskie z 3 -8 łusek, każda z nich z 14-2 zalążkami. Szysz. ** (patrz opis podrodziny) ± Jśuiisje, przed dojrzeniem zw ykle niebieskie od nalotu woskowego, dojrzewaj;!, zależnie oil gatunku, w 1—2—3 roku i nie otw ierają sie. N. ziarnkowate, z żywicznymi „kieszonkam i” ,.bez skrzydełek. Gat. — około 60, w więl s /o s u na półkuli północnej, szeroko rozprzes trzenionych od strefy arktycznęj do gor w kr; jach tropikalnych; w Polsce 2 gatunki i ! odmiana. W uprawie znaczna liczba m. e,szańców, często nieznanego pochodzenia, trudnych w oznaczaniu! Dekor. — zimozielone rośliny bardzo jó żn ej wysokości, o różnym pokroju i zabarwieniu, często niebieskawym od ntilotu woskowego (np. sqitcmiala ‘Mcyeri’ i ‘Blue S tar’). Okazy żeńskie, z wieloma niebieskimi szyszkojagodami są zwykle bardziej efektow ne (np. ,/. yirginiaiui ‘C an aertii’, ./. chincnsis ‘Kctelccri’). Wym. i zast. — wymagania glebowe na ogól przeciętne — do małych; wiele gatunków jest typowych dla gleb lekkich, suchych, piaszczystych, wszystkie natomiast są światlolubne. W ym ienione gatunki są odporne na mrozy (najmniej zapewne ./. sq m m a ta ‘M eyeri’), dobrze znoszą suszę, warunki wielkomiejskie i rejonów przemysłowych. Nadają się d o I ś l S ^ m F rfo rn T tw a n m ^w podobnym . stopniu jak żywotniki i cyprysiki. ".‘ System korzeniowy jest na ogól pLy.tki, korzenie długie i szeroko rozpostarte, należy więc przesadzać m ożliwie M o d e -rośliny, najlepiej z pojemników. Drzewiaste jałow ce (np. ./. virginiana) są u nas rzadko obecnie sadzone, najczęściej natomiast krzaczaste, szeroko rozrastające się, ekspansywne (np. ./. sabina. ./. Xpfitz.eriana ‘PUlzer’, które zw ykle sadzone są' zbyt gęsto lub za blisko innych roślin lub ścieżek i przysparzają z biegiem czasu kłopotów). Do małych założeń ogrodowych lub ogródków skalnych należy wybierać odmiany karłowe, powoli rosnące, na przykład ./. sabina ‘T am ariscifolia’, odmiany ./. communis i ./. honzonlulis.
Ł u sk i n a s ie n n e k w ia tó w ż e ń s k ic h z ra s ta ją się p o z a p y le n iu k w ia tó w (zro st w tó rn y ), w sk u te k c z e g o p o w s ta ją m ię s is te s z y s z k o ja g o d y . k tó re n ie o tw ie r a ją s ię p o d o jrz e n iu ; n a s io n a b e z s k rz y d e łe k . N a le ż y tu ty lk o I ro d z a j.
A u g . h y b rid c y p re s s , c z e s. m ilk ac y p fiS , n ie m . C a s ta rd z y p rc s sc .
‘
T
*1
'' A n « , ju n ip e r . c/Ju;»* jil& v c c , n ie m . W a e h o id e r, ro s. MożiOKCiiejn.iiUK. S zy sz. w. ¿¿pisach j a l n ^ e ó w — s z y s z k o ja g o d y .
V’
SEKCJA JUNIPERUS
'v 9
w z ro st p o w o ln y . S z y s z k o j a g o d y s ą u lu b i o n y m p o k a r m e m k w i c z o ł ó w i j e m i o ł u s z e k ; Zarówno miotle, jak dojrzale rośliny maj;| na gałązkach wykiezme is>Iv A dojrzale ig ły - „odcięte" od pędu, choć zbiegajgee po nim nasadami — osadzone s;| po 3.%,%k(j)k;teli 1’aezki (wegetatywne i kwitilowe) wyraźnie widoczne, okryte skróconymi igłami. 1)' '"
oi. 40
J im ip e n is co m m u n is L. j-— jajpw iec pospolity. Krzew lub..drzewo, n nas w yjątkowo do około 14 m wys.;vpokrój bardzo_zmie.nny, wąski lub szeroki, gałęzie w yprostowane lub zwisające. Ig. sztywne, ostre i klujące (zwykle 1-1,5 cm dl.), osadzone po 3; na górnej stronie płaskie lub n ieco .wklesle. z dwoma — czasem ± zlewającymi się — pask ami białego nalotu woskowego. Kw. zwykle.dwupienne. Szysz. (4 -9 mm 0) dojrzew ają w 2-3 roku i są wtedy granatowe. N. (1-2)3.
w y r a b ia n o z n ic h p iw o i g o r z a ł k ę .
O dm iany kolumnowe ‘l l i b e r m c a ’ (= ‘S tr ic tn ’) — o d m . i r l a n d z k a (z n a le z io n a w g ó ra c h Irla n d ii, p o ta c, H ib e rn ia ). Pokrój H i n m n n w v . ii a i w t f t e v —w śró d u p ra w ia n y c h u n as o d m ia n te g o ty p u (3- 5 m w y s.). G a łę z ie In rd z o g ęsie , w y p ro s to w a n e , ich k o ń c e n ic p rz e w is a ją ; z a b a rw ie n ie s tc b r z y s lo n ie b ie s k a w o z ie lo n e ; ig ły im tiej k lu jące n iż u f. s u e c ic a . N ic z u n c ln ie o rlp o n iv n a m ro z y i s u s z e
je s t c z ę s to o p a n o w y w a n y p r z e z
I-irc/.itiki. co p o w o d u je z a s y c h a n ie g a łą z e k . W s k a z a n e s a d z e n ie w m ie js c a c h o s ło n ię ty c h o d w y s u s z a jących w iatró w z im o w y c h .
f. suecica (M ill.)Beissn. — f. szwedzka (występuje dziko głównie w S k a n d y n a w ii) ;
g a łą z k i
w z n i e s io n e ,
ic h
końce
p rz e w is a ja c e :
ja jo w a te . P o k r ó j .z m ie n n y — w u p r a w i e u n a s p r a w d o p o d o b n i e sz e ro k o k o lu m n o w y m i b a rd z o J d u j ą c y c h
s z y sz k o ja g o d y
1 k lo n , o p o k ro ju
lu b j a j o w a t y m , k r z e w y b . g ę s t e , o s t o s u n k o w o s z e r o k i c h
ig ła c h .
B a rd z o
ozdobna
je s t
k a rło w a
o d m ia n a
pochodna
,/. c o m m u n is ‘„ S u e c ic a N a n a ’ ; o d p o r n a n a m r o z y , a l e c z ę s t o d a j ą c a p ę d y r e w e r s y j n e , „ w r a c a ją c e ” d o o d m ia n y w y j ś c i o w e j . ‘M e y e r ’ (= ‘S u e c ic a M a jo r ’), P o k ró j s z e ro k o k o łu m n o w y ; k rz e w y lu ź n e , m a lo w n ic z e ; igły d ługie, p ask i b ia łe g o n a lo tu d o b r z e w id o c z n e — c a ło ś ć m o c n o s re b rz y s ta .
Odm iany niskie, szerokie, mniej lub bardziej płożące się
Rys. 22. J u n ip e ru s com m u n is (1), J. com m u n is s u b s p . alpin a (2)
W yst. — szeroki, w okólbiegunowy zasięg na półkuli północnej — Eurazja, A meryka Pn. i pn. Afryka; w Polsce pospolity na glebach suchych, piaszczystych, na jałow ych nieużytkach, w miejscach słonecznych, często z brzozą brodawkowatą i sosną pospolitą, poza tym w widnych borach sosnowych. D ekor. — wiele odmian ogrodowych, z których jednak są u nas sadzone prawie wyłącznie odmiany kolumnowe. W yni. i zast. — bardzo sjęromnę wym agania siedliskowe, duża odporność na suszę. Korzenie bardzo długie, elastyczne i giętkie **, płytko rozmieszczone pod pow ierzchnią ziemi — przesa dzanie roślin (zwłaszcza starszych) z naturalnych stanowisk zwykle nie nclaje się;
subsp. nana (W illd.)Syme (,/. sibirica B urgsd.;,/. communis var. saxalilis Pall.) — podgalunek halny (jałowiec halnv)..,Niski płożący sic krzew, zwykle do 20—3()(—50) cm wys. i około 2 m 0 . Gałązki, krótkie, gęsto ułożone; igły pazurkowato zgięte, gęsto skośnie osadzone — zakrywające pęd, królsze_niż u typu (4 -1 0 mm dl.), stosunkowo szerokie i krótko zaostrzone; z szerokim paskiem białego nalotu woskowego. Wyst. — górskie i arktyczne rejony półkuli północnej, relikt glacjalny o porozrywanym zasięgu; w Polsce w Karpatach i Sudetach, częsta wśród zarośli kosodrzewiny i na borówczyskach; także na kilku stanow iskach nad Bałtykiem, na torfowiskach. Zast. ograniczone — alpinaria, ogródki skalne, skarpy, rabaty z niskimi bylinami; większe znaczenie m ają pochodzące od niego kultywary: ‘R cpanda’ — odm. rozpostarta. Karłowy, płożący krzew (do około 30 cm wys.); rozgałęzienia regularne; igły skierowane ku przodowi (do okoto 8 mm dl.), + zakrywają p ę d i n ie .klują. Podobna jest odm iana ‘H ornibrookii’, 0 gałązkach „kapryśnie” , nieregularnie ułożonych, a igłach krótszych i + od stających, klujących. — ■ — ‘ D e p r e s s « A u r e a '. Jest to ż ó łto z a b a rw io n a J o r n i a k a n a d y js k ie g o o d p o w ie d n ik a ja ło w c a
Wyłącznie i«.*Iy alo zbiegające po pędzie bez „odcięcia” w sekcji Sahína , na przykład ,/. stpiomoto i k proaunhens. Z korzeni pleciono na wsiach kosze miarki, pudelka itp.
maju leż nieklóre jałowce
h aln eg o , cz y li J. c o m m u n is su b sp . d e p r e s s a (P iirs h jlY a n e o , o ig ła c h d łu ż s z y c h (d o 1,5 cm d l.), z g ię ty c h tylko u n asad y , z w ę ż s z y m p a s k ie m b ia łe g o n a lo tu . Z ło c is to ż ó łlc z a b a rw ie n ie z m ie n ia się w je s ie n i 1 w zim ie, o d ś ro d k a k rz e w ó w , na r u d o b n jz o w e .
86
-w;
.
87
Ili jiiiÍ
life.
Fot. 41
" W . ' - rj : -, If '
1
r — ..... ‘/'u r n a
l.laii G n ib c z e w s k i).
K a rło w a , b a rd z o
w o ln o r o s n ą c a o d m ia n a ja ło w c a
h a ln e g o , b a rd z o g ę s ia , „ p o d tic h o w a la " , o w sz y stk ic h g a łą z k a c h w y p ro s to w a n y c h , p o k ry ty c h k ró tk im i, b a rd z o g ę s io o s a d z o n y m i ig ła m i. J u m p e m s c o u fe r ta P arl.
ja ło w ie c n a d b r z e ż n y . P ło ż ą c y k rz e w o d łu g ic h , sz ty w n y c h , śc ie lą c y c h
s ię (70 z ie m i g a łę z ia c h ; ig ły d łu g ie (d o 1.5 - 2 c m d l.), s z ty w n e , o s tro z a k o ń c z o n e , o d g ó rn e j strony g łę b o k o , ryniejtko,vv;tlu w y ż ło b io n e *, p rz y le g a ją c e d o p ę d ó w . Sz.ysz. d u ż e , d o 12 m m o , u n as b rak . W y s l.
- J a p o n ia . P iw . K o re a ń s k i i S a c h a łin , n a b rz e g a c h o c e a n u .
l)e k » r . — k rz e w y s z y b k o r o s n ą i tw o rz ą n is k ie , ja s n o z ie lo n e d y w a n y , o u d e rz a ją c o d łu g ic h igłach. W y n i. i za.st. ■— licz s p e c ja ln y c h w y m a g a ń , ale m o ż e c ie r p ie ć o d s iln y c h m ro z ó w i s u sz y .
S E K C JA SABINA
D o jrz a le
liśc ie
¡n o g a
być
d w o ja k ie g o
r o d z a ju :
łu sk i, (p o k ry te
n im i
g a łą z k i
na
p rzek ro ju
w a łe e z k o w a le , o b łe ) lu b ig ły — z a w s z e z b ie g a ją c e b e z „ o d c ię c ia " p o p ę d z ie ; b rak o k ry ty c h sk ró c o n y m i ig ła m i p ą c z k ó w ; p a c z k i k w ia to w e na k o ń c a c h b a r d z o k ró tk ic h p ę d ó w b o c z n y c h .
Poi. 45
Ju n ip eru s sabina L. — jałow iec sah iń sk i (jałowiec sawina lub kozacki)**. Niski i zw ykle bardzo szeroko rozrastający się krzew ze skośnie odstającymi, miotlastymi gałęziam i, które stopniowo pokładaj;! się na ziemi i nawet zakorzeniają; stare okazy mają średnicę 10-20 m lub nawet większą, a wysokość pośrodku około 2-3 m. Li. przeważnie drobne łuski i wtedy pędy bardzo cienkie (mniej niż 1 mm 0) w ałeezkow ale; igły w ystępują przede wszystkim na młodych roślinach, są krótkie (do ok. 4 mm), nakrzyżlegle, ale na silniejszych pędach również po 3. Charakterys tyczny jest ostry, nieprzyjemny, duszący zapach olejku eterycznego (roztarte gałązki) — powodem je st silnie trujący sabinol; ten zapach pomaga odróżnić ,/. s a b in a i jego odm iany od innych, często bardzo podobnych. Kvv. zwykle dwupienne. S/.ysz. zw isają na „pazurkow alo” zgiętych w cłół bardzo krótkich pędach; niebieskie, polem vgranatowe,, dojrzew ają w jesieni lub na wiosnę. N. ( 1>2(3—4). W yst. — porozrywany zasięg (relikt trzeciorzędowy); góry pd. i irodk..Europy, pd.-zaeh. Azja oraz od pd.-zach. Syberii po Chiny i M ongolię; w Polsce tylko na w apiennych skalach o wystawie południow o-w schodniej w Pieninach (FTfCimiech, G łow a Cukru, Piecki i graniczny Bystrzyk). Cala roślina silnie trująca! D ekor. — ma kilkadziesiąt odmian ogrodowych. W yni. i zasl. — mało wymagający, Jtihi gleby jwapiennć. Najczęściej u nas sadzony jałow iec (obok ./. xpjttzeriana ‘Ptit/.er’), ekspansywny i zaborczy, wymaga dużo miejsca do rozwoju, czego zwykle nic bierze się pod uwagę. W Polsce spotyka się okazy o średnicy 10 m lub większe. Rys. 23. J un ip eru s sabina (1), J. xpfitze ria n a 'P fitzer’ (2), J. virgin iana (3); p o w ięk szo n e * T a k ie s a m e igły m a ./. rii;iil
. ‘Tam ariscilolia’ — odm. ian^aryszltowata. Karłowa odm iana,!przez długi czas znacznie niższa od typu, bardziej płożąca i zagęszczona, z krótszymi i grubszymi, sżlyw nigs^ym i gałązkami; stare okazy w ypiętrzają się półkolisto ku górze (do ok. I m wys. i 2 m 0), mają gęsto jedna na drugiej ułożone gałązki,
P iw . K o re a ń s k ie g o i J a p o n ii; o z u p e łn ie in n y m je d n a k , d r/.e w k o w a ty m p o k ro ju , b o c z n e g a łą z k i z w is a ją w d łu g ic h k u rty n a c h z lu ź n o u s ta w io n y c h g a łę z i p ie r w s z e g o rzęd u . P o ls k a n a z w a ..s a w in a ’“ je s t n a jm n ie j o d p o w ie d n ia i p o w o d u je z a m ie s z a n ie . W g ó ra c h W io c h (m .in . G ó ry S n b ip s k ic ) ten ja ło w ie c o d g ry w a ro lę k o s o d rz e w in y .
88
\
"‘# k T ^'
89
•tę
Fol. 46
■' » i*
pokryte prawie wyłącznie krótkimi, nieco odstającymi igłami (zwykle ok. 2 -4 mm), które ku wierzchołkom pędów bardziej przylegają. Takie gałęzie (i krzewy) mają szaro- lub srebrzyslozielone zabarwienie; pojawiająojmSLę na starszych krzewach gałązki z liśćmi łuskowatymi są jasnozielone (tak sarn® u* gatunku wyjściowego i jego innych odmian; kwiaty pojawiają się tylko na gajązkach Iiiskowalyeh). Szysz. brak. Cenna odm iana jałow ca sabinskiego, miniaturowa, do stosowania w małych ogródkach, w ogródkach skalnych, na niewielkich skarpach itp.
.■Minki d a j ą n a p o g r a n i c z u z a s i ę g ó w l o n n y p o c h o d z e n i a i n t r o g r e s y w n e g o ; o d r ó ż n i a n i e t y c h j a ł o w c ó w ,
szczeg ó ln ie w u p raw ie, je st p r o b l e m a t y c z n e — j a ł o w i e c s k a l n y r ó ż n i s i ę p r z e d e w s z y s t k i m d o jrz e w a n ie m szy szk o jag ó d w 2 r o k u i p o k r o j e m —
‘T r i p a r t i t a ’ (= ./. Y irg in iin w
'T r ip a r t ita ') —
o d m . tr ó j d z i e l n a . Z w y k le u w a ż a n a
za
o d m ia n ę ja ło w c a w irg in ijs k ie g o , je s t je d n ą k c o n a jm n ie j m ie s z a ń c e m J. s iib m u . K rz e w o sz ty w n y c h , •.w y p ro sto w a n y c h g a łę z ia c h , a g a łą z k a c h b o c z n y c h o d s ta ją c y c h ± \v u z e d i p ła s z c z y z n a c h ; ig ły k ró tk ie , s z ty w n e , m n iej lu b b a rd z ie j o d s ta ją c e , s tą d z a b a rw ie n ie k rz e w ó w s z a ra w o - lub n ie b ie s k a w o /.id o n e . Ś ia r e o k a z y o s ią g a ją w y s o k o ś ć 2(—2 ,5 ) m . ‘V a r ie g a ta ’ —
odm .
p s tr o li s t n a .
^^ G a łą z k i,
w
p rz e w a ż a ją c e j
m ie rz e
o k ry te liść m i
h is k o w n fy in i, s ą tu i ó w d z ie b ia ła w o u p s trz o n e ; w z ro st s ła b s z y iliż. u ty
Fot. 4 2
— —
wdy)W ojczyźnie zwykle Ju nipenis virginiana L. — jałow iec wirginii, do 15 m wys. (maks. 40 tn), z dość wąską, stożkowi na. K . czerw onaw o.brązow a, dzieląca się na w ąskie pasma. Li. .ieielkojwate i łuskowate, ułożone po 2 ( 3); na dojrzałych okazach przew ażają łuski, .ostro zakończone, na szczycie nieco odstające — pędy pokryte łuskami są bardzo cienkie, nieznacznie 4-kąlne na przekroju; igły (do 1- 1,2 cm dl.), odstają wyraźnie — pod różnym kątem, nieregularnie — od pędu; zapach roztartych gałązek, w przeciwieństwie do ./. sabina, aromatyczny. Szysz. mniejsze niż u ./. sabina, dojrzew ają w 1 roku! N. 1 - 2 (3 ) .'....... ' W yst. — szeroki zasięg we wsch. Am eryce Pn., na różnych siedliskach, od gleb podmokłych po suche, skaliste lub piaszczyste; w ojczyźnie powszechnie nazywany cedrein — „eastern redcedar” . D ekor. — jedyny właściwie u] rawiany u nas drzewiasty jałowiec, z wieloma odmianami ogrodowym i o różnyn pokroju (kilka odmian krzaczastych w typie ./. sabina, praw dopodobnie często i nieszańce). i różnym zabarwieniu. W ym . i zast. — gleby przeciętne, nie za suche; k orzeń palowy długi — starsze okazy źle znoszą przesadzanie. W zrost jest powolny, vvick do 300 lat w ojczyźnie. Czerwonobrązowe, arom atyczne drewno jest łatwe w obróbce (daje się łatwo ciąć w każdej płaszczyźnie); było dawniej pow; izechnie w ykorzystyw ane m.in. do produkcji pudelek na cygara i „cedrow ych” o ówków (obecnie oprawianych raczej w drewno C alocednis deatrrens (Torr.jEloiin z tej samej rodziny). Ten jałow iec i jego odmiany są u nas obecnie rzadko sadzone.
‘G
to g ę s te
rośliny, o
±
w y prostow anych,
n ieco
g ru b s z y c h
i d ro b n y m i c e c h a m i łusek.
Juniperux chinensis L. — jałow iec chiński. D rzewo lub krzew, w ojczyźnie do około 20 m wys. Li. igielkowaie lub łuskowate; igły do 1-1,2 cm długości, w n a s a d o w e j części często z małymi plamkami białawego nalotu woskowego, łuski na n a j m ł o d s z y c h rozgałęzieniach tępo zakończone, przylegające do pędu; pędy pokryte łuskami grubsze niż u J . v ir g in ia n a . Szysz. zwykle większe niż u poprzed niej, »alunków (5 -1 0 nim 0). niezbyt regularne w kształcie, dojrzewają w 1 roku. N. ( Ij2—3(—"7). YVyst. — Daleki Wschód — od Chin i M ongolii po Japonię. Dekor. — jak ,/. v i r g i n i a n a ; jałowiec rzadko 11 nas uprawiany, także jego odmiany ogrodowe są rzadkie. Do ./. c h in e n s is należą uprawiane czasem u nas niskie jałowce, określane jako ./. d a v u r ic a ‘Expansa' i ‘Expansa V ariegala’.
‘G la i ic i i’ — o d m . n ie b ie s k a w a . L iśc ie ig ic lk o w a lc , s ta lo w o n ie b ie s k ie .
Fot. 43
są
¡■■dą/loich. ;1 h i k ż e n i n i e j s z ą l i c z b a p r ę c i k ó w
»(tui.
‘S t r i c t » ’
w y p r o s to w a n a . Pokrój d rze w ia sty . w ą sk o slo ż.k o w a ly , g ę s ty ( 1(0 u k u ło
.1 111 w ys,); u iisln ie n ic ig ie lk o w a ie . ig ły n ie b ie s k a w e , m ię k k ie ,
‘V a ricg a ta * — «Mim. p str o lis liu t. Z w arty, w y p ro sto w a n y k rzew lu b n ie w ie lk ie , jciln o p n io w e d rzew k o (d o 6 - 8
111 w y s.); w u lisln ic rtiu
p r z e w a ż a ją ig ły ; z a b a rw ie n ie n ie b ie s k a w e ; lu i ó w d z ie
k rem o w o b ialo u p s trz o n e ; o d m ia n a ż e ń sk a , s z y s z k o /u g o d y n ie k s z ta łtn e . J u n i p e n is p r n c tim b tn ts ( lin d l.) M ii|. ex S ie h o ld el Z u c e .
- , j ^ ) w i e ę _ r o 2 s s) a iiy . .N iski k rz e w
o sztyiXXiycli g a łę z ia c h r o z p o s la rty e ii tuż. n a d z ie m ią , n a s z c z y c ie
+
w z n ie s io n y c h ; u tis tn ic n ie juk
v ' T ’fliin c n s is (c z a se m tra k to w a n y ja k o o d m . g e o g ra fic z n a le g o g a tu n k u , otl k tó re g o ró ż n i się ty lk o p o k ro jem ), ale w y łą c z n ic fljg ic ik o w a lt) ig ły u ło ż o n e p o (2 )3 (p o 2 z w y k le u g ę s te j, w o ln o ro s n ą c e j o d m iany 'N a n a ') ; s z y s z k u ja g o d y jp 'u s z k o w a le , d u ż e , d w u n a s ie n n e . W y st.
Ja p o n ia .
D e k o r. -
d o b ry k rz e w o k ry w o v v y , W y m . i z a s t. — ja k in n y c h n is k ic h , o k ry w o w y c h ja ło w c ó w ;
o d porny na m ro z y , su elte, z b rą z o w ia lc u
ig ły p o z o s ta ją d łu g o na g a łą z k a c h
i s z p e c ą k rz e w y
(jak
sip iw m itit ‘M e y e r i’).
Ju n ip en is xpjitzeriana (L.Spiilh)P.A.Schmidt (./. xiiwdia Melle no» V.D. Dmitriev) — jałow iec Pfitzera. M ieszańce i. c h in e n s is i ./. s a b in a , w prowadzone po raz pierwszy do uprawy w postaci odmiany, znanej dziś jako ‘Pfilzer’, Odmiana krzaczasta; gałęzie dluejc i szeroko rozpostarte (dopiero starsze pokładają się stopniowo), z u b w isającymi końcami gałązek; zabarwienie krzewów jasnoszaraw ozielone. Gałązki przeważnie z .łuskami, wałeczkowatc, grube; w ystępują również gałązki z igłami, ułożonymi nakrzyżlegle, zwykle nieliczne, raczej w głębi krzewów. Klon męski, zawiązujący masę kulistych pączków kwiatowych, żółtych w czasie pylenia kwiatów wczesną wiosną. Obok ./. s a b in a najczęściej u nas zapewne stosowany jałowiec, równie ekspausy.yy.ny. Od lej odmiany sporo odmian pochodnych; wszystkie te formy, łącznic z mieszańcami, można określać też nazwą Ju n ip e n is Grupa Pfitzcriana.
- « d n i . s in a . Z b io ro w a n a z w a o k a z ó w o s ta lo w o n ie b ie s k im z a b a rw ie n iu k o ro n ;
p o k ró j w ą s k o k o łu m n o w y , w ul istn ie n iu prz iw aż ają łu sk i. yS kyutfcK Ć ł? P o k ró j b a rd z o w ą sk i, w rz e c io n o w a ty (d o *1-5 nt w y s.), w szy .słk ie g a łą z k i
‘A u r e a ’ — o d m . ż ó łlo lis t n a . P o w a li ro s n ą c y k rz e w , n iż s/,y o d o d m ia n y w y jś c io w e j;
s k ie ro w a n e p o d o s try ni* k ą te m ku g ó rz e ; z a b a rw ie n ie n ie b ie s k a w e . T a o d m ia n a , a ta k ż e k ilk a
in n y c h , z n a c z n ie rz a d z ie j u n as u p ra w ia n y c h , je s t z a lic z a n a
uiislnienic w p rz e w a ż a ją c e j m ie rz e h is k o w a te , z a b a rw ie n ie m ło d y c h p rz y ro s tó w z ło c iste , p o te m w y b la k łe .
do
‘G id G o l d ’ . Z lo c is to ż ó lte za b ai w ie n ie g a łą z e k in te n s y w n e i trw a le .
b liź n ia c z e g o g a tu p k u z /.ach. re jo n ó w A m e ry k i P n . — ./. s c o p u la n im S u rg ., ja ło w c a s k a ln e g o . O b a
90
91
í ■
■
ib d t ■
i......
•***•
Fol. 44
—
‘M iikl J
ii le p ’ .
W
u lislm e n m
/.» ró w n o
¡üsno'/.ieiona! (/.¡tpcw iie w ste c z n y Etńeszntńec z
k ró tk ie ,
m ię k k ie
ig ie łk i ju k
łu sk i; e n lo se —
s (tiñan'!}.
J u n i p e r u s ’H e l / i i ’ (= J. rhiiw ii.sis ‘H e tz ii'i — ja ł o w i c e H e l/.a . K rz e w , z b u d o w a n y z k ilk u szero k o , łu k o w a ło ro z p o s ta rty c h g a łę z i; w u listm e im i p r z e w a ż a ją z p o c z ą tk u ig ie łk i; z a b a rw ie n ie — Jiiebffisjptw e, O d m ia n a ż e ń s k a , s z y s z k o ja g o d y d ro b n e , z b ia ły m n a lo te m w o sk o w y m . W ra z z p o d o b n ą , a le za licz an ą z k o le i d o ./. W rg ó iń m o , o d m ia n ą ‘G re y O w i’, s ą m ie s z a ń c a m i ,/. v iry jiiitm a z ./. x p lilz c r in iia .
Ju n íp era s łwrizontaU s M oench — jało w iec płożący. Bardzo niski krzew, ze zwykle długim i, leżącymi na ziemi pędami, z których podnoszą się ku górze krótkie, ‘ dość grube gałązki pokryte niewielkimi igłami lub drobnymi łuskami; zabarwienie niebieskawe lub szarozielone, w jesieni zwykle z charaktervstvcznym,;fiole.towawvm odcieniem — również u odmian; zapach roztartych pędów jak u ./. sabina, ale słabszy; szyszkojagody zm iennego kształtu, do 9 mm 0 , niebieskaw e, z ’nalotem w oskowym, ± bez zapachu sabinoJu, w uprawie tylko z rzadka. }\l (1)2-4. W yst. — północne rejony Ameryki Pn„ na piaszczystych brzegach jezior, na w zgórzach i skalach, na piaskach nadm orskich. M orfologicznie b. bliski ./. scopiiloruin Sarg., między oboma gatunkami znane z natury mieszańce i formy introgresywne; niektórych form pokrojowych nie sposób zaliczyć, w sposób pewny, do jednego bądź drugiego gatunku! lie k o r. — najniższy z płożących się jałow ców , praw ie przyziemny; ma wiele odmian. W ym . i zasl. — jak ,/. sabina ‘T am uriscilbiia’ i płożących się odmian jałow ca pospolitego ( ‘R epanda’). Bardzo wartościowy, ale rzadko u nas stosowany. . -------- ‘W illom «’ ( = ‘G lauca’) — odm . m o d ra . W zrost — ja k u typu; stare krzewy m aja średnicę do ok. 3 m i wysokość 30 cm pośrodku. Pędy prawie w aleczkow ate, pokryte łuskami; zabarw ienie niebieskawe. Jedna z najlepiej zabarw ionych odmian tego jałowca, w jesieni nie przebarwia się. ‘A g n i e s z k a ’ (J a n
G rą h c z e w s k i).
K a r ło w y ,
p ło ż ą c y
k rz e w ,
p rz y p o m in a ją c y
bardzo y.agęszczony; gałązki krótkie z. gęsto ulożonym U gLuni po 3 w okólW"ch' H v stosunkowoJęrólkie ( 6 -10 mm), mocno wgłębione i .niebieskie.pdj.iąJ.ptu, ^'«skowc^o, zwłaszcza na wypukłych grzbietach (ale w odróżnieniu od ./. c h in e n s is ^■ ¡„ly zawsze po 3). O dm iana żeńska. O ckoi'jeden z najbardziej „niebieskich” jałowców. W ym . i zast. — mniej chornv na mrozy od innych tu w ymienionych (zw łaszcza młode okazy) — sadzenie w zacisznych miejscach, ciepłych i nasłonecznionych; bywa k-nryśny w uprawie. N ajładniejsze są miotle krzewy, slarsze tracą zwykle dużo bocznych »iilązek, staja się luźne lub całkiem ogołocone od dołu; aby uniknąć tego zjawiska, można um iarkow anie przycinać ju ż młode krzewy. 'lllu e S t a r ’. K a rło w a o d m ia n a , b a rd z o w o ln o ro s n ą c y , g ę s ty k rz e w w k s z ta łc ie sp ła s z c z o n e j (starsze o k a z y d o 8 0 cn i w y s.); ig ły s ta lo w o n ie b ie s k ie .
ju n ip eru s ‘Blue C a r p e t’. Jd o ż ą c y krzew, nieco podobny do ./. procumbens, rozrastający się szybko w . dywan_y_ kilkum etrowej średnicy; pędy dość sztywno wzniesione; zabarw ienie igieł intensywnie niebieskie; szyszkojagody dwunasienne.
KLASA GNETOPSIDA — GNIOTOWE Niskie krzewy i pnącza, drewno wtórne posiada naczynia (wyjątek wśród nagozałążkowych!). Kwiatostany rozgałęzione, zalążki mniej więcej okryte wydłużoną osnówką. W naszyto klimacie można uprawiać tylko przęśle z rodziny Ephedraceae.
budow ą
RODZINA EPhlEDRACEAE — PRZĘŚLOW ATE
i ig ie łk o w y m u lis lm e m e m ./. ,ytib ia n ‘T a m a ń s c if o l iu ’, a le z a b a rw ie n ie n ie h łe s k a w o s ta lo w e , je sio n ią g n lą /k i s ta ją się — j a k u w ie lu o d m ia n ./. h o r iz o ttla lis — —
»v
ró ż o w o s in e .
‘ B lu e C h i p ’. B ard /.o g ę s iy K rzew , o le k k o p o d n o s/.itey u h się g a łą z k a c h ; u lis m ie n ie s k ła d a się
RODZAJ EPHEDRA — PRZĘŚL*
g łó w n ie /, k ró tk ic h ig ie łe k — c a ło ś ć p rz e z c a ły ro k s re b r z y s to s z a r a , z in u i z le k k o f io le to w y m o d c ie n ie m .
Ju n ip eru s squam ata B uch.-Ham, ex Lamb. — jało w iec luskovvaty:|!. W ypros towany lub rozpostarty krzew; najm łodsze pędy wiotkie, przewls i| ice n t końcach (opis ulistnienia — poniżej). Szysz. w ąskoeliplyczne, dojrzale ± c /n n e , jedn
* N azw a
n ie f o r tu n n a
i
w p r o w a d z a ją c a
lu s k o w a ty c h liśc i; lac. sijiia m a = itiska.
92
n ie p o r o z u m ie n ie ,
p o n ie w a ż
te n
ja ło w ie c
n ic
ma
> .
(e p h e d rn — s la ro g re c k a i s ta ro rz y m s k a n a z w a przęśli, a le i skrzypu)
Krzewy o kseromorficznej budowie, z podziemnym i rozłogami lub bez nich, miotlasto rozgałęzione, często pokładające się na ziemi; także pnącza. P. rózgowate, podłużnie mniej lub bardzie[_ż)obione, zielone lub szarozielone (asymilującc), o_dlugich-między-węźlach_— przypominaj;) pędy skrzypów. Li. błoniaste łuski łub .pochewki w węzłach gałązek, zrośnięte u nasady Lsilnie zredukowane, nakrzyżległe lub w okółkach. Kvv. drobne, zwykłe_j.Lw.upjennie rozm ieszczone, w szyszeezkowatych kwiatostanach, na krótkich pędach bpcziT^h; wiatro- i (znacznie rzadziej) owadopy!ne.'N. otoczone łuskami zmięśniałe]to (u‘gatunków u nas uprawianych!) * A u g . e p h e d ra , jo in t fir, cz.es. c h v o jn ík , n ie m . M e e rlriiu b e l., ro s. x ito ü n u ic .
93
GROMADA ANGIOSPERMAE (ANGiOSPERMA TOPHYTA) —
OKRYTOZALĄŻKOWE *
Zalążki osłonięte zrośniętymi ow ocoiistkaini, tworzącymi zalążnię słupka; z zalążków' rozwijają się nasiona, z zalążni — ow oc; kwiat zw ykle z wyraźnym okwiatem, zwykle zróżnicowanym na kielich i koronę. W trakcie rozmnażania ocneratywnego w ystępuje tzw. podw ójne zapłodnienie, czego wynikiem jest powstanie — poza zarodkiem — triploidalnego bielma wtórnego. Drewno zawiera naczynia.
Rys. 24. E phe dra clistachya
okwiabi, przypom inają nieco ukryte w osnówce nasiona cisów. Rośliny trujące, 0 licznych zastosowaniach leczniczych *. G al. - około 40, przede wszystkim ze środk. i pd.-zach. Azji i pn. Afryki, gdzie rosną na pustyniach i stepach. Ephedra distachya L. — przęśl dwuldosowa. Krzew, do 30(-50) cm wys., Z jm io g am i. I’, zielone, słabo rozgałęzione, grubości około 1,5 mm. K\v. żeńskie w dw ukwiatowych kwiatostanach, kwiatostany męskie z 4 -8 parami kwiatów. N. „ow oce” czerwone. Wyst.. — pd. i środk. Europa, pd.-zach. i środk. Azja. D ekor. — ozdobne, miotlaste krzewy. W ym . i zast. — bardzo cenna, choć praw ie nie .stosowana roślina — do sadzenia w pełnym słońcu, w miejscach skrajnie suchych. Przesadzać należy tylko młode rośliny, z pojemników'. W uprawie, głównie w ogrodach botanicznych, także dw a inne gatunki, bez rozłogów', o gęściej ułożonych pędach — E. intermedia Schrenk ex C.A.Mey. 1 /:. m ajor Most (£’. equisetina Bunge).
KLASA MAGNOLIOPSIDA (DICOTYLEDONAE) — DWULIŚCIENNE Liścienie w zarodku dwa; unerwienie liści siatkowate; kwiaty (2-), 4łub 5-krotnc; pierwotny korzeń główny trwały, rozgałęziony (klasa LUiopsida — patrz. s. 5 17).
RODZINA SALICACEAE — W IERZBOW ATE
T * * £ H ¡<: i
Drzewa i krzewy; pączki dw ojakie — wegetatywne i kwiatowe. L i. pojedyncze, zwykle nie podzielone, co najwyżej klapowane, z reguły z przylistkaini (często szybko opadającymi); skrętołegłe (tylko bardzo rzadko — nalcrzyżległe). Kw. dwupienne, bc/.okwiatowe (lub okw ial silnie zredukowany), osadzone w kątach luskowalyeh przysadek i zebrane w kio.so- lub gronokształtnych kotkach („bazie” ); * R ó w n ież o k ry to n a s ie n n e o d gr. a g g e io n = n a c z y n ie , z im a m i; + s p e rm a = n a s ie n ie . D rzew a
:i: A lk a lo id e fe d ry n a , s to s o w a n y m .in . ja k o ś ro d e k dopinj>uji)cy. ?
94
i krzew y n ależąc e d o lej g ro m a d y n a z y w a n e są p o p u la rn ie liśc ia s ty m i.
IffB F
• ,w r .l,
żeńskie z i słupkiem, męskie z różną liczbą pręcików, ukazują się zwykle przed lub równocześnie z rozwojem liści. O w . niewielkie, pękające 2 -4 klapami torebki' dojrzew ają i otw ierają się zw ykle wcześnie (V--VI). N, liczne, bardzo drobne, z aparatem lotnym w postaci kępki puszystych włosków; przenoszone przez wiatr na duże odległości; bardzo szybko tracą żywotność' (poza nasionami wierzb atletycznych i alpejskich). Należą tu 3 rodzaje, z których dwa: Popaiiis i Sidix mają przedstawicieli we (lorze, Polski.
H anc d o ty c z ą c e ro z w o ju liśc i i z a h a rw ie m a n a jm to d ;zy cli liści — ■ o r ie n ta c y jn e . P iec g a tu n k ó w beycli
d o iy c zy k lo n u u p ra w ia n e g o w P o ls c e , g atu n k i k r ijo w e
— o c z y w iś c ie - - o b o jg a pici (w
” w czesny, |> = p ó ź n y ).
Wym. i zasl. — d r z e w a św iatlolubne, żwir zane zwykle z terenami lęgowymi, utnie: . _ _ na s u c h y c h g l e b a c h r o s n ą j e s z c z e z a d o w a la j ąeo: P. alba, P. alba ‘Pyram idalis’, p. xberolinensis, P. sim onii i P. Irenmla; również P. Xcanadensis ‘R obusla’ i ‘S e r ó t in a ’ d o o k o ł o 20-25 la l; na glebach żyznych i mokrych dobrze rosną: P. nigra. P. xcanadensis d o lin a m i rz e k , i s tn ie je je d n a k p e w n e z r ó z n ic o v
‘M a r i la n d i c a ’;
FtODZAJ POPULUS — TO PO L A 1 (ii\c. p o p u tu s — sta ro rz y m s k a n a z w a topoli)
Drzewa. I \ obie lub graniaste; zróżnicow ane na cliugopędy i królkopędy; paczki okryte kilkoma łuskami, często lepkie. Li. zwykle szerokie i dlugoogonkowe, inne na pędach krótkich (liście wczesne), a inne na później rozwijających się dlugopędach (liście późne; te liście także opadają nieco później niż liście krótkopędów). Kw. (patrz opis rodziny), w kotkach (kotki m ęskie — zawsze zwisające); przysadki mniej lub bardziej powcinane, pręciki liczne; wiatropylue — bez miodników. G al. — około 30 -4 0 na półkuli północnej, w Polsce — P. alba, P. »¡gra, P. tremitla oraz P. xcanescenx, D ekor. — pokrój — zw łaszcza gdy bardzo odrębny, na przykład stożkowaty lub kolum now y (P. aigra ‘Italien’, P. sim onii T aslig ia ta’, P. alba ‘Pyram idalis') lub korony ze zwisającymi gałęziami (P. simonii); kora gładka i jasna (P. alba, P. ireinula, P. xcanescenx, P. maximowtezii); młode liście czerwonawobrązowe u mieszańców curoamerykańskich, żółte u P. Icoreana; jesienne zabarwienie — żółte. P ice
R ozw ój
B arw a
w - p P. a lb a
ż ni
P. x b c r o lifie n s is ‘B e rlin ’
m
m ło d y c h liści
-i-
b ia ła (k u tn e r)
-ł-
z ie lo n a z ie lo n a
P. x b e r o lin e n s is ‘P e tr o w s k ia n a ’
ż
+
/'. k o r e a n a
m
-i-
żó łta
P. m n .x b n o w ic zii
/.
+
ż ó łto z ie lo n a
P. n ig n t - — ‘Ita lie n '
ż m Ul
P. s im o n ii ‘F a s tig ia ta '
m
P. x c a n a d e n s is ‘G c lr ic a ’
ni
— ~
‘G r a n d is ’
/.
‘M a r ila n d ic a ’
ż
— —
‘R o b u s ta ’
m
—
‘S e r ó tin a ’
m
— —
+
z ie lo n a
p o z a ty m — - j a k w gra -łzie lo n a •I-
c z e rw o n o b ra z o w a
+
b rą z o w ą
-r
zie lo n a
•I-
c z e rw o n o b ra z o w a -i-
* A n y . p u p l n r , c z c i;, l o p o l, n ie m . P a p p e l, r o s . t o i i o j i i ..
96
ja s n o b e ż o w a
gleby świeże do wilgotnych, z poziomem wody gruntowej (0 ,5 -)0 ,8 -l,5 m odpowiadają wszystkim gatunkom. W dobrych w arunkach topole rosną najszybciej z drzew upraw ianych w naszym klimacie; osiągają w artość użytków»! (rębną) w wieku około 20 -2 5 lat; pnie starych drzew są wypróchniale. Ze względu na szybki i stosunkowo duży przyrost masy drewna odgrywały one zaw sze duże znaczenie w rejonach b e z l e ś n y c h (budulec, opal). Z wybranych odmian o bardzo szybkim przyroście zakładane są, podobnie jak z niektórych olsz i wierzb, plantacje energetyczne, 0 bardzo krótkiej rotacji (często „koszone” ). Placówki naukow e w różnych krajach specjalizują się w hodowli topól, pow stają nowe formy i mieszańce, cenniejsze od uprawianych dotychczas, zdrowsze i szybciej rosnące, bardziej przydatne dla celów gospodarczych. Z a s to s o w a n ie to p ó l j e s t w i e l o r a k i e z a r ó w n o w k r a j o b r a z ie o t w a r t y m , ja k z u r b a n iz o w a n y m . M a s o w e s a d z e n i e o d m i a n m i e s z a ń c o w e g o p o c h o d z e n i a n a w s ia c h
1 w krajobrazie otwartym spow odow ało jego oszpecenie i zubożenie — zarówno biologiczne jak estetyczne, wyrażające się znużeniem lub zniecierpliw ieniem monotonią selek identycznych, „obcych” sylw etek drzew. W miastach, zwłaszcza przy ulicach, dobór gatunków i odmian jest najczęściej ograniczony wielkością (szerokością) korón i płcią: — korony najwęższe mają: P. »igra Ntalica’, P. sim onii ‘Fastigiata’ (młode drzewa), P. alba ‘Pyram idalis’; — korony '1 stosunkowo wąskie: P. xberolinensis, P. xcanadensis ‘G randis’ i ‘Robusta’; — korony szerokie: P. alba, P. xcanescens, P. »igra, P. Xcanadensis ‘Serótina’, ‘M arilandica’ i ‘G clrica’. Należy bezwzględnie unikać w miastach sadzenia żeńskich lopoli ze względu na zaśmiecanie otoczenia puchem nasion. Kłopotliwe mogą być również topole z odroślami korzeniowymi (zwłaszcza P. alba i P. tremida), ukazującymi się szczególnie licznie przy uszkadzaniu korzeni (uprawa gleby); te gatunki są natomiast wartościowe jako giebochronne, dj), zadrzew iania gleb lekkich i osypu jących się, piaszczystych zboczy i wydm. iDobór, odpowiednich gatunków dla określonych warunków 'gjebowyclr zapewnia 'zdrowy wzrost drzew przez długie lata; ogólnie jednak topole nie są drzewami długowiecznymi.
Topole są cennymi dr/ew aiui do uzyskiwania szybkich efektów na terenach zieleni, do stw arzania w dość krótkim czasie korzystnego .mikroklimatu na terenach odkrytych i wietrznych (osłony, pasy w ia ta c h lo n n e — śródpolne), do zasłaniania i maskowaniu brzydkich budynków, wysypisk'' i haki. Zapewne ze 'względu na szybki wzrost i'. hUwcijjć rozm nażania (szybka produkcja) zauważyć m ożna u nas nadm ierne stosW anll; topól na niekorzyść cenniejszych i bardziej długow iecznych drzew. Do w ażniejszych szkodników topól i wierzb naieżti gąsienice biallci wierzbówki (Leiicoina salicis), powodujące w pewnych latach golożer; drewno pni i gałęzi różnych topól niszczą larwy chrząszczy — rzcmlików (Sapenla carcharias, .S'. popali); w drewnie (również innych drzew liściastych) drążą korytarze grube gąsienice trociniarki czerwicy (Cossits cossus). Najgroźniejszym i chorobam i liści topól su rdze, pow odow ane przez grzyby z rodzaju M elam psonr, na pniach i gałęziach występuje bakteryjny rak (opoli.
SEKCJA POPUUJS (= LEU C Ę — TOPOLE BIAŁE I OSIKI -c M ię d z y in n y m i k o ra d łu g o g ła d k a i ja s n a , c z ę s to z w y ra ź n y m i p r z e lc h lin k a n ii, d o p ie ro n a starych p n ia c h o d d o iti c ie m n a i s p ę k a n a ; p ą c z k i o w ło s io n e
lub u ie o w lo s io n e
i n ie c o le p k ie ; liśc ie d lu g o p ę d d w
z w y k le w y ra ź n ie in n e n iż liśc ie k r ó tk o p ę d ó w , b rz e g liśc ia b e z w ą s k ie g o , p r z e ś w ie c a ją c e g o o b rzeżen ia; p rz y s a d k i o rz ę s io n c d łu g im i w io s k a m i.
P opulus alba L. — topola biała (biatodrzew). Drzewo do 40 m wys. z szeroką,
Rys. 25. P opu lu s alba (1), P. trém ula (2); x — liście d lu g o p ęd ó w lub siew ek
‘Pyram idalis’ (P. alba var. pyram idalis Bunge, P. alba ‘Bolfeana’) — odm. turkicslańska (wybrana spośród dość częstych w środk. Azji form o wąskiej koronie). Drzewo, u nas do około 20 m wys.; konary i gałęzie wyprostowane — pokrój wąski, za miodu przypom ina pokrój topoli włoskiej, z czasem korona poszerza się; kora zielonkaw oszara; odmiana męska.
99 ' i w. y:
'
a
a
...
W ym . i zast. podobne do topoli włoskiej; ia odmiana rośnie wolniej, jCsl zwykle niższa i ma szerszą koronę. P opulu ,v trem ulu L. — topola osika *. Drzewo do 30(—35) m wys., zwyk]e jednak niższe; daje odrosły •/. korzeni. system korzeniowy bardzo głęboki, gładka, oliwkowozielona. Pędy ± nagie, paczki nieowlosione, królkopędy bardzo liczne. Li. krótkopędów w zarysie zw ykle okntglaw e, grubo zatokowo karbowanopllkowane, szybko nagie, o ogonkach silnie bocznie spłaszczonych, wiotkich i często dłuższych od blaszki liściowej - stąd ruch liści przy lekkim nawet pow iew ie wiatru; liście dlugopędów i siewek zupełnie inne, jajow ate, u nasady wyraźnie sercowale, z zaostrzonym w ierzchołkiem , gęsto pilkowane, + owłosione, zwłaszcza od spodu, na krótszych ogonkach; młode liście (na końcach pędów) długo czerw onaw e lub miedzianobrązowe; w jesieni od cytrynow ożóltych po czerw one i fioletowe. Kw. zwykle najwcześniejsze z topól — 111. W yst. — ogromny, największy z w szystkich topól zasięg, od pn.-zach. Afryki i zuch. Europy po azjatycki Daleki Wschód; na północy przekracza kolo podbiegunowe i sięga granicy lasu i tundry. W całej Polsce pospolita, jest jedynym rodzim ym typowo leśnym gatunkiem topoli, w ystępującym w borach mieszanych, często na skraju lasu, przy duktach leśnych itp. Daje m ieszańce z P. alba. D ekor. — przede wszystkim kora; pokrój często malowniczy. 'Wym. i zast. — juk P. alba', bardzo tolerancyjna w stosunku do gleby, gatunek pionierski, osiedlający się szybko na odsłoniętych terenach (zręby, polany, gruzowiska), często z brzozą brodawkowatą; ładne drzewo, ale prawie nie stosowane na terenach zieleni, natom iast ważne w zadrzcw icniach rekultywacyjnych. Drewno ma za stosowanie w produkcji celulozy i zapałek. P o p u lu .v W a iie s M /is (A ilo n )S m .
— to p o l a .s z a ra . N a tu ra ln y m ie s z a n ie c
a lb « i
irem ula,
0 c e c h a c h p o ś re d n ic h , z m ie n n y c h . L i. d lu g o p ę d ó w , n a p rz y k ła d o d ro s ló w k o rz e n io w y c h , n ig d y n ie są g le h o k n k la p o w a n e i n ie p o k ry te b ia ły m k u tn e re m ; k u tn e r rz a d k i i s z a ra w y , w y ra ź n ie js z y u form z b liż o n y c h d o iiia lo d rz e w u . W y s t.
z g a tu n k a m i ro d z ic ie ls k im i, z n a c z n ie je d n a k o d n ic h rz a d z ie j.
D ek o r.
ja k /'. Ir e m u la —
z ic h m k a w o s z a r a lu b s z n ro b ia la . W y m . i z a s t.
jak P. alba
1 / ’. Irrim ilii] n a jle p s z a to p o la na t’lc hv w a p ie n n e: n ie s to s o w a n a n a te re n a c h z ie le n i.
SEKCJA A E G E IR O S — TOPOLE CZARNE M ię d z y
in n y m i
tr ó jk ą tn o jn jo w a le
lu b
k o ra
s ta ry c h
ro m b o w e ,
pni
c ie m n a
o b u s tro n n ie
i g łę b o k o
z ie lo n e ,
z
spękana; w ą s k im ,
pączki
le p k ie ;
b e z b a rw n y m ,
liśc ie
często
p rz e ś w ie c a ją c y m
o b rz e ż e n ie m ; o g o n k i liści d łu g ie , b o c z n ie s p ła s z c z o n e ; p rz y s a d k i b rz e g ie m frę d z k istc , a le n ic o rzęsio n c.
Popitlus nigra L. — topola c z a rn a (sokora). Drzewo do 30(—40) m wys. K . ciem na i głęboko spękana, pnie często z guzowatymi (czeczowatym i) naroślami i odroślam i, nierzadko zgrubiałe w dolnej części. L i. na krótkopędach rombowe, w ydłużone i z długim w ierzchołkiem ’1'*, na dlugopędach szeroko! rójkątne, poza * R ó w n ie ż o s in a , irz c p o c in a ; d o s ło w n ie
Rys. 26.
to p o la d rż ą c a .
** 'ta k i e d lu g o k o ń c z y s lc liśc ie w y s tę p u ją n a d rz e w a c h to p o li c z a rn e j n a w io s n ę , d o p ie ro w lecic \ u k a z u ją się liśc ie n a d lu g o p ę d a c h .
)
Populus nigra (1), P. xcanadensis 'Marilandica' (2); x — liście d lu g opędów
tym — pośrednie formy; młode liście z ie jo n e '^ mieszańców zwykle czerwonobrązowe!); brałogruczolków u nasady blaszki. Wyst. — podabrtjl^do zasięgu P. albtr, w Polsce osiąga północną granicę występowania — brak’je j na Pomorzu; dawniej pospolita w dolinach rzek, jako składnik silnie obecnie wyniszczonych lasów lęgowych (współcześnie zwykle
101
''
■
'
■ '
' ■
' '• --tl. N
tyiko pojedyncze drzewa lub kępy wśród ląk i pastwisk, ale i sind wypierana przez ' sadzone mieszańce P. Xcanadensis), często z bialodrzewem i jvierzbami — zespól V Salici-Popitleluni. *'<^ | “'x D ekor. — nie wyróżnia się; malownicze pnie starych drzew,, W ym . i zast. — gleby żyzne, od świeżydh^do •iSiokrycli. Dawniej często sadzona jako drzewo alejow e (np, P uław y-K azim ierz), potem zastąpiona przez jej mieszańca P. xcanadensis ‘Serótina’, obecnie prawie nie stosowana, na korzyść innych mieszańców.
N o m en k latu ra 9 ,L'h m ie s z a ń c ó w j e s t /.u w ik łan a. O b e c n ie s to s u je się z b io r o w ą n a z w ę g a tu n k o w ą /> XC(IHI«/C"v|.v. a p o s z c z e g ó ln e lo rn iy , ro z m n a ż a n e w e g e ta ty w n ie , m a ją ra n g ę k u lty w a ró w . D aw n iej ,,,m o d m ian o m
p r z y p isy w a n o
ç K S ehnekl. itd- W
daw nej
ra n g ę
g a tu n k ó w ',
na p rz y k ła d
— P. s r m l i n n
lite ra tu rz e d e n d r o lo g ic z n e j, n a p rz y k ła d
w
lla r iig ,
„ D rz e w a c h
P.
r o b u sta
i k rz e w a c h
o zd o bnych" .Stelami M a k o w ie c k ie g o ( 1937 r.) n a z w a P. c a n a tlc u s is o z n a c z a ła p ie rw s z e g o z m ie s z a ń c ó w , vl¡ „d m ian e 'S e r ó tin a ’, e w e n tu a ln ie n a s tę p n e g o — ’M a r ila n d ic a ’. R ozpoznaw anie
ty ch m ieszań có w ' p o s a m y c h ty lk o liśc ia c h jest tr u d n e i c z ę s to n ie m o ż liw e ; n a le ż y
znać m .in.: p o k ró j i p le ć d rz e w , z a b a r w ie n ie m ło d y c h liśc i n a w io s n ę i w czesn o .ść ¡cli ro z w o ju . ‘S e r ó t i n a ' — o d m . p ó ź n a ( to p o la p ó ź n a ). D rz e w o d o 3 5 m w y s., z h a n lz n sz e ro k a .
Fot. 48
rozłożystą k o ro n ą i d łu g im i k o n a ra m i; s ta re p n ie z g łę b o k o s p ę k a n ą k o rą . licz n a ro ś li, g ru b e (d o ok.
Pot. 49
‘Mulica ’ (P. nigra var. itálica Miinchh., P. fasligiala Desf.) — odm, i m 0 ) i d łu g ie, z w y k le o c z y s z c z o n e z g a łę z i. L i. k ró lk o p ę d ó w s z c r o k o lró jk ą tn e (d o 13 c m 0 ) z p ra w ie prostą podstaw'.'!, p rz e c ię liń c w ię k s z e i s z ty w n ie js z e n iż u P. n ig ra * -, m ło d e c z c r w o n o b r ą z o w c . ro z w ó j w ioska (topola wioska). Drzewo do 25 rn wys. z wąska, w rzecionow atą koroną. n ajp ó źn iejszy z to p ó l — k o lo p o ło w y m a ja ; z w y k le 1 - 2 g ru c z o lk i u n a s a d y b la sz k i. K w . k lo n m ę sk i; IV . Liście — jak u P. nigra na dlugopędach. Stare okazy mają często deskowate P a c h . — ■p ie rw s z y m ie s z a n ie c z lej g ru p y , p o w s ta ł w e F ra n c ji w p ie rw s z e j p o ło w ic X V III w .; przypory u nasady pni, ale nie tak okazale, jak u UInius laevis. K w . odm. męska. daw niej n az y w an y to p o lą k a n a d y js k ą . W y m . i z a s t . — p o w p ro w a d z e n iu p o w s z e c h n ie s a d z o n y z a m ia s t Poch. — pow stała praw dopodobnie na przełomie XVII i XVIJI^wieku we rodzim ej topoli c z a rn e j, z w ła s z c z a p rz y z a b u d o w a n ia c h w ie js k ic h (b u d u le c , o p a l), n a w e t p rz y u lic a c h W łoszech, w Lombardii *, skąd przez Francję i Niemcy rozpow szechniła się w m iastach. W s ta ry c h p a rk a c h je s t to c z ę s to n a jw ię k s z e ( c h o c ia ż m o ż e n ie n a js ta rs z e ) d rz e w o z p otężnym p n ie m i s z e ro k ą k o ro n ą ; o b e c n ie rz a d k o sa d z o n a . w Europie i dolarla do Polski w drugiej połowie XVIII w. Drzewa żeńskie, rzadziej u nas spotykane, o identycznym pokroju lub o nieco szerszych i luźniejszych ‘S e r ó ti n a A u r e a ’ — o d m . p ó ź n a ż ó lio J is in a . O d m ia n a p o w s ta ła ja k o m u ta c ja o d m ia n y p o p rzed n iej; liście na w io s n ę i w c z e s n y m la te m z io c is lo ż ó lle , p o le m ż ó lla w o z ie lo n c . R z a d k o s p o ty k a n a . koronach, są albo mutantami, albo mieszańcami topoli wlosjdej z topolą czarną, być może także z P. nshekistanica Kom. ‘A lghanica’ (P. thevestina Dode) — — ‘R o b u sta’ — odm . b u jn a (topola nieklańska). Drzewo z koroną — pochodzącą z Azji i nieodpowiednią dla naszego klimatu odmianą o podobnym stosunkowo^wąskiL.stożkowatą, przypomina P. xberolinensis\ pień zw ykle wyraźny pokroju, lecz m.in. żeńską, o białawej korze na pniu i konarach oraz nasadzie pnia do wierzchołka; konary długie, .skośnic odstające, w oddalonych, pozornych bez przypór. okółkach; bujne dlugopędy (np. w szkółkach) żebrowane i nieznacznie owłosione. Dekor. — bardzo charakterystyczny eyprysowaty pokrój; w jesieni długo Li. podobne do ‘Serótina’ — z prawie prostymi nasadami; ogonki i nerwy główne zachowuje zielone liście. W ym . i zast. — gleby przeciętne; po około 2 0 -3 0 latach młodszych liści często zaczerw ienione i nieznacznie owłosione, a brzegi blaszki zamiera często od wierzchołka, zw łaszcza na glebach suchych; za miodu rośnie orzęsione u podstawy; gruczolków zwykle brak; młode liście czcrwonobrązowc, szybko, jest jednak na ogól krótkowieczna. Stosow ana przecie w szystkim jako rozwój średnio wczesny. Kw. klon męski; IV; bazie grube, opadają czerwone, od wyniosły akcent wysokościowy lub kontrastowy (np. z w ierzbą plączącą), barwy pylników (podobnie u ‘Serótina’), które zwykle nie otw ierają się. pojedynczo, w małych grupach lub szeregach; szybko tworzy wysokie i wąskie Poch. — siewka P. deltoides ‘C ordata’ (drzewem ojcowskim była najpraw osłony — parawany. Zrośnięta z krajobrazem Polski, dawniej modna i chętnie dopodobniej P. nigra ‘Plantierensis’, o.wąskiej koronie, ze wzniesionymi konarami); sadzona w parkach dworskich, na cm entarzach i przy drogach. Niekiedy corocznie odmiana powstała we Francji w 1895 r.; sprow adzona do Polski i rozpowszechniana cięta (form ow ana) w celu uzyskania bardziej zw artego pokroju, podobnie jak od Jat dwudziestych przez szkółki w Niekłaniu (kieł.), dlatego popularna nazwa P, sim onii ‘Fasligiala’. — topola niektańska. W ym . i zast. — gleby przeciętne. W prow adzona do uprawy znacznie później od ‘Serótina’ (dlatego brak tak dużych drzew), szybko wyparta Populas xcanadensis M oench — topola k a n a d y jsk a . M ieszańce P. nigra ze topolę późną i jest dotychczas najczęściej zapewne sadzoną topolą z tej grupy sprowadzonymi do Europy na początku XVIII w. amerykańskimi topolami czarnymi mieszańców, m.in. przy ulicach w miastach — dzięki dość wąskiej koronie, (głównie P. deltoides M arshall z odm ianam i). Od chwili pojawienia się we Francji szybkiemu wzrostowi i pici męskiej. Na końcach bujnych dlugopędów (np. pierwszego m ieszańca z tej grupy ( ‘Serótina’ ) datuje się szybkie rozpowszechnianie w szkółkach) liście są bardzo duże — 20 cm 0 lub więcej. dalszych klonów w uprawach europejskich. Dzisiaj mają one nadal duże znaczenie, rosną zw ykle szybciej od gatunków rodzicielskich. Po P. deltoides (b. podobnej do ‘G r a n d is ’ o d m . fr a n c u s k u ; dum nie»),-iny m ie sz a n iec / ’. iiiy r n i / ’. x a ii w tlr ii s i s P. nigra) odziedziczyły one zwykle: ± graniaste (nie obie) dlugopędy — cecha ‘S eró tin a’. D rzew o o k o ro n ie p o d o b n e j d o k o ro n y o d m ia n y ‘R o b u s ta ’, o d k tó re j ró ż n i się m .in . b ia ła w ą korą, n ag im i p ę d a m i, p ó ź n y m ro z w o jo m liśc i, z ie lo n y m i o g o n k a m i i n e rw a m i g łó w n y m i o ra z p le ią w idoczna szczególnie u młodych drzew, w szkółkach, ± brązowo lub czerwonojest to o d m ian a ż e ń sk a . B a rd z o c z ę s ta w P o z n a iis k ie m . brązowe z a b a r w i e n i e m łodych liści na wiosnę, gruczolki u nasady blaszki liściowej. Poszczególne odmiany (klony) ¡siągają w ysokość do około 35 tn. P o za tym n a w io s n ę liśc ie P. iiiy r a są b a rd z ie j w y d łu ż o n e i d lu g o z a o s lr z o n e . r o z w ija ją się w cześniej, z ie lo n e . :|i D ia lo g ó po a n g ie ls k u — • L o m b a dy p o p la r.
103
10 2 4 ^ ,. X
'.'U;
'I Ł
U ....
<#'"■
F o t. 4 7
^
d o m n ie m a n y m ie s z a n ie c / ’. » /lim i />. x <■iiiiatlcnsis 'S e r o tiu a '. p o w sta ł o k o ło 18 0 0 r. lii
'v
"'
W y iu . i z a s i.
g le b y ż y z n e i w ilg o tn e ; s p o ty k a n a p r a w d o p o d o b n ie n a jc z ę ś c ie j na
|o l t ju, g łó w n ie w P o z n a ń s k ie m
i n a P o m o rz u , a le n ie r z a d k a w W a rs z a w ie . S a d z e n ie
Z'IC ■ ... -i, ■/■ihminone, ze w z g lę d u na w y tw a rz a n ie m a sy p u e h u , z a ś m ie c a ją c e g o o to c z e n ie , w i|_ 2 J 4 ’ jeilen z w ic iu m ie s z a ń c ó w / ’. n ia n i i / ’. tle llo iilc s w y se le k e jo n o w a n y c li w ja l a c h , w . W ło sz e c h (1 = Ita lia ). K o ro n a lu ź n a , g a łę z ie u s ta w io n e w re g u la rn y c h p ię tra c h ; liśc ie , t,iw b a rd z o d u ż e (d o 18 c m d l.), s z c ro k p ja jo w a ic , u n a s a d y le k k o s e rc o w a te , z a w s z e z 2 - 4 1
llcim i' o g o n e k liśc io w y r o z s z e rz o n y u n a s a d y b la sz k i, liśc ie k ró lk o p ę d ó w s to s u n k o w o m a łe (d o
9 -m d l)
p o d ltiż n ie ro in h o w e ; m ło d e liśc ie jn s tio b rą z o w e . K w . k lo n ż e ń sk i.
(Vyiit i z a s l. — o th n ian tt o w y ją tk o w e j lie le r o /ji w z ro s tu — n a js z y b c ie j ro s n ą c a z u p ra w ia n y c h u nas «ipól; w ra ż liw a na s iln e m ro z y
d o u p ra w y z a s a d n ic z o w z a c h . P o ls c e .
SEKCJA TACAMAHACA — TOPOLE BALSAMICZNE M iędzy in n y m i k o n i sta ry c h przyjem nie p a c h n ą c e j,
p ni s p ę k a n a ; p ą c z k i d u ż e , le p k ie — j a k i m ło d e liśc ie — od
b a ls a m ic z n e j
sub stan cji;
liśc ie
sp o d em
c z ę s to
b la la w o z ie lo n c
(b a rw a
n ie
pochodzi od o w ło s ie n ia !), c z ę s io z b a ls a m ic z n y m i „ z a c ie k a m i" , liśc ie b e z p rz e ś w ie c a ją c e g o o b rz e ż e n ia ; »■.nitek liścio w y n ie s p ła s z c z o n y ; p rz y s a d k i b rz e g ie m D ę d z la ste , a le n ie o rz ę s io n e . L iście ro z w ija ją się. w c z e s n ą w io s n ą , m io tle liśc ie są z ie lo n e . W
tej s e k c ji b ra k g a tu n k ó w
europejskich *.
Populus sim ouii Carriere — to p o la Simona (topola chińska). Drzewo do około
20 m wys., z długim pniem, w ydłużona koroną i długim i, zwisającymi gałązkami z licznymi królkopędami wygiętymi do góry; bujne dlugopędy ostro żebrowane. K. jasna, przypomina korę osiki. Li. dlugopędów eliptyczne lub eliptycznorombowe (najszersze pośrodku), drobnopiłkow ane, ciem nozielone i błyszczące, spodem białawe; ogonki długie !|:!|!. Kw. w Polsce klon męski; IV. Wyst. — pn.-wsch. Chiny; Piw. Koreański. Dekor. — malowniczy pokój — przypomina brzozę brodawkowatą; ładne liście wcześnie zielenią się na w iosnę ***. W ym . i zast. — gleby różne, nawet jałowe, piaszczyste i suche; wzrost do około 15-20 lat, potem ± ustaje; podlega rakowi topoli, a ' przy dużych wahaniach tem peratur pod koniec zimy i na przedwiośniu może silnie przemarzać. Stosować należy przede wszystkim jako drzewo parkowe, sw obodnie rosnące — dla uw ydatnienia pokroju; przy ulicach — zasadnitzo tylko pośrodku szerokich trawników. Drzewa sadzone przy jezdniach mają często inny pokrój — krótkie pnie i szerokie korony z kilkoma konarami, bez przewodnika — skutek niewłaściw ego cięcia. Często u nas spotykana.
Rys. 27. P oputus x c a n a d e n s is 'S eró tin a' (I) i 'R o b u sta ' (2) ‘M u r ila n d k a ’ — odm . holend erska. D rz e w o o g ó ln ie p o d o b n e rio
n ig r n , t. dośc_szęr
i z a g ę s z c z o n ą k o ro n ą , c z ę s to k ró tk i, k rz y w y , ro z w id lo n y lu b n is k o ro z g a łę z io n y ; c ie n k ie g a łę z ie na o b w o d z ie k o ro n y
z w is a ją . L i. k ró lk o p ę iló w
s z e ro k o k lin o w a le
u n a s a d y , z w y c ią g n ię ty m , d łu g im
w ie r z c h o łk ie m , c z ę s io z g rn e z o lk a n ii; ro z w ó j ś re d n io w c z e s n y ; m ło d e liśc ie w m a j» ja s n o z ie lo n e (!). K w . k lo n ż e ń sk i; IV ; o w o c o s u m y d łu g ie , d o 2 0 c m fu /'. n /.ą m — k ró tk ie ).
‘Fastigiata’ — odm. stożkow ała. Młode drzewa z. wąską, stożkow atą koroną, rozgałęzione od ziemi (iorm y naturalne), starsze coraz szersze, jajowate do zaokrąglonych (ok. 10-15 m wys.). L i. na młodych drzewach (na dlugopędach) przeważnie odw rotniejajowate, natomiast na starych drzewach i na krótkopędach nawet bardziej wydłużone niż u lypu. Klon męski. --------------- ------- ^
.
y
50
Fot.
^
* D o lej s e k c ji n ależ;) ró w n ie ż m .in .; P. tn c l i h a i i p n Ton*, et A .G ra y e x H o o k .
lo p o la
k alifo rn ijsk a i P. ca n d iceu ;^ A&oti ~™ lopola- w lo c h a ia , o b ie rz a d k o s p o ty k a n e (ry s. 2 9 ). 'M: U ś c ie siln y c h ilh ig o p ęfttiw z b liż o n e d o ja jo w a ty c h (n a js z e rs z e w d o ln e j c z ę śc i). W śró d d rz e w u lic z n y c h si{ z a p e w n e p ie rw s z e z ie lo n e n a w io s n ę .
105
104 i
-
;
„e k o r. pokrój. 'Wy«»,, i ¡cast. — często sadzona; pokrój zm ienia się trakcie slarzenia rośliny — od w ysmukłego do szeroko, odw rotnie stożkowatego; v.cz'cgóluie tlobr/.e — jak i gatunek wyjściowy — rośnie w górach i na pogórzu. />»;»/»'■ m a x i m o w ia i i H e n ry
- to p o la M a k s y m o w ic z a . D rz e w o tło 3 0 m w y s. w o jc z y ź n ie ,
■osiym. sązelisly n iJM U fi1«1; k tm a ry d łu g ie , r / n d k o r o z s ła w io n e , w o d le g ły c h , p ra w ie re g u la rn y c h ' *'lló i r
ko m
p ni
i
d łu g o
g ła d k a
i ja s n a ,
pędy
o b ie ,
p o c z ą tk o w o
n ie c o
o w ło s io n e
° / -zerw ienioue. p o le m n a g ie , s z a re . X I . e lip ty c z n e lu h ja jo w a to e lip ty c z n c , d o 1 2 -1 3 c m d l„ d o ś ć *
so j | 7 ,asle. cienU Lozielone i d ro b n o p u u u ic iz c z o n c , n ie z n a c z n ie o w ło s io n e n a n e r w a c h (ró w n ie ż
^
ek)' hrzeg g ru c z o lk o w a lo k a r b o w a n o p iłk o w a n y i d ro b n o o rz ę s iim y . w ie rz c h o łe k s k r ę c o n y ; s p o d e m
¡''•lin ce z żó łty m i n a c ie k a m i. K w . w P o ls c e k lo n ż e ń sk i. O w . p rz e w a ż n ie d - k la p o w e , d o jrz e w a ją ■V 'ikow o p ó źn o — w e w rz e ś n iu ; o w o c o s la n y d łu g ie (d o 2 5 cm ). " > J\ V........ ....D alek i W sc h ó tł
o tl P iw . K o re a ń s k ie g o , J a p o n ii i M a n d ż u rii p o S a c h a lin i K a m c z a tk ę .
Uekur- —" o ilre h n y p o k ró j, d o ś ć , lu ź n e k o r o n y ; o r y g in a ln e i c h a ra k te r y s ty c z n e liśc ie , z w y k le n sw c ześm ej z topól ro z w ija ją c e się na w io sn ę , w je sie n i — so c z y s to ż ó lte ; p o d o b n a je s t / ’. k o r c o n a . W y n i. w y m a g a n ia g le b o w e p rz e c ię tn e ; w O jcz y źn ie ro ś n ie n a jc z ę ś c ie j n a n iz in a c h w p o b liż u rzek i strum ieni; w d u ż y m sto p n iu o d p o rn a n a m ro z y i c h o ro b y , n ie p o d le g a rd z y (liśc ie ). W P o ls c e b a rd z o rzid k o sp o ty k an a , ty lk o w n ie k tó ry c h o g ro d a c h b o ta n ic z n y c h : p o d tg n a z w a s a d z o n e b a rd z o e /.ę slo je j m ieszańce z / ’. tr ic h o a ir p n T o rr. et A .G ra y ex I lo o k ., / ’. x h c r o lin c n s is D ip p el i / ’. n i p m U ‘P la n lic re n s is ', w yhodow ane w S t. Z jctin . w la ta c h 1 9 2 0 -iy e łt p rz e z ii..I. S c lire in e ra ¡ A .Ü . S ło n ia . N ie k tó re z ty ch m ieszańców , s p ro w a d z o n e i ro z p ro p a g o w a n e p r z e z A rb o re tu m K ó rn ic k ie , są c e n n e w n a s z y c h w a ru n k a c h klim atycznych, o d z n a c z a jg się p rzed e w sz y stk im s z y b k im w z ro s te m i re g u la rn ie z b u d o w a n ą k o ro n ą , ja s n ą korą pni i g ałęzi, d u ż y m i, z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n y m i liść m i. S p o ś ró d u p ra w ia n y c h w P o lsc e n a le ż y w ym ienić ta k ie o d m ia n y ja k ; 'N E 4 2 ’ ( - ‘M y b rid a 2 7 5 ') , n a jc e n n ie js z a z o d m ia n S c ln e in e r a i S to u ta , c h a ra k te r y z u ją c a się n ie co krzyw ym p n ie m i ja jo w a lo e lip ly c z n y n ti liść m i k r ó lk o p ę d ó w ; o d p o rn a n a c h o ro b y i s z k o d n ik i; o d m ia n a męska. ‘N E 4 0 ’ (= 'M y b rid a 1 9 4 ’ ), o p ro s ty m p u m i o k rg g la w y c b , n a g le z a o strz o n y c h liśc iac li k ró lk o p ę d ó w ; odm iana m ęsk a. O b ie d o b rz e ro s n ą na g le b a c h g lin ia s ty c h , c ię ż k ic h . R zadziej u p ra w ia n e są u n a s m ie s z a ń c e / ’. n ia x im o w ir zH , o z n a c z o n e n a z w a m i ‘A n d r o s c o g g in ’, ‘G en ev a’ i ‘O x fo rd ’ ; ty lk o p ie rw s z a /. n ic h je s t k lo n e m m ę sk im , a w ię c n ie „ ś m ie c i” .
R ys. 28. P opu lu s s im o n ii (1), P. sim o n ii 'F a s tig ia ia ’ (2), P. xb e ro lin e n s is (3); x d lu gopędów
— liścia
Populas xberolinensis (K. Koch)Dippcl ‘Berlin’ — topola berlińska. Drzewo do około 30 m wys. zA yąąkm lożtow aią koroną, u starych drzew prawic równowąską; pień długi, strzelisty, widoczny do wierzchołka. Li. jajow ate, zwykle z naciekami na spodzie; miotle zielone, rozwój wczesny; na długopędach i odroślach liście większe, bardziej wydłużone i z falistymi brzegami; ogonki drobno owłosione. Kw. klon męski. Foch. — mieszaniec / ’. laurifolia Ledeb. x P. nipni L. ‘łtalica’, powstała przed 1870 r. w ogrodzie botanicznym w Berlinie. Dekor. — stosunkowo wąski pokrój, ale znacznie szerszy od topoli włoskiej (inna budowa korony); wcześnie zieleni się na wiosnę, wkrótce po / ’. sintonU. YYynj. i zust. — tolerancyjna w stosunku do gleby, na Ukrainie stosowana w pasach wiatrochronnych na stepach — dobrze rośnie w klimacie kontynentalnym, podobnie jak topola wioska. Potlłega rakowi topoli i rdzy topoli (Melninpsora) — liście opadają wtedy częściow o już w końcu lata (w złych warunkach). W Polsce od końca ubiegłego wieku (szkółki Denizota w Poznaniu przed 1885, Hoserów w Zbikowie — przed 1894), w niektórych rejonach kraju bardzo częsta — na przykład na Śląsku, w Kieleckiem i Białostockim i.
106
107
. d l l M
- Ł
i,.,
«P»'
Fot. 48 Fot. 49
•|>0 j,-l)iv.skiaiiii' ( / ’. x/> eó v m ;v śtV /(t« (R eg el)C .IC S eh n eid .) —
« d m . cn rsk u .
•la i-R a /u m o w sk ie j A k a d e m ii R o ln ic z e j p o d M o sk w y p o d k o n ie c X IX w . O d "
nyn j
sic p lc ai
— jc sl
lo
k lo n
ż e ń sk i
( o d ró ż n ia n ie
obu
o d m ia n
O ir/.y m im a
x h c m l iii e n s is
n a p o d s la w ie
ró żn ic
i isieiiiu p ęd ó w jcsl n ie p e w n e !). C z e s io s p o ty k a n a , na p r/.y k lad w W a rs z a w ie ; n ic w o ln o s a d z ić " '■ A
m isiach ze w z g lę d u n a r o z s ie w a n ie w m a ju o lb rz y m ie li ilo śc i zn .śm iecn jn ceg o o to c z e n ie
; wywi5l«P‘>I**“
»»1 ',,,Cl,U' SEKCJA LEUCOIÜF.S — TOPOLE WIELKOLISTNE
M ifd zy in n y m i k o ra łu s z c z ą c ą sie p o d łu ż n y m i p ia ta m i; liśc ie z w y k le o w ło s io n e , c o n a jm n ie j o d 1
u m tsady cz y sto s e rc o w a le , b e z p r z e ś w ie c a ją c e g o o b r z e ż e n ia ; o g o n k i liś c io w e n ie sp la s /.c z o n e
bocznie p oza c z ę śc ią s z c z y to w a ; d y s k ( z r e d u k o w a n y o k w ia t) k la p o w a n y , z a k iż n ia c z ę s to o w ło s io n a . N ależy tu k ilk a g a tu n k ó w to p o l o g ru b y c h p ę d a c h ; d u ż y c h , n ie c o le p k ic h p iłk ach , p r z y p o m in a ją c y c h trochę pgki k a s z ta n o w c ó w i d u ż y c h , s e rc o w a ty c h u n a s a d y liśc ia c h (d o 2 5 - 3 0 c m d l,). W P o ls c e , zw ykle ty lk o w o g ro d a c h
b o ta n ic z n y c h , ro ś n ie l'o p itlits lu s io r u r p u O liv . —
i p w ilso n ii (M C S c h n e id . —
to p o la w ic lk o lis in a
(opola W ils o n a ; o b ie z C h in ; ..u p ra w ia n y je s t leż ich m ie s z a n ie c ,
w y hodow any w K ó rn ik u . N ie w y s o k ie , w o ln o ro s n tic e d rz e w a ; ( o g o lą W ils o n ;' w y ró ż n ia się m r o z o o d p o rnościtt, a ta k że p o k ro je m — o s a d z o n a n a j tis k im p n iu k o ro n a p o z b a w io n a je s t p rz e w o d n ik a , z b u d o w a n a r w ie i ti g ęsto u ło ż o n y c h , w z n ie s io n y c h k o n a r ó w .
RODZÄJ SÄLIX — WIERZBA * (tac. salix — s ta ro rz y m s k a n a z w a w ierzby)
Drzewa, krzewy, krzewinki. P . obie; królkopędów brak; pączki okryte tylko jedną łuską. Li. zwykle wąskie, lancetowate, pilkowane i królkoogonkowc (z wyjątkami); na ogonkach często gniczolki, przylistki często duże i trwale. Kw. (patrz opis rodziny), kwiatostany zwykle + sterczące, przysadki catobrzegie, pręciki zwykle 2 ; kwiaty ow adopylne — zwykle z 1 -2 miodnikami (nektarnikami), ale wiatropylne u gatunków alpejskich i arktycznych. Ow. torebka pękająca 2 klapami. G at. — około 400, głównie w rejonie klimatu chłodnego i umiarkowanego półkuli póhiocńęj; w Polsce 26 gatunków i mieszańce — rozpoznaw anie jest często trudne. Pod ochroną są u nas: Salix lappoiiitiu L. — w ierzba łappońska i S. myrlilloides L. — wierzba borówkolistna. Dekor. — pokrój — zw łaszcza gdy odrębny, stożkowaty lub gałęzie zwisające czy korony kuliste (S .fra g i lis ‘B úllala’); efektowne zabarwienie bezlistnych pędów — żółte, pomarańczowe, czerw one (odmiany S. alba) lub niebieskawobiale od nalotu woskowego (6'. daphuoides, ,S’. aailifolia) albo pogięte (S. babylouica ‘Tortuosa’), a nawet staśmione (S. adeusis ‘Sckka’); w czesne bazie na wiosnę, zwykle srebrzysto owłosione, rozw inięte bardzicj^deßbuacyjne u okazów męskich (np. S. caprea “'M as'), zwłaszcza gdy długie ($. daphuoides, S. xstnithiana)\ Rys. 29. P o p u la s m a x im o w ic z ii (I), P. k o re a n a (2). P. Irich ocarp a (3), P. ca n d ica n s (4), P. w ils o n ii (5)
i
• - 1 L . ' Ą’ A n g . w iilo w , c/.cs. v rb a, n ic m . W u id e, ro s. n n a .
108
109
.-
"*S
v ..... o w ło s io n e \V v m r i "ogól
i
liś c ie p r z e z c a ły
— z w ią z a n e
b a rd z ie j z
r o z n o r o c ln e
te re n a m i
(S. Uipponnm, S. alba
o k r e s w e g e U ic ji n iż
w ilg o tn y m i,
to p ó l. a le
R o ś lin y
sz e re g
ś w ia ilo lu b n e
g a tu n k ó w
m ożna
w ydmach (S. daphnoides S'* P o !H c ra n ic a ', S. aaitifolia, S. purpurea, S, repens z o d m i a n a m i , S. caprea). D łu g ie i g ię tk ie p ę d y w i e r z b ( w ic i, w i k l i n a ) s ą s t o s o w a n e w koszykarstwie . p aszy n ę (*V. daphnoides, S. a a itifo lia , S. riminalis, S. triandra). D la '
*•' w
g le b a c h
suchych,
naw et
na
p ia s k a c h
i
* •• - /e ln ic tw a d u ż e z n a c z e n i e m a j ą g a t u n k i n a j w c z e ś n i e j k w i t n ą c e (z e w z g lę d u i tzw . a ić d p y łk o w y w ty m poza
ty m
s z c z e g ó ln ie
ii. caprea ‘M a s ') , S. daphnoides ( z w ł a s z c z a ‘ P o m e r a n i c a ’)
o k r e s i e ) , i o k a z y m ę s k ie ( n p .
w ażne
są :
j S. ysmiduana. W z ro st
w ie r z b ,
z
w y ją tk ie m
n is k ic h
k rz e w ó w
i
k rz e w in e k ,
je s t
s z y b k i.
W ię k s z o ść g a tu n k ó w to k r z e w y r ó ż n e j w y s o k o ś c i , j e ś l i n a w e t d r z e w a — z w y k l e z k ró tk im p n ie m , n i s k o r o z g a ł ę z i o n e ; w g o s p o d a r c e d r z e w n e j n ie m a j ą w i ę k s z e g o z n a c z e n ia . G a ł ę z ie o g l a w i a n y c h w i e r z b
(S. fra g ilis i S. alba) s ł u ż ą n a w s ia c h z a
o p a k ", k o ra d o s ta r c z a g a r b n i k ó w . N a m i e j s k i c h t e r e n a c h z ie l e n i p r a w i e w y ł ą c z n i e s to s o w a n a j e s t p o p u l a r n a „ w i e r z b a p ł a c z ą c a ” .
PODRODZAJ SAUK M iędzy in n y m i d rz e w a lu b k rz e w y ; liśc ie n a s z c z y c ie z a o s lrz o n e , b rz e g ie m p ilk o w a n e , o g o n k i liściowe, w p o b liżu n a s a d y b la sz k i liśc io w e j c z ę s to z g ru e z o lk a m i; p rz y s a d k i k w ia lo w e je d n o b a r w n e ; pręciki m e z ro śn ię te , 2 lub w ię c e j.
Salix alba L. — w ierzb a b iała. Drzewo do 25(-30) m wys. z szeroką koroną. P. żółtawe lub oliw kow obrazowc (u odmian żółte, pom arańczowe, czerwone), młode jedwabisto owłosione, w krótce nagie, giętkie; pączki, przynajm niej począt kowo, jedwabiście owłosione. Li. lancetowate, zwężające się z obu stron (do około 10 cm dl.), drobno pilkowane — ząbki z gruczolkiein na szczycie; młode liście prawic białe — obustronnie jedwabisto owłosione, starsze — tylko na dolnej stronie. Kw. 1V-V, w raz z rozwojem liści. Wyst. — pn.-zach. Afryka, Europa (poza północą) i zach. Azja; w całej Polsce pospolita na terenach wilgotnych, m.in. w lęgach topolow o-w ierzbow ych, często mieszańce z S. fragilis, czyli S. Xrubens Schrank. Dekor. — patrz odmiany. W ym . i zast. — gleby świeże, wilgotne lub mokre (również dla odmian). O bok S. fra g ilis — najwyższa z krajowych wierzb, często sadzona przy drogach i zabudow aniach wiejskich i oglawiana — ma wtedy kuliste korony. Cenna w zadrzewieniach krajobrazow ych, w odpowiednim siedlisku; w parkach prawie nic stosowana. Tak zwana „wierzba płacząca”, zaliczana Rys. 30. S alix alba (1), S. xse p u lc ra lis 'C h ry so c o m a ’ (2); S. fra gilis (3), S. p e n ta n d ra (4), S. triancJra (5), S. d a phno ides (6), S. a c u lifo lia (7), S. p w p u re a (8), S. p u rp u re a ‘N a n a ’ (9), S. Integra (10), S. eta eag nos ‘A ngustifolia’ (11), S. vim ina lis (12)
p rzede w sz y stk im z b io ro w i g a łę z i n a le tn ią i /.¡m o w ą p a s z ę d la z w ie r a li g o s p o d a rs k ic h , a d o p ie ro w p ó źn iejszy ch c z a s a c h — z b io ro w i d re w n a n a o p al.
110
'■¿. u .¿¿¡i:
n i
j,.ti.
i
i,....
m *
^ 7, r e g u ły d o le g o g a i u n k u j a k o S. a lb a
i
lií!;
T r i s l i s \ lo w r z e c z y w is t o ś c i n a jc z ę ś c ie j
S. x s e p u h 'r a U s 'C h r y s o c o m a ’ ( p a t r z d a le j) .
,
,
o»k a z y . m aju- k ilk a m e tr iw ś re d n ic y i tw o rz ą n is k o p ie itn c d rz e w u nM 'ularnvin pj o k ro »ju ; sk»'1' ^ d la u w y d a tn ie n ia p o k ro ju . «iJki-ír’loJiyn» k o ro n a m i. Z a s i . n a d w p d a m i lu b ta f ra m iik n c li -
Ź tiuk-kii Tul in n y ch itrze w i k rz e w ó w . ‘Y ile lim a ’
/.lo c is to ż ó h y m łu b p o m a ra ń c z o w y m (c ie k i w s ia n ie b e z lis tn y m ); u p ra w ia n a o d d a w ie n d a w n a , czasu») o g la w ia n a . —
—
;
j
- odm . złocista (z lo to e h a ). R ó żn i sic <>d 'Y P 11 ły łk o z a b a rw ie n ie m pędów
‘ B r i i z c n s i s ’ (=: ‘C h e rm e s in a ’) — o d m . c z u rw o n o p ę r io w a . P o k ró j — ja k P o p u la s sinum ii
‘F a s tig ia la ’; p ę d y c z e rw o n o lu b p o m a ra ń c z o w e . P o d o b n a je s t S. a lb a ‘P y r a m id a lis ’ (A . W ró b lew sk i) o trz y m a n a p rz e d II w o jn a w a rb o re lu m w e F re d ro w ie k o lo L w o w a. I'. a r g e n te n W im m , (w iy m — ‘S e r ic c a ’ )
i. s r e b r z y s t a . W z ro s t — ja k ty p u . a le liście
vrierzlm Ita łtiio ii.sk a (jesi to g aftm ek a z ja ty c k i, c h iń s k i!); w n a s z y m S a liX haU yU m ica !.. i- '."'i • w rażliw a na m ró z , u p ra w ia n y je s t ty lk o je d e n k u lty w ar, klciry n a le ż y d o o d m ia n y m a n d ż u rs k ie j V '/ b y m a n d ż u rsk ie j), c z y li .V. biib ylo iiia i v ar. p i-k in r iis is H e n ry (,V. iiicitsiicltiiui K o id z.1 . W ie rz b a *"tnd/.arska z p ó lim en y e h C h in ró żn i sie o d ty p o w e j S. I.ttb yltm icti v ar. b h h y lo n ic ti je d y n ie o b ec n o ści;) f m y i l i s , ale k w ia to s ta n y są n je I tte k la rn ik ó w w k w ie c ie ; je s t to d r z e w o b a rd z o p o d o b n e d o prawie siedzące.
•Toi-uios»’ —
o b u s tro n n ie trw a le o w ło s io n e , b ia ła w e ; z a b a rw ie n ie u lis tn io n y c h k o ro n p rz y p o m in a z d a l e k a oliw nik
o d m - p o g ię ta . P o k ró j poczt) k o n ar w ą sk i, g a łę z ie w y p ro sto w a n e ; s ta rs z e ,
pien ite o k a z y , m a ju z T O k r a a lo m i. k o r o n y ; p ę d y
w ą s k o lis tn y ; s p o ty k a n a w s ta n ie d z ik im , c z a s e m s a d z o n a p rz y w ie js k ic h d ro g a c h .
i vv;|,sk it l iś c ie —
la lislo p o w y g in a n e i p o s k rę c a n e .
W y s o k o ś ć u n a s d o o k o ł o 7 o n i.
Salix fra g ilis L. — w i e r z b a krucha. D r z e w o p o d o b n e / p o k r o j u , w ie lk o ś c i i liś c i d o ,V. a lb a . P . z w y k l e o l i w k o w e , n a g i e
i b ł y s z c z ą c e , k r u c h e 11 n a sa d y
— b a r d z o ła tw e d o o d ł a m a n i a w m ie j s c u r o z g a łę z i e ń . L i . z w y k l e d ł u ż s z e (d o 15 c m ) i s z e r s z e , n a j s z e r s z e w d o ln e j c z ę ś c i , z w y c i ą g n i ę t y m w i e r z c h o ł k i e m , g łę b ie j h a c z y k o w a to
p i lk o w a n e ,
i b ły s z c z ą c e , o d sp o d u
z g r u c z o l k ie m n a g ie
±
i z w y k le .r_ s in c
p o m ię d z y
z ą b k a m i,
c ie m n o z ie lo n e
lub s z a r e , z n a lo te m w o s k o w y m ,
K w . p a t r z S. a lb a ( r ó ż n i ą s ię s t o p n i e m o w ł o s ie n ia ) .
D ek o r- - - o ry g in a ln y w y g lą d , a le d rz e w k o k ró tk o w e e z n e , w ra ż liw e n a m ro z y , z w y k le z. w ie lo m a zaschniętym i g a łę z ia m i —
n ie w a rte
u p ra w y . Z n a c z n ie
c e n n ie js z y je s t
m ie s z a n ie c
tej o d m ia n y ,
S. x « 7 u tlcrtilis T iry lliro l'le x tio sn ’.
Salix xscpulcralis Simonk. ‘Chrysocom a’ (= S. alba ‘T ristis’ bort., S. cltry.sociiiha Dotlę) — w ierzb a p łacząca (wierzba nagrobna, wierzba żałobna). N ajpos politsza z. uprawianych w kraju wierzb ozdobnych, od dawna wrośnięta w krajobraz, uważana często za odmianę wierzby białej, w rzeczywistości jest mieszańcem nieodpornej na nasze zimy chińskiej wierzby „płaczącej” — S. babylonica ‘Babylon’ i żóllokorej S. alba ‘V itellina’ *. M ieszańce obu krajow ych wierzb drzewiastych z wierzbą babilońską charakteryzują się zwisającymi gałązkami i mniej lu b bardziej wyraźną jednopiennością! Korona szeroka, pędy cienkie, giętkie, zwisają do ziemi, żółte (elekt w stanie bezlistnym). Li. węższe niż u wierzby białej, u nasady w ąskoklinowate, gęsto, drobno pilkowane; ogonek liściowy do około 0,5 cm dł. Kw. przeważają kwiaty i kwiatostany męskie, co w czasie kw itnienia dodaje jeszcze drzewu żółtego koloru; kotki żeńskie średnicy około 4 —5 mm, zalążnie tylko nieco dłuższe od przysadki. Dekor. — zajmuje dużo miejsca — najlepiej sadzić nad wodą lub na przestronnym trawniku; nieodpowiednia do małych założeń (np. ogrody przydo mowe) i na suche gleby. — ’ — <- ‘I ^ r y t h r o ile x u o s a ' (.S'. x x e p u lc r a lis ‘C h r y s o c o m a ’ x .S', b a b y lo n ic a v ar. p e k in e n s is ‘T o rluo.sa’) — o d in . a r g e n ty ń s k a . N is k ie , lu ź n o u g a lę z io n e d r z e w k o łu b k rz e w , k ró tk i p ie ń c z ę s to k rz y w y , korona szero k a; g a łę z ie p o w y g in a n e , s k rę c o n e , k o ra ż ó łta d o p o m a ra ń c z o w e j; liśc ie ta k ż e sk rę c o n e . N iecodzienny w y g h g f -
d o s to s o w a n ia
w m ie js c a c h e k s p o n o w a n y c h d la u w y d a tn ie n ia p o k ro ju ,, ,
z um iarem ! M ro z o o d p o m a .
Rys. 31. S a lix z s e p u lc m lis 'C h ry so co m a' (1), S. ira g ilis (2), S. da p h n o id e s (3). S. v im in a lis { 4)
,
S a l i x p e n ta n d v a L . {.S’, la iir ijb lia W e s m .) — w ie r z b a la u r o w a ( w ie rz b a p ię c io p rę c ik o w a ). W y so k i krzew lub d rz e w o (rz a d k o , w p n .-w s c h . P o ls c e , d o 2 0 - 2 5 m w y s.). P . k ru c h e , n a g ie , lś n ią c e . L i.
W yst. — zasięg podobny do areału S. alba. ale nie sięgający tak daleko na wschód. D ckor. itd. — j ak wierzba biała. Fot. 51
‘B ullatii’ \S p h a e ric a ’ } — odm . k u lista* . O d m ia n a k rz a c z a s ta , g ę s to u g alęzio n a,
skórzaste, szersze
n iż u p o p rz e d n ic h
g a tu n k ó w , z w y k łe z a o k rą g lo n e
R zadziej sp o ty k a n a je s t u n as S a lix x p c iu ln iin a W ui
u n a s a d y (d o
12
cm
d ł.),
b a b y lo n ic a ‘B a b y lo n ’ x S. fr a g ilis ),
o tak sam o zb u d o w a n e j k o ro n ie , ale ró ż n ią c ą się m .in .: d o ść k ru c h y m i, o iiw k o w o z ie io n y m i g a h iz k a m i * O p is a n a w 1935 r. z p a rk u w p o d w a rs z a w s k ic h O b o ra c h p o d n az w » „ sp b a c rica ": o d m ia n a ta
(k o ro n a
tak że w czasie, k w itn ie n ia -
je s t .m o n o to n n ie ż ie lo n a , 'p o z b a w io n a k o lo ru ż ó łte g o ); liśćm i
b y ła ju ż je d n a k w c z e ś n ie j w p ro w a d z o n a d o h a n d lu p rz e z b e rliń s k ie sz k ó łk i .Spiilha, a w S z w e c ji, skijd
dłuższym i, d iu g o z a o s trz o n y iu i. & « ä s a d y s z e ro k o k lin o w a ty n ti łu b z a o k rą g lo n y m i, n a o g o n k u ł c m dł.;
tra fiła na Ż m u d /., s a d z o n o ja j u ż w X V III w ie k u .
przew aga k w ia to sta n ó w ż e ń sk ic h (k o tk i s*i s z e rs z e , 8 - 9 m m p, a z a k jż n ia z n a c z n ie d łu ż sz a o d p rz y s a d k i).
i
112 ,
' Xd'xjj k a rb o w u n o p ilk o w a n u , z ą b k i z g m c z o lk a m i na s z c z y c ie , la k ż e o g o n k i z lic z n y m i z w y k le gR iezbłkam ' (m ło d e liśc ie le p k ie i p rz y je m n ie , b a ls a m ic z n ie p a c h n ą c e ). liśc ie o b u s tro n n ie z ie lo n e i n a g ie , cieiin, i s iln ie b ły s z c z ą c e — ja k b y la k ie ro w a n e , s p o d e m ja ś n ie js z e . K w . p rę c ik ó w (4 )5 —K (lu b w ię c e j): kwifoi» w ra z z ro z w o je m liści lu b p ó ź n ie j; V -V 1 I. O w . o w o c o s ta H ^ m u s ty a na illu g ic lt s z y p u la e h , dojrzew ają d o p ie ro w V III—IX , a w is z ą na k rzew ttch je s z c z e z im ą!
%
W y s t. — o d śro d k . i ‘pn. E u ro p y p o za cli. S y b e rię : W w m ie js c a c h m o k ry c h —
"> P o l s c e 'n a n iż u i w n iż sz y c h g ó rac h '
h^zę"! sU p m ic n i i ro w ó w , to rfo w isk a', p o d m o k le luki, ale n ie w s z ę d y '
p o s p o lita ; m .in . w z e sp o le S iilic tim n p e iU a n d r o -c iiie r e a e . D e k o r . — je d n a z n a jła d n ie js z y c h n a s z y c h w ie rz b k ra jo w y c h , ła d n e liśc ie , d łu g ie i puszyste
S a lix m
tr ia n d r a
w y s .)
z
n ie re g u la rn y m i (p rz y p o m in a u
nasady,
L.
(S.
a m y g d a lin a
c h a ra k te r y s ty c z n i! s z a ry m i
n ie c o n a g ie ,
p ia ta m i,
łu s z c z e n ie
I ..)
k o ra , p rz y
k o ry
c ie m n o z ie lo n e ,
czym p ła ta n a ).
na
—
w ie r z b a
lu s z c z n c ii
s p o d z ie
s ię
o d s ła n ia L i. a lb o
m ig d a ło w a .
c ie n k o , s ię
na
la n c e to w a te
(5 -1 0
n ie b ie s k a w e
K rz e w
p n iu
w e w n ę trz n a , do
lu b
d rzew o
i g ru b szy ch
c h a ra k te r y s ty c z n e
—
trw a le , d u ż e ,
p rę c ik i 3; k w itn ie p ó ź n o (1V --V ) z w ła s z c z a '.S e m p e rflo re n s ’).
i c z ę s to
n e rk o w a lc p o w ta r z a
lu b
c y n o b ro w a c n i),
z w y k le
zaokrnglnne
k rc d o w o b ia ly c h
od
nalotu
(cenn a
pęd
w ie r z b a
(!). K\y,
m io d o d ajn a,
W y s t. — ro z le g ły z a się g w E u ra z ji, w P o ls c e p o s p o lita z a ró w n o , n a n iż u , ja k w g ó ra c h , n u n . i z a s l.
w ie rz b a
u ż y tk o w a ,
w ik lin in rs k a ,
z a o k rą g lo n e ). In te re su ją c e u
■
z a b a rw ie n ie
z a ró w n o
w o k re s ie
w e g e ta c ji
'
^ |)H, ; C ¡eż, b y ć s to s o w a n a ja k o k rz e w o k ry w o w y , ś c ie lą c y się p o z ie m i. 'N ann . • /'v in ifiir a T lttm b . — w ie r z b a c a lo li s t n a , z D a le k ie g o W s c h o d u , J a p o n ii. B a rd z o p o d o b n a d o
|.] [ n k u i'ti N is h ik i’ ( - ‘A lb a M a c ú la la ') . M ło d e liśc ie n a s z c z y ta c h p rz y ro s tu b ia la w o -ró ż o w o , • ■ w tylko b ia ła w o u p s trz o n e ; g a łą z k i ż ó llo p o m a r a ń c z o w e d o c z e rw o n a w y c h . P o d o b n ie ja k p oza c.( , w y m a g a k ilk a k ro tn e g o p rz y c ię c ia w o k r e s ie w z ro s tu ; d o b r z e ro ś n ie p rz y w y so k ie j S. ¡n a p a n ..........‘ ' ....... • ^ w ilgotności p o w ietrza. S a lix dapliM oides V ill. •— w ie r z b a w a w r z y n k ó w » . W y s o k ijk rz e w j (d o 1 0 - 2 0 m w y s.), z s z e r o k i)i lu ź n i korona i d łu g im i, p r z e w is ^ c y n ii, g a łę z ia m i.
P. b a rd z o c ie m n e , fio le to w e lu b w iś n io w e ,
dw uletnie p o k ry te ła tw o ś c ie ra ln y m , b ia ły m n a lo te m w o s k o w y m . L i. (d o 1 0 - 1 2 c m d l.) la n c e to w a te , • e n e m » ru c z o lk o w a lo k a r h o w a n o p ilk o w a n c ; z. w ie rz c h u b iy s z c z ą c o z ie lo n e . o d s p o d u s in a w e o d n ilo lir p rzy lislk i d u że . ja jo w a te ,
z r o ś n ię te z o g o n k ie m
liśc ia
i w ra z z liśc ie m
o p a d a ją c e .
Kw.
w srebrzystych o d je d w a b is ty c h w ło s k ó w k o lk a c h ( 2 - 1 c m tik ), z a la ż n ia s iln ie s p ła s z c z o n a ; p rz e d
w w ik lin a c h n a d rz e c z n y c h — S a lic c la a i ir ia iiilro -v in iin a lis . W ym .
szarym i ts '* ^ także strzy żo n e
(d 0
p o w ierzchnia
s c re o w a te , o b e jm u ju
k w itn ie n ie
o d m . k a r l o iv a . N isk i k rz e w , z w y k le 1 -1 ,5 m w y s.. o d e lik a tn e j
( (liście), jak b ez listn y m (p ęd y ). ■ P e n d id a ' l>la c z !t<-'a. G altizk i z w is a ją c e ; c z ę s lo s z c z e p io n a na p ie ń k u , ja k o d m ia n a
gałęziach
w o s k o w e g o ( s u b sp . d is c a la r (K o c h jA rc a n g .) , a lb o b ez n a lo tu , a le n ie c o ja ś n ie js z e ( s u b sp , n im u h a )\ p rz y lis lk i
'G r a c i l i s ')
j_
-de liś c ie p ra w ie s ie d z ą c e , c z ę s lo o b e jm u ją n a s a d a m i g a łą z k ę . Z n a n a w o g ro d a c h ty lk o K DíllV1111'11' . . w s z c z e p io n e j na p ie ń k u o d m ia n ie :
z ło c is te b a z ie u o k a z ó w m ę sk ic h (d o 6 c m ); je d n a k n ie r o z p o w s z e c h n ia n a .
10
'N u ir i'
b ard zo c ie n k im i (o k . I m m O), z im a c ie m n o c z e rw o n y m i p ę d a m i i n ie w ie lk im i, w ą s k im i, budow ie, z ■ ^ ^ ^ (j () c m ) is[;,j |Cp Kzn w ie rz b a na n is k ie ż y w o p ło ty , w p e łn i n a s ło n e c z n io n e ,
fa s z y n o w a
(ra s y ,
fo rm y )
i p szczelarsk a
o c h a ra k te ry s ty c z n y c h c e c h a c h (k o ra , liśc ie).
ro z w in ię c ie m się liś c i (III IV ).
W y st.
pd. .S k an d y n aw ia i g ó ry pd. E u ro p y ; p o z a ty m z a p e w n e ty lk o z d z ic z a ła — w re jo n ie
n I -wscli. w y b rzeży B a łty k u i w śro d k . E u ro p ie , g łó w n ie n ad g ó rs k im i rz e k a m i i p o to k a m i; p ie rw o tn e g o zasięgu nie da się u sta lić p o w ie lu w ie k a c h u p ra w y tej w ie rz b y — n a p rz y k ła d T o m c r u n ic a ’, k lo n
PODRODZAJ VETRIX
m ęski, znana w ie rz b a p s z c z e la rs k a o d łu g ic h k o tk a c h ( 8 c m d l.) i d u ż y c h liśc ia c h . D e k o r. — p o k ró j, z a b a rw ie n ie p ę d ó w , b a z ie . W y m . i z a s l. —■ b a r d z o to le ra n c y jn a w s to s u n k u d o gleby; d o b rze ro ś n ie w m ie js c a c h s u c h y c h , p ia szcz y sty ch : z a s to s o w a n ie — k o sz y k a r stw o , faszy m i,
M iy ilzy in n y m i k rz e w y lub m a łe d rz e w a ; b ra k g m e z o lk ó w na o g o n k a c h liśc i; p rz y s a d k i kw iatow e na s z c z y c ie w y ra ź n ie c ie m n ie js z e n iż u n a s a d y ; p rę c ik i 2 , o n itk a c h w o ln y c h lu b z ro ś n ię ty c h
u trw alanie piask ó w . S a lix a c n tifo lia W ilk i. (.V. d a p im o id e s s u b sp . a c u tijiilia ( W illd .)B ly tt et O .C .D a lii) — w ie r z b a ostrolistn a (w ie rz b a k a s p ijsk a ); ró żn i się o d o p is a n e j w y ż e j S. d a p im o id e s m .in . w io tk im i, c z ę sto
S a lix purpureą L. — w ierzba p u rp u ro w a ( wiklina). Krzew do 3(—5) m wys. P. cienkie i nagie, zwykle zaczerw ienione i błyszczące. Li. (4 -1 2 cm dl.) często nakrzyżlegle (!, jak i u S. inlcgra Thunb. i S. subopposita Miq.), najszersze w górnej części — odwrotniepodlugowatolaneetow ale, przynajmniej w dolnej części calobrzegie, matowe i szarozielone, nagie; młode liście na końcach pędów często czerwonobrązowe. Kw. 2 pręciki całkow icie zrośnięte (!); kwitnie przed rozwinięciem liści (III—IV). W yst. — Europa poza rejonami północnymi i wschodnimi, pn.-zach, Afryka; w Polsce pospolita aż po niższe położenia górskie, zwykle nad rzekami i strumie niami, ni.in. w zespole Salicelitin Iriaiulro-viiu'tiutlis (wikliny nadrzeczne). D ekor. — bez znaczenia (ale patrz — odmiany). W ym . i zast. — duża tolerancja w stosunku do żyzności i wilgotności gleby. W ażna wierzba koszykarska (odmiany), stosowana do umacniania brzegów rzek i potoków, na faszynę i do zadrzewiania suchych i kamienistych terenów; zawiera najwięcej garbników, nie jest niszczona przez zwierzęta.
przew isnjącym i g ah ]zk n n ii, p o k ry ty m i n a lo te m j u ż w p ie rw s z y m ro k u , liść m i w ą s k o ln n e e lo w a ty m i, d łu ższy m i, d ltig o z u o slrz o n y m i, o lic z b ie b o c z n y c h n e rw ó w w ię k s z e j o d 15. W yst. — ro zleg ły zasięg, o d w.seii. i p n .-w s c b . E u ro p y p o śro d k . A zję . D e k o r ., w y m . i z a s t . ......ja k S. d a p lm o id e s, d o ść d o b rz e z n o s i z a s o le n ie g le b y ; c z a s e m
u p r a w ia n a w o d m ia n ie
‘P c n d u lilb lia ’,
o bardzo w io tk ich g a ła z k a c h i z w is a ją c y c h , b a rd z o d łu g ic h liśc iac h .
Salix, caprea. L . — wierzba iwa. W ysoki [krzew ] rzadziej małe drzewo (do 12 ni wys., tylko wyjątkowo, na przykład w Puszczy Białowieskiej, do około.25 m wys.). P. grube, młode pokryte szarym kutnerem, potem nagie, ołiw kow oziclone, czasem czerwonawobrązowe. Li. bardzo zm ienne pod w zględem wielkości (do 10-12 cm dl.), kształtu i pilkowania; zwykle szerokoelipiyczne, brzegiem nierówno, falisto karhowanopilkowanc lub ± calobrzegie; lekko pom arszczone, dojrzale już tylko od spodu zatuszowało, białawo lub szarawo owłosione, z wypukłymi nerwami, Kw. 111—IV — najwcześniej z wierzb krajowych! Wys!. — Eurazja, od zacli. Europy po Japonię, Sachalin i Kamczatkę; w Polsce pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich, najczęściej rośnie w postaci pojedynczych egzem plarzy w podszyciu lasów; a liczniej w miejscach bardziej widnych — na zrębach i polanach, na skraju lasu itp.; na glebach żyznych
* G ra n ic a m ię d z y p o d ro d z a jn in i Velri.x I ( ’h a n ia c iu i jesl w p ra k ty c e c z ę s to tru d n a d o u c h w y cen ia.
115
114
J;fi'
'U h i,,-.
€ Ü f
■mm- ' :
,|, iii
*
i wilgotnych, ale nie bagiennych. Rośnie ni.in. w zespołach Rnb<>-SaHceinni capreae — „zbiorowisko jeżyn i wierzby iwy”, „pospolicie na niżu jako jedna z fa? odnow ienia lasu...” oraz Epilobio-Salicetiim capreae — „luźne zarośla wierzby iwy i dzikiego bzu czarnego” . W górach — zwłaszcza w piętrze kosodrzewiny w ystępuje u nas blisko spokrew niona i dająca często z iwą m ieszańce ,S. silesiaca Willtk, wierzba śląska, o liściach odw rotniejajow atych, słabiej owłosionych i za miodu (na szczytach gałęzi) czerw onaw ych; kwitnie później — (IV )V -V I. D ek o r. — wczesne bazie efektow ne u okazów męskich *. W ytn. i zast. tolerancyjna wierzba, może być sadzona również na glebach lżejszych i suchszych; cenna dla rekultywacji, najcenniejsza dla pszczelarstwa wierzba krajowa, podobnie jak jej mieszańce, m.in. S. yjunithiana Willd.
hs/.cz.one. s z a ro z ie lo n e
p ó łk o lis te
kępy
o c h a ra k te rz e
p o lik o rm o u ó w .
O b ie
nie
są
s to s o w a n e
j [t,ivniich zielen i. W ie rz b a s z a ra je s t e k s p a n s y w n a i c z ę ś c ie j s p o ty k a n a ; z a ra sta d o s ta te c z n ie w ilg o tn e ,
p uszczone łąki. p o la, p a s tw is k a , w c h o d z i na .oro n y z d e g ra d o w a n e . \V K ark o n o szach , na M a z u ra c h i na W y ż . L u b e ls k ie j ro ś n ie Snii.x la p p o n ttn i L. —
w ie rz b a
(.mońska. relikt g la c ja ln y . s p o ty k a n y w m ie js c a c h w ilg o tn y c h , g łó w n ie n a lo d o w is k a c h i p o d m o k ły c h łąkach. W ierzb a la p o ń sk a m a c a lo h r z e g ie osobliw e, relik to w e z b io ro w is k o
liśc ie , p o k ry te w e łn isty m , b ia ła w y m
k u tn e re m ; tw o rz y
S a iic c iu m ia p p o n u m . W ra z z in n y m re lik te m g ln c ja h iy m , ro s n ą c y m
U l lo rlo w isk a ch i ró w n ie ż n a ra ż o n y m na w y g in ię c ie , S a lix m y rlillo iilc x L.
w ie rz b ą b o ró w k o lis tn ą .
znajduje się w P o lsce p o d o c h ro n ą g a tu n k o w ą . W n aro d ac h p r z y d o m o w y c h c o r a z c z ę s ts z a je s t, p o d o b n a d o w ie rz b y L ip o ń sk iej, w y so k o g ó rs k a Salix Iw h 'i'lia i Vi11. — w ie rz b a s z w a jc a rs k a , o liśc ia c h k o n tra s to w o z a b a rw io n y c h —
z. w ie rz c h u
-I- n ieow losiim yclt, b ły s z c z ą c y c h i z ie lo n y c h , a o d s p o d u filc o w a ło , b ia ło o w ło s io n y c h ».
Salix vm inaU s L. — w ierzb;! w iciowa (wilwa, konopianka). Zw ykle wysoki i szeroki .krzew, do 5(—10) in wys. P. długie i elastyczne, gęsto ciemnoszaro, miękko owłosione. Li. najdłuższe z uw zględnionych gatunków (do 15 cm dl.), wąskolancclowale lub prawie równow ąskolancclowate, ± calohrzegie, brzeg falisty i podwinięty; z wierzchu ciemne, matowozielone, od spodu jedwabisto, przylegające owłosione i połyskujące, l i w. kolki skupione na szczytach pędów; rozwijają się przed liśćmi, (II 1)1V. Wy.s<. — Eurazja, od zach. Europy po pn.-wsch. Azję (M ongolia, pn.-zach. Chiny); w Polsce, bardzo pospolita na niżu, nad rzekami i potokami, panujący gatunek w wiklinach nadbrzeżnych — S a l i c e l w n I r i a i i i l r o - y i n i i n a l i s , m.in. wraz z S. p u r p u r e a i S . i r ia n d r a . Dekor. — ładne, długie liście, zwykle nieco zwisające. W ym . i zast. — jedna z najważniejszych wierzb koszykarskich (zwłaszcza formy), używana również na faszynę; dobrze znosi zalewanie. B liską w ie rz b y w ic io w e j je s t w ie rz b ą s a c ln iliń sk ą
S. iiiit’iixix T n iu lv . et C .A .M e y ., z p n .-w sc h .
Azji, /.mina w u p ra w ie rą c z e j p o d n a z w ą ,V. x a c h a liiii'iixix l ;. S c h m id t i ty lk o w p o sta c i o d m ia n y ‘S e k k a ’. o staśm io n y ch , s p ła s z c z o n y c h i p a s to r a lo w a to pączkam i, ta k że k w ia to w y m i (k lo n m ę sk i).
s k rę c o n y c h
końcach
g a łą z e k ,
p o k ry ty c h
liczn y m i
S a lix x x m ith iim a W illd . (,V. r iiic r u n x ,V. viin in a lix) — w ie r z b a S m it h a . S iln ie ro s n ą c y k rz e w lu b drzew ko (do 9 m w y s.). P . illu g ie , w y p ro s to w a n e , g ru b e i o w ło s io n e ; p o w ie rz c h n ia d re w n a z p o d łu ż n y m i listew kam i (cec h a w ie rz b y s z a re j) L i. w ą s k o ja jó w n le d o la n c e to w a ty c h ( o k o ło 1 0 -1 2 cm d l.), o d s p o d u
Rys. 32. S a lix cap rea (1), S. au rita (2), S. cinerea (3) ‘K ilm a r n o c k ’ (= ‘P e n d u la ’). O d m ia n a o z w is a ją c y c h g a łą z k a c h , m ę sk a , b a rd z o ozdobna w c z a s ie k w itn ie n ia ; p a ra s o lo w a te d rz e w k a ; s z c z e p io n e n a p n iu . ‘W e e p in g S n lly ’. P o k ró j ja k u p o w y ż s z e j o d m ia n y , a le •— ż e ń sk a . W z a ro ś la c h lo ż o w y c h — w m ie js c a c h b a g n is ty c h , p o d m o k ły c h — ro s n ą d w ie p o d o b n e d o siebie k rz a c z a s te w ie rz b y (o b ie m a ją na p o w ie rz c h n i d re w n a , w id o c z n e p o z d a rc iu k o ry , p o d łu ż n e , wąskie
i — p rz y n a jm n ie j m ł o d e się przed liśćm i (111—IV ).
o w ło s io n e ; p rz y lis lk i dt że, u s z k o w a te , c z ę s to trw a le , K \v . ro z w ija ją
D e k o r., w y m . i z a s t . — c e n n a w ie rz b a p s z c z e la rs k a je j w y s e le k c jo n o w a n y k lo n s to s o w a n y jest pow szechnie w szk ó łk ach ja k o p o d k ła d k a p o d pici nc fo rm y w ierzb m in iatu ro w y c h . C zę sto m y lo n a z b ard zo podobnymi — Sali.x xd a x ycla tlo x W in m t. o ra z So/, v x x e r iiw ix T a u sc h cx A. K ern. (S. c tip iv a X S. vim im ilix). S a lix c la e a g iw s S c o p . (,V. in c a m i S c h ra n k w ie r /jb a s iw a . G a tu n e k p o d o b n y d o S. vim im ilix . I*, cienkie. L i. g ę s to o s a d z o n e , n ie c o k ró ts z e (z w y k le 5 - 0 cm d l.), b a rd z o w ą s k ie (d o 8 m m szer.),
w y p u k łe liste w k i, k tó ry c h b ra k u S n lix c t ip m t) : S a lix c in c r c u 1,. — w ie rz b a s z a ra (ło z a ) o ra z Salix in iritn I,. ro z r a s ta ją c e
w ie rz b a u s z a ta (ło z in a ). T w o rz ą c h a ra k te ry s ty c z n e d la p o d m o k ły c h , to rfia s ly c h ląk, s ię
w e g e ta ty w n ie
p rz e z
z a k o rz e n ie n ie
g a łę z i
ś c ie lą c y c h
się
na z ie m i, g ę s ie , nieco
» W u p raw ie s p o ra lic z b ą in n y c h , z w y k le s z c z e p io ty c h ąp p n iu , w ie rz b „ m in ia tu ro w y c h ” ; na przykład S a lix la n a ia I.„ o d u ż y ch , o k r ą g la w y c li, p o k r j y c h liiilly m k u tn e re m
liśc ia c h z d u ż y m i,
trw ałym i p rz y lislk a m i; .V.. p iih o p p n siiu M icp, o d łu g im o k r e s ie k w itn ie n ia , k o tk i są m n ie, r o z w ija ją się przed hśćm i czy S. I m sta la L W ^ H ir lm lm u ’, o d u ż y c h , sre ir z y ś c ie o w ło s io n y c h k o lk a c h . W s z y s tk ie te * M ę s k ie o k a z y iw y , ze w z g lę d u na w ię k s z ą w artość d ek oracyjn ą (b a zie ) i u ży tk o w i! (pyłek), w y ró ż n ia n e są e w e n tu a ln ie ja k o o d m ia n a ‘M a s ’ (h ic. m a s, m a se itlu s = m ę sk i),
116
w ierzby w ym agają ś w ie ż e j, nic |S$s#*ychająecj g le b y (trz e b a j e p o d lew a ć!), n a w o ż e n ia i c o ro c z n e g o cięcia
' " IfL
| M) k w itn ie n iu , a p rz e d ro z w in ię c ie m się m ło d y c h g a łą z e k .
117
Njÿ. . ' / O
' ;V
■ T f t-
PODRODZAJ CHAMAETIA M iędzy in n y m i ark ty c z u e i a lp e js k ie n is k ie k rz e w y i k rz e w in k i; liśc ie m a le , o k rą g la w e , lic z b a liści .•„¡.„•veil się w c ią g u s e z o n u w e g e ta c y jn e g o n ie w ie lk a , o g o n k i liś c io w e b e z g m c z o lk ó w , n erw y ’ .'o d c h o d z ą o d n erw u g lo w n e g o u n a s a d y b la sz k i liśc io w e j; p rz y s a d k i z w y k le je d n o b a r w n e , Pręciki n < a ie z to ś n ię le ; k w ia ty ro z w ija ją się p ó ź n o , n a s z c z y ta c h g a łą z e k . to cz ęsto re lik ty g la c jn ln c ; p ę d y p ło ż ą s ię lu b ro z ra s ta ją r o z lo g o w o p o d p o w ie r z c h n ią g ru n tu . N ależą tu m -'IL ilC08 t>l's *dc w ie rz b y , r o s n ą c e n a w y le ż y s k a c h , m tira w a c li i p ia rg a c h : S a lix herbaeea L. — w ie rz b a n ih y z ie ln a (w ie rz b a z ie ln a ) , o ± p o d z ie m n y c h |ię d a c li, z k tó ry c h w y ra s ta ją n ad » w ierzchnią g ru n tu k r ó lk o p ą d y z k w ia ta m i i k ilk o m a (z w y k le 2 ) liść m i, w y g lą d a ją c e jak o s o b n e roślinki (L in n e u s z p is a ł o nich : in te r tin tn e s tja a s n o v i a r b o r m i n i m a
n a jm n ie js z e s p o ś ró d w sz y stk ic h
znanych mi d rz e w !); n a w y le ż y s k a c h ta trz a ń s k ic h m o ż e p rz e trw a ć c a ły ro k p o d ś n ie g ie m (! ) ; S a lix rrm sa L. (S a lix k ita ib e iia n a W illd .7 ) — w ie rz b a w y k ro jo n a , k tó re j p ło ż ą c e s ię n a I’!a r g a c h g a łę z ie inogti m ieć g ru b o ść ra m ie n ia ; S a lix r e tie n h iM L . — w ie rz b a ż y łk o w a n a i S a li x a lp in a S c o p . ( S .ja r tp i in ii Host) — w ierzb a a lp e js k a ( w ie rz b a .la c i|u in a ). Z a st.
o g ra n ic z o n e d o o g ro d ó w s k a ln y c h , p ra w ie
w yłącznie w o g ro d a c h b o ta n ic z n y c h .
RODZIMA M Y R IC Ä C E A E — W 0 S K 0 W N IC 0 W A T E Rys. 33. M yrica g a le
Należy tu m.in. rodzaj M yrica z 1 gatunkiem krajowym i rodzaj Comptonia. b rz e g p o d w in ię ty , o d s p o d u b ia łe o w ło s ie n ie , a le w p o sta c i w e łn is te g o k u tn e ru . K w . p rę c ik i w dolnej c z ę śc i z ro ś n ię te i o w ło s io n e (u S. r im in o lis w o ln e i nag ie). W y s t. — p r z e d e w s z y s tk im g ó ry p d . i śro d k . E u ro p y o r a z p n .-zu cli. A fry k i i p n . A n a to lii; w Polsce d z ik o ty lk o
w
K a rp a ta c h , o d
B e sk id i Ś lą s k ie g o
i s tru m ie n i, w n a d rz e c z n y c h żw iro w i.1kaclt z w rz e ś n ią
D ekor.
po S ą d e c k i, z w y k le
w d o lin a c h
RODZAJ MYRICA — W0SK0WNICA*
g ó rs k ic h rzek
tw o rz y z b io ro w is k o S ttU cim t a lt w a p n i. ew en tu aln ie
(nazw a lin n eu szo w sk a , z a p e w n e p o ró w n a n ie z rów nie aro m aty cz n y m m irtem — M y r t u s c o m m u n i s )
M y r ia ir iu g e r m a n ic a . ła d n e d łu g ie liśc ie , n a jw ę ż s z e z liści w ie rz b , w je s ie n i z lo c is lo ż ó lle . W y m . i z a s t. —
g le b y od s u c h y c h d o w ilg o tn y c h , clię i e m a rg io w e . U p ra w ia n a je s t g łó w n ie (lu b w y łą c z n ie ) odm iana:
M y r ic a g a le L. — ■ w o s k o w n ic a e u r o p e j s k a . K rz e w d o 1,5(2) tu w y s., z p o d z ie m n y m i ro z ło g a m i;
h o r!, n o n L .) — o d m . w ą s k o lis tn a . C e c h y — ja k typu,
w szystkie cz ęśc i ro ś lin y p o k ry te z lo c is to ż ó lty m i g ru c z o lk a m i ż y w ic z n y m i i a r o m a ty c z n ie , sło d k o
ale n isk i k rz e w , z w y k le d o 1(2) m . L i. z w y k le d o 10 cm d l. i o k o ło 4 m m s z e r. D e k o ra c y jn y krzew , z d a le k a p r z y p o m in a n ie c o roi,i 1n i) ( ll ip p o p li a e ) \ z n a n y w s z k ó lk a r s tw ic o d d a w n a ja k o
pachnące. 1*. w y p ro sto w a n e , ró z g o w a te , c ie n k ie i k ru c h e , z w y k le m ię k k o o w ło s io n e . L i. s k rą lo le g le ,
•----------
‘A n g u s l if p li a ’{ S
a l i x r o s n ą *tlriiufoH ti
w ie r z b a plożj ąe a . Z w y llle p ło ż ą c y się..kr:zęw , o liśc ia c h h tn c c to w a ly e h lub o k rą g la w y c h (d o 3.5 c m d l.), e a lo b rz e g icli lu b o d le g le , d r o b n o p ilk o w a n y c h ; p r z y n a jm n ie j o d dołu Irw a le je d w a b is to , s re b rz y ś c ie o w lo s r yeh. K i j . r o z w ija ją się 4; p rz e d liść m i ( I V - V ) , czasem S a li x r e p e m
o d w ro ln ie jajo w ale lu b o d w r o tn ie la n c e to w a te ( 2 ,5 - 6 c m d l.), w g ó rn e j c z ę śc i o d le g le p ilk o w a n c , n ie c o skórzasle, c ie m n o z ie lo n e , s p o iłe m ja ś n ie js z e i f ilc o w a ło o w ło s io n e ; je s ie n ią d łu g o z ie lo n e . K w . z w y k le
S. r o s m a r i n i f o l i a * .
L.
•
p o w ta rz a k w itn ie n ie . W y s t. ...... E u ro p a ■— p o z a części. l w s c h o d n ią o ra z re jo n a m i p d . i p n .; w P o ls c e na w y d m ach i p ia sk a c h , g łó w n ie n ad B a łty k ie m . Ba ■dzo z m ie n n y g a tu n e k , k rz e w y m o ż n a sto so w a ć' d o o b sad zan ia s k a rp ; lic z n e fo rm y u p ra w ia n e ja k o odi m a n y o g ro d o w e , c z ę s lo w p o s ta c i p ie n n e j. ‘A r g e n l c a ’
o d m . s r e b r z y s to t is ir ia . L iśc ie d o ś ć d u ż e , o k rą g la w e , o b u s tr o n n ie silnie
dw u p ien n ie r o z m ie s z c z o n e (p le ć m o ż e u le g a ć z m ia n o m ), b e z o k w in lo w e , w s z c z y to w e j c z ę śc i g a łą z e k , zebrane, w z im u ją c e w p o sta c i ja jo w a ty c h lu b w a lc o w a ty c h p ą k ó w k o tk i — m ę sk ie o k . 1,5 c m d t„ żeńskie z n a c z n ie k ró ts z e ; r o z k w ita ją n a b e z lis tn y c h je s z c z e p ę d a c h , I V - V ; w ia tro p y ln e . O w . d ro b n e pestkow ce, p o k ry te w o sk ie m ** i g r u /e lk a m i ż y w ic y , w z d re w n ia ły c h , d łu g o u tr z y m u ją c y c h się na gałązkach, s z y s z e c z k o w a ly c h o w o c o s ta n a c li. W y st. — pn. i zacli. E u ro p a , w stre fie k lim a tu o c e a n ic z n e g o i m o rs k ie g o ; p n . re jo n y A m e ry k i P n .; w P o lsce g a tu n e k re lik to w y , ty lk o w z d łu ż w y b rz e ż y B a łty k u na to rf o w is k a c h w rzo so w isk ach i w ilg o tn y c h w y d m a c h : c h a ra k te r y s ty c z n y g a tu n e k z e sp o łu
z w y k le w y so k ic h ,
M y r lc o - S a lir e t u w
a u r ito c .
pod o ch ro n ą g a tu n k o w ą . W ią ż e az o t a tm o s fe ry c z n y d z ię k i w sp ó łż y c iu z, p ro m ie n io w c a m i.
o w ło s io n e .
* P ra w d z iw a
lin n ciisz o w sl.il S. r o sili,tr in ifo lia
L.
w ie rz b a
ro k ita
jest
n is k im , częścio w i)
p ło ż ą c y m s ię k rz e w e m , z k ró ts z y m i, w ą s k im i listk a m i i p ra w ie k u listy m i k o lk a m i; w c a łe j P o lsc e tut p o d m o k ły c h łą k a c h , n a o b rz e ż a c h to rfo w is k , rz a d z ie j w b o ra c h s o sn o w y c h i n a p ia sk a c h ; w ra z z brzozą n isk ą {O eliiln liu m ilis ) tw o rz y na to rfo w is k a c h n is k ie z a ro ś la .... llc lu lo -S a lie c lu n i r e p e n lis .
118
... . .„lA b a ifc .
i,.-.-.- ś-
* A n g . g ale, c z e s. v o s k o v m k , n ie m . G a g c l, ro s. nocKOimitK. ł * W o sk w y g o to w y w a n y z o w o c ó w
p ó łn o c n o a m e r y k a ń s k ic h w o s k o w n ic h y l u ż y w a n y p rz e z
eu ro p ejsk ich k o lo n iz a to ró w d o w y ro b u ś w ie c . L iśc i u ż y w a n o , n a p rz y k ła d W. B ry ty jsk ich , d o a r o m a ty z o w a n ia p iw a („ g a le h e e r” ).
w S k a n d y n a w ii i n a
R O D Z IN A J U G L A N D A C E A E
.•/.kodzcnUt korzeni, które są dość grube i nieliczne; po przesadzeniu wzrost jest 1s|o bardzo osłabiony. Podobnie jak i innych drzew z lej rodziny, orzechów nic
O R Z E C H O W A il1£
Drzewa (rzadko krzewy). I*. z rdzeniem ciągłym (Carya) lub blaszkowalyąj (Juglans, Plcrocarya)', pączki zwykle nadległe, po kilka nad każdą blizną liściową (Juglans, Plerocarya). okryte łuskami (Juglans. Carya) luli bez łusek — nagie (większość gatunków Plcrocarya)', blizny liściowe duże. l i . skrętolegle, zwykle duże, nieparzystopierzastozlożone, bez przy listków; listki pilkowane (./. regig — zw ykle calobrzegie). Kw. jednopienne, okwiatu brak lub niezróżnicowany, kwiaty zebrane w zw isające lub sterczące kołkowate kwiatostany lub kłosy, z reguły w iatropylne. O w . nibypestkow ce* (Juglans, Carya) lub oskrzydlone orzesz ki (Plcrocarya). Należy lu 7 rodzajów, ni.in. Carya, Juglans, Plalycarya i Plcrocarya; brak gatunków rodzimych. NODZAJ JU G L A N S — ORZECH ** (s ta ro rz y m sk a n a z w a o rz e c h a w ło sk ieg o „lovis g la rts” — o d luppiter, lovis = J o w isz , -a g la n s - określenie w ielu ow oców — buków , d ęb ó w , k a s z ta n a , palm y daktylow ej, a le i o r z e c h a w łoskiego)
Drzewa. I*. grube, z blaszkowatym rdzeniem, pączki okryte łuskami; duże blizny liściowe. Różne części roślin pokryte często gruczołkowatym i wioskami. Li, złożone z wielu listków, zwykle pilkowanych (wyjątek: ./. regia). Kvv. kwiatostany męskie (kotki) zim ują w postaci nieokrytych łuskami pączków, żeńskie w wypros towanych kłosach na szczycie tegorocznego przyrostu; częste zjawisko przedprątności — protandrii; V. Ow. duże nibypestkow ce ***, na gałązkach pojedynczo lub po kilka (rzadko w „gronach”); zew nętrzna okrywa (egy.okarp) m ięsjsta, zwykle nie pękająca (wyjątek; ./. regia). a wew nętrzna (m czokarp) silnie zdrewniała, „kam ienna” , złożona z 2 połówek; komory obu owocoli,sików wypełnione 2 dużymi, oleistymi liśeieniami jednego zarodka. (L ii. — około 20; od Azji Mn. po Daleki W schód oraz od Ameryki Pn. po Am erykę Pd. D ekor. — duże pierzaste liście, zw łaszcza u gatunków azjatyckich, żółte' w jesieni; kwiaty bez znaczenia zdobniczego; późny rozwój na wiosnę. Wym. i zast. — gleby głębokie, żyzne i świeże, najlepiej wapienne; miejsca cieple i słoneczne; odporność na mrozy duża (z wyjątkiem ./. regia), ale często cierpią od spóźnionych przymrozków. Drzewa parkowe do sadzenia pojedynczo lub w niewiel kich luźnych grupach; aleje parkowe (najlepiej J. nigra). Silny korzeń palowy utrudnia przesadzanie; należy sadzić m ożliw ie młode rośliny, na wiosnę, unikając * W p o w sta w a n iu o w o c u
ileży ciąć — ie'^' l e;;l lo w 0ë>()le konieczne —- wiosną. Drewno cenne; łupiny iwoców (./• cegia, ./. nigra) zaw ierają brązowy, silnie plamiący barwnik, używany dawniej do farbowania tkanin. g
jin ;lm is n'g/V/ ' ll^.j 'p o p ie la to s z a ra .
— o r z e c h w io s k i. D rz e w o d o 3 0 111 w y s. w o jc z y ź n ie . K . pni i k o n a ró w rllugo n a g ie . L i. listki n ie lic z n e ( ty lk o 5 -Ó ). n ag ie i p ra w ie c a lo b rz e g ie , s z c z y to w y
lise k n ajw ięk szy ; m lo d c liśc ie b rą z o w a w e . O w . k u lisie , z g ła d k ą o k ry w ą p ę k a ją c ą p o d o jrz e n iu ; skorupy (u d rz e w u p ra w ia n y c h !) s to s u n k o w o c ie n k ie i g ła d k ie . \Vvst. — O d A zji M n . p o z a c h . i śro d k . A z ję ; p ie rw o tn y z a się g tru d n y d o o k r e ś l e n i a
zd/iczalc. P o d an y jest tu d la p o ró w n a n ia , ze w z g lę d u n a k ilk a o d rę b n y c h ce cli m o rfo lo g ic z n y c h .
z*- Jugions nigra L. — «rzęch czarn y . Drzewo do 50 m wys. w ojczyźnie (najwyższy gatunek orzecha!). K. na starych pniacli głęboko spękana i prawie czarna. P. młode drobno o m s z o n e L i . listków 11-23 (największa liczba u orzechów), zwykle najwęższe z w ymienionych gatunków, najdłużej zaostrzone i najwyraźniej pilkowane, prawie nagie; listki ± przewisające, końcowego często brak— wtedy liście pozornie parzystopierzaste. O w . pojedynczo lub po 2 , kulisie lub lekko groszkowate, /"grubą Flelcko szorstką (jakby brodawkowatą), nieowlosioną okrywą, silnie pachnące; skorupa gruba, czarna, gęsio i lępo rzeźbiona. Wyst. — wscli. Ameryka Pn.; w St. Zjedn. wyniszczony w czasach kolonizacji ze względu na cenne drewno. Dekor. — ładniejszy pokrój i liście od J. cinerea. W yin. i zast. — najczęściej w Polsce spotykany gatunek orzecha ozdobnego, nierzadko stare drzewa o w ysoko ści do 30 ni i 2 m średnicy pnia.
Fot. 53
A Jugkm s cinerea L. — orzech szary. Drzewo do 25 m wys. K. popielatoszara i długo gładka. P. gruczołkow ato ow łosione i często lepkie; rdzeń ciem nobrązowy (najciemniejszy!). Li. listków 11-19, bardzo drobno pilkowane, obustronnie miękko gruczołkowato owj.ps.ione, szczególnie gęsto spodem. O w . zebrane zwykle po kilka, wydłużone, gęsio ow łosione i bardzo lepkie; „orzech” zwykle z obu stron zaostrzony, z głęboko i ostro rzeźbioną skorupą. Wyst. — 'wscli. Ameryka Pn. Wym. i zast. — mniej odporny na suszę, zrzuca liście niekiedy już w końcu lala.
Fot. 54
Juglans ailanlifolia Carrière (./. siebokiiana M axim.) — orzech ajlan lo listn y (Sicbolda). Drzewo 15-20 m wys., zwykle nisko rozgałęzione, z krótkim pniem i szeroką kopulastą koroną. P. grube (zw łaszcza u młodych drzew), młode gęsto gruczołkowato owłosione; pąki szczytowe i blizny duże. U . listków 11-17, zwykle duże i szerokie, niewyraźnie pilkowane (pozornie^ealobrzegie); ow łosienie jak u ./. cinerea lub nieco słabsze. O w . jajow ate i lefiko gruczołkow ato ow łosione ( jak
Fot. 55
rz e k o m e g o — b ie rz e w lzial r ó w n ie ż o ś w ia t, p rz y s a d k a i p o d k w iatk k j
** A n g . w a lm it, e / e s . ofcS ąk , n ie m . W a ln u s s. ro s. o p e x . I,iś c ie , k o ra
d rz e w o
oil „¡ep ąm ięln y cl' c z a s ó w s a d z o n e ja k o o w o c o w e ; na p rz y k ła d w E u ro p ie p d .-w sc h . w w ie lu m ie js c a c h
i łu p in a o w o c ó w
k o ro n a m i o rz e c h ó w p ra w ie n ie n ie ro śn ie.
z a w ie ra ją
s u b s ta n c ję n llclo p n ly cz.n ą
jn g lo n , stą d
pwl
1 ».
P o d o b n ie, ty lk o h ;ird zo d ro b n o uo m s z o n e lu b p ra w ie n a g ie (gruez.olki m ik ro s k o p ijn e !) si| inne części J u y ja n s n ig ra , w p r z e c iw ie ń s tw ie d o n a s tę p n y c h g a tu n k ó w (./. c i n c ir a i g a tu n k i a z ja ty c k ie ).
121 3 ■
; J
,
,
■TÉ, ^ / cinerea), zebrane w kłosach (_,_,gronach” ); „orzech” jajowaty lub prawic kulisty- krótko zaostrzony, skorupa ze zgrubiałym szwem i nierów ną powierzchnią, z płytkimi wgłębieniami. Wy-tk — Japoiii:» i Sneliaiin. D e k o r . — pokrój, duże liście — u młodych okazów około l m dl. (egzotyczny ,„|.lt|); w czerwcu sterczące, długie kłosy kwiatów żeńskich z ciemnoczerwonymi znamionami i bardzo długie (do 30 cm) kwiatostany męskie; ow oce w zwisających cronach"; liście jesieni;) żółkną i opadaj;) wcześnie. W ym . i zast. — drzewa do sadzenia pojedynczo na trawnikach, za miodu zwykle krzaczaste, bardzo bujnie rosnące, z grubymi, słabo rozgałęzionymi pędami, owocują stosunkowo wcześnie — po około 10 latach. ,1
‘C o n lifo n n is ' (./. aiianlifolia var. cordifornùs (M axim .)R ehder)— «dm . sercowata. „O rzechy” sereowate, spłaszczone, długo zaostrzone, z gładką i cienką skorupą.
R O D Z A J CARYA — GRZESZNIK (PRZEORZECH) * (gr. k a ry o n = o r z e c h )
Drzewa o wyglądzie zbliżonym do orzechów, ale m.in. mają: rdzeń pędów ciągły (nie blaszkowaly), kwiaty męskie zebrane w rozgałęzione, trójram ienne kwiatostany, u nasady tegorocznego przyrostu lub na pędzie ubiegłorocznym ; okrywy owoców (powstają tak samo, jak u J umUiiis ï pękające na 4 części (wyjątek; C. cordifonnis), a skorup y gładkie, nie rzeźbione, zwykle z kaniami. Uprawiane u nas gatunki mają poza tym znacznie mniej listków niż większość orzechów, zwykle 5-9, a dwa z nich wyróżniają sic podłużnie..strzępiasto, łuszczącą się korą. Nasiona (jądra owoców) są u większości gatunków oleiste i smaczne, jak u orzechów (wyjątek — Caryti cordifonnis). Gat. — około 20 we wsch. Am eryce Pn. i Ameryce Środk. oraz. wsch. Azji. Dekor. — jak Jnglan.s-, liście żółte w jesieni. W ym . i zast. — jak Juylans\ znacznie rzadziej spotykane u nas w uprawie, obecnie prawie nie sadzone — czasem trudne do określenia mieszańce; za miodu rosną powoli, są wrażliwe na mrozy. W Ameryce Pn. mają znaczenie jako drzewa ow ocowe, przede wszystkim C. HUnoinensis ( - C. peca/r, zbyt wrażliwy na mrozy do uprawy w Polsce), następnie C . ovata, ja k również ze względu na cenne, elastyczne drewno (dawniej — narty hikorowe) — z lego też powodu były w prow adzane do lasów europejskich. ^ Curya cordifonnis (W angenh.)K .K och (C. tunara (F.M ichx.)Nult.) — orzesznik gorzki. Drzewo do 30 in wys. K. płytko spękana (nie łuszczy się strzępiasto!). P. cienkie, dojrzale nagie; rdzeń brunatny; pączki niewielkie, zlocislożólte lub R ys. 34. Ju g la n s regia (1), J. nigra (2), J. c inerea (3), J. aila n fflo lia (4), J. a iia n lifo lia ‘ Corditorm is' (5)
;l A ng. h ic k o ry , ir/.es. o fe c im v e c , n ie n t, ilie k o r y n u s s , ro s. K apiiii.
122 ri«.
123 ,•
•Üti&àiLi n-tàimh.-!.
y
' *Ł
Fol. 52
'Ü Ü
^
¡„ ¡J‘J
brązowaw e od mikroskopijnych, gruczołkow atych, larczkowatych włosków okryte 2 łuskami, które stykają się brzegami, na szczycie ± zgięte. Li, do 25 cm dl., zwykle 7(5—1 I )-listkowe, listki często dość wąskie, lancetowate i lekko w ygięte (ÍÍ-.I5 cm dl.), wyraźnie pilkowane, spodem drolmo owłosione. O w . małe (2-3.5 cm dł.) z cienką okrywą, pękającą najwyżej do., połowy i jii e odpadającą (!); „orzech” z gładką i cienką skorupą, bez kantów; nasienie gorzkie (= aniarus). W yst. — wsch. i środk. A meryka Pn., zwykle na glebach wilgotnych i podm okłych, na bagnach i terenach okresow o zalewanych, nad brzegami wód. D ekor. — najładniejszy z uprawianych u nas orzeszników z liśćmi przypomi nającymi liście jesionów (ale niewiele listków), w jesieni zlocistożóllym i. Wyią. i K i s i . — wzrost za miodu szybszy od innych orzeszników; drzewo przypomina jesion wyniosły (liście, kora, pokrój drzewa):, liście w jesieni ziocistożólte. Obok C. ovala — najczęściej stosunkowo spotykany, odrębny gatunek (pączki, owoce, liście, kora). > Carya ovala (M ili.)K.Koch (C. alba Nuli.) — o rzeszn ik pięciolistkowy. D rzewo do 3()(—40) m wys. K. na starszych pniach charakterystyczna, popielato szara, łuszczy się w ąskimi, podłużnymi pasmami, odstającymi łukowato na końcach. P. dość grube, ow łosione lub nagie; pąki duże, pękate, okryte kilkoma bardzo ciem nym i łuskami, które zachodzą na siebie dachówkowato. Li. 20~35(-65) cm dl., zw ykle 5(7)-Iistkowe, listki duże i szerokie, na brzegu z kępkami włosków, u nasady orzęsione, spodem drobno ow łosione lub nagie; końcowy listek zwykle największy i najszerszy, niekiedy do 30 cm dl. Ow. (3 -6 cm dl.) z grubą okrywą, pękającą na 4 części; „orzech” z 4 kaniam i, skorupa biała, dość cienka, ale grubsza niż u C. conU form is; nasienie smaczne. W yst. — środk. i wsch. A m eryka Pn. D ckor. — oryginalna kora, duże liście. W yin. i zast. — patrz opis rodzaju. O bok C. cordifonnis najczęściej u nas spotykany orzesznik, bardzo zmienny (stopień owłosienia, wielkość i kształt liści i owoców). W ażne drzewo owocowe w St. Zjedli, (po C. ilUnohwnsis). C arya
la c in io s a
(K M ic h x .)L o tu lo n
I i . s tr z ę p ia s ta , p o d o b n a d o c ie m n ie js z e , c z ę śc i; łu s k a m i
p ąk i
z
d u ż y m i, ja ś n ie js z y m i
w ie rz c h o łk o w e
z e w n ę tr z n y m i,
b a rd z o
n iż u C. o v a la , s p o d e m
g ę s io
n a jw ię k s z e ;
s ię
s ię ,
o d w in ię ty m i
n a g a łę z ia c h b a rd z o g ru b e
p r z c lc h lin k a m i, (d o
L i.
2 ,5
s ie d m io li.s ik o w y . n a g ie
cm
duże
— do 20 cm
D rz e w o
lu b
d ł.)
(3 0 -5 0
z
cm
o w ło s io n e , lu ź n o
3 0 -4 0
d l.) ;
w e w n ę tr z n y m i
—
ja k
łu s k a m i
I c m ), ró w n ie ż
u
m
wys.
z w y k le
a v a la
pączków
ro z p a d a ją
w
gó rn ej
z a sy c h a ją c y m i
7 - iis lk o w c
(rz a d k o
d l., g ru b e , s z ty w n e , z w y k le b a rd z ie j w y d łu ż o n e C.
O w . z w y k le
z w ła s z c z a
u ło ż o n y m i,
i trw a le o w ło s io n e ; k o ń c o w e 3 lisłk i, ja k
liś c ie
(c h iirą k le ry sly c z iic !). (d o
o rz e s z n ik
duże
b rą z o w o sz a rc .
3, 5 lu b 9 listk ó w ), listk i d u ż e r o z w ija ją c e
—
a v a la . I’. g ru b e , p o c z ą tk o w o p o m a r a ń c z o w e i o w ło s io n e , w zim ie
(!),
w ię k s z e
się
— o s ie
o to c z o n e liśc i
p o z o s ta ją
n iż u C. a v a la
n a c z te ry
s k o ru p ą , c z ę s to z a o s tr z o n y z d w ó c h s tro n ; n a s ie n ie s m a c z n e
w o g ó le u C a r y a —
d u ż y m i,
w y d łu ż a ją c y m i
c z ę s to
(4 7 c m
do
w io sn y
d l.), o k ry w y
c z ę ś c i; „ o rz e c h ” z g ru b ą , g ra n ia s tą p rz y s m a k
w ie w ió re k (ja k i p o
p rz e d n ie g o g a tu n k u ). D e k o r.
jak u C. o v a la , liśc ie o k o ło 5 0 c m cli. YVyni. i z a s i . — ja k ( '. o v a la , a le rz a d z ie j u nas
s p o ty k a n y g a tu n e k .
Rys. 35. C arya cordiform is (1), C. ovata (2)
■k
2 V 124
■ ^
s .
125
RODZAJ P TE RO C ARYA — SKRZYDLORZECH* (g r. p i e r o n = s k rz y d ło + k a ry o n = o r z e c h )
Skr/.ydlorzcchy różnią się od orzechów i Grzeszników przede wszystkim ow ocam i — drobnymi oskrzydlonym i orzeszkami, zebranymi w długich i wąskich,
zwisających owoco,stanach. Rdzeń pędów je st blaszkow aly (jak 11 Juglans), pączki u większości gatunków uieokry.tejuskam i (z wyjątkiem P. rlioijblia). często nadlegle i osadzone na szczycie krótkich, sylleptycznyeh pędów bocznych („trzonki” ). (jat, — 6, od Anatolii po wsch. i pd.-wsch. Azję; uprawiany jest prawic wyłącznie 1 gatunek.
7< Pterocarya fvaxinifoli
RODZINA BETULACEAE — BRZOZOWATE Drzewa i krzewy. Li. pojedyncze, skrętolegle. Kw. jednopienne, bezokw iatowe lut) ze zredukowanym okw ialem , w kotkowatych kwiatostanach; wiatropylne. Ow. spłaszczone orzeszki, oskrzydlone (większość Tłetulci) lub jucoskrzy.dlone (A ln u s), w szyszkow atych. zdrewniałych (Alnus) lub piezdrew niałych (Betula) kotkach, złożonych z łusek powstałych przez zrośnięcie przysadek i podkwiatków. Należą tu 2 rodzaje, oba reprezentow ane we florze Polski; A lnus i Betula. * A ng. w in g in it, c z e s. p a o fe c h . la p in a , iiiem . F lu g e lm is s , ro s. J ia iiin ia .
127 h tiM '
ł
*»-
W
RODZAJ BETULA — BRZOZA* (iac. b o tula, b ełu lia — »starorzym skie n az w y b rzo zy)
Drzewa lub krzewy. Li. zwykle jajow ate, pilkowane. Kvv. pręcikowe w szczy towych lub bocznych kotkach, w ykształconych już w jesieni i zimujących, nie okrytych łuskami (inaczej u Beinln nnnal); kotki żeńskie rozw ijają się na wiosnę, wraz z liśćmi, na krotkopędach. O w . drobne o r/eszki, zw ykle z.2JMonlcowalymi ¿krzyciakami-(lekkie i lotne — charakterystyczne dla gatunków pionierskich), w kątach 3-kIapowych łusek; owoco,stany walcowate lub kulislawe, zwisające lub sterczące, rozsypują się od jesieni do wiosny Gal. — około 40 na półkuli północnej, liczne poliploidy; w Polsęć'5,gatunków, w tym brzozy o niejasnej pozycji taksonom icznej, zapew ne po części tylko formy i „stare” , utrwalone mieszańce. • Dekor. — ozdobna jest przede wszy siki rr kora. Początkowo ciemna, następnie u wielu gatunków bielejąca, wskutek, wytwar ('.unia się bclulinolu. Szereg brzóz ma korę zawsze ciemną (np. B. lenta L.); u niekf >rych jest ona podobna do kory wiśni lub czereśni, jakby polerow ana (B. alleghanie |/t.v/,v Britton), łuszczy się okrężnie lub strzępiasto (np. B. davurica L., B. niyra L.). Lj iście zw ykle żółte w jesieni, najpierw żółkwi liście starsze — krótlu>pędów,:dopien> polem — dlugopędów, stąd okresowa mozaika barw;,kw iaty niepozorne. - światlożądne, "W yni. i zast. — wiele brzóz to typowe tatuniu pionierskie rosnące dobrze na ubogich glebach, o bardzo licznych, lekkich, roznoszonych przez wiatr nasionach, szybkim wzroście i r syl leptyczn vch~TQżgałezien iach (roz gałęzieniach bocznych, których rozwój nic j ;st poprzedzony spoczynkiem „pącz kowym”). Niektóre są bardzo odporne na suszę (np. B. patelnia), inne lubią gleby żyzne i świeże (np. B. pubescens). Zastosow anie różnorodne — w krajobrazie otwartym (krajowe gatunki) i zurbanizow any n; w rejonach przem ysłowych dobrze znoszą zanieczyszczenia atmosfery; drzewa do sadzenia pojedynczo lub w grupach i alejach parkowych, chętnie stosowane w połączeniu z drzewami iglastymi. Zc względu na cienką korę nie polecane do sadzenia w m iejscach, gdzie mogą być narażone ilu uszkodzenia mechaniczne, np. bezpośrednio przy jezdniach ulic. Najlepiej przyjmują się młode drzewka z ciem ną jeszcze korą, należy przesadzać je na wiosnę, kiedy pąki zaczynają się powiększać; odm iany i gatunki powinny być sadzone z bryłą ziemi. Nie ciąć grubszych gałęzi na wiosnę — wycieka sok.
PODRODZAJ BETULA M iędzy in n y m i k o ra z w y k le b ia ła ; liśc ie z n ie w ie lk ą lic z b ą n e rw ó w b o c z n y c h ; k w ia ty m ę sk ie
z 2~ 3
p rę c ik a m i; o rz e s z k i s z e r o k o o s k r z y d lo n e, w z w is ^ ją c y c lA iw o c o s ta n n e h .
|: A n g . b irc h , cy.es. IrrfeŚlhiwein. tiir k e , ro s. O c p c r a .
R ys. 37. P te ro c a iy a fra xinifolia ( I), Ju g la n s n ig ra (2), J. a ilan tifolia (3)
128
11 O rzeszk i b rz ó z i o lc h są w z im ie p o ż y w ie n ie m n ie k tó ry c h p ta k ó w , na p rz y k ła d c z e c z o te k .
129
Fot. 59
Fot. 56
fet. 5
¡{ciula p en d u la Roth (/>’. w rn tco sa Ehrli., B. alba L. pro parte) — brzojp b ro d aw k o w ata . Drzewo do 30 m wys.; charakterystyczny pokrój dzięki cllugjm i cienkim gałązkom zwisającym z konarów. JŚ ^ ien k a ,'" biała *, łuszcząca się okrężnie, u nasady starych pni gruba, czarna i Spękana. P. pokryte twardymi brodaw kami, szorstkie, ńieowłesione. Li. po 2(3) na krótkopędach; trójkątne lub rom bow e (3-7 cm dl.), z^ttasailą zw ykle szerokoldhiow atą^podm ynie pil kowane nagie, czasem nieco szorstkie, nerwów' bocznych 6 -7 par; najmłodsze lepkie (na pędach odroślowych sercowate u nasady i omszone). W yst. — Europa i Azja, po .środk. Syberię; w Polsce najpospolitsza z brzóz krajowych, typowa dla terenów suchych i piaszczystych, rośnie często z sosną pospolitą, jałow cem , wrzosem, w borach sosnowych, również w borach mieszanych i dąbrow ach acidofilnych, na przykład Betido-Q uercełum roboris. D ekor. — jedno z najładniejszych naszych drzew krajow ych (pokrój, kora), ozdobne przez cały rok; wczesny rozwój liści. W ym . i zast. — gatunek pionierski (jak np. Popultts ireimila), może być sadzona na najbardziej suchych i jałowych, piaszczystych glebach, na wydmach, nieużytkach przemysłowych — zwałach węglowych, wyrobiskach piaskam i (rekultywacja); doskonale znosi zanieczysz czenia atmosfery; łatwo rozsiewa się na gruzach, ruinąch, nawet na dachach i w' rynnach. System korzeniowy płytki, w yjaław ia silnie glebę i uniemożliwia wzrost wielu roślin w bezpośrednim sąsiedztwie. Sok brzozowy — oskola — zaw iera głównie fruktozę (a na przykład sok klonu cukrow ego — sacharozę), sole m ineralne i mikroelementy; slużyl do wyrobu piwa, octu, syropu, wody do włosów; z kory otrzym ywano jeszcze kilkadziesiąt lat temu dziegieć; z gałązek ciągle jeszcze robi się miotły.
y p u b e sc e m Elirh. (B. alba L. pro parte) — brm7.it om szona. D rzew o do kolo 30 111 wys.; korona gęstsza, a konary i gałęzie bardziej w zniesione niż ° j; pendula. K. dłużej biała, starsza szarawobiala, zw ykle nic czernieje u nasady
------- ‘Y ou n g ii’ — odm . Y ounga. Korona parasoiowata; konary wygięte ku 7 dołowi, gałęzie zwisające; wzrost na w ysokość"""^ nieznaczny; jeśli nisko szczepiona, wymaga prowadzenia w górę przy paliku, rośnie często jednostronnie. Drzewo do sadzenia pojedynczo w eksponowanych miejscach. ‘ K a s tig i a la ’ — o d m . s to ż k o w a t a . P o k ró j z b liż o n y d o to p o li w ło s k ie j, k o n a ry i gałęzie w y p ro s to w a n e d o g ó ry i n ie c o p o g ię te ; s ta rs z e k o ro n y r o z s z e r z a ją się.
Rys. 38. Betula p e n d u la (1), B. p e n d u la 'D alecarlica’ (2), B. p u b e s c e n s (3), B. h u m ilis (4), B. n a n a (5)
‘O a t c c a r l i c a ’ — o d m . s tr /.ę p o lis tn a . W z ro s t ja k u ty p u , a le liśc ie g łę b o k o pow cin an e; k o ro n y b a rd z ie j a ż u ro w e , s m u k łe p n ie , d łu g ie i c ie n k ie z w is a ją c e g a la z k i —
b a rd z o d ek o rac y jn e
d rz e w o . ‘P u r p u r ę « ’ — o d m . p u r p u r o w a . L iśc ie c ic n m o p u p u r o w c , m ło d s z e -— ja ś n ie js z e . O dm iana o c h a ra k te rz e c h im e ry , „ w y ra d z a s ię ” — s ta rs z e d rz e w a ju ż ty lk o z n ie w ielk i] c z ę s to lic z b a gałęzi c z e rw o n o łis tn y c h !
i :|: F o rm y U ciu ła p e n d u la o cierniu j, n ic b ie le ją c e j k o rz e ( b ra k b e tu lin o lu ) s p o ty k a się w lasach, z w ła s z c z a na p o g ó rz u ! ! w n iż sz y c h p ilo ż e n ia c h g ó rs k ic h ; o p is y w a n e d a w n ie j ja k o B c tu la o h sa tra K o tu la — b rz o z a c ie m n a (n a z w a br; .ozu c z a r n a je s t n ie w ła ś c iw a , is tn ie je b o w ie m am ery k ań sk a I I n ig r a L .).
130
\
pni. P. młode gęsto.iiM osione, bez brodawek. Li. do 7(8) cm dl., zw yldc jajow ate, z nasadą zaokrągloną lub sercowatą, pilkowane grubiej, mniej ostro i raczej pojedynczo, miękko owłosione (i ogonki) przynajmniej od spodu, dojrzale często nagie. Wyst. — od Europy (poza Piw. Iberyjskim ) po wsch. Syberię; w Polsce raczej rzadsza od B. pendula, z którą daje mieszańce, typowa dla gleb podmokłych, bagiennych i toiiiastych; znosi dłuższe zalewanie; Beiiileliiin pubescentis — brzezina bagienna. Wym. i zast. — gleby świeże i próchnicze do mokrych i podmokłych. Zastosowanie głównie w krajobrazie otw artym w raz z olszam i, wierzbami, czeremchą, kaliną koralową itp. D ekor. — pokrój mniej malowniczy od B. pendula.
s u b s p . a u p a i i c a ( W ilk i,)A s c h . ef G ra c b n . {B. c a r p a r ic a W a k lsl. el K ił. ex W ilk i.) p o d g u t u n c k k a r p a c k i (b r /o w i iia rp a c k a ). N is k ie d r z e w u iu b k rz e w , iw o rziicy czasLM» ro zn islajijce się w e g e ta ty w n ie k o lo n ie ; k o ra b ly s z c z iie a , o d k re łu o w o h ia ie j d o c z a rn ia w e j; m io d u p ę d y n ag ie lu b prawie n a g ie ; liśc ie d ro b n ie js z e . B a rd z o z m ie n n a b rz o z a , m o ż e h y c p o c h o d z e n ia m ie s z a ń c o w e g o (B. p u b cscen x x B. m in a )? W y s L — g ó ry śro d k . iUiro/yy; w P o ls c e w 'ia i r a c h i S u d e ta c h , w p i e r z e k o s o d rz e w in y i w reglu g ó rn y m . u iie tu la o y co rie n sis B e s s e r — brzoza ojcow ska. B a rd z o p o d o b n a d o b rz o z y b ro d a w k o w a te j, ale; z w y k le k rz a c z a s ta , k ró łk o p ę d y w y d łu ż o n e , z (3 )-i -6 liść m i {!), liśc ie m n ie js z e — d o d c m d l., nerwów b o c z n y c h 4 - 6 p ar. b a rd z o w c z e ś n ie o w o c u ją c a — ja k o k ilk u le łn ia ro ś lin a . Z a p e w n e pochodzeniu m ie s z a ń c o w e g o ; p o ło m s lw o B. o y c o v ie n s is x B. o y c o \'ie n s is m o ż n a p o d z ie lić n a 3 g ru p y seg reg an łó w k ló re
m o rfo lo g ic z n ie
o d p o w ia d a ją
B. p c n d u lu ,
B. o y c o p ie n s is
i d o m n ie m a n e m u
d ro b u o listn cm u
g a tu n k o w i r o d z ic ie ls k ie m u . O k a z y w y g lą d e m id e n ty c z n e z ty m d ro b n o lis ln y m s e g re g a n lc m — krótk o w ic c z n c , o b a s ta n o w is k a j u ż n ie is tn ie ją — z n a le z io n o w P o ls c e ta k ż e w n a tu rz e i o p a trz o n o naz\v;> B e iu lu s z a fe r i .le n t.-S z a f. et S ta s z k . (= B. m m i J e n t.- S z a f.) — b rz o z a S z a fe ra . W y s t.
z n a le z io n a po ra z p ie rw s z y k o lo H a m e rn ii w D o lin ie O jc o w s k ie j, w y s tę p u je tu i ów dzie
na in n y c h s ta n o w is k a c h , ta k ż e d a le k o p o z a g ra n ic a m i k ra ju .
i iietu la p a p yrife m Marsh. — brzoza papierowa. Drzewo do 30 m wys. w ojczyźnie; stare drzew a u nas często szczepione na B. pendula i wielopniowe. K. zm ienna, biała łub kremował żółtaw a lub różowa wą,.. ilu ciemnobrązowej, F. pokryte brodawkami. Li. w iększe niż u krajowych brzóz (do 10 cm dl.), jajowate, nieco Tskórżaste, z wierzchu ciem nozielone i matowe, ow łosione zwykle tylko spodem na nerwach. W yst. — pn. rejony Ameryki Pn., od Alaski po wybrzeże atlantyckie; zmienny gatunek, ma kilka odmian geograficznych. D ekor. — pokrój zwykle mniej malowniczy od B. pendula, ale kora często dłużej biała i gładka. W ym. i zast. — lubi gleby żyzne i w ilgotne (jak />. puhescens), ale dobrze rośnie również na suchych; odporna na mrozy, stosunkowo najczęściej u nas spotykana brzoza obcego pochodzenia, ale stare drzewa giną, a młode nie są sadzone. Kora służyła dawniej w Si. Zjcdn. jako namiastka papieru; Indianie wyrabiali z niej m.in. lekkie lodzie kanu („canoe-birch”).
PODRODZAJ CHAMAEBETULA M ię d z y in n y m i k rz e w y ; liśc ie m nie, z w y k le o k rą g la w e , z. n ie w ie lk ą lic z b ą b o c z n y c h nerw ów ; p rę c ik ó w w k w ie c ie 1 -2 ; o w o c o s tn n y w y p ro s to w a n e ; o r z e s z k i y y ą sk o o s k rz y d lo n e lu b b ezsk rz.y d le. < I ie tu la lia in ili.i .S eiirank — brzoza niska. G ę s ly k rz e w d o 2 (3 ) ni w y s., o w z n ie s io n y c h g nleziach. I*. k o ra c z c r w o n o h rn n a U ia ; m ło d e p ę d y o m s z o n e , z w y ra ź n y m i ż ó łty m i g ru c z o lk a m i. L I. okrąglu w o ja jo w a le , n ie w ie lk ie ( i , 5 - 3 ,5 c m d l., rz a d k o n ie c o d łu ż s z e ), n ie ró w n o g ru b o p ilk o w a n e . W y s t. — g a tu n e k b o re a ln y , ro ś n ie o d p n . re jo n ó w śro d k . E u ro p y p o w sc h . S y b e rię i p n . M ongolię, a ta k ż e n a o d e rw a n y c h s ta n o w is k a c h n a p r z e d g ó r z u A lp i w K a rp a ta c h ; w P o ls c e p rz e b ie g a p d . granica je j z a s ię g u — - ro ś n ie na to r fo w is k a c h n is k ic h , p o d m o k ły c h łą k a c h i w z a ro ś la c h w ie rz b n a Pom orzu, P o d la s iu i L u b e ls z c z y ź n ie ; re lik t g la c ja ln y , p o d o c h ro n ą . t
Iietu la n a n a L. — brzoza k a rło w a ta . K rzew , ro zrasta jąc y się ,p p k ln d a ją cyiiii n a ziem i p ę d a m i, zwykle
d o 0 ,5 ( -2
ii i)
w y s. 1’. m ło d e g a łą z k i o w ło s io n e . L i. o k rą g la w e , n ie c o s z e rs z e n iż d łu g ie , d o 1,5
cm
szer.,
k a rh o w a n o p ilk o w a n c , z d ro b n y m i, trw a ły m i (!) p rz y iis lk n m i. Kw. m ę sk ie z im u ją u k ry te w p ą c z k a c h (!)•
v
''■fi
W y s t. — p rz e d e w s z y s tk im w a rk ly c /.n y e h re jo n a c h lin ra z ji, G re n la n d ii, Isla n d ii i A n i c r ^ f p w lu n d rz e ila s o ln iid iz e ,
poza
ty m n a r o z p ro s z o n y c h s ta n o w is k a c h w g ó ra c h za cli.
w 1 'o lsce g in ą c y re lik t g la c ja ln y (p o d —
o c h ro n ą ), ty lk o na
w re z e rw a c ie „ L in ie ” na P o je z ie rz u C h e łm iń s k im
i w r e z e rw a c ie „ T o rfo w is k o p o d Z ie le ń c e m " .
3sta n o w is k itc h
r.
i śro d k , Uuropv!( 1
n a to rló w is k a c h w y so k i^ V
oraz,t» « |sih id elao J), n a T o r to w is k u Izerskim
n e u r o b e t ij l a
M ię d z y in n y m i d rz e w a o k o rz e c ie m n e j tul) b ia łe j, c z ę s to p n p ie rz a s to z lu sz c z a jn c e j s ię ; p ę d y |)c; a ro m a ty c z n e g o z a p a c h u ; liśc ie z lic z n y m i n e rw a m i b o c z n y m i; o w o c o s ta n y w y p ro sto w a n e . , Ili.ln h i n /ilis
‘ó ^ ^ V;
•
var. ja c g u e m o iiH i ( S p a c h )W in k l.
— brzoza jmżyteczna o d m . .faecpienumla
O d m ia n a h im a la js k ie g o g a tu n k u (s ię g a 4 5 0 0 m n .p .m .!). w y k a z u ją c e g o w y ją tk o w e zróżnicow anie b a rw y k o ry ; w u p ra w ie k u lty w a r:
‘D oorcnbos’. K o r((y z y s to b ia D ,3 iisz c z ą c a się p tip ic rz a slo j u ż na c a łk ie m jn lo d y c h drzewkach
.,m v:,
—
je d n a z ła d n ie jsz y c h
b ia lo k o ry ć lT T jrz ó z !
K o n tiry w z n ie s io n e p o d o s try m
lo ttem ; m io tle pędy
o w ło s io n e i p o k ry te g ru c z o łk o w a ty m i b ro d a w k a m i; liśc ie s z e ro k o ja jo w a le , d o 7 c m d l., z 7 - 1 0 parami n e rw ó w .
PODRODZAJ BETULENTA M ię tlz y in n y m i d r z e w a o c ie m n e j k o rz e i a ro m a ty c z n ie p a c h n ą c y c h g a łą z k a c h (s a lic y la n metylu); liśc ie z lic z n y m i, ± w g łę b io n y m i n e rw a m i; k w ia ty m ę sk ie z 3 4 p r ę c ik a m i; o w o c o s ta n y w yprostow ane, tt o rz e s z k i + w ą s k o o s k rz y d lo n e .
Należą lu rzadko u nas sadzane brzozy; jedna z brzóz powstałych w Polsce w ’ uprawie jest najprawdopodobniej mieszańcem gatunku z tego podrodzaju (Helula allcghaniensis Britton?): Ile ltila T l o s e r i ’ łu s z c z ą c e j
b rz o z a Ilo s c ra
s ię w ą s k im i, o k rę ż n y m i
D rz e w o o k o rz e z p o c z ą tk u ż ó lto sz a re i. p o te m brązow aw ej,
p a s m a m i.
P . .w iś n io w o b rą z o w c , g ę s to o m s z o n e
i ow łosione;
ro z d ra p a n a k o n t g a łą z k i p a c h n ie a ro m a ty c z n ie . L i. d łu g ie , w ą slć o ja jo w a lc (tlo 1 2 - 1 4 c m d l.), u nasady e rc o w ttle , b rz e g ie m g ru b o , n ie ró w n i
p ilk o w a n ć . () iv . o w o c o s ta n y z w is a ją c e . 1’o c h . — powstała
1929 r. w O g ro d a c h K ó rn ic k ic h , w y s e le k c jo n o w a n a p rz e z A n to n ie g o W ró b le w s k ie g o , n az w an a na c z e ś ć p ró b P io tra H o se ra li. D e k o r. o ry g in a ln a (w ie lk o ś ć i k s z ta łt liści
k o ra ), a le b a rd z o rz a d k o u p ra w ia n a .
PODRODZAJ BETULASTER M ię d z y in n y m i d rz e w a o p a c h n ą c y c h g a łą z k a c h (s a lic y la n m e ty lu ); m ę sk ie k w ia ty z 2 pręcikam i; o w o c o s ta n y d łu g ie , z w is a ją c e , z w y k le w w ią z k a c h p o k ilk a ; o rz e s z k i /z .sz e ro k iu iL sk c z y d e lk a m i.
3, ,0
F o l, 5 8
■;J cíes ■¡v:; . ■i
j
l i e tu l a n ia .y im o w ic zia n a R eg e l
- b r z o z a M a k s y m o w ic z a . D rz e w o d o 3 0 m w y s. w ojczyźnie.
K .< -p o m arań ez n w u sza ra (b a rw a z m ie n n a ). L i. d u ż o , s z e ro k o ja jo w a le (d o 14 c m d l.), k ró tk o zaostrzone, tl n a s a d y g łę b o k o s e rc o w n te , b rz e g ie m
1
(tac. a ln u s — s ta ro rz y m s k a n a z w a olszy)
(6» " A
■ l i.;„ <* PODRODZAJ
-i' v]J
RODZAJ ALNUS — OLSZA (OLCHA)”
p o d w ó jn ic p iik o w tm c (z ą b k i d łu g ie , w ą s k ie ); d o jr z a le liście
Drzewa lub krzewy, pączki zwykle na „trzonkach” (śyUcptyczne krótkie pędy boczne)- Ci. jajow ate, odw rotniejąjow ale lub eliptyczne, zw ykle podwójnie ilkowane lub ząbkowane, czasem wrębne lub płytko klapowane. Kw. kwiatostany zimują u '0 okryte łuskami, w szczytow ych rozgałęzieniach pędów (tylko kilka ratunków kwitnie od razu jesionią), męskie w kotkach, um iejscowionych powyżej kwiatostanów żeńskich (szyszeczek) i odpadających po przekwitnięciu. Ow. drobne orzeszki („nasiona”) z bardzo wąskimi skrzydełkam i, wypełnionymi powietrzem (roznoszone przez wiatr i wodę); w szyszeczkowatych, zdrewniałych owocostanach, pozostających do wiosny na gałęziach i opadających w całości. Szeregiem odrębnych cech, zbliżających te gatunki do brzóz, charakteryzuje się Alnus viridis i gatunki pokrewne (sekcja Alnobetuld). Wyst- — około 35, głównie w strefie klimatu umiarkowanego półkuli polnocncj, po pd.-wsch. Azję i Andy; w P o ls c e ^ gatunki (i mieszańce). Dekor. — bardzo charakterystyczne dla rodzim ego krajobrazu wysmuklę korony; szeregi drzew wzdłuż brzegów wód — elekt .ażurowych koron zw łaszcza zimą; długie, zwisające kotki w czesną wiosną, liście zw ykle długo zielone w jesieni. W ym . i zast. — większość gatunków lubi w ilgotne gleby i chłodne stanowiska; rośliny ± św iallożądne. Dzięki w spółżyciu z prom ieniow cam i (przypominające koralowce brodawki na korzeniach) oraz łatwo rozkładającym się liściom — użyźniają glebę i są stosowane jako przcdplon przy rekultywacji terenów poprzcmyslowych (zwłaszcza olsza szara). Poza tym zastosowanie — krajowych gatunków — głównie w krajobrazie otwartym na odpowiednich glebach nad wodami. Przesadzać należy miode drzewka. Alnus glutinosa (L.)Guertn. — olsza czarna. D rzewo do 30 m wys., pień „strzelisty, widoczny..do..wierzchołka (rzadko u drzew liściastych!), korona wydłużona i do.ść luźna, gałęzie cienkie, odstające prawie poziomo. K. prawie czarna, spękana. P. i miode liście lepkie (= glutinosa); pączki okryte 2 -3 łuskami, osadzone _aa_jĘzonkach. Li. zaokrąglone lub wycięte na szczycie, klinowate u nasady, obustronnie zielone, z kępkami w iosków na spodzie. Ow. szyszcczki na trzonkach. Wyst. — pn.-zach. Afryka, Europa (poza rejonami północnymi), Kaukaz; w Polsce pospolita na niżu, typowa dla gieb o dużej wilgotności, z krajowych gatunków drzew najbardziej zw iązana z wodą. Zasadniczy składnik olszyn i zespołów lęgowych, tworzy olesy (olsy) — Alnetuin, dom inuje m.in. w lasach bagiennych. Towarzyszą jej m.in. wierzby i topole, wiązy, jesion, czerem cha, kalina, kruszyna, dereń świdwa, psianka slodkogórz; bardzo rozpowszechniony jest ols porzeczkowy, Ribo nigri-Alnetum.
:!: n a g ie . O w . o w o c o s ta n y d o 7 c m dl. W y s t. —- J a p o n ia . D e k o r .
je d n a z n a jła d n ie js z y c h b rz ó z , n a w io s n ę d łu g ie , z w is a ją c e bazie
k w ia tó w p rę c ik o w y c h (d o 15 c m d l.), liśc ie je s io n ią pięknie, ż ó łte .
134
A ng. iikler. c / e s . o lś e , n ic m . !irle . ro s. o jin x a .
135
Fot. 61
72¡ai¡¡r
R ys. 4 0 .
Fot. 62
Alnas glutinosa (1 ), A. incana
!
■ ■ ü ';. |
(2 ),
A. virídis (3 )
D ekor. — liście opadają późno, zielone; odmian)' (np. ‘Laeiniala’) są u nas coraz rzadziej spotykane. W yin. i zast. — może być stosowana do obsadzania dróg w miejscach podmokłych; na gleby suche mniej odpow iednia od olszy szarej, ale również stosowana w rekultywacji. Odznacza się dużą silą odroślową; drewno bardzo trwale w wodzie (na przykład pale pod budowlami W enecji); po ścięciu — wskutek utlenienia — pow ierzchnia drewna barwi się (przejściowo) pom arańczowo lub czerwono. V Á Inus incana (L.)M oench — olsza szara. Drzewo do 20 m w y s k u b wysoki w ielopniowv krzew; daje odrosły z korzeni. K. gładka, popielatoszara (= incancts). P. (i pączki) drobno szaro omszone; pączki prawie siedzące. Li. zaostrzone, płytko wrębne, od spodu szare i zwykle drobino omszone (młode obustronnie). 0 \V. szyszeczki ± siedzące. W ysi. — Europa, poza krańcami pd.-znch., na północy sięga tundry, zach. .Syberia; w Polsce występuje przede wszystkim w górach, skąd jednak dzięki przenoszeniu ow ocków przez wodę i sadzeniu rozpow szechniła się na nizinach (głównie nad rzekam i), docierając do Bałtyku; daje mieszańce z olszą czarną 64. xpubescens Tausch.) *. Tworzy olszynki karpackie — Alnetwn incunae, zwłaszcza w Karpatach,
R y s . 4 1 . A ln u s g lu tin o sa 'Ł a d n ia ła ' (1), A. in ca n a ‘Ł a d n ia ła ’ (2)
rzadziej w Sudetach, jest bardzo ekspansyw na w Bieszczadach, gdzie zarosła pastwiska i pogorzeliska. W ym . i zast. — duża tolerancja w stosunku do gleby i duża wytrzymałość na zanieczyszczenia powietrza; gatunek pionierski i głebochronny z zasadniczym zastosowaniem — do rekultywacji nieużytków przemysłowych. Odmiany (np. ’Laeiniala’ i ‘Pendula’) są u nas coraz rzadziej spotykane. A ln u s viridis ( C h n i.\) D C .
o ls z a z ie lo n a (k o sa ołch n ). K rzew o w y p ro sto w a n y c h g a łę z ia c h i liczn y ch
królkopędach. 0,5 -2 m w y s.; m ło d e g ałązk i lep k ie. P . p aczk i o k ry le k ilk o m a łu sk am i, sied z ące. L i. jajo w alc, do 5(—9) cm dl., o s tro z ą b k o w a n e , + n a g ie , z a m ło d u le p k ie . K \v . ż e ń sk ie z im u ją w b o c z n y c h p ą c z k a c h m ieszanych (jak u b rz ó z ). O w . s z y s z e c z k i j i a J iz u u k a c lr , o rz e s z k i w y r a ź n ie o s k rz y d lo n e . W y st. ----- g ó ry śro d k . L u ro p y , K a rp a ly ; w ra z z P in u s n iu ^ o łu b w je j z a s tę p s tw ie , n a p o ło n in a c h , ptzy gó rn ej g ra n ic y łastt; p o d o b n ie j a k /t. iu c in u i „ s c h o d z i” w d o lin y w zdłuż, p o to k ó w , z a jm u je pastw iska i o p u s z c z o n e p o la o rn e . W P o lsc e ty lk o w B ie s z c z a d a c h Z a c h . (P u lm o n iir io -A lu e tu n i v irid is). Nie sto so w an a w te re n a c h z ie le n i. V ' ^
pędach, S tc rc z ą c y d ] k w i a t o s t; tfftn.: * N a Ś lą s k u i P o m o rz u c z a s e m z d z ic z a ła , p o d o b n a d o o ls z y .szarej i c z ę sto u w a ż a n a za jej p o d g a lu n c k , p ó łn o c n o a m e ry k a ń s k a o ls z a p o m a r s z c z o n a - - A ln u s r u g o sti L ., o rd z a w o o w ło sio n y ch
136
'vvi«imn¡ys
s k ic h i d o ln y c łt sz y s z e c /.k a c h n a w y ra ź n y c h trz o n k a c h ; o łs z a ta
daje u n as m ie s z a ń c e z a ró w n o z, o ls z ą c z a r n ą (A lm is K s ik s itic u FielO , j a k K iisrltersm utinu C ałlie r).
i o ls z ą s z a rą (A ln u s
137
V
RODZINA C O R Y L A C E A E — LESZCZYNOWATE
■’• 4
„je d łuższych od nich, a więc dobrze widoczne, osadzone po l - 3 ( - 5 ); obfite ow ocow anie co 2 -3 lala, nasiona (jądro orzechów) bardzo bogate w wartościowe.
Drzewa i krzewy. Li. pojedyncze, skręto leg k , Kw.; jcdnopiennc, okwiat drobny, niepełny lub ojkwialu brak; kwiaty zebrlhie’"w kotki (męskie kotki zwisające); wiatropyine. O w . cęzech lub orzeszek, w otwartej' lub zamkniętej 1 k >• A ' ^ okrywie. v *e. Należą tu rodzaje Carpinuś, Corylus i Osiryi,i 2 pierwsze reprezentowane we florze krajowej, gatunki Oslrya bardzo rzadko uprawiane.
RODZAJ C O R Y L U S — LESZCZYNA * : {iac. corylus
s ta ro rz y m s k a n a z w a leszczy n y )
W ysokie .krzewy, rzadko drze wa (C. colunia i bliskie jej gatunki z Himalajów i Chin). Li. zwykle szerokie, sęi caw ate-ii nasady i mniej lub w ięcejr owłosione, często gruczołkow ato (również pędy, ogonki, okrywy owocowe). Kw. męskie bczokwialowe, zebrane w kotki, z yisąjące na szczytach boczifych gałązek, wkloezrfe ju ż w zimie; żeńskie ukryte zin \ w pączkach mieszanych, z których w czasie kw itnienia wychylają się tylko cz erwone znam iona słupków, dopiero po dłuższym okresie dochodzi do zapłodnieniia i krótkie, uiistnione pędy boczne, zakończone małymi zawiązkami owoców zaczynają się silnie wydłużać; wszystkie gatunki kwitną bardzo wcześnie, przed rozwinięciem liści; III—IV. Ow. orzechy otoczone postrzępionymi listkami okrywy owocowej (np. C. avellana) lub całkow icie ukryte w rurkowato zrośniętej okrywie (ñpTZ^lñaxiina)-, nasienie jadalne, oleiste, pożywne, G al. — około 10-15 w Eurazji i Am eryce Pn,; w Polsce rośnie dziko tylko, ijgatunek. ; D ekor. — długie, zwisające bazie kwiatów pręcikowych, pylące obficie na bezlistnych jeszcze gałęziach — zwiastuny przedwiośnia. Znaczenie dekoracyjne mają głów nie odmiany ozdobne. W ym . i zast. — gleby świ_eżę_Lżyzne, miejsca słoneczne lub póicieniste, a nawet ztteienione (C. avellana). Rośliny przede wszystkim owocowe, cenne również dla.pszszclarstw a (pytek). Przesadzać możliwie z ziem ią (z w yjątkiem C. colunia), ’z w łaszcza odmiany; chronić korzenie przed wysychaniem. \ C orylus avellana L. — leszczyna pospolita. Krzew zwykle do 5 m wys. (czasem znacznie wyższy). K. gładka, jń e m n a . P. gruczołkowato owłosione. Li. odw rotnięjąjow ate (do 10-13 cm dl.), u nasady sercowate, krótko zaostrzone, z pilkow anym i często lekko wrębnym brzegiem, miękko owłosione, zwłaszcza od spodu; ogonki krótkie, gruczołkowato owłosione. Kw. rozwój kwiatów obu pici nie jest ..zsynchronizow any” — czasem przeważa przedprątność, czasem przedslupność; (11)111(1V). Ow. orzechy (do 2 cm di.) w listkowatych okrywach, zwykle A n g . h a/,el, ez.e.s. lisk a , n ic n i. H aseł, ro s. JicuuiM a.
138 ¡íi r'íhiláÉMElf'Á’lii V
Rys. 42.
C orylus ave lla na (1), C. ave lla na 'H etero p h y lla’ (2), C. m a xim a (3), C. colurna (4)
:Ü P ¡
"’"""“'i' *
W y s í. - Europa, poza krańcami północnymi, pd.-zaeh. Azja; uprawiana ja(*0 krzew owocowy już w .starożytnej Grecji i R zym ie*; w Polsce pospolita, zwykje w podszyciu lasów liściastych, na żyznych glebach rędżinowych, zasobnych w w ęglan wapnia, również w borach mieszanych i w kseroterrnicznych zaroślach W ym . i zast. — w ym agania siedliskow e — ja k grabu. Leszczyna bardzo tolermicyjna w stosunku do światła, dobrze rośnie nawet w cieniu, ale słabiej wtedv ow ocuje; unika gleb jałow ych, suchych i podmokłych. W zailrzew ieniach krajobrazowych ma duże znaczenie Jiio e e n o tycziic — ocienia glebę, daje dobrze rozkładająca się ściółkę i owoce dla gryzoni (np. wiewiórek, or/.esznic, czylj koszałek leszczynowych) i ptaków (orzechówek). Leszczynowe pręty są bardzo giętkie, używ ane na wędki, bicze, laski, faszynę, a także przez różdżkarzy; drewno m iękkie, nietrwałe (węgieł rysunkowy, a na przykład dawniej — główne źródło surow ca do wyrobu prochu strzelniczego). — — ‘F u s c o ru b ra ’ (= ‘A tropurpúrea’, ‘Purpurea’) — odm . purpurow a (czerwonolistna). Tylko najmłodsze liście ciem noczerw one na wiosnę, potem brunatnoczerw one do prawie zielonych; okrywy owocowe słabo zabarwione orzechy w idoczne — jak u typu. D ekor. — odm iana mniej wartościowa od podobnej odmiany leszczyny południowej i w rzeczywistości rzadziej od niej uprawiana (rozpoznawanie tylko po owocach!),
i edynczy. czasem drzewa więlopniowe. li. szara, łuszcząca się tarezkowąJ.ar' PiCnfi> d 'k o n ie c roku pokrywają się jasnoszarą warstewką spękanegtjTĆorką. Li. '*U/.^ luuue, wyraźniej wrębne i, z dłuższymi ogonkam i niż u poprzednich prawic ° 0 VV- (orzechy) grubościenne, zebrane po kilka w zw isające pęczki; Ba,un yncnw e lrędzlow;atej__gnićzolkow; to, sztywno owłosione, pd.-wsch. Europa i pdj-zach. Azja. cenna Corma pokrojowa. Mym. i zast. — gleby przeciętne; Dekora barcßle] iv^itTIö'ru’bnii oc| poprzednich, ciepłolubna (w surowe zimy leszczyn rzemarzać, zwłaszcza na wschód/, e kraju), odporna na su szę„Xli.ście m oże pr zewnątrz, korony zw ijają się rynienko wato dla zm niejszenia nagrzewania M rm spiraeji). Formy naturalne sadzone są na trawnikach pojedynczo, w małych * weh lali* vv szeregach — dla uwydatnieijia pokroju; formy pienne stosowane ^ d o obsadzania ulic lub alei parkowych. Leszczyna turecka zaczyna owocować dopiero po kilkunastu lalach (chociaż ni(jże kwitnąć wcześniej); drzew a są wtedy narażone na niszczenie.
RODZAJ CARPINUS — GRAB* (tac. ca rp in u s — sta ro rz y m s k a n a z w a g rab u )
— — ‘ H e te ro p h y U i» ’ ( - ‘L a c in ia u P ) o d m . s i r z ę p a l i s t n a . L iśc ie g lo ia tk o , p ie rz a s to pow cinane n in ie js z e n iż u lypii, m o c n o o w ło s io n e , o w o c e d ro b n ie js z e . ‘C o n t o r t a ’
- o d m . p o g ię ta . P ę d y , a c z ę ś c io w o i liśc ie , p o s k rę c a n e i p o g ię to , w zro st slaby,
O ry g in a ln a , „ ¡k o tu rn o w a " o d m ia n a , w ty p ie S a lix b a b y la a ic a ‘T o r t u o s a '; rz a d z ie j o d in n y c h sp o ty k a n a .
‘T o r tu o s a ’ i R o b in ia / m m tb a c a c ia
Corylus m axim a Mili. (C. tubulosa W ilki.) — leszczyna południowa. Krzew ogólnie podobny do C. avellana, różni się przede wszystkim owocami — orzechy są całkowicie ukryte w długiej, rurkowatej okrywie (znane są mieszańce obu gatunków). Wy.si. — pd.-wseh. Europa i pd.-zach. Azja; rzadko u nas uprawiana w ogrodach ‘P urpurea’ (= ‘A tropurpúrea’) — odm. purpurowa. O dmiana podobna z liści do C. avellana ‘Fuscorubra’, ale zabarwienie bardziej intensywne i bardziej trwale. Zupełnie inne owoce, z rurkowatą, eiem nopurpurow ą okrywą. Dekor, — bardziej w artościow a od C. avellana ‘Fuscorubra’, częściej spotykana, ale niezupełnie odporna na mrozy. Fot. 64 i 65
Corylus co lu n ia L. — leszczyna turecka ***. Drzewo do 25 m wys.; korona przez szereg lat regularnie stożkow ata, w starszym wieku szeroka ¡..zaokrąglona;... ,|! N a z w a g a tu n k o w a p o c h o d z i o d s ta ro rz y m s k ie g o m ia s ta A tie ila , z n a n e g o z o rzec h ó w
'nuces
A b e ila n n e '. W ie lk o o w o c o w e o d m ia n y le s z c z y n y s ą m ie s z a ń c a m i z C o r y lu s m a x im a i C o r v lu s a vella n a v ar. ¡ m a n c a ( K .K o c h iiI .W in k i. O d tej le s z c z y n y p o c h o d z i o d m ia n a o w o c o w a o p o ls k ie j n a z w ie h a n d lo w e j — n a z w a z n ie k s z ta łc o n a o d L o m b a rd ii, z k tó re j la o d m ia n a z o s ta ła s p ro w a d z o n a . W u p ra w ie s p o ty k a n e m ie s z a ń c e z C. a v e lla n a , c z y li C. x c a lu m o b le s C .K ..S c h n e id .
140
Niewielkie drzewa, niekiedy wysokie krzewy. Li. pilkow ane, z prostymi, nierozgalęzionymi nerwami bocznymi. Kw. zebrane w kotkowate kłosy, żeńskie na szczycie pędu, rozw ijają się z najwyższego pączka na gałązce, męskie — z pączków bocznych, wyraźnie większych od innych. Ow. małe żebrowane orzeszki u nasady dużego skrzydełka. Gat. — około 35 w strefie klimatu um iarkowanego półkuli północnej, głównie we wscli. Azji i Ameryce Pn.; w Polsce — I gatunek. Dekor. — ozdobna kora; liście niektórych gatunków barwią się ładnie w jesieni. Wym. i zast. — w iększość gatunków' znosi nawet silne zacienienie. Prawie wyłącznie stosowany jest u nas grali pospolity. Carpinus betulus L. — grab pospolity. Drzewo do 20(—30) m. wys., zwykle z krótkim pnicm, zanikającym ku górze, Jałjstyni na przekroju. K. gładka, ciem nopopielato.szara, z jaśniejszym i smugami. Li. eliptyczne lub w ąskojajowate (do ok. l T ^ r d i T T nasady zaokrąglone lub nieznacznie sercowate, ostro podwójnie pilkowane; na spodzie kępki włosków (nie zawsze), nerwy zwykle owłosione. Kw. k. IV-p. V, Ow. orzeszki z jn ^ ja p u w y m l^ sk rz y d e łk a m i, zebrane w zwisające owocostany. Wyst. — Europa (poza Piw. Iberyjskim i rozległymi rejonami wsch. i pn.), pn. Anatolia, Kaukaz i pd.. wybrzeże M. Kaspijskiego;^w Polsce pospolity na niżu i w niższych'--położeniach ■górskich, rośnie najchętniej na glebach żyznych,
B i m .v
_____________
i
A ng. im m h e a m , c z e s. h a b r, n ie m . H a in b u e h e , ro s. rpa(5.
141
Fot. 63
RODZIMA F A G A C E A E — BUKOWATE Drzewa, rzadko krzewy. Li. sezonowe lub zimozielone, pojedyncze, skrętolegle. ¿w jednopjęjine» z pojedynczym, niepozornym okwhilem; męskie zwykle w wierz■hetkach"lub pojedynczo (u dębów strefy umiarkowanej), zebrane w kłosy, kolki lub Nówki, żeńskie poniżej kwiatów męskich na wspólnej osi lub w odrębnych kwi‘i*ostanac!i, otoczone okrywą, często pokrytą łuskami lub kolcami; wiatropyliKs ]ub owadopyiue (Castanea i drzewa gatunków z rejonów tropikalnych). Ow. echyosadzone w różnie w ykształconej, zdrewniałej okrywie owocowej (eupula, j^óhicrum ), na przykład m iseczkow atej (np. Q ueráis) lub czteroklapowej (np. Fagus)-
Należy tu 7 rodzajów, z których dw a — Fagas i Q ueráis mają przedstawicieli we florze Polski; rzadko uprawiane są gatunki Castanea, a w yjątkowo Nothofagus.
RODZAJ FAGUS — BUK* (lec. fa g u s — sta ro rz y m s k a n a z w a bu k a)
Rys. 43. C arp inus be tu lu s (1), C. b e tu lu s 'Q uercifolia' (2)
świeżych i próchnicznych, gliniasto-piaszczystych; jest dom inującym gatunkiem bogatych, w ielogatunkow ych, silnie zw iązanych z w pływem człow ieka na szatę roślinną lasów m ieszanych — grądów (zw iązek Ccirpinion betuli). W ym . i zast. — najlepszy wzrost n a jw ie ż y c h i żyznych glebach, chętnie wapiennych, nieodpowiednie drzewo na gleby suche luli) podmokle i zakwaszone, Z krajowych drzew liściastych, obok buka, jest najbardziej ^TenTozlTOfjiiygatunkiem i najlepiej znosi [ strzyżenie: W ogrodnictwie stosowany prawie wyłącznie — od dawna — naj,yw oploty i szpalery. W zrost początkowo powolny; przesadzać należy młode rośliny, unikając przesuszania korzeni, starsze okazy i odmiany — z ziemią. Nie ciąć grubszych gałęzi na wiosnę, ponieważ w ycieka wtedy obficie sok — grab „plącze” (jak np. brzozy, klony, buki, winorośle). Suche, brązowe liście mogą pozostawać do wiosny, przynajmniej u młodych roślin (podobnie np. u buka, dębów). Cenne drzewo do zadrzewień krajobrazowych, a w starych parkach do uzupełniania drzewostanów , ze względu na małe w ym agania świetlne. Orzeszki grabowe (obok bukowych oraz pestek wiśni i czereśni) są przysmakiem ptaka grubodzioba (graboluska); drewno twarde i ciężkie (zgrabiały = stwardniały), cenione dawniej m.in. w kolodziejstwie. ‘O u e r a f o l i i i ’ w ą s k ie ,
p ie rz a s lo w rę b n e ,
- o d m . d ę b o l is ln a . N is k o ro z g a łę z io n e d r z e w o z s z e ro k ą k o ro n ą . Li. obok
n ic h
z w y k le
ró w n ie ż
liśc ie
ty p o w e
—
o d m ia n a
o
ch a ra k terz e
ro z s z c z e p ia ją c e j się c h im e ry . ‘C o lt iii iii iir i s ’ ja jo w a to s to ż k o w a ta
Drzewa. K. gładka. U . sezonowe, faliście karbowane, ew entualnie ząbkowane lub calobrzegic, naprzem ianległe ** („nerkow ate” , duże liścienie i pierwsza para liści ■ — nakrzyżległe). Kvv. w kątach liści, na tegorocznych przyrostach, wraz z liśćmi; jn_ęslśie_ w główkach na wiotkich, zwisających osiach, jż e ń s k ie _ — 2- 3(4)-kwiatowe jyierzchotki — sterczą na krótszych osiach. O w . zwykle 1-2 trójgraniaste orzeszki, zam knięte w pękającej po dojrzeniu, 4-klapowej zdrew niałej okrywie, pokrytej kolczastymi hibJistkQ_w.atymii wyrostkami. Gat. — około 10 w strefie klimatu umiarkowanego na półkuli północnej; w Polsce tylko 1 gatunek. Y- Fagus sylvatica L. — b u k pospolity. Drzewo do 30(—50) m wys., z gęstą i szeroką, nisko osadzoną koroną. K. cienka i gładka, popielatoszara. P. zygzakowate; pąki \yrzęcionowąte. długie i ostre, odstające, ułożone dw ustronnie — naprzemianległe. Li. jajow ate lub eliptyczne (5 -1 0 cm dl.), prawie calobrzegie lub odlegle falisto ząbkowane, młode wraz z ogonkiem jedw abisto owłosione i orzęsione, starsze z długimi wioskami tylko na nerwach od spodu; wąskie i długie przylistki od razu opadają i zaścielają ziemię pod koronami drzew. Ow. (patrz opis rodzaju) orzeszki nazywane bukwią lub buczyną, zwykle po 2 w okrywach; wyrostki na okrywach szydlaste (subsp. sylvatica) lub częściow o listkowate (siibsp. orientalis (Lipsky)Greuter et Burdel); ow ocuje obficiej co 5 -1 0 lat.
o d m . k o lu m n o w a . K o ro n a ttg a ię z io n a o d s a m e j z ie m i, b a rd z o gęsia,
- d rzew k o
w y g lą d a jak
s trz y ż o n e !
W z ro st
b a rd z o p o w o ln y . P o d o b n a jest
‘F a s tig ia ta ’, k tó ra je d n a k c h a ra k te ry z u je się lu ź n ie js z ą k o ro n ą i s z y b s z y m w z ro s te m ; ła c iń s k ie nazw y o d m ia n o w e są w o b u p rz y p a d k a c h p rz e s a d n e , z b y ł „ w ą s k ie ” i m y lą c e .
* A n g . b e e c h , c z e s. b u k , n ie m . B u c h e , ro s. Gyic. ** U k ład n a p rz e m ia n łe g ly — n a jp ro s ts z y u k ła d s k rę to łe g ły , z d w o m a ty lk o p ro s in ic a m i — lin iam i b ocznym i, na k tó ry c h u s ta w io n e s a liśc ie i p a c z k i.
143
142 i
'l i i i
Fot. 66
R O D ZIN A F A G A C E A E — B U K O W A T E rzadko krzewy. Li. sezonowe lub zimozielone, pojedyncze, skrętoległe. •>(lnopięniie, z pojedynczym, niepozornym okwiatem; m ęskie zw ykle w wierzpojedynczo (u dębów strefy umiarkowanej), zebrane w kłosy, kotki l'v k i ż e ń s k i e poniżej kwiatów męskich na wspólnej osi lub w odrębnych '^••«osianach, o t o c z o n e okrywą, często pokrytą łuskami lub kolcami; táiátfopvltia k'h'owadopyinS- (C m i uncu i drzewa gatunków z rejonów tropikalnych). Ow. Ttyóśadzone w różnie wykształconej, zdrewniałej okrywie owocowej (cupula, r^jjjcruni), lia przykład miseczkowatei (np. Q ueráis) lub czteroklapowej (np. fag us)-
Należy tu 7 rodzajów , z których dwa — Fagus t Q u erá is m ają przedstawicieli we florze Polski; rzadko uprawiane są gatunki Castanea, a w yjątkowo Nothofagus,
RODZAJ F A G U S— BUK* ,
Rys, 43. C arp inus b e tu lu s (1), C. be tu lu s
(lac. f a g u s — sta ro rz y m s k a n a z w a b u k a)
‘Quercifolia’ (2)
św ieżych i próchnicznych, gliniasto-piaszczystych; je st dom inującym gatunkiem bogatych, w ielogatunkow ych, silnie zw iązanych z w pływ em człow ieka na szatę roślinną lasów m ieszanych — grądów (zw iązek Carpinion beluli). W ym . i zast. — najlepszy w zrost na św ieżych i żyznych glebach, chętnie jyapięnnych, nieodpowiednie drzewo na gleby suche lub podmokle i zakwaszone. Z krajowych drzew liściastych, obok buka, jest najbardziej ^Tenurżnośnyti| gatunkiem i najlepiej znosijstrzyżenie) W ogrodnictwie stosowany prawie wyłącznie — od dawna — najżywopłoty i szpalery. W zrost początkowo powolny; przesadzać należy młode rośliny, uinliąjąe przesuszania korzeni, starsze okazy i odmiany — z ziemią. Nie ciąć grubszych gałęzi na wiosnę, ponieważ wycieka wtedy obficie sok — grab „plącze” (jak np. brzozy, klony, buki, winorośle). Suche, brązowe liście mogą pozostawać do wiosny, przynajmniej u młodych roślin (podobnie np. u buka, dębów). Cenne drzewo do zadrzewień krajobrazow ych, a w starych parkach do uzupełniania drzewostanów, ze względu na małe w ym agania świetlne. Orzeszki grabowe (obok bukowych oraz pestek wiśni i czereśni) są przysmakiem ptaka grubodzioba (graboluska); drew no twarde i ciężkie (zgrabiały = stwardniały), cenione dawniej m.in. w kolodziejstwie. — ‘Q u e i c i l o i i a ’ —
o d m . d ę h o lis ts ia . N is k o ro z g a łę z io n e d rz e w o z s z e ro k ą k o ro n ą. Li.
w ą s k ie , p iu rz a s lo w rę b n e , o b o k ro z s z c z e p ia ją c e j się c h im e ry .
n ich
z w y k le
ró w n ie ż
liśc ie
ty p o w e
—
o d m ia n a o
ch arak terze
Drzewa. K. gładka. Li. sezonowe, faiiśc te karbowane, ewentualnie ząbkowane lub całobrzegie, naprzem ianlegle („nerkt j>wate” , duże liścienie i pierw sza para liści — nakrzyżlegle). Kvv. w kątach liść na tegorocznych przyrostach, wraz liśćmi; męskie w główkach na wiotkich, zw isających osiach, żeńskie ■ ■ 1 i,,„ 2- 3(4)-kwialowe _wierzchotki — sterczą n |) krótszych osiach. O w . zw ykle 1-2 po dojrzeniu, dojrzeniu, ^-klapow 4-klapoweLzdrewniałej trójgraniasle orzeszki, zam knięte w pękającejj po ejjcdrew nialej ,yni! wyrostkami. okrywie, pokrytej Jańezastyini_hib_iistkQ.Vżttlyjiii wyrostkami ¡miarkowanego- ■ na półkuli północnej; Gat. — około 10 w strefie klimatu u—: 1 ' w Polsce tylko 1' gatunek. fe Fagus sylratica L. — b u k pospolity, Drzew o do 30(-50) m wys., z gęstą i szerpką, nisko osadzoną koroną. K. denka i gładka, popielatoszara. P. zygzakowate; pąki w rzecionowate, długie ^ ostre, odstające, ułożone dwustronnie — naprzemianlegle. Li. jajow ate lub eliptyczne (5 -1 0 cm dl.), prawie całobrzegie lub odlegle falisto ząbkowane, młode wraz z ogonkiem jedw abisto owłosione i orzęsione, starsze z długim i wioskami tylko na nerwach od spodu; wąskie i długie przylistki od razu opadają i zaścielają ziemię pod koronami drzew. O w . (patrz opis rodzaju) orzeszki nazywane bukwią lub buczyną, zwykle po 2 w okrywach; wyrostki n a okrywach szydlasie (subsp. sylm ticci) lub częściow o listkow ale (subsp. orienlalis (Lipsky)G reuter et Burdel); ow ocuje obficiej co 5 -1 0 lat.
‘C o lu n i H a r is ’ — o d m . k o lu m n o w a . K o ro n a u g a lę z io n a o d sam e j ziem i, b a rd z o gęsia, ja jo w a to
s to ż k o w a ta - -
d rz e w k o
w y g lą d a ja k
s trz y ż o n e !
W z ro s t b a rd z o p o w o ln y . P o d o b n a jest
T a s t i g i a t a ', k tó ra je d n a k c h a ra k te ry z u je się lu ź n ie js z ą k o ro n ą i sz y b s z y m w z ro s te m ; ła c iń s k ie nazwy o d m ia n o w e s ą w o b u p rz y p a d k a c h p rz e s a d n e , z b y t „ w ą s k ie ” i m y lą c e .
* A nn g. b eo c li, c/.et)«, b ij |_ n ie m . B u c h e , ro s. 6yic. tl nn aa pp rz fy —- n a jp r o s ts z y u k ła d s k rę to le g ly , z d w o m a ty lk o p ro .sln ic an ii — lin iam i ** U kk la ład rz ćć m m iiiiile iu n le gg iy bocznym i, n a k tó ry c h u s ta w io n e s ą liś c ie i p ą c z k i
143
V
z
........
-A;.
Fot. 66
m)Za tym tow arzyszą mu najczęściej: grab, dąb bezszypulkow y i świerk karpaeK‘‘i- i ^ D c k o i 'jedno z najładniejszych naszych drzew leśnych, również w stanie ....„vin (budowa korony, kora); późny rozwój na wiosnę, w jesieni liście żółte, ,'innczowe do czerw onych i brązowych, suche pozostają często do wiosny (u Młodych roślin, zwłaszcza w żyw opłotach); wiele pięknych odmian. W ym . i zast. 1 wymacani« siedliskow e .dość duże (patrz — grab); gleby żyzne i świeże, "T Astę lub gliniasto-piaszczyste, chętnie wapienne. Drzewo bardzo cienioznośne, dobrze znosi cięcie i strzyżenie, może być stosowane na formowane Jywpploty.,., „rt j e d n a k nTewieiką zdolność do wydaw ania odrośli z pni. Buk jest drzewem klim atu morskiego, lubi wilgotne powietrze i nie znosi silnych mrozów; rośnie jednak dobrze także w miastach, naw et w rejonach o silnie 'zanieczyszczonym powietrzu. Przesadzać należy na wiosnę, najlepiej z bryłą ziemi zwłaszcza starsze okazy i cenne odm iany, ale nie ciąć w tym czasie! W zrost jest początkowo bardzo pow olny, wiek — do 350 lat. Buk jest wrażliwy m.in. na spóźnione, majowe przymrozki, niszczące kwiaty i młode liście, poza tym na nagle eksponow anie delikatnej kory (zgorzel) oraz wszelkie wahania poziomu wody gruntowej. M a duże zapotrzebowanie na wodę w lecie, od czerwca; przesadzone drzewa należy obficie podlewać w okresach suszy przez kilka lat. G ładka kora jest niestety narażona na trwale zeszpecenie. Na liściach i pędach żerują często białe lub niebieskawe w ełniste czerwce i mszyce (Cnptococcus fa g i saga, PhyHaphis fagi). Zastosowanie wielostronne — zadrzewienia krajobrazowe (w granicach zasięgu) i parkowe, większe zieleńce, aleje parkowe; w odpow iednich w arunkach siedlis kowych również do obsadzania dróg poza miastami. D odatnie cechy; ocienia silnie ziemię i dostarcza żyznej próchnicy (ziemia bukowa); jest odporny na działanie silnych wiatrów. D rew no tw a rd e i łu p łiw e , c e n io n e w b e d n a rs tw ie , s n y c e rs tw ie i to k a r s tw ie ( p o d o b n ie ja k g ra b o w e ), używane d o w y ro b u fo rn ie ró w , k le p k i p o d ło g o w e j, in s tru m e n tó w {sttid n a z w a -
fa g o t!) i g ię ty c h m eb li
(m.in. sły n n e k rz e sła T h o n e ta ), a ta k ż e w ę g ła d rz e w n e g o . O rz e s z k i ja d a ln e , u lu b io n y p o k a rm d z ik ó w , pożywienie p ta k ó w le śn y c h (s ó jk i, g łu s z c e , g r u b o d z io b y ) i g ry z o n i.
Rys. 44. F a gus s y lvatica (1), F. sylva ica ‘Asplenifolia’ (2), F. sylvatica 'L aciniata' (3), F. sylvatica 'R otundifolia' (4)
W y st. — Europa zuch., i todk. i pd., Anatolia, Kaukaz i pd. wybrzeże M. Kaspijskiego; w Polsce osin; ;a północno-w schodnią granicę występowania; nie rośnie na Pojezierzu Suwalskim i w części Pojezierza M azurskiego, na Podlasiu, Kurpiach i M azowszu. Twórz- / często] własne zespoły, buczyny — Fttgetmn, w reglu dolnym jest obok jodh / pospolitej głównym drzewem leśnym (buczyna 144 xuiàiùÉiàâiââsMiuw.,,. i■
-fcuüiii..
‘P u rp u re n ’ (= ‘A tropunieea’ horl. — nazwa la jest powszechnie stosowana, ale w rzeczywistości dotyczy czerwonolistnej formy buka am erykańskie go, F. gm ndifolut Ehrh.!) — odm . czcrw onolistnu. O bejm uje wszelkie okazy F. sylvatica o mniej lub bardziej czerwonych liściach, mnożone wegetatywnie odmiany, jak i ich siewki (te ostatnie, o słabszym z reguły zabarw ieniu, opisuje się często jako ‘Ctiprea’ — odm. miedzianolistna; wśród siewek jest zwykle około 5% roślin czerwonolislnych). Liście wegetatywnie mnożonych odmian są ciemnopurpurowe, zwłaszcza na wiosnę, prawie nie zmieniaj;} barwy do jesieni. Ktilfywarów lego typu jest sporo, tworzą one grupę F. sylvatica Grupa Purpurea; co najmniej kilka rzadszych odmian z tej grupy także i u nas, zwłaszcza na zachodzie kraju, na przykład ‘Purpurea Latii'olia’, ‘Riversii’, ‘Spaethiana’ i ‘Swat Magret’. Czasem w koronach okazów odmian czerwonolislnych pojawiają się rewersyjne gałązki zielonolistne.
r Fot. 69
—• — ‘P e n d u la ’ — odm . zw isająca. Gałęzie zwisające; korony w starszy^ wieku bardzo malownicze. Jedno z najładniejszych „płaczących” drzew. Drzewa tej odmiany same „podnoszą” swoją koronę. Podobnie jak ‘Purpurea’, także i ta odmiana nie jest jednorodna, a zaliczane do niej okazy m aja często bardzo różne korony — szerokie albo w ysm uklę i wąskie, jednostronnie rozwinięte albo symetryczne — •—
. oic. 600, prawie wyłącznic na półkuli północnej, od strefy klimatu nnhrkowanego po góry tropików; w Polsce dziko zapewne tylko 2 gatunki i ich mieszaniec. ]}Cj4o r . liście wielu gatunków barwią się jaskraw o w jesieni; pozny rozwój wiosnę- Wyn>- i zsist. — wymagania siedliskowe różne; wszystkie gatunki rosną dobrze na glebach przeciętnych. Zastosow anie przede w szystkim z punktu widzenia długow ieczności — drzew a prz.cz długie lala m ogą stanow ić trzon drzewostanu.
‘ P u r p u r e a ¡’r u d n i a ’ — o d m . z w is a j ą c a c z c r w o n o l is tn a . C e c h y d w ó c h o d m ia n — g a łę z i
z w is a ją c e , liś c ie p u rp u ro w e . B a rd z o rz a d k a u n a s o d m ia n a ( p o d o b n ie j a k n a s tę p n e ); w o ln ie j ro ś n ie
od oba
w y m ie n io n y c h i n ie o s ią g a ta k ic h w y m ia ró w , w y m a g a p ro w a d z e n ia p rz y p a lik u ; o d m ia n a o charakterze c h im e ry — ■—
b a rd z o rz a d k o n a je j o k a z a c h p o ja w ia ją s ię g a łę z ie c z c r w o n o lis tn e , a le r o s n ą c e w górę.
PODRODZAJ CliJEFiCUS
‘P u r p u r e a T r i e o l o r ’ (= ‘R o s e o m a r g in a ta ’) — o d m . t r ó j b a r w n a (ró ż o w o b rz o g a ). Wzrost
n o rm a ln y , d rz e w ia s ty . L iś c ie p o c z ą tk o w o p u rp u ro w e , z w ą s k im , n ie re g u la rn y m r ó ż o w y m o brzeżeniem c z ę s to n ie c o z n ie k s z ta łc o n e i p o fa lo w a n e ; la te m p u rp u ra z m ie n ia się w k o lo r ± b ru n a tn y , a
różowany
M iedzy in n y m i liś c ie z w y k le o p a d a ją c e n a z im ę , ró ż n e g o k s z ta łtu , k la p o w a n e lu b u p a trz o n e
b rz e g b ie le je i z a sy c iła . N a jw ię k s z y e fe k t w io s n ą , p rz y o g lą d a n iu liści p o d św ia tło . T a k ż e i o k azy tej
dużymi zę b am i; w e w n ę trz n a p o w ie r z c h n ia łu p in y ż o łę d z i ( e n d o k a rp ) n a g a , n ie o m s z o n a ; ż o łę d z ie
o d m ia n y m a ją c z a s e m re w e rs y jn e g a łę z ie z liść m i c z y s to p u rp u ro w y m i.
dojrzew ają w n * li k w itn ie n ia (ta k n o m ó w io n y c h m g a tu n k ó w ) lu b w ro k u n a s tę p n y m ; ś la d y p o
‘Z l a t i a ’ — o d m . ż ó l to li s t n a . L iś c ie z .lo cisto ż ó ltc n a w io s n ę , p o te m z ie le n ie ją ; odmiana
odrzuconych, z a m a rły c h z a ro d k a c h u n a s a d y d o jrz a ły c h n asio n .
z n a le z io n a w .Serbii, n a le ż y z a p e w n e d o fo n u p o ś re d n ic h m ię d z y p o d g a ltm k ie m n o m im ily w n y m , subsp. s y l n i l i a i , a p o d g a tiin k ie m w sc h o d n im , s u b sp . o r ie n ta lis .
Tu n ależą k ra jo w e g a tu n k i dębów '.
fQ u e rc u s robur L. (Q. peduncukita Ehrh.) — dąb szypulkowy. Potężne drzewo,
‘A .s p ie n ilb lia ’ — o d m . p a p r o ł k o w a t n ( s tr /ę p o lis ln a ) . L iśc ie w ę ż s z e n iż u ty p u , w różnym s to p n iu p o w c in a n e — —
n ie k tó re m o g ą b y ć w c ię te g łę b ie j n iż d o p o ło w y b la sz k i liśc io w e j,
z w ła s z c z a n a k o ń c a c h d lu g o p ę d ó w —
P o w s z e c h n ie m y lo n a z
s y lv a lic a
20—30(—50) m wys. i 2 -3 m 0 pnia; rosnące swobodnie — z szeroka korona, krótkim
niektóre
pniem i grubymi konarami. P. łuski pączków brązowe, czamoobrzeżone. K. ciemna, głęboko spękana. L i. (5 -1 0 , niekiedy do 15 cm dl.), zw ykle z 3 -6 parami zaokrąglonych klap; nasady u sz ate lu b sercowate; ogonki krótkie (cło 1 cm); .nerwy Korynt* dochodzą do końców klan i (krótsze) do wcięć pómięjzy.jurp.i; skórzaste i obustronnie nagie lub od spodu nieco owłosione, rozwój na wiosnę zwykle wcześniejszy itiż dębu bezszypulkowego. Ow. zwykle po kilka na długiej szypule (5-12 cm )*; żołędzie elipsoidalne, do 3,5 cm dl., świeże z ciemnymi prążkami. Wyst. — Europa (poza północą i najbardziej południowymi rejonami), pcl.-zach. Azja; w Polsce bardziej pospolity od Q. petraea, tworzy własne zespoły, dąbrowy — Qiwrcetuut, lub występuje w lasach m ieszanych, .szczególnie łęgach i grądach. Gatunek zmienny, daje mieszańce z Q. petraea (Q. yrosacea Bechst.). Dekor. — wiele odmian ozdobnych. W yin. i zast. — w ym agania glebowe duże — lubi gleby świeże, głębokie i żyzne, dobrze znosi okresow e zalewanie, na glebach suchych i uboższych rośnie znacznie śjabiej, drzewa są często i krzaczaste i krzywe. Dąb światlolubny, ale w młodości znosi dobrze ocienienie. W kijmcu czerw ca łub na początku lipca pojawiają się często wtórne pędy — św iętojańskie, niekiedy z innymi nieco liśćmi, zwłaszcza u niektórych odmian **. ! System korzeniowy głęboki, palowy na glebach świeżych i głębokich, natomiast powierzchniowy na glebach płytkich. Drew po ciężkie, twarde i trwale, używane m.in. do wyrobu mebli i klepki podlogowj ej, a dawniej m.in. statków, kostki brukowej tłumiącej turkot kól, beczek, magl jiwnic, pras do odciskania serów, stęp
p ra w ie c u lo h rz c g ic , w ą s k ie , n ie re g u la rn ie lancetow ate.
‘L a c in ia ta ’, o d m ia n ą p o w c in a n ą , p ra k ty c z n ie u n as nieznaną,
0 w s z y s tk ic h liś c ia c h je d n a k o w y c h , b a rd z o r e g u la rn ie i n ie z b y t g łę b o k o p o w c in a n y c h . ‘D a w y e k ’ . P o k ró j
z b liż o n y
do
to p o li
w ło s k ie j,
w ą s k p s lo ż k o w a ty ,
w s z y s tk ie gałęzie
s k ie ro w a n e ku g ó rz e , c z ę s to łu k o w a to p o g ię te . Z re g u ły b łę d n ie o p a try w a n a n a z w ą ‘F a s tig ia ta ’ — jako f. [ ¡ s tiy ja ia
S im o n -L o u is
ex
K .K o c h o p is a n o
w c z e ś n ie j in n e d rz e w o , o k o ro n ie n ie c o szerszej
1 g a łę z ia c h n ie p o g ię ty c h . W p rz y p a d k u tr u d n o ś c i z. o k r e ś le n ie m k itlty w a n t, n a le ż y s to s o w a ć nazwę — F. .s y lm lic a G ru p a F a s tig ia ta .
RODZAJ Q U E R C U S— DĄB* (iac. q u o rc u s — sta ro rz y m s k a n a z w a n iek tó ry ch d ę b ó w — Q. robur, Q. p etra e a , O. p u b e s c e n s )
Fot. 68
Drzewa, rzadziej krzewy. Pączki wielołuskowe, często skupione po kilka na końcach pędów. L i. sezonowe łub zim ozielone (np. Q. suber L., Q. ilex L.), od całobrzegich (np. Q. Unbricarici) poprzez piłkow ane lub ząbkowane — ' (np. Q. acutissim a Carruth., Q. libani O livier, Q. prinus L.) do wrębnych i klapowanych (np. Q. robur, Q. rubra) oraz pierzastosiecznych (np. Q. robur ‘Pectinata’). Kw. zebrane w klosoksziałtne kwiatostany; u gatunków klimatu umiarkowanego kwiaty m ęskie zw isają spom iędzy rozchylonych łusek pąków ubiegłorocznego przyrostu, z luźno ułożonymi kwiatami, żeńskie w yprostowane, w kątach górnych liści rozw ijających się pędów, z 1 łub kilkom a kwiatami. Ow. orzechy (żołędzie) osadzone pojedynczo w miseczkach, gęsto pokrytych drobnymi łuskami; dojrzewają w pierwszym lub drugim roku.
^
;
* P o z o s ta łe o p i s a n i u jł ą tu n k i m a ją o w o c e sied'/juêe lu h k ró ik o s z y s ju lk o w c . ** S z c z e g ó ln ie ia liś c itA ty im o w y w a m i s ą przezj c h o ro b ę g rz y b o w i), m ;jc z n ia k a p ra w d z iw e g o * A n g . (Kik, c z e s . d u b , n ie n t. L icite, ro s. jgyC.
d ę b u (M ic r o s p lu w m itlphiloiile.s).
\ 146
147
A i
.fi/ .-■■•is
Fot. 67
yA
y *
Fot, 7
,
i stęporów ¡Ul.; po długim — co najmniej kilkusetletnim — leżeniu w 'Wod\ic a także glinie, piasku czy torfie, w warunkach stałej wilgotności, na skutek reakęjj garbników zaw artych w drewnie z solami żeliu*a»pzemićje, zachow ując przy tyą, swoje właściwości mechaniczne — tzw. czarny d tp („polski heban” ). Użytkowana jest kora (garbarstwo, lecznictwo), a żołędzie są pokarmem :r dla wielu zwierząt leśnych, zarówno ssakiky;.(np’!1 dziki, żolędnice i koszałki), jak ptaków' (np. sójy robiące zapasy, głuszce, grubodzioby); palone żołędzie są surogatem kawy z kulistych galasów na liściach, w yw oływanych przez blonkówki z rodziny galasów kow alych, na przykład przez galasówkę dębiankę (Cynips ąuercits-folity w yrabiano dawniej atrament; kora jest ważnym źródłem garbników. Drzewo długowieczne, żyje kilkaset a nawet 1000 łat lub dłużej; początkowo rośnie powoli; ow ocuje na otwartej przestrzeni po 4 0 -5 0 lalach. Dąb szypułkow y jest symbolem trwałości i długow ieczności,— żyje najdłużej z naszych liściastych drzew krajowych, dlatego sadzony jest cźęsto jako drzewo pam iątkowe. Jest niszczony (rów nież zabytkow e drzewa, np. w Rogalinie) przez chrząszcza drew nojada — kozioroga dębosza (Ceramby.r cenlo), który jest u nas pod ochron;;. Przesadzać należy młode drzewa (korzeń palowy!), najlepiej z bryłą ziemi, podobnie jak buki. Cięcie i strzyżenie znosi dobrze, może być stosowany na formowane żyw oplotyJ szpalery.; suche liście pozostają nierzadko — w różnym stopniu — przez zimę na gałęziach, zwłaszcza młodszych drzew. Na dębach krajowych nie występuje jem ióta. N ajstarszym dębem w Polsce jest, zamierający ju ż niestety jak i wiele innych .bardzo starych dębów szypułkowych, okaz z Piotrowic (zielonogórskie) — w 1985 ’r. liczył 727 lat; inne prastire egzem plarze tego gatunku: dąb Bażyńskiego w Kadynach (elbląskie) — 684 lata; „Bartek” w Bartkowie k. Zagnańska (kieleckie) — 654 lata; spośród dębów tosnących w Rogalinie (poznańskie) najstarszy jest „Lech”, mial w 1985 r. 609 lat (dane w edług C. Pacyniaka, 1992). 0 ‘F astigiata’ — odm. stożkowata. Pokrój zbliżony do topoli włoskiej, od której rośnie znacznie woln ej, żyje jednak o wiele dłużej. Gałęzie często falisto pogięte. Najczęściej stosowana odm iana dębu szypulkowego. zmienna — często wysiewana, gdyż znaczna część siew ek wykazuje typowy dla tej odmiany pokrój; okazy o w yjątkowo wąskiej sylwetce można określać nazwą ‘Cupressoides’ — odm. cyprysowata. ‘P e i u l u t a ’ —
o d m . z w is a j ą c a . G a łę z ie u m iej lub h a rd z ie j z w is a ją c e ; o d m ia n a bardzo
z m ie n iła — od w y s o k ic h d rz e w d o o k a z ó w o n is k o o s a d z o n e j, p a rn s o lo w n tc j k o ro n ie . — —
‘1’e c t i n a t a ’
o d m . s t r / ę p o l i s t n a . L iśc ie g łę b o k o p o w c in a n e , p ic r z a s lo s ic c z n c ; wzrost
b a rd z o p o w o ln y . — —
‘C o n c o r d i a ’ — o d m . ż ó lto lis lm i. L iśc ie ż ó łte , s z c z e g ó ln ie m ło d sz e , p o d o b n ie j a k u Fagas
s y ln i tic a ‘Z la tia ’ ; w ra ż liw e na p rz y p a la n ie p rz e z s ło ń c e .
:|: W a rto ś ć d ą b ro w y z a le ż a ła w ś re d n io w ie c z u b y n a jm n ie j n ic o d „ z a p a s u ” d re w n a , a le oil liczby ś w iń , ja k ie la s byI w s ia n ie w y ż y w ić ; p ie rw s z e s z tu c z n ie z a k ła d a n e (s ia n e ) lasy w E u ro p ie , to p astw isk a d la św iń , a n ie p la n ta c je d rz e w , k tó re d o s ta r c z a ją d re w n a !
148
Rys. 45. O uercus ro b u r ( 1), O. r o b u r ' P e c tin a ta ’ (2). O. p e /r a e a (3), Q. pe trae a ‘Mespitifolia’ (4)
Li. regularniej klapowane, nasady zwykle klinowate; ogonki długie (do 2,5 cm) nerwy boczne dochodzą zwykle tylko „do końców klap; rozwój na wiosnę późniejszy od Q. robttr. Ow. siedzące (= sessilis) lub na krótkich — zawsze krótszych od ogonków liści — szypulach, skupione po kilka, żołędzie bez prążków W yst. — areał podobny do zasięgu O. robur, ale niniejszy, brak na północnym wschodzie, w Rosji i na Ukrainie; w Polsce na ogól rzadszy od Q. robur (b r^ w pn.~w.sch. części); rośnie na glebach uboższych. W ym . i msih — j ak Q. rolnir na słabsze gleby odpowiedniejszy. ‘ I iis b c n tn ’ - - o d m . p o w c in a n a . L iśc ie b a rd z o w ą s k ie ( n ie k tó re ± n itk o w a te ) i w ydłużone (d o
2 0 cm
d i.),
n ie re g u la rn ie ,
ś w ię to ja ń s k ic h
g łę b o k o
w c in a n e , z w ą s k im , b ia ły m
o b r z e ż e n ie m ;
liśc ie
pędów
z b liż o n e d o ty p o w y c h .
‘M c s p ilifo tin *
odm .
n ie s z p u lk o li s i n a
( n ie s z p u łk o w a ).
L iśc ie
w y d łu ż o n e
—
ą0
la n c e to w a ty c h , z w y k łe z a o s trz o n e , z b rz e g ie m fa lis ty m in b n ie r e g u la r n ie k la p o w a n y m ; d lu g o o g o n k o w e; n a p ę d a c h ś w i ę to j a ń s k ic h
z b liż o n e d o ty p o w y c h d la g a tu n k u .
Q u e r á i s p u b e s c e n s W ilk i. ..... d ą b o m s z o n y . M a łe d rz e w o lu b w y so k i k rz e w ; p ę d y i liście ( p rz y n a jm n ie j s p o d e m ) m ię k k o , filc o w a to o w ło s io n e . W y s t. — o d /.ach., śro d k . i p d . L u ro p y p o A z ję M n . i K a u k a z ; w P o ls c e ro ś n ie n a strom ych, n a s ło n e c z n io n y c h ś c ia n a c h w ą w o z ó w n a b rz e g u s ta re g o k o r y ta O d ry k o ło B ie lin k a (s z c z e c iń s k ie ), wraz z m ie s z a ń c a m i, ja k ie tw o rz y ta m z Q. p e t m e u i Q. ro b u r. C h a r a k te r te g o s ta n o w is k a n ie jest jasny, n a jp ra w d o p o d o b n ie j je d n a k O. p u b e s c e n s z o s ta ł ta m , w ra z z in n y m i o b c y m i e le m e n ta m i flo ry i fauny, z a w le c z o n y
(ś re d n io w ie c z n e
tra k ty
h a n d lo w e
n ad
B a łty k ? ,
ś c is ły
z w ią z e k
z u p ra w ą
w inorośli?
w B ie lin k u ro s n ą te ż o k a z y Q. p u b e s c e n s o „ s ło d k ic h ” ż o łę d z ia c h , ta k im i o w o c a m i karm iono z w ie rz ę ta p o c ią g o w e ; w p ły w p o b lis k ie g o , w c z e s n o ś r e d n io w ie c z n e g o k la s z to ru w C h o rin ), n ie byłby w ięc r e lik to w y m e le m e n te m n a s z e j flo ry (L e d a , n ie p u b l) . W y m . i z a st.
- g a tu n e k ś w ia tło - i c ie p ło lu b n y , o d p o rn y n a s u s z ę , c z ę s to ro ś n ie n a glebach
m a rg ło w y c h , w a p ie n n y c h . W u p ra w ie b a r d z o rz a d k i, w y m ie n io n y lu z e w z g lę d u n a k o n tro w ersje, d o ty c z ą c e je g o k w e s tio n o w a n e j „ ro d z im o ś c i” . Q u e r á i s a lb a L. -
d ą b b ia ły . D rz e w o w o jc z y ź n ie d o 3 0 ( 5 0 ) m w y s. z ja sn ą , b ia ła w ą lu b szarą
k o rą , p ę k a ją c e d u ż y m i, o d s ta ją c y m i n ie c o u d o łu p ła ta m i. P . n a g ie , c z ę sto z n a lo te m w osk o w y m . U . z w y k le d u ż e
(d o
22 23
cm
d l.), z m ie n n e g o
k s z ta łtu , c z ę s to
b a rd z o
g łę b o k o
k la p o w a n e —
p ie rz a s io d z ie łn e , k ła p 4 -7 (9 ), na s z c z y c ie z a o k rą g lo n e , n ie k tó re k la p y w g ó rn e j c z ę śc i z. g ru b y m i, tępym i z ę b a m i; u n a s a d y b la sz k a liśc io w a k lin o w a to z b ie g a w d o ś ć d łu g i o g o n e k ; d o jrz a le liśc ie n a g ie , o d spodu b ia ła w e . O w . p o 1 -2 , n a sz.ypułach z m ie n n e j d łu g o ś c i ( 0 - 5 c m ), ta k ż e w ra m a c h je d n e g o d rz e w a . W y s t.
w sc h . re jo n y A m e ry k i Pn.
D c k o r.
p ię k n e z a b a rw ie n ie je sie n n e , w in n o c z e r w o n e lu b fio lc to w o p u rp u ro w e .
W y m . i z a s t. — n ie w y b re d n y d ą b , w y trz y m a ły n a m ro z y , d o ś ć rz a d k o u n as s p o ty k a n y . Ż ołęd zie le g o d ę b u k ie łk u ją w k ró tc e p o o p a d n ię c iu na z ie m ię w je s ie n i! ‘K ło n g a t a ’ ----- o d m .
ły ż k o w a ta .
B la sz k i
liśc io w e
d ość
w ą s k ie ,
p ły tk o
k la p o w a n e,
w y b rz u s z o n e ku g ó rz e ; je s ie n n e p rz e b a rw ie n ie b a r d z o in te n s y w n e .
Q u erá is m acrocarpa Michx. — d ą b wielkoowocow y. Drzewo do 25(-50) m wys. P. grube i początkowo owłosione, niekiedy z listewkami korkowym i; na pniu często pęki gałązek odroślowych. Li. bardzo zmienne w kształcie i wielkości, zwykle duże (do 30 i więcej cm dl.), najszersze powyżej połowy, z 5 -7 klapami, często mocno wcięte pośrodku lub niżej; spód szaro lub białawo nicowały. Ow. zwykle pojedynczo na gałązkach, żołędzie co najmniej do połowy ukryte w głębokich miseczkach; łuski okryw ające miseczkę są zwłaszcza w jej górnej części irędzia.sto wydłużone i odstające — tworzą wokół żołędzia „kołnierzyk".
Rys. 46. Q u e rcu s m a crocarpa
151
V 'lip»? ‘W!»,
R y s . 4 8 . O u e r c u s fr a in e tto
Wyst. — rozległy zasięg — gatunek sięgający najdalej na północ spośród amerykańskich dębów; środk. i pn.-wsch. rejony Ameryki P i l , na nadrzecznych nizinach, ale i na preriach. Bardzo zm ienny gatunek. Dekor. — oryginalny ze względu na duże liście. W ym . i zast. — drzewo tolerancyjne, polecane jednak na gleby raczej świeże niż suche. Q u e r c u s m a c r a n lh e r a I-iseh. el C .A .M e y . ex H o h e n .
- d ą b k a u k a s k i . D r a w o d o 2 0 m w y s.
I’, grube i g ę s to .ftlę o w u n e ; p a c z k i trw a le o to c z o n e ^ d łu g im i, n itk o w a ty m i, o m s z o n y m i p rz y b y tk a m i, I.i. cidw roliiiejajow ate (d o
18 c m
d l.), u n a s a d y k lin o w a to
lu b z a o k rą g lo n e , r e g u la rn ie , d o ś ć p ły tk o
klapowane, ( 7 - 1 2 p a r k la p ), o d s p o d u m ię k k o , ż ó łta w o o w ło s io n e ; p r/.y listk i trw a le . O w . p o
1 -4 .
+ sied zące; łu sk i m ise c z e k g ę s to o w ło s io n e . W y sł. — pn, A n a to lia , K a u k a z i pd. w y b rz e ż e M . K a s p ijs k ie g o ; d r z e w o g ó rs k ie , ty p o w e d la suchych i sło n e c z n y c h z b o c z y . W y m . i z a s t . — d u ż a to le ra n c ja w s to s u n k u d o g le b y ( p a trz w y ż e j) i duża o d p o rn o ść nu m ro z y . G a tu n e k rz a d k i w P o lsce.
R y s . 4 7 . O u e r c u s c e r r is (1 ), Q . m a c r a n l h e r a (2 )
152 J i 'l sS..
• "i i i i Ś l k i M i i i t i i . m - .
--.ouii... ....laiM-iaiŁaf.
■».(».i, *!,»
Q u e r á i s J 'r a in e tlo T e n . (Q . c o n jír lti K it.)
w ę g ie r s k i. G n tn n e k /¡tli/.n n y tío Q. iiiiicm iiih er
tlr/c w t) w o jc z y ź n ie tío 30( -10) m w y s. 1’. ty lk o |)o cz ¡ttk o \v o p o k ry te k n tn e re m . 1.i. o d w ro ln ie jttjo w jij (z w y k le tío 10—18 c n i d l.), g łę b o k o , re g u la rn ie p ie rz a s to k la p o w a n e (p o d w ó jn ie „ d ę b o w e ” !), na krótki,.), o g o n k a c h , u n a s a d y z. w y ra ź n y m i lisz k a m i; p rz y n a jm n ie j m io tle liśc ie otl s p o d u g ę s to o w in sj0lle g w ia z d k o w a ty m i w io s k a m i. Oiv. ± s ie d z ą c e , In sk i o k ry w a ją c e m is e c z k ę o w ło s io n e . W y s i. — - o d pil. W io c h i W ę g ie r, p rz e z P iw . B a łk a ń s k i tlo A n a to lii; na n a s ło n e c z n io n y c h , suchych c z ę s to w a p ie n n y c h g le b a c h . P o k o r ., w y m . i z a s l . — s z y b k o ro s n ą c y , b a rd z o o d p o rn y n a s u sz ę ilgli; k o ro n a w m ło d y m wieku w o sk u ; c h a ra k te ry s ly c z .n o liśc ie , z a s c h n ię te p o z o s ta ją c z ę s to p rz e z zim ę n a g a łę z ia c h .
Q ueráis cerris L. — d ą b b u rg u n d zk i (dąb frędzelkowaty). Drzewo do 35 m wys. P. młode szaro filcowane; pączki trwale otoczone długim i, fredzelkowajymj przylistkami. Li. podługowatoeliptyczne łub odwrotniejajowate (zwykłe 6-15 cm di., rzadko dłuższe), dość nieregularnie klapowane — głębokość klapowania bardzo zm ienna; liście z wierzchu ciem nozielone, błyszczące i nieco szorstkie, od spodu zwłaszcza młode iiście owiosione gwiazdkowatymi wioskami; przylistki długie, trwale. Ovv. + siedzące, w miseczkach okrytych fredzelkowatymi. odstającymi łuskami; dojrzewają w drugim roku (u nas rzadko, ale na zachodzie kraju dąb burgund/ki często daje samosiew, także w lasach, do których został tu i ówdzie wprowadzony). W yst. — pd. i pd.-wsch. Europa, Anatolia, Liban, w czystych drzewostanach lub często z innymi dębami, na przykład Q. fraiuelia, Q. petraea czy Q. puhescens, Casianea saliva itd. W ym . i zasl. — drzewo tolerancyjne w stosunku do gleby. Suche brązowe liście pozostają często do wiosny, zw łaszcza na młodych drzewach.
PODRODZAJ ERYTHROBALANUS M ię d z y in n y m i liśc ie o p a d n i ę ć na z im ę lu b z im o z ie lo n e , z o ś e is to z a k o ń c z o n y m i k la p a m i, rzadziej ca lo b rzo g ie ; w ew n ętrzn a p o w ierzc h n ia łupiny żołędzi o m szo n a , łuski ściśle p rzy leg ają ce d o m iseczek , żołędzie d o jrz e w a ją w d ru g im ro k u ; ś la d y po z a m a rły c h z a ro d k a c h w n a s a d o w e j łu b s z c z y to w e j c z ę śc i nasienia.
Q u erá is rubra L. (Q. borealis F.M ichx.) — d ą b czerw ony. D rzewo 20-25 m wys. (niekiedy wyższe), z szeroką koroną. P. i pączki nagie. K. długo gładka, popielata, prawie jak u buka. Li. (do 22' cm dl.) bardzo zm ienne, z 3 -5 parami ośeisto ząbkow anych klap; dolna strona naga z wyjątkiem kępek włosków. Ow. pękate, zwykle z j ią s k ą podstaw a, osadzone w płytkiej, tal^rzvkowatei miseczce. W yst. — wsch. rejony Ameryki Pn., bardzo rozległy zasięg. D ckor. — ładne liście, często czerw one w jesieni, W ym . i zasl. — drzewo tolerancyjne, może być sadzone na suchszych i uboższych glebach niż O. robur, nawet lekkich i piaszczystych; duża odporność na mrozy i w yjątkowa na zanieczyszczenia powietrza. Rośnie na ogól szybciej od innych dębów, łatwiej w ykształca prosty pień, owocuje ju ż w młodym wieku. Najważniejszy i najczęściej spotykany u nas obcy gatunek dębu, częsty w lasach, zwłaszcza w zach. Polsce. ‘A u r e a ' — o d m . / l o c is ta . L iśc ie ż ó łte , z w ła s z c z a na w io s n ę i na p o c z ą tk u la ta, potem zieleniej;}, w je s ie n i żólkm}.
Rys. 49. Ouercus rubra M
V
,V'^
J- Quercus p a lu stris' Muenchh. — d ąb b lątn y . D rzewo do 30(—40) m wys., z_prostym pniem i dość.awydlużona koronni starsze'-drzewa mają dolne galezic suche, charakterystycznief^iWisające przy pniu; drobne, suche gałązki pozostają przez wiele lat na pniacli i konarach, spraw iając wrażenie cierni, pień nie
kuliste (ok. 1 cm ó), świeże często prążkowane; miseczki bardzo płytkie nólktihs i cienkieTćlcnki* Wy.st. środk.-wsch. rejony Ameryki Fn., typowy dla terenów nadrzecznych, osi dobrze długotrwale zalewanie — ale nie w okresie wegetacji, nie rośnie na [ ■niirieli, jak sugerowałaby jeg o nazwa; występuje na glebach o odczynie kwaśnym; ' “ ..■wr/a mu ni.i/i.: A ce r rubrum i A. saccharinum , F ra m iu s am ericana, I ¡(¡milcinbar styraajlua. Primus serolm a. Dekor. — ładne, niewielkie i głęboko pow ycinane liście, często czerwone w jesieni. W ym . i zast. — jak Q. rubra, przede wszystkim jednak na glebach wilgotnych- W Polsce po dębie czerwonym najczęściej spotykany obcy gatunek, z n a c z n ie jednak rzadziej; rośnie powoli. Q u ercn s im h r ic a n a M ich .\. — d ą b g o n to w y *. D rz e w u d o 2 0 ( - 3 0 ) ni w y so k o ś c i. L i. c a lo b rz e g ie , zwykle sz e ro k o ln n c e to w a le lu b e lip ty c z n e , n a s z c z y c ie z a o s trz o n e lu b lę p c (d o 15 c m d l.), sp o d e m drobno om szo n e; m ło d e liśc ie d łu g o ż ó lla w o z ie lo n e . O w . n ia le , u n as z w y k le n ie d o k s z ła ic o n c . W y s t-
śre d k . i p d .-w s e h . re jo n y A m e ry k i Pn.
D eko r. — n ie z w y k ły u d ę b ó w u p ra w ia n y c h u n as k sz la ll liśc i, w je sie n i ru d o h rą z o w e , p o z o s ta ją często do w io sn y . W y m . i z a s t. — b a rd z o rz a d k o u n as s p o ty k a n y g a tu n e k , c h o c ia ż d o ś ć o d p o rn y nu mrozy.
RODZAJ CASTANEA — KASZTAN ** (gr. k a s ta n e io n i tac. c a s t a n e a — s ta ro ż y tn o n azw y o w o có w k a s z ta n a ja d a ln e g o )
Charakterystyka — patrz, C. saliva — prawie wyłącznie uprawiany u nas gatunek. Gat. — około 12 w umiarkowanej strefie półkuli północnej. Castanea sativa Mili. (C. vesc.a Gacrtn.) — k aszta n ja d a ln y . Drzewo do 30 m (w cieplejszym klimacie); korona szeroka, nisko osadzona. K. starych drzew z głębokimi spękaniam i, spiralnie okrążającymi pień. P. pąki niewielkie, okryte 2 łuskami. Li. na pędach ± poziomych ułożone naprzemianlegle; pojedyncze, wąskoodwrotniejajowatc ( 10-20 cm dl.), grubo ościsto zębate, skórzaste, dojrzale prawie nagie. Kw. w drobnych w ierzchołkach, zebranych — dość luźno — w sztywne, wąskie, wyprostowane, bialoziclone.kłosy, rozwijające się w kątach liści tegorocznych przyrostów; (1)2-3 wierzchotki kwiatów żeńskich u nasady tylko niektórych kłosów, zwykle tych z górnej części dlugopędów, pozostałe kłosy czysto męskie; VI-VII. Kw. męskie nektąrodajne; kwiaty zapylane przede wszystkim przez chrząszcze, ale i inne owady oraz wiatr. O w . duże, „bophejrtkowate” w kształcie, brązowe, błyszczące.orzechy (2 -4 cm 0 ), po 1-3 w bardzo kolczastych, „jeżowalych” okrywach, pękających po dojrzeniu — w jesieni pierw szego roku — .4 klapami ***. R ys. 50. O ue rcus pa lu stris
oczyszcza się z nich, w przeciw ieństw ie do Q. rubra. Li. zwykle mniejsze i głębiej klapowane niż u Q. rubra, z 2-3 tylko parami wąskich klap, ustawionych często prawie prostopadle do nerwu głów nego; dolna strona jak u Q. rubra, ale błyszcząco zielona, a kępki włosków w kątach nerwów większe. Ow. małe, prawie
156 •■ÜhiáL.,-
1 N azw a te g o d ę b u w y w o d z i się o d d a w n e g o s p o so b u u ż y tk o w a n ia je g o d re w n a * a nie od -
na p rz y k ła d
n a g o n ty ,
d a c h ó w k o w a te g o u ło ż e n ia ja k ic h ś c z ę śc i ro ś lin y , j a k m o ż n a ro z u m ie ć
używaną u n as cz a se m , n ie fo rtu n n ą nazwę- „ d ą b d a c h ó w k o w a ty ” . A n g . c h e stn u l, c z e s. k a s ta n o v n ík , n ie m . K a s ta n ie , ro s. K a u rra n . P o ró w n a j c e c h y p ą c z k ó w , liśc i, k w ia tó w i o w o c ó w u k a s z t a n o w c ó w
Htypoatslaiutctuu’.
A c sc a /iis, z ro d z in y
YyyS( . zasięg pierwotny bardzo trudny do określenia, obejmuje pd. że M- Kaspijskiego, Kaukaz, pn. i zach. Anatolię oraz najprawdopodobniej "/¡¡ć pd i środk. Europy, po W iochy i Węgry — gatunek uprawiany od CV nmiętnyeh czasów w celu pozyskania jadalnych ow oców (w Europie ''^^'zestrzeniony przez Rzymian), ważne gospodarczo drzewo ow ocow e w kra'icli południowych, szczególnie we W łoszech; w iele odm ian ow ocow ych. D ługow ieczne drzewo. D ek o r. ładne, skórzaste liście (późny rozwój), białe kwiatostany, kolczaste, duże owoce na peryferiach korony — dobrze widoczne. W ym . i zast. — głębokie , | ., zarówno gliniaste, ja k piaszczyste; unika gleb w apiennych; m ała odporność na mrozy. Duża odporność na suszę i zanieczyszczenia atmosfery. Największe, drzewiaste okazy, spotykane u nas głównie na zachodzie kraju, gdzie daje czasem sam osiew ; poza tym często krzaczaste, z. kilkoma odroślowymi pniami po ścięciu. Z a s to s o w a n ie ograniczone, w dobrych warunkach mikro- i m akroklim alycznych, w miejscach osłoniętych.
RODZINA ULMACEAE — WIĄZOWATE Drzewa, rzadziej krzewy. Li. pojedyncze, skrętolcgłc, zwykle pllkowane lub ząbkowane, często asym etryczne u nasady. E ty. obupiciowe lub rozdzielnopłeiowe jednopienne; ustawione pojedynczo, w wiązkach, rzadziej w krótkich gronach; w okwiecie brak korony, działki kielicha wolne lub zrośnięte; kwiaty wiatropylne, ale i po części ow adopylne (Ulmus). Ow. oskrzydlony orzeszek (H em iptelca, Ulmus) lub pestkowiec (Celtis, Z elkom ). Należy tu 16 rodzajów , z których we florze Polski reprezentow any jest tylko rodzaj'» Uhnus, poza tym rzadko upraw iane: Cellis, H em ipielea i Zelkowi.
RODZAJ ULMUS ■ WIĄZ*
!
(łac. u lm u s — sta ro rz y m s k a n a z w a wi. |Zów, z w ła s z c z a U. m inor)
Drzewa, rzadko krzewy; pączki zróżnicow ane na wegelatywne i kwiatowe. Li. krótkoogonkowc, zwykle niesym etryczne u nasady i podw ójnie pilkowane, unerwienie pierzaste, nerwy boczne przynajmniej częściowoj'oz.galęzipnę (rozwid lone), w przeciwieństwie do przypom inających liście niektórych wiązów' — liści grabu. Kw. obupiciowe lub poligam iczne,v dzi3ł^i kielicha zrośnięte; kwiaty zebrane zwykle w, pęczki,, ukazują się u ml,sady. Zeszłorocznych pędów, przed imA ug. elm , c z e s. jilm , b fe s t, va/„ n ie m . U lu ie , ro s. n>ra,
iu ii.m
, G ep ecr.
159
...
A
rozw ojem liści (III-IV ), znacznie rzadziej (u gatunków tu nie uwzględnitjnyW — jesicnią w kątach liści tegorocznego przyrostu. Ow. małe orzeszki, otocżoti dokoła cienkim , unerwionym skrzydełkiem ; dojrzew ają Dopadają w kilka ty go^ po kwitnieniu — u gatunków kwitnących wczesii% v?tasną ju ż w końcu V lub ąj początku VI *, i od razu kiełkują (jak owoce A cer sacchtm num ). G al. — 18 na połknij .północnej, w tym 3 gatunki w Polsce. Dekor. — nie wyróżniają się (ale patrz odmiany). W ym . i zasl. — g j^ przeciętne, raczej żyzne i świeże; miejsca słoneczne do pólcicnistych. Na glebach wilgotnych najchętniej rośnie wiąz szypulkow y, na suche natom iast najlepszy jesl wiąz polny, zw łaszcza jego formy kseromorftcznc. Stosowanie wiązów jeS[ ograniczone ze względu na szeroko rozpow szechnioną, pandeiniczną tzw. naczy. niową (holenderską) chorobę w iązów, zw aną też grafiozą (od nazwy stadiua konidiałnego w yw ołującego ją grzyba — Grap/dum nimi). Zasychanie konarów i gałęzi powodują rozrastające się w wiązkach naczyniowych, zatykające je i w ydzielające toksyny — strzępki grzyba Ophiostoma novo-iilini, roznoszonego z drzewa na drzewo przez 2 gatunki korników (oglodków) z rodzaju Scolytus. Znoszą one bardzo dobrze zanieczyszczenia powietrza; w wielu krajach cenione były jako jedne z podstawowych drzew, „tw orzących” krajobraz (np. w Anglii) lub drzew do obsadzania ulic i dróg (np. w Holandii); możliwe jest również stosowanie na łbrmowanejZywoploty i szpalery). Rozpoznawanie gatunków, poza mało zm iennym wiązem szypulkowym, jest trudne, wiąz górski i polny są bardzo zm ienne, a poza tym bardzo często, zarówno w naturze jak w uprawie, (worzą w ielopostaeiow e mieszańce (Ulmus xhollandka). Z naczna część odmian ogrodowych, uw ażanych za formy Ulmus glabra bądź U. minor, to w rzeczywistości formy U. xhollandica. Ulmus laevis Pall. (U. pcduuciilata Foug., U. effitsa Willd.) — w iąz szypulkowy (limak). Drzewo do 40 m wys., z szeroką koroną i przcwisąjącyiiti gałązkami; pnie często pokryte pękami gałęzi odroślow ych i zw ykle charakterystycznie rozszerzone przy ziemi, z p r z y p o r a m i P . cienkie, zwykle ow łosione; pączki wegetatywne w ydłużone i ostre, nieowlosione, łuski, z ciemnymi brzegam i, dwubarwne. Li. (do 15 cm dl.) bardzo niesyjnetryeżne u nasady (różnica liczby nerwów bocznych w obu częściach blaszki 3-4), grubo, podwójnie pilkowane, nigdy nic klapowane, z wierzchu gładkie lub nieznacznie szorstkie, lśniące, spodem gęsto, miękko ow łosione; nerwy boczne rozgałęzione zwykle tylko u .nasady—krótszej części biaszKTTiściowcj; ' ogonki dość długie (4 -6 mm). Kw. znam iona słupków białe. Ow. małe (1-1,5 cm o), ow łosione i orzęsione, zwisają na długich, cienkich szypulkach (podobnie jak kwia ty); orzeszek pośrodku skrzydełka. W yst. — od środk., pd.-w sch. i wsch. Europy po Kaukaz; w całej Polsce pospolity w lasach liściastych często w zespołach lęgowych — lubi wilgotne i żyzne gleby; dość odporny ni chorobę wiązów. Z ie lo n o s k r /.y d d k n n ie ilo jrzal cli, m ło d y c h o w o c ó w s i\ (b lo s y n le ly c z n ie a k ty w n e w g d y liśc ie d rz e w a n ie sij je s z c z e r o z w in ię te . :|!!|! R ac o t (le s z c z .) — „ d e s k o w a te k o rz e n ie ” d o w y s. 1,5 m , o d b ie g a ją c e o d p n ia n a o d le g ło ś ć 2 1
Rys. 52. U lm us la evis (1), U. pu m ila (2)
^ Ulmus glabra Huds. {U. montana W ith., U. scabra Mili.) — wiąz górski Drzewo do 3 0 -4 0 m wys.; bez odrostów korzeniowych i z reguły bez przypór. P. dość grube, sztywne i owło sio n e; paczki gm fae.i-tepe, często prawie czarne, rdzawobrązowo owłosione. Li. zwykle największe, z. wymienionych gatunków (do 16 cm dl.), grube, z wierzchu matowe i „pod w łos” w yraźnie szorstkie (= scabęr), spodem miękko .owłosione; asym etria często nieznaczna;, ogonki grube, i bardzo .krótkie — ogonek c/ęsto krótszy niż zasłaniająca go dłuższa część blaszki liściowej. Na bujnych oraz zacienionych pędach, zw łaszcza na ich końcach, w ystępują często liście rozszerzone w górnej części i klapowaiu?; jesienią żółte liście wiązu górskiego opadają najwcześniej z krajowych wiązów. Kw. w kwiecie (5)6(7) pręcików; znamiona słupków i orzęsienie okwiatu — czerwone. O w . zw ykle największe (do 3,5 cm dl.), nagie, z orzeszkiem osadzonym pośrodkii, prawie siedzące. Wyst. — prawie cala Europa, poza jej pd. i pn. krańcami, pd.-zaeh. Azja; * N azy w an y c z ę s to b rz o s te m , a le la k ró w n ie ż n a z y w a się in n e w ią z y , z w ła s z c z a w ią z p o ln y . Ludowe n azw y w ią z u , ta k ie ja k lim a k lu b b rz o s t, z o s ta ły p rz e z le k s y k o g ra fó w s z tu c z n ie p rz y p isa n e konkretnym g a tu n k o m !
II —l)emlntluj>,Ki
161
:' ü W ................
R ys. 54. U lm us m in o r (1), U lm us ‘W red ei’ (2)
R ys. 53. U lm us g la b ra
w szędzie niszczony przez chorobę, często tylko młode okazy na najlepszych stanowiskach; w Polsce w lasach liściastych (lęgi, gnidy, buczyny), często z klonem pospolitym , lipą drobnolistną, jesionem i bukiem, na podobnych glebach jak limak.
lub czarniawymi (znacznie rzadziej — białawymi) pruczołkam i (!); jesienią liście długo zielone, opadają późno. K w . z 4 pręcikami, słupki o białych znamionach; okwiat biało orzęsiony. Ow. (do 1,6 cm dl.), nagie, z orzeszkiem osadzonym ekscentrycznie, w pobliżu wycięcia skrzydełka, prawie siedzące. Wyst. — pd. i środk. Europa, pn. Afryka, pd.-zach. Azja; w Polsce na ogól rzadziej spotykany od poprzednich gatunków, w lasach i n a suchych zboczach, na stanowiskach suchych i słonecznych często +1 krzaczastej formy kseromorficzne, o pędach pokrytych nieregularnym i, grubymi naroślami korkowym i i mniejszych, szorstkich liściach. G atunek bardzo zm ienny, trudno czasem określić granicę między niektórymi jego formami a Ulmus xliollaiulica. Lepiej od innych wiązów znosi suszę i zacienienie, niemniej jednak występuje i w lęgach wiązowo-jesionowych, Ficario- (Jhnetum campestris. li,eho3’ż1 za najbardziej podatny na chorobę wiązów z naszych gatunków rodzimych.
•' U lm us m in o r Mill. emend. Richens {U. carpinifolia Ruppius ex Suckow, U. campestris auct. non L., U. foliacea Gilib.) — w iąz polny (wiąz pospolity). Dlzewo do 30 m wys., z odroślami korzeniowymi i pękami gałęzi odroślowych na pniach. P. cienkie, często długie i zwisające, zwykle nagie, niekiedy z .naroślami-korkawpoi (dawniej określane jako var. suberoset (M oench)Soó); pączki drobne, ostro zakończo ne, o biało orzęsionych łuskach. Li,_zmi,enne_w kształcie, zwykle bardziej wydłużone niż u innych gatunków, skórzaste, gładkie i błyszczące *, z wierzchu z wyraźnym nalotem w oskowym, spodem tylko z bardzo małymi kępkami, włosków; nasady zw ykle niesym etryczne, ogonki długie (do 1,5 cm); młode liście od spodu (a także owoce i inne części), zwłaszcza przy nerwie głównym u nasady blaszki, z czeiyyoitymi * L iśc ie m ło d y c h d rz e w , o d r a s tó w k o r z e n io w y c h i fo rm k s e r o m o r f ic z n y c h z w y k le obustronnie s z o rs tk ie .
^ ^
162
Ulmus /h ollan clicie wielokrotnych mieszańców
'
...
y
A.
— w iąz h o len d ersk i. Roje płodnych, często Ulmus m inor i U. glabra, występujących wraz
/
z gatunkami rodzicielskimi, Cechy pośrednie, bardzo zm ienne, w ■różiiyC|1 kombinacjach — przy oznacz; uiiu gatunków i dom niem anych mieszańców nal
U lm u s ‘C a m p e r d o w n ii'
o d n . C n m p e n io w iu i. K o ro n a p a ra s o lo w a ia , s/.c z c p io n a n a w y so k ą
p n iu . w s z y s tk ie g a łę z ie w y g ię te ku do o w i i z w is a ją c e , liśc ie d u ż e . s z ty w n e , b a rd z o s z o rs tk ie . Odmiana b a rd z o rz a d k o j u ż s p o ty k a n a , „ w ią z p łą c z ą c y ” , j U lm u s ‘D a m p i m ’ — o d m . O a m p ie r a . P o k ró j s to ż k o w a ty , z b liż o n y d o p o k ro ju to p o li włoskiej (d rz e w o w o ln o ro s n ą c e , z w y k łe w y so k o ś c i k ilk u m e tró w , a le s ta re o k a z y o s ią g a ją p o n a d 2 0 m wys.) g a łę z ie u s ta w io n e p ra w ie p io n o w o ; z w ie k ie m k o ro n a p o s z e rz a się . L iśc ie n a k ró tk ic h b o c z n y c h pędach u ło ż o n e b a rd z o g ę s to , u s ta w io n e p io n o w o , s k rę c o n e , „ o tu la ją c e ” g a łą z k ę , n ie c o sz o rs tk ie . U lm u s ‘W r ę d e P — o d m . W rc d iP a . J a k p o p rz e d n ia , a le m ło d e liśc ie in te n s y w n ie żó łte. U lm u s ‘J a c c p ie lin e H iilie r ’ (= U lm u s Y -clugaiitissim a M orw . M acp u elin e U ilłie r ’). B ard z o gęsty i w o ln o
ro sn ący
k rz e w , g a łą z k i c ie n k ie ,
liśc ie d ro b n e (d o 3 ,5
cm
d l.), u ło ż o n e
b a rd z o gęS{0
n a p r z e m ia n le g ie , c z ę ś c io w o z a c h o d z ą c e n a s ie b ie ; je s io n ią b a rd z o d łu g o z ie lo n e . U lm u ju iu m iltt L . ~ ~ w ią z s y b e r y js k i. K rz e w lub d rz e w o . I \ b a rd z o c ie n k ie , p ą c z k i m a łe . L i. ma]e ( 2 - 7 c m d l.), c lip ty c z n o la n c e to w a te , z w y k le p ra w ie s y m e try c z n e , p o je d y n c z o lu b p o d w ó jn ie grubo p ilk o w a n e , s k ó rz a s te , n a g ó rn e j s tro n ie c ie m n o z ie lo n e , n a g ie , o d s p o d u n ie c o o w ło s io n e ; ogonki
Rys. 55. C eltis occiclentalis (1), C. au stra lis (2), Z e lko va se rra ta (3)
c ie n k ie , s to s u n k o w o d łu g ie . K w . II—U l (!). O w . s i e d z ą c , o k rą g łe ( 1 - 1 ,5 c m 0). W y s t.
w sc h . S y b e ria i D a le k i W s c h ó d .
W y m . i z a s l. - - w ią z o d p o rn y na su sz ę , ja k ró w n ie ż w d u ż y m sto p n iu n a c h o ro b ę w iąz ó w .
Nti p o łu d n iu E u ro p y i w p d .-z a c h . A zji ro ś n ie b a rd z o rz a d k o u n as s p o ty k a n y , w ra ż liw y na m ro z y Celtis a u stra lis L. — w ią z o w ie e p o łu d n io w y ; m a o n m .in . g ła d k i; k o rę , z w y k le z p ły tk im i, p o z io m y m i rysami; liście w y ra ź n ie s k ó rz a s te , d łu ż s z e , z s iln ie w y c ią g n ię ty m miękko o w ło s io n e , a z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e
RODZAJ CELTIS — WIĄZOWIEC'
w ie rz c h o łk ie m , o d s p o d u g ę sto ,
i s z o rs tk ie ; o w o c e n ie c o w ię k s z e , na d łu ż sz y c h
szypulkach, slo d k aw e.
(celtis — sta ro rz y m s k a n a z w a C. australis)
( J a t.
RODZAJ ZELKOVA — BRZOSTOWNICA *
- o k o ło 6 0 - 7 0 , p rz e w a ż n ie w ie c z n ie z ie lo n y c h d rz e w z tro p ik ó w ; ty lk o 1 - 2 z a słu g u ją na
u w a g ę w n a s z y m k lim a c ie . (zelk o v a, ce lk w a — k a u k a sk a n a z w a Z e lk o v a carpinifolia) 7
C e ltis o c c u le n ta lis L. — w ią z o w ie e z a c h o d n i. D rz e w o w u p ra w ie d o 2 5 m w y s.. z b ard zo .sze tek ą
k o ro m i i z w is a ją c y tu L d e n k im i g a łą z k a m i. K . sz a rtiw a , ch ro p a w ti o d c h a ra k te ry s ty c z n y c h gruzclkow atych \
niiciolcdw ” . k o rk o w y c h .
L i. .n ie s y m e tr y c z n e , ja jo w a te
(z w y k le
5 -1 2
cm
d l.),
z
w yciągniętym
w ie rz c h o łk ie m , g ru b o i o s tro p ilk o w a n e , z w ie rz c h u g ła d k ie lu b s z o rs tk ie , ja s n o z ie lo n e , s p o d e m tylko na
G a t. — 5 7, o d S r ó d z ic m n n m o r z a p o w sc h . A z ję ; w P o ls c e rz a d k o u p ra w ia n y p ra w ie w y łą c z n ic 1 gatunek.
n e rw a c h o w ło s io n e . K w . p o lig a m ic z n e , w k ą ta c h liści m ło d y c h p rz y ro s tó w ; d z ia tk i k ie lic h a w o ln e ; V. Ow. p e s tk o w c e w ie lk o śc i g ro c h u , n a sz y p u lk a c h d o 1,5 (2 ) e m d l., z c ie n k ą w a rs tw ą o w o c n i, p o m a ra ń c z o w e do c ie m n o p u rp u r o w y c h ; z ja d a n e i r o z n o s z o n e u n as p rz e z p ta k i d r o z d o w a te — d o ś ć c z ę s to sam o sie w . YYvst. -
w sc h . re jo n y S t. Z jed li.
D e k o r . — ja k w ią z ó w (liś c ie ż ó łte w je s ie n i) , p ó ź n y ro z w ó j na w io s n ę . Y \'y m . i z a s t . — jak w ią z ó w . W n ie k tó ry c h k ra ja c h (n p . na W ę g rz e c h ) c e n io n e d rz e w o d o o b s a d z a n ia u lic, o d p o rn e na c h o ro b y , s u s z ę i z a n ie c z y s z c z e n ie p o w ie trz a .
Z e lk o m
s e r ra ta
(T h u n h .)M n k in o
— b r z o s to w n ie n j a p o ń s k a .
D rz e w o o s z e ro k ie j
k o ro n ie ,
osadzonej na k ró tk im p n iu , w o jc z y ź n ie d o 3 0 n i w y s., u n a s o w ie le n iż sz e , i,i . e lip ty c z n e lu b w ąskojajow ale ( 3 - 6 c m d l., n a d lu g o p ę d a c li d łu ż s z e ),
-
s y m e try c z n e , g ru b o , o ś c is to p ilk o w a n e ,
z w ierzchu le k k o s z o rs tk o o w ło s io n e , o d s p o d u ± n a g ie ; u n e rw ie n ie p ie rz a s te . K w . p o lig a m ic z n e , + sied zące, p o je d y n c z o lu b w p ę c z k a c h (m ę s k ie u n a s a d y p ę d ó w ), w k ą ta c h liści r o z w ija ją c y c h się krótkich p ę d ó w
b o c z n y c h ; d z ia łk i
k ie lic h a
z ro ś n ię te ;
V -V 1 . O w .
d ro b n y , a s y m e tr y c z n y ,
s u ch y
pestkow iec; je s ic n ią o p a d a ją b o c z n e , o w o c u ją c e g a łą z k i, z m n ie js z y m i n iż n a d lu g o p ę d a c li liść m i.
* A n g . h a c k b e rry , c z e s. h fe s lo v e c , n ie m . Z ilrg e ih a u m , ro s. tc ap k ac, K a M cm io e tr e p e m ) ,
A ng. z e lk o v a , cz e s. z e lk o v a , n e jd a , n ie m . Z e lk o v e , ro s. ris c jiM a ia .
165
164 U
Alɮfl:
«mMí
■NID'
r
,jfV
W y s t. — J a p o n ia , P iw . K o re a ń s k i, T a jw a n . D ek o r. —
c h a ra k te ry s ty c z n a
k o ro n a ;
k o ra p ni s ta ry c h
d rz e w
s z a ra ,
±
g ła d k a , z diuginij
Wyst. — Chiny; od wieków sadzona w Azji ze względu na hodowlę , .uników (Bom bvx morí), w Europie od XI -XII w.; bardzo zm ienny gatupek
p o p rz e c z n y m i p rz u le h lin k a m i; p ię k n e p rz e b a rw ie n ie je s ie n n e — ż ó llo p o in a ra ń e z o w e d o brazowcg0' W y m . i z a s t . — n ie w p ełn i o d p o rn a n a m ro z y , d o u p ra w y w z a c h o d n ie j c z ę śc i k raju ; stanowisk'
D ek o r. — niewielka wartość dekoracyjna późny rozwój liści na wiosnę wczesne opadanie w jesieni (zabarwienie żółte). W ym . i zast. : — polecana jehy lekkie, piaszczyste, dość suche, stanowiska cieple i słoneczne; lepiej drewnieją wtedy pędy i morwa jest mniej narażona na przem arzanie w surowe zimv Dawniej uprawiana na dużą skalę, liście z, licznych pędów odroślowych wycinanych roślin zbierano na karmę dla jedwabników .
s ło n e c z n e , g le b a ż y z n a , z a so b n a w w o d ę . P o d le g a g ra fio z ie .
RODZINA MOFIACEAE — MORW OW ATE
‘Pemiuln" — o d m . z w is a j ą c a . K o ro n a p a ra s o lo w a ln , g a łę z ie w y r a ź n ie z w is a ją c e , p o d o b n ie
Należy tu ukuło 50 rodzajów, obejm ujących drzewa, krzewy, pnącza i rośliny zielne, w ystępujące głów nie w strefie tropikalnej i tam często wieczniezielonc Rośliny zw ykle z sokiem m lecznym . L i. z reguły pojedyncze i skrętolegle. Kw, niepozorne, rozdzielnopłciow e, jedno- lub dwupienne, często w główkach i koł kowatych kłosach, okw iat w postaci kielicha; wiatro- i owadopylne. Ow. drobne orzeszki, nielupki (Maclura, M orus) lub pestkow ce (Broussonetla)\ wolne lub zrośnięte, otoczone często mięsistym okwiatem (owoce rzekome) lub zmięśniałą butelkow atą osatlką kwiatostanu (Ficus). Uprawiany jest u nas powszechnie tylko jeden gatunek morwy — Morus bardzo rzadko natomiast Broussonetia, Ficus (F. carica L.) i Maclura.
RODZAJ MACLURA — ZOŁTNICA (MAKLURA)* (n a c z e ś ć a m e ry k a ń s k ie g o g e o lo g a , W illiam a M aclu re'a)
Fot. 76
G at. — t2 w A m e ry c e , A fry c e , A u stra lii i I n d o n e z ji; u p ra w ia n y u n a s ty lk o je d e n g a tu n e k . M a d u r a p o m ífe r a (R a í.) C .K .S c h n e id . (A/, a iira u tia c a N u tt.) — ż ó l tn ic a p o m a r a ń c z o w a . D rz e w o do 20 m w ys. w o jc z y ź n ie , u n a s z n a c z n ie n iż sz e , k o ro n a c z ę s to a s y m e try c z n a , z k ró tk im p n ie m ;
RODZAJ M O R U S — MORWA*
w różnych cz ęśc iac h ro ślin b i a l y ^ O k n i j e c z p y K . w łó k n is ta , g łę b o k o s p ę k a n a , p o m a r a ń c z o w o h r a zo w n .
P. w kątach liśc i, z w ła s z c z a n a s iln y c lí p ę d a c h , ciernie,. L i. c a ło b rz e g ie , ja jo w a te i z a o s trz o n e ( 5 - 1 2 cm (lac. m o ru s — s ta ro rz y m s k a n a z w a M orus nigra i jeżyny)
dł., na silnych p ęd a ch d łu ż s z e ), c z ę s to n ie c o p o fa lo w a n e , z w ie rz c h u n a g ie , b ły s z c z ą c e , o d s p o d u le k k o owłosione. K w . d w u p ie n n e , n a te g o ro c z n y c h
p r z y ro s ta c h , m ę sk ie w k r ó tk ic h g r o n k a c h , ż e ń sk ie
w gęstych, o k rą g ły c h g łó w k a c h ; V I. O w . d ro b n e o r z e s z k i, o to c z o n e r o z r o ś n ię tą o s a d k ą k w ia to s ta n u j tworzące d u że (u n a s d o 1 0 -1 2 cm 0 ), k u liste o w o c o s ta n y o g ru z e łk o w a te j, z ie lo n e j lu b p o m a ra ń c z o w e j
G ai. — około 10, głównie w subtropikach półkuli północnej; uprawiany jest u nas tylko jeden gatunek.
powierzchni; n ie ja d a ln e , a łe o z d o b n e — „ s ie d z ą ” n a g a łę z ia c h p r z e z c a łą z im ę . W ysf. - - pd. re jo n y ,St. Z jc d n .
M orus alba L. — m o rw a biała. D rzewo do 15 m wys. P. nagie. Li. jajowate lub okrąglaw e (7-15 cm dl., rzadko dłuższe), piłkow ane lub karbowanopilkowane, z w yjątkiem zatok, niepodzielone lub bardzo różnie pow cinane (heterofilia — różnolistność) **, gładkie i błyszczące lub tylko nieco szorstkie, na spodzie z kępkam i białych włosków. Kw. — drobne, w JU osuch. O w . drobne jiiełupki-. („nasiona”), obrośnięte soczystym i osnówkam i powstałymi z okwiatu (rzadki przykład owocu rzekom ego!), zebrane w gęste, walcowate owocostany (do 2 cm dl.), podobne do owoców jeżyn, jadalne, słodkie i mdłe, barwa — biała, różowa, czerwona, fioletow oezarna dojrzew ają i opadają w lecie.
D e k o r. — in te re s u ją c e o w o c o s ta n y , p o d o b n e d o p o m a ra ń c z , a łe n ie ja d a ln e . W y m . i z a s t. — d rz e w o w ra ż liw e n a m ro z y , d o s to s o w a n ia z a s a d n ic z o ty lk o w z a c h o d n ie j c z ę śc i Polski, ro śn ie c z ę sto k rz a c z a s to w s k u te k p rz e m a rz a n ia . W k ra ja c h o ła g o d n ie js z y m k lim a c ie c h ę tn ie stosowana m r 'm é p rz e b y le ż y w o p ło ty . .S tarsze, o w o c u ją c e o k a z y są u n as b a rd z o rz a d k o n o to w a n e . Drewno żó łte, b a rd z o tw a rd e i c ię ż k ie , trw a łe ; In d ia n ie w y ra b ia li z n ie g o lu k i i to m a h a w k i, a liśc ie służyły ja k o p o k arm d la je d w a b n ik ó w .
RODZINA VISCACEAE — JEM IOŁOW ATE
* A n g . m u lb e rry , c z c s. m o ru ś e , n ie m . M a u lb e e r b a u m , ro s . m e n K o im u a . ,M' G łę b o k o i
p o w c in a n e
są
liśc ie
m ło d o c ia n e ,
a
w ię c
na
d lu g o p ę d a c h ,
u
m ło d y c h
N ależą tu ro ślin y p p lp a s o ż y ln ic /e ( z ie lo n e , a s y m ilu ją c e ), r ó s n ą c e p r z e w a ż n ie n a d rz e w a c h i krzew ach. Z sie d m iu ro d z a jó w rę j|r e z e n to w a n y jest w P o ls c e ty lk o je d e n : V7.s c u m — je m io ła .
roślin
w ż y w o p ło ta c h , n a to m ia s t s ta re d rz e w a m a ją p rz e w a ż n ie liśc ie s ła b o k la p o w a n e łu b b e z w cięć. Is tn ie ją ró w n ie ż : A/, n ig r a L. i M . r u b ra L ., g a tu n k i w ra ż liw e n a m ro z y i p raw d o p o d o b n ie
u n as
166
n ie
s p o ty k a n e . T e n a z w y n a d a w a n e s ą c z ę s to (n ie s łu s z n ie ) fo rm o m m o rw y b ia łej.
Fot. 73
'■*k u C araęm ui m 'b o re sc e ttx ‘P e n d u lu ’ ; o d m ia n a s z c z e p io n a n a p n iu M . a lb a .
•e
%
* A ng. o sag e o rn n g e , c z e s. m n k lu rn , n ie m . M ile h o n m g e , O s a g e d o rn , ro s.
Maiuiiopa.
167
i
RODZAJ VISCUM — JEMIOŁA * (tac. viscuni
— staro rzy m sk a n a z w a jem ioły i L o ra n th u s e u r o p a e u s i ro b io n e g o z nich lep u n a ptaki ” }
k ilk a d z ie sią t. g łó w n ie w tr o p ik a c h i s u h tro p ik a c h A fry k i, n ie lic z n e w A zji. Im ro p ie ■ Mistrolii: w r o ls to I g a tu n e k , z 3 p o d g a lu n k a m i. ¡/
Y iscum a lb u m I -
.je m io ła p o s p o lit a . Z im p /jeJp n y _ .p i3 lp iiso ży tn iczy k rz e w , z w y k le k n lis te g o
liii (do ok. 1 a> 0 ). o p s e u d o ily e lio lo iu ic z n y c h ( n ib y w id la s ly c h ) r o z g a łę z ie n ia c h . I*, z ie lo n e •— nie V
cieja; p aczk i n ie o k ry te łu s k a m i. L i. b e z o g o n k o w c . e lip ty c z n e h ib p m liu g o w n io ła n c e lo w a le (d o d l ) priibo. sk ó rz a s te . c a lo b r z e g ie , u ło ż o n e aa k rz y ż.le g lc. Kvv. d w u p ie n n e , n a s z c z y ta c h p ę d ó w ,
'\w iV n ie z ró ż n ic o w a n y ; n e k tu ro d a jn e — o w a d o p y ln c ; 11 -IV . O w . b ia łe , rz a d z ie j ż ó łta w e , p ó lp rz c jrz y s lc K|.,
Kuliste lub le k k o g ro s z k o w a te , w e w n ą tr z le p k ie ; w ła ś c iw y m i o w o c a m i st| p o z b a w io n e
" t iv v aiiek k ie „ n a sio n a ” — w k a ż d y m 1 - 3 z a ro d k i ( p o lie m b rio n ia ). \Vvsl
0(* E u ro p y (p o z a k ra ń c a m i pil. i w se h .) p o p d .-z a c h . A z ję ; w P o ls c e p o s p o lita w c a ły m
K n'u na ró żn y ch d rz e w a c h i k rz e w a c h , ró w n ie ż o b c e g o p o c h o d z e n ia , z w ła s z c z a n a to p o la c h , n ie ro ś n ie n i'd ęb ach k rajo w y ch (lu b ty lk o w y ją tk o w o ). R o ś lin a tru ją c ą i le c z n ic z a , r o z s ie w a n a p r z e z p ta k i (ty lk o •miiiluszka i p aszk o t — 7'tin ltts v isc iv o r n s (!) — p o ły k a ją c a le „ o w o c e " , u c o z a ty m id z ie , r o z s ie w a ją emiok' dalek o o d k rz e w u m a te c z n e g o ). P o z a p o d g a ln n k ic n i ty p o w y m , V isc u m a lb u m L. s u b sp . ą lb u m , Kióry atakuje d rzew a i k rz e w y o k ry lo z a lttż k o w e d w u liś c ie n n e , rz a d z ie j s p o ty k a n e s i| u n as
s u b sp .
abirlh' (W icsb .)A b ro n i., je m io ła jo d ło w a , p a s o ż y tu ją c a w y łą c z n ie na jo d ła e li o ra z s u b sp . .< m xirim .'»/a (W iesh.)V ołlin. (V. Ia x n w B o is s .), je m io ła r o z p ie rz c h ła , p a s o ż y tu ją c a a a s o śn ie . P o d g a tu n k i ró żn ili sic przede w szy stk im ż y w ic ie la m i, p o z a ty m p e w n e ró ż n ic e w lic z b ie z a ro d k ó w w n a s io n a c h , b a rw ie i kształcie niby jag ó d , w ie lk o śc i i k s z ta łc ie liśc i ikl.
RODZINA ARISTOLOCHIACEAE — KOKORNAKOW ATE Krzewy, często pnącza, rzadko rośliny zielne. Należy tu 7 rodzajów, którycli gatunki występują głównie w rejonach tropikalnych i podzwrotnikowych.
RODZAJ ARISTOLOCHIA — KOKORNAK*** (lac. aristolochia i gr. arislo lo c h e ia — s ta ro ż y tn e n azw y k o k o rn ak ó w , z gr. a risto s = n ajlep szy i gr. to c h eła = p oród)
Rośliny zielne lub krzewy o [pędach często w ijących się./ Gat. — Ponad 300, przeważnie tropikalnych: w Polsce w uprawie prawie wyłącznie I gatunek****. * A n g , m istle to c , c/.es. jtn c li, n ie m . M is te l, ro s. O M C Jia. L ep na p ta k i ro b io n o n ic ty lk o z ..n ib y ja g ó d ” , ja k s ię p o w s z e c h n ie u w a ż a , a le g łó w n ie ’/■ro zg o to w y w an y ch p ę d ó w je m io ły ! G a łę z ie je m io ły su w y k ła d a n e zim«), ja k o p rz y s m a k s a re n i jelen i. A n g . b irth w o rt, c z e s. p u d ra ż e c , n ie m . P fe ife n b łu m e , ro s. K n p icaao n . K rajow i)
Rys. 56. M orus alba (I), M. nigra (2), M. au stra lis (3)
l>ySini)
(z ;ip e w n e
a n tr o p o f ile m ) je s t
A r is to lo c h ia
c lc m a tifis
L.
-
k o k o rn a k
pow pjnikow y.
169
Fol. 74
A ristolochia m acrophylla Lani. (A. sipho L T lćr., A. ilttrior liort. non Hill) kokornak w lelkolistny. JKj-zęw.pnącj;, do 10 (-1 5 ) ni wys. F. wijące się, nag¡e ciem nozielone; pąki nadlegle, w lyrn dolne — kwiatowe. LI. skrętolegle’ dlugoogonkow e, duże (10-30 cm dl. i 0), sercowate i calobrzegie, dojrzale prawić nagie, zw ykle z 3 nerwami u nasady. K w . obuplciow e z pojedynczym, zrośnię t y okw iatem , fajkowato wygięte (ang. D utchm an’s pipe) i zwisające na dlug^^ szypułkadą (kwiaty pułapkowe, przedslupne, zapylane przez więzione w nich prZez pewien czas owady) na tegorocznych przyrostach, pręciki całkiem zrośnięte Ze słupkowiem; barwa.żóitąwoziełona, tylko łatki okwialu mniej lub bardziej brązoweV -V I. Ow. w ydłużone, pękające 6 klapami torebki, 6 -1 0 cm dl. i 2,5 cm 0. jsj’ silnie spłaszczone, w zarysie trójkątne, każde opatrzone cienkim , przezroczystym „szaliczkiem ” i dużą — wielkości i kształtu nasienia — gąbczastą „poduszeczką" W yst. — w lasach wsch. rejonów St. Zjedn. D ekor. — duże sercowate, dachów kowato ułożone liście nadają roślinie egzotyczny wygląd; późny rozwój na wiosnę, jesienne zabarwienie żółte. Zielone pędy wyróżniają się w okresie bezlistnym. Kwiaty interesujące z bliska, zwykle jednak niezauważalne pod liśćmi. W ym . i zast. — gleby świeże i nie za ciężkie, bardziej rwilgQlne niż suche;' m iejsca pójcieniste_lub zacienione. Po bluszczu (Hederá helix) jest to najlepsze pnącze dla miejsc zacienionych, natomiast na słonecznych i suchych, zw łaszcza przy południowych ścianach budynków, liście jego łatwo opanow yw ane są przez przędziorki i grzyby, przedwcześnie żółkną i opadają. Pnącze odporne w dużym stopniu na mrozy, dobrze rośnie w warunkach m iejskich; po ścięciu łatwo odrasta. W ym aga silnych i wysokich podpór; może być sadzone przy starych (również suchych) drzewach.
RODZINA POLYGONACEAE — RDESTOWATE Rośliny zielne, rzadko krzewy, krzewinki, pnącza lub drzewa. Należy tu około 50 rodzajów z całego świata, zw łaszcza ze strefy klimatu umiarkowanego, W Polsce w uprawie — obok występujących dziko lodząjów i gatunków zielnych — 1 gatunek z rodzaju Fallopia o drew niejących pędach.
RODZAJ FALLOPIA — RDESTOWKA * ¿ i ¿ ę H U I R y s . 5 7 . A ristoloch ia m a croph ylla
(n a c z e ś ć w ło sk ieg o a n a io m a G ab riele Falloppio)
Rośliny zielne lub drewniejące, niektóre — pnące. P. w węzłach obejmująca pęd, krótka tutka ze zrośniętych przylistków. Li. skrętolegle, pojedyncze, u gatun ków pnących — w zarysie trójkątne ze strzalkowatą, sercowatą lub uciętą nasadą.
A n g . k n o lw e o d , c z c s. n J c s n n , o p lc lk n , n ie m . K n ö lc ric h , ro s. m p e u .
170
K\v. drobne, u gatunków pnących — obuplciowe, okwial z 5 niewyraźnie zróżnicowanych działek; owadopylne. O w . drobpc orzeszki, obiośnięte + skrzyd latymi zewnętrznym i działkami okwialu. ą G al. — kilką? gatun drewniejących;
Polsce 2 rodzim e gatunki zielne i 1 obcy, o pędach
171
Fot. 75
'% k Falłopia baldscłm anica (Regel (Hołub (Fallopia aubertii (L.H cńiy% ^|ub Polygonutn auberiU L.Henry) — nie,stówka Auberta. gilne pnącze, Wi'j-> ’ i^ 111 wys- U - ( 2 -1 0 cm d l.j.ja a te , z pszczepowaiym i nasadw i często falistym brzegiem ,.dlugoogonkow ę; p ife d ^ tc z o lub po kilka vv węź]e' K w . drobne i _niep.ozqrnę, białe lub różowe (szczcsiólhic przekwitąjące), „kasz' kow ate”, zebrane w ttuże -Ido 50 cm dl.), luźne, wyprostowane wiechow^ kwiatostany, w kątach liści i szczytow o, na tegorocznych przyrostach; (VI)VII— i dłużej. Ow. u nas brak.
| { i !
RODZINA RANUNCULACEAE — JA SKRÓ W ATE Należy Rt 58 rodzajów, z których we florze Polski (uwzględniając wyłącznic ■•li,// zd rew n ia łe ) reprezentowany jest tylko Clematis-, bardzo rzadko uprawiane ^p o /.a ‘y 111 l
; RODZAJ C L E M A T IS— POWOJNIK* k le m a tis i la c . c le r r m tis - - s t a r o ż y t n o n a z w y r o ś l i n y p n ą c e j , p o w o j n i k a ; z g r . k i e m a = g a ł ą z k a , w ą s w i n o r o ś l i )
Rys. 58. F a llo pia ba ld sch u a n ica
W yst. — środk. Azja. Dekor. — masa niewielkich liści, które nic zm ieniają barwy do mrozów — marzną po przym rozkach; kwiaty w praw dzie drobne, ale w masie efektowne, a poza tym późne — lato i jesień, prawie do mrozów. W ym . i zast. — gleby żyzne i świeże, miejsca słoneczne do póieienistych, na glebach jałow ych i suchych, w miejscach silnie nasłonecznionych rośnie słabiej i ma m niejsze liście. Najszybciej rosnące pnącze w naszym klim acie, w dobrych warunkach daje przyrosty roczne kilkum etrowej długości. W ymaga silnych i wysokich podpór; pergole i inne urządzenia o słabej konstrukcji m ogą ulec zniszczeniu pod ciężarem masy pędów i liści; nierzadko uszkadzane są również rynny i gzymsy budynków. Dobrze znosi silne nawet cięcie i bujnie odrasta; w surowe zimy marznie w różnym stopniu. Najlepsze pnącze do uzyskiwania szybkiego efektu (jak z drzew — topole); stosowane do obsadzania ek n n ó w dźwiękochłonnych wzdłuż autostrad.
172
Ml,
B y l i n y p o d k r z e w y lub krzewy, często pnącza, ow ijające .się ogonkam i ] listków i osadkami liści złożonych, czasem szypulkam i kwiatów i ostami j kwiatostanów, a bardzo rzadko wąsatni (przekształcone szczytow e listki liści j ' złożonych — na przykład Clem atis addisoitii Britton). L i. najczęściej opadające naJ "-zimę (tylko takie gatunki u nas uprawiane), nakrzyżlegle, zwykle złożone 3_|islkowe, podwójnie 3-listkowe lub nieparzystopierzaslozlożone; listki calobrzegie lub najczęściej — ząbkow ane lub piikowane. Kw. z reguły ohuplciowe (tylko wyjątkowo poligam iczne lub dw upienne), bczplatkow c; działki płatkowate, barwne, zwykle 4 (czasem do 8); pręciki liczne, czasem kwiaty z prątniczkaini sterylnymi, pozbawionymi pylników i często płatkow ato powiększonym i pręcikami. Ow._.zbjpjqwe, złożone z zebranych w główkę drobnych, spłaszczonych nielu|ieiCnąjczęściej zakończonych zachow aną długą, zw ykle pierzasto owłosioną, śzyjkąslupka{aparat lotny; brak go na przykład u Clematis eiticeiid). Gat. — około 250, przede w szystkim w strefie klimatu um iarkowanego półkuli północnej; w Polsce — z krzewów — dziko rośnie tylko Clematis alpina, a miejscami zdziczały — C. eilalba. Dekor. — ozdobne kwiaty; szczególnie cenne są wielkokwiatow e mieszańce, które należą do najbardziej dekoracyjnych pnączy, jak ie mogą być uprawiane w naszym klimacie. O dpow iednio dobrane gatunki i odm iany kwitną od maja do października. Puszyste, perukowatc ow oce pozostają często jeszcze w zimie na krzewach. Powojniki tzw. „botaniczne”, choć mają mniejsze kwiaty, to kwitną obficie i zwykle już kilka tygodni wcześniej niż w ielkokwiatow e; są od nich mniej wymagające i nie trzeba ich ciąć. W ym . i zast. — w iększość powojników to rośliny leśne; lubią one gleby świeże, żyzne i próclinicznc. nie za ciężkie, lekko wapienne; nie znoszą suszy, spiekoty i upałów, w odpow iednich warunkach rosną dobrze zarówno na słońcu, jak w półcieniu. Zastosow anie — jak innych pnączy wymagających podpór do wspinania się. Rośliny trujące.
* A ug. V ir g in ’s b o w e r, c/.es. p k im ć n e k , n ie m . W n k ire b e , ro s. j i o m o m o c , Jionm iKU , k i i j d k h h k . Dawniej; pow ój m o ty li, p ó ź n ie j p o w o jn ik . K rajo w a b y lin p o w y p ro s to w a n y c h p ę d a c h je s t C le n im is r e n u L.
mm
"
S E K C JA C L E M A T IS (= F L A M M U L A )
C le m a tis m o n ta n a B u c h .-M am . e,\ I X ' .
p o w o j n ik g ftrsk i. P n ą c z e d o 8 m w y s., u n a s n iż sz e
, j, 3 -listkow e (!), lis tk i z w y k le g le b o ),o .z ą b k o w ą p e . K w . p o 1 - 5 , n a d łu g ic h s z y p u lk a c li w k a ta c h liści n”i z e s z ł o r o c z n y c h g a łą z k a c h ; d z ia łk i e lip ty c z n e , s z e r o k o r o z p o s ta rte (d o o k o ło 5 c m 0 ), b ia łe , c z a se m M ię d z y in n y m i b y lin y o w y p ro s to w a n y c h p ę d a c h lu b p n ą c z a o z d r e w n ia ły c h p y tlach ; jj^cje p o je d y n c z e d o p o d w ó jn ie p ie r z a s ty c h ; k w ia ty b ia łe , ró żo w e, lu b ż ó łte ; p r ę c ik i s z e ro k o r o z p o s ta rte , nagie lu b o w ło s io n e u n a s a d y ; In a k n e lu a m ik ó w .
rńżosso n ab ieg łe, s ła b o p a c lm ą c e ; V ( V I ) . ' .......... ’ - ' ‘"W y st. — śrD ilk- ‘ M c h - d i m y , H im a la je . W y m . i z a s t. — je d e n z. n a jp o p u la rn ie js z y c h d z ik ic h p o w o j n i k ó w , z w ła sz c z a n a z a c h o d z ie i p o łu d n iu E u ro p y ; k w itn ie w c z e ś n ie i b a r d z o o b fic ie . W P o ls c e czi-sio p rz e m a rz a i je s t rz a d k o s p o ty k a n y , m o ż n a g o s a d z ić ly łk o w r e jo n a c h o ła g o d n y m , c ie p ły m
Clem atis yitalba L. — p ow ojnik pn ący . Silne pnącze, zw ykle do 10 m wys. Li. zwykle 5-łistkowe, listki całobrzegie lub grubo ząbkowane. K w . małe (około 2 cm 0 ), działki krem owo- lub zielonkaw obiałe, obustronnie gęsio owłosione; kwiaty słabo pachnące lub bezwonne, zebrane w szczytowe i boczne wiechy, późne k. VII-1X. W yst. — od środk. i pd. Europy i pn.-zach. Afryki po pd.-zach. Azję; w Polsce często zdziczały, na przykład na nasłonecznionych zboczach i brzegach lasów, od Pom orza i Śląska po linię W isły na wschodzie. W ym . i zast. — wymagania siedliskow e niew ielkie; lubi .gleby..-wapienne; łatw o dziczeje i rozsiew a się. N ajpospolitszy z powojników, nie wymagający opieki, bujnie i wysoko rosnący; zastosow anie -— jak Fallopia bahlscluianica. Liście zielone do mrozów, liczne puszyste ow oce pozostają długo na krzewach.
Idiniacic. w m ie js c a c h o s ło n ię ty c h ; m a k ilk a o d m ia n o g ro d o w y c h , ró w n ie ż o k w ia ta c h ró ż o w y c h i czerw onych.
.
ÉB h I S B C Í - H
różow e lub r ó ż o w o c z e rw o n e . C ie m n ie j z a b a rw io n e k w ia ty m a T i n k P e r f e c tio n '. -— — f i e tia o o s e j O d m . le tr a p ło id a h ia , s iln ie ro s n ą c ą , o d u ż y c h , e ie m n o r ó ż o w y c h k w ia ta c h , C le m a tis ta n g u t k a (M a z ijn .) K o r s h . — p o w o j n ik ta n g u c k i. P n ą c z e d o 3 - 4 m w y s. L i. p ie rz a s lo | ub p o d w ó jn ie p ie rz a sto z ło ż o n c ; lis lk i w ą s k ie , la n c e to w a te , z ą b k o w a n e —
z o d s ta ją c y m i z ą b k a m i,
częściow o g łę b o k o s ie c z n e , z 1 - 2 k la p k a m i. K w . p o je d y n c z o , n a d łu g ic h s z y p u lk a c li ( d o 15 c m d i.); działki ja jo w a te , n a s z c z y c ie z .a o sttz o n e , /. p o c z ą tk u d z w o n k o w a to u io ż o n e , p ó ź n ie j r o z p o s ta rte (cío 8 cm 0 ), z ło c is to ż ó lte ; V I-V 1 I i c z ę s to p o w tó r n ie je s i e n ią .
W y s t. — śro d k . A zja . D c k o r., w y m . i z a s t . — d o b rz e ro ś n ie n a s ła b s z y c h g le b a c h , s to s u n k o w o o d p o r n y n a su sz ę ; najlepszy z d z ik ic h p o w o jn ik ó w o ż ó łty c h k w ia ta c h , o b fic ie k w itn ie i o w o c u je — d e k o r a c y jn e p u s z y s te ow oce. P o d o b n y je s t C. s e m i t i j b l i a R e b d c r — p o w o jn ik p ilk o w a n y , z D a le k ie g o W s c h o d u , p ó ź n ie j zakw itający — V III.
SEKCJA ATRAGENE M ięd z y in n y m i
liśc ie
3 -lis tk o w e
lu b
p o d w ó jn ie
3 -listk o w e ;
k w ia ty
p o je d y n c z o ,
z w ę z łó w
u b ie g ło ro czn e g o p rz y ro s tu , d z w o n k o w a te i s k ło n io n e w d ó ł; z p rą tn ic z k a m i, p rę c ik i o w ło s io n e . C le m a tis a lp in a (L .)M ill. ( A tr a g e n c a lp in a L .) — p o w o jn ik a l p e js k i. N is k ie p n ą c z e , z w y k le o k o ło l (—3) m w y s. L i, p o d w ó jn ie 3 -lis tk o w e łu b 3 -lis tk o w e , listk i ja jo w a te d o la n c e to w a ty c h , p iik o w a n e . K w . na d łu g ic h s z y p u lk a c li, d z w o n k o w a te ( 3 - 4 c n i d l.) , d z ia łk i o k w ia tu ja jo w a to e lip ty c z n e , n a s z c z y c ie z a o strz o n e ,jtio lc lo w o n ie b ie s k itj, rz a d z ie j r ó ż o w e łu b b ia ła w e , p r ą ln ic z k i o p o ło w ę k ró ts z e o d d z ia łe k , ........ białe: (k ,IV )V (V T lT W y s t. — o d g ó r p d . i śro d k . E u ro p y p o śro d k . A z ję i M a n d ż u rię (n a pn. i w sc h . z a się g u — C. a lp in a su b sp . s ib ir ic a (L .) O .K u n lz e ) ; w P o ls c e w K a rp a ta c h , n a jc h ę tn ie j w p ó łc ie n iu , n a g le b a c h w ap ie n n y ch ,"tle i n a g ra n ita c h , o d re g la d o ln e g o p o p ię tro k o s o d rz e w in y , w z a ro ś la c h w y so k o g ó rs k ic h , na b rz e g a c h la su . W y m . i z a s t , — n a jn iż s z y z e s p o ty k a n y c h u n a s p o w o jn ik ó w , c e n n y z e w z g lę d u n a _ w czesne
k w ia ty .
B a rd z o
d o b ry
do
o b s a d z a n ia
s ia te k
o g ro d z e n io w y c h ,
ró w n ie ż
do
sto s o w a n ia
w a łp in a rta c h T g d z ie p e łz a p o z ie m i łu h w s p in a s ię n a k r z e w y , n a p rz y k ła d k o s o d r z e w in y ; b a r d z o rz a d k o u nas u p ra w ia n y . W u p ra w ie k ilk a o d m ia n , m ię d z y in n y m i: i,‘R iib y J . K w . c ie m n o ró ż o w e , d o X cm o. C le m a tis m u c r o p e ta la L etłeb . ( A tm g e n e m a c r o p e ia ia ( L e d c b .)L c d e b .) — p o w o jn ik w ie lo p la tk o w y . Pnącze p o d o b n e z c h a ra k te r u
w z ro s tu , liśc i, w c z e s n e j p o ry k w itn ie n ia , k w ia tó w
z .w is a ją c y c h _ n a
szczy c ie d łu g ic h s z y p u ie k — d o C. a lp in a , a łe d z ia łk i n ie tą j d lu ższ c .jp r a in ic ^ T tT O w ie lak d łu g ie jak ć z ia łk i /i! !, w ą s k o h m e e to w a te , z a o s trz o n e , w y r a ź n ie jtf ś n ie jś ź i o d d z ia łe k , p rz e z c o p ó łp c ln e k w ia ty eJcklownijjj d w ijb a rw h e/ _ > ' ■ W y s t . — o d w s c W s m p r i i p o P iw . K o re a ń s k i, c a łk o w ic ie o d p o rn y n a m ro z y , p o d o b n ie ja k p o w o jn ik a lp e js k i n a jle p ie j ro ś iu e n a „ i i i I I k k o w jlg o tu y c h . L ic z n e o d m ia n y i m ie s z a ń c e , n ie k tó re R y s . 5 9 . C l e m a t i s v ita lb a
174
i u nas w u p ra w ić .
VVys(. — o d pn. W io c h p o A n a to lię i w sc li. w y b rz e ż e IVI. C z e rn e g o . W y m . i z a s t . — z n a n y „.itiinek, n ie z u p e łn ie o d p o rn y n a m ro z y i n ie z b y t c z ę s to u n a s s p o ty k a n y , r a c z e j m n ie j d e k o ra c y jn y o d p iiiuiiiuiiii', s z c z e g ó ln ie tutdtijc się d o o b s a d z a n ia s ia te k o g ro d z e n io w y c h . D a! lic z n e m ie s z a ń c e , y których n a jb a rd z ie j /.tum y je s t C le in iilis K ja cku u m U . — ^ K c i 'i n e s m a ’J — o d m . k a r m i n o w a . K w ia ty w in n o e z e rw o ite . w ię k s z e n iż u ty p u .
W ielkokwiatowe m iesza ń ce powojników I s tn ie je w p ra w d z ie s z e re g d z ik ic h p o w o jn ik ó w o k w ia ta c h d u ż y c h , ja k C. p a te n s C .M o rre n et D ecile. ( 10 15 c m 0 ), C. Iiuiiipino.sti l.in d l. ( 1 0 - 2 0 c m 0 ),
[to riita T lu m b . ( 5 - 8 c m 0 , st( to je d n tik
gatunki w ra ż liw e na m ro z y i u n as n ic s p o ty k a n e .
R y s . 6 0 . C l e m a t i s v itic e lla (1 ), C . a lp in a (2 ), C . m o n t a n a (3 ), C . t a n g u t ic a lu b C . s e r r a tifo lia (4)
S E K C JA m t C E L L A M ię d z y in n y m i liśc ie p o jed y n c ze d o p o d w ó jn iep icrza sliizlo żim y ch , listk i c n lo b rz ę g ię , cz ase m k la p o w a n e ; k w ia ty 1 -3 , w k u la ch liści lu b s z c z y to w o , d u ż e , d z ia łk i 4 - 8 , r o z p o s ta rte ; p rę c ik i n a g ie lub n ie c o o w ło s io n e p o n iż e j p y ln ik ó w . C l c m u t k v itic e lia L. — p o w o jn ik w io s k i. P n ą c z e d o 4 m w y s. L i. p o d w ó jn ie z lo ż o n e , d o ln e ro z g a łę z ie n ia
z w y k le
Iró jlis lk o w c
(ry s.
6 0 ),
listki
e a lo b rz e g ie
lu b
c z ę ś c io w o
k la p o w a n e .
Kw.
p itfB lta K S f ó ź o w e lu b lio le to w c , d z ia łk i n a js z e rs z e p o w y ż e j p o ło w y (k w ia ty 3 - 5 c m 0 ); V I—V I I tV I I I ) .■ ( ) w . tlo śc d u ż e , b e z a p a ra tó w lo tn y ch
Największe znaczenie mają obecnie wielkokwiatow e mieszańce powojników, często mieszańce wielokrotne, pochodzące od różnych gatunków i odmian (C. lanuginosa, C. viticella, C. jio ń d a i C. patens', nazwy tych wyjściowych gatunków służą nadal do określania grup, na jakie dzieli się setki odmian powojników wielkokwiatowych). Jedną z pierwszych odmian tego rodzaju otrzymał George Jackman w Anglii, w 1858 r., jako wynik skrzyżowania C. lanuginosa Lindl. i C. viticella L.; Lci^?WsA>^
? 176
'I lf
. . iiM ili łii . i i n .
12
i... ,
Ifcmlniliw
177
—-'i1u
■!>
•"
W ym . i zast. — niezupełnie odporny na mrozy, .spotykany częściej na zachodzie i południu kraju. Obecnie wszystkie odmiany powojników w ielkokwiatowych, także powojnik .lackmana, opatrywane su tylko nazwą kullywaru, na przykład: Clematis ‘Jackmanii’ Clem atis ‘Nelly M oser’, Clematis ‘N iobe’. Hodowla powojników w ielkokwialow ych prowadzona jest nieprzerwanie, stale pojaw iają się nowe odmiany. W Polsce w latach 1960-tych w yhodowane przez siebie odmiany wprowadził do upraw W ładysław Noll, na przykład kullywary ‘N iobe’ i ‘General Sikorski’, szeroko znane i nagradzane także poza granicami kraju. Liczne powojniki w ielkokwiatowe wyhodowali — i hoduje nadal — Stefan Franczak S.I, twórca wielu znanych i nagradzanych odmian, na przykład ‘Jan Paweł II’. P o w o jn ik i w ie lk o k w ia to w e k w itn ą n a jc z ę ś c ie j n a z e sz ło ro c z n y c h p ę d a c h ( V - p .V I ) , a p o le m często p o w ta r z a ją k w itn ie n ie , ju ż na g a łą z k a c h te g o ro c z n y c h ; ta k ie o d m ia n y — o z n a c z a n e w d a lsz e j części te k s tu s y m b o le m
|W
-
w c z e s n e j — n a le ż y c ią ć w c z e s n ą w io s n y w y so k o , 0 ,5 - 1 ,5 m n ad ziem ią
K rz e w y o d m ia n , k tó re k w itn ij ty lk o n a p ę d a c h te g o ro c z n y c h , p o c z ijw sz y o d k. V Ï-V 1 I — o zn a c z o n e tu j p = p ó ź n e j — p rz y c in a m y na w io s n ę n is k o , n ad 2 - 3 p a n i p liczk ó w . D la k rz e w ó w o d m ia n w ie lk o k w ia to w y c h n a le ż y s z c z e g ó ln ie s ta ra n n ie d o b ra ć m ie js c e sadzenia —
z a c is z n e i o s ło n ię te . Ś c ia n y b u d y n k ó w , z w ła s z c z a p o łu d n io w e , n a g rz e w a ją się s iln ie w czasie
u p a łó w , b a rd z ie j p o le c a n e je s t w ię c s a d z e n ie p rz y k o n s tru k c ja c h a ż u ro w y c h , w o ln o s to ją c y c h , takich ja k p e rg o łe , d ra b in k i, k ra tk i, c z y p rz y s u c h y c h d rz e w a c h . P rzy b u d y n k a c h le p ie j je st w y b ie ra ć w ystaw ę p o łu d n io w o - w s c h o d n ią lu b p o łu d n io w o -z a c h o d n ią ( n ie k tó re o d m ia n y k w itn ą d o b rz e n a w e t w te d y , gciy s ą p o s a d z o n e o d s tro n y p ó łn o c n e j — n a p rz y k ła d ‘D r. R u p p e l’, ‘N e lly M o s e r ’, ‘R o u g e C a r d in a l’ czy ‘V ille d e L y o n ’). G ó rn e c z ę śc i ro ś lin y p o w in n y h y c w s ło ń c u , e w e n tu a ln ie p r z e jś c io w o — w cieniu, d o ln e n a to m ia st — w c ie n iu i c h ło d z ie . Z ie m ia n ie p o w in n a s ię n a g rz e w a ć w c z a sie u p a łó w , n a le ż y ją w ię c o s ło n ić g ru b ą w a rs tw ą ś c ió łk i, p ły ta m i, k a m ie n ia m i, n is k im i, p ły tk o k o r z e n ią c y m i s ię b y lin am i (n a p r z y k ła d ro jn ik a m i) łu b te ż p o s a d z ić w p o b liż u w y so k ie b y lin y łu b k rz e w y , k tó re r z u c a ły b y cień, p rz y n a jm n ie j w g o d z in a c h p o łu d n io w y c h . G le b a p o w in n a b y ć ż y z n a , g łę b o k a i ś w ie ż a , p ró c h n ic z n a i le k k o w a p ie n n a , p rz e p u s z c z a ln a . N ie o d p o w ie d n ie są g le b y c ię ż k ie i p o d m o k łe , z w ła s z c z a w zim n y ch p o ra c h ro k u — p ó ź n ą je s io n ią , w z im ie i n a w io s n ę . W o k re s ie w e g e ta c ji — z a le ż n ie o d po trzeb y — n a le ż y (z w ła s z c z a s ta re k rz e w y ) o b fic ie p o d le w a ć i z a s ila ć p ły n n y m i n a w o z a m i. W ię k s z o ś ć m ie s z a ń c ó w je st m a ło o d p o rn a n a m ro z y , trz e b a w ię c z a b e z p ie c z y ć n a z im ę p rzy ziem n e c z ę śc i ro ś lin w p o d o b n y s p o s ó b ja k w p rz y p a d k u r ó ż s z la c h e tn y c h ; u ż y ty m a te ria ł p o w in ie n być p rz e w ie w n y i n ie p o w in ie n n a s ią k a ć w o d ą, m o ż n a te ż o s ło n ić n a s a d ę ro ś lin y k o p c z y k ie m . N a d z ie m n e c z ę śc i p o w o jn ik a z b y t tru d n o z d ją ć z p o d p ó r, s ą p o z a ty m ła m liw e — n a w e t je ś li z m a r z n ą z im ą , to k rz e w y o d ra s ta ją p o p rz y c ię c iu . S a d z ić n a le ż y m ło d e ro ś lin y , z b ry łą z ie m i, n a jle p ie j z p o je m n ik ó w , o k o ło 5- 10 cm g łę b ie j n iż rosły p o p rz e d n io , p o u p rz e d n im z a n u rz e n iu p o je m n ik ó w na k ilk a m in u t d o w o d y — a b y b ry łk a k o rz e n io w a d o b rz e n ią n a s ią k ła . S a d z im y d o s ta ra n n ie p r z y g o to w a n e g o p o d ło ż a : d ó ł o ś re d n ic y i g łę b o k o śc i co n a jm n ie j 6 0 c m , w y p e łn io n y na d n ie — s z c z e g ó ln ie na g le b a c h c ię ż s z y c h — d re n a ż e m , na p rz y k ła d ze ż w iru , n a k tó ry d a je s ię w a rs tw ę p rz e k o m p o s to w a n e g o o b o rn ik a łu b z ie m i k o m p o s to w e j i d o p ie ro na te w a rs tw y —• m ie s z a n k ę z ie m i z to rfe m i z ie m ią k o m p o s to w ą (M a rc z y ń s k i 1 9 % ). P rz y k ła d y c e n n ie js z y c h o d m ia n *:
:|: K rz e w y o d m ia n p c łn o k w ia to w y c h d a ją na „ s ta ry m d r e w n ie ” , cz y li na p ę d a c h z e sz ło ro c z n y c h , k w ia ty p e łn e , z p ła ik o k s z ia łin y m i p rą tn ic z k a m i, n a to m ia st k w ia ty n a p ę d a c h te g o ro c z n y c h są p o je d y n cze; w y ją tk ie m są o d m ia n y ‘M u łti B lu e ’ i ‘A rc tic Q u e e n ’ . B a rw a d z ia łe k k w ia tó w p rz e k w ita ją c y c h je st z w y k łe w y ra ź n ie ja ś n ie js z a !
‘Neliy M o ser’ (3), ‘M ad am e B aron Veitlarcl’ (4); 2 i 3 — zm n iejsz o n e
.
.
.
.
»
!
C le m a tis ‘ U r. K u p p e l ' —
[VV|. K w ,
1 5 -1 8 c m 0 , z w y k le ( 6 - ) 8 d z ia łe k
-
■ A N em n o ró £ 0
ponad tysiąca Jat uprawiane w Chinach, w licznych odm ianach, które różnią się
'/ ja ś n ie js z y m b r z e g ie m (p o d o b n a , ale o y, ś n ie js z y c h k w ia ta c h , je s ł ‘N e lly M o s e r ’ ): k. V , V U U J x C le m a tis ‘G e jje r a J S i k o r c k i ’ (W . H o i]) — d z ia łe k 6 — w y ra ź n ie n a s ie b ie z a c h o d z ą c e : V U -X . C le m a tis ‘G ip s y Q u e e n ’
|S vJ. K ir . " Y
"
c m {^"jiiS iio iï« iclo w o n ieb icslü e
'•paeonia s u ffn ilio s a H a w o rth
- [ P |. K |r . 13 -1 5 c m 0 , d z ia łe k (4 ~ )6 , p ra w ic d ie zach o d zący ch
s ie b ie — b a rd z o c ie m n e , f io l c lo ^ o p u r p i ro w e , „ a k s a m itn e " , p o ś ro d k u z c z e r w o n o - lio le to w ą s p o d u b ia ła w ą — s m u g u ; k. V I-1 X (X ).
stopniem wypełnieniu kwiatów i kolorem płatków; w Europie od XVIII w. W Polsce rzadko uprawiane J gatunki, ich mieszańce i odmiany,
,
p iw o n ia k r a w i a s t a * . K rz e w d o 1,5 m w y s. P . n ie ro z g a lę z itm e
l„b lylko siah o m z g u lę z io n e , g ru b e , w y p ro s to w a n e , p ą k i d u ż e . U . (3 5 c m d l. lu b w ię c e j) o” listk a c h zwvklc g łę b o k a w c in a n y c li i k la p a c h o s tro z a k o ń c z o n y c h (u fo rm u p ra w n y c h ); s in a w e , o ś liśc ia ¡'«¿miki listk ó w ± n ag ie, listk i s p o d e m z w y s ta ją c y m i n e rw a m i. K w . d u ż e , d o 15, a n a w e t 2 5 c m 0 (!),
C le m a tis ‘J a » I\*»wcl I I ’ (S . Pra n c z a k ) — |W {. K \v . 1 4 -1 6 c m 0 , tizm ick z w y k le 6 ja s n o r ó ż o w e , p o te m c z y s to b ia łe ; ( V )V ł, V111 IX .
■P°cząlktt
C le m a tis ‘M a d a m e L e C o i i l i r e ’ ( - ‘M e v ro tiw L e C o u ltr e ’ ) ------ ¡ W j. K tv . 1 4 -1 7 c m p, b ia łe, dzialelc 6 - 8 ( - 9 ) — b rz e g ie m le k k o w d ó l w y g ię te i z a c h o d z ą c e n a s ie b ie , p rę c ik i ja su o ż ó U e ( p o d o b n a odmiana h o d o w li S. F ra n c z a k a — ‘M a tk a U rsz u la L e d ó d m w s k a ’, m a p rę c ik i k o n tra sto w o c z e rw o n e ); V I,
V1II-1X
pojedyncze, p ó fp etu e lu b p e łn e , p ła tk i c z a s e m z c ie m n ie js z y m i p la m a m i u n a s a d y , o d b ia ły c h p o ciem n o czerw o n e,
D ek o r. u p ra w ia
C le m a tis ‘N io b e ’ (W . N o li) — - f\V (. K rz e w n is k i, d o 1,5 nt w y s. K w . 1 2 -1 4 c m 0 , ciemno-
...
u n ie k tó r y c h
o d m ia n
p o w c in a n e
i fry z o w a n e ;
dysk
p u rp u ro w y ;
V ~ V I(V H ).
()«'. ow łosione. W y st. o p is a n y w y ż e j p o d g alu iie fc P. s u ffn t tie a s a s itb s p . s t t f f m t k o s a z n a n y je s t ty lk o z u p ra w y . b a rd z o d u z e k w ia ty , ukaz.itju ce się p o je d y n c z o w śró d o k a z a ły c h liśc i. P o z a / ’. s n jfn tlic o s a
się u n as / ’. t l c l m w i b ra n c lt. i
lu te a b ra n c h . o ra z ich m ie s z a ń c e ; w s z y s tk ie g a tu n k i d a ją
ilhic często s a m o sie w . W y m . i z a s t. — w y m a g a g le b ż y z n y c h , b o g a ty c h w w a p ń . p rz e p u s z c z a ln y c h ,
p u rp u ro w o c z e r w o n e , d z ia łe k (4--)6 - - n ic z a c h o d z ą na s ie b ie (p o d o b n a je s t o d m ian a* ‘R o u g e C ardinal’
św ieżych (p o d le w a ć , s z c z e g ó ln ie na w io s n ę i w c z a s ie k w itn ie n ia ! ) i s ło n e c z n e g o s ta n o w is k a , lY/.ed
— k rz e w y s iln ie j ro s n ą c e , k w . w ię k s z e , o s z e rs z y c h , z a c h o d z ą c y c h n a s ie b ie d ziałkach}* V I, V 111—IX
z/ttta ziem ię w o k o l k rz e w ó w trz e b a ś c ió łk o w a ć , a w io s n ą p r z y c in a ć g a łę z ie n a d s iln y m i p ą c z k a m i
C le m a tis ‘V ille d e L y o n ’ — HM- K w . d o ś ć m a le (z w y k łe 8 -10 c m 0 ), k a rm in o w e , działek 6 — z a c h o d z ą c e n a s ie b ie i b r z e g ie m p o d w ija ją c e s ię w d ó l; V I--IX .
(końce p ęd ó w są z w y k le p rz e m a r z n ię te i m a ją s ła b e , n ie d u ż e p ą c z k i); c ię c ie m o ż n a w y k o n a ć ta k ż e p o
C le m a tis ‘ V y v y m i P e im itir — |.W |. K w . f io lc to w o n ie b ie s k ic , p e in e i p ó lp c ln e ( i : /, k o n tra s lo w o ż ó łty m i p rę c ik a m i, p ią tn ic /k i s iln ie p o l'u lo w a n c ; V - V I , V III. r
kw itnieniu, o d rz u c a ją c o w o c e i k a w a łe k g a łę z i z i - 2 liść m i.
IS cm 0),
RODZINA RODZINA PA E ONIA CE A E — PIWOMIOWATE N ależą tu 2 rodzaje, nie reprezentow ane we (lorze krajow ej. W uprawie często rośliny zielne, a tylko rzadko — krzewiaste, z rodzaju Paeonia.
RODZAJ PAEONIA — PIWONIA (PEONIA)* (gr. p aio n ia i łac. p a e o n ia — s ta ro ż y tn e n azw y piwonii; z gr. p aio n io s = leczniczy)
Byliny i krzewy. Li. skrętolegle, zw ykle podw ójnicpierzastozlożonc lub podwójnie 3-li.stkowe, o listkach zwykle głęboko podzielonych, duże, dlugoogonkowe. Kw. obuplciow e, zwykle pojedynczo na szczytach pędów, okazale; wszystkie elementy kwiatu ułożone spiralnie; 5 trwałych działek kielicha i zwykle nieco liczniejsze płatki korony; słupki 2 -5 , w olne, pręciki liczne, u nasady słupków zmięśnialy, pierścieniowaty dysk, widoczny także w fazie owocowania. Qw. zbiorowy, z 2-5 skórzastych mieszków, nagich lub owłosionych. N. duże, czerwone, błyszczące. G at. — około 35 w strefie klimatu umiarkowanego Eurazji i Ameryki Pn., w tym kilka azjatyckich piwonii krzewiastych z sekcji Montan. Te gatunki są od
BERBERIDACEAE— BERBERYSOWATE
Rośliny zielne lub o pędach drew niejących. P . bezbronne lub cierniste. Li. sk rę to le g le, pojedyncze lub złożone, Kw. obuplciow e, z okwiatem slaho zróżnicowanym nu pktlkopodobne działki i płatki (określane w takich przypadkach wspólną nazwą — „tcpale”), w ew nętrzne tepale zw ykle z neklarnikam i; pręciki często wrażliwe na dotknięcie (obsypują pyłkiem ow ady odw iedzające kwiaty); owadopylne. Ow. zwykteJtuiody. Należy tu 15 rodzajów, z których tylko gatunki z rodzajów B erberis, M ahonia i xM ahoherberis** mogą hyc upraw iane u nas na otw artej przestrzeni; pierwszy rodzaj jest reprezentowany we florze Polski ( I gatunek).
RODZAJ BERBERIS — BERBERYS (KWAŚNICA)*** (arab. b arb arię i s la ro fra n c . b e rb e ris — śre d n io w ie c z n e n az w y b e rb e ry s u , n ie ja s n e g o p o c h o d z e n ia )
Cierniste krzewy: ciernie są lu zm odyfikow anym i (liśćmi dlugopędów ^w ich kątach, na krótkopędach, w yrastają skupione w wiązki liście oraz kwiaty. Drewno
S to s o w a n a c z a se m n a z w a „ p iw o n ia d r z e w ia s ta ” je s t m y lą c a . N a p r/y k ia c l x M a iio b e r b e r is u e a b e r tii (B a u m a n n e x L e m .K U C .»Schneid, { H e r b e r ts x tie ith e r iii Baum am i e x L e m .), p o w sta ły zc s k r z y ż o w a n ia B e r b e r is v u lg a ris i M a h o n ia a q u ifo liu m RijnifoUum ), o b e z b ro n n y c h p ę d a c h i liś c ia c h p o c z ę ś c i p o je d y n c z y c h , p o c z ę ś c i z ło ż o n y c h .
A u g . p n e u n y , c/.es. p iv o n k u , n ie n t. P fin g s tro s e , ro s. n e o n .
180
ifliu............ ...
...
A u g . b a rb e rry , c z e s. d rislY d , n ie m . B e rb e ritz e , S a u e rd o rn , ro s. G a p G a p n c .
B e rb e ris
gałęzi i korzeni — żółte. L i. pojedyncze, sezonowe lub zimozielone, zwykle ościsto lub kolczasto pilkow ane lub ząbkow ane, rzadko calobrzegie (np II. ihunbergii, B. wHsoniae). K w . niewielkie, w różnego rodzaju kwiatostanach (rzadko — pojedynczo), w yrastających ze szczytow ych pączków mieszanych na krótkopędach ubiegłorocznego przyrostu; Jtepalr zwykle 9, żółtych,, niekiedy pom arańczowych lub lekko zaczerw ienionych; kwiaty często nieprzyjemni pachnące (ale zapach miły na przykład u li. buxifoiiu Lam. ex Poir., czy B. einpelnfoliti Lam. ex Poir.); V(VI). O w . jagody, zw ykle czerwone, u gatunków zim ozielonych — „granatowoczarne, i często oszronione. N. I-kilka. G at. — około 450, w Eurazji, Ameryce i Afryce; w Polsce rośnie dziko tylko I gatunek. D ekor. — pokrój (up. B. ihunbergii); wczesny rozwój na wiosnę; liście jj.tsteWiLżilfeaOkioae w jesieni (np. B. Ihunbergii, B. koreana), purpurow e w czasie wegetacji (odmiany) lub zim ozielone (/#. julianae, B. gagnepainii, B. vernicidosa itp.). Kwiaty wprawdzie drobne i niezbyt przyjemnie pachnące, ale kwitnące krzewy w yglądają efektow nie. O zdobne o w o c e (zw łaszcza czerwone) pozostają na gałęziach zwykle po opadnięciu liści. W ym . i zast. — gatunki o l_iściach_sezonow vch mają niewielkie wymagania glebowe, lubią gleby raczej lekkie i prggpuszcżalllg (do suchych i piaszczystych) niż ciężkie i wilgotne; miejsca słonecz n a . O dporność na mrozy największa u B. vulgaris i B. koreana, najm niejsza u gatunków zimozielonych. Zastosowanie różnorodne, również w żyw opłotach obronnych (ciernie!). Przesadzanie na ogól łatwe — dużo cienkich korzeni. W szystkie zim ozielone berberysy są u nas wrażliwe na mrozy, ich zastosowanie jest bardzo ograniczone, a wym agania siedliskowe znacznie większe (patrz; mahonia); przesadzanie z bryłą ziemi. Berberysy są przejściowym i gospodarzam i wielu patogenicznych gatunków grzybów z, rodzaju Pueciuia (rdze), m.in. Puccinia graininis— rdzy źdźblowej. Wbrew dawnym poglądom, nie mają jednak większego znaczenia w zakażaniu zbóż uprawnych (dawniej masowo uiszczono krzewy, co sprawiło, że B. vulgaris jest rośliną miejscami bardzo rzadką; najwcześniej, bo ju ż w 1660 r., zaczęto zwalczać te krzewy we Francji).
G atunki o liścia ch se zo n o w y ch Herberts vulgaris L. — b e rb e ry s pospolity. Duży, gęsty krzew (2 -3 m wys. i 0 ); ciernie zw ykle U d z ie ln e ( 1 -2 cm dl.). Li. szerokoeliptyczne lub odwrot nie jajowate (zwykle 2-7 cm dl.), brzegiem kolczasto ząbkowane. K w . w grongeh 4 -6 cm dl. O w . purpurowoczerwone, w ydłużone (do 12 mm dl.). W ysL — pd. 1 środk. Europa, pd.-zach. Azja; w całej Polsce rośnie dziko, w rozproszeniu, głównie w ciepłolubnych zaroślach, na zboczach wzgórz, miedzach (zespoły związku Berheridion)\ był (może jest miejscami nadal?) tępiony ze względu na rdzę źdźblową.
Dekor. — najw yższy z |K>wszcchnic u nas sadzonych, berberysów , ozcioC>ą\s. głów nie ow oce, pozostające częściow o przez zim ę; jesienne zabarw ienie liści maV* efektow ne, zw ykle żółtawe. W ym . i zast. — wj^rnaganią -glebowe przeciętne do małych. O w oce są znane z dużej zawartości w itan i^y "® (na przetw ory — dawnie' używano ow oców form beznasbnnych). W uprawie najczęściej odmiana i mieszań^ z B. l/iunbergii (B. xotlawgnsixj. ' v. ‘A tropurpurca’ -— o d m . purpurow a. Liście purpurow e w czasie ! w egetacji; ow oce ciem niejsze niż u typu i zw ykle węższe. O dm iana zbiorowa' i rozm nażana z nasion (a więc nie Idon), dlatego pew ne różnice między krzewami' pow tarza cechę zabarw ienia liści w około 80-100% . Fot. 79
‘ B erberis ihunb erg ii DC. — b e rb e ry s T h u n b c r g a .M s k k a le szeroki, rozłożysty krzew, zw ykle do 1(1,5) m wys.; gałęzie łukow ato w ygięte ku ziemi. P. w ziemie c z m m io fc iz o w c ; ciernie zw y k łe. pojedyncy^j((),5-2'cnT dl.). Lr. małe (1 -3 cm) od w ro t n i ej aj o w ale, lopatkow ate i calobrzegic. Kw. na zew nątrz 'zaczerwienione' zw isają pojedynczo lub po 2 -5 w pęczkach. O w . elipsoidalne, błyszczące’ jaskraw oczerw one. W yst. — Japonia. D ekor. — jeden z najładniejszych i najbardziej u nils rozpowszechnionych berberysów , ładny pokrój, drobne listki jaskraw oczerwone, pom arańczow e lub żółte w jesieni i ow oce zw isające ja k koraliki w zdłuż w ygiętych gałęzi — pozostają jeszcze w zimie. Szereg odm ian. W ym . i zast. — jak B. vulgaris, ten berberys nie je st jednak całkow icie odporny na mrozy; dobry do obsadzania skarp i pochyłości, do zakładania niskich żyw opłotów; cenny do jesiennych zestaw ień kolorystycznych; odporny na rdzę źdźbłow ą. M ieszańce z B. vulgaris
l ; i i !
‘A tr o p u rp ú r e a 7 — odm . p u rp u ro w a . Liście w czasie wegetacji rowe, najmłodsze bardziej czerwone, w jesieni jaskraw okarm inow e; krzewy ^ s t o bardziej w yprostowane niż typ. Odmiana zbiorowa, pow tarza cechy prawie , 00% przy wysiewie, nasion. ‘A t r u p u r p o r c a M a n a ’ — o d m . p u r p u r o w a n is k a . K a rło w y , p o ilu c lio w a ty k rz e w , o k o ło (() -iii wj-s i w te d y 2 - 3 ra z y s z e rs z y ; ro ś n ie b a rd z o p o w o li. R z a d k o u n as u p r a w ia n y , p o d o b n ie ja k odmiany p slro lism e. __
‘A u r e a ’ —- o d io . ż ó K o lis tn a . R o ś n ie w o ln ie j n iż lyp.
B e rb e rís x o im w e n s is C .K .,S e h n ęid . — b e r b e r y s o tl a w s k i . M ie s z a ń c e II. ilm n b e r g ii i II. v iilg u ris, i-udziel p o d o b n e d o II. llu m b e r g ii, o d k ló re g o ró ż n ią s ię s iln ie js z y m z w y k le w z ro s te m , w ię k s z y m i liśćmi — sz c z e g ó ln ie n a b u jn y c h d lu g o p ę d n c h i la m c z ę ś c io w o z ż a b k a m i, o r a z k w ia ta m i i o w o c a m i w gronach. Pocli. b
p o w sta je s p o r a d y c z n ie z n a s io n b e rb e ry s u T ln in b c rg a , m o ż e i b e rb e ry s u p o s p o lite g o ,
zan iieszaiiy w śró d n ic h i m e r o /p o z n a w a n y . K ilk a o d m ia n , p rz e d e w s z y s tk im c z e r w o n o lis ln y d i: ‘L o m b a r t s P u r p l e ’. S iln ie ro s n ą c y k rz e w ; liśc ie w y d łu ż o n e , c ie n tn o p u r p u r o w e ; o w o c e
jasnoezerw one. ‘S u p e r b a ’ — o d m . w s p a n ia ł a . J a k p o p rz e d n ia , a le m .in . liśc ie o k rtig la w e .
Herberta m lsm tiae J -le m s t. et
R H . ' W ils o n — b e r b e r y s W ils o n o w e j. N isk i k rz e w (o k . I m w y s,),
|w r ( t o ^ s r y WiT K in tz o c ie r n is ty ; c ie r n ie 3 -d z ic ln e , c ie n k ie , ja s n e ( I - 2 c m d l.). U . s e z o n o w e lu b
! !
|K )iziin°zielone (w ła g o d n y m k lim a c ie ), m a łe ( 1 - 3 c m d l.), o d w ro tn ie la n e e to w a le , c a lo b r z e g ic lu b z. 1 -3
1
wiechach. O w . um ie ( 5 —f> m m (!) i p ra w ic k u lis te , ło s o s io w e - lu b k o rn loryoczeiA yoiic, c z ę s to b ia łe
kolczastym i z ą b k a m i, s z ty w n e . K w . (i o w o c e ) z w y k le w k ró tk ic h i g ę s ty c h p ę c z k a c li lu b k r ó c iu tk ic h
z rum ieńcem . W y st. — zacli. C h in y . D e k o r. ła d n y , n is k i, g ę s ty k rz e w z d r o b n y m i listk a m i, k tó re p ó ź n o w je s ie n i b a rw ią s ię na szk arlatn o cz erw o n o i d la g o je s z c z e
p o z o s ta ją na g a l¡|z k a c h ; t o d z a
ła d n y . . « b u j f a f i c i c .
HMSBcąjj:.
— ow o c e z u p e łn ie n ie p o d o b n e d o in n y c h o w o c ó w o p is a n y c h tu b e rb e ry s ó w , z. w y jn lk ie m II. a g g n r g tu a . W ym . i z a s t. —
b a rd z ie j w ra ż liw y
na m ro z y o d B. th w ih e r g ii —
n a w s c h o d z ie k ra ju u p ra w a
pro b lem aty czn a; d o b ry k rz e w na ż y w o p ło ty . B e rb e ry s W ils o n o w e j je s t z m ie n n y , p o d o b n ie ja k II. cggrcganr, o b a g a tu n k i d a ją te ż m ie s z a ń c e (B e r b e r is x n ib r o s liU n C liilt. — s z e r e g fo rm ), ro z p o z n a n ie nie zaw sze je s t łatw e. B e rb e rís a g g r e g a la C .K .S e h n e id . —
b e r b e r y s w ią z k o w y . G ę s ty k rz e w , o g ó ln ie p p s io b iiy -d o .
li. w ilstm iiie. L i. z a w s z e s e z o n o w e , z w y k le s z e r s z e i z k ilk o m a k o lc z a s ty m i z ą b k a m i. K w . g ę s to skupione w d łu ż s z y c h (n a w e t d o ( i - 10 c m ) i o d s ta ją c y c h k u g ó rz e k w ia to s ta n a c h . O w . p o d o b n e , k ulistaw c lub e lip s o id a ln e . W y st. i in n e d a n e — ja k II. w ils tm in e \ w y trz y m a ls z y na m ro z y ?
- Berberís koreana Pulib. — berberys koreański. W yprostowany krzew (1,5-2 m wys.), często z jxJd/iienvnymrTOzkTgamrj P. w zimie ezerw onobrązow e; ciernie bardzo zm ienne’ — u liasad jT długich pędów rocznych liścioksztaltnc, wyżej 3-dziclne, na końcach pojedyncze. Li. eliptyczne lub odw rotnicjajow ate, na szczycie zaokrąglone, duże (do 7 -9 cm dl.), brzegiem ościsto pilkowanc, sztywne i skórzaste. Ow. + . kuliste, około 8 mm 0 . Wyst. — Piw. Koreański. D ekor. — długie grona kwiatów i owoców, liście zw ykle jaskraw oczerw one w jesieni — przynajmniej częściowo. W ym . i zast. — gatunek odporny na mrozy i rdzę źdźblową. 184 %¡M•til!
itüifcvAtt..
I te r b e r is Y c h o p in ii jS enetn — b e r b e r y s C h o p in a . M ie s z a ń c e li. k o r e a tta i li. m lg a ri.s (w (y •A tro jju r p u re a ’) , p o w s ta łe w 1 9 6 0 r. w p a rk u w Ż e la z o w e j W o li z w o ln e g o z a p y le n ia . C e c h y p o śred n i
r/ndko u l i s t n i o ay . W y m . i z a s t n a jb a r d z ie j
lu b z b liż o n e d o je d n e g o z r o d z ic ó w , o d m ia n ą ty p o w ą je s t ‘C h o p in " . W u p ra w ie ( r z a d k o ! ) ty lk o odmiany e z e rw o n o lis tn e .
- b e rb e ry s u w a ż a n y z a n a jb a rd z ie j o d p o rn y n a m ro z y z z im o z ie lo n y c h
zn an y , p rz y n a jm n ie j z n a z w y ( s y m b o l z im o z ie lo n e g o b e rb e ry s u — n a z w a n a d u ż y w a n a ).
¡terberis g n g n c p itin u C .K .S c h n e id . -
’
b e r b e r y s U a g n c p a i n a . U p ra w ia n a je s t o d m ia n a , k tó r a m a
. k jiinższe i n ie c o w ę ż s z e n iż v ar. g a g n e p a in ii: ‘P u r p u r o w y ’ (ii. k o r c a m i x li. vitlg a r is ’A tr o p u r p n r e a ’). N a z w a z b io r o w a d la k r z e w y e z e r w o n o lis m y c h . Z w y k le U ście i c ie rn ie p r z y p o m in a ją b a rd z ie j B. k o r c im ri, o w o c e — B. n tlg a ris.
Zim ozielone gatunki berberysów
,
y a r . la n c e ifo lia
A h re n d t
- o d m . la n c e to w a t a .
Z im o z ie lo n y , w y p ro s to w a n y
k rz e w ,
«Inbity "'cc'0 cio 11 ! " Vm" a e '' c ie r n ie królsz.e ( 1 - 2 c m ). L i. la n c e to w a te ( 3 - 1 0 c m X 1 - 2 c m ) , b rz e g i ^ s to faliste: s to s u n k o w o e la s ty c z n e , n ie s k ó iz a s te . K w . p o k ilk a w w ią z c e . O w . b e z re s z te k zeschniętego słu p k a. Herberts r e m ia tlo s tt H e m s l. el E .H .W ils o n — b e r b e r y s b r o d a w k o w a t y *. Z im o z ie lo n y , g ę sty ,
O p is a n e z im o z ie lo n e g a tu n k i b e rb e ry s ó w p o c h o d z ą z C h in i s ą s to s u n k o w o n a jb a rd z ie j odpome
niski i ro z ło ż y s ty .k rz e w (o k . 0 ,5 - 1 m w y s.), ro ś n ie p o w o li, b a rd z ie j w s z e rz n iż n a w y so k o ść'; g a łę z ie »•ygięie- )'" ziem i. ! ’• p o k ry te b a r d z o d ro b n y m i b ro d a w k a m i (lu p a !); c ie rn ie p o d o b n e d o ciern i
n a m ro z y w n a s z y m k lim a c ie . U p r a w a — j a k in n y c h z im o z ie lo n y c h k rz e w ó w , w ra ż liw y c h n a mrozy
poprzedniego g atu n k u . L i. m n ie ( d o 2 ,5 c m d l.), s p o d e m w y ra ź n ie n ie b ie s k a w e iu b b u tle o d n a lo tu
i s iln e n a s ło n e c z n ie n ie w z im ie i w c z e s n ą w io s n ą (p a trz — M a h o n io ). Z a s to s o w a n ie m o c n o o g ra n ic z o n e z w ła s z c z a n a w s c h o d z ie k ra ju ; k r z e w y „ a m a to r s k ie ” , p r z e s a d z a n ie z z ie m ią .
w oskowego (u p o p rz e d n ic h — z ie lo n e ), ty lk o ■/. 2 4 k o lc a m i z k a ż d e j s tr o n y . K w . i o w . z w is a ją p o 1 -2 . D e k o r. — b a rd z o ła d n y , o d rę b n y p o k r ó j, p r z y p o m in a ją c y B . jh im b e r g ir , s ta rs z e k rz e w y są g ę s to rOZg;tjęzi°tio i u lisln io n e . W u p ra w ie p o d n a z w ą B. v c m t a t h s a c z ę s to je g o m ie s z a ń c e , n a p rz y k ła d B.
xfrika rlii C .K .S c h n e id . (m ie s z a n ie c z b a r d z o p o d o b n y m g a tu n k ie m — B. c a m lid itia C .K .S c h n e id .)
i fl. g h yb rtd o -g a g n e p a in ii. H erberts y jiy b r id o - g a g n e p a in ii S u rin g . M ie s z a ń c e Ii. v e n n c td o s a i li. g a g n e p tiin ii. S z e r e g o d m ia n o cechach p o śred n ic h . ‘C h e m iu lf i i’ — o d m . C h c n a u l t a . K rz e w m y lo n y e w e n tu a ln ie z B. w tr u c i d o s a , d o k tó re g o jest podobny. L . m n ie js z e b a rd z o p o d o b n e d o li. w m t c n l o . w (o k . 2 ,5 - 3 ,5 c m d l.), m a ją z w y k le p o 3 - 4 ząbki z k ażd ej s tro n y , n a to m ia s t w ię k s z e (d o o k . 5 c m d l.) m a ją d w a ra z y w ię c e j z ą b k ó w . N ie b ie s k a w y nalot na sp o d z ie o g ra n ic z o n y je s t z w y k le d o o k o lic n e rw u g łó w n e g o . K rz e w y o s ta tn io w y m ie n io n y c h gatunków w y d a ją się b a rd z ie j o d p o rn e n a m ro z y o d p o z o s ta ły c h z im o z ie lo n y c h g a tu n k ó w .
RODZAJ MAHONIA — MAHONIA (OŚCIAŁ) ** (n a c z e ś ć a m e ry k a ń s k ie g o b o ta n ik a — B e rn a rd a M acM ah o n a)
Zimozielone krzewy; drew no gałęzi i korzeni — żółte. P. bezbronne, bez cierni. Li. j^tażons* pierzaste (rzadziej 3-Iislkowe). Kw. zebrane w~grona. wiechy lub wiązki, ukazujące się spom iędzy łusek pąków w szczytowej części ubiegłorocz nych pędów; tepali 15; kwiaty wczesne. O w . kilkunasienne jagody, zwykle ciemnoniebieskie, pokryle naiotem woskowym. Out, — kilkadziesiąt głównie w Azji (ód Himalajów po Sumatrę), a także w Ameryce Pn. i Środk.; w Polsce uprawiamy prawie w yłącznie 1 gatunek i jego mieszaniec***. R ys. 65. B e rb e ris — zim ozielone gatunki: B. ju iia n a e (1), B. g a g n e p a in ii var. lance ifolia (2), B. x h y b rid o -g a g n e p a in ii'C h e n a u W (3), B . verruculo sa (4)
* S p o ty k a n a n a z w a p o ls k a „ g r u c z o łk o w a ty " je s t n ie s łu s z n a , p o n ie w a ż te n b e rb e ry s n ie m a gruczoików w y d z ie ln ic z y c h ( p o d o b n ie ja k E tto n y im ts m rr n c a s iis ) .
lie r b e r is j i d i i i n u e C .K .S c h n e id . — b e r b e r y s J u l i a n y . Z im o z ie lo n y , lu ź n y _ i y y y p io s ló w a n y krzew
** C zes. m a h o n ie, n ic m . M a h o n ie , ro s. M a ro ittu r. (Ipiliom a n ie m a n ic w sp ó ln e g o z „ m a h o n ie m ”
d o o k o ło 1.5 m w y s .; c ie rn ie 3 - d z i d n e , d łu g ie (d o 3 - 4 c m ). L i. w ą s k o o d w ro tn ie ja jo w u te (d o 10 cm
egzotycznym d rz e w e m S w ie le n ia m a h a g o n i, z n a n y m z c e n n e g o d re w n a . O d rę b n o ś ć r o d z a jo w ą m a h o n ii,
d l.), z w ie lo m a k o lc z a s ty m i z ą b k a m i, c ie m n o z ie lo n e i b ły s z c z ą c e z w ie rz c h u , s p o d e m b la d o zielo n e;
klńry to ro d zaj w e d łu g b o ta n ik ó w n a le ż y w łą c z a ć w z a k re z m ie n n o ś c i ro d z a ju B c rb c ris, z a c h o w a n o tu ze
s k ó rz a s te i s z ty w n e . K w . lic z n e , z w is a ją c e w p ę c z k a c h p o 8 - l 0 ( - 2 0 ) , n a d łu g ic h s z y p u lk n c h (d o 2 cm).
względu na k o n s e rw a ty z m c z y te ln ik ó w . W A m e ry c e Pn. o s n ą g a tu n k i, k tó re łą c z ą w s o b ie — w ró ż n y c h
O tv . d o 8 m m d l., na s z c z y c ie z k r ó tk ą p o z o s ta ło ś c ią s łu p k a , p o c z ą tk o w o n ie b ie s k ie ( n a lo t w o sk o w y ), ..p u le m .••g ran ato w o c zarn e.
kom binacjach — c e c h y b e rb e ry s ó w i m a h o n ii, a z a te m ulajzytnyW jtnie p o d z ia łu n a 2 ro d z a je n ie m a sen su !
O p is d o ty c z y ro ś lin , s p o ty k a n y c h w u p ra w ie ; w n a tu rz e B. j u i ia n a e m a m .in . k ró ts z e liśc ie i ciernie.
niższy k rzew , ro z ra s ta ją c y siS s z e ro k o d z ię k i p o d z ie li ń y m ro z ło g o m , o lis tk a c h m a to w o z ie lo n y c h ,
D e k o r . — z im o z ie lo n e liś c ie , k tó ry c h c z ę ś ć c z e r w ie n ie je n a z im ę (ja k u m a h o n ii); k rz e w raczej
186
* * * p \;[alióii iii r e p <'TisyJ1, 11u i i .) ( i . 1) (m (lie r h e r is rep ji’».v L in d ).) — m a h o n ia ro z ło g o w a ; z n a c z n ie mniej w y d łu żo n y c h i j : n ie p o m tM k u n y c h — je s i u n as la ird z o rz a d k a w u p ra w ie , n a to m ia s t i w n a tu rz e . i w u p raw ie c z ę ste s ą m ie s z a ń c e o b u g a tu n k ó w , o c e c h a c h p o ś re d n ic h .
187
F o t. 7 8
M ahonia a quifolium (Pursh)Nult. (Berberis aqiiifolinw Pursh) lnahonij,v pospolita. Zim ozielony krzew zwykle do 1(2) m wys., rzadko rozgalę^0^®| z dość .jz ly w n y m i, w yprostow anymi pędam L ^L i. złożone pierzasto z 5 ¡¡'t' sztyw nych i błyszczących listków z kolczastymiffząlikami na brzegach. l^ v w wyprostow anych, gęsto skupionych gronach. (5 -8 cm dl.), na sz c z y tn i zeszłorocznych pędów , ukązuj;f'\się wcześniej niż 11 berberysów; pręciki w rażli^ na dotknięcie; IV -V . Ow. elipsoidalne (około 8 mm dl.), początkowo ja snoniebieskie od nalotu woskowego, w końcu granatowe, z czerwonym sokiem roznoszone przez ptaki, częsty samosiew.
tempera'111'* ale również niedoborem wody przy trwającej również w tym ° chociaż osłabionej, transpiracji. N a zasychanie liści ma wpływ nie tylko ^ d o b ó r wody w glebie z natury suchej (lub w skutek suchego lata i jesieni), ale nlC nież silne nasłonecznienie liści w wymienionym okresie, suche powietrze, róWn> ' wiatry zimowe, zam arznięcie ziemi. Zim ozielone krzewy należy więc ¿ ■' u nas w możliwie korzystnych warunkach mikroklim alycznych, głów nie na ? -bodzie kraju, w miejscach pólcienistych lub zacienionych i osłoniętych od ZJI*itrów zimowych. Gleba powinna być z natury świeża (dostatecznie wilgotna), "^'nUrtlnie wskazane jest obfite podlanie przed nastaniem zimy; ściółkowanie e" L>'*rzchiu ziemi ma widoczny wpływ na rozwój zimozielonych krzewów. Rośliny sad z o n e w miejscach nasłonecznionych należy ewentualnie osłaniać przed słońcem i wiatrami, zw łaszcza na przełomie zimy i wiosny; osłony usuwać w dni pochm urne.
Mahonia źle znosi przesadzanie, najlepiej więc sadzić młode, szkółkowane rośliny z bryłą ziemi, na wiosnę. W zimnej porze roku liście mahonii brunatnieją i częściowo czerwieniej;!, są to jednak objawy naturalne. Z ast. — przede wszystkim w runie i podszyciu parkow ym , z bukszpanem , barw inkiem , runiunką, bluszczem jjnnym i zim ozielonym i krzewami i krzewinkami. Dobra na żywopłoty w miejscach silnie zacienionych. Krzew ozdobny, owocowy i|mio5ódajny](nektar, pyłek). jĆ Y p o ll» '] K w ta io O a n y b a rd z o b o g a te ; k rz e w y k w itn ą o b fic ie ta k ż e p o m ro ź n y c h z im a c h .
Rys. 66. M a honia aquifolium
RODZINA CERCIDIPHYLLACEAE — GRUJECZNIKOW ATE Należy tu 1 tylko rodzaj Cercidiphylluin z dwoma gatunkami, z których prawie 11 nas unrawiany.
umłnrznip ir-rlen iesl
RODZAJ CERCIDIPHYLLUM — GRUJECZNIK* ( C ercis + gr. phyllon = liść)
W ÿsl. — zacli. rejony Anteryjki Pn. D ekor. — zim ozielone liście, w mniejszym stopniu kw iaty i owoce. Wym, i zast. — obok bluszczu i bukszpanu najczęściej u nas spotykany krzew zimozielony, w podobnym stopniu wytrzymały na silne nawet zacienienie, g, M ahonia, jak wszystkie zim ozielone krzewy liściaste (np. Berberis, Rho dodendron, Prunus laurocentsits, Pyracanlha), jest w rażliw a na silne mrozy; marznąc mogą liście, pączki, pędy, niekiedy cale rośliny. Zasychanie liści, obserw ow ane 11 zimozielonych krzewów (również drzew iglastych) zwykle pod koniec zimy i wczesną wiosną, może być spow odow ane nie tylko działaniem
1! tit
Cercidiphylluin ja p o n icu n i Sicbold et Zucc. — g ru jec zn ik ja p o ń sk i (niejudaszowiec). Drzewo do 30 rn wys. w ojczyźnie, u nas do około 25 m, przez długi czas krzaczaste, starsze — zwykle, więlopniowe. K. podłużnie spękana, nieco w łóknista (u C. magnificuni (Nakai)Nakai — długo gładka). P. dlugopędy rozgałęzione pseudodychotomicznie. w idlasto; cienkie, czerwpnobrtptowe, nagie i błyszczące; pączki czerw one, z 2 łuskam i; liczne k r ó t k o p ę d y L i . 3 -8 cm dl.,
* A n g . k a tsu rn -tre e , c/.es. /.m a rlic n ik , n ie m . K a ts u ra b a u m , K u e h e n b a u m , ro s . G a r p a m iiik . * T a k ż e w z d łu ż g r u b y c h g a lg /i i k o n a ró w (s lą d k a u iiito r ia i k a u liio iia ).
'W
iP F
nagie lub od spodu nieco ow łosione (var. sinense Rehder et E . H . W i l So « nnkrxyżlegle~luh ± nakr/.yżlegle na długopędach — i tam okrąglawe, z sercow«.’ nasadą i karbow anym brzegiem, a na krótkopędaćh ustawione pojedynczo jajow ate, ± calobrzegie; od góry ciemne, niębieskąJKOzielone, spodem sinawe K w . dw upienne, w pęczkach na krótkopędaćh, bezokw iatowe, drobne, przed liśćmi; IV -V . Ow. złożone z niewielkich (1,5-2 cm dl.), wąskich miesziedw’ N . liczne, drobne, ze skrzydełkiem *. ""
" •" V ’ IW W
r o d z i n a m a g n o lia c e a e —
-'-T O iiM fgfgpnrr,.
m a g n o l io w a t e
D r z e w a i krzewy. Li. skręlolegie, pojedyncze, calobrzegie lub klapowane; •idujnoe na zimę lub zim ozielone; przylistki duże, swoimi nasadami pochwowato M* uszkowato osłaniają pęd, a częścią szczytową cały zawiązek pędu z kolejnymi ^, ■ opadając pozostaw iają na gałązce obrączkowate, wąskie blizny. Kw. zwykle obuplciowc, okazale, pojedynczo na gałązkach; okwiat złożony z ± podob. zabarwionych tepali (3 zewnętrzne, dzialkopodobne, często ± zredukowane), wolne słupki i pręciki liczne, ułożone spiralnie na wydłużonej osadce; ow ądopylnę (c h rz ą s z c z e 1 *nne °w ady). Ow. zbiorowy złożony z . mieszków. (M agnolia) lub o s k r z y d lo n y c h orzeszków (.Liriodendron). '"‘ "Należy ta 7(8) rodzajów, z których w Polsce uprawiane są gatunki z rodzajów Magnolia i Liriodendron.
RODZAJ MAGNOLIA — MAGNOLIA * m y m u (n a c z e ś ć fra n c u sk ie g o le k a rz a i b o ta n ik a P ie rrs M agnola)
Rys. 67. Cercidiphylłum japanicum (1 ), Cercis siliguastrum (2 )
W yst. — Japonia i Chiny. I)ekor. — ładna budowa — pokrój długo krzaczasty, dość wąski, gałązki cienkie i wyprostowane. Największy, chociaż delikatny efekt na wiosnę, kiedy cienkie, regularnie rozgałęzione gałązki pokryte są jakby czerw onaw ą -angielką kwiatów i praw ie jednocześnie lub nieco później — miody mi ęzer.wonohrązowyini lub noletotyym i listkami (wczesny rozwój). W jesieni ładne zabarwienie liści, zw ykle soezystożólte, częściow o pom arańczowe, łososiowe i czerwone; w wilgotne jesienne dni opadłe liście pachną słodkaw o (piernikiem ? — stąd niem. nazwa „K uchenbmim”). W ym . i zast. — gleby świeże do wilgotnych, m iejsca słoneczne do póicienistych; na glebach suchych i silnie nasłonecznionych rośnie znacznie gorzej, ale (zwykle) przebarwia się jaskraw o. O dporność na mrozy duża, ale siewki są wrażliwe, ja k również młode liście na wiosnę. Zastosow anie raczej w za drzewionych parkach z dobrym mikroklim atem niż na terenach odkrytych; można stosować na form ow ane żywopłoty.
Drzewa i krzewy. K . zw ykle gładka, szarawa. P. Pąki okrytetTTuIT^ ipskami. często owłosionymi, zróżnicow ane na w egetatywne i mieszane, te zw ykle znacznie większe. Li. sezonowe lub zim ozielone**, calobrzegie, zwykle duże, przylistki duże, błoniaste, otaczające pęd i często początkowo zrośnięte z ogonkiem liściowym. Kw. wewnętrznych, płatkokształtnych tepali zw ykleJk_O w . złożone śm iesz k ó w , zwyklejóżowe lub-czeratone przed dojrzeniem . N. po 1(2) w mieszku, dość duże, fasolowale, okryte pom arańczową, różow ą lub czerwoną o.snówką (jak na przykład u Euonymus, Celastntsy, po otwarciu mieszków zwisają na cienkich, białych nitkach. Gat. — około 125, głównie w Azji, od Himalajów po Japonię i Jawę; poza tym wsch. rejony Ameryki Pn., a gatunki tropikalne — Am eryka Środk. i Pd. Dekor. — okazale kwiaty, szczególnie cenione u gatunków kwitnących przed rozwojem liści (symbol wiosny), zw ykle białe lub ± zaróżowione na zewnątrz; dekoracyjne są również, chociaż krótko, barwne owoce; późny rozwój liści, które w jesieni są żółte lub brązowe. Wym. i zast. — gleby żyzne i św ieże (dostatecznie wilgotne), nie za ciężkie, najlepiej gliniaslo-piaszczysle i próchńiczne, cieple, z przepuszczalnym podłożem; odczyn gleby — lekko kwaśny (pH = 5 -6). M iejsca zaciszne, osłonięte od wiatrów (zwłaszcza dla gatunków bardzo w cześnie kwitnących lub wrażliwych na mrozy), słoneczne lub półcieniste, najlepiej o wystawie pd.-wsch. lub pd.-zach.; gatunki wcześnie kwitnące rosną dobrze w osłonie innychy^lrzew. M ala odporność na _________
-
i
* A n g . m a g n o lia , c z e s k i ą a i jte łie , n ie m . M a g n o lie , ro s. M a n io j u u i. Z im ą g ile p r z e c in a ją m ie s z k i w p o p rz e k n a irz y c z ę śc i i „ w y p ija ją ” n a s io n a .
190
** Z im o z ie lo n e
g a tu n k i
m a p o tii,
z w ła s z c z a
M.
g n im li flo n i
L .,
są
c z ę sto
u p ra w ia n e
na
zachodzie i p o łu d n iu E u ro p y .
'f Ł *
191
. .. r i f t j mrozy uniem ożliw ia w naszym klim acie uprawę większości magnolii; n a j tó T ;\> w ytrzymałe są: M. acuminata i M. kobus. If^! System korzeniowy przeważnie płytki, korzgme niezbyt liczne, dość fir i i i mięsiste. N ie należy przekopyw ać ziemi dokoła rfślB t; wskazane jest natoniia^ ściółkow anie na wiosnę.'. ’ 51; k ..X , •< ' > PODRODZAJ W L A N IA M ig d z y in n y m i: k w ia ty u k a z u ją si ? p rz e d liś ć m i lu b w ra z z liść m i; te p a le +
jednakow e
z e w n ę tr z n e n in ie js z e , d z ia lk o k s z tn łln e
S E K C JA YULANIA M ię d z y in n y m i: w s z y s tk ie le p a le
je d n a k o w e j -w ielk o ści, b ia łe d o p u r p u r o w /c h ; k w iaty ukazują
s ię p rz e d liść m i. G a tu n k i a z ja ty c k ie . M a g n o lia d e n u i h t a D e s r. (M . y n lu i D e s k , M . h e p ta p e ta ( B u e k ’lio z )D a n d y ) — m a g n o lia nagą • O g ó ln ie p o d o b n a d o b ia lo k w ia lo w y c li
id n iia n M a g n o lia x s o n ia n g e a n a ( p a trz d a le j), zw łaszcza do ‘ "A łba S u p e r b a ’. N ie w y s o k ie d r z e w k o (d i 15 m w y s .). L i. o d w ro tn ic ja jo W a tc , 6 ,5 - 13 ( - 1 5 ) cm dl., na s z c z y c ie k ró tk o z a o s trz o n e , o b u s tro n n i n ie c o o |w lo sio n c. K y t. te p a li 9 (1 2 ), z e w n ę trz n e 3 lekko z a ró ż o w io n e u n a s a d y : k w ia ty p r z y je n in e p a c h n ą c e (c y try n ą ), w c z e s n e (IV ). W y s t. -
śro d k . i w sc h . C h in y ; w P o is c e bart i/ o rztttiktt, w rttż liw ą nu m ro z y .
lv j,,|y „a z ie m ię z a c z y n a ją o p a d a ć te p a le ; o w o c e (je śli o b fic ie z a w ią z a n e )
-e fe k to w n e ,
dopić«’ w c *’ ■ w y m . i zast. — d u ż a o d p o r n o ś ć n a m ro z y ; s y ste m k o r z e n io w y s z e ro k i i g łę b o k i. pSioW.oS-j8*'1
■;
vv k r , .
r0Kll;( p o je d y n c z e s ta re d rz e w a .
Wróżny1’1’ 1 Mieszańce gatunków z sekcji Yulania i Tulipastrum Y-Maęnolia xsou.langeana Soul.-Bod. — m agnolia 5<>uhmge’a (magnolitt średnia)- Szeroki, duży krzew, zw ykle 3 - 4 m wys., niekiedy „.małe drzewo. P0Sj 5 m’ wys. Li. odw rotnie jajowate lub prawie eliptyczne (zwykle 10-15 cm c*zasem nieco dłuższe), spodem ± owłosione. Kw. duże (około 10-15 cm j. ) początkowo kielichowate; tepali 9, .w ew nątrz białe, a na .ze_wnątxz od .,w ie białych (cecha M. denudata), zaróżow ionych u nasady, pojurp.uro.w e.. f rac h a l T lilii/lora), tepale zew nętrzne (3) tylko rzadko dzialkoksztaltne — mniejsze i zielone (odm iana ‘L en n ci’); k. IV -V . O w . zw ykle nieliczne, z niewidoma nasionami. pocll. mieszańce M. denudata i M. liliiflora, w yhodowane po raz pierwszy w zakładach ogrodniczych Stefana Soulange-Bodina we Fromont wc Francji około 1820 r., a także kolejne generacje — siewki tych mieszańców, otrzym ane także poza Fromont. M agnolie będące zapew ne mieszańcami tych samych gatunków rodzicielskich były od daw na uprawiane w Japonii i być może Chinach. W Polsce wiele pięknych, starych okazów, zwykle nisko rozgałęzionych, z grubymi konarami i szerokimi koronami.
SE K C JA T U U P A S T R U M M ię d z y in n y m i: z w y k le \y e \™ ę .tm ie ^ w ię k s z e J e p ą l ę p u rp u ro w e lu b z ie lo n k a w o ż ó ltc ; kwiaty r o z w ija ją się z w y k le . w r a z z j i ś ć m i l u b j tó ź n i e j n iż liśc ie . G a tu n k i a z ja ty c k ie i a m e ry k a ń s k ie . M a g n o lia liliiflo r a D esr. (M . p u r p u r e a C u rtis, M . tp iin e p irp c ta (B tJc k ’h o z )D n n d y ) — m agnolia p u r p u r o w a . K rz e w d o 3 m w y s. L i. z w y k le o d w ro tn ic ja jo w a le , n ie c o w ę ż s z e i d łu ż s z e n iż liście m a g n o lii n a g ie j (d o 2 0 ciii d l.), z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e i b ły s z c z ą c e . K w . te p a le na.zew nąlry, ± .p u rp u ro w e , b aid zQ _ cieiu iie ^w ę.w riąti'z ...b i:ile; d łu g i o k re s k w itn ie n ia — V -V 1 , c z a s e m pow tórnie je s ie n n i. U n as z re g u ły w p o s ta c i o d m ia n y ‘N ig r a ’. W y s t. — C h in y . ‘N ig r a ’ (= M . x s o n ia n g e a n a ‘N ig r a ’) —- o d m . c z a r n a . K w ia ty n ie c o w ię k s z e n iż u ty p u (do 12
‘A m ąbilis’ — odm . miła. W zrost stosunkowo słaby. Zakw ita jako pierwsza z opisanych i ma kwiaty praw ie białe,.nieznacznie/zaróżow ione w dolnej części, ze słabymi smugami sięgającym i wyżej. ‘Speciosa’ — odm. okazała. W yprostow any krzew, niekiedy z w yraź nym przewodnikiem. Kwiaty duże, późne (rozw ijają się ± wraz z liśćmi), otwierają się szeroko (około 15 cm 0), z tepalami przeginającym i się charakterys tycznie w dół. Pąki bardzo kontrastowo zabarwione, w dolnej części purguroworóżowe, ze smugami sięgającym i wyżej; wyraźna, ciem na pręga sięga środkiem do końca tepali.
Fot. 81
c m d l.), n a jc ie m n ie js z e z m a g n o lii,..z c w n ą trz _ c ie m n o p tirp u ro w c , w e w n ą tr z b ia ła w e , z e w n ę trz n e , zielone te p a le („ d z ia łk i” ) c h a ra k te ry s ty c z n e — la n c e to w a te , z p o d w in ię ty m d o śro d k a b rz e g ie m (p o ró w n a j też takie
‘(i \ l e x a n d r m n ’ — o d m . A le k s a n d r y . S iln ie r o s n ą c e k rz e w y , o w y p r o s to w a n y c h g a łę z ia c h .
o d m ia n y , ja k M a g n o lia x s o n ia n g e a n a ‘L e n n e j’ c z y M a g n o lia ‘B e lly ’); r o z w ija ją c e się p ąk i m a ją prawie
Kwilnie d iu g o , p ąk i z a b a rw io n e b a rd z ie j r ó w n o m ie r n ie n iż u ‘S p e c io s a ’ (m n ie j b a rw y b ia łe j), o d
c z a rn y o d c ie ń , z s iln y m p o ły s k ie m . K w itn ie p ó ź n ie j o d o d m ia n M . x s o n ia n g e a n a . g d y r o z w ija ją się już
ptąptiEOW oróżowych u n a s a d y d o In alasy y cli p rz y k o ń c a c h ; p rę g a ś r o d k o w a n ie c o c ie m n ie js z a .
liśc ie ; k w itn ie n ie n ie ró w n o m ie rn e — c z ę ś c io w o je s z c z e w le c ie . W u p ra w ie k a p ry ś n a , w ra ż liw a n a mrozy. M a g n o lia a c u m in a t a (L .)L .
m a g n o lia d r z e w ia s ta . D rz e w o , w o jc z y ź n ie d o 3 0 m wys.,
z p ro s ty m p n ic m , p o k ry ty m s p ę k a n ą k o rą . L i. e lip ty c z n e , d u ż e (d o 2 5 c m d l.), n a s z c z y c ie zaostrzone (=
n c u m m a tu s),
—
w e w n ę trz n e te p a le d o 8(- -10) c m d l., w ą s k ie i s tu lo n e , n a z e w n ą trz z ie lo n k a w o ż ó ltc , w ew nątrz
od
spodu
m ię k k o
o w ło s io n e .
Kw.
na
s z c z y c ie
u lis tn io n y c h
g a łę z i, n iew ielk ie
_bnituw,e (p rz y p o m in a ją k w ia ty , tu lip a n o w c a ); z e w n ę trz n e , d z ia lk o k s z ta ltn e le p a le ja k u M . liliiftone, V -V I. O w , s z y s z k o k s z ta ltn e , c y lin d ry c z n e , .'tle u n as z w y k le z n ie w i d o m a n a s io n a m i, n ic fb rc m n e . W y s t. — • w sc h . re jo n y A m e ry k i l ’n.
D e k o r . - d u ż e liśc ie , n a to m ia st k w ia ty n ie rz u c a ją się w o c z y , la k i k w itn ie n ia z a u w a ż a m y zw ykle
192
‘L en n ei’ — odm . L e n n e ’go. O dm iana o kwiatach najciem niejszych i najpóźniejszych — w yraźny wpływ M agnolia liliiflora. Pąki ciem nopurpurowe, u nasady prawie czarne, z silnym połyskiem; kwiaty „odw rolniegruszkow ate , pękate, o szerokich, „m ięsistych”, łyżkowato w ypukłych tepalach wewnętrznych, zabarwionych bardzo kontrastowo — w środku białych, tepale zewnętrzne dzialkoksztaltne, błoniaste, wąskie i cienkie, sięgają do około połowy długości pąka i odchylają się w dól. U — Demtro!o»i:i
^
.......
Fot. 82
S E K C JA E M E R G E R IA
K it-O
k J ,
W h C J 'd
"
z a ró ż o w io n e , z e w n ę tr z n e n ie w ie lk ie , M ięd zy i j m y n i K . w e w n g J m i c , d u ż e (cp;itu b ia łe , eevvciilu,-ilnic w ei ,)¿alkokS 7.l!J|,,t:’ s z >’b k o opad ąjn ce;^ k w a t y j r o w i j a j n się p rz e d liść m i. G a tu n k i a z ja ty c k ie .
¥r MagHoł>a ko b u s DC. (M. praecocissirna Koidz.) — m ag n o lia ja p o ń s k a * ’ 1!- ,i' / ... . k r z e w lub niskopienne drzewo do 1()(— 25) m wys. i* P . cienkie i: nagie, Wysoki . wicznie pachnące; pączki jedw abiście owłosione. Li. odw rotniejajow ate (zwykle 5_ t 5 cm tik), iw szczycie nagle, krótko zaostrzone. K w . lekko pachnące, o szeroko ^■pfPflfliivch. tó g a la c h ja le tylko około 10 cm 0 , czasem nieco szersze); w ew nętrznych tepali zwykle 6 — odw rotnie jajow ate, białe, zaróżow ione tylko u nasady, zewnętrzne . 3 . .krótkie... i szybko opadające; 1V -V , "kwitnie zwykle wcześniej niż M agnolia xsouiangeana i co 2 lata obficiej. O w . bardzo zm iennego kształtu, na starszych okazach liczne i efektowne (do 12 cm d l). Wyst. — wyspy Japonii i Korei. Wym. i zast. — obok M. acum inata najbardziej odporna na mrozy z upraw ia n y c h u nas magnolii. Rozm nażana je st z nasion (podkładka!), kw itnie jednak wtedy dopiero po 10 latach lub później. W Polsce — obok M. xsouiangeana — najczęściej spotykany gatunek, nierzadko piękne, stare, nisko rozgałęzione okazy. Magnolia stellata (Siebold et Zucc.)M axim . (M . kobus var. stella/a (Siebold et Zucc.)Blackburn) — m ag n o lia gw iaździsta. Gęsty i zwarty krzew lub małe drzewo. P. silnie żyw icznie pachnące, za miodu gęsto owłosione. L i. podobne do liści M. kobus, ale nieco mniejsze i w ęższe (5-13 cm dl.), ciem niejsze i skórzaste. Kw. około 8 cm 0, .czysto białe (zaróżowione u odmian ‘R osea’ i ‘Rubra’), pachnące; wewnętrzne tepale bardzo wąsko odw rotniejajow ate, liczne (12-18, u odmian do ponad'; 30!), szeroko rozpostarte i na końcach odgięte w dól; (1II)IV-V, zwykle wcześniej od M. kobus i M. xsouiangeana. Wyst. — bardzo, mały zasięg w górach na Honsiu (Japonia). Dekor. — bardzo wcześnie kwitnący krzew, z wyjątkowym i kwiatami. Wym. i zast. — stosunkowo odporna na mrozy; kw itną ju ż młode, kilkuletnie rośliny — zarówno szczepione, jak i rozm nożone przez siew.
Mieszańce gatunków z sekcji Buergeria i Tufipastrum M a g n o lia ‘B e t ty ’ (M . U U iflo m ‘N ig r a ’ X M . s te lla ta ‘R o s e a ’). K rz e w p o d o b n y d o M . x s o u la n g e a n a , liście szero k o o d w ro tn ie ja jo w a te (d o 15 c m d l ) ; z e w n ę trz n e te p a le z ie lo n e , la n c e to w a te , o p o d w in ię ty m brzegu (2 - 3 cm d l ) , w e w n ę trz n e d u ż e , n a z e w n ą trz u n a s a ilx p ^ p u m w ! U - r ń Ź a w .o llo J ę to w e , n a s z c z y c ie hiuiawe; IV -V . P odobna je s t o d m ia n a ‘S u s a n ’, m ie s z a n ie c ty c li s a m y c h m a g n o lii; liś c ie z b liż o n e w y g lą d e m , p ąk i kw iatowe b a rd z o d łu g ie i w ą s k ie , c ie n m o p u r p u r o w e , ty lk o n a s z c z y c ie n ie c o ja ś n ie js z e ; te p a le ta k ż e o d środka p u rp u ro w e; k w ia ty p a p lu m ee; d łu g i o k r e s k w iln ie n ją — í'V f-p . V I.
* „k n b u sh i” — ja p o ń s k a nffi,w ą lej i p o k re w n y c h m a g n o lii.
'í p l L %
i
195
Fot. 80
IfP f S E K C JA fíH Y T IO O S P E R M U M
PODRODZAJ MAGNOLIA K w ia ty nu u lis tn io n y c h p ę d a c h , b e z z e w n ę tr z n e g o o k ó łk a s iln ie z re d u k o w a n y c h (u p ali; miesyg w o ln e , p ę k a ją c e g rz b ie to w y m s z w e m i u trz y m u ją c e się n a o s i k w ia to w e j. 1
Jiędzy in n y m i: d r z e w a lu b d u ż e k rz e w y , liśc ie o p a d a ją c e na z im ę , w g ę s ty c h n ib y o k ó łk a c h na , b a rd z o d u ż e ; p ąk i k w ia to w e o k r y te i łu sk ą . G a tu n k i a m e r y k a ń s k ie i a z ja ty c k ie . szc/.yl;1011 JM agnolia tr ip e ta la ę rHZg ałęzio n e ,
S E K C JA O Y A M A
um k ó w
(L .)L . * (M . u m b re U a D e s r.) —
z w y k le
(2 5 -6 0
cni
z k ilk o m a d l,) ,
c ie n k im i p n ia m i.
z w y k le
w y d łu żo n e .,
m a g n o lia p a r a s o l o w a t a . M ;tfc d rz e w o , L i. n a jw ię k s z e
o d w r o tn ie ja jo w n tc ,
s p o ś ró d
w y m ie n io n y c h
o b u s tr o n n ie
z a o s tr z o n e ,
IU W olowato s k u p io n e n a k o ń c a c h g a łę z i. K w . d u ż e ( 2 0 - 2 5 c m 0 ), w y p ro s to w a n e n a s z c z y ta c h M ię d z y in n y m i; n ie w ie lk ie k rz e w y ; p a k i k w ia to w e o k ry te 1 łu s k ą ; k w in ty e z n rk o w a te , przew isajilCe p rę c ik i n a s z c z y c ie tę p e lu b z a o k rą g lo n e . G a tu n k i a z ja ty c k ie .
P‘ir‘ ‘ jony Ch ju ż p ę d ó w ; n ie p r z y je m n ie U ''ionkiw ę, ju że (6 °
M a g n o lia s ie b o id ii K .K o c lr (M . p a m j l o r a
S ie b o ld e t Z u c c .) — m a g n o lia S ie b o ld a . U „as
k ró tk ie , cm
o d g ię te
w
d ó ł,
p a c h n ą c e ; te p a li w e w n ę trz n e
I 2 ( - I 6 ) , z e w n ę tr z n e 3 d z ia lk o k s z ta ltn c ,
fcrem o w o b ialę ;
V—V 1 (V II).
Ow.
s z y s z k o w a le ,
W m ' ar<; d o jrz e w a n iu s ,a ją się |c ic m n o r6 /.o \y e i c o r a z c i ę ż s z e ) —
z w is a ją
„“ końcach g a łę z i; n a s io n a lic z n e . W yst- — p d .-w sc h . r e jo n y S l. Z je d n . p e|( o r e g z o ty c z n y w y g lą d k rz e w u o n ie lic z n y c h g a łę z ia c h , z a k o ń c z o n y c h „ p a ra s o la m i” b a rd z o
n ie w y s o k i, lu ź n o u g a łę z io n y k r z e w ^ L i . o d w ro tn ie jn jo w a te ( 1 0 - 1 2 c m d l„ rz a d z ie j n ie c o dłuższe) z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e , od s p o d u n ie b ie s k a w o z ie lo n e i o w ło s io n e . K w . p a c h n ą c e , n a długich' p rz e w is a ją c y c h s z y p u łk a c h , w k s z ta łc ie o d w r ó c o n e j c z a rk i ( d o 10 cn i 0 ), z 9 ( - l 2 ) b ia ły m i tcpalatnl
dużych liści; d u że , c h o ć n ie lic z n e i n ie m iło p a c h n ą c e , k w ia ty p o ś ro d k u liśc i; o w o c e . W y m . i z a s t.
i k a r m in o w y m ip y l n ik a m i; r o z w ija ją s ię s to p n io w o i k w itn ą d łu g o — ( V ) V ł- V I U .
_
" —
o d porność na m ro z y n ie c o m n ie js z a n iż M . k o b u s . G a tu n e k d o ś ć rz a d k o u p r a w ia n y w P o lsce.
W y s t. — D a le k i W s c h ó d ; o d M a n d ż u rii i w sc h . C h in p o J a p o n ię i P iw . K o re a ń s k i.
Podobna je st, je sz c z e rz a d s z a u n a s, M a g n o lia ' hyp o le.u ci S ie b o ld e t Z u c c . (M . o b o v a la T lu m l). p ro
D c k o r . — w y ją tk o w e — p a ra s o lo w a to „ o d w ró c o n e " k w ia ty , z k o n tra sto w o z a b a rw io n y m i pylnikanti-
pal1e) _ _ m a g n o lia s z e ro k o lis tn n z J a p o n ii.
p o ra i d łu g o tr w a ło ś ć k w itn ie n ia . W y m . i .zn st. — m a g n o lia o d p o r n a n a m ro z y , ¡ile b a rd z o w rażliw a na s u s z ę , d o s a d z e n ia n a d w o d ą , n a g le b a c h ż y z n y c h , p r z e p u s z c z a ln y c h , o o d c z y n ie k w a ś n y m , najlepiej w le k k im p ó łc ie n iu i o s ło n ię ty m , z a c is z n y m m ie js c u .
RODZAJ URIODENDRON
TULIPANOWIEC ’
C WCG / ' ! fliC-Wię, c e tt'V i u. t:
(gr. leirion = lilia + d e n d ro n = drzew o )
Gai. — 2, am erykański i azjatycki, tylko pierwszy z nich wytrzym uje zimy w naszym klimacie. Liriodendron tulipifera L. — tulipanowiec am erykański. W ysokie drzewo Fot, 83 z szeroka koroną, w ojczyźnie do 5 0 -6 0 m wys. P. pąki lopatkowato spłaszczone, okryte 2 zrośniętymi, przylistkow ym L łuskami. Li. długoogonkow ę, zwykle z 4 zaostrzonymi' klapami, z szerokoklinow atym wcięciem na w ie r z c h o łk i (do 20 cm dl.), jasnozielone, od spodu lekko niebieskaw ozielone; przyljsM '/ duże, owalne, tak jak u magnolii — okryw ają zaw iązek pędu powyżej ]iśc|i:v, Kw. pojedynczo na końcach ulistnionych krótkich pędów bocznych, przypom inają kształtem tulipany (4-5 cm d l) , tepalj.,9, pc(3)w okółkach, zew nętrzne 3 działkokształtne, odchylone, wew nętrzne żóltawozielone \ po u ańczowg.pjaro^ powabni u nasady (kwiaty nektarodajne, przedslupne, ow adopylnej; liczne pręciki i słupki ułożone spiralnie na~w ydłuzonej osadce kwiatowej; V I-V II. Ow. sterczące, _szyszkawate-(do 10 cm dl.), złożone z 80-100 wąskich, 1 - lub 2 -nasiennych oskrzydlonych orzeszków (do 3 cm dl.); rozpadają się zw ykle na drzewach, stopniowo,’'otTJesienrdo wiosny, zdrewniała oś pozostaje na gałązce. Wyst. — wsch. rejony Si. Zjedn. ? V ' % ______________ . "l i * L in n c u s z o w sk a lia z jv ítite a tu n k o w a w p ro w a d z a w b łą d
ta m a g n o lia m a 3 „ d z ia łk i" , ¡1 nie
„płatki” , b a rd z ie j n a m ie js c u byloYty s ło w o „ tr is é p a la ” ! ** A n g . tu lip -fre e , c z e s. lilio v n tk , n ic m . 'r u lp e n b a u m , ro s. ju tp itO A e iiflp o H .
R y s . 7 1 . M a g n o lia sie b o ld ii
199
ąjPc
A,
I)ek<>r- — oryginalne liście o niespotykanym kształcie, pięknie zabarwione jesieni- zlocislożólte lub pomarańczowe; kwiaty bardzo oryginalne (płatki, ■lulki pręciki), ale niezbyt wyróżniają się z daleka pośród liści. W yrn. i zast. s d1cby — jak dla magnolii (żyzne, świeże, głębokie); stanow iska słoneczne. O d p o r n o ś ć starszych drzew' na mrozy duża, zwłaszcza w dobrych warunkach ■cdliskow'ych; siewki i młode drzewa są wrażliwe; drzewo szybko rosnące, przesadzanie — jak magnolii, młode rośliny na wiosnę, z bryłą ziemi; korzenie dość mięsiste, łatwo gniją uszkodzone. Zastosow anie — j ak M agnolia aanninata, typowe drzewo do sadzenia pojedynczo; wymaga dużo miejsca do rozwoju szerokiej korony. W skazane jest ciem ne tło w dali zc względu na jasny odcień liści.
RODZIMA SCHtSANDRACEAE — CYTRYMCOWATE Należą tu 2 rodzaje, tylko I gatunek z rodzaju Schisantlra jest u nas z rzadka uprawiany.
RODZAJ SCHISANDRA — CYTRYNIEC* (gr. sch izein = m .in. o d d z ie la ć + a n e r, a n d r o s = m ę ż c z y z n a , kwiaty s ą ro zd zieln o p lcio w e)
Gat. — 25, większość we wsch. Azji, ł w Am eryce Pn. J/Schisanclra chinensis (Turcz.)Baill. — cy try n iec chiński. Pnącze o w ijające się pędami, do około 8 m wys.; w szystkie części po roztarciu lub rozgnieceniu aromatycznie pachnące. I*. szorstkie od licznych przctchlinck; pączki oboklegle po 3. Li. skrętolegle, eliptyczne lub odw rolniejajow alc (5 -1 4 cm dl.), zaostrzone, odlegle drobno ząbkowane lub ± ealobrzegie, dojrzale + nagie. Kw. rozdzielnoplciow e, jedno- lub dw upienne, na zwisających szypulkach (do 4 cm dl.), zebrane po 2-5, w kątach liści u nasady tegorocznych krótkich pędów bocznych (1,5-2 cm 0); z 6 -9 kremowobialymi lub .różowawymi elementami okwiatu (lejialami), pachnące; pręciki u nasady zrośnięte, słupki liczne, wolne, ustawione na głów kow atej, silnie wydlużaiacei sie w _ęzasię ow ocow ania osadcę; V -V I. O w . zbio_rowy (jak u magnolii), złożony z arom atycznych, 1- lub 2 -nasicnnych czerw onych jagód (do 1 cm 0 — zmiennej wielkości, w owocu zbiorowym także drobne, nierozwinięte jagody); całość w kształcie zw isającego grona (8 -1 0 cm dl.); V11—7X. Wyst. — pn.-wsch. Azja, od pn. Chin po Japonię i Sachalin, zwykle w podszyciu lasów mieszanych, nad rzekami i strumieniami. Dekor. — atrakcyjne są. — przez pewien czas — .okazy żeńskie, jeśli obficie owocują; kwiaty małe i słabo widoczne. W ym . i zast. — rośliny uprawiane jako :|: C /.cs. k ta n o p ra s k a , n ic n i. iU a a rn lra u ln -. ra s. jiH M o n m n c.
201
'ą RODZAJ (9r-
nycior
H YD RANGEA
— HORTENSJA* "
- w oda, hydro- = w o d n y i a g g e io n = n ac zy n ie; o d k szta łtu o w o cu lub w y m a g a ń sied lisk o w y ch ?)
Y
rzadko pnącza. I*. zw ykle z dużym , gąbczastym rdzeniem.. K. często zv sie papiery.nstvmi strzępam i. Li. u gatunków u nas uprawianych sezonowe; ł’ "akrzyżłe2l.e’ ogonkowe, pojedyncze (wyjątkowo klapowane — H. ąuercifoUa • y/gartram), piłkowane lub drobno ząbkowane. Kw. w podbaklachach lub rzadziej ^ o w a iy c h wiechach (//. paniciiUila, H. quercifolia)\ często dwojakie — drobne, obuplciowe kwiaty płodne w centrum kwiatostanów, a znacznie większe, .sterylne. i (3)4—5(6) płatkowatymi działkami kielicha, pełniącymi rolę powabni, na jcii obrzeżach; kwiatostany na szczytach, tegorocznych pędów (czasem także z pąków bocznych, na przykład po przemarznięciu pędów). O w . drobne, niepozorne K rz e w y ,
torebkL g at . około 25 w obu Amerykach (po Andy na południu), pd. i pd.-wsch. Azji. Dekor. — w lecie ozdobne kwiatostany, utrzym ują się one na krzewach długo, już zaschnięte i zbrązowiale. Liście jesienią opadają zielone, zważone przymrozkami lub barwią się na bladożólto (11. petiolaris) albo fioletowoczerwono (H. cjuercifolia). Wym. i zasi. — gleby żyzne i próchniczne, przede wszystkim dostatecznie wilgotne (świeże), z lekko kwaśnym odczynem (pH 5-5,5); miejsca słoneczne lub pólcieniste. Odporność na mrozy różna, najmniejsza u I-I. inacropltylla. Przesadzanie — z bryłą ziemi, z pojemników.
Rys. 73. S chisand ra chine nsis
"K Hydrangea m acrophylla (Thunb. ex M urrayjSer. (Hortensia opuloides Lam., Hydrangea hortensis Sm.) — hortensja o grod ow a*i|:. Krasw_do 1 m wys. (w Japonii do 3 -4 m); różne części rośliny ± nagie lub ± ow łosione (subsp. serralct (Thunb.)Makino). Li. duże, szerokojajowate lub eliptyczne (do 15-20 cm dl.), grubo piłkowane, ..mięsiste”, z „tłustym” połyskiem. K w . płonne duże, calohrzegic lub piłkowane, zw ykle różowe, lub niebieskie, rzadziej białe; kw iatostany szerokie (15-20 cm 0) i płaskie (takie u poznanej i opisanej znacznie później niż odmiany ogrodowe, prawie nieuprawianej formy dzikiej — Hydrangea m acrophylla f. nonnalis (E.H.W ilson)Hara oraz u bliskich jej, pólsterylnych odmian ogrodowych) lub wypitkłb, u odmian ogrodowych o wszystkich kwiatach sterylnych; V l-V !ll. Wyst. — od Himalajów po Japonię; jak ji kilka innych hortensji — gatunek bardzo zmienny, „zbiorow y”, w dodatku od dawien dawna uprawiany. Dekor. — wieie odmian o kwialosianac p płaskich lub wypukłych, zależnie od liczby kwiatów płonnych. W ym . i zast. (patrz opis rodzaju) — w surowe zimy marznie u nas często do granicy śniegu; wskazane jest okryw anie
owocowe, ow oce o bardzo cennych właściwościach i licznych zastosowaniach medycznych, zbierane w stanie dzikim (na przykład suszone jak rodzynki, spożywane dla podtrzym ania sprawności i sil organizmu przez myśliwych w tajdze) — działają tonizująco i stym ulująco, podobnie ja k korzeń żeń-szenia, wzmagają proces oddychania, obniżają ciśnienie krwi, w pływ ają dodatnio na ośrodkowy układ nerwowy, w spom agają wzrok itd. Z ow oców robi się nalewki, a także arom atyczne soki, kisiele, dżemy. Pnącze u nas rzadkie, w uprawie kapryśne; św iatłożądne, wym aga świeżych, nieprzesychających, żyznych gleb i osłoniętego stanow iska; należy sadzić okazy obu płci obok siebie.
RODZINA HYDRANGEACEAE — HORTENSJOW ATE
Krzewy lub pnącza, rzadziej drzewa lub rośliny zielne. Li. z reguły nakrzyżle^łe. pojedyncze. Kw. obuplciowe, prom ieniste (zwykle 4-5-krotne), na obrzeżach kw iatostanów niekiedy zygom orficzne, zebrane w -baldachoarona lub wiechy; pw ądopylne. Ow, u gatunków uprawianych u nas rodzajów — torebka. N ależy tu 17 rodzajów, często uprawiane są gatunki z rodzajów D e t u z i n , Hydrangea i Philadcdpluis.
202
5|‘ D aw n iej — p ie n ia w a . A n g . h y d ra n g e a , c z e s. h o r u n z i o , n i e m . H o r t c n s i e , r o s . r o p T e n a m i . J a k o hoianiezm ; o icreślejn e ro d z a ju b y ła p rz e z p e w ie n c z a s sj )SO\V2ui^i n a z w a H o r t e n s i a , z a p e w n e n a c z e s e H ortensji, c ó r k i k s ię c ia N assa u -.S ieg en , u c z e stn ik a re j»3 B o u g u i n v U l c 'u d o o k o ł a Ś w i n i a , z k t ó r e j t o w ypraw y b o ta n ik , lvilih ei't,C o m w ierso n , p rz y w ió z ł ogrodow i a o d m i a n ę r o ś l i n y , n a z w a n e j p o l e m H y d r a n g e a m a cro p h ylla .
,
** ł.a c . łłoritis. = o g ró d ; h o rłe n sis - o g ro d o w y .
%
203
Fot. 86
N ¡-1W it' ki i 15 ¿ ¡i ę
i.^
części przyziemnych; zwykle lepiej rośnie i kwilnie w półcieniu; jest w r a ż łi^ na suszę, łatwo więdnie. Kolor kwiatów zm ienny, od czerwonego i różowego ' po Jjlekitn-y, zależy od absorpcji jonów glinu A l1', a z kolei ich dostępność \ zależy od odczynu gleby (na glebach zdecydM&ni«... kwaśnych kw iaty są niebieskie); dodając do wody, którą podlewamy krzewy, •. soli glinu, możemy także przy lekko tylko jjw aśn^m podłożu otrzym ać — w zależności od odmiany — kw inty m niej tub bardziej niebieskie. Często występująca u tej hortensji chloroza liści świadczy o nieodpowiednim odczynie gleby (zasa dowym). Niektóre odmiany uprawiane są w doniczkach, pędzone — kwitną na wiosnę.
j ( M i 'b k l k
Hydrangect arborescens L. * — hortensja krzewiasta, jśizew , w uprawie zwykle 1-2 m wys. P . dość cienkie, młode szorstko ow łosione, później ± nagie. Li. po 2(3) w węźle, na długich ogonkach, zaostrzone, ząbkowane, od.elipiycznych po okrąglayyc, u nasady zaokrąglone lubJskkfl-sercQwale (do 10-18 cm dl), nieco szorstkie, spodem + nagie (subsp. arborescens, do której należy opisana niżej odmiana), gęsto sżaro ow łosione (subsp. discolor (Ser.)E.M .M eClint.) lub pokryte białawym filcem (subsp. aspera (Waller)E.M.McCHint.). Kw. w mniej więcej _plaskich kwiatostanach (zwykle do 13 cm 0), kwiaty, ¿leryine zazwyczaj białe lub zielonkaw obiale, najczęściej nieliczne lub ich brak. WysŁ — wsch. rejony St. Zjedli., podgatunki są często traktowane jak odrębne gatunki; u nas w uprawie prawie wyłącznie odmiana: ‘G randiflora’ — odm. w ielkokw iatow a. Kw. wszystkie płonne, biate, w wypukłych kwiatostanach (10-20 cm 0); V il—VIII. r_ :Dekor. — niski krzew z gałązkami zwisającymi pod ciężarem przypominających buldeneż kwiatostanów. Gałęzie n o ż n a ciąć przy ziemi, aby pędy były bujniejsze i sztywniejsze. Obok H. nuu:ro¡.hylla — najczęściej u nas sadzona hortensja, odporniejsza na m rozy. Podobne kw iatostany, ale ow łosione liście, ma H. arborescens subsp. discolor ‘S terilis’. i
1 Hydrangea paniculata Siebold — hortensja bukietowa (hortensja wiechowata). Kjzew-o nielicznych, wyproslowa tych pędach, do około 2(3) tli wys. (w ojczyźnie drzewkowata, do 7 -1 0 m wys.). L i. po 2 -3 w węzłach, jajow ate lub eliptyczne (do 12-13 cm dl.), ostro, przylegające» pilkowane, nieco szorstkie od włosków, zwłaszcza pod spodem. Kw. w |stożkowat-V.ch wiechach (do około 25 cm dl.), kwiaty pjpjme-równomi.ęrnie rozproszone ¡wśród płodnych. W ysl. — od pd.-wsch. Chin po Japonię i Sachalin. Dzięki obecności kwiatów dw ojakiego rodzaju mniej „sztuczna” od częściej uprawianej odmiany wielkok wiatowej. ‘G randiflora’ — odm . w ielkokw iatow a. Kw. prawie wszystkie płonne;
cm- ix.
....
* L;tc. n a z w a im tu n k u je s t
m y lą c a , ta
h o rte n s ja
n ie fo rtu n n a jest ró w n ie ż „ o fic ja ln a " n a z w a p o ls k a
•j
nic
ro śn ie d rz e w ia sto ;
h o rte n sja d rz e w k o w a ta .
w z w iijzk u
z tym
r\.cMSM-
Rys. 74. H ydra nge a m a cro p h ylla (1), H. a rb o re sce n s ‘G randiftora’ (2), H. p a n icu la ta (3)
D ckor. — okazale kwiatostany; kwiaty .różowieją w miarę przekwitania. W ym . i zasl. — w dużym stopniu odporna na mrozy; możliwe wyprowadzanie form piennych — drzewkowalych. ^ H ydrangea peiiolaris Siebold el Zucc. (//. anoniala subsp. pctiolaris (Siebold et Zucc.jE.M .M cCllnt., //. scandens Maxim.) — hortensja pnąca. Pnącze, wspinające się wysoko (nawcl do 25 ml), za pom ocą| korzonków przybyszow ych/
204
205 - ■■
liliŁi. „„¡MU»»...
.. ji«*«
Fot. 88
....
r
jak bluszcz. K . grubszych gałęzi łuszczy się papierzasto, licznymi, jasnobrązowymi ^ irS(wami. Li. szerokojąjowate lub okrąglaw e (do 10 cm dl.), na ogonkach często dłuższych od blaszki, ostro piłkowane, ± nagie, z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, w luźnych, płaskich y szerokich kwiatostanach (do 25 cm 0), kw iatyjglodne l^pmrkowato, trwałe z ro śn i^ m fp ła ik a m i korony (jak u Vitis), kwiaty sterylne białe (3_3 5 cm 0), calobrzegie lub piłkowane, na obrzeżach kwiatostanu; (k. V)VJ-V11. WysL — wyspy Dalekiego W schodu, od Tajwanu po Sachalin. Dekor. — interesujące pnącze (pnąca hortensja!); bardzo wczesny rozwój liści. Wym. i zast. — podobne cło bluszczu (Hederá helix)-, gleby próchniczne, świeże do wilgotnych, miejsca półcieniste, a nawet zacienione; hortensja odporna na mrozy. Najlepiej sadzić przy drzewach z w ysokim i pniami, pozbawionymi gałęzi, albo przy wysokich mitrach; pow ierzchnia podpory nie może być gładka; można stosować do pokrywania zienri pod drzewami; sadzona pojedynczo na trawnikach (bez podpory) osiąga w ysokość 0,5—1 m przy znacznie większej średnicy.
Cr' (T. RODZAJ PHILADELPHUS — JAŚMINOWIEC * t o d d a u ( ' (gr. p h iladelphos = k o ch a jący b ra ta (sio strę) — s ta ro ż y tn e o k re śle n ie k rzew u o w o n n y ch kw iatach , b y ć m o ż e jaśm inow ca; z a p e w n e n a c z e ś ć f a ra o n a P lo io m e u s z a li, m ę ż a w łasn ej siostry, z w a n e g o F iiad elfo sem )
Krzewy różnej wysokości (około 1-5 m, rzadziej wyższe). P. z białym , dość szerokim rdzeniem ,- 2 -letnie szare lub brązowe, kora ± zwarta lub łuszcząca się; jyozki ukryte pod bliznam i liściowymi (z w yjątkiem pewnej liczby gatunków). Li. uprawianych u nas gatunków sezonow e, nakrzyżleełe. jajow ate lub eliptyczne, krótkoogonkowe, brzegiem zw ykle ząbkow ane lub piłkowane. Kw. |4-krotne\ (u odmian ogrodow ych.działek i płatków często więcej), płatki zw ykle czysto białe lub .krenmwohiale, rzadziej z ciem noróżow ą plam ą u nasady (Ph. G rupa Purpureo-maculatus), działki w dolnej części zrośnięte w czarkę kielich a j jak u Deutzict), pręciki licZnę (12-90); kwiaty pachnące lub bezwonne, zebrane w grona, .wierzchotki,-iiiecłiy~lub...pojedynczo, na szczytach krótkich pędów bocznych łub w kątach ich liści; na ubiegłorocznych pędach. Ow. drobne torebki, pozostające jeszcze zimą na krzewach. N. bardzo małe. G at. — około 65 na półkuli północnej, głównie w strefie umiarkowanej. Dekor. — popularne krzewy, ozdobne kwiaty, nie zawsze jednak pachnące; owoce i jesienne zabarwienie liści — bez znaczenia zdobniczego, wczesny rozwój na wiosnę. W ym . i zast. — brak szczególnych wymagań, gleby przeciętne, stanowiska słoneczne łub półcieniste — wszystkie gatunki dąbrze znoszą zacienienie, ale V
-
-
1
•’-■'"'i , 1
* D a w n ie j: ja ś m in ie c , c y jn isw iik . A n g . m o c k -o ra n g e , w b ite sy rih g ii ( b o ta n ic y p r z e tllin n e u s z o w sc y
R ys. 75. H y d ra n g e a p e tio la ris (1), S c hizoph rag m a h y d ra n g e o id e s — działka pow abni (2)
2 06
n azyw ali ro ś lin ę S y r in g h ii a lb a w ^ r /.e c iw ie ń s tw ie d o S. c o c r u le a , c z y li lila k a p o s p o lite g o ), ez es. p u storyl, n ie m . P le ifc n s lr a u c h , F a ls c h e r J a ś m in , ro s. 'lyG yuJim ic.
-^T T
Y
słabiej wtedy kwitną. W miejscach silnie nasłonecznionych i suchych, w cza'sie upałów w iędną liście i szybciej przekw itają kwiaty, krzewy są również często opanow ywnne ane przez ona nnw vw nrzez mszyce. Vr W ym ienione jaśn iijg f^ce są w dużym stopią odporne na mrozy (poza na przykk cl Pli. G rupa Purpuafł-niaculatus). Zastosowani różnorodne; typowe krzewy .do sadzenia w grupach, do stosow ania'w żywopłotach nieform owanych ( k w itn ą c y ^ , a b również strzyżonych; dobrze znoszą cieri„ i przesadzanie. ! W uprawie — podobnie jak w przypadku żylistków — dom inują wyselekcjonowane formy, o cechach nie zaw sze w pełni zgodnych z opisami gatunków wyjściowych oraz bardzo liczne mieszańce, często wielokrotne, o rodowodzie trudnym do ustalenia. Oznaczan e gatunków i mieszańców, poza nielicznymi bardzo charakterystycznym i, jest bardzo trudne.
Jaśm in ow ce „botaniczne” P hiladelphus coronarins L. — jaśm in o w iec w onny. Krzew do 3 m wys, o dość sztyw nych, w yprostowanych gałęziach. P . młode ± nagie, 2-letnie z ciem nobrązow ą, łuszczącą się korą. L i. jajowate lub w ąskojajowale (3 -9 cm dl.), dlugozaostrzone, brzegiem z 6 -11 ząbkami z każdej strony, nagie — tylko na spodzie na głównych nerwach i w kątach nerwów ow łosionc^K w . 2 ,5-3 cm 0, zebrane zwykłe po 5—9(—J i) w szczytow ych gronach,
—
p d .-w sc h . A m e ry k a
I'm
Z a st.
je d en
z c z ę śc ie j
n n as s p o ty k a n y c h
w y trz y m a ły na m ro z y i s u sz ę ; k w itn ie o b tic ie i p ó ź n o : rz a d k ie w śró d ja ś m in o w c ó w
gatu n k ó w , „szty w n y ”
p o k ró j i w y s o k o ś ć k rz e w ó w . P h ila d e lp h u s in iidu ru s L . —
j'S 'oiúnm vif'.e lu-y.o o m iy . U p ra w ia n y u n as z rz a d k a w o d m ian ie :
. j^ .p k am i w ło s k ó w w k ą ta c h n e rw ó w o d s p o d u b la sz k i liś c io w e j); c z ę s to p o w y b rz u s z a n e ,
_ p d .-w sc h . A m e ry k a P m ; w P o ls c e m a rz n ie w s u ro w e z im y . rz a d k o s a d z o n y , a le c e n n y „¿rębny p o k ró j, ja s n a z ie le ń i p o ły s k liśc i, b a rd z o d u ż e k w ia ty .
Mieszańce ogrodowe jaśm inowców
Oorodowe mieszańce jaśm inow ców zaczął hodować znany francuski ogrodnik, Victor Lemoine w Nancy, pod koniec ubiegłego wieku (przedtem w ogrodach ■■tdzono prawic w yłącznie formy jaśm inow ca wonnego). Powstawały one ze skrzyżowania Ph. coronarins z gatunkami am erykańskim i, takimi jak na przykład p l, m ie r o p h y lh is A .G ray (nie uprawiany u nas, o bardzo delikatnej budowie i małych, caiobrzegich liściach), PU. inodonis, Ph. pubesccns; liczne są mieszańcami wielokrotnymi, odmiany o płatkach z ciem ną plamą u nasady są triploidalne. Przez dziesięciolecia mieszańce te traktowano, zgodnie z jed y n ą m ożliwą do stosowania w czasach, gdy nic istniała żadna kodyfikacja nazw roślin uprawnych, propozycją Alfreda Rehdera, jako odmiany kilku gatunków-m ieszańców, m ianow icie Philadel phus xcviiiosiis Rehdcr, Ph. xleinoinei (Lem oinc)Rehder, Pli. xpolyanlhus Rehder, Ph. xpurpureo-maculatus (Lem oine)Rchder i Ph. xvirpinalis Rehdcr. Ten system klasyfikacji stawał się z upływem czasu coraz bardziej anachroniczny i prowadził do widu kłopotów choćby w oznaczaniu roślin — coraz liczniejsze bowiem nowe odmiany, nadal przypisywane tym kilku wyjściowym „gatunkom ”, nie odpowiadały już cechom, podanym przez Rehdera w diagnozach tychże gatunków. Poniżej podaję zaproponow aną ostatnio przez M.H.A. Hoffmana prostą klasyfikację, która dzieli odmiany ogrodowe jaśm inow ców , powstałe wskutek krzyżowań, na cztery grupy kuilywarów, charakteryzowanych za pomocą kilku nieskomplikowanych cech: Philadelphus G ru p a JU irio rd eiisis. Krzewy do 4 m wys. Li. pędów w egetatyw nych zwykle krótsze niż 5 cm. Kw. ltLaleaia).ężgścicj pojedy ncze. — ‘F a k o n e r i’ — odm . F a k o n e ra . Bardzo gęsty, rozłożysty krzew (2 -3 m wys.), z cienkimi, łukowato przewisającym i gałęziami. Li. jajowate do lan cetowatych, ciemnozielone, od spodu nieco owłosione. Kw. gw iazdkow ate (3-4,5 cm 0), płatki wąskie, zaostrzone, skręcone; pręciki często sterylne; zapachu brak lub tylko lekki; rozkwita w cześnie (p. VI). D ckor. — bardzo ładny pokrój, krzewy nie ogalncają się; efektowne, z bliska niewielkie kwiaty rozwijają się przez długi czas. Doskonały krzew do tworzenia dość wysokich, gęstych grup. — ‘ V o ie L a c té e ’ — octal. D r o g a M le c z n a . L u ź n y k rz e w , o s z e ro k o r o z k ła d a ją c y c h s ię g a łę z ia c h ,
o d m . w ie lk o k w ia to w a . N isk i, s z e ro k o ro zrastający
zw ykle o k o ło 1,5 ni w y s. L i. d u ż e ( 7 - 1 0 c m d l.). K w . w lu ź n y m , 3 < -5 )-k w ia lo w y m k w ia to sta n ie :
się k rz e w o + ro z p o s ta rty c h g a łę z ia c h . P . 2- le tn ie p o k ry te k a s z la n o w o b rą z o w ą , łu s z c z ą c ą się k o rą. Li.
pojedyncze, d u ż e (6 c m ó ), ro z w ija ją s ię p o w o li z s iln ie w y d łu ż o n y c h p ą k ó w k w ia to w y c h , p ła tk ó w
d u ż e . ja jo w a lo e h p ty c z n e (d o 12 c u t d l.), b rz e g ie m o d le g le z ą b k o w a n e , n a g ie lu b n ie z n a c z n ie o w ło sio n e,
i d ziałek c z ę sto 5- 6, p ła tk i o k rą g łe , b rz e g ie m p o d w in ię te ; z a p a c h u b ra k lu b s la b y .
208
v a r . g r a n d if lo r a s (W ilk i.lA .C ira y
i
jikutW Ç J*^ , |, |y SZc z ą c e . K w . z w y k le p o l ( - 3 ) w k ą ta c h liśc i, b e /w o n n e ,_ w z a ry s ie k w a d r a to w e , d u że jasno/te ^ ^ ^ z a c h o d z ą c y c h n a s ie b ie p ła tk a c h , k ie lic h n a g i; V I.
Fol. 84
Rys. 76. P hila d e lp h u s ‘F a lc o n e if; x — liście d lu g o p ęd ó w
53E
Rys. 78. Philadelphus (G rupa Burfordensis) 'C o n q u ête' (1), Ph. ‘Voie L actée' (2), Ph. 'Bicolore' (3)
Philadelphus G ru p a L em oinei. Niskie krzewy (do 2 m wys., zwykle znacznie niższe). Li. pędów kw iatonośnych zawsze, a pędów wegetatywnych z reguły, do 5 cm di. Kw. kremowobiale, pojedyncze lub w różnym stopniu wypełnione. D ekor. — K wiaty w praw dzie niewielkie, ale ^liczne ~i zw yKle silnie p^B ńąćęi delikatne, wolno rosnące krzewy. Łatwo ulegają konkurencji innych roślin lub gęstej darni — w ym agają żyznej, świeżej gleby i odchwaszczania. Cenne zwłaszcza w małych ogrodach. • Y 1 — ‘E re c tu s’
R ys. 77. P h ilade lphus 'E re c tu s' (1), Ph, m icro p h yllu s (2); x — liście dlugopędów
210 %
211
szeroko. Li. jasnozielone, lekko błyszczące. Kw. zebrane na długim odcinku gaj . w krótkie |g£QniL.po 3(5), płatki korony eliptyczne, ułożone w kształcie k rjJZl (3-3,5 cm 0), kielich często brązow aw e nabieg|w zapaclj silny. Uprawiany częS[g pod błędnymi nazwami Pli. m icrophyllus lub l >li.\lc h :o in c i ‘M ont B lanc’. '° P hiladelphus G ruña,. F u áp ureo -n iac iilatu s. Krzewy do 2 in wys., zwykle niższe. Li. pędów wegetatywnych 2 -8 cm dl. Kw. pojedyncze, płatki z pUr purow oróżow ą plaina u nasady. "* \ D ekor. — późny termin kwitnienia, nieoczekiw ane u jaśminowca kwiaty z wyraźną, ciem ną plamą, silny,^poziomkowy zapach.) W ym. i zast. — krzewy m arzną w różnym stopniu w surow e zimy, wym agają gleby żyznej i odchwaszczonej. ‘B ic o lo r e ’ — o d m , d w u b a r w n a . Jk w . z c h n m u p o l~ 3 (~ 7 ), d u ż e (5 ,5 c m 0 ), p ła tk i sztywne d z ia łk i w y d łu ż o n e i c z ę s to listk o w n to r o z s z e rz o n e . V y
P hiladelphus G ru p a V irgiiialis. Silnie rosnące krzewy, do 4 m wys. Li. pędów w egetatywnych zwykle dłuższe niż 5 cm. Kw. białe, z reguły pełne lub pólpelne, — ‘V irg in a l’ — odm . p a n ień sk a . Li. sztywne, często wybrzuszone i pomar szczone między nerwami, brzegiem ząbkowane, ciemnozielone. Kw. zwykle po 5 -7 (-9 ), śnieżnobiałe, w kształcie pólkulislej czaszy, często z 5 działkami i 5 zew nętrznym i, szerokoeliptycznym i płatkam i; pólpelne, gęsto wypełnione 25-35 prątniczkami; zapach silny. D ekor. — często sadzony jaśm inow iec o pełnych kwiatach; łatwo ogałaca się, a kwiaty pojawiają się tylko w górnej części gałęzi — wymaga cięcia, aby skorygow ać wady pokroju. Dobrze rośnie w półcieniu. W O grodach Kórnickich przed Ii w ojną A. W róblewski otrzymał jako siewki Philadelphus ‘V irginal’ z wolnego zapylenia, szereg nowych odmian. Po wojnie zostały one opatrzone nazwami przez W. Bugafę. Do cenniejszych należą ‘Apollo’, ‘Justynka’ i ‘K arolinka’. — ‘A pollo’. Krzew o długich, łukowato wygiętych gałęziach (do 2-2,5
Rys. 79. P h ilade lphus ‘Virginal’ (1) i ‘E n c h e n te m e n t’ (G ru p a Virginalis) (2)
RODZAJ DEUTZIA — ŻYLISTEK *
111 wys.). Li. wąskojajowate (5 -6 cm d l) , brzegiem nieznacznie ząbkowane, spodem owłosione, ciemnozielone. Kw. czystobiale, w 7-9-kw iatow ych, wy dłużonych gronach; korona czaszow ata (5,5-6 cm 0 ), z 4 (5 -6 ) wiotkich płatków, w pełni rozkwitu rozpostartych; kielich nagi; zapach w yraźny. D ekor. — zakwita wcześnie, kwitnie długo i bardzo obficie; jesionią liście częściowo brunatnieją lub fioietowicją.
(na c z e ś ć X V III-w iecznego m e c e n a s a n a u k z A m sterd a m u , J o lia n n a D eu tz a)
STŁ>|Ł pK u,' Krzewy; różne części pokryte gw iazdkow atym i, jednokom órkow ym i, wioskami — w związku z tym czę.stoJ^śżroTsTkiej P._ puste w ewnątrz — ..rdzeń.zanika; kora zwykle szybko się łuszczy, pączki widoczne. Li. nakrzyżległe, jajowate do lancetowatych, zaostrzone na szczycie, na krótkich ogonkach, drobno ząbkow ane, pilkowane lub ± karbowane. K w .f5-krótńej, zwykle zebrane w szczytow e grona, wiechy lub podbaldachy; na krótkich pędach bocznych na ubiegłorocznych przyrostach; płatki zwykle białe lub ± różowe, rzadziej purpurowe, w pączku * A ng. d e u lz ia , cz o s tro jp u k , n ic m , D e u lz ie ,
io k. m c u i u i m ,
/KHJIUCTc k .
213
- i i i
tĄ
“?C
hodzil,ia !i' eb' e dachówkowato lub tylko stykają się zagiętymi brzegami, działki 7‘ dolnej części zrośnięte w czarkę kielicha; pręcików 10 , ich nitki często di-irikterystycznie oskrzydlone, pod pylnikami oskrzydlenie nierzadko kończy się [ ? tępymi ząbkami. O w . małe, ± kuliste torebki z bardzo drobnymi nasionami. ~ ę at, . 40-70, głów nie w Azji (od Himalajów po wsch. i pd.-wsch. Azję), kilka* w górach Meksyku. W uprawie przeważają w yselekcjonowane formy itunków dziko rosnących, różniące się często w pewnych cechach od gatunków w y jś c io w y c h oraz formy i odmiany pochodzenia mieszańcowego; wiele z nich hodowli V. Lem oine’a. D e k o r . — ozdobne kwiaty, ale bez zapachu. Różna wysokość krzewów, od około 70 cm (D. gracilis Siebold et Zucc. j do 2,5I n (D. scabra); żylistki uprawiane u nas kwitną od połowy V do VII; liście jesienią zwykle długo zielone. W ym . j zas(_ jak jaśm inow ców, ale bardziej wrażliwe na suszę i mrozy; najwcześniej kwitnące mogą być uszkadzane przez późne przymrozki.
M
R y s . 8 0 . D e u t z i a x m s e a (1 ), D . x r o s e a — o d m i a n y (2 ), D . g r a c ilis (3 ), D . x / e m o i n e i ( 4 )
Deutzia scabra Thunb. — żylistek szorstki. W ysoki, gęsty krzew (do 2,5 m wys.). P. młode gałązki silnie ow łosione. Li. wąskojajow ate (2,5-7 cm dł., u form uprawnych dłuższe), brzegiem karbowanoząblcowane, obustronnie pokryte wieloramiennymi wioskami i m ocno szorstkie, zwłaszcza od spodu, matowozielone. Kvv. zwykle białej dzw onko w a t| (1,5 cm 0 , u form uprawnych do 2 -3 cm), zebrane w gęsto owłosione wiechy (w uprawie fonnjj o wiechach sztywnych, w ypros towanych, dość wąskich i długich — cło 1 2 -J 4 cm); płatki stykają się w pączku brzegami, działki krótsze od czarki kielicha, nitki pręcików oskrzydlone, z niewyraźnymi ząbkami; V I-V II. Wyst. — pd. i środk. Japonia. Z ast. — na częściej u nas uprawiany gatunek, zwłaszcza jego odmiany; kw itną obficie, późne ‘W a t e r e r i’ —
o d m . W a te r e r a . Kvv. /p o jed jrn cz y , a le p ła tk i n a z e w n ą tr z k a rm in o w e ;
2 ,5 -3 cm 0.
j
‘ÇaiidLdissitna’ —
o d m . ś n ie ż n o b ia ł a . K w . cz y sfo b ia łe , w p ą c z k u le k k o z a ró ż o w io n e .
peine, d o 2,5 cm 0. ‘P le n a ’ — o d m . p e ln o k w ia lo w a r ó ż o w a .
(p e łn e , d o 3 c m 0 , d w u b a rw n e — p ła tk i,
a często te ż 'p rą tn ic z k i, n a z e w n ą trz ró ż o w o p u rp u ro w c .
'
’
Mieszańce otrzymane w uprawie (wybór) D e u tzia
x ro se a
( L e m o in e ) R e iid e r
—
ż y lis te k
ró ż o w y
(D .
g r a c il is
S ie b o ld
et
Z ucc.
x D. p u r p tir a s c e n s (F ra n c h . ex L .H e n ry )R e h d e r). N is k i, g ę s ty k rz e w (d o I m w y s.) o ro z ło ż y s ty c h , delikatnych g a łą z k a c h , p o k ry ty c h w c z e ś n ie łu s z c z ą c ą się , c z c r w o n o b r ą z o w ą k o rą . L i. w ą s k o ja jo w a te (zw ykle 5 - 7 pilkow ane,
cm
d ł.),
Kw. w
±
g ła d k ie , z ro z p ro s z o n y m i
k r ó tk ic h ,
s z e ro k ic h
w ie c h a c h ;
w io s k a m i zaw sze
bez
po obu
s tro n a c h , b rz e g ie m
p r ą tn ic z c k ,
o s tro
s z e ro k o d z w o n k o w a te
(2 -2 ,5 cm 0 ), p ła tk i na z e w n ą trz ró ż o w e lu b b ia łe (¡ftc m f j l t z y k t a d z. k o n tra s to w o p u rp u ro w y m kielichem — ‘C a m p ą n u la ta ’); V - V I .
* W y łą c z a n e c z a se m w ro d z a j N e m te u lz ia . r ó ż n ią c y się m .in . o b e c n o ś c ią 1 2 -1 5 p rę c ik ó w .
214
V
l i i D e u tz ja x le m o in c i L e in o in e ex B u is — z .y liste k L c n io in e ’a (O . p u iv ifl o r a B u n g e x I), mi,*.
PODRODZAJ BERISIA
V
p ie rw s z y z w y lio d o w a n y c h p rz e z V. L e m o in e 'a n iie s z a iic ó w . K rz e w (d o 1 -1 ,5 in vvys.) 0 W C* lo w a n y c h g a łą z k a c h , p o k ry ly c h c z c rw o n o b rą z o w ą , łu s z c z ą c ą się k o rą , L i. e lip ly c z n o la n c e to ^ ° S' ' 3 - 6 ( - 1 0 ) c m d l., n a s z c z y c ie d lu g o z a o s tr z o n e , b rz e g ie m o a f t S f c ib ^ W i in e , ± g ła d k ie , z w la szc?a'llc' d o łu . K w . w s z e r o k o s to ż k o w a iy c h
w ie c h a c h ; z a w s z e
b e z p i^ n ic z e lc , b ia łe ( 1 ,5 - 2 c m 0 ).'' DJ “‘j
w p ą c z k u u ło ż o n e p o c z ę śc i d a c h ó w k o w a to , p o c z ę śc i s ty k a ją c e s ię b r z e g a m i; V --V I. D e u lz ia
x liy b r id a
L e tn o iita'L —
z y lls te k
m ie sz a ń c o w y
(n ie ja s n e g o
p o c h o d z e n ia ,
’
'
m iesza ■
D . U m gifoU a F rn n c h .). K rz e w y o w y p r o s to w a n y c h lu b łu k o w a ło p r z e w is a ją c y e h g a łę z ia c h , do H ? - 2 ) ni w y s. L i. w ą s k o jn jo w a te , 6 - 8 ( - ! 0 ) c m d l., s z o rs tk ie o d lic z n y c h w ło s k ó w , b rzeg iem o-t z ą b k o w a n e . K w . w k ró tk ic h i s z e ro k ic h w ie c h a c h , p o je d y n c z e lu b p e łn e ( '( ’in k P o m - P o m ’), z\yyy° d u ż e (d o 3 c m 0 ), p ła tk i c ie m n o ró ż o w e , z w ła s z c z a w s ta d iu m p ą c z k a , b rz e g ie m c z ę s to + k ęd z ictz1We i ja ś n ie js z e , n a w e t b ia łe ( ‘M a g ic ie n ’); V I. K rz e w y w ra ż liw e na m ro z y , p o le c a n e d la za ch . rejo n ó w kniji
RODZIMA GROSSULARiACEAE — AGRESTOWATE Krzewy. Li. pojedyncze, czasem klapowane, z reguły skrętolcgle. Kw. obu-płciowe lub funkcjonalnie dwupienne, zw ykle w gronach; płatki korony mniejsze od działek kielicha. Ow. zwykle jagoda z zachowanymi działkami kielicha. Spośród 23 rodzajów należących do lej rodziny w Pąlsce rosną dziko i są uprawiane prawie w yłącznie gatunki z rodzaju Ribes — porzeczki i agresty.
Między in n y m i p ę d y b e z k o lc ó w , łu sk i p ą c z k ó w z a s y c h a ją c e ; k w ia ty d w u p ie n n e , w w y p ro s, ( z iy w n y c h g ro n a c h ; o w o c e c z e rw o n e , rz a d z ie j c z a rn e ,
towanyci'’ - ' 3
•U Ribes alpinum L. — porzeczka alpejska. Bardzo gęsty i szeroki krzew (1 o .u) z c i e n k i m i <^rzewisającyriii gałązkami. Li. zwykle 3(5)-klapowe (2 -5 cm ' [^jcznymi'~~^aiJ3żVTOvniu wlośkami-Zha górnej stronie, na spodzie nagie ■¿lyszćźące. Kw. zielonkawożólte, niepozorne. Ow. czerw one, mączysle i mdłe, długo utrzymują siT n a g ałą zk a ch . ^y-ySt . zwykle w św ietlistych górskich lasach mieszanych Europy i Kaukazu, na glebach żyznych, bogatych w wapń; w Polsce na całym obszarze (lasy z klasy nuerco-Fagetea), najczęściej w górach po granicę lasu. p ek o r . ładny pokrój krzewów pojedynczo rosnących; drobne liście wcześnie zielone (IV), w jesieni bladożółte; kwiaty i owoce bez znaczenia zdobniczego. Wym. > zsist. — bardzo niewybredny krzew, rośnie nieźle nawet na lekkich, piaszczystycli glebach, bardzo dobrze znosi zacienienie; jeden z najlepszych do podszycia parkowego i równie dobry na llb n ltow ane żywopłoty ( o podobnej wysokości i zastosowaniu jak z ligustru pospolitego i itgt b ly s/c/ącej. ‘S c h m i d t ’. G ę s ty , z w a rty k rz e w , o g ru b s z y c h , c ie m n o z ie lo n y c h , b ły s z c z ą c y c h liśc ia c h , dłużej u trz y m u ją cy ch się w je s ie n i, z d ro w s z y c h — o d m ia n a o d p o r n ie js z a n a o p a d z in ę liśc i (ftr c p im o -
RODZAJ RIBES — PORZECZKA I AGREST* (etym ologia n azw y n ie ja sn a )
peiiza ribis).
PODRODZAJ COREOSMA
/
Krzewy. P. bezbronne (porzeczki) lub w różnym stopniu pokryte kolcami (agresty), rozgałęziają się i kwitną w 2. roku, po kilku latach zamierają. Li. klapowane, o dloniastej nerwacji. Kw. w wielokwiatowych gronach, z członowanymi szypulkam i (porzeczki) lub po 1-3(4), na nicczlonowanyćh szypulkach (agresty); płatki bardzo malc i niepozorne, natom iast działki zwykle większe i często intensyw nie zabarw ione — zastępują koronę w funkcji powabni (np. R. aurewn, R. saiiguineiim)- IV -V . Ow. soczyste jagody; dojrzew ają w lecie; VII—VIII. Gat. — 130 w strefie klimatu um iarkowanego na półkuli północnej i w Andach; w Polsce rosną dziko:* A’, alpinum;R. iiigrum, R. petm ew n, R. spicalum i R. uva-crispa var. uva-crispa. Dekor. — krzewy ow ocow e i ozdobne wcześnie zielone na wiosnę i wcześnie kwitnące; uprawiane są nieliczne gatunki o ładnie zabarwionych kwiatach. W ym . i zasf. — wymagań siedliskow e przeciętne; miejsca słoneczne do zacienionych; odporność na mro zy (wym ienionych gatunków) duża, z wyjątkiem R. sanguiiieitiii. W iększość amei ykańskich porzeczek, jak również R. nigruin, to gospodarze rdzy wejniutkowo-porz eczkowej (Cronarliuni ribicola);_aic należy ich sadzić w pobliżu wejmutki i innych sosc n 5-igielnych. Kwiaty rm ododajnd(nektar, pyłek).
M iędzy in n y m i p ę d y bez. k o lc ó w , łu sk i p ą c z k ó w z ie lo n e , n ie z a s y c h a ją c e ; liśc ie o c h a ra k te r y s ty c z nym zapachu; k w ia to s ta n y r o z w ija ją s ię ta k ż e z. p ą c z k a s z c z y to w e g o , k w ia ty _ o b u p jc jp w c ; o w o c e ciemne (b rązo w e lu b c z a rn e ).
P Ribes aureum Pursh — porzeczka złota*. JCrzew w yprostow any, niezbyt zaggszgzony (do 2 m wy.s., z /podziem nym i rozłogami!). I’, za miodu nagie lub tylko „omszone”. Li. głęboko klapowane, wcześnie praw ie nagie i błyszczące; brzegiem orzęsione. Kw. złocistożólte. pachnące, z długą rurką kielicha, 5 długimi żółtymi działkami i niewielkimi, zaczerw ienionym i płatkami pośrodku; grona krótkie, zwykle z 5(—15) kwiatami; pol. IV -V . Ow-. czarne lub purpurow obrązowe (6-8 mm 0). Wyst. — zach. Ameryki Pin. Dekor. — ładnie pachnące kwiaty, w czesne liście (IV) i wcześnie przebar wiające się — niekiedy ju ż w lecie, czerwone, fioletowobrunatne i żółte. W ym. i zast. — zastosowanie raczej ograniczone, niekiedy na formowane żywopłoty, ale mniej zagęszczone niż z R. alpimmr, podkładka pod pienne formy agrestów i porzeczek. * P o d o b n a li. o d o m tu m
* A u g . ctiiTiuil i g o o s e b e rry , c z a s. tfu-rtiz;ilkn. jsrstku, an g rcS l, n ie n t. J o h a n n is b e e re i .Stachelbeere, ros. cM O poA tim t i tept .i >k i im tttk .
216
H .L .W e tu li.
- p o rz e c z k a w o n n a , m a n i.in . tn lo d e p ę d y
w y ra ź n ie
owłosione i siln ie o d g ię te d z ia łk i k ie lic h a . In d ia n ie z o w o c ó w ty c h p o rz e c z e k i m ię s a b iz o n ó w ro b ili pożywny p em m ik a n .
217
■‘■»■mmmmm«-
rt, ..
m nguineuin Pursh — p o rzeczk a krw ista. Krzew o pokroju zbliżonym owocowych (ok. 1-1,5 ni wys.). P . miękko_ _owlosione. Li. fchpowc, z seret)wata nasadą, ciem nozielone, z wierzchu matowe, spodem ^•"hwo filcowato owłosione, obustronnie pokryte gruczolkami — pachnące. Kw. 'erwonyGL lub różowym kielichem i działkami; płatki krótsze, białe lub Z 'eiwieńioi'1?; k. IV -V . O vięjężarne'z niebieskaw obialym nalotem woskowym, zeczek
lub brakWyst- — z00'1' Am eryka Pn. — od Kanady do Kalitornii. p g jto r. najważniejsza porzeczka ozdobna z kwiatów; intensywność barwy , jjygość gron zależna od odmiany. Szczególnie ładna w zestawieniu z forsycjami lub śwido.śliwami. W ym . i zasl. — mało odporna na mrozy, nie w szędzie dobrze rośnie i jest raczej krótkow ieczna w naszym klimacie. — ‘A tr o r u b e n s *
o d m . c ie m n o c z e r w o n a . K rz e w g ęsty i z w a rty , k w ia ty c ie m n o c z e rw o n e
Wgęstych, k ró tk ich g ro n a c h . ‘K in g E d w a r d I I ’ . K w ia ty w ię k s z e n iż u p o p rz e d n ie j o d m ia n y , g ro n a d łu ż sz e . R ib e s m g r u m L. — p o r z e c z k a c z a r n a *. K rz e w d o 1,5 (2 ) m w y s. L i. 3 -5 -k la p o w e , k a rlro w a n o p il-
Itowane z w ierzch u n ie o w lo s io n e , o d s p o d u p o k ry te ż ó łty m i g ru c z o lk a m i, o s iln y m z a p a d n i (ro s. smorodinn” !). W y s t. — ro z le g ły z a się g , o d zn e h . E u ro p y p o S y b e rię i w y b rz e ż e C h in ; w P o ls c e na całym niżu; na g le b a c h w ilg o tn y c h , ż y z n y c h , p n S c h n ic z n y c h , k w a ś n y c h ; c z ę s to w
o le sa c h . P o d
częściowa ochroni). K rz e w o w o c o w y , z. lic z n y m i o d m ia n a m i.
PODRODZAJ RIBES M iędzy in n y m i p ę d y b e z k o lc ó w , łu sk i p ą c z k ó w s u c h e ; p a c z e k s z c z y to w y ro z w ija s ię w p ęd wegetatywny; k w iaty o b u p łc io w c ; o w o c e c z e rw o n e , rz a d z ie j b ia ła w e , R ib es p e tr a e u m W u lfe n — p o r z e c z k a s k a l n a . W y s t. — w w y s o k ic h g ó ra c h E u ro p y , s ię g a p o Kaukaz i S y b e rię ; w
P o lsc e c z ę s to
w śró d k o s o d r z e w in y i z a ro ś li A lm is virid is . B e z z n a c z e n ia
w terenach z ielen i, a le o w o c ę s ą lo k a ln ie z b ie ra n e . R ib es sp ic a tu m E .R o b s o n ** {R. r u b ru m L . p r o p a rte , R. s c h le c lu e n d a lii L a n g e ) — p o r z e c z k a czerw ona. L i. w y ra ź n ie k la p o w a n e , k la p y o s tr o z a k o ń c z o n e ; liś c ie i ic h o g o n k i c z a s e m c z e rw o n o nabicglc. K w . o w y p u k ły m d n ie k w ia to w y m i p y ln ik a c h s ty k a ją c y c h się z e s o b ą . W y s t. — o d śro d k . i pn. E u ro p y p o p ił. S y b e rię i M a n d ż u rię ; w P o ls c e n a n iż u , w m ie js c a c h w ilg o tn y c h , n a g le b a c h żyznych, o o d c z y n ie o b o ję tn y m .
* W u p ra w ie m ie s z a n c e z a g re s ta m i, n p . le ira p lo id a łn y p o rz e c z k o n g re s t. R. x n id ig r o ic tria R . et A.Bauer ‘J o s ta ’ (= R. n ig r u m x R. d iv a r ic a tu m x R. u v a - c r is p a x R. n ig r u m )\ lu ź n y k rz e w o d u ż y c h , pofalow anych, b ły s z c z ą c y c h i b e z w o n n y c h liśc ia c h o r a z o w o c a c h p o ś re d n ic h w w ie łk o ś c i i s m a k u pomiędzy p o rz e c z k ą c z a r n ą i a g re s ta m i; p o w ta r z a c e c h y z sie w u . ** W e d łu g o b e c n y c h p o g lą d ó w iin n e u s z o w s k a e u r o p e js k a p o rz e c z k a c z e rw o n a , R. r u b ru m L ., to dwa gatunki — R. s p ic a tu m E .R o b s o n i R. r u b ru m L. (p ro p a rte ); o b a g a tu n k i, a ta k ż e R. p e tr a e u m i bałkańska R. m u h ijlo r u m K it. ex R o e m . e t S c h u lt., p o s łu ż y ły d u o tr z y m a n ia o g ro d o w y c h o d m ia n porzeczek c z e rw o n y c h i b ia ły c h . O d r ó ż n ia n ie o b u ro d z im y c h d M k ich p o rz e c z e k c z e rw o n y c h , u tru d n io n e faktem w ie lo w ie k o w e g o d z ic z e n ia i u c ie c z k i z u p ra w fo rm o g ro d o w y c h , j e s t w s p o só b p e w n y m o ż liw e jedynie na p o d s ta w ie c e c h k w i k t ó w ^ a e i ń s k a n a z w a g a tu n k o w a — o d „ s p ic a " - k ło s — w p ro w a d z a w błąd; R o b so n o p is a ł R. s p ic a tu m n a p o d s ta w ie n ie ty p o w e g o o k a z u , o w y ją tk o w o k r ó tk ic h sz y p u łk a c h M a to w y c h !
V
¡
219
Fol. 89
r@KZINA HAMAMEUBACEAE — © C ZA R 0W A TE raeWil j krzewy. Li. pojedyncze, zw ykle -„skręiolegle,’często pokryte gwiazd? j wioskami; sezonow e (u gatunków uprawianych w Polsce). Kw. ^ • ^ f c w ^ j w li«ai»iczne lub dw upienne, 4- lub 5-krotne, zebrane w kłosy, główki r ^ ^ J ^ w i a t r o - i ow adopylne; zapłodnienie następuje często dopiero długo po zapyleniu- Ow. z t e n h d a j o r e b k i k Du lei ntdziny należy około 30 rodzajów. Rzadko (lub bardzo rzadko) •■lwiane st| u llas gatunki z rodzajów: Corylopsis, /'"othergilla, H am am elis, \'jquitlambar. Parroiia i kilku innych.
RODZAJ HAMAMELIS — (DCZAR * (h a m a m e lis — s ta ro g re c k a n a z w a ja k ie g o ś krzew u)
Rys. 83. F.ibes s p ic a tu m (1), R ibes rubrurg (2)
K rzew y lub in a łę d rz e w a . P. p a c z k i z ró ż n ic o w a n e n a k w ia to w e i w e g e ta ty w n e , n ie o k ry te łu s k a m i, gęsto pokryte g w ia z d k o w a ty m i w io s k a m i. lX < « i< i$ to lg g lc ,k r ó tk o p g o n k o w c . z w y k le jijr ä y m ö ir y c z n c , M tokow o-ząbkow ane. K w . s k u p io n e p o k ilk a n a k ró lk o p ę d a e h. n a g a i ą /k a d i2 _ d e tu ic l! ¡ s t a r s z y c h ,
liib e s r u b r u m o k la p a c h
L. —
p o rz e c z .k t p o s p o lit a . R ó żn i się o d g a tu n k u p o p rz e d n ie g o m .in. lis^ j z a o k rą g lo n y c h , b la sz k ą iś c io w ą i o g o n k ie m z a w s z e z ie lo n y m i, a p rz e d e wszystkim
o b e c n o ś c ią p ie rś c ie n io w ą tc g o d y s k u v m k ó l s łu p k a o r a z p y ln ik a tn i o d d z ie lo n y m i w y ra ź n y m bieżnikiem W y s t. — p ie rw o tn y z a się g n ie m o ż liu y d o u s ta le n ia , o b e jm o w a ł z a p e w n e p n .-z a c h . lu iro p ę .
obuplciowe, ^ ł b a r d z o .\V askiini, ż ó łty m i p ła tk a m i — w p ą c z k u p a s to r a lo w a to z w in ię ty m i, ro z p ro s lowujacymi się w m ia rę ro z k w ita n ia ; u n a s a d y p ła tk ó w n c k ta rn ik i: k ie lic h s iln ie o w jo s io n y . O w . dwuklapowc n ie w ie lk ie to re b k i, o tw ie r a ją c e się g w a łto w n ie . N . 2 , tw a rd e , g ła d k ie , b ły s z c z ą c o c z a rn e ; „w ypstrykiw anc” na o d le g ło ś ć k ilk u m e tró w p rz e z ś c is k a ją c e j e i r o z c h y la ją c e s ię ś c ia n y to re b e k , gładkie w ew n ątrz i ró w n ie j a k n a s io n a tw a rd e ^ u itń c f io r ia ^ p o r . / t a m
x e m p e r v im m ) .
G a t. — 6 w A m e ry c e Pn. i w sc li. A zji. D ckor. — żó łte, n ie c o d z ie n n e g o k sz ta łtu k w ia ty u k a z u ją s ię w n ie ty p o w e j p o rz e ro k u — u g a tu n k ó w
POD RODZAJ GROSSU LARIA
azjatyckich zim ą w c z a s ie o d w ilż y lu b n a p r z e d w io ś n iu , u g a tu n k ó w
a m e ry k a ń s k ic h — je s ic n ią ,
w okresie d o jrz e w a n ia o w o c ó w i p r z e b a rw ia n ia liśc i; p ó ź n y ro z w ó j liśc i, je s ie n n e z a b a rw ie n ie — ż ó łte , M ie d z y in n y m i p ę d y k o lc z a s te , łu sk i p ą c z k ó w z w y k le s u c h e ; k w ia to s ta n y z w y k le 1-3-kwialowc,
- J T t t o . im - c r i s p g L . — a g r e s t p o s p o lity *. K rz e w d o
często p o m a rań czo w e lu b c z e rw o n e , z m ia n a b a rw y p o s tę p u je o d b rz e g ó w liśc ia d o ś ro d k a ; o r y g in a ln e , „eksplodujące” o w o ce. W ym . i z a s t. — g le b y ś w ie ż e , ż y z n e i p ró c h n ic z n e , z le k k o k w a ś n y m o d c z y n e m (II. v irp in itim i
k w ia ty o b u p lc io w e ; o w o c e o d z ie lo n y c h p o c z a rn e . l,S m w y s „ g ę s ty . L i. (i krótkopędy)
może rosnąć i na g le b a c h
le k k o
z a s a d o w y c h );
m ie js c a
s ło n e c z n e
do
p ó lc ie n is ly c h ;
d o ś ć .d u ż a
w k a ta c h ( 1 ) 2 - 3 k o lc ó w , g łę b o k o 3 - 5 - k la p o w c . K w . p o je d y n c z o lu b p o 2 - 3 ; 1 V -V . O w . gładkie,
odporność na m ro z y, m a la — n a su sz ę . K rz e w y a m a to rs k ie , d o s a d z e n ia w p o b liż u ś c ie ż e k , rz a d k o
o w ło s io n e lu b s z e z e c in ia s to g m e z o lk o w e , o d z ie lo n y c h p o czg B v .ü U ü fio ieto w e. W y s t. — o d pn.-zach,
stosowane.
A fry k i p o w scji. lu iro p ę i K a u k a z ; w P o lsc e d z ik o z a p e w n e ty lk o n a p o łu d n iu , w g ó r a c h i n a wyżynach.
i" H a m a m e li s v ir g in ia n a L . — o c z a r w ir g in i js k i. S z e ro k i, lu ź n y k r z e w , p n ^ ^ u m 4 d e > y f f i a ę z y j j v
v a r . u v a - c r is p a — Z a lą ż n ia i o w o c b e z g ru c /.o lk ó w , o w o c e o w ło s io n e k ró tk im i, miękkimi w io s k a m i. T y lk o ta o d m ia n a ro ś n ie d z ik o w P o lsce.
(do 5 m w ys.) L i. ( 6 - 1 2 c m d l.) p ra w ie n a g ie . K w . ż ó łte , p a c h n ą c e (p ła tk i 1 ,5 - 2 c m dl.)) IX , x j \ ( ) w . dojrzewają d o p ie ro w n a s tę p n e j je s ie n i. W yst. — w seh . re jo n y A m e ry k i Pn.
v a r . s a tiv u m D C . i /'
p r u x s u lu r iu L. se n s u s tric to )
Z a h |ż n ia i o w o c gruczolkowalo-
-s z c /.e c in ia s te i m ię k k o o w ło s io n e . v a r . r e c U n u tu m (L .)B e rla tu l. n ie o w lo sio n e .
Z a lą ż n ia i o w o c n a g ie , p ę d y p ra w ie b e z b ro n n e , a liście
D ek o r. — n a jm n ie j d e k o r a c y jn y g a tu n e k , k w itn ie w o k re s ie je s ie n n e g o p rz e b a r w ia n ia s ię liści, kwiaty są w ięc s ła b o w id o c z n e . W y m . i z a s t . —
d łu g o w ie c z n y k rz e w , d o ś ć o d p o rn y n a m ro z y ,
stosunkowo n a jc z ę ś c ie j u
le c z n ic z a ,
n as s p o ty k a n y .
R o ś lin a
s to s o w a n a
ró w n ie ż
m ię d z y
in n y m i
w przem yśle k o s m e ty c z n y m . H a m a m e lis m o llis O liv .
- o c z a r o m s z o n y . K u rew , w o jc z y ź n ie ró w n ie ż d rz e w o d o 10 m w y s.,
różne części ro ślin y g ę s to o m s z o n e , liśc ie — o b u s tro n n ie . K w .j d o c is lo ż ó lle , .p a c h n ą c e , p ią tk i le k k o zaczerw ienione u n a s a d y ; d z ia łk i ( w id o c z n e m ię d z y p ła tk a m i) p u r p u r o w e /w e w n ą tr z ; I-I I I . * T rz y w y ró ż n ia n e p rz e z L in n c u s z a g a tu n k i e u ro p e js k ic h a g re s tó w
są o b e c n ie u zn a w an e za
p o d g a tu n k i lu b o d m ia n y je d n e g o ty lk o , li. u m - c r i s p u ; u p ra w n e a g re s ty p o ra z p ie rw s z y uwiecznione z o sta ły w p ie śn ia c h X Ill-w ie c z n y c h p ro w n n sa ls k ic h tru b a d u ró w .
* A ng. w itc h -h a z e l, e z e s. v ilín , n ie m . Z a u h e r n u s s , ro s. n u v m M C J iu c .
221
M H "* *
«H ü
o
■'IIP I
■■ t „ clis j a p o n k a S ieb o ld e t Z u c c . — o c z a r ja p o d s k i. J C ra c w lu b m a łe d ree w k o do 10 m w y s., tartym* g a tew o » « - LŁ sp o d em ± n a g ie. K w . o .żA lty ch ..p o m icty ch " p łatk ach i purpurow o t g g ,p a L - ^ w n Mr /u k ie lic h a ; (1)11-111. O w . z b rz e g ie m k ie lic h a p o n iż e j p o ło w y to re b k i.
jabar"'1011^ W yst.
Jap o n ia . v ar- fla y o - p u r p u r u s c e n s ( M a k in o ) R e lid e r — o d m . ż ó l to p u r p u r o w a . P ła tk i p o c z y n a ją c o d
F o t. 9 0
7 ~w różnym sto p n iu z a c z e rw ie n io n e , k w ia ty o g lą d a n e z d a le k a w y d a ją się p o m a ra ń c z o w e . O d m ia n a 1'll5a 0°S
’sto s p o ty k an a u n a s; p o z a ty m c o r a z c z ę ś c ie j s a d z o n e s ą o d m ia n y o g r o d o w e o p ła tk a c h k o ro n y ....... „i, h»>rln<’f>: lTiiiisy.smcnmi H . m n lli \ i H in n n n ir n c .7 v \\\fl Y in tin m e /iisil \łt'\-uh*r
RODZAJ FOTHERGILLA — FOTERGILLA * (n a c z e ś ć an g ie lsk ie g o „b o lan izu jące g o " le k arza, J o h n a Fothergilla)
, A
p
^
G at. — 2 w e w sc h . A m e ry c e P n .
f n llttr p ilh i m a jo r ( S im s )L o d d . — f o te r g illn w ię k s z a . K rz e w d o 2 (3 ) m w y s., z g w ia z d k o w a ty m
owlosjelńsni
ró ż n y c h c z ę śc i.
1*.
p ą c z k i o k r y te łu s k a m i;
kształtem i w ie lk o śc ią d o liśc i H a m a m e lis , .sp o d e m c z ę s to J ń ą ia W iiJ tu llJ iin a .w c . bezpjatkowe, n a to m ia st z lic z n y m i p r ę c ik a m i,
Li. .p o d o b n e
k w ia to w e o d rę b n e , s z c z y to w e .
K w . o b u p lc io w e ,
o d łu g ic h , z g r u b ia ły c h , ..bia ły c h n itk a c h , w p e łn i
kwitnienia p o z io m o r o z p o s ta rty c h ; z e b ra n e w w y p ro s to w a n e , g ę s te s z c z y to w e k ło s y (4~-8 c m d l.); V , wraz z liśćm i. O w . to re b k i, o tw ie r a ją c e s ię la k j a k u o c z a ró w . D ek o r. — o r y g in a ln e k w ia to s ta n y , w y g lą d a ją d z ię k i p rę c ik o m ja k s z c z o tk i d o m y c ia b u te le k : liście w jesieni c z e rw o n e , f io le to w e , p o m a r a ń c z o w e lu b ż ó łte . W y m . i z a s t . — j a k H a m a m e lis . K rz e w y odporne nn m ro z y , w r a ż liw e n a
su sz ę , d łu g o w ie c z n e ;
lu b ią ś w ie ż e
i p ró c h n ic z n e
g le b y .
Poza
kolekcjami p ra w ie u n a s n ie sp o ty k a n e .
RODZAJ UQUIDAMBAR — AMBROWIEC ** (nazwa h iszp a ń sk a , o -łaciń sk ich i a ra b s k ic h k o rzen iach , o d h iszp . liquido = płynny i a m b a r = am b ra)
G at. — 2 - 3 w A m e r y c e P n . i Ś ro d k ,, w sc h . S r ó d z ic m n o m o r z u i w sc h . A zji.
¡t ~'f L iq u iila m h a r s ty r a c iflu a
L. —
a m b r o w i e c b a l s a m ic z n y
(a m b ro w ie c a m e ry k a ń s k i). _ D rzew o
w ojczyźnie d o 4 5 m jy y tę, z ą t o s r a m U t o j z a i io w y n ii; u n as o k o ło 1 5 - 2 0 m ; k o r o n a jv g s k a , o k ró lk ic h konarach. P . c z ę sto z f n a ro ś la m i k o r k o w y m i^ fL i. p o d o b n e d o liśc i k lo n ó w (a le u ło ż o n e ^ K rę tolćgie!)1 długoogonkow e, d lo n ia s to k la p o w a n e lu b -d z ie ln e (d o 19 c m d l.), d ro b n o , g ru c z o łk o w a to p ilk o w a n e , błyszczące, z k ę p k a m i w ło s k ó w u n a s a d y n a s p o d z ie . ltw ._ n ic p o z o r n e. fu n k c jo n a ln ie ro z d z ie ln o p łc io w e , okwiam b rak lu b n ie z r ó ż n ic o w a n y; w k ą ta c h liśc i te g o ro c z n e g o p rz y ro s tu — m ę s k ie w g łó w k a c h zebranych w
A m e ry k a P n . i Ś ro d k .
.i-
r i W y s t. — z a c h . i śro d k . C h in y . D c k o r . — n a jc e n n ie js z y g a tu n e k o c /.a ru z n a jb a rd z ie j o k a z a ły m i, d w n b a rw n y m i k w ia ta m i, a1 rz a d k o s p o ty k a n y w P o lsce.
’H
* A n g . fo th e rg illa,' c z e s. k p s k a , n ic m . F c d e rb u s c h s lra u c h , I d ą s c h e n b u r s te n s tr a u c h . ** A n g . s w e e t-g u in , ‘e z e s ^ i g i b r o ń ,
n ic m .
A m b c rb a u m ,
ro s . Jim ciiiiflaM G ap .
A m b ro w c e
są
zrodlem b a lsa m ic z n e j ż y w ic y (s lo ra x ), u ż y tk o w a n e j m e d y c z n ie (ś ro d e k a n ty s e p ly e z n y , w y k rz tu ś n y ild .) oraz w p rz e m y śle p e r fu m e ry jn y m i s p o ż y w c z y m (d a w n ie j — d o a ro m a ty z o w a n ia g u m y d o ż u c ia ).
222
223 A
F o t. 91
D e k o r . — p ię k n e z a b a r w ie n ie je s ie n n e ró w n ie ż ró ż o w e , fio le to w o b rą z o w c . W y n n a s ło n e c z n io n e —- w te d y le p sz e z a b a rw ie n i .ścięciu ro ś n ie k rz a c z a s to (ja k n p . k a s z ta n j i im k ro k łim a ly c z ijy e h . B a rd z o c e n n e d rz e w
w ty p ó w 'n i p rz y p a d k u .szk arłatn e lu b fio le t,)Wo.
i zast.
-
g le b y
ż y z n e , ś w ie ż e
i
g ^ k ^
»
RODZINA PLATANACEAE — PLATANOWATE
Odporność na m rozym ata, w surowe zimy ma,
d aliiy ); w s k a z a n e s a d z o n e w - d o b r y c h w aru n k ach , d o je s ie n n y c h z e s ta wieli k o lo ry s ty c z n y c h , ^
Należy i» i etlen ly |lt0 ro
t» u f: R O D Z A J PLA TANU S — PLATAN * (p iaian o s — s ta ro g re c k a n a z w a p ła ta n a , o d gr. p la ty s = p laski, szeroki)
Giit. — 6—?0 na półkuli północnej (Am eryka Pn„ Eurazja — od pd.-wsch. Europy po pd.-wsch. Azję). W Polsce upraw iany je st najczęściej mieszaniec płatana zachodniego (P. occkhm itdis L. z Ameryki Pu.) i płatana wschodniego (/>. orientalis, który rośnie od Europy pd.-wsch. po Iran i K aszm ir)**. Hi Platanus yhispanica Mili. ex Miinchh."^‘Acerifoiia} (P. X acenjblia (Aiton)Willd., P. y-hybrida Broi.) — platan kloHoIisTny. Drzewo do 35 m wys., z szeroką, rozłożystą koromu różne części pokryte — przynajm niej za młodu _ wielokomórkowymi, rozgałęzionym i w łoskam i (alergcnncł). K. charakterys tyczna, szara-wa, łuszcząca się łaciato cienkimi płatami i odsłaniając;! przy tym wewnętrzne warstwy — kimKiBśe^Xi[iwkovve itp. P. pączki okryte i knplurkowatąjuską, w czasie wegetacji zgrubiałych) nasadach ogonków liściowych. L i..skrę!uległe,.,duże (do 25 cm 0), dłoniasto klapowane — podobne do liści klonu pospolitego***, klap (3)5(7), w zarysie trójkątnych, grubo ząbkowanych; klapa środkowa o długości nieco większej od szerokości (u P. orientalis — znacznie dłuższa, u P. o rd d en ta lis — krótsza); (^zylisTlu; duże, ząbkowane, zrośnięte — obejm ują pęd i pozostaw iają na nim pil' 'Opadnięciu „obrączkowaty” ślad. K w . jjicp o z am e , z łuskow atyin okw iatem , zebrane w rozdzie 1no pickiW-Ł. ,,,główJcL na szypułach na szczycie rozw ijających się krótko pędów; yyiatropylne, V. Ow. drobne, w rzecionow ate orzeszki^ z pęczkiem szczecinek u nasady, w ( I >2(3)**** kulistych głów kac h l ó k o j o " 2 ~ 3 l i n r 0 X zwisających na d łu g ie j szypule: główki rozpadają się' pod koniec zimy i na
A n g . p ia n e , c z e s. p la ta n , n ie m . P ła ta n e , ro s. t u i a r a u . ;|::h P o c h o d z e n ie P la ta n u .v x h is p a n ic u n ie je s t d o k o ń c a w y ja ś n io n e ( je g o n a z w a b o ta n ic z n a ta k ż e budzi k o n tro w ersje), a le m ie s z a ń c o w y c h a ra k te r te g o p ła ta n a w y d a je się o b e c n ie p e w n y ; in n e h ip o te z y przedstaw iały to d rz e w o ja k o fo rm ę P. o r ic n ia lis łu b n a w e t w y w o d z iły o d w y m a rłe g o trz e c io rz ę d o w e g o gatunku, P. o c e ro id c s . W s z y s tk ie k lo n y m a ju liśc ie i p n ez k i n a k rz y ż łe g le ; p a c z k i n a o g ó ł z k ilk o m a łu s k a m i i n ie
Rys. 85 . Liguidambar styracillua (1), Platanus xhispanica ’Acerifolia’ (2) OOA
¡¡jS, ii'
¡! v , U, i.i. /.’I '■'*
\,\.k
ukryte w o g o n k a c h liś c io w y c h ( w y j ^ t e k ^ - /\. n e ^ u tu /a j.
’
~’
> :N;iM: P. a c c k la ita U s — z w y k łe 1(2), P. o r ie n ta lis 3 - 4 łu b w ię c e j, rz a d k o 2.
'ii
225
Fot. 96
wiosnę, orzeszki roznoszone przez w iatr i w odę (platany to drzew a nadrzp™ terenów). 'n^>
RODZAJ SPIHABA — TAWULA *
D ekor. — ładne błyszczące liście ¡'późny rozwójl), oryginalna korasw obodnie rosnące drzew a osiągają często im ponujące rozmiary. Wym. j 7 — gleby głębokie i świeże, możliw ie żyzne, również piaszczyste, ale wilgotn miejsca cieple i nasłonecznione. D oskonale znosi w arunki miejskie i reinnz!’ rejondv, przem ysłow ych, je st odporny na suche pow ietrze i zanieczyszczenia atmosfery długow ieczne drzewo. Cenne drzewo alejowe, do obsadzania szerokich uljc’ prom enad i bulw arów , jak również clo sadzenia pojedynczo; w ym aga dużo miejSaj do rozwoju szerokiej korony. Przesadzanie na w iosnę znosi dobrze, naw« w starszym w ieku, z bryłam i zierni-jrównież dobrze znosi cięcie.] Liście na wiosnę są często opanow yw ane przez nerw ozbieżną plam istość, chorobę grzybową, w yw oływ aną przez A piogm m um m errabunda. j
(łac
s p i r a e a i cjr. s p o i r a i r a — s t a r o ż y t n e n a z w y r o ś l i n —
A
lC
A
iii
S p ira ea , A r u n c u s , l-ilip e n c lu la )
i niekiedy z podziemnym i rozłogami! Li. CskrctoleglŁ-D oiedyncze. Krzewy, lekko klapowane, brzegiem karbowane, pilkowane, rzadziej calobrzegie. C'l ‘. zwykle obuplciowe, drobne, w różnego rodzaju kw iatostanach, na szczycie lub dlugopędów; płatki białe, różowe lub purpurowe; słupków 5, wolnych Sko u nasady zrośniętych; pręcików 1:5-60, wewnętrzne często przekształcone w dysk miodnikowy. O w . zbiorowy z 5 drobnych mieszków około 100 na półkuli północnej; w Pjolsce rosną dziko: S. salicifolia j S. media.
— krzewy ozdobne głównie dzięki cłrobnym, ale licznym kwiatom; zabarwienie liści dekoracyjne u S. p n tn ijl\>lia i S. japoiiica ‘M acrophylla’; jesienne młode listki często czerw onobrązow e u tawu) z sekcji Calospinr, łączny okres kwitnienia różnych gatunków — około 4 miesięc; Wym. i zast. —- wym agania glebowe przejuętne do małych (S. ‘A rguta’, 5, ‘Grefshcim’, S. thunbergii); pełne nasłonecznietjtie.-Odporność na m rozy na ogół dostateczna (S. prunifoUa — wrażliwa). Popularne krzewy często sadzone w grupach; żywopłoty — zw łaszcza niei ormowane, ale również strzyżone. Krzewy gatunków kwitnących na szczycie tegorocznych diugopędów m ożna corocznie ścinae' przy ziemi — ja k byliny. D ek o r.
RODZINA ROSACEAE — RÓŻOW ATE
Rośliny zielne, krzewy i drzewa. Li. opadają na zim ę lub zimozielone pojedyncze lub złożone, zw ykle skrętoległe (nakrzyżległc u Rhodotypas)\ często z przy li sikami, wolnymi lub zrośniętymi z ogonkiem liścia (często brak u Spiraeoideae). Kw. zwykle obuplciowe i najczęściej imwąien,istg(J?-krotne (4-krotne na przykład 11 R hodotypas i Rasa sericea), pręciki zw ykle liczne, słupki od licznych do 1 , wolne lub zrośnięte ze sobą i z dnem kwiatowym; z reguły owadopylne. O w . różnych typów, w łaściw e lub rzekome — • w przypadku gdy w ich pow stawaniu bierze udział także dno kwiatowe, zrośnięte z zalążnią, powiększone i zmięśniałe. Należy tu około 100 rodzajów. W zależności od budowy kwiatów i owoców rozróżnia się 4 podrodziny (granice nie zaw sze są ostre, na przykład pomiędzy M alotdeue i Spiraeoideae): Spiraeoideae tawułowe, M aioideae — jabłkowe, Rosoidetw — różowe, P jw ioideae — śliwowe.
SEKCJ a|ĆHA MĄĘDRYOg Oś k w iato stan u u ie r o z g a łę z k m a, k w in ty b ia lc , w b u k ła s z k a c h lu b b a ld a c h o g r o n a c h . n a j j z c z y c ie krótkopędów, w y ra s ta ją c y c h w zd lu /^ Z iiszb aic m y clL .clł» g Q p .ęi|ó v y lu b ± w p ro si m i y c h ..d łu g o p c d a c h
^irkffliiy”)?; — Kr-zeW y"gatunków n a le ż ą c y c h d o tej s e k c ji s ą z w y k le s z e ro k ie , ro z ło ż y s te . '/. łu k o w a to n rz e w is a jącym i gałęziam i. W ię k s z o ś ć g a tu n k ó w k w itn ie w c z e śn ie , o d k o ń c a I V - V ( V I ) " ‘*. S p ira ea p r u n ifo U a S ie b o ld et Z u c c . — ta w u la ś liw o lis tn a . K rz e w d o o k o ło 1,5 m w y s., s ła b o w zgałezion y; p T o tiró s ta ni i ■) L i. e lip ty c z n e d o s z c r o k o j a jo w a ty c h ,'2 - 4 ( - 5 ) c m d l , d ro b n o p ilk o w a n e , sztywne, z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e i b ły s z c z ą c e , s p o d e m d ro b n o , .s z iira w o jijiłs z o u Ł . K w . w w ią z k a c h (siedzących b a ld a s z k u c h ) p o 3 - 6 , n a d łu g ic h i c ie n k ic h s z y p u łk a c h ; la a lę s .j te ln e (o k .
PODRODZINA SPIRAEOIDEAE — TAW UŁ©W E
1 c m 0 );
k. IV -V , p rzed r o z w o je m liśc i. W y st. — C h in y , P iw . K o re a ń s k i. D e k o r. — J e d y n im c tn o k w ia to w a ta w u la u p r a w ia n a w P o ls c e ( rz a d k o !). B a r d z o d e k o ra c y jn y
K rz e w y (rz a d k o d r z e w a łu b ro ś lin y z ie ln e ), z re g u ły b e z c ie rn i lu b k o lc ó w . L i. z w y k le skręiolegle i b e z p r z y lis tk ó w , p o je d y n c z e , 'rz a d z ie j z ło ż o n e (S o r b o n a ). ICw. z w y k le d ro b n e
krzew, w cześn ie k w itn ą c y ; liś c ie w je s ie n i p o m a r a ń c z o w e , c z e rw o n e , b ru n a tn e . N ie z b y t o d p o r n a na mrozy, ro śn ie p o w o li.
w w ie lo k w ia lo w y c h k w ia to s ta n a c h ; p ła tk i od b ia ły c h p o p u rp u ro w e ; s łu p k i ( j- - ) 3 ~ 5 ( - 8 ), górne, na p ła s k im łu b m is e c /k o w a iy m d n ie k w ia to w y m ; o w o c o lis ik i n a jc z ę ś c ie j z lic z n y m i z a lą ż k a m i. O w. z b io ro w e , z ło ż o n e z w y k łe z m ie s z k ó w ( rz a d k o z ro ś n ię te w to re b k ę — E .w c h o n la ) łu b z I-nasiennych n ie łu p e k (ffo la d is c u s ) . N a le ż ą tu m .in .
S te p h iu u in d n r , ty lk o S p ir a e a m a p rz e d s ta w ic ie li — 2 g a tu n k i — w e H o rze P o ls k i.
226
* A n g . sp ire a , c z e s. la v ,y ln ik ę |n iem . S p ie rs lra u c h , ro s. T a n o n r a .'
ro d z a je : E x o c h o r d a , H o to d is c u s , P h y s o c m p u s , S ib ir a e a , S o r b a r ia , S p i m ’A
P o za o p is a n y m i g ą tu n k a n w -ttftle ż ą tu m .in . S. c r e n a ta L ., S. h y p c r ic ifo iia L ., S. th u n b e r g ii \I
Siei Siebold
ex B lu m e i S. tr ic lto c u r p a N alcai,
227
G reistaeim ’ — (aw ulii n o rw esk a; być może jedna /. lorm Spiraea . , Zabel (S. cana Waldsl. el Kit. >< S. hypericifolia L.). Qtcjty krzew do X<,,| 5) in wys. J’- cienkie, filcowato ow łosione, pzeadaujace. Li. wąskolancelowute, ' i 5 cm dl., w górnej części odlegle ostro pilkowane lub ■ na końcach pędów do-' lobrzeuic, silnie ow losipnc, szarozielone. Kw. białe, w kilkukw iatow yeh ■" . i)0oronaęh na całej. .długości nhi.e!.domranycli-dlut;opędów; płatki korony I)Ł*k(>r° ^ ' c'u kwitnący, gęsty krzew, o drobnych, szarozielonych listkach, wczasie kwitnienia zupełnie,biały; łukowate gałązki wyglądają ja k girlandÿ; W ym . • 721st — tawula bardzo odporna na mrozy i suszę, dobra na żywopłoty nielbrmowane . ' trzyżoiie. W uprawie zastąpiła popularną dawniej i bardzo do niej podobną r¡ !ltwÚKiX¡¡ Siebold ex Blume, o liściach nagich, piikowanych na całej długości blaszki. '^ r S p ir tw « ‘A r g u tii’ (,V. x a r g u ln Z a b e l) — ta w u l a w c z e s n a (z a p e w n e S. c m i i i l n U x S. h y p e r ic ifo liu
F ot. 9 2
[ z V íhm ihcnc'i) K rzew p o k ro je m i c h a ra k te re m k w itn ie n ia p o d o b n y d o S p ir a e a '( ir e f s h e im ’, w y ż s z y l' n |n j y . szersze. o d liści ta w u ly n o rw e s k ie j, o w ło s io n e za m io d u . K w . p o d o b n e ; le. I V - V . P o k o r., w y m . i z a s t. — ja k S p ir a e a ‘G r e f s h e im ’; -w su ro w e z im y m o ż e piy.cm aiv.ad. Spiraea Xi’im iw u t te i (B rio t)Z a b c l
ta w u l a v a n l l o u l t e ’a (S. a m u m i e n s is L o u r. x S. tn lo b tiln
i ) R ozłożysty k rzew , s z e r o k i i g ę s ty , z c z w is a ją c y m i u a la z k a m i.-h u in ic i ro sm ic v o d k rz e w ó w ta w u l już om ów ionych ( T 5 - 2 m w y s .j. L i. ro n ib o w o ia io w a tc ( 2 - 4 c m d l.), z w y k le n ie z n a c z n ie k la p o w a n e ¡ karbow anopilkow ane, -nagie, z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e , o d s p o d u s in a w e . K w . b ia łe , w p ła sk ic h balikichogronacli; p łatk i d łu ż s z e o d p r ę c ik ó w ; p o l. V — p. V I. D ck o r. — p ó ź niej k w itn ą c y o d p o w ie d n ik S. ‘A r g u ta ’, je s z c z e b a rd z ie j d e k o r a c y jn y w c z a sie kwitnienia; ciem n y o d c ie ń z ie le n i. W y m . i z a s t . — ja k ta w u la w c z e s n a , a le g le b y ra c z e j le p sz e , n ie suche. Bardzo cz ęsto s a d z o n a u n as ta w u la , o d p o rn a n a m ro z y .
Rys. 86. Spiraea ‘G refsheirrï (1), S. nipponica ‘SnowmouncT (2), S. prunifolia (3), S. thunbergu (4), S. 'A rguta' (5), S. x v a n h o u lte i (6)
228 ^ U t d iâ iiJ ü liM iE U : .
Rys. 87.
S piraea x v a n h o u lte i
( I), S.
cham aeclryfolia
(2)
229 iiiÉ.i¡i
i ^ l f c k d ‘iitni
“
Fot. 93
S p ir a e a n ip p o iiic a M a x im . — ta w iilu n ip p o ń s k a . K rzew d o 2 - 2 ,5 111 wy.s. I \ szc/:egóSnie m io d u .cż.enyoiiii; p « cw isaj!|C C . U . e lip ty c z n e lu b o d w ro tn ie ],-ijo w atc ( 1 ,5 - 3 c m d l.), ± c a lo b rZ(, , .** n a s z c z y c ie k a rb o w a n o p iik o w iin e , n a g ie , z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e , o d s p o d u m el>iexkaw ozie!oile «. liiale, w g ę s ty c h , p ó ik u lis ly c h b a k la c łio g ro n u c li; p ła tk i d łu ż sz e o d p rę c ik ó w ; V I.
*•'
W y s t. — J a p o n ia (p d . U o n siti). D e k o r . — je d n a z p ię k n ie js z y c h ta w u l o s iln y m w z ro ś c ie ; h u ln a b a rw a p ę d ó w , o b fite k w itn ij liś c ie d łu g o z ie lo n e je s ie n ig . U p ra w ia n a w w ie lu o d m ia n a c h , c z ę s to si| to k rz e w y n iż sz e i
,e|
k w itn ą c e . —. —
\S u o w iix m n d ’ . B a rd z o g ę s ty k rz e w , d o 1,5 m w y s „ liś c ie w tisk o o d w ro ln iejajo w aic ¡¡0
2 ,5 - 3 ,5 c m d l. S p ir a e a m e d ia S c h m id t — ( a w u la ś r e d n i a . K rz e w d o 1,5 (2 ) m w y s. P . o b łe , n a g ie . L i, eliptyc?J)e lu b la n c e to w a te ( 2 ,5 - 5 ,5 c m d l.) , n a s z c z y c ie p d k o w a n e , n a g ie lu b ,t o w ło s io n e (p rzy n ajm n ie j młode liśc ie o d s p o d u i b r z e g ie m ). K w . b ia łe , w g ę s ty c h , k n lisla w y e li g ro n a c h , n a s z c z y c ie k rótkich p ę ^ j, b o c z n y c h ; p rę c ik i ± ró w n e d łu g o ści,g p ła tk o m ; V ( - V I I ) . W y s t. — b a rd z o ro z le g ły , d y s ju n k ly w n y z a s ię g — o d p n . R o s ji przez. S yberię, p o Sachalin, P|w K o re a ń s k i i J a p o n ię o r a z g ó ry śro d k . E u ro p y ; w P o ls c e b a rd z o rz a d k a , o b e c n ie ty lk o w Pieninach i B ie s z c z a d a c h — w o p is a n y m w y ż e j p o d g a ttm k u n o m iiia ty w n y m ( s u b s p . m edia)-, p u d g atu n ek polski (la w n la p o ls k a ) — S. m e d ia s u b sp . p o lo n ic a ( B lo c k i)P a w l. (,V. p o lo n ic a B lo c k i), o p ęd a ch za nilodu o w ło s io n y c h i p ła tk a c h k o ro n y ż ó łta w y c h , ro ś n ie w g ó r a c h U k ra in y . W y m . i z a s t, — krzewy nit s a d z o n e w o g ro d a c h , c h o ć o d p o rn e n a s u s z ę ; m o ż liw e z a s to s o w a n ie n a p rz y k ła d w rek u lty w acji hałd. S p ir a e a c h a m a e d t y fo ii a L. e n te n d . J a c q . (S. uU nifoU a S c o p .) — l a w n l a o ż a n k o lis tn a (tawtiła w ią z o lis tu n ). K r z e w 1 - 2 nr vvys.,,Z 4 H K izim u iY m iJX iziilg n m i, P . g ra n ia s te i p o g ię te, n a g ie ; pączki tiule ( 3 - 4 m m UL), z a o s trz o n e i o d c h y lo n e o d gahyzek. L i. ja jo w a te lu b w y d łtiż o n o ja jo w a le (d o 4 - 8 cni dl.j, u n a s a d y e a lo b r z e g ie , w y ż e j p o je d y n c z o i p o d w ó jn ie o s tro p ilk o w a n e , o d s p o d u ± ow ło sio n e. Kw. k r c m o w o b ia le , w b n k ln e h o g io n a c li n a s z c z y c ie k r ó tk ic h p ę d ó w b o c z n y c h ; p B S g jk iJ ig ä je d łu ż s z e od p ła tk ó w k o n in y , s ta d k w in lo sta n y JjH iY /y si j '
W y s t.
—
ż ó ś ię g
wyraźnie
V (V 1~V 1I).
d y s ju n k ty w n y ; S y b e r ia " T p n .- w s c h .
A z ja
o ra z
p d .-w s c h .
E u ro p a. Dekor,
ż y w o z ie ltm e liśc ie , p u s z y s te k w ia to s ta n y . W y m . i z a s t . — m a ło w y m a g a ją c y krzew ,jd en io zn o in y , o d p o rn y n a m ro z y . Z c z a s e m , d z ię k i lic z n y m r o z ło g o m , tw o rz y c o ra z to w ię k s z e z a ro ś la — ekspansywny, ła tw o d z ic z e je (ja k ś n ie g u lic z k a b ia ła ). Z a p e w n e b y ła to je d n a z p ie rw s z y c h ta w u l, wprowadzonych u n as d o u p ra w y , o b e c n ie rz a d k o s to s o w a n a .
Rys. 88. Spiraea ¡a pbnica — pokrój (1), S . ja p ó n ic a 'jüttle P rin c e s s ’ (2). S. ja p ó n ic a ‘A nthony W aterer’ (3), S. ja p ó n ic a (4), S, ja p ó n ic a ‘M acrophylla’ (5)
S E K C JA iC A L O S P IR A 1 O ś kwiatostanu rozgalę/Jona. kwiatostany ± lak szerokie jak wysokie (ftptlbakiackyl na_szczycu rocznych tllupopedów iubjcrótkich pędów bocznych * ; kwiaty „białe, j^ żov^i_ub czerwo Kwiaty tych (uwul rozwijają się od końca wiosny, głównie w lecie, V1-V11(V1I1).
Spiraea ja p o n k a L.f. (S. xbianalda Burv., S. callosa Thunb.) — tawula ja p o ń sk a . Krzew o wyprostow anych gałązkach, dość szeroki, niezbyt gęsty (1-1,5 tn wys.). Li. wydłużonojajowate, zaostrzone, (2.—)5—8(—10) cm dl., podwójnie pilkowane, spodem szarozielone i nieco-ow łosione pa nerwach. Kvv. w płaskich podbaldachach — (3 -)1 0 -2 0 (-3 0 ) cm 0 , drobne, ja sn o - lub ciemnoróżowe.jjręcild w yraźnie dłuższe od płatków korony; V I-V 1I(-X ). W yst. — Chiny, Piw. Koreański, Japonia; bardzo zmienny gatunek. * M ię d z y
in n y m i
u rz a d k o
u nas
u p ra w ia n y c h
S p ir a c u
lie n iy i lle n is l., S.
v c iic h ii Hemsl.
i ,V. n -ilso n ii D u th ie ; te ta w n ly p o k ro je n i, r o z m ie s z c z e n ie m k w ia to s ta n ó w i barw i) k w ia tó w p rzy p o m in ał ta w u iy z s ek cji C iu n n a e d ry a n .
i «
Y
230
Dekor.V - niewysokie, płasko zaokrąglone krzewy; liczne odm iany ogrodowe, różniące się siłą wzrostu, intensyw nością ztfbarwienia płatków, kolorem Itsct Wym. i zast. — ja k poprzednich tawul (grupjjy, niskie żyw opłoty). Krzewy tego i blisko z nim spokrew nionych gatunków możn a ciąć corocz.hie, wiosną, nisko przy ~ ^ f ziemi — odrastają i kw itną w tym samym rokj" ‘Ą lłńflora’ — odm. białokwiato' >va. Niski krzew (zwykle do 50 cm wys.), o drobnych liściach i białych kwiatach; 'Y IK Y IIl). ‘A nthony W a te re r’ (S. xbumalcja *4^thony W aterer’). Niski krzew, o liściach wąskich, ciem nozielonych i drobni )1pom arszczonych, spodem wyraźnie jiMWycil, częściow ó.4yj|q- Juli.żÓltawopstrych, za lhlodu — czerw onaw ych. Kw. jaskrawo, karm inowe; VT-^I1I. Jedna z hardziej popularnych tawul z tej grupy, łatwa do poznania.
231
‘C r i s p a ’ (.5. Y.hitiiuihlu 'C r is p a ') -
o d m . k ę d z ie r z a w a . M u ta n t p o p rz e d n ie j i
á ; ,i
n is k i k rz e w z liść m i g łę b o k o p o w c in a n y m i, k ę d z ie rz a w y m i i c z ę ś c io w o p s try m i, K w . V t l _ v m "
\ ‘ F r o c li e li i’ (S. x b iiiiu ib lu ‘F m e b e lii’ ) — o d n iW & o e J je la i G ę s ty i s z e ro k i k r z e w y I m w y s.). L i. s z e ro k o e lip ly o z n e . m ło d e b n iz o w o c z e rw o n e , jK ilem ' c ie im io z ie lo iie (n ie pstre!) ir ° c ic m n o p u rp tiro w e , w .szero k ich p o d b ą jd a c h a c h ; V il—V III (IX ).
. nicowało ow łosione. K w . różow e, sterylne (?), w w ąskostożkow alych, dcli^JllllT ec|iac|1 (późne kwiatostany, pod koniec lata — wąslcocylindryczne), gf S c n i dl.; V1-1X(X). łó Óck«,' nttjczęściej uprawiana tawula z tej sekcji, zwykle pod błędną nazwą 5 ylnlliirdir. w wielu miejscach zdziczała.
’’.1c. ‘L i t t l c
P r i n c e s s ’ . N isk i
k rzew ,
do
o k o ło
0 ,5
K w . jy .s n o ró ż a w e , w d ro b n y c h p o d b a ld a e lia c h (d o 5 c m ‘N a n a ’ są j e s z c z e
n iż s z e ,
z o w o p o m a ra n c z o w y n ii,
a
a
ic h
liś c ie
je sien i;)
—
je s z c z e
tli
w y s.
0 ); V t- V I I .
L i.
d ro b n ie js z e ! .Ż ó łty m i
c z e r w ie n ie ją c y m i)
d ro b n e ,
K rz e w y liś ć m i
c h a r a k te r y z u je
s ię
2 -4
(n a
w iosnę i)r.
ó 'd h ilan a¡> ‘Go|(p
P r in c e s s ', k tó ra je s t m ie s z a ń c e m ‘L iltle P rin c e s s ' z ż ó llo lis ln ą ,V. ja p ó n ic a ‘G o k illa m c ’.
SEKCJA
C]|1
k a rło w e j odmi
~~
SP/fME
O ś k w ia to s ta n u ro z g a łę z io n a, k w ia to s ta n y o w y so k o ś c i c o n a jm n ie j
1,5 ra z a w ię k sz e j od jc|,
s z e ro k o ś c i i w ie c h y ) . n a s z c z y c ie ro c z n y c h d ltig o n e d ó w : k w iu ly ttó ż.ow ęl rz a d z ie j h ia le. K w ia ty ty c h ta w u l r o z w ija ją s ię od k o ń c a w io s n y , g łó w n ie w le c ic ; V I-V tl(V 1 1 1 ).
Spirfica-~ salicifyli< t L . — t a w u l a w i e r z h o l is tn a (b a w o lim i). W y p r o s to w a n y k rz e w (d o 1,5-2 m w y s.) z p o d z ie m n y m i ro z ło g a m i. P -^ b J e -tu b -le ld c o J c a tię k ls le , n a g ie . L i. p o d lu g o w a to h m c e lo w a tc (4- 8 c n i d l.), y iu a s ttz im ą . na c a łe j d łu g o ś c i re g u la rn ie , o s tr o p ilk o w a n e , n a g ie , ty lk o b rz e g ie m nieco o rz ę s io n e i e w e n tu a ln ie od s p o d u s k ą p o o w ło s io n e na n e rw ie g łó w n y m . K w . ró ż o w e , w gęstych, w ą s k o s to ż k o w a ly c h lu b w a lc o w a ty c h , w y d łu ż o n y c h w ie c h a c li, d o 15 c m d l.; V I-V 1 II. W y s t. — z a s ię g d y s ju n k ty w n y , w ię k s z a je g o c z ę ś ć o b e jm u je za cli. S y b e rię i D a le k i W schód, po S a c h n lin i J a p o n ię , m n ie js z a — c z ę ś ć ś ro d k . i w sc h . E u ro p y ; w P o ls c e w P u sz c z y .S an d o m iersk iej i na p d . L u b e is z c z y ź n ie , mi p o d m o k ły c h , to ifia s ty c h łą k a c h , n ad b rz e g a m i w ó d , w o ls z y n k a c h , poza tym z rządku., tu i ó w d z ie z d z ic z a ła . nadużyw ana;
r o z p o z n a w a n ie
W
u p ra w ie w ła ś c iw ie n ie s to s o w a n a . N a z w a S. stilicifo lia jest
g a tu n k ó w
,V. y p s a iu lo sc ilic ifo liii i S. x r o s u lb a
ta w u l
D ip p c l
z
s e k c ji
tru d n e !
S p ir tu m
i ic h
m ie s z a ń c ó w , ta k ich jak
N a D o ln y m Ś lą s k u
lu i ó w d z ie zdziczała
S. to m e n to s n L ., o liśc ia c h ja jo w a ty c i, od s p o d u p o k ry ty c h g ę s ty m , ż ó łta w y m o w ło s ie n ie m .
Spiraea xpseudosalicifoli rt Silverside (S. xbilhtrdii auct. non H erincą*) — ta w u la n ibyw ierzbolistna, El .spansywny gatunek (rozłogi!) pochodzenia mieszań; cow ego — powstały ze skr zyżow ania S. salicifolia z dziczejącą w Europie północnoam erykańską S. don 'lasii Hook., tuwuhf Douglasa, charakteryzującą się ; m.in. liśćmi od spodu gęsto, I?ialawo ow łosionym i i na szczycie tępymi lub krótko zaostrzonym i. Krzew do 2 m wys.. P. owłosione. Li. podługowatoeliptyczne ( 4 -7 cm dl.), na szczycicjtenp lub tylko .krótko zaostrzone, brzegiem pilkowane, w dolnej części calobrzcgie; z wierzchu z rozproszonymi włoskami, od spodu j
P ra w d z iw a .S', x b illa r d ii Ilć riii ctj (S. ti/h a D n R oi >< S. d o u y ja s ii H o o k .) je s t rz a d k o spotykana; m a m .in . w y ra ź n ie s z e rs z e , g ru b ie j p łk o w a n e liś c ie i s z e r s z e w ie c h y . „ B ia lo k w ia to w e ” 1'ormy S. s a li :ifo lia , t o 1z d z ic z a ła w iu iro p ie , p ó łn o c n o a m e r y k a ń s k a .V. alba, o liśc ia c h p o d iu g o w a ty c h , b a rd z ie j „ w y p e łn io n y c h ” , k w ia ta c h w p e łn i k w itn ie n ia b ia ły c h , wiechach lu ź n y c h i s z e ro k o s to ż k o w a ty e łi. T a k ż e ta
- w d o d a tk u w y ra ź n ie z m ie n n a — ta w u la k rzy żu je się
w B u ro p ie z ta w u h t w ie rz b o lis liu i, daj-ic w ie lo p o s la e io w a S. x r a s a /b a \
2 32
di i
i
i
tl!ii
:
Rys. 89. Pokrój tawuly z sekcji S piraea (1), S. x b illa rd ii (2), S. xpse u d o sa liciío lia (3), S piraea sa licifolia (4). S. tom ento sa (5)
11P i
I B I
RODZAJ PH YSO C AR P U S — PĘCHERZNłCA {TAWUŁOWIEC)* (gr. physci - p ę c h e rz -i- k a rp o s = ow oc)
(Jat. — około 10 w Ameryce Pn. i pn.-wsch. Azji; prawie wyłącznie 1 gatu jest u nas powszechnie uprawiany. Fot. 94
P hysocarpus opulifolius (L.)M axim . (Spiraea opulifolia L.) — P ę c h e rz y k alin o listn a. Duży i rozłożysty krzew (2-3 m wys. i 5 m 0), z g ałęzią jirzew isąiącynii do ziemi. K. starszych gałęzi .łuszczy-..się .strzępiasto. Li. zwykij z 3(5) karbow anopiłkow anym i Jilapami (do 7 cm dl.), zmienne, na silnych pędach większe (do 10’cm dl.) i szersze, głębiej klapowane lub dzielne; przylistki opadające. K w . zebrane w wypiildeJauldachogrona na szczycie ljJ:Qtkieh-,-boGzByc|j gałązek (jak u tawul z sekcji Chaiiiaedryon); białe łub bladoróżowe (do 1 cm g) z licznymi (do 40) pręcikami o różow ych pylnikach i 3 -5 zrośniętymi u nasady słupkami; V -V I(V II). O w . „ zbiorow e, złożone z kilku drobnych, rozdętych .pieszków , pękających szwem brzusznym i grzbietowym , osadzonych na dnie kw iatowym i otoczonych u nasady zaschniętym kielichem, czerwonych przed dojrzeniem , potem brązowych; ow ocoslany szeleszczące. W yst. — pn.-wsch. rejony Ameryki Pn.; w Polsce tu i ów dzie zdziczała. D ekor. — ładny pokrój krzewów pojedynczo, sw obodnie rosnących; p uszyste. kw iąlostany — dzięki dłogiąi pręcikom (jak u Spiraea cluunaednfolia); owoce czerwone w lecie, suche pozostają jeszcze w zimie na krzewach. W ym . i zast, — ja k tawul, od których ten krzew jest jednak wyższy i szerszy; gleby żyzne i świeże; cięty na wiosnę „plącze”. K w iatyfm iododainc/(nektar, pyłek). odm . s ta rs z e
¿ ó llo J is iiia .
N a jm ło d s z e
liśc ie
p o m a ra ń c z o w o ż ó lie ,
p o le m żólle,
z ie le n ie ją ; n a jle p s z e z a b a rw ie n ie w m ie js c a c h s ło n e c z n y c h .
! I ¡= jj 1 j 1
i ! : j i ; f ,
, ;
RODZAJ SORBARIA — TAWLINA (SORBARIA)** •A
(n a z w a o d S o r b u s — ja rząb )
G at. — 4 we wsch. Azji; najczęściej tylko 1 gatunek jest u nas uprawiany. *** Fot. 95
Sorbaria sorbifolia (L.)A.BraVin (Spiraea sorbifolia L.) — taw łin a jarzębolistn a. Krzew do 2(3) ni wys., z daj ącymi odrosły podziem nym i łrbżłó garni/ P. dość grube i sztywne, w yprostowane, z pom arańczowym rdzeniem; paki dutże. z bardzo w cześnie opadającym i w zimie luslcamT' L i. nieparzystopierzastozłożone, jak u Sorbus aucuparia, ale dłuższe (do 25 cm ); listków więcej (13-25), o licznych :|; A n g . n in e b a rk , cy.es. la v o la , n ie m . B la s e n s p ie re , ro.s. oyaL ipejuiojuJM K . A n g . fa łse s p ire a , c z e s. je fa b n ik , ta v o ln ik o v e c , n ie m . b ie d e r s p ie r e , ro s. p n G im m iK .
Rvs 90. IS orbaria s o r b itW f (1)
P o z a ty m n a p rz y k ła d S. to m e n to s a ( L in d l.) R e h d e r lu b S. k ir ilo w ii { R e g e l)M a x im .
234
P hysoca rpus o p u lifo liu s (2)
235 -
W
l0 20), prostych nerwach bocznych, tllu g o j^ u M k o h c i gęściej, osim pMw.6j.nie ± nagie;„z..przylislkam i. Kvv. f o n i ę (ok. 8 nim 0), „puszyste, dzięki P1 •m i licznym (4 0 -5 0 ) .pręcikom; zebrane w bogate, rozgałęzione, stożkow ate Ł " V viovve W-Lccta 30 cm dl.), jak u tawul z sekcji Spinie
Kwiaty) ni iocłcłtjaj ij e|
RODZAJ STEPH ANAND RA — TAWULEC (STEFANANDRA)* (g r . s t e p h a n o s = k o r o n a , w i e n i e c + a n e r , a n d r o s = m ę ż c z y z n a , p r ę c i k )
(¡iit. — ‘I We w sc h . A z ji; u mis u p r a w ia n e si| 2 g a tu n k i. S h 'liln n ia n ilra la n a k a e (h n u ic li. et S n v .jF n in c li. e t S a v . — ta w u l e c T a r n ik i. S z e ro k i i roy.loy.vstv ix/.cw ( 8 5 - 2 m w y s. i 0 ). P .. c ie n k ie , .p c a a v is m a c e łu k o w ato ., k u /.¡e m i. .c z e r w o n e lu b n o iiia ro iic z o w o hmyjiwc: [itluda-piz..v.i:taty_zy.gzakaw ale. U . ja jo w a te (d o 8 - 1 0 c n i d l.) , r ó w n o m ie rn ie , p o d w ó jn ie o s tro pilkowanc, /. \v v c ia m iic tv m _ w icry .clio lk ieu i. b r z e g ie m
le k k o w rę b n e, a u n a s a d y z 2 tr ó jk ą tn y m i,
ziioslrztwyiui k la p a m i; n e rw ó w b o c z n y c li d o H); p r z y lislki. lis tk o w a lc, tltiże, trw a le . K w . b ia łe , b a rd z o drobne (o k o ło 5 111111 0 ), w lu ź n y c h w ie c h a c h ( 5 - 1 0 c m d l.), n a k o ń c a c h b o c z n y c h g a la z e k ; s łu p e k I (!); pręcików 1 5 -2 0 ; V I -V il. O w .^ tk y lłu y ^ ja id e m m y - m ie s z e k . Wy.st. — w g ó ra c h Ja p o n ii. D e k o r.
ła d n y k rz e w ze w z g lę d u n a p o k ró j, k sz ta łt I d w u s tr o n n e u ło ż e n ie liśc i, z a b a r w ie n ie
gałązek w o k re s ie b e z lis tn y m , d ro b n e k w ia ty , je s ie n n e k o lo ry l i ś c i
o d ż ó łte g o p o c z e rw o n y . W y in .
i zasl. — p o d o b n e jak ta w u l; m ie js c a s ło n e c z n e i o s ło n ic ie ; k rz e w n ie z b y t o d p o rn y n a m ro z y , a łe dobrze o d rasta p o ś c ię ciu . Ste¡ihanan< !ra in c is a (T in m h .łZ n b e l CV. [¡exitosa S ie b o id el Z u c e .) krzew, o d e lik a tn e j b u d o w ie , z w y k le d o
-
ta w u l e c p o g ię ty . N isk i
1(1 ,5 ) m w y s.; o d p o p rz e d n ie g o g a tu n k u ró żn i się m .in .
.m niejszym i. g jiib o i n ie re g u la rn ie n itk o w a n y m i, :V 5 - k l a pm v_ymi liść m i, o k la p a c h im _ sz c z y d c o s tr ych, Mo w y c ią g n ię ty c h; z 4 - 7 n e n v a m i b o c z n y m i o ra z k w ia ta m i z 10 p rę c ik a m i, w ju rn ie js z y c h w iech ach .) W y sl. — w g ó ra c h Ja p o n ii i P iw . K o re a ń s k ie g o . W y m . i z a s l. — ja k S. ta n a k n e , n isk i k rz e w d o s a d z e n ia w g ru p a c h i w p o s ta c i ż y w o p ło tó w , ozdobny p rz e z ca ły ro k ; je sie n n e p r z e b a rw ie n ie - -- b n iz o w o c z e rw o n e . K o ń c e z w is a ją c y c h p ę d ó w taw ułców w s p rz y ja ją c y c h w n r u n k a e h jn t w o siy. z a k o rz e n ia ją . -------
‘C r i s p a ’ — o d m . k ę d z ie r z a w a . P ło ż ą c y k rz e w , d o ra s ta d o 3 0 (--5 0 ) c m w y s., o listk a c h
dro b n iejszy ch n iż ty p o w e : b a rd z o d o b ra ro ś lin a o k ry w o w a .
R ys. 91. S teph ana ndra la n a k a e ( 1 ), S. incisa (2), H o lod iscus d is c o lo r { 3)
CV.es. k o r u n a t k a , n ie m . K ra n z s p ie re , ro s. C T C (|)a H a ti/i,p a .
236
237
Ml.
RODZAJ EXOCHORDA — OBIELA (EGZOCHORDA) * (gv. gxo = na
z e w n ą trz
c h o rc fe =
struna,
z
niejasnymi
o d n ie s ie n ia m i
do
PODRODZINA MALOIDEAE —
J A B Ł K O W
E
m o rfo lo g ii}
p rWwa i k rz e w y . I’, b e z b ro n n e luli c ie r n is te . L i. s k p to lc g le , p o je d y n c z e , rz a d z ie j k la p o w a n e lub ■iste' z p rz y lis lk a m i. K w . z re g u ły o b u p lc io w e , 5 -k ro tn e , w ró ż n e g o ty p u k w ia to s ta n a c h , rz a d z ie j
< ;» (. — -I w śro d k . i w scli. A /ji , p rz e w a ż n ie ty tk o i je s t ti n as u p ra w ia n y .
P - « ; , dy „ t z „; o w o c o lis tk ó w z w y k le 5 (n a jc z ę ś c ie j 2 -zalj(żi« n v y cli, rz a d z ie j 1- lu b w ie lo z a lą ż k o w y c h ), ó H y d ' z t k u b e c /.k o w a ty n i d n e m k w ia to w y m — z u lą ż n ia d o ln a lu b p ó ld o ln a , sz y jk i s łu p k a w o ln e Zt° SI'ickicJy z ro ś n ię te . O w . r z e k o m e , m ię s is te , d w o ja k ie g o ro d z a ju : ^ j a b l k o w a t e , g d y z a w ie r a ją n a s io n a w jie r g iu iiin o w a L y d ), s k ó r z a s ty c b k o m o r a c h , o to c z o n y c h jn ięśn in k io w o cn ią, p o w stali] z d n a k w ia to w e g o , l'
_
g lo g o w ale, g d y za w ieraj:] o rz e s z k i.
^ ¿ T jo rz iT P o ls k i r e p r e z e n to w a n e s ą ro d z a je : C o t/m u m te r , C m tiw g n s , M n h ts , P y r u s i S o r b u s. P o za ni upraw iane są g a tu n k i z ta k ic h m .in . ro d z tijń w , j a k A n w h m c h ie r , A n m ia , C h a e n o m e te s , C y d o n h t, jtHespil,,s’ P h u tin in o ra z n ie w ie lk a lic z b a m ie s z a ń c ó w m ię d z y r a d z a jo w y c h , ta k ic h ja k x A m e la s o r b u s , ^C rattiegom espilus, x C r a ta e n w s p iltis , x S o rb n r< m ia c z y x S o r b o p y r u s .
RODZAJ MALUS — JABŁOŃ * (lac. m a lu s — s ta ro rz y m s k a n a z w a jabłoni, z gr. m alo n , m elo n = jabłko)
IZ x o e h o r d a m c c m m a ( L m d l.iR c h d e r (ii. g r tm iiiflo r a ( H o o k .) L in d i.) — o b ic ia w id k o U w in lm y n W y p r o s to w a n y , .* lo ś e -f« e K łk i, J u ż n o
u g a łę z io ity k rz e w , z w y k le d o 2 (3 ) m
o d w jo m ie ja jo w n ie lu b e lip ty c z n e ( 3 - 7 c m d i.), c a io W z e g ie l u b —
w y s. L i.
w ydłużone,
na s iln y c h d iu g o p ę d n c h — grubo
p ilk o w a n e w g ó r n e j c z ę ś c i, p d ji p n d ii^ im r w c . K w .J łi a le , s to s u n k o w c C T W ^ — o k o io 4 c m 0 (w yjątek w tej p o d ro d z in ie !), ¡d atk i z w ę ż o n e w . 4 ?azn<)kieć, s ltip k ó w 5, z ro ś n ię ty c h , d z ia łk i k ie lic h a biaław e; k w ia ty z e b ra n e p o 6 - 1 0 w w ą s k ie .^ y n r o s lo w ti n e g r o n a , ( a ra e e n iu s ), g ó rn e k w ia ty + , s ie d z ą c e ; V~VI. O w . ^ r e w n i a l e to re b k i ( o k o ło 1 c m 0 ) , -5 - g n u u a s te , n a p rz e k ro ju p o p rz e c z n y m g w ia ź d z is te , rozpadają s ię n ą m ię s z k i . N . .sp łaszc zo n e, o s k rz y d lo n e . W y s t. — w sc li. C h in y . D e k o r . — b a rd z o o z d o b n e kw iaty.;. W y m . i z a s ł. —j g le b y r a c /.ej le k k ie , ale ż y z n e , p id e h n iczn e ; liiie js c a .sło n ec zn e; o d p o rn o ś ć n a m ro z y — ś r e d n ia . K rz e w rz a d k o o b e c n ie s a d z o n y .
'■ A n g . — e x o c h o rd a , p e a rl-b u s h , c z e s. Iiro z n o v e c , n ie m . 1 'ra c h tsp ie re . R a d s p ic re , ro s . -jin o x o p a a .
W y so k ie.taew y lub niew ielkie drzewa; gałęzie jid u fid y jd sm isifi. L i. z reguły opadają na zimę (tylko takie jabłonie u nas w uprawie); brzegiem ± pilkowane; pojedyncze, niekiedy klapowane lub sieczne (na przykład M alus iorinsó)\ przylistki szybko opadają. Kw. białe, różowe, purpurowe, rzadziej czerw one (1,5-5 cm 0), w baldaszkach lubjbalęjachogronach; szyjek słupka zw ykle 5. u nasady zrośniętych; pręcików 15-70(50), jpylniki /ó lie; k. IV -V. O w . jablkow ate. różnej wielkości, z działkami kielicha lub bez nich; w każdej komorze zwykle 1-2 brązowe nasiona; komórek kamiennych w miąższu brak lub tylko nieliczne. Gat. — około 25 w strefie umiarkowanej półkuli północnej; w Polsce dziko tylko M. sylvestris. Taksonom icznie jabłonie są bliskie gruszom i czasem — zwłaszcza dawniej — bywały włączane do szeroko rozum ianego rodzaju Pyrits? różnią się od grusz „szyjkami słuj7ka_zrośnietymi u nasady i żółtymi pylnikami. a najczęściej także brakiem kom órek kam iennych w miąższu owoców. Dekor. — krzewy i drzewa ozdobne z kwiatów (V) i owoców (VIII—X); kwitną i owocują obficie zwykle co 2 lub 3 lata. W iele gatunków, odmian i mieszańców o kwiatach często półpelnych i pełnych: nieliczne z nich są u nas szerzej stosowane. W yin. i zast. — gleba żyzna i świeża, m iejsca słoneczne; opisane gatunki są w dużym stopniu odporne na mrozy. Zastosow anie w różnych rodzajach terenów zieleni, przede wszystkim w parkach i na dużych zieleńcach, pojedynczo lub w luźnych grupach. Rozm nażane w fęrm ie^iaturalnej, tw orzą niskie drzewa z szerokimi koronami „(kilka metrów 0); zw ykle sadzone są zbyt gęsto i za blisko
ś c i e ż e k . R ó ż n ic e w s ile w z r o s tu pokroju itp, mogą być spowodowane " á . T Przez \ i niejednolite podkładki. Jabłonie — rów nież ozdobne — podlegają wielu chorobo"^ i szkodnikom , m.iti. parchowi jabłoni {Ven!uria inacc/h inacc/ualis).- Kwiaty (nektar, pyłek).
t.t SEKCJA MALUS M iy d z y in n y m i liśc ie n ic p o d /.ie ln n c i w p ą k u z w in ię te .
g V Ia lu s s y lv e s tr is J A iU . — j a b ł o ń d z i k a (p io n k u ). W y s o k i k rz e w lu b d r z e w o d o 6 - 8 ( - l 0 ) m \vys d lu g o p ę d y
dość
c ie n k ie ;
k ró lk o p ę d y
na
m ło d y c h
ro ś lin a c h
c ie rn is te ,
ta k ż e
pędy
odroślow e
. m a ło w a rto ś c io w a ze w z g lę d u na b rz y d k i p o k ró j, z b y t d u ż e o w o c e ; w ra ż liw a a a p arch a , p e lto r.
„ic s a d z o n a i c o r a z r z a d s z a w u p ra w ie , a le to o d n ie j p o c h o d z ą lic z n e ja b ło n ie o z d o b n e
(jhecnit- już -—
(mieszańce) o p u rp u ro w y c h k w ia ta c h i c z e rw o n y c h m ło d y c h liśc ia c h ; n a p rz y k ła d o d m ia n a T l o p a ' ((/. baceaia x M . s i e w r s i i 'N ie d z w e lz k y a n a ') , o lu ź n e j, s z e ro k ie j k o ro n ie .
jr fM a h ts xpurpurea (B arbier et al.JRehder — ja b ło ń p u rp u ro w a (M. x
z a k o iic z o n e c z ę s to c ie rn io k s z ta lln y n ii k r ó lk o p ę d a m i; ró ż n e c z ę śc i ro ś lin (p o z a w e w n ę tr z n ą stroną d z ia łe k k ie lic h a ) ± n a g ie . ),i. s to s u n k o w o m a le , d o o k o ło 6 -6,5 c m d l., n a jc z ę ś c ie j o k rą g la w e lub s z e ro k o c lip ty c z n c . K w . w s k ą p o k w ia lo w y c l) b a irla s z k a c li; p ła tk i Jria ie , z a ró ż o w io n e . O w . a a dość c ie n k ic h i d łu g ic h s z y p u lk a c h (d iu ż sz y c li od p o ło w y d łu g o ś c i o w o c u ), m a le (d o 2 -3 (5 ż ó lla w o z ic lo n c i c z ę s to b ły s z c z ą c e , z. trw a ły m k ie lc h e n i; k w a ś n e i c ie rp k ie . VVyst. -
szer.),
c a ła E u ro p a (bez. w ię k s z e j c z ę ś c i S k a n d y n a w ii i l ’lw . Ib e r y js k ie g o o r a z rejonów
p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h ); w P o ls c e h. rz a d k o s p o ty k a n a w la sa c h liśc ia s ty c h ; •d a w n ie j s to s o w a n a jako p o d k ła d k a , a je j c e n n e d re w n o — c z e rw o n a w e , tw a rd e — w lo k a rslw ie , s n y c e rs tw ie , ja k o e le m e n t intarsji. M aJLW C& *BiS£t& k, b o rld i.
-
ja b ło ń
dom ow a.
N azw a
zb io r o w a , s to s o w a n a
d la
o k reślan ia
u praw n ych o d m ia n ja b ło n i, k tó re różnią się o d M . s y lv e s tr is g ę sty m , c z a s e m k u tn e r o w a ty m o w ło sien iem ró ż n y c h c z ę ś c i, w ię k s z y m i liść m i, k w ia ta m i i o w o c a m i, g ru b s z y m i d lu g o p ę d a m i i g ru b s z y m i, k rótszym i s z y p u lk n m i o w o c ó w . O d ró ż n ia n ie z d z ic z a ły c h ja b ło n i u p ra w n y c h o d lo h n M a lu s s y lv e s tr is m o ż e być tru d n e ! P o c h o d z e n ia u p ra w n y c h ja b ło n i p o 2 0 0 0 lat u p ra w y n ie d a się j u ż w s p o s ó b p e w n y o d tw o rz y ć ; są to w ie lo k ro tn e m ie s z a ń c e , w k tó ry c h p o w s ta n iu u c z e s tn ic z y ło k ilk a g a tu n k ó w z p d .-w s c h . E uropy i p d .-z a c h . A z ji, z w ła s z c z a z K a u k a z u , na p rz y k ła d M . o ric n tu H s U g lilz k ., M . s ie v e r s ii (L e d e b .)M .R o e m ., M . p r a e c o x (P a ll.)B o rk h ., a w m n ie js z y m sto p n iu —- M . s y lv e s tr is M ill. W h is to rii p o w s ta w a n ia e u ro p e js k ic h ja b ło n i u p ra w n y c h p o ja w iła s ię le ż — n ie z n a n a w stanie d z ik im
—
ja b ło ń
n is k a
( r a js k a ) ,
c /.y łi
M a lu s
p u m ilti
M ill.
(M a lu s p u tiiU a
R ys. 9 3 . M alus s ie v e r s ii' N ied zw e lz k y an a’ (1), M. xp u rp u re a (2) i o d m ian y jJF ty d S D d L C h ap in l
(.3), ‘J u s ty n a ’ (4), ‘S z a fe ri1 (5), 'H o seri' (6), 'W ierdaka’ (7), ‘R ogów ’ (8)
v ar. p itra tlis ia c a
( L .) C .K .S c h n e id .); od d a w n a n ic u p ra w ia n a ja k o d rz e w o o w o c o w e , a le w ła ś n ie o d M . p u in ilu p o ch o d z ą s to s o w a n e
w
s z k ó łk a c h
d rzew
ow ocow ych
k a rło w e
i p ó lk a r ło w e
p o d k ła d k i ja b ło n i,
oznaczane
s y m b o la m i M i M M (n a p rz y k ła d M 9 ) — ju ż B a u h iii p isał o tej ja b ło n i w 1623 r. „ iiialus p u n iila qu a e p o iiu s fl u te s q n o m a r b o r " (ja b ło ń n is k a , k tó r a je s t ra c z e j k rz e w e m n iż d rz e w e m ). N a z w „ ra js k a ja b ło ń ” i „ r a js k ie ja b łu s z k a ” p rz y ję to u ż y w a ć d la o k re ś la n ia w sz e lk ic h ja b ło n i o m a ły c h , c z ę s to o z d o b n y c h o w o c a c h , n ie ty lk o d la M . p u n ii la 1.
D ekor. — często sadzona jabłoń ozdobna, zazwyczaj jednak w rażliw a na choroby (parch, m ą c z n iu k ) .
D o k rę g u M . p n m ila n a le ż y c e n n a , b a rd z o o d p o rn a n a m ro z y o d m ia n a o z d o b n a 'J o h n D o w n ie ’
S ta rs z e d r z e w k a ja b ło n i p u rp u r o w e j m o g ą n a łe ż c ó d o ta k ic h o d m ia n , ja k : ‘ll le y i’ »-- o d m . K leyn
— s iln ie r o s n ą c e d r z e w k o , o k w ia ta c h b ia ły c h (w p ą c z k u z a ró ż o w io n y c h ) i d u ż y c h , e lip s o id a ln y c h
(kw iaty p o je d y n c z e , b . c ie m n e , o k o ło 3 ,5 c m 0 ) lu b ‘A ld e n h a m e n s is ’ — o k w ia ta c h p ó łp e łn y e h , /. 5- iO
o w o c a c h ( 2 ,5 - 3 c m d i.), p o m a ra ń c z o w y c h z ru m ie ń c e m ; d rz e w a o w o c u ją o b fic ie , a o w o c e d łu g o w iszą na g a łą z k a c h .
¡datkam i ( 4 - 4 , 5 c m 0 ); o w o c e ty c h o d m ia n m a ją trw a le d /.ia ik i k ie lic h a . P o lsk ie o d m ia n y w y h o d o w a n o , w r ó ż n y m c z a sie , w K ó rn ik u (A n to n i W ró b le w s k i), Ż e la z o w e j W oli ( W ło d z im ie rz S e n e la ), R o g o w ie ( H e n ry k lid e r ) i W a rs z a w ie - D a b r ó w c e (J a n G rą b c z e w s k i).
M a lu s s ie v e r s ii ( L e d e b .)M .K o e m . ‘N ic d z w e t z k y a n n ’ i M . nietlz.w eiz.kyaiht D ie c k ; M . s ie v e r s ii var. n ic i/z w e lzk y u iia ( D ie c k )L ik iio n o s ) — j a b ło ń ,S ie v e r s ii o d m . N ie d ź w te c łu e g o . W y s o k i k rz e w lu b n isk ie d rz e w o (d o o k o ło 5 m w y s.), z. ro z p o s ta rty m i k o n a ra m i. I*, ę ic iiw o w iś m o w e . r ó w n ie ż d re w n o w ew n ą trz z a b a rw io n e
a n lo e y ja n a m i.
L i.
m ło d e
g z e ra iu ic .
p o le m
b rą z o w e
i z ie lo n e ,
z. z a c z e rw ie n io n y m i
o g o n k a m i i n e rw a m i. K w .jiuiąn!tm v.oo)ż.u.w e (5 6 c n i 0 ); p a z n o k ie ć płatka b ia ły . O w . d u ż e ( 5 - 6 cm 0 ), n ie c o s to ż k o w a te , g u z o w a te a a p o w ie rz c h n i; w iś n io w e ..m ią ż s z -¡ a cze rw icn io n v . W y s l. — g ó ry śro d k . A z ji; z n a le z io n a przez, ro s y js k ie g o b o ta n ik ą , N ie d /.w ie c k ie g o , w T u r k ie s ta n ie i w p ro w a d z o n a d o u p ra w y w E u ro p ie w 1S91 r.
f
240
N ajw cze śn iej ro z p o w s z e c h n io n e
z o s ta ły
o d m ia n y
k ó rn ic k ie :
‘H e d w ig ia c ’, M Io sc ri’. ‘K o b e n d z a e ’,
'M a k o w ie c k ia n a ', ‘S zaleri* i *V V ierdakii\ w y ró ż n ia ją s ic o n e b ra k ie m d z ia łe k k ie lic h a na o w o c a c h . O d m ia n y z Ż e la z o w e j W o li -
‘F ry d e ry k C h o p in * i ‘J u s t y n a ', a z w ła s z c z a p ie rw s z a z n ic h , m a ją
kw iaty w ięk sze o d k w ia tó w in n y c h w y m ie n io n y c h tu o d m ia n i n ie c o w ię k sz e o w o c e , z w y k le b e z k ie lic h a . O d m ia n a r o g o w s k a
‘R o g ó w ’, o d z n a c z a się o d rę b n y m p o k ro je m , g a łę z ie z w is a ją d o z ie m i;
k w iaty s ą m a łe , z w ą s k im i p ła tk a m i, o w o c e r ó w n ie ż n ie w ie lk ie . O d m ia n a z D ą b r ó w k i ‘O la ’, k w itn ie b. o b fic ie , a o d p o rn e n a p a rc h o w o c e w is z ą n a d rz e w k a c h aż d o m ro z ó w .
241 I łi- iiilr u lu g ia
M alus baccata (L.)Borkh. — ja b ło ń ja g o d o w a . W ysoki krzew lub niewielki drzewo. P. młode gałązki cienkie, nagie i ciem nobrązow e. Li. jajow ate, drobn0 ostro pilkow ane lub karbow anopilkow ane, jasnozielone i błyszczące, obustronnie nagie lub za miodu na nerwach ow łosione; ogonki stosunkow o długie (do 5 erą) Kw. budą ( 3 -4 cm 0 ). Ovv. bardzo małe, prawie kuliste (ok. 1 cm 0), z czerw onym rumieńcem lub czerw one, bez działek kielicha *. ''
I >
i
R ys. 94. M a lu s ba cca ta
R ys. 95. M a lu s x h a rtw lg ii (1), M. x sch e id e cke ri (2)
W yst. — wsch. i pn.-wsch. Azja, bardzo zm ienny gatunek. D ekor. — obfite białe kwiaty i drobne barwne owoce, pozostające często jeszcze po opadnięciu liści. Z ast. — jak innych jabłoni ozdobnych, ale rzadko sadzona.
V( M a lu s x s c h e i d e c k e r i L .S p iith e x Z a h e l — j a b ł o ń S c h e i d c c k e r n ; m ie s z a n ie c M .J lo rib w ic la z. sek cji S o rb o m a lu s i M. p n m ifo U a z. s e k c ji M a lm . P o k ró j s to s u n k o w o w js jjj, g a łę z ie z w y k le w z n ie s io n e . L i. ja jo w alo elip ly ez.n e, ja s n e , s p o d e m ( z w ła s z c z a m ło d e ) rz a d k o , p u s z y s to o w ło s io n e , p o d o b n ie j a k o g o n k i, szypułki, k ie lic h . K w . w p ą c z k a c h cieiiiiior<)ż.ow e (p ra w ie c z e rw o n e ), o lw itrte ja s n o r ń ź o w c d o p ra w ie białych, p ó lp c ln c . d o ś ć d u ż e
(4 -5
em
ó ) z o k o ło
10 p ła tk a m i
i p rą tn ic z k n m i. O w . ż ó łte
lub
p o m a rań czo w e (o k . l.S ^ c m o ), z w y k le y . e s z t k a m i k ie lic h a . D e k o r . — n a jb a rd z ie j u n as z n a n a ja b ło ń „ p e ln o k w ia to w n ” (p rz y n a jm n ie j z, n a z w y ); ła d n ie
S E K C JA S O R B O M A L U S
i o b ficie k w itn ie , m a d o b rz e z a b a rw io n e o w o c e , a le z n a n a je s t z m a le j o d p o rn o ś c i na p a rc h a . W u p ra w ie I.iś c ie , p rz y n a jm n ie j n a d lu g o p e d a e b , w y ra ź n ie k la p o w a n e ; w p a k u w z d łu ż z ło ż o n e (n ie zw in ięte).
z rzad k a ta k ż e in n e ja b ło n ie o k w ia ta c h w y p e łn io n y c h p n itn ie z k a m i — na p rz y k ła d M . x lia r lw ig ii K ochnc, iW. ‘ 1lilS ie ri', M . xum i;(/e/uirgoi.v/.v S c łio c h , M . s p e c ta b ilis (A ito n )B o rk h .
\j M alus flo rih u n d a Siebold ex Van H outte — ja b ło ń kw iecista, Szeroki krzew lub niskie drzewo; średnica korony często znacznie większa od,w ysokości; gałęzie cienkie, p rzew isająee. Li. dojrzale praw ie nagie, na dlugopędach niekiedy lekko klapowane. K w . w pączkach karm inow oczerw one, rozw inięte różowe,, szybko Jh e le ją (2,5-3 cm 0 ); kielich i b. cienkfiTlzypuITci — zaczerw ienione i drobno owłosione. O w ^żóije, b. m ałe ’( 6 -8 trim 0 )„.bez~k.iei-idia. Pocli. — sprow adzona do Europy w połow ie XIX w. z Japonii, nieznana w sianie dzikim, być może m ieszaniec (? M. toringo x M. baccata). D ekor. — kwitnie bardzo obficie, je st szczególnie ozdobna, gdy kw iaty są jeszcze w pączkach (b. ładne zabarw ienie!). U w ażana za odporną na parcha.
* M alt- o w o c e A7. h iu c ttia .
•
bez
k ie lic h a
ma
w ie le ja b ło n i;
is tn ie je
te n d e n c ja
do
n a d u ż y w a n ia
nazw y
RODZAJ P Y R U S — GRUSZA* (lac. p iru s — s ta ro rz y m s k a n a z w a g ru szy )
Drzewa lub krzewy, pędy często cierniste. Li. ealobrzcgie (Pynis{salidfolici^ P .■ Ę aeagnfaliay^b pilkowane, z reguły nie klapowane; przylistki szybko opadające lub brak. Kw. w skapokw iatow ych.baklaszkagh lufahaldachogronach; płatki białe, szyjki słupka wolne (5 — sekcja P y n isA .2-5 ■A- sekcja Pashia), pręcików \
: -
i ,
'■
:|; A n g . p e a r, c z e s. Im isc n , n ic n i. B irn e , ro s. r p y n ia .
A\
'
:■
• : : r--- .".j. ... ....... ------------------------------------V
-.Ą
.»$, (1 0 -) 15-30, pylniki + fioletowe; kwiaty często pachną nieprayjęmnie ' (trójmetyloamina). Ow. jablkowatc, kształtu groszkowatego lub ±. kulisie, z trwały^ działkami .kielicha (sekcja P ynis) luli bez nich (sg j^ja Pashia)-, miąższ z\vykie '■/, licznymi kom drkam iJkaroiennvmi. których ściany ulcfstją stopniowej delignifi^ w czasie przechow yw ania owoców- N. ± czarne. G at. — około 30 w fettrazjf i pn.-zacli. Afryce; liczne mieszańce, częst0 0 niejasnej pozycji taksonom icznej, zw łaszcza na Bałkanach i Kaukazie; w Po|Sce dziko rośnie tylko P . p y r a s t e r . D ekor. — przebarwienie jesienne liści wiciu gatunków — czerwonobnizowc ow oce nie w yróżniają się barwą. W Polsce uprawiane jako ozdobne, z rzadka' prawie wyłącznie 2 gatunki, ze względu na wąskie, szare, wierzbowate liście. W ym . i zast. — ogólnie — jak jabłoni ozdobnych. ^
P y n i s p y r a s te r ( L .)B u rg s d . —
g r u s z a p o s p o lits i (g ru s z a p o tn a , d z ik a , u lęg ałk a.). D rzew o d0
I5 (—2 0 ) in w y s., c z c s lo z k rz y w y m iiiiieiu . ic d rio s tru m iic r o z w in ię ta k o r o n a i 1ikT rotaam T irorzeinow ym Q P . s to s u n k o w o c ie n k ie ; d lu im p c d v _ s ic m is tc — n ie ty lk o u m ło d y c h ro ś lin . L Ł iu c d u ż c _ o k r a [ ;tu 'v f iU), ja jo w a lc . o b la s z c e d o 6 c m dl. i o g o n k u ta k ż e n ic d łu ż s z y m n iż 6 c m ; o w ło s io n e w_ r:ó ż tm n sinpnjn a le n ig d y n ie filc o w a to ; b rz e g ie m d ro b n o p ilk o w a n c lu b rz a d z ie j c a lo b rz e g ie ;’ szt.y.auie_Lbly,sz,cz;(ce, po z a su s z e n iu c z e rn ie ją. O w .j n a l c , ś re d n ic y m n ie js z e j o d 3 c n i, k u lis ie .lu li le k k o g tu s z k o w a to , na ogonku d o 4 c n i d l., c ie n k im (d o 2 m m o ); z ie lo n e , ż ó llc luli b r ą z o w e , a le b e z c z e r w o n a w e g o r u m ie ń c a ; twarde 1 c ie r p k ie , ja d a ln e p o „ u le ż e n iu " — u le g a llo l n d lc ż n lk i, p ic rd z iu lk i, g n ilk i. P o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u ja b ło n i, p rz y p ró b a c h o d ró ż n ia n ia d z ik ie j g ru s z y o d z d z ic z a ły c h form g ru s z y u p ra w n e j, P y n is c o m m u n is L., n a le ż y b ra ć p o d u w a g ę c a ły k o m p le k s w y m ie n io n y c h w yżej cech n ie za ś p o je d y n c z e ty lk o c e c h y ! W y s t. — z a s ię g tru d n y d o u s ta le n ia w s k u te k w ie lo w ie k o w e g o k r z y ż o w a n ia z, fo rm a m i uprawnymi h e te ro g e n n e j P. c o m m u n is ; g ru s z e p o ln e ssj b a r d z o c z c s lo ta k im i m ie s z a ń c a m i (P y n is xtm iphigenea D o m in ex D o slń lc k ); E u ro p a p o z a S k a n d y n a w ia . W . B ry ty jsk im i i re jo n a m i p ó łn o c n o -w sch o d n im i, poza
ty m
p n .-z n c h .
A fry k a ,
K aukaz
i pil.
A n a to lia .
G ru s z a
u p ra w n a ,
P y n is
c o m m u n is L., to
w ic lo p o s ta c io w y k o m p le k s p o c h o d z e n ia m ie s z a ń c o w e g o ; w p o w s ta n iu e u ro p e js k ic h o d m ia n g ru sz brały . u d z ia ł P. p y r a s te r , P. e ta e a g r ifn lia P a ll., / ’. s a lie ifiilia P a ll., D c k o r.
s ta re d rz e w a , o g ę s ty c h , k o p u la s ty c h
s p in o s a Eor.ssk. i P. s y r ia c a B oiss.
k o ro n a c h , m a lo w n ic z e z a ró w n o w okresie
k w itn ie n ia — -ś n ie ż n o b ia łe —ja k i w s ta n ie b e z lis tn y m ; „ s ie d z ą c e nu m ie d z a c h " wraz. z. sie w k a m i odmian u p ra w n y c h — w a ż n y e le m e n t k ra jo b ra z u . W y m . i z a s t .
d rz e w o ś w iu llo ż ą d n c i c ie p ło lu b n e , dobrze
z n o s i su sz e , c z ę s to na g le b a c h w a p ie n n y c h . W s z k ó lk a r s tw ie ja k o p o d k ła d k a s to s o w a n a je st grusza k a u k a s k a , o d m ia n a g ru s z y p o s p o lite j, c z a s e m w y d z ie la n a w o d rę b n y g a t u n e k
/'. e a u r a s ic a Fed.
y I’yru s saUcifolia Pall. — g ru sza w ierzbolistn a. W jao ld Ju ^ ^ u b -flicM d filk łe drzewo (4 -8 m wys.), w ojczyźnie — jak wiele grusz — często z bdrosłami lUHzeniowyoui/fw uprawie hnik — szczepione formy pienne); z cienkim i gałęziami, zwisainevmi często do ziemi (zw łaszcza u ‘P endula’). Różne części rośliny początkowo geslo pokryte h ialv m Jn h szarym kutnerem. Li. w ąskoełiptyczne lub lancetowate, calobrzegie * (3 -9 cm dl.), dojrzale szarozielone, spodem kutnerowate. O w . male (2-3 cm dl.), zielone, tw arde. W yst. — rejon Kaukazu. W uprawie czasem jej mieszańce z gruszą śnieżna, P . n i v a l i s Jaccj., czyli P ^ x c a n c s c e n s Spach ( Ą j } - t ' i t i t x i p r i f b l l a l horl. non Pall.). U. P o d o b n e liśc ie w i e r z b
244
z w y k Ic
\ /
p iik o w n n e b rz e g i i k ró ls z e o g o n k i.
"WÊÊÈ t-ĘwĘ/ĘĘIw»'1
D ekor. najpopularniejszy gatunek gruszy ozdobnej („gruszki na wierzbie" oryginalny pokrój, białe lub szare zabarw ienie ulistnionyeli koron — P<'2ypomiJ’ nieco oliw nik wąskolistny; kwiaty i ow oce — prawie nie 'zauważane. Wym. i — bardzo tolerancyjna grusza, odporna na suszę i mrozy; światlożądna. Sadz-' należy pojedynczo, w eksponowanych miejscach, dla uw ydatnienia pokroju.
RODZAJ CYDOM!A — PIGWA * ( N a z w a s t a r o ż y t n a , p o c h o d z ą c a z A z ji M n ., K a u k a z u lu b r a c z e j o d ęjr. k o d o n = d z w o n ( k s z t a ł t o w ocow a — o cl n i e j gr. k y d o n i o n m e l o n i l a c . m a l u m c y c l o n i u m } '
Cydonia oblonga Mili. — pigw a po sp o lita (jedyny gatunek **) SzetokiJffzcw lub malii_.drze.wo (do 6 - 8 ni wys., nie u nas!), bez_cierni. Różne części rośliny pokryte szarym, w ehhsiyni kutnerem, łatwo dającym się zetrzeć. Li. calobrzegii» zw ykle szerokojajow ale (do 8 - 1 0 cm dl.), z wierzchu z czasem ciemnozielone spodem szaraw ozielone, filcowane, często pofalowane; duże, ząbkowane przylistkl z gruczołkowatymi — jak i na~3zialkach kielicha —{.pekfitmtkamjjpozakwiaiowymf opadają w raz z przekwitaniem kwiatów. K w .jrojedynczo, szczytowo na krótkich bocznych pędach, duże ( 4 -5 cm 0), płatki w pąk u ' ułożone spiralnie, białe lub bladoróżow e, /. ciem niejszą 'nerwacją, działki kielicha w dól odgięte, owocolistki zrośnięte ze sobą tylko u nasady, choć z dnem kwiatowym — całkowicie, szyjki -.słupka wolne, pręcików (15)20(25), ich nitki, fioletowe, a pylniki. żółte; samopylne. Ow. jablkow ale, kształtu gruszki (f. oblonga) lub ją.hlku (f. inalifonnis (M ill.)Rehder), ( 3 ,5 - )5 - l2 cm dl., żóJig, pokryte kutnerem , z rozrośniętymi, t m a lymi dzialkami-k ld ic h a na szczycie; twarde, zJjc/jjyąirLkom drkaini kamienjiy m i, arom atycznie pachnące, u form upraw nych (na przykład w Turcji) po dojrzeniu miękkie, do 1,5 kg! N. w każdej komorze liczne (!), w 2 rzędach, w śluzow atej otoczce. W yst. — zasięg trudny do ustalenia po tysiącach la i uprawy (już. w „hesperyjskieh sadach” !); zapewne ograniczony do pd. wybrzeży M. Kaspijskiego i pn. Iranu. D ekor. — obficie kw itnące (nie zaw sze!) krzewy b. ozdobne — duże, talerzykowate, dobrze widoczne kwiaty; jesienne przebarwienie liści — żółte. W ym . i zast. — gleby żyzne i świeże, niezbyt ciężkie, miejsca cieple, słoneczne-, osłonięte. W surowe zimy marznie u nas silnie, dlatego bez znaczenia jako drzewo ow ocow e (ale wysoko szczepione drzewka niektórych odmian jeszcze dość częste przy domach, na przykład na Śląsku Opolskim ); owoce cenione w przetwórstwie (dużo pektyn); kw iaty¿m iododajneJ(nektar, pyłek). W szkólkarstwie wybrane formy są podkładkami wegetatywnymi pod grusze.
RODZAJ CHAENOM EŁES — PIGWOWIEC* h i l n e i n = r o z ł u p y w a ć , r o z w i e r a ć s i ę -i- m e l o n - j a b ł k o ; o w o c z o s t a ł p i e r w o t n i e b ł ę d n i e o p i s a n y j a k o l0 r
‘
p ę k a ją c y n a 5 c z ę ś c i)
Z a l i c z a n e dawniej do rodzaju Cydonia. Krzewy mniej lub bardziej cierniste **. p pączki zróżnicowane na wegetatywne i kwiatowe, te ostatnie z zawiązkam i 1 -6 kwiatów, rozchylają się już jesienią i zimą. Li. opadające na zim ę lub pól¡.¡mozielom-. karbow ane y ib ji jk o w a n e (na szczytach ząbków i między nimi gruczolki — fnektarniki pozakwialoweS), na dlugopędach z dużymi, nerkowatymi, trwałymi lx-zp iśtlćam i~ K w . obuplciowe i funkcjonalnie męskie; na 2-letnich Tstárszych gałęziach, ± siedzące, zwykle ęo-kilka w bezlistnych<.wj.ązkaęji (ale rzadka także w gronach i wiechach —; kwiaty późnoletnic); płatki w pąku jrcrfriwl.-nwato ułożone, różowe, czerwone, białawe, działki kielicha wyprostowane, szyjki słupka mniej lub bardziej _zrośnigle, pręcików 2 0 -6 0 ; (IU jíV -y . Ow. ^TBzypułkówe, jahłkowate. twarde, w szczytowym zagłębieniu zwykle wypukły ^pępek” (zrośnięte szyjki słupka), z reguły ,b ez_działek-k.ielicha: .żółte, czasem z rumieńcem, często zielone — nie dojrzew ają w naszym klimacie, czasem kropkowane", nagie i ^tłustawe IticLnalotu-woskowego. skórka niekiedy częściowo jfnrlrnwiiciała: .aromatycznie pachnące: 1X-X. N. w komorach b. liczne. Gat. — 3 we wsch. Azji; wszystkie — i liczne odmiany i m ieszańce oraz ich siewki — uprawiane w Polsce. D ekor. — podstawowe, wcześnie kw itnące krzewy ozdobne („pigwy japońskie”); błyszczące, skórzaste liście opadają późno w jesieni,
zielone. W ym . i z a s t. —
w y m a g a n ia g le b o w e p r z e c ię tn e (d u ż a to le ra n c ja ); m ie js c a s ło n e c z n e , c ie p le
i zaciszne; k rz e w y r o s n ą d o b r z e n a w e t n a d o ś ć s u c h y c h i ja ło w y c h g le b a c h , p rzy p o łu d n io w y c h ścianach b u d y n k ó w k w itn ą w c z e ś n ie j; w s u r o w e z im y z w y k le p rz e m a rz a ją , o d r a s ta ją je d n a k d o b rz e p o ścięciu. P ig w o w e e ź le z n o s z ą p rz e s a d z a n ie , m a ją s ła b o ro z g a łę z io n e k o rz e n ie i tw a rd e d re w n o ; n a le ż y sadzić m ło d e ro ś lin y i jtn o cn o s k ra c a ć g a łę z ie —
w fo rm o w an y ch , k w itn ą c y c h ż y w o p ło ta c h . O w o c e — n a p rz e tw o ry ; k w ia ty m io d o d a jn e ( n e k ta r, p y te k ).
d/
'■‘b
C h a e n o m e łe s ja p ó n ic a (T h u n h .d .im łl. ex S p a e h — p ig w o w ie c j a p o ń s k i . N is k i, sz e ro k i k r z e w .
ZJtlZ P o s lu rty ln i^ a ię z ia in i
w y s.). ih . s i a b o c ie r n is te . z n jn J ü d u k ró tk o , g ę s to - o w ło s io n e . 2 -le tn ie
drobno j^toŁŁąwkO w atc^ L i. o d w r o tn ic ja jo w a le lu b ło p n ik o w u te ( 3 - 5 c m d l.), g ru b o k a r b o w a n e , n ag ie. K u 1. ceg lasto czerv v o n c_ ( 3 - 4 c m 0 ). O w . ± k u lis ie , 3 - 4 c m p. W yst. — J a p o n ia . D e k o r , — p o k ró j s p ra w ia , że k rz e w y , a z w ła s z c z a p ą c z k i k w ia to w e , c z ę sto okryte saiiegiein, s ą rz a d z ie j u s z k a d z a n e p rze/, m r o z y n iż u p o z o s ta ły c h g a tu n k ó w .
' Chaenomełes speciosa (Sweet)Nakai (67?. lagenaria (Loisel.)Koidz.) Pigwowiec okazały. Wyp^UiwanyL-i^zlo-żysty--]krzew, u nas zwykle doÇZ'fn wys. P. nagie lub tylko za miodu nieznacznie owlo;gione; Lsiiüie_cíemi.sie. Li. jajow ate
* A n g . q u in c e , C7.es. k d o u lc , n ie m . Q u ille , ro s. a im a . C echy
p o ś r e d n ie
m ie d z y
C y d o n ia
a
C h a e n o m e łe s
w y k azu je.
P s c u d o c y d o n ia
situ w sis
o d ra s ta ją p o w o li (ja k C r a ia e g u s , P y n ic a n th a ).
Z asto so w an ie ró ż n o ro d n e ; p o n ie w a ż k rz e w y k w itn ą n a s ta rs z y c h g a łę z ia c h — g ę s te o d m ia n y ta k ż e
1
(L )um .C o u r s .)C .K .S c h n e id ., z a iic /.a n a c z a s e m lo m , to lu; o p y tlach b e z b ro n n y c h , liśc ia c h g ę s io , ostro
!|: A n g . flo w c rin g iju in e e , cz e s. k d o u lo v e c , n ie m . '/Ą hc|ui(i,e,' vScheiíK({fftíe, ros. k c h o m c jíc c . ** B a rd z o c ie n n s ty m i. k ró tk im i p ę d a m i b o c z n y m i, o dcjstającynn' ± p r o s to p a d łe o d g ru b y c h g a łę z i,
p ilk o w a n y e h , k w ia ta c h o s a d z o n y c h p o je d y n c z o , s z y jk a c h s łu p k a u n a s a d y z r o ś n ię ty c h , o p ad a jący c h d z ia łk a c h .
o d zn acza się rz a d k o u n a s upnwfcwwy Cis. c a th a y c its is (f |íe m s l.)C .K .S c h n e id ., w y p ro s to w a n y k rzew ,
246
o b. d u ży c h o w o c a c h —
1 5 6 -2 0 ) c m dl.
247
|Uh podlugowale ^cio fi“ l(J cm dl-), zaostrzone i,ash:o-pi.l.lcaw„;uie, nagie lub tylko (ode od spodu nieco owłosione. Kvv. czerw one, rzadziej — także w naturze ___ l,ialc lub różow e, 3 - 4 (- 6 ) cm 0 . O w . b a r d z o zmienne w kształcie i wielkości ^ J T ć m dl-), ęzgsto z pępkiem. Wysb — Chiny, Wyż. Tybetańska, Birma. p e|cor. — jak Cli. ja p o n k a , a le w i ę k s z a s k a l a b a r w k w i a t ó w ; liczne, o d m ia n y . Bardzo do b ry k r z e w na j f o r m o w a n e ż v w on Idi vT, ro cln ic i w y s o k o ś c i . ęr -
c>
c Chaenomeles ysuperba (Frahm )Rehder — pigw ow iec p o śred n i (Ch. ja p o n k a x Ch speciosa). M ieszańce o cechach pośrednich; liczne odmiany. — ‘Elly M ości’. Cenna odm iana o ciem nozielonych liściach i dużych, ' f.yęrwonych, pojedynczych kwiatach; powtarza kwitnienie, odporna na mrozy "i przymrozki.
RODZAJ SO R B U S — JARZĄB* (lac. so rb u s i so rb u m — sta ro rz y m sk ie n azw y S o r b u s d o m e s tic a lub 5 . torm inalis i ich o w oców ; oti s o rb e re — połykać, trawić)
Drzewa i krzew y. P. zróżnicow ane na długo- i krótkopędy. Li. brzegiem pilkowane,.pai£ilyn£ge — często wrębne, klapowane lub dzielne — albo pierzasto złożone; przylistki zw ykle szybko-opadają. K w . najczęściej biała, niewielkie (DT^Tcm 0), w bogatych, u nasady ulislnionych podbaldaehach; szyjki słupka 2 -5 , wolne lub w różnym stopniu zrośnięte, pręcików 15-2{)(-25Xj2jdniki_żółte, działki [delicha zwvkj,e trw ałe: kwiaty niaprzyjenw ift-parhnące (Irójmetyloamina); zwykle przedslupne;(VXyi). O w . zwykle nieduże (do 1,5-3 cm 0). iablkow ate. czerwone Iuh pomarańczo we. również brazow.c,-żóIłfi, różowe, białe: w każdej komorze 1 ( 2 ) nasiona; V11I~X. G al. — około 80 diploidalnych na półkuli północnej, przecie wszystkim w strefie klimatu umiarkowanego; podobnie jak u R itln/s-— poza tymi wyjściowymi gatunkami dipłoidalnym i, rozm nażającym i się płciowo i zm iennym i (w Europie każdy z 5 tego typu gatunków — Sorbus aria, S. aucuparia, S. cliamaemespilus, S. domestica i S. torminalis — należy do innego podrodzaju) — bardzo liczne apomiktyczne, z reguły poliploidalne „m ikrogatunki” pochodzenia mieszańcowego. W Polsce rośnie dziko 5(6) gatunków. W u p ra w ie , p rz e d e w s z y s tk im w o g ro d a c h b o ta n ic z n y c h , w ie le m ie s z a ń c ó w ró ż n y c h ja rz ę b ó w y. g n lim k a m i v. r o d z a jó w A fn c h m c h ic y , A r o n i/i, C n itm e m ic r , ('n H u e yu .s, M c.s/)iJits i P y n is . Si) lo z a ró w n o m ieszań ce p o w sta łe s p o n ta n ic z n ie , w n a tu rz e —
na p rz y k ła d p ó łn o c n o a m e r y k a ń s k i y A n ic la s o r b iis
ja c k ii R eiu ier c z y p o s ia d a ją c y s p o ry z a s ię g w J a k u c ji y S o i b o c o to n e a s t c r p o z d n jc k o c ii P o ja rk ., ja k
A n g , m o u n la in -a s h , s e r v ic e -trc e , c z c s. je fa b , n u ik , h re k , o s k e m s c , n ie m . lib e re s e h e , M e łiłb e e re ,
Rys. 97. Chaenom eles speciosa (1), Ch. japónica (2), Cydonia oblonga (3)
H isbeere, S p e ie rlin g , ro s. p a G in ia .
248
249
mm
w
-
~
i w u p ra w ie , mi p r/.y k ln d x A m e la s o r b n s 'R a c ib o rs k im i» ' (A . W ró b le w s k i), p o w s la ly w O g i- ę ą .^ K ó rn ic k ic h
p r/.e d
II
w o jn ą ,
x S o r b a r o n ia
d ip p c lii
(U se )b Y iłsch ,
x S i tr b a m i iia
hybńda
(ly|0
e n c liiC .K .S e h n e k l. cz y y S o r b o p y r u s a w ic u U m s (K n o o p )C .lC .S c lin c id . o o w o c a c h b a rd z o arom atycznym , i s m a c z n y c h , c h o ć z lic z n y m i k o m ó rk a m i k a m ie n n y m i.
D ckor. — atrakcyjne zabarwienie liści i ow oców jesionią; kremowożóltymi lub bursztynow obrązow ym i owocami, które utrzym ują się na gałęziach przez całą zimę, w yróżnia się na przykład Sorbus ‘Joseph R ock’, niestety wrażliwy na bakteryjną zarazę ogniową; owocami białymi — S. koehneana C.K.Schneid. lub S. cashmiriana Hedf., różowymi — na przykład Sorbus ‘Pink P earl’. Z częściej sadzonych jarzębów owocam i w yróżnia się ,S'. aucuparia, a pokrojem i srebrzystoszarymi liśćmi — S. aria. W ym . i zasł. — gleby przeciętne, ale większość gatunków lubi gleby żyzne i św ieże oraz słoneczne miejsca; półcień znoszą dobrze, zw łaszcza S. aucuparia. Przesadzać należy m łode drzewa. Zastosow anie, poza parkami i ogrodam i, również do obsadzania ulic, szczególnie węższych. Owoce S. aucuparia, chętnie zjadane przez ptaki *, są cenione dla różnych zastosow ań kulinarnych i w przetwórstwie (patrz odm iany); k w i a ł yf m i od ód a jriej
PODRODZAJ SORBU S M ię d z y
in n y m i
liśc ie
n ie p a iz y s to p ie r z a s to z lo ż o n e ,
w
pąku
p ła s k o
w z d łu ż
n e rw u
g łó w n eg o
z ło ż o n e ; d z ia łk i k ie lic h a w y p ro s to w a n e , z ą b k o w a n e , n a s z c z y c ie g ru c z o łk o w a te , trw a łe , o w o co łislk i (2 )3 (—5 ) z ro ś n ię te z e s o b ą ty lk o u n a s a d y , s z y jk i s łu p k a w o ln e , d n o k w ia to w e o w ło s io n e ; o w o c e + bez p rz e lc lilin e k , ś c ia n y k o m ó r n a s ie n n y c h p e rg a m in o w a te , m ią ż s z ± b e z k o m ó re k k a m ie n n y c h .
■j
250
""•W dla ptaków (np. gile, drozd)', jem ie luszki, jarząbki i inne) i zwierząt leśnych f* przykład saren czy borsuków. Owot e cenione w kuchni i przetwórstwie, za w ie r^ i m .in .1witaminę C, karoteny, sorbit (
alei)}' żyzne, [najiepicj~"wtipTeitnel głębokie; w cieplejszych stronach uprawiany od czasów rzymskich dla słodkich, jadanych po ulęgnięciu, *iU.oców używanych też jako istotny dodatek przy produkcji wina z jabłek (cydru) na Bałkanach — jako nadzienie pieczonego drobiu.
^
-,y
PODRODZAJ ARIA
r ‘F ; i s l i g i a l a ’ — o d m . k o lu m n o w a . W oJjjo ro sw ic e d r z e w k o , k o r o w i w n s k o s t o ż k o w ^ p ę d y w y p ro sto w a n o , s z ty w n e i g ru b e . L i. i oiw . — n ie c o w ię k s z e n iż u ty p u . 1’ M iędzy
‘E d u lis’ (‘M oravica’, D ulcis’) — odm . słodka. W szystkie części, rośliny znacznie słabiej owłosione niż u typu (jedna z form pośrednich między i subsp. aucuparia ;t subsp. glabrcita ?). L i . listki dość wąskie, przynajmniej część ■ z nich pilkow ana tylko powyżej połowy. Q w . większe (1-1,5 cm 0), bez goryczki, słodkie. Ta odmiana wykazuje tendencję do rozm nażania apojniktycznego. W uprawie jeszcze inne, podobne formy, na przykład ‘R ossiea’ i* ‘Rossica M ajor’. ,‘L cnduhi’ — odm . zw isająca. Uprawiana w postaci piennych drzewek gałęzie bardzo długie, powyginane, zwisają do ziemi i nawet piożą się po niej. S o r b u s c o m m ix t a H e d l. - . j a r z ą b d a l e k o w s c h o d n i . K rz e w lu b d r z e w k o d o 8 n i w y s. P . pączki n a g ie i le p k ie.
Li.
listk ó w
I 1 -1 5 —
w tisk o e lip ly c z u e , d h ig o z a o .slrz o n e , o s tro p ilk o w a n c , spodem
z u p e łn ie tiiigie i s in a w e . ()tv . w lu ź n y c h p o d b a ld a c lta e li (p o ró w n a j o d p o w ie d n ie c e c h y S. a u a ip a riu ) d ro b n e — 5 - 6 ( - 8 ) m m 0 , c z e rw o n e . YVyst. - i ’lw . K o re a ń s k i, J a p o n ia , S ach n iin . D e k o r . p rz e b a rw ie n ie liśc i — z w y k le c z e rw o n e .
d e k o r a c y jn e o w o c o s ta n y ; p ię k n e jesienne
PODRODZAJ CORM US M ię d z y in n y m i liśc ie n ie p a rz y s to p ie rz a s lo z lo ż o n c , w p t|k u p ła s k o z ło ż o n e ; p ła tk i k o ro n y Jjialp d z ia łk i k ie lic h a ro z c h y lo n e , e a lo b rz e g ie , b e z g ru c z o lk ó w , trw a le , o w o c o lis lk ó w 5. ± z r o ś n ię ty c h , szyjki s łu p k a w o ln e, d n o k w ia to w e o w ło s io n e ; o w o c e z lic z n y m i p r z c lc h lin k a n ii i k o m ó r k a m i k am ien n y m i, ś c ia n y k o m ó r n a s ie n n y c lt c ie n k ie , p e rg a n tin o w a le . ’ ' N ale ży tu ty lk o I g a tu n e k .
'■Sorbus dom estica L. — ja r z ą b dom ow y. Podobny do S. aucuparia, ale — poza różnicami w ym ienjpnyiaiJK jU |ij^ęh_podrodzajów — m.in. kora nie gładka, _a tafclkowato spękana i(jąk_ u grus^ijW jE oH tej)/ pąki lepkie, tylko nieznacznie owłosione, oliw kow ozielone, a nie ciem nobrązowe; listki u nasady ± symetryczne, brzegiem osłro pilkowanc, ząbki na szczycie z gruczolkami; przylistki także na dlugopędach szybko opadają; kwiaty .większe (1,5 cm w), ale kwiatostany uboższe; owoce gruszko- lub jablkoksztaltne, duże (1,5-2 cm 0, w uprawie najczęściej wyselekcjonowane formy o owocach do 3 - 4 cm dl.), żółtawe, zwykle z rum ieńcem. W yst. — pd. i częściowo środk. Europa, pn.-zach. Afryka, pd.-zach. Azja. D ekor. — malownicze korony starych drzew (u nas tylko wyjątkowo, w najciep lejszych rejonach kraju), duże, jasne owoce. W ym . i zast. — ciepło- i Swiallożądne
innym i
liśc ie .B o jęó y n ęzę,
w
pąku
p o f a łd o w a n e
w z d łu ż
n e rw ó w ;
d z ia łk i
k ie lic h a
w _c|,ylone, e a lo b rz e g ie . b e z g r u c z o lk ó w , trw a le , o w o c o lis lk ó w 2 - 3 ( 4 ) , co n a jm n ie j w 2 /3 z r o ś n ię ty c h , j 1 i'ki słupka w o ln e , d n o k w ia to w e o w ło s io n e ; o w o c e ±
z d u ż y m i p r z c lc h lin k a m i. ś c ia n y k o m ó r | .
n-isiettitycli s k ó rz a s lc . m ią ż s z b e z k o m ó re k k a m ie n n y c h .
\
^ Sorbus aria (L.)Crantz — ja r z ą b miączny. Drzew o (do 15 m wys.) lub wysoki, wielooniowy krzew ; korona
PODRODZAJ CHAM AEM ESPILUS M ięd z y in n y m i k rz e w y ; liś c ie p o je d y n c z e , w p ą k u p o ia k lo w a n e ; k w ia lo sh m y s k ą p o k w ia lo w e , . działki k ie lic h a w y p ro s to w a n e , trw a le , p ła tk i k o ro n y w y p ro s to w a n e , stu lo n e , ró ż o w o e z e rw o n e (!),
253
252 e ...
m
m
.„listki 2(3), ± z r o ś n ię te , sz y jk i s łu p k a wojlne, d u o k v ia to w e o w ło s io n e ; ś c ia n y k o m ó r n a s ie n n y c h jjnow ute, w m ią ż s z u b ru k k o m ó re k k tim jc n n y c h . ^ N n l e ż y tu ty lk o l g a tu n e k .
|
• S o rb u s c h a m u e m e s p iiu s (L .) C n m lz — ja r z ą b n ie ; /.p u łk o w y . K ró ik o w ie c z n y k rz e w , 1 - 2 ( 3 ) in l i w a sk o e lip ty e z n e lu b w ą s k o o d w r o tn ic ja jo w a te , 3 - 7 ( - 9 ) c m d ł„ w g ó rn e j c z ę ś c i d ro b n o , o stro innet z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e , z g n ic z o lk a m i P ...i-o w o n ie co o w ło s io n e ; s k ó rz a s le . K w . c z ę s to ' P° CZia it|c y e l'
się je d n o c z e ś n ie ;
V I V II.
na n e rw a c h , o d s p o d u n ie b ie s k a w o z ie lo n e , ro z d z ie ln o p łc k ^ w e , o p rę c ik a c h i s łu p k a c h
y
( 1 - 1 ,3
O w . d ro b n e
cm
d k ),
k u lis te
lu b
e lip s o id a ln e ,
'" n w ra n c z o w o ' lu b s z k a rla tn o c z e i w o n e. ™ W y s tg ó ry p d . i śro d k . E u ro p y , o d P ire n e jó w p p ]'tvv. liaiK ansici; w r o i s c e o su ig n p o m o c n ą i
Zasięg u , ty lk o w T a tr a c h n a k ilk u n a s tu s ta n o w is k a c h , w re g la c h i p ię trz e k o s o d rz e w in y , na
wapieniach i g ra n ita c h .
!
FODRODZAJ TORMINARIA M iędzy in n y m i liśc ie jio jc d y n ę z e , k la p o w a n e , w p ą k u p o fa łd o w a n e ; d z ia łk i k ie lic h a w y p ro s to w a n e , calo b rzeg ie, na s z c z y c ie g r u c z o łk o w a te , o p a d a ją c e , o w o c o lis lk i 2 , z r o ś n ię te , s z y jk i s łu p k a w d o ln e j
części zro śn ięte, d n o k w ia to w e n a g ie ; o w o c e z lic z n y m i p rz e tc h jjiik a itji, ś c ia n y k o m ó r n a s ie n n y c h s iln ie skórzasle, a k o m ó r k U a im ie m ie J tc z iie .
;
N ależy tu ty lk o I g a tu n e k .
, /
„ . ’ \\ T Sorbus tonninalis (L.)Crantz — ja r z ą b b rc k in ia (brzęk). -Drzewo o_szerokiejó irnmnie. do 15(—25) m wys., rzadziej krzew; kora starych drzew ijpękana,podobnie jak JiQ ra_ g n iszy pospolitej. L i. szerekojajow ate (do 9 -1 0 cm dl,), pilkowane, z 3 -5 ostijyni, ± i r ójkalnymi klapam i z każdej strony, dolne klapy największe, silnie odstające (czasem nawet odrębna para listków); liście iijęco skórzaste, z wierzchu nagie, od spodu nagie lub nieco owłosione, zwykle tylko na nerwach; ogonki długie. J cienicie. O w. od Jkulistych po nHwrotniejnjowale^f 1-1.8 cm d l.b hfrazbwfe, % licznymi jasnymi p r/etcliłinkami: komory nasienne' ściśle otoczone licznymi komórkami kam iennymi — „pestkowale” ; jadalne po przymrozkach :|:. Wyst. — zach., pd. i środk. Europa, pn.-zach. Afryka, pd.-zach. Azja; w Polsce osiąga polnocno-wschodnią granicę zasięgu, rośnie z rzadka w pd. i zach. części kraju, zwykle pojedyncze drzew a w lasach mieszanych — pod ochroną gatunkową (brekinia ulega m.in. konkurencji innych drzew — w zacienieniu nie owocuje). Dekor. — ładne liście w jesieni — częściowo czerwone, zw ykle jednak brązowe; owoce mało ozdobne. W ym . i zast. — lubi gleby żyzne i głębokie, najchętniej ]wapiennei\ głęboki system korzeniowy; wzrost powolny. W surowe zimy, zwłaszcza na wschodzie kraju, może przemarzać. Jarząb rzadko obecnie mnożony i sadzony. Cenne twarde drewno, podobne do drewna gruszy. '•v
i Rys. 99. S o rb u s a ria (1), s. a ria i. io n g ifo iia (P e rs .)R e h d e r (Z), S. inte rm ed ia (3), S. mougeotil (4), S. c h a m a e m e sp ilu s (5), S. g ra e c a (6)
* O w o c e b y ły w ie lo ra k o u ż y tk o w a n e , m .in . ja k o ś r o d e k p rz e c iw b ie g u n k o m i c z e rw o n c e , ze w zględu n a d u ż a z a w a r to ś ć g a rb n ik ó w (la c. (o n n in a = b ie g u n k a ).
Gatunki poliploidalne, pochodzenia m iesza ń co w eg o
V '
w '",,u',7 y
W &m>P'e (.S‘kiiiuJy*łiiwiii.^ W . B ry ty jsk ie , śro d k . E u ro p » ) o ra z na K a u k a z ie i w A rm e n ii ro śn ie ^.¡ro ln ie w iele „ u trw a lo n y c h , p o lip lo id a ln y c h m ie s z a ń c ó w o c h a ra k te rz e z re g u ły f a k u lta ty w n y c h *2,miku'»"”, je d n y m z ro d z ic ó w je s t tu z a w s z e g a tu n e k z p o d ro d z a ju A r ia : w śró d ty c h a p o m ik ló w h rak licsztiti'.'1»"' S o r i' " S
g cj
stopnia i g łę b o k o śc i ic h k la p o w a n ia ; m o ż n a tu w y m ie n ić d la p r z y k ła d u n a s tę p u ją c e g a tu n k i,
zaczytwjńe oiI zb liżo n y cJt w k s z ta łc ie liśc i d o S. a r ia , a k o ń c z ą c n a z b liż o n y c h d o S . im c u p a r ia : S o r b u s iiilisimilb I-ledk. .V. m m g c o t u S o y .-W ill. et G o d r., ,V. h y b r u lu 1,.., ,V. te o d o r i L iljel'., .V. p s e u d o ,h u r in y ia c a pilll, S. Im im iiiju lu (S m .)D u ll — p o d a w a n y ta k ż e z te re n u P o lsk i, o r a z ,V. n ic in ic h ii ( U m le b .) H e d l. *:
M ieszańcem S o r b u s a r ia i S . c h a m a c m c s p ih is je s t S . s m l e ti a t (T u u s c h )N y m a n , a m ie s z a tie a m i
gatunków z g ru p y S . a r ia z S. lo r m in a lis n i.in . S . la tifo lia (L a m .) P e r s ., S . r.sim ia K o v a n d a i S . b o h e m ic a Ktwattda. U trw alo n y m p o lip lo id a ln y m m ie sz tiiic c n i (Ehrit.)Pcis.
;
S a n a to m ia i S. lo r m in a lis jest S . \ T n l ^ w < j j r i “V
'
i'
-.....- - .....
-
S o rb u s la tifo lia ( L a m .)P e rs . — j a r z ą b s z e r o k o , i s t n y . l i . s z c r o k u jn jo w n tc . z k r ó tk im i, tr ó jk ą tn y m i
klapami, o stro p ilk o w a n e , o d s p o d u s z a ro f ilc o w a n e , d o ś ć g ru h e , s k ó rz a s te , ( ) w . k u lis te (1 ,5 c m p ). brtjzowe, z liczn y m i p rz e tc h lin k a m i. W yst, — p d .-zac h . E u ro p a , w ro z p ro s z e n iu . W P o ls c e o d d a w n a w u p ra w ie . * Sorbus 4rs,
in te r m e d ia ( E h rh .)P e rs . — j a r z ą b s z w e d z k i. D r z e w o d o K )(-2 0 ) m w y s. lu b w y so k i,
wiclop»iowv k rzew . L i. D o icd y n e ze, ja jo w a te lu b e lip ty c z n e , d o 1 0 - 1 2 c m d l., z 7 - 9 tę p y m i k la p a m i,
i
i
z wierzchu ± n a g m j.jiic m iu łz ic lo } .\ę r .s jio d e n i g ę s to s z a r a w o n ic o w a n e. O w . ęJIps.oickdne ( , 2 - ,5 cm fll.).]źoH'obrt]/.owc d o p o m a r a ń c z o w o c z c rw o n y c h , p rz c tc h lin k i. n ie lic z n e , d ro b n e .
R y s . 1 0 0 . S o r b u s lo r m in a li s ( I), S . la tifo lia (2 )
R ys. 1 0 1 . S o r b u s m e in i c h ii (1 ), S . p in n a t ifi d a (2 ), S . p s e u d o t h u ń n g i a c a (3 ), S . s u b s i m i l i s (4 )
11
J.)emlto|noj;i
257
'
W y s t.
—
w
b a s e n ie
pil.
i
ś ro tlk .
M.
B a łty c k ie g o ;
w
P o ls c e
pod
o c h r o n ą gatunk
na n ie lic z n y c h s ta n o w is k a e lt n a P o m o rz u , o d K o ło b rz e g u p o G d a ń s k — b y ć m o ż e ty lk o ¿dziej. D ck o r. —
k o ro n a d o ś ć re g u la rn a i z w a rta , g a łę z ie w y p ro s to w a n e , in te re s u ją c y pokny
»nU irainycJj ( k r z a c z a s ly d i) ; o z d o b n e o w o c e . W y n i.
i za st.
— lo le n itic y jn y w o d n ie sie n iu d o a t i ,
ś w ia tło ż ą d n y ; je d e n z n a jle p s z y c h ja rz ę b ó w d o o b s a d z a n iu u lic w m ia s ta c h — fo rm y p ie n n e o (| i ^ ta k s to s o w a n e . ‘ 1,3
RODZAJ ARONIA — ARONIA* (g r . a r o n i a — s t a r o g r e c k a n a z w a n i e s z p u l l d )
Krzewy. P. pączki spiczaste, przylegające do pędów, wimroczerwone. Li pojedyncze, eliptyczne lub odwrolniejajowate, zwykle krótkozaostrzone na szczycie drobno piłkow ane lub karbow anopilkow ane, ząbki zakończone ciemnoczerwonymi gruczolkam i, takie same gruczolki na nerwie głów nym , po górnej stronie liścia (dobra cecha, nie gruczolki na nerwie głównym liścia także na przykład u niektórych gatunków M alus, Photinia, Pyrus i Sorlm sl). K w . w podbaldachach, niewielkie (ok. 1 cm 0), płatki białe lub zaróżowione, szyjek słupka 5, u nasady zrosłycłr V (V l). O w . jabłkow ate, drobne (do 1-1,2 cm 0 ), z trw ałym i działkam i kielicha czerw one lub czarne. W yst. — 2 gatunki w pn.-wsch. Ameryce Pn. i i gatunek pochodzenia introgresywnego; Aronia nie różni się od Photinia. D ekor. — ciem nozielone liście, jesienią często jaskraw o czerwone, ładne kw iaty i owoce. W ym . i zast. — w ym agania przeciętne; krzewy ozdobne, a niektóre formy —• owocowe.
R y s . 1 0 2 . A r o n ia x p r u n if o lia
nicjajowate, jesienią barw ią się raczej mniej intensywnie niż u A. arbutifoUu-, często większe (do 1 cm 0 ) , purpurowoczarne, opadają zazwyczaj wcześnie. Do tego gatunku należą wszystkie uprawiane od daw na w Europie (stare, zdziczałe plantacje na Pomorzu i w W iclkopolsce), nazyw ane często „czarną jarzębiną” i zaliczane z reguły do A. m elanocarpa, formy w ielkoowocow e oraz nowsze odmiany, na przykład ‘Viking; czy ‘N ero’. Zast. — cenione krzew y ow ocow e (wyjątkow o wysoka zaw artość w itam iny P), doskonale na różnego rodzaju przetwory; sok barwiący (antocyjany). Dobre krzewy na żywopłoty średniej wysokości. ow oce
A r o n ia a rb u tifo U u (L .)P e rs . (P h o tin ia p y r ifo lia (L a m .) K .R .R o h e r ts o n et J .B .P łń p p s ) — aronia c z e r w o n a . K rz e w , d o
t ,5—2 (—3 ) m w y s „ z p o d z ie m n y m i ro z ło g a m i; ró ż n e c z ę ś c i siln ie, trwale
RODZAJ CRA TAEGUS — GŁÓG *
o w ło s io n e (f. a r lm tifo iia ). I*. c z ę s to ty lk o s ła b o ro z g a łę z io n e . L i. o d w r o ln ie ja jo w a te , o niewyraźnej n e rw a c ji; je sie n i;; c z e rw o n e . O w . c z e rw o n e ( 4 - 7 m m 0 ), zim ;) d łu g o p o z o s ta ją n a k rz e w a c h .
(lac. c ra ta e g u s z gr. k ra ta lg o s — s ta ro ż y tn e n azw y g łogów i ja rz ę b ó w , z gr. k raty s = tw ardy, silny) A ro n ia
m e la n o c a r p a
(M ic h x .) E llio t
( P h o tin ia
m e la n o c a r p a
( M ic h x .) K .R .R o b e rtso n
et
j.B .P h ip p .s ) — a r o n ia c z a r n a ( a ro n ia c z n rn o o w o c o w a ). N is k i, g ę s to u g a łę z io n y k r z e w , b e z rozłogów; ró ż n e c z ę ś c i ro ś lin y n a g ie . L i. o w y ra ź n e j n e rw a c ji, je sie n i;) n ie p rz e b a rw ia j;) się. O w . czarne, b ły s z c z ą c e ( 6 - 8 A. x p n m ifo lia i
mm
0 ),
d o jrz a łe
szybko
o p a d a ją .
N azw a
nadużyw ana,
w
u p ra w ie
z reguły
A ronia xprunifolia (M arshałi)Rchder (Photinia xjioribnnda (Lindl.)K.R.Robert son et J.B .Phipps, ? Aronia mitsclntrinii A.K.Skvortsov et M aitul.) — aronia śliw olistna; roje mieszańców pochodzenia introgresywnego pomiędzy opisanymi wyżej gatunkam i; przynajmniej po części są to poliploidalne, fakultatywne apom ikty. Cechy pośrednie — liście niekiedy nieco większe, szerokoodwrot-
Wysnkłfi lrr?.ft.wy_lnh drzewa. P . zróżn cowane na długo- i krótkopedy. dlugopędy zw ykle z cigrniam Lw kątach liści (u nasady tych cierni jeden lub dw a pączki, z jednego po roku rozwija się krótkopęd), a pedv .hocznaJ. k rótkopedy-----.... .ciernisto zakończone, ciernie różnej jllugości, czasem do 10(—15) cm dl., pojedyncze, a .\vyjątkowo ==--.rozgałęzione. Li. opadają na zynę lub pólzimozielone, pojedyncze, o blaszce niepodzielonej lub w różnym stopniju podzielonej — do pierzastosiecznych;^pj-zylistlii calobrzegie lub gruczołkow ato piłkow ane, niekiedy duże, na długopędach ± trwałe **. Kw. obuplciowe, zebrane na krótkopędach w podbal* A ng. liiiw lh o rii, c z e s. h ło h , n ie m . W c is s d o m , rejs. G o u p u m im iK . ** U ś c ie i p rz y iis fk i tłto g o - i k r ó lk o p ę d ó w ró ż n ią s ię z n a c z n ie —
p rz y o z n a c z a n iu g ło g ó w
należy b rać p o d u w a g ę je tły n iS iS iśc ię k w itn ą c y c h k /ó tk o p ę d ó w : c e c h y ty c h w ła ś n ie liści i p rz y lis tk ó w A n g . e h o k e b e rry , e/.e.s. le m n o p ło d e c , n ic n i. A p fe lb e e re , ro s. a p o m u i.
podane tu w o p is a c h .
dachy, rzadziej — pojedynczo; piątki korony zwykle białe, owocolistkó\v (tyleż szyjek słupka), często ze sobą ± niezrośnięte, choc zrośnięte ? kw iatowym , pręcików (5 -) 10-20; .nieprzyjemnie catchnące; przedslupne; Vf\Cni Ow. glogow ąte, z reguły z trwałymi działkami fdeYicha, na szczycie c. ± niezrośnięte (orzeszki'w ów czas + widoczne), z 1-5 batdzo twardymi 1-nasiennymi orzeszkam i;łc%erw4ne, rzadziej pomarańczowe i brązowawe (C fl Aiton) lub czarne (C. chlorosarca Maxim,, C. w g ra W aklst. et Kit.), ' 0 G ut. — około 50 w Europie i Azji oraz 100 w Ameryce Pn. (tu « , apomikty). W Polsce rosną dziko 3 gatunki, a także wielopostaciowe ich mieszańc Rodzaj dzielony zwykle na szereg sekcji i serii — tu przyjęto dla przejrzysty6' ,,gruby” podział na 2 tylko podrodzajc. 01 D ekor. — przede wszystkim owoce, również kwiaty, w tym odmian C. Xmedia (różowe i czerwone, pojedyncze i pełne). W iele gatunków ma błyszczące liścje atrakcyjnie przebarwione w jesieni (na przykład C. persim ilts ‘Spleudęns’); rozwd' na wiosnę zw ykle dość późny. W yin. i zast. — w ym agania siedliskowe przeciętne do małych; miejsca słoneczne łub pólcieniste (na przykład C. i'hipidophvllay odporność na suszę i mrozy na ogól duża. W szystkie gatunki m ogą być stosowane ' t'îiL formowâriéT'obrô n n g J y a t ^ o î ÿ j Zarośla i śródpolne żywopłoty z udziałent głogów mają bardzo duże znaczenie fitocenotyczne i estetyczne w krajobrazie’ dają schronienie i pożyw ienie wielu zwierzętom, m ają znaczenie glebochronne ilp.; obecnie są niestety często niszczone ze względu na to, że głogi podlegają groźnej dla sadów chorobie bakteryjnej, wywołanej przez Erwinia amylovora — zarazie ogniowej — oraz są rozsadnikiem wielu ow adzich szkodników w spólnych głogom i drzewom sadowniczym. Głogi mają bardzo twarde drewno; starsze okazy źle znoszą przesadzanie — w skazane jcsL silne-skoim uje pędów; korzenie wrażliwe na przesuszenie. Kwiaty JiîîlTïcipçlajne_\(nektrtr, pyłek), różne części zaw ierają glikozydy o działaniu nasercowym — rośliny lecznicze.
lsce pospolity na niżu i pogórzu — miejsca otwarte, zarośla, świetliste lasy " o s ł e • mieszane; gleby także ubogie i suche. Daje m ieszańce z C. laevigata « ¡ ^ Bechst.) i z C. rhipidophylla (C. xsubsphaericea Gnnd.). ^ Dekor. — w czesny rozw & J ij a L Z a s t — w szkólkarstwie (podkładka); tania rośiina'ffywopk>t°w ^ ‘R o sea’ — odm . różow a. Kwiaty pojedyncze. dwLiiiiajwne — płatki ■niiioróżowe z białymi nasadami. ’Ładna, „starom odna” odmiana, rzadko już C1pty]^ina, głównie na zachodzie Polski.
POD RODZAJ CRATAEG U S L iś c ie z w y k le w y rażn ie _ y ap y n v aiK
d o s ie c z n y c h : n e rw y b o c z n e b ie g n ą za n iw n o jlp .sz ę z y ló y /
k la p , ja k i-w c ie ć m ię d z y k la p a m i, j
G a tu n k i e u ra z ja ty e k ie .
i C rataegus m onogyna Jacq. głóg jednoszy jk o w y . W ysoki krzew lub drzewo do 10(—12) m wys.; ciernie do 2 chi dl. Li. u nasady zwykle klinowate, ± pierzastodzielne lub -sieczn ap 3 -7 , calobrzegich lub tylko na szczycie z. najwyżej kilkom a grubymi -i ąbkanii;1spodem jaśniejsze — sinawe; przyiisłki ±- .calobrzcgic, .bez gruczolkć>w. Kwi z1, i (szyjką słupka (z rzadka kwiaty z 2 szyjkam i); działki kielicha szerokotrójkąlne, nagie; V(VI) — zwykle nieco .później_oil_C-V kies
Rys. 103. C rataegus lae vig a ta (1), C. m o nogyn a (2), C. rh ip idop hylla (3), C. xm e d ia ‘R ubra P le n a ’ (4)
‘S tric ta ’ — odm . w yp ro sto w an a. Pokrój początkowo wąski, oat ± równolegle, pionow o skierowane; dorasta do kilku metrów, starsze nr 16 „rozpadają się” . ^
PODRODZÄ-J AM ERICANAE ,,„ iv ty lk o n ie z n a c z n ie k la p o w a n e i z n e r w a m i b o c z n y m i ty lk o d o s z c z y tó w k la p . L i ś c i e z t o .- .1 " ?
r
-
—
.......... ..............
Gatunki p ó łn o c n o a m e ry k a ń sk ie . ro tlo b n y ch d o s ie b ie g a tu n k ó w a m e ry k a ń s k ic h , o d u ż y c h , c z e rw o n y c h o w o c a c h , o d d a w n a
C iiila c g iix rh ip u to p h y lU i O a iu l. (C. a ir v i s e p a ln L in tliu .) — g łó g o d g ię ło d z ia lk o w y . P o J o b i g ło g u je d n o s z y jk o w e g o , a le k la p y liści z a o s tr z o n e , z o b u b o k ó w — c o n a jm n ie j w g ó rn y c h 2/3 __
0
K'' ' E uro p ie, g d z ie c z ę s to s p o ty k a się j e z d z ic z a łe , ta k ż e w P o ls c e — n a p rz y k ła d w ś ró d p o ln y c h sadzono w .’ o k r e i l.m o jc z w y k le n a z w ą C. co c e im -u . T u o p is g a tu n k ó w c z ę śc ie j s p o ty k a n y c h
p ilk o w a n c ; p r/.y listk i o s tro , g ru c z o łk o w a to ji d k o w a n o z ą b k o w a n e ; d łu g o ś ć d z ia łe k k ie lic h a znać*1™
fS S k « ^ iy c /.» y c h :
w ię k s z a o d ich s z e ro k o ś c i; o w o c e w ię k s z e ( d o 1,5 c m d l.), e lip s o id a ln e lu b c y lin d ry c z n e , z dziali; *
j / crataegus pedicellata Sarg. (C. coccinea L. pro parte) — głóg szypulkow y tó szkarłatny). Wysokie, szerokie-ktzew y lub .m alii-drzew a;-ciernie proste lub ^kko z a k rz y w io n e ,'d o ^ ć m dl. L i. szerokojajowate, do 7 (-1 0 ) cm dl., z 4 - 6 ń kich. ostrych klap, brzegiem ostro piłkowane, z w ierzchu ciem nozielone P - szorstko ow łosione lub nagie, od spodu ± nagie. Kw. pręcików (6 -) 10, ' "czerwonawycl^yhłilcach. Ow._.tluże (do ok. 2 cm 0), ± Jculiste, z „długimi ły d a m i.k ie lic h a , czerw one, błyszczące; z 4 - 5 orzeszkami. y y y s t. pn.-zach. rejony Ameryki Pn.; dawniej stosowany jako podkładka przy wegetatywnym m nożeniu rodzim ych głogów (Dolny Śląsk).
k ie lic h a y o d g ię ty m i w d ó l (v a r. rhii> iilophyIla) lu b w y p ro s to w a n y m i i ± s tu lo n y m i (v ar.
„ ^ i.
(I-Ira b e lo v a )K .l.C h r.). W y s t. —
w P o ls c e w
ro z p ro s z e n iu
n a n iż u , o d m ia n a
L iiu lm a tia c z ę śc ie j n a południom
w s c h o d z ie P o ls k i. D a je in ie sz tu ic e z p o z o s ta ły m i g altm k ttm i k ra jo w y m i, n a p rz y k ła d z C. Inevigal —- C. x in iic r o c a r p a H a g e ise h w ., g ió g w ie lk o o w o c o w y , k tó ry z w ła s z c z a n a z a c h o d z ie i p o łudniu je s t m ie js c a m i c z ę s ts z y o d g a tu n k ó w r o d z ic ie ls k ic h !
C rataegus laevigata (Poir.)DC. (C. oxyacantha L. pro parte) — głóg dwuszyj. kow y (głóg zajęczy). Zwykle niższy od C m onogyna. L i. odwrotniejajowate lub szerokoeliplyczne, u nasadyizaokraglonfi,. w górnej części płytko, tępo klapowane karbowanopilkowane; nerwy boczne zawsze lekko z a te y w io n e jc u górze; przyłistki gęsto gaiczollęowato-piłkowanozttbkowane. Ii w. rĄ 2 (p ) szyjkami słupka; działki kielicha szerokotrójkątne, w ew nątrz krótko ow łosione. Ow. z 2(3) orzeszkami. W yst. — zuch. i środk. Europa; w Polsce na wschód od W isły rzadki; głównie w lasach liściastych i mieszanych, rzadko w krajobrazie otwartym ; na żyznych glebach. Z ast. — jak C. m onogyny. C rataegus xm edia ßechst. — głóg p o śred n i. M ieszańce głogu jedno- i dwuszyjkowego, o cechach pośrednich; dziko głównie na zachodzie Polski. Do tego gatunku należą liczne odmiany ogrodowe, zaliczane dawniej do C. monogyna lub do C. laevigata, na przykład odmiany o kwiatach pełnych, różowych lub czerw onych, dość jeszcze często spotykane w-form ie pienpej, zarówno w parkach, jak i przy ulicach (korony niekiedy przycinane). Kwiaty odmian peinokwiatowyeli m ają do 10 słupków (!) i ow oce szerokie, miseczkowate, na szczycie szeroko otw arte — z widocznymi orzeszkami. ‘ P a u l’s S c a r le t ’ — o d m . p e ln o k w ia t o w a s z k a r ła t n a . K w ia ty p e łn e , ciem noczerw one; z e w n ę trz n a s tro n a p ł a t k o w y
b ia ła — „ p o m p o n ik i” k w ia tó w d w u b a rw n e . D a je c z a s e m rewersyjne
p ę d y , o k w in ta c h ty p o w y c h d la w y jś c io w e j o d m ia n y , k tó re j je s t m u ta n te m p ą c z k o w y m — ‘R u b ra Plena'.
—
‘ R u b r a P le n a ’ — o d m . p e ln o k w ia to w a r ó ż o w a . K w ia ty ró ż o w e , ja ś n ie js z e n iż kwiaty
o d m ia n y ‘P a u l's S c a r le t’ ; p ła tk i ró w n ie ż d w u h n rw n e .
‘C a n d id o p ie n a ’ — p r z e k w ita n iu n ie ró ż o w ie ją .
‘A lb o p ie n a ’ — ró ż o w ie ją .
odm .
p e ln o k w ia to w a
ś n ie ż n o b ia ła .
K w ia ty
p e łn e ,
b ia łe , przy
o d m . p e ln o k w ia t o w a b ia ła . K w ia ty p e łn e , b ia łe , p rz e k w ita ją c lekko
•łhis fla b e llu la
(Llose cx
S p a c h )K .K « c h
<{'. ¡¡rtiyniw
lig g l.)
w m iiliu - z o w a ty .
ilu ( ' ¡«’d ifflliiK i, ;l^c m ' n - c ie rn ie h y c d łu ż sz e (d o 10 c m ), liśc ie s;| n ie c o m n ie js z e . potlol’11) r/.onyclt i le k k o , w n c liln rz o w a lo w d ó l o d g ię ty c h , o g o n e k c ie n k i, le k k o o s k rz y d lo n y , 0 priCikń"
|0 - 2 0 , o c z e rw o n u w y c h luli W ało w y ch p y ln ik a c h . _w sc |,, re jo n y A m e ry k i I’n.
\yvm. • i
....
•
I V
o
crataeęus persimUis Sarg. ‘S p len d eiis’ (C. }>rmifolifij Pers. non Baumg. •c lendcns’. C. cnis-galli hort. non L. *) — głóg śliw olistny; domniemany •. ••/•mieć C. crus-palli i C-. m acracantlia, z przewagą cech tego' ostatniego. W śoki krzew lub m ałe drzew o (do ok. 10 m wys.), z szeroka .korona, zwisające ^ ^ P ś t a r y c i t drzew sięgają często ziemi. P. błyszcząco ezerw onobrazowe: ciernie d,u« ie ^c*° cm ^' odw rotniejajow ale lub eliptyczne (do 8 cm nasady klinowate, brzegiem .pilkowanc. młode obustronnieJejyko.owloidone; ciemnozielone i błyszczące, skórzaste. Kw. w w ielokwiatow ych kw iatostanach, osie i szypulki (iwlosione; pręcików 8 -15, z czerwonaw ym i pylnikaini. Ow, kulisie (około 1 cm 0), czerw one, z długimi działkami. ' YVysl. — wyjściowy gatunek występuje na niedużym obszarze w pn.-wsch. Ameryce Pn. D ek o r. — interesujący pokrój starszych okazów; ładne, błyszczące liście, w jesieni pomarańczowe, czerw one i żółte. Owoce niezbyt jaskraw e, ale lic z n e , pozostają na gałązkach po opadnięciu liści. Z ast. — szczególnie cenne formy n a tu ra ln e — w luźnych grupach, osłonach i żyw opłotach (bardzo cierniste!). Najczęściej u nas sadzony głóg, zwany popularnie, choć blędnieT(I«>gueTąT>strogą” (nazwa przeniesiona z C. cn is-g a lli; od lae. crus = goleń, noga + galius = kogut).
^
C rataegus m a c r u c a tith u L u d d . c,\ L o n d o n — g łó g d łu g o c ie r n i o w y ; p o d o b n y d o C. p e r s im U is, nic m.in. ciernie d o I 0 - ~ I 2 ( - I 5 ) cm d l., p rę c ik ó w 8 --I0 , z ż ó ily m i p y ln ik a in i, o w o c e c ie in n o w iś n io w e , błyszczące, n ie co n in ie jsz e . g łó g e ę lk o w a n y . ^4ioki4<4yAu.vU Lib_iiiae.w () (d o o k . 10 m w y s.);
'
korona szero k a, k o n a r y j r r a w i e jHiiLOLlirLLUZposUłłle. I*. p o p ie la to s z a re ; c ie rn ie n ie lic z n e lu b b rak (d o
C rataegu s p u n c ta ta Ja e q .
^
6 -7 ci» dl.).
L i. o d w ro tn ie ja jo w a te .
do
7 ( 1 ()) c m
tli.,
u
nasady
dU tgoJOiuaw uLe, z
bladozielone, m a to w e , o d s p o d u iDYidc,..o.VYiusione..Kw'. w g ę s ty c h , o w ło s io n y c h k w ia to s ta n a c h ; b a rd z o nieprzyjem nie p a d m a c h . O w . ± k u liste lu b g r o s z k o w a te , ¿ lu ż e (d o 2 - 2 ,5 c m d l.), m a to w e , z ja sn y m ; pr/.elchlm kam i, o d c z e rw o n y c h d o .ż ó lty e h L A m e a ’); o p a d a ją, s z y b k o n o d o jrz e n iu 'W y st. -
IX X.
w sc h . A m e ry k a P n ., z m ie n n y g a tu n e k . D e k o r . - - o ry g in a ln y p o k ró j k rz e w ó w s w o b o d n ie
rosnących (w y m a g a w ie le m ie js c a !), je d n o lic ie s z a ra k o ra , o w o c e ła d n e, a le o p ad aj;) z b y t sz y b k o . C ra ta eg u s x la v a lle i lle r in c q ex L a v a iie e ‘C a r r i e r e i ’ -
g łó g L a v a l i e ’a w o d m i a n ie C a r r i e r t P a ,
dom niem any m ie s z a n ie c C. c n is - ^ tilli. N is k ie d rz e w o (d o o k o ło 7 m w y s.), n a jc z ę ś c ie j w fo rm ie piennej; cie rn ie ilo 5 c m d l., z w y k le b ra k ; ró ż n e c z ę śc i ro ślin o w ło s io n e . L i. w y d lu ż o n o e lip ty e z n e lu b w ąsk o o d w ro tn iejajo w aie (d o 12 c m d l.), p ilk o w a n e , z w ą s k o k lin o w a ly m i n a s a d a m i; s z ty w n e , s k ó rz a s te , z w ierzchu c ie m n o z ie lo n e i b ły s z c z ą c e (w y g lą d a j;) ja k z im o z ie lo n e ), o d s p o d u trw a le o w ło s io n e . O w . elipsoidalne (d o 1,5 c m d l.), ż ó lto p o m a r a ń c z o w e lu b c e g la s fo c z e rw o n e , d o jrz e w a j;) p ó ź n o i z im ą d łu g o (w rejonach o ła g o d n y m k lim a c ie ) u trz y m u ją się (ta g a łą z k a c h . P o c ił.
m ie s z a n ie c o trz y m a n y w e F ra n c ji, w X IX w . D e k o r .
- o z d o b n e liśc ie , ta k ż e je sie n i;) ...
h n izo w o ezerw o n e. S p o ty k a n y z w ła s z c z a n a z a c h o d z ie P o lsk i (n ie w p e łn i o d p o rn y n a m ro z y ).
Rys. 105. C rataegu s persimUis 'S p len clen s' ( i), C. c m s -g a lli (2), C. x la v a lle i 'C arrierei' (3), C. rn acraca ntha (4)
2 64
.luiiiWfediKiLiiŁi,
/iJ lc
w ie rz c h u
* P raw d ziw y C. c r u s -p ttffi i., je s t u n as w y ją tk o w o rz a d k o u p ra w ia n y , m a m .in . liśc ie w ą s k o iK lw rotm ejajow nte, k w ia to s ta n y n a g ie , o w o c e n ie c o w ię k s z e .
265
—
,
o w o c o w y c li! O w o c e c e n io n o ja k o d e s c tio w e , s z c z e g ó ln ie w ś re d n io w ie c z u . O w o c e
fon,»1” » d „lęen l/ • (' p r z-e....................................... I- c i .ścią g ając e, 11 m ię k k ie i s ło d s z e ; ro b i się ię ciu m a r z n ię c iu ) , g d y n ic są j u ż Iw ijrd J2 „ich (łżemy i g a l m ^ k i (d u ż o p e k ty n ) s o sy ilp . O w o c e „ ic s z p u ie k w y k ła d a n o d a w n ie j w la sa c h ja k o L y n ę ti d l-
"
d a c h -p iila p k a c li, p u ś c ia c h itp. K rz e w o d p o rn y „ a su sz ę , ale w ra ż liw
w
„a»zy; w ym aga zy z n ej g le b y ; n a jc z ę ś c ie j s z c z e p io n y n a g ło g u .
RODZAJ P Y R A C A N W A — OGNIK* (s ta ro g re c k a n a z w a o g n i k a , o d g r . p y r = o g i e ń i a k a n t h a -- k o l e c , c i o r ń )
Rys. 106. Crataegus punctata RODZAJ MESPILUS — NIESZPUŁKA * (sta ro rz y m sk a n a z w a te g o krzew u , o d Jej g re c k ie g o o d p o w ied n ik a — m esp ile)
G a t . — l lu b 2 (?, o p is a n y n ie d a w n o z A m e ry k i P n . M . c a n s c c c n s J .B .P h ip p s je s t taksonem k ry ty c z n y m , łą c z ą c y m c e c liy g ło g ó w i n ie s z p tilk i); w u p ra w ie ty lk o g a tu n e k e u ro a z ja ty c k i. M e s p il u s g e r m n n ic u L . — n ie s z p u lk a j a d a l n a ( p o s p o lita ). K rz e w d o 2 - 5 ni w y s., wielopniowy, g ę s ty . P . +
o w ło s io n e , z ró ż n ic o w a n e n a d łu g u - i k r ó tk o p ę d y , n a d lu g o p ę d u c h w k ip a c h liści krótkie
c ie rn ie , j a k u g ło g ó w (o d m ia n y o w o c o w e o g a łą z k a c h b e z b ro n n y c h ). L i. p o je d y n c z e , w ąskoełiplyczne ( 6 - 1 3 c m d l.), c a lo b rz e g ie lu b d ro b n o p iłk n w a n c , ±
o w ło s io n e . K w . z re g u ły p o je d y n c z o , szczytowo
n a k ró tk ic h , b o c z n y c h p ę d a c h , w s p a rte d łu g im p o d k w ia lk ic m , d u ż e ( 3 - 5 c m 0 ); p ła tk i b ia łe , wykrojone, d z ia łk i k ie lic h a lis tk o w a le , s z y d ła s te , d łu ż s z e o d p ła tk ó w i d o b r z e p o m ię d z y n im i w id o c z n e , szyjki s łu p k a w o ln e , p rę c ik ó w 2 5 —4 0 ; V /V I. O w . g lo g o w a ly , k s z ta łtu g r o s z k o w a te g o lu b + o k n ig ly (2 -3 cm 0 ), n a s z c z y c ie s z e ro k o o tw a rty , z w ie ń c e m w y p ro s to w a n y c h , d łu g ic h d z ia łe k , b n iz o w y , ordzawiony; o rz e s z k i d u ż e i tw a rd e ; X ,
! j
W y s t. — o tl p d .-w s c h . E u ro p y p o Ira n ; u p r a w ia n a ja k o k rz e w o w o c o w y j u ż w s ta ro ż y tn e j Asyrii,
(
G re c ji i R z y m ie , s k n d r o z p rz e s trz e n iła się. w c ie p le js z y c h z d z ic z a ły m re lik te m d a w n y c h u p ra w .
re jo n a c h
E u ro p y , g d z ie o b e c n ie jesi
i f
D e k o r . — d u ż e , h ia ie , d o b r z e w id o c z n e k w ia ty , k o n tr a s tu ją c e z z ie le n ią liśc i; liś c ie je sie n ią żółte lu b b r ą z o w e ; d łu g o u trz y m u ją c e s ię z im ą n a g a łą z k a c h d u ż e , e f e k to w n e o w o c e . m a ły ch , ale
j
p o z b a w io n y c h o rz e s z k ó w , s ą n a js ta rs z y m i w E u ro p ie , u p ra w ia n y m i n ie p rz e rw a n ie o d starożytności,
W ym .
i z a st.
j
A ng. -
—
ow ocow e
o d m ia n y
n ic s z p u lk i,
o
ow ocach
m e d la i, e z e s. m iśp u le , n ie iu , M is p e l, ro s. M yniM yjia.
dużych
lu b
te ż
cierniste krzewy z zebranymi w podbnldachy, drobnymi, najczęś• • białymi kwiatami; ow ocolistków 5, szyjki wolne, pręcików 20; owoce TiowaRH drobne, ± kuliste, ze zm ięśnialym i działkami kielicha, bez przetchlinck, '|j<»nvone lulułoroaKłńszewe. ' Qat . około 6; rodzaj o dysjunklywnym zasięgu — w pd.-wsch. Europie, Azji Mn. i |la Kaukazie oraz w pd.-wsch. Azji; tylko 1 gatunek i jego mieszańce mogił być uprawiane w naszym klimacie. I Pyracantlui coccinea M.Roem. — o g n i k s z k a r ł a t n y . _Krzew . zwykle do 2(3) m wys. P. dlugopędy z mocnymi bocznymi cierniam i: także krótkie pędy boczne po części ciei;nisto.,zakonczoue. L i . wąskocliptyezne lub odw rolniejajowate, do 4(5) cm dł., 11a szczycie tcjic- nie zaokrąglone, karbowanopiikowane; ciem no zielone i błyszczące, dojrzale nagie i skórzaste. Kw. białe, w gę^yclLiwdkśll(kLchąch; (V)VI. Ow. korałow oczerw one. u odmian także żółte (5 -7 mm 0 ); (VIIL-Xli. Wyst. — od Płw. Iberyjskiego po pd.-zach. Azję; w uprawie często potomstwo starych odmian ognika szkarłatnego, takieli jak ‘K asan’ czy ‘L alandei’, a także odmiany, które są często mieszańcami ognika szkarłatnego z gatunkami azjatyckimi, na przykład P. crenatoserrata (Hance)Rehder i P. rogersiana (A.B.Jacks.)Bean; nowsze odmiany* lepiej więc określać tylko nazwą kultywaru, na przykład Pyracantlui ‘Orange G low ’. Dekor. — przede wszystkim owoce, podobne z kształtu i barwy do owoców Sorbits ancuparia:; owocostany często bogate i bardzo liczne. Liście w cieplejszym klimaciejslmozislone, u nas często brązowieją i zasychają pod koniec zimy; rozwój na wiosnę dość wczesny. Wym. i zast. — w miejscach słonecznych krzewy są bardziej gęste, lepiej kwitną i owocują. Uprawa jak innych krzewów zimozielonych (patrz M ahonia) — stanowiska osłonięte. W .surowe zimy krzewy marzną; po ścięciu odrastają powoli (drewno twarde, jak u Crataegus, Cotoneaster); przesadzać należy młode rośliny z pojemników, nie dopuszczać do wyschnięcia korzeni, w wątpliwych przypadkach krótko przyciąć gałęzie. M ożna stosować na nieiorm ow ane lub strzyżone żywopłoty, rozpinać przy jasnych scjii^ach budynków. Należy sadzie tylko wypróbowane odmiany — ognik podlegjt parchowi (a także zarazie ogniowej)!
* A ug. firc ih o rn , c z e s. h lo lto v e c , Id o h y n e , n iciii. K etierd o rn , ro s. n iip iiic u n r a .
( — ponad 100 w Eurazji i w pri.-zacii. Afryce, zwykle w górach .sirely ' umjarkowancgo; są to z reguły poliploidalne apom ikty, a do nielicznych rl'nl‘ .^.jjjjcych się płciowo, a więc zm iennych, gatunków diploidalnych należą rozniU' g 0 |s> py conspiettus C.M arquand, C. danuueri C.K .Scim eid.,
R y s . 1 0 7 . M e s p i l u s g e r m a n i c a (1 ), P y r a c a n t h a c o c c i n e a ( 2 )
^ r V his Wall- ex Lindl., C. saUciJbUus Franch. W Polsce rosną dziko 3 gatunki: C '■'■"«rrimm, C- nipe r j. C. tom eM m ns. przede wszystkim owoce (o_ ile czerwone), które dojrzewają D ek or. j-idaja niekiedy ju ż w końcu lata (V III- IX. na przykład inteycrrinins, i opa C. muUiflorus' CIHIitshan) ’ ¿ dobią krzewy jeszcze po opadnięciu liści {fil,.--, ■ kszość, na przykład C, diraricatus, C. horiz.ontalisy, pod śniegiem mogą ^"^trwać tlo wiosny. Interesujący układ gałęzi (C. horizonlalis, C. nanshan); kwiaty ładne, gdy płatki szeroko rozpostarte — u gatunków z sekcji Chaenopelahini. ' Wyni- • zast. — wymagania glebowe przeciętne do małych, gleby raczej lekkie • r / e o u s z c z a ln c , nic ciężkie i mokre; miejsca nasłonecznione lepsze niż pólcicnisle. W pełni odporne na mrozy nieliczne tylko gatunki (poza krajowymi — C. Iiicidus); ścięciu odrastają powoli — drewno twarde. W skazania dotyczące przesadzania — patrz Crataegus, Pyracantha. Niskie, zim ozielone irgi, które u nas mniej lub bardziej marzną, należy lekko okryć, zw łaszcza na przedwiośniu, dla ochrony przed słońcem; najlepiej zimują pod śniegiem. Zastosowania różnorodne, z uw ypuk leniem ładnego z reguły pokroju. W szystkie irgi dobrze znoszą um iarkowane strzyżenie, na (formowane żywopłoty nadają się jednak najbardziej krzewy gęste, ^ w y p ro s to w a n y c h gałęziach' (Ć. litddits):\
— a O a m g e J J l a w ’. W y p r o sto w a n y k r zew , o w o c u je b a rd zo o b fic ie — o w o c e pom arańczow oczcrw o j ie ; o d m ia n a o d p o r n a n a p a r c h . ..... “ ...... »
S E K C JA C O T O N E A S T E R
S z e ro k o r o s n ą c y k rz e w , o w o c c j ż ó i t c ; o d m ia n a o d p o rn a n a c h o ro b y . Płatki n ajczęściej o d w ro tn ie ja jo w a te , z re g u ły w y p ro s to w a n e — s tu lo n e ; r ó ż o w e , c z e r w o n e lub purpurowe (ty lk o w y ją tk o w o — b ia łe ); n itk i p rę c ik ó w z w y k le r ó ż o w e J u b c z e rw o n e ; k w ia ty
RODZAJ C O TO N EASTER — IRGA * (z ¡¿w. m a tu m c o lo n e u m = s ta ro rzy m sk ie j n a zw a pigw y p rzy ro stk a -a ster, który o z n a c z a podobieństw o, ale i g o r s z ą ja k o ść ; p o ró w n aj — P y ru s p y m s te i)
Rośliny różnej wysokości, od płożących krzewów (na przykład C. tlnmmeri) po maić drzew a (himalajski C. ¡nyidus Wall. ex Lindl.). P. zróżnicow ane na długoi krótkopędy. Li. sezonowe iluD /m iozielone, pojedyncze i calobrzegie, zwykle nieduże (tylko rzadko do ok. 15 cm dl.i. Kw. obuplciow e, drobne, w wierzchotkach zebranych w w iechow atc kw iatostany lub J?aldachogronach (rzadziej pojedynczo) ' na końcach krótkopędów; płatki Jjuile lub różow aw c. ± w yprostowane i stulone albo rozpostarte (patrz podział na sfckcjc); ow ocolistków (1)2-5, wolnych, ale zrośniętych z dnem kwiatowym; pręcików (1 0 -)2 0 ; V -V I. Ow. głpgawate, nieduże, 5—6(—15) mm dl., + kulisie lub elipsoidalne, na szczycie niezrośnięle, z trwałym, zm ięśniaiym kielichem; orzeszków („nasion” ) 1- 5 ;~czerw.one-.-l:ialejowe ljib czarne; k. VII—XI. A n g . eo io n ea.ster, c/.es. sk a ln ik , n ie m . Z w c rg m is p e l. lo s Kii n u ih in u c .
?
je ś li
’¿cKrmuTw k w ia to sta n y — ro z k w ita ją w n ic h s to p n io w o .
7 Cotoneaster Iwriz.ontalis Decne. — irg a poziom a. Niski krzew, do 0,5-1 m wys., z szeroko, często prawie poziom o rozpostartymi gałęziami; boczne gałązki harrl-zn regularnie, płasko, dw ustronnie rozłożone i ku szczytowi gałęzi, z której wyrastają, coraz krótsze — całość rozgałęzienia przypom ina .szki.elet .xyby. Li. maje (do 1,2 cm dl.), szerokoeliptyczne do okrągiaw ych, o płaskiej i dość .grubej blaszce, ciemnozielone i błyszczące. Kw. zebrane po 1-2(3); kielich na zewnątrz owłosiony; pręcików 10-15*. O w . -i- elipsoidalne (5 -6 mm dl.), pomarań czowoczerwone. .Lśniące; IX -X I i dłużej; zwykle z 3 orzeszkami. Wyst. — zuch. Chiny. W uprawie w kraju także inne gatunki z sekcji A dpressi, mniej lub bardziej podobne do C. horizonlalis i czasem uważane za odmiany tego gatunku. Różnią się one jednak pewnymi cechami, takimi jak charakter wzrostu, kształt, wielkość, grubość i forma liści, kształt i barwa owoców i liczba orzeszków w owocu. Do spotykanych u nas należ;) m.in.: C. divaricali:x i bardzo częsty
>
fl! Inne o m a w ia n e tu irg i, n ie n a le ż ą c e d o serii A ilp rrs.si. m a ją w k w ia ta c h (1 6 -> 2 0 p rę c ik ó w .
268
269 ,i..
U ),. m
.,..
m *
•zkółkach i ogrodach C. hjehnt/vislii, a także C. nanshun i C. alw purpureus 'v.s . et [-¡ylmd, uprawiany w pslrolistnej odm ianie ‘V ariegalus’ (Jerzak, 2000). p ckor. ■ — bardzo oryginalne rozgałęzienia i pokrój; liście zw ykle czerwone . • nj. masa drobnych owoców, pozostających jeszcze przez pewien czas po " ■Klnięc' 11 — alpinaria, rabaty bylinowe, pojedynczo lub po kilka °P‘ 0jjjiżu ścieżek, a także tuż przy ścianach, nuirach i ogrodzeniach, które pokrywa płasko „rybim i” rozgałęzieniami. f. ęgtoneaster hjelmqvistU Flinck et Hylmo (C. horizontalis ‘Robustus’ i inne nazwy odmianowe) — irg a łyżeezlcow ata (irga Hjelmqvista). Od irgi poziomej rośnie nieco wyżej, a rozgałęzienia nie są tak regularne. L i. jajow ate lub ± okrągłe (do 2 cm 0), o blaszce lyżeczkow ato wklęsłej (!), lśniące. Kw. o kielichu ± nagim. + kuliste (do 8 mm 0), pom arańczowoczerwone; orzeszki 2-3 . Wyst. — zach. Chiny. D ek o r. i zast. — jak irgi poziomej. Cotoneastcr dm iricatus Rehder et E.H. W ilson — irg a ro zk rzew io n a. Krzew £j0 j 5_2(-2,5) m wys., z szeroko rozpostartymi gałęziami; średnica krzewu często znacznie większa od jego wysokości (diyaricatus = rozparty, rozkraczony). Li. eliptyczne (do 2,5 cm dl.), cienkie, ciem nozielone i błyszczące. K w . po (1)2-4. Ow. elipsoidalnocylindryczne (7 -1 0 mnij dl.), ciemnoczerw one do wiśniowych; zwykle z 2 orzeszkami; 1X-X1. Wyst. — środk. i zach. Chiny. Dekor. — wygląda jak „w ybujały” C. horizoiit dis, z w iększym i liśćmi i mniej jaskrawymi, wydłużonymi owocami, które długo w jesieni pozostają na gałązkach; jesienne zabarwienie liści zwykle czerwone. Z ist. — na dużych trawnikach — wymaga wiele miejsca! Spośród omówionyc h gatunków z sekcji Adpressi najmniej wytrzymały na silne mrozy? Cotoneaster nanstian M ottet (C. praecox ¡V Vilm, ex Bois et Berthault) — irga w czesna. Niski krzew, zwykle do 0,5 m wys. i znacznie szerszy. z gałęziami Jukow ato wygiętymi ku ziemi, często płożącymi i zakorzeniającymi się. Li. okrąglawe (1-2,5 cm 0), brzegiem silnie pofalow ane, matowe. K w . po 1-3(4). Ow) ±', kuliste, dość duże (10-12 mm 0) jaskraw oczerwone i lśniące: zwykle z 2 orzeszkami; dojrzew ają i opadają w cześnie (= praecox); VIII. Wyst. — Chiny, prowincja Syczuan, w górach Nan-Szan. Dekor. — w ygląda ja k „pogięty” C. horizontalis, z pofalow anym i liśćmi; oryginalny pokrój, ale owoce wcześnie opadają. Z ast. — jak irgi poziomej. Cotoneastcr integerrim us Medik. — irg a pospolita. Krzew zwykle cio 1 m wys., czasem płoży się — na skalach. F. młode gałązki w ełnisto owłosione, potem nagie i błyszczące. Li. + eliptyczne lub sicrokojąjow ate, na szczycie ± ostre, do 3 -4 (5 ) cm dl.', z wierzchu m atowe i nagiji, spodem gęsto, filcowato owłosione. K w . zwykle po w bardzo krótkich, zw isających kwiatostanach, czarka kielicha i działki ± O w . ± kuliste ( 8 - ł 1 mm 0), nagie, czerwone lub ,-fioletowe; zwykle ż 3 -5 orzeszkami.
jk-Catoneasler dielsianus E.Pritz. irg a Diclsu. W yprostow any, luźny krzew cienkimi, łukowato przcwisającym i gałęziam i, l-l.,5 (-3 ) m wys. P . „,lot|e L y pokryte gęstym, ± żółtaw ym kutnerem, potem ± nagie. L i. nieduże, £ ¡ 2.5 cm di- okrąglnwe lub jajow ate, sztywne i skórzaste; z wierzchu pomarszczone i /m a to w e , dojrzale ju ż tylko od spodu gęsto, żółtaw o lub szaraw o, filcowato owłosione- Kw. kw iatostany 3-7-kw iatow e, gęsto owłosione. O w . kuliste, drobne (ok. 6 mm 0 ), ± nagie, jaskraw oczerw one; z 3 - 4 orzeszkami. Wyst. — środk. Chiny. D ek o r. — bardzo ładny pokrój, liście pięknie czerw ieniejące jesienią, długo ulrzymujące się na gałązkach czerw one owoce.
\ ■^ C o to n ea ster buU alns Bois — irg a p o m arszczo n a. Silnie rosnący, dość luźny' ’ Ęrzew o wyprostow!any.ch...galęziach (2 -3 m wys.). Li. .d u że, jajow aloeliptyczne, 4—7(—8) cm dl., z wierzchu drobno, „¡lę ck e g aM E ltJ^ Jriilla lus) pom arszczone’ 1 ..wciśniętymi” j ięomtfni. ± ł matowe, od spodu szorstko i gęsio, .żółtaw o ow iosione. Kw. zebrane po 12-30, pylniki białe (!); kielich ± nagi. O w . ± o d ^ ^ i m l ^ j ^ u t e (7-8 mm 0), jasnoczerw one, z (4—)5 orzeszkam i. Wyst. — Wyż. Tybetańska, zach. Chiny. Dekor. — jedna z w yższych upraw ianych u nas irg; ow ocuje obficie, długo utrzymuje owoce na gaiązRitch; liście w jesieni żółte. Z ast. — także w dość wysokich, nieform owanych żyw opłotach; podkładka pod pienne formy irg. Krzew nremnwvwanv przez mszyce. R ys. 109. C o to n e a s te r n ig e r (1), C. d ie lsia nus {2)
W yst. — góry pd. i środk. Europy; w Polsce na pogórzu i w górach, w rozproszeniu, ale najczęstsza z krajow ych gatunków; zwykle na podłożu wapiennym, relikt glacjalny. W terenach zieleni nie stosowana. Cotoneaster toinentosus (Aiton)Lindl. — irg a k u tn e ro w a ta. Podobna do C. integerrinnis, ale m.in. liście ± okrągłe, na szczycie tępe, od góry trwale ow łosione; czarka kielicha, działki i owoce — owłosione. W yst. — góry pd. i środk. Europy; w Polsce osiąga północną granicę zasięgu, tylko w Tatrach (Dolina Strąjżyska, Dolina Białego, Sarnia Skala i Hruby Regiel), na w apieniach i dolomitach. D ekor. — najładniejsza krajowych irg (jaskrawa czerwień licznych owoców), nie stosowana w ogrodach. C otoneaster niger (Thuj nb.)Fr. (C. m elanocarpus Ci.Lodd.) — irg a czarna. Krzew, podobny do C. inlege rin iu s; różni się przede wszystkim owocami czarnymi z sinawym nalotem; kwiatoś any m ogą być ± wyprostowane, dłuższe, bogatszo i liczyć do 8—I()(-15) kwiató!v,v. W yst. — rozległy za,się ., od Ei ropy (poza jej zuch. częścią) po Mandżurię; w Polsce podobnie jak C. int.c'gerrimus — rosną często razem.
272 -W
!»
r
C oioneaster luciiliis Schlu.ll. (C. acutifolius Lindl. non lu ic z ., C. (icutifoiiUs — łrg a błyszcząca. Gęsty krzew, o wyprostowanych gałęziach, do 2(^ m wys. Li. jajow atoeliptyczne (2 -7 cm dl.), lekko zaostrzone, z wierzchu szybk0 nagie, ciem nozielone i błyszczące, dojrzale ± nagie od spodu. K w . zwykle p0 3 8(—15). Ow. kuliste lub odwrotniejajowate ( 8—10 mm 0), £żanieh błyszcząc*. zw ykle z 3 orzeszkam i; szybko opadają. W yst. — środk. Azja, w rejonie jez. Bajkał; w Polsce często zdziczała. D ekor. - ^ I T a a n ^ M i e J zwłaszcza młode silnie błyszczą; w jesieni czerwonawobrązowe, czerwone, częściow o pom arańczowe i żółte. Zasł. — krze» całkow icie odporny na mrozy, często stosowany jest na formowane żywopłoty (także w półcieniu), w cześnie zielone na w iosnę i barwne jesienią.
S E K C JA C H A E N O P E T A L U M
P ła tk i ± o k rą g łe , s z e ro k o ro z p o s ta rte , z re g u ły b ia łe lu b k re m o w e ; n itk i p rę c ik ó w zw y k łe białek w ia ty , je ś li s ą z e b ra n e w k w ia to s ta n y , r o z k w ita ją w n ic h ± je d n o c z e ś n ie .
C otoneaster m ultiflorus Bttnge — irga wielokwiatowa. Szeroki, rozłożysty krzew, z cienkim i, łukowało przewisającymi gałęziam i, do 3(4) m wys. i 0. Li, jajow ate (2 -5 cm dl.), na szczycie tępe lub zaokrąglone. ± jn a lo w e, dojrzałe obustronnie nagie, od spodu niebieskaw ozielone. Kw. bjale, około 1 cm 0 w w yprostowanych, ( 6 - ) ) 0 ~ 20-kwiatowych podbaldachaeh (kwitnące krzewy przypom inają tawuiy z sekcji C ham aedryon); kielich nagi; nitki pręcików i pylniki białe; zapach nieprzyjem ny. Ow. odw rotniejajow ate lub + kulisie, 8—10(—12) mm 0 , początkowo .czerw-cmc, przed opadnięciem wiśniowe; 'dojrzewają i opadają wcześnie — V IU -IX (X ); orzeszki 2, ściśle ze sobą złączone. W yst. — rozległy zasięg w środk. Azji. D ekor. — zwłaszcza pokrój i kwiaty — najważniejsza 11 nas irga ozdobna z kwiatów. Liście jesienią żółte. C o to n e a s te r tla n tiiie r i
C .K .S c h n e id .
—
irg a
D a m m c n i.V z i m o /.ic ]o n y j k rz u w .
Rys. 111. Cotoneaster multiflorus (1), C. damm eri (2), Cotoneaster 'Ursynów' (3) D e k o r. — n a jn iż s z e irg i, tw o r z ą e k s p a n s y w n e , z im o z ie lo n e k o b ie rc e (c z ę s to je d n a k o s z p e c o n e przez p rzera stają ce j e c h w a s ty ); lic z n e , biało k w ia ty ; o w o c e ja s k r a w e , a le n ie z b y t w id o c z n e —- u k ry te pod liśćm i. W y m . i z a s t .
g a łą z k i, je ś li n ie p rz y k ry te ś n ie g ie m , ± m a rz n ą z im ą . ic h liśc ie z a sy c h a ją
j opadają; n a le ż y w ię c .sadzić o d m ia n y ja k n a jn iż s z e , /.n o s z ą p ó łc ie ń .
RODZAJ AMELANCHIER — ŚWIDOŚLIWA *
u ..p ło żących
(n a z w a p r z e ć i z y m ś k a , p o p r z e z fr. —
i z a k o rz e n ia ją c y c h s ię g a łę z ia c h . L i. e lip ty c z n e ,,/, p o d w in ię ty m b r z e g ie m ,,d o 1,5 -3 c m d l., skórzaste, b ły s z c z ą c e , d o jr z a le
±
n a g ie .
Kw. po
l - 4 , J j u i l s , o k o ło
1 cm
0. Ow.
±
k u lis te , 6 -7 m m 0,
Krzewy lub nieduże drzewa; czasem z podziemnymi rozłogam i i odroślam i korzeniowymi. P. pączki duże, zwykle zaostrzone i czerw onawe. Li. okrągławe lub wydlużonojajowale, brzegiem pilkowane lub karbow anopilkow ane, w pąku i młode wzdłuż nerwu złożone (poza A. bariminitiiia (Tausch)M .Roem .). Kw. w ( ł —)4—20-kwiatowych gronach, czasem wiechowato rozgałęzionych u nasady; na krótkich, ulistnionyeh pędrnifTboeznych i czasem na szczycie ubiegłorocznego przyrostu **;
śro d k . C h in y .
L ic z n e i c z ę s to b a rd z o d o s ie b ie p o d o b n e o d m ia n y o g r o d o w e 10 p r z y n a jm n ie j w c z ę śc i m ieszańce z, ta k im i g a tu n k a m i, ja k C. e o n s p ic u u s , C. fr ig u t n s c z y C. s ttlic ifo liu s ( g a tu n k i d ip lo id a ln e , ro zm n ażające się p ł c i o w o ! )
le fo rm y n a le ż y o p a tr y w a ć je d y n ie n a z w a m i k u lty w a r o w y m i, n a p rz y k ła d :
C o to n e a s te r 'S k o g lio ln P pu ijstarsz.a o d m ia n a , k rz e w y o w o c u ją s k ib o ), C o to n e a s te r ‘C o ra i B eatily ’, C o to n e a s te r ‘E ic lilio lz ’ c /.y ^ C a to n e a s te i ‘U rs y n ó w
j (W ,
la m e la n c h e , z n ie k s z ta łc o n e n a :
ra m ó la n c h e )
Q a s k m w t> c/.erw onc, ję (4 )5 or/.esz.kam i. W y s t.
lu d o w e , z S a b a u d ii i P ro w a n s ji —
S e n e k i). M o ż n a j e te ż z a lic z a ć d o C. K m ecicu s
K lo lz lu b d o G ru p y S k o g h o lm , D e k o r . — n a jn iż s z e irg i, tw o rz ą e k s p a n s y w n e , z im o z ie lo n e k o b ie rc e ( c z ę s to je d n a k oszp eco n e
.
przez, p rz e r a s ta ją c e j e c h w a s ty ); lic z n e , b ia łe k w ia ty ; o w o c e ja s k r a w e , ¡tle n ie z b y t w id o c z n e — ukryte p o d liść m i. W y m . i z a s t . — g a łą z k i, je ś li n ie p rz y k ry te ś n ie g ie m , t m a r z n ą z im ą . ic h liś c ie za sy c h a ją '
\
**
m u c h o ę n ik , n icn . F e ls e n b irn e , ro s. u p r ą . t Mni g ; ; .. .m;i n .ev bi n . . . ............... A s e r yv ic e r. ri iyj ,.J, j u n w , w ^^ ^ rez.es. W z ro st g a lę /i k o n ty n u u je w ó w c z a s pę^l syH cpiyi '/.u y , k tó ry w y ra s ta tu ż
i o p a d a ją ; n a le ż y w ię c s a d z ić o d m ia n y j a k n a jn iż s z e . Z n o s z ą p ó łc ie ń .
iś a nasady s z c z y to w e g o k w ia to sta n u .
j
274
ćV' t»K r-
I
po
k w itn ie n iu
275
pel«»'wczesne kw iaty — u niektórych gatunków przed rozw inięciem się , .. kwitną jednak krótki). Krzewy części gatunków w czasie rozwijania liści *'dn'ie /Ah:!!'vv' ()ne — m iedzianobrązowe — ładny kontrast z białymi kwiatami; • „ /b a r w y zwykle bardzo efektowne — pom arańczowoczerw one i żółte (na Je' A. la m a re k ii). Owoce opadają w lecic, wkrótce po dojrzeniu, są chętnie ^ h n e przez ptaki. W ym . i z;ssL — wymagania siedliskowe bardzo male, / ¡ / ś l i w y co.sną na suchych, piaszczystych i kam ienistych glebach; w miejscach joDccznyeh lub półcieniu. O dporność na mrozy duża. Kwiaty) nńódTfdajne/pylck, Zęsto nektar). Tw orzące kępy świdośliwy mogą być sadzone wzdłuż szos i autostrad. i / Ą iiiclaiicliu'!' o v u lis M ętlik . (A. v u lg a ris M o e iic h , A . ro tu n ilifo lia ( L a n i.)D u m .C o u rs .) — ś w id o ś liw a i
vita Doiić luźny k rz e w , z w y k le d o o k o io 2 111 w y s. L i. i m io tle p ę d y p o c z ą tk o w o g ę s io liiaio ¿ólftwo szaro ) o w ło s io n e , p o le m o w ło s io n y ty lk o o g o n e k i ± n e rw o d s p o d u liśc ia ; e lip ty c z n e łu b
oclwrolniejajowale (d o 5,5 c m d l.), b r z e g ie m g ru b o k a r b o w a n o p ilk o w a n e , w d o ln e j p o ło w ie c z ę sto cilobrzegic, na s z c z y c ie + z a o k rą g lo n e , c z a s e m le k k o w y c ię te ; w c z a s ie k w itn ie n ia z ło ż o n e w z d łu ż nerwu lub już + p ła sk ie , z ie lo n e . K w . ilo ść d u ż e , d o 4 c m 0 , p o ( 3 - ) 5
10, w w y p ro s to w a n y c h , g ę s ty c h ,
•Mikowo siln ie o w ło s io n y c h g ro n a c h ; p ła tk i o d d o łu o w ło s io n e (!), sz y jk i s łu p k a w o ln e i b a rd z o krótkie
zw y k le c a łk o w ic ie u k ry te w c z a rc e k ie lic h a (!); n ie p rz y je m n ie p a c h n ą c e . O w . 7
10 111111 0 ;
oS ow ocostann i szy p tiłk i o d la n iu ją się w k ró tce, p o o p a d n ię c iu o w o c ó w . W yst. — pil. i śro d k . E u ro p a , p ii.-z u c h . A liy k a , p d .-z n c h . A zja . G a tu n e k c ie p ło - i ś w ia tlo ż ą d n y , nnjr-zęścici Ina w a p ie n n y »). s k a lis ty m p o d ło ż u . W P o ls c e d z ik o n ie w y s tę p u je , a w u p ra w ie b a rd z o rzadka, nazw a p o w sz e c h n ie n a d u ż y w a n a !
Rys. 112. A m e la n c h ie r la m a rc k ii (1), A. ova lis (2), A. sp icata (3)
płatki odw m lniejajow ate do lancetowatych, zwykle białe, czasem różowawe; ow ocolistków (2-)5, częściow o zrośniętych ze sobą i z dnem kwiatowym, szyjki przynajmniej w górnej części wolne; pręcików (1 ()—)20; IV -V . Ow. iablkowate. gdy dojrzale — z miękkimi ścianami komór nasiennych, a zatem jirzypominają jagody: kulisie (5-15 mm 0), z trwałym kielichem; początkowo czerwone, potem prawie czarne, zwykle z sinaw ym nalotem woskowym, bez przelchlinek; często soczyste, sloclkawe *: VI-V!U(IX). G at. — 6 gatunków zbiorowych (według innych poglądów 25 -3 0 drobnych gatunków); większość w Ameryce Pn., poza tym w Eurazji; w środk. i pn. Europie, zwykle na glebach o kwaśnym odczynie, od dawna zdziczałe 4 gatunki — najczęściej A. spicata i A. alnifolia, w basenie M. Bałtyckiego (nie w Polsce) — A. eon fasa Myl., a na z.acli. Europy — A. lamarekii.
lĘAmelanchier spicata (Lam. )K.Koch non G.N.Jones (A. ovalis (Wilki. )Borkh.) — świdośliwa kłosowa. Krzew rozrastający się szeroko dziękiIrozlogoni o licznych, ^yprostewaityeh gałęziach (zwykle 2 - 4 m wys.). Li. i..pędy. początkowa. żółtawo .filcowane; zwykle szerokoeliptyczne lub szerokoodwrolniejajow atc, do 6 -7 cm dl., brzegiem drobno piikowane, na szczycie krótko zaostrzone; w czasie kwitnienia częściowo już płaskie, jasnozielone. Kw. około 2 cm 0 , po ( 6 -) 8 -l2 (- 2 0 ) , w wyprostowanych, gęstych, początkowo silnie -owłosionych gronach; płatki na szczycie zwykle orzęsionc, szyjki słupka znacznie dłuższe od czarki kielicha, u nasady owłosione, częściow o zrośnictc:-aapach nicprzyjem ay. Ow. 8 -1 0 mm 0 , soczyste, ale niezbyt sm aczne; rozgałęzienia ow ocostanów pozostają długo na gałązkach, Wyst. — wscli. rejony Ameryki Pn. — gatunek z kręgu szeroko ujmowanego A. canadensis (L.)M edik,; w Polsce tu i ówdzie zdziczały, podobnie jak pochodząca zzach, Ameryki Pn. świdośliwa olcholistna — A. alni/olia (Null.)Nułt., o podobnym (lo A. spirala charakterze wzrostu, podobnych kwiatach i kwiatostanach, a różniąca się m.in. liśćmi w czasie kw itnienia płaskimi, poza tym brzegiem grubo karbowanopilkowanymi, sztyw nym i i od spodu niebieskawoziclonymi. ■iI A m c ltin c h te r la m a r c /iii K G .S c łm ie d . !A . b o lr y a p iu m (L .r.)B o rk h ., A. r a n tu lr a s is m ict. et b o rt., n o n Mętlik.)
:1: W A m e ry c e o w o c e by 1y w ie lo ra k o u /.y tk o w a n c p r z e / In d ia n ; a w sp ó łc z e ś n ie s;j ja d an e przez d z ie c i:
w zn e h .
A . la in tiirk ii.
E u ro p ie
tul
X V III
w.
sadzono
w
o b e jś c ia c h
w ie jsk ic h
d rz e w a
rodzynkow i'
- ś w id o ś liw a t . a m a r c k a . .S zero k i, ro z ło ż y s ty k rz e w luli n ie d u ż e d r z e w o (d o 10 m w y s.),
>■ zaokrągloną k o ro n ą ; lic/, r o z ło g ó w . L i. ty lk o p o c z ą tk o w o o d s p o d u b ia ło , je d w a b is to o w ło s io n e : w y tłlu żo n o o d w ro tn ie jajo w ate, 4 .5 - S .5 c m d l., n a s z c z y c ie k ró tk o z a o s trz o n e , b rz e g ie m na ca łej d łu g o ś c i drobno p iik o w a n e; w c z a sie k w itn ie n ia m ie d z ia n o b rą z o w e , z ło ż o n e (ta k ż e n a siln y c h d lu g o p ę d a c h liśc ie
277
m m
± /.ło ż o n e ). K w . 2 - 3 t i n 0, b ia łe , na /.ew n g tr/, c z ę s to p o c z u lk o w o ró ż o w a w c ; p o a, i»» w r»;s> 1 łl*t ' / \ \ l ic!i iiu*\/i*lł tii’in\/ł*li n m n 'i c l r \i 1 11 .................... w y pi wrto’t<ć(/'iii\rrvli s to w a n y c h 1lu b z w is a ją c y c h , lu ź n y c h g ro n a c h ; sz y jm lk>ii <1/ d o ln y c h k w .“ iav'16), ló w d łu g ie , Wydlu)~ s ię je s z c z e w m ia rę d o jrz e w a n ia o w o c ó w ; sz y jk i s łu p k a d łu g ie , u n a s a d y z r o ś n ię te i nag ie k i- r ^ ■............. 1 ..: . , ............. > -. - . . ’ ci,ch na z e w n ą trz m igi, a w śro d k u w e łn is to o w ło s io n y ; z a p a d n i b ra k . O tv . o k o ło I c m 0 soczvsm i sm aczne;
, ■ • ro z g a łę z ie n ia
. . . . . . . o w o c o s in n ó w n ie trw a łe .
,y
siodła,.c
W y s l. — ■ p n .-w s c h . re jo n y A m e ry k i I’n., g a tu n e k z k rę g u s z e ro k o u jm o w a n e g o A
„, 7,
(K M i c h s .ib e r n ą l d ; w u p ra w ie p ra w ie z a w s z e p o d n a z w a A. ca n a d en sis-, c z a se m z d z ic z a ły .
° reo
ve x drobnych, twardych niclupek i zarazem pozorne ■ j W f e y * z reguły hypancjum; czerwone do c .arnych.
otoczone
żitnęsn y
około 120, na półkuli północnej, najczęściej w strefie klimatu Gal, v.,J10„o; w Polsce dziko rośnie 14 gatunków, a około 10 raz obcych to utnlltr ‘ e , ąttinki od dawna zadomowione. P n ,ronina w ię k s z o ś ć g a tu n k ó w n a le ż y d o p o d ro d z a ju R o s a , a ty lk o 4 d o p o z o s ta ły c h 3 p o d • ty
PODRODZINA R O S O ID E A E — RÓŻOWE
IB
d o p o d ro d z a ju P h ily r h u tlo n d a lc k o w s c h o d n itt R. r o s lm r g ltii T ra tt., o h y p a n c jm n b a rd z o
g riib o śc ien n y m , k o lc z a s ty m i z ie lo n y m , ta k ż e w fa z ie o w o c u , a n ie łu p k a c h u m ie s z c z o n y c h
duf ' ”wl t)nje h y p a n c ju m ; d o p o d ro d z a ju H u lth e m ia — R o s a p e r s k a M ic h x ., o liśc ia c h p o je d y n K rz e w y , z
re g u ły
p ó lk rz e w y
s k rę lo le g le ,
i ro ś lin y
c z ę s to
z ie ln e
z ło ż o n e ;
( z w y k le
w ie lo le tn ie ) ,
z p rz y lis tk a m i.
ty lk o
K w . z w y k łe
w y ją tk o w o
(4 - ) 5 - k r o ln o ,
d rzew a
Li
'
słu p k i zwykle
lic z n e , w o ln e , c z ę s to s to ją c e n a ± w y p u k ły m d n ie k w ia to w y m (n a p rz y k ła d R n ln is ) lub otoczon d z h a n k o w a ly m
dnem
k w ia to w y m
(h y p a n c ju m ;
na
p rz y k ła d
H u sa ),
z n ią ż n ia
z
1 -2
'
W e flo rz e P o ls k i tło tej p o d ro d z in y n a le ż ą g a tu n k i z ro d z a jó w D r y a s , R o s a ł R u b a s , a uprawiane s ą g a tu n k i i z in n y c h ro d z a jó w i R h m lo ty p o s .
— K e n i a , N e e ittsia , P a te n lilla (b ra k k ra jo w y c h g a tu n k ó w krzewiastych)
RODZAJ ROSA — RÓŻA*
i M eksyku, o
+
s u c h y c h , s z e r o k o o tw a rty c h h y p a n c ja c h
(są to c e ch y
/ - P otne, k tó re w sk a z u ją z a p e w n e nu to, ż e n ie ln p k i p rz o d k ó w d z is ie js z y c h r ó ż w y s y p y w a ły się
zalążkami’
p rę c ik i z w y k le lic z n e . Ovv. z w y k łe z b io ro w e , 7. d ro b n y c h o r z e s z k ó w , n ie ltip e k lu b p estk o w có w
-I be/, p rz y lislk ó w (!) i k w ia ta c h ż ó łty c h , a d o p o d ro d z a ju H e s p e r o d o s — 2 e n d e m ic z n e g a tu n k i
n 'Vo m m icz a S t. Z je d n .
C W er liim o tĄ Cni i,:o)i-'iu'\
(tac. ro s a z gr. rh o d o n — sta ro rz y m s k a n a z w a róż)
Krzewy o różnym pokroju lub grym itywne pnącza; czysto z ^odroślami korzeniow ym i. P. zw ykle t kolczaste, kolce bardzo "zm ienne — od silnych, w ygiętych, hakowatych po cienkie szczecinki Li. z. reguły sezonowe i nieparzystopierzastozlożone, z przylistkam i zrośniętym i z ogonkiem liściowym. Iiw. (4-)5-krotne, w wiechach, podbaklachach, baldachogronach lub pojedynczo; działki kielichu cnłobrzegie lub najwyżej 3 z nich (w pąku — zewnętrzne) obu- lub jednostronnie ± postrzępione ***; słupki liczne, wolne, we wnętrzu hypancjum, z. którego — przez jego ujście (orificjum ) — w ystają tylko szyjki słupków. Ow.
M ile rzy k ó w ateg o , d la z w ie rz ą t n ie a tr a k c y jn e g o h y p a n c ju m i ro z p rz e s trz e n ia ły się b y ć m o ż e a n e m o i c g z o z o o c h o ry c /.n ie ().
p e|i()r. najpopularniejsze od wieków krzewy ozdobne z kw iatów, uprawiane już w starożytności. W wyniku wielowiekowej hodowli otrzym ano tysiące odmian, 0 kwiatach często bardzo dużych i pełnych. Te „ogrodowe", „szlachetne” róże powtarzają zwykle kwitnienie, w przeciw ieństw ie do większości róż dzikich. W iele g a t u n k ó w ma ozdobne owoce (na przykład R. moyesii Hemsł. et E.Ii.W ilson, R sweginz.owii Koehnc), niekiedy efektowne kolce (A\ sericed) lub niebieskawozielone liście (R. glauca). W ym . i zast. — róże dzikie, tzw. botaniczne, dobrze rosną na glebach przeciętnych, w miejscach słonecznych; wymienione róże są na ogól odporne na mrozy; cięcie w skazane raczej tylko dla przerzedzenia starych krzewów. Z a sto so w an ia r ó ż n o ro d n e . R ó żu d lu g o p ę d o w e (tz w . p n ą c e ) s ą p r y m ity w n y m i p n ą c z a m i, c z e p ia ją się podpór za p o m o c ą k o lc ó w i w y m a g a ją p r z y w ią z y w a n ia d o p o d p ó r (n a p rz y k ła d R. m td d jh tr a ) . R ó że krzaczaste, s a d z o n e w g ru p a c h lu b s z e re g a c h , tw o r z ą d z ię k i k o lc z a s ty m g a łę z io m tru d n e d o p rz e b y c ia zarośla; n ie k tó re m o g ą b y ć s to s o w a n e n a fo rm o w a n e ż y w o p ło ty (n a p r z y k ła d R. r u b ig in o s a , R. r n g o s a 1 R. vitlosu). N ie k tó re ró ż e , z w ła s z c z a
te, k tó re d a ją
rpz.lpgi. z n a jd u ją z a sto s o w a n ie
w utrw alaniu w y d m lu b s k a r p (,R. p in ip in e llifo lia , R. rngosZj); in n e z n a jd u ją z a s to s o w a n ie w p a s a c h zieleni, sa d zo n y ch w z d łu ż s z o s i a u to s tr a d { K ig la u c r r, R . X F itg o tid a B e id e r et W ijn a n d s ). C o ra z c z ę śc ie j sadzone są ró ż e o jc h a ra k le rz .e k rz e w ó w o k ry w o w y c h , n a p rz y k ła d R . ‘N o z o m i’ .
* A n g . ro s c , cz.es. rtrże, n ie m . R o so , ro s. p o j ą . N ie ty lk o p ra w d z iw e ró ż e s ą w w ielu językach*
O d n ie p a m ię tn y c h c z a s ó w „ o w o c e " r ó ż b y ty u ż y w a n e w k u c h n i — z n a n e s ą z w y so k ie j z a w a rto śc i
o p a try w a n e ty m m ia n e m , na p rz y k ła d „ n iż u c h iń s k a " , u p ra w ia n a c z a s e m w d o n ic z k a c h , to Hibiscus
w itam iny C; d o c e n n ie js z y c h p o d ty m w z g lę d e m n a le ż ą R, o s y o d o n B o is s . z K a u k a z u , R. s w e g in z o w ii,
r o s a - s in e n s is L „ „ ró ż a je r y c h o ń s k a " to m .in . A n a s ta iic a h ie r o c h u n ik a L. (ato ta k d a w n ie j nazywano
R. ru g o m , a z k r a jo w y c h — R. in a ja lis i R. v l lh x a S N g o s p o d a r s tw ie d o m o w y m o w o c e d z ik ic h ró ż
11 n as i w ic io k rz e w y ), ii „ ró ż a a lp e js k a " to R h o d o d e n d r o n f e m i g i n a t m L.
— k rajo w y ch i o b c y c h (R . r u g o m ) —
** l'r z y o z n a c z a n iu ró ż n a jw a ż n ie js z e s ą c e c h y k w ia tó w , o w o c ó w i ś r o d k o w y c h lu b szczytow ych
z w a n e c z ę s to „ g ło g ie m " , s ą u ż y w a n e n a p rz e tw o ry , w in a
i nalew ki; z p ła tk ó w r o b io n o d a w n ie j k o n fitu ry (R . g td lic a ‘C o n d ito ru iii* ), d e s ty lu je s ię le ż /. n ic h o le je k
liści p ę d ó w k w ia to w y c h ; n a to m ia st k sz ta łt i „ s iła " k o lc ó w s ą c z ę s to b a r d z o z m ie n n e w o b rę b ie jednego
różany (n a p rz y k ła d z p ła tk ó w R . y tln in n s c e ita M ili. ‘T r ig in tip e la la ’, u p ra w ia n e j w „ D o lin ie R ó ż "
g a tu n k u i n a je d n y m k rz e w ie — w k a ż d y m ra z ie n a le ż y b ra ć p o d u w a g ę k o lc e sz c z y to w y c h partii'
w rejonie K a z a n ly k u w B u łg a rii). W śród w ielu c h o ró b r ó ż d z ik ic h i s z la c h e tn y c h s ą rd z e (w y w o ły w a n e p rz e z ró ż n e g a tu n k i z ro d z a ju
w y ro ś n ię ty c h d lu g o p ę d ó w , w re jo n ie , g d z ie p o ja w ia ją s ię b o c z n e p ę d y k w ia to w e . N ie m a k o lc ó w — na p ę d a c h k w ia to w y c h i w g ó rn e j c z ę śc i d lu g o p ę d ó w — R o s a p e n d n lin a ! ... ró ża a lp e js k a , cz y li „ró ża beż
Rhragm idium ), m ą c z n ią k p ra w d z iw y ( S p h n e r o lh e c a p a n n o s a ), m ą ę /.n ia k r z e k o m y ( P e r o n o s p a r a s p a rs a ),
k o lc ó w " , ¡1 ta k ż e m .in . R . M u n d a A iło n i w y s e le k c jo n o w a n e , s to s o w a n e ja k o p o d k ła d k i w szkółkach,
czarna p la m isto ść liści (D ip lo c a r p o n ro sa e ). S z k o d n ik a m i róSTsą m liri. s z y p s z y n ic c ró ż a n y — D ip h le p is
l o n n y R o s a t a n in a i R. m u ld /lo r a .
rosae, b io n k ó w k n , k tó ra p o w o d u je p o w s ta w a n ie d u ż y c h , k u listy c h ; „ k o itim ia s ty c h ” n a ro śli mt k o ń c a c h
1
*** O b r a z u je 10 ła c iń s k i w ie r s z y k - z a g a d k a : ( J n in ą a e s a n i fr a tr e s , d n o s u m b a r b a li, d u o sine h u rtu 1 n a li, nn iis e s tp iin tiu e n o n h a b e t b a r h a in u tr im /u e (B y ło p ię c iu b ra c i, d w a j b y li b ro d a c i, ilwir-
gałązek, o b n a ż a c z n iż ó w k a - ..Ą i- g & n - h r o p a s , k tó re g o la rw y z ż e ra ją liśc ie, sk o c z k i ró ż a n e — T y p h lo c y b a rosae, p lu sk w ia k i, k tó re ż e ru ją od' sp & h i liśc ia itd.
z n atu ry j u ż b e z b ro d y , a je d e n m iał b ro d ę z je d n ej ty lk o stro n y ).
279 4
PODRODZAJ ROSA
y łS l __ od p d .-z a c li. i pd. E u ro p y , p rz e z śro d k . A z ję p o S y b e rię (i w sc li. A z ję ?); w P o ls c e tu
i
I ly p a n c ju m }><> d o jrz e n iu m ię s is te : n ie lu p k i n a jc z ę ś c ie j na d n ie i ściaiiioich...hypanc}um
je z d z ic z a ła , m y lo n a z R. r u b ig in o s a . ' ^ ' Uj) e k o r . ^
S E K C J A flM P I N E L L I F O U A E
'
dobry
n isk i k rz e w o d e lik a tn e j b u d o w ie ; k w itn ie o b fic ie i w c z e ś n ie , ale k r ó tk o . W y m . i z a s t.
krzew ki •
na m ie js c a s u c h e i s ło n e c z n e , je d en z n a jle p s z y c h d o u trw a la n ia sk a rp .
•
Rosa fo e titla
'
(R- I " 11’"
M ili.) —
r ó ż a ż ó łta .
K rzew
u n as z w y k le d o
1.5 m w y s.
kolcami p ro sty m i lu b le k k o w d ó l o d g ię ty m i, r o z s z e rz o n y m i u n a s a d y , s lo m k o w o ż ó lly m i, c z a se m l M ię d z y in n y m i k rz e w y o w y p ro sto w a li vch_ p ę d a c h . z w y k le z p o d z ie m n y m i rozłogam i- k z w y k le p rz e c h o d z ą c e w d ro b n e jg ie lk i i s z c z e c in k i: lislk ó w 7 -ł> ( - l I ), p rz y lis lk i w n sk ie . z i t t l g J - .
f
w ą s k im i „ u s z k a m i"; k w ia to s ta n y z w y k le I- k w ia to w e , k w ia ty z w y k le b e z p o d k w ia tk ó w , płatki bi-il.
’
ż ó łte , sz y jk i s łu p k ó w k ró tk ie , w e łn is to o w ło s io n e , tw o rz ą d u żt|, s ie d z ą c ą ja k k o re k w śro d k u "orifp
żó llc (!): d z ia łk i z w y k le p ie rz a s te , k u s z c z y to w i c z ę s to ro z s z e rz o n e ; n ie p r z y je m n ie p a c h n ą c e foćtidusL V - V I . O w . ± k u lisie , c e g la s lo e z c r w o n e ; u n as z w y k le b ra k ; V III(IX ). ^
g łó w k ę . w o ln e ; d z ia łk i z w y k le e a lo b rz e g ie , trw a le , na „ o w o c u c lt" ± w z n ie sio n e ,
/-)' Kosa pimpinellifolia L.
(A‘.
spinosissima
L.)
- ^ J i ó ż a g ę s to k o lc z a .s ta (iiiiiin in e lk a ).
o d w ro ln ic ja jo w a ly c li
(1 -2
cm
d l.),
n a g ic h
A zja Mt>-. śro d k . A z ja . C z a s e m z d z ic z a ła w p d .-w sc li. P o ls c e .
Niifcj
liib -*bcl spodu
tkA c rz a d k ie u d z ik ic h
ró ż ż ó łte k w ia ty ; o b e c n ie rz a d k o s p o ty k a n a —
c z a se m
(t ogródkach czy na d z ia łk a c h , z w y k le w p e ln o k w ia to w e j o d m ia n ie ‘P e r s ia n a ’ (= ‘P e rs ia n Y e llo w ') . Od lej róży p o ch o d z ił ró ż e o g ro d o w e o ż ó łty c h i p o m a r a ń c z o w y c h k w ia ta c h . Rosa sericc a L itu ll. — r ó ż a c z l e r o p l a l k o w a ( r ó ż a je d w a b is ta : c z a s e m z a lic z a n a d o tw o rz o n e j
I k z p e , s z y d la s te , p rz e c h o d z ą c e z re g u ły w d r o b n e j a k lk i i s z c z e c in k i, I.i. 7 - 9 ( - l I(-listk o w e , o listkach lu b
1W y s t. U ekor.
( z w y k le d o I m w y s.), ro z ra s ta sic.(p rz e z ro z ło g i i tw o rz y k ę p y \k o lo n ie ) . 1’. c ie n k ie , kolce na ogól o k ra iila w y c h , s z e r o k o e lip ly c z n y c h
kolcam i ig ie lk o w a ty m i. L i. (5 ) 7 - ‘>-!islkow o, listk i e lip ty c z n e lu b o d w r o ln ie ja jo w a le (d o 4 c m
W osim glebow o p ilk o w a n e , s p o d e m n a g ie lu b ± z g r u e z o lk a in i. K w . z w y k le p o je d y n c z o ( o k o ło 5 cm
tylko dla teS0 gtth m k u s e k c ji S e r ic e a e ). K rz e w o w y p r o s to w a n y c h p ę d a c h , n n as d o o k o ło 2 m w y s.
+ z g n tc z o lk a m i. K w . z w y k le {¡ą je d y n c z o ( 3 - 5 c m O ).-białe lu b k ro m o w o h ia lc : (V —)V I. O w . okrtjgławc
p pokryte s p ła s z c z o n y m i k o lc a m i o siln ie r o z s z e rz o n e j n a s a d z ie , u ło ż o n y m i n a pędzie, c z ę ś c io w o p o
lu b g rtis z k o w a lc ( 1 - 1 ,5 c m o ) | e z tiru e lu b f io le lo w o c z a r n e ^ sz y p td k i tej s a m e j b a rw y ; V III—IX.
2_
param i; p o za ty m — s z c z e c in k i. L i. 7 - 1 1 (—17 )-lis tk o w c , listk i ± e lip ty c z n e (d o 3 c m d l.), o s tro
pilkowane, o d s p o d u ± je d w a b iś c ie o w ło s io n e (= s e rie e u s ). K w . p o je d y n c z o (z w y k le 2 ,5 - 3 ,5 c m 0). z 4 płatkam i (!), b ia łe ; V - V I . O w . g r o s z k o w a te , d o 1,5 c m d l., n a c ie n k ic h lu b z g r u b ia ły c h s z y p u lk a e h , czerwone lub p o m a ra ń c z o w o ż ó lle ; VI -V II — s z y b k o o p ad a jtt. W yst. — pd. C h in y i H im a la je . D ck o r. —
b a rd z o
o ry g in a ln e
k o lc e , z w ła s z c z a
n a b u jn y c h
pędach —
za
m ło d u
c z e rw o n e
i przeświecaj,-|cc p o d sło ń c e . f. p le r a c a n lh a b ra n c h .
i', o s k r z y d lo n a . K o lc e s z c z e g ó ln ie s z e ro k ie u n a s a d y i g ę s to
trtoźone no p ęd zie.
S E K C JA R O S A
M iędzy in n y m i k rz e w y o w y p r o s to w a n y c h p ę d a c h , z p o d z ie m n y m i ro z ło g a m i; k o lc e z w y k le ¡muklc, + p ro s ie lu b ly lk o le k k o z g ię te , p r z e c h o d z ą c e w d r o b n e ig ie łk i i g r u c z o łk o w a te s z c z e c in k i; liście 3 - 5 ( - 7 ) - lis tk o w e , p rz y lis lk i w ą s k ie , z d łu g im i „ u s z k a m i” ; k w ia ty p o je d y n c z o lu b p o k ilk a , z szybko o p a d a ją c y m i p o d k w ia tk a m i, sz y jk i s łu p k ó w k ró tk ie , z w y k le + o w ło s io n e , w o ln e ; d z ia łk i z licznym i la tk a m i, z w y k le o d g ię te w d ó l, s z y b k o o p a d a ją c e . Do tej s ek cji n a le ż y ty lk o I g a tu n e k . \ / 'R o s a g a llic a L .
r ó ż a f r a n c u s k a . N isk i k rz e w , z w y k le 0 ,5 - 1
m w y s. I’, c ie n k ie ,jJ e H k a ln e .
Li. skórznsle, listk i ja jo w a te d o .o k rąg ław y c ff,~ (iu że (d o 6 - 8 c m d l.), p ilk o w a n e lu b k a rb o w a n o p ilk o w a n e , z w ierzchu c ie m n o z ie lo n e , n a g ie i b ły s z c z ą c e , o d s p o d u ja ś n ie js z e , n a g ie lu b o w ło s io n e , z g ru e z o lk a in i lub bez n ich . K w . d u ż e , d o 7 (~ 9 ) c m tj,3 :ie m n o ró ż .o w e , p a c h n ą c e ;' V I~V I1. O w . ja jo w a te ( 1 - 2 c m d l.), gładkie lub ze s z c z e c in k a m i ¿ u k o ń c z o n y m i g iru e zo ik an ti, n a ś z y p u lk n c h g ę s io p o k ry ty c h ta k im i s a m y m i grticzołkum i i s z c z e c in k a m i; IX . W y st.
pd. i śro d k . liu ro p a , p n . A n a to lia i z a c h . K a u k a z ; w P o ls c e p r z e b ie g a p ó łn o c n a g ra n ic a
zasięgu tej ró ż y , ro ś n ie o n a ly lk o w p o łu d n io w e j c z ę śc i k ra ju , a i tu c o ra z rz a d z ie j, w r o z p ro s z e n iu — je st to g a tu n e k g in ą c y . K rz e w y r a tu je w p e w n y m s to p n iu ro z m n a ż a n ie p rz e z r o z ło g i, a le i ittk ulegają p resji in te n s y w n e j u rb a n iz a c ji i n o w o c z e s n y c h m e to d u p ra w y ro li, g in ą p rz y w y p a la n iu tra w itd. R óża fra n c u sk a ro ś n ie n a jc h ę tn ie j n a p o d ło ż u w a p ie n n y m , w m ie js c a c h c ie p ły c h , n a s ło n e c z nionych. D c k o r. — s z e ro k ie , n is k ie k ę p y i ła d n e , d u ż e k w ia ty ; o d m ia n y n ie są ju ż o b e c n ie u p ra w ia n e ; ta
Flys. 113. R osa s e ric c a (1), R. ro x b u rg h ii (2), U. p im p in e llifo lia (3)
?
róża d ala p o c z ą te k
w ielu o d m ia n o m
s z la c h e tn y m .
N ie g d y ś b y ła
to je d n a
z p o d s ta w o w y c h
ró ż
281
é á é m 'H .
ozdo b n y ch
w
E u ro p ie ,
obok
sw ych
znanych
ty lk o
/. u p ra w y
R. x r c n li/o li(i I.. — ró ż y slu lisln c j i R. x d a m a s t:e n a M i l i , ró ż y
d o m n ie m a n y c h
m ie s z a ń c y
d a m a s c e ń s k ie j.
~~
R ó ż a d a m a s c e iis k a lo u p ra w ia n y o d c z a só w s la ro ż y ln y c ii m ie s z a n ie c R. g u llic a i — R. p lio c u ic ia B o is s . M a p rz e d e w s z y s tk im p e łn e k w ia ty , n a
M
± w y p ro s to w a n y c h szy p u ik ach
^
ty m s iln ie js z e k o lc e i d o ś ć d ltig ic s z y jk i słu p k ó w . S p o ty k a n a ti n as 1u i ó w d z ie , c z a se m pó łd zik o 020 p rz y k ła d n a p rz y c h a e ia c h .
'
R ó ż a s liiłis tn a , s ta ro ś w ie c k a „ k a p u śc ia n a ró ż a " (a n g . c a b b a g e ro se, n ie m . K o h łro s e ), to dotnniem m ieszan iec R. p a l i k u i R. xdaw < isceiui, m a gahizki g ru b s z e n iż ró ża fran cu sk a, liście d elik atn iejsze, znacznie sz e rs z e p rz y lis tk i, d łu ż s z e słu p k i, a p rz e d e w s z y s tk im p e łn e k w ia ty , n a ± p rz e w is u jg c y c h szypułkacj.
SEKCJA C A N IN A E * K rzew y o w y p ro sto w a n y c h lu b łu k o w aty ch p e d a c h LpryniilyyY !ię.pm icza; z ro zło g am i łu b b ez rozłogów p ę d y z re g tiły p o k ry te k o lc a m i, c z a s e m
ła k ż e g r u c z o łk o w a ty m i s z c z e c in k a m i i ig iełk a m i; lifc^
5 -7 ( -9 ) -lis lk o w e , p rzy listk i w ą sk ie lu b szero k ie; k w iaty z p o d k w ia tk a m i, szy jk i s łu p k ó w k ró tk ie, owłosione lub n ie , w o ln e ; d z ia łk i k ie lic h a z reg u ły p ie rz a ste , w y p ro sto w a n e łu b o d g ię te , trw a łe lu b szy b k o opadające T u n a le ż y w ię k s z o ś ć ró ż e u ro p e js k ic h ; z a s ię g s e k c ji ty lk o n ie z n a c z n ie w y b ie g a p o za Europę S p o ś ró d ró ż k r a jo w y c h d o tej s e k c ji n a le ż ą : R. a g r e s tis S a v i — ró ż a p o ln a , R. c a n in a L. — róża dzika R. ih m u tlis B c c h st. c m . B o u lc n g c r — ró ż a siiia, R. in u d o r a F r. — ró ż a e lip ty c z n a , R . jtm d z iU ii
Besser
— ró ż a B e s s e ra , R. m ic n m th a B o rre r ex S m . — ró ż a d ro b n o k w ia to w a , R. r u b ig in o s a L. — róża rd z a w a , R . s h e r a r d u D a v ie s — ró ż a z a p o z n a n a , R. to m e n to s a S m . — ró ż a k u tn e ro w a ta , R. villosa L. — ró ż a ja b łk o w a i R . z a la n a W ie s b . — ró ż a w ę g ie rs k a .
<■ R osa canina L. — róża dzika (róża psia, szyp,szyna). Krzew do 3 m wys., o lukiTWi!JJi_wygi£iych pędach. P. pokryte jednorodnym i, silnymi, Jiakaatato zakrzyw ionym M colcam i. Li. 5-7-listkow e, listki bardzo zm ienne w kształcie, zieioneTuF”rzadziej sinawe, nagie lub obustronnie owłosione, wyjątkowo ocl spodu z gruczolkam i; brzegiem pilkowane; przylistki zw ykle wąskie. Ii w. pojedynczo lub w skąpokwiatow ych kwiatostanach; szypulki kwiatów zw ykle bez gruczolków, nagie; płatki jasnoróżow e lub rzadziej — »białe; działki pierzaste, zwykle bez gruczolków , na ow ocacirzw ykle odchylone w dól i szybko opadające; VI. Ow. zm iennego kształtu, szkarłatne; 1X(X). W yst. — Europa poza rejonami północno-w schodnim i, pn.-zach. Afryka, pd.-zach. i środk. Azja; w Polsce pospolicie. G atunek w yjątkow o zmienny. Zast, — podkładka pod róże ogrodowe — różne typy, w tym bezkolcowe. \ Rosa glauca Pourr. (R. rubrifolia . Vill.) — ró ża czerwonawa. Krzew o wyprostowanych pędach (do 2-3 m w ys.)ibezjub tylko[z bąrdzQ.krótkimi rozłogami} S e k c ja O m i n ą ć je s t w y ją tk o w a — o b e jm u je n ie s ta b iln e g a tu n k i, le c z ro je p o lip lo id a ln y ch m ie s z a ń c ó w , o k re ś la n y c h u m o w n ie n a z w a m i g a tu n k o w y m i. „ G a tu n k i” lej s e k c ji p o w s ta ły sto su n k o w o n ie d a w n o (s c h y łe k trz e c io rz ę d u i p le js to c e n ), p rz e z k rz y ż o w a n ie R. a m i n a z w y m a rły m i j u ż zap ew n e p rz e d s ta w ic ie la m i s e k c ji C in n a m o m e a e , R o s a i S yn sty lcw ; u p o d s ta w te g o p r o c e s u le ży n ie sp o ty k an y w c a ły m ś w ie c ie ro ś lin n y m ty p m e jo z y , c h a ra k te ry s ty c z n y ty lk o d la R. c a n in a . R ó ż e z s e k c ji C a n in a e w y k a z u ją
o g ro m n a
z m ie n n o ś ć
cech
m o rfo lo g ic z n y c h ,
o s c y lu ją c y c h
m ię d z y
cecham i
g atu n k ó w
P. kolce.nieliczne, zm iennego kształtu — proste lub hakowate. Li. 5-7(-9)-listkow e, listki eliptyczne lub jajow ate (około 2 -3 ,5 cm dl.), tylko pojedynczo pilkow ane (w przeciwieństwie do pozostałych om ów ionych tu róż), u nasady całobrzegie. z reguły nagie i —• podobnie ja k pędy — f tc g e łtm t^ abiegleu L sine-od nalotu;, przylistki d o ś ^ s zerojciij K w . zw ykle po kilka 1(3-4. om 0), o płatkach drobnych, wyraźnie krótszych od dziaSJk. róźowoezerwonych; działki całobrzegie lub z wąskimi latkami, szybko opadają; VT-VlI. O w . ± kuliste, drobne, 1 (—1,5) cm 0 , gładkie lub
w y jś c io w y c h , i p rz y s to s o w a li e k o lo g ic z n y c h , c o p o z w a la im z a s ie d la ć n o w e te re n y i ró żn o ro d n e s ie d lis k a ( Z ie liń s k i ^1985).
282
z gruczolkami.
p o k o r — jed n a z n a jle p s z y c h , róż, na ż y w o p ło ty ,¡ n a w e t (b rm ó w lm c
g ę s te , k o lc z a s te k rz e w y ;
tyiii c e n i o n a d la z a p c b u J i ś c i . in te n s y w n e g o z w ła s z c z a w u p a ln e d n i latem .
SEKCJA CINNAMOMEAE Między fnn)'inl k rz e w y 0 w y p r o s to w a n y c h p ę d a c h , c z ę s to / p o d z ie m n y m i ro z ło g a m i; k o lc e p ro s ie h i dko lekko zg ięte, u n asad liści ( rz a d z ie j k o lc ó w b ra k ); liśc ie 5 - 9 ( - l I » -listk o w e , p rz y lis tk i s z e ro k ie , * ^tymi ..u szk am i’'; k w ia to s ta n y
!~ lu b k ilk ttk w ia lo w e , k w ia ty
z w y k le ró ż o w e lu b c z e rw o n e ,
1 odkw iatkaini; s zy jk i s łu p k ó w k r ó tk ie , w e łn is to o w ło s io n e , tw o rz ą iluż;), s ie d z ą c a g łó w k ę , w o ln e ; ¿•.hJfci z reettly e a lo b rz e g ie , trw a le , na „ o w o c a c h " ± w z n ie sio n e Ta należ;i 2 g atu n k i k ra jo w e : R. in a ja iis ile r r m . (A’, c in iia in o m e a L .) H
ró ż a g irla n d o w a o ra z
u: L . - r ó ż « a lp e js k a .
■U^ Rosa rugosa Thunb. — ró ża p o m arszczo n a (róża faklzislolislna, róża japońska). Krzew do l,5 (-2 ) 111 wv.s.y>~licziiTiiirTózioa;ui'ii) o grubych, w ypros towanych gałęziach. P. z szydlastymi kolcam i oraz szczecinkam i. Li. (5 -)7 -9 Tśtkowe, listki szerokocliptycznc lu b jajow ate (do 5 cm dl.), .poinarezczonc. i w ierzchu nagie, ciem nozielone i błyszczące, od spodu gęsio ow łosione i często z gruczołkami. Kw. .duże ( 6—8 cm 0 ),.różow oczerw one. pachnące; V -d o jesieni. Ow. plaskokuliste, szerokie (2,5-3 cm 0), ceniastoczerwonc. dość miękkie; od (Vi)VII.
Rys. 115. R osa gia u ca (1), R. ru b ig in o sa (2), R. vHlosa (3)
W yst. — góry zach., środk i pd. Europy; w Polsce często zdziczała, szczególnie na zachodzie. * D ekor. — cenna ze względu n a barwę liści. * R o s a r u b ig in o s a L . (R. e g ia n te r ia L.)
— r ó ż a r d z a w a (ró ż a s z k o c k a ). G ę s ty k rz e w , d o 2(3) m
w ys.J o p ę d a c h z.w y k i c . w y.upaslu.w a n y c h . ł
k o lc e .m o c n e , z w y k le z a k r z y w io n e h ib Jm k o w ;jtc- bardzo
c z ę s to w ra z z tłm h n y m i ig ie łk a m i i s z c z e c in k a m i. i,i .:5 - 7 - łi s t k o w e , listk i d ro b n e ( z w y k le 1 -3 cm dl.), o k n ig ła w c d o o d w ro tn ie ia io w a ty c h ,. c z ę sto z a c h o d z ijć e n a s ie b ie , o d s p o d u n a jc z ę ś c ie j ± owłosione i g ę s to p o k ry to j i l z a w y m i g ru c z o łk a m i, z w c rz c h tł n a g ie lu b z g r u c z o łk a m i — p o ro z ta rc iu przyjemnie p a c h n ą c e ia b łk a i n i^ n r/.y listk i s z e ro k ie . K w .dJU bajyncżo lu b w b n g a ty c h k w ia to s ta n a c h ( 3 - 5 cm 0), na szypuT kach p o k i‘y ły c h z re g u ły g ru c z o !k o v a iy m i .sz c z e c in k a m i; p ła tk i ró ż o w e; V i~ V II. O w . kuliste^ z w y k le p o k ry te sz c z e c in k a m i, p o cz ęśc i '. g ru c z o łk a m i; d z ia łk i z n ie lic z n y m i la tk a m i, trw ałe (± w z n ie s io n e ) lu b o p a d a ją c e d o p ie ro p o d o jrz e n iu o w o c ó w ; V lll( lX ) . W y s t. — E u ro p a , p o z a k ra ń c a m i p o łu d n io w y m i i R ejo n am i p ó łn o c n o - w s c h o d n im i; w P o lsc e prawic* w c a ły m k ra ju , w m ie js c a c h s ło n e c z n y c h .
R y s . 1 1 6 . R o s a m o y e s i i (1 ), R . r u g o s a (2 )
285
W ysl. -— wybrzeża morskie ny D alekim W schodzie, od Piw, Koreańskiego Sachalin; w Polsce częsta uprawiana (nadm orskie wydmy, nasypy k o le jo ^ i dziczejąca. e) D ek o r. — duże kwiaty, ukazujące się od lata do jesieni; owoce dojrzew • stopniowo; liście ładne, lśniące, sztywne, jesienią — żółte. W ym . i z a s t — odp0n^ na suszę, wraz z }/?. phnpiiw lUfo liti do utrw alania skarp, gruntów — zwlasz 3 suchych i piaszczystych. Na glebach o odczynie^zasadowym rośnie źle. Cenio** krzew ow ocow y. ..........
^ s tf . wsch. Chiny, Piw. Koreański i Japonia; w Polsce czasem zdziczała. pekor. ■ — halne liście i pokrój; liczne, drobne kwiaty i owoce. Z ast. szerokie, nieformowane żywopłoty, krzew pnący. W szkółkach podkładka pod nące i bukietowe. Niezbyt odporna na mrozy. Od tej róży pochodzi wicie szlachetny0'1 « « pnących i bukietowych.
RODZAJ R U B U S — JEŻYNA l MALINA* -i,
tlie n -c < i ?'£
f cc
O ac. a i b u s — s ta r o r z y m s k a n a z w a je ż y n )
S E K C JA S Y N S T Y L A E
M ie d z y
in n y m i
k rz e w y
o pędach
p ło ż ą c y c h
lu b p r y m ity w n e
p n ą c z u , b e z ro zło g ó w ; kol
;t z a k rz y w io n e ; liś c ie z w y k le 5 - 7 - łis lk o w e , p rz y łis tk i w ą s k ie , z d łu g im i u s z k a m i; k w iaty zwyldj w b o g a ty c h k w ia to s ta n a c h , z p o d k w ia tk a m i; sz y jk i s łu p k ó w z r o ś n ię te w d łu g ą k o lu m ie n k ę , wystając-' p o n a d o rif ic ju m ; d z ia łk i c u ło b rz c g ic lu b p ie rz a s te , s z y b k o o p a d a ją .
1 R osa m ultiflora Thunb. — ró ża w ielokw iatow a. Krzew bujnie rosnący z_ d łu aim i.,jgzgsto wspinającymi się pędam i. Li. 7-9-lislkow e, długo zielone w jesieni. Kw. drobne (do 2 cm 0), białe tub rzadziej lekko zaróżowione, zebrane w bogate JyiecEi; VI—VII. O w . drobne (wielkości grochu), gładkie, bez kielicha czerw one; VIII—IX.
Krzewy lub rośliny zielne (byliny); pokrój różny — krzewy o pędach + wyprostowanych i łukowato jyyjyętyeh; prymitywne pnącza; rośliny, ścielące się "o ziemi. Często z ^n feiem n y m i rozłogami, pdrostam i korzeniowymi \i pdrostam i., jjS e p o ja w ią ją się u nasady rocznych pędów; sięgające ziemi wygięte pędy krzewów wielu gatunków m ogą się zakorzeniać i dawać początek nowym roślinom, p. u rosnących i uprawianych u nas gatunków żyją zwykle tylko 2 lata — w drugim roku na silnych, ubiegłorocznych pędach wegetatywnych pojawiają się na krótkich pędach bocznych kwiatostany, a po owocowaniu pędy zamierają. Pędy obie lub kanciaste i wyżłobione; nagie lub owłosione, często pokryte kolcami, szczecinkami i gruczolkami, z nalotem woskowym lub bez nalotu. Li. sezonowe, pólzimozielone lub zimozielone; od pojedynczych, mniej lub bardziej klapowanych po dloniastolub nieparzystopierzasłozłożone; zwykle pilko.>vane; zasychają i odłam ują się — brak śladów liściowych. Kw. z reguły (¿Jcrotne, obuplciowe (dwupienne u R. chamaemonts L.), zebrane w wiechy lub grona, rzadziej pojedynczo; płatki białe lub różowe, drobne (R. ickieus) lub duże (R. odoratus)\ pręciki.liczne, słupki zwykle liczne, wolne, na płaskim luli wypukłym dnie kwiatowym ; działki kielicha u nasady zrośnięte; u gatunków europejskich ± bez zapadni; owadopylne. Ow. zbiorowe, z drobnych, ’ tw orzących całość, i-nasiennych jrestkow ców , zwykle 'soczystych; najczęściej czarne, czerw one lub żółte; pestki rzeźbione (gładkie u R. chamaemonts). Gat. — na chlym świecie, poza rejonami krańcowo suchymi lub mroźnymi; okoio 300-400 gatunków diploidalnyeh, rozmnażających się płciow o (w Europie tylko kilka takich gatunków, na przykład R. idaeus) oraz znacznie większa liczba drobnych, poliploidalnych gatunków z podrodzaju Ritbus — fakultatywnych apomiktów pochodzenia mieszańcowego, które po ustąpieniu lodowca, zajęły szybko — rozmnażając się bezpłciowo — nowe siedliska. W przypadku apomiktów kryterium wyodrębniania gatunku jest sztuczne i opiera się na rozległości zasięgu. W Polsce ponad 80 gatunków i liczne lokalne biolypy; niektóre jeżyny często opanowują tereny zdegradowane. Wiele gatunków osiąg«^u nas wschodnią granicę zasięgu; endemitów jest,w Polsce mało. i * \
Rys. 117. R o sa m u ltiflo ra
286
' A ng. b n m ib le (b la c k b tb ry ), rmVpinÓiy. c z e s. n s lru /.m ik , m a lim k , m c m . B ro m b e e ie , H in ib e e re ,
rtw. cw em iK ą, M im a m i.
7
,
.
!
■*
.
.
;
287
Id
Dekor.
JiWjaijk, (na pizyklad
R.
delicum is,
R.
odom ins i
R.
¡,a iyijlo n is)
^ ped)L-Pilkry!e bialym nalolum woskowym (jest to ochrona przed zb y t'siln y m ’ nagrzewaniem przez słońce na przykład u R . cockbitntianas Hemsl.) (uh gęsto, szczeciniasto owłosione (A\ p/ioeiitco/asui.s)\ poza tym Jśeie,..pokr.dj. Wyro- > zaKt “ wym agania glebowe, przeciętne, raczej w kierunku
PODRODZAJ ANOPLOBATUS Pędy w y p ro sto w a n e, b e z k o lc ó w , za m iera j;) /. re g u ły p o 2 s e z o n a c h ; ¡iście p o je d y n c z e , d u ż e , UtjHiwnne; k w iaty d u że ; o w o c z b io ro w y ¡u lw o o d d /.ic la się o d d n a k w ia to w e g o .
Rys. 118. R u b u s o d o ra lu s (1), R. p h o e n ic o la s iu s (2)
288 .¿idUłyMfaUrii.!,
>■
Rys. 119. R ubu s de licio su s ( 1), R. (aciniatus (2)
nzuppir'-"
.. ^ R u b u s oilom tus L. — je ży n a (m alin a) p a c h n ą c a *. Krzew o wyprostow, pędach, do 1,5(—3) m w ys^jz licznymi odrostami),. początkow o różne liście, kw iatostany, kielich) gęstoyrg rn c zo to w a tO ^ w to sio n e;, Li. dlugoogon|ę do 15—25(—30) cm 0, u nasady sercowate, z 5 ostrymi klapam i'" nierg°Wt* pilkow ane. K w . duże (do 4 -5 cm 0),.ciem noróżow e. pachnące, zebrane w wj kn° pokryte gęsto .czerwonym i gruczołkam i; V I-V n(V U I). O w . .czerwonawT ^ r ^ 1 pólkuliste (do 2 cm 0). as o W yst. — pn.-wsch. rejony Ameryki Pn.; w Polsce czasem zdziczała. D ekor. — duże liście i kwiaty. W yni. i zast. — gleby najlepiej ś\vi i próchniczne; dobrze znosi ocienienie. Tw orzy gęste zarośla — krzew glebochron ny, ntt przykładana skafpaćh~."\
Wys'-
pn. C h in y , J a p o n ia , P iw . K o re a ń s k i. ! .. o ry g in a ln y p o k ró j; d e k o r a c y jn e p ęd y i k ie lic i k w ia tó w ( b a rw a , sz c z e c in k i). W y m . 'żyzne i ś w ie ż e ; m ie js c a s ło n e c z n e . W su ro w e z im y m a rz n ie , a le d o b rz e o d ra s ta . D o
Dekor'd ę b y | j*st. — g
^¿ je m
cz(, ja k o p ry m ity w n e p n ą c z e lu b w szp aler ach
,
tfla!ci"'ejFODRODZAJ RU BU S i reguły k o lc z a s te , z a m ie r a ją p o 2 s e z o n a c h ; liśc ie d lo n ia s lo z ło ż o n e . 3 - 5 -lis lk o .w c (c z a se m dział lislk iT ś z ć z y lo w e g o 6 - 7 - li s l k o w e ) ; d n o k w ia lo w e w y p u k ło , o w o c z b io r o w y z ro ś n ię ty przez1 po' ° ° opada w ra z z n im , o w o c e z a z w y c z a j c z a r n e lu b c z a r n o c z c rw o n c . i dnei" f
R u b u s d e tic io s u s T o ir. — je ż y n a ( m a lin a ) .s k a ln a . K rz e w w u p ra w ie z w y k le d o 1 m wys p ^
Rubus p lic a tu s W cilie et N e e s — j e ż y n a f a ł d o w a n a (o s lrę ż y n a ). K rz e w z d łu g im i, łu k o w a to
'V
I rtym i g ałęzia m i; z o d ro ś la m i. 1*. le k k o k a n c ia s te , n a g ie , z g m c z o lk a m i, p o k ry te m o c n y m i, n ie c o
k o lc ó w . L i. o k rą g lu w c (3 —8 c m 0 ), z 3 (—5) z a o k rą g lo n y m i k la p a m i, s z y b k o ± n ag ie. K w . zWy u
" T * wionymi k o lc am i. L i. 5 -Iis tk o w e , listk i —
p o je d y n c z o (1), c z y s to b ia łe , d o 4 - 5 c m 0 ; V . O w . p la s k o k u lis tc , d o
Z* f
1,5 c m 0 , ciemnoczerwo
z a w ią z u ją s ię rz a d k o ; b e z sm a k u .
ja k o w o c o w e o d m ia n y m a lin y
P °JU >
1
z w ła s z c z a p ę d ó w
ro s n ą c y c h
w p e łn y m
sio iicu
Idow ane w zd łu ż n e rw ó w b o c z n y c h , o s tro p ilk o w a n e , o d s p o d u o w ło s io n e . K w . p ła lk i b ia łe lu b
¡źżowawe; V I-V JK V III). O w . c z a r n e , b ły s z c z ą c e , sm a c z n e .
W y s t. — z a c h . A m e ry k a P n.
W yst "
D e k o r . — d u ż e , b a rd z o d e k o ra c y jn e k w ia ty .
za clł ' ' śro d k . E u ro p a ; w P o ls c e p o s p o lita n a g le b a c h b c z w a p ie n n y c h , ś w ie ż y c h , na
siedliskach raczej u b o g ic h . i b / jfabus la c in ia tu s W iiid . — je ż y n a s lc z ę p o li s t n a (je ż y n a w c in a n o lis ln a ). P . z s i l n y m i k o lc a m i. L i. hhoko
PODRODZAJ IDAEOBÂTUS
n e rw ó w jiie c z n e
( p o w c in a n e m o g ą b y ć d z ia łk i
i p ła tk i w
k w ie c ie );
Europie (lakże w P o lsce) tu i ó w d z ie z d z ic z a ła . Z n a n e s ą te ż b e z k o le o w e o d m ia n y ogr o d o w e tej je ż y n y
P ę d y z w y k le jW y p ru sltm a n e , k sjję z a ste i, p o k r y te g m c z o lk a m i, z a m ie r a ją z re g u ły p o 2 sezonacli liśc ie n a jc z ę ś c ie j n ie p tirz y s lo p ic rz a s to z lo ż o n e , z 3 - 1 1
naw et d o n a s a d y
^ f r in J o r in n c . K w . lic z n e . O w .yc z a q ię , s m a c zn e . ^P o ch . p o w sta ła w A n g lii w X V i ll w ., z a p e w ą e fo rm a R, n c m o r a U s P.J.M 011.; w z a c h . i śro d k . — naprzykiad R. Iiicin ia lu s ‘T h o r n le s s E v e r g re e n ’ , o c h a ra k te rz e c h im e ry p c ry k lin a ln ę j ( „ b e z k o le o w e ”
listk a m i; o w o c z b io ro w y o d d z ie la się zwykle
są tylko kom órki sk ó rk i — ro z m n a ż a n a z n a s io n c z y o d r o s tó w k o rz e n io w y c h d a je o k a z y w p ra w d z ie
le k k o o d w y p u k łe g o d n a k w ia to w e g o .
sw ępiflsioiislne, ale k o lc z a s te ). R u b u s ith ie u s L. — m a l i n a w ła ś c iw a . K r z e w (d o 2 m w y s.). P . z w y k le w y p ro sto w a n e, czasem
R ubus ca c siu s L . — je ż y n a p o p ie lic a (je ż y n a s in o ja g o d o w a ). N is k i k rz e w , o p o k ła d a ją c y c h się
z n a lo te m w o s k o w y m , w ró ż n y m s to p n iu o w ło s io n e , w d o ln e j c z ę śc i c z ę s to z liczn y m i, krótkimi
nn ziemi pędach. P . d łu g ie i c ie n k ie , o k rą g łe , p o k ry te n a lo te m w o sk o w y m , z k ró tk im i, s z c z c c in k o w a ty m i
k o lc a m i. L i. z 3 - 5 lis tk ó w (b o c z n e ± s ie d z ą c e ), z m ie n n y c h w k s z ta łc ie (g ó rn y c z ę s to z 3 klapami1
kolcami. L i. 3 -łistk o w e , b o c z n e c z ę s to z d o d a tk o w ą k łn p ą . K w . b ia łe , o k o ło 3 c m 0 . O w , z b io ro w e ,
d o ln e c z a s e m p o d z ie lo n e — w ó w c z a s liś c ie 7 - lis lk o w e ) ; o d s p o d u b ia ło lu b s z u ro b ia lo filcow ane, Kw,
złożone z niew ielu p e s tk o w c ó w (d o 2 0 — rz a d k o a ż ty le ); c z a rn y c h , p o k ry ty c h n ie b ie s k a w o s z a ry m
d ro b n e , b ia łe , n a c ie n k ic h , z w is a ją c y c h s z y p u lk a c h ; p ła tk i k ró ts z e o d d z ia te k k ie lic h a ; V -V I, Ow,
nalotem w o sk o w y m ; d o ś ć k f ta ś n e .
c z e rw o n e (rz a d z ie j ż ó łta w e ), sm a c z n e .
W yst. — E u ro p a (p o z a p ó łn o c ą ), za c h ., i p d .-z a c h . A z ja ; n a ż y z n y c h , w a p ie n n y c h (m a rg lo w y c h )
W y s t. — o d zaeli. E u ro p y p o śro d k . A z ję (A łta j); w P o ls c e p o s p o lita n a n iż u i w górach, twoa;
glebach; bardzo „ p la s ty c z n y ” g a tu n e k —
z a ro ś la — m u lin is k a , m a lin ia k i; n a ró ż n y c h g le b a c h , n a jc h ę tn ie j ż y z n y c h , p ró c h n ic z n y c h i świeżych,
ro ś n ie w m ie js c a c h s u c h y c h i w ilg o tn y c h , n a g le b a c h
piaszczystycli i g lin ia s ty c h , w s ło ń c u i w» c ie n iu .
z w y k le w p ó łc ie n iu . K rz e w o w o c o w y , z lic z n y m i o d m ia n a m i; b a rd z o d o b ry k rz e w m io d o d ajn y (nektar, p y lc k ). t
RODZAJ KERRIA — ZŁOTUN *
R u b u s p h o a n ic o la s iu s M a x im . — je ż y n a ( m a lin a ) r d z a w a . K rz e w z d łu g im i pędam i (około
2 - 3 m ), s z e ro k o . J u k o w a u m u tg ie tv in i ku z ie m i i z a k o rz e n ia ją c y m i s ie n a k o ń c a c h ; p ę d y , szypulki, oste k w ia to s ta n ó w ,
k ie lic h
—
g ę s to „pokryte., m ię k k im i,
c z e rw o n y m i, p o te m _ rd z a w o lw ą z o w y m i.
g r u c z o łk o w a ty m i
P. k o lc z a ste — k o lc e
s z c z e c in k a m i.
pocztUjcowo
n ie w id o c z n e w śró d sz c z e c in e k .
(na c z e ś ć a n g . o g ro d n ik a , W illiam a K erra, który sp ro w a d ził tę ro ślin ę d o Europy)
LO.es.
(['(’■‘lis tk o w e (p rz e z p o d z ia ! s z c z y to w e g o listk a ), o ś c js to p ilk o w a n e ; o d s p o d u b ia ło filco w an e, z ermte w o n o h ra z o w y m i
n e rw a m i.
Kw.
d z ia łk i
k ie lic h a
z n a c z n ie
d łu ż s z e
od
Kerria japonica (L.)DC. — zlotlin chiński (jedyny gatunek). Krzew do 1(2) m wys.,.szerokie kentfi rozrastające- sie-przez^ o d z ie m n e ro'Zk>gi.[P. liczne, wyproś towane; cienkie i gładkie, Jaskraw ozielone — 3-Jetnie. zw ykle ju ż zamierają. Li. wąskojajowate, na szczycie dlugozaostrzonę, dop6(-l(yj cm dl.; ostro podwójnie
ryjżftw ych.. płatków . Ow,
p o m a n m e z o w u c z e rw o n e , o k o ło 1 c m 0 , o to c z o n e s z c z e c in i a s li o w ło s io n y m k ie lic h e m (!); soczyste i sm aczne,
* C za se m
/
u p ra w ia n a
jest b a rd z o
p o d o b n a je ż y n a
( m a lin a )
n u tk a js k a , R. p a n ij lo r u s Nuli,
l
o ró ż n y c h c z ę ś c ia c h ± b e z g ru c z o lk ó w , p ę d a c h s z y b k o n a g ic h , k w ia ta c h b ia ły c h — łaciń sk a isrtzwa g a tu n k o w a je s t m y lą c a , k w ia ty tej je ż y n y n ie s ą w c a le m a łe.
CŁ«v*v
* A ng. k erria, c z e s. z a k u ła , n ic m . K e rrie , ro s, K ęp n a.
v
291
OC Z
t<
wime, spodem i owłosione; jasnozielone. _Kw. zw ykle jpojedynczo, na P v ijch bocznych kiolkopędów (2-3,5 cm 0 ), zC’5 J^ocistożóto ia i. płatkam i; na ^r'kim dnie kwiatowym 5 -8 wolnych słupków; V(V1), .pawturzaJoviUiieuie. Ow. *Y' rowy, złożony z brunatnych orzeszków (ok. 0,5 cm dl.) — w Europie zwykle 'kf-ik*w uprawie sam osterylny klon. ‘ yYyS(, .— środk. i zach. Chiny; w Japonii od wieków uprawiany. Dekor. — krzew ozdobny przez cały rok — w stanic bezlistnym zielone, dclikatnejiędy; kwiaty, j asna zieleń liści. W ym . i zast. — krzew tolerancyjny, •^pjpSefjeSnak rośnie na glebach żyznych i świeżych, w miejscach nie zachw asz czonych, .słonecznych lub w lekkim półcieniu; niezbyt odporny na mrozy. ,
‘1’lc n jf l o r a ’ —
o d m . p e l n o k w i a to w a .
K rz e w z.w ykle siln ie j r o s n ą c y , w y ż s z y , p ę d y
Inrdzicj w y p ro sto w a n e; liśc ie c ie m n ie js z e, a k w ia ty p c in c , p o m n r a ń c z o w ę b z. lic z n y m i, w ą s k im i pliitkaini.
RODZAJ RH OD O TYPO S — OKÓŁKOWIEC (RÓŻOWIEĆ)* (z gr. rh o d o n = ró ża i ly p o s = kształt, form a)
-j ś llh o d tityp a s s c ttm le n s (T lu m b .)M a k in o ( R h o d o ly p o s k e rrio id e tt S ie h o k l et Z u c c .) — o k ó lk o w ie c (cźferópintkow f i ( r ó ż o w ie ć b ia ły ); je d y n y g a tu n e k le g o r o d z a iu ._ R o z ło ż y s ty k r / e w . d o 1 -1 ,5 m w y s. (w Japonii do 5 ni). I’, b o c z n e p o 2 w w e ź lc. L i. n a k iz y ż le g lc (w y ją te k w R o s a c e a e \) \ ja jo w a te , z a o s trz o n e (do 10 cni tli.), o stro ,, p o d w ó jn ie p ilk o w a n c ; sg (x le m
.Ł iem n o zlelu iię, K w .
pojedynczo na .szczy c ie ¿ o c z n y c h k ró tk o n e d ó w C 4 jk r o ln e ( ! ) , b ia łe ( 3 - 5 c n i 0 ); słu p k i 4 , na s z e ro k im dnie kw iatow ym ; k ie lic h p o d w ó jn y — z d o d a tk o w y m , z e w n ę trz n y m k ie lis z k ie m (p o ró w n a j — R a tc n tilla ), działki k ieliszk a w ą s k ie , d ro b n e , a k ie lic h a d u ż e , jis lk o w a lc, n ie ró w n e j w ie lk o ś c i, riłsLm _pilkaw.ailc; V(VI). O w . z b io ro w e — z w y k le tą j/tw a rd e , s u c h e , o r z e s z k o w a te p e s tk o w c e w ie lk o ś c i g ro c h u , o to c z o n e kielichem; p o c z ą tk o w o b rą z o w e i b ły s z c z ą c e , p o te m c z a rn e ; V III—X , p o z o s ta ją na k rz e w a c h c z ę ś c io w o do wiosny. W yst. — śro tlk . C h in y , J a p o n ia . D ek o r. — k w ia ty , w m n ie js z y m s to p n iu o w o c e ; liśc ie w je s ie n i b la d o ż ó ltc , p ra w ie b ia łe . W y m .
i zast.
— ja k K e n ia, a le le p iej ro ś n ie w p ó łc ie n iu ; k rz e w w ra ż liw y na m ro z y , rz a d k o s p o ty k a n y .
RODZAJ POTENTILLA — PIĘCIORNIK** (ety m o lo g ia n a z w y n ie ja s n a )
Niskie byliny, tylko w yjątkow o krzewy. L5. dloniasto- lub pierzastózlożone; nrzylistki zrośnięte z ogonkiem liścia. K w . białe, żółte lub czerwone: słupki liczne, wolne, na płaskim lub wypukłym dnie kwiatowym ; kielich z dodatkowym
Rys. 120. K a n ia ja p ó n ic a (1), K e n ia ja p ó n ic a 'Plenili o m ' (2), R h o d o typ o s sca n d e n s (3), P o te n lilla fru ticosa (4), D rya s octo p e ta la (5)
:|: A n g . je th o jid , cz.cs. rü /.o v e c , s ip k o v c c , n ic in . S c h c in k c rrie , ro s. p o jo m iK . A ug.
s h ru b b y
(h u s h )
c in q u e f o il,
c /e s .
m ochnn,
n ie iu .
F in g c r s tr n u c h ,
ro s.
j i j u i m u t k íi ,
K y p iljil.C K lłił H i l ł ł .
292
293 -« H i#
kieliszkiem . O w . zbiorowe, złożone z drobnych orzeszków , opadających jcdynczo. ^ G al. — około 500, głównie na półkuli północnej, w strefie umiarkowa • i chłodnej — przede wszystkim gatunki zielne, na przykład około 30 w p0ls ^ poza tym uprawiany u nas praw ie w yłącznie 1 gatunek krzewiasty, z Iic7nym' odm ianam i. Potentilla fru iico sa I... — pięciornik krzewiasty. Bardzo gęsty, zaqkrągi0n w zarysie, niski krzew , zwykle do 1 m wys. i 0. L i. drobne, pierzastozłożone zw ykle z (305(7) w ąskoeliptycznych listków, l- 3 ( - 6 ) cm - -dł., .Tj^obraejjpj i brzegiem podw iniętych. Kw.. żółte. (u odmian takżediiale i czerw onbł. w szczy towych i bocznych wierzchotkach. rzadziej pojedynczo, ( 1,5)2—3(4) cm 0; (¡C2n(, w V -V IJ, potem mniej obficie do X. W yst. — ogrom ny areał na półkuli północnej, w Ameryce i Azji; w Europie oderw ane, „w yspow e” fragmenty zasięgu; gatunek zm ienny, kilka odmian bo tanicznych. Dekor. — krzew cenny — mały, ale obficie kwitnący. Liczne odm ian ogrodow e różnią się m.in. wysokością, pokrojem , barw ą kwiatów, owłosieniem i barw ą listków. W ym . i zast. — bardzo tolerancyjny, gleby raczej lekkie i przepuszczalne, pełne nasłonecznienie; bardzo odporny na suszę — ma głęboko sięgające korzenie. Nie w ym aga opieki, choć niskie krzewy są czasem przerośnięte chw astam i; odporny na mrozy, długow ieczny. Pięciornik może być sadzony w postaci niskich, nieformowanych lub tylko nieznacznie ciętych żywopłotów.
c'cn" ' -iinie r o z d z ie ln o p lc io w e ; p o je d y n c z o , n a w y p ro s to w a n y c h , 5 - I O ( - 1 5 ) c m d ł., s z ty w n y c h , funkej' )W,(t0 m v lo s io n y c h T iz y p id k a c li;(łn a fe )(3 -d c m 0 ), d z ia łe k i p h ilk ó w (6~ )K (~ 1 0 ), słu p k i lic z n e , g,UCW! V -V1 (w g ó ra c h d o V T łf ) 7 0 w . z b io r o w e , z ło ż o n e z d ro b n y c h jr)n ieśżk 'ówji z w y d łu ż a ją c y m i s ię '^ p r z e k w itn ię c iu , p ie rz a s to o w ło s io n y m i s z y jk a m i s łu p k ó w k fa p a ra t lotriyy, ja k u s a s a n e k lu b ^ 'w y s t
w o k ó łb ie g n n o w o , a ta k ż e w p ię trz e a lp e js k im g ó r H tiropy i A m e ry k i P n „ g a tu n e k w P o lsce ty lk o w p o d g a tu n k ii n o m in a ły w n y m , p o s p o lity w T a tr a c h , rz a d k i w M a ły c h
,n !'L'in c h g łó w n ie na
ih h Hq / i |
w ap ie n n y m "’.— slu tly , p ia rg i, m u ra w y w y s o k o g ó rs k ie . R elik t g ia c ja ln y ,
'o k resie z lo d o w a c e ń c h a n ik le r y s ty e z n y d la l/.w . flo r d ry a s o w y c h . W D e k o r. z im o z ie lo n e k o b ie r c e , a le p o p e w n y m c z a s ie •tki
k w iaty
korzeniach)
i ow oce. w ią ż e
azot
W ym .
i z a st.
a tm o s f e r y c z n y ;
Pow odzenie u p r a w y
z a le ż y
|.„cni
b c z ś n ie ż n e
o k ry w an ie
w
m .in .
od
z im y ),
—
d z ię k i
w s p ó łż y c iu
ś w ia tlo ż ą d n y , z a p e w n i e n ia rz a d k o
/.niskim i b y lin am i.
ła tw o
„ ł y s i e ją c e ”
td e g a
w ilg o tn o ś c i
s to s o w a n y
w
c e n tr u m !
z p r o m ie n io w c a m i k o n k u r e n c ji
g le b y
w o g ro d a c lt
in n y c h
i p o w ie t r z a s k a ln y c h
Ładne
(b ro d a w k i
nu
r o ś lin .
( z r a s z a n ie
i na
ra b a ta c h
;
PODRODZINA PRUNOIDEĄĘ — ŚLIW OW E D rzew a i k rz e w y . L i. s k rę to le g le , p o je d y n c z e , z w y k łe |p iłk o w a n e, p rz y lis lk i z w y k le o p a d ttją c e . Kw. słu p ek !, g ó rn y , z a łą ż n ia z 2 z a lą ż k a m i ( ly lk ó u O e m le i ia d o 5 w o ln y c h s łu p k ó w , c o z b liż a ten rodzaj d o S p ir n e o iile a e ; lic z n ie js z e o w o c o lis tk i, z w y k le w k szt 'alcie n ie z r o ś n ię ty c h listk ó w , w y ją tk o w o także u P rim u s, s z c z e g ó ln ie 11 fo rm p e łn o k w ia lo w y c h ) , n ie z r aśn ię ta z p ła s k im lu b w r ó ż n y m s to p n iu d n e m k w ia to w y m , k tó r e w w ię k s z e j c z ę ś c o p a d a p o p r z e k w itn ię c iu ; p r ę c ik ó w
‘A b b o ts w o o d ’. K rz e w n is k i i s z e ro k i, li.ścicęn ieb iesk aw i), k w ia ty d u ż e , ilnale)
zagłębionym
‘G o ld f ln g c r ’. y /.y so k i k rz e w (d o 1 m ), k w ia ty b a rd z o d u ż e ,(ja s n o ż ó łte ) k w itn ie wcześnie i o b fic ie .
p o d lu g o w a le , 0 ,5 - 3 ( 4 ) c m d ł., g r u b o .k ariK iw an e ( „ d ę b o w a te " ! ) ; z w ie r z c h u dl., '"■"'clone, b ły s z c z ą c e i z w y k le n a g ie , o d s p o d u g ę s to , b ia ło n ic o w a n e . K w . o b u p lc io w e łub
n cm
■< ‘B l i n k ’ (= ‘P rin c e s s ’). O d m ia n a o b a r d z o d łu g im o k r e s ie k w itn ie n ia — o d V d o X ; kwiaty
10—20{—3 0 ) lu b
w ię c e j.
Ow.
m ię s is ty
lu b
suchy,
zw ykł ;
I - n a s ie n n y
p e s tk o w ie c , z
tw a rd y m
i endokarpem. W e flo rz e P o ls k i r e p r e z e n to w a n y je s t ty lk o ro d z a j P rim « ; w o g ro d a c h b o ta n ic z n y c h u p ra w ia n e czasem g atu n k i z ro d z a jó w O c m le r ia i P r in s e p in .
(, r ó ż o w e .) 'Ł R cd A e e ’ . N is k i k rz e w o c ie n k ic h g a łą z k a c h , k w ia ty d w u b a r w n ! — p ła tk i w ew nątrz ..KZCJ.wyne. a n a z e w n ą tr z żu lfe,. p rz y p rz e k w ita n iu — . p o m a r a ń c z o w e .
RODZAJ PRU N U S— ŚLIWA, MORELA, MIGDAŁOWIEC, MIGDAŁEK, BRZOSKWINIA, WIŚNIA, CZEREŚNIA, CZEREMCHA, LAUROWIŚNIA RODZAJ DRY A S — DĘBIK* (lac. p ru n u s z gr. p ro u m n e = s ta ro ż y tn e n az w y d rzew a śliw ow ego) (gr. i lac. d ry a s = m itologiczna nim fa d rz e w n a , d ria d a , o d gr. d ry s, d ry o s = d rzew o , d ąb )
(J a t.
-
2 w o b s z a ra c h a ik ły c z n y c h i a lp e js k ic h c a łe j p ó łk u li p ó łn o c n e j; I z. n ic h w P o ls c e i on
le ż p ra w ie w y łą c z n ic w u p ra w ie . V D r y a s o c to p e ta tu I.. — z a k o rz e n ia ją c y m i czas
p o k ry te
s ię
d ę b i k o ś in io p la tk o w y ^ Z i« u u % |c lo n ;i k r z e w in k a z p ę d a m i p ło żącym i*
i tw o rz ą c y m i
nasadam i
ogonków
g ę s te , z b ite liś c io w y c h
k o b ie rc e .
o p a d ły c h
ju ż
I*, s iln ie liśc i.
ro z g a łę z io n e , L i.
p o je d y n c z e ,
prV.cz dłuższy z
ogonkam i
Drzewa i krzewy, często z odroślami korzeniowymi. Li. sezonowe lub zimozielone, pilkowane lub karbow anopiłkow ane, rzadziej caiobrzcgie, często z różnie ukształtowanymi nektarnikam i pozakwiatowym i na blaszce lub ogonku w pąku złożone wzdłuż nerwu lub zwinięte. Kw. z reguły na bocznych krótkopędach, w różnego typu kwiatostanach lub pojedynazo; piątki białe, różowe lub 1 ! * N ek tu rn ik i n a o g o n k a c h * i i ^ i są z a p e w n e e w o lu c y jn i! p o z o s ta ło ś c ią listk ó w liśc i /.ło żo n y ch — na p rzy k ład u P. n r m e n itia i, P. p e m c t i c z y P. v ir g in u m a m o g ą m ień fo rm ę b a r d z o d ro b n y c h listk ó w ;
A n g . m o u n ta in a v e n s , d r y a s , c z e s. d r y a d k a , n ie m . S ilb e r w u r z , ro s. n p it a f la .
.zw abiają g łó w n ie m ró w k i, c h rz ą s z c z e i o sy .
czerw one; .szyjka słupka ± na szczycie zależni (inaczej w rodzaju P ri,f .') działki kielicha z reguły nietrwałe. ' ' at G at. — ponad 200, głównie w strefie .t^uarkow iinej półkuli półno ( laurow iśnic także w subtropikach i tropikach obi®pć>l'ftul; w Polsce rosną / v * ’ P. spinosa (z podrodzajü Prunus), P. p a dus z subsp. borealis (z'podrodzaju p ä ' oraz P ^ a v luin i P. fru tih &a (z podrodzaju Cerasus), brak przedstawicieli ¡„ podrodzajów. ® R o d z a j P r i m u s d z ie lo n y je s t c z a s e m n a k ilk a „ m a ły c h ” ro d z a jó w , tr a k to w a n y c h je d n a k obe n a jc z ę ś c ie j — i la k lu la j — ja k p o d ro d z n je i s e k c je w ra m a c h s z e ro k o ro z u m ia n e g o ro d zaju Pr ^ A rg u m e n te m , k tó ry s k ła n ia d o b ie ż e n ia w s z y s tk ic h (a k s o n ó w w je d e n ty lk o ro d z a j P r i m u s s e n s u 'l'"1 je s l is tn ie n ie lic z n y c h g a tu n k ó w
o c h a ra k te rz e p r z e jś c io w y m , s ta n o w ią c y c h „ p o m o s ty ’’ nom- "f0,
p o s z c z e g ó ln y m i „ m a ły m i" r o d z a ja m i i ty m s a m y m u k a z u ją c y c h c ią g ło ś ć z m ie n n o ś c i c e c h i brak tloh ^ s p r e c y z o w a n y c h g ra n ic m ię d z y (a k so n a m i w e w n ą trz ro d z a jo w y n n .
D ekor. — wszystkie gatunki m ają ozdobne kw iaty, zw łaszcza tzw. wiśnie japońskie (P. se rm latdy inne); u odm ian kwiaty są często różowe j pełne. Różna jest w ielkość i pólefoj roślin — kulistą koronę ma P. xeininens ‘Umbraculifera’ m la n j‘lce gałęzie P. serrula ta | K ik u -,« d d d aire^ ąK ^ i P, .‘fendula'' płożącym, gęstym krzewem jest P. piuiiila var. depressa (Pursh)Bean. Zimozielone liście są bardzo dekoracyjne u P .L/auroceraxus. Kilka gatunków odznacziTsif oryginalną korą — brązową, błyszczącą”i jakby polerowani! (P. serrula Franch.) lub łuszczącą się strzępiasto (P, m aackii Ritpr.). W różnych częściach trujące glikozydy, na przykład w nasionach — am ygdalina, która rozkłada się m.in. na cyjanow odór. Kwiaty gatunków kwitnących wiosną^n io d o d ajn e jfjnektar, pyłek). Wiele gatunków, mieszańców i odm ian to znane drzew a ow ocow e; określenie ich pochodzenia i ew entualnie pierwotnych areałów jest często, po tysiącleciach uprawy, niemożliwe.
Rys. 121. P run us sp in o sa (1), P. ce ra sile ra (2)
granatowe, n ag ie, z n a lo te m w o s k o w y m ; m ią ż s z z ie lo n y ^ c ie rp k i ( „ ta r k i” , ja d a ln e d o p ie ro p o p ie rw s z y c h mrozach). W yst. —
E u ro p a (p o z a
p ó łn o c ą ), p n .-z a c h .
A fry k a , p il.-zu ch .
A z ja ; g a tu n e k
p o lip io id a in y ,
wyjątkowo z m ie n n y ; c z a s e m tru d n e d o s k la s y fik o w a n ia m ie s z a ń c e z / ’. l e n i s i f r m i P , ilo in e s tic u su b sp . m ililiu ('!)■ W P o lsc e p o s p o lita n a b rz e g a c h la só w , w ś ró d p o ln y c h z a ro ś la c h , na m ie d z a c h i w z d łu ż polnych dróg; w m ie js c a c h
s ło n e c z n y c h ,
na
g le b a c h
k a m ie n is ty c h , s u c h y c h , c z ę s to
o o d c z y n ie
zasadowym (jest je d n y m z g łó w n y c h s k ła d n ik ó w z a ro śli śró d p o ln y c h — „ c z y ż n i” ), g a tu n e k e k s p a n s y w n y i pionierski. W y m . i z a s l, — p ie r w s z o r z ę d n e z n a c z e n ie w k r a jo b r a z ie o tw a r ty m — s c h r o n ie n ie d la
PODRODZAJ PRU N U S * — ŚLIWA, MORELA
wielu g atunków z w ie rz ą t
(n a c ie rn ia c h
przekłute d ro b n e z w ie rz ę ta i d u ż e o w a d y P ą k a s z c z y to w e g o b ru k ; liśc ie w p ą k u z w y k le z.w in ięle (u ś liw a m e ry k a ń s k ic h z w y k le złożone);
la m in y , p o d o b n ie ja k
n ie k tó ry c h g ło g ó w , tk w ią c z a se m
są to s p iż a rn ie ró ż n y c h g a tu n k ó w d z ie rz b ), o c h ro n a g le b
przed erozją w o d n ą i w ie trz n ą ; w c z e s n ą w i o s n ą
b ia ło k w itn ą c e k ę p y ta rn in y w śró d p ó l.
k w ia ty z w y k le p o 1 -3 , n a s z y p u tk a c h lu b ± b e z s z y p u lk o w e ( m o re le ), z re g u ły + b ia łe , ukazujące się w ra z z liść m i
lu b n ie c o
w c z e ś n ie j; o w o c e z. p o d łu ż n ą
b ru z d ą , co
n a jm n ie j
tak długie jak
ich s z y p u tk i, n a g ie lu b o w ło s io n e (m o re le ); p e s tk i z w y k le s iln ie s p ła s z c z o n e , g ła d k ie lub o nierównej p o w ie rz c h n i. P
P r im u s s p in o s a L.
(ś liw a ) (a m in a . G ę s ly j ę r z e w lu b m u le d r z e w u (d o 4 m w y s.), bardzo
c ie rn is te (= spino.sus), k rp lk ie p ę d y b tc z n e , o d s ta ją c e ± p ro sto p a d le o d g a łę z i, za k o ń czo n ejiio c n y m c ie r n ie m ; li c z n e [odrosiyj z p ły tk o pod I o w io rz c lm ią g ru n tu i d a le k o r o z ra s ta ją c y c h s ię k o rz e n i. Punlode n e d y filc o w a ło » w ło sie
e lip ty c z n e lu b p d w ro ln ic ja jo w a tu , 2 - 4 ( 5 ) c m d l., d o jr z a le od spodu
± n a g ie lu b o w ło s io n e . K w . p o
l -t ( - 5 ) , lic z n ie js z e z w ła s z c z a n a s z c z y ta c h p ę d ó w ; na krótkidt
.jszy p u llo ic li, 1 -1 ,5 c m ó ,(F in ty (z rzu d k a k rz e w y o k w ia ta c h z r ó ż o w o k w ia lo w y m
fo rm a m i
I V - V . O w . ± k u l ste, o k o li
■rasiferu'!)\ k w itn ie
1-1,5 c m
* .Śliw a: attg. p lu m . cz e s. sveslk. m o n ia k a , n ie n t. A p rik o s e , ros. afiptiKc
i b a rd z o o b fic ie , p rz e d liśćmi
0 , n a s z ty w n y c h s z y p tilk a e h , c z ę s to o b le p ia ją c a le gałązki;
s iiv o n . liiem . P fla m n e . ro s. c j tn u a ; m o re la : a n g . ap rico t, czes.
297
2 96 m iliilllÉMIia ou..,
± r ó ż u w y c t ) , b y ć m o ż e mieszańce
w c z e ś n ie
^ Primus cerasifem Elirh. (P. d m ir k a ta Ledeb.) — ałycza (śliwa wiśniowa). Wysoki krzew lub niskie drzewo (do 8 -1 0 m wys.), z .szgx'_o.k4..jLsko osadzoną knmng r/.nsnm ninnusin P .^cienkie. nagie, błyszczące, m łode zw ykłe ziełone. L i. eliptyczne lub odw rolniejajow ale (3 -7 cm dl.), karbow anopilkow anc, z wierzchu ± nagie i błyszczące, od spodu zwykle ow łosione wzdłuż główne go nerwu. Kw. po 1(2), zwykle 1,5-2,5 cm 0, (biafgi tuż pt^ctLiozwiflięeic-m liści — IV. Ow. kuliste lub elipsoidalne, do 2,5(-3) cm 0, waszą na do,ść_cięnkich szypulkach; od Lżółtych po ćżcrwonoriolctowejj często z nalotem woskowym; miąższ soczysty. Wyst. — granice zasięgu trudne do ustalenia, po tysiącach lat uprawy, dziko od Piw. Bałkańskiego (?) po pd.-zach. i Srodk. Azję; zmienny gatunek, podziały wewnątrzgatunkowe, związane głów nie ze zm iennością wielkości i ow ło sienia liści oraz wielkości i barwy owoców, nadal są niejasne — powyższy
(«„■.„.Iu IÉÍÍIgLIÍ
opis dotyczy podgatunku typowego, subsp. cerasifem , opisanego pod . XVJ1I w, na podstaw ie okazu pochodzącego z upraw. W Polsce coraz r-? zdziczała. ' ?SC,ej W yin. i zast. — przede wszystkim w szkółkach, jako podkładka ich, nieformowanvch żywopłotach (ostoja dla ptaków — p od ob n ież tarnina). Owoce zbierane i często sprzedaw ane jak o „m irabełki” łub „głubki” •— — ‘P issardU ’ (= ^A tropurpureti’) — odm. P issa rd a *. Liście duże brzegiem nieregularnie powcinane, purpurowoczerwone (starsze słabiej zabarwionej' pędy w iśniowe, kwiaty różowawe; ow oce duże (ok. 3 cm 0), purpurowpczerwon ' Ta odm iana dala początek szeregowi innych kułlywarów. Niezbyt odporna~nj mrozy, ale bardzo odporna na suszę. Podobna je st odm iana ‘W oodii’ — o liściach m niejszych, ale ciemniejszych, prawie nie zm ieniających barwy aż do jesienikwiaty różowe. P r im u s x c is le n a (N .lU ia n s e n ) K o e h n e — ś liw a d z ie c ię c a („ e is te n a ” lo d z ie c k o w ję zy k u Siuksów) M ie s z a n ie c P . c e r a s ife m
‘P is s n rd ii’ i P. p u n tila L ., w y h o d o w a n y n a p o c z ą tk u X X w . w Stanach
/J e d n o c z o n y c h . N isk i, g ę s ty k rz e w , o lic z n y c h , ± w y p r o s to w a n y c h g a łą z k a c h (z w y k le o k . 1,5 m wys i s z e r.). L i. w ą sk o o d w io fn ie ju jo w a ie (5 7 cm cii.), ló d e e z k o w a to z ło ż o n e , za m ło d u ja sn o c z c rw o n e , potem b a rd z o c ie m n e , p u rp u ro w o b rą z o w e , b ły sz c z ą c o . K w . p o 1 -2 , b a rd z o lic z n e , 1 ,5 -2 c m 0, b ia łe z różowym o d c ie n ie m , szypuifca i k ic iic it c ie m n o c z e rw o n e ; ro z w ija ją s ię w ra z z liść m i — IV . D e k o r . - - n a jle p s z a z n is k ic h , e z e rw o n o łis in y e h ś liw ; n a p rz y k ła d w c ię ty c h lu b meformowanych ż y w o p io h a ch . P r im u s x b lir e a n a A n d re
- ś liw a b le re j.s k a (u iic s z a n ie c P. c e r a s if e m ‘P is s a r d ii’ i pełnokwiatowej
V. n im n e S ie b o k i cl Z u c c . ‘A lp h a n d ii’). D o ść lu ź n y i sz e ro k i k rz e w . L i. ja jo w a te , d o 6 cm d l., za miodu e z e rw o n o b rą z o w e , p ó ź n ie j z ie le n ie ją c e . ro z w in ię c ie m
się
liści
-
IV .
K w . p o je d y n c z o {3 3 ,5
U p raw ian i! z w y k le
w o d m ia n ie
cm
0 ), ró ż o w e , p ó lp e ln e ; przed
‘M o s e r i’, o ja ś n ie js z y c h liściach
i m n ie js z y c h k w ia ta c h . D e k o r . • - b a rd z o d e k o ra c y jn a — p e łn e , ró ż o w e k w ia ty w c z e s n ą w io s n ą , p o te m b a rw n e liście. Nic w p e łn i o d p o rn a na m ro z y . P r im u s d o m c s tic a w y jś c io w e
fo rm y
L.
—
p o w s ta w a ły
ś liw a
dom ow a.
G a tu n e k
w ie lo k ro tn ie , z a p e w n e
k rz y ż o w a n ia P . s p in a s a i / ł. c e r a s ife m
p o iip io id a in y ,
w p d .-z a c h . A zji
znany
ty lk o
hyc
lu b w p ro st z p o lip lo id n ln y c h , d z ik ic h
z uprawy;
m o ż e ja k o efekt
fo rm P. cerasifem.
L ic z n e s e g re g a n ly i k rz y ż ó w k i w ste c z n e . .Śliw y u p ra w n e o ż ó lta w o z ie lo n y c h k w ia ta c h i pestkach ła tw o o d c h o d z ą c y c h o d m ią ż s z u o w o c u p o c h o d z ą hyc' m o ż e z e s k r z y ż o w a n ia a ly c z y n ie z tarniną, a le b a łk a ń s k ą ! \ c o c o m ilia 'P e n .? Z m ie n n o ś ć ś liw y d o m o w e j u jm u je się z w y k le w k ilk a p o d g a fu n k ó w ; s ą to m ię d z y in n y m i; s u b s p . lio m e s tic a -
ś liw a d o m o w a , w ę g ie r k a . R o c z n e p ę d y n a g ie ; o w o c e z obu stron
z w ę ż a ją c e się, g ra n a to w e , z n a lo te m w o s k o w y m , o tw a rd y m m ią ż s z u . s u b s p . iła lic a ( B o rk h .)G a m s — r e n k lo d a . R o c z n e p ę d y ± o w ło s io n e ; o w o c e z w y k le duże ( 3 - 5 c m 0 ), ± k u lis te , m ią ż s z s o c z y s ty , z w y k le z ro ś n ię ty z p e s tk ą . s u b s p . im i t i t i a (L .)B o n n ie r et L n y e n s — Ittb n szk a. K rz e w y lu b n is k ie d rz e w a , ± cierniste; p ę d y trw a le o w ło s io n e ; o w o c e g ra n a to w e , z c z e r w o n y m so k ie m . s u b s p . s y r ia c a fB o rk h .)J n n c h . — m ir a b e lk a . R o c z n e p ę d y ± o w ło s io n e ; o w o c e kuliste ( 2 - 3 c m 0 ), ż ó łte z b ia ła w y m n a lo te m ; m ią ż s z ła tw o o d d z ie la s ię o d p e s tk i, b a rd z o sło d k i.
Z n a le z io n a
pod
k o n ie c u b ie g łe g o
g łó w n e g o o g ro d n ik a s z a c h a Iran u .
w ie k u
w
o k o lic a c h T e h e r a n u
p rz e z iY a n c u z a Rissartb,
P r i m u s a r m e m a c a I... (A r m e n ia c a v u lg a ris U m i . ) m o r c i a p o s p o lit a . -W y so k i kr.-.ew lu(, d rz e w o . I ’, za m io d u c z e rw o n a w e . L i. s z e r o k o ja jo w a le lub ± o k r ą g łe (d o 10 c n i dl.),
.
z a o s trz o n e , p o je d y n c z o lu b p o d w ó jn ie p ilk o w a n c , n a o g o n k u w y ra ź n e g r u e z p lk i. K w . p o i_ 2 (__-iyCle k ró tk ic h s z y p u lk n c h , b ia łe lu b b la d o ró ż o w e ; p rz e d r o z w in i y c ie n v t ® ^ -¡¡¡.¿V r O w . ± k u liste, d u ż e '" 3 5 - 8 c iii d l.), o w ło s io n e , ż ó łte d o p o n ia ra ń c z o w o c z e rw ó n y c lr, m iążsik s o c z y s ty , o d c h o d z ą c y 0 (j
p e s tk a s p ła s z c z o n a , j; g ła d k a ( p o z a o s tra k p iw ę d z itt).
'
’
W y s t. — o d śro tlk . A z ji p o |iira C h iify i M a n d ż u rię ; w C h in a c h u p ra w ia n a o d 4 0 0 0 |U( w, i z a s l . — d rz e w o o w o c o w e , c ie p ło lu b n e *.
’■
boczne
M
P ik a m i
k w ia to w y m i; liśc ie w p a k u z ło ż o n e ; k w iaty p o je d y n c z o lu b p o 2 - 3 , ± s ie d z ą c e , b ia łe do czerw onaw ych ro z w ija ją się. p rz e d liść m i lu b rz a d z ie j w raz. z n im i; p e s tk o w c e z p o d łu ż n a b r u ź d ą i n ajczęściej o w ło s io n e , z. o w o c n ia suelut, p ę k a ją c ą lu b n ie p ę k a ją c ą (m ig d a ło w c e i m ig d a lk i) a lb o soczystą ( b rz o s k w in ie ); p e s tk a c z ę s to w y ra ź n ie siali- o w a lo rz e ź b io n a , z ja m k o w a ty m i z a g łę b ie n ia m i. P r im u s d u lc is (M ill.)D .A .W e b b |/lm v g d id u s c m iiiiu iitis L .) K rz e w lu b n is k ie d rz e w o . L i. la n c e to w a te
niedojrzale. ^yyst. pn.-wsch. Chiny (prow incje Hebei, Shandong); dziko rosnące ¡„dalki mają oczyw iście kwialy pojedyncze, z 5 tylko płatkami; odm iana cłnokwiatowa, którą precyzyjnie należałoby n azy w ać, P. triloba ‘Multip le x’, została wprowadzona do uprawy i opisana (w randze gatunku) wcześniej od formy op ad ają
PODRODZAJ AMYGDALUS** — MIGDAŁOWIEC, MIGDAŁEK, BRZOSKWINIA P ęd y z a k o ń c z o n e p ;|k ie n i sz,cz.ylow yi i; p a c z k i c z ę s t o p o 3 o b o k s ie b i e
,sv (do 3 m WY‘S-)' w uprawie zwykle w lbnnie jjicnnej, szczepiony na alyezy. i ^ ^ mn0|ąnizowe, gęsio, aksam itnie ow łosione. Li. eliptyczne lub odwrotnie!'■ '~~:ue"(dt)" 6 -8 cm dl.), na szczycie często 3-klapow e . brzegiem grubo, ostro, '''iseiP podwójnie pilkowanc; z wierzchu ± nagie, z w yraźną siatką wciśniętych L/'-wów, spodem ow łosione. Kw. po 1-2, do 3,5 cm p ^pelne, różow a (w pączku ricninoróżowe, pncekwitające bladoróżow e); I + siedź,ąceregęsto w/,cllużv.zetllugopedów ;Sprzed1rozw inięciem liści — '1V-V . O w . ± Iśiiiistc. •f^ jiąT zw y k lc nic pękającą ow ocnią (1-1,5 cm 0); zawiązują się rzadko i zwykle
m ig d a ło w ie c p o s p o lity (migdal)
ub p o d lu g o w a le (d o 10 c m d l.), p ilk o w a n c , z gruczolkam i
na o g o n k a c h . K w . b ia łe d o ró ż o w y c h , p rz e d ro z w in ię c ie m się liśc i. O w . w y d lu żo n o jajo w ate s p ła s z c z o n e ( 2 ,5 - 6 c m d l.), z a m s z o w a to o w ło s io n e , z. śu c lia , p ę k a ją c ą o w o c n ia . N . g o rz k ie , zaw ierająlice d u ż o a n iy g d a lin y — v ar. a m a r a (D C .)B u c l ilieim lu b s ło d k ie — v ar. d u lcis', fo rm y o c ie n k ie j, kruchej p e s tc e i + s ło d k ic h n a s io n a c h to vais fr a g il is (B o rk li.)B u c h h e im .
dzikiej. Dckor. — szczególnie dekoracyjny w postaci naturalnej, krzaczastej; u torm niennych gałęzie często w yłam ują się, a podkładka odrasta silnymi pędami, zagłuszając słabiej rosnące pędy migdaika. W ym . i zasl. —- miejsca słoneczne, krzew niezupełnie odporny na morzy i podlegającyjn o n iliozie. Po kwitnieniu silne pędy ewentualnie skraca się dla zagęszczenia krzewów; gałązki można ścinać — jak na przykład forsycje — w celu „pędzenia”, przyspieszania kwitnienia w wazonie.
W y s t. — d z ik o z a p e w n e ty lk o w pd -z a c h . A z ji, ale w w ie lu re jo n a c h z d z ic z a ły p o wiekach u p ra w y ; w P o ls c e w y ją tk o w o rz a d k o s p o ty k a n y ; b a rd z ie j w ra ż liw y n a m ro z y o d b rz o s k w iń i moreli.
P r u n u s p é r s ic a (L .)B al.sch ( P e r s i a i v u lg a r is M ill.) — b r z o s k w in ia p o s p o lita . W y s o k i k rzó w lu b male drzew o. I \ n a g ie , z ie lo n e , a o d stro n y s ło n e c z n e j — c z e rw o n o b n rz o w e . L i. la n c e to w a te d o w ą s k o -
Z n a n e sa o d m ia n y o k w ia ta c h p e łn y c h — b ia ły c h lu b c ic tu n o ró ż o w y c b .
odw ro tn iejajo w aty ch ( 8 - 1 5 P r u n u s te a c lia B alsc li (A m y g ila /u s n titu i L .) — m ig d a ło w ie c k a r ł o w y . N isk i k rz e w , f),5(—i ,5) m
cm
d l.), n a s z c z y c ie
o s tre lu b z a o s trz o n e , p ilk o w a n c
pilkowanc, z w y k le z g ru c z o lk a m i n a o g o n k a c h . K w . p o 1 (2 -3 ), ą
lu b p o d w ó jn ie
s ie d z ą c e w z d łu ż z e s z ło ro c z n y c h
w y s . t e 5 5 ó S i m i\(w le w u p ra w ie c z ę s to s z c z e p io n y .pa p ie ń k u / ’. c e r a s ife r a ). P . c ie n k ie , w zniesione,
dlugopędów . 2 ,5 3,5 c m o; r ó ż o w a w c ; p rz e d r o z w in ię c ie m
z lic z n y m i k ró tk o p ę d a m i, n a g ie . L i. z w y k le w ą sk ittK lw ro lju o jiy o w a le lu b p o d lttg o iy ą lc ( 3 - 7 cm dl.),
i
p ilk o w a n c , u n a s a d y k lin o w a te i c z ę s to z w y ra ź n y m i, (r?> ikatiivm i..zcbiuiiiT~Jłlvszcz!ice i d o ś ć sztyw ne,
zielo n k aw o h ialy ch d o c z e rw o n y c h ; m ią ż s z s o c z y s ty ; p e s tk a s iln ie w y p u k ła i g łę b o k o rz e ź b io n a .
kulisto, d u że (z w y k le 5 -7 c m
o, a le d o
liśc i
IV . O w . w ię k s z o ś c i o d m ia n
12 c m l) , z w y k le o w ło s io n e (n a g ie u n e k ta ry n ), o d
n a g ie . K w . p o 1 ( 2 - 3 ) , d o 2 ,5 - 3 c m 0 ,.Xii/.o w e lo b c z e rw o n e , r z a d z ie j.b ia łe : d n o k w ia lo w e rurkow ate;
P o ch . — n ie z n a n a w s ta n ie d z ik im ; p o c h o d z i n a jp r a w d o p o d o b n ie j z C h in , h y c m o ż e o d r o s n ą c e j
i w raz../, liś ć m i — 1 V -V . O w . a k u lis te (1 ,5 2 c m d l . ), s u c h e , p ę k a ją c e , g ę s to o w ło s io n e ; zaw iązują s ię u n as d o ś ć ła tw o .
tam na p ó łn o c y P r im a s ila v iilia n a ( C a r iió r e ) i;ra n c h .; w C h in a c h u p r a w ia n a oil p o n a d 3 0 0 0 lat! W y m .
W y s t. — o d p d .-w sc h . i śro d k . łin r o p y p rz e z K ry m p o z a c h . S y b e rię i K a z a c h sta n ; cz ęsto na
i zasl. — i
jak m o re li, je sz c z e b a rd z ie j w r a ż liw a n a m ro z y ; b r z o s k w in ie s ą c z ę s to a ta k o w a n e p rz e z
kędzierzaw ość liśc i, w y w o ły w a n ą p r z e z g rz y b T a p lir in a d e fo rm a n s .
|;le jia e h ^ w jtp ię jit)y c h , ro ś lin a s te p ó w i c ie p ło lu b n y c h z a ro ś li; tw o rz y ro z le g le k ę p y , z a ra s ta o p u szczo n e w in n ic e . D c k o r. —
k rz e w s z c z e g ó ln ie
h aln y w p o s ta c i n a tu ra ln e j; w c z e s n e k w ia ty . W y m . i z.ust. —
ś w ia tlo lu b n y , o d p o rn y n a s u s z ę i m ro z y ; p o d le g a b ru n a tn e j z g n iliź m c d rź e w " jie s fl« > w y c h — m onitiozic, w y w o ły w a n e j p rz e z g rz y b z ro d z a ju M tm iU u.
PODRODZAJ CERASUS * — WIŚNIA, CZEREŚNIA Pędy z a k o ń c z o n e
p ą k ie m
s z c z y to w y m ;
liśc ie
w
pąku
z ło ż o n e ;
k w ia ty
z w y k le
n a d łu g ic h
szypulknch, w s k ą p o k w iu to w y c h b a ld a s z k a c h ( c z a s e m p o je d y n c z o ) lu b b a ld a c h o g r o n a e h ; p e s tk i nie
v P rim u s triloba Lintil. (Louiseiuua tri/oba (Lindl.)Ptichom., Aiiiygibiliis triloba (Liiidl.)Ricker) — m igdalek trujk lu p o w y (migdałowiec trójklapowy)._.Gęsty * Z n a c z n ie o d p o rn ie js z a na m ro z y je s t u p r a w ia n a u n as g łó w n ie w o g ro d a c h b o ta n iczn y c h P j i k i i i m . I - . m o re la s y b e ry js k a , ró ż n ią c a się o w o c a m i m n ie js z y m i, ale s m a c z n y m i. ** M ig d a ło w ie c
i m ig d a lc ie
¡m g.
a lm o m l,
n i.in . c z e s.
liść m i b e z g ru c z o lk ó w , d lu g o z a o strz o n y m i, m a n d lo fi.
b rz o s k w in ia : ting, p e a c h , c z e s. b ro s k v o h , n ic m . P firs ic h , ros. tiep ctiK .
M aiu lel.
ro s.
M in u ta/i:.,
t y P r im u s c e r a s u s L . (C e r u s a s v u lg a r is M i l l . ) w iś n ia p o s p o lita . K rz e w lu b d rz e w o d o 5 ( - I O ) m wys.; cz ę sto z lie/:iy m ¡^ > d ro s!:n n i .k u rzcm io \v y n ii ( lu ź n ą k o ro n ą , z g a łę z ia m i z w is a ją c y m i i c ie n k im i lu b w yprostow anym i. K . e z e rw o n o b rą z o w a , lśn ią ca. L i. ± e lip ty c z n e (5 -12 c m iii.), p ilk o w a n c itfb p o d w ó jn ie
' W iśn ia: an g . c h e rry , ez.es. v isen , n ic m . K irs c h e , ro s.
h h ih ii m ;
c z e re ś n ia : an g . c h c u y , cz es.
Ifeśeń, n icm . K irsc h e , ro s. u e p c iiiiiíi.
301
300 ło iiia W iM M o ii,.
n ic m .
spłaszczone, i k u liste.
UL, . -
jU tlw lii.
‘f j ’ 0
p r u n u s x e m i u e tis B ec k —
w iś n ia o s o b liw a . M ie s z a ń c e w iśn i p o s p o lite j i w iśn i k a rło w a te j,
-clinch p o ś re d n ic h ; p o n iż s z a o d m ia n a w y k a z u je p rz e w a g ę c e c h P. f n i l i c o s u — m a d r o b n e liśc ie ■
¡ ItWMv, __ f s ta
n o w o c e n ie lic z n e , a le d o ś ć d u żo , d o 1,5 c m 0 . ‘U m b r a c u l i f e r a ’ (P . rm i.vu.v ‘U m b ra c u lit’e r a ' lio rt., / ‘.fr u ti c o s a ‘G lo b o s a ’ lio rt.) -
odm .
K rzacz asta o d m ia n a , z w y k le s p o ty k a n a w fo rm ie p ie n n e j, o w y ją tk o w o r e g u la rn e j, g ęste j —
’■kby strzy żo n ej — k o ro n ie . K o ro n y s ta ry c h o k a z ó w o s ią g a ją u n as 7 m 0 ! ■*' D e k o r. — n a jb a rd z ie j r e g u la r n y k u lis ty p o k r ó j w śró d d rz e w liśc ia s ty c h . Z a s t . — z w ła s z c z a d o ctisidznnia w ą sk ic h u lic, a le i p a rk o w y c h , w z a ło ż e n ia c h g e o m e try c z n y c h . 2 0 p r im u s a v iu m (L .)L . (C c.ru.nis a v iu m (L .)M o e jie ii) — c z e r e ś n ia p t a s i a ( trz e ś n ia ). D r z e w o , z w y k le do 10 (2 0 ) 111 w y s., z s z m i k ą k o ro n ą , jjru b y n ti k o n a ra m i i g a łę z ia m i. IC. c z e r w o n o b r ą z o w a , .c ie n k a , często b ły szc ząca — ja k b y p o le ro w a n a , z. d u ż y m i p rz e tc b lin k a m i; J a s z c z y s ię o k rę ż n y m i p a s m a m i. I’. liczne, g ru b e k ró tk o g ę d y . L i. w i t t e s j t ó u p o p r z e d n io o p is a n y c h g a tu n k ó w , n ic s k ó r /a s ie ; e lip ty c z n e lub o d w ro ln ie ja jo w a te , z w y k le 8 - 1 5 c m d l., z a o s trz o n e , ja r u h ty c z ę ś c io w o p o d w ó jn ie., p iik o w a n e , od spodu ± o w ło s io n e ; n & o g o n k u , 11 n a s a d y b la s z k i, J .-2 (tlu ź e g r u c z o lk t. K w . p o 2 - 4 ( - 6 ) , n a d łu g ic h d o 5 cm s z y p u lk a c h ; 2 ,5 (~ 3 ,5 ) c m p s i n i e ', w r a z ż_ liść m i
"TV{V ). O w . ±
k u lisie ( 1 - 1 ,5 c m 0 ),
czam o czerw m it^jJ d z ik ic h d rz e w c z ę s to n ie sm a c z n e . “ W ysl- — ° d p n .-z a c h . A f r y k i, p r z e z E u ro p ę ( p o z a r e jo n a m i p ó łn o c n o - w s c h o d n im i) , p o p d .-z a c h . Azję; w P o lsce o s ią g a p ó łn o c n ą g r a n ic ę z a się g u — ro ś n ie w la sa c h liś c ia s ty c h i m ie s z a n y c h , g łó w n ie w rejonach p o d g ó rs k ic h na p o łu d n iu . D e k o r. — o d m ia n y o k w ia ta c h p e łn y c h ( ‘P le n a ’) lu b z w is a ją c y c h g a łę z ia c h ( ‘P e n d u la ’) s ą u n as bardzo rz a d k o sp o ty k a n e . Z a s t . —
o d m ia n y o w o c o w e : c h rz ą stk i (o m ią ż s z u z w a rty m , z w ię z ły m )
1 serców ki — o m ią ż s z u m ię k k im ; ż ó łte , w iś n io w e lu b c z e rw o n e . P o d s ta w o w a p o d k ła d k a g e n e ra ty w n a i w egetatyw na p o d o d m ia n y o w o c o w e c z e re ś n i i w aśni, ró w n ie ż p o d w iś n ie o z d o b n e . C z e r e ś n ie m a ją
R y s . 1 2 3 . P r u n u s a v i u m ( I), P . s u b h ir te l la ‘P e n d u l a ’ (2 ), P . fr u t i c o s a (3 ), P . c e r a s u s ‘R h e x ii’ (4 )
duże, choć z a n ie d b y w a n e p r z e z le śn ik ó w , z n a c z e n ie lito c e n o ty c z a e w la sa c h , a p o z a ty m b a rd z o c e n n e drew no (m e b le). p ilk o w n n c , s k ó r z a s tc i c z a s e m b ły s z c z ą c e , o d s p o d u p ra w ie n a g i e j o g o n e k z w y k le z ł - 2 g ru czo lk am i.
fći Prunus serrulata Lind). — wiśnia piłkowana. Luźno ugałęzione drzewko, do
K w . j i a k ró tk o p ę d a c h p o ( ł ) 2 - 4 ( 5 ) , n a s z y p u lk a c h 2 - 4 c m tlł.„b iałe), 2 - 3 c m 0 : y p r z e d ro zw in ięcie m
3( - 6) m wys. Li. ± jajow ate, do około 12 cm dl., brzegiem gruczołkow ato i ościsto,
liśc i — IV ~ V . O w . + k u lis te (o k . 1,5 c m 0 ),( c z e r w o n e , c z e r w o n o c z a n ie ^ ż ó łte : kjw asne lu b .słodkie, o s o k u b e z b a rw n y m lu b b a r w n y m , p la m ią c y m .
pojedynczo lub podw ójnie piłkowane, nagie, gładkie i błyszczące: na ogonku 2 - 4 j>picz&Hrif przylislki długie. Kw. po (2)3—5(—7), w krótkich gronach (!; = Padus sernilata (Lindl.)SokoIov), na długich szypulkach,. z dużymi, gruczołkowato ząbkowanymi przysadkam iQ ieine,>ło 3,5 cm 0V-biale.ibez zapachu; IV(V). Poch. i w yst. — gatunek opisany na podstawie nieznanej w stanie dzikim formy, uprawianej od daw na w Chinach, a sprowadzonej do Europy na początku XIX w. (póprawna, pełna jej nazwa brzmi P. sernilata Lind], ‘Alba Plena’). Forma dzika, wyjściowa, wysokie drzewo z gór Korei i Japonii, to P. serrulata var. spontanea (M axint.)E.H .W ilson; na Piw. Koreańskim i Sachalinie — także inne odmiany botaniczne P. sernilata. Liczne japońskie wiśnie ogrodowe, które mogą różnić się ocl opisanej wyżej pokrojem, wielkością, kształtem, barwą i owłosieniem liści (w okresie kw itnienia często ładnie, kontrastowo zabarwione — czerwonawe lub miedzianobrązowe), wreszcie barw ą (różowe, żółtawe) i w ielkością kwiatów oraz porą kw itnienia — to „Sato Z akura”, czyli wiśnie „ogrodow e” , w odróżnieniu od dzikich wiśni „z gór”, czyli „Yama Zakyra” . Te liczne odmiany wiśni ozdobnych, .przypisywane tradycyjnie do PĄserrltfyita, to w rzeczyw istości formy niejasnego pochodzenia&w których, powstaniu brała-na przykład udział P. speciosa (Koidz.)lngram. .O dm um ^-z tej grupy najlepiej nazywać tylko nazwami kultywarowymi, ha przykład Prunus ‘U kon’.
R o c h . — p o w s ta w a ła z a p e w n e w ie lo k r o tn ie , ja k o w y n ik k r z y ż o w a n ia P. m u m ii i P. fn ilic o su , w A z ji M n . i p d .-w s c h . E u r o p ie ; P. c e n m u s d z ic z e je w w ie lu r e jo n a c h ś w ia ta . D a je miesz.ańce /. P. tiv in m , c z y li c z e r e c h y i k w a s ń w k i (P . y p m d o u i n i (P o ił. et T u r p iip R c h d e r o r a z z P. fr u tic o m — P. y r n iin c n s B ec k . W y m . i z a s t . — d o b r z e z n o s i s u s z ę , n a jle p ie j ro ś n ie n a g le b a c h le k k ic h , p ia s z c z y s ty c h . 'R lie .s i i' — o d m . R h e x a . K w ia ty n a d łu g ic h , s z ty w n y c h s z y p u lk a c h , b a rd z o p e łn e (o k . 60 p ła tk ó w !) , z w y k le z 2 lis tk o w a ly m i, z ie lo n y m i o w o c o lis lk a m i; n ie k ie d y w y g lą d a ją ta k , ja k b y je d en k w ia t w y ra s ta ł z d ru g ie g o ; p ó ź n e —
V. O w oców
z w y k le b ra k . N a jc z ę ś c ie j
n is k ie d r z e w k o 'z e
s z ty w n y m i g a łę z ia m i; k o ro n a s z e ro k a . S ta ra , a n g ie ls k a o d m ia n a , z n a n a j u ż w X V I w ., o b e c n ie coraz, r z a d z ie j s p o ty k a n a . ■
P r i m u s f n i l i c o s u P al). (C r r iis n s fn i lic o s u P a ll.) — w iś n ia k a r ł o w a t a ( w is ie n k a s te p o w a ). Niski
k rz e w , z w y k le d o 1 m w y s„ z o d ro ś la m i k o rz e n io w y m i. 1’. c ie n k ie , s z y b k o n a g ie . I J . o d w ro ln ie ja jo w a te lu b e lip ty c z n e
(d o 4 - 5
cm
d i.),
tę p o p iik o w a n e , c ie m n o z ie lo n e ,
b ły s z c z ą c e
i s k ó r z a s le ; cz ęsto
z n e k ta rn ik a m i u n a s a d y (d a s z k i. K w . n a k r ó tk o p ę d a c h p o 2—3 (—5 ); ± w ra z z liść m i — 1V ~V . O w . ;!: k u lis te ( o k o ło I c m 0 !, c ie m n o c z e r w o n e , lś n ią c e , k w a ś n e . W y s l. —
o d śro d k . E u ro p y p o p d.-z.ach. S y b e r ię , w c ie p ło lu b n y c h z a ro ś la c h ; w
P o ls c e na
w y ż y n a c h w p d .-w s c h . c z ę ś c i k ra ju , w B ie lin k u i w re jo n ie In o w r o c ła w ia , p o d o c h r o n a g atu n k o w a . G a tu n e k w z a c h o d n ie j c z ę śc i a re a łu z a g ro ż o n y w y g in ię c ie m w sk u te k „ e ro z ji” g e n e ty c z n e j, sp o w o d o w a n e j k r z y ż o w a n ie m s ię z w iś n ia m i u p r a w n y m i (c z a s e m d a je te ż m ie s z a ń c e z / ’. m -iiim lu b z o b o m a (ym i g a tu n k a m i).
302
303 ?
■ A
F o t. 9 8
W ym . i zast. — odmiany tej wiśni są niestety dość wrażliwe na mrozy, stare i zdrowe drzewa są u nas rzadko spotykane. Zwykle w formie piennej- n i . 1 przestrzegać usuwania pędów podkładki — czereśni ptasiej; takie bujne podkładki rażą szczególnie u odmian „ p la c z ą c y ć P ^ «*,. ' —
‘A m a - n o - g a w a ’. D rz e w k o o ^ b a rd z o w ą s k ie j, s trz e lis te j
k o ro n ie ( c k e o k o lo 5 ni w ys i '
m ło d e ż ó lta w o b r ą z o w e . K w . pijyędyncźe lu b le k k o p ó lp e ln e , ró ż o w e , le k k o p a c h n ą c e . —
" ■ U.
‘ K a n z a n ’ *. G a łę z ie s z ty w n e , g ru b e , u k o ś n ie w z n ie s io n e , tw o rz ą o d w ro tn ie s to ż k o
k o ro n y . L i. m io tle b rą z o w e . K w . z w is a ją n a d łu g ic h s z y p u lk a c li, d u ż e (d o 5 c m 0 ), różow e — z. o k o ło 25 p ła tk a m i; w p lic z k a c h k a rm in o w e , p r z e k w ita ją c c — ‘ liiz a k u r a k
b le d n ą . C z a s e m
5
p o d bledn-i n
Rys. 125. P rim u s se rru la ta ‘K ik u -sh id are-zak u ra’ (1) i clwłe inne od m ian y (2, 3)
W yst. i p o c ii. -
w aśnią z n a n a z u p ra w y n a D a le k im W s c h o d z ie ; w n aturze.
w g ó ra c h zacli.
Cłiin Jag 01' " ' ,>lw- K o re a ń s k ie g o , ro ś n ie / ’. s u b liiiie lla v ar. a se e iiile u s ( M a k in o ) li.I l.W ils o n . ‘J u g a l s u - z u k u r a ’ (= ‘A u tu m n a lis ’ )
o d m . j e s i e n n a . P ó lp e ln e , r ó ż o w a w e k w ia ty (w
miarę ro zk w itan ia p ra w ie b ia łe ) r o z w ija ją s ię — w z a le ż n o ś c i o d p o g o d y
o d p ó ź n e j je s ie n i d o w io s n y!
^Sprunus mahalcb L. (C em sus tnahaleb (L.)Mill., Patlelltis mahaleb (L.)Vassilcz.) wiśnia w onna (antypka). N iskie drzewo, do 5—7(—10) 111 wys., często zJcrtiUśLoi..
—
‘ K i l u i - s l i i d a r e - z a l u i r a ’. D rz e w k o
„ p ła c z ą c e ” , o
z w is a ją c y c h
g a łę z ia c h
(sz c z e p io n e na
w y s o k im pilili); k o ro n y lu ź n e , g a łę z ie n ie lic z n e . K w . s to s u n k o w o n ie w ie lk ie ( 3 ,0 - 3 ,5 c m 0 ), pełne, z b a rd z o lic z n y m i p ła tk a m i ( 7 5 - 1 2 5 ! ) — g ę s to s k u p io n e , c ie m n o r ó ż o w c „ p o m p o n ik i” . W kwiatach — ja k c z ę s to u le g o ro d z a ju fo rm p e ln o k w ia lo w y c łi — m o d y fik a c je s łu p k a i d z ia łe k , „ p rz e jśc ia ” od d z ia łe k d o p ła tk ó w . —
‘ I J k o n ’ . S iln ie ro s n ą c e d rz e w k o . L i. m ło d e b rą z o w a w e . K w . p ó lp e ln e (4 ,5 c m 0 ), zielonkaw o-
k r e m o w e (!) — ła d n y k o n tra st k o lo ró w k w ia tó w i liśc i.
/ty
/ • P r im u s s u b lii iie lla M iq .
w iś n ia r ó ż o w a . W u p ra w ie n ie w y s o k ie d rz e w k o , d o 5 - 6 m wys.
I’, m ło d e g a łą z k i p w lo s jo n c. L i. w ą s k o ja jo w a tc , d o 5 ( - 8 ) c m
d i., i|łu g o z a o s tr z o n e , o s tro , często
p o d jy ó jn ic , j r iłk o w a n c , o d s p o d u na n e rw a c h ^ o w ło sio n e . K w . w b a ld a s z k a c h p o 2 - 5 , na krótkich s z y p u lk a c li, o k o ło 2 c m 0 ; b ia łe..d o ja s n n m /.u w y d i: ¡V .
* K la s y c z n e ja p o ń s k ie n a z w y , z a p is y w a n e c liiń s k in ii id e o g ra m a m i, k tó re m o ż n a o d c z y ty w a ć na k ilk a s p o s o b ó w , s tw a rz a ją s p e c y fic z n e p ro b le m y n o m c n k la lo r y c z n c , stą d m n o g o ś ć sy n o n im ó w '; ta
Rys. 126. P rim u s gla n d u lo sa ‘Alida P le n a ’ (I), P. m a h a le b (2)
o d m ia n a to \S e k iy n m a ’, ‘ K a n z n if luli ‘S e k iz a n ’ !
;• 304
’O iK'inliulo!:Kt
305
pochylonym pnicni i szeroką, luźna korona. ILjcienkie i długie, zwisające; ron, pachną kumaryną. U . ± s /u o l ojąjowale, 3—6(—8) cm d l, krótko zaostrz ^ brzegiem .gruczołkow ato karbowąnopil kowane, nagie (tylko od spodu wzd!^’ nerwu ± ow łosione), ogoncł / 1 -2 gruczołkami lub bez nich, nieco skórz UŻ i błyszczące — podobne do liści dzikiej gruszy. K w. W-jyyprostowanyeh krótki h .gronach, po (3—)6—10(—12), na krótkich szypulkachjM yale, dość małe zwykł około 1,5 cm 0 ; wraz z liśćmi •— V. Ow. kuliste lub jajow ate, drobne 8 -10 mm dl.), czarne, lśniące; miąższ kw aśny; opadają szybko po d o jr z e j — w lecie. W yst. — od pn.-zach. Afryki, przez zuch. i pd. Europę, Azję Mn. i Kaukaz p0 środk. Azję, na ciepłych, suchych, zw ykle wapiennych glebach; gatunek zmienny (wielkość i kształt owoców, ow łosienie pędów, w ielkość i kształt liści). W Polsce miejscami zdziczała. D ekor. — pokrój — gdy posadzona samotnie; obfite, silnie pachnące k w ia ty , ładne liście — opadają późno w jesieni,.zielone. W ym . i zast. — dobrze rośnie w miejscach nawet bardzo suchych; m iejscasloneczne lub pólcieniste — wprawdzie św iatlolubna, ale ocienienie znosi praw ie tak dobrze ja k grab. Bardzo dobra na form ow ane żywopłoty, ładniejsze niż z alyczy (liście) i zwykle wolne od szkodników ; podkładka pod wiśnie. O woce aniypki pozostawiają „atra m entow e” plam y na chodnikach. Pachnące drewno było dawniej używane do wyrobu wielu drobnych przedm iotów , na przykład fajek i cygarniczek a także przy pieczeniu sękaczy.
PODRODZAJ PADUS * — CZEREMCHA P ę d y z a k o ń c z o n e p ą k ie m s z c z y to w y m ; liśc ie w p ą k u z ło ż o n e ; k w ia ty w d łu g ic h gro n ach , na s z c z y c ie k ró tk ic h , u łis im o n y c h p ę d ó w b o c z n y c h ; o w o c e n ag ie.
P rim us padu s L, (Padus cwium M ili.) — czerem cha pospolita (korcipka, sm rodynia). Wysoki krzew lub drzewo do 15 m wys.Mćorona dość waslcn -pasta, gąłęzieąttzeiwisajiiJit>ra t!lugo,g]aęlka; podziemne^roźTogi i odrosty korzen io w i P, dość grube, czerw onobrązow e z dużymi, jasnym i przetchlinkami; kora po roztarciu pachnie ostro. Li. •'iaiowatoeliptyczne. zaostrzone, do 10(—15) cm dl., drobno, z początku gruczołkow ato, pilkowane, od spodu szaro- lub niębieskąwozielone, często y, „kępkami włosków vvzclluż ,n eam._giQwi].ego; ogonek z 1-3 gruczołkami lub bez nich. Kw. (bjale- drobne (1-1,5 cm 0), j,v gęstych, walcowatych gronach; grona z początku stercziice.-w-miare-przelcwitania coraz bardziej y/iotkie.i.zwisające; silnie, niezhyl_przyjem nie pachną; j jo . rozwinięciu liści — V. Ow. w zwykle przewisających owocoslanach; iudiste ( 6 -8 mm 0), bez działek kielicha, niedojrząle pielone, polem czarne, błyszczące, ęięrpkie; pow ierzchnia pestki rzeźbiona;
y /y s t.
rozległy zasięg od pn.-zttcli. Afryki, [¡rzez Europę (poza najbardziej
rejonam i) i Kaukaz po Daleki W schód; w Polsce w dwu podgatimkach: in a t y w n y m , subsp. padus (opisanym wyżej) pospolita na niżu nad ''tdanii, w wilgotnych lasach i zaroślach, na terenach lęgowych, również " trądach i olesach; w wilgotnych miejscach w górach, na skalach różnego Wiriju (eranity, wapienie, piaskowce) — podgatunek północny, krzaczasta r°ereniclw skalna, P. padus subsp. boreuHs (SchiibcieijCajander. Czerem cha -k'ilna jest tnksonem krytycznym , zarów no pod w zględem system atycznej 5 ¿samości, jak właściwej nazwy botanicznej; od podgalunku typowego ma różnić się liśćmi o cl spodu silniej ow łosionym i. Czerem cha skalna rośnie powyżej górnej granicy lasu; w Karkonoszach w kotłach polodowcowych, wraz §orbus aucuparia subsp. g labrala, w zespole P>ulo-Sorbetwn, w zach. Tatrach wśród kosodrzewiny, a w Bieszczadach w raz z Alltus viridis. Dekor. — pokrój drzew swobodnie rosnących; efekt przede wszystkim okresie kwitnienia; wcześnie i szyląko rozwija liście na wiosnę. W ym. dobrze znosi okresow e zalewanie i o cienienie. Na suchych glebach zast. jest często opanowywana przez mszyce oraz namic tnika czerem szaczka (oprzędy). Kwiaty tej czeremchy są słabym pożytkiem dl a pszczół, w przeciwieństwie ^
do kwiatów Primus serotina. p m n u s serotina Ehrh. (Padus serotina (Ehrh.)3orkh.) — czerem cha późna*. Drzewo do 25 m wys. (w ojczyźnie praw ie do 40 m; w Europie, zwłaszcza w lasach, rośnie zw ykle krzaczasto); kora na starszych pniach ± tąrczkow ato „spękana; koroną, luźna; gałęzie cienkie, zw isają;! zapach roztartej kory gałązek ostry, korzenny. Li. eliptyczne, zaostrzone, do I2(—15) cm d l, brzegiem drobno pilkowane (ząbki zgięte ku blaszce liściowej), skórzaste, gładkie i lśniące, od spodu wzdłuż ncywu często .owłosione: ogonek z kilkom a, gruczołkam i. Kw. (ćlióbne (do 1 cm 0 ), w ± ^wyprostowanych groriacftj dno kwiatowe /¡jj.o.; — inaczej niż P. padus — w ew nątrz „nagie; późne (= sTerotinus) — V -V I7 '" ~ Ow. kuliste (8—10 mm 0) ,'z trwałym i działkami kielicha u nasady, niedojrzale — czerwonawe, potem czarne; w pełni dojrzale i przejrzałe — słodkie; pestka gładka; VIJJ-1%(X). Wyst. — pd. i wsch. rejony Ameryki Pn.; w wielu krajach Europy, także w Polsce, wysiewana dawniej w lasach, zw łaszcza na słabych gruntach — obecnie bardzo często zdziczała, szczególnie na dość suchych glebach o kwaśnym odczynie, ekspansywna i niebezpieczna — gęste zarośla tej czerem chy ham ują wzrost m.in.
* C zaso m u p ra w ia n y jest u n as in n y a m e ry k a ń s k i g a tu n e k —
v ir g iiu w iu 1-, (P a d u s v irg in iim a
(L ,)M R u w n .) — c z e re m c h a w irg in ijs k a , d r z e w a łu b k rz e w źk p o d /u eiiin y m i ro z ło g a m i, k tó ra ró żn i się
v ir-v n i.
od cz erem c h y
późnej
m .in .
k o rą
o
n ie m iły m
zapachu,
liść m i
s /.e ro k o ja jo w a ly m i
łu b
s z e ro k o -
eliplycznym i, g ę s to , o s tro , o d ś u y iić ® p ilk o w a n y m i, n a g im i, e w e n tu a ln ie z k ę p k a m i w ło s k ó w w z d łu ż \ nerwu g łó w n e g o o d sp o d u ; o w o e i M f '± :|: C /.c s. s tfu m c h a , n ic m . T ra u b e n k irs c h e , ro s. H ep cM y x a.
c ie m n o c z e r w o n y m i,
±
b e z d z ia łe k
k ie lic h a .
W s z y s tk ie
A w y m ie n io n e g atu n k i c z e re m c h d a ją u n as tu i ó w d z ie m ie s z a ń c e .
,
K i
S! 4,
3 07
, vek (jiy.ew leśnych, utrudniają naturalne odnowienie lasu i elim inują rodzime
I
r°^I)ek<»'- — ładne, lśniące liście, jesienią żółte; inny pokrój niż krajowej iluś. W yni. i za.st. — tolerancyjna w stosunku do żyzności i wilgotności d-by odporna na tnroz.y i zacienienie. Kwiaty bardzo tniododaine; owoce chętnie
|
Jachnie przez ptaki.
PODRODZAJ LAU R O C E R A SU S * — LAUROWIŚNIA Pyjy /.« k o ń czo n e p ą k ie m s z c z y to w y m ; liśc ie z im o z ie lo n e , w p ą k u z ło ż o n e ; k w in ty w d łu g ic h , bezlistnych g ro n ach ; o w o c e n a g je . Jj/f p r u m s
la u r o c e r a s u s
L.
(L a u r o c e r a s u s
o jfic iiia lis
M .R o c m .)
—
la u r o w iś n ia
w sc h o d n ia .
Zimozielony k rzew , w ła g o d n ie js z y m k lim a c ie 2 - 4 ( ~ 8 ) m w y s. I,i. zw y k le e ljir ly c z n ę , ich w ie lk o ś ć wilia się w s z e ro k ic h g ra n ic a c h —
5 —15(—3 0 !) c m d l. i l —10 c m s z e r .. b rz e g n ie c o p o d w in ię ty ,
ctlobrzcgi lub d ro b n o p ilk o w a n y ; o d s p o d u , w d o ln e j cz y ści b la sz k i lub n a o g o n k u z w y k le k ilku f-ticttarnikow T^aitlzo s z ty w n e , n a g ie i b ły s z c z ą c e . K ir , d r o b n e fok. 8 m m 0 ). h ia lc , w w y p r o s to w a n y c ti ijrńńacli. nic d łu ż sz y c h o d w sp iera ją cy ch j e liśc i, d o 8 - - l 3 ( - l 5 ) c m d l., w kątach liści ^ub ie g ło r o c z n e g o przyrostu; V. O iv . w ± w y p r o s to w a n y c h g ro n a c h , ja jo w a te lu b ± k u liste , z w y k le o k o ło 8 - 1 0 m m 0 ; ^ ¡■me lab c ż e tM ULgęzarnę, lśn ią ce. K W yst. — p rz e d e w s z y s tk im z a c h . K a u k a z i pd. w y b rz e ż a M . C z a rn e g o , p o z a ty m w pn. fru n ie, ptl. T u r c ji,
S erbii, R tm n m ii i B u łg a rii; w c ie n is ty m p o d s z y c iu la só w liśc ia s ty c h , n a p rz y k ła d b u k o w y c h , na
glebach ży zn y ch i św ie ż y c h . D ekor. —
z im o z ie lo n e ,
s z ty w n e
kwiatostany. W y m . i za.st. —
g le b y
i b ły s z c z ą c e
liśc ie ; o z d o b n e
ż y z n e , d o s ta te c z n ie
w ilg o tn e ,
ta k że
b ia łe , „ ś w ie c z k o w a tc "
m ie js c a
z a c is z n e , o s ło n ic ie ,
w półcieniu (zim ą i w c z e s n ą w io s n ą w s k a z a n e je s t o s ła n ia n ie k rz e w ó w p rz e d s ło ń c e m ). O d p o r n o ś ć na mrozy mula — w n a s z y m k lim a c ie b a rd z ie j m r o z n o d p o r n c są fo rm y o w ą s k ic h liśc ia c h , z B a łk a n ó w (ze starszy ch
o d m ia n
—
'.S c h ip k a e n s is ',
'Z a b e l i a n a ’),
w
p r z e c iw ie ń s tw ie
do
s z e r o k o lis ln y c h ,
kaukaskich. ‘O tto L u y k e n ’ . N is k i, z w a rty k rz e w (d o o k . i 111), o k r ó tk ic h , w z n ie s io n y c h g a łę z ia c h ; liście w ąskie.
R O D ZIN A \LEGUMiNOSAE} (= FABACEAE) — STRĄCZK O W E** Rośliny zielne, krzewy, drzewa, często pnącza. Li. sezonowe lub zimozielone, ułożone z reguły skrętolegle, zwykle złożone — najczęściej pierzasto, rzadko pojedyncze (C c rm ); nasada ogonka liściowego i ogonków listków często kokin-
* A ng. c h e rry la u re k c z e s. b o b k o v iś e ń , n ie m . L o rh c e rk irs c h c , ro s. ji ą u p o im u n m .
R ys. 127. P run us p a d u s (1), P. s e ro ina (2), odm iany P. la u ro ce ra su s: ‘M agnoliaefolia' (3) 'C a u c a s ic a ' (4), 'Z ab elian a' (5), 'S c h ip k a e n s is' (6), 'O tto Luyken' (7)
!N' W in n y m u ję c iu 3 ro d z in y
- M im u s iim it ', C a r s tilp in iiH c a c i P iip ilio n tic r tif, tra k to w a n e
jednak cz ęśc iej ja k o p o d ro d z in y (i tak t u t a j )
f.
ni ew yra źn ie.
p rz e d s ta w ic ie le d w u o s ta tn ic h ró ż n ią się c z ę s to ty lk o
’ W
* '
k o w a t o r o z s z e r z o n a ( p u l v in u s = p o d u s z e c z k a ) , c o u m o ż l i w i a r u c h y lis tk ó w i [¡g • ( n a p r z y k ła d
Cludrastis, Gleditsia, Robinia, ÓVrp/;r>riO;.J?!'zy)isiJv.i.czę,sto przekszt^* Kw. z w y k l e o b u p l c i o w e , r z a d z ie j p o li g a m i c z n e lu b d w u p ie n ne
c o n e w c ie r n i e .
o k w i a t z r ó ż n i c o w a n y n a k i e l i c h i k o r o n ę , s y m e t r i a k w i a tu g r z b i c c i s t a — k w ia t'
zygom orficzne (m otylkow e — p ła tk i korony zróżnicow ane n a łódeczki», żagiejg^ i s k r z y d e ł k a ) lu b r z a d z i e j — s y m e tr i a p r o m ie n is t a , z w y k l e 5-krolna; s i u p ^ z re g u ły
liśĆCCiUti.’
1 ( t a k u o p i s a n y c h tu r o d z a j ó w ) , g ó r n y , z a l ą ż k ó w o d 2 d o w ie lu . 0 \v
s tr ą k ( l e g u m e n ) , z w y k l e s u c h y i p ę k a ją c y 2 s z w a m i , n i e k ie d y n ic p ę k a ją c y ( Gleditsia
Sophom ); s tr ą k i s ą b a r d z o r ó ż n ie w y k s z t a ł c o n e i p r z y b i e r a j ą r o z m a it e kształty Halim odendron), z p r z e w ę ż e n i a m i (Sophora) lub d ł u g i e , ta .ś in o w a tc (Gleditsia). N ależy tu ponad 600 rodzajów i ponad 16000 gatunków, występujących na całym świecie, najliczniej w tropikach. W e florze Polski na ogól rośliny zielne tylko nieliczne krzewy z rodzajów \Chamaecytisus G enistą} l^cinbotropis i Sam, th a n m u s brak natomiast drzew.
— c z a s e m s ą r o z d ę t e ( Colutea,
R o ś lin y z tej ro d z in y , o b o k z b ó ż z ro d z in y G r a m in c a c , majsi o g ro m n e z n a c z e n ie gospodarcze L ic z n e z n ic h , d z ię k i w s p ó łż y c iu z b a k te ria m i z ro d z a ju
R h iz a b iu m
( b ro d a w k i na korzeniach)
p rz y s w j ijajn w o ln y a / o t a tm o s fe ry c z n y , co u m o ż liw ili w z ro s t w ic iu z n ic h tui b a rd z o n a w e t jałow ych g le b a c h — st| (o cz y sto ro ś lin y p io n ie rs k ie , u ż y ź n ia ją c e g le b y , s tw a r z a ją c e w a ru n k i d la d a lsz e j sukcesji. D o ro ś lin , k tó re n ie w s p ó łż y ją z R h iz o b iu m , n a le ż ą m .in . g a tu n k i z ro d z a jó w C h a lm s tis , Gleditsia i G y n m o c liu h is .
W ie le
ro ś lin
m a z n a c z e n ie
w p s z c z e ln ic lw ie
( n e k ta r, p y łe k ). W ię k s z o ś ć roślin
o p ra w ia n y c h u n as to ro ś lin y ś w ia tlo lu b n e .
PODRODZINAIMIMOSOIDĘĄĘ 1— MIMOZOW E
D rz e w a i k rz e w y (rz a d k o ro ś lin y z ie ln e ). L i. z w y k le p o d w ó jn ie p ie rz a .sto z lo ż o n e ; c z a se m (Acacia) w ystępuj.'! a sy m ih łjjjc e , liś c io w a to r o z s z e rz o n e o.sie liś c i, c z y li liśc ia k i ( iy lio d ia ). K w . p r o mieniste; p ła tk i w p a k u z re g u ły n ie z a c h o d z ą na sie b ie . N a le ż y tu ro ś lin y , k tó re ro sm i p rz e w a ż n ie w tro p ik a c h i n ie m o g n b y ć u n as u p ra w ia n e p o d gołym n ie b e m (n a p rz y k ła d A c a c ia , A lb iz ia i M iin o sa ).
PO DRODZINA \CAESALPINIOIDEAE j - BREZYLKOWE
D rz e w a i k rz e w y ( rz a d k o ro ś lin y z ie ln e ). L i. z w y k le p o d w ó jn ie p ie r z a s to - lu b p ie rzaslo zlo żo n c, rz a d z ie j p o je d y n c z e (C e r c is). K w . . p ra w ie p ro m ie n i s t e lu b ji ie _ w p o ln i, m o ty lk o w e ; p ła tk i w paku z a c h o d z ił n a s ie b ie (w k w ia ta c h m o ty lk o w y c h — p ła tk i b o c z n e o k r y w a ją p ła te k g ó rn y , cz y li żngiclek); d z ia łk i k ie lic h a z w y k le w o ln e (z ro ś n ię te u C e rc is). T y lk o g a tu n k i z to & /,» \ó \v \C c r c js ^ G lc(litsia i G’v » » iw /t« /» .vtm og;i b y ć u n as u p ra w ia n e a a otw artej p rz e s trz e n i. B rak g a tu n k ó w ro d z im y c h .
Rys. 128. A cacia d e a lb a ia (1), A. m elanoxylc n (2), A lbizia ju lib ris s in (3)
310
RODZAJ GLEDITSIA — GLEDICZJA (IGLICZNIA) * (n a c z e ś ć n ie m ie ck ieg o b o ta n ik a , J o h a n n a G o illieb a G le d ilsc h a ) ■
G a t. — kilkanaście w A m eryce |>n. i Pd., Azji i Afryce; w‘ Polsce upraw ią je st praw ie w yłącznie jeden. ^ A Fot. 99
■-i- G leditsia triacanthos L. — g lcdiczja Iró jcicrn io w a. W yniosłe drzewo (do 45 ni wys. w ojczyźnie), z w ysoko osadzona, ażurow a korona. 1’. z dużym i przclchlinkami; zróżnicow ane na djngn- i krótkopędy, te ostatnie z biegiem lal „naroślowate”pączki boczne drobne, nadległe — dolne ukryte pod nasadą osi liścia. Ciernie (do 10 cm), u nasady spłaszczone, zw ykle rozgałęzione — z 1-2 małymi, boczn rozw ijają sie z górnych"pączków wśród pączlcow nadłcglych; na pniacli i konarach znacznie dłuższe i silnie rozgałęzione, często w pęczkach. LI. na krĄtkppędach — skupione, do 20 cm dl., parzyslopierzastozlożone. z 2 0 -3 0 listkami do 3,5(-4,5) cm dl., lub pod wój nicparzystopierzastc (wówczas listki mniejsze); listki lub w ąskojajow ate, brzegiem kartow m iopilkow ane. Kw.| 3-5-f< poligam iczno-dw upienne (zdarzają się więc okazy bez owoqów), w wąskich -wiechach, lub a r o n a ch (do 7 -9 cip dh), stojących £ojedjmc_zo lub zebranych w wiązki; prom ieniste,[zielonkawożó Te), drobne; VI — gdy liście są rozwinięte. 0\v. , długie, plaskie_ w ielonasicnnc strąki (do 40 cm, zw ykle krótsze), niepękające, ze skKlkawym m iąższem między nasionam i; początkowo czerwone i błyszczące- poteiri ciem noczerw onobrazow c; w iszą na gałęziach od jesieni do wiosny. W yst. — środk. i wsch. rejony St. Zjedn. (poza stanam i nadatlantyckimi); zw ykle na żyznych, w ilgotnych glebach aluwialnych. D ek o r. — egzotyczny pokrój, pipza tym drobne listki przypom inają mimozy, akacje i albicje; liście rozw ijają się b a rd m jw ź n o (typow e dla większości drzew i krzewów' z tej rodziny), jesionią żółkną. T aśm ow ate ow oce są zim ow ą ozdobą drzew; kw iaty niepozorne. W ym . i zast. — m oże rosnąć także na glebach suchych, piaszczystych, ubogich, .ale-w zrost 'w tedy słabszy; stosunkow o tolerancyjna na zasolenie gleby; .miejsca słoneczne, ciepje, osłonięte od silnych wiatrów (gałęzie starszych drzew kruche!); starsze drzew a odporne na mrozy. Ażurowa korona nie daje głębokiego cienia; zastosow anie — w parkach, alejach parkow ych, bulwarach; m ożna z glediczji zakładać form ow ane żyw opłoty średniej wysokości. System korzeniow y plaski i szeroki — przesadzać należy rośliny młode, najlepiej na wiosnę. K wiaty bardzo(mTodódajnej(ncktar, pyłek). f. inerm is (L.) Zabel — f. b ez b ro n n a. Spotykana w naturze i powstająca sporadycznie z nasion forma o gałęziach bez cierni. —
—
‘S i m b u i s f . M iocie p e d y i liśc ie z fo c is to ż ó lte , p o le m
z ie le n ie ją . Bruk c ie rn i i o w o có w ;
k o n a ry n is k o o s a d z o n e i s z e ro k o r o z p o s la rle .
* A u g . h o n e y lo c u st. cz.cs. d re z o v e c . n ie m . ( ¡le d ils c h ie , ro s. n r e / u m m i .
;
312 .nMłum.
RODZAJ GYMNOCLADUS — KLĘK* (z gr. g y n m o s = n ag i + Id ad o s = g aląż)
G a t. — 5, I w Ameryce Pn., pozostałe w Azji; uprawiany jest tylko gatunek am erykański. G ym n ocladm dioica (L.)K.Koch (G. canadensis Lam.) — klęk amerykański (klęk kanadyjski). D rzew o do 30 m wys., S .odrpstąm.i. .z..R®ra»ni} K ...c z a tu ją 1 ^spękana. P. grube i sztyw ne, m łodsze i silne (na przykład odroślowe) — z sinobialaw ym nalotem w oskow ym; blizny liściow e duże.; pączki ma^ nadlegie, silnie .zagłębione (pąka szczytow ego brak, rozgałęzienie_syrngodiąlne — . w zrost kontynuow any przez naiwyże i.-położony mik boczny): rdzeń rln-n, g ąbczasty, pom arańczow y^ L i. .podMtójniepierzastozlożone. do o k o lo j m d T ^ ~ z ( 3 -) 6 -7 ( - 9 ) parami rozgałęzień; listki jajow ate, krótkozaoslrzone, calobrzepjp (5-8 cm dl.); u nasady liścia, w miejscu dolnych rozgałęzień często 1 luj, 2 ..znacznie w iększe listki (z rzadka i w ięcej, aż do liści pojedynczopierzastozłożonych) **. K w . (noligam iczno-)dw upienne. prom ieniste. (4A)J..-)(rotne, dr()bne,Y zraoTdiaw ® iałerjf.ebrane w szczytow e, stożkowate w iechy (żeńskie dłuższe od męskich — do 25 -3 0 cm. dl.); VI. Ow. szerokie, spłaszczone, gm bościenne i twarde strąki (zwykle do 10-15 cm dl. i 5 cm szer. — przypominają dawny dziecięcy przysm ak — „chleb świętojański” , czyli strąki Ceratonia siliqua L. z tej samej podrodziny), ciem nobrązowe z nalotem woskowym; w iszą przez zim ę na drzewach, opadają '¿amkmgtp i otw ierają się z trudem szwem bocznym (jak mieszki). N. w budyniow atym , skidkawytn.-miąższu kilka dużych, spłaszczonych nasion (do 2-12.5 cm 0). W yst. — środk. i wsch. A meryka Pn. ***; drzewo rzadkie, .zagrożone; zwykle na żyznych, głębokich i wilgotnych glebach, z orzechem czarnym, glediczją trójcierniow ą, jesionem am erykańskim itp. De kor. — wielkie liście, rozw ijające się bardzo późno n a wiosnę (zapewne najpóźniej z drzew u nas uprawianych), w jesieni złocistożólte, wcześnie opadają (k. IX, pocz. X) — wyjątkowo krótki okres wegetacji. Przez większą część roku drzewo w ygląda jak martwe i osmalone przez ogień — kora jest ciemna i brak cienkich gałązek, których rolę pełnią osie liści złożonych. Strąki — na najwyższych gałęziach, pozostają jeszcze w zim ie (strącone na ziemię rozdziobują ptaki, na przykład gawrony — jak glediczji); kwiaty bez znaczenia dekoracyjnego, zwykle nie dostrzegane (wysoko, wśród liści). W ym . i zast. — gleby głębokie i świeże. ;|! A u g . c o ffe e tre e ( n a s io n a b y ły n a m ia s tk ą k a w y d la k o lo n iz a to ró w A m e ry k i P n .?), czes. n a h o v itv e c , p uroz.nalcc, iiiein. G e w e ilih a m n , ro s. G yitgyit. ** T e n a s a d o w e listk i r o z w ija ją się p ie rw s z e , a d o p ie ro s p o m ię d z y n ic h w y su w a się i rozpros to w u je z w in ię ta r e s z ta liś c ia z ło ż o n e g o . M ło d e listk i - ^ r ó ż o w e ,5 *** N a z w a „ k a n a d y js k i” (p a trz s y n o n im y ! ) w p ro w a llz a w b ł ą d e p ite te m
(p o ró w n a j — K anadę.
za c z a s ó w L in n e u s z a i L am am i
„ c a n a d e n s is ” o p a tr y w a n o ro ś lin y , k tó re ro s n ą w śro d k . i p n .-w sc h . re jo n a c h S i. Zjedn. C e r c is r a m k h 'n s is 'ii; k lę k ty lk o n ie z n a c z n ie „ z a h a c z a ” s w o im z a się g ie m o pd.-w sch.
R ys. 130. G ym n ocladu s dioica
315
! Zastosow anie w dużych parkać! t, jako [jiojedyncze, eksponowane drzewa ty bardzo powolny, młode drzewie prawie; siy nie rozgałęziają. /JOil
,rttnvnui Nnsmlil ( 7 - 1 2
*
ro dzaj
V.
qm as ~ A
ju d a s z ó w ie c *
cm
0 ),
e n lo b rm l ę .
o b u s tr o n n ie z ie lo n e
i jja g ic .
K w . podobne
do
1 ;llc w sz -y s llilc l>,alkl <5 ) J u c o o ś n ię t c — b ra k k k le c /.ld ;tc k :im )n » 7 .o W tJ, u k iizu ji, s ię ^ » k w i a t o w y c h lj;ó d aclli> g ro n ach , n a g a łą z k a c h 2 - l e I i ^ p j ^ r c z y c h , n a w e t n a g ru b y c h g a łę z ia c h Hch (jest 1» p rz y k ła d ty p o w e j d la d rz e w lm p ilo a l» y d < t;m lillo rii> c z y li w y ra s ta n ia k w in to,w » n r ,« i
lr l,,i'mieiK <«> er- k« » lo s = !;ali|Z + h ic - rk ,s = k w ia t); l i g e J l l i t T i ra z e m z. liść m i — k. ! V - V . " o w . k iH .un.i-.icnnc M ral.i ( d o 10 c m d l.); p o z o s ta ją z a m k n ię te p r a c z z im ę n a k r z e w ie ; n n as
'
j ' I
( g r . k e r k i s — w y k o r z y s t a n o p r z e z L i n n e n s z a s t a r o g r e c k i e n a z w y c z ó ł e n k a t k a c k i e g o ( s t r ą k i) i osiki (
**^aVyst. — 0(1 ł ’,w - b a łk a ń s k ie g o (lii c z ę sty ) p o Iran . g e k o r . — p rz y c ią g a ją c e w z ro k , c ic im ic k w ia ty n a n a g ic h g a ln z k a c li, ta k ż e u n a s c z a s e m b a r d z o liście żó łte je s ie n n i. W y m . i z n s t. — w m ie js c a c h o s lo n ię ly c h , c ie p ły c h , w p e łn i s ło n e c z n y c h ;
G a i . — 6 w A m e ry c e I’n., L u m p ie i w seii. A z ji; u p ra w ia n y je st u n as p ra w ie w y łączn ie e u ro p e js k i. ‘ ' tu n e le
najlepiej nil g*ul,acl' IS cU U c n n y d S d o .ść_ o d p o rn y na su sz ę . K rzew w ra ż liw y na m ro z y , b a rd z o rz a d k o u „as spotykany- K w ia ty ) i m ^ > ^ n e i n i k l a r , p y łe k ).
PODRODZJNA \f>APIUONOIDEAŚ (= FABOIDEAE) -^ M Ó T y D C O W E * Drzewa, krzewy, krzewinki, rośliny zielne. Li. nieparzysto- lub parzystopierzastozlożone, dloniaslozlożone, 3-listkow c lub rzadziej — pojedyncze. Kw. zwykle m otylkow e (ich plalki to; żagielek, który w paku najczęściej okrywa płatki boczne, czyli 2 skrzydełka. + łódeczka, pow stała ze zrośnięcia 2 piątków); niekiedy 5 niezrośnięlych płatków (na przykład Cladm stis, U ib u rm m , Sophom) lub tylko ża£iciek obecny {Am>vpha)\ kielich mniej lub bardziej zrośnięty. W Poisce rosili) dziko tylko krzewy z rodzajów; Chamaecytisus, G cim la, Lembotropis i Sarolluimnus.
RODZAJ ROBINIA — ROBINIA („AKACJA”, GROCHODRZEW)** (na c z e ś ć J a n a
R o b in
i je g o
syna
W e s p a z ja n a , z p a r y s k ie g o o g ro d u
b o ta n ic z n e g o , d o k ą d
W e s p a z ja n
w 1 6 3 5 r. p o r a z p i e r w s z y s p r o w a d z i ł r o b i n i ę d o F r a n c j i )
R ys. 131. C e rcis s iliq u a s tru m (1), C ercid ip h ylfu m ja p o n ic u m (2) ^ • C e r c is s iliq tu is tr u m
i,. —
j m la s z o w ic c p o łu d n i o w y !|!!|!. Z w y k le
w y so k i k rz e w
(w ojczyźnie
d rz e w k o d o 1 0 —15 m ). 1*. p ą c z k i d ro b n e , n a d łc g lc . L i. p o je d y n c z e * * * , d łu g o o g o n k o w e , ± okrągławe,
:i: A n g . re d b u d , c z e s. z m a rlik a . n ic m . J u d a s b a tu n , ro s, u e p i u ic , iO i-U m o ;.te p e n o . „Z w iązanie” te g o d rz e w a z b ib lijn y m J u d a s z e m Is z k a rio tą , k tó ry m ia łb y s ię n a n im p o w ie s ić , w y n ik a zapewne z o m y łk o w e g o z a s tą p ie n ia „ a rb o r J u d e a e ” (d rz e w o z J u d e i) p r z e z „ a rb o r J u d a e ” (d rz e w o Ju d asza). ** C z a s e m
u p ra w ia n y
u
n as
o d p o rn ie js z y
na
m ro z y
C e r c is
e a n g d e n s h . L ., ju d aszo w icc
JCrzcwy. rzadziej .drżfiwa. P. z przylistkowymi.__parzvslymi cierniam i (na przykład R. pseudoacacia) lub bez cierni, pokryte gntczolkam i i lepkie (R. yjsco sa ) lub gęsto szczed n iaste (&_ hisnida): pod koniec okresu wegetacji pęd zasycha na szczycie; pączki często nadlegie, nie okryte łuskami, ukryte pod nasadą osi liścia złożonego. Li. nieparzystopierzastozlriżoac; listki calobrzegie, z.ościstym w yrost kiem na szczycie. Kw. motylkowe, jasno- lub ciem noróżow e, łlojetpworóżo.wc, rzadko białe; w kątach liści na tegorocznych krótkich pędach bocznych,.w gronach
a m e r y k a ń s k i, z liś ć m i,n a s z c z y c ie k ró tk o z a o s trz o n y m i, u n a s a d y ty lk o p ły tk o s e rc o w a ly m i i o d spodu ± o w ło s io n y m i. O b e c n o ś ć p o d u s z e c z k i ta k ż e u n a s a d y
b la sz k i
liśc io w e j w s k a z u je b y ć m o ż e n a to, że
u p rz o d k ó w ty c h g a tu n k ó w w y s tę p o w a ły liśe ig n ie p a r z y s io p ie r z a s to /J o ż o n e — ju d a s z o w e » b y łb y „ o s a m o tn io n y m ” listk ie m s z c z y to w y m ?
liść w sp ó łczesn eg o
* t a c . p n p ilio — m o ty l. D a w n ie j g r o d io w n ik . A n g . locn.sl, c/.es. nktU, lrm >vj)ik, n ie m . R u b in ie , S e h e in a k a z ie , ro s. poG m niJn.
Jąiale.; w kiitach liści na tegorocznych krótkich pędach bocznych, w g r o n ^ — początkowo sterczących, później przew isających; k. V -V I. O w . płaszczone* ,sndie,.3vielonasieiuie„sLniki, z jednej strony wąskooskrzydlone, nagie lub pokryj szczecinkam i lub gruczolkami. G af. — 4 w Ameryce Pn. i Środk., po Meksyk. D ekor. — kwiaty, często pachnące; u niektórych odmian — pokrój. W ym . i zast. — gleby przeciętne — do suchych, piaszczystych i jałowych (duża tolerancja); pełne nasłonecznienie. W iększość gatunków ma kruche galęzje (zw łaszcza K. hispkla), nie należy więc ich sadzić w miejscach wystawionych na działanie silnych wiatrów; wadą robinii jest bardzo późny rozwój liści na wiosnę Zastosow anie — patrz gatunki i odmiany. R obinia pseutloucacia L. — ro b in ia b ia ła (robinia.akacjow a, „biała akacja"). Drzewo do 25 ni wys. — najwyższa-* robinii; baje odrosły korzeniowej (podstawowy sposób rozm nażania w wyższych położeniach w ojczyźnie oraz, na przykład w środk. Europie). K. ciemna, głęboko spękapa. P. ±^gj:ailiiiste, nagie lub tylko młode nieco owłosione, z cierniam i p m dislkow ym i. Li. z 7 - I9 ( -2 1 ) listkami, listki eliptyczne lub jajowate, 3-4 , 5 (-6 ) cm dl., ± nagie, na szczycie zwykle lekko .wycięte, z małym yzyroslkiem. K w . białe, z i ć i t ą plam ą na żagielku; przedprątne (pyłek wysypuje się ju ż w fazie pąka kwiatowego i „czeka” na pokrytej wioskami szyjce slupkal.Csilnie ąiadiJiacŁ;_W ona 10 -2 0 cm dl.; k. V -V I, często irowtaizą kwitnienie. O w . nagie i gładkie; IX — do wiosny. W yst. — środk. i wsch. Sl. Zjedn. D ekor. — najcenniejszy gatunek pod względem Im iododajnoścjJ i zapachu kwiaj.ów; liczne odmiany. W ym . i zast. — najlepiej rośnie na żyznych, głębokich, zasadowych glebach, ale jest pod tym względem w yjątkowo niewybredna, dobrze znosi suszę, źle rośnie tylko na glebach ciężkich i mokrych. Miejsca słoneczne i cieple, osłonięte od silnych wiatrów (drewno kruche). D rzewo o wybitnie pionierskim charakterze (współżyjąc z Rhizobiuiii wiąże azot atmosferyczny) — w wielu miejscach, szczególnie suchych i nasłonecznionych, niebezpiecznie e kspansyw ne; system korzeniowy rozległy i głęboki, liczne (odrosty_zJc£raenr) — zw łaszcza po ich uszkodzeniu — drzewo glebochronne. ale i trudne do wytępienia, odrasta bowiem z kawałków korzeni. Stosow ana do zadrzew iania hałd, wysypisk, wyrobisk piaskam i, stromych i suchych zboczy itp. Częsta w krajobrazie otw artym — kępy wśród pól, pobocza dróg, aleje i pjtsy w iatrochronne. Wzrost szybki, drewno trwale, lekkie, twarde i elastyczne, odporne na gnicie i uszkadzanie przez owady — w krajach cieplejszych robinia ma pewne znaczenie w uprawach leśnych. Jedno z najcenniejszych drzew dla] pszczelarstwa.) ale kwiaty wydzielają nektar tylko w ciepłą i słoneczną pogodę. Różne części trujące (nasiona), ale mają też zastosow ania lecznicze. ‘U m b ra c u lile ra ’ — odm . k u lista. Korony bardzo zagęszczone, kuliste lub (starsze) parasolowate, niewielkie (formy pienne!); cierni i kwiatów brak.
^ ••zę.ściej u nas stosowana odmiana robinii białej, głównie do obsadzaniUl '¿kich ulica niekiedy strzyżona (np. przy stacjach kolejowych). Gałęzie kruche, , starsze drzewa maja często „wyszczerbione” korony. dlatego . ‘K r s s o n ia iiit'
—
« .lin .
B essona.
Podobna
o d m ia n a ,
a le
w /.ro sl
szybszy,
a
k o ro n a .
/ew odiiini p n ie in . z n a c z n ie lu ź n ie js z a i w ię k s z a , g a łę z ie d łu ż s z e ; c ie rn i b ra k ; k w itn ie w s ia rs z y m Z -''l;u 'V n ie k tó ry ch m ia s ta c h c z ę s to s p o ty k a n a p rz y u lic a c h . ‘p r i s i a ’. L iśc ie z lo c is lo ż ó lte p r z e z c a ły o k r e s w e g e ta c ji. ‘K o z y ii.sliia n a ’ — o d m . K o ż y ń s k ie g o . P o k ró j lu ź n y , g a ly z ie o d s ta ją p ra w ie p o z io m o luli ewisaia- L*. d łu g ie (d o 5 0 c m i) , z w is a ją p io n o w o ; listk i d łu g ie (d o o k . 8 c m ), z w y k łe lic z n ie js z e n iż u ty p u ’ k w iato stan y ró w n ie ż d łu g ie . O r y g in a ln a i d e k o r a c y jn a o d m ia n a (p o k ró j), p o w s ta ła w s z k ó łk a c h 1V podzam czu w 1896 r. R z a d k a w P o ls c e , p o d o b n ie ja k in n e , n ie o p is a n e tu o d m ia n y .
Robinia viscosa Veut, — ro b in ia lep k a. D rzew o niższe od R. pseudoacacia (do 12 ni wys.). P. ciem now iśniow e, lepkie (= viscosus) i błyszczące, starsze prawie czarne; ciernie małe lub brak. Li. listków 13-25, do 4,5 cm dl., spodem bardzo drobno, nrzylegaiaco ow łosione; wierzchołki n ie w ykrojone. Kw. biadoróżowe (rozwinięte praw ie białe); grona gęste i krótkie (5 -8 cm dl.), oś kwiatostanu gruczołkowata i lepka; VI, często' pow tarza w VIII. O w . lepkie, pokryte szczecinkami z_gmcżolkami. Wysi. — wsch. St. Zjedn. Dekor. — podobnie jak R. pseudoacacia. W ym . i zast. — w parkach — pojedynczo w eksponowanych miejscach lub w małych grupach. R o b in ia x a m b ig u a
P o ir.
— ro b in ia
p o ś re d n ia .
M ie s z a ń c e
R. p s c u d o a c a c ia
i A’, v isc o sa .
Spotykane lu i ó w d z ie ; z rz a d k a ta k ż e w s a d z o n e j w o g r o d a c h o d m ia n ie : ‘D e e a i s i ie a n a ’ —- o d m . l ) e c a is it e 1a . O g ó ln ie p o d o b n a b a rd z ie j d o ro b in ii b ia łe j (p o k ró j, liście, stn tlu ), a le m a k w ia ty ja s n o r ó ż o w e , a p o z a ty m ro z p ro s z o n e , k ró tk ie w io sk i g r u c z o łk o w a te na młodych p ęd a ch i o si k w ia to s ta n u ; c ie rn i b ra k lu b b a r d z o m a łe . S try k i z d ro b n y m i w y ro stk a m i. D e k o r. — b a rd z o ła d n a w c z a s ie k w itn ie n ia — o d c ie ń k w ia tó w ; d łu ż s z e , b o g a ts z e k w ia to s ta n y niż u R. viscosa.
Robinia hispida L. — robinia szczeciniasta (robinia włochata). Krzew (J-1,5 m wys.), j z _ pôdziciïïHÿmï~rozłogam i” (u nas z reguły szczepiona na R. pseudoacacia). Różne części, zw łaszcza pędy, pokryte gęsto długim i szczecin kami. początkowo czerwonym i. Li. listków 7—13(—17). do 3,5 cm dl.; szerokocliptycznc łub ± .okrągłe, nagie. K w . większe niż u poprzednich gatunków (do 2,5 -3 cm dł.), ciem noróżow c: po kilka w gęstych, krótkich gronach: bez zapachu; k. V-VI(VII), często powtarza kwitnienie. Ow. u nas brak. Wyst. — pd.-wsch. St. Zjedli. Dekor. — zw ykłe, szczepione, niewielkie drzewko, z różowymi kwiatami, najciemniejszymi u robinii. W ym . i zast. — roślina Jyijiko.wieczna, niezbyt odporna na mrozy, o bardzo kruchych gałązkach, łatwo odlamującyeh się u nasady
- i T if r f p J iij^ p r í Y .
_
ę(l¡¡s fragilix) — po pewnym czasie zostają ju ż tylko szczątki korony i silne . nodkktdki. O becnie prawie już nie spotykana, pęd)’ P j
M a c io p liy ll« ' — o d m . w iclk o listm » . W zro sl s iln ie js z y , p ęd y m n ie j k ru c h e , szcze cin k i '• 1'z iic hth b rak , listk i i k w in ty n ie c o w ię k s z e .
RODZAJ SO PHO RA — SO FO IM (SZUPW, PEREŁKOWIEC) * (rtazwa
linneuszow ska, p rz e z a n a lo g ię d o C a ssia s o p h e m , rośliny I). p o d o b n ej, la k ż e w z a s to s o w a n ia c h m e d y czn y ch )
g a(_
około 50, głównie w tropikach i subtropikach obu półkul; tylko 1 jest
u nas uprawiany.
7K'Sophora ja p o n k a L. (właściwie Siryphnolobium japonician (L.)Scholt) — sofora chińska (sofora japońska — ale drzewo to jest w Japonii tylko uprawiane od wieków!). Drzewo do 25 m wys„ z .szeroki) korona. P. ciemnozielone przez wiele lat, bez cierni; pączki'm ałe, czarnobrązow e, ± ukryte — otoczone w nasadach osi liści złożonych. Li. mieparzystopierzastozłożone. listków 7—J5(—17) ** — podobne do listków robinii białej, ale waskoiaiow ate. na szczycie nie zaokrąglone, ale tgpe lub ostre, zjemnozielone i hłyszczace. spodem nagie lub owłosione, szarozielone. Kw. hgmowobiale, c£S5volnych płatkach, w szczytowych gronach, zebranych w duże (do *30 cm dl.), luźne i wyprostowane w iechy: ardziei prżcw ężonSąmięd/.y nasionami (stąd -£ p erejk o w ie ę0 ; opadają u nas zielone, po pierwszych mrozach. N. 1-6, czarne, w zielonym , galaretowatym miąższu. Wyst. — Chiny, Piw. Koreański. Dekor. — przypomina nieco robinię akacjową, ale korony drzew wolno rosnących niżej osadzone, szersze?ciemniej zabarwione: listki błyszczące, opadajjLZ-Wykle zielone, hard/fl.późno (XI); rozwój na wiosnę późny — młode liścielb ia ła w o ż ó łte iKwitnie obficiejjóźnyni latem, gdy większość drzew i krzewów ju ż przekwitła; kwiatostany — ułożone na zewnątrz korony — zm ieniają jej barwę na kremową! W ym . i zast. — duża tolerancja w stosunku do gleby j— drzewo odporne na suszę i zasolenie; najlepiej jednak rośnie na glebach żyznych; świeżych i głębokich,¿chętnie wapiennych^ miejsca cieple, słoneczne, osłonięte. Odporność na mrozy niezupełna, siewki i młode okazy szczególnie wrażliwe; duża odporność na zanieczyszczenia powietrza. W krajach o cieplejszym klim acie, na przykład na południu tiuropy bardzo często jako drzewo parkowe i uliczne. W Polsce tylko pojedyncze, staie okazy w parkach. Cenne drzewo dlarpszczelarstwiij (patrz też — Tetradium) — kwiaty bardzo późne, silnie nektarodajne. Wszystkie części rośliny trujące, ale stosowane w medycynie (rutyna). ; — ------ --
-
y i
A n g . p o g o d a h e c , c/.es. jifflin , n ie m . S c h n u r h a u m , ro s . c o t|)o 'p a. ** M iotle, z w y k le k rzac zasH ę^ fo lu izy m a ją R y s . 1 3 4 . R o b i n ia v i s c o s a (1 ), R . h is p id a (2 )
322
lic z n ie js z e
(d o o k o ło
25)
i z n a c z n ie
m n ie js z e ,
± eliptyczne listk i (o k . 1,5 -2 c m d l.).
323
¡p'.í-r ti' 4 ,
Rys. 135. S oph ora ja p ó n ic a
Rys. 136. C ladrastis ken tukoa
325
324 .y iiüÉMiitiUiu
RODZAJ C L A D R A S T IS
STRĄCZYN *
(etym ologia n ie ja s n a ; n a p e w n o z gr. k ia d o s - g a ią ż -i- k o ń có w k a z a p e w n e o d H y d m stis ca n a d e n sis rośliny o żółtym kluczu)
G ab
--- je d e n w A m e ry c e Pn. i k ilk a w e w sc h . A z ji; ty ik o I je s t u n as u p ra w ia n y .
x. C U u in isiis k e n iu k e a (P u m .C o u r s .) k u d d (C. la te a (F. M ie h x ,)K .ïio c h ) — .‘d r ą e / y n ż ó łty -p M ip r o z g a łę z itm e j i r / e w o; p o c z ą tk o w o ro ś n ie k rz a c z a s to ; s ta re o k a z y c z ę s io ;/jU a tś iiy in i, pokindjyącym j . t;j_ę_p n ia m h p o k ry ty m i ,(óuf()w aiyiiti^jii|iY )ś[n(ui; g a łę z ie k rn c h e ; cłrcw itó ż ó łte . K . p iip jek líirszara , jgiadkxi i c ie n k a — - p r z y p o m in a k o rę h u k a . l \ p ą c z k i n a d le g le („ s tło c z o n e ” tu ż o b o k s ie b ie , ro z w ija się tylko je d e n z n ic h ), o w ło s io n e , n ie o k ry te łu s k a m i, u k ry te w o k r e s ie w e g e ta c ji w z g r u b ia ły c h n asad ach osi liśc i z ło ż o n y c h — p o d o b n ie jak u p ła ta n a . L i . n Ł e p a rz y slo p ie rz a sle (d o ¿10 c m d l.), z ło ż o n e z listk ó w ; listk i d u ż e —
5 - i O ( - ł 5 ) c m d ł., s z c r o k o e lip ty c z n e lu b o d w ro tn ie jn jo w n le —
zw łaszcza
sz c z y to w y lis te k s iln ie r o z s z e r z o n y u g ó ry ; .catph rz.cg ie. K w , b ia łe, o 5 w o ln y c h p ła tk a c h , w .lu źn y ch z w is a ją c y c h
g r o n a c h , z e b ra n y c h
w d u ż e , s z c z y to w e , w ie c h y ** (2 0 -10 c m
d l.); le k k o pachnące*
k. V - V Í . < )w . k iłk u n a s ic iin e , s p ła s z c z o n e , s u c h e sln jk i (o k . 8 c m d l ) ; V III IX , w is z ą na g ałązk ac łiU ó w io s n y . W y s t. — w se łt. S t. Z je d n ., b a rd z o rz a d k i w o jc z y ź n ie . D ek or, —
p rz e d e w s z y s tk im k w ia t> ^ (c z ę s to je d n a k k w itn ie c o 2 la ta ); w o k r e s ie bezlistn y m
m a lo w n ic z y p o k ró j i k o r a. L iśc ie ro zw ijają“ s ię p ó ź n o n a w io s n ę , m a ją ja s n y o d c ie ń z ie le n i i za młodu s ą je d w a b is to o w ło s io n e ; w je s ie n i ż ó łk n ą i w c z e ś n ie o p a d a ją (p. X ). W y n i. i z a s t . — g łe b y głębokie, ś w ie ż e
i ż y z n e , n a jle p ie j —
w a p ie n n e ; m ie js c a z a c is z n e , c ie p łe
i s ło n e c z n e , a le z n o s i półcień;
o d p o rn o ś ć n a m ro z y — n ie z u p e łn a , s z c z e g ó ln ie m ło d y c h ro ś lin . C ię ty na w io s n ę ) „ p ł a c z e ^ K w iaty m io d o d a jn e (n e k ta r, p y łe k ).
RODZAJ COLUTEA — MOSZENKI (MOSZENIEC)*** (gr. k o io u tea i w yrazy p o k rew n e — s ta ro ż y tn e o k re ś le n ie krzew u, ro d z ą c e g o strąki, s tą d s ta ro ż y tn e coiutea = ow oce m oszenek)
C a í. — około 25 w pd. Europie, pn.-wsch. i wsch. Afryce i w Azji po Himalaje i pd.-zaeh. Chiny; u nas w uprawie zw ykle tylko 1 i jego mieszaniec. i Coiutea arborescens L. — m oszenki południow e. Krzew do 2(3) m wys. K. łuszczy się włóknisto. Li.jiiepaxzystojwerzaaiüzlûzone z (7—)9—11(—15) ± szerokoeliptycznych listków (zwykle 1,5-3 cm dl.), na szczycie zwykle lekko..„wycięte i zaiścistyuł-w yrostkieni. Kw. w (2-)5(-8)-kw iatow ych,gixm ach, ukazujących się w kątach liści, na dość długich osiach: żółte, z czerw onawym deseniem u nasady żagielka; V -V IK -1X ). O w . rozdęte, .je c h e rz a s te strąki, o przeświecających, pergam inow atych ścianach (5-8 cm dl. i do 3 cm szer.), na szczycie zaostrzone i zamknięte, przed dojrzeniem zielonkaw e lub zaczerwienione; pozostają na gałązkach do wiosny. N. kilkadziesiąt, drobnych. W yst. — pd. Europa. D ekor. — krzewy o b f i c i e kwitnące; pojedyncze kwiaty ukazują się do * A n g . y e łło w - w o o d , c / e s . k fe h o v e tv e c , n ie m . G c lb h o l/., ro s . icJiim p acT iie. W ię k s z o ś ć s trą c z y n ó w m a w y p ro s to w a n e k w ia to sta n y . A n g . b la d d c r s e n n a , cz.es. z n n o v e c , n ie m . B la s e n s tra u c h , ro s. tjy ji.tp iu iK .
J czesnej jesieni, kiedy su już ov błyszczące i często czerwonawe, ty tf , \ pod nazwu C. arbórescens częs o jej mieszaniec z C. orienlalis. czyli c. Mili., o niebieskaw ych liściach kwiatach m n ie jsi^ i/b rą ż o w o c z e rw o n y c h i ow*” each na szczycie nieco otwart; 'ch. Wyirn. i z a s tf---" b a rd z o małe wymai>a glebowe (jak Amorpha, Cara giń.na itp.), rośnie dobrze,na ubogich, piaszczysiycu glebach; krzew bardzo odporny na suszę — głęboko sięgające korzenie (slars rośliny nie nadają się do przesądzani.ab_ miejsca słoneczne, cieple; odporność' mrozy — niezupełna. Roślina n
RODZAJ AM ORPHA — AMORFA* :
,
(g r . a m o r p h o s = n i e n k s z t a l t o w a n y , n i e f o r e m n y ; w l< w ie c ie j e s t ty lk o 1 p l a l o k )
G a l. — 15 w A m e ry c e P il.; p ra w ic w y łą c z n ic I jcsl u na;; u p ra w ia n y . f
A m o r p h a fr u tic o s a L .
a m o r l a k r z e w i a s t a . S z e ro k i k rz e w , u n as z w y k le d o 2 (3 ) n i w ys p
lic z n e , „ w y p ro s to w a n e , s la h o r o z g a łę z io n e , c ie n k ie ; p ą c z k i m a le , n a d le g le . fa .^ iią n u '/.y .s to p ie jz Mi0 ' z ło ż o n e (d o 3 0 c m d l.), listk i lic z n e y -Ż U -ó L S ^ jju d iu g o w a te lu b e lip ty c z n e (d o 'T e in d l.), calobrzegic zoSETslym w y ro stk ie m na sz c z y c ie , c z ę s to z p r z e ś w ie c a ją c y m i p u d św ia tło g m c z o lk a m i (ja k u dziurawca)' K w . w s z c z y to w y c h lu b w y ra s ta ją c y c h w k ą ta c h n a jw y ż s z y c h liści te g o ro c z n e g o p rz y ro s tu wąskich' Iclo s o w a ly c h . w y p ro s to w a n y c h g ro n a c h , c z a s e m w ic c lio w a lo z ł o ż o n y c h ; Q 'ty lk o p la lk ic h t — h i- y m ../ fio le lo w y m , s tu lo n y m za lñ e llrie n i riiiic .iis y w iiic ż ó lly m i. d o b rz e w id o c z jiy iñ T 5 y J m jS in i) V I—VII (p V III). O w . ęlrphne l( 2 )- n a s ie n n e s jn tg z k i (d o o w o c o s la n y p o z o s ta ją na k rz e w a c h d o w io s n y .
I cm
d l.), p o k ry te
g rn z c lk o w a ty m i
gruczolkami-
W y s t. —- śro d k ., w sc h . I p d .-w sc h . A m e ry k a l’n.; w 1’o ls e e tu i ó w d z ie z d z ic z a ła (P o m o rze ). D c k o r . — d e m n e k w ia ty z k o n lra s lo w o ż ó lly m i p y ln ik a m i, w d łu g ic h k w ia lo s la n a c h ; kwitnie d łu g o . R o z w ó j liśc i n a w io s n ę p ó ź n y , je s io n ią o p a d a ją z ie lo n e lu b ż ó łte . W y m . i z a s t . — ro ś n ie dobrze
ijclkient ku górze), na końcu krótkiclu J3t.Kanycb-pędów (tak u opisanych tu ia^unkóvv) lub tegorocznych dtugopędów; żagiełek duży, odgięty, u nasady zwykle ^dwoma wyrostkami („uszkam i’’); fioletowe, niebieskie, białe, u odmian także Zv.Ł wc lub pełne; ± wraz z liśćmi; V-V1(VILI). Ow. zwykle 1.-2 w ow oeoslanic. f e r i S u g i (¿wYkie 10-15 cm), grubościcnny *~i taau:dyJ_..splaszczoiiy,,,stDik, -p szo w o owłosiony (u omówionych tu wisterii) lub nagi; strąki wiszą na n ię z ia c h d ó ^ io sn y , zam knięte — otw ierają się późno i „niechętnie’’. N. zwykle wilka. G a l. 6 we wsch. Ameryce Pn. i wsch. Azji; u nas upraw iane 2 gatunki ■ rzadka ich mieszaniec. ' p ckor. — krzewy pnące pierwszej kategorii, ze względu na dekoracyjne kwiatostany i kwiaty mocniej lub słabiej pachnące; liście jesienią długo zielone, ‘ czasem ± żółkną (W. floribiuula). Wyni. i zasl- — gleby umittrkowanie żyzne, świeże, przepuszczalne — nie ciężkie i mokre, zwłaszcza poza okresem wegetacji roślin; miejsca słoneczne, cieple i osłonięte, najlepiej przy południow ych ścianach budynków; ze względu na bujny wzrost podpory muszą być mocne (patrz na przykład Fali opia bahlsclnianica). Odporność na mrozy — niezupełna. Tylko szczepione rośliny kwitną ju ż w kilku lat po posadzeniu; w czasie kwitnienia należy rośliny obficie podlewać i ewentualnie nawozić, silne dlugopędy można w lipcu skracać do kilku liści. Przez odpowiednie cięcie można też wyprowadzić okazy krzaczaste, nic w ym agające podpór, szerokie. Korzenie długie, sięgają głęboko, ale i — płytko pod ziemią — daleko; przesadzać należy więc tylko młode rośliny, z pojemników, a powierzchnię ziemi trzeba chronić przed konkurencją innych roślin, zadeptywaniem itp. Rośliny trujące, ekstrakty z W. sin em is służą w Chinach jak o insektycydy.
n a n a jb a rd z ie j s u c h y c h i u b o g ic h g le b a c h ; z n o s i z a s o le n ie le p ie j o d C a r a g a n a a r b o r e s e r n s , a prawie ró w n ie d o b rz e ja k E h t e a g n m a n g u s lifo liu i 'ta m a r ix sp. O d p o rn o ść ' n a m ro z y
- n ie z u p e łn a ; krzew
b a rd z o o d p o rn y na s u s z ę — s a d z o n y c z a s e m na w y d m a c h n a d m o rz e m . D la z a g ę s z c z e n ia krzewów i o d m ło d z e n ia o g a ia e n ją c y c li s ię od d o łu g a łę z i w s k a z a n e c ię c ie . K r/eW j¡S ¡¡áSaE uñ> l ( n e k ta r, pyłek).
RODZAJ WISTERIA — GLICYNIA (WISTERIA, SŁODIJN) * (na c z e ś ć a m e ry k a ń s k ie g o a n a to m a , C a s p a r a W istara)
P nącza wiiilCfi-się pędam i (na .silnych pędach, u nasady liści 2. rożkowate, krótkie, tępe, skierowane w dół w yrostkijgtrąw o- lub łewoskrętne; do 8 -1 0 m wys. Li. flieparatslopicrzasiozlożone: lisjld culobrż,egi
nazw a,
k o lo n iz a to ró w
in d y g o w ie c ,
o iln o si
się
do
Im lig o fc n r ,
A m e ry k i Pn. n a m ia s lk ą je d n e g o
b a rw n ik
z n a jw a ż n ie js z y c h
z
a m o rly
byl
b a rw n ik ó w
d la
eu ro p ejsk ich
ro ś lin n y c h .Starego
A1 / Wisteria floribiuula (W illd.)DC. — glicynia kw iecista. W ysokie pnącze, wspina się (owija wokół podpory)..nic/,gm inie. z..cuchem w skazówek zegara. Li. listków 13-15(~19) — te eliptyczne lub w ąskojajow ate, zaostrzone (4 -8 cm dl.); dojrzale ± nagie. Kw. dość małe, zwykle 1,7-1,9 cm dl., żagielek zwykle do 2 cm 0; blitd()('i()letovve.._lf.il:L_Golet()W()niebic,skie; gromi zw ykle....................... .. yllmón i hor ale w kwiaty — do 70 "(kwiatów oraz (1 0 -)2 ()-5 ()(-l6 ():|:) cm dl.; V-V1. W yst. — Japonia. Dekor. — kwiatostany zwykle długie? kwiaty | ś [ l ) ^ l ) ać1jniQ rozkwita nieco później niż W. sinensis. W ym . i zast. — uważana za najodporniejszą z glicynii, jednak w surowe zimy przemarza. W uprawie znane także m ieszańce z W. sinem is, czyli Wisteria yfo n n o sa Rehdcr. — .— 'L o iig issin ia A lb a ’. Kwiaty białe, gromi do 35(—50) cm dl; strąki do 30 cm dl. Odmiana ta — jak i inne wisteric ogrodowe japońskiego pochodzenia — nut wiele starszych, japońskich nazw; najstarsza z nich, to właściwa nazwa lego kultywaru.
Ś w ia ta — in d y g a , o tr z y m y w a n e g o o d ly s ią c le c i m .in . z Im lig o fc r a tin e to r iti L. ** A n g . w is tn ria , c z e s. y is ta ric , g ly e in a , n ie m . G ly z in e , B la u rc g e a , ro s. h n c r e p i t a , n n m m iiiH .
328
Tuk d łu g ie g ru n a m ie w a ją w J a p o n ii k rz e w y o d m ia n y 'M a c r o b o l r y s '!
329
W is le r ia s in e n s is (S im s )S w e c l — g lic y n ia c h i ń s k a . O w ija się z g o d n ie z. ru c h e m w s k a z ó ^
T
z e g u ra . L i. lis lk ó w ( 7 - ) 1 1 - ) 3, d o jrz a le ± n a g ie . K g . w ię k s z e n iż u W. f l o r i b u n d a ( 2 ,2 - 2 ,5 cin ż a g ie le k z w y k le p o n a d 2 c m 0 ), a le k w ia lo s la n y z w y k le J a ó t s z .e — (1 2 -~ )1 5 (-3 5 ) c m d l., 0 25^95 k w ia ta c h . W y s t. — śio tlk . C h in y . D e k o r . —- z a k w ita ja k o j i i c r w s z ą z, g lic y n ii.
RODZAJ C ARAG AN A — KARAGANA* ( k a r a y a n — m o n g o ls k a n a z w a C . a r b o r e s c e iis )
Krzewy lub nieduże drzewa. P. zróżnicow ane na d h ig o ^ J królkopędy. IJ, parzy.stopierzaslozlożone, i. 4 - 2 0 calobrzegich listków; na królkopędach często gęsto skupione; osie liści czasem -trwałe i fie m iste (na przykład C. spinosa), podobnie trwale i cierniste mogą być drobne przylistki. Kw. (na królkopędach, pojedynczo lub po kilka w wiązkach, na członow anych szypulkach; motylkowe, zw ykle żółte. Ow. zw ykle w askocylindryczne. nieduże, twardościenne strąki; przy otw ieraniu gw ałtownie skręcające się ściany strąka rozrzucają nasiona ' iąutot^ori. a})1 W yst. — 80, od pd.-wsch. Europy po pn. Chiny; głównie w w środk. Azji, w rejonach suchych, często na glebach zasolonych — stepy, pólpuslynie i pustynie, solończaki. D ekor. — żółte, m otylkowe kwiaty, zw ykle obfite. W ym . i zast. — minimalne wym agania glebowe (jak Amorplui, Coluiea, Robinia ilp.) — kserofityczne, pionierskie krzewy odpow iednie na gleby suche, piaszczyste, wapienne; miejsca w pełni nasłonecznione; duża odporność na suszę, a krzewów wielu gatunków także na mrozy. Karagaiiy m ogą być stosowane w rekultywacji terenów poprzem yslowych, przy utrwalaniu skarp, jako krzewy glebochroim e (na przykład C. frule.s) itp. Przesadzać należy młode krzewy — korzenie długie, słabo rozgałęzione. Krzewy iniododajnej (nektar, pyłek). ' i1 Caragana arboresceiis Lam. — k a ra g a n a sy b e ry jsk a (..żółta akacja”). W ysoki krzew, tworzy wysokie, gęste kępy, niekiedy małe d.rze.w.o (do 5 -7 m wys.); gałęzie sztyw ne^w yprostow ane. P. krótkopędy liczne, j> rube, z wiekiem dość długie; ¿ ju gop ęd y zielone, starsze z. w łóknisto łuszczącą się korą; część szydlastych przylistków drew nieje w ciernie. Li. listków (6 —>8—12(—16) — zw ykle eliptyczne lub podługow ate, do 2,5 cm dl. Kw. p o U -4 ? )żółte. 1,5-2 cm dl,; V -p.V I. Ow. waskocylindryczne, do 5 f-6 ,5 ) cm dl., otw ierają sie z trzaskiem w upalne letnie "dni; V II-V IH . W yst. — zach. Syberia, Ałtaj, Sajany, Mongolia. D ekor. — jasna zieleń ulistnionych krzewów , dość w częsnyjaw w ój na wiosnę; !|! D a w n ie j — g ro c h o w n ik , g ro c h s y b e ry js k i. A n g . p e a s h ru b , c z e s. ć im is n ik , n ie m . lirb sc n slra u c h , ro s . K a p an in a .
330
^ Rys. 138. C aragana a rŚ o re s c e rfe ff), C. arb o re sce n s 'Lorbergii' (2), C. m icro p h ylla Lam. (3), i ' C. fn ite x pi), C. sp in o sa (L.)DC. (5), C. a u ra n lia ca (6)
331
obfite żółte kwiaty. W ym . i zsist. — patrz opis rodzaju; często stosowana ' ¿ s .i żyw oplotyjEortoiaaauisJrg d n ie i w ysokości!' podkładka — m.in. pod pienne for innych karawan oraz Haliiiiodendron. ^ .
..
— — ‘P e n d u la — odirt. zw istjji|ca. Małe drzewko ze zwisająeymi, nymi gałęziam i. ^ ,, A • ‘L o rb e rg ii.’ — odm . L o rb e rg a. Wzrost znacznie słabszy niż y iyp,. luźne, szerokie krzewy o cienkich gałązkach. Li. listki bardzo wąskie. Kw jasnożólle. Zw ykłe formy szczepione, pienne, o ażurowych koronach, szczególnie ładnych w czasie kwitnienia. ‘W a l k e r . M ie s z a n ie c o b u p o p rz e d n ic h , h)e/.y ich c e c h y , ce n n y ! ■
C a r a g a n a f r u t e x (L .)K .K o c h — k n n i g a n a p o d o ls k a ._ G e s ty k r z e w , d o 1,5(2) m w y ś „ ż w yp ^ « .
jo w a n y m i...c i e n k im i g a łą z k a m i; lic z n e liw I n ^ ly T k u tz c n io w iA .- - z b ie g ie i» z. d ro b n y m i .c ie rn ia m i
lal
tw o rz y zaro śla. p
p r /v lis ll;o w v m i i c ie r n is ty m i o s ia m i. _Łi.ści. L i. z ło ż o n e z d w n sk o n d w m ,'
jlic ia ifl'v n tv c h...lis tk ó w . ich 2 p a ry o s a d z o n e luż. o b o k s ie b ie . K w . p o I ( - 3 ) ! ilo ś ć d u ż e — 2 - 2 ,5 ¿¡jj ¡ j |. V . O f f . n ie c o s p ła s z c z o n e , 3 (4 ) c n i dl. | W y s t. — od p d .-w sc h . E u ro p y po M o n g o lię , p rz e d e w sz y stk im na s te p a c h . W y m . i z a s l .
j a|j
Rys. 139. H a lim o d e n d ro n h a lo d e n d ro n (1), U lex e u ro p a e u s (2)
C. a r b o iT s r c n s . ta k ż e na ż y w o p lo ly . ale n iż sz e ; w z ró sł p o w o ln y . C a r a g u n a a n r a iilia c a K o elin e (C. p y g im ic n au c t. el lio rł., n o n D C .) — h n in g n n n p o m a r a ń c z o w a N is k i, a s z e ro k i k rz e w , d o
1m
w y s.. o c ie n k ic h , d e lik a tn y c h , łu k o w a to p rz e w is a ją c y c h g ałązk ac h ,
P.
z c ie rn is ty m i o s ia m i liści i p r z y lis tk a m i. L i. g ę s to u ło ż o n e na g a łą z k a c h , o ś b a rd z o k ró tk a , 4 odw rotniela n c e to w a te listki ( 1 - 1 ,5 c m d l.). K w . p o je d y n c z o , ż ó łte , z w y ra ź n ą , p o m a ra ń c z o w ą p la m ą n nasady ż a g ic lk a ; V I. O w . s trą k 2 , 5 - 4 c m dl. W y s t. — A fg a n is ta n , T u rk m e n is ta n , p d .-w sc h . S y b e ria . D e lio r. — d e lik a tn e k rz e w y o d r o b n y c h listk a c h —- n a jła d n ie js z e w p o s ta c i n a tu ra ln e j, w m ałych, k a m e ra ln y c h z a ło ż e n ia c h ; n a jc z ę ś c ie j — s z c z e p io n a n a p ie ń k u C. a r b o r e s c e n s . m in ia tu ro w e drzew ka z p rz c w is u ją c y m i g a łą z k a m i.
RODZAJ HALIMODENDRON — SŁONISZ* (cjr. h ałim o s - słony t d e n d ro n - drzow o)
piiipiirowofiolcLow.c--iżSżowfe-iy.adzi&i--^-l')ialc. Ow. m ałe (2,5—3 cm dl.), rozdęte, twarde, zam knięte strączki; pozostają do wiosny. Wyst. — od Iranu i Kaukazu po zach. Chiny i zach. Mongolię, na zasolonych stepach i pustyniach, solonczakach, żw irowiskach itp. Dekor. — największy elekt w czasie kwitnienia, ale w uprawie często nie kwitnie obficie; srebrzyste zabarw ienie ulislnionych krzewów — liście opadają nieprzebarwione. W ym . i zast. — jak karagany. Krzew świat lożątlny, odporny na suszę i zasolenie gleby — kserofit i halofit; nic znosi cięcia grubszych gałęzi, jak na przykład rokitnik. Zw ykle szczepiony na Caragana arborescens — pienne, królkowieczne rośliny.
RODZAJ CYTISUS se n su lato — SZCZODRZENIEC, SZCZODRZYK I ŻARNOWIEC*
1 llaliinodendron halodendron (Pall.)Voss — słłonisz sreb rzy sty (jedyny gatunek). .Ciernisty krzew tło 1,5-2(3) m wys., daje T'droslv kojzeSIcTwe\ nawet w znacznej odległości od rośliny matecznej (okazy nieszczepione!). 1*. zróżnicowane na długo- i krótkonedy; długopędy jasnoszare; osie liści cierniste i zwłaszcza na dlugopędach trwale (5-7 cm dl.); jłjy.ylistki drobne, także cierniste. Li. jdoŻOBl z 2 - 4 ( - 1 0) odwrotnielaneetow aiych, .srcbr/ystoszar-ycli-Usików (1,5-3,5 cm dl.). Kw. motylkowe, po 2-3 w skąpokwiatow ych, bocznych gronach (3 -4 ,5 cm dl.);
(gr. kylisos — sla rtx jre c k a n a z w a lucerny; C lm m a e c y tis u s o d gr. c h a în a i = niski, p rzy ziem n y + C ylisus; lem b o tro p is ort gr. lo m b o s = łódka * tro p is = kit, w zw iązku z k sz ta łte m łó d eczki; S a r o lh a m n u s o d gr. s a ro s = m iotła -i- Ih n m n o s = krzak)
P o d zia ły ta k s o n o m ic z n e w e w n ą tr z s z e ro k o u jm o w a n e g o ro d z a ju C vlixiix i ro d z a jó w p o k re w n y c h budzą w ie le k o n tro w e rs ji — je s t to g ru p a ..k ry ty c z n a " ; w y ra z is te ro z g ra n ic z e n ie d r o b n y c h r o d z a jó w
* C liiiim ii'cyiixiix i L n n b o tm p is -. ¡m g. b ro o m , c z e s. ć ilin m tk . iticm . Z w c r g g in s lc r i C ieissk iec, ® A n g . salt tre e . cv.es. s o ln ic m k . s h tn ik , n ie m . S a lz s tra u c h . ro s, ' tyt 11 yj 11,,
m c m i .m ii .
•-.ros. poKtt iiiitEC S tim lliiiim iu x : an g . b ro o m . c z e s. ja n o v e c , n ie m . H e s e n g in s lc r, ro s. îK a p n o iic u .
je s t n ie m o ż liw e , a /. k o le i (ru d n e d o p rz y ję c ia je s l tn m esy .czan ie ich w o b rę b ie je d n e g o tylko rodG a tu n k i, k tó re n a le ż a ły d o łin n e u s ż o w s k ie g o , s z e r o k o ro /A m ń a n e g o ro d z a ju Cv/r.vł/,y, .s;i 0 [5/ ^ U z a lic z a n e m .in . d o ta k ic h ro d z a jó w ja k : C y tis u s se n s u s iric lo , C iu u u a e c y iisu s, L w ith o tro p is i $ arothQj W P o ls c e ro s n ą d z ik o g a tu n k i, k tó re n a le ż ą d o 3 o s ta tn ic h ro d z a jó w . W p ra c a c h b o ta n ic z n y c h s to s u je sic- z t^ g u ly p o d z ia ł n a „ d r o b n e ” rodzaje, (i tak w s z k ó łk a c h i p r a k ty c e o g ro d n ic z e j p r z e w a ż a w s p ó ln a , iiu n e u s z o w s k a n a z w a C y tisu s.
w te j ksi-re' ’
P o n iż e j z a s a d n ic z e ró ż n ic e m ię d z y C iu u u a e c y iis u s, l.e in h o tr o p is i S a ro tlia u u tu s: ( ' h tiin a e c y iis its
(3
g a tu n k i
k ra jo w e );
z d łu g im p a z n o k c ie m u n a s a d y ; p o je d y n c z y m i w io s k a m i.
n a s io n a
liśc ie
w y łą c z n ie
z e la jo s o m e m
3 d is tk o w e ;
(c ia łk o
k ie lic h
ru rk o w aty - p ] , ^
tłu s z c z o w e ); ro ś lin y ow łos'
L e m b o ir o p is (1 g a tu n e k k ra jo w y ); liśc ie w y łą c z n ie 3 - lis ik o w c ; k ie lic h sz e ro k o d z w o n k o w tt p ła tk i z k ró tk im p a z n o k c ie m ; n a s io n a b e z c ln jo s o m u ; ro ś lin y o w ło s io n e 2 - ra m ie m w m i w io sk am i ' S a r o th a m u u s ( i g a tu n e k k ra jo w y ): liśc ie 1- i 3 -łis ik o w e ; k ie lic h s z e ro k o d /.w o n k o w a ty ; p{at^ z k ró tk im p a z n o k c ie m ; n a s io n a z e la jo s o m e m ; ro ś lin y o w ło s io n e p o je d y n c z y m i w ło s k a m i.
Dckor. — krzewy ozdobne z kwiatów, często całkow icie nimi pokryte — tworzy barwne, zw ykle żółte plamy. W y m . i za st, — lekkie, piaszczyste gleby 0 odczynie zasadowym lub obojętnym (ale inaczej: Sarotliammis scoparius i jego m ieszańce, Cytisus xpraecox), miejsca cieple, słoneczne. O dporność na mrozy obcych gatunków i mieszańców, często bardzo ozdobnych, niezupełna. Przesa dzać należy tylko m łode rośliny z pojemników. K rzewyfmiodtxliyne|
Zielone pędy zim ą łatwo wysychają, poza tym nie są w ytrzymałe na mrozy — krzew nieodpowiedni dla klimatu kontynentalnego. Roślina trująca. L e m b o tro u is n ie r ic a n s (L .)G ris e b . (C y tis u s n ig r ia m s L .) — s z c z o d r z y k (s z c z o d rz e n ic c ) c z e r n ie ją c y
S aro th a n m u s scoparius (L.)W .D.J.K oeh (Cytixus scopcirius (L.)Link) _ ża rn o w iec m iotlasty (dawniej — m iotlowiec). W yprostow any, miotbisty krzew, zw ykle do 1,5(2) m wys. P. ró7,gpwiite. kanciaste lub żaherkowane, cienkie, ciem nozielone. L i. 0 ,5 -2 cm dl.; w gikafiti części pędów zw ykle pojędynoTn, drobne, w ąskoeliptyczne i a e d z ą e e , niżej — 3-listkowe. na ogonkach. Kw, m otylkowe, zlocistożólte, dość duże; po 1-2(3) w kątach liści, na ubiegłorocznych gałązkach; szyjka słupka po zapyleniu i w yzwoleniu się z łódeczki charakterys tycznie skręcona w pętelkę; V—VI. O w . spłaszczony strąk (do 4 -5 cm dl.), na szwach silnie, odstając« owłosiony, czarny; otwiera się z trzaskiem w upalne dni (jak u Caraga/ut). W yst. — Europa (poza rejonami wsch., pd.-wsch. i pn.) i W. Kanaryjskie (?); w Polsce tylko w podgatimku nom inatywnym , subsp. scoparius, o wyprostowanych 1 ± nagich gałązkach, z reguły na kwaśnych glebach bielicowych; od dawna wysiewany w Jasach na zim ow ą karm ę dla zwierzyny i dla w zbogacenia ubogich siedlisk, w związku z czym trudno określić w schodnią granicę jego zasięgu (± linia Wisły?). O ekor. — bardzo ładny w czasie kw itnienia — stosunkowo duże, żółte kwiaty. W stanie bezlistnym — efekt .zielonych, rózeow atych pędów. W ym . i z a s t —„nie / znosi obecności w apnia w glebie, wrażliwy na zasolenie, na przykład przy szosach. W artościowy krzew zadrzewień krajobrazow ych — wskazany siew nu miejsce stale; ma silny system korzeniowy — m oże hyc stosow any w rekultywacji terenów o zakw aszonej glebie, przy um acnianiu skarp, wydm, nasypów kolejowych ilp.
334
(czernieje p o /.« su sz e n iu , n a p rz y k ła d w z ie ln ik a c h )- £śiski k rz e w ( 0 ,3 - 1 ni w y s.), o w y p r o s to w a n y ch gałązkach. P . z a m io d u n r z v le g a ia c n .-a w lo s io n e . L i. j d i s l k p w e . K w . ż ó k c , w d łu g ic h g a m a c h n a szczytach p ę d ó w ; VI-VIII. j | W y s t. — E u ro p u ś r ó d k. i p d .- w s c h , o r a z n a d g ó r n ą W o łg ą ; w P o ls c e n a n iż u w pil. c z y śc i k ra ju , najczęściej w c ie p ły c h , s ło n e c z n y c h m ie js c a c h ńn o b rz e ż a c h la só w , w w ą w o z a c h ilp, C lia m a c c y tis u s rait s b o n e n s is (S c h a e /T .)R o th m . (C y tis u s r n tis b o n e n s is S ch aelT .) — s z c z o d r z e n ic c ro zesłan y . JjLski k rz e w
o c ie n k ic h , ro z p o s ta r ty c h , n lo ż n c y c ti g a łą z k a c h ( s u b s p . r a tis b o n e n is ) lub
sztyw nych, w z .n ie sitrn y c jy jT ę d a c h , d o ra s ta ją c y : w te d y d o
1 ,5 (2 ) m
( s u b s p . n u h e n ie u s (F is c h . ex
W ol.) Z ic l.), c z y li C lu im u e c y tis u s r u th e m c u s (F is c h . ex t / o t ) K l ą s k , , .s /c z o d r/.e n ie e ru s k i); w s z y stk ie części ^ ę s t ą , p /z y le g n ją c o o w ło s io n e . L i. 3 -lis tk o w e . K w . :z lo c is to ż ó lte . ż a g ie le k c z ę sto z c ie m n ie ją c ą plam ką u n a s a d y ; u k a z u ją s ię p o k ilk a w k ą ta c h liśc i r ta u b ie g ło ro c z n y c h p ę d a c h ; V - V i . G a tu n e k w y jątkow o z m ie n n y — o b a p o d g a tim k i, r ó ż n ią c e s ię je d y n ie p o k ro je m , n ie z a w s z e ła tw e d o rozróżnienia. W y s t. — o d śro d k . E u ro p y p o za cll. S y b e rię ; w P o ls c e n a w s c h o d z ie i p o łu d n iu , p o D o ln y Ś lą sk , zw ykle w s u c h y c h b o ra c h , n a w r z o s o w is k a c h . C h a m a e c y tis u s s u p in u s ( L .) L in k ( C y tis u s s iip h n is L j, C y tis u s c u p ita tu s S c o p .) — s z c z o d r z e n ic c g łó w k o w a ty . N isk i
k rz e w
O r p u d n n m g c y c li
o d stająco , jp ż u o ^ f la d a s i o iie . na p ę d a c h —
V I—V II;
u b ie g ło ro c z n y c h k w ia tó w
—
g a k |z k ttc h ;
0 ,2 - 0 ,6 ( - l,2 )
K w . _ żólte, Iw io s e n n c ) p o
V , k w ia ty ę lę jn io w g ę s ty c h
w io s e n n y c h
przez z w ie rz y n ę- z im ą . ,
s ię
L i. ^ S J is ik o w e . c z ę s to
b ra k
—
g łó w k a c h
¡/.P p P k o jtia rz n ię c iu 1
m
w y s .; ró ż n e
1 -3 (4 )
w
n a s z c z y ta c h lu b
cz ęśc i
k ą ta c h
liści
p rz y ro s tó w
z g r y z ie n iu
g a łą z e k
.
W y s t. — p d i środk,, Euiiflpa, A n a to lia ; w p d .-w s c h . P o lsce."
**
C h a m n e c y tis u s n lh u s (1 la c i).)R o th m . ( C y tis u s a lb tts H aecp) — s z c z o d r z e n ic c z m ie n n y (sz.czodrzen iec b ittly ). K rz e w o yyznje.sionyc h g ttlą/.k ach ( 0 ,2 - 0 ,8 m w y s.); p rz y n a jm n ie j z a m io d u o w ło s io n y
Z A A i-.,
lln ilu ic
w io s k a m i p rz y le g a ją c y m i i o d s ta ją c y m i. U . ¿ J i s l k o w e . K w . w 5 - 2 0 (--2 5 )-k w ia lo w y c h glńw g '* s z c z y c ie le g o ro c z n y c li p ę d ó w jj u a le . ja s n o - lu b s ia rk o w o ż ó llc ; V J- V I I I . ° ‘'c^ I'ap
idle, z w y k le w k ilk u k w ia to w y c h . s z c z y to w y c h
W y s t. — p d .-w s c h . E u ro p a ; w P o lsc e ty lk o p o d H ru b ie s z o w e m , n a le ss a c h ~ fm iin iii.tr 1 : " ""HK llloiiioiiK.
.
•
'■ Obce, gatunki C ytisu s k..v &
i starsze — p o k ry te p o je d y n c z y m i lu b r o z g a łę z io n y m i ę ie n iia m i. L i. d r o b n e , e lip ty e z b ez p rz y lis tk ó w . K w . w s z c z y to w y c h g ro n a c h ; łó d e c z k a i k ie lic h o w jp s io n e ; V - V11
strąk W yst
C y tis u s tle c u in h e iis (D u ra n d c )S p n e h .(S p u r tiu m t k a t m b c u s D u ra n d c ) — s z c z o d r z e n ie c p » |„ j
* /Q
W y s t. — ptl. E u ro p a , od H is z p a n ii p o G re c ję . D e k o r ., w y m . i z a s t. — k rz e w o zd o b n y niCr u s u w a n iu c h w a s tó w .
i!'v ,,r ;i" l!-V' " ll l>irc,,c.i°w P °
W o łg ę ; w pil. i śro d k . P o ls c e , ,U !uka_glcJj__w apiom iych. c ie p lo -
'.ąlożątlny k r /u w s u c h y c h b o ró w , s ło n e c z n y c h w z g ó r z i z a ro ś li k s e ro lc rm ic z n y c h .
N isk i k rz e w , o g a łą z k a c h ,p lo ż ą Q L c h _ s ie -i-z .a k o i* e n ia jitc y c h , a n a k o ń c a c h iu c co _ \v zn iesio n y ch m"V' k a n c ia s te . L i. w s z y s tk ie p o je d y n c z e , s p o d e m m ię k k o o w ło s io n e . K w . z lo c is lo /.ó lte , u ło ż o n e i
k a te g o rii, a le n ie z u p e łn ie o d p o rn y n a m ro z y ; w y m a g a o p ie k i
lu b g łó w k a c h ; n a s io n a b e z
rf ’}iist(i ę e rtu ttn ic a L. — j a n o w i e c d e n lis ty . G ę s ty , n n o tla s ly k rz e w , d o 0 ,5 m w y s. B\ g ę s io
»
g ę s to w z d łu ż p ę d ó w p o 1 -3 , na k r ó tk ic h , w z n ie s io n y c h s z y p u lk a e h ; V - V I .
g ro n a c h
I to s o m u . K o ś iiu y m p ą c e .
f
'
C etiishi tin c to r iu L. — j a n o w i e c b a r w i e r s k i . P o d o b n y d o ja n o w c a c ie rn is te g o , nie m .in . ^boili . | - c je z s z y d la sly m i p r z y lis lk a m i. a k w ia ty i strą k i z w y k le n ic o w lo s io n e ; V I—V III.
‘ ICn'w v.sl — o d p ii r E n r o p y p o p tl.-z a c h . A z je i z a c h . .S yberie; w P o ls c e w p o d o b n y c h m ie js c a c h co ' (} i»rr/a»«u« «<__ n a j„ ‘(¡ul i wuiity-
c a ły m n iż u . a w g ó ra c h p o re g ie l d o ln y . D a w n ie j b y l ź ró d łe m ż ó łte g o b a rw n ik a
«-
j
*
Cienista p ilo s a I - — j a n o w i e c w lo s is ty . H c /b ru n ii);, lu ź n y k rz e w , o p o k ła d a ją c y c h się n a z ie m i n li/k ac h . L i. o w ło s io n e . K w . d ro b n e , p o 1 -3 w k ą ta c h liści na s z c z y ta c h z e s z ło r o c z n y c h p ę d ó w
Obce gatunki C h am aecytisu s
^ » s z c z y to w y c h g łó w k a c h ; łó d e c z k a i ż a g ie le k o w ło s io n e ; V - V l . O w . s tr ą k p r z y le g a ją c e o w h w u o n y . C h a m a e c y tis u s p u i p u r e t t s ( S c o p .) U n k ( C y tis tts p u r p u r e u s S c o p . —
i p o d tą n az w ą zw yk le
w u p ra w ie ) — .s z c z o d r z e n ie c p u r p u r o w y . P ło ż ą c y k rz e w , d o 0 ,5 m w y s. I’, o b ie . K w . po 1 - 4 wzdłuż
1
y y y s i,
z a c h . i |x l. E u ro p a ; w P o ls c e rz a d k i, w b o ra c h i n a w r z o s o w is k a c h n a D o ln y m Ś lą s k u .
Wyż. Śląskiej i w o k o lic a c h S z c z e c in a .
z e s z ło ro c z n y c h p ę d ó w , c ic m n o ró ż o w e (u o d m ia n ta k ż e b ia łe ); V --V I. W y s t. — ptl. E u ro p a , o d H is z p a n ii p o P iw . B a łk a ń s k i; u m is n ie z u p e łn ie w y trz y m a ły na mrozy
(|ac ulex = staro rzy m sk ie o k re ś le n ie krzew u, p o d o b n e g o d o rozm ary n u ; słow o n ie ja s n e g o p o c h o d z e n ia )
M ieszańce W
u p ra w ie lic z n e
m ie s z a ń c e
ró ż n y c h g a lu n k ó w
s z c z o d rz e ń c ó w , o b fic ie
o k w ia ta c h b rą z o w y c h , r ó ż o w y c h , c z e rw o n y c h — je d n o - lu b d w n b a rw n y c li; u n as s ą n ie ste ty w tó źn y m
w c z e s n y . G e s ty k rz e w , p rz y p o m in a ją c y ż a rn o w ie c m io tla s ty , a le z c ie n k im i, z w y k le prze,wisajac.ymi, s z a ro z ie lo n y m i p ę d a m i. L i. z w y k le p o je d y n c z e, d ro b n e . K w . m a łe , w y ją tk o w o lic z n e — w z d łu ż całych z e s z ło ro c z n y c h p y tló w , k re m o w e lu b ż ó łte . n ie p r z y je m n ie p u c h n ą c e ; IV V. P o c ii. — w y h o d o w a n y w A n g lii. D e k o r . — je d e n z n a jb a rd z ie j d e k o r a c y jn y c h szczodrzeńców , b a rd z o o b fic ie i w c z e ś n ie k w itn ą c y . W y m . i z n s t . n ie z b y t w y trz y m a ły n a m ro z y , p o le c a n y raczej d lą z a c h o d n ic h re jo n ó w k ra ju ; w y m a g a lekk o k w a ś n e g o łu b o b o ję tn e g o o d c z y n u g le b y ! ‘A llg o i d ’. K w iaty z lo c is lo ż ó lle .
C y tis u s
‘H o l l a n d i n ’. K r z e w
Ulex e u m p u e u s L. — k o lc u lis t z a c h o d n i. K rz e w u n as z w y k le d o 1—1.5 m w y s., b a rd z o g ę s io
rozgałęzienia c ie rn is te. L i. ty lk o p ie r w s z e liśc ie s ie w e k H a ln y c h klujących, jjź y d la s ty c h —■ łu s e k
( liś c ia k i,
f y llo d ia
=
pędówjŁJlslksaye, p o z a
z re d u k o w a n e
ogonki
liśc i).
ty m w p o s ta c i
Kw.
m o ty lk o w e ,
ylncislożóllu. z e b ra n e p o 1-3 w k ą ta c h c ie r n i; k ie lic h b ło n ia s ty , g ę s to o w ło s io n y , ta k ż e ż ó łty ; V - V l , mniej o b ficie i p ó ź n ie j. O w . d r o b n e , s p ła s z c z o n e , g ę s to o w ło s io n e k ilk u n a s ie n n e s ln J ę L ± ca lu o to c z o n e trwałym k ie lic h e m ; o tw ie ra ją s ię n a g ie w u p a ln e d n i. N . z e ln jo s o m e m (c ia łk o tłu s z c z o w e , n a s io n a roznoszone p rz e z m ró w k i). W y st. — za ch . E u ro p a , g łó w n ie n a w r z o s o w is k a c h ; w z a c h . P o ls c e i n a P o m o rz u b y w a ł d a w n ie j wysiewany w la sa c h ; w s p ó łc z e ś n ie c z a s e m z d z ic z a ły n a w rz o s o w is k a c h , b rz e g a c h la só w , w m ie js c a c h suchych i s ło n e c z n y c h . W te re n a c h z ie le n i n ie s to s o w a n y , w s u r o w e z im y p rz e m a rz a . W y m . -
‘G o ld S p e e r ’. K w ia ty e ie m n o ż i
z, k re m o w o ż ó llą łó d e c z k ą . D e k o r .
i
ugalęztony k ró tk im i, w y ją tk o w o c ie rn is ty m i p ę d a m i b o c z n y m i. [‘. „ z ie lo n e , ż e b ro w a n e, w s z y stk ie
C y tis u s x p r a e c o x Iietiit (C. n m ltifh m ts ( L ’M er.)S w e et x C. h a h iu s tie ( B o is s .)B a ll) — szczo d rzen iec
-ł
G al. — 2 0 w za c h .. a tla n ty c k ie j c z ę śc i E u ro p y i p n . A fry c e ,
i p ię k n ie kwitnące
sto p n iu w ra ż liw e n a m ro z y . P rz y k ła d a m i m o g ą być: ^
RODZAJ ULEX— KOLCOL1ST*
m ie js c a
w pełni s ło n e c z n e , o s ło n ic ie ; g ie b y k w a ś n e , le k k ie , u b o g ie , p ia s z c z y s te , p rz e p u s z c z a ln e .
p rz y p o n in a .sz c z o d rz e n ie c w c z e s n y , a le k w ia ty s<'| purpurow e, b a n i/. • o z d o b n y i c z ę s to s a d z o n y , a łc w ra ż liw y na m ro z y !
RODZAJ LABURNUM— ZŁOTOKAP*1 (lac. la b u rn u m — s ta ro rz y m s k a n a z w a zlo lo k ap u )
RODZAJ GENISTA
•JANOWIEC* Gai. — 2 i ich mieszaniec w pd. Europie.
(łac. g en ista, g e n e s ta — staro rzy m sk a nazw a jan o w ca i pokrew nych roślin — z rodzajów S partium , C ytisus itp.)
G a i. — o k o ło 10): n is k ie krze w y, p o d o b n e d o s z c z o d rz e ń c ó w , c ie r n is te lu b b e z b ro n n e ; z drobnym i, p o je d y n c z y m i (n a p rz y k ła d u g a tu n k ó w k ra jo w y c h ) lu b 3 -iis tk o w y m i, ± sie d z ą c y m i liść m i; kwiaty
”
" A n g . g o rs c , c z e s. Id o d ń ś, n ie m . S te c h g iu s tc r , ro s. yjieicc, K o jito m iii a p o tc . D aw n iej r ó w n ie ż z lo to d e s z c z . a n g . G o k le n -c h a in (z ło ty ła ń c u c h ), c z e s. S lćd rc n cc, n ie m .
G uldregen (zlo ty d e s z c z ), ro s. O oG om m ic, tiOJtOTOii ¡to w /rt,. W o g r u d a d i b o ta n ic z n y c h u p ra w ia n a jest czasem :|: A n g . b ro o m , cz e s. k m e in k a . m c m . G in s irr , m s: jłp o n .
336
podobna
w yprostow anych.
do
z ło to k a p u
I ’r ltc r iu
r u n u 'titiifi'u
( S ic b e r jC .P r e s l,
o
k w ia to -
i o w o co stttn ttc h
iflU tb u rm im anagyroides Mętlik. (Cylisii,v labiimiini L.) — zło to k ap pospolity. Wysoki k r/ew lub małe d r/ew o (do ok. 9 m wys.), o wzniesionych, wyprostowanych '.Jęiitich. P. zróżnicow ane na długo- i krótkopędy. Różne części ± przylepajgcn owIosiiMje. L i. 3-listkow e. iUugougonko.we; listki zwykle, szerokoeliptyczne (do fć iń dl.), calobrzegie, brzegiem nieowlosione; p iz y lM k iJm a le . K w . motylkowe, jjocisiożólle. i duża, j i e i n na plama na żagielku, 2 cm dl., w..zw isających, luźnych grpnach (1 0 -2 0 cm dl.), na krótkopędach; bez zapachu; V(V1). O w . płaskie, suche, twarde, grubościennc,. nicoskrzydlone strąki (5 -6 cm dl.), na szczycie zgięte ku osi owocostanu. Wyst. — góry pd. i środk. Europy; w Polsce miejscami zdziczały. D ekor. — długow ieczne krzewy ozdobne pierwszej kategorii — bardzo efektownie kwitnące. W ym . i zast. — gleby raczej żyzne i świeże, nie za suche, chętnie wapienne; miejsca słoneczne; odporność na mrozy — niezupełna. W zimie kora jest często zgryzana przez zające i króliki, jak u wielu szczodrzeńców. .Silne cięcie krzewów nie jest wskazane. Roślina trująca. L ub u ru u m
a lp i n u m
(M i)i.)B e rc h l.
et J .P re sl. —
z ł o to k a p
a l p e js k i.
Podobny
d o zlo tolcąpu
p o sp o liteg o , ró żn i się p ra w ie z u p e łn y m h m k ic m o w ło s ie n ia (je śli w y s tę p u je s ła b e o w ło s ie n ie , to w ło sk i w yłącznie d łu g ie , o d s ta ją c e ; b rz e g listk ó w o r z ę s io n y ); szy b k o , o p m lu in c y m i n r/.y lis lk a m i; J n iik ie m łu b tylko m a łą p la m ą u a _ ż a g ie lk u ; k ró ts z y m i, e je u k o ś c ie n n y iiii s trą k ą iiii ( 3 - 3 ,5 cm tik ), je d n o s tr o n n ie w ąsk o o sk rz y d ło n y m i i n a s z c z y c ie z a k rz y w io n y m i n a zevynąlrz. K w . w d łu ż s z y c h g ro n a c h (2 (1 -3 0 cm lit.), + (.p iic h iitię jv p ó ź n ie jsz e o 1 - 2 ty g o d n i; V I. W y s t. — g ó ry p d . E u ro p y . ’ '
p iln ir m m
x w a t e r e r i (C i.K irc h n .)D ip p e ł —
z ł o t o k a p W a t c r e r a . M ie s z a n ie c o b u p o p rz e d n ic h
g atu n k ó w . K w . p a c h n ą c e , k w ia to s ta n y g ę s ie i d łu g ie (o k . 4 0 c m d l.); V. O w . z w y k łe b ra k lu b n ie lic z n e , n ic d o k sz taleo n e. W y s t. — w ra z z g a tu n k a m i ro d z ic ie ls k im i. D e k o r . — n a jb a rd z ie j c e n io n y z ło to k ap , .szczeg ó ln ie o d m ia n a ‘Y o s s ii’, o k w ia to sta n a c h d o 5 0 c m dl.!
RODZINA RUTACEAE — RUTOW ATE Nale'żą‘-.lu m.in. rodzaje ()ń xa , Pheltodeiidron, Ptelea, Tetradiwn i Zunlho.\yhiin.
RODZAJ PTELEA — PARCZELINA* (g r . p t o l o a — s t a r o g r e c k a n a z w a w i ą z u , p r z y j ę t a tu p r z e z L i n n o u s z a z e w z g l ę d u n a k s z t a ł t o w o c ó w )
G ał. — kilka w Am eryce Pa. i M eksyku; uprawiany prawic wyłącznic i. ■ Ptelea trlfoluUa L. — p tirczclina łró jlislk p w a. Wysoki krzew lub Ju rn o ugalęzione drzew ko ’(5 -8 m wys.). P. bar^/.o delikatnie, aksamitnie ow łosione;
•czki nwte, okryte jedw abistym i wioskami i ± otoczone nasad;* osi liścia. Li. •^ j^ ie g le , d lugoogonk o w e,( 3D--5)-listkow e; listki • ± siedzące. jajow ate lub y^jw i-olniejajow ate (6 -1 2 cm dl.), zuosJm utp, calobr/egic lub niewyraźnie .~r|r .waiie, zwykle nagie, od górnej .strony ciem nozielone i błyszczące, z prze świecającymi gruczoł kam i — si luic (pnchnąęte (olejki arom atyczne — częste w tej knlzinic *)..JK.w. poligamiczne,„drobne l(ok. 1 cm 0 ), 4 -5 -k ro tn e, zielonkaw obiale; szczytowych podbaldachach: VI. O w . okrągłe. nagie skrzydlaki — małe, o 1 -n iis ic n n c orzeszki otoczone szerokim, sztywnym skrzydełkiem z licznymi nerwami ¡1-2,5 cm 0); VIII—IX. Wyst. — wsch. Amerykit Pn„ od pd. Kanady po Florydę, p ek o r. — liście rozwijają się późno na wiosnę, w jesieni żółkną i wcześnie opadają. Atrakcyjne, szeleszczące ow ocoslany, w iszą jeszcze zim ą na gałązkach 'owoce suche i Jbcązowe; nieco podobne do ow oców wiązów (ale te są m.in. I-/ lUA'tio Ić delikatne i szybko opadają). W ym . i zsist. — duża tolerancja na zacienienie, ale lepiej rośnie w słońcu; gleby raczej żyzne i świeże, na lekkich łatwo więdnie w suszę; duża odporność na mrozy. K w iatyfm iododaine((nektar, pyłek).
RODZAJ PHELLODENDRON — KORKOWIEC* (gr. p h o llo s = k o ra, ko rek -i- d e n d ro n - d rzew o )
Gat. — około 10 we wsch. Azji; najczęściej uprawiany jest: » Phellodendron a m urense Rupr. — k o rkow iec a m u rsk i. D rzewo do 15 m wys., z krótkim pnient i nisko osadzoną, szeroką, spłaszczoną koniną. K. szant, na starszych pniach gruba, głęboko sp ę k a iia llkorkowataTlugiini się po naciskiem). P. z charakterystycznymi „uskokam i” ; paczki ukryte w nasadach osi łiści. Li. nakrzyżlęglc, niepar/.ystopierziistozlożonc (do 35 cm dl.); listków ( 5 - ) 9 - l 3 ( - l5 ) — lancetowate lub jajowate, .d.Luguzaoslrzone (do 10 cm dl.), całobrzegie lub drobnokarbowane, b rzeg iem . orzęsionc, z pt'/.ejrzystynii.„.gai.czalkami (rozt;ir(e pachną nieprzyjemnie), z wierzchu cjeniijozielone—i- blyszcziice, spodem szare i ± nagie. Kw. dw upienne, 5-8-krolne, drobne, zielonkaw ożólle; w szczytowych wiechach o licznych, ustawionych na krzyż ramionach: V -V I. O w . czarne pestkowce (ok. 1 cm 0), /. pięciom a I-nasiennymi pestkam i; silnie, nieprzyjem nie pachną terpentyną, w mroźne zimy zjadane przez kosy, kwiczoły iip.; IX -X , zaschnięte często do wiosny. W yst. — pn. Chiny, M andżuria, Piw. Koreański. D ckor. — przede wszystkim ąsokwj; liście rozwijają się późno, w jesieni szybko żółkną i opadają (IX); ładne. ,,geom etryczne” ..o.w.oćostany. ale owoce szybko wyschnięte, pomarszczone. W ym . i zasf. — gleby głębokie, żyzne
Rys. 142. P telea trifo lia te ( I), Laburn um a n a g y ro id e s (2), L. anagyroicles 'Q uercitolium ' (3) 340
;i; O w o c e b y ły d a w n ie j u ż y w a n o w A m e ry c e Pn. /a m ia s ! c h m ie lu p r /y w a r /e n iu p iw a (h o p Irce). M: A u g . c o rk tre e, e / e s . k o rk o v m k , n ie m . K o rk h a u m . ro s. G a p x a r .
341 ■j itiilffli ii'
F o l.
to o
L
: 'm
u
* ....
• iwieże; miejsca cieple i słoneczne, ále zack menie znosi dobrze; odporny na * ozy szkodniki i choroby. Zastosow anie —J ¡ iko drzewa swobodnie rosnącego, l!!f0J,«jyd_atnienia kształtu korony. Kwmtyjmiodc dajnej (nektar; pyłek). Na Dalekim y/sciiodzie „aksam itne” drewno" używ ane m.in. :lo wyrobu nart, a z korka robi: się m pływaki do sieci rybackich.
RODZAJ m m A O lU íV i— EWODIA * (ety m o lo g ia n azw y n ie jasn a)
Q,tl_ — 9 we wsch. i pd.-wsch. Azji; u nas uprawiany najczęściej jeden: Tetradium daniellii (Benn.)T.G .H artley (Enodici daniellii (Benn.)Hemsl., £ hupehcnsis Dode, E. velutina Rehder et E.H.W ilson i inne synominy) ewodia D aniella. D rzewo do 10(-15) m wys., o nisko osadzonej, szerokiej koronie. K. na pniu i konarach zupełnie gładka, szara — jak u buka lub strączyna. P. puki nie okryte łuskami, dobrze w idoczne w kątach nasad liści. Li. nakrzyżlegle, nieparzystopierzastozlożone (do 30 cm dl.); listków 5-15 __ te jajowate, Ülugozaostrzone, ± calobrzegie, w bardzo różnym stopniu owłosione; roztarte — pachną nieprzyjem nie (ale owoce — pachną przyjemnie, cytrynowo). K\v. rozdzielnoplciow e i jednopienne; 4-5-krotne, drobne, białawe; w bardzo dużych, szczytowych wiechach, które „geom etrią” przypominają kwiatostany korkowców; le. V II-IX (-X ). Ow. zbiorowe, z (3 -4 )5 drobnych, dwunasiennych mieszków; na ziemię opadają późną jesienią i zim ą cale owocostany, jak u korkowca. N. czarne, lśniące — jedno norm alnie rozwinięte, a drugie sterylne, nieco mniejsze, zaw iera tylko bielmo. Wyst. — od pn.-zach. Chin po Piw. Koreański. Dekor. — pokrój; wyjątkowa, gładka kora. Kwiaty rozw ijają się późno i stopniowo; w czasie kw itnienia cala powierzchnia korony okryta jest kw iato stanami. Drzewo w yjątkowo cenne dla pszczelarzy — kwiaty bardzo miododajne (zwłaszcza nektar) i późne. W ym . i zast. — gleby żyzne i świeże; miejsca osłonięte i ciepłe; m łode rośliny bardzo wrażliwe na mrozy i późne przymrozki.
RODZINA SIMAROUBACEAE — BIEGUNECZNIKOW ATE Należy tu m.in. rodzaj Ailanthus. Y
1
" '" 3
* A n g . u v o d u i, h e e -h e e l i t e , e z e s. n n ip itk , n ic n i. S lín k e s d ie , ro s . 3iio;.in>i.
343
■-v -
7t; RODZAJ AILANTH US — BOZODRZEW (AJLANT)*
A j.
(p raw d o p o d o b n ie z chiń. y ao ln n lian -- ko ły sk a n iebios)
; G at. — kilku w Azji i pn.. Australii; uprawiany zwykle I z nich: Fot. 101
A ila n th u s altissim a (M tl$)Sw uigle (A. glatululos« Desf.) — b o żodrz^ (ajlant) gruczołkow aty. Drzewo zwykle do 20(-3 0 ) m wys., czasem z odrostanij " korzeniow yini. K. gładka z jasnymi, podłużnymi prążkami. P. jgrube,~żóitavJjJ ' brązowe, bardzo delikatnie, laksaimlnic oii.isy.miCi ich końce zasychają; pączy e niewielkie: blizny liścioweCbardzo diiżcj^sercow aie) rdzeii szeroki, gąbczasty różow y. L i. ijkcęlolegle, nieparzyslopicrzaslozltizbne, długie (4 0 -6 0 cm dl)'A listków 13—25(—41) — wąskojajow ate (do 12 cm dl.), krótkoogonkowe, zaostrzone a nagie i calobrzcgie, ale u nasady z kilkoma(iępyńii żabkami — każdy z,'nieczynnvm (u nas!) gruczolkiem — fneKtamiictem pożakw iatowym j Kw. poligamiczne (zwykle — dw upienne), drobne, 5 - 6 - k r<)tneT^ ic n o filca w ó białe, w dużych, szczytowych wiechach; pachną nieprzyjem nie (męskie silniej); VI-V1I. Ovv. zbiorowe, z kilku (do 6) orzeszków, każdy w środku w ydłużonego .skrzydełka;’ przed dojrzeniem często zaczerw ienione. r W yst. — pn.-wsch. Chiny; w uprawie — także u nas — często dziczeje, rozm nażając się przez, nasiona (na zachodzie Polski) i przeźćSlrosty. D ekor. — egzotyczny wygląd dzięki długim , pierzastym liściom, które są szczególnie duże na młodych, bujnie rosnących okazach (na przykład co roku przycinanych przy ziemi). Cenniejsze' są okazy żeńskie, zw łaszcza odmiana czerw onoow ocow a, "Erythrocarpa'. Liście rozw ijają się późno (V), są początkowo czerw onobrązow e, a w jesieni długo zielone i takie opadają po pierwszych przymrozkach. W ym . i zsist. — miejsca cieple i słoneczne, gleby lekkie, ale świeże — choć rośnie nieźle na najgorszych, suchych i jałow ych, nawet na gruzowiskach. Bardzo dobrze znosi warunki wielkomiejskie, suszę, zanieczyszczenia powietrza, w pewnym stopniu — zasolenie; polecany do regionów' przemysłowych. Szybko rośnie, zwłaszcza w młodości, dając długie i grube pędy. Nie jest w pełni odporny na mrozy, zwłaszcza bujne pędy łatwo marzną; przesadzać lepiej wiosną. Konary i gałęzie kruche — bożodrzewu nie należy sadzić blisko ścieżek itp. Kwiaty rivitodflil»yacJ(neklar, wydzielany przez ncktarniki kwiatowe; miód pachnie z po czątku nieprzyjemnie?).
D a w n ie j -— n it-budr/.ew . A n g . ailantliu:;, Iree <>f h e a v e n . c / a s . p a ja s a n , h ie n i. G o llc rb a tm i, ros.
aiijiaiiT.
itC n e A J .|C U iA |K
J
t e
i
[Id*
R y s. 144. A ila n th u s altissim a
h)ŁÓ'M,
i-.
345 344 „uiŚik,!Li
« ■ »
RODZINA BUKACEAE — BUKSZPANOW ATE Należą tu in.in. rodzaje B u x m i Pachysa/idni.
RODZAJ BU XU S — BUKSZPAN* (gr. p y x o s i lao. b u x u s — s ta ro ż y tn e n azw y b u k s z p a n u , Jego d re w n a i w y k o n an y ch z n ie g o p rzed m io tó w ")
{Jat. — około 30 (wszystkie zim ozielone), w pn. Afryce, zach. i pd. Europie, Azji Mn., wsch. Azji, Am eryce Srodk. i na Antylach; zw ykle 1 jest uprawiany. ■ B u x m sem pervirens L. — b u k sz p an w ieczniczielony (bukszpan zwyczajny). Zim ozielony gęsty krzew lub m ałe drzewo (do ok. 10 m wys.). Li. jiakrzyżlegle, małe — 1-3(4) cm dl., eliptyczne, jajow ate lub odw rotniejajow ate, na szczycie często w ycięte; skóizasłe, nagie, cieranQzielone.._L.biyszczące. K w . rozdzielnopłciowe,_bę^5M kow£,jżńłla.weLniepozcu'ne; w w iązkach w kątach liści — zwykle kw iat żeński otoczony u nasady kilkom a m ęskimi; ¿rzyjem nie-pachnące; III-IV(V). O w ..torebki (do 1 cm cli.), na szczycie z ¿k rd tid m i^ .ro g ain i”, powstałymi z szyjek słupka. N. bardzo twarde, elipsoidalne,(czarne — w yrzucane na odległość kilku metrów przez gw ałtownie otw ierające się ow oce (ąutochoriih por. Hamamelis). W yst. — zach. i pd. Europa, pn.-zach. Afryka, pd.-zach. Azja; w uprawie od czasów starożytnych — gatunek zm ienny, w iele różnych form. D ckor. — zimozielone, drobne liście, podobne nieco do liści borówki czerwonej; liczne odmiany. W ym . i zast. — niewielkie w ym agania siedliskow e — różne gleby, z w yjątkiem krańcowo suchych lub mokrych. M a szereg cech analogicznych do cisa; rośnie bardzo powoli, najlepiej z krzewów liściastych znosi zacienienie, jest doskonałym m ateriałem do strzyżenia i form ow ania bryl geom etrycznych, nie jest natom iast odporny na mrozy. Uprawa — najlepiej w miejscach zacienionych i zacisznych, osłoniętych od wiatrów, po północnej stronie budynków, między drzewami, razem z bluszczem , runianką, barw inkiem itp. W miejscach nasłonecz-, nionych — w skazana osłona przed słońcem na przełom ie zimy i wiosny. Krzew bardzo odporny na suszę (w lecie) oraz suche i zanieczyszczone powietrze miejskie, ale w takich warunkach bywa łatwiej opanow yw any przez tarczniki; wybrzuszenia liści stulonych w „kapustkę” na szczytach pędów powoduje m uchówka — m iodówka bukszpanow a (Psylla buxi). Krzewy należy przesadzać z bryłą ziemi. D a w n ie j, o b o k c isa , je d e n /. p o p u la rn ie js z y c h z im o z ie lo n y c h k r z e w ó w d o z a k ła d a n ia fo rm o w a n y c h ż y w o p ło tó w , tw o rz e n ia b ry l g e o m e try c z n y c h i w y m y ś ln y c h fig u r; n is k ie ż y w o p lo tk i z b u k s z p a n u (w
Rys 145 Buxus sempewirls *U ) i odmianyJ fSuffruticosa' (2), "Ąngustifolia' (3),'Rotund łoi« (4), .140 OC*/ / v §i \ / ,!• ' i, i" ' », i/"7\ . ty o . ' " _ . , _ , O D ta r m i n a l i c '\ n n A f m 3 (7 ) Bullata’ (5), Pachysandra termirialis /C (6), P. termmahs Variegata (7)
:f: A n g . h o x , e z e s. z im o s tra z , n ie m . B u e h s b a u m , ro.s. c a jw n u rr. P o ró w n a j an g . „ h o x ” i n ie m . „ B tic h s e ” .
347 346
" ifa v
y
A,
w ■-PJ-
-w -.
( fle ty , k la rn e ty ),
d a je
"
RODZAJ EMPETRUM — BAŻYNA*
i c e r “- J " r 1“ "1~ l^wainic na
ularorzymskie e m p e tro s . z ęjr. e n ,= w, n a + p e tra , p e tro s = sk ala , s tą d e m p e tro s = n a s k a ln y lub racz ę! dla ’ z a s to s o w a ń w le czen iu kam icy)
z a c h o d z ie k ra ju . D re w n o je s t b a rd z o c e n n e , c ię ż k ie i tw a rd e , jaSlR>§;U
^
,
o d m ia n ie ‘S u ll'n itie o s a ') s ą n a d a l n ie o d łą c z n y m c lc m e iile n i s ty lo w y c h p a r te r ó w k w ia to w y c h (W ą.
N ie b o ró w1 , B ia ły s to k ). W y ż s z e fo rm y b u k s z p a n u z im u•ją‘ u............ n a s z n a c z n ie g o rz e j, ris.uuis. z a d k o w ię c sr>nmc'0'V’ , ^ i,, ,i,i 1 1 z, / .I-i | spotyka sj. ki z e w y d o o k o ło 6 m w ys. (z w y k le w ie lo p n io w c ) lu b ż y w o p ło ty ś r e d n ie j w y so k o ś c i in s tru m e n tó w
1
le ż —
od X A"VU 'V III1 w ie iekk u — n a jle p sz e k[ocy d rz e w o ry tn ic z e . K w ia ty m io d o d a jn e (p s z c z o ły z b ie ra ją p rz e d e w s z y s lk im .p y le k ). R o ś lin a trująca (liScicj
, gmpelrtim nigrum L. ~ bużynn
— _ ‘S u ffru tic o sa ’ — odm . k arło w a . N iski i bardzo gęsty krzew, po w;e!u latach do okoio 1 tn wys. L i. wycięte na w ierzchołku (1 -2 cm dl.). W bezśnieżne zimy, szczególnie na wschodzie kraju, wskazane okryw anie krzewów.
c z a r n a . H a ż y c a s ię k r z e w in k a luli n isk i k rz e w o w r z o s o w a ty m
ppiroju, z p o d n o s z ą c y m i się. p ę d a m i. Li. g k tę lu le g le i g ę s to u ło ż o n e — w p o z o r n y c h okólkncfT. jjjd k o w alc ( 3 - 6 m m dl.);.zim ozicJ(,)_nu. b ły s z c z ą c e , z s iln i e , p o d w in ię ty m b r z e g ie m . K w . n ie p o z o r n e , w kątach liści na k o ń c a c h g a łą z e k , o b u p lc io w c . lu b d w u p ie n n e , 3 - k ro ln e , ze s ła b o » ó ż n i c o w a n y iiT „kwiatem — . r ó ż o w e lu li n u rp m m w e: w ia tr o p y ln e ; V -V 1 . O w . ja g o d o k s z ta ltn y . m ię s is ty p e s tk o w ie c
_ ‘B u llalit’ — odm . w id k o listn a . L i. szeroko jajowate, w ypukłe (d0 3,5 cm dl,).
... •
i'lj>
z 6 _ 9 p cstk tm ii;|C fflin ix Ju b -w iiiH » v v o cz ccw Q n y i(b ard zo rz a d k o b ia ły ), ja d a ln y ; V I J - X . W y sl. — w o k ń lb ie g u n o w o u a p ó łk u li p ó łn o c n e j; w P o ls c e d z ik o w z d łu ż B a łty k u nu w y d m a c h , w n adm orskich b o ra c h i lo rlo w is k n c h o r a z w g ó n te h , n a b e z w a p ie n n y c h s k a la c h ; ib lik L g .litsjalu y . Z n a n a
‘H andw orthensis’ — odm. H andw orlha. Silnie rosnący krzew; brzegi liści (do 4 an ^ iT 7 » ieco "k u górze podw inięte, m łode liście niebieskawe.
u nas w 2 p o d g a tu n k a c h : s u lisp . n iy n iiii — ro ś lin y d w u p ie n n e , d ip lo id a ln e , o liśc ia c h w ę ż s z y c h I p ę d a c h czerw o n o b rązo w y cli, d łu g ic h , p o k ła d a ją c y c h
s ię
i z a k o rz e n ia ją c y c h
o r a z s u lis p . lie fiiK ip h ititliiitm
(liiig eru p lB o clicr — ro ś lin y o k w ia la c li o liu p lc io w y c h (z a s c h n ię te p rę c ik i w id a ć je s z c z e n a o w o c a c h !) arktyczno i w y s o k o g ó rs k ie —
le lra p lo id a in e , o s z e rs z y c h liśc ia c h , a p ę d a c h z ie lo n y c h , k ró tk ic h ,
+ w y p ro sto w an y ch .
RODZAJ P A C H Y SA N D R A — RUNIANKA*
i (gr. p a c liy s = g ru b y + a n e r, a n d ro s = m ę ż c z y z n a ; zo w zg lę d u n a zgru b i,ile nitki pręcików )
j
RODZINA ANACARDIACEAE — NANERCZOWATE G a l . — 5 w e w sc h . A z ji i w.sch. A m e ry c e R n.; u n as u p r a w ia n a p rz e d e w sz y stk im :
Fot. 102
Należą tu m.in. rodzaje Cotinus i Rhus.
" P a c h y s a n d r a t c n m n a l i s S ie b o ld e t Z u c e . r u n i a n k a j a p o ń s k a . /^ u u y z ic Ju iia .liy Jijia ,tra d y c y jn ie je d n a k o m a w ia n a w p o d rę c z n ik a c h d rz e w o /.n a w s tw a ; d o 2 0 c m w y s.; z Jk K ix ien iiiy m i ro z lo g in u ^
RODZAJ RHUS — SUMAK**
w s z y s tk ie c z ę ś c i n a g ie . L u s k rę to lc g le . o d w ro tn ic ja jo w a te (d o 8 - 1 i) cm d l.)7 ~ w 'g ó rn e j ezęśeTgrufao k a rb o w a n o p ilk o w a n e . s k ó rz u s te , c ie m n o z ie lo n e i b ły s z c z ą c e , s k u p io n e n a w ie rz c h o łk a c h „szn u ro w aty ch ” g ru b y c h i d o ś ć s o c z y s ty c h ^ z ie j o n y c h , n ie d re w n ie ją c y c h p ę d ó w . K w . r o z d z ie ln o p lc io w e , hezpłatkow e, Q d a le j) w
w ą s k ic h , s z c z y t o w y c l i k lo s a c h , c z ę s to " T o z ę a ie z io n y c h
i w sp a rty c h
n a jw y ż sz y m i liśćmi
(rh o u s = s la ro g re c k a n a z w a s u m a k a g a rb a rs k ie g o , R h u s coriaria) .
— w id o c z n y c h j u ż p o d k o n ie c s e z o n u p o p r z e d z a ją c e g o k w itn ie n ie ; k w ia ty ż e ń sk ie n ie lic z n e , tylko u n a s a d y k w ia to s ta n u , m ę s k ie z p rę c ik a m i o g ru b y c h , b ia ły c h n itk a c h ; IV (V ), O w ,(R iiIa \v y )3 -n a,sien n y ji e s tk o w ic c . W y s i. — Ja p o n ia . D e k o r . — z im o zielo n i^ k n h iorco. W y n i. i z a s k
- g lc h y ś w ie ż e i p ró e lin ic z n e ; m ie js c a zacienione
le p sz e od n a s ło n e c z n io n y c h . O b o k b lu s z c z u i b a rw in k a
- - p o d s ta w o w a z im o z ie lo n a ro ś lin a runa
p a rk o w e g o ; w d o b ry c h w a ru n k a c h (n ie za s u c h o !) s z y b k o z a d a n u a z ie m ię p o d d rz e w a m i. R o ś lin a trująca. ‘.V a r ic g a ta* — * o d m . p s tr o lis łiin * U ś c ie b ia lo p s lre , w z ro s t s ła b s z y . ‘G r e e n C a r p e t ’. W z ro st z w a rty i b a rd z o k ró tk ie p ę d y ; r o ś lin y te j o d m ia n y o w o c u ją .
RODZINA EMPETi1R A C E AE— BAŻYNOWATE Należy tu m.in. rodzaj Enipcin ni z 1 gatuiikieni krajowym.
Krzewy, drzewa lub pnącza; często z /sokiem mlecznym, j L i. skręlolcglc, nieparzystopierzastozłożone, 3-listkowe lub pojedyncze. Kw. obu- lub rozdziel noplciowe, często polig am iczn e'lu b dw upienne; zw ykle 5-krotne, bezplalkowe, drobne, w wicchąab. Ow.jpeM jsimieeG at. — około 200, głównie w tropikach i subtropikach; niektóre gatunki wyłączane w rodzaj Toxicodendron (trujące!). Zast. — wiele gatunków, zw łaszcza azjatyckich, ma znaczenie gospodarcze: żółte lub oliw kow ozielone drewno; barwniki i garbniki (zwłaszcza w liściach — na przykład Rh. coriaria L,); wosk, pozyskiwany z owoców; z soku mlecznego — różne rodzaje laki (najstarsza znana masa plastyczna, otrzym ywana w Chinach z Rh. vernicijlua Slokes ju ż od XIII w. p.n .e.!). W iele sum aków ma silnie trujące właściwości — wywołują, zwłaszcza w słoneczne, upalne dni, podrażnienia skóry i trudno gojące się rany; alergie i zatrucie może wyw ołać nawet pyłek lub dym * A n g . c io w lie n y , c z e s. śic lia , u ie m .
* A u g . p a c h y sa iu ln i, c z e s . th is tu n itn ik
348
K ra lie n b e e rę , R m isc h b e e ie , ro s.
iio)t>uiiii
iio p ó titiia i. iileiii. I 'a iliy s a n d n i, Y sa n d e r,
n a x iia a iin p a .
A u g . s u m a c h , c z e s. ś k m n p a , s u m a c h , n ie m . S u m a c h , ro s. cyM ax.
349
z palonych roślin (A*//, radicans, Rh. succedanca L., Rh. loxicodendron L Rh. vendcijhta, Rh. veniix L.i. W Polsce wprawiany powszechnie I gatunek. R h u s typh in u L. (Rh. hirta (L.)Sudw.) — su m a k octow iec (sum ak odurzający) W ysoki krze w lub nńiwieUde,-..widQpnii)W£.-.drzewo (do 10 m wys.); daje odrosty z korzeni;t korony płasko ^zaokrąglone, rozgałęzienia »widlasteu p rz y p o m in a j^ " poroże *. P ._grube i bardzo gęsto brązowo lub czarniawo ow łosione, z szerokim f rdzeniem )i z, białym sokiem ; pączki drobne, nie okryle łuskami, gęsto owłosione, ± ukryje w nasadach osi liści. Li. nieparzystopierzaste (do 50 cm dl.); listków 11-31 (5 -1 2 cm dl.) — pilkowane, spodem sine i nieco owłosione; oś liścia zwykle owłosiona. K w . dw upienne, drobne,Izielonkawo, zebrane w szczytowe, owłosione ^wiechy,; kwiatostany męskie znacznie większe i luźniejsze (do ok. 25 cm dl.); V I- VÍI. O w . drobne, gęsto ow łosione g e stkow cc ; w zbitych, palkowalych, jim arantow ych^w ocostanach; le. VII — do wiosny. W ysł. — wsch. Ameryki Pn. D ek o r. — charakterystyczny jjü lü S y J rozgałęzienia. Liście rozw ijają się późno na wiosnę, w jesieni barw ią się dość w cześnie — jaskraw oczerw ono, po części żółto i pom arańczowo, na suchych glebach często już w sierpniu; podstawowy krzew do jesiennych zestawień barwnych. O w ocostany pozostają do wiosny na gałęziach, są ju ż jednak wtedy mało atrakcyjne — brudne i rozsypują się. W okresie kw itnienia bardziej efektownie wyglądają okazyjngskie. W ym . i zast. — wym agania glebowe bardzo małe, dobrze rośnie jeszcze na glebach lekkich, piaszczystych i kam ienistych, nawet dość suchych; miejsca ciepłe, nasłonecznione; odporność na mrozy i zanieczyszczenie powietrza — duża; znosi lekkie zasolenie gleby. Krótkowieczny (2 0 -3 0 lat), starsze krzewy zwykle wypróchniale, konary lub pnie często silnie pochylone — częste wykroty; odrosty pojawiają sie licznie po zranieniu korzeni lub w ykarczowaniu roślin. Owoce bardzo kwaśne (nieni. Essigbaum — drzewo octowe); nam oczone w wodzie dają przyjem ny w smaku, kwaskowaty napój („Indian lem onade” ; podobny z owoców bliźniaczego gatunku o pędach i liściach nieowlosionych, sumaka gładkiego, Rh. glabra L„ który dawniej byI u nas częściej uprawiany). Drewno żólte-do jrom arańczow ego. K w iaty|iukłdodaine.j ‘D issecta’ — odm . strzę p o listn a. Krzew zw ykle niższy i bardziej rozłożysty. Li. listki głęboko powcinane — do siecznych; zabarwienie jesienne zw ykle ± pom arańczowe; cenna odmiana. l i l l a s lo x ic o d e n d r o n N isk i
k rz e w
(d o
ok.
50
L. (T o x ic o d e n d r o n cm
w y s.), o
q n e r r ifo H u m
p o k ła d a ją c y c h
się
( M ic b x .)G re e n e ) — i podnoszących
s u m a k ja d o w i ty .
pędach;
ro z ra s ta
się
s z e ro k o p rz e z ro z ło g i. L i. 3 -lis tk o w e , d lu g o o g o n k o w c ; listk i ja jo w a te (d o 10 c m d l.), ± c a lo b rz e g ie , n ie re g u la rn ie
k a rb o w a n e
lu b
s k ó rz a s te , b ły s z c z ą c e , s p o d e m
w rę b n e , b o c z n e k ró lk o o g o n k o w e , ś ro d k o w y o w ło s io n e .
Kw. w
n ie d u ż y c h ,
lu ź n y c h
n a w y ra ź n y m
w ie c h a c h
w
ogonku;
k ą ta c h
liści;
z ie lo n k a w o b ia le ; V Í--V Ii . O w . s u c h e , k u liste , d ro b n e p e s tk o w c e (0 ,5 c m 0 ), b ia ła w e i ± o w ło s io n e ; (V II)V III- IX , u trz y m u ją się przez. zim ę.
* A n g , s ta g h o rn s u m a c h (s ta g h o rn = p o ro ż e ) i n ie n i. /¡ir.se lik o lb e iisin iia c h (H irs c ii = je le ii).
I
iI
Rys. 147. R h u s to x ic o d e n d ro n (1j, Em petrO m n ig ru m s u b s p . h e rm a p h ro d itu m (2) VVysl. -
|x l.-\v sc li. A m e ry k a Ph.
D ek o r.
p ię k n e p r z e b a rw ie n ie je s ie n n e --------------p o m a r a ń c z o w e i c z e r w o n e d y w a n y , a le sto so w a n ie b a rd z o o g r a n ic z o n e — ro ś lin a s iln ie tru ją c ą , a p rz y ty m e k s p a n s y w n a ! P o d o b n y je s t p n ą c y (k o rzo n k i c z e p n e ) lih . n u H c tm s L. W y m . i zast. — g le b y r a c z e j ż y z n e i ś w ie ż e ; m ie js c a s ło n e c z n e , a le za cien ien ie z n o s i d o b rz e ; o d p o rn y n a s u s z ę i m ro z y .
RODZAJ COTINUS — PERUKOWIEC' (gr. kotinos — starożytna nazwa dzikiej oliwki; stąd — przez podobieństwo liści? które już wtedy oznaczało porukowiec)
103 « i \
- starorzymskie colinus,
G at U a t. — 5 -6 , w A m eryce Pn. i Środk. oraz Eurazji, daw niej zaliczane d< rodzaju Rhus', najczęściej tylko 1 z nich upraw iany w Polsce. ' C otinus coggygria Scop. (Rhus cotinus L.) — p o ru k o w iec p o d o lsk i. Szerok krzew, o zaokrąglonym pokroju, do 3(—5) m w ys.(jxadziępdrzew ko) drew no żółte P. cienkie i nagie, z .sinawym -nalałem : pączki drobne, okryte łuskam i; sol o ostrym zapachu. L i. skręlolegle, pojedyncze, djugoogonkpw e, ± okrągław e lut * A n y . s m o k e tre e , c z e s. ru j, iiiem . P e iiic k e n s lr a u e h , ro s . eity M iim i, m m m m i i i K .
352
Rys. 148. C otinu s coggygria
odwrolniejajowate ( 5 - 1 2 cm dl.), cąlpbrzegie, na szczycie czasem [wyciętej uprawiane są formy o liściach nagich, należące do subsp. coggygria. Kw. poligamiczne, 5-krojtne, bardzo drobne, /żółtawej w luźnych, wyprostowanych, szczytowych\wiećliacTi, l 5 —2 0 ( —3 0 ) cm dł.;.k.V-VI(VH). O w . drobne, asymetryczne (3-4 mm dl.), (suche pcśtkt)\vco>nieliczne w ow ocostanie. na + nagich szypulkach, podczas gdy szypułki kwiatów sterylnych po kwitnieniu nie opadają, lecz wydłużają się i są gęsto, odstąjąco ow łosione — stąd (ówocostany pusźyśtth V II-IX — w ojczyźnie owocostany po opadnięciu toczone wiatrem (przykład „biegaczy stepowych” ). W yst. — pd. Europa i pd.-zach. Azja oraz od Pakistanu po pd. i środk. Chiny. D ekor. — krzew bardzo dekoracyjny ju ż od końca wiosny i latem — puszyste „peruki” , zielonkaw e lub czerwonawe; w jesieni liście żółte, pomarańczowe lub czerwone. W ym . i zast. — kscrofityczny krzew o bardzo małych wymaganiach glebowych, rośnie na .glebachi wapiennych i znosi lekkie zasolenie; światloi ciepłolubny; odporność na mrozy — duża. Zastosow anie — w podobnych miejscach jak Rhus iyphina\ przesadzanie z bryłą ziemi daje lepsze wyniki; nic znosi cięcia grubszych gałęzi. W ielorakie zastosowania w ojczyźnie: liście zawierają dużo garbników — używane do garbowania delikatnych skór; barwniki z drewna — do farbowania wełny, jedw abiu i skór, a samo drewno — do intarsji; odporne na gnicić gałęzie — na tyczki do winorośli. W iędnięcie liści i zasychanie pędów powodują grzyby z rodzaju Verticilliiun.
"••••ęmnmumr " .C i"
i-
; 'V i
‘£ ttr p \u ;ę u s ’ — odm. p u r p u r o w a . O w o c o s la n y c z e rw o n a w o , liś c ie z ie lo n e (p o d o b • n a s tę p n a o d m ia n a — n ie je d n o r o d n a , n a z w a je s t n n z w ą z b io r o w ą ! ) . ™
, ¡le x a q u if o liu m L . — o s t r o k r z e w k o lc z a s ty . .W y s o k i k r z e w liib .d r z c w n o s to ż k o w a te j, re g u la rn e j Icoronic (w o jc z y ź n ie d o o k . 15 m w y s .). 1». p r z e z w ie le ja t ¿ c l o n e . U . s k rę to le g le , ja jo w a te lu b ¿¡ptycztie, d o 7<—10) c m d l„ z im o z ie lo n e i b a rd z o s z ty w n e , s k ó rz a s le , z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e
‘Uu.iib •v. > ii fyo liu s ’ — o d m . c /.e r w iiiio lis tn u . O w o c o s la n y^ i liśc ie — c z e rw o n e
• błyszczące; z fa lis ty m ‘R o y u l P u r p l e ’. O w o c o s la n y c z e r w o n e , liśc ie b a r d z o c ie m n o c z e rw o n e .
i jc o lc z a slo z e h a iy m
b r z e g ie m —
a le u r o ś lin d o jr z a ły c h p rz y n a jm n ie j
częściowo c n lo b rz e g ie lh j^ o f y l i ą jf ICw. f u n k c jo n a ln ie r o z d z ie ln o p lc io w e , d w u p ie n n e , z e b ra n e z w y k le „ | - 3 w k ą ta c h liśc i u b ie g ło r o c z n e g o p r z y r o s tu ; 4 (~ 5 )-k ro tn e , d r o b n e , J u ą i a w e , o p r z y je m n y m «m achu; V -V J . O w . c z e rw o n e , k u lis te p e s tk o w c e ( 7 - 1 0 m m 0 ), z 4 ( 5 ) p e s tk a m i; IX — d o w io sn y . < r xjvysl. — z u c h ., śro d k . i p d . liu r o p a , pji. A ljy k a i A n a to lia ; w u p r a w ie o d c z a s ó w s ta ro ż y tn y c h .
RODZINA AQUIFOUACEAE — OSTROKRZEWOWATE
P e k o r . — z im o z ie lo n e , k lu ją c e liśc ie ; c z e r w o n e o w o c e n a o k a z a c h ż e ń s k ic h — p o z o s ta ją d o w io sn y , jeśli nie zjed zą ich p ta k i (n a p rz y k ła d je m io łu s z k i) ; b a rd z o lic z n e k u liy w a ry , u n a s p ra w ie n ie sp o ty k a n e . \Vyin. i Wist.
Z le j ro d z in y rz a d k o u p ra w ia n e sil n n as g a tu n k i z ro d z a ju Hex.
n a jle p ie j ro ś n ie n a g le b a c h ś w ie ż y c h , d o ś ć ż y z n y c h , o o d c z y n ie z b liż o n y m d o
obojętnego. O b o k b u k s z p a n u je d e n z n a jb a r d z ie j, c ic n io z n o ś n y c h .k r z e w ó w liś c ia s ty c h ; d o b r z e zn o si | iirżyź c n ie T fo rm o w a n ie ;' mi g le b a c h d o s ta te c z n ie z a s o b n y c h w w o d ę o d p o rn y mi s u c h e i z a n ie c z y s z c z o n e p o w ietrze, W rn ż tiw y n a m ro z y (p o n iż e j - 2 0 ° C ), s a d z ie g o n a le ż y ty lk o w b a r d z o k o rz y s tn y c h w a ru n k a c h
klim atycznych, z b H ż o n j^ h _ d o w a ru n k ó w , ja k ie p a n u ją n a p rz y k ła d w p o d s z y c iu g ó rs k ic h , c ie n is ty c h
RODZAJ /LEX — OSTROKRZEW*
¡„sów jo tl!o w y c li.jM io _ d o d ą jp x l(n e k ta r, p y te k ) — z a p y la n y przez, p s z c z o ły . R o ś lin a tru ją c a . W k rajach o ła g o d n y m , a tla n ty c k im k lim a c ie , n a p rz y k ła d w W . B ry ta n ii („ E n g lis h h o lly ”), g ałązk i
(lac. ilex
—
starorzymska nazwa zimozielonego dębu o podobnych liściach
— Q u e r c u s ile x
L.)
i aquifolium z o w o c a m i s ą n ie o d łą c z n y m a try b u te m B o ż e g o N a ro d z e n ia i N o w e g o R o k u ; w S t. Z jetln . lę rolę o d g ry w a b a rd z o p o d o b n y —
a u n a s z a p e w n e b a rd z ie j m r o z o o ilp o rn y — I. o p a c a A ilo n
(„A m erican h o lly ” , o d n a z w y tej r o ś lin y — H o lly w o o d ). G a t . — o k o ło 4 0 0 n a k u li z ie m s k ie j* * (U ście s e z o n o w e lu b z im o z ie lo n e ); k ilk a n a ś c ie z nich u p ra w ia n y c h j e s t u n a s p ra w ie w y łą c z n ie w o g r o d a c h b o ta n ic z n y c h i n rb o rc la c h .
I le x x m e s e r v e a e S . Y . i h i — i> stro k r/.e w M e s e r v y . M ie s z a n ie c I. a q u ifo liu m i l. m g a s a F .S c h m id t (z Japonii i S a e h a lin u ). G ę s to u g a lę z io n y k rz e w , b a rd z o p o d o b n y d o o s lro k rz e w u k o lc z a s te g o ; o n ie c o m niejszych, c z ę sto + m a to w y c h liśc ia c h . W n a s z y c h w a ru n k a c h b a rd z ie j o d p o rn y n a m ró z i w y s u s z a ją c e wiatry; zn o si g le b y le k k o k w a ś n e ; w p ro w a d z o n y d o u p ra w w k ilk u a m e ry k a ń s k ic h o d m ia n a c h o g ro d o w y c h .
RODZINA CELASTRACEAE — DŁAW ISZOW ATE Należą tu m.in. rodzaje Celastnis, Euonym us, P a ń stim a i Tripterygium; tylko drugi z nich jest reprezentowany we florze Polski.
RODZAJ EUONYMUS — TRZMIELINA * (gr. euonymos = (krzew) dobrego imienia — od eu = dobry + onoma = imię; starogrecka, eufemistyczna lub ironiczna nazwa trzmieliny, rośliny trującej)
Rys. 149. Ile x aq uifo liu m
Krzewy, niekiedy o pędach płożących lub w spinających się przy pomocy korzonków przybyszowych (na przykład E. fortunei), rzadziej m ałe drzewa, w P. często 4-kanciaste. L i. zwykle nakrzyżległe i nagie, sezonowe lub zim ozielone M (E. fortunei, E. nanus). K w . z reguły obuplciowe, małe, ¿ - S -k r o tn e ^ w ,wię_—1£;}: iżcMtloiłyych., kw iatostanach, zwykle na długiełą szypułach w kątach dolnych , liści tegorocznego prżyrostu;TlieHarodajne,(i|bwa(j^pylne. Ow.jr bai.bWJie^toi:etój,[
* A n g . h o lly , cz.es. c e s n rin a , n ie m . S te c h h iilse , W in te rb e e re , ro s. m u ty fi. ** Z z a w ie ra ją c y c h k o f e in ę i te o b ro m in ę liśc i n ie k tó r y c h g a tu n k ó w p o łu d n io w o a m e ry k a ń s k ic h , z w ła s z c z a /. p tim g m ir ie iis is A .S t.- llil., p a rz y się „ h e rb u m a tę ” , n a p ó j o d z ia ła n iu p o b u d z a ją c y m .
^ * D a w n ie j —
'
trz m ie l. A iijj^ S p u u lle U ee, cz e s. b rs le n , n ie m . S p in d e ls tr a u c h , P fa ffe n h ilttc h e n ,
ros. O e p e c ta ie r .
354 355
(2-3)4-5-kom orow e, często klapowane i wiaździste na przekroju) i c? "* • oskrzydlone. N. po 1-2 w każdej kom 1/ różnej barwy u różnych gatunki*** ' okryte przynajm niej częściow o barwnymi osnów kam i: po otwarciu torebki zw' ^ na cienkich nitkach, ja k u magnolii. ^ G a t. — około 180 w-. Ameryce Pn. i Srodk., Europie,1 Azji, środk. Af i Australii; w Polsce_2_gatUjUki krajowe. ' D ek o r. — ozdobne sif" przede w szystkim
356
Rys. 150. E uon ym us eu ro p a e u s (1), E. verrucosu s (2), E. alatus (3), E. latifohus (4)
"’TWłfiiPfrw""-
żóltaw oczerw one, male — 6(—10) mm 0 . N. irzarne, tylko częściowo 0i. pnm arariczow oczerw onvini osnów kam i; V llJ-lX (X ). ^ W yst. — wsch. i śrudlc. Europa, od Alp po Ural; w Polsce osiąga zach. er- ■ zasięgu i jest częsta tylko na wschód od Wisły; zazwyczaj na glebach wapjenn * w miejscach odkrytych, w zaroślach kserolcrmic/.nych, ale i w lasach cieiuoznośny. Ockor. — ow oce mniejsze i mniej intensywnie zabarwione od owoców E. eitropaeus, ale liście jesienią oryginalne — bardzo jasne, bladożóke, białawe W ym . i zast. — bardziej tolerancyjna w stosunku do gleby od poprzednie' niewybredna, odporna na mrozy; w zrost powolny. Zastosowanie, jak trzm iel^ pospolitej, przede w szystkim jednak na lżejszych, bardziej suchych, mniej żyznych glebach. E u o n y m u s la lifo liu s (L .)M ili. — tr z m ie lin a w ie lk o o w o c o w a (trz m ie lin a sz e ro k o iisln ą ), Krzew Ijih d rz e w k o (d o 5 - 7 in w y s.). P . ± o H ę , p rz e z w ie le lat z ie lo n e ; p a k i s z c z y to w e i gó rn e " p ą ^ y b o c z n e w y ją tk o w o d łu g ie i ostre (u s u b sp . la lifo liu s d o 2 c m
d l.!). U . e lip ty c z n e lub odwrol-
n ie ja jo w a te , d u ż e — d o 14U -I7 ) c m d l. K w . z w y k lc jA jjr o tn e , w w ie lo k w ia to w y c h w ierzchołkach. Ow (4
)5 -k !a p o w e, d u ż e
(2 -2,5 c m
0 ), n a grzb ieta ch
k o m ó r w ą s k o o s k r z y d lo n c , cie m n o ró ż o w e lub
c z e rw o n e ; n a d łu g ic h (d o 15 c m ), p r z e w ija ją c y c h sz y p u h tc h . N . b ia łe , w p o m a ra ń c z o w y c h osnówkach' V 1 II-1 X . W y s t. — p d . B u ro p a , p n .- z a d i. A fry k a , p d .-z a c h . A zja . D e k o r . — e f e k to w n e o w o c e ; U ście b a r w n e je sie n i:). W y m . i z a s t . — n ie w y b re d n y w stosunku do g le b y , a ie le p ie j ro ś n ie n a g le b a c h ż y z n y c h i ś w ie ż y c h , c ie n io z n o ś n y , o d p o r n y na m ro z y . E u o n y m u s u ln lu s (T h im b .)S ie b o ld —
t r z m i e l i n a o s k r z y d lo n a . K rzew ., d o 3 m w y s., zwykle
.r o z ło ż y s ty. P . m ie d z y w ę z ła m i z 2 - 4 s z e ro k im i\.lis le w k a iń i lc o riio w y m i.\L i. e lip ty c z n e ( 3 - 6 cm dl.),
u
n a s a lly w a s k a k lin o w a le , a n a s z c z y c ie d lu g o z tio s trz o n e , b r z e g ie m d ro b n o i o s tro p ilk o w a n e.
Ow,
n ie w ie lk ie , ( l - 3 ) 4 - k l n p o w e ; k o m o ry z ro ś n ię te ty lk o u n a s a d y , p u rp u ro w e . N . b rą z o w e , w pomarań c z o w y c h o s n ó w k a c h ; 1 X -X . W y s t. — D a le k i W s c h ó d — o d p n .-w s c h . C h in p o P iw . K o re a ń s k i, J a p o n ię i S a c h a lin . D e lc o r. — k rz e w d e k o r a c y jn y jesien i.') — z w ła s z c z a o w o c e ; z a b a r w ie n ie liśc i z w y k le różowawc;
L- i-Ej
naro.śln k o rk o w e le p ie j w id o c z n e w o k re s ie b e z lis tn y m , n ie z a w s z e je d n a k d o b r z e w y k sz ta łc o n e . Wzrost p o w o ln y . P o d o b n e listw y k o rk o w e m a c h iń s k i /:. p lw llo m a n u x L o e s., k tó ry ró ż n i s ię m .in . większym i, u nasady
z a o k rą g lo n y m i, w y ra ź n ie o g o n k o w y m i liś ć m i, k tó re s ą b r z e g ie m
k a rb ó w an o p ilk o w a n e;
-
z ro ś n ię ty m i, r ó ż o w y m i k o m o ra m i to re b k i; b r ą z o w o c z a r n y m i n a s io n a m i, ty lk o w c z ę ś c i osłoniętym i c z e rw o n ą o s n ó w k ą , ‘C o m p a e t n s ’ —
¡» « i
E u o n y m u s f o r t u n e i (T u rc z .)H a n d .-M a z z . —
tr z m i e l i n a F o r f i u i e ’a ( trz m ie lin a p n ą c ą ) * . Zimo-
-z ie jp ity jk r z e w , z d łu g im i, ± (¡Jpłymi, d lu e tf z ie lo n v m iln c d a m i : u fo rm m ło d o c ia n y c h p ę d y p ło ż ą się i z a k o rz e n ia ją lu b w s p in a ją n a p o d p o ry ( k o rz o n k i c z e p iiS), a s ą + s z ty w n e u fo rm d o jr z a ły c h (porów naj — lle d e .r u h eli.r). L i. b a rd z o z m ie n n e w w ie lk o ś c i i k s z ta łc ie , z w y k le e lip ty c z n e lu b elip ty c zn o jajo w a tc (u v a r. fo r iiu ie i 3 - 6 c m d l.), o s tro p ilk o w a n e lu b ± k a rb o w a n e , g ru h a w e , s z ty w n e , n a g ie . K w . 4-Krottre,
zidonkuw o h in ie , w w ie lo k w ia to w y c h Iw ierzchotkaclT S z w y k le n a d łu g ie j s z y p u le — b ra k u n a jc z ę ś c ie j u nas u p ra w ia n y c h p ło ż ą c y c h , ciro b n o b sin y c h o d m ia n m ło d o c ia n y c h ; _VI-rVH. O w . ±
p o d o b n a trz m ie lin a ja p o ń s k a , E. ja iio n ic u s L .f., k r z e w o w y p ro s to w a n y c h g a łę z ia c h i lś n ią c y c h liściach;
form m ło d o c ia n y c h i d o jrz a ły c h , s p ra w ia tru d n o ś c i ta k s o n o m ic z n e . D e k o r . — z im o z ie lo n e liś c ie ; lic z n e o d m ia n y , w ty m b a rw n o lis tn c , b ia ło - i ż ó lto p s irc . W y m . i za st. — g le b y ż y z n e , ś w ie ż e , p r ó e h n ic z n e ; m ie js c a ra c z e j z a c ie n io n e ; k rz e w w r a ż liw y n a m ro z y m a rz n ie p o n a d ś n ie g ie m . Z a s to s o w a n ie —
d e k o ra c ji
—
na p rz y k ła d
p a r te r ó w
o g ro d o w y ch —
ja k
w
p o d s z y c iu
p a rk o w y m ,
w d o b ry ch w a ru n k a c h s ie d lis k o w y c h . N a jle p ie j zin u iją y m is k fó ^ K im ia n y , o p ło ż ą c y c h p ę d a c h ; ja k o pnącze — u n a s b e z zn a czen ia.^
ta k ż e w o d m ia n a c h p s tro lis tn y c h (u n as e w e n tu a ln ie w z im n y c h s z k la rn ia c h , w y s ta w ia n e n a lato d la
k u lis te (ok.
8 mm o). .zie lo n k a w o b in te h f h .ró ż a w n w c . N . b ia ła w e , w p o m a ra ń c z o w e j o sn ó w e c . W y st. — C h in y . G a tu n e k , k tó re g o z m ie n n o ś ć , „ p o w ię k s z o n a " is tn ie n ie m m o rfo lo g ic z n ie ró ż n y c h
— w s u ro w e z im y c z ę s to * W k ra ja c h o c ie p le js z y m k lim a c ie c z ę s to , n a p rz y k ła d w s trz y ż o n y c h ż y w o p ło ta c h , bardzo
p o m a ra ń c z o w e ).
ta .
o d m . z w a r t a . N is k i i b a r d z o g ę s ty k rz e w , w k s z ta łc ie spłaszczonej
p ó łk u li; w je s ie n i s z k a r la ln o c z e r w o n y . M o ż n a g o s a d z ić n a p r z y k ła d w fo rm ie n is k ie g o ży w o p ło tu .
w d o n ic a c h
Ol. E.
E —
'
v a r . n u H c a n s ( S iJ M 8 '- e x M iq .)R e lu le r
ia tiry , m irty , drzew ka
\
\
- o d m . p o ło ż o n a . L i . e lip ty c z n e , m n ie ( 1 - 3 cm
dl.), kavbv>\vanopilków ane.
359 ¡W,-:
A
■Y
VVy.sl. — P iw . K o re a ń s k i, J a p o n ia ; w u p ra w ie - la k /e u n as lic z n y c h ochuianac! p ło ż ą c y c h i b ia ła w o - lu b ż ó lto p s lry c h liśc ia c h (z im ą i na m ło d y c h p rz y ro s ta c h p rzeb a rw i" ■ u m iej lu b b a rd z ie j ró ż o w e ), na p rz y k ła d ‘E m c ru ld 'n G o ld ’, ‘E m e ra ld G a ie ly
'V a rie g a tu s' ^ ' (= *Gr • - 0 W y m . i z a s t . — ja k o k rz e w o k ry w o w y w m ie js c a c h ra c z e j^ .M :ie n io n y ć ii, p o d (|r/_c ' aci|* ') .i
ś n ie g ie m z im u je d o b rz e . O d m ia n y p s tro łistn e n a le ż y s a d z ie w m ie js c a s h n a'S łonecznionvch
^
d e lik a tn e , c z ę s to w y sy c h a ją i nułiv,rtć|.
,
PodV
• ,l’s:i>iardiicj
R t i Z A J C E L A S T R U S — DŁAWISZ* (g r . k e l a s ł r o s
— s ta ro ż y tn a n a z w a Ilex aquifolium )
G at. — okolo 30, głównie w pd. i wsch. Azji, poza lym w Ameryce Pn Australii i na M adagaskarze; przeważnie pnącza, wijące się pędami. Lióskrętolegtg pojedyncze, dlugoogonkowe; najczęściej sezonowe. Kw. drobne, (^-kłotne, naj- częściej dw upienne lub poligamiczne; w (wigćffówSycfi) kwiatostanach. Ow 3-klapow a, (l-)6 -n asien n a torebka. N. w mięsistej,(czerw onej gsnówećh
II
Celastrus orbiculatus rrininb. — dław isz o krąg to listu y . Bujfiie rosnące pnącze osiąga kilkanaście m wys. P. z licznym iiprzetchlinkąm i; pączki male, z twardymi i ostrymi, Jdijjilc^unLJuslgH iil Li. okrągiaw e l.ub szerokoodwrotniejajowate, 5—i0(—12) cm dl.; na szczycie Jsrólko zaostrzone, karbowanopilkowane (na dlugopędach eliptyczne i długo zaostrzone); jasnozielone' i nagie. Kw. w skąpokw iatowych (mechacFTjw ikątaehJjściĄ na tegorocznych pędach bocznych; kA-VI, O w . kuliste (6 -8 mm 0), żolle torebki. N. jasnobrązciwe (do 6), w czerwonych osnówkach; X (-X II) — owoce wiszą do wiosny, ale wtedy ju ż brzydkie. W yst. — Daleki W schód — pn.-wsch. Chiny, Piw. Koreański, Japonia; w St. Zjedn. dziczeje i wypiera rodzimy C. scondens. D ekor. — najważniejsze pnącze ozdobne_z_owocó\v; należy sadzić egzemplarze obficie owocujące, na przykład żeński kion ‘D iana’ wraz z roślinami zapylającego klonu męskiego — ‘H ercules’. Liście jesienią żóite. W ym . i zast. — duża tolerancja w stosunku do gleby i światła; duża odporność na mrozy. Zastosowanie — jak innych wysokich i bujnych pnączy wijących się (Aristolochio, Ftdlopici)\ posadzone przy pniach starych drzew sięgają ich koron, ale może utrudniać rozwój młodych drzew — owija się bardzo silnie. Roślina trująca. C e la s tr u s s c a n d a i s !.. — d ła w is z a m e r y k a ń s k i . R ó ż n i s ię o d p o p rz e d n ie g o g a tu n k u Jgyialatni c ^ T s / c z y l o w v c l / w ie c h a c h i liść m i ł
ia itm a ly m i,_çL LugûzauslJzoiiym i ( p o d o b n e na k o ń c a c h silnych
d lu g o p ę d ó w i i C . b r b ic iila lu s l), b rz e g ie m g ę s to p ilk o w a n y m i. W y s t. — A m e ry k a P n .; u nas b a rd z o rz a d k o w u p ra w ie ; p rz y k ła d n a z w y n a d u ż y w a n e j.
* D a w n ie j — k at d rz e w n y , d la w iro śl.
Apenoryfiou, K p a c ito n y ji.ip iiiitc .
360
\h g . — st ill' Irce, c z e s. z im o k e r, iiiem . B a u m w iirg c r, ros.
ii-
RODZINA ST A P H YLEA C E A E — KŁOKOC2KOWATE T ylko gatunki z rodzaju Staphylea są u nas uprawiane, najczęściej krajowy
RODZAJ STAPH YLE A — KŁOKOCZKA* ( z e s la r o g r e c k ie g o s ta p h y le = w in n e g ro n o ; ju ż w s ta r o ż . R z y m ie z w a n a s ta p h y lo d e n d r o n )
H at. — II na półkuli północnej; 1 z nich również w Polsce. Staphylea p in n a ta L. — kłokoczka południowa. Krzew do 2—3(—5) m Wys tworzy kcpy — w iele „wyprostowanych, dość-szly-w-nych gałęzi; na żyznych i wilgotnych siedliskach daje często (odrosły •z korzenił K . jła d k a , z biah/mł pionow ym i prążkami. P. pączki dość jJużc, okryte 1 łuską, „pierogowato" spłaszczone; pąka szczytow ego hrak. L i. nakrzyżlcgłe, nieparzystopierzastozłożone z (3-05-7 Ylość dużych (5 -1 0 cm dl.), wąskojajowatych, drobno i ostro piłkowanych listków. K w fS-krotne; działki i płatki podobne (ok, 1 cm dł.),(brnie,.„cżęstsyóżowo nabiegle, stulone — działki rozchylają się w miarę kw itnienia**; szyjki słupków wolne, ale na szczycie początkowo zrośnięte; kwiaty zebrane w [twisaiag ^.groniasto” w ydłużona wiechę |(do 15 cm dł.), która rozwija się w kącie jednego z liści na szczycie pędu; V(VI), pachną ogórkam i małosolnym ii Ow. pęcherzasto rozdęte, 2-3-kom orow e torebki o pergam inow atych ścianach (ok. 3 cm dł.). N. 2 -3 , dość duże, kuliste (ok. 1 cm 0); bardzo twarde, jasnobrązow e i błyszczące, z dużym znaczkiem; IX -X (ulubione pożyw ienie myszy polnych). W yst. — środk. i pd. Europa; w Polsce bardzo rzadka w stanie dzikim, na południow ym wschodzie, w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej i na Śląsku, w zaroślach i lasach, na skalistych zboczach, zwykle na glebach wapiennych; krzew ciepłolubny. Pod ochrona, gatunkową! D ekor. — ozdobne kwiaty i oryginalne owoce, które klekoczą nasionami (stąd nazwy w językach słowiańskich). W yin. i zast. — duża tolerancja w stosunku do gleby i światła; gleby nie za suche, najlepiej żyzne i świeże; miejsca słoneczne lub pólcieniste. K w iatyfm iódodajńeii Jeden
z n ie lic z n y c h
k r a jo w y c h
k rz e w ó w ,
w ykopyw anych
d a w n ie j,
na
p rz y k ła d
w
7 ~ pAy.iiAv'u, ec i ' V .w Jo l,ż/tó/AścUiś i:d p .1 iMJ. 0<(.U
f kLa-"
lasach,
i p rz e n o s z o n y c h d o o g ro d ó w . Z w ią z a n y c h z n im b y ło — ja k o k rz e w e m „ d o b ry m " — w ie le zw yczajów i o b r z ę d ó w lu d o w y c h i r e lig ijn y c h ; k ło k o c z k a m ia ła s w o je m ie js c e rut p rz y k ła d w c z a s ie okadzania b y d ła p rz e d p ie rw s z y m , w io s e n n y m w y p a s e m , p rz y ś w ię c e n iu p ó l, o c h ro n ie p rz e d p io ru n a m i i złymi m o c a m i. Z je j tw a rd e g o d re w n a ro b io n o k rz y ż y k i, la sk i oraz, k ije d o m a se ln ic . „ P o d p ę d z a n e " gałązki s ą w p d .-w sc h . P o ls c e n a d a l u ż y w a n e d o p a lm W ie lk a n o c n y c h , a z. n a s io n ro b i się ró ż a ń c e . W kuchni z n a n e b y ły k is z o n e p ą c z k i k lo k o c z k i, je d n a z n a m ia s te k k a p a ró w ( m a ry n o w a n y c h p ą c z k ó w kw iatow ych ś ró d z ie m n o m o rs k ie g o k rz e w u C u p p u r is s p h w s u L .); d o o ś w ie tla n ia izb s łu ż y ł o le j tło c z o n y z nasion.
* A n g . b la d d e rn u t, cz.es. k lo k o ć , n ic m . P im p e rn u ss , ro s. icjieicauua. ** W ię k s z e
k w ia ty ,
w
w y p ro s to w a n y c h
k w ia to s ta n a c h
ma
S.
c o lc h ic ti
.Steven,
TO
kłokoczka
k a u k a s k a . K w ia ty S. p in n m u p rz y p o m in a ją n ie c o k o n w a lie -— „c ały k rz e w k o n w a lio w y m się zowie"
R y s , 1 5 3 . S taph ylea pin n a ta (1
ijiü iitM c C -
S taph ylea sp . (2)
(G c ra ld -W y ż y c k i).
363 362
'ip s 'V
V
RODZINA A C E R A C E A E — KLONOWATE
"A ,
Należą tu 2 rodzaje; często uprawiane liczne gą^w ki i odmiany klonów (ą c a w ogrodach botanicznych bardzo rzadko D ipteronm . •'
U.
'
l
A
RODZAJ A C E R — KLON * (a c e r — sta ro rz y m s k a n a z w a klonu)
Drzewa, rzadziej krzewy. P. pączki okryte kilkom a parami łusek, rzadziej — jedną; u gatunków, które kwitną przed rozw inięciem liści — zróżnicowane na wegetatywne i kw iatowe; u niektórych gatunków na końcach gałązek tylko 2 pąki boczne — w ówczas w zrost pscudodichotom iczny. Li. zwykle sezonowe (takie u klonów uprawianych u nas), nakrzyżległe, zw ykle pojedyncze i dłoniastoklapowane, rzadziej 3-lislkowe (na przykład A. cissifolium (Siebold et Zucc.jK.Koch A. griseum (Franch.)Pax, A ce r m dxim ow iczianum ) lub nieparźyslopierzaslozłożone (A. tiegitndo); z reguły bez przylistków. Kw. w ^adedw clf lub padbaldaehach, gronach (czasem złożonych) lub w iązkach; zw ykle (d-^óMcrotne, korona zwykle tej barwy co kielich, czasem kv łaty bez płatków korony lub z płatkami mniej licznymi niż kielich; obuplciowe, poligamiczne lub funkcjonalnie rozdzielnoplciowe, czasem dw upienne (na przyklac A. carpinifolium, żl. cissifolium, A. negundo) — biologia kw itnienia jest w prz; padku klonów skom plikow ana; kwiaty rozwijają się w raz z liśćmi, czasem — przed liśćmi (na przykład u A. japonicum Thunb. ex M urray, A. m onspessulanum L., A platanoides, A. rubrum i A. saccharinum)\ najczęściej owadopylne. Ovv. jednostronnie oskrzydlone,, bnasienne orzeszki, z I kwiatu rozw ijają się zwykle orzeszki, zrośnięte, ja k i zalążnie, ale na ziemię opadają ju ż pojedynczo, lotem śn iibowym (popularnie zwane „noskami”, szczególnie w przypadku A. platanoides); zw łaszcza ujgatunków dw upiennych często rozwijają się partenokarpicznie puste owoce; ow oce opadają w jesieni, rzadziej ju ż w V-VI — wówczas od razu kiełkują (na przykład A. rubrum, A. saccharinumY, rzadko utrzym ują się na gałązkach do wiosny !(na przykład A. negundo). N. kiełkują epigeicznie (ale inaczej — liścienie pozostają pod ziem ią — u A. saccharinum i A. truncatum Bunge). G at. — 110, głównie w Azji, poza tym w Ameryce Pn. i Srodk., Europie, pn. Afryce; wiele klonów to rośliny gór; liczne bardzo podobne gatunki zastępcze (wikaryczne) w Am eryce Pn. i wsch. Azji — na przykład A cer pensyhanicum i ,4. rufinerve Siebold et Zucc.; w Polsce rosną dziko 3 gatunki: A. campestre, A. platanoides i A. pseudoplatanus.
A n g . m a p ie , cz cs, ja v o r , n ie m . A h o r n , ros.
k jich .
Rys. 154. A cer platanoides (1), A. platanoides ‘Palmaiifidum’ (2)
365
364
■' i
D ekor. — ładne liście (na przykład okrąglaw e, o licznych u A. circiiuiliini, A. jcipoiiicum, A. palinuium i pokrewnych), u wielu klonów banT się atrakcyjnie w jesieni (czerwone odcienie na przykład u A. circinm ^ ,4. iiui.xiinowiczj(intiiłu A. palnuitum i A. tatańcim i)\ czasem pozostają zaschni ’ na gałązkach zim ą (A. carpinifoliuw Siebołd el: Zucc.); niektóre klony mają ładą'6 dw ubarw ne kwiaty, inne — czerwone owoce — przed dojrzeniem (na przykra A. Uiiaricw/i, często A. pahiw iiw i)\ klony o „wężowej korze” mają g{adję zielonkaw ą korę z pionowymi, białawymi prążkami (na przykład A. peiis y h m , ^ A. m fm e r w Siebold el Zucc.), a A. gtisetnii ma pom arańczowobrązową k o r ę j J ^ łuszczy się cienkimi, zwijającym i się strzępkam i. W iele odmian ogrodowych w yróżniających się pokrojem, liśćmi barwnymi w czasie wegetacji lub po] strzępionymi. W ym . i zast. — zwykle bez specjalnych w ym agań glebowych; na glebach wilgotnych i kwaśnych dobrze rośnie A. rubrum, na glebach o odczynie zasadowym w ystępują A. cam pealn’ i A. monspessulaiumr, m iejsca słoneczne lub półcieniste' odporność na mrozy — różna. W iększe w ym agania siedliskow e i klimatyczne m ają tzw. klony japońskie, m.in. A. ja p o n k u m i A. palm aiwii. Liczne klony w yw ierająjaitelopatyczne\pddzialyw anie na rośliny, ham ując w zrost siewek obcych gatunków, jeśli te pojaw ią się w zasięgu w ydzielin korzeniowych (podobnie — u orzechów); poza gatunkami rodzimymi właściwości te przejaw iają na przykład A. negundo, A. saccharinum i A. tataricum. Kwiaty częsioCmiododajtieiCz reguły z dyskiem m iodnikowym , ale i obfite źródło pyłku — u gatunków kwitnących w czesną wiosną). Klony cięte na wiosnę „płaczą” — grubsze gałęzie należy ciąć w yłącznie w jesieni, do grudnia. Sok, który wycieka z nawiercanych w tym celu zim ą i na przedwiośniu pni różnych gatunków klonów, zaw iera dużo cukrów (zwłaszcza sacharozy) i bywa na dużą skalę zagęszczany w aromatyczny syrop klonow y („m apie syrup” w K anadzie i St. Zjedli. — przede wszystkim z A. sacchunm i L. subsp. succium m r.; podobny, ale z innych klonów — w Chinach),
SEKCJA PLATANOIDEA
L __ praw ie cała Europa — poza jej obrzeżam i, pd.-zach. A zja (w chiesuinic i A fganistanie A. hirkestanicum Pax, uważany czasem za podgatunek T u i pospolitego); w Polsce najpospolitszy z gatunków krajow ych, na niżu , „¡-¿szych położeniach górskich, zw ykle na glebach żyznych i świeżych, '""pekor. — Ikw itnié najwcześniej z k raiowvchJ klonów , prawie jednocześnie r o z w o j e m liści i w tedy korony m ają wesołą, zielonkaw ożółtą barwę; liście 1 esieni zwykle żółte, czasem pom arańczowe i czerwone; wiele odmian. Wym. . gleby przeciętne, nie znosi gleb podm okłych, cierpi od zasolenia; drzewo 'jenioznośne. K wiaty (miododajfie) O krągłe plamy na liściach, początkowo żółte, potem czarne i żółto obrzeżone, pow oduje grzyb R hytim ia acerinum. __ — ‘^ch y red leri’ — o d m . S ch w ed lera. N ajm łodsze liście, a także duże, nodiugowate liście dolne u nasady przyrostu (= najniższe liście przyrostu, małe ¡często nietypowego kształtu) — jaskraw oczerw one; w końcu m aja lub w czerwcu frnmatnieią, w pełni lata jakby zwiędnięte — z podw iniętym w dól brzegiem blaszki —• i ju ż praw ie .zielone poza czerwonymi ogonkami i nerw am i. Kwiatostany i działki kielicha — _czerwone, stąd korony kwitnących drzew czerwonobrązowe. ^ Dekor. — obok rzadko obecnie sadzonego P a g m sylvatica ‘Purpurea’ — najważniejsza u nas i najczęściej spotykana odm iana drzew a o liściach czerwonych, ale efekt kródcotrwały. Stara odmiana, od daw na u nas znana, nierzadkie są duże drzewa. W szystkie czerw ouolistne odmiany dają spory odsetek czerwpnolistnych siewek, bywają w ięc w ysiew ane i stąd, w obec zm ienności cech potom stw a, m ogą wynikać trudności w oznaczaniu odmian. ‘j t ą ij g J i& a c lj y L - — o d m . R e i t e n b a c h a . L i ś c i e p o c z ą t k o w o - j z ie l o n e , w p e łn i la la s t o p n io w o i n ie r ó w n o m ie r n ie s t a j ą s i ę — n a g ó r n e j s t r o n i e — j g a m i a w p u r p u r o w e , a b r z e g i l i ś c i p o d n o s z ą s i ę k u g órze. j ^ w i a t y _ ^ l t a w e , t y lk o ło p a tk o w a tc l i ś c i e d o l n e u n a s a d y p ę d u k w i a t o s t a n o w e g o — _ ę z e r w o n e . Z n a cz n ie r z a d z ie j s p o t y k a n a o d p o p r z e d n i e j , c z ę s t o n i e r o z p o z n a w a n a . ‘F a a s s e t i ’s B l a c k . L i ś c i e b a r d z o ^ iq m n o p u r p u r o w e p r z e z e a l y o k r e s w e s e l a c h ( j e s io n ią ja s k r a w o c z e r w o n e ) , s z t y w n e , b ł y s z c z ą c e i „ w k l ę s ł e ” — z s i l n i e p o d n i e s i o n y m i b r z e g a m i; .k w ia to s ta n y i k w ia ty — w r ó ż n y m s t o p n iu c z e r w o n o n a b i e g le . P o d o b n ą , r z a d z ie j s a d z o n ą o d m ia n ą , j e s t ‘C r im s o n K in g ’. D ek o r. — s z c z e g ó l n i e ia d n y w c z a s i e k w it n i e n ia .
I .iw m _ p n |«lvn Ł " /.r;. - z w y k le k l o n o w a n e — z 3 - 7 k la p a m i, c a lp b r z e g i c lu b o d l e g l e z ą b k o w a n e lub p ilk o w im e . o g o n k i l i ś c i o w e z b i a ł y m s o k i c n i ^ m l c c z n y m ’’; k w i a i £ ! P k r o t i i e , z 5 - 8 p r ę c ik a m i o to c z o n y m i d y s k i e m m i o d n i k o w y m , w e w z n i e s i o n y c h , t y i e c h o w a i y ę h k w ia t o s t a n a c h , k t ó r e r o z w ij a j ą s i ę z w y k le z p a k ó w m ie s z a n y c h ; o K e s z k i - p l a s k i e .
4 A ce rp la ta n o id es L. — klon pospolity. Drzewo do 30 m wys. k .jy sp n aszara, /. pionow ym i, płytkim i spękaniami. P. pączki czerwomibrązowe. IJ.CS^klapowe, zwykle 10-20 cm 0, klapy z wyciągniętymi, oslrymi .kolkam i, wcięcia między klapami łukowate, zaokrąglone, klapy brzegiem odległe, grubo ząbkowane; od spodu lekko błyszczące i z kępkami włosków ^domacjami) w kątach nerwów; ogonki z sokiem mlecznym. Kvv. rozdzie)noplciow ^==^eflnopienne, a&loflkaHtożólte (ok. ł cm 0), w szczytowych podbałdachach; tuż przed rozwinięciem się liści '::r 'iv - p .V . O w . skrzydełka szeroko rozwarte; iX -X .
. ‘ t h o l '. 'I’i u ie ir s z S z c z ę s n y ’ ( J e r z y W o j t a t o w i c z ) . N o w a o d m ia n a , o d p o w i e d n i k A . p s c u d o plalamu 'W orley' — młode liście żółte; cenna do kompozycji barwnych.
‘G lftb n su m ’ — odin. k u lista. Odm iana krzaczasta, ale z reguły oferowana w form ie tpiennych drzewek,; korona kulista, bardzo gęsta; z wiekiem coraz szersza — śre d m c a lta je się znacznie większa od wysokości (do ok. 10 m 0). Pączki zielone, młode liście oliwkowobrązowe. Z ast. — najczęściej u nas stosowana odmiana A. platanoides, przy wąskich ulicach, w małych założeniach ogrodowych. Raj dla drobnych ptaków, w ijących gniazda w gęstych koronach! "‘D r u i n n i p i u l i i ’ —
Y " ’A o d m . D r u m m o n d ń l N a j m ł o d s z e l i ś c i e r ó ż o w e , .p o t e m . z
szero k ą
o b w ó d k ą — z ^ p o c z ą t j p i ^ j ł e j n o w j i , z c z a s e m { b ia łą , O d m ia n a o c h a r a k t e r z e c h im e r y , a w i ę c s t a le p o ja w ia ją s ię g a ł ę z i e o n o r ń f e t it y c h , z i e l o n y c h li ś c i a c h , t a k i e g a ł ę z i e , n ie w y c i ę t e w p o r ę , „ o p a n o w u j ą " k oronę d r zew a .
X 'Lorbe rg ii’) — odm. pnui innna. L iś c ie g łę b o k o siec zn e, nr ' ' t!
i • ' l klon polny j (paklon)^WyipJdLk™w„.Juh_drxewo V -20)_ni wyje; koroną gęsta, zaokrąglona. P . u form kserofitycznych z n.’ ° lami fkorkow ym P; (jak na prąyldad li podobnych -form JUlmux y (3--<)5..-kIapowe, mniejsze ril-ż u: pozostałych klonów krajow ych, 5—8(—12) cm ' klapy „eałobrzegie lub — zw łaszcza środkow e — mniej lub bardziej klapowane na szczycie tępe lub zaokrąglone; kształt i ow łosienie dolnej strony liści bardzo zm ienne; w ogonku liściow ym sok _mleczny. Kw. rozdzielnoplciow e jedno pienne, zielonkaw ożólte. w szczytow ych podbaldachach; w raz z liśćmi k.V -p.V l. Ow. orzeszki .płaskie. ow łosione lub nagie, skrzydełka nyzpostarte +. .poziomo: V III-łX . ‘ " W yst. — Europa poza rejonami północnym i, pn.-zach. Afryka, pd.-zach. Azja' w Polsce przebiega, mniej więcej w zdłuż linii W isły i Bugu, pn.-wsfchf granica jego zasięgu — klon polny jest częstszy tylko tu i ów dzie na pogórzu; także w parkach rzadziej sadzony od pozostałych klonów krajowych. Dckor. — pokrój u drzew sw obodnie rosnących; jesienne zabarwienie liści — soczysto żółte. W ym . i zast. — wzrost pow olny; gleby przeciętne, drzewo odporne na suszę, znosi niewielkie zasolenie; miejsca słoneczne do zacienionych bardzpfclenioznośny( Jeden z lepszych klonów na [ f o r ^ w a n e l i y ^ p K t ^ J ' a naw et wysokie szpalery (stąd angielska nazwa — „hedge m apie”) Kwiaty bardzo ¡jmododlyne?
Acer campestre L.
—
V
SEKCJA ACER U ś c ie p o je d y n c z e , 'zw y k le k la p o w a n e — 2 ( 3 - 5 )k h tp a m i,( ju jr b o w a n e lu b n itk o w a n e / rzadziej c a lo b rz e g ic ; k w ia ty ( ¡H lro tn c , (ż ó lla _w 6ztclonc, clziaUTTl p ła tk i c z ę s to p o z a p ło d n ie n iu w yp ro sto w an e, „ s tu lo n e ” , p rę c ik ó w z w y k le 8, o to c z o n y c h d y g i e m , k w ia to s ta n y w ie c h o w a le , s z c z y to w e lu b boczne, ro z w ija jit s ię z w y k le z p q k ó w m ie s z a n y c h g r z e s z k i w y p u k le M
” A ce r pseudoplatanus L. ¡4— klon j a w or (jawor), p rz e w o do 35 m wys. K. na starszych pniach]juszcz.\L sic talelkow ato3 łuski p ączków ,zielo n e, z_clemnymi, brązowymi brzegami. Li. ± w ielkości liści A. platanoides, ale brzegiem kiic.bow anooilkow ane. a wcięcia między klapami .ostre; liście od spodu _sinawe (czasem czerwonawe) i ± ow łosione w zdłuż nerw ów. K w , rozdzielnoplciowe — jednoptenne, . yielopknwożóltp;, w wydłużonych, graniastych. zwisających, wielokwiatow ych wiechach, na szczycie tegorocznych przyrostów; po rozwinięciu się liści — V. O w . orzeszki wypukłe, skrzydełka ustaw ione pod kątem ostrym lub + równolegle, rzadziej — szeroko rozw arte; VIII—IX. W yst. — gatunek przede w szystkim górski; rośnie w środk. i pd. Europie oraz na pn. Piw. Iberyjskiego; w Polsce przebiega pn.-wsch. granica jego zasięgu — w pn.-wsch. Polsce brak stanow isk naturalnych, rośnie głównie w reglu dolnym i na południu niżu; tworzy m.in. jaw orzyny górskie — Acerion psem/oplatani.
368
yj uprawie także jeg o mieszańce z /l. heldreichii Orpli. subsp. heldreichii B a łk a n ó w i subsp. tm utveiteri (M edw.)A.E.M urray z Kaukazu, pokor. — wartość dekoracyjna zbliżona do wartości klonu pospolitego; ale jn inne kwiatostany — późniejsze; i mniej widoczne wśród liści; liście żółte w jesieni. W iele_odmian, wśród których znaczną część stanow ią trudne często do o k re śle n ia odmiany cTliściach od spodu mniej lub bardziej czerw onych oraz odmiany pstrolistne; można je opatryw ać nazwami grupowym i — odpowiednio t\ pseiuloplatcmus G rupa Purpureum i ,Grupa Variegatum. W ym . i zast. — większe niż A platanoides, gleby żyzne, świeżej, o odczynie zasadowym; wysoka wilgotność ~ obre drzewo ‘ K iniorskich — odporne na działanie gleby i powietrza. D dla rejonów n silnych wiatrów; kw iaty mniej m iododaine od kwiatów klonu pospolitego. ‘Ą łro p jm ^ n jm u ii’ — odm . ciem rto p u rp u ro w a. Najcenniejsza z odniian o liściach od spodu czerw onych — / abarwienie intensyw ne, ale młode liście, przed rozwinięciem kwiatów — ± ieione; skrzydełka ow oców także czerwone. D e k o r . — największy efekt przy oglądan u gałęzi z bliska, pod światło, gdy korony są prześwietlane przez słońce; z dystai tsu korony są ciem ne i ponure. ‘W jjr J c y ' (= ‘W o r le e i’). N a jm ło d s z e liśc ie ciem iio D o iiu iraiic z o w c . p o le m zlo ci.slo ż ó lle , ale już
l
p o c z ą lk iin i la la z ie le n ie ją — ż ó łte ty lk o w n a s ło n e c z n io n y c h p a rtia c h , n a s z c z y c ie k o ro n y ; o g o n k i
zaczerw ien io n e. '
D ek o r. — ła d n a o d m ia n a , c h o ć e fe k t k ró tk o trw a ły . ‘L e ^ ło l d i i’ —
o d m . L e o p o ld a . N a jm ło d s z e liśc ie n a m ło d y c h d rz e w a c h lu b siln y c h
pędach su o d g ó ry m ie d z ia n u - lu b c e g la s lo r ó ż o u e , p o te m g ę s to u p s tr z o n e p la m a m i ró ż n e j b arw y — ja sn o - i s z a ro z ie lo n y m i, k re m o w y m i i w k o ń c u b ia ły m i; o d s p o d u s z a ra w e lu b s in o z ie io n e ; o g o n k i zaczerw ien io n e.
Z
w ie lu
p s fro iis tn y c h
o d m ia n ja w o r a
ta je s t
n a jc z ę ś c ie j
s p o ty k a n a ,
w
sta ry c h
parkach. j. « A c e r s a c c h a m m . M a rs h a ll — kształtem
podobne do
k lo n c u k r o w y . .W y s o k ie d rz e w o (w o jc z y ź n ie d o 4 0 m ). L i.
liśc i I d o iiu ^ p tttp p jiłe g o ,
spodem
n a g ie lu b
o w ło s io n e ; o g o n e k b e z . j p k u
m lecznego. I i w . p o lig a m ic z n e , b e z p ia tk o w e , o z ro s ły m k ie lic h u , z w y k le n a w io tk ic h , d łu g ic h s z y p u łk a c h ; w zw y k le s k ą p o k w ia lo w y c h p o d b a łd a c h a c h , s z c z y to w y c h i b o c z n y c h (le o s ta tn ie r o z w ija ją s ię z p ą k ó w k w iatow ych)’; ± sp rz e d r o z w in ię c ie m liśc i — IV . O n . s k rz y d e łk a z w y k łe p o d k ą te m o s tr y m . W y s t. —
o g ro n w jy z a s ię g
w A m e r y c e P n .; g a tu n e k w ie lo p o stn c io w y —
lic z n e p o d g n tu n k i,
tra k to w an e c z a se m ja k o o d rę b n e g a tu n k i; w P o ls c e b a rd z o rz a d k o s p o ty k a n y , a le n a p o w ie rz c h n ia c h leśnych d a je c z a s e m s a m o s ie w . D e k o r . — je sie n n e z a b a rw ie n ie liści — u n as z w y k łe ż ó łte , w o jc z y ź n ie w sp a n ia łe , o d ż ó łte g o p o szk arłatn e, .ró ż ne b a rw y c z ę s to n a je d n y m d rz e w ie ( c z e rw o n y , je sie n n y liść je s t h e rb e m K a n a d y ). W y m . i za st. — g le b y ż y z n e , ś w ie ż e , g łę b o k ie ; d r z e w o o d p o rn e n a m ro z y . D r e w n o o d u ż y m z n a c z e n iu go p o d n rezy m w o jc z y ź n ie , p o z a ty m — s y r o p i c u k ie r k lo n o w y .
SEKCJA GINWALAr^
1 M ię d z y in n y m i liśk ie. p $ c d v n c / e, n le p u d z ie lo n e iu h ,.L k la p o w e , b rz e g ie m j? .o d w ó jn k L P iłk t)w n n e ; k w ia ( / 3 - k r o t n e , /. S. -p rę c i fca i
>cz < )n y i n i d y s k ie m , k w ia to s ta n y w ie c h o w a le . s z c z y to w e lu b b o c z n e ;
o rzeszk i ± p łask iej, z w y ra ź n ą s ia tk ą n e rw ó w .
371
) /Irif taUiricum L. — klon tatarski. W ysoki krzeraJuh-m alp drzew o (do około ¡0 m). z szeroką, zaokrągloną, gęstą i nisko osadzoną koroną. P . cienkie, pączki '",10 Li. szerokojajowate, do 10 cm dl., bez klap, wrębne lub nieznacznie zwłaszcza na bujnych pędach; spodem na nerwach + owłosienie. Kw. Jwibne,(iiciońkawSs lub (fiiaj£, jiachiiącel w w yprostowanych, w ielokwiatowych, g y tn i^ 1 fiwrechacliT po rozwinięciu liści — V -V I. O w . nutle, skrzydełka pod ¿ c m ostrym lub ± równolegle; VH1-X. WysL — zm ienny gatunek, o rozległym, dysjunktywnym zasięgu — od środk. Europy P° kkileki W schód; opisany wyżej subsp. tatariann rośnie w środk. i pd -wsch. Europie, Anatolii i na Kaukazie. Del«»'. — ładny pokrój starszych, swobodnie rosnących drzew; skrzydlaki c„cnynne_przed dojrzeniem ; liście w jesieni żółte lub bladoróżowe, rzadko |isnoczerwone. W ym . i zast. — przeciętne wym agania siedliskow e; drzewo odporne na suszę i rnrozy; do sadzenia w grupach lub pojedynczo, również ^Tońńó w a h y ^ f miododaineJ ___ r- (7 subsp. ginnala (M axim .)W esm. (A. ginnala M axim.) — p o d g atu n ck (klon) ginnala. Różni się liśćmi, które są,w ęższe i m niejszą (do 8 cm dl.), zwykle ^jHiippwp. Inh trójdzielne!— środkow a klapa najdłuższa, brzegiem karbowanopiikowane, dość sztywne, ciem nozielone i często nieco biaław o lub różowawo upstrzone, „oprószone”, nagie. Wyst. — pn.-wsch. Chiny, M andżuria, Piw. Koreański, Japonia. Dekor. — niezastąpiony do jesiennych zestawień barwnych — liście prawic zawsze jaskrawoczerwone. W ym. i zast. — jak podgatunku typowego, ale bardziej światlożądny. Rzadko u nas spotykany.
SEKCJA RUBRUM
U ś c ie
p o je d y n c z e ,
/. . 3 - 5
czerwone; k w in lj ^ i- f i r o ln e , na ze w n ątrz
dysku;
k la p a m i,
p ła tk ó w
k w in ty
w
b r z e g ie m
i d y sk u c /a s e m
b o c z n y c ii,
n itk o w a n e ,
.sp o d em
g ie b ie s k a w e ;
b ra k , d z ia tk i z ro ś n ię te , p rę c ik ó w
b e z lis tn y c h
w ią z k a c h , [ p rz e d
paczki
d -6 (-S ),
r o z w in ię c ie m ) liś c i;
or/.eszki .w ypukłe.
■ ’ Acer saccharinuin L. (A. ilasycarpitin Elirh.) — klan srebrzysty. Drzewo w ojczyźnie do 40 in wys., u nas zw ykle do 25 m, korona_w yniosla, luźna, otwarta; boczne gałęzie zw isają. K .(popielatoszara,! dlugoi gładka., Li. głęboko dzielne lub nawet sieczne, 8-15 cm 0, ostro p ik o w a ne, klapy środkow e brzegiem klapowane, na szczycie ostre i w yciągnięte; ęlojrzale spodem białe., Kw. bezplatkowe i bez dysku Ihiodnikowego, Izielonkaw a lub rzadziej (czerw onaw e., zw ykle dwupienne, wiązki kwiatów na pędach zeszłorocznych siedzące, a na gałązkach dwuletnich — po kilku na lcró tko pęd ach; [przed J j śćniD — k. 1II—IV. Ow. {orzćśżlu duże? wydłużone i wypukłe, zwykle lylk((T/dobrzc wykształcony; k.V -p.V l, dojrzew ają i opadają wcześnie, i od razu kiełkuj;;!
Rys. 158. A c e r sa c c h a ru m (1). A. ru b ru m (2)
374
T
W yst. — wsch. część Ameryki Pn.; przeważnie w lasach lęgowych nad wodainj na lercnach zalewowych, z wierzbami, olszam i, brzozami, klonem czerwonym itp' D ekor. — m alownicze korony drzew' sw obodiiitytasnącyeli; ładnie powcinane dw ubarw ne liście, w jesieni żółte; wiele odmian. W y p i .^ z a s t. — gleby świeże i głębokie, choć nieźle rośnie i na (¡lichych, ale wtedy szybciej starzeje się; miejsca najlepiej słoneczne (do pól^ieniStych); drzewo odporne na zanieczyszczenia powietrza i w dużym stopniu na mrozy. W miejscach odsłoniętych łatwo ulega działaniu silnych wiatrów, ma kruche konary, łamliwe gałęzie i miękkie drewno łatwo porażane przez grzyby. K lo n b a rd z o c z ę s to s a d z o n y , ze w z g lę d u na w a rto ś c i z d o b n ic z e , s z y b k i w z ro s t i k ró tk i okres
p r o d u k c ji w s z k ó łk a c h — s to s o w a n y z b y t c z ę s to i n ie rz a d k o n ie w ła ś c iw ie ; z u p e łn ie n ic n ad a je się n 0 sa d z e n ia p rz y u lic a c h i c h o d n ik a c h ( s z e ro k ie k o ro n y ze z w is a ją c y m i g a łę z ia m i z m u s z a ją d o cięcia k tó re z n ie k s z ta łc a d rz e w a i s k ra c a ich ż y c ic ; n a s a d y k o rz e n i „ w y s a d z a ją ” p ły ty c h o d n ik o w e )! D rzew o ty p o w o p a r k o w e, s z c z e g ó ln ie d e k o ra c y jn e w Ib rm ic n a tu ra ln e j, n a r o z l e g l y c h tra w n ik p c lj. n a glebach d o s ta te c z n ie w ilg o tn y c h .
— otlni. strzę p o listn u W iera. Pokrój luźny, ..plączący”, gałęzie długie i cienkie, zw isające. Liście głęboko sieczne, na końcach pędów klapy prawie nitkowate. ^ '^ ’y r a m j d a l e ' — o d m . s to ż k o w a ł a . N a z w a lej o d m ia n y je s t m y h ic a , p o n ie w a ż ani młode, an i s ta rs z e u k a z y n ie m a ja p o k ro ju s to ż k o w a te g o ; n ie tw o rz ą n a to m ia s t je d n e g o p n ia i o d p o c z ą tk u mają k ilk a (k ilk a n a ś c ie ) ró w n o rz ę d n y ch, u k o ś n ie ku g ó rz e s k ie ro w a n y c h pin ( w p rz y p a d k u rz a d k o sp o ty k an y ch fo rm p ic n n y c h , o d p o w ie d n io u k s z ta łto w a n y c h w s z k ó łk a c h — k ilk a r ó w n o rz ę d n y c h k o n a ró w ), które z w ie k ie m r o z c h y la ją s ię c o ra z sz e rz e j. A c e r r u b r u m L. — k lo n c z e r w o n y . D rz e w o u m is d o 15-2(1 m , w o jc z y ź n ie d o 4(1 m. G atunek p o d o b n y d o A . m c c h n r h u u n . a le liśc ie m n ie js z e (d o 1 0 - 1 2 c m d l.) „ p ły c e j k la p o w a n e , s p o d e m zw ykle ty lk o s in e ;J m d ą ty z p ła tk a m i i d y s k ie m , h rż c w a ż n ic w y ra ź n ie c z e r w o n e . W y s t. — ro z le g ły z a s ię g w e w sc li. A m ir y e c P n ., c z ę s to n a g le b a c h w ilg o tn y c h , n ad b rz e g a m i wód ____ I-----------------------------. ---------------------- --------- ' »“ bagnach. D e k o r . — ( c z e r w o n e , d ro b n e k w ia ty n tz e d r o z w in ię c ie m się Ijś i ą a y . e r w o n c s k r z y d la ld j— przed d o jrz e n ie m . T e n k lo n n a d a je la so m w sc h o i niej c z ę śc i A m e ry k i P n . p lo m ie n n o e z c r w o n e ztth arw icn ic je s ie n i;; (u n as r a e z e j^ ó it^ ) . W y m . i z a s t.
g le b y w ilg o tn e i k w a ś n e , w p r z e c iw n y m w y p a d k u rośnie
ź le , liśc ie sit c h lo ro ty c z n e itp. O d p o rn o ś ć na m ro z y d u ż a ; d rz e w o k ró ik o w ie c /.n e (ja k A . stic c lm rim im ). W P o ls c e rz a d k o s p o ty k a n y .
S E < C JA N E G U N D O
L iśc ie
n ie p a rz y s to n ie rz iis le ; k w ia ty p )
b e z p la tk o w e i bez. d y s k u , p rę c ik ó w 4
6
h ib 0.-1; u tn ę , d w u p ie n n e ,
z p ła tk a m i
i d y s k ie m
lub
ity w h o c ź n y c h . z w y k le b e z lis tn y c h , k w ia to s ta n a c h , przed
r o z w in ię c ie m liś c i; o rz e s z k i ± w y p u k łe , m u rw io n e .
A cer negundo L. — klon jesionolistny. D rzewo do IO -l5 .(-2()) tn wys., często kilkupniow c lub „nisko rozgałęzione, pnie zwykle krzyw e, pokryle naroślam i: korona ęsrerólśa) konary (jjlugie) gałęzie często zw isają. F. u uprawianych u nas okazów najczęściej ± nagie; zielone albo Tioletowe i pokryte za miodu (^ialytn')
Rys. 160. A c e r n e gund o
377 376
’'’muf«»'*-!"'-
Ó nalotem woskofryiiiitt pączki w okresie w egetacji ukryte_w rozszerzonych nasada u osijiś c i. Li. złożone z (3)5-7(9) dość dużych (do 10 cm di.),jajow atych, na szczyCje zaostrzonych listków, brzegiem odlegle, grubo ząbkowanych lub prawie caiobrzegich często ± ..klapowanych *. Kw. dwupienne, bez płatków i dysku, ‘a e l o n ^ g ^ j ^ , ’ m ęskie w kilkukw iatow yclujyiązkąćh, na długich, zw isających szypułkach, żeńskie w długich, zw isującyclyjronach' (takie kw iatostany 11 większości p o d g a tu n k ó w ^ przykład u subsp. ncgundo)\ przed liśćmi — (11I—J V) Ow. orzeszki wydłużone, pocj kątem ostrym — skrzydełka często zachodzą na siebie: IX — do wiosny. W yst. — ogrom ny zasięg w Am eryce Pn. (poza rejonami północnymi i zach) i Środk. (po G watemalę); najczęściej nad wodami, tworzy czasem nieprzebyte zarośla. W wielu częściach św iata zdziczały i w pełni zadom ow iony — także w Polsce, zw łaszcza w nadrzecznych łęgach oraz w zbiorow iskach ruderalnych Dekor. — sw obodnie rosnące drzewa, zw łaszcza formy naturalne, których dolne gałęzie często leżą na ziemi, w yglądają bardzo m alow niczo; zieleń koron jasna, jesienne zabarw ienie liści bladożólte; wiele odmian. W ym . i zast. — klon 0 najm niejszych w ym aganiach, bardzo tolerancyjny w stosunku do gleby i światła —- na glebach słabych i suchych żyje jednak krócej; bardzo odporny na suszę, odporny na mrozy. Zastosowanie przede wszystkim na glebach mało wartościowych suchych, ubogich, piaszczystych oraz — z um iarem — jako soliter w parkach. W okresie m iędzyw ojennym propagow any u nas, m.in. ze w zględu na szybki wzrost i małe w ym agania —- szeroko stosow any wówczas do obsadzania ulic, choć zupełnie się do tego nie nadaje — szerokie, rozłożyste, często asymetryczne 1 niestatyczne drzewa; konary rozłam yw ane przez wiatry i śnieg. Bardzo często rozsiew a się i zachw aszcza otoczenie! ‘OdessaniujP — odm . odeska (w prow adzona_do upraw y przez H. Rothego w O dessie w 1890 r.). W zrost silny, liście głócistożółfe. zwłaszcza w słońcu (najm łodsze — brązowe lub pom arańczowe), w lecie barwa stopniowo zanika. Pędy zielone, gęsto pokryte bardzo krótkimi włoskami (lupa!); kwiaty żeńskie. Bardzo cenne i często stosowane drzew o żółtolistne. ‘.y,«i£U łgątA !J^ —
o d m . . h i a l o p s t r a . N a jm ło d s z e
liś c ie
z r ó ż o w y m i b rz e g a m i, polem
s z e ro k o i n ie re g u la r n ie ^ ia lo o h rz e ż o h e , c z ę ś c io w o c a łk o w ic ie b ia łe i z ie lo n e —
re w e rs y jn c ; pędy
z ie lo n e , z n a lo te m ; k w ia ty ż e ń sk ie . D rz e w o o s ła b y m w z ro ś c ie , s z y b k o s ta rz e je się, w y r a d z a i zasycha — k ró tk o w ie c z n e (ż y je o k . 2 0 - 3 0 lat). — o d m . z l o t o n s t r a . L iś c ie c ie m n o z ie lo n e , z n ie re g u la rn y m , ^dilym ) o b rz e ż e n ie m . 1 M a łe d rz e w o lu b w y so k i k rz e w , liśc ie d o ś ć m a łe , n ie reg u Iam ieC tjb rzeźo n e^ — m k)de
( J .W o jta to w ic z ). U ś c ie
o¿ w ą s k i cli*
d z ie ln y c h lu b s ie c z n ych
listk a c h — j a k u u p ra w n y c h fo rm P a e o iiia s u fjr u tic o s a .
:,! K la p o w a n ie listk ó w w y ró ż n ia liśc ie k lo n u je s io n o lis tn e g o o d p o d o b n y c h liśc i w ie lu innych d rz e w , n a p rz y k ła d je s io n ó w . P ie rw s z e , w io s e n n e liśc ie , s ą 3 -Iis tk o w e .
SEK C JA PALMATA
n e / ! \ z w y k le / ( 3
I l f ) . ła p a m i. b rz e g ie m z re g u ły p illcow iinc; p ą c z k ó w s z c z y to w y c h
■■zęściej b rak ; kwial>{^?-’lkr< ilne,~ z m n iej lu b b a rd z ie j ic z e r w o n y m i d z ia łk a m i i z w y k le ¿ ń a ly m i i
" n lc n » '.! p w e ik ó w 8 ,_ w e w n :|lrz d y s k u m io d n ik o w e g o ; w s z c z y to w y c h y w .c h o w a iy c ił k w ia to s ta n a c h ;
,< Ącer palnuiiuni Thunb. ex Murray — klon palm ow y. Krzew lub niewielkie Ir/.ęwko (do 8 m wys.). 1*. cienkie^często czerw ona Li. okrągluw e^w achlarzow atę^, 5_10(--15) cm 0, klapowane, czcstcfclzieine lub sie c z n i zi?(7.-9) klapami. na szczycie ¿|u»ozaostrzonymi; bardzo, zmienne w kształcie i barwie. Kw. w skąpokwialowych ^ feiaaćHacli& V-V I. Ow. u subsp. />fl/;;;rł/w»jbardźo]male (ok. 1 cm dl.) — u innych podgatunków lub odmian często większe; skrzydełka szeroko rozwarte; IX. Wyst- — Japonia, Piw. Koreański, wsch. Chiny; w górach. Dekor. — wzrost powolny, przez długi czas krzaczasty, delikatna budowa; bardzo jadne liście, w jesieni częslOjjaskraw oczerw one .(barwa japońskich lasów górskich jesienij!); u licznych odmian ogrodowych również w okresie wegetacji czerwone, żółte lub pstre *. Wyirn. i zast. — wymagania siedliskowe wysokie — gleby lekko kwaśne, świeże, pożądane ściółkow anie — system korzeniowy płytki; miejsca słoneczne do pólcienistych; mala odporność na mrozy i suszę — najlepiej rośnie w miejscach osłoniętych, z korzystnym, łagodnym mikroklimatem, w zadbanych, pielęgnowanych ogrodach, alpinariach itp. W korzystnych warunkach, także u nas, często samosiew. I‘. ajnijnirpurcuin (Vanhóffcn)Schwer. — f. p u rp u ro w a . Liście 5 -7 -klapowe, przez cały okres wegetacji tinniej lub bardziej ¿ćźerwtftfo, na w josnę — ciemniejsze. Siewki z reguły są także czerw onolistne — w uprawie przeważają właśnie rośliny otrzym ane z siewu, niejednorodne, choć najczęściej oferowane pod nazwą jednej tylko z czerwonolistnyeh odmian — ‘Atropurpureum’ (= ‘O shio-beni’). ■ A c e r c ir c in a tu m
P u rsh —
k lo n o k n ig l o łis tn y . W y so k i k r z e w , c z a se m
n m ie d rz e w o , z w y k le ^
m elopniow c, r o z g a łę z io n e iu ż n a d z ie m n i, (o p ó ik u iis tc j k o r o n ib. L i. tflkrągfeM o k . 6 - 1 2 c in 0 ), z _7--9 klapami. K w . d u ś ę jjtiż e . (o k . 1 c m 0 },jo c z e r w o n y c h d z ia łk a c h i b ia ły c h p ła tk a c h ^ V . O w . s k rz y d e łk a rozpostarte ± p o z io m o ; IX .
~
—
W y st. •— z a e h . w y b rz e ż e A m e ry k i P n ., n a g le b a c h ż y z n y c h i ś w ie ż y c h , c z ę s to tw o rz y g ę s te z a ro ś la — nad rzek a m i, w p o d s z y c iu la só w d a g le z jo w y e h . J e d y n y k lo n z sek cji P a ltu a ia , k tó ry ro ś n ie p o z a A zja ! D e k o r, — p o k ró j; ła d n e , ja s n o z ie lo n e liśc ie , je s ie n ią ż ó ilc , p o m a ra ń c z o w e , c z e rw o n e ; w y ra ź n ie dw nbarw n e k w ia ty \ c z e r w o n e owoćc*) g d y je s z c z e n ie d o jrz a le . W y n i. i z a s t . — g le b y z a so b n e w w o d ę , ni iejśca p ó łc ie n i s t e .
SEK C JA mCRANTHA
Pędy z p o d łu ż n y m i, b ia ła w y m i p r ą ż k a m i; łu sk i p ą c z k ó w ty lk o 2 , ± z ro ś n ię te , b o c z n e p ą c z k i na „trzo/ikach” ; liśc ie p o je d y n c z e ,
J ~ 5 (--7 )-k la p o w e
lu b n ic p o d z ie lo n e , b rz e g ie m
p ilk o w a n e ;
k w iaty
5-krołne; p rę c ik ó w K, na z e w n ą trz d y s k u ; k w ia ty w b o c z n y c h i s z c z y to w y c h g ro n a c h .
O ry g in a ln e , ja p o ń s k ie R y s . 1 6 2 . A cer palm atum — o d m ia n y (1 ), A. japonicum ‘A c o n itifo liu m ’ (2 ), A. circinatum (3)
380
nazw y
k u h y w a ró w .
a c z k o lw ie k
są
p re c y z y jn e ,
p rz y s p a rz a ją
kłopotów n o m o n k ła to iy c z n y e h , p o d o b n ie ja k w p r z y p a d k u ja p o ń s k ic h o d m ia n w iśn i o z d o b n y c h .
w iele
7$MÉËÉk,.:.
J K
'
( ■ . '■ f r m i i r p - '
I, C l
A c er p e n s y lv a n ic u m L . — k lo n p e n s y lw a ń s k i. M a lç jlr z ç w jjo ( r /a d k o d o 12 m vvys.), o j d a h o ^ ^ p .^ y ion y cli k o n a ra c h . K . n a p n ia c h , k o n a r a c h i gaky/.kach lu d k a, z ie lo n k a w a ^ z. p o d łu ż n y m i, cm d k ), 7. 3? k la p a m i w g ó rn e j c z ę śc i; m ło d e H Mvnii R r a ^ a m i._ L i. d u że , o d w r o lm e ja jo w a lc ( 1 2 - 2 0 piv / ^ ¿ f ^ ( j l ^ c i u | r d ź a w 6 ów jośir>»e7~|C w , z ie io n k a w o ż o lle , w szcyjiytow ychr. źvvi.saji|cy c h g ronlicTi; p o
Ü?*
.
F o t. 1 0 4
... .
~V(VTX w sc h . A m e ry k a P n ; w re jo n a c h o c h ło d n y m i vvilgoi ń y tu k lim a c ie , je d y n y k lo n z s e k c ji W yst. tfucracnntluu k tó ry ro ś n ie p o z a A zja! D c k o r. — ła d n a , . o o g i n a h ^ k o f a , a tr a k c y jn a s z c z e g ó ln ie w b k r e s ie b e z lis tn y m -, liśc ie je sien n i
r(!Zvviniçetu b-scl
żółte. W y m . i w is t. — g le b y ś w ie ż e ; o d p o rn o ś ć n a m ro z y d u ża . v [ _
C ó iJ n A r ^ jc - tc U liC S E K C JA TR IF O L IA T A
Liście 3 -listk o w e , listk i ± c a fo b rz e g ic lu b p iłk o w a ite ; k w ia ty 5 - lu b 6 -k ro in e ; p rę c ik ó w 1 0 - 1 3 , otoczonych d y s k ie m lu b n a d y s k u ; k w in ty z w y k le z e b ra n e p o 3, s z c z y to w o lu b b o c z n ie ; o r z e s z k i wypukłe, ich ś c ia n y s iln ie z d re w n ia łe , tw a rd e .
Rys. 164. A c e r m a xim o w iczia n u m
r
\
>
1L ,
* P o d o b n ą k o rę nut k ilk a n a ś c ie a z ja ty c k ic h g a tu n k ó w z tej sam e j s e k c ji, n a p rz y k ła d A . c a p illip e s
M ąxini., A . m f i n e r w S ic b o ld et Z u c c ., A . te g m e n to s u m M a x im .
, v '**
A '
*
383
1 !
A c e r m a x i m o w i c v a n u m M k |. (A. n ik u c n s e M a x im .) — k lo n n ik k o ń s k i (k lo n n ik k o ) D r 1 0 ( - 1 5 ) in tv y s., u n a s z w y k le n iż sz e ; n is k o r o z g a łę z io n e ; ró ż n e c z ę śc i g ę s io p o kryie d |t%V°
w io s k a m i.
L i.
3 -lis tk o w e ,
listk i
±. o d w ro tn ie ja jo w a te
Uuj'*’1" ''’
1 2 -2 0 c n i d l.), + c a lo b rz c g ic lu b o d le g le p ilk o w a n e , g ru b e i s z ljy jm e ; b a r d z p 'p ó ź n o rozw ijają
^
w io s n ę . K w . zw ykle, d w u p ie n n e , ż ó lla w o z ie lo n ę ; V . O w . s z c z e c i ' ^ ! , » w jo s io n e , s k r z y p “ '» « p o d kgteiii o s try m .
.
W y s t. — śro d k . C lu n y i J a p o n ja ; w g ó rs k ic h la sa c h — D ek o r. —
o ry g in a ln e
i i i . in.
Avyklc
w g ó ra c h N ik k o w Japonii
liśc ie , je s ie n n i ró ż o w e lu b c z e rw o n e , c z ę ś c io w o ż ó łte . W VD,
— n ie z b y t o d p o rn y na m ro z y , c ie rp i o d su sz y .
.
* fcftęłu
RODZINA HIPPOCASTANACEAE — KASZTANOWCOWATE Tylko gatunki z rodzaju Aescuius są u nas uprawiane.
RODZAJ AESCULUS— KASZTANOWIEC („KASZTAN” )* (lac. a e s c u iu s — sta ro rz y m s k a n a z w a d ę b u o ja d aln y ch ż o łęd zia ch )
Drzewa lub krzewy (na przykład (Ąe. par\u/lon$). P. pączkiCduze) niekiedy Je p k ie od balsamicznej żywicy (na przykład w sekcji Aescuius). L i.jta krzyżleglel dłoniastozłożone z 5—9(—11) listków, siedzącymi) lub .na krótkich' ogonkach — jąa długiej osi liścia, brzegiem karbow anopilkow ane, pilkowane lub ± calobrzegie, Kw. poligam iczne lub m ęskojednopienne (wówczas w kw iatostanie kwiaty męskie i obuplciow el:p :v ^ o m o rficzn 5 © c z ę śc io w o zrośniętych w j;ui;kęJdelicha działek i @ f i ł a l k ó w . ± równych lub w yraźnie nierównych sobie, z (5—)6—8 pręcikami, krótszymi lub dłuższym i od płatków; w w yprostowanych, szczytom tch. wiechach. p» n r / w i n j ę c i u s i ę J i ś c i : większość gatunków it nas uprawianych kwitnie w V(VI). Ow. ± kuliste lub gruszkow ate (torebkj), często grubościenne i bardzo duże, pękające 3 klapam i: powierzchnia dojrzałych owoców zielona lub brązowo ..ordzawiona” . gładka lub w różnym stopniu pokryta brodaw kam i lub kolcami. N. bardzo duże, brązowe, z .dużym znaczkiem (liilum), po 1—3(—6) w torebce — popularnie zwane „kasztanam i”. G al. — kilkanaście we wsch. Azji i Indiach, Ameryce Pn„ a 1 w pd.-wsch. Europie (Ac. hippocaslainini). Dekor. — pokrój — zarówno u gatunków drzewiastych (zwykle gęste, „ciężkie” korony) jak i krzaczastego Ae. p a n i/lo r a ; okazale kwiatostany, duże i bardzo charakterystyczne liście, atrakcyjne owoce. Wytn. i zast. — gleby świeże, dostatecznie wilgotne, żyzne i głębokie; miejsca słoneczne lub pólęicniste; :|: A n g .
h o rs e -e h e s tn tU ,
in ic k e y e ,
cv.cs. ji r o v e e ,
KćłHiTćUi. P o ró w n a j c e c h y r o d /a j u C a s ia tw a z ro d z in y
384
n ie m . p tc e a c .
R o s s k a s ta n ie ,
P a v ie ,
ro s.
kohckhh «;
odporność na mrozy różna. Zastosow anie zależy od gatunku — drzewa parków i alejowe, najładniejsze, gdy rosną swobodnie, posadzone tak, aby korony się njC stykały. Do obsadzania ulic należy w ybierać drzew a odm ian, które nie zawiazu’ owoców. Przesadzanie na ogół łatwe, nawet starszych drzew — z bryłami zienii trzeba jednak unikać silnego cięcia koron. K w iatyfm iododajne l(nelciar, pyłek)' zapylane jednak głównie przez trzmiele.
0dsłęp(hv między drzewam i); zaśm ieca otoczenie łupinami owoców, nasionami ¡liśćmi, jest też narażone na niszczenie w okresie dojrzewania owoców. Głęboki cień rzucany przez korony uniemożliwia wzrost większości roślin. Znanym zjawiskiem są ¡uże różnice w term inie rozwoju liści i kwitków na wiosnę. ¡Cwiatyjinicrdod a jn |, ale (J ti* ._ __ rzadko obficie wydzielają nektar. Roślina lecznicza (kwiaty, kora, nasiona o silnym działaniu radiacyjnym). Nasiona bogate w skrobię — pokarm dla ¡zwierzyny leśnej, na przykład saren, surow iec do w yrobu,tradycyjnego kleju (dawna „dekstryna”) itp. — ‘B a u m a n m i ’ — o th u . |t> eh w k w im « w a_ (B u im m m iu ). K w ia ty p ó ip e in e lu b p d n e (lic z n e
S E K C JA A E S C U L U S
nom£ilie w i eh r o z w o ju ), n ie c o m n ie js z e n iż u ty p u , w k ró ts z y c h w ie c h a c h ; o w o c ó w b ra k . O d m ia n a [p ą k i le p k ie j listk ó w 5 - 7 , siedy.iic.ych ; p ła tk i b ia łe z ż ó łty m i n ttu n a m i u n a s a d y , ę z e iw ię tń g ją c y ,^ w m ia r ę p i z e k w itąiiia — p ła tk ó w < 4 -0 5 ? ich p a z n o k c ie (= w ą s k ie , n a s a d o w e c z ę ś c i) k ró ts z e od kielicha' p rę c ik i d łu ż s z e od p ła tk ó w ; o w o c e |k o lc y a S ffjliib o r d z a w io n u .
rzadko s p o ty k a n a . o d m . s t o ż k o w a ła . starsze
A escu lu s hippocastanum L. * — kasztanowiec pospolity (kasztanowiec biały). Drzewo d o .25(—30) m wys.; korona(w ydhiżona i zaokrąglon ą bardzo gęsta; dolne gałęzie zwyjkję. długie, .zwisaiuce; z rzadka odrosty korzeniowe. K. starych drzew łuszczy sie/podłużnymi talelkamg) zwykle spiralnie ułożonymi; wewnątrz wypróchnialych pni starych drzew często „brody” korzeni jjDtybyszowy.ch. P.JKufeę, . .pąki-dnże (do 2,5 cm dł.). ciemnobrązowe i -.lepkie; rozw ijające się pędy, liście i kwiatosttuiy -kosmato. rdzawo ow łosione. Li. listki odwrolniejajow ate, klinowate u nasady, duże (do 25 cm dł.), brzegiem pojedynczo lub podwójnie piłkowane. R\v. białe, w stożkowatych wiechach (2 0 -3 0 cm dł.); V (p.V l). Ow. kolczaste, izkJone, do 6 cm 0; IX -X . " W yst. — Bałkany, zw ykle w wilgotnych dolinach górskich. W Polsce w pełni zadomowiony, często daje samosiew, drzewo powszechnie uważane za rodzime (!) i traktowane ja k swojskie naw et w krajobrazie otwartym , wiejskim. Jedno z pierw szych w naszym kraju drzew ozdobnych obcego pochodzenia, sadzone od XVI) w, — trafiło do środkowej Europy z Bałkanów (W iedeń — 1576 r.), w wyniku tureckiej ekspansji, podobnie ja k H ibiscus syriucus i Syringa vulgaris. Dekor. — pierw szorzędne walory dekoracyjne przez cały okres wegetacji: gęste, kopulaste korony ze zwisającymi gałęziam i; kosmato ow łosione miodę. liścje ze stulonymi listkami; okazale„JśMalOSiany w maju — ^^odstawowe drzewo ozdobne z kw iatóty. IJłistnione korony mają ciemny odcień zieleni i dzięki dużym liściom spraw iają wrażenie masy i ciężkości, dają głęboki cień; rozwój liści na wiosnę wczesny i szybki. W jesieni opadają z drzew „kasztany ”, a później soczystożólte liście. W yni. i zast. — gleby świeże lub wilgotne, żyzne — w m iejscach zbyt suchych liście wcześnie zasychają i opadają; miejsca ciepłe, słoneczne łub półeieniste; odporność na mrozy duża. Starsze drzewa, które były posadzone pojedynczo na otwartej przestrzeni, w yglądają imponująco. Drzewo alejowe-— do sadzenia w parkach, na bulwarach i prom enadach (przy zachowaniu znacznych
M iocie d rz e w a ,
p ro w a d z o n e
z w y k le
w
fo rm ie
naturalnej, b e z p n ia , su s to ż k o w a te — k o ro n a z b u d o w a n a z e s k o ś n ie k u g ó rz e w z n ie s io n y c h k o n a ro w ; sta ja się p ra w ie k u lis te i c z ę s to „ .r o z p a d a ją ? s ię , p o d o b n ie ja k A c e r s a c c /ia r ia m riC P y n u iiid u la ''
lub P o p u lu s s im o n ii ’F a s tig ia ta ’. W z ro s t p o w o ln y . A e s c u lu s tu r lh n a ta B lu m e — k a sz ta n o w ie c j a p o ń s k i. B a rd z o p o d o b n y d o k a s z ta n o w c a p o s p o lite g o , ale z a lażn ia w k w ie c ie n ie je s t p o k ry ta g ru c z o lk a m i n a trz o n k a c li; o w o c e s a g r o s z k o w a te , z u p e łn ie gtaelkie. b e z k o lc ó w , o r d z a w io n e : n a s io n a z b a rd z o d u ż y m , s e rc o w a ly m w k s z ta łc ie z n a c z k ie m ; liśc ie
ntoga b y ć
w ię k s z e i o d s p o d u s in a w e . K a s z ta n o w ie c ja p o ń s k i ro ś n ie w o ln o , je g o k o ro n a z b u d o w a n a je s t z w ie lu s k ie r o w a n y c h k u g ó rz e
konarów — b ra k w y ra ź n e g o p r z e w o d n ik a ; k w ia ty r o z w ija ją s ię n ie c o p ó ź n ie j n iż u A e . h ip p o c a s ta n u m . D e k o r ., w y in . i z a s t . — ja k A e. h ip p o c a sU u m m . R z a d k i w u p ra w ie , b y ć m o ż e c z a s e m n ie ro zp o zn aw an y ? T u i ó w d z ie je g o m ie s z a ń c e z k a s z ta n o w c e m p o s p o lity m , o c e c h a c h p o ś re d n ic h , cz y li A esculus x lw m iu c u n tlm l 'o p a .
S E K C JA PAVIA] 0 > ą k i sú ch il; p l a l k i ^ ż ó ite Club ic z e r w o ń jj p a z n o k c ie g im y e h p ła tk ó w d łu ż s z e o d k ie lic h a ; p rę c ik i k r ó ts z e lu f n n S ż s z e o d p ła tk ó w . '
A e s c u lu s j l u r n S o l: (A e. o clcu u lru M a rs h a ll) — k a s z t jin o w ie c ż ó ł ty . D rz e w o , u n a s d o 2 0 m w y s., P . d o ś ć c ie n k ie ,j ł a g i e ; n a k p łja d o T y a z o w e )
korony m n ie js z e i „d e lik a tn ie js z e" n iż u A c . h ip p o c u sU in u d
nie ł e p S e ć O r i i ś K ó ^ ^ . I n r t u Ó t k i c U o g u u ^ B ; listk i w'a s k o o d w r o tn ic ja jo w a te , n a s z c z y c ie z w y k łe n a g ie łu spin d e m +_ ....... . b o w ło s io n e . ICw. p ła tk i
ztiostrzpjje, ^b rz eg iem g ę s to i ± r e g u la r n ie p iłk o w a n e ,
¿ ta jo n e , ż ^ łła w g , 2 g ó rn e z d łu g im p a z n o k c ie m i m a łą b a s z k ą ; p ła tk i p o k ry lfi-g m c z u lk itiiii ty lk o na sw o jej p o w ie r z c h n i:I k ie lic n z g r u c z o lk a m il s z y p u lk a k w ia tu z lic z n y m i (g ru c z o lk a m i n a tr z o n k a c li (!); p ręciki k r ó ts z e o d p ła tk ó w —
n ie w id o c z n e . K w ia to s ta n y
1 0 - 1 5 c m d l; p o i. V - V i . O w . g ła d k ie ,
ja jin o b rą zo w e (u n a s o k . 3 c m 0 ); o p a d a ja w c z e ś n ie — ja k i liśc ie. W y s ł. — w sc b . A m e r y k a P n . D e k o r . — ła d n e liśc ie , w je s ie n i w c z e ś n ie ż ó łk n ą i o p a d a ją (k . IX ~-p.X ). W y m . i z a s t . — jak innych g a tu n k ó w ; z w y k le s z c z e p io n y n a z n a c z n ie s iln ie j r o s n ą c y m A e . h ip p o c a s ta n u m i w te d y p ień p o d k ła d k i z n a c z n ie g r u b s z y o d p n ia k a s z ta n o w c a ż ó łte g o . N a s io n a tr u ją c e . N a jc z ę ś c ie j s p o ty k a n y u n as g a tu n e k z s e k c ji P a v ia , tile n a z w a n a d u ż y w a n a . ---------------------------------------------------- .
v
Ity b ry d y za * „ H ip p o c a s ta n u m ” to „ k a sz ta n k o ń s k i” — z tu r e c k ie g o „ a f k a s ta n e s i” , p r z e z g r. h ip p o s = koń i lac. c a sta m im = k a s z ta n ; T u rc y d a w a li n a s io n a d o je d z e n ia d y e h a w lc z y m k o n io m , ja k o le k arstw o .
ilo ść tru d n y c h i g ru e z o lk ó w n a k ie lic h u , p ła tk a c h i s z y p u lk a c h k w ia tó w ,
387 t
. %
J5,
Aescu lu s g lu b r u W ilk i.
m o w ie c g ła d k i. U n as n ie w ie lk ie d rz e w o , d o
10 m w y s.,
turonie p o d o b n e j d o k o ro n y A c . j h m t . K . c z ę s to s iln ie sk o rk o w a c ia ln , ja s n o s z a ra lu b n a w e t b ia ła w a , ]>. p a c z k i b la d o b rą z o w c , iu sk i z w y ra ź n y m k a n c ia s ty m g r z b ie te m . na k o ń c a c h n ie c o o d s ta ją c e ; ,|.|C pędy i in n e c z ę śc i pncliiui z w y k le n ie p rz y je m n ie . L i. listk ó w S - 7 ( - t l ) , z w y k le na k ró tk ic h r '>mkach. K w . p ła tk i stu lo n e , ż ó łta w e , w s z y s tk ie ± ró w n e j w ie lk o ś c i; k ie lic h i k o ro n a b e z g ru c z o lk ó w ; "^•ciki d łu ż sz e o d p ła tk ó w ; V . O w . k o lc z a s te lu b p o k ry te ty lk o s to ż k o w a ty m i n a s a d a m i k o lc ó w . '
Y Vyst.
śro tlk . i w sc h . A m e ry k a Pn.
Iłc k o r- — liśc ie je s ie n n i c z ę s to c z e r w o n e
- d r z e w o w y g lą d a w ó w c z tis ju k o h r o ś n ię le „ d z ik im
wiiictn". ale e lc k l k ró tk o tr w a ły . Z n a c z n ie rz a d z ie j s p o ty k a n y o d A c . Jlucu. N a s io n a tru ją c e . A e s e ith i s j I & ii L b - — k a s z t a n o w i e c k r w i s t y . K rz e w lu b n is k ie d rz e w o : w u p r a w ie n a jc z ę ś c ie j ao w p iu n e na A e. h ip p u c u s lu m u n —
m ie js c e s z c z e p ie n ia w y g lą d a j a k w p rz y p a d k u k a s z ta n o w c a
żólte«0 . p ._ cien ld e. L i. listk ó w 5 - 7 , n a d g ó lk id i- O g m ik n c li lu b ± s ie d z i|e e . K w . p ią tk i s tu lo n e , ru rk a
kielicha i p łatk i z w y k le 'je z e r w o n e f (a le m o g ą te ż b y ć ż ó łte ), p o w ie r z c h n ia
i b rz e g
(!) p la lk ó w
z oruczolkam i: p rę c ik i d łu ż s z e o d b o c z n y c h p la lk ó w ; V I. O w , g ła d k ie , u n as b rak . W yst. — p d .-w s c h . A m e r y k a Pu. ltek o r. — p rz e d e w s z y s tk im , b a rw a k w ia tó w . W y n i. i z a s t . -
o g ra n ic z o n e p rz e z w ra ż liw o ś ć le g o
kasztanowca na m ro z y ; n ie lic z n e s ta rs z e d r z e w a n a z a c h o d z ie k raju .
MIESZAŃCE GATUNKÓW Z SEKCJI AESCULUS I PAVIA »
A e sc u iu s x c n r n c a H a y n e — k a s z t a n o w i e c c z e r w o n y (Ac. h ip p u c u s u m u m x A c . p a d u ; o k to p lo id
— może b yć m n o ż o n y z n a s io n , c h o ć c e c h y s ie w e k n ie z b y t w y ró w n a n e ). D rz e w o z w y k le j u Ż 5 Z C _ o d kasztanowca p o s p o lite g o ; w z ro st w o ln ie js z y . I’. u ic _ s;i_ a sib iisto o w ło s io n e , a p ą k i ty lk o n ie z n a c z n ie lepkie. L i. n ie c o m n ic js z c -n iż u -A r- h ip p o e u s tm m n i, c ie m n o z ie lo n e i b ły s z c z ą c e , p o f a lo w a n e i sz ty w n e ; pilkowane g łę b ie j n iż u k a s z ta n o w c a p o s p o lite g o , s p o d e m p ra w ie n a g ie . K w . p o ś r e d n ie w b u d o w ie ; o d jiKim różow ycli n o n ra w ic c z e r w o n e; w ie c h y J o 2 0 c m d l. O w . z w y k le n ie lic z n e , b rą z o w a w e , c z ę ś c io w o ¡?iaJkie lub z d ro b n y m i k o lc a m i; I X - X D e k o r. —
ła d n ie z a b a r w io n e k w ia ty , w ró ż n y c h o d c ie n ia c h b a rw y ró ż o w e j (n a jc ie m n ie js z e
u odmiany ‘B r io lii’). W y m . i z a s l . — le p iej z n o s i s u s z ę i w a ru n k i m ie js k ie o d A c . h ip p o c a s ta n u m , ale jest mniej o d p o rn y n a m ro z y . C e n n e d rz e w o d o o b s a d z a n ia u lic w c ie p le js z y c h re g io n a c h k r a j u
m a łe
korony, ład n ie z a b a rw io n e k w ia ty , n ie w ie le o w o c ó w .
SEKCJA MACROTHYRSUS .K rzew y; k w ia to s ta n y
w
w ą s k ic h
i d łu g ic h
w ie c h a c h; p ią tk ó w , b ia ły c h
i a
ró w n y c h , 4 - 5 ;
paznokcie g ó rn y c h p ią tk ó w d łu ż s z e o d ru rk i k ie lic h a ; p rę c ik i 3 - 4 razy d łu ż s z e o d p la lk ó w ; jr w o c e
jsiąsSiŁ
-jvhj
'
* A e s c u iu s p a n i/lo r a W a l t e r
k a s z t a n o w i e c d r o lm o k w i a io w y . K rz e w b a rd z o s z e ro k o ro z ra s ta ją c y
się — d z ię k ijio k la d a ją c y m _ s ijL ii< L z ie m i i z a k o r z e n ia ją c y m z e w n ę trz n y m g a łę z io m ; o s ią g a 4 tli w y s., przy zn a czn ie w ię k s z e j ś re d n ic y (n a w e t d o 3 0 m f l: p a k i n i e J c p k i c . L i. listk ó w 5 - 7 , n a o g o n k a c h 0,5-3 cm
d l., e lip ty c z n e b ia ły c h
i k o n trasto w o
lu b
p ła tk a c h
w ąsk i« ,id w r.o tn iejajo w u te, o d (1 -2
cm
/.a h a r w io n y c h .f c z e r w o n y c h
dł.; p o i,J " V ii-V IU ] (!).
Ow.
g ła d k ie ,
spodu
z w y k le ¡¡żarn o w ło s io n e .
d l,); p rę c ik i d o 4 c m d l., o s z ty w n y ch , b ia ły c h lu b . p p jiia n u to Q w y p A i„ .p .y J n ^
b rą z o w e ,
g ro s z k o w a te ,
2 ,5 - 4
cm
do 0
—
u
n as
Kw.
n itk a c h 20
cm
b ra k
h ib
znacznie m n ie js z e , rz a d k o z d ą ż T flio jr^ l* ( k ib tk u j'ą jii z je s io n u ij! W y st.
p d .-w sc h . A m e ry k a P n .; w o jc z y ź n ie k w ia ty s ą z a p y la n e m .in . p rz e z k o lib ry !
D c k o r. — b a rd z o o d rę b n y , ty p o w o k rz a c z a s ty g a tu n e k , c e n n y ze w z g lę d u n a p o k ró j i póź.ue,
R ys. 166. A e s c u lu s (lava (1), A. p a vía (2), A. g la b ra (3), A. xca rn e a (4), A. p a rviflo ra (5)
388
; bardzo c h a ra k te ry s ty c z n e k w ia ty . W y m . i z a s t .
g le b y ś w ie ż e , p r ó e h n ic z n e ; m ie js c a s ło n e c z n e lub
389
h o t.
105
p ó lc ie n is lc ; d u ż a o d p o r n o ś ć n a m ro z y . Z a s t o s o w a n i e ekspansyw ny, w ym aga dużo
m ie js c a d o s w o b o d n e g o
w p a r k a c h , n a p r z e s t r o n n y c h tra w n ik a c h - k rzr o z w o j u , c .h o c r o ś n i e p o w o l i . R za d k o u *
s p o ty k a n y .
nas
RODZINA
RHAMNACEAE— SZAKŁAKOWATE
U praw iane u nas prawie w yłącznie gatunki należące do 2 rodzajów — Frangu{a i Rham nus, dawniej często zaliczane łącznie do rodzaju Rham nus.
RODZAJ RH AM NU S — SZAKLAK* (sta ro g re c ld e rh a n m o s = ciern isty krzew , szak lak )
^ ie d u ż Ł -dir/p.w!i lnh krzywy. F. zw ykle .cierniste; pączki okryte łuskami, na dlugopędach brak pączków szczytow ych. L i. z w y k le ^ a k rz y ż le g le , zazwyczaj jiilkow ane lub ząbkowane, Kw, poligam iczne lub dw upienneAzwykle 4(5)-krotne; w .kątach liści. Ow,_[igstkow iec. G a t. — około 130, głównie w strefie um iarkowanej półkuli północnej, a także w pd.-w sch. Azji i Afryce; w Polsce 1 gatunek krajow y, obce gatunki bardzo rzadko upraw iane. Y R h a m n u s cathartica L. — sz a k la k pospolity.. W ysakU u 7«6.\y lub .m ajedrzew o (do 6 - 8 m wys., rzadziej w y ż sz e jjz odrostam i korzeniow ym i! korzenię ęząijjęTlP.' zróżnicow ane na,długo- i krótkojp^dy, K . na starszych pędach czarniaw a, łuszczy się i -/¡wija cienkim i strzępkam i. P. zakończone'tcieniianiiy pączki ostre, okryte ciemnym i łuskam i, nakrzyżlegle — choć często w parze nieco „rozsunięte”. Li. eliptyczne lub jajow ate (do _8 cm dl.), brzegiem drobno karbowanopilkowane, z 3 (-5 ) paramif łukowatych nerwów bocznyćHj z w ierzchu m atow ozielone; opadają zielone po pierw szych przym rozkach. Kw. funkcjonalnie rozdzielnoplciowe, dw upienne; niepozorne, o płatkach m niejszych od działek, {zielonkawe, pachnące: zw ykle po kilka w w iązkach, ^w kątach liści( u nasady tegorocznych pędów bocznych;
* A » g . b u c k th o rn , e/.es. h is e tla k , n ie m . K r c u z d o r n , ro s. a c c c T e p
390
i■
X
Rys. 167. R ham nus cath artica (1), F rang ula a ln u s (2), R. im e retina (3)
391
tym jako roślinakalebóclii'ćiiiimk. Drewno twarde, używ ane czasem w tok t Świeża kora oraz ow oce dają barwniki — w zależności od stopnia d o j r ^ ' 6, owoców — zielony, purpurowoczerwony, żółty; kont j ^ y a k ż e źródłem garfin;u!ro •i ■ -ak ~v, . -Tubników Roślina trująca, zwłaszcza świeże o voce; w m edycynie tfsywa się kory i dojlZaJ owoców jako środków żólciopędny i przeczyszczających (gr. kathairein : ^ cić).1 Przejściowy żywicie] rdzy v4eńcowej owsa ( P u c a m i coronata). nektarodainc. ale bez większego zr aczenia ----- : w pszczelarstwie. ' ' lah lat^ R h a m n u s im e r e tin a B o o th ex G .K irc h i
s z n k ln k n ie lk o lis ln y . |£ rze w _ d o 3 iii w y s., 0
W y s t. — p d .-zn c]i. K a u k a z i p n . A n a to lia . d u ż e , ła d n e liśc ie , w
je s ieni
mtasrąjn śftnek,ar>' cenne Jla pazczeiat>dvy;i. („IIO UO
RODZINA VITACEAE — W INOROŚLOW ATE
,
± .h o r y z o n ta ln ie ro zp o .sln ry clt g a łę z ia c h . * JB0Ü2S. ,s z ty w n e , _bcz c ie r n i; I j j i O i i i i j r h ; ^ ^ ’ s k rc lo le p lc . e lip ty c z n e , d u ż e ( 1 0 - 2 5 c m dl.), z 1 5 - 3 0 p a ra m i z a g łę b io n y c h n e rw ó w b o cz n y ch , tirze • d ro b n o jT ilk o jy an e; z w ie rz c h u c ie m n o z ic lo i ę i b iy s z c k ą c c . K w . d w u p ie n n e : ^ e l S î I ï m ^ v Wi:lz®Wai i ' ijs c vz e c, C .r 1 "• O w . p o d o b n e d o o w o c ó w R h . c a ltia r tic a , n ie•fit co m m ni i iie Ł \ oa.«.) n - oC. D e k o r. —
e wyższe niż szaklaka pospolitego; wzrost szybki. Kora kruszyny jest • mi surowcem zielarskim; węgiel drzewny slużyl do wyrobu prochu strzel"•7,e«o (kruszyna była dawniej w tym celu specjalnie uprawiana); kwiaty
N ależą
tu m.in. rodzaje: Ampélopsis, Purllienocissiis i Vllis.
j b rą z o w e . W y m . i z a st. —
g le b y
p ró e h n ic z n e ; m ie js c a n a jle p ie j p ó lc ie n is le ; d u ż a o d p o rn o ś ć na m ro z y .
RODZAJ V!TIS — WINOROŚL *
5;yzne, śWje/ '
1 (v itis — s t a r o r z y m s k a n a z w a w i n o r o ś l i )
RODZAJ FRANGULA — KRUSZYNA * 1 I
■ c
(z ta c . t r a n g e r e = ła m a ć , k ru s z y ć )
Niskie drzewa lub krzewy. P. j y z cierni: pączki nie okryte łuskami y , skrętolegle, zw ykle ia J a b o e s je . Kw. o b u plciow e,(^k ro tn e, w kątach liści. Ow, pestkow iec. G at. — kilkadziesiąt, głównie w Ameryce, a także w pd.-wsch, Azji i Afryce; w Polsce dziko 1 gatunek. F rangula a lnus Mili. (.Rham nus frangula L.) — k ru szy n a pospolita. Krzew do około 5 (-7 ) ni wys., | ż~.pdrosturo.ilicorzen.iowvmi/ korzenie czerwone. P. bezbronne, po roztarciu pachną zgnilizną; pączki okryTiTlilulonymiHhslkanii, M sm z w a ta a m łn a c łn y m i — jak i m łode pędy. L i. skrętolegle, szerokoełiptycziie lub odw rotniejajow ate, do 8(—12) cm dl., calobrzegic. z 7 -9 parami łukowatych, nieco zagłębionych jicrw ójy; rozwijają się wcześnie na wiosnę. K w .lilepozorne (piątki mniejsze od działek), po 2—10 w katach liści tegorocznego przyrostu; k w itn ie n ie . bardzo .długie — V -V I(-IX ), późne kw iaty rozw ijają się, gdy wczesne owoce są już dojrzale! Ow. podobne do owoców szaklaka pospolitego, ■dojrzew ają—stopniow o, początkow o są .jzieliifle, potem czerwone, wreszcie — J i o letow oezarne; V11-1X(X). N. kiełkują hypogeicznie, inaczej niż u Rh. catharlica. W yst. — jak Rhamnus calharlica, sięga dalej na północ; w Polsce pospolita, zwykle na glebach świeżych i wilgotnych — lasy lęgowe, olszyny, torfowiska, ale i na stanowiskach suchych. Pod częściow ą ochroną. W ym . i zast. — wymagania
Pnącza z owijającymi się] wąsami jezepnymi (do 50 cm dl. u Vitis coignetioel). wyrastającymi w węźle naprzeciw liścia, w miejsce kwiatostanu. P. bez przetchlinck, rdzeń 2-letnicb pędów türa/.ow vlt kora starszych pędów zw ykle łuszczy się podłużnymi pasmami. Li. skrętolegle, z reguły pojedyncze, ogonkowe, zwykle klapowane i sercowato wycięte u nasady. Kw. poligam iczne lub dwupienne; (Mrótne, płatki zrośnięte w czapeczkę, która odpada w całości przy rozkwitaniu (ale jest trwała u klejstogam ieznych i parlenokarpicznych odmian owocowych); w wiechach, naprzeciw liścia; ow adopylne. O w .(jajo d ó . N. 2 -4 , zwyklc_gtuszr kowale. Gat. — ponad 60 na półkuli północnej. Dekor. — pnącza ozdobne głównie dzięki liściom, które u niektórych gatunków barwią się ładnie w jesieni. Kwiaty i owoce (często smaczne) bez znaczenia zdobniczego (ale patrz — V. n p ari.u). W ym . — gleby żyzne, świeże, przepuszczal ne, miejsca słoneczne (lepsze jesienne zabarwienie liści) lub pólcienisle. Cięcie — jeśli konieczne — późno w jesieni, ponieważ wtedy rośliny mniej „plączą” niż na wiosnę. Należy sadzić młode rośliny, z pojemników. Kwiaty} miododajne!) ” Vitis rip a n a Micltx. — w inorośl p ac h n ąc a. W ysokie pnącze. P. nagie. Li. dlugoogonkowe, szerokojajowale (do lit cm dl.), zwykle.^3-klapowe. brzegiem odlegle, grti bo. piłko w a ite, cienkie, błyszczące i gładkie, nagie lub tylko od spodu na nerwach owłosione. Kw. drobne, silnie pachnące; k. V—VI. Ow.^prawie czarne, '(■nalotem ((ok. 8 mm 0). zwykle brak. Wyst. — środk. i wscli. Ameryka Pn. Dckor. — główną zaletą jest silny i przyjem ny zaoach kwiatów — zwłaszcza * A ng.
,|! A n g . b u c k lh o m , c z e s. kru.siiia. n ie n t, b a u lb a u m (fau l = z g n iły ), P u lv e rh o lz (P u lv e r = proch), ro s. K p y iu im a.
g rap ę,
c z e s.
re v a .
n ie m .
W e in re h e .
ro s.
n im o r p a .n .
O w ocow e
pochodź;; p rz e d e w sz y slk im o d V ilis y iu ijc m su h sp . s y fr c s in s ( G .C .G m c i.itf c g i
o d m ia n y
w in o ro ś li
- d z ik ie j w in o ro ś li
■.właściwej o ra z o d a m e ry k a ń s k ie j \ć lu h r u s e u i...
393
392
,
«n»
" W
I P P 11" - * ! ! |! !
. .......
skich; liście jesienią żółkną lub opntlają /.id nie. W yin. i zast. — odporni) na męs i suszę, najczęściej u nas spotykany gal linek winoro) ii ozdobnej, obecnie mrozy "ulk° sadzony, „starom odny” . Kwiaty) miodoil U n c . , y itit m n u r e n s is R u p r. — w in o r o ś l tm m r s k a . S iln ie
n s in ic e p n ą c z e . IX|.gnmitisl)eJ> g z c rw im a w ff-
.•Inisio o w ło s io ne za m io d u . I ,t. s z e ro k o ja jo w tu c , d u z e (d o 2 0 -2 5 c m d l.), z w y k le 3 - 5 - k la p o w e , d o ś ć 1 - ‘- - j ^ p o n i a rszczm ie. c ic m n o /J c Io n c . s p o d e m j_ is m i|s / ' i ty lk o w z d łu ż n e rw ó w o w ło s io n e . K w . i
ijlużonycłi w ie c h a c h ; V -V 1 . Ó w sC ę/jirn e,'¿ś-iiałiitein fo k . K m m w ję d iw a sia lw a E ż ja d a lh fc ; (X .
" 'V^ y ys( .
D ale k i W s c h ó d — na k o n ty n e n c ie .
p c'|£ o r .
d u że , s z ly w n e ¡iście, w je s ie n i ró ż o w e lu b c z e rw o n e — c e n n e p n ą c z e d o je s ie n n y c h
•stawień k o lo ry s ty c z n y c h . W y m . i z a s t . — w in o ro ś l o d p o rn a n a m ro z y , a le rz a d k o sp o ty k a n a . > V itii c o i p ie t in c P u llia t cx P ia n c h . (V. k u e in p fc r i R e h d e r n o n K .K o c h ) — w in o r o ś l j a p i m s k a . S iln e
F o l. 1 0 6
•c/.e Ihjfiiiki, rd z a w o i w e łn is to o w ło s io n e za m io d u . I.i. s z e ro k o ja jo w a le , d u ż e (d o 2 5 - 3 0 c m d l.), Jiicw yraźnieT iiapnw ane. b rz e g ie m d ro b n o , o s tro z ą b k o w a n e , J to n jn rs z e z p n e , s p o d e m p o k ry te g ę s ty m , rd z a w y m k u tn e r e m . O tjy g n in a tw o c z a rn e . z~ B ali> ieiim ik. 8 m m 0 )..,n ic jtu M n e. W yst. — J a p o n ia , P iw . K o re a ń s k i, S a c h a lin . D ek o r. — d u ż e , c ię ż k ie liśc ie , w je s ie n i n a jc z ę ś c ie j s z k a rła tn e — b a rd z o e f e k to w n e ! W y m . i z tis t. jak V. i i m n i c n s i s .
RODZAJ AM PELO PSIS — WINNIK* (z gr. a m p e lo s = w inorośl + gr. o p s is = w ygląd)
y Pnącza z w ą sam i c z e p n y m i ( w y r a s ta ją ta k , ja k u V itis). I \ z p rz e lc h łin k a m i,j rUÿ.en bik\TyX k o ra
^
starszych p ęd ó w g ła d k a . L i .s k r ę to le g le , p o je d y n c z e (d lo n ia s io k la p o w a n e d o -s ie c z n y c h ) lu b n ie p a rz y s to picrzastozłożonc; d lu g p o g o n k o w c . K \v . o b u p łe io w e , ( 4 - ) 5 - k r o tn e , p ła tk i w o ln e ; w % ic iy ;ciH)tkTręh — naprzeciw liśc i, ja k u V itis '" * . O w .J a g o d y , n ie ja d a ln e ; z 1 - 4 n a s io n a m i. G ai. — o k o ło 2 0 w A m e ry c e P n. i śro d k . o ra z w sc h . A zji. D ek o r. — p o d o b n ie ja k w in o ro ś l, a le o w o c e c z ę s to e f e k to w n ie z a b a rw io n e , n a to m ia st je s ie n n e barwy liści z w y k łe b e z z n a c z e n ia . W y m . i z a s t . — w s z y stk ie z a p e w n e g a tu n k i sa u n as m n ie j lu b bardziej w ra ż liw e n a m ro z y , d la te g o m .in . rz a d k o sp o ty k a n e . ,ł
A m p é lo p sis b r e v ip e d u n c u la ta ( M a x im .)T ra u tv .
za miodu
± t j zferwo'na'w £> L i. 3 -5 - k łu p o w a n e
- w in n ik z m ie n n y . R ó ż n e c z ę śc i p rz y n a jm n ie j
lu b - d z ie ln e , u n a s a d y
s e r c o w a to w y c ię te ,
k la p y
^
'(<:
pilkowanc, O w /c jr u b n c ( 6 - 8 m m 0 ), z j:j£ m n y .im . (k o b iiy m L k Ł o p k am i; w m ia rę d o jrz e w a n ia z m ie n ia ją barwę — o d t u a la w y c ji. jjjtappjiiubieaicich i tu ik u s o a s tc h d o itirtt-tys.tow .ych i fio le to w y c h ; I X - X .
U te
, » iu V o /*•;
D e k o r. — - b a rd z o in te re s u ją c e o w o c e , w o w o c o s la n ie c z ę s to [ a ik a .lia rw ; liśc ie o p a d a ją je s io n ią
\
zielone, z w arzo n c p rz y m ro z k a m i. W y n i. i z a s t. — w s u r o w e y.im y s iln ie iw tr/.tiic. — o d m . p s lr o li s t n n . W z ro s t b a rd z o s la b y . M J()de_pędy, U ście, s z y p u lk ij;w ia ió w i ow oców o ra z }uąs.y — ró ż o w e lu b c z e r w o n a w e: liśc ie p ó ź n ie j tró jb a rw n e — b ia ło , ró ż o w o i z ie lo n o upstrzone; z w y k le m n ie js z e i c z ę s to /.d e fo rm o w a n e . O w o c e .— ja k u ty p u . B a rd z o d e lik a tn e p n ą c z e , wrażliwe na m ro z y -
c z ę śc i p rz y z ie m n e n a le ż y o k ry w a ć n a z r p ^ .
. ‘
’
i
’-H %
'■ A n g . a m p é lo p s is , c z e s, łoufeinec, n ie m . S c h e in re b c , Z a u n rc b e , ro s. m m o r p a /to m n iK . C z ę śc io w o n a d łu g ic h , w ą s o p o d o b n y e h i c z ę s to „ c z e p n y c h ” , w io tk ic h s z y p u lk a c h — fo rm y
R ys. 168. Vitis r ip a r ia { \) , V. c o ign etiae (2), A m p é lo p sis bre vip e d u n cu la ta (3), A. aconitifolia (4)
394
przejściow e m ięd zy k w ia to sta n a m i i ty p o w y m i w ą s a m i c z e p n y m i.
►
u lw
W y st. — o d p n .-w sc h . C h in p o J a p o n ię .
'
,
a
s
RODZAJ PA RTH EN O C ISSU S — WINOBLUSZCZ* (z gr. p a rth e n o s = d ziew ica -i- C is s u s, z yr. k is s o s - b lu szc z; z a p e w n o z m y ślą o królow ej b lż b iecie | Virgin Q u e e n " lub n az w ie kolonii — Virginii, lac. d ziew ica)
V
■■■.
c
b-
,
'■
*
h
.
' V Pnącza.?, przylgami na końcach^ozgalczień wasów czepnvch. wyrastających w w ęźle naprzeciw liścia (czasem — bez przylg). P.. z.. ßpzetchlinkanii (dzeń J itlö J i Li. dlugoogonkow e, dloniastozlożone lub ¿pojedyncze i zwykle klapowane. K w . obuplciow e (rzadziej poligam iczne); (574)-krotne, płatki wolne słupek ściśle otoczony dyskiem m iodnikowym (w przeciw ieństw ie do Ampelopsis); w w ierzchołkach naprzeciw liści lub w szczytow ych, wiechowatych kw iatostanach. O w . [ciem noniebieskie lub graimtgwrczm^ z l_ą nasionami. G at. — 10 w Am eryce Pn. i wsch. Azji; daw niej zaliczane dó rodzajów Am pelopsis lub Vitis. D ekor. — .czerwone liście w jesieni. W yni. i za st. — w ym agania glebowe przeciętne; m iejsca słoneczne lub pólcieni.ste, ale m ogą być sadzone także po północnej stronie budynków; odporność na mrozy w iększa niż u gatunków Am pelopsis\ dobry wzrost w miastach i rejonach przem ysłow ych. Najważniejsze u nas pnącza samoczepne, które dzięki przylgom w spinają się bardzo wysoko po ścianach budynków, kominach, drzewach itp. P arthenocissus quinquefolia (L.)Planch. — w inobluszcz pięciolistkowy („dzikie w ino”). W ysoko rosnące pnącze. P. m łodej zaczerw ienione/ nagie lub ow łosione; wąsy z 5 -1 2 dw ustronnie rozpostarym i, „sprężynkow alym i” roz gałęzieniam i, zakończonym i okrągłym i (przylgaim) (na starszych gałęziach mogą pojawiać się także korzenie przybyszowe). Li. złożone z (3 -)5 krótkoogonkowych listków, listki eliptyczne do odw rotniejajow atyeh (do 10 cm dl.), na szczycie sio s trz a n e , brzegiem piłkowane; spodem .szarozielonej nagie lub owłosione. Ow. granatow oczarne (8 mm 0); VII—VIII. W yst. — środk. i wsch. A meryka Pn.; bardzo zm ienny gatunek — dawniej w yróżniano w związku z tym kilka form i odm ian, o różnym m.in. stopniu ow łosienia liści i zróżnicow anej „przyczepności” (f. engehnaitnii (Rehdcr)Rehder, var. im trontm (Focke)Rehder, var. saint-paulii (Koehne et G raebn.)R ehder). Daje m ieszańce z P. insertci, spotykane także w uprawie. D ek o r., w ym . i zast. — patrz opis rodzaju. P arthenocissus insertu (A.Kern.)Frit.seh (P. vilacea (K nerr)H itchc.) — winobluszcz zaroślow y („dzikie w ino” ). Pnącze bardzo podobne do P. quinquefolia, ale młode pędy f zielone.] wąsy zwykle cbcz przylg- z długim i, wijącym i się roz gałęzieniam i, listki ostrzej piłkow ane. obustronnie (zielone, i błyszcząco^ W yst. — od pd.-zach. po pn.-wsch. A m erykę Pn.; w Polsce czasem zdziczały. W ym . i zast. — jak innych pnączy w ijących się pędami lub wąsami (Vitis, * Czes. pnsrmiik, psi vim), nicm. .hmiifcnirebe, tok. /(eimuuu rmnorpii/t.
Rys. 169. Parthenocissus insertu (1), P. quinquefolia (2)
397
396 ■V.:
^lltpelopsis); sadzony pi-zy siatkach ogrodzeniowych, altanach; bardziej odporny „a mrozy, purthenocissus tricuspidata (Siebold et Zucc.jPlanch. — w inobluszcz tró jkl8powy (winobluszcz japoński). Pnącze sainoczegne, z przylgam i na końcach z„alęzień wąsów. Li. sztywne, błyszczące i nagie (z wyjątkiem nerwów od spodu), bardzo zm ienne w kształcie — u starszych',- kwitnących już roślin, nieważnie .pojedyncze, odw rotniejajowale, ^j-kląpowe, brzegiem karbowanopilkowane (1 0 -2 0 cm ); u siewek i na silnych pędach tróilistkow e lub drobne, + jajowate, bez klap, a jedynie grubo ząbkowane. Kw. w wierzchołkach, na sźćzy c ie król kich, zw ykle 2-listnych, pędów. Ow.óplaskokiiiisfe* (ok. 8 mm 0), jiiuiaKLWe l z nalotem. ' Wyst. — od środlc. Chin po Piw. Koreański i Japonię. Dekor. — błyszczące, sztywne liście, pokrywają szczelnie ściany budynków, układając się dachówkowato; w jesieni jaskraw o zabarwione, jasno- i ciem noczer wone lub czerw onąbiiizowe. W yin. i zast. — jak P. ijuincjiiefolici, ale wrażliwy na silne mrozy; przyczepia się bardzo mocno nawet do gładkich powierzchni — marmuru, szyb itp. Liście opadają jesienni dwustopniow o •— najpierw same blaszki liściowe, a ogonki liści_tworza_przez pewien jeszcze czas, dopóki same nie opadną, ..szczotkow ata'’ pow ierzchnie. ! „ ‘LowiP — odm . L ow a. Odmiana robnolistna; liście pojedyncze, brzegiem grubo ząbkow ane lub klapowane, 2-3 cn dl. Cenne pnącze do okrywania' ścian niedużych budynków. j
RODZINA TILIACEAE -
LIPOWATE
Należy tu m.in. rodzaj Tilia.
RODZAJ TILIA — LIPA * (lilia — sta ro rz y m s k a n a z w a lipy)
JDrzewa; różne części często ow łosione pojedynczymi lub gwiazdkowatymi wioskami. Li._.skrętolegle, „dlugoogonkowe, często niesym etryczne, ze skośnymi nasadami — uciętymi lub sercowatymi, brzegiem pilkowane. Kw .(.5-$rotne, obupłciowe, u wielu gatunków ze staminodiami (sterylnymi pręcikam i)"w tym przypadku platkoksztaltnym i), dziatki i płatki ż ó lta w e ^ h biaław e; kwiaty w kątach liści tegorocznego przyrostu, w w ie r z c h o łk a c h ,re g u ły zwisających na długiej,
------------------------ • Rys. 170. P a rlh e n o cissu s tricu spidata
398
tł.««»-.
* A n g . lin d e n , Jim e Irce, h a s s w o o d , c z e s. lip a, n ie in . U n d c n , ro s. J iu n a .
wiotkiej szypule, zrośniętej z du& kJj-zyczkow atą ^podsadka; y i -V U (V l i |_ |^ przedprątne i owadopyłne. Ow. j orzeszek, z 1-3 nasionam i; owocostan ze skrzydełkiem (= podsadką). Gal:. — około 40 na półkuli północnej w Ameryi Azj'i i Europie; w PolSce rosną dzikcf^Dgalunki. D ekor. — pokrój, zwlaszfeigi s&ryych, sw obodnie rosnących drzew; gałęzie zw isają do ziemi szczególnie w yraźnie u T. ‘E uchlora’ i T. tomen iosa ‘Pendula’ gęste, regularne korony m ają T- tomen losa (jeden z klonów, pow szechnie spotykany w uprawie) i T. tom entosa ‘Varsaviensis’. Liście silnie błyszczące u T. ‘Euchlora’ dw ubarw ne — od spodu pokryte biaław ym kutnerem — tn.in. u T. tomen tn ^ T. am ericana var. Iieterophvljji, bardzo duże u T. am ericana ; u drzew wszystkich gatunków żółte w jesieni. Kwiaty pilnie, przyjem nie pachnące. W ym . i zast. — gleby na ogól przeciętne, raczęjgżyznc i świeże, nie za suche (susze znoszą lepiej drzewa gatunków o liściach pokrytych kutnerem ); wszystkie lipy są w rażliwe na zasolenie gleby; miejsca słoneczne lub pólcienlste; odporność na mrozy na ogól duża. W ażne drzew a alejowe, zarów no w miastach, jak i w krajobrazie otwartym , ale często sadzone nieodpow iednie gatunki — do zadrzewień miejskich należy w ybierać lipy odporne na suszę,.glebow ą i suche, zanieczyszczone powietrze. W suche, upalne lata większość lip opanowują przędziorki (Eotetranychus liliantm ), mszyce i szpecicie; na słodkich wydzielinach mszyc rozw ijają się z kolei grzyby sadzakow e, tworząc czarniawy nalot — liście zasychają i opadają już w końcu lala. W miastach najlepiej rośnie lipa srebrzysta i jej odm iany, natom iast zaw odzą — lipa krymska i gatunki krajowe. System korzeniow y lip jest mocny, dobrze rozwinięty — przesadzanie jest łatwe, nawet starszych drzew, z bryłami ziemi. E ñ o sza dobrze ciecie.' strzV^citte i ~ToTdiowTnut^ odznaczają się dużą silą odroślow ą — zarówno w lesie, jak i w uprawie, po zamarciu lub ścięciu drzew a z wieńca odrośli, „czekających” u nasady pnia, pow stają w ielopniowe okazy potomne. G ęste korony rzucają głęboki cień; łatwo rozkładające się liście dostarczają próchnicy. Drzewa długo wieczne, żyją do 500 lat. Lekkie i m iękkie drew no m a zastosow anie m.in. w snycerstw ie (na przykład Ołtarz Mariacki W ita Stwosza), do wyrobu desek kreślarskich, chodaków; z łyka w yplatano maty, sznury, koszyki, łapcie *. Sok lipowy je st słodki, po fermantacji daje dość przyjem ny w sm aku napój, a parzony kwiat lipowy jest znanym środkiem napotnym. Podstaw ow e drzewa dla i¡ksZX;ze]Ii5E w n— drzewa odpow iednio zestawionych gatunków kw itną przez 2 -3 miesiące (duże różnice w zależności od rejonu kraju i pogody). Ze względu na znaczenie jlip dla pszczelarstwa ju ż dawniej prowadzono
* D o d a rc ia
ły k a
lip o w e g o nadaj;) sil ; ty lk o z u p e łn ie m io tle d r z e w k a , k tó re s;| p rz y ty m I o s o b a z u ż y w a ła w c ią g u ro k u o k o ło 2 0 p a r la p e i, n a I p ary Irz e b a łyka 7. 3 m ło d y c h d rz e w e k — - d a r c ie ły k a n a ła p c ie i Inne p rz e d n iiu ly c o d z ie n n e g o u ż y tk u w z n a c z n e j m ierze c a łk o w ic ie n is z c z o n e ;
z n is z c z y ło la sy lip o w e P o le s ia i B ia ło ru s i ( s ła w y m o s k ie w s k a „ Ł u b ia n k a ” (ro s. Jiyf)
o w a 1 9 6 ! ); n a jw ię k s z y la rg a a ły k o lo p o n u re j p ó ź n ie j
obserwacje nad ich kwitnieniem i nektarowaniem, na przykład przed ii wojną światową zajm owali się tym Stanisław Jasiński w Lublinie i Jó zef W rzesiński w Warszawie, a po II wojnie M ieczysław Lipiński, autor „Pożytków pszczelich” ; efektem prac tych i innych pszczelarzy były kolekcje dobrze nektarująeych lip, r o d z i m y c h i obcych. Nektar, pyłek i spadź — poza pożytkiem dla pszczół — mają duże znaczenie w lecznictwie. W Polsce w upraw ie jest. ponad 20 gatunków i odm ian, poza tym mieszańce, często trudne do rozpoznania. P rzybliżona k o lejn o ść kw itnienia lip w W arszaw ie Tilia
czerw ie c
lipiec
sierp ień
w rzesie ń
p aździernik
T. pla typ h yllo s T. T. T. T. T. T.
europaea cordata a m erican a
‘E uchlora’ tom ento sa ja p ó n ic a
----
T. he nryan a
SEKCJA TILIA M ię d z y in n y m i w o w ło s ie n iu b ra k w ło s k ó w g w ia z d k o w a ty d i lu b ły łk o n ie lic z n e ; p rę c ik ó w 1 5 -5 0 ; sin m in o d ió w z w y k le b rak .
Tilia platyphyllos Scop. — lipa szcrokolistna. Drzewo do 40 m wys. P. za miodu zwykle owłosione, zielone lub czerwone. Li. okrągiaw c, 6 -1 2 (-1 5 ) cm dl., karbowanópilkowane, z ostro, często ościsto zakończonymi ząbkam i, w różnym stopniu o włosione pojedynczym i, odstającym i wioskami — na przykład bardzo gęsto, miękko, obustronnie (subsp. conlifolia (Besser)C.K .Schncid.) lub tylko .od. ,Kpj>d_u, zw łaszcza w zdłuż nerwów (subsp. platyphyllos). „Bródki” włosków zwykle białe; nerwy ^3. rzędu + równolegle i w yraźnie widoczne, zw łaszcza od spodu liścia, brzegi blaszki liściowej opuszczone. K\v. po — naim nieisza liczka kwiatów wśród lip; pręciki dłuższe od płatków; kwiaty w zwisających, ukrytych pod.liśćmi kwiatostanach; wcześnie — V I(V ll). Ow. ± kulisie, zwykle 8 -1 0 mm 0, z 5 wyraźnymi żebrami, gęsto, kutnerow ato owłosione, grubościcnne (orzeszka nie sposób zgnieść w palcach); 1- lub 2-na,sienne; IX -X . W yst. — środk. i pd. Europa; na Kaukazie, w Anatolii i pn. Iranie — subsp, amcasica (Rupr.)Loria. Bardzo zmienny gatunek, zwłaszcza cecha owłosienia różnych części roślin; w Polsce osiąga północną granicę zasięgu, rośnie dziko na południu niżu i w górach, do około 800-900 m n.p.m., często w zespole Aceń-THictum.
401
% W ym . i zast. — wymagania siedliskow e większe niż T. cordala; d rz e w o 'L -'' odporne na suszę, lubi gleby żyzne i świeże, je st ciepłolubne. Kwitnie nąi\ycz lip, czasem ju ż na początku czerwca, Warto|dk>wa wy-ki-ajobrazie‘ otw ^ w miastach natom iast przede w szystkim w większymi ja rk a c h , nieodpowiedlttl5,n'’ dnia (_ sadzenia przy ulicach'(jak, T. cprdata). W dobrych warunkach rośnie szybcie' i od lipy drobnolistnej. W szltojkacii szHpJjcacK podstawowa podk podkładka pod inne linv lipy.
Fot. 107
u re a (= ‘Pyram idalis A urea’) odm . stożkow ata z l«tokora Pokrój stożkow aty, później szerokostożkowaty (formy naturalne rozgałęzione od samej ziemi). P. zwykle jeszcze 3-letnie... pedv. a także pączki — jasnozielone w okresie wegetacji, natomit st w okresie bezlistnym, zwłaszcza n a ^ j ^ ciem nożółte od strony naslonc cznionej. Li. niewielkie, u nasady ukośnie ucięte' 'silnie owłosione. O dmiana czę: do stosowana w W arszawie. ’ ‘jU jic in ia ta ’ — o d m . s t r/ipolislna. r L iśc ie w r ó ż n y m s to p n iu
pm ęinanci
z n ie k y /i.^
o p o fa lo w a n e j b la s z c e — ja k b y pogg ry z io n e p rz e z s z k o d n ik i; w u p ra w ie k ilk a ró ż n y c h , mnożonyc|j w e g e ta ty w n ie , k lo n ó w . SY ęłjiyJhi11 - o d m . w in o r » ślo w jita. L iś c ie z j ł b o c z n y m i kh ijJam i.
Tilia cordata Mili. — lipa cirobmoliUna. Drzewo do 30(-35) m wys. P. zwykle ■Jiaaie. L i.jm ak , 3—7(—9) cm dl., na szczyciejntgle zaostrzone i wyciągnięte w dość długi w ierzchołek, czasem nieznacznie klapowane, brzegiem pilkowane; z wierzchu niatow ozielone, spodem sinawe, nagie .— pozaJtozüw yt-m -,l!jiidkanii’’, z ± nie widocznymi nerwami 3. rzędu, brzegi blaszki liściowej podniesione. Kw. po 4 - L l( - l6 ) , w mniej lub bardziej w zniesionych wierzchotkach, naw et sterczących ponad liśćmi (wyjątkow a cecha, t y ł k r n H e g ó j ^ pręciki ± równe długością płatkom; kwitnie^ po lipie szcrokolistnei — k. VI-V1I. Ow. m ałe ( 6 -8 mm 0), często asym etryczne, c ienkościenne i bez żeberek, z reguły 1 -nasienne. W yst. — od zach. Europy (brak na Piw. Iberyjskim) po zach. Syberię; w całej Polsce rośnie dziko, typowa dla grądów. W ym . i zast. — bardziej tolerancyjna w stosunku do gleby niż poprzednia; ważne długow ieczne drzewo juiododajne; jej odmiany są u nas prawie nie spotykane. T ilia x c u r o p a e a L. (T. y .m lp n r is H a y n e , 7'. x lin lltm d ic a K .K o e h )
- li p a h o le n d e r s k a . M ieszańce
T. p la iy p liy llo s i 7". c o n la ta , w n a tu rz e s z c z e g ó ln ie lic z n e i c z a s e m p r z e w a ż a ją c e w p o p u la cjac h lip w z a c h o d n ie j E u ro p ie . C e c h y z m ie n n e , z b liż o n e b a rd z ie j to d o je d n e g o , to d o d ru g ie g o gatunku ro d z ic ie ls k ie g o .
N a z a c h o d z ie
E u ro p y
u p ra w ia n a
w k ilk a o d m ia n a c h
o g ro d o w y c h ,
tru d n y c h do
ro z p o z n a n ia , c e n io n y c h z w ła s z c z a ja k o d rz e w a u lic z n e i a le jo w e . U n a s dość' c z ę s ta na z a c h o d z ie kraju, na p rz y k ła d p rz y u lic a c h . D o ;t s ta ły c h c e c h , k tó re p o z w a la ją ro z p o z n a ć tę lip ę, n a le ż y m .in . p o fa lo w a n ie b la sz k i liściowej i w y ra ź n a s z ty w n o ś ć sz y p u ly k w ia to sta n u , k tó ry p rz y jm u je z w y k le p o z y c ję p o ś re d n ią m ię d z y zw isającym a ste rc z ą c y m .
F o l.
108
Tilia ‘E u c h lo ra ’ (7’. xcitchlora K.Koeh, T. xettropaea ‘Euchlorti") — lipa k ry m sk a . Nieznany w stanic dzikim , dom niem any m ieszaniec T. conlata i T. dasyslyla Steven (tu druga jest czasem włączana w zakres zmienności
Rys. 173. Tilia c o ld a ta (1), T. p la typ h yllo s (2), T. p la ty p h y llo s 'A u rea1 (3), T. a m e ric a n a ' S tellata' ‘E u ch lo ra' (6), T. a m erican a (7), 7. tom ento sa P é n d u la (8), tom entosa T. in su la ris (9)
ViUA'
Ij/'D ■t>v
404 Uaittbii.LAt ,
405
'< m
-..... ,
ć'! i
subsp. c a u c a s t e « i stąd ewentualne zredukowanie statusu |jpy krymskiej do roli kulty waru T. x e n r o p a e a ; udział w powstaniu mieszańca clrugieg0 ..rodzica” — lipy drobnolistnej — jest pew ny); w uprawie 1 ldon, o wyjątkow0 wyrów nanych cechach, .sterylny. D rzew o do około 25 m wys„ dolne ga}ęzie zwisają. Li. nieduże (5 -1 0 cm dl.), u nasady ucięte lub tylko nieznacznie sercowitto wycięte., brzegiem .ościsto__piikow ane, z wierzchu „wygładzone", ^ . n n o z i f i joue i siln ie-hhüizczace, spodem jaśniejsze, matowe, z jąsnyraj_ ..bnftfJounilk szczególnie u nasady blaszki. K w . po 3 -7 ; .VIL O w . płonne; elipsoidalne, kosmato, żóllaw.aJub...b.ii\zQW.awo^owlosione. D ekor. — ładne, bly.szgs tc e liście (tracą połysk po zasuszeniu!); efektowny pokrój drzew sw obodnie rosnących — gałęzie sięgają ziemi. W ym . i znst. i _ lubi gleby żyzne i świeże oraz wilgotne powietrze, zawodzi, także z powodu swego pokroju, jako drzewo uliczne; do sadzenia w parkach. Dobre drzewo śmioilodajne. T, p líiiv p h y lio s
,
T ilia ja p ó n ic a (M iq .)S im o n k . — lip a j a p o ń s k a . D rz e w o b a rd z o p o d o b n e d o lip y drobnolislnej,
■zwłaszcza je g o liś c ie : n i / w e K w . z e js ü im iu n d ia u ii ( 0 , w lu ź n y c h , z c z a s e m '/Asas:yucy.clik.wi¡ilo,slanact\, w y ją tk o w o lic z n e t . j o . 4 ( ) Ż s i ln ie l iu c im u ; ¡:ot(' V i l V I l l . W y s t. — J a p o n ia , w scli. C h in y . D e k o r . — ja k T. c o n id ia , ale k w ia ty lic z n ie js z e i późniejsze; z te g o p o w o d u £ e a m i t ukźc (II a p s ż ć z e ra fflw g y W y n i ■ i z a s ( . — ja k lip y d ro b n o lis tn e j; odporna na m ro z y , ale b a rd z o r z ą d E T a nris. P o d o b n a d o niej je s t T. in s n ia r is N a k a i — lip a w o n n a , z. koreańskiej w y sp y U lłu n g D o .
SEK C JA A S T R O P H IL Y R A
M ię d z y in n y m i w o w ło s ie n iu z w y k le lic z n e w io s k i g w ia z d k o w a te ; p rę c ik ó w
5 0 lu b więcej;
w k w ia ta c h s ta m in o d ia , a p ła tk i k o ro n y s tu lo n e , n ie ro z p o s ta rte .
Tilia am ericana L. — lip a am e ry k a ń sk a . Drzewo do 40 m wys. w ojczyźnie, u nas znacznie niższe; zm ienne — jej zm ienność, w yrażająca się przede wszystkim w stopniu ow łosienia różnych części gw iazdkowatym i włoskami i różnicach m orfologicznych kilku typów włosków i gruczołków, jest obecnie ujmowana w 4 odmiany botaniczne; poniższy opis dotyczy najczęstszej u nas T. americana var. americana. P. ± nagie. Li. duże (do 15-20 cm dl.), u nasady sercowato w ycięte lub ± skośnie ucięte, brzegiem pilkowane — ząbki z długą, zakrzywioną, często gruczołkowatą ostką na szczycie; obustronnie nag_ie, od spodu ewentualnie z „bródkam i” . Kw. ze slaminodiami, pręciki krótsze od płatków, podsadki do IOi-15) cm dl.; zebrane w 6-15(-30)-kw ialow e wierzchołki, zw isające na długich szypufach; s/.ypulki kwiatów charakterystycznie ,¿koliinkow ate” ; VII. Ow. ±Jü)Ü£le lub elipsoidalne, gładkie i owłosione, często z długim i, zaschniętym i szyjkami słupków na szczycie. D o 6 0 - 9 0 k w ia tó w w k w ia to sta n ie m o ż e m ie ć b a rd z o rz a d k a u n a s, n ie w p e łn i o d p o rn a na m ro z y , c h iń s k a
h e n r y tm ti S /.y szy i., o liśc ia c h o p a trz o n y c h z ą b k a m i z w y ją tk o w o d łu g im i ośenn
i k w ia ta c h ro z w ija ją c y c h się w e w rz e ś n iu lu b n a w e t p a ź d z ie rn ik u !
^
R ys. 174. Tilia am erican a (1), T. 'E u ch lo ra' (2)
.
•sy
406
l|¡ t
407
pf yYysi. — jedyny am erykański gatunek lipy; odmiana nom inatyw na rośnie
w y ra ź n y m .
±
g ę s ty m , b ia ła w y m
o w ło s ie n io m
d o ln e j s tro n y
liśc i, p r/.y c/.y m
fv o w ł o s i e n i u p rz e w a ż a ją w ło sk i g w ia ź d z is te . y y y s t. p d .-w sc h . i w sc li. A m ery k a" P n .. g łó w n ie w A p p a la d ia c h . ‘M o ltk e i’ (V. in o llk e i I ..S p a lh ex C.K.,S c h n e id .) — o d m . M o ltk e g o ( d a w n ie j u w a ż a n a za mieszańca V. u m e r in m u i T, to m a tto s a 'P e iu ln ła ’). D u że d rz e w o , z r z w is a ją c y m i g a łę z ia m i -
k o ro n a
luźna m alo w n icza; liśc ie z s z a ra w y m k u ln c re in . S p o ty k a n a u n as In i ó w d z ie , n ie z a w s z e ro z p o z n a w a n a . ‘S l d l a i a ’ (7'. s lc lla h i H u r tig ) ' —
o d m . r o s o c h a t a . D rz e w o o r o s o c h a te j, n ie re g u la rn ie
zbudowanej k o ro n ie , z g ru b y m i k o n a ra m i, b e z w y ra ź n e g o p r z e w o d n ik a ; liśc ie n a d o ln e j s tr o n ie s z a ra w e od włosków.
* filia tomentosa Moench (71 argenlea Des!'.) — lipa srebrzysta (lipa węgierska). Drzewo do 30. m wys., w ojczyźnie bardzo zm ienne; u nas w uprawie przeważa 1 klon, rozmnażany wegetatywnie, o koronie j ajowatej, bez przewodnika, zbudo wanej z szeregu rów norzędnych, w yprostowanych ktmarów; „korony starszych drzew rozszerzają się (z rzadka spotykamy i u nas drzew a tego gatunku o zupełnie innej koronie, z wyraźnym przewodnikiem). P . i inne części ow łosione gw iaździs tymi włoskami. Li. okrąglawc, do 10 cm 0, brzegiem ostro, częściow o podw ójnie ząbkowane, czasem wrębne lub nieznacznie klapow ane; początkowo obustronnie pokryte gęstym, białym kutnerem, potem z wierzchu ciem nozielone, a od spodu wyraźnie białe; ogonki zwykle grube, krótkie i sztyw ne (2 -4 cm dl.). Kw. po (5— )7—10; ze stam inodiam i, pręciki krótsze od płatków; późne — VII—VIII. Ow. jajowate (8 -1 0 mm 0), -Ą5jniew yraźnym i żebrami i nieznacznie brodaw kow ate, pokryte kutnerem . Wyst. — środk. i pd.-wsch. Europa, pd.-zach. Azja. Dekor. — regularne, zwarte i gęste korony, przypominające korony Sorbits aria; w lecie liście ustaw iają się pionowo, dolną, białą stroną ku słońcu — zwłaszcza w górnej części korony (ochrona przed nadmierną transpiracją). W ym. i zast. — lipa nąjiHiolziajj,H.lporna na suszę i suche zanieczyszczone powietrze (także jej odmiany); do stosowania w miastach, przy ulicach ilp. — zdrowe, zielone liście utrzym ują się w jesieni dłużej niż u innych drzew rosnących w podobnych warunkach, jesionią późno się barwią. Kwiaty silnie, odurzająco pachną — jak biała koniczyna.
Fol. 109
‘V arsaviensis’ (71 xvarsaviettsis K obendza) — odm. warszaw ska (lipa warszawska). Korona wąskostożkowalu, gęsta, bardzo regularna, z przew odnikiem wyraźnie z a z n a c z o n y m a F d o wierzchołka. Li. cieńsze, kutner na dolnej stronie delikatniejszy, szarawy; ogonki dłuższe i cieńsze. Kw. nieco wcześniejsze.
Fot. 110
409
P och. — pow stała samorzutnie, z siewu, w szkółkach plantacji miejskich w W arszaw ie przed [ wojnq, znaleziona przez J. W rzesińskiego, opisana przez R. K obendzę i długo uważana za mieszańca T. lam entom i T. platyphyllos. Drzewa pochodzące z rozm nożenia okazu m atecznego, zniszczonego podczas II wojny posadzono w różnych miejscach W arszawy — przy trasie W -Z, na Mariensztacie'' przy Pałacu Błękitnym ild. D ekor. — stożkow ate, wydłużające się z wiekiem korony („głowa cukru”) jesionią w yjątkow o długo zielone — liście opadają późną jesienią. W ym . i zast’ — cenne drzewo do obsadzania ulic; poza W arszawą rzadko spotykana. ‘P ę n d td a ’ (T. petiolaris DC., T. alba K .K oeh non Aiton) —■ odm zw isająca (lipa długoogonkowa). Gałęzie silnie zwisające.. Li. z długim i, cienkimi ogonkam i (4 -9 cm dl.), często zgiętym i u nasady blaszki. O w . płaskokuliste brodaw kow ate, z 5 charakterystycznym i, wypukłymi bokami. D ek o r. — interesujący pokrój sw obodnie rosnących drzew, dwubarwne liście „ruchom e” naw et przy lekkim wietrze; drzewo typowo parkowe.
RODZINA M ALVACEAE — ŚLAZÓW ATE Należy tu ponad 100 rodzajów, obejm ujących rośliny zielne, krzewy i drzewa; w Polsce dziko rosną tylko rośliny zielne.
RODZAJ HIBISCUS — KETMIA * (hibiscum , h ib isc u s — sta ro rz y m s k a n a z w a p ra w o śla z u )
R y s . 1 7 6 . H i b i s c u s s y r i a c u s (1 ), T a m a r ix s p . (2 ), d y s k m io d n ik o w y i p r ę c ik i: T. r a m o s i s s i m a (3 ),
( J a t . — o k o ło 2 0 0 , p rz e w a ż n ie w tro p ik a c h .
T. te tr a n d r a (4 )
H ib is c u s s y r ia c u s L . — U e tm in s y r y j s k a . K r z e w ^ u n a s -zw ykle d o 1,5 m w y s ., rz a d k o w yższy; g a łę z ie s z ly w n e , w y p ro s to w a n e ; p ą c z k i d rtłlin c , w o k r e s ie w e g e ta c ji iik x y lc_ w _ jiasailiic]i ..Qgonk&v
ró żo w y ch , c z e rw o n y c h , n ie b ie s k ic h lu b m ń e u r w y ę lt . c z a s e m z c ie m n o c z e r w o n y m i p la m a m i u n a s a d y ;
liśc i. I j . s e z o n o w e , s ja ę n ile g le , ja jo w a te łu b ro m b o w e , d o 10 c m d l., m n ie j lu b b a rd z ie j w y raźn ie .l^ k lą p m y p , b r z e g ie m
g ru b o
k a rh o w u n o p ilk o w a n e .
p r z y r o s tu ; ^ k r o t n e , d u ż e —
K w . p o je d y n c z o
p o d o b n e d o k w ia tó w .m alw
(6 -1 0
cm
w
k ą ta c h
liśc i
te g o ro c z n e g o
0 ), zro slo d ziałk o w .y _ ..|tjclich
w s p a rty k ie lis z k ie m o s z y d ln s ty c h d z ia tk a c h , p ła tk iC fto le tS w B; k w ia ty y a n j y k a i a j ń S . n a n o c i na
sło n ec zn e, c ie p le , z a c is z n e . M ło d e ro ś lin y w y m a g a ją o k ry c ia n a z im ę , s ta r s z e s u b a rd z ie j o d p o rn e ;
d e s z c z , ¡i p o p rz e k w itn ię c iu „ s p ó d n ic z k a " k o ro n y z s u w a się z zaląż.ni w c a ło ś c i w ra z z p rz y ro ś n ię tą d o p ła tk ó w
w sk a zan e c o ro c z n e m ocne- c ię c ie p ę d ó w p o z im ie . K o rz e n ie m ię s is te — • p rz e s a d z a ć n a je ż y m ło d e
d łu g ą ru r k ą z ro ś ly c li p rę c ik ó w ; ( V I I ) V I I I - I X ( X ) , O \v ,{ f5 ;k la p o w a to re b k a , o to c zo n a
ro ślin y , o s tro ż n ie , z b ry łą z ie m i.
k ie lic h e m i k ie lis z k ie m . N . p ła s k ie , ..u c lio k s z la ltn e ". b r z e g ie m g ę s to o w ło s io n e . W y s t, - w sc li. A z ja (n ie ro ś n ie d z ik o w S y rii). D e k o r . — o k a z a le , p ó ź n e k w ia ty — f lic z n e o d m ia n y ,)» p ła tk a c h ró ż n e j b a rw y , n a p r z y k ła d b ia ły c h ,
RODZINA A C TIN ID IA C E A E -f AKTINIDIOW ATE * A n g . m a llo w , s h ru b b y
a łlh e a , ro s e o f S h a ro n , cz.es. ib iśe k , n ic m .
S tr a u c h - E ib is c h , ro s.
ru S iic K y c . D a w n ie j ś la z o w n ik , p o S lu b n ik , p r o ś w irn ik . Z n a n ą ro ś lin ą d o n ic z k o w ą je s t z im o z ie lo n a
)
Praktycznie tyikó gatuife**'/. rodzaju A ctinklia m ogą być u nas uprawiane na
H . r u s u -s in c its is L „ n a z y w tm a p o p u la rn ie „ c h iń s k ą r ó ż ą '’; c z e r w o n y , z m ię ś n ia ły k ie lic h a fry k a ń s k ie g o I i. s u b ih iiiffa L . w c h o d z i w s k ła d w ie lu h e rb a te k o w o c o w y c h .
odkrytej przestrzeni.
_ 410
411
V
RO DZAJ
ACTIMIDIA —
A K T IN ID IA *
(gr. aktinidia, zdrobnienie od aktis, aktinos - - promień; od ułożenia szyjek słupka)
'"“l
i-
'
_
\T
Krzewy punce. P. w ijące m \ frd ą m jż w ykle bjaszjcowatyj a pączki j- ukrjr{e — szczególnie u gatunków północnych — w poduszcczleowatym uwvrmWb,nju skórki powyżej nasady ogonka liścia. L i. skretoicgłe, dłuaoogonkow p.. z\vyk]e o s tr o ...nitkow ane — ich kształt, barwa, stopień ow łosienia m ogą się znacznie różnić naw et w obrębie jednej rośliny, m ogą zależeć od pici roślin itp. dw upienne, czasem poligamiczne, najczęściej w skąpokw iatow ych wierzchotkach lub pojedynczo w kątach liści; zwykle(5j?krotne i nieduże (1,5-3 cm 0), pjatj,j najczęściej białe lub krem ow e; charakterystyczne są płasko, promieniście rot. postarle liczne szyjki słupka (stąd daw na polska nazw a — promienica); V_VI(V1I). O w .ęjagrKly) zwykle ± okrąglaw e lub cylindryczne,'; często nieco spłaszczone, z trwałym lub opadającym kielichem i często trwałymi szyjkami słupka na szczycie, nagie lub ow łosione, najczęściej zielonkaw e i przypominające ow oce agrestu; zw ykle smaczne, arom atyczne i jadalne; V II-IX . N. liczne, drobne. «■ G al. — okoio 40 w pd.-wsch., wsch. i pn.-wsch. Azji; zm ienne i często bardzo do siebie podobne gatunki. D ckor. — liście ułożone gęsto, dachów kowato; interesujące są zwłaszcza gatunki gstrolistne; kwiaty niezbyt w idoczne wśród liści, szybko opadają, często delikatnie pachnące. W ym . i zast. — gleby świeże, żyzne, próchniczne, o kwaśnym odczynie, miejsca pólcieniste lub słoneczne; duża odporność na mrozy, ale krzewy m ogą cierpieć od późnych przym rozków. Nie ciąć na w iosnę („plącze”)! Owoce wiciu gatunków zaw ierają wyjątkowo dużo witaminy C — w artościow e krzewy ow ocowe, w upraw ie różne odmiany i m ieszańce; szczególnie cenne są odmiany o kwiatach obuplciowych, samopyine, na przykład A. arguta Mssai’ lub A. JM suńkiSL ‘D r Szym anow ski’.
Fot. 115
■ Actinidia arguta (Siebold el Zucc.)Planch. ex Miq. — aktinidia ostrolistna. Dorasta u nas do kilku m etrów wys. L i.żizcrokoiaiowale (8 -1 2 cm di.), na szczycie nagle zaostrzone, dość sztywne, skdrzasle. brzegiem osim , szczeęimjasto piikowane, szczecinki często także na nerwach od spodu j j t a j ągonku liścia. Kw, po ( I —)3—10; pyhiiki p ń rjn iro w o ^ n iiez^YTrOyy. i :~ćyitudi3 tczne, 2 -3 cm dl.;clX -X .J Wy.st. — Daleki W schód, od pn.-wsch. Chin po Japonię; wyjątkowo zmienny gatunek. W yin. i zast. — calkc^wicic wytrzym ała na mrozy, ale cierpi od suszy; owoce dość trwale, częslo owot uje bardzo obficie — cenne pnącze owocowe. ; 1 Àc/.inidia kolom ikta ( M a x im . et Rupr.)M axim. — aktinidia pstrolistna. U nas niskie pnącze, do Ą 2 -3 ni wys. L i . jajow ate, do 12 cm dl., ostro piikowane, cienkie, i
R ys. 177. A ctin id ia kolom ikta (1), A. arg u ta (2)
i delikatne; od górnej strony niektóre liście (zw łaszcza w słońcu i u okazów męskich?) z białym i, później różow aw ym i pianiam i (plam y są wynikiem tworzenia się „poduszki pow ietrznej” pod odstającą na górnej stronie liścia skórką, jak na przykład u Galeolniolon lutam i Huds.). Kw. zwykle po 1-3; V VI. Ow. zw ykle wydłużone, do 2 ( —3) cm di.; opadają szybko po dojrzeniu — <4/II-Viii; są bardzo smaczne, ale nietrwale. Wysl. — zasięg zbliżony do zasięgu A. arguta. Podobnym gatunkiem jest A. polygama (Siebold et Zucc.)M axim ., o rdzeniu ciągłym , kwiatach silnie, przyjemnie pachnących, ale owocach zw ykle niesmacznych. Dckor. — cenne pnącze ozdobne (pstre liście!) i ow ocowe. W ym . i zast. — początkowo wym aga przyw iązyw ania do podpór (ściany altan, pergole, siatki — jak i inne gatunki), pędy w iją się słabo; pnącze wrażliwe na suszę. Podobnie jak w przypadku A. polygama krzewy m ogą być niszczone przez, koty, przyciągane (nie zawsze?) przez te rośliny równie mocno, ja k przez walerianę, czyli kozłek lekarski ( Valeritttur officittalis L.)! A c tjjją lia (le lic io sa ( A .C Iie v .)(’,I;.U a n g el A .R .F o rg u so n (A. c h in c n s is lio rl. n o n P lan c li., A. cliiiw ii.sis w . h is p id a C .t- i ija a g ) — a k t i n i d i a s m a k o w i t a ( „ a k tin id ia c h iń s k a ” ) * . II n a s n is k ie p n n c/.e, d o 3 (4 )
* D o te g o g a tu n k u n u lc ż a „ a k tin id ie c h iń s k ie " , u p r a w ia n e u n a s, a ta k ż e o d m ia n y o w o c o w e , j
K aczej —
MKTIHUIAIIM.
412
n k ly h id ia !
i
A n g . ac t n iilia , c/.os. a k tin id ie , n ie in . A k tin id ie , S tra h le n g riffc l, ros.
znane ja k o „ k iw i” . W ła ś c iw a a k tin id ia c h iń sk a , A. c h in e n s is P lan c li., a c z k o lw ie k b lisk a a k tin id ii sm akow itej, ró ż n i s ię o d n ie j s z e r e g ie m c e c h m o rfo lo g ic z n y c h , s to p n ie m p lo id a ln o ś c i, w z n a c z n e j
413
Fot. 116
ni w y s.; r ó ż n e c z ę ś c i ro ś lin — u o p is a n e j n iż e j o d m ia n y n o m in a ly w u e j — g ę s to owłosione rd z a w o i s z c z e c in ia s to , z w ła s z c z a za m ło d u . U . o k n ig la w c lu b s z e ro k o o d w ro ln ie ja jo w a te '
RODZINA TAMARICACEAE— TAMARYSZKOW ATE N ależą tu m.in. rodzaje M yricaria i Tamari.K; tylko pierwszy z nich reprezentow any we florze Polski.
Wyin- i za st- —\ ksero f i t y o d p o r n e nu suszę i zasolenie gleby, w ybitnie ■■¡tlożątlne, do sadzeniu na glebach lekkich, piaszczystych, przepuszczalnych, ^'ełnyń1 słońcu —- naw et na piaskach nadm orskich, poza tym w zadrzew icniach 'lultywaeyjnych, przy szosach i autostradach. Żaden gatunek nie jest u nas w pełni rJ1y na mrozy; po ścięciu krzewy regenerują dobrze, pomim o twardego drewna. Kor/enie sięgają głęboko-i są słabo rozgałęzione — przesadzanie jest trudne, należy sadzić młode krzewy i krótko przyciąć ich pędy; na bardzo suchych glebach vskazane jest podlew anie krzewów, dopóki korzenie nie sięgną dostatecznie , boko. Krzewy są zw ykle rozłożyste, ich gałęzie w yginają się łukow ato fykierunku słońca i nierzadko opierają o ziemię — potrzebują wiele miejsca. M ożna . c0 roku ciąć, w celu uzyskania bardziej zw artego pokroju. W krajach o cieplejjjyiu klimacie, na przykład w Anglii, tamaryszki są stosowane na.jm rm ow ane ly « p $ 5y.P *adzone tak ja k u nas wierzby — Iz żyw okołdw A czyłi grubych, zaostrzonych kołków, w tykanych w ziemię. K w iatyJnnodódąjńB fnektar, pyłek).
RODZAJ TAMARIX — TAMARYSZEK*
A. K w ialy._4JśttH Be, w p o je d y n c z y c l] g r o n a c h , k tó r e u k a z u ją s ię w z d łu ż z e s z ło ro c z n y c h p ę d ó w n a p ręcik i o s a d z o n e n a w y p u sIk T iciT ay sk n m io d n ik o w e g o .
(lac. tamarix — starorzymska nazwa laritaryszku, pochodzenia p ó ln o c n o a fry k a ń sk ie g o łub semickiego)
'\7 0
•
.K rzew y lub małe drzewa. P .^ ie n k ie , rózgow ate; pączki bardzo drobne: boczne pędy nie drew nieją i odpadają w jesieni wraz z liśćmi (jak na przykład u F.lap/t^m^ anyustijblia). L i. skrętoległe, siedzące, zredukowane do drobnych łusek lub igiełek. K \v .(i? lub(Bę)krotne, bardzo drobne, różowe łub białawe, z. miodnikiem w kształcie dysku; w krótkich, wąskich gronach, ułożonych na gałązkach pojedynczo lub składających .się na rozgałęzione, w iechow ate kwiatostany. Ow. drobna torebka. N. d ro b n ej/, ¡ruchem lotnym. I G af. — około 50, od zach. Europy przez rejon śródziem nom orski po wsch. Azję i pd. A frykę**. D ekor. — oryginalne krzewy o delikatnej, ‘ażurow ej budowie, dekoracyjne przez cały okres wegetacji; różne odcienie zieleni. Drobne, kaszkowate kwiaty; zabarw ienie jesienne — żółte; rozwój na wiosnę — późny. Cenne krzewy do zestaw ień kontrastów ych.
m ie r z e ta k ż e z a s ię g ie m . J e ś li c h c e m y z a c h o w a ć c h o ć w c z ę ś c i o k re ś le n ie , d o k tó r e g o p rz y w y k liśm y od la l, n a le ż y d ia u p ra w ia n y c h u n a s ro ś lin , a ta k ż e o d m ia n h a n d lo w y c h , c z y li „ k iw i”, stosow ać n a s tę p u ją c ą n a z w ę : A diinen.si.s var. d e lic io s a (A .C h c v .)A .C h e v . * A n g . — ta m a m k , e z e s. tamary.Śelc, n ie m . T a m a r is k e , ro s. r p c ö c u u w K , raM apifK C . 11Mi P ę d y
ro s n ą c e g o
m .in . n a
P iw . S y n a js k im
T. m a itn ifc r a E h re n b . w y d z ie la ją w io sn ą, po
n a k łu c iu p iv .cz c z e r w c e z ro d z a jó w N o ja c o c c u s i T n th u lu u t, s lo d k a w ą w y d z ie lin ę , k tó ra s z y b k o tężeje n a p o w ie tr z u w b ia ła w e g ru d k i, k tó ry /n i B e d u in i s ło d z ą p o tra w y . C u d b ib lijn e j m a n n y , k tó ra żyw iła
-t Tamarix tetrandra Pall. ex M .Bieb. (T. parvijiora DC.) — ta m ary sz ek czteropręcikowy (tam aryszek drobnokwiatow y). Rozłożysty krzew, u nas do Fot. około 2 ni wys. P . bardzo ciem ne, w zim ie czarnow iśniow e i błyszczące. L i. zje]§.Pe- Kw. ^ krotne) w wąskich gronach (2 -4 cm dl.); płatki różow e, kielich i słupek zwykłe czerw ono nabiegle; (k.IV)V(VÍ). Wysł. — od pdTwvscíT Europy po Bliski W schód. Z ast. — najczęściej u nas uprawiany tamaryszek, kw itnie najwcześniej, zwykle w maju, w raz z taw ułą van Houtte’a. W uprawie także m ieszańce z T. ramosissima. 1!. K w ia ty 5 - k r o ln e , w r o z g a łę z io n y c h , w ie c lio w a tv c h k w ia to s ta n a c h n a s z c z y ta c h J e g o r o c z n y c h
przyro stó w — u k a z u ją js ię « ¡d jćcj^ł p r ę c ik i o s a d z o n e n a p rz e m ia n z. w y p u s tk a m i d y s k u .
* Tamarix ram osissim a Bunge [T. pentandra Pall. pro parte, T. odessana Steven, T. chinensis Lour.) — ta m a ry sz e k rozgałęziony (tam aryszek pięciopręcikow y). Fot. Krzew u nas do 2 -3 m wys., czasem wyższy. P. dość wiotkie, przew ijające, ciem ne. Li. ¿zara- líib niebieskawozielone. Kw. ¡5-kToiijft, jasnoróżowe (ciemniejsze u odmian ‘Pink Cascade’, ‘R osea’ i ‘R ubra’); działki kielicha rozpostarte, płatki zachodzą na siebie i są często grzbiecisle; zaschnięte pozostają na gałązkach; V1I-1X. W yst. — od pd.-wsch. Europy po Chiny i Piw. Koreański. Dekor. — jeden z ładniejszych lamaryszków kw itnących latem. I j T a m a r ix a r c e u t h o id e s B u n g c — t a m a r y s z e k ja ło w c o w y . K r z e w d o 2 - 3 n i w y s ., g ę s to u g a lę z io n y .
P. sztyw ne. Kw. 5 - k ro ln e , b a rd z o d ro b n e , d z ia łk i k ie lic h a + w z n ie s io n e , p ła tk i c ie m n o ró ż o w e , nie stykają się ze so b it i sit p ła sk ie , n ie g rz b ie c is le ; p o p rz e k w itn ię c iu o p a d a ją . W y s t. — o d p n . Ira k u i Ira n u p o K a z a c h s ta n ; u n as s p o t k a n y , le c z n ie ro z p o z n a w a n y .
Ż y d ó w d z ie ii w d z ie ń p rz e z 4 0 la t, b y w a tłu m a c z o n y n a w ie le s p o s o b ó w , c h o ć z a p e w n e najlepiej p o z o s ta ć p rz y h e b ra js k ie j n a z w ie m a n n y , k tó r a je s t p y ta n ie m
-
(„ n ia it-h a ” = c o to je st? ); słodkie
1 V i " *
’"1 -t
w y d z ie lin y z b ie ra n e s ą w ty m re jo n ie ś w ia ta z w ie lu ró ż n y c h ro ś lin , g łó w n ie je d n a k z H am m cida
jy m m śś ro ro dd oo w w is is kk uu ;; oo dd zz nn aacczzaaj;) ją się się m m .in .in .. bb aa rd * R o ś lin y p r z y s to s d ta in a k d o ż y c ie w b a r d z o s u c łjy rd zz oo
s a iic o r n w a { M o q .)iljin . W P o ls c e m a n n ą n a z y w a n o s p o ż y w a n e d a w n ie j z ia r n ia k i k ilk u g a tu n k ó w traw z ro d z a ju G /y c e ria .
głęboko się g a ją c y m i--k o rz e n ia m i, g ę s ty m o w ło s ie n ie m lu b n a lo te m w o s k o w y m , b ra k ie m ¡iści łu b sd n it
414
111 i 1 13
tch red u k cją (ro le liści p r z e jm u ją a sy m ilu jtic e p ę d y lu b o jjo n k i liś c io w e — liś c ia k i, ły llo k la d ia , k ła d o d ia ).
',łf ifc
v
415
112 i IM
RODZAJ M YRICAfílA — WRZEŚNIA' (od lac. m yrica — s ta ro ż y tn e j n azw y ta m ary szk n , d o k tó re g o w rz e ś n ia je s t p p d o b n a i który też rn^ rosWs nad w odam i) **’■
G a l. —
10, w E u ra z ji; w P o ls c e d i i k o I g a tu n e k . k ...„
M y r ic a r itt g e r m a n ic a o
w y p ro s to w a n y c h ,
A
(L .)D ¿S v . ( T a m a r ix g e r m a n ic a L..) —
ró z g o w a ly c h
p ę d a c h ; 0 ,5 - 2
m
w y s.; b o c z n e
w r z e ś n ia p o b r z e ż n a . Prtllt pędy
o d p a d a ją w
jesieni
u ta m a ry s z k ó w . L i. s k rę lo le g lc , d ro b n e , ig ie lk o w a te , s z a ro z ie lo n e . ICw. 5 - k ro ln e , d ro b n e
b lid ^
ró ż o w e lu b ró ż o w e ; w s z c z y to w y c h g ro n a c h , c z a s e m z e b ra n y c h w w ie c h y ; w p rzec iw ień stw ie d ” T a m a r ix p rę c ik ó w je s t 10, a n ie 4 - 5 , i st| o n e u n a s a d y z r o ś n ię te w k r ó tk a ru rk ę ; V I—VIIJ q w d ro b n a to re b k a . W y s t. — p io n ie rs k i k rz e w ż w iro w is k n a d g ó rs k im i rz e k a m i i p o to k a m i; r o z le g ły , a le
porozrvw uprawhna.
z a s ię g , o d g ó r za cli, i pil. E u ro p y p o z a c h . C h in y i H im a la je ; w P o ls c e w K a rp a ta c h ; n ie jest a le lo k a ln ie d z ic z e je — n a p rz y k ła d n a n ik la c h i w p ia s k o w n ia c h n a Ś lą s k u .
RODZINA THYMELÄEACEÄE — W AW RZYNKÓW ATE N ależą tu m.in, rodzaje Dctp 'me i Dirca.
RODZAJ DAPHNE
WAWRZYNEK'
(d a p h n e = s ta ro g re c k a i s ta ro rz y m s k a n a iw a w aw rzynu, L a u ru s nobilis L.; p rz e n ie s io n a n a wawrzynki ze w zględu n a p o d o b ie ń sb /o d o lauru zim o zielo n eg o D a p h n e laureola L.)
Krzewy. Li. sezonowe lub zim ozielone, zwykle sjgyloległe, pojedyncze, CJtiobrzegie.r-kuTdkrrasaiikowe. Kw. zazw yczaj obupłciow e, bgzplatkowe. zC jp atk()s/,taltnvmi.C6afwRymi dzJaikanTriaeFditft zrośniętymi w rurkę;
f to ji'io ir o /M H iK .
R y s . 1 7 8 . D a p h n e m e z e r u m (1 ), D . c n e o r u m (2 )
417
416
■
h o jim ih ik ,
,
lllui
^
i p
r -
•
O w . czerw one, + kuliste pestkowce (ok. 1 cm 0), wcześnie dojrzewają i opad- • k. V I-V II; roznoszone przez ptaki. W yst. — Europa — od Pirenejów, w Azji po Kaukaz i Ałtaj na Syberii; w c i • Polsce w rozproszeniu, zw ykle w ^cienistych lasach liściastych, na glebach żyznych, często —- w apiennychij o d ochroną. D eko r. — i dhojrTeśżczyiiyA— ;^ najwcześniej kwitnący krzew krajowy^ VVym i zast, — gleby próchniczne, św ieże i chłodne — nie znosi gleb"suchych i nagrzew ających się; miejsca pólcieniste do zacienionych; krzew odporny ni mrozy. Cala roślina silnie trująca, zw łaszcza ow oce (glikozyd dafnina i substancja żyw iczna — mezereina), co ogranicza jej stosowanie. W czasie kwitnienia krzewy narażone są na niszczenie. Należy unikać cięcia — w aw rzynek z trudem odrasta nie zagęszcza się; przesadzać' należy m łode rośliny, najlepiej z bryłką 2jemj (nieliczne, mięsiste, korzenie). Kwiaty miododąjnc.
[.'¡kowatymi działkami kielicha, z dyskiem miodnikowym; (poligamo-Jdwupjennc, f^jugą”rurką kielicha (hypancjuni); w_kątach.Jiści, pojedynczo lub w wiązkach, fonach lub kłosach. O w . właściwym owocem jest (iliefiipka („pestka”), otoczona przez rozrośnięte hypancjum. Należą tu 3 rodzaje: Elaeagnus, H ippophac i Shepheniur, w Polsce rośnie |7jjc0 tylkciT gatunek rokitnika.__ -• Wym. i zast. — t k se ro Jity ;— dobrze znoszą suszę i .Kisolęiue_.gieby, rosną nil glebach lekkich, często w apiennych, są w ybitnie św iatlożądne; duża odporność na zanieczyszczenia pow ietrza. M ogą być stosow ane na oiaszczytych nieużytkach, wydm ach nadm orskich, w jekulty.W itęji terenów ^przem ysłow ych. W spółżyją z wiążącymi azot atmosferyczny prom ieniow cam i (brodawki na korzeniach) — m ogą być sadzone na jałow ych glebach (rośliny pionierskie, użyźniają glebę). KwiatyTmiododajneTIowoce często jadalne i cenne — gdy uprawiamy je dla owoców, trzeba pamiętać o częstej u tych roślin dwupienności; sadzić trzeba blisko siebie krzewy obu pici. Sadzić należy młode rośliny.
|
‘A l b a ’ — o d m . b ia lo k w ia t o w a . K w ia ty b ia ło , o w o c e Z ó llo p o m a ru ń c z o w e .
D aphne cneorum L. — w arzy n ek głów kow y *. rN|sk.it..krzewinka, zwykle do ( 2 0 cm..'Nw ys„ z cienkim i, pokładającym i się i zakorzeniającym i pędami. Li. |zim o zielo n e j w ąskoodw rotniejajow ate (ok. 1,5 cm dl.), zakończone haczykowa tym wyrostkiem , gjcórzaste, z wierzchu ciem no-, a spodem szarozielone. Kw. fóżow e ( i cm 0), w szczytow ych,.,5-10(-15)-kw iatow ych główkach; pachną, zapylane przez m otyle; (IY ]M W I i czasem raz jeszcze, mniej obficie, w k. VII~VIII. O w . żółtawo-, później czerw onobrunatne. skdrzaste, roznoszone przez mrówki (m yrm ekochoria); zw ykle ich brak — krzewy rozmnażają się głów nie wegetatywnie. W yst. — pd. i środk. Europa; w Polsce znacznie rzadszy od D. mezereum, relikt trzeciorzędow y, na nielicznych stanow iskach na W yżynie Małopolskiej i na Lubelszczyźnie; na odkrytych, słonecznych miejscach — w widnych lasach sosnow ych na wydmach, w m urawach na w apiennych skalkach.kjPpcTochroną, D ekor. — w czasie kw itnienia tworzy różow e plamy (ładne kwiaty są przyczynti niszczenia tej rośliny na stanowiskach naturalnych); stare krzewy mają około 1 m 0 . W ym . i zast. — gleba przepuszczalna, piaszczysto-gliniasta, próchniczna i w apienna; krzewJęsgrofiLyczny. światlożądny i ciepłolubny; cenny do małych założeń, ogrodów skalnych. Roślina silnie trująca, choć „bezpieczniejsza” od D. m ezereum , ze względu na brak atrakcyjnych owoców.
RODZAJ ELAEAG NU S — OLIWNIK* (g r. e l a i a = o l i w k a — p r z e z p o d o b i e ń s t w o liś c i i o w o c ó w + a g n o s — t u o n i e j a s n y m z n a c z e n i u )
Krzewy lub drzewa, często cierniste; różne części pokryte brązowymi lub srebrzystymi tarczkami. Li, skrętolegle, sezonowe lub zim ozielone **. Kw. obuplciowe lub poligamiczne, działek i' pręcikóvC 4 ;'w kątach liści pojedynczo lub po kilka; zw ykle pachnące. Ow. soczyste lub suche .nibypestkowce. N. „pestki” pasiasto prążkowane '***. Gat. — około 40 $ pd, Europie, Azji i Ameryce Pn. W ym. i zast. — patrz opis rodziny. ’< Elaeagnus angustifolia L. — oliwnik wąskolistny. Wysoki i szeroki, rozłożysty krzew lub drzewo do kilkunastu m wys.: pień często pochylony, korona szeroka,__ często jednostronnie wykształcona, .gałęzie zw isają. K .ffiiizczy s ię /p odłużnymi włóknami. P. zwykle ciertuiteT zw łaszcza u młodych okazów; srebrzystobiałe; krótkie pędy boczne — także.pędy ow ocujące — nie drew nieją i jesienią opadają £ wraz z liśćm i (jak na przykład u Tamarix). Li. jajow atolancetow ate, „wierzbow ate” (4-8 cm dl.), na szczycie tępe lub ± ostre, początkowo obustronnie białe, potem. — tylko od spodu. Kw. srebrzyste z zew nątrz, żółte w ew nątrz, silnie pachną;
RODZINA ELAEAGNACEAE— O UW N IK O W ATE Rośliny z tej rodziny są w różnym stopniu pokryte tarczkow atym i, gwiazdkow atym i łuskam i — brązowym i lub srebrzystymi. Li. pojedyncze i calobrzęgie, ułożone skręto- lub nakrzyżleglc. K w . (djkrotne, Jjezplatkowe, z 2 -4 często
* A n g . e la e a g n u s , O leaster, s ilv e rb c rry , c z e s. h io s in a , C c s k a ’o h v a , n ie m . Ö lw e id e , lo s . W schodu, n a p rz y k ła d E. g la M n ,„T liänb., E . m n c r o p h y lh i T lu m b . c z y E. p m ig e n s T h u n b . ^
* L o k a ln ie z w a n y „ b o ro w ik ie m '’, „ s z m e re m ” lu b „ k r ó lik a m i” .
**» P o łk n ię te „ p e slk iA p e ln i;! tn W iilu p ta k ó w ro lę g a stro litó w — „ k a m y c z k ó w " , k tó re w s p o só b .m echaniczny u ln tw iajii tra w ie n ie .
•A' a 418
jio x .
** W z im n y c h ' s z k la r n ia c h s;) u n a s u p ra w ia n e z im o z ie lo n e 'g atu n k i, p o c h o d z ą c e z D a le k ie g o
'
Rys. 179. E la e a g n u s an g u stifo lia ( \), E. u m bellata (2), liip p o p h a e rh a m n o id e s ( 3), Shepherdk c a n a d e n s is (L.)Nutl. (4), E la eag nus c o m m u la ta (5), S he p h e rd ia argęntea (6) alo
- j.-01-n ,
(k. V$V1(VII). O w . elipsoidalne jiibypestkow cc. jadalne, choć .suche .Lmączyste' pozostają długo na krzewie, nawet do wiosny, ale z czasem tracą srebrzystą barwę. O w oce podgalunku w schodniego, E . a n g u s t i f o li a subsp. o r ie n ta lis (L.)Kuntze, większe — do 3 cm dl., z czerw onaw ym rumieńcem , słodkie, są przedmolem handlu na południu Europy i w pd.-zach. Azji. W yst. — pd.-zach. Azja; w Europie najprawdopodobniej tylko zdziczały. D ekor. — ulislnione korony początkowo srebrzyste, polem szare, z daleka jak P y r u s s a lic if o U a lub S a lix a lb a f. a r p e n le e r, liście rozw ijają się na wiosnę dość późno i powoli, jesienią opadają także późno, zwykle^pienrzebarwione ^ i c w i e llrip ale liczne kwiaty wydzielają silny, przyjem ny, miodowy zapach;) miododajne^ W ym . i zast. — patrz opis rodziny. Zw ykle sadzony w grupach — za gęsto, za blisko ścieżek czy innych drzew lub krzewów. System korzeniowy płytki — drzewo jest niestabilne, łatwo ulega wykrotom, je st więc zw ykle krótkowieczne. Strzyżone żywopłoty, aczkolwiek ładnej barwy, szybko stają się zbyt ażurowe. J E I f( e a g i} t is ^ f m m u lg l a F o l.
117 i 118
z w y k le P.
o k o ło
1,5 tu
rd z a w o b rą z o w e ,
B eru h . ux R y d b . (E . u r g e n te n P tirsh ) —- o liw n ik s r e b r z y s ty . K.iZ.yAV,
w y s.,
c ie rn i
z p o d z ie m n y m i
b ra k .
ro z ło g a m i
L i. ja jo w a te
—
tw o rz y
luli p o d łu g o w a te ,
tło
¡za r o ś la; 5 (-1 0 )
p o k ró j cm
nieregularny.
cli., (tbustronnic
s r e b rz y s te, o d s p o d u ja ś n ie js z e , b ły s z c z ą c e , z. r o z p ro s z o n y m i b rą z o w y m i ta rc z k a m i. K w . pachnące; k.
V - V l ( V l l) .
Ow.
podobne
do
ow o ców
ale
+
k u lisie ,
ta k ż e ja d a ln e ,
choć
m ą c z y s te ; V III—1X (X ). W y s t. —
ro z le g ły z a s ię g w A m e ry c e P n ., od A la s k i p o w sc h . K a n a d ę ; je d y n y am erykański
g a tu n e k o liw n ik a — „ s ilv e rb c rr y ” . D e k o r.
s r e b r z y s to s z a ra b a rw a k rz e w ó w . W y m . i z a s t . — e k s p a n s y w n y k rz e w ; ła tw o dziczeje
i tw o rz y z a ro ś la , z w ła s z c z a n a g le b a c h p ia s z c z y s ty c h ; c e n n y k rz e w
g le b o e h ro n n y , d o utrw alania
p ia s k ó w , w y d m , s k a rp ilp ., ale rz a d k o sto s o w a n y . Thunb.
o liw n ik b a ld a .s z k o w y . K rz e w , u n as z w y k le d o 1 ,5 - 2 m wys.,
s z e ro k i i r o z ło ż y s ty , b e z r o z ło g ó w . P . c z ę s to c ie rn is te , s re b r z y s lo b ia le lu b ż ó łta w o b rą z o w e . L i. podobne w k s z ta łc ie d o liśc i E. c o m m u ta ta , a le b rz e g ie m
c z ę s to k ę d z ie rz a w o p o fa lo w a n e , a g d y dojrzale
d w u b a rw n e : z w ie rz c h u z ie lo ne z p o je d y n c z y m i ty lk o s re b rn y m i ta rc z k a m i, o d s p o d u błyszcząco s r e b rz y s te, z d o m ie s z k ą b rą z o w y c h ta rc z e k . K w . ż ó ita w o b ia łe , p a c h n ą c e ; V - V I . O w . p ra w ie kuliste ( 6 - 8 m m 0 ), c z e r w o n e , z k ro p k a m i ja s n y c h ta rc z e k , s o c z y s te .
420
W y s t. -
.
A z ja , od H im a la jó w p o P iw . K o re a ń s k i i J a p o n ię .
D e k o r.
s re h r/.y s lo s z a re liśc ie , c z e rw o n e n ib y p e s tk o w c e . W y m . i z a s t . — jak E. <•„
n ie tw o rz y z a ro ś li; rz a d k o s to s o w a n y .
,a ic
RODZAJ H IPPO PHAE
z nich różne przetwory, także na skalę przemysłową (sold, wina, dżemy, i owoców jest żółty, plamiący — może służyć do barwienia. ^ rlwie, na przykład w Niem czech i Rosji, formy o większych owocach lub WuPr; each na dłuższych szypulkach, co ułatwia zbiór. ow«1
ROKITNIK*
(hlppophaes = slarogrecka nazwa jakiejś rośliny, od gr. hippos = koń + gr. pheos = ciernista roślina)
G ut. — 5, z, których tylko krajowy ją st u nas w uprawie. H ippophac rham noules L. — ro k itn ik p o spolity. _Kr/.ew lub małe ^ ok. 10 tn wys.), z t^drostami korzeniow ym i/' P. długo-_i krótkopgdy cieAńisti, dolne — zacienione — gałęzie szybko zasychają; pączki pokryte złocisto' brązowym i tarczkami, zróżnicow ane na wegetatywne i mieszane. Li. skrgtpkgje w ąskolancetow ate (do 8 cm dl. i 7 -8 mm szer.), brzegiem nieco .p.Qd\yinjęte' dojrzale z wierzchu szarozielone, od spodu biaław e- K w . dwupiennej męskie z 2 działkam i i 4 pręcikam i; w drobnych gronach ną,%eszlqrocznych pędach — pą .przekw itnięciu kwiatów pęd wegetatywny. ...nr/erasta” grona: tuż przed rozw inieciem liści — (1I1)IV, w iatropylne. Q w -jqibvpestkpw.ee. + .kuliste (6-8 mm 0), pom arańczowe lub żółte, bardzo kwaśne i soczyste (lalwo pękają przy zbiorze); V I 11- X i do wiosny. W yst. — rozległy, porozrywany zasięg w Eurazji; w Polsce dziko rośnie tylko na wybrzeżu Bałtyku, gdzie tworzy zespól Hippophao-Salicetum arenariae. Gatunek śpodjocfironą';' ^ D ekor. — cenne są przede w szystkim krzewy żeńskie, ż masą jaskrawo zabarw ionych owoców, gęsto pokrywających gałęzie („oblcpicha”), które uginają się pod ich ciężarem. M alowniczy pokrój, szarozielone zabarw ienie ulistnionych krzewów; liście pozostają jesienią długo zielone, zasychają i opadają późno. W ym . i zast. — patrz opis rodziny. Krzew ekspansyw ny — tworzy zarośla; odrosły z biegnących płytko pod ziemią, długich korzeni ukazują się w dużej nawet odległości od krzewów matecznych i m ogą być uciążliw e (jak u Halimodendron halodendroii). Stosowany przede wszystkim jako roSIinafglębochiromStina piaskach, w ydmach, zboczach; także w rekultywacji terenów poprzemyslowych. Lubi gleby wajńcnne, lekkie, przepuszczalne, cieple; na glebach ciężkich i wilgotnych rośnie źle i może przemarzać. Krzewy męskie można łatwo poznać po wyraźnie liczniejszych i większych (szerszych od pędu) pączkach m ieszanych, z których rozw iną się kwiatostany; krzewy męskie są też gęściejsze — pędy, które przerastają kwiatostany, są tu bowiem dłuższe. R okitnik nie znosi cięcia grubych gałęzi! Sadzić należy tylko młode rośliny. Owoce są bardzo kwaśne, cenione ze względu na dużą zaw artość witaminy C; * D a w n ie j o frjie rm x a .
—
r o z m a ry n o w ie c .
A ng.
se a
b u c k th o rn ,
c z e s.
ra k y in fk ,
n ie m .
S a n d d o rn ,
Rys. 181. Shepherdia canadensis (1), S. argentea (2), Hippophae rhamnoides (3)
RODZAJ SHEPHERDIA — SZEFERDIA* (na cześć angielskiego ogrodnika, Johna Shepherda)
Krzewy''ogólnie podobne do oliwników, od których’!różnią się nakrzyżleglym ułożeniem liści, dwupiennym i kwiatami i obecnością w kwiatach męskich - _____________
8 pręcików . G a i. — 3 w Ameryce Pn., 2 z nich, o liściach sezonowych, «, •/. rzadka uprawiane.
q
\ S hepherdia argentea (Pursh)Nult. s z t l e i t o ¡jiebizysta. jCrzeyy, zwyklj. 1,5-3 m wys., szeroki i rozłożysty. P .j a s sto ciernisfc, za iplodu sxel2rxycste; zróżnicowane, ja k u rokitnika. Li. przypom inają liście oliw nika wąskolistnego, ale są «akrzyżlegle, ohustmiife_srehrzy.ste, na szczycie zw ykle zaokrąglony dw upienne, w krótkich CkJoiach (żeńskie także pojedynczo), i^jzeszhy-y£gQych przyrostach; bardzo drobne. «Łtiłiawb; .ptzr.rf roz winięciem liści — kCTUdtS) Ow. kulistet riibypestkow.ee ( 4 - 6 mm 0), czerw one; soczyste i kwaśne, jadalnej V ll-V lll. W yst. — wsch. Ameryki Pm Dekor. — regularny układ rozgałęzień — z wzajemnie prostopadłych elementów; srebrzystoszare lub szarozielone zabarwienie ulistnionych krzewów; drobne czerw one owoce, które, jeśli nie zjedzą ich ptaki, pozostają długo na gałązkach krzewów żeńskich. W yin. i zast: £ - patrz 0pis rodziny. Starsze okazy zwykle przechylają się, opierają gałęziami o ziemię, przewracają — jak oliw nik wąskolistny. Bardzo rzadko stosowany krzew. W Ameryce Pn. ceniony dziki krzew ow ocowy Indianie suszyli owoce i jedli w zimie z mięsem bizonów („bulTalo-berry’V Owoce są najlepsze po przymrozkach; nadają się szczególnie na galaretki, można też suszyć je z cukrem itp.
RODZINA ARALIACEAE — ARALIOWATE Należą tu m.in. rodzaje: Aralia, Eleutherococcus (= Acanthopanax), Hedera, Kalopanax, Oplopanax', w Polsce rośnie dziko tylko I gatunek bluszczu.
RODZAJ HEDERA — BLUSZCZ* (ta c . h e d e r a — s t a r o r z y m s k a n a z w a b lu s z c z u )
Zim ozielone pnącza, wspinające się przy pomocy czepnych korzonków przybyszow ych, które w yrastają na pędach. G at. — 4 -5 w Europie, pn. Afryce i zacli. Azji; w Polsce dziko 1 gatunek. Fot. 119
■ H edera h elix L. — bluszcz pospolity. Pnącze samoczepne; różne części pokryte gwiazdkowalym i wioskami. P. d w o jak iem . rodzaju — w fazie młodocianej diunie- gielkie. ścielące się po ziemi lub \vspinające_oą„_p.qdp.ory (u nas do ok. 20 ni) — korzonki czepne w yrastają po zacienionej stronie pędu, ly d węzłem; A n g . ivy, e /u s . b r e e t’a n . n icm . B le u , ros. iiJiioiit. „ B lu s z c z a m i” n a z y w a się w w ielu językach „ w in o b lu s z c z ” ) ó ż u e p n ijcza, na p rz y k ła d w A m e ry c e „ p o iso n iv y ” to 'Rhiu
(ta k ż e p o p o ls k u —
to x ic o d e n d r o n , a ,,B o sto n iv y " lub „Jaj!ta n ese iv y ” to P o r th c n o c is s n s tr ic iip id o lo .
424
w fazie dojrzalej ayiim stow ang. sztyw ne, k ró tk iep ęd y ...kwitnące, bez h o . czepnych, a więc odstające od podpór. Li.y.imozielone. pojedyntr/e zw ykle 4 - 1 0 cm dl., skórzasle i, podobnie jak pędy, d w u p o s ta c io w e d iilp ^ N 6' — w fazie ..młodocianej, nu pędach płonnych, 3 -5 klapowane. n a p rz e m p ~ T ^ a na pędach, kwitnących jajow ate ,.luh..ronibowe, ustaw ione skrctoiegfe~ ^ P g -^ e| lnicach. K w . obuplciow e,(2:.krotne, drobne, zielonkaw ożdlte. przedprątn r ° S" taraUajTje; i nieprzyjemnie pachnące (zapylane głównie przez muchówki); w kuf ’ baldachach, zebranych zwykle -W-Szczytow e grona: bardzo późne, ( j y ^ kulisteX ’c zarnc pestkowce) wielkości grochu, z 2 -5 jednonasiennym i ^ Pestkami i żyw iczną ow ocnią; dojrzew ają dopiero w IV -V następnego roku W yst. — pd., zach. i środk. Europa, pd.-zaeh. Azja; w Polsce liściastych, zw łaszcza bukowych, na niżu i w niższych położeniach górskich" Sidironą gatunkową. ’dHlśL, D ek o r. — zim ozielone kobierce pod drzew am i lub gęste okrycie drzew, murów i ścian. Kwiaty i ow oce dopiero na starych, kilkudziesięcioletnich okazach, zwykle słabo widoczne. Liczne odmiany ogrodowe, mało odporne na mrozy i u nas uprawiane zw ykle jako rośliny doniczkowe, W ym. i /,ast — pnącze dość tolerancyjne w stosunku do gleby, ale najlepiej rośnie na glebach świeżych, wapiennych i próchnieznych. W fazie młodocianej najbardziej cienioznośny i cieniolubny z pnączy uprawianych u nas, ale do przejścia w fazę generalyw ną wymaga wiele światła, dlatego kwitnie wysoko w koronach drzew, na które się wspina. Pnącze długow ieczne, żyje kilkaset lat. Roślina trująca, zw łaszcza owoce. W surowe zimy bluszcz marznie u nas w różnym stopniu, najbardziej jego wspinające się pędy, dlatego w rejonach o klim acie hardziej surowym zwykle tylko płoży się po ziemi. Zastosow anie — jak innych roślin kobiercowych, szczególnie w miejscach zacienionych, pod drzewami, gdzie zaw odzą rośliny światlożądne i gdzie nie m ożna założyć trawnika. Jako pnącze samoczepne, podobnie jak w przypadku Hydrangea peliotaris lub Euonynm s foriunei, wskazane jest sadzenie bluszczu przede wszystkim od północnej strony murów i pni drzew; powierzchnia podpory nie może być zbyt gładka, a rośliny trzeba sadzić w czasie wilgotnej, deszczowej pogody, najlepiej z pojemników. j l , 0 ) ę r n k 'a ’ — o d m . i r l a n d z k a . L iś c iu d u ż e , d o 1 0 ( - 1 5 ) c m Ul., c ie n k ie , m a to w e. Odmiana u w a ż a n a z a w ra ż liw y n a m ro z y . — o d m . k r z a c z a s to . U z y s k iw a n a p r z e z s a d z o n k o w a n ie p ę d ó w kwitnących — w z ro st k rz a c z a s ty , ro ś lin y k w itn ą i o w o c u ją .
RODZAJ C O R N U S (lac. c o rn u s — slaiu izym akn n a z w a
DEREŃ " doronia Jadalnego)
iy»gy« i krzewy, rzadziej rośliny zielne (3 gatunki); pączki okrył* 2 stykającymi luh'2 liśćmi górnymi, często na „trzonkach” . Li. zwykle n ak t/y /icg le **, Mp-ec|yncze, calobrzegie, zwykle owłosione charakterystycznym i, dwuramiennymi 'nerwów bocznych. Kw. zwykle obuw!(lSk;tnii; z kilkoma ;Zj2krolne, drobne; w podbaidachaeh lub główkach — często z podsadkami, płciowe,''’ htóre mogą być duże, platkoksztallne (patrz podział na podrodzajc). Ow. pcslkowiec z | pestką, zwykle dwunasienną. Gai. — około 45 w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej, nieliczne w tropikalnej Afryce i Ameryce Pd.; w Polsce rośnie dziko I gatunek •»łuskam i
krzewiasty D e k o r . — pokrój — na przykład tigC. co n tro w rsa LC—alternifolia — szeroko, : jyyyynnininie/ozpo.stitrte iialezie, ułożone w „ piętrach" ; kw iatostany, zwłaszcza jeśli otoczone dużymi podsadkm ni (na przykład C. [landa, C. km tsa)\ owoce —jeśli atrakcyjnie zabarwione; jesienne barwy liści zwykle od brunatnoczerwonej do jaskrawoczerwonej, liście niektórych odmian są biało- lub żóltopstre; barwne ■dy w zimie (C. (dba. C. sericea).
P O D R O D ZÄ J K R A N IO P S IS tCwiatyCfdaC; z e b ra n e w s z c z y to w e p o d b a ld a c h y ; p o d s m lu k ib n ik : tw o c c C n ic b ic s k a w e . g itin alo w i)-
cthtnic lub b iiile ^ n ig d y ju s _ tż iM « u n e ;
pestkiyzitokósigjóite.
? Cornus alba L. (C. la tm ia i Miii.) — d e re ń b iaty : Szeroki, rozłożysty krzew, n wyprostowanych zwykle gałęziach; do 3 m wys., przy często znacznie większej szerokości. P. x z e m o n e . zwłaszcza jednoroczne, w okresie bezlistnym; pączki pjpnkryte łuskami. Li. jajow atoeliptycziic (4 -8 cm dl.), spadem wyraźnie_sine, nerwów bocznych 4 - 6 par. Kw. .krcniuwoJiittlc, w podbaidachaeh na końcach ulistnionych p ęd ó w ;W -V I1, mniej liczne, później. Ow. kuliste (6 -8 mm 0)..białe lub niebieskawe; pestki o długości większej od szerokości, obustronnie ± ostre; VII-X .
!
Wyst. — od europejskiej Rosji, przez Syberię, po Daleki Wschód; zwykle w dolinach rzek, na wilgotnych glebach.
:|: A n g. d o g w o o d , e o n u :!, c z e s. s v td a , d n n . nieni . H a rtrie g e l, K o rn e lk irs c h e , ro s. /te p e i t. N azw a „dereń” b y ła u n as d a w n ie j s to s o w a n a tylkt) d la o k re ,le n ia C. m a s , in n e g a tu n k i z w a n o ś w id w a m i.
RODZINA CORNACEAE — DERENIOWATE
W d aw nych e u ro p e js k ic h h e rb a rz a c h o p is y w a n o „de ń - m ę ż c z y / n ę ” (z e w z g lę d u na b a rd z o tw a rd e drewno), czy li C, m a s , o ra z „ d e re ń - k o b ie tę ” . C, fo e m im b(g jz y lrrg ^ ftin ek n a z y w a n y o b e c n ie C. s a tii’iiim -a. ***
Należą tu m.in. rodzaje Cornus i Helwingur, tylko pierwszy z nich reprezen-^ towany w rodzimej florze. .¡j n
426
; S k rę to le g le (i C. a h c r n ifo lia L .ł. i C. a » u n > i ;.\rsa H e m s k w y b rz e ż a B a łty k u stan n v is k o z ie ln e g o 1, b a rd z o o z d o b n e g o i cz a se m
Jedy ne w le j
upraw ianego C. s u c c ic a I*
>|»jOd K o ło b rz e g ie m , z o s ta ło z n is z c z o n e j z a p e w n e w c z a sie w a lk o to
miasto pod k o n ie c 11 w o jn y
Sv
V
427
pck o r. — najważniejszy krzew o^puda.clLez,e£.vv-ouycli w okresie bezlistnym, „¡¡iszczą w końcu zimy i na przedwiośniu, kiedy nasłonecznienie jest już , tclisywne; jesienne zabarw ienie liści — „icam iuiaw oczeim uie, również u odmian r.gjowychl kilka odmian pstrolistnych. y/ytn . < isast. — krzew tolerancyjny w stosunku do gleby i światła, najlepiej • dnak rośnie na glebach świeżych, wilgotnych i w słońcu; jest całkow icie odporny Ii-i inrozy. Rozrasta się szeroko, boczne, dolne gałęzie pokładają się na ziemi. 2'istosowanie — przede wszystkim dla czerwonych pędów w okresie bezlistnym, „y odpowiednio dobranym, kontrastowym tle; także w żywopłotach. Aby silnych diugopędów było więcej, a ich barwa była intensywniejsza, krzewy należy ccl-nc y.nie j nocno przycinać, w okresie rozw ijania liści, gdy ztibarwienic galę/,i "¡taje się mniej intensyw ne i tym sam ym — mniej dekoracyjne. Często u nas stosowany krzew. — ‘S ib iric a ’ — odm . sy b e ry jsk a. Krzew o jaskraw o-koralow oczerwonych pędach; liście .szerokojajowate; owoce jasn o n ieb ieskie. Cenna odmiana. * ę » u c lia u U ii* — o d m . G o u d ia t iK a . S iln ie r o s n ą c y k rz e w ; n a jm ło d s z e l i s t k i ;/. .r ó ż o w y m i brzegami i c z ę śc io w o b ia ło -ró ż o w o -z ic lo n c, p o te m z ie lo n e z ż ó łty m o b rz e ż e n ie m i „ z a c ie k a m i" d o śro d k a blaszki liśc io w ej. C e n n a o d m ia n a p s iro lis tn a . c z ę s to u n a s s a d z o n a ; z n a c z n ie r z a d s z a je s t o d m ia n a *Spac!hii\ o s ła b s z y m w z ro ś c ie , n a jm ło d s z y c h liśc ia c h b rą z o w a w y c h , p o le m siln ie j ż ó łto u p s trz o n y c h . I > i i » ¿ i t « ł — o d m . s y b e r y j s k a p s i r o l i s t n a . ła ś c ie m n ie js z e n iż u ty p u , c z ę s to i zak łęśm ęeiam i” i „ z m a r s z c z k a m i" , b rz e g ie m w ą s k o b ia lo o b r z e ż o n e, za m io d u — k re m o w o o b rz e ż o n e . Podobna jest o d m ia n a ł H le g a n tis s im a ł , o s z e ro k im , b ia ły m o b r z e ż e n iu w ą s k o ja jo w a ty e h i d lu g o z a o s irzonyeh liści. f i ) C o rn u s s e r ic e a L (C . a lb a s u b sp . s to lo m /e r o (M ic h x .) W a n g e n n .
s lo io n ifc n t M ic h x .)
- d ereń
rozłogowy ( „ ro z ło g i” to p o k ła d a ją c e się n a z ie m i i ła tw o z a k o rz e n ia ją c e g a łę z ie !). K rz e w b a rd z o podobny d o C. a lb o , o d k tó re g o ró ż n i się z a s a d n ic z o ty lk p _ p c s lk a m i, o d łu g o ś c i n ic w ię k s z e j o d szerokości, o b u s tro n n ie tę p y m i łu b ty łk o z ł s tro n y ± o s try m i.
/. / » t f ż u i ;
d (i,C . f
W y st. — o g ro m n y z a się g , o b e jm u je w ię k s z ą c z ę ś ć A m e ry k i Pn. W y m . i z a s t .
)
- ja k C, a lb a ;
w upraw ie s p o ty k a n y , ale n ie o d r ó ż n ia n y o d d e re n ia b ia łe g o ; c e n n e są o d m ia n y : ‘K U m ra m e a ’
o d m . z ł o to k o r a . P c d v ż ó łte lu b ja s k r a w o z ie lo n e -
z a le ż n ie o d p o ry ro k u
i n asło n eczn ien ia: l i ś c i e .w ie s ie n i ja s n o ż ó łtc . D o b rz e z n a n y , c z ę s to s a d z o n y k r/.cw . ‘ K e ls e y P . N is k i, k a r ło w y k rz e w — d o 7 0 c m w y s., ro z ra s ta się s z e ro k o ; s to s o w a n y ja k o roślina jik ry W o w n. 0 C o r n u s s a n g u in e a L.
d e r e ń ś w id w a . K rz e w , n ie k ie d y d r z e w o d o 5 (
10) m w y s.; g a łę z ie
łukow ato p rz e w ia n ia i z a k o rz e n ia ją s ię , c z ę s to z royloisJatni ko rzcn iirw y T b i. P . h r u n a ln o e z e r w o n c o d strony n a s ło n e c z n io n e j, p o z a ty m i. z ie lo n e ; p ą c z k i n ie o k r y te łu s k a m i. L i. s z e r o k o ja jo w a te < 4 - 8 c m dł.), n erw ó w 3 4 ( —5 ) p a r; liśc ie s ą o b u s tr o n n ie z i e lo n e i o w ło s io n e Ó a łe b e z d o m a c ji. K w . p o d o b n e do kw iató w ('. a lb a \ V --V ł. P o d o b n ie ju k in n e d e r e n ie z te g o p o d g a tu n k u , c z ę s to p o w ta r z a k w itn ie n ie
;|: C h a ra k te r w ło s k ó w na s p o d n ie j s tro n ie liści d e c y d u je o p rz y n a le ż n o ś c i d o p o d g a tu n k u . W P o lsc e u>M)ą: d o ść rz a d k o p o d g a tu n c k n o m in a ly w n y , su b sp . s a n g u in e a (w ło s k i o d s ta ją c e o d p o w ie rz c h n i liści i ułożone n ie re g u la rn ie , p ro s te lu b k ę d z ie rz a w e , je d n o - lu b d w u ra m ie tm e ), w y łą v /.nie n a p o łu d n iu k raju —- subsp. (itistrn lis ( C .A .M e y )J a v . (w io s k i „ k o m p a s o w e ” , o d w u ra m io n a c h ró w n e j d łu g o ś c i, ś c iś le
Rys. 183. C o rn u s a lb a (1), C. a lb a ‘Sibiiica V a iie g a la ’ (2), C. sa n g u in e a (3)
p rzylegających d o p o w ie rz c h n i liśc ia ; „ u c z e s a n e ” ) i c z ę sty u n as su b sp . h n n g u r ic u (K a rp a li)S o ó , o c e c h a c h pośrednich i z m ie n n y c h .
428
¿(on-O.i
■nu k ró tk ic h , s y llu p ly c /.n y e li p ę d a c h b o c z n y c h . O w .ć g m n a to w e lu b ^ i t i l u i w o ^ i n i e (o k 6 ja s m * ,8 t 8 8 l U .« y p n J k i — c z e rw o n e ; J X . W y s t. —
iJsie
B u ro p a , p o z a śro ilk . i p n . S k a n d y n a w ii! i pil. P iw . I b e ry js k ie g o ; w ci,|e - p
ro ś n ie d z ik o , n a ró ż n y c h s ie d lis k a c h , n a jc z ę ś c ie j n a g le b a c h w ilg o tn y c h . D e k o r . — winnncz> je s i e n n e . z a b a r w i e n ie
liś c i.
W y n i.
g le b y i d o ś w ia tła ; n a d w o d a m i.
s to s o w a n y
w
i z a st.
—
k rz e w
re k u lty w a c ji
i
to le r a n c y jn y
z a d rz c w ie n ia c h
w
.sto su n k u
C
do
c h ^ T 0"6
k r a jo b r a z o w y c h
• / ¿ i . '" erU ,1S2cźa
PODRODZAJ CO RNU S K w ia ty r o z w ija ją sic p rz e d liść m i z p ą k ó w k w iti io s lii iio w y c l i^ ó l le ,' na w y ra ź n y c h szypulkach z e b ra n e w h a ld a s z k o k s z ta iln c g łó w k i, o p a trz o n e z ie lo n k a w y m i, d r o b n y m i'p o d s a d k a m i; o w o ce^z en u r,, ! lu b c z a rn e ) z w is a ją c e ; p e s lk io y y d lu ż o iie . "s " •
■■ Cornus mus L. — dereń jadalny (dereń właściwy). W ysoki i szeroki kr2ew stare, drzew iaste okazy do JO m wys.; odrosty korzeniow e (1). K .jzaralłLązową' pęka tafelkami. PCzlelone, od strony słonecznej brązowa; pączki pkryte łuskami' zróżnicow ane na wegetatywne i, na krótkopędach, generatyw ne — dtiże.lcułiste' osłaniające cale k w ia ta sla n y ^ d łuski tych pąków stanowią zarazem pó rozchyleniu — podsadki l e w iatostanów , nie pow iększają się .jednak w trakcie
¡,vVilníenia). Li. podobne do liści C. sanguínea, obuslronniaczielone, d .ß ln a.sto n a cZ?sto błyszcząca i.lskkö-SZöcstka, z kępkami włosków w kątach liś c i^ Jrró d k i”). j^vV>(2ótté? drobne, z dużym dyskiem nńodnikow ym , jń e p j^ je n r n ie jrachnące; obok kwiatów obupłciow ych liczne męskie; k. (1II-:IV^ przed]rozw inięciem liści k 0 vv. ejipsoidalne, około 1,5-2(3) cm tik, błyszczące,1(czerwone lub cienmoMŚm.QW.e> mdiiittC’ pestka w ydłużona, bardzo twarda; V1IÍ-X. Wyst. — od zach., środk. i pd. Europy po pd.-zach. Azję. p e k o r. — liczne, drobne kwiaty na bezlistnych jeszcze gałązkach, rozwijają się jednocześnie lub nieco później niż kwiaty leszczyny, a przed forsycją (gałązki można „podpędzać” w wazonie, w mieszkaniu — jak forsycję); czerwone, zwisające na szypulkach ow oce — jak m ałe śliwki; liście w jesieni zwykle brunatne- Odmiany o innych ow ocach (większych, białych, fioletowych, żółtych __ tc ostatnie m ają sm ak ananasa), liściach żółtych lub pstrych — prawie niespotykane w uprawie. W ym . i zast. — gleby przeciętne do suchych, bardzo chętnie wapienne, miejsca najlepiej słoneczne, wygrzane, ale dobrze rośnie i w pólcićmu; krzew odporny na mrozy i suche, zanieczyszczone powietrze. Poza walorami estetycznym i — krzew owocowy (najlepsze owoce — „z ziem i”, przejrzałe i miękkie; z owoców robi się dżemy, galaretki, wina i nalewkę — dereniówkę) ijTmiö3b3ajij£?(nektai', pyłek — cenny, wczesny pożytek). Z tego derenia można form ow ać gęste żywopłoty średniej wysokości, barwne jesienią; na gałęziach krzewów ciętych żywopłotów znajdziem y kwiaty i owoce. Drewno bardzo twarde i ciężkie, cenione w tokarstwie. Przesadzać należy młode rośliny; nie ciadjaajgdosne — „płacze”.
PODRODZAJ BENTHAMIA Kwinty w główkach, a.dużynjK(białym? hib^óllymi"'podsadkami; słupki poszczególnych kwiatów — i owoce,— zrośnięte. ,
Rys. 184. Cornus mas
\>l Cornus kou sa (M iq.)Hance — d ere ń kousa. W vsoki- krzew lub .drzewko kilkumetrowej wysokości. P. cienkie, pączki zróżnicowane na wegetatywne i wyraźnie większe, „cebułkowate” pączki kwiatostanowe. Li. jajowatoeliptyczne, 5 -9 (-l 2) cm dl., z 4-5 parami nerwów, spodem liście *niebieskawe, owłosione, z brązowymi » » .. . " * „bródkami” — — (var. kousa), brzeg częstójalistyjlzgrubiały. Kw. na szczycie krótkich, ulistnionych pędów bocznych; bardzodrobne, zrośnięte w główkę, osadzonąna wydłużającym się w czasie rozkwitania, sterczącym trzonku i wsparte^Tdużymi, iaiowatvmi73-5 cm d l), na szczycie zaostrzony mi .('żołtiiwobiałyjriją podsadkami (są to rozrośnięte w czasie kwitnienia . wewnętrzne łuski pączl«tj;(Vl,NOw. ow ocostanv (owoce zrośnięte w synkarpium) mięsistdi.'d em noróżówg?— przypominają truskawkę, do 2,5 cm p; VIII. Wyst. — Japonia, Piw. Koreański; w Chinach — G^Ąousa var. chm ensis Osborn. D ekor. — w yjątkowo ozdobne „kw iaty” ; liście jesienią czerwone. W ym . i zast. — gleby żyzne., świeże i.jrróghniczne; miejsca osłonięte; dość wytrzymały na mrozy, w każdym razie najbardziej ‘w strzym ały spośród dereni o kwiatostanach wspartych dużymi podsadkami. „Owoce” jadalne, dobre na przykład na kompoty.
430
431 S
VVyst- —■śro d k . i w sc lt. A m e ry k a l ’n. [)ck o r. — ja k C. k o iis a . „ k w ia ty " g ę s to p o k ry w a ją ± b e z lis tn e g a la z k i, a le c z ę s to k rz e w y k w itn ą ,• liście jesieniii fio le lo w o c z e rw o n e . K rzew ig ta ż liw y na m ro z y !
RODZINA ERICACEAE — W RZOSOW ATE Drzewa, krzewy, krzewinki. Liście pojedyncze, zim ozielone lub .sezonowe, |0Ż0ne skrętolegle, nakrzyżleglc lub w okółkach; różnej w ielkości, często drobne, ¡ojelkowale. Kw, zebrane zwykle w grona; zwykle obuplciowe, promieniste lub ^„otnotficzne; dzitilek i płatków (3—)5(—7), płatki zwykle zrośnięte, a działki stykajit się brzegami lub zachodził na siebie dachówkowato; pręciki zwykle 2 razy lic z n ie jsze niż płatki, często z. wyrostkami, otwieraj;! się zw ykle porami na szczycie. Ow. torebka, jagoda lub pestkowiec. Około 100 rodzajów na całej kuli ziemskiej. W Polsce rosnti dziko rośliny z rodzajów: A ndromeda. Arctos taphv!as..X!alluna. Chamaedaphne,. id iic . Leduni. poza tym rzadko uprawiane st| gatunki /. takich rodzajów, jak na przykład: Hnickenlhalitt, Cttssiope, D aboeda, Elliotliu, Enkuailhus, Gmillluida, . Kidmia. Leiicothoe. Loiselcuria, Lyonia, Menziesia, O.sydendrum, Phyllodoce, Pit>rix i Zenobia. Prawie Wszystkie rośliny z lej rodziny w ym agają gleb o kwaśnym odczynie. Rodzina Ericaceae dzieli się na 3 podrodziny: Rhododendroideae — różanecznikow e._Ericoideae — w rzoścow e i Vacvinioideae^ — borówkowe (z tej ostatniej wydziela się często odręhnii podrodzinę Arbnloideae).
PODRODZINA RHODODENROIDEAE — RÓŻANECZNIKOW E
Rys. 185. Cornus kousa
PODRODZAJ BENTHAMIDIA M iędzy in n y m i p rę c ik i b e z w y ro s tk ó w ; k o ro n a p o p rz e k w itn ię c iu s z y b k o o p a d a ; z a k iż n ia g ó rn a ;
...... -s K w ia ty .w a łó w k a c h , k w ia to s ta n y ¿ 'd u ż y m i p o ilsrrd k a m i; słu p k i p o s z c z e g ó ln y c h k w ia tó w — i owoce - : n ic z.rośnięti|.
»w occuK j^cbJftx p ę k a ją c a w z d łu ż ś c ia n p o m ię d z y k o m o ra m i (w z d iu ż sz w ó w ).
RODZAJ RHODODENDRON — RÓŻANECZNIK I AZALIA* C o r m is J to r id a L. — d e r e ń k w ie c is ty . K rz e w luli d rz e w k o , u n as d o 2 - 3 ni w y s. I*, c ie n k ie , młode p o k ry te s n io b ia ly n i n a lo te m . I.i. ja jo w tito e lip ty c z n e , d o
15 c m d l., z 5 - 7 p a ra m i n e rw ó w , gładkie,
z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e , s p o iłe m b ia ła w e . K u . p o d o b n e d o k w ia tó w C. k o m a ; a le p o d sad k i to r o z r o ś n ię t e ^ 1? : n a jb a rd z ie j
z e w n ę trz n e
p a ry
łu sek
„ e e b u lk o w a ty e h "
pączków
(rhododendron — s ta ro g re c k a i sta ro rz y m s k a n a z w a o le a n d ra , z gr. rh o d o n = ró ż a i d e n d ro n = d rzew o )
k w i.alo stan o w y ch *,
o d w ro tn ie ja jo w a te i na s z c z y c ie w y k ro jo n e (w p o c z ą tk o w e j la z ie k w itn ie n ia z łą c z o n e na szczycie), j l i a ł e - d fi r z e rw o tiyc h ; tu ż p rz e d ro z w u iic c ie in liści — V . ( ) w . c y lin d r y c z n e (1 c m d l.), szkarłatne p e s tk o w c e — p rz y p o m in a ją o w o c e C. m a s, ¡tle p o k i lka w g łó w k a c h ; u n as b rak .
* Ł u sk i z e w n ę trz n e c z ę sto u nas p rz e m a rz a ją d w ie m a „ w e w n ę tr z n y m i” p u d s n d k a m i.
4 32
i w ó w c z a s g łó w k i k w ia tó w
Krzewy różnej wysokości, od płożących się, kobiercowych (na przykład KlLMauiLicJiailęuiii Pall. z. podrodzaju Therorhodion) do wysokich drzew; rzadko
w sp a rte s:| tyłki) :|: A ug. r h o d o d e n d ro n , cz.es. ¡re u i.śnił;, azn lk n . n iriti. R łio iło d e n d ro n , A z a le e , ro s. p o r o m e r u ip o n .
3S — Douln, lupia
433
— epifity. Paczki zróżnicow ane na_wegetaLywue__i kwiatowe. I j . skrętoj — + «¿-rozetkach na końcach pędów, różnej wielkości (od olc. 1 cm cj0 e®*e 50 cm dl.), zwykle calohrzegie, tutgie albo; ja k i inne części roślin, o w io ^ ^ różnego rodzaju wioskami i gruczołkami lub pokryte łuskami; s e z o n o w e '/ ^ zielone lub pólziniozidone. Kw. z reguł)<$-lch>tne i zrosłoplalkow e, choć czŻT korona bardzo głęboko wcięta; korona zw ykle ± zygom orficzna, ,Jż\VQnkaWalal lejkow ata, _rurkow ata lub talerzykowata; różnej wielkości (do ok. 15 cm ’ (z nektam ikaffi^(u nas odwiedzane głównie przez trzmiele; w rodzajuJthoclodendroi częsta je st sam opłodność kwiatów); zw ykle w szczytow ych I b ald ac h o g n ^ ^ \ 111—V 11(V 111). O w . yxlrewniala(fórebkih zw ykle wydłużona; nasiona b a rd z o d r^ j^ i liczne. G at. — 850, większość na półkuli północnej, od strefy arktycznej do gór tropików; na południu po M alezję oraz pn. i zach. A ustralię; najwięcej gatunków w górach Chin i w Himalajach; w Polsce rośnie dziko tylko Rh. luteum — azalia ponlyjska. Rodzaj dzielony na 5 podrodzajów — R h o d o d e iu lm n , Hymenanthes T h e ro rh o d io n , T sa tsu si i PeiU aijlJtera * . D ek o r. — ozdobne są przede wszystkim, kwiaty, ale u niektórych gatunków głów nie .liście- (na przykład Rh, .¿•iuo.gwtule- (Balf.f. et W .W .Sm.); u gatunków zrzucających liście na zimę barwią się one często jaskrawo przed opadnięciem. O grom na liczba gatunków, odmian i m ieszańców i odpow iednio duża różnorod ność cech, wartości dekoracyjnych, wymagań siedliskowych. W krajach o łagod niejszym i wilgotnym klim acie różaneczniki należą do podstawowych krzewów ozdobnych. W ym . i zasl. — w iększość różaneczników , zw łaszcza zimozielonych, ma duże w ym aganiu siedliskowe, które uniem ożliw iają lub znacznie'utrudniają uprawę tych krzewów w naszych w arunkach klim atycznych. Pomijając zagadnienie odporności na mrozy, której brak w zasadniczy sposób ogranicza dobór gatunków i odmian, podstaw owym warunkiem pow odzenia uprawy je st zapew nienie krzewom podłoża o kwaśnym odczynie (ogólnie pH = 4 - 5 ) — najlepiej gleby z natury kwaśnej**. Gleba powinna być poza tym przepuszczalna i um iarkowanie wilgotna; nie odpow iednią jest gleba ciężka i zbita, ja k również mokra — w takim przypadku pomóc może dodanie piasku, ziemi liściowej lub wrzosowej. Należy pamiętać, że odczyn gleby może się zm ienić w skutek używ ania do podlewania nieodpowiedniej wody (najlepsza jest deszczow a) lub niewłaściw ego nawożenia. R ó ż a n e c z n ik i m a ju p rz e w a ż n ie p ły tk i, p o w ie r z c h n io w y s y ste m k o rz e n io w y , z lic z n y c h cienkich k o rz e n i, k tó re n ie p o w in n y u le g a ć p rz e s u s z e n iu , z w ła s z c z a w p e łn i w e g e ta c ji. K o n ie c z n e je s t w ięc m.in. ś c ió łk o w a n ie p o w ie rz c h n i z ie m i d o k o ła k rz e w ó w , z ie m i n ie n a le ż y p rz e k o p y w a ć . N a jle p s z y m miejscem d o u p ra w y ró ż a n e c z n ik ó w jest las lu b m ie js c e z a c is z n e , p ó le ie n is le , o s ło n ię te o d w ia tró w , zwłaszcza
* W e d łu g je d n e j z w ie lu w e rs ji k la s y fik a c ji, n a jb a rd z ie j o g ó ln e j i p ro s te j. P rz y ję c ie tej władnie w e rs ji p o d z ia łu w e w n ą lr/.ro d z ą jo w e g o je s t u z a s a d n io n e c h o ć b y n ie w ielk i! lic z b ą u p ra w ia n y c h u nas g a tu n k ó w . N ie k tó re ró ż a n e c z n ik i z n o s z ą le k k o z a s a d o w y o d c z y n g le b y , n a p rz y k ła d R h. h ip p o p h o e o k h B a lf.f. et W .W .S m ., R h . h ir s itlu m c z y R h. U ip p o n ic m n (L .)W a h le n b .
D e k o r*
z im o w y c h ; w ilg o tn e p o w ie trz e s p rz y ja ro z w o jo w i ró ż a n e c z n ik ó w z im o z ie lo n y c h . D rzew a k o s ło n y i p rz e s ia n y c ie ń , p o w in n y m ice g łę b o k i s y s te m k o r z e n io w y , k tó ry nic w y su sza łb y w i ^
- - n isk i, p ó ź n o k w itn ą c y k rz e w . W y m . i z a s t . -
n ie w p ełn i m ro z o o d p o rn y . w y m a g a
|H)Svisk p ó lc ie n isty c h i k w a ś n e g o , p ró c h n ie z n e g o p d lo ż a.
^
w a rs tw y z ie m i, b e z odro.stów ; p o w in n y ró w n ie ż d o s ta rc z a ć k w a ś n e j-p ró c h n ic y . Po
p r z e k w itn ię c iu
ro z w ija ły
się .
w sk a zan e
W a ria n ty
z a s ila n ia
je s t
w y ła m a n ie
(C z e k a ls k i,
pozoshiłiĄ fci J jw ia to s ta n ó w ,
B o ja re z u k
199® :
a ) 'p r z e d
ab y
(nv
zin i;| o b ł o / ^ 0 ^
n'c
s ta ry m , p rz e tra w io n y m o b o rn ik ie m (n a jle p ie j b y d lę c y m ), n ie p rz e k o p y w a ć ; h) p ó d le w a ć m- •* f*C'n 'ę g n o jó w k ą —
i litr g ii o jó w k i/J J f o ^
fiz jo lo g ic z n ie
kw aśny m i
naw ozam i
litró w
w o d y , o d p o l.ÍV d o k .V J, c o 2 tygtKiiiie- c ) ^ 70^
m in e ra ln y m i, s to s o w a n y m i
ziem i w y ś e ió lk o w a n e j — d a w k i n ie c o w ięk sze} — od
k . IV
do
k .V lí,
w
3 -4
d a w k a c h );
50%
20%
s ia rc z a n
w p o ło w ie jesieni;}, a w p o ło w ie p o k w itn ie n iu );
p o ta so w y
)8 %
n a z w ilż o n ą g le b ę ( w
s ia rc z a n a m o n o w y ( 1, 2 5 - 1 5 k »/lf ( 0 ,3 - 0 ,4
k g /li) m 2 :ei,-
s u p e tfo s fa ! (0 ,5
. 111 ’
k g / 10 n r , iec¡n
.!! ^
jesieni;} lu b po k w itn ie n iu ). B rak i m a g n e z u , m a n g a n u c z y ż e la z a u z u p e łn ia się przez, o p r y s k '* liśc i
n is k o p ro c e n to w y m i
k rz e w y
o b f ic ie
r o z tw o ra m i
p o d le w a ć
s o li
(o d p o w ie d n i;}
s ia r c z a n o w y c h w o d ;|!),
a
ty c h
ta k ż e
m e ta li.
z a p e w n ie
W
zapas
c z a s ie w ody
su szy nal •* w o D ic ,
o k re s z im y .
^
* na
P rz e s a d z a n ie ró ż a n e c z n ik ó w , tiaw el s ta rs z y c h , je s t ła tw e , w je sien i lu b n a w io s n ę ; w s k a z a ń
'
p rz y ty m w y ła m a n ie p ą k ó w kwiatowych i ś c ió łk o w a n ie z ie m i p o obfitym jej n a w o d n ie n iu Większ
Rliododeiidron daiineiim L. — różanecznik tlahur.ski.JV£zew clo ł,5 -2 ( 2,5) m ¡. j>, cienkie, ow łosione i pokryte łuskam i. Li. eliptyczne lub jajow ate (do 4 cm dl) opadaiuce na zimę lub ± zjjmjzieLoiic, z wierzchu^błyszczące, pokryte łuskami _ zwlaszcza od spoiłu; silnie, żywicznie pachnące. K w . o szerokodzwonkowatc) koronie, dość duże (2,5-3 cm 0 ), Frołetow oróżow e, po 1-2 na końcach gałązek j ewentualnie w kątach najwyższych liści; 11 1V(*V), przed rozw inięciem liści, Wyst. — rozległy zasięg na Dalekim W schodzie, od Ałtaju po Japonię q
i Sachalin. Dekor. — bardzo wczesne i obfite kwiaty; liście zima ourpurow obrazowe ( jak przebarwiające się liście azalii). W ym . i zast. — m rozoodporny; podobny jest Rh. mucrouulatuiu Turcz.
z im o z ie lo n e k rz e w y p o w in n y b y c c ie n io w a n e p rz e z ja k iś c z a s p o p r z e s a d z e n iu — d la umniejszenia tra n s p ira c ji i u tra ty w o d y . A z a lie , u n as p rz e d e w s z y s tk im R h. lu tem u , Rh. ja p tn n c u m i ich m ie s z a ń c e , u p ra w ia się łatwiejsą o n e b a rd z ie j o d p o rn e na m ro z y , b a rd z ie j to le ra n c y jn e w s to s u n k u d o o d c z y n u g l e b y w z w ią z k u z ty m s a d z ie w m n iej k o rz y s tn y c h w a ru n k a c h s ie d lis k o w y c h .
m o żn a
PO DRO DZAJ
jc
HYM ENANTHES
*
P ra c e h o d o w la n e nad r ó ż a n e c z n ik a m i i a z a lia m i p ro w a d z o n e są o d d a w n a , g łó w n ie w krajach z a c h o d n ie j E u ro p y , z w ła s z c z a w A n g lii (n a p rz y k ła d w K n a p p M ili), g d z ie z o s ta ły za p o czątk o w a n e, ale
K rzew y ś re d n ie j w ie lk o ś c i, rz a d z ie j d rz e w a ; w o w ło s ie n iu b ra k la re z k o w a ly e h łu se k , e r u e /o lk i — je S i o b e c n e — n ic la re z k o w a łe ; ró ż n e cz y śc i ro ś liiijn y lo s iiiiie z re g u ły r o z g a łę z io n y m i w ło s k a m i «;
ró w n ie ż w B elg ii (m .in . w G a n d a w ie ), H o la n d ii, N ie m c z e c h (n a p rz y k ła d w firm ie S eid ló w ), Stanach
liście w pijku o p o d w in ię ty c h k u s p o d o w i b rz e g a c h (rcv o h ilu s). z w y k le „ zim o zielo n e; k w ia to sta n
Z je d n o c z o n y c h , a w k o ń c u
szczytowy.
lat
1930. w C z e c h o s ło w a c ji (w
P ru h o n ic a c łi). D o p ro w a d z iły one do
p o w s ta n ia o g ro m n e j liczb y m ie s z a ń c ó w i o d m ia n , z k tó ry c h s to s u n k o w o n ie w ie le jest spotykanych w P o ls c e , p rz e d e w s z y s tk im ze w z g lę d ó w k lim a ty c z n y c h . S ta rs z e r ó ż a n e c z n ik i i a z a lie p ra w ie w y łą c z n ie w z a c h o d n ie j c z ę śc i k ra ju , p rz e d e w s z y s tk im
znajdujemy
na N iz in ie Ś lą s k ie j i na Pomorzu
— m ię d z y in n y m i w G ru sz c c z c e , Iło w ie Ż a g a ń s k ie j, K a m ie ń c u Z ą b k o w ic k im , K siążu p o d W ałbrzychem, L ip n ie i M o sz n ie w O p o lsk iem u M ilic z u , P a rs o w ie w K o s z a liń s k ie m , S z c z a w n ie Z d ro ju , W ojsławicach k. N ie m c z y .
PO DRO DZAJ M ię d z y
RHODODENDRON
in n y m i ró ż n e c z ę śc i ro ś lin , z w ła s z c z a liśc ie o d s p o d u , p o k ry te w ielokom órkow ym i,
ta rc z k o w a ty m i łu s k a m i (g ru c z o lk a m i), a c z a s e m ta k ż e p ro s ty m i, n ie ro z g a łę z io n y m i w io sk a m i; liście w p ą c z k u w z d łu ż ku g ó rz e z w in ię te (z w ie rz c h n ią s tro n ą liśc ia n ie w i d o c z n ą
e o n v o iu tu s ); z reguły
.y inioy.iclonę , R h o d o d e n d r o n Jerrugineum L.
r ó ż a n e c z n i k a l p e js k i (..ró ż a a lp e js k a ” ). N is k i, g ęsty krzew,
0.3--(),6(--ł ) m w ys. I*, c ie n k ie , g ę s to p o k ry te rd z a w y m i ta rc z k a m i. I.,i. w ą s k o o d w ro tn ie ja jo w a te łub e lip ty c z n o la n c e to w a te , ( 1,5 -)3 — ł cm d l., od g ó ry c ie m n o z ie lo n e i b ły s z c z ą c e , o d s p o d u g ęsto pokryte rd z a w y m i la se c z k a m i (!). K w . w s z c z y to w y c h g ro n a c h p o 5 12 (- IG); n ie d u ż e (d o o k . 1,5 cni di.),
c Rhododendron catawbiense Michx. — ró żan eczn ik k ataw b ijsk i (różanecznik fioletowy) **. (lesły krzew! w uprawie do 2 - 4 ( - 6 ) m wys., w dobrych warunkach jyerokość znacznie większa od wysokości. P. dość ■grube, za..Jidodu dość gęsio, fijmwnio owłosione, p o le m . nagie; pąki kwiatostanowe duże. L i.^zim ozielone., błyszczące; eliptyczne lub wąskoodw rotniejajowate (6 -1 5 cm dl. i 3 - 6 cm szer.), calobrzegie, zaokrąglone u nasady, a tępe na szczycie, skór/asie. sztywne i nagie — aie ogonek liściowy przynajmniej początkowo wyraźnie ow łosiony; ciem no zielone, spodem jitś.ni<*js.ye. Kw. szerokodzw onkowalc (ok. 6 cm ój.Mi.oleiowe' (rzadziej białe); na górnej lalce korony zielonkawe, purpurowe lub pomarańczowe plamki; kwialy po 8 -2 0 z jednego pąka szczytowego; (V(VI. ,) Wyst. — góry wseh. rejonów Ameryki Pn. (od 1200 do 2000 m n.p.m.), w lasach lub w rozległych, gęslych zaroślach; nazwa gatunku — od szczepu Indian i rzeki — Catawba. Dekor. — atrakcyjne kwialy, szczególnie licznych odmian i mieszańców. Wym. i zasi. — różanecznik, wraz z odmianami i mieszańcami, slosunkowo
p u rp u ro w o c z c rw o n e (z rz a d k a w n a tu rz e ta k ż e b ia łe ); V I-V Ü . W y .s l.
g a tu n e k w y so k o g ó rs k i, ro z le g le z a ro ś la w P ire n a ja c ła A lp a c h i A p e n in a c h , na kwaśnym
p o d ło ż u
* W e łn isty k u tn e r mi p ę tla c h i liśc ia c h m a n i.in . rz a d k i u n as AV/. s in in u n e ii T ra u tv . z p n .-w se h . Turcji i K au k a/.u , b a rd z o w y trz y m a ły na m ro z y o ra z Rh. Im te h y e u r p u m G .D o n , z Ja p o n ii i P iw .
* P o d o b n y R h. h ir s u m m L.. ró ż a n e c z n ik k o s m a ty , ró żn i się m .in . s z c z e c in ia s ty m ow łosieniem ró ż n y c h c z ę śc i ro ś lin y , na p rz y k ła d b rz e g u liśc i; w y s tę p u je w A lp a c h , na w a p ie n ia c h .
K oreańskiego. B oiska n a z w a g a tu n k o w a „ f io le to w y ’* je s t n ie fo rtu n n a
n ie z w ią z a n a z e p ite te m ła c iń s k im ,
poza tym w iele r ó ż a n e c z n ik ó w m a k w ia ty fio le to w e .
437
odporny nu mrozy w na.sz.yin klimacie, co zależy jednak od rejonu i warunków siedliskowych. W postaci typowej nie jest zapewne w ogóle un • • a w iększość naszych zimozielonych różaneczników stanow ią bardzo* m ieszańce z Grupy Catawbiense (= Cataw biense-H ybridum ). Różanecznik fr bijski krzyżowano m.in. z Rh. urboreuni, Rh. cmiciisicum, Rh. »uiximum pow iew u i Rh. siuiivow ii\ w szkółkach firmy Seidel pod Dreznem oir/v \i/ V I V \%t i - i / l iv \ ia n 1*1 ii’ 7 t t m n n i •> * u ' L i < »•' 1 1 A . / ^nQ w XIX w. około 600 odmian tak zwanej rasy 111 łużyckiej, niektóre z nich rosną w Polsce bardzo dobrze, są w dużym stopniu odporne na mrozy, osiągają 6 7 wys. i ponad 80 cm obwodu pni, rozsiew ają się; należą do nich na przykład- m
if
| R h o d o d e n d r o n ‘A lb u m E lu g a iis ’ — o d m . b ia ła . K w ia ty w |>;|ktu.-li b la ilo fio lc to w e , rozwinięt
R h o d o d e n d r o n ‘C a r a c t a e u s ’. K w iaty rń żtiw o cz cr w o n u /. ja ś n ie js z y m środkiem . J R h o d o d e n d r o n ‘C a ta w b ie n s e G n iiid if lo r t im ’ — o d m . w ie lk o k w ia to w a . K.wtutyJjJafljjij, z b rą z o w o c -z e rw o n y m i c ę tk a m i; d o ś ć p ó ź n e . K rz e w y b a r d z o o d p o rn e na m ro z y . ~~~~ ' R h o d o d e n d r o n m n x im n in I ..
- r ó ż a n e c z n ik olb rzym i. R o z ło ż y s ty k rz e w , w u p raw ie do 3-5 m
w ys. (w o jc z y ź n ie d o 12 n i); p o k ła d a ją c e się na z ie m i g a łę z ie z a k o rz e n ia ją się. I \ b rązo w e, podobnie jn k
i in n e c z ę śc i
ro ś lin
z w y k le g ru c z o łk o w a to o w ło s io n e
i le p k ie . L i. v v ąsk oodw rotnicjnjowa|C
10 2 9 (- 3 0 ) c m d l., z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e , o d s p o d u z m e ta lic z n y m p o ły s k ie m , g ęsio owłosione d ro b n y m i w io s k a m i. K w . 3 - 5 c m 0 ; w p ą k u ró ż o w e , ro z w in ię te na z e w n ą tr z p ra w ie b ia łe, górna latka z ż ó łty m i lu b z ie lo n k a w y m i c ę tk a m i; z e b ra n e w b a iila c h o g ro n a c h p o 1 2 -3 0 ; V I-V 11. W y st. — w sc li. re jo n y A m e ry k i P 11. D c k n r . — p ó ź n o k w itn ą c y k rz e w , n a d a je się d o tw o r z e n ia d u ż y c h g ru p w ro zleg ły ch
parkach
W y m . i z a s t. — ró w n ic o d p o rn y lu b n a w e t o d p o r n ie js z y n a m ro z y o d R h. e a ta w b ic n s c , często daje u n as s a m o s ie w ; ro ś n ie z a d o w a la ją c o ta k ż e n a s ła b s z y c h i b a rd z ie j s u c h y c h g le b a c h . -c
R hod o d en d ro n
C im n in g h a m ’.s
YVhitc*.
G ę s ty ,
z w a r ty , ( k o p u la s ty ) k rze w
podobny
do
Rh. I-Itn n eb irn se, d o 1,5 m w y s., p rz y z n a c z n ie w ię k s z e j ś re d n ic y — g a łę z ie z a k o rz e n ia ją się łatwo. Li. o d w ro tn ie la n c e lo w a te (d o 10 c m d l.) , n a g ie , z. w ier zch u .c k il.in o z ie io n e i b ły s z c z ą c e . s p o d e m jaśniejsze. K w . w p ą k u z a ró ż o w io n e , p o te m b ia łe z z ie lo n k a w o ż ó lty m i p la m k a m i; z e b ra n e p o 1 0 - 2 0 ; k.IV-V, c z ę s to p o w ta rz a k w itn ie n ie , z w ła s z c z a w ó w c z a s , g d y la lo je s t c ie p le i w ilg o tn e . I’o c h . — m ie s z a n ie c Rh. a iu e a s i a n n P a ll. i R h. p o w ie w u L . ‘A lb u m ’, o tr z y m a n y w 1850 r. przez .1. C m m in g h n m a w E d y n b u rg u ; b a rd z o p o d o b n e fo rm y , z e s k r z y ż o w a n ia ty c h s a m y c h różaneczników m a te c z n y c h , o trz y m y w a n o i p ó ź n ie j; z n a n e są ta k ż e z n a tu ry . D e k o r . — k rz e w o ła d n y m p o k ro ju i e fe k to w n y c h k w ia ta c h . W y m . i z a s t. — z n a n a odmiana, p o w s z e c h n ie s to s o w a n a jako* m n o ż o n a z s a d z o n e k p o d k ła d k a d o s z c z e p ie n ia z im o z ie lo n y c h różanecz n ik ó w .
PODRODZAJ PEMTANTHEHA 1.iś c ie z rem tly o p a d a ją na z im ę ; w o w ło s ie n iu b ra k ta rc z e k i ro z g a łę z io n y c h w ło sk ó w ; z y g o m o rf ie z n e ; p rę c ik ó w z re g u ły m n ie j n iż It). z w y k le 5 ; k w ia to s ta n y s z c z y to w e , + bnłdaszkow ate. R h o d o d e n d r o n s c lilip p e n b iic h ii M a s im . — a z a lia S c h lip p c n h a c h a . N isk i k rz e w , 0 ,5 - 1 ( 2 ,5 - 4 ) m w y s. P . s z ty w n e , za m ło d u s /.e z e c m ia s to o w ło s io n e .
Li.
s e z o n o w e , z e b ra n e z w y k le p o 5 tui końcach
g a łą z e k ; o d w ro ln ie ja jo w a te lub ± ro m b o w e w z a ry s ie (-1 -1 0 c m d l.), ± n a g ie z o b u .stron'. K w , go ( l- 2 ) 3 - 6 <
11» n;i p o k ry ty c h g n ic z o łk a m i s z y p u lk a c h ; p rę c ik ó w
10; la le k k o ro n y z w y k le 5, korona
^ o d /.w o iik o w a ta (o k . 5 - 7 c m
), ro ż o w a , z p u rp u ro w y m i p la m k a m i; I V - V , k w ia ty r o z k w ita ją
^ ró w n o c z e śn ie , p rz e d r o z w in ię c ie m liśc i, c z ę s to p o w ta rz a k w itn ie n ie p o d k o n ie c lata. i
^yvs( .
p n .-w sc h . C h in y . P iw . K o re a ń s k i, M a n d ż u ria .
Del«»'- " (,llżc — /’;l nllo t!u c z e rw o n a w e , a je s ie n ią ż ó łte , ró ż o w e lu b p u rp u ro w e ; k w iaty ¡i jiw itn ie n ie o b fite . W y m . i z a s t . — k rz e w c a łk o w ic ie o d p o rn y n a m ro z y , ale p rz y m ro z k i m o g ą
dużo-
S a d z a ć m h 'd e liśc ie i k w ia ty .
Rhododendron lu teu m Sweet (Rh. Jh m iin Ci.Don, Azulen poiitica L.) — azalia ontyjska (różanecznik żólly). Krzgw do 1—2 (—4) m wys., przy często znacznie większej średnicy _kgp, tworzonych przez (odrosły korzeniówe\orue_zo!k()walc ęloski powodują lepkość różnych części "roślin — miodych pędów , pąków, j^ąąów iip. la . sezonowe, odwrolniejajowate do odwrotnielancetowatych ( 6 -1 2 cm ¿]) szorstkie — gęsto orzesione i szczeciniasto owłosione, zwłaszcza na górnej stronie; miocie lepkie. Kw. szerokolejkowate (ok. 5 cm 0), z wipską rurką korony, złoęisUjŹÓItc. lepkie, odurzająco gachnuce; pręcików 5; (k.lV$W(fyl), przed liśćmi lub + wraz z nimi. Wyst. — głównie na Kaukazie i w.górach Anatolii, poza tym na oderwanych stanowiskach na wyspach M. Egejskiego, w pd. Austrii, Słowenii, na Wołyniu, Polesiu, Podolu, na pograniczu Rosji i Kazachstanu; w Polsce tylko w Koluczni (przysiółek Woli Żarczyckiej k. Leżajska, rezerwat), gdzie rośnie na piaszczystym wzgórzu. Poza tym pewna liczba stanowisk sztucznych, na przykład w leśnictwie Malecz między Koluszkami a Rawą M azowiecką i w Świętoszynie k. Milicza; często daje samosiew. Dekor. — bardzo dekoracyjne i silnie padiuące. kwiaty; liście bamne-W jesieni. Liczne odmiany i mieszańce, nie mniej cenne od typu. W ym . i zast. — krzew odporny na mrozy i tolerancyjny w stosunku do gleby; w dobrych warunkach osiąga kilka metrów średnicy i tworzy zarośla; może być stosowany jak o efektowny kt7.eV igielw chronn^ na przykład na skarpach. Zapach kwiatów może powodować omdlenia, bóle i zawroty głowy; wszysikie części rośliny są trujące — również nektar dla pszczół (i. miód!), zwierzęta leśne nie U iszczą krzewów. Ta azalia była wielokrotnie krzyżowana z innymi gatunkami, m.in. z. Rh. japonicum i Rh. niolle (Blume)G.Don. J • 1 . / alia ja p o ń sk a . Krzew podobny do Rh. lufenm, ale przede wszystkim w ow łosieniu brak włosków gruczo j kowaiych- kwiaty innej barwy i hezwonne. P. minie, za miodu skąpo owłosione; pąki prawie nagie. Li. jadw rotaiejajow ale lub jajow alolancelow ale (4 -1 0 ,cm di.), z wierzchu ciemnozielone, spodem .sinawee, skąpo szczeciniasto-ow losione i orzesione. zw łaszcza za miodu. K w . p|;xlobnie ja k : u J H i^ J M a w i — .orał)«, zw ykle 5 - 6 cm 0 , JLow Jiaklac-hogfonaclr na szczycie gałązek; lt< sosiowiKÓżowa, pom arańczow i) lub ceglust.1 t, n a z e w n ą tr z bardzo drobno omszona, ale bez gnięz$)ków; ideiicb i szypulka' szczeciniasto—ow łosione; (IVX^> tut szczycie GieżJisfnych. gahtzek, praw ie rów nocześnie z kwiatami Rh. luteum.
RODZAJ KALMIA — KALMIA *
Wyst. — Japonia. W ym . i za st. — jak Rh. lutemu. Bardzo w artościow a azalia, odporna na w ielokrotnie krzyżowana z innymi gatunkami; wiele^odmian o różnych bar kwiatów, od czvsto białych -do czerwonych.- Popularni; często stosowana n • ogrodników nazw a A zalea nw llis, pznacza najczęściej ten w łaśnie' gatunek 1 raczej jego odm iany i mieszałitję, in iie Rh. m olle G.Don. ’ CZ^
(na c z o ś ć sz w e d z k ie g o b o ta n ik a, u c z n ia L in n eu sza, P o h r K aim a)
( la t. — 7 w A m e ry c e Pn. i n a K u b ie ; u n as w u p ra w ie n a jc z ę ś c ie j 2 g a tu n k i. r
Liczne odm iany azalii, pochodzenia mieszańcow ego, należ;) do kilku zasad niczych grup:
. -w ------
K a h n h i la ti/o /ia L . -— k n h u h s z e r o k o H s tiu t.
• /y ź n ie d o
ló m ), n a g i —
z w y ją tk ie m
k rz e w , u n a s d o o k o ło 3 m
k w ia to s ta n ó w .
w y s. (w
L i. s k rę to lc s ile , n ie c o p o d o b n e d o liści
ta n e c z n ik a ezy la u ro w iśn i, e lip ty c z n e lu b e lip ty e z n o k in c e to w a tc ( 5 - 1 0 c m d l.}, n a s z c z y c ie p s tr e krótko z a o strz o n e , u n a s a d y k lin o w a te ,
M ie s z a ń c e R h .
h ttc u m
z g a tu n k a m i p ó łn o c n o a m e r y k a ń s k im i, ta k im i ja k
RU, ctili!iululaceu
lub
■c ie m n o -,
■t nd sgKKP| z o lta w o ż ić 1o n e J K w . w s z c z y lo w y c lU ^ d a c h p g r o n a c h .J k w iitto s ta tiy i k w ia ty na z e w n ą trz
(M ic h x .) T o n \, R h . ite r ic ly iiw n o id e s ( M ic lix .)S liin n c rs i R h . v isc o su m (L .lT o r r ,, to G ru p a J’erntica cz ||
« riiczo lk o w tilo iiw lo sio n e, le p k ie ; k o ro n a p ra w ic (b iała d o c i e u m o ró ż o w ę} (f. r u b r a K .K o e h ), z ro s ła na
m ie s z a ń c e g a n d a w s k ie (ic h h o d o w le z a p o c z ą tk o w a ł na p o c z ą tk u X IX w . w G a n d a w ie P , M o r f e y
ks/tnlt yzero k iej m ise c z k i ( 2 - 2 ,5 c m ó ) , z t() p rę c ik a m i, fciórych py h u fci z a c z e p io n o s ą w r o ż k o w a ły c h
o s ią g a ją 2 -3 iti w y s., k w ia ty m a ją b a rd z o ró ż n e b a rw y , o d b ia ic j p o c y n o b r o w ą ; k w itn ą w V -V l'
kieszeniach k o ro n y — p rę c ik i u w a ln ia ją s ię z „ k ie s z e n i” , g d y ich c z u le na d o ty k , łu k o w a to d o tej p o ry
K rz e w y s ą c a łk o w ic ie m ro z o o d p o rn e . D o lej g ru p y n a le ż y w ię k s z o ś ć u p r a w ia n y c h , u nas odniiin p o c h o d z e n ia m ie s z a ń c o w e g o . V • M ie s z a ń c e z G ru p y
R u s tic a , b a rd z o
p o d o b n e d o g a n d a w s k ic h , p o w sta ły
p rz e z krzyżowanie
p e ln o k w ia to w y c h o d m ia n a z a lii g a n d a w s k ic h z R h . jt ip iw i a tm ; s ą p e ln o k w ia to w e , k w itn ą w pot.V A z a lie z G ru p y K u a p llill-E x b iiry , lo m ie s z a ń c e R h . n w llu (B ltm ie )G .D o ii z liczn y m i innymi a z a lia m i, o trz y m a n e po ra z p ie rw s z y w A n g lii, p o d k o n ie c X IX w ., p r z e z A . W a te rc ra w szkółkach w IC n ap -Ilill, p o te m m .in . przez. L. K o is c h ild a . r
w y g i^ nitki n ag le p ro s tu ją s ię p o d c z a s „ w iz y ty ” o w a d a — p y łe k tra fia n a s łu p e k lu b o w a d a ; V - V I . Ów. m ała,1(k u lis ta lorebjch. W y si. — w s d i. A m e ry k a P n ., „ s ta n o w y k w ia t” C o n n e c tic u t. D e k o r. — z im o z ie lo n e liś c ie ; e f e k to w n e k w ia ty . W y m . i z a s t .
—
podobne do
w ym agań
różaneczników , g le b y k w a ś n e ! M ie js c a p ó lc ie n is te d o s ło n e c z n y c h — p r z y d o s ta te c z n e j w ilg o tn o ś c i globy; o d p o rn o ś ć n a m ro z y n ie z u p e łn a . L iś c ie tru ją c e .
RODZAJ DABOECIA — DABECJA “ RODZAJ LEDUM — BAGNO ' (o d irlan d zk ieg o ś w ię te g o — D a b e o k a ) (gr. led o n , le d o s i lac, led o n , ie d a — staro ż ^ tn e , p o c h o d z ą c e z języków sem ick ich , o k reśle n ia z rodzaju C istus, źró d ła sil!n ie p a c h n ą c e j żyw icy z w an ej J a d a n u m " )
krzewów G a ł. — 2 n a w y b rz e ż a c h O c e a n u A tla n ty c k ie g o , o d W . A z o rs k ic h i H is z p a n ii p o Irla n d ię ; u n as w upraw ie n a jc z ę ś c ie j je d e n z n ic h .
G a l. — 3 - 4 w c h ło d n y c h i a rk ty c z n y c i r e g io n a c h p ó łk u li p ó łn o c n e j, z a lic z a n e o b e c n ie raczej do ro d z a ju R h o d o d e n d r o n ; w P o ls c e ro ś n ie d/.i .o I g a tu n e k . L e d u m p a lu s tr e L. {R h o d o d e n d r o n nIn te n to s u m H a rm a jn ) b a g n o p o s p o lite . Z im ozielony j u v.cw , o łu k o w a ty c h g a łą z k a c h , pukU idiąiuJytdi^jdę w d o ln e j c z y śc i n a z ie m i (d o } m w y s., zw ykle n iż sz y ); zïtlfinffîtvcziW ? 1*.
z ^ -a n ly m ,
w tU m sL y .m -o w d o sien iein .
L i. v s k r ę lo lc g lc , .k tótkoygoiikow c,
- .w :|s k a la iic e u w a tc ( 2 - 5 c m dl.)', o s ih u e ^ p o c ijm n tc ly in b rz e g u , z w ie rz c h u j ą e iim o zm 1o n e , sz y b k o nagie i b ły s z c z ą c e , s p o d e m trw a le, r ta ia .J llc m c a lo Ig w iL is io jic . K u . p o w o l n y c h jji ) p ła tk a c h k o ro n y i długich p rę c ik a c h w lic z b ie o k o ło 10; d r o b n e j 1 - L 5 c m 0),C bjąle! w s z c z y to w y c h ^ b a |^ c h o g « ą _ w c h j zapach siln y , U u ^ z ą c y .; ( V ^ i ( V n ) . O w o k aj ąc a o d n a s a d y ^ k la p a m i. W y s t. — o g ro m n y , w o k ó łb ie g u n o w y ż a s łęg”lu P p Ó l k u I i p ó łn o c n e j, n a to rfo w is k a c h i w borach b a g ie n n y c h ; w P o ls c e n a n iż u i w n iż sz y c h p o ło ż e n ia c h g ó rs k ic h , w b a g ie n n y c h b o ra c h so sn o w y c h , na b a g n a c h i to rfo w is k a c h w y s o k ic h i p r z e jś c io w y c h . P o d (c z ę £ c io w sj)o c h ro n ą . W y m . i z a st.
- k rz e w w u p ra w ie w ła ś c iw ie n ic s p o ty k a n y ; k r ó ik o w ie c z n y . C a ła ro ślin a jest
tru ją c a (ta k ż e m ió d ; p a trz te ż o p is V
D a h o ecia e a n ta b r ic u ( H u d s.)K .K o c h — d n b e c ja k a n ta b r y js k a . Z im o z ie lo n a k rz e w in k a , o c ie n k ic h , w znoszących
się
g a łą z k a c h ,
d o r a s ta ją c a
do
2 0 -4 0
c m ;, ró ż n e
c z ę śc i
r o ś lin y
p o k ry te
d łu g im i,
g ru czo łk o w a ty m i w io s k a m i. L i. s k rę to le g łe , g ę s to u ło ż o n e n a ło d y ż k a c h , e lip ty c z n e ( 6 - 1 2 m m d l.), na szczycie z a o s trz o n e , z siln ie p o d w in ię ty m b r z e g ie m , z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e i b ły s z c z ą c e , o d s p o d u biało, filc o w a to
o w ło s io n e .
Kw. w
w y d łu ż o n y c h , s z c z y to w y c h
g ro n a c h ; k o ro n a z ro s ło p ln tk o w a ,
b cczu łk o w ata (o k . i c m d f j , z 4 d ro b n y m i, o d g ię ty m i ła tk a m i, p rz e w id u ją c a ; r ó ż o w a , p u rp u ro w a łu b biała; (V I ) V H - I X ( X ) . O w . to re b k a . W y s t. — w z d łu ż a tla n ty c k ic h w y b rz e ż y , o d H is z p a n ii p o Irla n d ię . D e k o r. — g ę s te , n is k ie k rz e w in k i o b a rd z o d łu g im o k re s ie k w itn ie n ia ; k w ia ty d o ś ć d u ż e — j a k na tak d ro b n ą ro ś lin ę ; n e k ta r o d a jn e — trz m ie le i p s z c z o ły ra b u ją n e k ta r, w y g r y z a ją c d z iu rk i u n a sa d y rurki k o ro n y , d o k ła d n ie ta k , j a k w k w ia ta c h ro d z im e g o ż y w o k o s tu le k a rs k ie g o , S y in p h y titm o ffie b u d e L. W ym . i z a s t. —
g le b a
le k k a , o k w a ś n y m
o d c z y n ie , n ie
p r z e s y c h a ją c a ;
m ie js c a
s ło n e c z n e
w pływ a n a o b f ito ś ć k w itn ie n ia . N ie w p e łn i m ro z o o d p o rn a .
w c z a s ie k w itn ie n ia n a d a l u ż y w a n e s ą ja k o ś ro d e k p r z e c iw m o lo m ; d a w n ie j także, d la z w ię k sze n ia „ m o c y ” p iw a .
* D a w n ie j —* d o ro d n ia . A n g . k a im ia , c / e s . m a rn o ta , n ie m . L o rh e e rro s e , ro s. K aju.M itii. 1 D a w n ie j „ ś w in ie b a g n o . A n g . le d u m , c / e s . ro jo v m k , u ie m . P o rst, ro s. G ary jm n u K .
do
p ó łcicn isly ch ; n a w io s n ę w a rto p rz y c ią ć z e s z ło r o c z n e p ę d y , c o z a g ę s z c z a k ę p y d a b c c ji i k o r z y s tn ie
* * Ą n g , fîish h e a th , e z e s. d a b ć e ie , irsk ÿ v fes, n ie m . Iris c h e I le id e , G la n z h e id e , ro s. / t a f i e U H «.
• W
RODZAJ VACCiNIUH/i-
I1’
! i i |
BORÓWKA 1 ŻURAWINA*
zwa p rz e n ie sio n a — z e w zg lę d u n a kolor o w oców — z e s ta ro rz y m sk ie g o o k re ś le n ia rośliny o ciem n o n ie b iesk ic h k w iatach , yaccin iu m nigrunt = h y ac in th u s)
j
in su lin y ); ja d a n e n a s u r o w o i w p r z e tw o ra c h (so k i, d ż e m y ,
w in a ifp .). B a rd z o d o b ra ro ś lin a
;iiń d ć ]^ ą ]n a ,J ^ \v i a (y o d w ie d z a n e p rz e z p s z c z o ły i trz m ie le .
Rys. 187. D a b o e c ia c an tabrica (1), G au ltheria p ro c u m b e n s (2)
V (ic c in iu m v lif> in o m m
L. —
b orów ka
b a g ie n n a
( lo c h y n ia , p ija n ic a , s o la n k a ). N a jw y ż s z a
z k rajo w y ch b o ró w e k — k rz e w d o 0 ,8 -1 m w y s., z p o d z ie m n y m i ro z ło g a m i. P . o b łe , m ło d e ± tTwIóśibhe; w ierzch o łek p ę d u z a m ie ra . L i. se z o n o w e , o d w r o łn ie ja jo w a le lu b o k n ig la w e ( 1 - 3 c in d l.), e a ło b rz e g ie , o d spodu s in o n ie h ie sk ie. K w . na sz c z y ta c h u b ie g ło ro c z n y c h p rz y ro s tó w , p o je d y n c z o lu b w sk ą p o k w ia io w y c h gronach; k o ro n a b e c z u łk o w a ta , b ia ła lu b ja s n o r ó ż o w a ; V - V I . O w . k u lis ta w a ja g o d a (d o 12 m m 0), n ic b ie sk o c z a m a z s in y m n a lo te m , m ią ż s z b ia ła w y , s o k b e z b a rw n y , n ie p la m i; V JJ -X . W y s t. — na to rfo w is k a c h
o g ro m n y ,
w o k ó łb ie g u n o w y
w y so k ic h
i p rz e jś c io w y c h ;
z a s ię g w
na
P o ls c e
p ó łk u li
p ó łn o c n e j,
ro ś n ie ta m ,
g d z ie
w
b o ra c h
z n a jd u je
b a g ie n n y c h , o d p o w ie d n ie
sied lisk a, c z ę s io w ra z z L c d u iu p a lu s fr e . W w y s o k o g ó rs k ic h .m u ra w a c h , b o r ó w e z y s k a c h b a ż y n o w y c h
PODRODZINA YACCINIOIDEAE — BORÓWKOW E
i b o ró w e z y s k a c h b o ró w k i c z a rn e j w y s tę p u je p o d g a tu n e k h a ln y
_________
' .
,
V. u łią in o s u m su b sp . g a u łth e r h ic łe s
i
M ię d z y in n y m i p rę c ik i c z ę s to z łu g o w a ty m i w y ro s tk a m i; z a k )ż n ia g ó rn a lu b d o ln a ; k o ro n a opada p o p r z e k w itn ię c iu ; o w o c e m ja g o d a , p e s tk o w ie c lu b to re b k a , k tó ra o tw ie r a ją c się, p ę k a śro d k iem z e w n ę trz n y c h ś c ia n o w o co li,sik ó w .
:|! A n g . b h ie b e rry , b i 1b b r r y > r 11cherry i c ra n b e rry , e z e s. b ru s n ic e , b o ru v k a i k fik v a , n ie n i. \
H eid elb eere, P re is s e łb e e re i M o o s b e c re , ro s. ucpH H K a i lo n o icn a. Ż u ra w in y s ą c z ę s to z a lic z a n e d o ^
o d ręb n eg o ro d z a ju O sy c o c c u s .
442 ^ ,
j
443
, liciiiosiim', w P o ls c e ro ś n ie g łó w n ie n a p ó łn o c y , ta m , g d z ie z n a jd u je o d p o w ie d n ie s ie d lis k a — * "tic w sz y stk im to rfo w is k a w y so k ie . G a tu n e k le lro p io id a ln y . f * ’ ^yym . i z a s t. — d z ik a k rz e w in k a o w o c o w a ; ja g o d y -
z b ie ra n e je s ic n ią i z im ą
z a w ie r a ją m .in .
j ■5 kvvosii c y try n o w e g o i w ita m in C i P, są b a rd z o z d ro w e , c e n io n e w p rz e tw o ra c h , z w ła s z c z a „d o
mię.«1V a cciu iu m m ic r o c a r p u m
( 'h u c z . e x R u p r .H lo o k .f . ( O x y c o c c o s m ic r o c a r p u s T u rc z . cx R u p r.,
■ ■■iiiinm o x v c o c c o s s u b sp . m ic r o c a r p u m (T u rc z . e x R n p r.)A .B ly tt) — ż u r a w i n a d r o lm o w o e o w a 'ąifiwina d ro b n o lislk o w a ). K rz e w in k a p o d o b n a d o ż u ra w in y b ło tn e j, a le w s z y stk ie je j c z ę śc i d ro b n ie js z e ; ,
tym liśc ie
( r ó jk ą tn o ja jo w a te .
na
s z c z y c ie
o s tre ,
k w ia ty
z w y k le
p o je d y n c z o ,
na
±
n a g ic h
b u l k a c h , z p o d k w ia tk a m i w ich d o ln e j c z ę ś c i, o w o c e j; g ru s z k o w a le . >Z^ W y s l-
z a się g p o d o b n y d o z a się g u V. o x y c o c c o s , a le „ p r z e s u n ię ty ” b a rd z ie j na p ó łn o c ; w ca łej
P o lsc e w ro z p ro s z e n iu . G a tu n e k d ip lo id a ln y . V a c cin iu m m a c r o c a r p o n A ito n — ż u r a w i n a w ie lk o o w o c o w a (ż u ra w in a a m e ry k a ń s k a ). K rz e w in k a mlobna do ż u ra w in y b ło tn e j, a le liśc ie d o 1.8 c m d l., p o d lu g o w a le , n a s z c z y c ie o k r ą g ln w e , p ła sk ie — biM«iem L n ie p o d w in ię te , o w ię k s z y c h o w o c a c h ( 1 - 2 c m 0). W yst. —- p n .-w sc h . A m e r y k a P n. W ym . i z a s t. — w o jc z y ź n ie z n a n y d z ik i k rz e w o w o c o w y , u p ra w ia n y ta k ż e n a p la n ta c ja c h
R y s . 1 8 8 . V a c c in i u m m y r tillu s (1 ), V. v i tis - id a e a (2 ), V. o x y c o c c o s (3 ), V. u lig in o s u m (4 )
z rzadka i u n as, na p rz y k ła d w o d m ia n ie ‘P ilg r im ’. (D ig e lo w )S .B .Y o u n g , k lo ty w p rz e c iw ie ń s tw ie d o w y stę p u ją c e g o n a n iż u i w n iż sz y c h p o ło że n ia ch g ó rs k ic h
p o d g a tim k u
iio in in a ly w n e g o
nic. je s t
te tn tp io id e m ,
le c z d ip lo id c m
—
n isk im
V a c cin iu m G r u p a B o r ó w k a W y s o k a ( V a c c in iu m x c o v illc a m im B u tk u s et P lis z k a . V. c o r y m b a s u m
k rzew em
liort mm L.). K rzew w y so k o ś c i 1 -2 m . h i . s e z o n o w e , ja jo w n to la n e e to w n te d o o d w r a tn ie ja jo w a ly c h
o d r o b n ie js z y c h liśc ia c h i k w ia ta c h . W y in . i z a s t . — d z ik i k rz e w o w o c o w y , o z n a c z n ie n in ie js z y m z n a c z e n iu n iż p o p rz e d n i gatuneko w o c e s lo d k a w o m d le , z a w ie ra ją w ię c e j w ita m in . O d u r z a ją c e d z ia ła n ie s p o ż y ty c h ja g ó d w y n ik a z tego' że s ą o n e b a r d z o c z ę s to p o k ry te tru ją c y m p y łk ie m b a g n a p o s p o lite g o , z w ła s z c z a w s u c h ą , b e/d eszczo w ą pogodę.
(3-12 cm d l.). ± c a to b rz c g ic . K w . z e b ra n e p o 3 - 1 5 w g ro n a , n a k o ń c a c h k ró tk ic h g a łą z e k ; k o ro n a cylindryczna (2 c n i d l.), b ia ła lu b z ie lo n k a w a , c z a s e m z a ró ż o w io n a ; V , w ra z z liść m i. O w . k u lis ta lu b plaskokulisla ja g o d a ( l , 5 - 2 ,5 c m 0 ), g ra n a to w a , z s in y m n a lo te m ; V il - V III. Grupa o w o c o w y c h o d m ia n u p ra w n y c h , o f e ro w a n y c h z w y k le ja k o fo rm y V a c c in iu m c o r y m b a s u m L „ czyli borów ki w y so k ie j. W r z e c z y w is to ś c i s ą to p o lip lo id a ln c , c z ę s to w ie lo k ro tn e m ie s z a ń c e r ó ż n y c h
■ V a c c in iu m
v itis -id a e a
L.
—
b o ró w k a
c z e rw o n a
( b r u s z n ic a ,
b ru s tu c a ,
c z e rw o n a
jagoda),
j a n t o z i c l o n f t k rz e w in k a . z w y k łe d o 2 0 ( - 3 0 ) c m w y s ., zfW id ź ie m iiy m ijo z lo g a m ? ', p ę d y zakończone p ą c z k a m i. I*, ¿¡ble, za m ło d u d e lik a tn ie „o w ło s io n e . h i . z w y k le o d w r o ! m e |a |o w a te , o k o ło I - 2 cm d l, s k ó rz a s le ,
o
p o d w in ię ty m
z b rązo w aw y m i
k ro p k a m i
b rz e g u , lic z n y c h
z
w ie rz c h u
g ru c z o lk ó w .
c i e m n o z ie lo n e Kw.
i
b ły s z c z ą c e ,
na s z c z y ta c h
g a łą z e k ,
spodem w
sinawe,
p rzew isających,
gatunków, k tó re ro s n ą w A m e ry c e P n ., a w s z c z e g ó ln o ś c i V. a u s tn d e S m a ll, V. u n g n s tifo liiu n A it. i V. a in m b o siim L. W P o ls c e c o r a z c z ę ś c ie j u p ra w ia n e ; w z a c h o d n ie j c z ę śc i k ra ju ta k ż e n ie lic z n e s ta re , zdziczałe p la n tacje. D e k o r. — o b fite , d o b rz e w id o c z n e k w ia ty ; je sie n n e p r z e b a rw ie n ie liści — c z e r w o n o b r ą z o w e , szkarłatne.
g ę s ty c h g ro n a c h ^ k r o t n e , k o ro n a Ciiwrc ik o Jz w o t i i b j â i ^ o d łu g ic h , o d w in ię ty c h la tfa ic h Æ a l à j u b m zów ąjS V --V I. O w .
k u lista ja g o d a
(o k .
8
mm
p ), p rz e d
d o jr z e n ie m (Jnaia,.. p o te m
c z e rw o @ >
RODZAJ ANDROMEDA — MODRZEWNICA*
( V I I ) V U l- I X . W y s l. — o g ro m n y , w o k ó łb ic g tm o w y z a się g ; w P o ls c e d o ś ć p o s p o litą w h o ra c h , o d su ch y ch po b a g ie n n e , na p o la n a c h i w w y s o k o g ó rs k ic h m u ra w a c h ; n a g le b a c h u b o g ic h i k w a ś n y c h , w m iejscach z w y k le b a rd z ie j .suchych n iż V. in y rlilliis , od k tó re j je s t rz a d s z a i b a rd z ie j S w iallo żąd n a. D e k o r . — w y s e le k c jo n o w a n e k lo n y s ą ro ś lin a m i o w o c o w y m i i o z d o b n y m i z a ra z e m (n a przykład w y ją tk o w o o
o b fic ie o w o c u ją c a o d m ia n a
m n ie js z y m
z n a c z e n iu
‘K o ra llc ’). W y m , i z a s t . —
n iż c z e rn ic a ; o w o c e
kw aśne,
m a ją
d z ik a k rz e w in k a ow ocow a
p o d o b n a, w a rto ś ć
(w ię c e j
V a c c in iu m o x y c o c c o s L. (O x y c o c c o s o x y e tic c o s (L .)A d o Ip lii, O. p u lu s ir is l’ers ., O. qo o d ríp eta iu s ż u r a w in a b lo ln a . Z im o z ie lo n a k rz e w in k a , o p e łz a ją c y ch , n itk o w a to cienkich
p ę d a c h (d o i m d l.), h i. d ro b n e , 4 -1 2 (- 1 5 ) m m d l., ją jo w a te d o ja jo w a to c lip ty c z n y c h , n a s z c z y c ie tępe, z p o d w in ię ty m b rz e g ie m , z \v ierzch ri .c ie m n o z ie lo n e , spod em , n ic b ie sk ą iy o z ic lo n c , z g ru c z o łk a m i. Kw. na k o ń c a c h p ę d ó w , w p o d n o s z ą c y c h się . k ilk n k w ia lo w y c h tg r o n a e h j z w ie sz o n o , n a w y p ro sto w a n y c h (do 3 ,5 c m tli.), o w ło s io n y c h s z y p u lk a c li ( p o d k w ia tk i o s a d z o n e z w y k le p o w y ż e j p o ło w y s z y p u lk i); korona b a rd z o g łę b o k o ro z c ię ta
4 p ła tk i ± w o ln e , o d g ię te /r o z o w c p - A /- V I I I . O w . k u lis ta ja g o d a (zw ykle
1 -1 ,5 c m « ) / c'z e rw o n a ( n ie d o jr z a ła
G u t. — 2 (w e d łu g in n e g o u ję c ia ty lk o I) na p ó łk u li p ó łn o c n e j, w o k ó lb ie g u n o w o ; w P o lsce 1 g a tu n e k .
witamin,
z w ła s z c z a P ), s ą c e n io n e p rz e d e w sz y stk im n a k o n fitu ry („ d o m ię s a " ). R o ś lin a le c z n ic z a (arb u ty n a).
S c liin z et T h e ll.) —
(Andromeda — w mitologii g reck iej có rk a C e le u s z a i K asjo p ei, przy k u ta d o skaty, m iała sto p y z a n u rz o n e w wodzie — tak jak m o d rz ew n ica n a b a g n a c h Laponii; g w iaz d o zb ió r A n d ro m e d a n a p ó łn o cn y m n ieb ie — „p onad" n atu raln y m z a s ię g ie m g atu n k u )
b ia ła ); ja g o d y le z ą n a p o d u c h a c h m c h u d o w io s n y ; bardzo
i
A n d r o m e d a p o lifo lia
Krzewinka lub ..niski k rz e w ,
h. —
m o d rz e w n ie n
p o s p o lit a
( m o d r z e w n ic a
p ó łn o c n a ). Z im o z ie lo n a
I 0 ~ 3 0 ( - 5 0 ) c m w y s.;C z" p o d z ie m n y m i rozlo g atiih * I*, tń e n k ic , w io tk ie
i — p o d o b n ie ja k in n e c z ę śc i ro ś lin y
n a g ie . L i. skTętóTegie, w ą s k o p o d lu g o w a le lu b - la n c e to w a te
(1,5-3,5 cm d i.), z w y k le n a s z c z y c ie o s tre , b rz e g ie m s iln ie p o d w in ię te , z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e , od spodu n ie b ie s k a w o z ie lo n c o d n a lo tu . K w . w s z c z y t o w y c h . b a ltta c h a g ro n ą ę ll, z w ie sz o n e ,(T w k ro tn e , korona fh cczulkow iital< 'r ó ż o w a N a k i s z y p u lk i; V —V I I (V III). Ow-. w z n ie s io n a n a s z y p u lc e to re b k a , pękająca o d s z c z y tu ; V li 1—IX. W y st. - o g ro m n y , w o k ó lb ic g u n o w y z a się g ; w c a łe j P o ls c e , z w ła s z c z a n a P o je z ie rz u P o m o rs k im ; na to rfo w isk ach w y s o k ic h i p rz e jś c io w y c h , w b o ra c h b a g ie n n y c h , z ż u ra w in a m i. R o ś lin a tru ją c a .
k w a śn e . W y s t. —
z a się g w o k c iib ie g u n o w y , ale a ie s ię g a lak d a le k o n a p ó łn o c , ja k
V. v itis -id a c a czy
* A n g . n n d ro m e d a , ro s e m a ry , c z e s. k y h a n k a , n icm . R o s m a rin h e id e , L a v e n d e lh c id e , ro s. iioflCien.
445
« M l»
RODZAJ A R C T O ST A P H Y LO S — MĄCZNICA* (z gr. a rk to s = n ie d źw ied ź + s ta p h y lo = g ro n o )
G u l. — o k o ło 5 0 w zncli. A m e ry c e Pn. i Ś r o d k ., I g a tu n e k w o k ó lb ie g u n o w o , i o n w Polsce g a tu n e k e u ro p e js k i z a lic z a n y je s l o b e c n ie ra c z e j d o ro d z a ju A ir l o u s , ja k o / i . a lp in u ( L . ) N i e d ) A r c l o s l a p h y lo s u m - u r s i (L .)S p re n g . — m ą c z n ic a le k a r s k a . Z im o z ie lo n a , p ło ż ą c a krzewi,));, p ę d y ty lk o rz a d k o się z a k o rz e n ia ją ); tw o rz y r o z le g le , g ę s ie k o b ie rc e , jp. c ie n k ie , z wyraźnyiriTśl-id p o o p a d ły c h liśc ia c h . L i.; s k rę lo ję g le , o d w ro łn ie ja jo w a le (1 ,5 3 c m d l.), o p ła s k im lu b ty lk o niczna p o d w in ię ty m b rz e g u ( p o d o b n e liś c ie V a r n m m u ..y im - iih i e a m a i» p o d w in ię ty b r /c g i cien n y , o d s p o d u ), z w ie rz c h u c ie m n o z ie lo n e , sk o rz n s lc . K w . p o k ilk a , z w ie s z o n e w k ró tk ic h , sz czy tó w Kj-ona eliC Ś ^y ro ln e, k o ro n a (h c c z u lk o w n tn. b ia ła lu b ro z o w h : ( I V ) V - V I . O w . k ulistyC jiestkow iec (6 -g * * 0 ),< ezeń » m n ^, b ły s z c z ą c y , m ą c z y s ty ; V II -IX i p r z e z z im ę . mi1' W y s l. —
w ie lk i,
w o k iilb ie g u n o w y z a s ię g ;
w P o ls c e w w id n y c h
b o m c li so sn o w y ch (zesraj)
A rc to sH ip h y lo -C u lU m c tu m ). P o d (ć z ę ś c io w ą )o c h ro n ą . D e k o r . — z im o z ie lo n e k o b ie rc e ; trw a le o w o c e . W y m . i z a s t. —
p io n ie rs k a ro ślin a ubogich
s u c h y c h g le b , n a p ia s k a c h i ru m o s z u sk a ln y m , w s ło ń c u lu b p ó łc ie n iu ; m o ż e b y ć s a d z o n a jako roSlina o k ry w o w a na s u c h y c h s k a rp a c h , p o b o c z a c h d ró g ilp. K w ia ty m lo d o d a jn e j o d w ie d z a n e p rz e z pszczolv i tr z m ie le ; ro ś lin a le k a rs k a (liśc ie ).
RODZAJ CHAMAEDAPHNE — CHAMEDAFNE** (z gr. c h a m a i = niski -i d a p h n e = w aw rzyn, s tą d sta ro rz y m s k a c h a m a e d a p h e = D a p h n e laureola)
C lu u im e th ip h n e c a ly c n la h i (L .)M o e n c b — c h n m c d n li ic p ó łn o c n a (je d y n y g a tu n e k ). Zimozielony k rz e w , o w z n ie s io n y c h , łu k o w a to ro z p o s ta rty c h p ę tla c h , u n as z w y k le d o 0 ,5 n i w y s. (o d podobnych k rz e w ó w L eucotU oi: ró ż n i się la rc z k o w n ly m o w ło s ie n ie m m ło d y c h p ę d ó w i liśc i). L i. skrętolegle, k r ó lk o o g o n k o w e , w ą s k o e lip ty c z u c lu b la n c e to w a te ( 1 - 5 c m d l.), ± c a lo h rz c g ie , le k k o podwinięte z w ie rz c h u c ie m n o -, a s p o d e m s z a ro z ie lo n e , z w ła s z c z a o d s p o d u p o k r y te ta rc z k o w a ly m i wioskami, p o c z ą tk o w o s z a ra w y m i, p o le m rd z a w y m i. K w . 5 -k ro ln e , k o ro n a b o c z n ik o w a ła , b ia ła ; k w iaty zwisające w s z c z y to w y c h , je d n o s tro n n y c h g ro n a c h ( 4 - 12 c m d l.), u listn io n y c h c o r a z d ro b n ie js z y m i listk am i — po I k w ie c ie w k ą c ie k a ż d e g o listk a ; IV -V (V 1 ). O w . to re b k a . W y .st. —
w o k iilb ie g u n o w y z a się g ; w P o ls c e g a tu n e k g in ą c y , na k ilk u ty lk o stan o w isk ach na
P o je z ie rz a c h i N izini c M a z o w ie c k o -P o d ła sk ie j — n a lo d o w is k a c h w y so k ich , rzad z iej w b o ra c h bagiennych; ro z m n a ż a się u n as w y łą c z n ie w e g e ta ty w n ie (7). R o ś lin a tru ją c a , n ie u p ra w ia n a . P o d o c h r o n ą gatunkową.
RODZAJ PIERIS — PIERIS *** (gr. i lac. pieris = m u z a; P iorydy były m itologicznym i k o n k u ren tk am i m uz)
G a l. — 7 we wsch. Am eryce Pn. i wsch. Azji; u nas w uprawie 3 gatunki, z tego 2 częściej. * M ą c z n ic ą n a z y w a n o u n as d a w n ie j ró w n ie ż S o r b m a r ia . N a z w y w w ie lu ję z y k a c h odnoszą się d o p o ż y w ie n ia n ie d ź w ie d z i (la c . u v a = g ro n o + u rs u s = n ie d ź w ie d ź ): an g . b e a rb e rry , czes. m e d v ik lic e , n ie m . B iire n tra u b e , ro s. T o /io itim iiK a . ** C z e s . ly k o v e íe k , n ie m . Z w c rg lo rh c e r, T o rfg riin k e , ro s. xaM e/rat].)ne. * * * A n g . p ie ris , c z e s. p io ris, iio fćik , d n ts lu v c c , n ie m . P ic ris, W c is s g lo c k c n s tm u c h , ro s. n ep tte.
■ L 'u v l i d c u t Fot. 121
!
to V -K ić ' .-^Ą [ Pieris japonica (Thunb. ex M urray)D .Don ex G.Don — pieris j.j ^Z im ozielony, gęsty krzew, do 2(3) m wys. P. nagie. Li. skrętoległe, skunf0,'>Sl
(¡¡nillhcruj p r o c u m b e m
L.
g o lt e r ia p e ł z a ją c a . Z im o z ie lo n a , n isk a k rz e w in k a , z p o d z ie m -
, ,j r;V /lo g a m i'i w y p r o s l o w t n i y ^ ^
do
KH- 1 5 ) c m
w y s .; ró ż n e c z ę śc i
"’' la li.) p a l i m i k a m fo rą — z a w ie r a ją b o w ie m s a iic y ła n n ic t y j u *. L i. s k r ę to le g łe , k m t k o o g o n k o iw |,l|iVi(l||lil.ja jo w a tc ' >■
lub e lip ty c z n e T 2 - 5
c m d l.), b rz e g ie m
u ś c is k i k n rh o w a n o p ilk o w a n c . s k o rz a s lc
b ły sz c z ą c e ; ju ijiirlo d s z e c z ę s to u z c iw u u c lu l i,e / e i\ \o n o b r ą z o w e . K w . p o je d y n c z o , w k a ta c h
'■«ci zw isają m L ia ó lk ie lt- s z y p u lk u c lu k o ro n a ( b c c z u lk o w u la ;\b ia ln , c z a s e m y| y l i l ( i \ )
O w . rz e k o m e , p o d o b n e d u f |agod" ) d
id m m 0 )
le k k o ro z o w o n a h ie g la ;
1 In ie b fG o to c z o n a z m ię ś n ia ly m .
./ 0W o ijy n r: 5iilnio a r o m a ty c z n y m k ic lic lic m — w śro d k u b ia ły m i g ą b c z a s ty m ; V III i d o w io s n y . \V yst. - w sc h . A m e ry k a Pn. D c k o r. — z im o z ie lo n e k o b ie rc e
D ckor. — wczesne kw iaty — obficiej kwitnie w miejscach naslonecznion zim ozielone liście, najmłodsze czerw one J t i b . j ^ r w o n o ^ o w e r W r » j ^ ’ zw łaszcza o liściach długo czerwonych. W ym . i zast. — ja k zimozielony h różaneczników. W cieplejszych regionach kraju — mrozoodporny. Cala roślina trująca
a le
r o z r a s ta ją
się
w o ln o ;
ła d n e ,
b ły s z c z ą c e , je s io n ią
.¿erwieniejące li s u e , o z d o b n e i b a rd z o trw a le o w o c e . W y m . i z a s t. — w y trz y m a ła na m ro z y (in n e „ m u ld f’
b a rd z n ą w ra ż liw e ), d o b rz e ro ś n ie n a g le b a c h le k k ic h , p r z e p u s z c z a ln y c h , a le n ic p rz e s y c iła -
i, św ie ż y c h , o le k k o k w a ś n y m o d c z y n ie , w p ó łc ie n iu . In n e g a tu n k i, c iio ć c z ę s to lia rd z o o z d o b n e ,
sną ti n as g o rz e j, c z ę s to m a rz n ą — n a p rz y k ła d G. s h a lla n P tirsh , o d u ż y c h liśc ia c h , k w ia ta c h ,v w ydłużonych, je d n o s tro n n y c h g ro n a c h i n ic h ic s k o c z n rn y c h , s m a c z n y c h o w o c a c h , c z y G . n iiq n r iia n n
P ie r is J l o r ib u n d a (P m s h )B e n th . ct H o o k .f. — p i e r i s k w ie c is ty . R ó ż n i sic; o d p o p rz e d n ie g o pęda •
Tnkeda, 0 b ia la w y c li o w o c a c h .
o w ło s io n y m i za m lo ilu , liść m i b rz e g ie m o rz ę s io n y m i, g ę s ty m i „ s z e le s z c z ą c y m i” '■kwiatostan'0" '1 o s z ty w n y c h , s lc rc z ą c y c li o s ia c h i k o ro n ą z, w y ra ź n y m i, w y p u k ły m i ż e b ra m i. * W y s t. — w sc h . A m e ry k a Pu.
RODZAJ LEUCOTHOÉ — LEUKOTOE (KIŚCIEŃ) **
D c k o r . — h a rd z ie j o k a z a le k w ia to s ta n y . W y m . i z a s t . — jak / ’. ja p o n ic a. ( L e u l i o t e a — j e d n a z b o g i n e k m ito lo g ii g r e c k i e j ) " '
RODZAJ ENKIANTHUS — ENKIANT * G u l. — o k o ło X, .g łó w n ie w A m e ry k a c h , k ilk a w e w sc h . A zji i na M a d a g a s k a rz e ; w P o lsc e
( z g r . e g k y o s = b r z e m i e n n y + a n l h o s = k w i a t ; d u ż e , b a r w n e , p i a t k o k s z t a l t n e p o d s a d k i E . q u i n q u e f l o r u s L our o ta c z a ją k w ia to s ta n )
w upraw ie z rz a d k a k ilk a g a tu n k ó w , n a jc z ę ś c ie j je d e n . L c u c o th o e f o n t a n e s i a n a
G a t . — 10 o d H im a la jó w p o J a p o n ię .
£
( S lo u d .) S lc u m e r [L. c a lc s lia c i a u c t., /.. ic u llc ri ( W illd .) N .C .M d v in )
— Icu kotoc w a w r z y n o w e (ki.ścicii w a w rz y n o w y ). Z im o z ie lo n y k rz e w , o łu k o w a to r o z p o s ta rty c h ,
}
zygzakow atych g a łą z k a c h , c z e r w o n o n a b ie g ly e h z a m io d u i o d stro n y n a s ło n e c z n io n e j. L i. s k rę to le g łe , '• E n k ia n th u s c a m p a n u la t u s (M iq .)G .N ic h o ls o n — e i i k i a n t d z w o n k o w a ty . K rz ę w u n as d o około
na o g o n k ach
1 -1 .5 c m d l., jn jo w n to la n c e lo w a le
(fi
15 c m d l.), d lu g o z a o s tr z o n e , b rz e g ie m
g ę s io
3 in w y s. P . ± w o k ó łk a c h . L i. s ę z.onow e, s t a l u k g l s , s k u p io n e n a s z c z y ta ch g a łą z e k , elip ty czne
pilkowane, s k ó rz a s le i b ły s z c z ą c e . K w . w g ę s ty c h , w ie lo k w ia to w y c h , b o c z n y c h g ro n a c h (d o fi () cm
(3 -7 cm
dl.), w y ra sta ją c y c h w k ą ta c h liśc i w s z c z y to w e j c z ę śc i p ę d u ; k o ro n a c y lin d r y c z n a , h ia la ; V (V I). O w .
d i.), b r z e g ie m .o ś c is to
z ą b k o w a n e. o b u s Im n n le --sz c z e c u iia s U i_ . o w ło s io n e . K w .(jl5 > o l!!e,
w sz c z y to w y c h ., p r z e w is ą j ą s y e łu g ro n a c h ; k o ro n a
d z w o n k o w a ta , t k i-em o w o żó lm
z .ezcrw o iiiu v y n ii
(mekka. W y st. — g ó ry p d .-w sc li. A m e ry k i Pn. D e k o r. b ły s z c z ą c e , z im o z ie lo n e liśc ie , za m io d u i je s io n ią (z im ą ) c z e rw o n e ; in te re s u ją c y
ż y łk a m i (c z a s e m b ia ła lu b c z e rw o n a w a ); V (V l). O w . |m ć h 'G > n a w z n ie s io n y c h s z y p u lk a c h . W y s t. — J a p o n ia . ^ D c k o r . — ła d n e k w ia ty , liśc ie je s ie n iu c z ę s to c z e rw o n e . W y m . i z a s t . — p o d o b n e d o wymagań
pokrój; k w ia to sta n y n ie ste ty s ła b o w id o c z n e , j : s c h o w a n e p o d liść m i. W y m . i z a s t .
az a lii — g le b a p ró c h n ie z n a , ś w ie ż a i k w a ś n a , m ie js c a s ło n e c z n e luli p ó ie ie n is te ; d o ś ć d u ż a o d p o rn o ść na m ro z y .
świeża —- z w ła s z c z a la te m
g le b a k w a śn a ,
i je s io n ią m u si b y ć d o s ta te c z n ie w ilg o tn a , p rz e p u s z c z a ln a , s ta n o w is k o
póieieniste lu b s ło n e c z n e ( w ó w c z a s liśc ie in te n s y w n ie j z a b a rw io n e ).
RODZAJ GAULTHERIA — GOLTERIA (GAULTERIA)** ( n a c z e ś ć k a n a d y js k ie g o l e k a r z a i b o ta n ik a z Q u e b o c u , J e a n - F r a n ę o i s G a u lth ie r )
150, g łó w n ie w A m e ry c e S ro d k . i P d ., p o z a ty m w M a le z ji, w sc h . A z ji, Australii,
•|; Z tej g o lic rii o tr z y m y w a n o w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h o le je k („ w in te rg re e n o il" ) . s to s o w a n y
N . Z e la n d ii i A m e ry c e P n ., w ty m G aulthe.ria m u c r o m ita (L .f.)H o o k . et A rn ., z a lic z a n a d a w n ie j wraz
G a l. —
w p rzem y śle s p o ż y w c z y m (g u m a d o ż u c ia , c u k ie rk i), p e rfu m e ry jn y m i w c e la c h m e d y c z n y c h (stą d
z in n y m i g a tu n k tu n i d o o d rę b n e g o ro d z a ju P c r n c tty a ; w P o ls c e w u p rtiw ie o k o ło 10 g a tu n k ó w , w tyin
..crcc p in g -w in tc rg rcen "); d z iś u z y s k iw a n y p rz e d e w s z y s tk im z lie n ila le n ia . O w o c e są p rz y s m a k ie m
n a jc z ę ś c ie j ty lk o je d e n .
kuropatw (stą d „ p a rlrid g c -h e rry " ). R o ś lin k a b a rd z o p o p u la rn a w o jc z y ź n ie (w ie le in n y c h , lo k a ln y c h nazw), z jej liści p a rz y się o r z e ź w ia ją c ą h e rb a tę , o w o c e b y w a ją z a p ie k a n e w c ic ś c ic ild.
Cz.es. d a ty n ć , n ic m . P ra c h tg lo c k e , ro s. u iiic n a in y c .
*
Cz.es. Jib av k a , n ic m . S c h c in b e e rc , R c h liu lin h c c rc , ro s. r a y j i v r e p m i .
N icm . T r a u b c n m y r lc . ro s. jic y K irro a . W śród nazw rodzajow ych w rodzinie Ericaccac jest dużo zapożyczeń L greckiej m ito lo g ii
na przykład
jjiulrniucda, C a s sia p c , C a s s a iu ln i - ( jio in tu ‘
448
449
^ « a A illiR ę
WlflHVVT-fr
a0naclTi'4-ki'oiiie, okwiat peggaminowaty, lilaróżowy —- kielich o 4 wolnych, dłuższych (!) od korony działkach, z dodatko\yyivi, drobnym kieliszkiem, ¡Jorom» -/'•oslaj.ylko w dolnej części płatków
P 0 D R 0 D 2 IN A ERICOIDEAE — W RZOŚCOW E M ię d z y in n y m i liśc ie clm lnie, ig iu lk o w n lc lu b .lu sk o w u lc, z ;i|>;iniiumi s z p a r k o w y m i k m valym z a g łę b ie n iu o d sp o tlu liśc ia ; z a lą ż m u g ó r n a ; W o c e i j f i n r e b k J . o t o c z o n a z a s c lm ię ^
yn*cn-
RODZAJ CALLUNA — WRZOS * (z a p e w n e z gr. k a l l y n e i n = z a m i a t a ć — o d u ży w an ia g a łą z e k n a m io tły )
y-V' Fol. 122
Ca Hun a vulgaris (L.)Hull. — w rzos pospolity (jedyny gatunek). Zimozieln .krzeyv lub krzewinka, o zakorzeniających się u nasady LjKKhiosziicych, cienkT^ łamliwych pędach — u nas do 40(-8 0 ) cm wys. I.J., nakiY.yż l e s i ^ u j o ż ^ ^ w 4 rzędach' — sjędyąęe i jiacllQwlvOw ato na siebie zachodzące, slrzałkowate
Kw. na
—i^eslailh—tioęzirj^ch, w szczytowych,
nieliczne.
W y st. - Europa, poza najbardziej południowymi rejonami, pn.-zach. Afryka, \zory- lK'- wybraeże M. Czarnego i /.ach. Syberia; w Polsce pospolity — zawsze nl crlebacb Jtwaśnych, w suchych, ubogich, świetlistych borach sosnowych, na łlaskach oraz na torfowiskach wysokich; tworzy rozlegle wrzosowiska; krótko nieczny — ży.ie oliol° 25 iafpekor. — bardzo swojski krzew, symbol późnego lata — efekt kwitnienia dają rozlegle powierzchnie wrzosu. W iele odmian ogrodowych, w większości po chodzących z Anglii; różnią się m.in. pokrojem i wysokości!) (o pędach w ypros towanych lub płożących), barvv.ą_liścL (zielone, popielatoszare, żółte), stopniem piypglnienia i .barwa kwiaiów (hiale. różowe, czerwone) i pora zakw itania (od(Vl "t duA i>; W ym . I zasf. — litsetofilycznyl .,świat|o/.udny krzew, w ym aga gleb o kwaśny111 odczynie. W uprawie ogrodowej gleba powinna być przepuszczalna, nielśasucha, wyściólkow ana — na przykład korą sosnową; stanowisko słoneczne. M;i wiosnę warto krzewy przyciąć poniżej ubiegłorocznych, zaschniętych kw iato stanów. Cenny krzew do kompozycji wrzosowiskowych, w połączeniu z brzozami, sosnami, jałowcami, żarnowcem , s/czodr/.eńcam i, wrzoścumi itp. Należy sadzić tylko rośliny z pojemników, nie zaś z — niszczonych przy tym — stanowisk naturalnych. Jeden z w ażniejszych krajowych krzewów ImiododajnyclA (nektar, pyłek); ale, zw łaszcza na północy, kwiaty mogą być też, zapylane przez w iatr lub wyspecjalizowany gatunek przy!żeńca.
,
RODZAJ ERICĄ — WR ?OSIEC *
(gr. ereik o i lac. erico lub erica — starożj/iIno n az w y w rzo śca)
Zimozielone krzewy, rzadziej male drzewa [Erica arboręa L. do 7 m wys.). Li. male, zwykle igielkowate, zazwyczaj (\y okółkach,>K W 4-ja'otne, o wolnych działkach kielicha, krótszych od zrosloplalkowej k o r o n y o b a r d z o krótkich latkach, zwyklećSmtei,’' jA zów ej" Tub ćzerW ońeJ\ O w. A 'i e l o n a s i e n n a torebka, o t o c z o n a zaschłą koroną, pęka środkiem zewnętrznych ścian owocolistków. C al. — około 650, ogromna większość to eiklemity, rosnące w pd. Afryce (w Europie uprawiane czasem w doniczkach), poza tym w górach tropikalnej Afryki, rejonie śródziemnomorskim i w Europie; w Polsce rośnie dziko I gatunek.
Mc
R ys.
190.
C c il/u n a v u l g a r i s (S ), E n c a c a m e a
(2 ),
fc. te t m l i x ( 3 ) ,
R h o d o d e n d r o n sm im o w H
T r a u tv . (4 ), A r c t o s t a p h y l o s u v a - u r s i (5 )
E r k a ca m e a L. (E. ■hcrbacca L.) — w rzosiec ’czerw ony (wrzosiec krwisty, wrzosiec w iosenny).' Zim ozielona, niska krzewinka (.zwykłe 2 0 -3 0 cm wys.),
A n g . h e a th e r, c/.cs. v fes, n ie m . B e s e n h c id e , ro s. o ep ccic.
A n g . h e a th , e/.eś. v f e s o v c e , n ie m . lle id c , ro s. opiiKU.
450
U p ,
y
x
451
o pokładających się i zakorzeniających pędach. L i.jg iclk o w a le (4 -8 inni cii) (KPP w okółku. Kw. po 1-2 w kałach liści, tw orzą .krótkie (do 5 cm jednostronne grona (nieokryte i niewybarwione pączki- kwiatowe zawi;1Zai’eUI,): jesienin roku poprzedzającego kwitnienie); kielich l lS ^o n ti-cieinnoi-óżcuy,. 1 (_ dźbanecźk~ówS&, pręciki- d.luższć. od korony, (Ciemnoptirpurowe -pylniki dobrz' w idoczne;OIl-IY (V). niekiedy ju^wę jesieni i zimą *. ' “.......... e W yst. — góry pd. Europy) głównie Alpy, Apeniny, jia w apieniach (!). D ekor. — obficie, wcześnie i długo kwilnąca krzewinka, tworzy z czasem dość .szerokie kępy; liczne odmiany ogrodowe (na przykład i King Georg&J o kwiatach purpuroworóżowy.ch, ,*Springwood_ While) o kwiatach białych, z brązowymi pylnikanii czy AVh'elliiAo kwiatach fiolctowoczerwonych). W ym . i z a s t. dtiża tolerancja w stosunku do odczynu gleby, gleby nie przesychające, próchtiiczne N ajodporniejszy obcy gatunek wrzośca, ale w surowe i bezśnieżne zimy krzewy mogą zm arznąć lub wyschnąć, zw łaszcza na suchych glebach wskazane okrywanie roślin na zimę gałązkami drzew iglastych. Po przekwitnięciu (V) można krzewy strzyc. co powoduje ich zagęszczenie; przesadzanie — jak Ćalluna vulgaris. Zastosow anie — patrz, opis Ćalluna vulgaris. Kw ia tyj m iod odajne^
' \ ('U inuipU ild u in h e U a iit (I ,.)\V .P .C .B a rto n
-
p o m o c n ik b n k la s /.k o w y . Z im o z ie lo n a k rz e w in k a ,
2 jKUl/jc m n y m i ro z ło g a m i. I*. w z n ie sio n e d o 2 0 (~ 2 5 ) cm ., z ie lo n e , k ró tk o , g ru c z o łk o w a to o w ło s io n e , j j .¡. s ied z ące. w ;)s k o o d w ro tn ie ja jo w a te ( 2 - 5 c m d l.), u n a s a d y k lin o w a te , b rz e g ie m o s tro p ilk o w a n e . .^■„Ziisie, n ag ie i b ły s z c z ą c e . K w . n a s z c z y c ie w y p ro s to w a n y c h , g ru c z o łk o w a to o w ło s io n y c h ło d y ż e k . '^ U m ik w ia lo w y c h b a ld a c h o g ro n a c h , na z w is a ją c y c h p o c z ą tk o w o s z y p u lk a e h : 5 w o ln y c h , ro z p o s ta rty c h . ■. ■nvatych. r ó ż o w y c h p ła tk ó w , k o ro n a o k o ło 1 cm o; ( V ł )V I i - V I ! i . O w . w z n ie s io n e , w ie lo n a s ie n n e ’¡jitcbki; V i i i—X i d o w io s n y . \V y st. — z a się g w o k ó lb ie g u n o w y n a p ó łk u li p ó łn o c n e j: w P o lsc e ro z p ro s z o n a na n iżu i w n iż sz y c h Dołożeniach g ó rs k ic h , z w y k le w s u c h y c h b o ra c h s o s n o w y c h , n ic itp ra w ia n a . R o ś lin a le c z n ic z a .
RODZINA STYRACACEAE — STYRAKOW ATE
'
Należy tu 12 rodzajów i ponad 150 gatunków; rzadko uprawiane są u nas «atunki z rodzajów: Haicsia, Pwrasryrax i Styrax.
E r ic a Iclra li.r L. — w r z o s ie c b a g ie n n y . _Ziinoziul(>n;i k r z e w in k ą o w y p ro s to w a n y c h pędach, do 5()(—7 0 ) c m w y s.. ró ż n e cz y ści g ę s lo jo w lo s io n e k ró tk im i w io s k a m i, a liśc ie i k ie lic h — ta k że długimi .ic z o lk o w a ly m i. L i. n o G -iL W o k ó l k u .J g iel k o w a lią i ~ 4 (5 ) n m u J I J K w . w s z c z y to w y c lą głów kow atych ’iS ltiW H jj» 4 - 1 5 ; d z ia łk i z ie lo n e . k o ro n a C iic c z iilk o w a lo inio w iila . r ó ż o w a ) ( r z a d z ie j biała); W y s t. ---- za c li. i pil. E u ro p a , na lo d o w is k a c h , lo rlia s ty e li łą k a c h , w rz o s o w is k a c h i w wilgotnych, n a d m o rsk ic h la sa ch i h o ra c h b a ż y n o w y c h ; w P o lsce o s ią g a z a c h o d n ią g ra n ic ę z a się g u , ro śn ie w zachodniej c z ę śc i k r a ju ,.c z ę ś c ie j ty lk o n a P o m o rz u Z a c h . i w z a c h o d n ie j c z ę śc i D o ln e g o ŚkiskaiCftiitl ofliroiTk D e k o r . — p ó ź n e k w itn ie n ie ; s z n r a w o z ie lo n c k r z e w in k i. W y m . i z a s t.
ja k Ć a llu n a vulgaris,
g le b y k w a ś n e , d o s ta te c z n ie w ilg o tn e ; w d o b ry c h w a ru n k a c h b a rd z o trw a ła w u p ra w ie krzewinka. Kwiaty? in io d o d a jiie j
RODZINA PYROLACEAE — GRUSZYCZKOW ATE Należy tu m.in. rodzaj Chiinaiihila. RODZAJ CHIMAPHILA— POMOCNIK*** (z gr. ch c im a
: zim a -i- philo = przyjaciółka)
G ai. — 4 - 5 , w Ameryce Pn. i Środk. >raz Eurazji; w Polsce i gatunek.
B a rd z o ^ c z e ssnnyym i e s z a n i e i # i ’iuß .u ui dt łu g im o k resu n k w iln ic i ia w y ró ż n ia się m R .R o s s, c y .y ti- J ^ u h i r l i’evens# Bonn; k w ia t\ te g o w rz o ś c a ro zk w itaj;), w z a le ż n o ś c i o d p o g o d y , od XI d o V; k rz e w w ra ż liw y na m ro z y , c h o ć k w itły o d p o r n e na p rz y m ro z k i. !,!:|! R o d z in a w lic z a n a o b e c n ie d o U n r a c c a c .
|
^
A n g . w in te rg re e n , c z e s. z im o z c lc n . n ic m . Y\ in lc rlic b , ro s. 'MiMOjttoÓKa.
R y s . 1 9 1 . H a le s ia C a ro lin a
452
453 wy.,
P
i
uw’-
RODZAJ HALESIA — OŚNIEŻA (MALEZJA)*
RODZAJ FRAXINUS — JESION *
(na c z e ś ć an g ielsk ie g o u c z o n e g o , im ieniem S te p h e n H ale s)
(irax in u s — s ta ro rz y m s k a n a z w a jesio n u )
V G at. — 3 w e w s e h . Ameryce Pn., i w e w s e h . Chinach. H a te r ía C a ro lin a L . ( li. U i r a p te r a J .E Ilis)
Drzewa, rzadziej krzewy; pączki juikr/.yzlegje, rzadziej — po 3 w okółku; często odlegle. Li. nieparzyslopicr/astozlozone. tylko wyjątkowo pojedyncze. K\v. , 1Yi«.hnch lub gronach: obupiciowe, poligam odw upienne lub dw upienne —\.pjeć osobnika może sie zm ieniać w kolejnych latach, zwłaszcza u roślin poligamodwuplćnńyeh; szczegóły budowy — patrz opisy sekcji i podsekcji; wialro- lub owadopylne. O w . (¡ednonasienny orzeszek z wydłużonym sioy.ydeTlćićrń(t(samai'a). Cal. — około 65 na półkuli pólnocneiTprzede wszyśUunTw strefie klimatu „miarkowanego; w Polsce rośnie dziko 1 gatunek. Dekor. — do ujemnych cech należy bardzo późny rozwój liści na wiosnę; kwiaty niepozorne, nieefektowne (tylko gatunki z podsekcji O m u s tnaia kwiaty ozdobne). WynóTziist. — Zastosow anie głównie w dużych parkach, jak o drzewa soliterowc oraz jako drzewa alejowe w krajobrazie otwartym. W ymagania glebowe na ogól jirzeciętnepsystein korzeniow y wielu gatunków, w tym rodzim ego F. excelsior, jest szeroki i bardzo rozgałęziony — drzewa silnie wyjaławiają i wysuszają ziemię, uniemożliwiając wzrost wielu roślin, zw łaszcza na uboższych glebach.
Ą ''
— o ś n ie ż a k a r o l i ń s k a . D u ż y , rg z lo ż y s ty krzew |E(¡
m yjsL-iiiZEw y’ >hsko m z g a lę z io m : K»a__kilku k o n a ró w , d o
JO ni w y s. (z n u c z n jé
w y ż ^ T ^ irT o g ^ ^
— w o jc z y ź n ie — o k a z y li . C arolina v ar. n u m t i c o h R e h d e r). I \ [ z b ia s / k ó w a iy m rtlzem en ł^ za nilod\ o w ło s io n e g w ia z d k o w a ty in i w io s k a m i; p a c z k i c z ę s to n a d le g łc , z r ó ż n ic o w a n e n a w e g e ta ty w n e i jienc ra ty w n e . U . e lip ty c z n e lu b ja jo w a te (5 -10 c m iii., w ię k s z e u w sp o m n ia n e j o d m ia n y ), na ogo n k ach 1 i cm
d l., b rz e g ie m
(jro b im , jn s tro
p ilk o w a n c , s p o d e m
o w ło s io n e .g w ią ź d k o w a ly m i
w io sk an ii
ż ^ k r n m e , k o ro n a iz ro s lo n la tk o w a .. z 4 ^/.ao k i y l o n y in i i m k ^ t j j q í ^ a m k o w ^ ( z w y k le
Kw
1,5—2 cni d l'
u li. c a r o lin a var. u n v iiic o la 2 - 3 c m d U C b iu ia luí i / w 'T ^ fw i ity z w is a ją n a c ie n k ic h szy pulkach po 2 5 , z w ę z łó w iib ie e lo ro c z n y c li, b e z lis tn y c h g a łą z e k ;
■i-’j.v rn z z liŚĆTm. O w . yyytMużony, suchy
. p e s tk o w ie c. £ 4 p o d łu ż n y m i s z e ro k im i s k r z y d la n n \( z - o c m tik ), z 1 -3 -n asicn n ą p e s tk ą , początkowo z ie lo n y i b l\ s /c / ) i \ p o te m /b r ą z o w ia ły . W y s ł. — w se h . i p d .-~ w se h . A m e ry k a Pn. D ekor.
- b a rd z o o z d o b n e
i c z ę s to —
na d rz e w a c h , k tó re r o s n ą w m ie js c a c h słonecznych
— „ b a fd z o lic z n e k w ia ty , p o d o b n e dtV 'przebisn tcg t^. w z d łu ż yibjj3|;|gr()cziiycii p ę d ó w ; d u ż e , oryginalne o w o c e w is z ą na g a łą z k a c h d o w io s n y ; liśc ie ż ó łte je s io n ią . W y n i. i z a s ł .
- g le b y św ie ż e , głębokie
p ró c h n ic z n e , o le k k o k w a ś n y m o d c z y n ie ; m ie js c a z a c is z n e , s ło n e c z n e lu b p ó lc ie n iste . K w iaty miododajne (n e k ta r). R z a d k o s p o ty k a n a , p o z o s ta łe g a tu n k i a m e r y k a ń s k ie (H . j n n v ifl o r a M ic h x . o ra z li. (liptern j.H tlis ) je s z c z e rz a d z ie j, ty lk o w o g ro d a c h b o ta n ic z n y c h .
SEKCJA F R A X IN U S K w iitlo sln n y —-_h
’ !
Drzewa, krzewy, rzadziej prym ityw ne pnącza. Li. zwykle nakrzyżiegie, pojedyncze lub niepurzystopierzaslozlożone. Kw. promieniste, zwykle obupiciowe, rzadziej dw upienne lub poligam odw upienne; działek — zrośniętych — zwykle 4, piątków także zwykle 4, najczęściei zrośniętych; pręciki 2. Ovr. jagoda, kilkunasienny pestkowiec, Oskrzydlonyorzeszete lub torebka. Należą tu m.in, rodzaje: A bdiophylliini, Cliioiuintliiis, Fontanesia, Forestiera, Forsyijiui, F n a in n s, Jusmm um , Ligiisirimi i Syriiigir■ we florze Polski reprezen towane są Frtisinus i Ijyn sln im .
■'
: ; :i: A n g . s ilv c rb e ll, s n o w ó m p trc c, c / e s , h a le z ie , n ie m . S c h n c e g liic k c h c n b a u m . ro s. xa.iie.MiM. ;M: N a z w a ro d z in y p o c h o d z i ot! O le a e itr o p u e a !.., o liw k i e u ro p e js k ie j, z im o z ie lo n e g o drzewa z w ą s k im i
i c a lo b r/.c g im i
n ie p a m ię tn y c h
cz asó w
liść m i
(z d a le k a
w r e jo n ie M o rz a
z k tó ry c h tło c z y się o liw ę .
p r z y p o m in a ją
liśc ie
w ie lu
w ie rz b ), u p ra w ia n e g o od
Ś ró d z ie m n e g o , o ja d a ln y c h , b a rd z o o le is ty c h
r o z w ija ją się z b o c z n y c h p ą c z k ó w g e n e ra ly w n y c h ,
na ybicgloK w w nych p rz y ro s ta c h .
R@DZINA OLEACEAE — O LIW KO W Ä TE**
ow ocach,
PODSEKCJA F R A X IN U S
r ^ ^ m iy_bęz okwiLULU. ,
\ ^
* F raxinus excelsior L. — jesio n w yniosły. Drzewo wysokości 3 0 -4 0 m, ^ j j \ j j ’ ’ o szerokiej, dość luźnej i zwykle wysoko osadzonej koronie. K. młodych drzew u Ź A 11 gładka, popielatoszara. P. nagie,.zielonkawoszarg; pączki(c z a n i ^ L i. o 7-1 l(-1 5 )|'r//< y fi ; ^ „siedzących listkachj" zwykle w ąskojajowatych (ok. 5 -1 0 cm dl.), brzegiem1) ijÓ 7 ^ ^ ' ■karbowanopiłkowanych, z gąbkam i ± zagiętymi ku bRiszce lisliu); listki spodem •I zwykle ow łosione, zw łaszcza w dolnej części \rad]uż nerwu głównego; nerwy od jt spodu listka wypukłe, Kw. .poligamodw upienne. w (y iccii;tclilią V A ? przed | rozwinięciem liści, w iatropylne. Ow. 2 .5-5 cm dl., orzeszek spłaszczony; często pozostają na gałęziach do wiosny. Wysf. — Europa poza rejonami południowymi i północnymi, pd.-zadi. Azja; w Polsce w całym kraju, na niżu i w niższ.ych p o li^ n ia c h górskich, na glebach żyznych, zasobnych w wodę (nie slagnującą!) i jvapil, szczególnie często w lasach lęgowych, poza tym w.,§i’inŁich i żyznych buczynach, ' \ “ -----------j -.
A n g . a sh , c / e s . ja s a n , n ie m . U sch e, ro s.
m cc iii ..
455
454
■V . -A,
pekor. — liście bardzo późno rozwijają się na wiosnę, a w jesieni opadają •zeważnie zielone, także późno; wi.ele odmian. Wyirn. i znsj. — wymagania ¡,|Cbo\ve duże; w młodości cienioziiośny; drzewo odporne na działanie silnych ;,ia(,,iw, a także na zanieczyszczenia powielrza. Drewno c e n n e - dość ciężkie. («■arde, ale elastyczne; wielostronnie wykorzystywane — dawniej m.in. na włócznie, puce kawaleryjskie i kopie, do wyrobu różnych części wielu narzędzi, mebli, wozów konnych — od bryk po dyliżansy; długo też było podstawowym surowcem jo produkcji nart; obecnie przede wszystkim na okłeiny i forniry. Dawniej, podobnie jak na przykład wierzby, jesion był podkrzesywany i oglawiany ułistnione gałęzie były na w.siacli karmą dla zwierząt. Liście bywają obżerane przez, pryszczcie lekarskie (inaczej kantarydy lekarskie, „m uchy hiszpańskie” ivltd vesicatoria), m etalicznie zlotoziclone chrząszcze, o nieprzyjem nym , mysim* zapachu. Kalafiorowato zdeform ow ane kwiatostany, dobrze widoczne ziiną, to efekt żerowania roztoczy — szpeeiela Eriophyes fraxinivonts. T e n d u l u ’ — o d m . zw isająca. Najczęściej u nas spotykana odm iana tceo jesionu, o gałęziach sztywnych, łukowato skierowanych ku ziemi; sama „podnosi” swoją koronę, budując jej kolejne piętra. ('. tliv e r ís ifo lia (A ilo n lU n g i- I s h .— f. ie tln o lis U to w a . U ś c ie p o je d y n c z e (/. rz a d k a z 1 - 2 m niejszym i. „ d o d a tk o w y m i” lislk a m i
u n a s a d y ), d o ś ć d u ż e
—
n ieregularnie p ilk o w a n e , c z a s e m J y id jjiu ić . a n a w e t s ie c z n e . W w u p raw ie la k ż e k ilk a o d m ia n o g r o d o w y c h
i ich s ie w e k —
do
o k o ło
2(1 c m
d l.,
b rz e g ie m
n a tu rz e ró ż n e p o s ta c i tej
r o z p o z n a w a n ie je s t
fo rm y ,
tru d n e , ró ż n ic e
niewielkie. W P o lsc e w p a rk a c h z rz a d k a s p o ty k a n a o d m ia n a ' D iv crsH 'o lia’. o liśc ia c h p r z e k ra c z a ją c y c h czasem 2 0 cm d l., u n a sa d y ± z a o k rą g lo n y c h i b rz e g ie m p ilk o w a n y c h o r a z ‘J j im p lic ifo lia U tc in ia la ’ . o liściach k ró ts z y c h , u n a s a d y ± k lin o w a ty c h , z d u ż y m i z ę b a m i n a b rz e g u , ił c U m o ą l ą ;H a spotykana,
g a łę z ie
1’c n d u l a ’
z w is a ją ,
liśc ie
-
o d m . ( jc d n o tis tk o w a z w is a j ą c a , O d m ia n a
są je d n o lis lk o w e ;
s ta rs z e
d rzew a
lej
rz a d k o
o d m ia n y
u n as
d o r a s ta ją
do
około 10 ni w y s. —
y f e c i i t o c - o < i « i t % ¡ < w j o w ^ ' v d y . z w ła s z c z a zim u i n a p rz e d w io ś n iu . a liik żc m ło d e ,
na p rzy k ład p o p rz y c ię c iu ł»nlc/.iŁ ż ó łte lu b ix u m im á e z u w o /.ó llc . z k o n tr a s to w o c z a rn y m i p a c z k a m i. U ście jesieni;} w c z e ś n ie żó łk n ij (!) i opadaj;}. Z (a o d m ia n a , s p o ty k a n a u n as tu i ó w d z ie , m y lo n a je st bardzo rz a d k o u p ra w ia n a o d m ia n a ‘A u r e a ’ (n a z w a u ż y w a n a c z ę s to n ie w ła ś c iw ie , d la o k re ś le n ia d rz e w odmiany ‘J a s p id e a ’ ), o liśc ia c h na w io s n ę z lo e is to ż ó lly e h i g ę s ty c h , n ie d u ż y c h k o ro n a c h , ¡') F r a x itiu s a n g u s tifo U a
V ah l
(/■'.
tw r r h h n -
id e g a n lis s im a ’ i
‘A n g u s lif o lia ’ h o rt.)
je sio n
w ijsk o łistk o w y . D rz e w u z d o b n e d o /•'. e.vce/.v/or. a le ró żn i się s z e re g ie m c e c h , na p r/.y k la d p ę d y s;j cienkie, p ac zk i d ro b n ie j /c ¿h*
( rz a d z ie j c z a rn ia w e ), n ie k tó re p o 3 w o k ó łk u ; liśc ie k ró ts z e (d o
20 cm d l.), o li.stkach <1 u k c U w ity ih . u n a s a d y id iiiu w n iy c lt, b r z e g ie m o d le g le , o s tro p ilk o w a n y c h . p rz y czym zijbki sa n a s z c z y c ie
-> na z e w n ą trz o d c h y lo n e , a n e rw y o d sp o d li n ie
,,w y s ta ja "
po m n i
p o w ierzchnię b la sz k i liśc io w e j; k w ia ty z e b ra n e (w g ro n a. W y s t.
pd. i c z ę ś c io w o śro d k . liu ro p a , A fry k a P m , p d .-z a e h . A zja , p o A fg a n is ta n , (k ilim e k
bardzo z m ie n n y , z m ie n n e z w ła s z c z a ta k ie c e c h y , jak lic z b a listk ó w
i sto p ie ń ich o w ło s ie n ia ; na
przykład 2 p o d g a tu n k i o liśc ia c h z lic z n y m i listk am i to su b sp . ( in ^ is iifo lin o listk a c h n a g ic h i su b sp . o.vvcí/r/m ( W ilk i.)l'V an co et K o ch a Alfons«* o listk a c h k r ó tk o o w ło s io n y c h w z d łu ż n e rw u o d s p o d u . W Polsce s p o ty k a n y c z ę śc ie j na z a c h o d z ie ; z w y k łe m y lo n y z g a tu n k ie m r o d z im y m i o k re ś la n y jak o jego o d m ia n a o g ro d o w a ( p a trz sy n o n im y ).
Rys. 192. Fraxinus excelsior
456
D ck o r.
ja k V\ (w cc fsin r, ale k o r o n ^ , d d i k a t M Í c j s z e \ W y m . i za,s í .
d r z e w o o d p o rn e n a s u sz ę ,
ciepłolubne,
457
P o l.
124
P O D S E K C JA M i-U O IU E i
K wilił)’ /. k ie lic h e m , a le b e z k o ru n y ' o ś liśc ia i n ie o sk rz s (Ilona.
f fra x in m p en n sy lv a n ica Marshall — jesion pensylw ański. Drzewo do 20(-25) m wys.. z szeroka korona i zwisającymi dolnynn galęz anii. P ._od aesto owIosionyctuJo nagich; pączkięlinjzow e ju i. z (5)7(9) listków. Jgolkiirgoiikowyd^Htily-t-sietteąąych, ^LrptH1' 1 gęsto nw losjftnyph do -t- nagich, brzegiem jdytko karbowanopilkowanych. ¡(jr. dwupienne; f fi- V x._pr/.cd rozwinięciem liści! O w . 3 -5 cm dl., orzeszek na przckrojiCoIdiigly) z trwaixm.iiieUdiem..n.jiasadv i długim ,Łw ąskim skrzydełkiem . Wyst. — wscli. A meryka Pn., najrozleglejszy z zasięgów jesionów am erykań skich; bardzo zm ienny gatunek, zwłaszcza pod względem stopnia owłosienia różnych części rośliny. Dekor. — liście robią się soczysto żółte wyjątkowo wcześnie, niekiedy ju ż w końcu lata i szybko opadają — jest to zapewne najwcześniej przebarwiające, się drzewo, z uprawianych u nas! W ym. i zasl. — tolerancyjne drzewo, może być sadzone na różnych glebach, nawet dość suchych; rośnie szybko. Najczęściej u nas spotykany obcy gatunek jesionu, szczególnie przy drogach i szosach oraz jako drzewo uliczne (nieodpowiedni do tego celu, ze względu na budowę korony); czasem określany błędnie jako F. amerietma L. ‘C risp a ’ - odni.iliiiiisth. P o c h o d z i z e s z k ó łe k w P o d z a m c z u , w y s e le k c jo n o w a n a i w p r o w a dzona d o upnivvyN v 1904 r. pl~zez T \ R o ź y ń s k ie g o , p o d o b n ie ja k k ilk a d z ie s ią t in n y c h o d m ia n d rz e w i krzew ów ( R o b in ia p s e in h m c n c in ‘R o z y n s k u m a ’), d z is ia j ju ż w w ię k s z o ś c i z a p o m n ia n y c h . K o ro n a m a ta , kulista, b a rd z o g ęsia ; g ó rn e w ę z ły k a ż d e g o p rz y ro stu siln ie sk u p io n e , a w y ra s ta ją c e z n ic h liście k ró tk ie (d o 10 cm d l.), o p o fa lo w a n y c h , k ę d z ie rz a w y c h ( = c ris p u s ), c z ę s to z a c h o d z ą c y c h n a s ie b ie listk a c h i z w y k le skręconej o si liśc ia — s ia d c a la k o ro n a , k tó re j p o w ie rz c h n ię tw o rz ą z m ie rz w io n e , g ę s to „ u p a k o w a n e ” liście, p rz y p o m in a b ro k u ł. C e n n a o d m ia n a , na p rz y k ła d d o o b s a d z a n ia w ą s k ic h u lic w m ia s ta c h . ‘ó j ł s a i a s j ) » « » ’
o d m . d u k u h o w a . L iśc ie w ró ż n y m sto p n iu Q o lto p .strc ) o d m ia n a m a
charakter r o z s z c z e p ia ją c e j się c h im e ry , a w ię c s ta rs z e je j o k a z y m a ja d u ż o g a łę z i z n o rm a ln y m i, ■/.¡clonymi liść m i.
S E K C JA O R N U S K w ia to s ta n y ro z w ija ją się n a s z c z y c ie te g o ro c z n y c h , u iistn io n y c h p ę d ó w ; k w in ty z k ie lic h e m . k orona lu b b e z k o ro n y .
T F raxtntts o n ttts L. — jesio n m annow y. M ałe drzewo, u nas rośnie -/.wyjcie krzaczastcL-ale na zachodzie kraju nawet 20-metrowe drzewa. K..gładka,-SzaJOl- P* oliwkowozielonoszare, pągie. czasem nieco gruczołkow ato owłosione; pączki . Pbnielatr&zare tub brązowoszans, gruczołkow ato owłosione. L i. z (5)7(9) listkami, .zjiiiejniymi w kształcie, 5 -8 (-1 0 ) cm tli., na pyraz.nych ogonltacTij w różnym stopnipuowlosione — najczęściej od spodu gestc, brqżowa.we_.owłosienie w zdłuż Jierwu głównego; listki -często pofalowane. M ligam iczne. w bogatych, szczytowych oyicćhaclk kwiaty z (2)4 jalyjcnT?\bardZo_. wąskimi płatkami (do L5 cm dl.), p ath n a te J ottj^Q ł& lnc,>pol. Y rY l- O w . 2,5-3,5 cm dl. z trwałym |JśieHćTiem u nasady, orzeszek na pi/ekroju eliptyczny.
W yst. --- ptl. Europa (po Austrię, Słowację i Rumunię) i pd.-zach. Azjasuchych, słonecznych zboczach. D ekor. - jedyny u nas (poza kolekcjami) jesion ^ozdobny z kwiatów \tyym i zast. — drzew o odporne na suszę, światło- i ciepłolubne, ale nwliEodporiie silne mrozy: po zm arznięciu rośnie zwykle krzaczasto. Tężejący na powietrzu w żółtawe, słodkie grudki sok, który w ypływ a z nacinanych w tym celu latem pnj i konarów, czyli „manna kalabryjslca”, otrzym ywana w pd. W łoszech i na Sycylii jest środkiem łagodnie przeczyszczającym oraz stosowanym w syropach na kaszel
RODZAJ FORSYTHIA — FO R SY CJA ' ( n a c z e ś ć a n g i e l s k i e g o b o t a n i k a — W i l l i a m o 'a F o r s y t h a )
A
^
Krzewy. P. obłe lub czterograniaste od [l is te w e k k o r kow ÿcîîj często z brodawkowatvm i przetchlinkam i. ^ ■•dyfbiffbi',b |'ngzknw.;iiyriU*il^htîn?Kjqcÿa-— 0 pustych międzyw ęźlach (tylko u F. suspensu)-, pączki często nadleglc i oboklegle, zróżnicow ane na wegetatywne i generatywne, te ostatnie okrywają 1 lub kilka kwiatów. Li. nakrzyźlegle. pojedyncze, czasem g lębokdT -dzielne łub 3-listkowà ULM tsp em ą i jej mieszańce), pilM w-ttneJub.cąjobrzegie. K w . pojedynczo lub po kilka, na szypułkach pokrytycłi rozchylonymi łuskami pączków; płatki korony0 u nasady zrośnięte w(ki;ólką.m rkę(zólte; obuplciow e i r ó ż n o s l u p k o w e ± jjrzed rozw inięciem liści — (ÏV — 0\v.|torebkig)pękająca 2 klapami. G al. — rodzaj o dysjunklywnym zasięgu — 6 wc wsch. Azji, a l w pd.-wsch. Europie (F. europaea Degen et Bald. w Albanii i Kosowie). D ekor. — podstaw owe krzewy ozdobne z wczesnych kwiatów. Najlepsze pod tym w zględem są odmiany) F. xinlcnnediiij, które stanow ią w iększość sadzonych u nas forsycji; pokrojem w yróżnia się F. suspensu. Liście jesienią opadają zielone lub przebarwione na żółto lub fioletowobrązowo. W yrn. i zast. — gleby lekkie, ale żyzne i świeże (w suszę liście forsycji łatwo więdną); miejsca raczej .słoneczne. O dporność na mrozy różna, największa u F. europaea i F. ovala, krzewy innych gatunków m arzną w różnym stopniu — zwłaszcza pąki kwiatowe. Cięcie krzewów, jeśli je st konieczne, najlepiej wykonać zaraz po kwitnieniu — wówczas krzewy będą kwitły w następnym roku. Gałązki forsycji są często „podpędzane” zimą: ścięte — kwitną w wazonach. Kwiaty jm iojK>da]mj[( py 1c k ).
* A n g . fo rs y th ia , g o k ie n -b e li, c z e s. fo rz y tie , z ła tic e , n ic n i. F o rs y th ie , ro s. (|)o p c itiu i;i. R ó ż n o s łu p k o w o ś ć ( h e te ro s ty łia ) - - w n a jp r o s ts z y m p r z y p a d k u p o le g a na ty m , żc w o b ręb ie je d n e g o g a tu n k u n ie k tó re ro ś lin y m a ju k w ia ty , w k tó ry c h s z y jk a s łu p k a je s t d łu ż s z a o d p ręcik ó w , p o d c z a s g d y inne. ro ś lin y m a ju k w ia ty o s z y jk a c h s łu p k ó w k r ó ts z y c h o d p r ę c ik ó w ; ta k i m e c h a n iz m w y s tę p u je ..... p o z a fo rs y c ja m i
na p rz y k ła d u p ie r w io s n k ó w (P riiitu lu ) \ m io d u n e k (P u ln io iiiiria ).
W e g e ta ty w n ie m n o ż o n e o d m ia n y o g r o d o w e fo rs y c ji m o ż n a w ięc d o d a tk o w o c h a ra k te r y z o w a ć przez p o d a n ie d łu g o ś c i s z y jk i s łu p k a k w ia tó w d a n e j o d m ia n y ,
1 F orsythia suspensa (Thunb.)Valil — fo rsy cja zw isła. Krzew do około 3(-5) wys.. z cienkim i, zwisającymi i za k m e n iającynii .się gałęziami (var. ' *) ih Xllxpeiisa\ = F. sieboklii (Zabel)Dippel). P-l w m ięd zy w eźla ę b jiu ś g ł pbIe lub lekko üLgraniaste' Li. jajow ate lub wąskojajow alc (6 i() cni dl.), pil'k%;.tfte; na długich pęd;lc]’ 2- lub 3-listkow e (-klapowe). Kw. zwykle po i- 3 , int długich do 2 5 '- ' szy pu licach, około 2,3 cm di.jj,t0 ; [Matki szerokie i nlasJkigfw uprawie w Europ-" formy o krótkich słupkach. W ysl. — pn. i środk. Chiny. W iełoposlaciow y gatunek, którego zmienność ujmowano dawniej — opierając się tylko na cechach tych roślin, które został najwcześniej sprowadzone do Europy — w ramy dwu odmian botanicznych, m.in F suspensa var. fortunei (Lindl.)Rehder, która to odm iana reprezentuje formy 0 grubszych, sztyw niejszych, ± w yprostowanych pędach i kwiatach na krótszych szypulkach, z płatkami szerzej rozpostartymi, węższymi, brzegiem podwiniętymi Dckor. — cenna ze względu na pokrój, kwitnie jednak mniej obficie niż jej mieszańce. Zast. — w miejscach, gdzie długie i cienkie gałęzie mogą swobodnie zwisać łub płożyć się — na szerokich jskatpach-i -zboczach, na krawędzi tarasów na szczycie murków oporowych i(p .; dobrze rośnie i kwitnie także w cieniu. Można ją stosować jak prymitywne pnącze, rozpinając przy ścianach, kolumnach, na kratkach. O becnie prawie nie sadzona. r F orsythia /in term e d ia Zabel — forsycja p o śred n ia (/•'. suspensa x /•’. y/>/_ dissim a Lindl.). .Rozłożysty krzew, do ± 3 m wys. I’, z- rdzeniem częściowo ( blaszkow atym lub zanikaiacyinh + jr a n ia s le . Li. wąskojajow ate lub lancetowate {8—12 cm dl.), pilkowane z wyjątkiem nastidy blaszki (liście na szczycie silnych dlugopędów także + calobrzegie); na silnych pędacli klapowane lub nawet n J - lis tk ow e. Kw. zw ykle liczne, o płatkach zw ykle.rozpostarych, często skręconych 1 z podw iniętym brzegiem. Foch. — pierwsze tego rodzaju mieszańce, pow stałe z. wolnego zapylenia, opisano z ogrodu botanicznego w G etyndze, około 1880 r. D ekor. — najważniejsza forsycja dla naszych terenów zieleni, odmiany obficie ...kw itną; tworzy z czasem' szerokie kępy, nawet do 5 m 0 , z gałęziami sięgającymi ziemi i zakorzeniającym i się; liście jesionią częściow o fiolelowobrązowe. Wym. i zast. — niezupełnie odporne na mrozy i późne przymrozki, jak zresztą większość forsycji; (po ścięciu odrasta jednak bujnie,’ Liczne odmiany, niektóre poliploiclalne — o bardzo dużych kwiatach, u nas są jednak zwykle nieodporne na mrozy i często kwitną słabo — na przykład ‘Arnolijl G iant’, 'Bealrix Farrand’ czy ‘Lynw ood’.
pjyS 197 . O dm iany F o rsythia y.inlennedia: ‘Vilellina' (I), ‘S p e c ta b ilis’ (2), 'D ensiflora' (3),
‘Primulina’ (4)
i F o r s y th ia o v a lu N n k ai
- f o r s y c ja k o r e a ń s k a . K rz e w z w y k le
I -1.5 ni w y s. I*, o b ie ; rd z e ń
blaś/.kowaty. L i. ja jo w a te lu b s z e ro k o ja jo w a te . na s z c z y c ie n a g le z a o s trz o n e , d e lik a tn ie p ilk o w a n e lub calobrzegie ( 5 - 8 c m d l.). K w . m n ie ( 1 ,5 - 2 c m d l.), z w y k le p o je d y n c z o ; b a rd z o w c z e s n e
( I I I )1 V.
W y s t. - P iw . K o re a ń s k i. D e k o r. — in a la w a rto ś ć d e k o r a c y jn a ; k w ia ty ra c z e j m n ie i w n ie k tó ry c h la ta c h b a rd z o n ie lic z n e ; krzewy rz a d k o u galyz.ione, za le ta je s t je d n a k b a rd z o w c z e s n e k w itn ie n ie
- k ilk a d o k ilk u n a s to cliii
przed in n y m i fo rs y c ja m i, c e c h a w y k o r z y s ty w a n a w h o d o w li n o w y c h o d m ia n , z k tó ry c h k ilk a o trz y m a ł Bolesław S u sz k a w A rb o re tu m K ó rn ic k im ; s;j to m ie s z a ń c e /■’. o v u la x /•'. x in lfr n iv i/iu , k w itn ą w c z e ś n ie (ale cz ęsto s ła b o i n ie ró w n o m ie rn ie ) i są o d p o rn e n a m ro z y , na p rz y k ła d : (i) ilo r s y th iiy h M a lu c h ’. ( ie sty , g o l a k rz e w (d o o k . 1,5 m w y s.). o d e lik a tn ej b u d o w ie ; jbieje. „n ied u że (do 5,3 c m d l.), k w ia ty d ro b n e (1 .5 cm d l.); słu p k i k ró tk ie.
RODZAJ SYRIN G A — LILAK („BEZ”)* (gr. s y r in x = p u s t a w e w n ą t r z g a ł ą z k a , w m ito lo g ii g r e c k i e j ¡m ię n im fy , p r z e m ie n io n e j w t r z c i n ę w u c i e c z c e p rz e d P a n e m , k t ó r y z te j t r z c i n y z r o b ił s o b i e fle tn ię , c z y li s y r i n k s , s y r y n g ę ; lu b — o d p r o z a i c z n y c h z a s t o s o w a ń g a ł ą z e k — z p ó ż n o la c . s y r in g a = le w a ty w a !)
Krzewy lub małe drzewa. Li, nakr/.vżle»le. pojedyncze, calobrzegie. czasem oicrzasloklapowane lub picrzaslosicc.zrfe. Kw. obuplciowe^T-krolne, zwykle ziilu g ą rurką korony; zebrane \< 'wTećl)y. Ow. w y d lu ż o n < to m b k i)'' 1 ’ Gaf. — 20(-30), głównie we wscli. Azji, poza tym w Himalajach i pd.-wsch. Europie. D ekor. — krzewy ozdobne /. kwiatów. W ym . i zast. — gleby raczej cięższe, głębokie, świeże i żyzne; miejsca słoneczne; odporność na mrozy na ogól duża. ^
PODRODZAJ SYRING A
k u rk u koro n y g .L lu g u . z n a c z n ie d łu ż s z a o d k ie lic h a ; p rę c ik i o b a rd z o k ró tk ic h n itk a c h , a k ry le
odm . okazalsi. Kwiaty „ciemnożółte, duże (do 3,5 cm jg m ilśłtó & u dl.), płatki o podwiniętych brzegach nierzadko kwiaty z 5 -6 płatkami; działki kiełic aa i słupki krótkie. Jedna z ||iopiilarnięjszych i często sadzonych odmian, bardz r cenna, inne stare odmiany ta ś if jak ‘^ensLOo.ty’, -."mmilina' czy Wiiciłum' są już znacznie rzadziej uprawiane nie tak ¡wartościowe.
w rurce k o ro n y .
SERIA SYR IN G A U ś c ie n a g ie ; p ą czk ó w s z c z y to w y c h z r e g u lflir a k : k w ia ty w b e z lis tn y c h w iec h a c h , z n a jw y ż sz y c h nu u b ie g ło ro c z n y m p rz y ro ś c ie p ą k ó w b iieziiy eh y lgrebkj_.g„lai|kie.
‘G o ld z a u b e r’. Kwiaty ci muożólte. do 2 cm dl.; słupki krótkie. Krzewy tej odmiany są odporne na późne prky mrozki.
* A u g . lilac , cz.es. śe rik . n ie n i. l-lie d e r. ro s. c iip c in ,. z-
464
v 'o
-fiłii . -iuiidiÉléâiMlÎli
iv,„i,,,!,,.,,,
465
F o l.
125
’’
"P P P ™ , I-
..
-1"
'm'wm • J
Syriiiga vulgaris L. — lilak p o s p o lity (bez turecki). Krze!w liLbaoale drze (do 7 i « wys.), /. fn’lrostami korżenicTwymu P . jragię; pączl«Hv s z c z y to w y ^ ° starszy cli roślinach brak — pędy rozgałęziają się ^ e u d rKUElTÔRïïiTîF^g ^ y jajow ate do szerokojnjow atych (5 -1 2 cm dl.), nagie. K w ^ z wąską i długą rilrk,' korony (ok. 1 cm dl.), lalki rozpostarte, zwykle barwyChiaj zebrane w wiech * IO -15(-20) cm dl., rozwijające się z jednego lub obu najwyższych pąków bocznych; silnie .pachnące *,(nektarodajnę — ale długa rurka korony czyni nektar ..ujedoslępnyni dla pszczó];(V) p o rozwinięciu liści. W yst. — pd.-w.sch. E u ro p a!|:!|!; często na wpół zdziczały na wsiach na miedzach, w zaroślach śródpolnych i na brzegach lasów — dzięki odroślom tworzy czasem rozlegle zarośla. Dekor. — Odmiany tego lilaka są podstawowym i krzewami ozdobnymi o okazałych kwiatostanach i pudmąc-yt±.ly)yiatach. Poza okresem kwitnienia nie mają dużej wartości dekoracyjnej, często wyglądają brzydko, zwłaszcza formy pienne; liście opadają późno, zielone. W ym. i zast. — „dziki” lilak pospolity jest niewybredny w stosunku do gleby i światła, odporny na suszę; krzewy odmian szlachetnych są wrażliv\'e na suszę, w ym agają gleb żyznych, świeżych, niezadarnionych; trzeba je sadzić w miejscach nasłonecznionych. Na wsiach rośnie często w nieciętych żywopłotach przy ogrodzeniach; można też z niego zakładać żywopłoty formowane. Odmiany ogrodowe są u nas najczęściej oczkowane na siewkach S . vulgaris, a zatem w późniejszych latach trzeba stale usuwać odrosły korzeniowe podkładki, które mogą zagłuszyć z biegiem czasu szlachetną część krzewu. Krzewy odmian oczkowanych należy sadzić głębiej, niż rosły w szkółce, aby „usam odzielniły” się — wypuściły korzenie przybyszowe i odrzuciły podkładkę. Wskazane jest usuwanie przekwitniętych kw iatostanów, jak również odm ładzanie zbyt wysokich lub słabo zagęszczonych krzewów (slaby wzrost może być jednak cechą odmianową!). Nawet stare krzewy dobrze znoszą przesadzanie, system korzeniowy jest bardzo gęsty. H o d o w la to n u o g ro d o w y c h ro z p o c z ę ła s ię p rz e d p o n a d
100 la ły , je j c ie k ie m je s t p o n ad 1000
o d m ia n , z k ló ry c h w ię k s z o ś ć n ic je s t ju ż je d n a k u p ra w ia n a . N a jw ię k s z e z a słu g i m iał Hi V ic to r Lemoine z N a n c y w e l :ra n c ji i je g o n a s tę p c y , U m ilę i H e n ri; w y h o d o w a li o n i p o n a d 2 0 0 o d m ia n (n a przykład 'fjd ilh C a v c i r . 'M a d a m e l.e m o in e ’, ‘M a ré c h a l F o c h ', ‘M n s s e n n ’ ). M n iej n a to m ia st z n a n e są u nas o d m ia n y a m e ry k a ń s k ie , p o ls k ie cz y ro s y js k ie ( n a p rz y k ła d ‘K r a s a v ic a M o s k v y ’ L e o n id a K olesnikova). P ie rw s z ą p o ls k a o d m ia n ą b y ła z a p e w n e P io lra 1 (o s e ra 11 — w ię k s z o ś ć p o ls k ic h
lila k ó w
‘P ro f. P io lr H o s c r ’ (p rz e d
w y h o d o w a ł M ik o ła j K a rp o w -L ip s k i z C h e łm ż y (w la la c h
1930 r.); 1958-1969
o irz y m a l o n ta k ie o d m ia n y ja k 'A d a m M ic k ie w ic z .’, ’B ia ła A n n a ’, ‘C h m u r k a ’).
Syringa xhyacinihiflora (Lcmoine)Rehder — lilak hiacyntowy. Mieszańce lilaka wczesnego, S. oblała Lindl. i S. vulgaris, kwitną wcześniej od odmian lilaka pospolitego. Odmiany z tej grupy mają kwiatostany często düükalnte-jsze. luźniejsze niż u S. vulgaris oraz liścitucsicniu-czerwieniejace. Hodowlę tych odmian zapoczątko wał Lem oine, należą tu m.in. odmiany ‘M irabeau’, ‘N ecker’, ‘V auban’. :l W y k o rz y s ty w a n e w p rz e s z ło śc i — ■ o b o k k w ia tó w ja ś m in ó w i ja ś m in o w c ó w — d o wyrobu z e g a ró w z a p a c h o w y c h , w k tó ry c h z m ia n a z a p a d n i tlą c e g o się k a d z id ła b y ła m ia rą u p ły w u cz asu . ** P o d w o r s k ic h o g ro d ó w E u ro p y ( n a jp ie rw d o W ie d n ia ) I n d ii w 1563 r., ja k o d a r S ulejm ana W s p a n ia łe g o z je g o o g ro d ó w w Is ta m b u le ; na P iw . Ib e ry jsk im w p ro w a d z o n y p rz e z A ra b ó w ju ż ok. 900 r.
466
Syringa G ru p a Persica. Lilaki należące do tej grupy to zapewne iiiięsz'Uyc , chińskiego S. protolaciniata P.S.Green et M .C.Chang (= S. afghanica liorT C.K .Schneid.) chai'akteryzuj;icegTr^siii'lii5caiii z regul.yg ł ę b o ko s i e c z n y ¡ n°" yulgciris oraz kolejne, wsteczne mieszańce z, lilakiem pos|olT(ym. Pierwszym lei rodzaju mieszańcem by 1 lilak'-znany jak o S. xlaeiniata 'M ili. Nazewnictwo roślin z tej grupy jest pogm atwane —-k.&ccztfgólnie w odniesieniu do najstarszych z nic), powstałych w pd.-zach. Azji, opatrywanych tradycyjnie nazwami gatunkowymi' a czas i okoliczności powstania wielu z nich pozostają nieznane. Stopień pow cinania liści jest u tych lilaków bardzo zm ienny, także w obrębie jednej i tej samej rośliny, i zależy od sezonu, rodzaju pędu, miejsca położenia liścia : na pędzie (liście „w yższe” są często ± calobrzegie) itp. M ieszańce z Grupy Persica są z reguły sterylne (ziarna pyłku są zdeformowane), a owoce zawiązują się tylko sporadycznie. S y r in g a x p u r x ic a L. (,Y. x la c iiiitilu M il
x.V. v u lg a r is I..) — lila k p e r s k i. K rzew o tkiikiiUji;j
b u d o w ie , c i e n k ic h g a łą z k a c h : z w y k le o k o ło 1 11 w y s. L i. la n c e to w a te , n ia lc .(3- 0 c m d l.), n iek tó re z 1-2
1
k la p a m i. K w . g u żtu v o iy a,„.d ro b n e ,., p a c h n ą c e ; w ie c h y tu m ie (5 -S e m tli.); V 1’o c li. — s ta ry m ie s z tin ie e , p o w sta ły n a jp ra w d o p o d o b n ie j w o g ro d a c h p d .-z a c h . A zji, d o Europy tra /il iv X V II iv. W P o ls c e s p o ty k a n y ty lk o w k o le k c ja c h , a w s z k ó łk a c h i o g ro d a c h p o d l,-| nazwą z w y k le ¡ego m ie s z a n ie c z S. y u lg a r is , cz y li S x p r r .\ic a 'C h iiie iis is ' C h in c n s is ’ (S. xc///mvi.vi.v W ilk i.)
o d m . Irtm cu sk u . G ę s ty , r o z ło ż y sty krzew (do
5 m w y s.), z j-ń ciik iiiii g a łą z k a m i, o d ro s ló w k o rz e n io w y c h jn ie w ie le . L i. ja jo w a to ljin c e lo w a le , węższe i n in ie js z e n iż u lila k a p o s p o lite g o ( d - 8 c n i dl ). K w ^ r o z o w o lifti, n ie c o n in ie js z e n iż u ,V. m lgaris, rurita k o ro n y fw y jsk t) (7 —S m in tik ), la lk ię ro i
'; w ittlu
lu /n y j< § ) Znane
p e łn y c h , ck i n n k iszy c li, b ia ła w y c h lub P o c li. ..... m ie s z a n ie c w y h o d o w a n y pt w R o u e n , slą d je g o s y n o n im
są leż.CtlTuiiaiiyi o
kwiatach
eh. k o n ie c X V III w . w e F ia n c ji, w o g ro d z ie holanicznyni
S y r in g n r o tlio m tig e its is M a re h a u l d e L am in y
S E R IA P U B E S C E N T E S
U ś c ie z w y k le o w ło s io n e : k w ia to sta n y z n a jw y ż s z y c h na u b ie g ło r o c z n y m p rz y ro ś c ie p ar pąków b o c z n y c h ; to re b k i m n iej lu b b a rd z ie j Itm d n w k ü w a lc .
Syringa m eyeri C.K.Schneid. ‘Palibin’ — lilak M eyera odm. Palihin. Gęsty, .niskijerzew (do 1,5 m wys.). o bardzo regufarnym, poUüLÜiiiylii'pokroju. P. .cienkie, za miodu ow łosione. Li. jaiow atoeliptycziie, niale (1,5-4 cm d l ), spodem ± nagie. Kw. drobne, zoiupkąjiirE ipkorony (ok. 9 -1 2 111111 dl.) i rozpostartymi- drobnymi (lalkafl-)i. f l w purowofiolcUnye? w ąęstych. dość krótkich wiechach (5-1 I cm dl.); k . ^ Lp.('^J:, c z ę s t o k w i l i i i e n i e . W ysl. — Odmiana uprawiana od dawna w pn. Chinach; S. meyeri var. spontanen M .C.Chang, czyli wyjściowy gatunek, rośnie w prow. Liaoning (ma luźniejsze kwiatostany, krótsze kwiaty i drobniejsze liście). D ekor. — bardzo ozdobny — także ze względu na pokrój, bardzo obficie kwitnący krzew — kwitną już miotle rośliny. W y i n . i zast. — krzewy należy sadzić w miejscach słonecznych; pojedynczo, dla uw ydatnienia pokroju albo w postaci niskich żywopłotów. Odporny na mrozy.
SERW VILLOSAE
j
S y r in g # yeticu U ftn (B h jm e .)li.H a rn (,V. a m u m u m R u p r.)
- li la k j a p o ń s k i . W y s o k i k rz e w lu b
drzgwo, vv » p ra w ie d o 10 ni w y s .; b e z o d ro s ió w z k o rz e n i. K q c z e i'w o n o b r;t/.o w a jíly _ s z c z :ic a , z ja s n y m i
ívdy zakiiiic/.oni; |K[czkiciii szcv.ylmvym; liście umiej luli bmilzjęj invlosione; wiecha i s/.c/.y(ovvego tlii (ilisliiionyiu. lęuoroiY.nym ¡R'd/ir Syriiiga jo siku e a J.Jacq. ex Rchb. - lilak Jo sik i (lilak węgierski)*, Krze\v .o _s/,tvwnych. w yprostow anych gałęziach ( 3 -4 m wys.). P, początkowo niee0 owłosione. U . szerokoeiiptyezne (6 -1 2 cm dl.),,przesunie, na nerwach + owłosione z wierzchu ciemnozielone, spodem szarozielone lub białawe. K w .Ciilifljplęto^’ rurka korony 7 1 1 mm dl.. latki>wziiie.sionópłii d(>sc wąskich, gęstych, wyproś' towanycli wiecliacli (10-18 cm 'dl.), leki«) jrachngce; VI: % ^ W yst. — Karpaty Wscli. i Wyż. Transylw ańska, endeiuit w.schodniokarpacki system atycznie bliski nie S . vulgaris, lecz odległym gatunkom azjatyckim, na przykład himalajskiemu S . eiuotli Wall. ex Ci.Don. D ekor. — zwarty, gęsty krzew o efektow nych liściach i kwiatach późniejszych niż n S . vulgaris. W ym . i zasl. — dobrze rośnie na żyznych, dostatecznie wilgotnych glebach, jest całkowicie odporny na mrozy. Krzew parkowy, dobry na nieform ow ane żywopłoty, szpalery. Najpopularniejszy u nas z „botanicznych” lilaków, przynajmniej z nazwy, która jednak nierzadko nadawana jest krzewom innych, podobnych gatunków lub mieszańców. Kilka odm ian o kwialachióżowych czerw onych i'bialycji. Gatunek często w ykorzystywany w pracach hodowlanych.
^ łu s z c z y się ja l; ii c z e re ś nT? L i. ja jo w a to e lip iy c z n e lu b s z e r o k o e iip ty e z n e ( 5 - M c n i d l.), (1’i szczycie, ^ .a o s tiz n '/ i
1
s zei'p k ich \yieeháelT Id o 2 X 3 0 cm d l.), r n /w ija jflc y c h s ię z n a jw y ż sz y c h c /.n e g o p rz y ro s tu , s iln i e jr a e lm a c e -
z a p a c h p rz y p o m in a z a p a c h k w ia tó w
W y s t. — D ale k i W s c h ó d — ■ p n .-w sc h . C h in y , M a n d ż u ria , P iw . K o re a ń s k i, J a p o n ia . D e k o r. — Qajw .yższy i jia jp ó ż n ic j kw itiu sey z J il a k ó w ; liśc ie je s ie n n i ż ó łte i c z e rw o n o b n jz o w e , Wyni. i z a s i . — k rz e w o d p o rn y na m ro z y , w y m a g a ż y z n y c h i ś w ie ż y c h g le b ; m o ż e b y ć s a d z o n y ua^ przykład w ¡rostnei w y s o k ic h s z p a le ró w , b a rd z o o z d o b n y c h w c z a s ie k w itn ie n ia . K w ia iy y n io d o d a jn e , j „ektiir d o s tę p n y d la p s/.c/.ó l.
RODZAJ LIG U STRU M — LIGUSTR (LIGUSTER)* (lig u s tr u m — s t a r o r z y m s k a n a z w a lig u slr u )
k rCew X>_ iZiKlzięj. drzewa. Li. nakrzyżległe, pojedyncze, krótkoogonkowc, ealobrzegie, sezonowe, półziinozielone lub zimozielone. Kw. obuplcioweCib-Jlrotne, 0 dłuższej łub krótszej rurce korony, drobne, butle1, zwykle w szczytowych wiechacifc O w . pestkowiec przypom inający (jagodę, czarny lub granatow oczafüiv^ 1 1-4 pestkami. G at. — około 50, głównie w pd. i wsclt. Azji; w Europie (w tym w Polsce), pn.-zach. Afryce i pd.-zach. Azji — I gatunek; w uprawie liczne mieszańce. D ekor. — przeciętna wartość dekoracyjna nielicznych uprawianych u nas gatunków. W ym . i zast. — krzewy tolerancyjne w stosunku do gleby i światła; duża odporność na zanieczyszczenia powietrza, ale mala — na mrozy. W cieplej szych krajach często sadzone są łigustry o liściach zim ozielonych, u nas na otwartej przestrzeni ew entualnie tylko L. ovalifolium. W szystkie dobrze znoszą strzyżenie i formowanie, niektóre są typowymi krzewami ^żyw opłotow ym i)— u nas L vulgare. R ośliny/¡itiododajń? (nektar) i trujące (owoce). . L lg u stm in vulgare L. — lig u str pospolity. Rozłożysty, wysoki krzew, u nas zwykle do 2 -3 m wys. Li. wąskojajow ate lub lancetowate ( 3 -6 cm di.), nagie, sezonowe lub pdlzimozigJpne.’K w . o rurce korony + równej długości lalek korony, białe) w gęstych, iloźlcawiilyę.h...wiechach (3 -6 cm di.);..silnię., pachnące; VI—\^il. Ow. ± Kuliste (6 -8 mm 0), ęzarnc, błyszczące; tjX -X (2iir), pestki rozsiewane przez ptaki, zwłaszcza drozdow ate, które zjadają owoce. W yst. — zasięg tego powszechnie dziczejącego gatunku jest trudny do ustalenia po wielu wiekach uprawy; od Europy (poza częścią pn.-wsch.) i pn.-zach. Afryki po Kaukaz i pn. Iran; w Polsce w rozproszeniu na południu — na Śląsku i w Malopolsce. • ’’ )
\J„ V"
K u rk a k o ro a y h a rd z o k ró ik a . J: ó iu g o ś c i k ie lic h a ; p rę c ik i o d łu g ic h n ilk a c h , d a le k o wystające / ru rk i k o ro n y .
:|: H is to ria o d k ry c ia , o p is a n ia i n a z w a le g o g a tu n k u d o b rz e o b ra z u ją m e a n d ry śro d k o w o e u ro p ej s k ie j h is to rii —
,-j k t Ś t > c z n y c 11 ul i
h
jigusmi; poi- v > p. v il.
Syriiiga xprestoniae IVlcKelvey (S. kom arow il subsp. rcflexa (C.K.Schneid.) P.S.Grecn et M .C.Chang x S . villosa Valil) — lilak ottaw,ski (lilak Prestonowej). Krzewy, w zależności od itgjmiiiiijj,wysokie (do 3 - 4 m ) lub niskie; bez odmstów korzeniowych. Li. eliptyczne, jju ż e (do 15 cm dl.), spodem owłosione. Kw. 0 w ąskiej, długiej rurce korony i latkach ± frozposlartvcfr (jak u S. villosa) lub ± (w zniesionych Mak u S . /r/icAY/J^fioletowe^różo^e, lila — różne kolory i odcienie w zależności od odmiany (w pąku ciem niejsze); w wyprostowanych, luźnych, szerokich wiechach, do 20—30(—40) cm szer. i dl.; VI. Pocli. — wyhodowane po raz pierwszy w O ttawie, przez Izabelę Preston, w latach 1920.; w Polsce kilka odmian — z w olnego zapylenia odmian ‘pctaviji’ 1 ‘y r s u la ’ — otrzymał w latach 1950. W ładysław Bugala w Arboretum Kórnickim; są to na przykład odmiany ‘.gjisia’, ‘G.opktna’, Maga’, ‘Jagienka’, ’N ike’ i ‘.Tgii(itena\ Lilak oliawski odznacza się dużą w ytrzym ałością na mrozy. PODRODZAJ U G U S m iN A
s p o d e m n a g ie lu b n ie c o o w ło s io n e , t i w . (patrz, o p is p o d ro d z ą ju ) d ro b n e ,
w lu /n
o d k ry ły na jw ze ło m ie X V III i X IX w . w K a rp a ta c h W s c h o d n ic h ¡U7.ez botanika
w ę g ie rs k ie g o K ita ib e la , n a z w a n y w 30 lat ¡różniej n a c z e ś ć m iło ś n ic z k i b o ta n ik i. R o za lii baronow ej J o s ik a . k tó ra z n a la z ła g o w s w o ic h d o b ra c h w C lu j (K o lo z s v á r, K ln u s e n h u rg ) i w y sia ła d o ogrodu b o ta n ic z n e g o w W ie d n iu , d o a u s tria c k ie g o b o ta n ik a , .!. F. J a c q u m a . N a js z c z ę ś liw ie j b y ło b y nazywa?: ten g a tu n e k
lila k ie m k a rp a c k im !
iv
* A u g . jT iivci, c / c s . p ią c i /o h , i i i c m . L ig u ste r, ro s. FmjTJom mn.
vs ■■'!
470
IjÍL '
^ ,
471
Y
/uschniętymi, zbrąy.owialynii liśćmi; niektóre odmiany pól/.imo/.ieloiie ( 'L o d en se’, v\trovii;e]\s'k o liściach ciem nozielonych, jesieni;) ezam ofioletow ych. W uprawie ''i ówdzie odmiany o liściach na wiosnę żółtych ('A u reu m ') lub owocach yjęiiinych. biaław ych ..lub żółtych. W ym . i zast. — tlohrze 'rośnie nawet na ilość suchych glebach i w zacienionych miejscach, ale tylko w słońcu krzewy s¡| gęste; odporność na mrozy niezupełna — zależy od odmiany. Jeden z krzewów najczęściej sadzonych u nas w postaci żywopłotów, które jednak bywaj;] bardzo brzydkie, zwłaszcza zim;]. System korzeniowy bardzo gęsty — ligustr pospolity może być sadzony dla ochrony skarp przed erozją, na hałdach ilp. a I J g iiś lr u m
o r u llfo lU im
»itk'ziach. d o .0
-I j m w y s.,
l-lassk. ii
lig iis lr ja j o l i s t n y .
K rzew
o s z ty w n y c h , w y p ro s to w a n y c h
n as z w y k le n iż sz y . L i. c lip ly c z iio ja jo w a lc . J - - ü ( - I O ) c m d l., n a p ie ,
spodem ż ó lta w o /.ie lo n e . K w . o ru rc e k o ro n y 2 - 3 - k n m iic d łu ż sz e j o d p ła tk ó w : V 11—p o l.VI11. , W y.st.
Ja p o n ia .
D c k o r . — liśc ie .sezo n o w e lu b z im o z ie lo n e —- z a le ż n ie o d k lim a tu i ż y z n o śc i g le b y ; w k ra ja c h o ła g o d n iejsz y m k lim a c ie p o d s ta w o w y g a tu n e k lig u stro , u ż y w a n y d o z a k ła d a n ia ż y w o p ło tó w , c z ę s to w żó lto listn cj o d m ia n ie — ‘A u re iim ’. W P o lsc e m o ż e b y ć sz e rz e j r o z p o w s z e c h n ia n y ty lk o w d z ie ln ic a c h zaehodm eb.
' IJgttsIrum ob/usijblitnii Siebold et Zuce. — lig u str lępolistny. Od poprzednio omówionych gatunków różni się przede wszystkim ow łosieniem (wioski pokrywaj;] pędy, liście od spodu, szypulki i kielich kwiatów) i kwiatostanami - krótkimi (2-4 cm dl.) i ± .przewisającymi na szczycie, rozmieszczonymi wzdłuż gałęzi, na krótkich pędach bocznych; kwitnie w V1-VII. W ysl. — Japonia. Szczególnie dekoracyjna i częściej spotykana jest odmiana; — — v ar. regelianuui (K oehne)Rehder — odm . Rcgcla. Niski (do 1,5 m wy,s.), zwarty krzew, z szeroko, horyzontalnie rozpostartymi gałęziami. D ekor. — interesujący pokrój, rzadko spotykany u krzewów, przypomina nieco Crataegus ¡m údala. Z ast. — cenny zarówno wtedy, gdy rośnie sam, jak i na przykład w postaci nielórm ow anych, szerokich żywopłotów. I jf'H s d ’Uffi ‘ V ie a r y i '
l i g u s t r C i b b s a . Z w a rły , g ę s ty k rzew . u n as d o o k u ło 2 m w y s . i*, za
młoctu o w ło s io n e . L i. ja jo w a te i 3 —S c m d l.), zlo eisio ż .ó lte. K w . w o w ło s io n y c h w ie c h a c h ( 5 - 10 c m d l.), slaho w id o c z n e na tic ż ó łta w y c h liśc i; V il V il!. Poch. D ek o r.
o trz y m a n y w A n g lii o k o ło i 0 2 0 r.. m ie s z a n ie c n ie z n a n e g o p o c h o d z e n ia . w y ją tk o w o o z d o b n y k rz e w , o ile p o s a d z o n y w m ie js c u s ło n e c z n y m ; p o d k o n ie c lata
liście zielen iej;). H ard ziej o d p o rn y na m ro z y o d p o d o b n e g o /.. o vtilifo liiiin ‘A u r e u m ’ .
RODZAJ JASM INUM — JAŚMIN * ( ja s a m in — p e r s k a , a p o te m a r a b s k a n a z w a ja ś m in u i o le jk u ja ś m in o w e g o )
C a í. - - o k o ło 4 5 0 . g łó w n ie w tr o p ik a c h i s u b tro p ik a e h ; ty lk o n ie lic z n e m og;¡ h y c u n a s u p ra w ia n e na o d k ry te j p rz e s trz e n i, z a s a d n ic z o ty lk o na z a c h o d z ie k raju
Rys. 200. Uguslrum vulgare (1), L. vulgare ‘Alrovirens’ (2), L. vulgare 'Lodense' (3), L. ovalifolium (4), L. obtunilolium var. regelianuui (5)
* A ng.
ja s m in e ,
ezes.
ja sm m .
n ie m .
J a ś m in ,
ro s.
b a rd z o rz a d k o sp o ty k a n e .
w a c M iiii.
K w ia ty
n ie k tó ry c h
g a tu n k ó w
u ż y w a n e s ;j d o a r o m a t y z o w a n i a h e r b a t .
473
472 til i.
R y s . 2 0 1 . Jasminum nudifiorum J a s m i m t m n ia l ifl o n tn i L in d l. — j a ś m in n a g o k w ia lo w y . K rz e w o
izkj.iuj¡y*icy ch się na boki
p ę d a c h , r . .. d iu n ie , ró z g o w a te . g r a n ia s te i z ie lo n e . L i. m ikr/.yy.Lcjdc, n a d łu g ic h o g o n k a c h , zwykle 3 - lis jk o w e . listk i ja jo w a io e iip iy c z n e { J - 3 c m d l.). K \v . o b u p lc io w e , z.,d ju g ą rurka, k o ro n y i 4 - 6 szeroko ro z p o s ta iy m i p ła tk a m i ( 2 - 2 ,5 c m p U z o lt ó ; p o je d y n czą), n a k tó tk ic h ^ s z y p u łk a c h p o k ry ty c h łuskam i z p ą k ó w k w ia to w y c h o s a d z o n y c h w z d h iz z e s z ło ro c z n y c h g a lą z c k M l- J A //p r z e d ro z w in ię c ie m liści. 0 \v . jagotlif, u n as b ra k (z a w ią z u je j e n a to m ia st rz a d k o u n as u p ra w ia n y ./. f n i l i a m s L. —- ku liste łub „'cłw o ja k o w a te,\ w p rz y p a d k u , g d y ro z w in ą się o b ie k o m o ry z a lą ż n i). W y s t. D e k o r.
- /.ach. C h in y . k rz e w b a r d z o d e k o ra c y jn y p o d w ie lo m a w z g lę d a m i; p o k ró j, d ro b n e , ciem n o zielo n e
liśc ie , z ie lo n e p ę d y . s z c z e g ó ln ie d o b r z e w id o c z n e w z im ie , a p rz e d e w s z y s tk im - - - b a rd z o w czesne k w ia ty , p rz y p o m in a ją c e n ie c o k w ia ty fo rs y c ji, u k a z u ją c e się w c ie p le js z y m k lim a c ie (u n a s z im y ) w n ie c o d z ie n n e j p o rz e ro k u , z im ą . W y m .
i
za sl.
w łagodne
- g le b y p rz e p u s z c z a ln e , ż y z n e i św ieże;
m ie js c a s ło n e c z n e , c ie p le i z a c is z n e ; k rz e w w ra ż liw y n a m ro z y , u n as b e z s z a n s n a d łu g o trw a łą upraw ę, p o w in ie n h y c o k ry w a n y na z im ę . W k ra ja c h o c ie p le js z y m
k lim a c ie s to s o w a n y ja k o p rym ityw ne
p n ą c z e , r o z p in a n y p rz y m u ra c h ilp.
RODZINA BUDDLEJACEAE — BUDLEJOWATE Z tej rodziny tylko nieliczne gatunki B iuhlleja mogą być u nas uprawiane na odkrytej przestrzeni.
RODZAJ BUDDLEJA — BUDLEJA* (n a c z e ś ć m iłośnika botaniki. A d am a B u d d le'a)
Krzewy lub małe drzew a, rzadko — rośliny zielne. I*. często graniaste lub .oskrzydlone: paczki okryte zwyklę kluskam i, nadlegle. L i . ix>icdvncze. nakrzyżlcete lub skiytolcgle (tvlkcż li. a h ern ifo lia ), często w ojlokow ato ow łosione gwiazd-
* D a w n ie j o m ż y n . A n g . b u tte rily b u s h , c z e s. k o m u le , n ie m . S c ln n e tle r iin g s s tr a u c h , B u d d leic, S o m m e iflie ilc r, ro s. O y/mjieM .
474
y
R y s . 2 0 2 . B u d d l e ja d iw id ii (1 ). 13. a lt e m ifo l ia (2 ). V in c a m in o r (3 ), V. m a jo r (A)
kowatymi wioskami, sezonowe lub zimozielone. !vw. oluipieiowe, proniieni,si. lekko zygom orl'iczne,@ o'otne, korona zrośnięta w długą rurkę, z^Thm«,in* ° StuoihktĆfjękajuca 2 klapami, z licznymi, drobnymi nasionami: z trwałym k i e r f " ' i ew entualnie — koron:). e leni (¡sit. — o k o ł o 100 , w r e jo n a c h o ilieplym k l i m a c i e , z w ła s z c z a w e w seli k..v,
A
'•
budleja
. ca _
s k r ę l o i i s l n u . G ę s ty , k o p u la s ty k r z e w , u nas
B A R W IN E K *
o d la c . v in c ire = o w ija ć , w ią z a ć )
(lu t. — ź vv E u ro p ie , pn. A fry c e i p il.-zu ch . i śro d k . A z ji; w P o lsc e ro ś n ie d z ik o I g a tu n e k .
z ji,
n aw el ilu 3 --I iii w y s. i X ni 0 ; z w y k le je d n a k f.n a c z n ic .mniyjjizy. I’. J a m tzcu a sa ik ie, d łu g ie,iu fc o w ato
VINCA —
s k r ó t o d „ v in c a p e r v in c a " , s t a r o r z y m s k ie ) n a z w y b a r w in k u , a z a r a z e m lo rn iu ly m a g ic z n e ) , z a k lę c ia ? ;
Ć ;l ‘
a-" A
’ B u ddleja d m jd ii Francli. ( B .\im a b U is Memsl.) — b u d le ja D avida. W /■ c krzew, z łukow ato rozpostartymi gałęziam i, u nas do około 2 ,5 - 3 P. nieznacznie 4 -granistiT l^ e r o k ir n T b ia I v m rózeineml początkowo owłosion«’' L i . _nakrzyżlegle, jajow aioeiipiyczne do lancetowatych ( 1 0 - 2 5 cm dl.), „ ę s t ^ clmtuKLPilkow ane,~z biaESSym kutnerem od spodu. Kw. wr wydlii-/.onyr|, ; przcwisających wiechach, na szczycie Lcjioiocznych przyrostów : bladofioletowe lub lila, z pom arańczowym „oczkiem", pachnące: 'VII L\ (X). O w . cylindryC2n., torebka, 6 - 8 mm dl. p i.W | W yst. — środk. i zacli. Chiny. D ekor. — bardzo ozdobny i atrakcyjny krzew, dzięki gęstym wąskim wiechom kwiatów, ukazujących się w lecie i zw abiających liczne motyle („motyli krzew” ). Wiele odmian ogrodowych, o dużej skali barw, od kwiatów jiutlych różowych do czerwonych i ciem nolioleiow ycli. Późny rozwój na wiosnę, w łagodne zimy liście na krótkopędach — drobniejsze — pozostają zielone do wiosny, dzięki czemu krzew sprawia wrażenie zimozielonego. W ym . i zasl. — gleby raczej żyzne, przepuszczalne, nagrzewające się; miejsca cieple, słoneczne. Krzew u nas krótkowieczny, mało odporny na mrozy, z długim okresem wegetacji — pędy rosną aż do mrozów i następnie, niezdrewniale w szczytowych partiach, w różnym stopniu marzną; w związku /. tym ^ k a z a n ę J e ii L m tocziie ciecie, naw et do ziemi — krzewy odrastają późno, ale bujnie, kwitną jeszcze w tym samym roku. Przesadzać należy młode rośliny, z bryłą ziemi — korzenie są bowiem silne, mięsiste, sięgają głęboko. U iidtlleja a lte m ifo lia M a x im .
RODZAJ
„
V in a l m in o r I... —
| f l |,
llużacć-t z a k o rz e n ia ją c e się w w y ż ła c h . :U i» Ś alii.w e w z n ie s io n e ( 1 0 - 2 0 cm d l.). L i. n a k rz y ż le g le . ąjptyczne lu b ja jo w a te ( 2 - 5 c m d l.), k r ó lk o o g o n k in v e , c a lo b rz e g ie , u n a s a d y k lin o w a to z w ę ż o n e , n a g ie , ,.¡eninozielone i b ły s z c z ą c e . K w . j y i c d y n c z o . n n jd ltm ic li s z y p u lk a c h w k ą ta c h liści te g o ro c z n y c h , w zniesionych 'p ęd ó w k w ia to w y c h ; z r o s lo p la tk o w c . ż D l i l u iiiiiiy ffii'ItiBTiOlfeTówófilekimvnB*. ju z n a s lin l y m i■ , szczy cie
u k ośnie, n e ie ly m i
la tk a m i
to k .
2 .5 - 3
cm
p ) ;\ ¡V -1 X .I O w ._ 2 ._ z r o ś n ię te ., u
W y s t.
o d zacli. E u ro p y p o p il.-zacli. A zję ; w P o lsc e w la sa c h n a n iż u i w n iż sz y c h p o ło ż e n ia c h
mrozy v - m a jo r I— b a rw in e k w ię k s z y , o liśc ia c h ja jo w a ty c h , u n a sa d y z a o k rą g lo n y c h
lu b le k k o
sercow atych. b rz e g ie m o rz y sio n y e li. D e k o r. — zjm iizjid i).aiU v u b ieree. z k w ia ta m i d o b rz e w id o c z n y m i p o n a d ła n e m liści. W iele Q d m ja n _
bż
u kw iatach la z u ro w y c h , la w e n d o w y c h , f io le to w y c h , ró ż o w y c h i bia ły c h (ró w n ie ż , p e łn y c h ) o ra z o h in lo -
J
lub żó llo o slry c h liś c ia c h . W y m . i z a s l .
- n a jb u jn ie j ro ś n ie na g le b a c h ż y z n y c h , p ró c h n ic z n y c h .
świeżych, w p ó łc ie n iu ; s a d z ą c g o w s ło ń c u , m u s im y z a p e w n ić r o ś lin o m d o s ta te c z n ie w ilg o tn ą g leb y ¡zraszan ie. O b o k b lu s z c z u , ru n ia n k i i k o p y ln ik a p o s p o lite g o (A n o n im eiiro /ia e u n i L .) .... p o d s ta w o w a roślina o k ry w o w a d o z a d a rn ia n ia z ie m i p o m ię d z y d r z e w a m i, w c ie n iu , w z a s tę p s tw ie tra w n ik ó w , czyściej s a d z o n a n a c m e n ta rz a c h n iż w p a r k a c h . R o ś lin a I m ia c a .c G a U m e k c lim u id u ? ?
^ S e b a s t i a n ’ ( K a z im ie r z K u la s ). L iśc ie ja jo w a te , ja s n o z ie lo n e , z n ie re g u la rn ą , ż ó łto z ie lo n ą plamą p o ś ro d k u
- ja s n e , „ w e s o łe ” k o b ie rc e .
i !ż f 1 r
RODZINA L A B IA T A E (L A M IA C E A E ) — WARGOWE R o ślin y z ie ln e , p o d k rz e w y i k rz e w y ; z w y k le b a rd z o a ro m a ty c z n e (o le jk i e te ry c z n e ). N a le ż ą (u m.iti. ro d zaje: E is h o ltz ta , iiy s s a /m s . I.a v a m lu la , I ’e r o v s k ia , R o s m a rin u s, S a lv ia , S a tu r e ja , T e u v r iu m , Thyitnts-, s |io ś ró d u p ra w ia n y c h u n a s, a n a le ż ą c y c h d o ty c h r o d z a jó w p o d k rz e w ó w w zrostem c h a ra k te ry z u je siy L a v a n d u la a n y u s tifo lia i S tilv ia o jficitta U s L.
k rz a c z a s ty m
k a t e a <(>~X 111111 ill.t, a p rz e d e w sz y stk im k w ia ty w ^ g f ïi ÿ c h , k u lisla w y ch w iązk acl)l n a krótkich,
RODZAJ L A V A N D U L A
—
LAWENDA**
D e k o r . — ludny p o k ró j — k rz e w p rz y p o m in a k rz e w l.y eiiim liiirb a rim r, d e lik a tn e , tlw ubarw nc liśc ie i k w ia ty , k tó re p o k ry w a ją n ie k ie d y c a le g a łą z k i. W y m . i z a s t. — n ie z b y t w y trz y m a ła nu mrozy;
RODZINA APOCYNĄCEAE— TOINOWATE Z lej rodziny uprawi: ny jest u nas wyłącznie krajowy gatunek.
gruncie tylko b a rw in e k - Vinca , prawie
g,
•■orskich, cz y sto z d z ic z a ły , a le i c o r a z rz a d z ie j s p o ty k a n y . W u p ra w ie c z a s e m ta k ż e n ie o d p o rn y na
c ie m n o z ie lo n e , s p o d e m z b ia ła w y m k u tn e re m . K w . p o d o b n o ilu k w ia tó w U. ilnviilii, ale r u rka kornny
c ię ta nu w io sn y .... nie k w itn ie w d a n y m roku! B a rd z o rz a d k o n n as sp o ty k a n a .
iw -
nasady.
,o |sk iicv liiiO ry czn c(iíiiesz.kí) u n as an i w la sa c h (7), an i w u p ra w ie n ie z a w ią z u ją się.
.p r z c w is a ją c c na w sz y stk ie stron y. L i. s k rę to le glc. ( w ą s k o -lla n ce to w a le . 3 —7 (-1()> c m d l., z wierzchu
u listn io n y c h u n a s a d y s z y p u la c h w z d łu ż .z e sz ło ro c z n y c h n e d ó w :" z a o a e ir .s la tis z v :p f l.i u ) O tió u A W y s t. — p n .-z u c h . C h in y (G n n sii). *
y 1
b a r w i n e k n o s n o lity . Z im o z ie lo n a k rz e w in k a. I». h a n l Ł Ł e i e n k ic , p|<>i,n t.
(nazwa u tw o rzo n a zapew nie nie oil lac. la v are - myć, k ą p a ć s ię — w zw iązku z e z n a n y m i o d sia ro ż y in o sc i zastosow aniam i olejków law en d w h ig ien ie i k o s m e ty c e , a le z lac. le v a re = o d s tr a s z a ć , ulżyć, dla d o m o w y ch i m a g iczn y c h z a s to s o w a ń tych olejków )
G u t. — 30, oil W . K a n a ry js k ic h , p o p r z e z re jo n ś ró d z ie m n o m o rs k i p o p n .-w sc li. A fry k ę i In d ie. Tylku I g a tu n e k m o ż e b y ć u n as u p ra w ia n y p o d g o ły m n ie b e m .
* A u g . p e riw in k le , c z e s. b a rv ín e k , n ic m . in im e ig riiu , ro s. O ap u m io K . A u g . la v e n d e r, c z e s. ie v a n ilu le . n ie m . l.a v e n d e l, ro s. Jitm aiPíH .
477
1,(0
TłtStf
I.im iiiilu lti iiii^ u s tifo lia M ili. (/.. ujjicim tli.s C lia is . i . s p ir a L. p ro p u n c .
r” ’
re n / IX ' ) — j
RODZINA SOLANACEAE
y im ij/ J d a n y , g ęsty , iwonjgatyczjije p o e ii ikjł-y p o d k r z e w . o lic z n y c h , w zn iesio n y cli. 4-.. * ".e n i# g a łą z k a c h .
PSIANKOWATE
j j t t l u b a z g k . ± p o d w in ię ty m i b rzeg a m i, p o k ry te g ę s to :;y.ai';m 'yi)i.laiiiierem (za m io d u i d ro b n e liśc ie"' ***’** bocznych
obu.slronnie). K w . o b u p lc io w e , d ro b n e , korona-Z iM sIoplaikow a. zy g o m o rfic z n a .. f.X ;V
U H d a r a k a M Itó liló S ik
N ałeżu ui m .in . ro d z a je L y c iu m i S o ltin u n r. ty lk o d ru g i re p re z e n to w a n y je s t w e H orze P o lsk i.
k w iaty p o je d y n c z o luli p o k ilk a i i k l ą l i u i i i h i j b n K l l . u s ta w io n y c h p t m m r f r i o ^ T ' ' '
MMWżOPł-ygh MłWkiyl» ,lla d łu g ie j, w y p ro sto w a n e j lo d y ż c c L V I ~ V lli. O w . 4 d ro b n e ro zltip k i ■— o r z ' - - ^ ' W y s t. zaclt. Ś ró d /.ic m n o m o rz e . ' “- .lik . D ek or.
RODZAJ S O L A N U M
P SłA N K A *
n is k ie , g ę s te . d e lik a tn e k rz e w y , p rze/, c a ły ro k s z a ro z ie lo n e ; k w itn ie o b fic ie , d o kw '- -
przy latu j;) lic z n e m o ty le . W y m . i z a s t.
n ie z u p e łn ie w y trz y m a ła n a m ro z y , n a to m ia st o d p o ru )
(sta ro rz y m sk a n a z w a p sian e k )
su sz y . G le b y ż y z n e , w a p ie n n e ; m ie js c a c ie p le , w p e łn y m slo tieu . S to s o w a n a ra z e m z b y lin am i ) ty m na n is k ie ż y w o p lo tk i. P rz e s a d z a ć n a le ż y m ło d e ro ś lin y , z. liryki z ie m i ’
A, A
Solanum dulcamaru
I... -
p s ia n k a s lo d k o g ó r z
**.
P o d k rz e w , o p ło ż ą c y c h lu b o w ija ją c y c h siy
wokół p o d p ó r p ę d a c h (p ę d y d o o k . 2 m tik ). L i . s lu ę to le g te . o g o n k o w e , ja jo w a te (d o o k . 10 c m d l.), u nastały
c z y slo
z,
l( - 3 )
p a ra m i
k la p e k .
Kw.
w
w ie lo ra m ie n n y e lt
w ierzclp o lk iich ;
o b u p lc io w e ,
prom ieniste, z r o s lo p la lk o w e , k o ro n a Im lcK iw a (rz a d z ie j b ia ła lu b r ó ż o w a ), o d ro b n y c h ,.la n c e to w a ty c h ., łatktich. s p o m ię d z y
k tó ry c h
w y s la ją
sln lo n e , d łu g ie j k o n tra s to w o
z ło c is te
p y ln tk i;
ro z w ija ją
siy
stopniow o p rz e z c a le la to , v e - v i t i . O w . w ie lo n a s ie n n a , ja jo w tila . c z e rw o n a |ag o d a'> . trw a ły m k ie lic h e m (1 cni tik). W y s t.
-
fśu ro p a (p o z a p ó łn o c ą ), p n . A fry k a ; w P o lsc e p o s p o lita na n iż u i w n iż sz y c h p o ło ż e n ia c h
»orskich, n a jc z ę ś c ie j w w ilg o tn y c h z a ro ś la c h n ad w o d a m i, w lę g a c h i o łc s a c h ; c z ę s lo w k o ro n a c h n adrzecznych i o g la w ia n y d t w ie rz b ; d a w n ie j u p ra w ia n a w o g ró d k a c h w iejsk ie)), n a p rz y k ła d n a L itw ie . Roślina tru ją c a
i le c z n ic z a ,
c z y slo
nazyw ana
b le d n ie
w ilc z ą ja g o d ą
(je st
to
nazw a
p o k rz y k u
w ilczej-jag o d y , c z y li A lro p ti h e lliiilim n ti I,.).
R O D ZA J L YCIU M — K O LCO W Ó J *** (lycium — sla ro rz y m s k a n a z w a le k arstw a, o trz y m y w an eg o z ciern isty ch krzew ów , o d g reck iej n azw y tak ieg o krzew u, z w a n e g o ’lyklon’, a p o k ry teg o „wilczymi zęb am i" = lykos — A stra g a lu s g u m m ife i?)
G at. — około '100 na kuli ziemskiej, zwłaszcza w Ameryce Pd., w Europie 3 gatunki. c L yciu m b arbaru m L. (L lialiinifoHinu Mili.) — k o k o w ó j pospolity (kolcowój szkarłatny,). Bardzo gęsty krzew, z długimi (do 2 -3 m dl.), łukowato przcwisaiacvmi, llT liczne^odraslj; korzeniowe. R ja s noszare, często CieinlslB;* •ętole ołcgle, jajow atoeliptyczne do lanp ą c z k i d r o b n e , n a d l e g l e , ± u k r y te . Li skrę bard /o .zm ienne w kształcie i wielkości, c c lo w a ty c h ( 2 - 1 0 c m d l.) , e a l o b r z e g i e ; b s z a fd ż ie lo n e g b ś iagie, dość grube (ale po za.su. zeniu — bardzo cienkie). Kw. jtu ł k a c h , p o j e d y n c z o lu b p ó k ilk a v \ Jk.ąiaęhJiścLki'ótkopędów, . także na „d łu.igg ic h s z y p u łk teg o r o c z n y m p u r o w a lu b
Rys. 203. La vandu la an gustifotia (1), Lycium b a rb a m m (2), S olanu m du lca m ara (3)
p r z y r o ś c i e ; o b u p l c i o w e ,' p r o m i e n iste . (z r o ś l o p ł a t k f t w e . k o r o n a (ftu rf i o le to w a ,y o J o z j T o s ta r t y ć h
ła tk a c h ,
p r ę c ik i
w o ln e ,
w y s ta j ą d a l e k o
ro s. n a c jie ii. A u g , n ig h ls h a d e , cv.es. iilek . n ie iu . N a c h tsc h a tl S lo d k o -g o rz k t 'sm a k p ę d ó w z n a la z ł o d z w ie rc ic d bm ię \v n a z w ie S .y lu la in u tr a (d u lc ís = s ło d k i, i = g o rz k i) w w i e l u a n g . b ilic r-s w e e t, IV. In u e e -n m ć re , n íe m . B iíle rs ü s s. *** D a w n ie j — ..łleynn, n ffiS tb i, n y g u s. A n g . bo* ílio rn , w o i/h e rry , c z a s. k n s lo v n ie e . .» ¡cm . B o ck sd o rn , T e u f e ls z w ir n , ro s. „nepeaa.
479
■/. r u r k i k o r o n y : V - I X . O w . J . aj()w_u3g j a g o d y 1*( 1 2 c m d l.) , z I r w a ly m
c z e r w o n e lu h p o m a ra n ć ź o W c s , V 1I I - I X ( X ).
■ A
k ie lic h /
U" ’
W ysl. — Chiny; w Europie powszechnie zd zieliły . D ekor. — kwiaty liczne, ale niezbyt -w ido czn eg o wbców zwykle niewiele efektow ny pokrój, krzewy-tworzył gęsie, rozlegle, .szarozielone 'kolonie. Wy,,, i zasl. — krzew bardzo &dporify na suszę, rośnie w miejscach słonecznych' najchętniej na glebach bogatych w związki azotu, nagrzewających się, przepasz' czalnych; tworzy nieprzebyte zarośla przy plotach, na miedzach, skarpach, starych murach, pogorzeliskach itp.; ekspansywny i trudny do wytępienia. Krzew glebo chronny, sadzony na nasypach I stromych zboczach; używany w rekultywacji ha|t|. czasem w postaci/ślrżiyżonych żywoploltty^ Dobry krze\v [tmQdo:dajityI)(nektar' pyłek), ale roślina trująca.
RODZINA BIGNONIACEAE — BIGNONIOW ATE Należą tu m.ln. rodzaje Ctimp.sis I C iilal/w .
R O D ZA J C A T A L P A — SURM IA (K ATA LPA )* (kutuhlpa
F o l.
12 8
- in d ia ń s k a n a z w a surm ii)
Drzewa, zwykle niskie, o szerokich koronach — pędy pod koniec okresu wegetacji zam ierają na szczycie pączków szczytowych „brak, 1*. z (szerokim, gąEcz.a s tym rd ze nie ni [ i małym pączkam i. U . giak rzy żleg le lub częściej "± w _jdióikiięh po Q iJ diu-googonkowe. pojedyncze, duże (10-25 cm dl.), cnlohrzegie — czasem z nieliczny mi, zaostrzonym i klapami; często z. Iloletowobrunatnym i nektarnikami pozakw atowyrm!i w kątach nerwów na dolnej stronie liścia, zwłaszcza u jego nasady. ' * * • K w , obuplciowe, zygom orficznc, korona zrosiopiatkow a, dzw onkow ata, z(p ) li-yzow anyml na brzegu latkami, przeważnie (j5ia)a, w ew nątrz plamista; 2 ' pręciki I 3 staminodia; w szczytowych, luźnych, s te rc ząc y c h. stożkow atych
i: Ant». c a t a l p a , ez.es. k a t a ł p a . n i e i n . T r o m p e t e n b a u m , r o s. ica r a j u a i a . :|!t W o j c z y ź n i e , n a l i ś c i a c h d r z e w z a a t a k o w a n y c h p r z e z o w a d y , n e k t a r n i k i r o z w i j a j ; | s i ę licz niej, wabiąc
inne o w a d y , paso ży tn icze
drzew em
jest
w stosunku d o ow ad ó w -n > śiin o żereó w .
¡*(iulo\vn'ut loiitcnio.su
.....
ma
jednak
m .in.
paczki
Podobnym
zróżnicow ane
na
w iełkołistnym w egetatyw ne
i k w i a to w e ( z im u j;| c ale, „ g o t o w e " k w i a to s t a n y ), liście u ło ż o n e z r e g u ły n a k rz y ż ł e g ł e , k w i a ty w czesne przed łiśem i, zu p e łn ie inne o w o c e i nasiona.
481 4 80
D c iit lt s iltn tia
■im --
G at. — około 10 w Ameryce Pn. i wscli. Azji; niektóre zastępcze am erykańskie i azjatyckie trudne do odróżnienia. 1 11 1 D e k o r. — drzewa o egzotycznym w yglądzie, dekoracyjne w różnych n roku. D uże liście ro zw ijają się bardzo późno na wiosnę, jesienią opadają zw . wcześnie, zielone iub żółte. Duże, .^torczykow ale’* kw iaty (do 5 - 6 cm 0 ) 2 e|jj, e są w kw iatostany podobne do kwiatostanów kasztanow ców ; patykowate nJ***6 („strąki” ) zw isają z gałęzi jeszcze na w iosnę — w czasie rozwijaniu się niíort^L liści i dłużej. Wy»», i zasl, — duża tolerancja w stosunku do gleby — od gleb such ch i piaszczystych do żyznych i świeżych; w naszym klimacie lepiej sadzić surmie glebach dość suchych, ze względu na szybsze i lepsze drew nienie pędów. Drzewa światło- i ciepłolubne — miejsca słoneczne i zaciszne, osłonięte od wiatrów, które m ogą łamać kruche gałęzie. Duża odporność na warunki w ielkom iejskie i przentys lowe zanieczyszczenia powietrza; w surow e zimy drzew a wszystkich gatunków mniej lub bardziej przemarzają. Typow e d rze w p ij^ o lite ro w e’S do sadzeniu w eksponowanych miejscach pojedynczo lub w po lullfikw luźnych grupach; w krajach o cieplejszym klimacie często jako drzewo alejowe. Korzenie są dość grube i mięsiste, słabo rozgałęzione — należy przesadzać młode drzewa, na wiosnę, na krótko przed rozwinięciem liści. Zasychanie gałęzi jest w yw ołane przez grzyb Verticilliuni alboatn an . Kwiaty fmiöclödajfiej(przede wszystkim nektar). C atalpa b ig n o n io id es W alter — su rm ia b ignoniow a (surm ia zwyczajna). Drzewo u nas do 15(-20) m wys., o szerokiej, nisko osadzonej koronie Li. ¿zerokpjajow ate, 1 0 -2 0 (-2 5 ) cm dl., zwykle bez klap, na szczycie Icrótkozaostrźnnp dojrzale tylko na spodzie + ow łosione: plamki nektarników zielonkawe, roztarte liście pachną nieprzyjem nie; najmłodsze liście nieznacznie (i krótko) brązowawe. K w ./lu że (4—5 ctn_0 ),< ^ ie ', wewnątrz fioletowo nakrapiano. i z.żdłLymLsinugami; C ^ e c h v ...^ idokwjatowenKaa'że~N('do 20 cm dl. lub większe); V II-V III. Ow.
C a ta lp a o v illa G .D o n — s u r m i ą ż ó H o k w I a to w a . D rz e w o z s z e ro k a k o ro n ą , w y so k o ś c i l()(-1 5 ) m.;
ró ż n e cz y śc i p o c 7 ¡|lk o w o le p k ie o d g n ic x o lk o w a tv c li.w ło s k ó w ÍT ). L i.js z ę r p k o ja jo w a le , i 0 —2 0 (—25) cm d i., /.
1(2) p a ra m i
.o iv lo sin n e , s p o d e m
b o cz n y ch Jd ą g ,
na s z c z y c ie J n ó tls p z a o słr/.o n e , z w ie rz c h u
k ró tk o , aksam itni)
+ n a g ie ; p lą m jd ja ę k la r m k ó w , o g o n k i i n e rw y ...e ie iu iw w iś n io w e — ja k i młode,
r o z w ija ją c e s ię liśc ie ; d o jrz a le — ilo ść s z ty w n e , n ie c o sj , , ! / is u
k w iaty m u le, b n id u o b ia le lu b ż.óliaw e.
— z a p e w n e n a jo d p o rn ie js z a na m ro z y su rm ia .
„ Catalpa sp ec io sa (W arder ex BarneyjEngelm. — su rm ia w ielkokw iatow a (surmia okazała). D rzewo u nas do l5 (-2 0 ) m wys. L i . jajow ate (1 5 -3 0 cni dl'.), jwykle bez bocznych klap, óJiigoznoslr/onc. gęsto, miękko o w ło sio n e — pr/ynaj ■ ¡liniej od spodu; plamki nektarników niewyraźne. zieloneJub-niew idoczne — liście bez zapachu; jp lo d e liście zielone, K w . podobne do kwiatów C. bignon ioides, ale większe (5 - 6 cm dl.) i tylko nieznacznie cęlkowane, ą kwiatostany skąpokwialowe, dość szerokie i krótkie (do ok. 15 cm dl.); IŁVI-Vll,H>w. grube (1-1,5 cm 0 ) j grttbośdenfte, długie (do 45 cm dl.), zwykle niezbyt liczne. W Wit. — ś r o d k .- w s c h . A m e r y k a P n . D c k o r . — k w i a t o s ta n y m n i e j s z e niż. u o b u p o p r z e d n i c h g a t u n k ó w , a l e k w i a t y Ala n i e ,
w ię k s z o , s iln ie j p a c h n ą c e , ro z w ija ją
s ię o k o ł o
2
t y g o d n i e ^ w c z e ś n ie j.
S urm ia s p o ty k a n a u n a s , le c z n ie z a w s z e r o z p o z n a w a n a , m i n i o s z e r e g u o d r ę b n y c h cech; n a z w y C . b ig n o n io id e s
i
C . o w it a b y w a j ą n a d u ż y w a n e .
RODZAJ CAMPSIS — IUIILIN * (ęir. k a m p sis = krzyw izna, w ygięcie; o d k ształtu pręcików )
G at. — 2 , azjatycki i północnoam erykański; tylko drugi z nich oraz mieszańce obu mogą być u nas uprawiane. a C am psis ra d ican s (L.)Seem. { B ig n o n ia r a d ic a n s L.) — m ilin a m e r y k a ń s k i. Pnącze, w spina się do około 10 m. Cotlrosty lcorzetriówe if c z n ^ zw łaszcza po zranieniu korzeni. P . z korzonkam i przybyszowym i w węzłach; w iją się słabo. L i . do 30 cm di., nakrzyżle ^ c , niepą-zystopier/astozlożone, z 7 -1 3 jajow atych, grubo liilkowanych "listków. Kw. obuplciow e, kielich zrośnięty w rurkę z krótkimi ząbkami na szczycie, t j u j. imAW-dliigiUrąbkę z ( f ) o t a g la w vmi latkami (do 9 cm dl. i 4 -5 cm 0)£Ś/i u l i lSpBnTnrnńcźówfe: 4 pręciki; w szczytow ych, krótkich i gęstych wiecfiowatych kw iatostanach; V11-V]U(1X), kwiaty rozkw itają stopniowo. Ow. »nihościenne. AiflilćówateTcrreblo? do 15(—20) cm dl. i 2,5 cm 0 , obustronnie wggkccoskr/.ydlone, + łukow ato wygięte, brązowe, z przegrodą biegnącą środkiem całego owocu (łożysko). N. liczne, spłaszczone, z obu slron oskrzydlone. W yst. — pd.-wsch. Ameryki Pn. D c k o r . — bardzo ozdobne, duże, dość późne .kwiaty. W y m . i z a st. — gleby żyzne i świeże, głębokie, ale przepuszczalne; miejsca cieple, słoneczne, zaciszne; mała odporność na mrozy, W zasadzie jest to pnącze samoczepne, ale do zbyt gładkich ścian przytw ierdza się słabo, znacznie lepjęj cto^hropow atych pni drzew
K w . n ie w ie lk ie , o k o ło 2 (3 ) cm 0,1
l)ek<»'. — iia jn iiiie ijte k o r a c y jn a z w y m ie n io n y c h su rm ii
* D a w n ie j — m ib a , lr ą b k a .'A » J |;t^ im p e t- c r e e p e r , c z e s. Iru b a e , k fiv o u ś , n ie m . T r o m p e te n b lu m e , rijs. K aM iicne. «m w o jc /.y z n ie k o lib ry /.u p y laju k w ia ty .
" 1 ^ - '"
s ,
483
— rïs r r v
— K E ,..'ż ' ~ r . v— ■
-(i-ic jb tíe u a fc
ir ,- h i ¡
i
/
,
'ń .
(jak bluszcz). Dla ograniczenia wz.ro,slu wegelatywnego i pobudzenia intensyw nego kwitnienia można rośliny przycinać, jak Viíix czy Wi,sirria. Rzadko u nas spotykany, stare okazy nieliczne.
/
:5 f C a iiip sts x ta g lia b iia n a (V is .) R e h ilc r -
in i lin pośred n i. M ie s z a n ie c C. n u t t c w a i c h iń s k ie g o
C. i¡ ru m lijlo n t (T liiiiib .)K .S c h tm i.; z. rz a d k a u p ra w ia n y , n a jc z ę ś c ie j w o d m ia n ie ‘M a d a m e G a lle n '. Wzrost z n a c z n ie s ła b s z y (d o <1 m w y s.). k w ia ty w ię k s z e n iż u C. n u lic iin s . o d łu ż s z y c h , s z e ro k o rozchylonych la tk a c h k o ro n y , ze b ra n i: w lu ź n e w ie c h y .
RODZINA SCROPHULARIACEAE — TRĘDOWNIKOWATE M a le ż ą
tu m .in , r o d z a j e : H ebe i Paulow nia.
RODZAJ PAULOW NIA — PAULOWNIA 4 (n a c z e ś ć królow ej N id erlan d ó w , córki c a ra P aw ia I — Anny Paw low ny)
G at. — 6 w e w s e h . A z ji; u n a s u p r a w i a n y w y ł ą c z n i e l g a t u n e k . P a u lo w n ia to m e n to s a (T lm n b . ex M u r r .jS te u d e l (P, im p c ń a U s S ie b o ld cl Z u e c .)
p a u lo w n ia
c e sa rsk a (p a u lo w n ia p u s z y s ta ). D rz e w o o s z e ro k ie j i n is k o o s a d z o n e j k o ro n ie , d o I0(~ 15) m w y s.; konary
i g a łę z ie
g ru b e ;
ró ż n e
części
P. z h la sz k o w a ty m lu b ± z a n ik a ją c y m drobne, c z ę s to
n a d le g le ;
p ak i
g ę s io
k w ia to w e
kw itnienie, d u ż e , ± k u liste ( l cm 0 )
o w ło s io n e ;
n ie k ie d y
lic z n e
o d r o s ły
k o r z e n io w e .
r d ze n ie m : p ą c z k ó w s z c z y to w y c h b ra k , p a k i b o c z n e b a rd z o w y k s z ta łc o n e j u ż
późnym
la łe m
ro k u
p o p rz e d z a ją c e g o
ich o k ry w a m i sit ty lk o d z ia łk i k ie lic h a ; z e b ra n e w k ilk u k w ia lo w e
zw ykle, b o c z n e w ie c h y w k itlach s z c z y to w y c h liści
p o ich o p a d n ię c iu tw o rz ą p o z o rn ie s z c z y to w a ,
stożkow ata w ie c h ę o d łu g o ści 20- 4 0 cm ! L i. n a k rz y ż le g le , d łu g o o g o n k o w e , p o je d y n c z e , s z e ro k o ja jo w a te , bardzo d u ż e (d o 25 c m d l., n a m ło d y c h o k a z a c h d o 5 0 c m d l.), u n a s a d y s e rc o w a łe , a na s z c z y c ie zaostrzone, c z a s e m le k k o k la p o w a n e , o b u s tr o n n ie o w ło s io n e , z n e k la rn ik a m i w k a ta c h n e rw ó w . K \v. o b upłciow e, z y g o m o rfic z n e . k o ro n a z r o ś n ię ta w rurkę. ( 5 - 6 c m d l.), z 5 n ie ró w n y m i la tk a m i u u jśc ia , n ie h iesk o fio leto w a, w e w n ą trz p la m is ta , n a z e w n ą tr z g ru c z o łk o w a to o w ło s io n a — p r z y p o m in a k w iat naparstnicy (D ig ita lis ): k w ia ly le k k o p a d m a * * ; ( łV ) V , tu ż p rz e d liść m i. O w . z d re w n ia ła to re b k a , jajo w ata i z a o s trz o n a w k ró tk i d z io b e k , lś n ią c ą i le p k a (3
4 c m d l.), p ę k a 2 k la p a m i. N . lic z n e , b a rd z o
drobne, z d ro b n y m i sk rz y d e łk a m i. W y s t. — śro d k . C h in y . D e k o r . — w y ją tk o w o o z d o b n e d r z e w o — p o k ro je m i liść m i p rz y p o m in a s u rm ie ; liśc ie rozwijaj«') się p ó źn o , o p n d a ją w c z e ś n ie , z ie lo n e ; d u ż e , fio le to w e k w ia ty , k tó re u k azu j;) się. w e fe k to w n y c h , w y p ro sto w a n y ch k w ia to s ta n a c h , n a o b rz e ż u b e z lis tn y c h k o ro n ; o w o c o s ta n y u trz y m u j:) się b a rd z o d łu g o na g ałęzia ch , w id o c z n e c z ę s to je sz c z e w śró d k w ia tó w w n a s tę p n y m ro k u . W ym . i z a s t.
d rz e w o ty p o w o p io n ie rs k ie w o jc z y ź n ie — p a u lo w n ia ro ś n ie d o b rz e i s z y b k o na
glebach u b o g ic h , d a je o d ro s ły z k o rz e n i, je s t b a rd z o św ia tło ż i)d n a , k w itn ie ju ż w w ie k u k ilk u lat i dalek o r o z s ie w a d ro b n e , n ie z lic z o n e , k ie łk u ją c e o d razu n a s io n a (c z a se m i u n as s a tn o s ie w !), liśc ie szybko ro zk ład ąji) się i d a ja d u ż o p r ó c h n ic y . D re w n o m ię k k ie , la łw o p r ó c h n ie je (k o n a ry k ru c h e !)
:|: A n g . p a u io w n ia , f o x g lo v e -lre e , c z e s. p a u lo v n ie , n ie m . P a u lo w n ie , B la u g lo c k e n b a u m . ro s. n a iu io im m i. P rz y n a le ż n o ś ć s y s te m a ty c z n a p a u lo w n ii o d d a w n a b u d z i k o n tro w e rs je — z a lic z a się ja to do S c ro p lm la r ia c e a c , to d o B ig n o n ia c tu n ' lu b w y d z ie la w e w ła s n a ro d z in ę , P n u lo w n ia c r u c . R y s , 2 0 5 . C a t n p s i s r a d i c a n s ( I), C a ta l p a s p . (2 )
Z a p a c h je s t je d n a k p rz e z n ie k tó ry c h o d b ie ra n y ja k o n ie p rz y je m n y .
485 •ta«**«'-
'i,UBIpPP1 W**«*«».:
— (K iiilow nia jc.si k n ilk o w ie c z n a . W m ło d o śc i u n as b a rd z o w ra ż liw a na m ro z y , c ie p lo lu b m
RODZINA CAPRIFOUACEA.r::
K a d z e n i a t y l k o n a z a c h o d z i e k ra ju lu b w m i e j s c a c h
b a r d z o c i e p ł y c h , o s ło n ię ty c h . Z iicisz » y ć||'~ > li<> k w ia to w e u n as cz y sto m a r a n i zin u i. poz.a ty m o b fite k w itn ie n ie c o 2 la la ; k w ia ty byw ai-i ,!■ ' * r I • •'** ‘‘‘^ZCZUin' p rz e z p o z n e p rz y m ro z k i. ,L
'
ZEW IERTNIOW ATE
Krzewy, drzewa lub pnącza. L i. p a k /y /ig g jg , jjojedyjicze, rzadko pierzasto7łożone. Kw. obuplciowe, (4(pVkrotne, o d/i,ilkach kielicha w olnych lub u nasady
zrośniętych, płatkach korony zrośniętych 1 w rurl tę — kwiaty prom ieniste lub i wówczas często kot ona 1 dwtiwargowa. O w . różne — jagody, orzeszki, pestkowce, torebki; czasem po 2 jzrośnięl Należą tu m.in. rodzaje; Abelkt, DierwUki, Di/ elta, H eptacodium , K olkw itzia, Sfniphoricarpos, W eigela oraz reprezentowane we florze polskiej — Linnaea, lonicera, Sambucus, Vibiinmin. ; z y g o t norficzne
RODZAJ SAMBUCUS— BEZ «BZOWINA)* I t
(tac. sabbucus i później sambucus — starorzymska nazwa S. nigm)
A
Krzewy lub male drzewa. niekiedy rośliny zielne (na przykład rodzimy S. ebuius L., bez hebd). P. fz szerokim, gąbcżasi!vm rdzeniem .jciokryte dużymi g ^etcldiniam i; pączki u niektórych gatunków zróżnicow ane na wegetatywne i mieszane, pączków szczytow ych często brak. L i. pakrzyżlegle. .nieparzystopierzastozlożone. zwykle /. 5 -7 listkam i, brzegiem pilkowanyroi. K w . małe, zwykle l^ ^ ro tn e ( 'b ia f ę ju B J re n m ^ 5 w szczytowychj ^ j g a lgachach (S. » ig ra ) lubęwierćliąęh L (S. m cem o sa Y owadgpylUe. Ow. )iiewielki(pestkow]bc, podobny do jagody, zwykle (czerwony lulrczam y) z 3 -6 drobnymi, 1-nasiennymi pestkami („nasionam i”). G ut. — około 20 na kuli ziemskiej, w strefie umiarkowanej i w subtropikach; w Polsce dziko rosną ® 1gatunki krzew iaste. v S a m b u cu s n ig m L. — bez czarn y . P u ży krzew, lub małe drzew o, do około
/
Rys. 206. P aulow n ia tom entosa
486
z dużym i prze.tchłinkaroi i białym rdzeniem. Li. 10-30 cm di., złożone z (3)5(7) jajow aloeliptycznych listków, ow łosionych od spodu na nerwach, z bulaw kow atymi nektarnikami u nasady liścia i listków, wabiącymi głównie mrówki; roztarte liście pachną nieprzyjemnie. *,Kw. o „duszącym” zapachu, zebrane w płaskie i szerokie (do ¡5-20 cm 0 ), szczytowe (?iMhildiLc)iy> ki$r-V l(V Il). Ow. ±iJculiste-<5-8 mm 0 ), "cząm g!Iśnlacc-pestkow ce; V fii-lX (X ). W yst. — Europa — poza rejonami północnymi i wschodnimi, pd.-zach. Azja; w całej Polsce pospolity. D ekor. — największy efekt w czasie kwitnienia — krzewy okryte są białymi „talerzami” kwiatostanów; owocostany zw isają pod swoim ciężarem; rozwój na wiosnę wczesny, jesienni liście opadają zwykle zielone. Stare, sw obodnie rosnące okazy mają często malowniczy pokrój. Wiele ydm ian — o odrębnym pokroju, liściach żółtych, żółto- lub bialopstrych lub z bnrwńyiu obrzeżeniem , kwiatach zaróżowionych lub pólpeinycłj, owocach większych lub białych albo jasnozielonych
F ot. 134
7 (—10 ) m wys., bez odrostów korzeniowych.
V :|: A n g . c k le r, e z e s. b e z . n ie m . I lo lu n d e r , ro s. G y n im a.
487
" i*
A
L rtc p itc c c .
A t ¡tp.; ii «as w większości prawie nie społykane. W y m . i ¡east. — wapnioi civoiolubnv krzew; częsty w zbiorowiskach rutleralnych. Ekspansja czarnego "Bzu" w Europie i powstanie micjscaini całych jego zarośli, jest stosunkowo „świeżej tlały” i wiąże się m .in. z w prowadzeniem do upraw buraka cukrow ego, podczas przerobu którego na cukier powstają w ysokoenergetyczne produkty uboczne, wykorzystane dla intensyfikacji hodowli bydła, co z kolei przyniosło w ielkie ilości obornika i gnojówki, i przenaw ożenie azotem znacznych terenów. Owoce roz siewane przez, kilkadziesiąt gatunków ptaków. Od wieków ceniona roślina lecznicza. Itlóra „tuzin chorób leczy” , owocowa, ale i trująca ‘ L u d m illa ’
o d m . s ir z ę p o l i s t n a .
P o s z c z e g ó ln e
lisi ki g łę b o k o , c z a s e m
p o d w ó jn ie .
„p ietruszkow ało'* p o w c in a n e .
e Sambucus racem osa L . — b ez k o r a lo w y . Krzew do 4 m wys.pączki zróżnicowane na wegetatywne i mieszane — duże, ± kuliste. Li. 10-25 cm dl., złożone z (3)5(7) wąskojajowatych lub lancetowatych, na szczycie dltigozaoslrzonych, brzegiem pstro pilkowanych listków, od spodu nagich lub nieco .owłosionych. Kw. początkowo ż/Jelonltawe, potem żóltS) w gęstych, stożkowatych lub jajow atych ¡Miechach (6 -7 cm di.), na końcach krótkopędów ; przedslupnc;'(lV (V ), w raz z liśćm i. Ów. kuliste (4 - 5 mm 0)^zefw óne7pesfkow 2^, w stcrcząc-yćh, gęstych o w o co stan a ch ęy i-V IiI> ■ W yst. — pil. i środk. Europa; w Polsce rzadziej niż S. ni g ra spotykany w stanie dzikim, zwłaszcza ku północy kraju. D e k o r . — wczesny rozw ój na wiosnę (liście, kwiaty) i wcześnie dojrzew ające owoce, bardzo dekoracyjne, ale szybko opadają lub zjadają jc ptaki, na przykład pokrzewka ogrodowa. Klika odm ian, przede wszystkim o listkach wcinanych — zielonych lub żółtych (rzadko spotykane). W y m . i zast. — żyzne, świeże, lekkie gleby; unika gleb o wysokiej zawartości wapnia.
R O D ZA J VIBURNUM — K ALIN A ** (lac. v iburnum — sta ro rz y m s k a n a z w a krzew u, z a p e w n e V. la n ta n a lub V. tin u s)
Krzewy lub m a jejlrzew a (na przykład V. leni ago). F. pączki okryte łuskami (na przykład V. opttlus) lub bez łusek (na przykład V. lantana)', często z_sylleptycznymi rozgałęzieniami bocznymi, na przykład u nasady kwiatostanu. Li. itakrzyżlegle, pojedyncze, czasem klapowane, ogonkowe; sezonowe lub zimo-
* S u ro w c e m f a r m a c e u ty c z n y m s;} s u s z o n e k w in ty i o w o c e . R ó ż n e c z ę śc i ro ś lin y i n ie d o jrz a le , zielo n e o w o c e , zaw ieraj;} g lik o z y d s a m b u n ig ry n ę , k tó ra ro z k ła d a ją c się w y d z ie la k w a s c y ja n o w o d o ro w y (kw as p ru s k i); d o jrz a łe , ale s u ro w e o w o c e w yw ołuj;} m d ło śc i, a z a p a c h k w ia tó w m o ż e w y w o ły w a ć ob jaw y a le rg ii. P rz e tw o ry
s o k i, d ż e m y — maj;} c h a ra k te r y s ty c z n y z a p a c h i sm a k ; f io le to w o c z a rn y
ud a n lo c y ja n ó w so k o w o c ó w s łu ż y d o b a rw ie n ia p o tra w , n a p rz y k ła d w in.
Rys. 207. S a m b u cu s n ig r a h ) , S. nigra ‘L aciniata’ (2), S. ra cem osa (3), S. ra cem osa V lu m o s a ' (4)
\\
488
/
/
A n g . v ib u rn u m . s n o w b a ll. ę / e s . k a lin a , n ie m . S e h n e e b a łl, ro s. K ;u m iia.
zielone. Kw. drobne. zroslonlatkowe. obuplciow e,(5-krolne, JbM ę^.óU ąw e iub nltow aw e: n wielu gatunków na obrzeżu kwiatostanu .duże, często ± zygomorficz ■kwiniv płonne. z. rozrośniętą, płaską koroną, która odgrywa rolę powabni ( j^ u H ydran gea, ale u hortensji funkcję tę pełni rozrośnięty i nie opadający p0 przekwitnięciu kielich); w tw icchachlub^nogbaldac jp c I ^ O w . pestkowiec,'!/, 1 jed nonasicnną pestka:rcałrwoiT^ l b ó d r a n a t o w y_lub czafi!>. G a t . — około 150 na półkuli północnej; w Polsce dziko rośnie 1 (2?) gatunek D e k o r . — zależnie otł gatunku — ozdobne, kwiaty. ow oce, liście. W y m . i zast — gleby raczej świeże i próchniczne (V. opuius — również mokre, V. łamana — suche); nasłonecznienie sprzyja kwitnieniu i owocow aniu, ale większość kalin dobrze rośnie w półcieniu (zwłaszcza zimozielone). SEKCJA OPULUS ‘
Między innymi krzewy muzie lub .owłosione niero/.gnlęy.ionynii wioskami; paczki ukryte 2 zrośniętymi u nasadyJaskami; liście sezonowe, zwykle kluimyfiimz, z — po części tmlawkowaiymi
— neklarnikami pozakwiatowyini na oponkaeliTkwiaty lyrzeżne w kwiatostanie płonne, duże; pestkowce ± kuliste, czerwone; pestka plaska, :rgładka. ' V ibu rn u m o p u iu s L. — k a lin a k o r a lo w a . Krzew do około 5 m wys.; często z todeoslaini koracnioatyinL? P. jasnoszare, nagie; pączki okryte 2 łuskami, zróżnicow ane na wegetatywne i mieszane, na szczycie pędu 1 lub 2 pączki boczne — pączka szczytow e»»-.zwykle brak. Li. szcrokojajow ale (do 12 cm dl.), grubo i nieregtiłam ie-.zabkowanymi klapami; od spodu_.,'±.,j).wlosiQne; ogonki z licznymi jidctm iikitm i — u nasady na nitkowatych wyrostkach, w pobliżu blaszki liściowej siedzące, miseczkowate. Kw.^fnajyl, dwojakiego, rodzaju — mniejsze płodne w g eo sto kwiatostanu i znacznie wieksze pionne. na długich, bocznych osiach kwiatostanu — dzięki nim sięgają brzegu podbaldachów; w płaskich podbaidachach na szczycie ulisinionych lerótkopędów (ok. JO cm 0 ); poi. V -V I. Ow.Cężerwórió,'śżklisftJ)(ok. 8 -1 0 mm 0 ); V III-X (-X ll), niechętnie zjadane przez ptaki ze względu na w ysoką zawartość garbników — wiszą na gałązkach zwykle aż do wiosny. W y s t . — Europa, pn.-zach. Afryka, zacii. i środk. Azja; w całej Polsce pospolita, przeważnie na glebach w ilgotnych, często w olszynach i zespołach lęgowych, nad rzekami, strumieniami i rowam i, na mokrych łąkach, w podszyciu i na brzegu wilgotnych lasów **.
* D o i ej s e k c ji n a tę ż a , p o z a o p is a m i V> opuhi.s, rz a d k o u n a s u p r a w ia n e g a tu n k i; V. trilobum M a rs h a ll (V . a m e r ic im u m a u c l. n o n M il!., V. o p u iu s s u b sp . ir ilo b tu u (M a r s h a li)R .T .C la u s e n ) — kalina a m e ry k a ń s k a o ra z V. s a r ^ c n iii K o e h n e (V. o p u iu s v ar. s a r^ e n iU ( K o e h n e ) T a k e d a ) — k a lin a Sargenta z D a le k ie g o W s c h o d u . Ich cechy» w y m a g a n ia i z a s to s o w a n ie sij p o d o b n e j a k w p r/.y p a d k u kaliny k o ra lo w e j. O d z w ie rc ie d le n ie p rz y k ła d u T e o fila
s ie d lis k o w y c h
p re fe re n c ji
k a lin y
K o n a rio w ic z a ( „ R o s ła k a lin a z liśc ie m
k o ra lo w e j
z n a jd u je m y
s z e ro k im , n ad m o d ry m
w
p o ez ji, na
w g aju rosła
p o to k ie m ” ) c z y w d a w n e j p ie śn i g a lic y js k ie j („ T y p ó jd z ie s z g ó n |, iy p ó jd z ie s z g ó ra , a ja doti»<|. Ty z a k w itn ie s z ró ż a , ty z a k w itn ie s z ró ż a , ;i j;i k alin ;!").
/ Ł
1
MędcdlAtUL 1
D ekor. — swojski krzew, ludny i w czasie kwitnienia, i potem — z koralami' czerwonych owoców, pozostających na gałązkach długo po opadnięciu liści; l¡sc¡c w jesieni zwykłe brunatnoczerwone. Kilka odmian, m.in. karłowe (,‘C'onij;lnIU[n, ‘N anum ’) i żółtowocowe. W ym . i za st. — gleby świeżc(,fC^ilgptrie, do mokrych' miejsca słoneczne — do zacienionych. Stosow ana przede Wszystkim w miejscach odpow iednio wilgotnych, w zadrzewienjpch krajobrazow ych, w parkach — zwlasz cza nad wodami. Na suchych glebach i w słońcu jest często opanowywana przez mszyce; zniekształcone, zwinięte liście szpecą wtedy krzewy do jesieni. Larwy chrząszcza — szarynki kalinówki ( G a le m c e lla viburni) — wygryzają liście nierzadko pozostawiając same nerwy. Różne części mają właściwości lekko trujące'
(I
*
¡ AllWHlóJt-C- 1 \ U a . P Á 'C u (
\
\
'Ot. 1 3 0 ‘^ o s e u m ? (= ‘Sterile’) — odm . p łonna, b u ld c n eż (It . boule de neige = śnieżna kula). W szystkie kwiaty płonne, przekwitające czasem nieznacznie różowieją; kwiatostany kuliste, podobne do kw iatostanów H ydrangea arborescens ‘G randiflora’, ciężkie, przewisające; owoców brak. Popularna odmiana,' znana ju ż w XVI w. W ym aga większej ilości światła, zakwita zwykle nieco wcześniej.
SEKCJA VIBURNUM M ie d z y iiś c ie
in n y m i
k rz e w y
n ie k la p o w a n c ,
g w lo s io n e
b rz e g ie m
z w y k le
e w ia z d k o w a ly m i ^ąbiym yaiie,
u
w io s k a m i;
w ię k s z o ś c i
p ą c z k i jn eo k i;y L e^ łuskajni; g a in n k ó w
sezonow e;
pestki
siln ie p ł a s z c z o n e , z o b u stro n z p o d łu ż n y m i, zv 'y k le w y ra ź n y m i b ru z d a m i (3 z je d n e j i 2 z drugiej s tro n y ). i
132
!
- V iburn um lan tan a L. i— k alin a ho rd o w in a . Krzew, zwykle do 2 -3 ni wys., z licznymi (odroślami korzeniowymi} poza tviij J u k u w ate. sięgające ziemi pęrly zakorzeniają się i krzew staje się coraż .szerszy, j*. i inne części rośliny pokryte -kutneiieni z gw iazdkowalych wloskó\jz, często szorstkie; pąki Jbez łusek, na „trzonkach” króciutkich,( sy lleptycznyc pędów .bocznych, wyraźnie zróżnicowane na wegetatywne (wysmukłe) i mieszane, szerokie, „grzybkowate”, z pokaźnym zaw iązkiem kwiatostanu. L i . ji ow atoeliptyczne (zwykle 5 -1 2 cm dl.), itesto. drobno ząbkowane, dość grube dojrzale z wierzchu ± nagie i ppmars?ezone, od spodu zw ykle pokryte gęstym utnerem. Kw. średnicy 6 - 8 mm, ( białawe j w pączku nieco zaróżowione,! kwiatów płonnych brak, pręciki dłuższe od krótkiej i szerokiej rurki korony, znamię słupka zielone; w^podbalclacłiacti (5 -1 0 cm 0 ) na szczytach pędów bocznych i kilkuletnich dlugopędów; zapach j u d l y ; ( 1 V ) V — w raz, z liśćm i: podobnie jak w kwiatach V. optilus, pszczoły szukają w nich tylko pyłku. O w . jajow ate, nieco spłaszczone (ok. 8 mm dl.), początkowo (Czerwone, w pełni dojrzale — '(czarmj i lśniące; V J I - i X . chętnie zjadane przez ptaki. ' ^ W y s t . — pd. i środk. Europa, pn.-zaeh. Afryka, pd.-zach. Azja; w Polsce czasem zdziczała, domniemane stanowiska naturalne m.in. w Sudetach Wsch. (Kwiatkowski 1996).
Rys. 209. V iburnum lantana
493
492
..
;
'.iii,,.
^ U
íp
* '
O ekor. —- ow oeoslany efektowne przed całkow itym dojrzeniem pestkowców owoce często
- V ibum um carlesii Heinsl. — k alin a k o re a ń sk a . Krzew u nas do około 1 , 5 m wys., dość _szeroki i luźno ugalęziony. L i. szeroko jajowate (3 -1 0 cm dl.) nieregularnie ząbkow ane, obustronnie ow łosione. K w ijbiale) na zewnątrz zaróżo;• \ j \ wionę (1-1,5 cm 0 ), z ¿ lu g ą rurka i ukrytymi w niej pręcikami; kwiatów płonnych i , j '* >\ .brak: jntchna. silnie i przyjem nie — siodko; w gęstych, pólkulistych. niedużych !'■ . i "■ • j (WiCcíiiSili (5-7 cm 0 ); k. 1V-V, wraz z liśćmi. O w . podobne do owoców V. lañím ui, u nas brak lub tylko nieliczne, zawiązki zw ykle opadają; 1X-X. 0t
x b u v k w a o d ii
B u rk w o o d
ci »Skipw ilh ( K
m ile
H e m s ł.
x
V. c a r le s ii) - -
k a lin a
B u r k w o o d a . K rz e w o lu ź n e j b u d o w ie . L i. p ó łz im o /ie lo n e (w p ły w z im o z ie lo n e j \7. u tile ), ja jo w ate (z w y k le d~ 7 c m
d l.),
±
c a lo b r z e g ie
lu b n ie z n a c z n ie
z ą b k o w a n e . z w ie rz c h u g ła d k ie ,
±
nagie,
b ły s z c z ą c e , c ie m n o z ie lo n e , z .szaraw y m k u tn e re m o d sp o d u . K \v . s iln ie p a c h n ą c e , w n iew ielk ich , z a o k rą g lo n y c h w ie c h a c h ( o k o ło b 7 cm ); k. 111 -IV .
V ib u m u m rh yiitlo p h ytlu m i ieinsj. — k alin a szty w n o listn a. Zimozielony, dość luźny krzew o sztyw nych, 'szorstkich gałęziach, do 6 m wys. (u nas zwykle , niższy). Li. .zim ozielonej Jąjow atolaneetow ate, jjju g ie (do ok. 2 0 cm cli.),
494
riilobrzeute. grube i sztyw ne, po górnej slronie poiiiarszczone — z, głęboko wciśniętymi” nerwami, ciem nozielone i błyszczące, z gcslvm. welnistvm..kmnerom na spodzie. Kw-Cfercinowobiahs (4 ,5 -6 mm 0 ), kwiatów płonnych brak, pręciki dłuższe od rurki korony, znamię słupka czerw onobrunałne; w szczytowych, szerokich ftodbiikluchach ( 1 0 -2 0 cm 0 ) — zimują nie okryte łuskam i kwiatostany; zapach slaby; V -V I. O w . podobne do owoców V. Umiana. C U criu c Wysl. — zach. i środk. Chiny, D e k o r . — duże, zim ozielone liście, które zim ą zw ijają się ja k liście różaneczników; duże, glasIdeJŁatiatoslany i ładne o woce — datubarw ne w czasie dojrzewania, jak u WUmiana. W ym . i zasl. — jak innych zimozielonych krzewów, mało odpornych na mrozy i suszę — miejsca pólcieniste, osłonięte od wiatru, na glebach żyznych i świeżych; najlepsze warunki znajduje na zachodzie Polski, gdzie można częściej spotkać tę rzadką u nas kalinę. W uprawie to i ówdzie jej różnopostaciowe m ieszańce z V. Umiana, czyli V. Xr/iyU(lophylhides J.V .Suringar oraz mieszaniec z V. ulile, o delikatnych gałązkach i zimozielonych, dość cienkich, z wierzchu silnie błyszczących liściach — V. xpragenxe Majek et Krouman ‘Josef V ik \ SEKCJA THYRSOMA M ięd z y in n y m i liśc ie o p a d a ją c e na z im ę , fiic k ia p o w a n e ; k w ia ty w w ie c h a c h o ro z g a łę z ie n ia c h u staw io n y ch + n a k rz y ż ; p e s tk o w c e ja jo w a te łu b e lip s o id a ln e , g r a n a to w o c z a r n e lu b p u rp u ro w e ; p estk i lekko sp l a s z c z o n c . z g łę b o k a b ru z d a z 1 s tro n y . łt' V ib u n iu tłi fa r r e r i Slearn (V. fr a ^ r tiu .s B u n g e .)
- k a lin a w o n n a . G ę s ty , s z e r o k i, p ó lk u listy k rzew , ¥
do 2 -3 jn w y s. I J ^ o d w ro ł-tłie ja jo w a le iub e lip ty c z n e ( 4 - 1 0 c n i dl.}, b r z e g ie m p ilk o w a n e , na s z c z y c ie '^ zao strzo n e, a u n a s a d y ± k iiu u w a te , n a g ie , z w y ją tk ie m k ę p e k w ło s k ó w w k a ta c h n e rw ó w o d sp o d u ; m łode I2n 1z 0 .wa.wc (z ie lo n e u fo rm b ia lo k w ia to w y e h ) i „p li s o w a n e ” w z d łu ż lic z n y c h , ró w n o le g ły c h nerw ów
b o c z n y c h , „ w c iś n ię ty c h ” na d o jr z a ły c h ju ż
liśc ia c h .
K w . w s z y s tk ie je d n a k o w e , (J łfo J jie ,'
o d łu g iej ru rc e (o k . 8 m m d l.), w p a k u ró ż o w e , ro z w in ię te .- - - ( b ia lĄ w s z c z y to w y c h i b o c z n y c h w y d łu ż o n y c l^ y ic d u fc h ( 3 - 5 cm d l.), p o c z ą tk o w o g ę s ty c h , p o te m lu ź n y c h ; z a p a d a l n y , p rzy jein iiy r^ ( I - j i i i d y ^ i a b e z lis tn y c h g a ła z k a e h . O w . z w y k le n ie lic z n e .< ęzarnfe, V I, s z y b k o o p a d a j a . ~ W y st. — p n . C h in y . D e k o r . — k w itn ie n a jw c z e ś n iej z o p is a n y ch tu k a lin , n ie k ie d y j u ż w g r u d n iu i s ty c z n iu , w c z a sie d łu ższeg o o c ie p le n ia lu b n a w e t p ó ź n a je s ie n ia ; n ie k tó re k rz e w y k w itn ą je d n a k „ n ie c h ę tn ie ” , k w ia to s ta n y w ó w czas n ie lic z n e ; liśc ie je s ie n ia c z e r w o n o b r a z o w e . W y m . i z a s t .
o d p o rn a n a m ro z y , w y m a g a g le b
żyznych i ś w ie ż y c h ; m ie js c a s ło n e c z n e lu b p ó lc ie n is te . K rz e w rz a d k o u n as s p o ty k a n y .
SEKCJA PSfźUDOPULUS M ię d z y in n y m i k rz e w y o w ło s io n e g w ia z d k o w a ly m i w io s k a m i; p a c z k i o k r y te 2 łu s k a m i; liśc ie n ie k ła p o w a n c , p iłk o w a u e ; p o d b a łd a e b y n a k o ń c a c h k r ó tk ic h p ę d ó w b o c z n y c h ; k w ia ty b r z e ż n e p ło n n e ; ow oce g r a n a to w o c z a rn e ; p e s tk a z s z e ro k a b ru z d a z 1 s tro n y . ‘
V i b u n tu m p U c a iu m T h u n b .
k a lin a j a p o ń s k a . W p o sta c i fo rm y n o m in a ły w n e j
i’, p lic a tu m ) z n a n a w Ja p o n ii ty lk o z u p r a w y
je s t to k rz e w o w sz y stk ic h k w ia ta c h p ło n n y c h , k tó re g o
k w iato stan y p r z y p o m in a ją V. o p id u s ‘R o s e u m ’ („ ja p o ń s k i b u k le n e ż ” ); w ra ż liw y n a m ro z y i b a rd z o rzadko u n as s p o ty k a n y — n a z a c h o d z ie k raju .
— —- t .Z i
io m im tt m i m
(T h im h .)R e h ilc r — J .
j> io d n a . K rz e w
u n as z w y k le d o o m
lM łf'VZOiilnhne..rozpostarŁViiii-itliig iin i g a łę z ia m i. L i. ja jo w a te (4 —10 c m d l.), k a rb o w a n o ,ilk
•Bpwdsai. JlK!s$j<>ne g w ia z tlk o w a ly m i w io s k a m i. K w . p o d o b n e d o k w ia tó w _V. o p n lits, w
WVS" i. .i'."1'
D ekor. — krzewy ozdobne przede wszystkim z, owoców, W ym . i zasl. — duża w stosunku do gleby i światła; krzewy jardzo dobrze rosną w miastach, rr re j o n a c h przemysłowych. Kwiaty rmiododajne":
lo le ra n c ja v
p o d b a ld a c lia e h , na s z c z y c ie w y p ro s to w a n y c h , k r ó tk ic h p ę d ó w b p czaty ch ,...b rzeżn e k w ia ty p ło n n e j • d u ż e (3 4 c n i ó ); V -V 1 . O w , ja jo w a te , p o cz titkc)\v o ..ezer\v p n e, d o jr z a le — g r a tta to w o c z tn iie
ae'
W y s t. — C h in y i J a p o n ia . D c k o r . — in te re s u ją c y , rz a d k i w śró d k rz e w ó w p o k ró j; w z d łu ż c a ły c h , s z e ro k o ro zp o sta ry c h d w u s tr o n n ie u s ta w io n e p ła s k ie , „ ta le rz o w a te ” k w ia to s ta n y ; je s ie n n e z a b a rw ie n ie liśc i w in n o c /e rw i *! lu b c z e rw o n a w o l,ra z o w e . K ilk a o d m ia n , na p rz y k ła d ‘M a r ie s ii’ — o w ię k s z y c h k w ia ta c h i k w ia to s ta n - ^ W y m . i z a sl.
k a lin a n ie z u p e łn ie o d p o rn a na m ro z y i w ra ż liw a na s u sz ę : itlcb y ż y z n e , próehni .•
.św ieże; m ie js c a o s ło n ię te , n a jle p ie j w „ p rz e s ia n y m ” s ło ń c u . K r z e w iw h lc r o w ) . s a d z o n y pow inien ł w e k s p o n o w a n y c h m ie jsc n c h . i
'
-
f
S E K C JA L E N T A G O
M ię d z y in n y m i p a c z k i o k ry te 2 łu s k a m i; liśc ie o p a d a ją c e n a z im ę , n ie k la p o w a n e , ea lo b rzeg ie łub p ilk o w a n e , z n e rw a m i łu k o w a ło w y g ię ty m i i k)czi)eym i s ię z e so ln i w g ó rn e j c z ę śc i; k w ia tó w płonnych b ra k ; p e s tk o w c e g ra n a to w o c z a r n e ; p e s tk a z je d n e j stro n y w y p ttk la , z d ru g ie j — z 3 p ły tk im i bruzdam i
Y ib u n tu m le n ta g o L.
Sym phoricarpos albus (L.)S.F.Biake (,S. i ' i t c a i i o s u s i v l i c h x . ) — śnicguliczka |)iala. Krzew do 1 m wys. ik^ienkielóYtl) n ;tf t •• in s t ä Id jajowate (2 -5 cm dl.), na silnych pędach często wrębne lub klapowane. Kw jnale.. 5 -6 min dl.,T O żów aw ^ną końcach gałązek; V1-1X. Ow. kuliste Iub’jajo w a‘ około 1 car 0 ,(l)jaie; k. VIII—XI j dłużej; jeden z rzadkich krzewów o białych owocach -■ długo utrzym ujących się j na gałązkach i dobrze widocznych zimą, w bezśr ieżue dni (ptaki!). W yst. — zach. Ameryka Pn. — w tej częśi i Ameryki rośnie, od Alaski po Kalifornię, U[)rawiana u nas wyłącznie odmian; S. albus var. laevigatu s (Fernald)S.F .B iake, której krzewy są wyższe, do 1,5-2 m, pędy i liście — w przeci wieństwie do odmiany nominaływnej — nagie, a'ow oce większe, do 1,5 cm 0 . D ekor. — białe, gąbczaste owoce pozostają na końcach pędów jeszcze po opadnięciu liści. W ym . i zasl. — bardzo niewybredny krzew, odporny na mrozy, suszę i zanieczyszczenia powietrza, ekspansywny — łatwo dziczeje, także u nas, tworząc dzięki rozłogom rozległe zarośla; trudny do w ytępienia (jak na przykład
k a lin a k a n a d y js k a . W y s o ki k rzew lub d rze w o , d o 10 tn w ys.; różne
c z ę ś c i p rzyn ajm n iej p o c z ą tk o w o o w ło s io n e rd z a w y m i la s e c z k a m i. I \ p ą c z k i b a rd z o ch a ra k tery sty c zn e d łu g ie , w u s k j e ^ d / jo b k o w a to w y c ią g n ię te , z w la s /c z i s z c z y to w e ( d o 2 c m . d l.); p a c z k i m ieszan e, na s z c z y ta c h g a h iz e k , st| u n a s a d y r o z d ę te . I X ja jo w a te Ittb m lw r o tn ie ja jo w a le (5
12 c m d l,), n a szczycie
z a o s trz o n e , b rz e g ie m g ę s io , o s tro p ilk o w a n e ; d o jr z a le + n a g ie , s z ty w n e , g !ad k ię.j..b jy sz,c y n ce; o g o n y X illiśuk —oskrwyallone.
Kw.
w s z y stk ie
je d n a k o w e , .p lu d u e,rk tM H ffl\S 3 E 3 lfc;
p rz y je m n ie „.naelinaci»;
w sied zticy ch , s z c z y to w y c h (podhttkltieliach; V -V 1 . O w . e lin s o id a ln e (d o 1,5 c m dhV ,.g[ąm uow pdzSiiŁ j y o k j ^ l e ^ in a i y ju t u j H j Ą e n i ; IX .
W y s t. D c k o r.
w sc h . A m e ry k a l’n. n a jw y ż s z a z o p is a n y c h tu k alin ; b ły s z c z ą c e liśc ie b a rw ią s ię w je s ie n i n a czerw ono,
lio lc to w o lira z o w o . W y m . i z a s l . — d u ż a o d p o rn o ś ć n a m ro z y ; g le b y w ilg o tn e , a p rz y n a jm n ie j świeże; m ie js c a s ło n e c z n e lu b p ó lc ie n is te . O w o c e ja d a ln e ; s m a c z n ie js z e , s ło d k ie o w o c e m u p o d o b n a , także p ó łn o c n o a m e r y k a ń s k a , a le w y stę p u ją c ą w m ie js c a c h s u c h y c h , k a lin a ś liw o lis tn a — V. p rim ifo liu m L., o b a rd z o s z ty w n y c h g a łą z k a c h i liśc ia c h ± n ie o s k rz y d k m y c h .
RODZAJ SYMPHORICARPOS — ŚNIEGULICZKA * (gr. sy m p h e re in = zb ie ra ć , sk u p ia ć + k a rp o s = o w o c; o w o c e s to ją ś c iś le je d e n przy drugim )
-j
ś n ic g u h i. A n g . s n o w b e rry , c z e s . p ń m e ln ik , n ie m . S c lm e e b e e re , ro s. c n e iK im a ro jtR y s . 2 1 2 . S y m p h o r i c a r p o s a l b u s (1 ), S . o r b ic u l a tu s (2 ); x — liś c ie d l u g o p ę d ó w
Lvciuin). Może być stosowana w najgorszych warunkach siedliskowych, w mie-
cach suchych i zacienionych, m.in. w podszyciu parkowym, gdzie wytrzymuje bez szwanku konkurencję korzeni drzew, na skarpach; r^siuiy krzew i.miö3 o3 auTs (nektar). Ulubiony krzew dzieci (owoce do „pstrykania’^pocT' b u tc m T T ^ n S ^ drozdow atych, na przykład kosó.w (owipce do jedzenia). k .*
Ä
'
Ą.krotne, o koronie ± zygom orlic/.nej, z dlugi|(jtlzwonkovvai^ hibąlejkowaią rurką; ijość duże(jx>źówe, czerwone, purpurowe, białe, rzadziej._żóll& ( W. mUlilemlorfftam ' (Traulv. et C.A .M ey.)K .K oeh i W. inasiniow iczii (S.M oore)Relider); kielich zrośnięty lylko u nasady, z bardzo wąskimi, długimi działkami lub ± do połowy
)
S ym p h o rica rp o s o rb icu la tu s Rloench — śnieguH czka k o ralo w a (dawniej —.
mąkolina). Krzew do 1-1,5 m wys. P .j m s z o nc. Li. okrąglaw e lub jajowatoelip. tyczne (1,5 -3 ,5 cm dl.), spodem pwjosio.ueJ.-.szamzido.ue; gęsio i dwustronnie ułożone na gałązkach. K w ^zóltawoBialb, czerw onawo nablealc, drobne; kwiatetóiiy w JcątaęhJiści, w zdłuż tegorocznych przyrostów i na ich szczytach — na dolnej stronię^gałązek; V I-V H l(lX ). Ovv. male, ± k uliste . ( 4 -6 mm 0 ),Ciözöwfe iujj kczerw ohe; X -X lI(-IIl). W yst. — środk. i wsch. Ameryka Pn. D ekor. — ładny, delikatny krzew z łukowało wygiętymi gałązkami i regularnie ułożonymi liśćmi; liście długo utrzym ują się w jesieni i bardzo późno czerwienieją, dopiero w okresie, gdy zaczynają barwić się owoce. S y m p h o r ic a r p o s x c lic i ia a ll ii R e iu le r -
ś iiie ą u lie /.k a C h e n a u l l a , m ie s z a n ie c S. m icrophyU us
litim b . el al. i S. o r b ic u la tu s . K rz e w z b liż o n y w y g lą d e m d o ś n ie y u lic z k i k o ra lo w e j. 1 \ b a rd z o emnlrfr ¿ te s lo , d ro b n o o m s z u n e : m io tle z a c z e rw ie n io n e o d s tro n y s ło n e c z n e j. L iv d e lik a ln lc js z e J a la ) b n ic js z e niż u S. o r b ic u la tu s , s p o d e m m ię k k o o w ło s io n e , n ic b ic s k a w o z ie lo n c : p o tlo h n ie r e g u la rn ie , dw ustronnie ro z ło ż o n e , td e a n L e d z y y y ę ź ln J iu ż s z e . O w . ± k u lis le .(b ijila w e i(p ż e rw o n o k ro p k o w a n e . zaczerw ien io n e o d s tro n y s ło n e c z n e j. D e k o r . — uxynż.;m a-zu_nujładuiejszH —ze -śm ettiiiic7 ,elt. W y m . i z a s t.
— ja k ,V. u r lh c u la tu s , ale
h a rd z ie j w ra ż liw a n a m ro z y . K rz e w s z y b k o ro s n ą c y , n isk i (d o 0 ,3 - 0 ,5 m w y s.), je g o d łu g ie p ę d y pokładają s ię na /.ienii r z a k o r z e n iu ją ; b a r d zo d o b ry k r/.c w jjia - g w o w y . W u p ra w ie ta k ż e o d m ia n y p o c h o d z e n ia m ie s z a ń c o w e g o , p o w s ta łe z w o ln e g o z a p y le n ia , w w yniku k rz y ż o w a n ia S. a lb a s var. h w v ig a tu s , S. x c h c m iu h ii i ,V. o r b ic u la tu s
c z y li .V. x d o o r c iib o s ii Kriissm.,
n a p rz y k ła d ‘A m e th y s t', ‘M a g ic B e rr y ’, ‘M o th e r o f P e a r l1 e z y ‘VVIiite H e d g e ’; m o ż n a j e te ż określać s a m y m i n a z w a m i o d m ia n o w y m i, z p o m in ię c ie m e p ite tu g a tu n k o w e g o .
RODZAJ WEIGELA — KRZEWUSZKA (WAJGELA) * (n a c z e ś ć n ie m ie ck ieg o b o ta n ik a i ch e m ik a, C h ristian a von W eigel)
Kr/gwy. P. często z dwoma biegnącymi wzdłuż, naprzeciwległymi, owłosionymi kantam i. i-i. nnkr/.v/Jeelc. zwykle krótkoogonkow e, brzegiem pilkowane. Kw. K rz e w u s z k i b y ły d a w n ie j z a lic z a n e d o ro d z a ju D ic iv ilia \ d a w n ie j b y ła te ż z w y k łe sto so w an a p is o w n ia W c i^ c lia , s tą d z a k o rz e n io n a n a z w a p o ls k a z a n ie e .
n ie m .
W e ig e łie ,
ro s.
n e i ir e j n n i.
O k re ś la n ie
w a jg e lia . A n g . w e ig e ła , e z e s. v a jg e lie , w eigełie, z a ró w n o
w ię k s z o ś c i
g a tu n k ó w , ja k
odm ian
i m ie s z a ń c ó w , jest tru d n e , d la te g o n a d u ż y w a n e s;| n ie k tó re n a z w y , jak W. J lo r id a ez y W. Jlo rib tiiu h f, w e w sz y stk ic h w ą tp liw y c h p rz y p a d k a c h le p iej p is a ć po p ro s tu W c ię c iu sp. („ ja k iś g a tu n e k k rzew u szk i").
500
Rys. 213. Weigela sp. (1), Diervilla sp. (2)
501
'tpP"
zrośnięty, z działkami trójkątnymi; w skąpokwialow yeh wiechach w kątach liśc'' na krótkich pędach bocznych, wzdłuż zeszłorocznych gałęzi. Barwa kwiatów zm ienia się często w miarę rozkwitania i przekwitania (na przykład u VK decora (Nakai)Nakai, VE flo rib u n d a (Siebold ct Zucc.)K ,K och ‘V ersicolor’, W. coraeensisTliunb.); kwilną w V-V1 (najwcześniej W. p ra e c o x (Lem oine)L.H .Bailey), czasem pow tarzają kwitnienie. O w . wydłużone, zdrewniałe torebki, pękają 2 klapami, hj bardzo drobne, oskrzydlone łub nieoskrzydlonc. C a t. 10-12 we wsch. Azji. Dek««-. — jedne z podstawowych krzewów ozdobnych z kwiatów; ważne są zwłaszcza liczne — jest ich prawie 2 0 0 •— m ieszańce i odmiany; pierwsze, z nich otrzymał w G andawie, około 1860 r., Louis Van Houtte, większość odmian pochodzi z zakładów ogrodniczych rodziny Lem oine w Nancy we Francji Krzewuszki „botaniczne” uprawiane są coraz rzadziej. Liście długo zielone w jesieni i takie też, lub nieznacznie zżółkło, opadają. W ym . i zast. — gleby żyzne, niez.acliwaszczone, dostatecznie wilgotne; miejsca słoneczne; większość krzewuszek w różnym stopniu przem arza w surow e zimy, są też wrażliwe na suszę. W eigela flo r id a (Bunge)A.DC. {W. rosca Lindl., W. antabilis hort. non Planch.) — k rzew u szk a cudow na. Krzew do 3 in wys. P. z 2 rzędami yvlosków. Li. zw ykle eliptyczne lub jajo w ate (5 -1 0 cm dl.), na szczycie krotkozaostrzone, z wierzchu ± nagie, od spodu .na nerw ach gesto., owłosiona Kw. o (lejkowałej> poniżei~palaw v często nagle zwężonej koronie (ok. 3 cm dl.), -lalki, korony z a u to g lo a c , rozchylone: kwiaty U w m ve) wmwnąlrz jijśiiiejszfc; kielich do połow y zrośnięty: V -V Í. W yst. — pn. Chiny, M andżuria, Piw. Koreański, Japonia. D ekor., w ym . i zast. — patrz, opis rodzaju. Stosunkow o często spotykana u nas krzewuszka, ale nazwa nadużywana; wiele mieszańców charakteryzuje się podob nymi cechami. —
■ — \ v a r . v e n u s ta (R ch c leriN n k m
i*
■■»"
W eigela ‘B ristol R u b y ’. O dm iana podobna do odmiany ‘Eva R athke’, ale krzewy wyższe (do 2 -3 m wys.), kwiaty mniej intensywnie zabarwione; VI i często powtórnie w jesieni.
RODZAJ K O L K W n Z iA
- KOLKWICJA *
(n a c z e ś ć n ie m ie ck ieg o b o ta n ik a, R ic h ard a Kolkwitza)
- K o lkw itzia an tabilis Graebn. — ko lk w icja ch iń sk a (jedyny gatunek). Kpy? w . Fot. 133 do 3(5) m wys., z. łukowato rozpostartymi gałęziam i. K. szum hrązow aęiuszczy śfe strzępiasto (jak u D ipelta z tej samej rodziny czy u P hysocarpus). L i. nakrzyżlegje, jajowate (zwykle 3-7 cm dl..), krótkoogonkowe. ± caduhrzegie łub odlegle, drobno yąhkowmia ćg b u stro n n ie^w ło sió n c. brzegienijarzęsiojię, Kw.(jL;krolne, zygom oir. fięzne, o Idelicini zro śn iefy ń rw cilugą, waska rurko. z@ szydlastym i, rozpostartymi działkami na szczycie; korona ((jżwonlcowatei (ok. 1,5 cm dl.), jej ..górne łatki odgięte, w pąku różowa, potem eorayjąśtyejsza, z żółtą plam ą w gardzieli; kwiaty w vWiecfic?Wafveh kw iatostanach, złożonych z. dw ukw iatow ych, zredukowanych wierzchołek (kwiaty parami stojące i zrośnięte zalążniami), na szczycie krótkich, "+ wyprostowanych pędów bocznych, wzdłuż zeszłorocznych gałązek; k.V -V I. Ow.^iichyfjednonasienny orzeszek) otoczony kielichem i, podobnie jak kwiatostany i kwiatyT<^esioy iĘ ć ^ i n ia s t o owłosiony. !
— o d m . k o r e a ń s k a . L i. m n ie js z e (d o 6 c m d l.), zw ykle
odwroliiiejiyjowalL*, ± n a g ie ; k w itn ie b a rd z o o b fic ie , k w iaty n ie c o d łu ż sz e (o k . 3,5 em d l,), o rów n o m iern ie z w ę ż a ją c e j s ię ru rc e k o ro n y . B a rd z ie j o d p o rn a n a m ro z y . 1 ‘F o liis P u r p u r é i s ’ (= ‘P u rp u r e a ’) — o d m . p u r p u r o w a . N isk i, g ę s ty k rz e w o ciem n y ch , lu ą z o w o c z e r w o n y d i liśc ia c h i e ie im io ró ż o w y e li k w ia ta c h .
Spośród licznych odmian pochodzenia m ieszańcow ego (należy opatrywać je jedynie nazwami odm ianow ym i, bez epitetów gatunkowych) za „.standardowe" można uznać następujące: W eigela ‘Eva R a th k e ’ (odmiana otrzym ana w 1892 r. w szkółkach Rathkego, w Pruszczu G dańskim). Krzew do 1,5 m wys., kwitnie bardzo obficie, kwiaty : rozw ijają się od czerwca do jesieni, (ćiemnokarmmowoćzerwóTiy, w pączkach jeszcze ciemniejsze. Podobna, alcniższa, o pokładających się, .łukowatych gałęziach, jest odm iana ‘lívitlTs, ' ''
y
"''A
Rys. 214. K olkw itzia a n ih b ilis , ; ,
^
i« .
A n g . k o ik w ii/.ia , n ie m . K o lk w itz ie , ra s. K o jn a u m u m i. ą#L .
503
/ *
W yst. — góry środk. Chin. D ekor. — obficie kwitnący krzew o niewielkich, zwylde dwustronnie w? u gałązek rozłożonych liściach i kwiatach delikatnej bą^jMy; należy sadzić t n, 2 krzewy określonych odmian (na przykład ‘Pink Clot§i’*‘'Tub ‘Rosea’) w egetatywne potomstwo egzem plarzy obficie k w itn ą c y c h .— p o d ' wz.olęm ° obfitości kwitnienia i mrozoodptWiapścfwśród krzewów nie tak dawno wprowadzi nej do uprawy kolkwicji panuje jeszcze duża zm ienność. Liście jesienią czer' w onaw obrązowc. W yin. i z a s t — miejsca słoneczne; kolkwicja nie jest w pejn¡ odporna na mrozy.
’
l alberlii, L. aien tlea , L. sylosieuin). Odporność na mrozy różna, u wymienionych oatunków o liściach sezonowych na ogól duża. W iększość znosi dobrze warunki wielkomiejskie i zanieczyszczone powietrze. W artość dla pszczelarstwa zależy od długości rurki korony — nektar w kwiatach o długich rurkach jest dla pszczół niedostępny *. Często rośliny trujące.
P O D R O D Z A J LO N IC E R A — S U C H O D R Z E W Z w y k le k rz e w y ; liśc ie u n a s a d y z w y k le n ie z ro ś n ię te ; k w ia ty o s a d z o n e f p o 2 (ty lk o w y ją tk o w o po jedynczo) w klifach liści na w sp ó ln y m trz o n k u t e j x i p f >cl ni ń ij. w sp a rte 2 p o d s a d k n n ti i 'I p o d k w ittlk a m i.
RODZAJ L O N IC E R A — SUCMODRZEW I WICIOKRZEW *
te o sta tn ie c z a s e m w ró ż n y s p o s ó b z ro ś n ię te , rz a d z ie j ic h b ra k ; k o ro n a, z y g o m o r ! ic z n a lu b p ro m ie n is ta , rmjfu I w o n y z w y k le k ró tk a ; z.alażm e i ja g o d y c z a s e m ptirnm i m n iej lu b b a rd z ie j z ro ś n ię te .
(n a c z e ś ć n ie m ie ck ieg o naluralisly, a u to ra z n a n e g o XVI-wie c z n e g o h erb a rza , A d am a Lonitzerg) S E K C JA L O N IC E R A
„JK.rżejyy (suchodrzewy, nieliczne i nie upraw iane u nas gatunki mają wijące się pędy) lub ow ijające się pędami pnącza (wiciokrzewy, także z'w yjątkam i), p, z pełnym rdzeniom liih pusle. wewnąn=zrpąt;7.ki często nadlcgle. Isi. nakrzyżlcglp. zwykle c;tloImze«ie i królkoogonkow e, najczęściej opadają na zimę. K w i^ ć ro tń e ’ zrosloplatkow e, z długą lub krótką rurką, zwykle zygom orficzne i 2-wargowe (górna warga 4-latkowa, dolna — niepodzielona); inne szczegóły i sposób usUnyienia kwiatów na pędach — palrz podział na podrodzaje i sekcje. ()w. (jagody, czasem parami mniej lub tadziej^zrośjiigte. G al. — około 180 na półkuli północnej; w Polsce rosną dziko 3 gatunki i 1 m ieszaniec(?):_L n i w , L. .w lo slelim i L. yjjeh /etica oraz U pefM ym ęnum . D ekor. — ozdobą, u gatunków o liściach sezonow ych, są przede wszystkim jew iaty i ow oce. Łączny okres kwitnienia różnych gatunków trwa kilka miesięcy (na przykład atc/e sn e L.U n c n ile a i L. stancHshii .ktccjues, późna — L u tu iackiiy kwiaty ;.są zw ykle bardzo liczne, niekiedy cenione ze względu na zŁapadi_(na przykład I... cnprifpfium., 7. Jagody są częstotczerw one, pomarań czow e (lub żóltc; mniej efektowne, gdy c ^ n ^ ^ iy » n ^ .k la d - L .« » g r ^ J « ..c 9 H£aĄpfl); dojrzew ają zwylde w lecie, tylko rzrdko utrzym ują się ¿«..jesieni (na przykład U j lim ickii, L ^ocjdrlyntenum ). Liście w jesieni nie barw ią się atrakcyjnie; liście niektórych gatunków są^szaro zJU ih ^d jy ak ajy o zielo n e (na przykład L.j;iłber[ij, L .J fi( o lk p ^ j). W iększość suchodrzewów to g ę ste ^ s/e io k ie krzewy z. łukowato ^przgw isającym l gałęziam i; jjrtjniższy:u wśród tu om awianych jest L ^ p ik ą tą , a oryginalnym pokrojem, zbliżonym do pokroju kolcowoju, wyróżnia się — również ąjska —^JLujlbęriii.. W y in . i //.isi. — wymagania g icio w e na ogól .przeciętne; gleby mogą być wapienne; miejsca słoneczne do pólcienistyeh, ; nawet cienistych (L periclyiiienmn, L. pilenia, L. sylo stew n ). Niektóre suchodrzewy dobrze znoszą suszę (na przykład
R d ze ń pędów s z y b k o z a n ik a — p ę d y p u s te w ś ro d k u ; k o ro n a 2 -k la p o w a ; z.alażm e n ie z r o ś n ię tc lub zrośnięte ty lk o u s a m e | n a sa d y .
o L on icera xylosleu in L. — su ch o d rzcw pospolity. JKr/.ew zwykle do 1-2 m wys. (ale znane są okazy znacznie wyższe), P. młode miękko owłosione; pączki długie, .zaostrzone, odstają od pędu nieco ukośnie; często nadległe. Li. szerokoeliptyczne, jajow ate lub odw rotniejajow alc, do 6 ( - 8 ) cm dl., na ogonkach 0,5-1 cm dl. (porównaj cechy L. nigra), brzegiem przęsi.ouc. jm ękkt) pwłosiene, zw łaszcza od spodu, oraz pokryte gruczołkami. K w .(b ia łe lub kremowe, często na zew nątrz .zaróżowione (1-1,5 cm dl.), hypopodium w znie sione, krótkie, zwykle . 1 -2 cm d l.;( v . 'Ow. dość yluże (ok. 1 cm 0 ), zrośnięte tylko nasadamijCwiśniowib, błyszczące; VII. W yst. — pruwicTćaki Europa i po zuch. Syberię; w Polsce pospolity w lasach i zaroślach, na niżu i w niższych położeniach górskich; najczęściej spotykany z gatunków krajowych. D e k o r . — ladnc, w iśniow e owoce (trujące!), często tak liczne, że gałązki uginają się pod ich ciężarem; dojrzew ają wcześnie i nie pozostają diugo na pędach. Szatoaielony...odcień krzewów, .Jiścic_rozw ijają-się. w cześnie.„W ym . i zast. — tolerancyjny krzew, dobrze rośnie na glebach suchych (chętnie na w apiennych), w miejscach słonecznych i zacienionych, w artościowy przede wszystkim do podszycia parkowego (z Ribes alpinioit, Sam bucus racemosa, Sym phoricarpos albiLS itp.) i w zadrzewieniach krajobrazowych; dość częsty w uprawie.
* K w ia ty w ro d z a ju L o n ic e r a , p o z a n ie lic z n y m i g a tu n k a m i, w y k a z u ją lic z n e p r z y s to s o w a n ia d o z a p y lan ia b ą d ź p rz e z p s z c z o ły i trz m ie le ( k w ia ty m e litlo g a m ic z .n e ), hadż. przez, ć m y (p a lrz o p is k w ia tó w L. p e r ic ly m c m m ) . K w ia ty m elillo g n n tiez.n e o tw ie r a ją się i p nclm u w d z ie ń , m a ja k ró tk a ru rk ę k o ro n y , u n asad y c z ę s to o d d o łu z. w y b rz u s z e n ie m , w k tó ry m g ro m a d z i s ię n e k ta r i z. la tk a m i n ie o d g ię ty m i, c o u m o ż liw ia o w a d o m ła d o w a n ie . W o b u ty p a c h k w ia tó w lic z n e z a b e z p ie c z e n ia p rz e d s a n io z a p y le n ie m .
"■ A n g . lu m e y s u c k le . ez.es. /.im n lc z i k o z i lisi, n ic m , Ile e k e n k ir s c h c i G e is s b la lt, ro s. >k iim o jio c t i ..
504
P rzek w itaju cc k w ia ty b a rd z o c z ę s to z m ie n ia ją b a rw ę z. b ia łe j n a ż ó łta .
505
.''■ L o n icera LUarica L. -— suclMMiirzew ta ia rc k i. ¿Szeroki,...gęsty...krzew, do 5 (6 ) m wys- i 0 - I*- pączki jajo w ate , odstają proslopadle od pędu, często nadleglc;
wszystkie części nagie. I i . jajow atolaneetow atc lub eliptyczne, 4 - 6 (- I0 ) cm dl., u nasady, sercowate lub ucięte,.....nagie;., .sine od spodu. K w . odębiiilych" do,;ciem nóc/eiw onych, zwykle 1,5-2. cm dl,, hypopodium (1)1,5-2 cm dl., wzniesione; V -V I. Ovr. kulisie, n iew ielkie, ‘ c zerw o n o (żółte u l:. lnica (Loudon)Rehder); od k. VI. W yst. — od środk. Rosji po środk, Azję; w Polsce czasem zdziczały. D ekor. — kwiaty zwykle bardzo liczne, ale owoce, krótko pozostają na krzewach; .wczesny rozw ó jJ iś c i; liczne odmiany. W ym . i zast. — niewybredny krzew, bardzo wytrzymały na mrozy, dobrze rośnie na różnych glebach (z wyjątkiem bardzo suchych), zarówno w miejscach słonecznych, jak zacienionych. Najczęściej u nas upraw iany suehodrzew , ale nie zaw sze odróżniany od bliskich — i często dających z nim m ieszańce — gatunków: L. kom ikow i/, L. m orrow ii A.Gray i L. ruprechtiana Regel. jPzesto .opanow yw any przez niszype, przenoszące wirusy — w tónic oędy m ają wtedy zniekształcone, kędzierzawe liście. K w iatyjbardzo m tódodajnejw ezesny pożytek. i
i L o n ic e r a k o r o lk o w ii S l a p f — s u c h o f lr z e w K o r o lk o w a . S z e ro k i l:rz e w ..o !ujcnvyalo i'o /.p o st;n iy ch ,
ilość c ie n k ic h g a łą z k a c h ; d o 3(-l)n ) w y s. i 0 . JE—mlodc_. g ę s to o m s z o n e . 13. ja jo w a te lu b e lip ty c z n e , n ie w ie lk ie
(1 -3
cm
d l.) ,
o b u s tr o n n ie j u i e t t f i , . z a m s z o w a ! « , o w ło s io n e ,
s iln ie j
od
spodu
(jak
ti L. s y la s lc iin i), . s z a ro - lu b n ie b ie s la iw o z ie li)iie .-K « e _ riiż u w Ł ', rz a d z ie j d ju d e A R H o r ib u n d ii’), o k o ło 1,5 c m
d l.;
h y p o p o d iu m ,
p o d s a d k i,
p o d k w ia lk i
i k ie lic h
—
o w ło s io n e ;
k .V - V f .
Ovv.
m a łe ,
ja .€ m ^ r i V ( g g -V in . W y st. — g ó ry śro d k . A zji. D e k o r . — ład n y p o k ró j i o d c ie ń d ro b n y c h liści, b a rd z o o b fite k w itn ie n ie ; o w o c e d a ją k ró tk i ty lk o efekt. C e n n a je s t o d m ia n a ‘A u r o r a ', o n ie c o w ię k s z y c h , r ó ż o w y c h k w ia ta c h , z dlugt), w ą s k ą rurkti i z p o m a ra ń c z o w y m i o w o c a m i. W y m . i z.ast. — k rz e w b a rd z o o d p o rn y n a s u s z ę , d o b rz e ro ś n ie na g leb ach s u c h y c h , p ia s z c z y s ty c h , w m ie js c a c h
w
p e łn i
n a s ło n e c z n io n y c h ; w
s u ro w e
z im y
m oże
p rzem arza ć. N ie je s t o p a n o w y w a n a p rz e z m s z y c e ?
L on icera m a a ck ii (Rupr.)Herder — su eh o d rzew M a ac k a. Krzew do 4(—5) m wys. i 0 , galęziegizeroko rozpostarte, długie, mniej łub bardziej zwisają — zwłaszcza pod ciężarem owoców. P . owłosione; pączki małe, jajow ate. Li. jajow atoeliptyczne, często w zarysie rombowe (5 -8 cm dl.), na szczycie w yciągnięte w długi wierzchołek, z wierzchu ciemnozielone, spodem jaśniejsze; ..owłosione 'zwykle tylko jia ji.c m a c h (lub silniej — u chińskiego L. m aackii f. p o d o ca rp a Rehder), obustronnie. Kw. do 2 cm dl., (biaTL. p()(etu^zoLknące:yiaĆliTiące; hypopodium bardzo krótkie; k.V -V I. O w . nie zrośnięte.(ciemnoc/.erwdne: IX -X ] i często dłużej. W yst. — Daleki W schód, od pln.-wsch. Chin i Piw. Koreańskiego po Japonię. D ekor. — bardzo dekoracyjny krzew, z szeroko rozpostartymi gałęziami, pokrytymi na znacznym odcinku dwoma .|z,eregijini par kwiatów — dużych, białych Lwonnych, a potem — późno bat wiąOych się owoców, które utrzym ują się jeszcze jllugo-po opadjjięiiu liści; liście ciemnozielone, często jeszcze w listopadzie zielone. W ym . i - zast. suchodrzęw odporny na mrozy, bez szczególnych wymagań. Kwiaty[bąrdzo miododajne.^
SEKCJA ISIKA p ę d y z p e łn y m rd z e n ie m ; k o ro n a z w y k le 2 - k la p o w a , u n a s a d y ru rk i k o ro n y n in ie js z e łu b w ię k sz e w y b rzu szen ie ^ c k l.ą j;n ik ú w 1 3 . L o n ic e r a a lp íg e n a L.
s u e h o d r z e w a lp e js k i. K rz e w d o 1,5 (2 ) ni w y s. K . łu s z c z y sie d łu g im i,
ob w isająey m i p a s m a m i. P . d o ść g ru b e i s z ty w n e , n d o d e z w y ra ź n y m i 2 k a n ia m i; p ak i d u że . L i. e lip ty c z n e jub o d w ro tn ie ją jo w a łe , d u ż e (d o 12 c m d l.), o d g ó ry c ie m n o z ie lo n e , n a n e rw a c h z g ru c z o łk o w a ty m i w io sk am i, o d
s p o d u ja ś n ie js z e , b ły s z c z ą c e , s k ą p o o w ło s io n e . K w . d o ś ć d ro b n e
( 1 - 1 ,8
cm
d l.),
żó lla w o z ie lo n e tło b ru n a tn o c z e rw o n y c h ( ty p o w a b a rw a k w ia tó w z a p y la n y c h p r z e z o s y ), h y p o p o d iu m nieco z g ru b ia łe i d łu g ie { 2 -5 c m .); I V - V ( V l) . O w . d u ż e ( 1 - 1 ,3 c m d l.), w r ó ż n y m s to p n iu z ro ś n ię te , ¿ ą e m n o c m ą y o u ^ i lś n ią c e , z w is a ją na d łu g ic h tr z o n k a c h — c a ło ś ć p r z y p o m in a o w o c e w iśn i; V II IX. W y s t. — g ó ry pd. i śro d k . E u ro p y . D e k o r . — e fe k to w n e , d u ż e liśc ie i r z u c a ją c e s ię w o c z y o w o c e . W y m . i z a s t.
- g le b y ż y z n e ,
św ieży, p ró c h n ic z n e , w a p ie n n e ; k rz e w c ie n io z n o ś n y ; o d p o rn o ś ć na m ro z y d u ża . L o n ic e r a n ig r a L . — - s u e h o d r z e w ' c z a r n y . G ę s ty k rz e w , d o
1,5 m w y s. L i. e lip ty c z n e
w ą sk o ją jo w a ie ( 4 - 7 c m d l.), na k ró tk ic h o g o n k a c h ( 2 - 5 m m d l.; p o ró w n a j L. x y lo s íe in u ), i
lub
n a g ie jub
n ie zn acz n ie, p o c z ę śc i g ru c z o łk o w a to o w ło s io n e w z d łu ż n e rw ó w . K w . n ie d u ż e (1 c m d l.), ró ż o w a w e ;
j
h y p o p o d iu m c ie n k ie , w y p ro s to w a n e , d łu g ie ( 2 , 5 - 4 e m ) y V - V b O w . ty lk o u n a s a d y z r o ś n ię te i c z ę s to
l|
w parze nierównomiernie rozwinięte (H-U) mm dl.^gtaúaiowo.gza£5&*; V Ü M X .
--------
„
'■ j
W y s t. — g ó ry p d . i śro d k . E u ro p y ; w P o ls c e w S u d e ta c h i K a rp a ta c h i na p o g ó rz u , c z ę s to w b o ra c h
j
ś w ie rk o w y c h , w m ie js c a c h c ie n is ty c h , n a d p o to k a m i. D aje m ie s z a ń c e z L. xylo ,sien n i, cz y li L x h c lv e iic a
1
B rü g g er, u n as z n a n e z K arpui(V ).
|
D ekor. n ie w y ró ż n ia się. W y m . i z a s t. • k rz e w o d p o rn y n a m ro z y , p ra w ie n ie s p o ty k a n y w u p ra w ie , c h o ć m ó g łb y b y ć s a d z o n y n a p rz y k ła d n a p o g ó rz u , f
L o jp e ^ r ą c a e r u le a , L. -
su e h o d rz e w
s in y . G ę s ty k rz e w , d o
1,5(2) m w y s. P. m ło d e c z ę s to
ióżow ąw ę_L ub. m a lin o w a h r ą z u w e , s ta rs z e z lu szc ząęii_ się_ slrz cp L asto Jco r;i; p ą c z k i d o ś ć d łu g ie , o k r y te
j
2 łu sk a m i, n a d le g łe , c z ę sto p o 3 - 4 , na siln y c h p ę d a c h w s p a rte trw a ły m i, z ro ś n ię ty m i n a s a d a m i liśc i,
¡
o d stają o d p ę d u p ra w ic p ro s to p a d le . L i._ j 5UiiejHte.j-v k sz ta łc ie , d o 7 ( - 9 ) c m d l., z a m ło d u m ię k k o o w ło s io n e , d o jrz a łe c z ę s to n a g ie , ^p u d e m |ú ó b jc s k a w o z ie 1o n e ; na siln y c h p ę d a c h n a s a d y liści m n iej lub b ard ziej z ro ś n ię te w „u szk o w au-. p ro m ienista,G .ólla\\> a lu ły z je ło n i
m i jp rz y lis tk i I
K w . k o ro n a n ie w y ra ź n ie d w u w a rg o w a , p ra w ie
T T ^zalążn ie o b u k w ia tó w n ie z ro ś n ię te , a le s z c z e ln ie o to c z o n e
zro śn ię ty m i p o d k w ia tk a m i (!); h y p u p u d m u i l^ixitkie. z w is a ją c e ; 1 V -V . O w . p o z o rn ie z ro śn ię te
o to c z o n e
z n iię ś n ia łą r g ra ń a lo w ii^ i p o k ry tą n a lo te m w o s k o w y m o k ry w ą ze z ro ś n ię ty c h p o d k w ia fk ó w ; z w y k le
n ie lic z n e ; V I.
^
W y st. — - o g ro m n y z a się g , o d p n .-w s c h . E u ro p y p o D alek i W s c h ó d ; g a tu n e k b a rd z o z m ie n n y , je g o
I
liczn e o d m ia n y tra k to w a n e s ą c z a s e m ja k o o d rę b n e g a tu n k i, na p rz y k ła d /.. a lta ic a P all., /.. erfitits 'f u r c z , ex E rey n , L. p a lla s ii L e d e b .________________________________ __ D ek or,
- w c z e s n y ro z w ó j liśc i, w c z e s n e, c h o ć n ie w ie lk ie ,{ m io d o d n jn ć jitw iu ty . W y m . i z a s t. ...
n ie w y b re d n y k rz e w , b a rd z o o d p o rn y n a m ro z y , lubi g le b y ś w ie ż e i w ilg o tn e , k w a ś n e na to rfo w is k a c h . D o b ry
n a u lis tn io n e d o sam e j z ie m i, g ę s te
c z ę s to ro ś n ie
ż y w o p ło ty , z a ró w n o s trz y ż o n e
jak
‘
i n ie fo rm o w a n e . O w o c e ja d a ln e , w R o sji w y s e le k c jo n o w a n o o d m ia n y o w o c o w e . L o n ic e r a p ile a la O liv . z
sz e ro k o
— s u e h o d r z e w c h iń s k i. '/ Z im o zielo n y , (niski k rz e w (d o o k . 5 0 cm w y s.),
/Ł )z p a sU tiiy n ii1_ ę i.ciik iiu i...u .w lo sio n y n iL g a lązk a in i. L i. ja jo w a te d o la n c e to w a ty c h (d o 4 c m
P o d o b n e c z a rn e
o w o c e , a le z ro ś n ię te ,
m a b a rd z o
rz a d k o
u n as s p o ty k a n y
k a u k a sk i, L . c a u c a s ic a P all. {L, o r ie n ta lix v ar. ca u c a x ic a ( P a lL ) Z a h e l) T a k ie w ie io k rz e w ó w ,
u s z k a ” , k tó re z n a jd z ie m y
u
s ą o d p o w ie d n ik ie m w ie lu
z ro ś n ię c ia n asad
s u c h o d rz e w ó w ,
na
p rzy k ład
s u e h o d rz e w
ry s. 2 1 7 (1 ). liści u w ię k s z o ś c i g a tu n k ó w u
b a rd z o
c h a ra k te ry s ty c z n y c h
i o z d o b n y c h , a ie rz a d k o u n as u p ra w ia n y c h : l,. fe r d in a n d ii E ran eh . łu b L. vc.stcaria K o m .
509 .-i
j
nill.YWippjMT-
iii.), ± n a g ie , s k ó rz a s le , z w ie rz e (u i_ c ie m n o z ie io n e i b ły s z c z ą c e
o d s p o d u ja ś n ie js z e . K w . prom icm sL e,
drobne (o k , 8 m m cli.),(^b ia la \vg, s iln ie (fiachm p h y p o p o d iim
b a rd z o kpói.kio; V - V I . O w . k u liste
(6 m m 0 ), i'ioleiow < m ieb1eskie -r a n i e n i e m ; X .
lu b
'
W y st. — śro d k . i z a c h . C h in y . D e k o r . — p o k ró j
a m e ty s to w i:.
p t/ e /H H /y s ) \ - •-
—- w y g ląd a j:) ja k
w y p e łn io n e
a t7
y
*
- s z e ro k o ś ć k rz e w u z n a c z n ie w ięk sz;
o d w y so k o ś c i; jg a łn zk i g ę s io p o k ry n
d w u stro n n ie ro z ło ż o n y m i listk a m i; o w o c e o z d o b n e , a le n ie zb y t w id o c z n e w śró t( liśc i, u n as z a w ią z u j dę. rz a d k o . W y m . i z a s t. — ja k in n y c h z im o z ie lo n y c h k rze ,vów, w y m a g a ją c y c h s ta ra n n e j o p ie k i; o iich w aszeza n ia ilp .; g le b a ż y z n a , ś w ie ż a , p r ó c h n ic z n a ; m iejsc: c ie p le , o s ło n ię te . W ra ż liw y na m ro z y n a d a je się d o s a d z e n ia w z a c h o d n ie j P o ls c e ; s a d z ie n a le ż y z b ry k i ziem i. p L o n ic e r a in v o lu c r a iu ( R ic h a r d s o n )B a n k s ex S p re n g . — s u c h o d r z e w s k r y io o w o e o w y . K rz e w d o 2 (-2 ,5 ) m w y s. I \ d o ść g r u b e, s z ty w n e , d--
R y s . 2 1 7 . L o n ic e r a c a u c a s i c a ( I), L. a ip i g e n a (2 )
510
511
4'
•
(5 -1 2 c m cl!.), ;i; n a g ie lu b ty lk o za m łocki cni s p o d u jtię c o o w ło s io n e , z w ie r7 .c h y _ c ie m n p /ie jo n c . s p o d e m .ja ś n ie js z e . K w . k o ro n a p ra w ie p r o m ie n ista ( 1 - 1 ,5 cm d i.), 'żoTta, p o m a ra ń c z o w a -: c z a se m c z erw o n aw i) n ab ie g jn ,
I
łatk i
w y p ro s to w a n e , p rę c ik i d łu g o ś c i k o ro n y
j p o d k w ia tk i d u ż e --r.g ru cz()tk (n y al(> (n v U )si()n e '
lu b n ie e o - d lu z s z e :
p o d sa d k i
ja k k o ro n a ; h y p u p u d iu m ± w y p r o s to w a n e , d łu g ie
(1 ,5 -3 c m d l.); V - V l l ( V l l l ) . ( ) w . k u lis te (o k . I c m 0 ), p u rp u ro w o c z a in e , iśn k ic e, o to c z o n e z ro ś n ię ty m i i r()/J‘(> ^n itty in i,jin ijX H y ö M jcu iiJ 2iliJ ! iw ia [ k i^ L .i p o d s a d k a m i, u d o jrz a ły c h w p ełn i o w o c ó w z w y k le o d g ię ty m i w d ó l; V II IX . W y s t. —
"
£
z a e h . i pn. re jo n y A m e ry k i P n ., r o z le g ły z a się g ; n a p o łu d n iu k w ia ty są z a p y la n e
przez jcolibry, z w a b io n e b a rw a m i k w ia tó w i d o jrz e w a ją c y c h o w o c ó w . W K a lifo rn ii ro ś n ie o d m ia n a L e d e b o u re ’a, s p o ty k a n a o b o k o p is a n e j w y ż e j o d m ia n y n o m in a ly w n e j ta k ż e i u n as var. le d e b o u r ii (lis c h s c h .) J e p s .; je s t
to w y ż s z y
k rz e w , o s iln ie j o w ło s io n y c h
L. in v o lu c r a ta liśc ia c h , a p rz e d e
w sz y stk im o p rę c ik a c h k ró ts z y c h o d k o ro n y , k tó ra m a o k o ło 2 c m dł. D e k o r . —- o r y g in a ln e w śród c ie m n e j nigdy
z ie le n i
k w ia ty
liśc i,
ilUL_obiiLę.; o s ta tn ie
i ow oce,
poza
k w ia ty
ty m
duże
k o n tr a s ty
b a rw ,
k w itn ie n i.ę__LCSl z n a c z n ie
p o ja w iaj;! się
a le
k w ia ty
r o z c ią g n ię te - w
w ó w c z a s , g d y dojrzew aj;} j u ż
i ow oce
g in g
c z a s ie , a
w ięc
p ie rw s z e
ow oce.
L iście w je s ie n i d łu g o z ie lo n e . W y in . i z a s t . — g le b y ż y z n e , o d p o rn o ś ć n a m ro z y n ie z u p e łn a .
SEKCJA ISOXYLOSTEUM P ę d y .z p e łn y m r d z e n ie m ; p ą c z k ó w n a d łe g ły c h b ra k ; liśc ie z w y k le m a łe ; k o ro n a p ro m ie n is ta , z (3 )5 n e k ta rn ik a m i; p o d s a d k i łiś c io k s z la łln e , a p o d k w ia tk i z r o ś n ię te w o k ry w ę z a ią ż n i.
L o n ic e r a a lb e r tii R eg e l (L . s p in a s a v ar. a lb e r tii ( R e g e i)R e h d e r) — s u e h o d r z e w A lb e r ta . N isk i i g ęsty k rz e w , o k o ło (),5( -1) m w y s., p d e lik a tncj-J-nidow ie. z c ie n k im i, z w is a ją c y m i, i ś c ie lą c y m i się po ziem i g a łą z k a m i;-'o d ro s ły k o rz e n io w e ^ P . o b ie , ja s n o s z a re , s ta rs z e g a łą z k i z w łó k n is to łu szc ząc;! się koni; p ą c z k i b a rd z o m a łe. L i.
±
s ie d z ą c e , w ą s k o p o d łu g o w a te ( 2 - 3
cm
d ł.), sz a ro - lu b n ie h ie s -
k a w o z ie ło n e , u n a s a d y z w y k le z 1 - 2 z ą b k a m i p o k a ż d e j stro n ie . K w . p r o m ie n is te , z d iu g ą ^ r ó ż o w ą riiil^ł i w y sta ją c y m i z niej d a le k o p r ę c ik a m i; h y p o p o d iu m
k ró tk ie ; k w ia ty (jO c Im ą c ę 1, V -V I. ( ) w .
¿ k u liste (o k . 8 m m ó j.'O z e r w o n o iiie b ie s k ie, lu b b ia la rv c, z sin y m n a lo te m w o s k o w y m ; V III, z w y k łe n ie lic zn e.
"
JT
W y st. — śro d k . A /ja , w g ó ra c h . D e k o r . — k rz e w z p o k ro ju i b a rw y liśc i p r z y p o m in a k u łc o w ó j; ją d n ę ,...p a c h n ą c e k w ia ty ; liśc ie o p a d a ją z w y k le z ie lo n e , p ó ź n o . W y in . i z a s t. — k rz e w o d p o rn y n a m ro z y i b a rd z o w y trz y m a ły na su szę, ś w ia tlo ż ą d n y ; z a d a rn ia g le b ę d z ię k i o d r o s to m
i tw o rz y
n ie w y s o k ie z a ro ś la .
D o s a d z e n ia
w m ie js c a c h s ło n e c z n y c h , n a w e t s u c h y c h i k a m ie n is ty c h , n a p rz y k ła d n a s k a r p a c h, m u r k a c h itp., w d u ż y c h g ru p a c h i ty lk o w m ie js c a c h p ie lę g n o w a n y c h , o d c h w a s z c z a n y c h — w p rz e c iw n y m ra z ie łatw o z a ra sta tra w ą o ra z w y so k im i c h w a s ta m i i s z y b k o g in ie.
PODRODZAJ CAPRIFOLIUM — WICIOKRZEW Z w y k le p n tieza; j p ę d y p u s te w cw iiĄ tf/.; ¡g ó rn e , .liś c ie u w ię k s z o ś c i g a tu n k ó w pu raiu L .zj'n ,śn ięte; k w iaty
w
3 - k w ia to w y e h
w ie rz c h o łk a c h
z e b ra n y c h
po
2
w o k ó łk a c h
lu b —
na
s z c z y c ie
p ęd u
— w g łó w k i; p o d k w ia tk ó w b ra k lu b n ie z ro ś n ię te ; r u rk a k o ro n y z w y k le d łu g a , z re g u ły 2 -w a rg o w a .
Rys. 219. L o nicera c a e rulea (1), L. a lb e rtii (2), L thib etica (3), L. s y ń n g a n th a (4), L. p ile a ta (5)
512
L o n icera p eric lym en u m L. — w iciokrzew p o m o rsk i (u Kaszubów — kozieniec). Wxsöide_pnucze (do 5 m, rzadziej wyższe); różne części ^.gm czolkow alyiiiL wioskam i, lepkie — zwłaszcza odcinek pędu z kwiatami. P. zwykle owłosione, często różow o-nabiegle. Li. nie zrośnięte, .(ich nasady połączone tylko bardzo y\,.... ik-ntiittltłjiia
.
ii,. . r
..jäuu
513
w ąską „listew ką”); jajow atoeliptyczne ( 4 - 6 cm (.11.), ua szczycie ostre iu¡j tępe, z wierzchu eieirinpzielone, spodem ^niebieskawe, dojrzale zwykle nagie Kw. z -długą rurką (4 -5 cm dl.) *, korona Jtremowobiaki (przy przekwitaniii żółknie) i często zaróżowiona, zwłaszcza w pąku, H a zewnątrz pokryta..gm. czółkam i, lepką; 2-warg
k n z ilis te k (la c. e a p re a = k o z a + Ib liu m = liść ); w ła ś c iw ie „ p rz e w ic rc e ń " , od
„ p rz e w ie rc a n ia ” ta le rz y k o w a to z ro ś n ię ty c h liści p rz e z p ęd . P o p u la rn a n a z w a „ k a p ry fo liu m ” n ie k o n iecz n ie m u si o z n a c z a ć te n w ła ś n ie g a tu n e k !
L o n icera K trllin an n ian a M agyar ex H.L.Spłith — w iciokrzcw T c llm a n iv /' m ieszaniec L. sem p en ń ren s L. i L. tragoph ylla Hemsl. Silnie rosnące pnącze (5 -6 m wys.), o cechach zbliżonych do L. c a p ri/oUunr, bralc. .włosków gru_ czolkow atych. I \ m łode lekko zaczerw ienione o d ' ^piry.-, słonecznej. Li. naj_ młodsze ciem ne, z czerwoiipbrunahiyni odcieniem , brzegi i nerw główny często zaczerw ienione; od spodu ijiąławtosine i drobno .odstająco—owłosione; l|gc|e pod kw iatostanam i zrośnięte. K w . w paku czerwonopomaraiłczowe. rozwinięte jJocistoponiia-ańczow e, bez zapachu; zw ykle w 2 ..pie ta c h ” ; V I-V Ii. Ow. IponiąrąńczóW e. Dckor. — kwiaty jaskraw o i „w esoło” zabarwione, w porównaniu z poprzednio om ów ionym i gatunkami, ale bez zapachu; rozw ijają sie później niż L. caprifolium . W ym . i zast. — w surowe zimy może przemarzać. a
L o n ic e r a y b r o w n ii (R c g e l)C a rrió re — w ic io k r z e w B r o w n a , m ie s z a n ie c L. h i m t t a B ato n (liście
„ b rze g iem .m z e s io n e ;
k o ro n a
d w u w a rg o w a , 4 ^ m M ą !tę7 .t)jy .o czc rw o n n
do
sź k a r!a tn e |7
n ie zn acz n ie
g r u c z o lk u w a lo -o w lo s io n a ) i L . s e m p c n n r e n s L . ( lio r a ia . pr m u e iasp a, b c /.g r u c /.o ik ń w ) , K ilk a odm ian w ic io k rz e w ó w
o liśc ia c h
b rz e g ie m
n ie c o
o r z ę s io n y c h ,
pod
k w ia to s ta n a m i z r o ś n ię ty c h , ko ro n ach
+ tlw u w a rg o w y c h , mi z e w n ą trz ± g ru c z o łk o w a to o w ło s io n y c h , p o m a ra ń c z o w o - lu b s zk arlatn o cz er-
A
Rys. 221. Linnaea borealis
w onych. <• J J )jto p in o n L S a ir ic t’ . K w ia ty (ifwMwnnb, o k re s k w itn ie n ia b a rd z o d łu g i; V I- X . P n ą c z e silnie
KLASA UUOPSIDA (MONOCOTYLEDONAE) — JEDNOLIŚCIENNE
r o s n ą c e , s to s u n k o w o o d p o rn e n a m ro z y .
RODZAJ LINNAEA — ZIMOZIÓŁ* (n a c z e ś ć K arola L in n eu sza; była to je g o ulu b io n a roślina, n a p o rtre ta c h c z ę s to trzy m a ją w dłoni)
L in n a e a b o r e a lis L. —
z im o z ió l p ó łn o c n y (je d y n y g a tu n e k ). K rz e w in k a z b a rd z o cien k im i,
n itk o w a ty m i p ę d a m i, z r ó ż n ic o w a n y m i n a ś c ie lą c e s ię p o z ie m i i z a k o rz e n ia ją c e w w ę z ła c h d łu g o p ę d y
Liścień w zarodku jeden; liście bezogonkowe, o unerwieniu najczęściej równoległym; części kwiatu w okółkach po 3 lub 6 ; korzenie najczęściej w postaci wiązki licznych, jednakowych korzeni bocznych; z reguły brak wtórnego przyrostu na grubość (słojów drewna).
RODZINA AGAVACEAE — AGAW OW ATE
(n a p ó łn o c y n a w e t d o 4 m d l.!) o ra z na s te rc z ą c e k ró tk o p ę d y , p ło n n e i k w ia to w e , d o 8 ( - l5 > c m w ys., w y ra s ta ją c e to z je d n e j, to z d ru g ie j s tro n y d łu g o p ę d u — p o je d n y m z k o le jn y c h w ę z łó w (n ap rze ciw , w k ą c ie s ą s ie d n ie g o liś c ia d łu g o p ę d u —
Należy tu 18 rodzajów, ze strefy cieplej i tropików.
tc zek ś p ią c y ). L i. z im o z ie lo n e i s k ó rz a s te , ja jo w a te łub
o d w ro tn ie ja jo w a le , d o ł ,5 ( - 2 ,5 ) c m d l., niezi u ic z n ie k a r b o w a n o p iłk o w a n e . K w . p o 2 (w y ją tk o w o 4 lub 6 ), n a s z c z y c ie le p k ic h o d g r u c z o łk ó w k r ó tk o lę d ó w , n a d łu g ic h , w z n ie s io n y c h s z y p u łk a c h , p rz e w isa ją c e ; k o ro n a d z w o n k o w a ta , n ie z n a c z n ie d w u w a r »ow a, o z m ie n n e j b a rw ie , o d b ia łe j i ró ż o w e j p o pur-
RODZAJ YUCCA — JUKKA (KRĘPLA)*
p u ro w o c z e r w o n ą (n ie u n a s !); p a c h n ą c e w an Hą, n e k ta r o d ą jn e i o w a d o p y ln e ; V i - V ł l , c z a s e m p o w tarza k w itn ie n ie . O w . d ro b n y , je d n o n a s ie n n y s u c łr t p e s tk o w ie c , o to c z o n y p o d k w ia tk a m i, le p k im i p rz e z kilka la t (!, ó w o e e p r z e n o s z o n e e p iz o o c h o ry c z n ie p rz e z p ta k i); u n a s b ra k . W y s t. — w
P o ls c e
o g ro m n y , w o k ó lh ie g u n o w y
ro ś n ie
p ra w ie w y łą c z n ie
r.asięg n a p ó łk u li p ó łn o c n e j — A m e ry k a P u . i tiu razja;
w pó: n o c n e j c z ę ś c i
n iż u
i w
g ó ra c h , ja k o
w m s z y s ty c h b o ra c h i w p ię trz e k o s o d rz e w in y . P o d o c h ro n ą
A n g . tw in ilo w e r , c z e s. z im o z e i, nien . M o o sg S ó ck c h en , ro s. j u n t n e a .
516
(hiszp. y u c a — n aśla d o w n ictw o karaib sk iej n azw y m an io k u , M anihot esc u le n ta , a w tórnio i krępli, z e w zględu n a ja d a ln e kw iaty i n a s io n a Y. aloifoiia)
relik t g ia e ja ln y ;
Zim ozielone rośliny z krótkim pniem lub_bcz..pnia.. I A. sphahiie.-ulożuiie i gęsto skupione, sztywne. ró\\ nowąskie lub lancetowate, długie, ystro.. zakończone. Kw. ohupłciow e (do 7 cm dl.), jjz.Wiinkow.atc i zwykle zwisające, z 6 tepaii.
A n g . y u c e a , c/.es. ju k a , n ie m . P a lm liłie , ro s. toiaca.
517
IPW1
'■••białych...kremowobialyeh- lub zielonkaw ych; w ste rczących, okazałych., kwiąto$tanach, do 1,5(—3) ni wys., w yrastających ze środka rozety.. liści. O w . í ^ ^ g ^ u nas zw ykle nie zaw iązują się (brak wyspecjalizow anego w zapylaniu mola z rodzaju Tegeticuła). G a i . — okuło 30 w Ameryce Pn. i Ś rodle. (opisane lulaj rosną w Sl. Z jedn) na terenach pustynnych. D e k o r . — rozety zimozielonych liści, duże, bardzo efektowne kwiatostany W yin. i zast. — przepuszczalna, lekka gleba i bardzo słoneczne miejsca. Odporność na mrozy niezupełna, zwłaszcza na glebach zbyt ciężkich i wilgotnych. Na zimę należy zw iązyw ać liście w chochoł, aby śnieg i deszcz nie dostaw ały się do „serca" rozety. Zastosow anie m.in. na rabatach bylinowych, z niskimi roślinami kobier cowymi.
niwmüPW'"
ZESTAW IENIA WŁAŚCIWOŚCI DRZEW I K R ZEW Ó W *
ii Yucca filam entosa L . — j i i k k a k a r o liń s k a . Roślina bez pnin, z krótkimi, podziem nym i pędami bocznymi, dającymi początek, rozetom liści'. L i . wzniesione lub rozpostarte (25-75 cm di. i 4 - 1 0 cm szer.J, z, d ługim i, powikłanymi włóknami oddzielającym i się uą.brzegach liści, K w . Jsrcmow.obiafc, w szerokich i wysokich (1 -2 m), nagich-w iechach; V 11 VIII.
POKRÓJ P o k ró j ro ś lin y z m ie n ia siy z u p ły w e m lat, d rz e w a i k rz e w y o k o lu m n o w e j lu b k u liste j s y lw e tc e za m łoda s ta ją s ię cz y sto c o ra z s z e rs z e , c z a s e m „ r o z p a d a ją " się. N a z w y o d m ia n n ie z a w s z e w ie rn ie o d d a ją
P o z a ty m g a tu n k ie m s p o ty k a m y u nas z rz a d k a d w ie in n e jtik k i o r a z m ie s z a ń c e : ju k k ę zw islolistni),
typ p o k ro ju , cz y sto są w y id e a liz o w a n e .
c z y li w irg m ijs k ą (Y. J ljic e M o Ma w .), o w io tk ic h , „ p r z c ja m a n y c h ” liśc ia c h , z w łó k n a m i ± prostym i, a w io c h a c h o w ło s io n y c h i k r ó ts z y c h o ra z jiik k y _ s im u j( y ..s /a n c a .N u tt.) , o liśc ia c h p o d o b n y c h z kształt« d o liśc i !'. fH a m a U o s ii, a le w.ttższycli- i-z -n ieU czjty m jiJy łk o w łó k n a m i, a k w ia ta c h z e b ra n y c h w sterczące,
Korony kolumnowe lub stożkowate
w ą s k ie g ro n a (ty lk o w y ją tk o w o k w ia to s ta n y w ie e h o w a le ).
o C h a tu a e cyp a ris la w 'so a ia n a ‘C o lu m n a r is ’ i w ie le in n y c h o d m ia n o G iiikgo h flo h a ‘F a s iig iu ia ’
RODZINA PALMAE (ARECACEAE) — PALMY
Ju n ip eru s c h in e u s is ‘M o u n lh a lte ir , ‘O b e lis k ’, ‘S tr ic ta ’ i in n e e Ju n ip eru s c o m m u n is ‘H ib c r n ic a ’, ‘M e y e r ’, f. s u e c ic a k J u n ip e n ts v irg iu ia n a ‘Ś k y r o c k c t’ i in n e o d m ia n y
W pil. E u ro p ie ro s n ą d z ik o 2 g a tu n k i — c h a m c m p .s n isk i ( C h a m a e r o p s h u in ilis L .) z /.uch. części
v Larix x e u r o le p is ‘G r o t’
•*
Picea a h ie s ‘C u p r e s s in a ’
re jo n u ś r ó d z ie m n o m o r s k ie g o i d a k ty lo w ie c T e o ir a s ia (P h o e n ix te o p h r u s ti G re u t.) z je g o w schodniej
Pieca g la u c a ‘C o n ic a ’, ‘L a u r in ’
c z ę ś c i.
Picea o m o r ik a s Pimts s y lv e s tr is ‘F a s tig ia ta ’ Taxus b a c c a ta ‘f a ś t i g i a t a ’ i p o c h o d n e o d m ia n y o ż ó łty c h ig ła c h
RODZINA GRAMINEAE (POACEAE) — TRAW Y
Taxus x m e d ia ‘H a tf ie k ü i’, ‘H ic k s iik ‘W o jte k ’ i i n n e o d m ia n y Thuja o c c id e n ta lis ‘A u r e s c e n s ’, ‘F a s tig ia ta ’, ‘il o lm s tr u p ’, ‘M a lo n y a n a ’ Thuja (G ru p a A u re o s p ic a ta ) ‘S m a r a g d ’
D o lej ro d z in y n a le ż ą
z ro ś lin d rz e w ia s ty c h — b a m b u s y , z p o d ro d z in y H a m h u s o id e a e .‘Tylko
n ie lic z n e , n is k ie b a m b u s y m o g ą b y ć u n as u p ra w ia n e w c ie p le js z y c h r e g io n a c h k ra ju , z w y k le jednak p o d p r z y k ry c ie m w z im ie . N a jc z y śc ie j s ą u iiid a ( M itib rd )N n k n i.
id :
P s e iu lo s u s a ja p o n i c a ( S łe u d .)M a k in o i Siiuintndiiiciria
A e sc u lu s h ip p o c a s tim u m ‘P y ram id alis* Betula p e n d u la ‘F a s tig ia ta ’ C arpinus h e tu lu s ‘C o lu m n a r is ’, ‘F a s tig ia ta ’ C orylus c o lu n ia C ra ta eg u s m o u o g y iu i ''S tr ic ta ’ ,
V
I * ..
* W z e s ta w ie n ia c h u w z g lę d n io n o ta k ż e g a tu n k i i o d m ia n y n ie o p is a n e w te k śc ie .
I
519
f
■.vi:; i
V
~ ~ ~ ....
F a g tts s y lv a tic a , ‘D a w y c k G o ld ’, 'D a w y c k P u rp le ’, ‘F a s tig ia ta ’
Ih u ld leja a lte r n ijo lia __
P o p u la s a lb a ‘P y r a m id a lis ’, x b e r o lin e n s is , P. n ig r a ‘il a li c a ’, P. s in to n ii ‘F a s tig ia ta ’
C a ra g a a ä a r b o r e s c e n s ‘P e n d u la ’, ‘W a lk e r ’
P. tr e n a d a ‘E r e c ta ’
C a rp in u s b e tu lu s ‘P endula*
P la ta n u s x h is p a n ic a ‘P y r a m id a lis ’
C o rylu s a v e lla n a ‘P e n d u la ’
P r u n n s ‘A m a - n o - g a w a ’
C o to n c a ste r n u d tijlp r u s .
Q u e r r á s r o b a r ‘F a s tig ia ta ’
g
R o b in ia p s e u d o a c a c ia *P y ra m id a lis ’, fc¡S¡íriclí’^
F a g u s s y lv a tic a ‘A u re a P e n d u la ’, ‘P e n d u la ’. ‘P u rp u re a P e n d u la ’ i in n e .w F rn xin u s e x c e ls io r ‘H e te ro p h y ila P e n d u la ’, ‘P e n d u la ’
S a lix a lb a ‘B rit/.e n s is ’, ‘P y r a m id a lis ’ S o r b a s a r ia ‘M a g n if ic a ’, S .\a u c u p a r ia ‘F ast g ia la ’ ■ T ilia c o r d a ta ‘B ü h lje ’, T. p la ty p h y llo s ‘A u n a ’, ‘F a s tig ia ta ’, ‘Ö r e b r o ’ O lm a s ‘D a m p ie ri’, ‘W r e d e i’
7j m j c m u i J h s M Ł ^ y a M n u b a r b iiu tw . M a lu s ‘E lis e R a tlik e ’ i k ilk a in n y c h o d m ia n M o ru s a lb a ‘P e n d u la ’
K :)rony kuliste
P o p u la s siin o n ii, P. tr e n a d a ‘P e n d u la ’, P. (re n u tlo id e s ‘P e n d u la ’ P ru n u s a v iu m ‘P e n d u la ’, P. m a h a le b ‘P e n d u la ’ , P. s e r ó tin a ‘P e n d u la ’ , l \ s u b lu r te lla ‘P e n d u la ’, P r u n u s ‘K ik u - s h id a r e - z a k u r a ’
L a r ix d e c id u a ‘K om ik*
P yrits s a lic ifo lia i ‘P e n d u la ’
P ic e a g la u c a ‘A lb e rta G lo b e ’
Q u ercu s r o b u r ‘P e n d u la ’
T h u ja o cc id e.iita iis * D a n ic a \ ‘G lo b o s a ’. ‘H o < e ri\ ‘U m b ra c u lile r a ’ i in n e o d m ia n y P in u s s y lv e s tr is ‘W a te r e r i’
R o b in ia p s c u d o u c n c ia ‘P e n d u lif o lia ’, ‘R o z y n s k ia n a ’ (liśc ie z w is a ia c e ) ff S a lix cu/.uY’u ^ K il m a r n o c k ’,f ‘W e e p in g S a lly ’, S, d a p ltn o td e s
P e n d u lif o lia ’, ^ ’. x s ę p u lc r a lis ‘E ry th ro -j
f f i c c i o s a ’)vS. X p e n d a lin a , S. p u r p u r e a ‘P e n d u la ’. jó’, x s e p u l c r a b s 'C J ir y ś o c o m a " S o p h o ra ja p ó n ic a ‘P e n d u la ’ S o rb its a u c u p a r ia ‘P e n d u la ’ ^ 'A c e r p la ta n o id e s ‘G lo b o s u m ’ y
^ ....^
^ T ilia a m e r ic a n a ‘M o lík e i’, ¡7'. ‘L u c id o r a ’^
A e s c u lu s h ip p o c a s ta n u m ‘U m b ra c u iif e ra ’ y F r a x i n u s e x c e ls io r ‘G lo b o s a 1, ‘N a n a ’, F. p e n n s y lv a n ic a ‘C r i s p a ’ P r im u s x e m i n e n s ‘U m b ra c u iife r a ’ ^ R o b in ia p s e u d o a c a c ia ‘B e s s o n ia n a ’, ‘U m b ra c u iife r a ’
HORYZONTALNY UKŁAD GAŁĘZI
•f. S a lix fr a g il is ‘B u iia ta ’
C o rn u s a lte r n ijo lia , C. c o n tr o v e r s e , z h a rw n o lis tn y m i o d m ia n a m i
DRZEWA 1 KRZEWY „PŁACZĄCE” , O ZWISAJĄCYCH GAŁĘZIACH
^ C o to n c a ste r h o riz.o n ta lis 1 C r a ta e g u s p u n c ta ta L ig u stru m o b tu s ijb liu m v ar. r e g e lia n u m )i L o n ic e ra m a a e k iix ) ^ . p ile a u C
W ie le d rz e w i k rz e w ó w z n a tu ry o d z n a c z a się ta k im p o k ro je m , n a p rz y k ła d p ry m ity w n e pnącza
ft V ib u rn u m p lic a tu m f. to m e n to s u m , V, sieb o lclii
•— je ż y n y c z y lic z n e ró ż e . C z a s e m s z c z e p io n e s ą na „ p ie ń k u ” k rz e w y o d e lik a tn y c h , w io tk ic h pędach, z w ła s z c z a n ie k tó re irg i, w ie rz b y , k a ra g a n y
- w e fe k c ie p o w s ta ją m in ia tu ro w e d rz e w k a „ p lą c z ą c e ”.
C h a n ia e c y p a r is n o o tk a te n s is ‘P é n d u la ’, Ch. p is ife r a ‘F ilif e r a ’, ‘F ilife ra A u r e a ’
NISKIE KRZEWY I KRZEWINKI
G in k g o b ilo b a ‘P e n d u la ’ J u n ip e r u s ríg id a L a r ix d e c id u a ‘P e n d u la ’, L . k a e m p fe r i ‘P e n d u la ’ P ic e a a b ie s ‘ In v e rs a ’, ‘P e n d u la ’, ‘V im in a lis ’, P. b r e w c r ia n a 'T a x u s b a c c u ta ‘D o v a s to n ia n a ’, ‘D o v a s to n ii A u re a ’ T h u ja o c c id e n la lis ‘F iłiłb r m is ’ T su g a c a n a d e n s is ‘P e n d u la ’
L ic z n e z w y m ie n io n y c h ro ś lin , z w ła s z c z a te , k tó re r o z r a s ta ją się p rz e z r o z ło g i, o d ro s ły k o rz e n io w e czy d z ię k i z a k o rz e n ia ją c y m się g a łą z k o m , to d o b re k rz e w y g ie h o c h ro n n e o r a z o k ry w o w e , s z c z e g ó ln ie te z n ic h , k tó re s z y b k o tw o rz ą g ę s ty d y w a n liśc i, h a m u ją c y ro z w ó j c h w a s tó w . ^ E p h e d ra d is ta c h y a i n ie k tó re in n e g a tu n k i * J u n íp e r a s c o m m u n is su b sp . n a n a i su b sp . d e p r e s s a , z o d m ia n a m i
‘G re e n C a r p e l’, ‘! ío r n ih r o o k ii’,
‘R e p a n d a ’, ‘D e p re s s a A u r e a ’, ./. c o n fe r ía , J. h o r iz o n ta lis z lic z n y m i o d m ia n a m i, J. p r o c u m h e n s , ■x J. s a b in a i ‘T a m a n s c if o l ia ’,L/un/pe/v/.v ‘B lu e C a r p e l’ A c e r s a c c h a r in u n i ‘L a c in ia tu m W ie r i’
F M ic r o b io ta d e c u s s a te
A in u s in c a n a ‘P e n d u la ’ L B e t u la p e n d id a \ o d m ia n y : ‘D a lc c a rlic a ’, ‘G r a c ilis ’ . ''F r is lis ’. ‘ Y o u n g ii’
521
520 v í :i K
É « Í% — ^
« A *
¥ A n d r o m e d a p o /ifo lia
(¡ a u líb e r ia p r o a u n b e n s
f'A r c to s ta p b y lo s u v a -tir s i B e rb e ris tlu m b e rg ii ‘A lm p u rp u rc a N u n a ’ i n ie k tó re in n e o d m ia n y
C iim p s is -r a d ic a n s , C. x ta g lia b iia n a 4 C e la stro s o r b ic u la tu s , C. s c a m l c n s
v L e d u m p a lu s tr e
tl b d lo p ia b a ld s c b u a u ic a — L, IC i ljin ic c r a x b r o w n ii, L c a p r ifo łiu tu , L. p c r ic ly m e n u m i in n e g a lu n k i i o d m ia n y — Si (ta k ż e c z a se m ich
"*■ L ig iistru m v u lg a r e ‘P ó d e n s e ’
B e n ilu m in a
U n n a e a b o r e a lis
B r u c k e n th a lia sp ic u lijb J ia
L o n ic e r a a lb e rtii, L. p ile a ta
v Bit.xiis s e m p e r v ir e a s kS u lT ru d c o sa’
y M a b o n ia r e p e tís A P a c h y s a n d r a te n u h u d is
¥ C b a m a e c y tis iis
a lb u s,
C b.
p u rp iir e u s ,
Cb.
ra-
tis h o n e n s is su b sp . ra tis b o n e n s is , (Ib. s u p in u s
M e td sjie r m u in c a n a d c n sc , M . d a u r ic u m ----- I-, O P eL ijd o ca g r u e c a —- U \S c h is a n d r a c h in e u s is — L , O
B b iia d e lp h u s c o r o n a r ia s ‘N a n u s ’
S in a fr a n c b e tia c b i/te n sis
P o te n tilla jr u ti c o s a — o d m ia n y n is k ie
S o la n u m d u lc a m a r a — IC, O
B r u n a s p u n iila v ar. d e p r e s s a P ib e s a lp in u m ‘P u m ilu m ’
C id m a p h iia u n tb e łla ta
R o s a ‘N o z o m i’, I I x r u g o iid a \ irm e ró z e 0kryw ow e
nam i 'C oruS
i p o k re w n y m i B e n u ty ’ ,
‘U r s y n ó w ’,
C.
p c r p u s iiiu s ,
irg a m i,
na
'E i c h h o i z ’, b o r iz o n la lis ,
p rz y k ła d :
\S k o g h o lm \ C.
nansban,
Ą; W iste ria jlo r iln m ila , IV7. x fo r m o s a , W. s i n e n s i s - - K
P itb u s c a e siu s.) R. x a n th o e a r p u s i n ie k íó re inne g a lu n k i
Pnącza owijające się wąsami czepnymi, bez przylg
S a lix a lp in a , S. h e r b á c e a , S. m y r tillo id e s, S. p u r-
C. s a iic ifo iin s ‘P n r k te p p ic h ’
purea
i in n e
‘N a n a ’,
,V.
repens
z
o d m ia n a n »
•S’, re tic u la ta , S. r e ta s a
D a b o e e ia c a n ta b r ic a
hyO
L rip te r y g iiim r e g e lii — O
C h a m a e d a p h n e a d y c u la ta C o to n e a s te r c o n s p ic u u s ? C. d a n u n e r i z o d m ia
O
za p a c h )
,v C a lb m a v u lg a ris ^ C lia e u o in e le s ja p o n ic a
- K, O
- L a v a n d o la a n g u s tifo lia
S p ir a e a ja p ó n i c a ‘G o ld e n P r in c e s s ’, ‘L ittle Prin
^ D a p h n e c n e o n tn i
[ A m p é lo p s is ,a c o n itifo lia , JĄ. h r e v ip e d tiiic id a ta - — L , O P a rib e n o c is s tis in s e r ta — L i V iíis a m u re n sis, V. c o ig n e tia e — I-, V. r ip a r ia ----- K (z a p a c h )
c e s s ’ i n ie k íó re in n e o d m ia n y
* D r y a s o c to p e ta la
S te p h a n a n d r a in c is a ‘C r is p a ’
* ‘E m p e tr u m n i g r a m
S y n ip h o r ic a r p a s x c b e n a u ltii ‘H a n c o c k ’
E r ic a ca rn c a , E. tc tr a lix o ra z n ie k tó re in n e g atu n k i i o d m ia n y ^ E u o n y m u s fb r tu n e i z o d m ia n a m i
Pnącza z przylgami na końcach wąsów
>r V a c c in im n m y r tiilu s , V. o x y c o c c o s , V. vitis-id a ea i n ie k íó re in n e g a lu n k i i o d m ia n y V ib u rn u m o p td u s ‘C o m p a c ta r» ’, N a n u m ’
P a r tb e n o c is s iis q u in q u e fo lio , P. tr ic u s p id a ta ■ - L
V in ca m a jo r, V. m in o r
Pnącza z przybyszowymi korzonkami czepnymi na pędach
PNĄCZA
1‘C a m p s is r a d ic a n s — K , O
I E u o n y m u s fo r tu n e i — L \d ie d e r a b e iix — L , K * ' (o z d o b n e lu b in te re s u ją c e : 1’ — p ę d y . 1. — liśc ie , K — k w in ty , O — o w o c e )
\lly d r a n g e a p e tio la r is
K
d V iu £ jm d ic a n s z — L ( ro ś lin a p a rz ą c a !) S c h iz o p h r a g tn a -h y d r a n g e o id e s — IC
Pnącza prymitywne, bez organów czepnych, ich długie pędy są czasami pokryte kolcami lub cierniami Pnącza owijające się ogonkami liści F o r s y th ia s u s p e n s a — K J a s m in tim m id ijlo r u m — P , K C le m a tis sp. — K , O
L y c iu m b a r b a r u m R o s a m u ltiflo r a i in n e ró ż e d łu g o p ę d o w e — IC R itb tts la c in ia tu s — L , R. p b o c n ic o la s iu s — O , I*; n ie k tó re in n e g a tu n k i
LIŚCIE BARWNE Pnącza wijące się pędami •\j,
_ _ _ A e tin id ia a r g u ta , A, d e lic io s a , A. k o lo m ik ta i in n e g a tu n k i i o d m ia n y — L , O A k e h ia q u iiu tta — L , K , O
* A r is to lo c h in m a c r o p b y lla
L, K, O
P a r c h e m in r a c e m o s a , B. s c a n d e n s — L
522
Zabarwienie jest zwykle najbardziej jitskrawe na wiosnę i w miejscach nasłonecznionych, bijeSóre odmiany zachow ują barwę liści do końca okresu wegetacji, liście -innych rSftją się z upływem czasu mniej lub bardziej zielone — zabarwienie utrzymuje się wówczas tylko na końcach pędów lub na pędach
MÍ.
/ odroślowych i „św iętojańskich”. Rośliny odmian żóltolistnych lub bialopstrych mogą ulegać „przypaleniu” przez słońce, niektóre z nich lepiej więc sadzić w półcieniu.
í p h y s o c a r p u s o p u lijb liu s ‘L u le u s ’ P o p u la s x c a n a d e n s is ‘S e ró tin a A u r e a ’ p te le a tr ifo lia ta ‘A u r e a ’ Q u e r c u s r o b a r ~'C o n c o rd ia ^ , (J. r u b ra ‘A u r e a ’ R i b e s a Ip i a a m ‘ A n reu n \ ’ f R o b in ia p s e u d o a c a c ia ‘A u r e a ’, ‘F r is ia ’
Uście ^czerw^ne lub purpurowe
S a m b u c a s c a n a d e n s is ‘A u r e a ’ , S. n ig r a ‘A u r e a ’, S. r a c e m o s a ‘P lu m o s a A u r e a ’
'v,
S o r b a s a r ia ‘A u r e a ’, ‘C h r y s o p h y lla ’, ‘L u te s c e n s ’, .S', a u c u p a r ia ‘D ir k e n ii’ * A c e r p a lm a lu m f. tiln ip u r p iir c ą , - A . p T a tttm m k .s ‘C r im s o n K in g ” , <‘£ a s ,s e n ’s B la c k ', C R eiten b a cliijb '.‘S chvvcllicvi', /\. p s c u d o p U tu m u s f. p itrp iireiin i — ’
S p ir a e a ja p ó n i c a ‘G o ld íla m e ’ , ‘G o ld e n P r in c e s s ’
* B e rb e rís x c lw p in i i ‘P u rp u ro w y ’, />’. x o t ttm v n s is 'L u m b a rts P u rp le ’ i in n e o d m ia n y , o d m ia n y fi. ilumbergU i B. v u lg a ris
D im a s ‘W r e d e i’
T ilia x e u r o p a e a ‘W r a lis la v ie n s is ’ V ib u rn u m la n ta n a ‘A u r e a ’
B e tu la p é n d u la ‘P u r p u re a ' C a la lp a x e r u b e s c e n s ‘P u rp u re a ’ C le m a tis m o n ta n a ‘R u b e n s ’
Liście szare, niebieskawe, srebrzyste, białawe
4 ^ / ; v ^ w / r e / / í m « , iá is c o ru iu -a \ C. x c o lu r n o id e s ‘G r a n a t’. f c tn a x im a ‘P u r p u r e a ’ ^ C o lin a s c o g g y g r ia ‘R u h r ilo liu s ’, ’R o y a! P u rp le ’
V B a rw a p o c h o d z i z w y k le o d g ę s te g o o w ło s ie n ia lu b o b e c n o ś c i n a lo tu w o s k o w e g o i z c z a s e m m o ż e
• f F a g a s s y lv a tic a ‘C u p r e a ’, ‘D a w y c k P u r p le ', ^ P u rp u re a ’, ‘P u rp u re a P eu cltila’, (P u rp u re a T r ie o ih r ’
d o ty c z y ć j u z ty lk o d o ln e j s tro n y liśc i (= U )
M a la s s ie v e r s ii ‘N ie d z w e tz k y a n a ’, M . x p u r p u r e a P h y s o c a r p u s o p a l ¡fo lia s ‘D ia b o lo ’
^ A b ie s c o n c o h r , ’ A. la s io c a r p a Ś A . p r o c e r a ‘G la u c a ’ '
P r u n a s x b lir e a n a z o d m ia n ą ‘M o s e r i’, P. c e r a s ife r a ‘P is s a r d ii’, ‘W o o d ii’, P. xcist'e.na X Q u e r á is r o b a r ‘P u rp u r a s c e n s ’
>FClia’m a e c Y p a r is la w s o n iy :a j a a \ \ m \ ú \ \ ‘C o lu m n a r is ’, T l e t c h e r i ’ i w ie le in n y c h o d m ia n , C h. n o o tk a te n s is
v
T a t r a ’, C h. p js ije r a ‘B o u le v a r d ’ , ‘S q u a r r o s a ’
R o s a g la u c a
t j u n i p e r u s C R l u e C arpfcF, J u n ip e n is C O v c v 0 \ v l \ J u n íp e r a s ‘H e tz ii’, ./. h o riz.o n ta lis ‘W ilto n ii’ i in n e
S a m b u c a s ¡tigra ‘R u b ra ’
o d m ia n y , ./.
W e ig e la fl o r i d a ‘Folii,s P u r p u ré is ’
x p jitz .e r ia n a
‘G la u c a ’,
/. s a b in a
‘G la u c a ’,c../. s q u a m a t o , ‘B lu e
S ta r ’, \|V íe y e ri\ •
,7. v fr g m ia n a ^ 'B u ik jV , ‘G la u c a ’, ^ S k y r o c k e t" ! in n e o d m ia n y ^ P icea e n g e tm a n n iis P . g la u e d , P. m a r ia n a .iP . p u n g e n s j ich o d m ia n y fx p s e u d o ts u g a n te n zie s ii v ar. g la u c a
Liście żółte
T sa g a m e r te n s ia n a C h a m a e c y p a r is ¡a w so n ia n a (‘A u r e a ’, ‘L ú te a ’, ‘S te w a r t iiV Ch.
p i s i f c r c i . J X m c C , ‘F iliíe r a A u re a ’,
‘P lu m o s a A u r e a ’ ^ J u n íp e r a s c o m m u n is ‘D e p re s s a A u r e a ’,>‘N a n a A u r e a "( J ^ ^ d T e r n m c P K a C m x ’, O Íd ~ G o n v
p A c e r s a c c h a r in u m — D
P ic e a tib ie s T i n e d o n e n s is . 1 \ o n e n t a lis ‘A u r e a ’, P. p u n g e n s ‘B ia lo b o k ’
A m o rp h a ca n escen s
T a xu s b a c c a ta 1'. a a r e a t Q A u re a D e c tíra ’, ‘D o v a s to n ií A u r e a ’í ‘L le g a n tís s in u r
}
A r te m is ia a b r o ta n u m
^ T h u j a o c c id e n ta lis ( A u rc s c e n s . b ll w a n g e n a n a A u r e a ’, ‘R h e in g o ld ’, Th. ‘A u r e o s p ic a ta ’
B e rb e rís d ic ty o p h y lla
T*1“
C a lla n a v u lg a r is ‘S ilv e r Q u e e n ’ i in n e o d m ia n y ^ E la e a g n u s sp. V E ric a te tr a lix
A c e r c a m p c s tr e A.
‘P o s te le n s c ’, (A ._ tieg u n d o .. J O d e s s a n u i i ^ ' A . p la ta n o id e s
p s e u d o p la ta n u s ‘W o r le y ’, A . s a c c h a r in u m ‘L u te s c e n s ’
A in a s in c a n a ‘A u r e a ’ ^ B e r b e r i s th u n b e r g ii ‘A u r e a ’ B e ta la p e n d u la ‘G o ld e n C lo u d ’
‘P ro f. T a d e u s z S z c ig s n y ’,
^ ¡ la lim o d e n d r o n h a lo d e n d r o n •f H ip p o p h a e r h a m n o id e s ' ^ L a v a n d u la a n g u s tifo lia ■Ż- L o n ic e ra a lb e rtii, L. k o r o lk o w ii V(- L yciu m b a r b a ría n
C a llu n a v u lg a ris ‘G o ld H a z e ’, ‘G o ld e n C a r p e l’ i in n e o d m ia n y
M y r ic a ria g e r m á n ic a
•VC a ta lf)a b ig n o n io id e s ‘A u r e a ’
* P o p u la s a lb a i je j o d m ia n y — D
^ C o m a s a lb a ‘A u r e a ’, C. m a s ‘A u r e a ’
^ P y ru s s a l i d fo lia F Q a lix a lb a f. a r g e n ie iiy S . e l a e a g n o s
C o r y lu s a v e lk m a ‘A u re a ’ ” F a g u s s y lv a tic p ‘Z l a ii a ’, ‘D avvyck G o ld ’ F r a x in u s e x c e ls io r ‘A u r e a ’
P ltila d e lp h u s c o r o n a r iu s ‘A u r e u s ’
— l) , S. p u r p u r e a
S a lv ia o ffic in a lis
G lc d its ia tr ia c a n th o s ‘S u n b u r s t’ U g u s tr u m o v a lifo liu m ‘A u r e u m ’, L v u lg a re ‘A u re u m ’ , L ig u s tr u m ‘V ic a r y i’
D, .V. h e lv é tic a — I), S. ¡a n a ta , S. la p p o n u m
‘N a n a ’, S. r e p e tís z o d m ia n a m i S h e p lie r d ia a r g e n te n •i. S o r b a s a r ia — I) •
S p ir a e a ‘G r e f s h e im ’
525
^
Tilia tomentosa x
odm ianam i -
l>
Acer campestre A. c irc in a tu m
Ą y
1' ( V
A. n u ix im o w ic z ia n u m i A . p a lm a tu m C , i ’ Ą, n e g u n d o (ja s n e ) V (f1 ’ C ) A. p e n s y lv a n ic a n i
Liście pstre lub obrzeżone
.1
p la ta n o id e s 2 C" > A. p s c u d o p la ta m ts A. r u b ru m
J u n íp e r a s c h in e n s is ‘V a rie g a ta ’, ./. s a b in a ‘V a r ie g a ta ’
C ,y
/t. s ttc c h a r im im ■}
T h u ja o c c id e n ta lis ‘Ä lb a ', T h . p lic a ta ‘Zehrm uk.
A. s a c c h a r u m
T h u jo p s is d o lu b r a ta ‘V a rie g a ta ’
Cr X \')
A. ta ia r ie w n s u b sp . fa t a /ic a m t L >? A . la ta r ic u m s u b sp . g in n a la c fK
F û
,u
,
A e s c u lu s g la b r a A e s c u lu s sp. T , k> ,
A A c e r ■m \ g /m d o - t A a r e q v a n e g a tu m '^ ‘V a n e p U u m \ v \ . p la ta n o id e s U brunim ondiiN
A m e h m c h ie r h m ia r c k ii i in n e
-k" A c tin id ia k o lo m ik ta , A . p o ly g a m a
A r o n ia a r b a tifo lia i A . x p r u n ifo liu
A m p é lo p s is b r e v ip e d u n c u la ta ‘E le g a n s ’
B e r b e r is a g g r e g a ia , B. w ils o n ia c
A r a lia e la ta ‘A u r e o v a r ie g a ta ’, ‘V a r ie g a ta ’
B. k o r e a n a , B. th u n b e r g ii C ^
B e r b e r is th u n b e r g ii ‘K ó rn ik ’, ‘R o se G lo w ’ i in n e o d m ia n y , 'F C o r n u s a lb a ‘G o u c h a u ltii’,i.‘S ib iric a V a rie g a ta ’ i in n e o d m ia n y , C. a lte r n ijh lia ‘A r g é n te a ’, C. controversa
iy
B e tu la sp. C a rya sp.
‘V a r ie g a ta ’, C. m a s ‘V a rie g a ta ’
C e ltis sp . ,1 C e rc id ip h y ilu m ja p o n ic u m
C a s ta n e a s a tiv a ‘V a r ie g a ta ’ C o to n e a s te r h o r iz o n ta lis ‘V a rie g a lu s ’
jy ( 1' /
C la d r a s tis k e n tu k e a \ C o r n u s a lb a , C. J lo r id a , C. k o a s a C iv } / j )
C r a ta e g u s la e v ig a ta ‘G ir e o u d ii’ ■ E u o n y m u s jb r tu n e i ‘E m e r a ld ’n G o ld ’, ‘E m e ra ld G a ie ty ’ , ‘V a r ie g a tu s ’ F r a x in u s p e n n s y lv a n ic a ‘A rg e n te o m a rg in a ta ’, ‘A u c u b a e f o lia ’
C o r y lu s sp.
K e n i a ja p ó n i c a ‘P ie t a ’
C o tin u s c o g g y g r ia O j p , 1C o to n e a s te r b u U a tu s, C . ttn d d flo r u s C kB /
A P a c h y s a n d r a te r m iiu d is ‘V a rie g a ta ’
C. d ie ls ia n a s , C d iv a r ic a tu s C. h o r iz o n ta lis . C. lu c id u s , C. n a n s h a n C ( r )
V S a li x Ín te g ra ‘H a k u ro N is h ik i’ S a m b u c a s n ig r a ‘A u r e o m a r g in a ta ’, ‘M a rg in a ta ’ i in n e
C r a ta e g u s x p e r s im ilis ‘S p le n d e n s ’
.S o rb a s a a c u p a r ia ‘V a r ie g a ta ’
C y d o n ia o b lo n g a
S y m p h o r ic a r p o s o r b ic u la tu s ‘V a rie g a tu s ’
E n k ia n th u s c a m p a n u la tu s $ (
V in c a m in o r ‘A r g e n te o v a r ie g a ta b ‘S e b a s tia n ’ i p o d o b n e
E uonym us europaeus T , Ć E u o n y m u s v e r r u c o s u s (b a r d z o ja sn e ) V <’
W e ig e la f l o r i d a ‘V a r ie g a ta ’
F agus s y lv a tic a f € F o th e r g illa sp . k ’ t(’ V ' F r a x in u s a jn e jic a n a
f
F r a x in u s p e n n s y lv a n ic a (w c z e ś n ie !) G y m n o c la d u s d io ic a
JESIENNE ZABARWIENIE LIŚCI (H — b rą z o w e , C
c z e rw o n e , F — fio le to w e , P — p o m a r a ń c z o w e , R — ró ż o w e , Ż — ¿ ó íle ) B
c bt
H a m a m e lis s p , * H y d r a n g e a p e tio la r is ( b a rd z o ja s n e ) V
G in k g o b ilo b a L a r ix sp .
C
F
P .
R
Ż +
+
-f
td /M e ta s e q u o iu g ly p to s ir o b o id e s
+
+
{(>r M ic r o b io ta d e c a s s a ta (ru d a w e )
+
P s e u d o la r ix a m a b ilis 6
T a x o d iu m d is tie fu n n
526
L iq u id a m b a r s ty r a c ijlu a ^ ^ L ir io d e n d r o n tu lip ife r a M a h o n ia a q u ifo liu m
'T ( y)
*2 ,1'
C/ 1
M a lu s ts c h o iw s k ii M o r n s a lb a
+ +
H y d r a n g e a q u e r c ifo lia L e u c o th o e fo n ta n e s ia n a
l?
N y s s u s y lv a tic a P a r r o tia p e r s ic a u
,I
P a r th e n o c is s u s sp.
1 , ś 6-
%
? V a c c in iu m m a c r o c a r p o n , V. m ic r o c a ip u m , V. o.w -
¡Cpieris flo rib u n d a , P. ja p ó n ic a P h e llo d e n d r o n sp. (w c z e ś n ie !)
ś-
P .'iy so c a rp u s o p id ifo liu s ¿ P r u n u s g la n d u lo s a
(
P r u n u s s c r n d a ta c " '¿ ¡9
•
P r u n u s tr ilo b a (ja s n e ) ?
-i’ k . ‘ 'C
Q u e r c u s a lb a
-¡.
V isc u m a lb u m
.j.
-t-
R h o d o d e n d r o n sp. (a z a lte )C ,
-!•
WCZESNY ROZWÓJ LIŚCI NA WIOSNĘ
R h u s to x ic o d e n d r o n , R h. ty p h in a C R ib e s (d p in u tn (b a rd z o ja s n e )
?
-t-
.}.
^
1 -t-
,
-|.
+
iA m e h m c h ie r sp.
S o r b u s a r ia , S. in te r m e d ia •*'
'(P eía la ’sji.
L ^yl
-i-
S o r b u s com nii.xta (
+
-
+
-»•
S o r b u s to r m in a iis
+
( i)
S p ir a e a ja p ó n i c a ‘M a c r o p h y lla ’
^
-t-
S p ir a e a p r u n ifo lia
+
-i-
S p ir a e a th u n b e r g ii
.
+
^ +
(•»•)
S te p h a n a n d r a in c isa , S, ta n a k a e
-i
V a c c in iu m G ru jía B o ró w k a VVysoka r '
-i-
V ib u rn u m p lic a tu m , V. p r u n ifo liu m
t: (
¿
*
*
-i-
-i-
i-
-i-
? *
P o p u la s s im o n ii i in n e to p o le b a ls a m ic z n e -K P o te n tilla fr u tic o s a
i C a ra g a n a sp.
V S a lix x s e p u l c n d is ‘C h r y s o c o m a ’
4 C ra ta eg u s m o n o g y n a
S '-S o rb a ria sp.
%[lyilra n g ca p e t i o l a r i s 'n ,
t S o r b u s a u c u p a r ia
+
•( K e fñ a ja p ó n ic a
i S p ir a e a c h a m a e d r y fo lia i in n e
+
'S- L o n icera c a p r ifo liu m , L. ta ta ric a , L. x y lo s te u m
y V ib u rn u m fa r r e r i, V. la n ta n a
Larix a r c h a n g e lic a i in n e
+ -}.
PÓŹNY ROZWOJ LIŚCI NA WIOSNĘ
+
iA c tin id ia sp.
LIŚCIE ZIMOZIELONE
t-A ila n th u s a ltis s im a 1 A m o rp h a fr u ti c o s a i in n e £ A r is to lo c h in m a c r o p h y lla
R o ś lin y n a g o z a k jż k o w e z w y ją tk ie m r o d z a jó w : G in k g b , L a rix , M e ta s e q u o ia , P s e u d o la r ix i T a xo d iu m
4 B e r b e r is g a g n e p a in ii,
E r ic a sp. E tu m y m u s fo r tu n e i
•f A r e to s ta p h y lo s u v a -u r s i ju lia n a l’, B. v e rr u c u lo sa
i in n e
'T S a m b u c u s sp .
E a o n y m u s m a c r o p te r u s
+
-i-
A k e b ia q u in a ta (c z ę ś c io w o )
V R ib e s sp.
+
Z e lk o v a s e r r a ta
k- A n d r o m e d a p o li fo lia
V- P r u n u s p a d u s
C ercid ip h yllu m ja p o n ic u m Cotoneaste.}- lu c id a s , C. m u ltiflo r u s
+ ■{• (+ )
-iiC f f r -
'■< P h y s o c a r p u s o p u lifo lia s
* E x o ch o rd a r a c e m o s a
-i-
U b n u s g la b r a V ib u rn u /n fa r r e r i, V. la n ta n a , V. ¡e n to g o
<:* P h ila d e lp h u s sp.
í Ą csc u lu s - s p . è
R o sa ru g o sa “
V ilis a m u r e n s is , V. c o ig n e tia e
v
e G le d its ia tn a c a n th o s <- G v m n o cF a d u s d io ic a T Iy d r a n g e a ( w i^ k s z o s c g a fu n k ó w ) I- J u g la n s sp.
C P a d d le j a d a v it l i i
V L iq u id a m b a r s ty r a c iflu a
C C a m p sis r a d ic a n s
• M o r a s a lb a
f C arya sp.
•i P h e llo d e n d r o n a m u r e n s e
C a sta n ea s a tiv a
P la ta n u s x h is p a n ic a
C o iu /th eria C p ro cu m b en s, G. s h a llo n
V Cat (d p a sp.
P o p u la s x c a n a d e n s is ‘S e r ó tin a ’
H e b e sp.
f- C eltis o c c id e n ta lis
P te le a trifo lia ta
H e d e r á h e lix
C ercis s iliq u a s tr u m i in n e
,y P te r o c a r y a fr a x in ifo lia Q u e r c u s sp.
^ B u x u s s e m p e r v ir e n s
I le x a q u ifo liu n i, /. x m e s e r v e a e , I. p e.rnvi, /. o p a ca
L C la d ra stis k e n tu k e a
y- C u llu n a v u lg a ris
K a lm ia sp.
■Í C o lin a s c o g g y g r ia
í R h a m n u s sp.
C h a m a e d a p h n e c a ly c u la ta
L a v a n d u la a n g u s tifo lia
f E la e a g n u s a n g u s tifo lia
'K- R h u s fo x ic o d e n d r o n p R h . typTiiiu?
C h im a p h ila u m b e l la ta
L e u c o th o e fo n ta n e s ia n a
•J'-F a llo p ia b id d s c h u a n ic a
y. C o to n e a s te r c o n s p ic u a s, C. d ä m m e n , C. s a iie ifo lius, C o to n e a s te r (U r s y n ó w ’ i in n e D a b o e c ia c a n tá b r ic o
L ig u s tr u m o v a lifo liu m (w z a le ż n o ś c i o d w aru n k ó w i k lim a tu )
F ra xin u s sp. ^ G in kg o b ilo b a
R o b in ia sp. ' S o p h o r a ja p ó n ic a T a m a r ix sp.
L in n a e a b o r e a lis
T" D a p h n e c n e o ru m
L o n ic e r a n ítid a , L .p i l e a t D
s D r y a s o c to p e ta la
M a h o n ia a q u ifo liu m , M . r e p e n s
> E m p e tr u m n ig r u m
P a c h y s a n d r a te r m in a l is
528
x p n tg e n se ,
Ÿ- Y u cca sp.
R h o d o ty p o s s c a n d e n s ( b a rd z o ja s n e )
V ib u rn u m o p u lu s
V ib u r n u m
V in ca m a jo r, V. m in o r
g u h u s la c in ia tu s (c z ę ś c io w o )
+ i-
x b u r k w o o d ii,
V. r h y tid o p h y llu m
v,.
V n
Q u e r c u s c o c c ín e a , Q. p a lu s tr is , Q. r u b r a C (G
S o r b u s a u c u p a r ia
V ib u rn u m
^ fp y r a c a n th a c o c c ín e a • g h o d o d e n d r o n c a ta w b ie n s e i w ie le in n y c h
P o p u !u s sp. -I-
R ib e s a u r e u n i
co cco k,..V , v itis -id a e a >
t p ru n a s la u r o c e r a s o s
3‘t (
529
D c m lro lo j’ iii
L m m iíc.
4 M
,
DEKORACYJNE OWOCE
p liy .w a ir p u s sp . — d ro b n e to re b k i, c z e rw o n e p rz e d d o jrz e n ie m , w s z e le s z c z ą c y c h o w o c o s ta n a c h p lu ta n u s y J u sp a n ic a ----- k u lis te o w o c o s la n y , n a d łu g ic h sz y p u ła c h ; p rz e z zim ę p r u n u s s p in o s a — n ie d u ż e , ale c z ę s to b. lic z n e , g ra n a to w e , k u liste p e s tk o w c e
A c e r la ta r ic u m , A. p s e u d o p la ltu iu s i’, e r y th r o c a r p im t
s k rz y d la k i c z e r w o n e p rz e d d o jrz e n ie m
A ila n th u s a ltis s in ia ‘E ry th ro c a rp a ’ - - s k rz y d la k i c z e r w o n e p rz e d d o jr z e n ie m ~ A k e b ia q u ín a la -
m ię s is te , n ie b ie s k a w e o w o c e z b io ro w e
■A m p e lo p s is sp . --
b a rw n e ja g o d y
A r c io s ta p h y lo s u v a -u r s i A r o n iit a r b u i i f o l i u
P v ra c a n th a sp . ----- o w o c e ja b łk o w a te , d ro b n e , p o m a ra ń c z o w e , c z e r w o n e lu b źó lte Ć łth o d o ty p o s s c a n d e n s — c z te ry s u c h e , c z a rn e p e s tk o w c e , o to c z o n e k ie lic h e m ; d o w io s n y Plius l y p h i n a - a m a ra n to w e , p a lk o w a le o w o c o s la n y ; d o w io sn y
- c z e rw o n e , b ły s z c z ą c e p e s tk o w c e
A r is to lo r h io m a c r o jd ty lla
. P telea tr ifo lia ta — s u c h e , o k rą g łe s k rz y d la k i, w s z e le s z c z ą c y c h o w o c o s ta n a c h ; d o z im y
K osa sp. — b a rd z o z r ó ż n ic o w a n e w w ie lk o śc i i k s z ta łc ie , z w y k le c z e rw o n e , rz a d z ie j c z a rn e
d łu g ie , „ o g ó rk o w a te ” to re b k i
S a m b u c a s sp. —- d ro b n e , k u liste p e s tk o w c e , c z e rw o n e , c z a rn e lub n ie b ie s k ie
n ie w ie lk ie , c z e rw o n e , ja b łk o w a te o w o c e
S h e p b e rd ia a r g e n te a — c z e r w o n e n ih y p e s tk o w c e
H e r b á is sp . — b a rw n e , z w y k le c z e rw o n e , ja g o d y
S c h isa n d r a c h in e n s is — o w o c e z b io r o w e - - „ g r o n a ” c z e rw o n y c h ja g ó d
C a llic a r p a sp . — - d ro b n e , z w y k le fio le to w e p e s tk o w c e
S o la m n n d u lc a m a n i — c z e r w o n e ja g o d y
C a m p s is r a d ia n ts — d łu g ie , w y g ię te , z d re w n ia łe to re b k i C {istdiiea s a liv a C a ta lp a sp .
S o rb u s sp . — o w o c e ja b łk o w a te , z w y k le c z e rw o n e łu b p o m a ra ń c z o w e
k u lis te , „ je ż o w a te ” o k ry w y o w o c o w e
a S ta p h y łe a sp. — ro z d ę te , p ęc h erza.sle to re b k i
- d łu g ie , s tr ą k o k s z ta ltn e to re b k i; d o w io s n y
C c la s ir n s s p .
S y m p h o r ic a r p o s sp . — ja g o d o k s z ta ltn e , g ą b c z a s te p e s tk o w c e , b ia łe łu b ró ż o w e
k u lis te , ż ó łte to re b k i i n a s io n a w c z e rw o n y c h
V ib u r/n o n lo n ta m i, V. r h y tid o p h y llu n t — p e s tk o w c e , p o c z ą tk o w o c z e rw o n e , p o te m c z a rn e
osnów kach
V ib u n u n n o p id iis -— c z e rw o n e , lś n ią c e p e s tk o w c e
C h a e n o m e le s sp. C le m a tis sp .
ja b łk o w a te o w o c e , tw a rd e i a ro m a ty c z n e ,
z w y k le ż ó łte i c z ę sto z ru m ie ń c e m D e k o ra c y jn e s ą ró w n ie ż „ o w o c e ” d rz e w i k rz e w ó w n a g o z a lą ż k o w y c h , a w ięc s z y s z k i (n a p rz y k ła d
- su e lte , p u s z y s te o w o c e z b io ro w e
A b ie s k o r c o n a c z y P tn u s p a r v iflo r a ) , s z y s z k o ja g o d y j a ł o w c ó w
C a la te a sp. — p ęc h erza,sic , ro z d ę te strą ki; d o w io s n y C o n u is sp .
C o tin u s c o g g y g r i a
c z ę s to b ia ła w e o d n a lo tu , n a s io n a
w o s n ó w k a c h lu b o to c z o n e z m ię ś n ia ły m i łu s k a m i (E p h e d r a s p ., G in k g o b ilo b a , T a x u s sp . i T o rr e y a sp .).
z w y k le m a łe p e s tk o w c e , ró ż n y c h b a rw jłSLSżyste „ p e ru k i” o w o c o s ta n ó w ; oil c z e rw c a
C o to n e a s te r sp. — d ro b n e , ja b łk o w a te o w o c e , z w y k le c z e rw o n e C r a ta e g u s s p . — g lo g o w a te o w o c e , z w y k le c z e rw o n e
DEKORACYJNA KORA PNI
C y d o n ia o b lo n g a — d u ż e , ja b łk o w a te o w o c e , ż ó lle i g ę s to o w ło s io n e D a p h n e m e z e r e m n — c z e rw o n e , lś n ią c e p e s tk o w c e ; tru ją c e ! D e c a is n e a fa r g e s ii — n ie b ie s k a w e , ,,p a ró w k o w a te ” o w o c e z b io r o w e , w o w o c o s ta n a c h D r y a s o c to p c ta la ■ — s u c h e , p u s z y s te o w o c e z b io r o w e — ja k u
p o w o jn ik ó w
E la e a g n u s sp . — n ie w ie lk ie n ih y p e s tk o w c e , s u c h e i s r e b r z y s te
lu b s o c z y s te , c z e rw o n e
E m p e r n a n n ig r u m — c z a rn y , ja g o d o k s z ta iln y p e s tk o w ie c E u o n y n m s sp . — to re b k i, z w y k łe ró ż o w e , c z a s e m o s k rz y d lo n e , z n a s io n a m i w b a rw n y c h o sn ó w k a ch E x o c h o r d a sp. •• - z d r e w n ia łe ,'5 - g r a n in s te lo r c b k i C a n lth e r ia p r o c i o n b e n s
c z e r w o n e n ib y ja g o d y ; d o w io s n y
( ile d its iu tr ia c a n th o s — d łu g ie , p ła sk ie i s z e ro k ie s trą k i, p o c z ą tk o w o c z e rw o n e , p o te m b rązo w e; do w io s n y H a íe s ia sp . — s u c h e , d o ś ć d u ż e , o s k rz y d lo n e p e s tk o w c e H e d e r á h e lix — c z a rn e p e s tk o w c e ; na w io sn ę H ip p o p h a e r /ia n tn o id e s — b a rd z o lic z n e , p o m a r a ń c z o w e p e s tk o w c e H ex a q u ifo H u /n — c z e rw o n e p e s tk o w c e K o e lr e u te r ia p a n i a d a t a
ro z d ę te , s z e le s z c z ą c e b rą z o w e to re b k i w d u ż y c h w ie c h a c h
U ą u id w n b a r s ty r a c iflu a L o n ic e r a sp .
„ r o g a te ” , k u lis te o w o c o s la n y ; d o w io s n y
- ja g o d y — c z e rw o n e , ż ó łte , p o m a ra ń c z o w e , n ie b ie s k ie ; c z a s e m ± z r o ś n ię te lu b o to czo n e
p o d k w ia lk n m i i p o d s a d k a m i L y c iu m b a r b a r n n i — c z e r w o n e , d ro b n e „ p a p ry c z k i” ; tru ją c e M a d u r a p o n d /e r a — d u ż e , k u lis te o w o c o s la n y ; p rz e z c a łą z im ę M a g n o lia tr ip é ta la i i n n e
o w o c e z b io ro w e , z ło ż o n e z m ie s z k ó w , c z a s e m n iż o w e ; sz y sz k o k sz ta łtn e
łu b n ie re g u ła rn e M a h o n ia a q u ifo lim n M a lu s sp.
g ra n a to w e ja g o d y , ja s n o n ie b ie s k ie o d n a lo tu
- ja b łk o w a te o w o c e , c z e rw o n e , p o m a r a ń c z o w e lu b ż ó łte
M e s p ilu s g e r m á n ic a P a u lo w n ia to m e n to s a P h o iin ia sp .
d u ż e , b rą z o w e „ g ło g i” z w ie ń c e m k ie lic h a ; p rz e z zim ę
■"?Kcer g r is e u iu — c y n a m o n o w o b rą z o w a , łu s z c z y się p a p ie rz a s ty m i s trz ę p k a m i >■ A c e r p e n n s y lv a n ic m n i in n e z s e k c ji M u c r a n th a ■| B e tu la a lb o s in e n sis,
B. a lle g h a n ie n s is , ( B e tu la
p n iż k o w t na ‘H o s e n 11, Ą c iu la le n ta ,
11. m a x w w w ic z ja n a
i, in n e
— ż ó łta w o s z a ra , p o m a r a ń c z o w o c z e r w o n a , b r ą z o w a itp. 4 B e tu la p a p y r ife r a , li. itiilis ‘D o o r e n b o s ’ — k re d o w o b ia la hiil k re m o w a B e tu la p e n d u la , li. p u b e s c e n s — b ia ła F a g u s s y lv a tir a — g ła d k a , p o p ie la to s z a r a C a r p im is b e tu liis — p o d itfż n e , c ie m n e p a sm a na sz a r y m tle C a rya la c in io s a , C. tm i t a — s tr z ę p i s ię d łu g im i, o d s ta ją c y m i z o b u k o ń c ó w p a s m a m i C eltis o c c id c n ta tis — s z a ra , z g ru z e lk o w a ty m i „ n a c ie k a m i’ C la d r a s tis k e n p ik p a — ja k u b u k a P a r r o tia p e r s ic a
ja k u P U u a n u s x liis p a n te a
' P /ie lla d e n d r o n a m u r e n s e — g ru b a , s z a ra , m ię k k a w a rs tw a k jrk a P la ta n u x x h is p im ic a — ła c ia ta , s z a r o k r e m o w a
!
P o p td u s a lb a — b ia Ja w o z ic lo n n lu b b ia ła P o p id u s a lb a ‘P y r a m id a lis ’, P. X c a n e s r e n s , P. in a x in io w te z ii, P. tr e n u d n — g ła d k a i ja s n a P in iis d e n s iß o r a , P. s y lv e s tr is —
ż ó łta , p o m a ra ń c z o w a , c e g ła s lo c z e r w o n a —
łu s z c z y s ię c ie n k o ,
p a p ie rz a s to P r im u s n u u ic kii, P. s e r r u la — b ry z o w a , b ły s z c z ą c a , ja k b y p o le ro w a n a S o r b u s a u c u p a r ia ‘B e is s n e r i’ — p o m a r a ń c z o w a łu b c e g ła s ta S ie w a n ia p s e u d o a n u c llia — ja k u p ła ta n a T a x u s b a c c a ta — c z e rw o n o -b rą z o w a , łu s z c z y się d u ż y m i, ć j e n k in i f W c z k a m i " T e ir a d iu m sp, — g ła d k a i s z a ra , ja k u b u k a
- ja jo w a te , z d re w n ia łe , d u ż e to re b k i; d o w io s n y
o w oce ja b łk o w a te
* * ■
d ro b n e , c z e rw o n e , lic z n e
' 'S ?“ %
,
531
'
DEKORACYJNE PĘDY
DRZEWA I KRZEWY PACHNĄCE
(z w ła s z c z a p ę d y je d n o r o c z n e , z i i n u ) * * v , ,
R o ślin y s z c z e g ó ln ie s iln ie lu b o ry g in a ln ie p a c h n ą c e o z n a c z o n o g w ia z d k ą .
A c e r p a b n a tu m — cienicie, z w y k le c ie m n b c z e r \|o n e A c e r p c n s y iv a n ic u m i in n e z s e k c ji M iu ^ d ę j h a — b ia ła w e , p o d łu ż n e p ro żk i n a z ie lo n y m ile
j r A k c b in l/K inala — k w iaty A r is ta lo c liia m a c r o p h y lia — z a p a c h k w ia tó w n ie p rz y je m n y , „ ry b i"
A r is to lo c h in m a c r o p h y lia — c ie m n o z ie lo n e
. A r te m isia a h ro la in tn i, A. a b s in th iu m — s iln y z a p a c h
- B e r b e r is d ic ty o p h y lla — z b ia ła w y m n a lo te m w o s k o w y m B e r b e r is k o r e a n a , B. th u n b e r g ii — c z e rw o n e , c z e rw o n o b r ą z o w e
B e rb e rís sp . — n ie p rz y je m n y z a p a c h k w ia tó w (z w y ją tk a m i) • lictitla a lle g h a itie n s is , Ii. le n ta — a r o m a ty c z n y z a p a c h r o z d r a p a n e j k o ry
C a m u s a lb a , z w ła s z c z a ‘S ib irie n ' — c z e rw o n e
liu d d le ja a lte r n ifo lia , Ii. d a v id ii — p a c h n ą c e k w ia ty
C a m u s a lb a ‘K e s s e lrin g ii’ — b a rd z o c ie m n e , c z a rn o w iś n io w e , „ p o n u r e ” C a m u s s e r ic e a ‘F la v ira m e a ’ — ż ó łte (w le c ie z ie lo n e )
... B a s a s s e m p e r v ir e n s — k w ia ty i k o ra p ę d ó w
C r a ta e g u s p u n c ta ta — ja s n e , p o p ie la to s z a re
~ * C a ly c a n th u s fe r t ili s , C. flo r id a s , C. o c c id c n ta iis — w s z y s tk ie c z ę śc i a r o m a ty c z n ie , k o rz e n n ie (k w in ty o c c id c n ta h s in a c z e j — c ia s te m o w o c o w y m , s z a rlo tk a , o g ry z k ic m ja b łk a ? )
C y tis u s x p r a c c o x — z ie lo n e , m io tla ste D ip c lta sp . — g r u b s z e p ę d y z łuszcząc«* s ię d łu g im i s trz ę p a m i k o n i, j a k u P h y s o c a r p u s
'
C a s ta ñ a l s a tiv a — k w ia ty p r ę c ik o w e — b ia łk ie m ja ja k u rz e g o ?
E la e a g n u s a n g u s tifo lia — m ło d e s re b rz y s to s z a re
C a la lp a b ig n o n io id e s — liśc ie n ie p rz y je m n ie ; C. s p c c io s a — k w ia ty
F r a x in u s e x c e ls io r ‘A u re a P e n d u la ^ ‘J a s p id e a ’ — ż ó łte
C c r c id ip h y lln m
J a p o n ia m i
—
o p a d łe
liś c ie
w
m o k re ,
je s i e n n e
C h a c n a m e le s sp ,
J a s m in u m n u d iß o r u m — z ie lo n e
s iln ie
pachną
c ia s te m
o w o c e a ro m a ty c z n e
c C h i a u m a a t b a s p r a e c o x — ja k C a iy c a n th u s sp .
K e r r ia ja p ó n i c a — z ie lo n e y
C la d r a s lis ln ic a — k w i a t y
K o lk w itz ia a m a b ilis — ja k u D ip e ita
C le m a tis m o n ta n a , C. v ita ib u — le k k i z a p a c h k w ia tó w
' L o n ic e r a a lp íg e n a — ja k u D ip c lta M a lu s s ie v e r s ii ‘N ic d z w e iz k y a n a ', M . x p u r p u r c a — w iś n io w e : J B iy s o c a r p its o p u lijh liits -— k v rí\ h\M C ¿y s ię .d łu g im i s trz ę p a m i P r u n u s c e r a s ife r a ‘P is s a rd ii’ i ‘W oodii* — w iś n io w e P r u n u s p é r s ic a — z ie lo n e i c z e rw o n o b rą z o w e ó d stro n y s ło n e c z n e j
■C letlira a b u fo lia — siln y , p rz y je m n y z a p a c h k w ia tó w — C o n tp to n ia p e r e g r in a — c a ło ś ć a ro m a ty c z n ie C a m u s m a s — . m e p tz y je m n y z a p a c h k w ia tó w (m o k ra ś c ie rk a , n ie m y ty p ie s 1/) ■ iC o r y lo p sis sp. — k w ia ty (s k ó rk ą c y try n o w ą )
R u b u s c a c k b u r n ia n u s — b ia ły n a lo t w o sk o w y
C o to n e a ste r n m ltijio r n s i in n e — s iln y , n ie p rz y je m n y z a p a c h k w ia tó w
S a lix a c u tifo Iia A S Kd a p h n o id e s — fio le to w o w iś n liow i e, z b ia ły m n a lo te m w o s k o w y m
C r a ta e g u s sp. — siln y , n ie p r z y je m n y z a p a c h k w ia tó w
S a lix a lb a ‘B ritz e n s is ’
dni
(p ie rn ik ie m ? )
G e n is ta tin c ta r ia — z ie lo n e
‘P y ra m id a lis ’ — p o m a r a ń c z o w e lu b c z e rw o n e
C y d o n ia o b lo n g a — a r o m a ty c z n e o w o c e 'D a p h n e c n e o n n n . D. m e z e r e u m — siln y , k o rz e n n y z a p a c h k w ia tó w
S a lix p u r p u r e a — c z e rw o n e (n ie z a w s z e )
■■"E la e a g n u s sp . -
S a r o th a m n u s s c o p a r iu s — z ie lo n e , m io tla ste
silny, m io d o w y z a p a c h k w ia tó w
—E lsh o llzitt s h n m to n ii — m ię tą
S o p h o r a ja p ó n ic a — z ie lo n e S te p h a n a n d r a ta n a k a c — c e g la s to p o m a ra ń c z o w e T ilia p la ty p h y llo s ‘A u r e a ’ — ż ó łte (la te m z ie lo n e )
' F r á n g u la a ln a s — m io tle liśc ie p a c h n ą z g n iliz n ą F r a x im ts o r n a s — k w iaty " G a u ith e r ia p r o e u m h e n s — siln y , k a m fo ro w y z a p a c h (s a lic y la n m e ty lu )
V a c c in iu in m v r tillu s — z ie lo n e
G in k g o b ilo b a - - .n ie p r z y je m n y z a p a c h o s n ó w e k o p a d ły c h n a s io n (k w a s m a slo w y ) H a m a m e lis sp, — k w ia ty le k k o p a c h n ą m ig d a ła m i « H e d e r á h e lix ^ C a r y l u s a v e lh m a ‘C o n to r la ’
E u o n y m u s a la tu s i E. p h e lio m a n u s — sz e ro k ie
k w ia ty ( , i
/
H y d r a n g e a p a n ic u la la — k w ia ty
p o g ię te p ęd y istw y k o rk o w e w z d łu ż g a łą z e k
^ L a r ix k a e m p fe r i ‘D ia n a ’ — p o g ię te p ę d y
J u g la n s n ig ra , J . r e g ia — liśc ie , p ę d y , o w o c e *lM \>anduia a n g u s tifo lia — siln y , „ la w e n d o w y " z a p a c h
L ią u id a m b a r s ty r a c i/lu a — n a ro s ła k o rk o w e m r g a łą z k a c h
" L ed ttm p a lu s tr e — siln y , d u s z ą c y z a p a c h
R h u s ty p h in a — g ru b e , g ę s to b rą z o w o o w ło s io n e p ę d y
L ig u s tr u m sp. — s lo d k a w y , ra c z e j n ie p rz y je m n y z a p a c h k w ia tó w
Ą- R o b in ia p s e u d o a c a c ia ‘T o r tu o s a ’ — p o g ię te pękły
" L o n ic e r a c a p r ifo tiu m i L . p e r ic ly m c n u m — s iln y z a p a c h k w ia tó w w ie c z o re m ; L. fr a g n m lis s im a ,
R a s a s e r ic e a — d u ż e , b o c z n ie s p ła s z c z o n e , c z e r w o n e k o lc e
L . p ile a la ,
L . x p u r p u s ii,
R u b u s p h o e n ic o la s iu s — p ę d y g ę s to p o k ry te c z e rw o n o b rą z o w y m i s z c z e c in k a m i
L. a lb e rtii,
/.. s y r in g a n th a , L. th ih e tie a
L. s ta n d is h ii — s iln y
zapach
k w ia tó w ; m o c n o p a c h n ą
te ż k w ia ty
b S a lix b a b y lo n ic a T o r t u o s a ’ i S. x s e p u lc r a lis ‘E ry lh ro l'lc x u o s a ' — fa lis to p o g ię te p ę d y
M a g n o lia sp.
le k k i z a p a c h k w ia tó w (u M . tr ip é ta la — n ie p rz y je m n y ); a ro m a ty c z n e są k o rz e n ie i p ę d y
— S a lix u d e n s is \S e k k a ’ — s ta ś m io n e p ęd y
M a h o n ia sp. -
siln y , m io d o w y z a p a c h kw iató w '
U b n u s m in o r (fo rm y k s e r o m o r f i c z n e )
- n a ro s ła k o rk o w e n a p ę d a c h
M a lu s c o r o n a r ia - M y r ie a s p .
ow oce; k w ia ty
fio lk a m i
cało ść a ro m atyczn ie
" U rixa ja p ó n ic a — a r o m a t y c z n i e , c y l r y n o w o
532
533
P h e llo d c iid r o n sp. — liśc ie a ro m a ty c z n e ; o w o c e p a c h m i te rp e n ty n a
WZROST POWOLNY
" ¡ ’h iliu le lp h u s sp . — k w ia ty w ie lu g a tu n k ó w i o d m ia n p a c h n ą , z ró ż n ą m o c ą ; b a rd z o s iln ie na p rz y k h ą ti P h . lo m m ir iii s , P h . G ru p a L e m o in e i (n a p r z y k ła d ‘E r e c tu s ’), Ph.. G ru p a P u rp u re o -m a c u la lu s P ic r is ja p ó n ic a
k w ia ty d e lik a tn ie
P o p u la s sp. (b a ls a m ic z n e i ich m ie s z a ń c e ) — ro z w ija ją c e sic p ą c z k i i m ło d e liśc ie P r u n a s In u r o c c n is u s
k w ia ty ; P. m a h a lc b — siln y , p r z y je m n y z a p a c h k w ia tó w ; g ałązk i i
drewno
— s iln ie p a c h n ie k u m a ry n ą ; /'. pealas — liś c ie i p ę d y — n ie p rz y je m n ie , a k w ia ty s iln ie , d u sząco R h o d o d e ttd r o n a m b ig n u m , R h. d a m ic u m i in n e g a tu n k i — liśc ie a ro m a ty c z n ie ; R h . n r b o ru m m — silny
T a x u s s p.
- k w ia ty z d a le k a siln ie , s ło d k o p a c h n ą a- A c e r c a r p in ifo liu m , A í jii r c iiu i tu n C A . ja p o n ic u m j
S a lix c a p r e a — k w ia ty p a c h n ą m io d e m c ię ż k i, o s z a ła m ia ją c y z a p a c h k w ia tó w ; liśc ie p a c h n ą n ie p r z y je m n ie
S c h is iu n lr a c liiiw n sis — p rz y je m n y z a p a c h ; k o rz e n n y a ro m a t o w o c ó w k w ia ty
S y r in g a sp . — k w iaty ,
T h u jo p s is d o la b r a ta
P icea g la u c a , P. n u tr ia n a
- - n i e m i ł y ; R. r u b ig in o s a — liśc ie p a c h n ą w y s u s z o n ą s k ó rk ą ja b łk a
Sophora ja p ó n ic a
'Thuja k o r a ic n s is
s iln y , ra c z e j niep rzy jem n y
" R o s a xc cM iifo lia , R. xila in a .sce n a , R. r u g o sa i in n e — p r z y je m n y z a p a c h k w ia tó w ; a u R. fo e tid a
Sam bucas n ig n i
T a x o d iu m d is tic h u m
G in k g o h ila b a
P in a s c a m b ra , P. m a g o , P. p a m ib i
- siln y , w y w o łu ją c y b ó le g ło w y , z a p a c h
R ib c s Iiin crlca n u ia — liśc ie i k w ia ty ; R . a u r c u n i — k w ia ty ; R. iiig n im zapach " R o b in ia p s c a d o a c a c i a
S c ia d o p ity x v e r t id ¡lata
C h a m a e c y p a r is o b tu sa .-J u n ip e r u s — w i ę k s z o ś ć g a t u n k ó w
P lc lc a Irijb lin la — a ro m a ty c z n ie z a p a c h k w ia tó w , R h . In ic ia n
A b ie s k o n a n ia
F r a x in u s o r n a s
A . m a x im o w ic z im n m i, A . m o n sp c ss u la n u m ,
G y m n o d a d u s d io ic a
A . (H ilnuitum
B c x sp . U c ju id a tn b a r s ty r a c ijlu a
f B u x u s s e m p v r v ir e n s
Q u e r c u s s p.
>- C a rya s p . { ■ C rataegus s p.
S y r in g a r e tic u la ta
f E u o n y m u s a lm a s
U lm u s p u m ita
T e in u liiim d iin ie llii i in n e — liśc ie p a c h n ą n ie p rz y je m n ie ; o w o c e — c y tr y n o w o ’
" T ilia sp. — • k w ia ty , z w ła s z c z a u
in s u lu r is , T. ja p ó n ic a , o d u rz a ją c y z a p a c h b ia łe j ko n iczy n y
DRZEWA I KRZEWY DOBRZE ROSNĄCE NA GLEBACH PIASZCZYSTYCH, SUCHYCH, JAŁOWYCH
— T. lo m c n lo sa " V ib u n n iin x b u r k w o o d ii, V. s r a r lc c jih a h in i, Vś ca r lc sii, V. J'a rrcri i in n e — siln y , p rz y je m n y zapach k w ia tó w W is le ria sp .
k w ia ty
A r o m a te m c h a ra k te ry z u ją się te ż lic z n e , ż y w ic z n e d r z e w a i k rz e w y n a g o z a lą ż k o w e
A b ie s c o n c o lo r , A . h o m o lc p is
P ic e a p u n g e n s
E p h e d ra s p .
P in a s bem ksiatta, P. h e ld re ic h ii, P. m u g o , P. n ig ra ,
J u n ip e r u s c o m m u n is , ./. co n fo rta , ./. h o r iz o n ta iis , ./. s a b in a
P. ríg id a , P. s y lv e s tr is P s e u d o ts u g a m e n z ie s ii v a r . g la u c a
WZROST SZYBKI * A c e r c a m p e s tr e , A . n e g u n d o , A . ta tu r ic u m
F r a x in u s o rn a s, F. p c n n s y iv a n ic a
P in a s s tr o b a s
A ila n th u s a ltis s im a
G lc d its ia tr ia c a n th o s
P s e u d o ts u g a m cn z.iesii
A in u s in c a n a
lia lim o d c n d r o n h a lo d e n d ro n
l:a r ix x m a r s c h lin s ii, L . k a e m p fe r i
T h u ja p lic a ta
A m e la n c h ie r s p .
H ip p o p h a e r h a m n o id e s
M e k is e ip io ia g ly p to s tr o b o id e s
T su g a h e te r o p h y lla
A m o r p h a J r u tifo s a
H o lo d is c u s d is c o lo r
A b ie s g r a n d is ~ x C u p r e s s o c y p a r is le y la n d ii
P ie c a a b ie s, P. o in o rik a , P. s ite lie n sis
1 J u g la n s a ila n tifo lia , J. n i g m
i . A c e r n e g a n d o , A s a c c h a r in u m
-} P o p u la s sp.
A H a n th u s a ltis siin a A ln a s sp . kr-B e tu la sp . E la e a g n u s a n g u s tifo lia
H
,f*“ F a llo p ia b a ld s c h a a n ic a
t
F r a x in u s p c n n s y iv a n ic a
A r c to s ta p b y lo s .u v a - u r s i
¡ jib u r n u m s p.
‘A r te m is ia s p .
L a v a n d u la a n g u s tifo lia
B e rb e ris sp .
U g u s tr u m v u lg a re
B e tu la p a p y r ife r a , B. p e n d u la
L o n ic e r a a lb e rfii, L. k o r o lk o w ii
C a llu n a v u lg a ris
L y c iu m b a r b a r u m
C a r a g a n a s p.
M o r u s a lb a
Q u e r c u s ru b ra
C a ta lp a b ig n o n io id e s i i n n e
P o p u la s (d h a , P. x b e r o lin e n s is , P. x c a n e s c e n s ,
R o b in ia p s c a d o a c a c ia
C e la sfru s s p.
•) S a lix sp . S a m b u c a s n ig r a
j / J. s im o n ii, P. tré m u la P o te n t illa fr u tic o s a
C h a e n o m e le s sp . C o lu te a sp .
P ru m s im h a lc b , P. s e r ó tin a , P. s p in o s a
C o tin u s c o g g y g r ia
P te l
C r a ta e g u s s p . C y tis u s s e n s u l a t o
’--i*
E la e a g n u s s p . E u o n y m u s e u ro p a e u s , E. v e rr u c o s u s
534
1A %
tr ifo h a ta
P y rits p y r iiste r , P. s a lic ifo lia
'
Q uercus
e e rr is ,
Q. fr a in e tto ,
Q.
p ubescens,
Q. ru b ra R lu m m iis c a th a r tic a
535
AVm.v ty p h in a
S p ir a e a ‘G r e is h e im ’, S. in e d ia
llr u c k e n th a lia s p ic u lijb lia
K o e lre u te r ia p a n ic u la ta
R o b in ia p s e u d o a c a c ia i in n e
S y in p h o r ic a r p o s (d in ts i in n e
R u d d le ja sp.
L a b u r n u m sp.
R o s a c a n in a , R. p im p in e llifo lia , R. r u g o sa i ín n c
S y r in g a v u lg a ris
R ttxu s s e m p e r v ir e n s
L a v a n d u la a n g u s fijid ia
S a lix a c u tijb lia , S. d a p h n o id e s,. S. rc p c n s
T a m a r ix sp.
C e rc is s ilitg ta s tn tm
L ig u s lr u m sp.
C h a e n o m e le s sp .
L o n ic e r a sp, (/. w y ją tk ie m L. c a e r u le a )
S e c u r in e g a s u jfr u tic o s a
u
.U in u ts m in o r, (J. ¡fflin ila '
S h e p h e r d ia a r g é n te a
V ib u rn u m ia n ta iia
C la d r a s tis k e n titk e a
P a u lo w n ia to m e n to s a
S o r b a s sp.
Y u cca sp.
C le m a tis sp.
P h ila d elp h ia s sp.
C o iu te a sp.
P o p u la s x c a n e s c e n s , P. tr e m id a
C o m a s m a s, C. s a n g u in e a
P runus
DRZEWA I KRZEWY LUE} ĄCE LUB ZNOSZĄCE GLEBY WILGOTNE, NIEKIEDY OKRE LUB NAWET PODMOKŁE
c e ra s u s ,
P.
C o d n u s c o g g y g ria
P y r a c a n th a c o c c ín e a
C o to n e a s te r sp.
P y rits s a lic ijb lia
C r a ta e g u s sp. C y tis u s se n s u
(z w y ja lk a m i;
n a p rz y k ła d
R h o d o d e n d ro n
h ip p o p h a e o id e s ,
C h a m a e c y p a r is J h y o id e s
T a x o d iu m d is tic h u m
D a p h n e c n e o ru m , D . m e z e r e u m
T h u ja a c c id e n ta lis , Th. p lic a ta
D ry a s o c to p e ta la
R ib e s a lp in u m
M e ta s e q u o ia g ly p to s tr o b o id e s
T su g a c a n a d e n s is
fl a e a g n u s sp.
R o b in ia sp.
E uonym us europaeus
R o s a sp.
E x o c h o r d a sp.
S a lix a lb a , S. p u r p u r e a
A c e r n e g a n d o , A . ru b ru m , A . s a c c h a r in u m
F a g a s s y lv a tic a
S a m b u c a s n ig r a
F o r s y th ia sp.
S o p h o r a ja p o n ic a
P r u n u s p a d tts, P. s e r ó tin a
F r a x in u s o r n u s
S o r b a s a r ia
C ienista tin c to r ia
S ta p h y le a p in n a ta
A n d r o m e d a 'p o lifo lia
Q u e r á is p a lu s tr is
G le d its ia tr ia c a n th o s
S y m p h o r ic a r p o s sp.
R e tu la p u b e s c e n s
R h o d o d e n d r o n lu te u m
Ilip p o p h a e r h a m n o id e s
S y r in g a v u lg a ris
C e r c id ip h y llu m ja p o n ic u m
R ib e s n ig r u m
Ile x a q u ijb lin m
l'ilia to m e n to s a
C h a m a e d a p h n e c a fy c u ía ta
S a lix — w ív k szo ííc g a tu n k ó w
J a s m in u m n u d ijlo r u m
V ib u rn u m fo n ta n a
C o m a s a lb a , C. s a n g u ín e a , C. s e r ic e a
S a m b u c a s n ig r a
K e n i a ja p o n ic a
W e ig e la sp.
E uonym us europaeus
S o la n u m d u lc a m a r a
f r á n g u l a a ln a s
S p ir a e a X p s e u d o s a lic ijb lia , S. sa lic ijb lia , S. to
h ir s u tu m ,
m e n to s a
L e d u m p a lu s tr e
S y r in g a jo s ik a e a
L iq u id a m b a r s ty r a c ijlu a
U im u s la e v is
M y r ic a r ia g e r m á n ic a
V a c c in iu m c o r y m b o s u m , V. m a c r o c a r p o n , V. m ic-
N y s s a s y lv a tic a
R h.
R h u s ty p h in a
P te r o c a r y a fr a x in ifo U a
f r a x i n u s a m e r ic a n a , F. e x c e ls io r
m a h a le b ,
R h . la /ip o n ic u m
L a r ix la r ic in a
'A b u ts g ljjtin o sa , A in c a n fl
P.
Q u e r a t s c e rris, Q. m a c r a n th e r a la lo
C y /is u s x p r a e c o x c z y S a r o th a m n n s s c o p a r iu s )
P ic e a g la u c a , P. m a ñ a n a , P. s itc h e n s is
fr u tic o s a ,
P. s p in o s a
C o r y lu s sp.
DRZEWA I KRZEWY LUBIĄCE GLEBY LEKKO KWAŚNE
r o c a r p u m , V. o x y c o c c o s , V. u lig in o s u m
P o p u la s x c a n a d e n s is ‘M a rila n d tc a 1 i ‘R e g e n é ra la ’,
V ib u rn u m o p ttlu s
P, n ig r a
DRZEWA I KRZEWY LUBIĄCE GLEBY WAPIENNE
A c e r p a lm a b a n , A . r u b ru m
F r a n g u la a ln u s
A ln u s g lu tin o s a
G a u lth e r ia sp.
A n d r o m e d a p o lifo lia
H a le s ia sp.
A r c to s ta p h y lo s u v a -u r s i
Ila m a m e lis sp .
R e rb e ris th u n b e r g ii
H y d r a n g e a sp.
R e tid a h u m ilis, R. n a n a , R. p u b e s c e n s
L e d u m p a lu s tr e
C a llic a r p a sp.
L e u c o th o e sp.
C a lla n a v u lg a ris C a s ta n e a s a tiv a
L o n ic e r a c a e ru le a C M a g n o lia sp^
./. s a b in a
P in a s h e ld re ic h ii, P. m u g o , P. n ig r a , P. peace.
C h a m a e d a p h n e c a ly e u la ta
M y r ic a g a le
L a r ix sp.
T a x u s b a c c a ta
C le th ra sp. C o r n u s flo rid a , C. k o u sa , C. s e r ic e a
P a r r o tia p e r s ic a
C o to n e a s te r sp . (z im o z ie lo n e )
P ie r is sp.
C y tis u s x p r a e c o x
R h o d o d e n d r o u — w ię k s z o ś ć g a tu n k ó w
E n k ia n th u s sp.
R o s a ru g o sa , R. villo sa
P ic e a o m o r ik a
P h o tin ia sp.
A c e r c a m p e s tr e , A p s e u d o p la ta n u s
A b u ts in c a n a
E ric a sp. ( p o / a E. c a r n e a )
S a lix — w ię k s z o ś ć g a tu n k ó w
A ila n th u s a ltis s im a
R e r b e r is sp. (p o z a R. th u n b e r g ii)
F o th e r g illa sp.
S a m b u cu s ra cem o sa
537
536 ¡íflMÉirtii
-fifi,
dilÍÉÉlttááiu..
S a r o th a m u u s • s c o p a r iu s
S y r in g a reße.xa
S p n p h o r ic a r p o s sp.
V a c c in iu m sp.
S p ir a e a x .p s c u d o s a lic ijb lia , S. su lic ifo liu , S. ionum -
V u rcm ú rn t sp .
U lm u s m in o r
V ib u rn u m sp.
io sti
V ib u rn u m — w ięk szo ści g a tu n k ó w o ra z w ię k s z o ś ć z im o z ie lo n y c h k rz e w ó w liśc ia s ty c h
DRZEWA i KRZEWY ZNOSZĄCE LEKKIE ZASOLENIE GLEBY A c o r c a m p e s tr e
L y c iu m b a r b a n u n
A m o r p h a j r u t ir o s a
P y r u s p y r u s te r
B u x u s s e m p e r v ir e n s
R ib e s a u r e u m
C a ra va n a a rb o rcsccn x
R o b in ia p s e u d o a c a c ia
DRZEWA I KRZEWY SW1ATŁOLUBNE A b ie s c o n c o la r , A. A . la s io c n r p a
h o m o le p is ,
A.
korcona,
L u r ix sp. M e ta s n p to ia g ly p to s tr o b o id e s
E p h e d ra sp.
M ic ro b io ta d e c u ss a ta
( iittk g o b ilo b a
P icea g la u c a , P. m a ria n a , P. p u n g e n s
J u n ip e r u s sp.
P in u s sp.
C o íin u s c o g g y g r ia
R o s a x r u g o tid a
M a c a g u a s o n g u stijo U a , K. c o m tm tla ia
S a lix u c n tifo lia , S. d a p h n o id e s
H a lim o d e n d r o n h a lo d e n d r o n
S a m b u c a s n ig r a
/\ e e r ta u in c u m
L o n ic e m o lb e rtii, L. s y r in g a n th a , L. th ib e tie u
H ip p o p h a e r h a m n o id e s
T a m a r ix sp.
A r c to s ta p h y io s u v a - u r s i
M o r u s id b a
B u d d ie ja sp.
M y r ic a r ia g e r m a n ic a
C a lla n a v u lg a ris
P h e llo d e n d ro u a m u re n se
C a r a g a n a sp.
P o p u la s sp. P ru n u s ceru sa s,
C a ta lp a sp.
DRZEWA I KRZEWY CIENIOLUBNE LUB CIENIOZNOŚNE 'Taxus sp.
C y tis u s se n s u la to
R o b in ia sp.
D a p h n e cn e o ru m
R o s a sp.
C h a m a e c y p a r is sp .
T h u ja p lic a la
D r y a s o c to p e ta la
S a lix sp.
P ie c a o r ie n ta lis
T h u jo p s is d o la b r a ta
E la e a g n u s sp.
S h e p h e r d ia a r g e n te n
S c ia d o p ity s v e r tic illa ta
T su g a sp.
G le d its ia ( r ia c a n th o s
S o p h o r a ja p ó n i c a
H ib is c u s s y r ia c u s
S o r b a s a ria
H ip p o p h a e r h a m n o id e s .
S y r in g a sp.
J a s m in tu n n u d iflo r u m
T a m a r ix sp.
H y d r a n g e a sp.
K o el r e n te ría p a n ic u b tta
V ib u rn u m U m ia n a
K e n i a ja p ó n ic a
K o lk w itz ia a m a b iiis
W e ig e la sp.
A m e la n c h ie r sp.
U g u s ir u m sp.
L ir io d e n d r o n tu lip ife r a
A r is to lo c h ia n u n •ro p h vJla
L o n ic e r a p e r ie ly m e n u m , L. p ile a ta , L x y lo s te u m i in n e
A c e r c a m p e s tr e ,
A.
c irc in a tu m ,
A . p a lm a tu m
C a ly c a n tlu ts sp.
A . ja p o n ic u m ,
C a r p in u s b e tu lu s
P a r th e n o c is s u s sp.
C e la s tr u s sp.
id u fa d c lp h u s sp.
C le m a tis sp.
P r u n u s p a d u s , P. s e r ó tin a
C le th r a sp.
R h a m n u s sp.
C o r n u s sp.
R h o d o d e n d r o n sp.
C o r y lo p s is sp.
R h o d o ly p a s s c u n d e n s
C o r y lu s sp.
R h tts r a d ic a o s
D a phne m ezereum
R ib e s a lp in u m i in n e
fru tie.o sa ,
Żyw opłoty bardzo niskie, obwódkowe (do około 30 cm) B e r b e r is th u n b e r g ii ‘A tr o p u r p u r e a o d m ia n y
N a n a ’i in n e
L o n ic e r a x y /o s te u m ‘C la v e y ’s
D w a r f ’ i ‘N a n a ’
P h ila d e lp h u s c o r o n a r iu s ‘N a n u s ’
Rubus
E u o n y m u s sp.
S a m b u c a s sp.
B u x u s s e m p e r v ir e n s ‘S u iT jn tie o sa '
R ib e s (/¡flipu m ‘P u m ilu m ’
F a g u s s y lv a tic a
S o r b a r ia sp.
L a v a n d u la a n g u s tifo lk t
V ib u r n u m 'o p u lu s ‘N a n u m ’
F o th e r g M a sp.
S o r b a s a u c u p u r ia , S. to r m in a lis
L ig u s tr u m v u lg a re ‘L o d e.y se'&
F ra n g u la (d n u s
S p ir a e a c lu u n a e d r y fo lia S ta p iiy le a sp.
H a m a m e lis sp.
m a lu d e.b ,
DRZEWA I KRZEWY NA ŻYWOPŁOTY FORMOWANE
E n k ia n th u s sp.
g a tu n k i leśn e
P.
R h u s ty p h in a
C o tin u s c o g g y g r i a . A b ie s sp . — m io d e o k a z y
P.
P. te n e lla . P. tr ilo b a i in n e
C la d r a s tis k e n tu k e a
v
539 V.
1 Żyw opłoty niskie (około 3 0 -1 0 0 cm) L a r ix sp.
T h u ja occid eiJh Ü j^
T a x u s sp.
C J saget c a n a d e n s i s N
P o te n tilla fr u tic o s a
B e r b e r is sp.
P r u n u s x c is te n a
B u s h s s e m p e r v ir e n s
P y r a c a n th a sp.
C a r a v a n a fr u t e s
R ih e s a lp in u n i
C h á m a m e le s sp.
R o s a r u b ig in o s a
C o to n e a s te r lu c id a s
S a lix p u r p u r e a ‘N a im ’
L ig u s tr u m sp.
S p ir a e a sp.
M a h o n ia a q u ijb liu m
S y m p h o r ic a ip o s sp.
P h ila d e lp h u s ( G ru p a L e m o in e i) ‘E re c tu s ’
(n a s u ro w o lu b w p r /.e tw o ra d i)
Giid
k .* A r o n ia sp.
OWOCE LUB NASIONA JADALNE
T a m a r ix sp.
P h o tin ia v illo s a
J im ip e r u s c o m m u n is ¡S n u s c e m b r a , P. p u m ila i in n e o o rz e s z k o w a ly c h n a sio n a c h T o rrey a n u c ife r a (n a s ie n ie -— ja p o ń s k i p rz y s m a k )
A c tin id ia sp.
L o n ic e r a c a e ru le a
A m e la n c h ie r sp.
M a h o n ia sp.
A r o n ia sp.
M a lu s sp.
A s i m i n a tr i i o b a
M esjyilu s g e r m a n ic a
B e rb e ris v u fg a ris
M o r u s a lb a i in n e g a tu n k i
C a rya sp. (C . c o r d ifo r m is
n ie sm a c z n e )
Żywopłoty średniej w ysokości (około 1 0 0 -2 0 0 cm)
P r in s e p ia sp. P runus
C a s ta n e a sp.
a v iu m ,
C o r y lu s sp.
P y ru s sp.
C r a ta e g u s sp.
R ib e s sp. R o s a sp.
J u n íp e r a s c h in e n s is , ./. c o m m u n is , ./. v irg in iu n a
T h u ja o c c u le n ta lis i in n e
E la e a g n u s s p ., z w ła s z c z a E. u u d tijio r a
R u h u s sp.
L a r ix sp.. 'P ic e ii a b ie s, P. g la u c a , P. o r ie n fa lis , P. ¡yungens
/T ś u g a c a n d e n s i s x in n e '- ^ ^ -------------------------- ----— " '
F a g u s s y le a tic a (n a p rz y k ła d d a w n ie j, w la tach
S a m b u c a s sp.
L ig u s tr u m v u lg a re
S 'x tr p in u s b e t u lu s - ----------
c e r a s ife r a ,
P. s p in o s a itp.
C y d o n ia o b lo n g a •
C a r a g iin a a r b o r e s c e n s
P.
C o r n u s ko tisa , C. m a s
T a x u s b a c c a ta , T. x m e d ia
G le d it s ia tr ia c a n th o s
a r m e n ia c a ,
/'. c e ru sa s, P. d o m e stic a , P. d u fc is , I
C h a m a e c y p a r is sp .
A c e r ca m /y estre, A . ta ta r ic u m
P.
C h a e n o m d e s sp.
p é rsic a ,
S o r b its a u c u ju tr ia i in n e g a tu n k i
g ło d o w y c h ) G a u lth e ria p r o c u m b e n s , (i. sh u ilo n
S c h is a n d r a c h in e n s is
llip jy o p h a i! r h a m n o id e s
S h e p h e r d ia a r g é n te a
J u g la n s sp.
V a c c in iu m sp. V ib u rn u m ja r r e r i, V. le n ta g o , V. p r u n ifo ltu m
L o n ic e r a c a e r u le a i in n e g a tu n k i
^XJciX^iUplfylhmejajTrmTcttnr^'
M o n ts a lb a
C h a e n o m e le s s p e c io s a
P h y s o c a r p u s o p u iiJb U u s
C ornus m as
P r u n u s c e r a s ife r a , / ’. m a h a ie h
C r a ta e g u s sp.
P y r u s ¡yyra ster
E la e a g n u s a n g u s tifo iia
R h a m n u s c a th a r tic a
F a g u s s y lv a tic a
S y r in g a x jy e r s ic a ‘C h in e n s is ’, S. vu lg iu
DRZEWA I KRZEWY DWUPIENNE LUB POLIGAMICZNE ( I) — d w u p ie n n e ; P — p o lig a m ic z n e )
C ejyh a lo ta xu s sp ., I)
Żyw opłoty w ysokie — szpalery (powyżej 200 cm)
E p h e d ra s p ., z w y k le I) G in k g o b ilo b a , O Ju n ii? cru s s p ., z w y k łe D T a x u s Sj). (p o z a T. c a n a d e n s is ) , O
T h u ja o c c id e n ta lis
T o rr e y a sp ., i)
A c e r c a m p e s tr e
F a g u s s y lv a tic a
C h u p in a s b e íu lu s
T ilia c o r d a ta
A c er,
I)
—
/\.
A. negando;
c a r p in ifo liu m , c z ę s to
A.
/\.
c iss ijb liu m ,
m a x in to u ’ie zia u u tn ,
d . ru b ru m , A. s a c c h a r in u m
A c tin id ia s p ., P - l) A ila n th u s a ltis s im a , (P -)l> C e la s tr u s s p ., P -I)
541
540
¿„üMülÉiíÉkiúí..
üéÉÍÉÍíMl^
s ilili» ,
» ■ ¡•m
C e r d d ip h y H u m s p ., I)
M y r ic a s p ., z w y k le 1)
C o lin a s sp ., I*
P h e llo d e n d r o n a m u r c a s e , Í)
P r y a s o c to p e ta la (w g ó ra o h )
Pota n illa fru t ¡cosa
E lu e a g n u s s p ., n ie k ie d y I*
P o p u la s s p ., I)
E m p e n ta n n ig r u m s u h sp . n ig r u m , ł)
P te le a sp ., P
E rica tc tr a lix F a llo p io b a h ls i'h u a n ic a
R o s a r u g o s a i m ie s z a ń c e o g r o d o w e R u b t s o d o r u tn s S a li.\ a lp in a , S. h e r b á c e o i i n n e w y s o k o g ó r s k i e
I b a n is s u b h ir fe lla ‘J u g a t s » - z a k u r a ’
R h a m n u s s p ., P - I )
G a u lth e ria p r o e w n b e n s
R h u s sp ., P - I )
H a m a m e lis v irg in ia n a
G le d iis ia sp ., P - I )
R ib e s a lp itu u n , I>
J le d y s a r u m m u ltiju g u m
G y m n o c la d u s d io ic a , ( P - ) l)
S a lix sp ., I)
H e d e rá h e lix
H e lw iu g iu ja p ó n ic a , I )
S h e p h e r d ia s p ., D
H ib is c u s s y r ia c u s
S o p llo ra ja p ó n ic a
H ip p o p ita ë r lu n n n o id e s , I )
S c h is a n d r a c h in e n s is , z w y k le I)
H y d r a n g e a sp.
S o r b ir ia s o r b ifo lia i in n e g a tu n k i
H ex sp ., D
V isc u m s p ., I)
In d ig o fe r a sp.
S p ir a e a ja p o n ic a , S. s a l i d fo lia i je j p o k re w n e
M a d u r a p o m ífe r a , I)
V itis s p ., ¡*-1)
E r a x in u s s p ., c z ę s to P - I ) (/•'. a m e r ic a n a , E. P e n n s y lv a n ia ! — 1))
M o r u s sp ., c z ę ś c io w o I)
DRZEWA I KRZEWY NAJWCZEŚNIEJ KWITNĄCE
irzew inki
S o la h u m d u lc a m a r a ;
K o e lre u te r ia p a n ic u la la
S y m p h o r ic a r p o s sp . j
j
L a v a n d u la a n g u s tifo liu
T a m t/7.v a r c e u th o id e s , T. r a m o s is s im a
j
L e m b o tr o p is n ig r ic a n s
T eC tjidium sp .
L e s p e d e z a sp. L o n ic e ra p e r ic ly m e n u m ‘S e r ó tin a ’
TU i ti ja p ó n i c a ,
T.
to m e n to s a
i je j
L v c iu m b a r b a ru m
\T. h e n r y a n a Vacc ■iniion m y r tilln s i in n e g a tu n k i
M a g n o lia s ie b o ld ii
V ine a m in o r
T a x o d iu m d is tic liu m
M y r ic a ria g e r m a n ic a
Y u cca sp.
T a x u s sp.
P e r ip lo c a g r a e c a
A h d i o jih y llu m d is tic h u m
L o n ic e r a fr a g r a n tis s im a , L. s ta n d is h ii
A c e r iic g u u d o , /\. r u b ru m , A . s a c c h a r in u n i
M a g n o lia d e n ú d a la , M . ko b its, M . s te lia ta
A ln u s , w ię k s z o ś ć g a tu n k ó w
P ie r ix sp.
A m e la n c liie r sp.
P o p u la s a lb a , P. tr é m u la i n ie k tó r e in n e
B u x u s s e tn p e r v ir e n s
P r u n u s a r m e n ia c a , P. d u lc ís , P. p é r s ic a i n ie k tó re in n e
C h a e n o m d e s sp. C o r n u s m a s, C. o ffic in a lis C o r y lo p s is sp. C o r y lu s sp.
R h o d o d e n d r o n d a u r ic u m , R h. m u c r o n u la tu m R ib e s sp.
D a p h n e in e ze re u m
S a lix ca p re a , S. d a p h n o id e s, S. x s m ilh ia n a i n ie k tó re in n e
E r ic a c o r n e a
S h e p h e r d ia a r g é n te a ■
F o r s y th ia o v a ta i in n é
U lm u s, w ię k s z o ś ć g a tu n k ó w
D o m a in e }is ja p o n ic a , //. m o llis
V ib u rn u m x b n r k w o o d ii, V. j d r r e r i V isc u m a lb u m
ll ip p o p h a ë r h a n m o id e s J a s m in u m n u d ijlo r u m
DRZEWA I KRZEWY I KRZEWY DAJĄCE „ODROSTY” (IC — o d ro s ły z k o rz e n i; R — r o z ło g i, p ę d y p o d z ie m n e )
E p h e d r a d is ta c h y a R
A c e r c a p p a d o c ic u m , A . s ta c h y o p h y llu m K A ln a s in c a n a K A m d a n c h i e r s p ic a ta R
M e n is p e r m u m d a u r ic u m K
A n d r ó m e d a p o lifo lin R
M y r ic a g a ie R N y s s a s y lv a tic a K
B e r b e r ís k o r e a n a R
fL i JHcichxsitn d r a te r m in a lly J R jç
C a m p sis r a d ic a n s K
P a u lo w n ia îo m e n to s a K
C arag a n a fr u te x K
P o p u lu s a lb a , P. tr e m u la K P r u n u s é c ra s a s , P . fr u tic o s a , P. p a d u s , P. s p in o s a
C h im a p h ila u m b e llu ta R C o m p to n ia p e r e g r in a R ■ Q P d d ilid íW g u in e ti C c o n tr o v e r s a , C. k o u s a K
C e d r u s sp.
A e s c u lu s p a r v iflo r a A m o r p h a f r u tic o s a
C h a m u e c y tis u s a lb u s, C h. s u p in a s C h im a p h ila u m b e lla ta
B u d d le ja d a v id ii
C a la te a a r b o r e s c e n s
C a tIu n a v u lg a ris C a m p s is r a d ia n ts
C le m a tis ta n g u tic a , C. vita lb a , C. v i/ic e lla i m ie s z a ń c e w ie lk o k w ia to w e
C a ta lp a b ig n o n io id e s , C. o v a ta
D a b o e c ia c a n tá b r ic o
L o n ic e r a a lb e r tii K ',L y c iu n i-b a rb a m m ._ K . M a h o n ia r e p e n s i jej m ie s z a ń c e R
A ila n th u s a ltis s im a K
A r o n ia a r b u tffo lia R
DRZEWA I KRZEWY PÓŹNO KWITNĄCE
o d ín ia n y ,
K P r u n u s te n e llu , P . v ir g in ia n a R
E la e a g ttu s c o m m u ta ta K , R
P te r o c a r v a fr a x inif o f i a K
E r a iig u la y d j u i s J i . .
P y r u s p y r a s te r , P. s a lic ifo lia i in n e K
G a u lth e r ia p r o c u m b e n s R
R h a m n u s c a th a r tic a K R h u s io x ic ü d e n d r o ii, :R } i^4 fp h im -i-K j.'
G y m n o c la d u s d io ic a K H a U m o d e n d r o n h a lo d e n d n m K
( R fffë s a u r ? u m R o b in ia h i s ¡h d a
H e m ip te le a d a v id ii K ' M ip p a p h a e r lu tm n o jd e s Km ,
in n y c h R
K e r r ia ja p o n ic a U
R. p s e tid o a c a c ta K
, R o s a g a llica , R. p lm p ln d h jb J la . h . r n g o s a j W jele '.... “ “
'
R n h u s sp . K
. L iq in d ím ih a c - s ty m c iflu ü A i.
542
543
4.
jC
ü a lix h e r b a r e n R
^ .v /iip lu tria ir p its iilb iix U
Sam bucus ra cem a m K
S v r itw ii v iile a r is K .
¿g £ & a a fl-s,
U h m is m in o r K
■ T Í.
DRZEWA, KRZEWY I KRZEWINKI POD OCHRONĄ W POLSCE
S p ir a c a p n m ifo l ia K , S. c h c m u te d ry fo lia , J}. s a ti- X c ifo liit, S. xp.sintdo s ttlic ifo lia R. >< 'y S jn p l jx J n i jii iin o n i R
” L
R
'-M tÜ d d a ea
*
W edług ustawy z 16 X 1991 r., dotyczy roślin dziko rosnących, na stanowiskach naturalnych. W parkach narodowych i rezerwatach ws/.ystke rośliny, nawet pospolite, są chronione. Stare lub osobliwe okazy drzew lub krzewów, także pospolitych lub obcych naszej Horze, są często chronione jako pomniki przyrody.
V ib n n n u n liin liin a , V. o p iiln x K
DRZEWA I KRZEWY CIERNISTE LUB KOLCZASTE A. Rośliny pod ścisłą ochroną gatunkową A. Ciernie pochodzenia pędowego P in u s c e m b r a C h a e n o m e le s sp.
M id a s sp.
P in n s m u g o su b sp . n m g o
C r a ta e g a s sp.
M e s p d u s g e r m á n ic a
P in u s m u g o s u b sp . u n c in a ta
E la e a g n u s sp ., n ie k tó re g a tu n k i
P r u n a s c e ra s ife r a , P. s p in o s a
T a sn s b a c c a ta
C ienista g e r m á n ic o
P y r a c a n tb a sp.
G le d its ia sp ., n a p rz y k ła d G. tr io c a n th o s
P y r u s sp-.
H ip p o p h a ć r h a m n o id e s
R h a m n u s c a th a r tic a
L y c iu m b a r b a ría n
S b e p h e r d ia a r g e n te n
M a d a ra p o m ífe r a
Ule.x e u r o p a e n s
■
R e tid a h u m ilis R e ta la o y c o v ie n s is C h a n n ie c y tis u s a lb a s r C h a m a e d a p h n c a d v e n ía la
B. Ciernie pochodzenia przylistkowego C aragona
sp .,
na
p rz y k ła d
C.
o rb o rescen r,
C. a it n m i io a i, C. f r u t e x C o lu tc a sp.
H a lin u K le n d ro n lu iio d c n d r o n R o b i n i a 'p s c u d i m a w i n pędach)
( s z c z e g ó ln ie
n a b u jn y ch
L o n ic e r a p c r id y m c n u m --- M y r ic a g a le
R e tid a n a n a
P r im a s fr u tic o s a R h o d o d e n d r o n In le u m S a lix la p p o n u m
D a p lm e e n c o n a n
S a lix m y r tillo id e s
Ü a p lm e m e z e r e u m
S o r b a s in te r m e d ia
E rica te tr a lix
S o r b a s to r m in a lis
H e d e r á h e lix
S fa p h y le a p ia a a ta
H ip p o p h a e r h a m n o id e s
V in ca m in o r
■ L in n a e a b o r e a lis
C. Ciernie pochodzenia liściowego Rośliny pod ochroną częściow ą (lecznicze i przemysłowe) B e r b e r ís sp ., z w ła s z c z a B. k o r e a n a
D.
Cierniste, trw ałe osie liści złożonych
A r c to s ta p b y lo s tiv a -u rsi
O n o n is s p in o s a
F ra n g id a a ln u s
R ib e s n ig r u m
L ed u m p a lu s tr e
V ib u rn u m o p u lu s
C a r a g a n a s p ., n a p rz y k ła d C. a u r a n tia c a , C. fr u te .x ,'C . ju b a t a li a lim o d e n d r o n h a lo d e n d r o n
E. A r a lia s p ., n a p rz y k ła d /\, s p in o s a
Kolce
E le u th e r o c o c c u s sp.
P ib es, p o d ro d z a j G r o s s u la r ia (a g re s ty ) R o s a sp.
O p lo p a n a x h ó r r id a s
R a b a s sp.
544
35 y
Demiiuloąi
'‘ T
i p
* '
M a k o w ie c k i S „ D r z e w a i k r z e w y o zd o b n e'. p r z y tlo tn e ilu h a ilu w li ir k lim a c ie P o lsk i. K się g a rn ia P o ls k a — B e rn a rd P o lo n ie e k i. L w ó w - W a rs z a w a 1937. N a sze d r ze w a le śn e - m o n o g ra fie w y d a w a n e przez. In sty tu t D e n d ro lo g ii P A N w K ó rn ik u :
LITERATURA
1. S o s n a z w y c z a jn a (re d . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1970. 2. L im b a (re d . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1971. 3. C is p o s p o lity (red . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1975. 4. J o d ła p o s p o lita (re d . B ia lo b o k S ,). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1983. 5. Ś w ie r k p o s p o lity (re d . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1977. 6. M o d r z e w ie (red . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1986. 7. B r z o z y (red . B ia lo b o k S .), P W N , W a rs z a w a - P o zn ali 1979. 8. O ls ze (red . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1980. 9. G r a b z w y c z a jn y (re d . B tig a la W .). S o ru s, P o z n a ń - K ó rn ik 1993. 10. B a k z w y c z a jn y (red . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1990, 12. T o p o le (re d . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1973. 13. W ie rz b y (re d . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1990, 15. L ip y (re d . B ia lo b o k S .). A rk a d ia , P o z n a ń 1991.
1.
16. K lo n y (red . B u g n la W .), B o g u c k i W y d . N a u k ., P o z n a ń 1999.
Książki polskie i tłumaczenia:
17. J e s io n (re d . B u g n la W .). S o ru s, P o z n a ń - K ó rn ik 1995. 18. D z ik ie d r z e w a o w o c o w e ( re d . B ia lo b o k S .). A rk a d ia , P o z n a ń 1990.
A as G ., R ic c h u iłłe r A ., {tłum . K ło s o w s c y A .S .), D rz e w u . M u /a , W ars/.avva I9 9 3 . A t la s r o z m ie s z c z e n ia d r z e w i k r z e w ó w w P o ls c e (z e s z . B ia lo b o k S „ 1963 - 1 9 8 ! . P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń . B c lło n S ., T u m iło w ic z 1977.
I -32), red .
21. Ż y c ie d r z e w w s k a ż o n y m ś r o d o w is k u (re d . B ia lo b o k S .). P W N , W a rs z a w a - P o z n a ń 1989.
B ro w ic z
K „ C z u b iń sk i Z.,
R o s ta ń s k i K ., R o s ta ń s k i K .M ., A lia s i k la c z — d r z e w a i k r z e w y . K u b a ja k , K rz e s z o w ic e 1999.
K ról S ., O b c e g a tu n k i d r z e w w g o s p o d a r s tw ie le śn y m . P W R iL , W a rs z a w a
B ia lo b o k S ., B o ra ty ń sk i A ., B ugu!» W . (re d .), B io lo g ia s o s n y z w y c z a jn e j. S o ru s, P o z n a ń - K ó rn ik 1993. B ia lo b o k S .. H e lłw ig Z . (re d .), D n e w o z n a w s lw o , P W R iL ., W a rs z a w a 1955. B o ja rsk i M . , R a d e c k i W ., O c h r o n a p r a w n a d r z e w i k r z e w ó w . W y d . IJn iw . W ro e ł., W ro c ła w 1997. B o ra ly ń sk i A ., B u g a ia W . (re d .), B io lo g ia ś w ie r k a p o s p o lite g o . B o g u c k i W y d . N a u k ., P o z n a ń 1998. B u g aiu W ., D r z e w a i k r z e w y d la te r e n ó w zie le n i. W y d . 2. P W R iL , W a rs z a w a Í 9 9 Í . L, S u d n ik -W ó jc ik o w s k a
S e n e ta W ,, D r z e w a
i k r z y w y ig la ste . W y d . 2. P W N , W a rs z a w a ¡9 8 7 .
S e n e ta W ., D rz e w a
i k r z y w y liś c ia s te ,A - B . W y d . N a u k o w e P W N , W a rs z a w a
S e n e ta W ., D r z e w a
i k r z y w y liśc ia s te , C . W y d . N a u k o w e P W N , W a rs z a w a 1994.
S e n e ta W ., D r z e w a
i k r z y w y liśc ia s te , D - I I . W y d . iN a u k o w e jP W N , W a rs z a w a
T ., R o d o d e n d ro n y ,
w rzo sy,
B .), D r z e w a . W y d . W ie d z a i Ż y c ie,
w rz.ośce.
K ra jo w a
R ada
Pt»}. Z.w. D zialk,,
S ę k o w sk i B „ P o w o jn ik i. P W R iL , W a rs z a w a ¡9 7 » J w K ó rn ik u , S o ru s, P o z n a ń 1996. | S ta s z k ie w ic z .1. (red .), Z m ie n n o ś ć w y b r a n y c h g a tu n k ó w d r z e w i /jr zy w o w , In st. B o ta n ik i P A N , K ra k ó w 1997. S u sz k a B ., M u lle r C ., B o n n e t- M a s im b e r l M ., N a s io n a leśn yel [i d r z e w liś c ia s ty c h — o d z b io r u d o s ie w u .
G a łc z y ń s k i B ., D r z e w a liśe ia s te . le śn e i a le jo w e . N u k l. a u to ra , P ia s e c z n o 1928. A .S .),
D rzew a
i krzew y
n a ń 1994. 1N R A E d ilio n s, W y d . N a u k o w e P W N , W a rs z a w a - Pozjmm ' o ls k ie g o . K ró l. W a rs z a w s k i U n iw e rs y te t
S z u b e rt M ., O p is a n ie d r z e w i k r z e w ó w le ś n y c h K r ó le s tw a
— N , G ltic k s b e rg , W n rs z a w a 1827. S z y m a n o w s k i T ., C ię c ie d r z y w i k r z e w ó w o z d o b n y c h . W y tl. S p ó łd z ie lc z e , W a rs z a w a 1986.
PY anezak S ., P o w o jn ik i. M o rlp ress, W a rs z a w a 1996. G o d e ł .1.-1)., (tłu m . K io s o w e y W a rs z a w a 1997.
1996,
S e n e ta W ., Ż y w o p ło ty . W y d , 4 . P W R iL , W a rs z a w ą 1975.
C z e k a ls k i M ., R ó ż a n e c z n ik i (w y d , 2). P W R iL , W a rs z a w a 1991. C z e k a ls k i M ., B o ja rc z u k W a rs z a w a 1990.
1991.
S iw c e k i R „ R e a k c je b io lo g ic z n e d r z y w n a z a n ie c z y s z c z e n ia ,jr z y m y s io w c , 1- 2. In st. D e n d ro lo g ii P A N
C h a e h u is k i Z ., C h ir u r g ia d r ze w . L e ro v il, O tw o c k 1992. C o o m b e s A .J. (ilu m , K rg ż e le w s k a W a rs z a w a Í9 9 6 .
P n cy n ia k C ., N a js ta r s z e d r z e w a u 1 P o lsc e . P r z e w o d n ik . W y d . P T T K „ K ra j” , W a rs z a w a 1992.
r o z p o z n a w a n ie
g a tu n k ó w .
M u llico ,
G o d e t .1.-1). (tłu m . Z y b u r a B .), P ę d y i p ą k i — r o z p o z n a w a n ie d r z e w i k r z e w ó w u 1 o k r e s ie sp o czyn ku . M u llic o , W a rs z a w a Í9 9 8 . G r a h c z e w s k i .1., S e n e ta W ., W r zo s y i w rz.ośce. P W R iL , W a rs z a w a 1988.
S z y m a n o w s k i T „ D rz e w a o z d o b n e . A rk a d y , W a rs z a w a 19571 S z y m a n o w s k i,'!'., R o z p o z n a w a n ie d r z e w i k r z e w ó w w s ta n ic b e z lis tn y m . P W R iL , W a rs z a w a 1974. S z y m a n o w s k i T .,jŻ y w o p ło ty . P W R iL , W a rs z a w a 1964. W a jd a -A d a m e z y k o w a L ., P o ls k ie n a z w y d r z e w ( P ra c e J ę z y k o z n a w c z e 121). K o m ite t J ę z y k o z n a w s tw a P A N , O s s o lin e u m , W ro c ła w - W a rs z a w a - K r a k ó w - G d a ń s k - Ł ó d ź 1989. W o d z ie k i
G ro c h o w s k i W ., J a d a ln e o w o c e le śn e . W y d . 5. P W R iL , W a rs z a w a 1988. Ile jn o w ic z '/., A n a to m ia r o z w o jo w a d r ze w . P W N , W a rs z a w a 1973.
S .,
O
e h m lo w a n iu ,
u żytk u ,
m n o ż e n iu
i p o z n a w a n iu
D rz e w ,
K r ze w ó w ,
R o ś lin
i Z ió ł
c e ln ic y sz y c h ..., t. I. N a k l. a u to ra , K ra k ó w 1 8 1 8 (2 . w y d a n ie — 1 S 24). Z im m e rm a n n M .H ., B ro w n C .L . (tłu m . B u k n to W .), D rz e w a — s tr u k tu r a i fu n k c je . P W N , W a rs z a w a 1981.
K o ik A ., S ta rz y k J .R ., A t ła s s z k o d liw y c h o w a iló w le śn y c h . M u llic o , W a rs z a w a 1996. K o strz e w a L „ L ila k i. P W R iL , W a rs z a w a 1077. K o śc ie ln y S \, S y k o w s k i B „ D r z e w a i k r z e w y . K lu c z e d o o z n a c z a n ia . P W R iL , W a rs z a w a I 9 7 Í . K re m e r B .T . ( d u m . i acfapt. M a tu s z k ie w ic z W .), D r z e w a . G e o c e n ie r, W a rs z a w a 1995. K ró l S ., S ie w k i d r z e w i k r z e w ó w . Klucz, d o o z n a c z a n ia . P W R iL , W a rs z a w a 1972.
2.
Podstawowe książki obcojęzyczne: i
K u le s z a W ., (o p r. S te c k i K ., K o śc ie ln y S .), K lu c z d o o z n a c z a n ia d r z e w i k r z e w ó w . W y d . 2. P W R iL ; W a rs z a w a 1952.
B ean W J . (C la rk e D .L . e t i ) , T r e e s & S h r u b s h a r d y in th e B r itis h Is le s . V o l. I —IV + S u p p l. J o h n M u rra y ,
L ip iń s k i M ., P o ż y tk i psz.cz.de. W y d . 2. P W R iL , W a rs z a w a 1976.
L o n d o n 1 9 7 0 - 1 9 8 8 ., B a rte ls I f ., G e h o lz k u n d e . E in fu h r u n g in d ie D e n d r o lo g ie . U lm e r, S tu ttg a rt 1993.
L a b a n o w s k i G ., O rlik o w s k i L. (re d .), O d a o n a r o ślin ig la s ty c h i w rz.o so w a iych . P ła n fp re ss, K ra k ó w Í 097.
547
Y 'v . . ; ó y
/*
B r o w ic z K ., ('h o r o lo g y o j tr e e s a n d s ltn ih s iii s o u th -w e s t A s ia tu tti a d ja c e n t r e g io n s . V o l. |~ x 1 1 1 . In s ty tu t D e n d ro lo g ii P A N w K ó rn ik u + w y d a w c y ró ż n i 1 9 8 2 - 19 9 7 . J j e p e i i h n II ic ycT tip iu iK it C C C I ’ ( p e /i. J I c i i i i u r p : m 1 9 4 9 -1 9 6 2 .
C okojio u
e
J l,PPi.
C .il.) , M u«. A k u « . H a y « ' C C C P , M okki • — -■ • 1,1 ~
E lia s T .S .. T h e c o m p le te tr e e s o f N o r th A m e r ic a . F ie ld g u id e a m i n iitu tW h is tb r v . 2 n d ed Time.., inM a g a z in e s , N e w Y o rk 1989. \ ' M ' m ,r F ils c h e n J. (Itb e ra rb c ite l v o n M e y e r i y j , , H ofekcr U ., I ld s te r U .K .. S e h r o e d e r E .-G .), G e h o izfto ra A n d . Q u e lle & M e y e r V e rla g , H c iifc lb e rg - W ie s b a d e n 1994.
in
K riis s m a n n G ., Ih m d im c h tie r N a d e ig e h o h .e . P . P a re y , B e rlin - H a m b u rg 1972 |M a n u a l o f cultivated c o n ife rs . T im b e r P re s s , P o rtla n d . 1985). K riissm a n n G „ Ila n d b u c h tier L a u h g e h d lz e . Bd. I—III + R c g isle rb a n d . 2. A u fl. 1’. P arey , B erlin - H a m b ir . 1 9 7 6 -1 9 7 8 |M a n u a l o l c u ltiv a te d b ro a d -le a v e d tre e s a n d sh ru b s. T im b e r P re s s, P o rtla n d . 1986J ^ L a a r v an d e 11.J., J o n g d e P .C ., N a a m lijs t m m h a u tig e g c m is s c n . 5 e d ru k . P ro c fs ta lio n v o o r de B o o tn k w e k w rij, B o s k o o p 1995. M itc h e ll A ., A f i e l d g u id e to ih e tr e e s o j B r ita in a n d n o r th e r n E u r o p e . C o llin s P u b l., L o n d o n 1974 [/yie W a ld - u iu l P u r k b a u m e E u r o p a s . P. P a re y . 1975],
B u lletin o f Ihe A m e r ic a n C o n ife r S o c ie ty (m ie s ię c z n ik ; 1 9 8 4 —»); w y d a w c a
A m . C o n if e r S u e. (S t.
Z je d n .). D a n sk D c iu lro lo g is k z ir s s k r iji ( ro c z n ik ; 19 5 0 ~ > ); w y d a w c a — D a n s k D e n d r o lo g is k B o re m n g (D a n ia ). D e n d r o jlo r a (ro c z n ik ; I 9 6 4 - » ; w la la c h
1 9 2 5 -1 9 6 1 — J a a r h o c k N D V ); w y d a w c a —
D e n d r o lo g ia L itliu a n ia c ( n ie re g .; 1 9 9 3 —»); w y d a w c a — L ie lu v o s d e n d r o lo g u d ra u g ija (L itw a ). D e n d r o to g ic k a s d e le n t ( r o c z n ik ; 1962 -1991; p o d ty m ty tu łe m o d 19 6 7 ); w y d a w c a
n o r th e r n h e m is p h e r e . K o c ltz , K o n ig s lc in 1978.
D e n d ro lo g ic k ń
s e k c e Ć S B S (C z e c h o s ło w a c ja ). F o lia D e n d r o lo g ie n ( n ie re g u la rn ie ; 1 9 7 4 -1 9 9 1 ); w y d a w c a — S lo v e n s k a a k a d e m ie v ie d
a rb o re tu m
M ly fta n y (S ło w a c ja ). I.D .R .I. M m w /in c / in ie re g iila rn ie ); w y d a w c a — In te rn a tio n a l D e n d ro lo g ic a l R e s e a rc h In s titu te , M e d fic ld (S t. Z je d li.). I.D .S. Y e a rb o o k (ro c z n ik ; 1 9 6 6 -> ); w y d a w c a
In te rn a tio n a l D e n d ro lo g y S o c ie ty .
Im m e rg r ü n e B lä tte r ( ro c z n ik ; 1961 -> ); w y d a w c a
D e u ts c h e R h o d o d e n d r o n - G e s e lls c h a f t (R E N ).
Jo u r iiid o f A r b o r ic u ltu r e ( d w u m ie s ię c z n ik ; 1 9 7 5 - » ) ; In te rn a tio n a l S o c ie ty o f A rb o r ic u ltu r e (S t. Z je d n .). J o u r n a l o f Ihe A m e r ic a n R h o d o d e n d r o n S o c ie ty ( m ie s ię c z n ik ; 1 9 4 6 -» ); w y d a w c a
R c h d e r A ., B ib lio g r a p h y o f c u ltiv a te d tr e e s a n d s h r u b s h a r d y in th e c o o le r te m p e r a te r e g io n s o f the
N e d e rla n d se
D c n d ro io g is c h e V e re n ig in g (H o la n d ia ).
(S t. Z je d n .). J o u r n a l o f th e A r n o ld A r b o r e tu m (k w a rta ln ik ; 1 9 1 9 -1 9 9 1 ): w y d a w c a
A m . R lto d . S oc.
A rn o ld A rb o re tu m (S t. Z je d n .).
R c h d e r A ., M a n u a l o f c u ltiv a te d tr e e s a n d s h r u b s . 2 n d ed. T h e M a c m illa n C o ., N e w Y o rk e le . I9 6 0
L u st g a r d e n (ro c z n ik , 19 2 0 —»); w y d a w c a — P b re n in g e n fo r D e n d ro io g i o c h P a rk v ä rd (S z w e c ja ).
S a rg e n t C h .S ., M a n u a l o f Ih e tr e e s o f N o r th A m e r ic a . 2 n d e d . D o v e r P u b lic a tio n s , In c., N e w Y o rk 1965
M itte ilu n g e n d e r D e u ts c h e n D e n d r o lo g is c h e n G e s e lls c h a ft (ro c z n ik ; 1 8 9 2 —»); w y d a w c a
D e u ts c h e
D c n d ro io g is c h e G e s e lls c h a ft (R E N ). R h o d o d e n d ro n u n d im m e r g r ü n e L u u b g e h iilz e ( ro c z n ik ; 1 9 3 7 - 1 9 4 2 + 1 9 5 2 —»); w y d a w c a
D e u ts c h e
S c h c n c k C .A ., F r e m d la n tlis c h e W a h l- a n d P a r k h d u m e . B d. [—I l l . P. P a re y , B e rlin 1939. V a u c h e r I I.. E l s e v ie r ’s d ic tio n a r y o f tr e e s a n d s h r u b s in L a tin , E n g lish , F r e n c h , G e rm a n , Italian E ls e v ie r, A m s te rd a m e tc . 1986.
R h o d o d e n d ro n -G e s e lls c h a ft (R E N ). S c h w e iz e r is c h e B e itr ä g e z u r D e n d r o lo g ie — C o n tr ib u tio n s s u is s e s it la d e n d r o lo g ie , (ro c z n ik ; 1 9 5 0 -» ); w y d a w c a — S c h w e iz . D e n d r. G e s e lls c h a ft — S o c . S u is s e D e n d r o lo g k |u e (S z w a jc a ria ).
3. Czasopisma polskie:
S o rb ifo lia
( k w a rta ln ik ;
i 9 7 0 —>;
w
la ta c h
1 9 7 0 -1 9 8 1
D e n d r o lo g is k a S iills k a p c ls N o tise r); w y d a w c a A r b o r e tu m B o le s tr a s z y c e (n ic re g .; l9 9 2 - > ) ; w y d a w c a k. P rz e m y ś la . j
Z a k l. F iz jo g ra fii i A rb o re tu m w B olestraszycach
D e n d r o h io lo g y (ro c z n ik ; 2 0 0 0 - » ; p o p rz e d z o n y w 1946 P a m ię tn ik ie m Z a k ła d u B a d a n ia D rz e m i L asu iv K ó r n ik u , w 1952 — P r a c a m i Z a k ła d u D e n d r o lo g ii i l'o m o io g ii w K ó rn iku ', w la ta c h 1 9 5 5 -1 9 9 9 D e n d ro lo g ii P A N w K ó rn ik u k. P o z n a n ia . D rzew a , K r ze w y , P a r k (n ie re g .; 1 9 9 8 —»); w ydnW ca — P o ls k ie T o w . C h iru rg ó w D rz e w — N O T , K raków . E r ic a P o lo n ic a — R o c z n ik R o ś lin W r zo s o w d ty e h ( o b e c n ie ro c z n ik , 1 9 8 6 -> ; p ie r w s z e 4 n u m e ry pod n a z w a B iu le ty n
r o ślin
w rz.o so w a tych , a d o
1996 ja k o
E r ie a ); w y d a w c a —
G ru p a „R o ślin y
W rz o s o w a le ” . K o m u n ik a ty D e n d r o lo g ic z n e i O c h r o n a K r a jo b ■azu (n ie re g ., 19 8 6 —» ; p ie rw s z e 2 n u m e ry ja k o In fo rm a cje b ie ż ą c e , n u m e ry 3 - 2 4 ja k o K o m u n iki, ty D e n d r o lo g ic z n e ); w y d a w c a O ś ro d e k O c h ro n y Z a b y tk o w e g o K ra jo b ra z u ; W a rs z a w a . R o c z n ik D e n d r o lo g ic z n y ( 1 9 2 8 —>; p ie rw s z e
i — p rz e d w o je n n y c h — n u m e ró w n ie re g u la rn ie , ja k o R o c z n ik P o l. T o w . D e n d r o lo g ic zn e g o ', w la ta c h 1 9 5 1 -1 9 8 0 — R o c z n ik S e k c ji D e n d r. P o l. Tow. Bot.)', w y d a w c a — S e k c ja D c n d ro lo g ic z n i P o l. T o w . B o ta n ic z n e g o .
W ia d o m o ś c i z O g r o d ó w K ó r n ic k ic h (pólroc: n ik , 1 9 3 6 - 1 9 3 7 ; 6 p o d w ó jn y c h n u m e ró w ); w y d aw ca - O g ro d y K ó rn ic k ie F u n d a c ji „ Z a k ła d y k ó r n ic k ie '
4. Czasopisma obcojęzyczne —- wybór: A r n id ilia (k w a rta ln ik ; 191 I —>); w y d a w c a
A rn o ld A rb o re tu m (S t. Z je d li.).
B e itr ä g e z u r G e ltiilzk tm d e (d w u ro c z iu k ; 1 9 7 5 —»; w 1975 ja k o G c lió lz k u n d e in u n s e r e r Z e it); w y d aw ca — D c n d ro io g is c h e V e re in ig u n g im B u n d fü r N a tu r u n d U m w e h e.V . in d e n n e u e n B u n d e s lä n d e rn (R E N ).
548
r.y . (F in la n d ia ).
—
D e n d r o lo g itm
Seuran
T ie d o tu k s ia
-
D e n d ro lo g ia n S e u ra — D e n d ro lo g is k a S illlsk ap el
WYKAZ POLSKICH NAZW DRZEW I KRZEWÓW
W y k a z o b e jm u je g a tu n k i i (a k s o n y n iż s z e
ocł
g a tu n k u , a ta k ż e p o c h o d z ą c e
z
u p ra w m ie s z a ń c e , o p a try w a n e n a/.w a m i
g a tu n k o w y m i. N ic u w z g lę d n io n o s p o ls z c z o n y c h n a z w k u lty w a ró w a n i s y n o n im ó w (a le p o d a n o w ię k s z o ś ć jc d n o w y r n /.o w y c h n a z w g a tu n k o w y c h , lakicJi jak iim h n . j a w o r , w e jm u tk a ) , a n a z w y g ru p k u lty w a ró w u m ie s z c z o n o w s p is ie n a z w ła c iń s k ic h . D rz e w a i k rz e w y ro d z im e o z n a c z o n o g w ia z d k a .
a g re st p o s p o lity
c z e rw o n a !|! 44 4
220
h o żo d rzew
a k tin id ia o s iro iis in u 4 1 2 -
g ru c z o łk o w a ty
344
[istro lisltia 4 1 2
fo r s y c ja k o re a ń s k ti 4 6 5
tę p o łu s k o w y 84
-
cyf?ry.«m'K.*e I .c y iu iu k i 84
- s m a k o w ita 4 13
b re k in ia * 2 5 5
alyc/.ii 29 7
b ru s z n ic a " 4 4 4
c y try n ie c c h iń s k i 201
b rz o s k w in ia p o s p o lita 301
c z a r n a j a g o d a "' 4 4 3
b rz ę k ’ 255
c z e re m c h a p o s p o l i t a 3 0 6
a m h ro w ic c
b a ls a m ic z n y
223
p o d g a t.
p ó łn o c n y :|;
a m o rf a k rz e w ia s ta 3 2 8
b r z o s i 161
a n iy p k a 30 5
b r z o s lo w u ic a ja p o ń s k a 165
a ra u k a r ia c h ilijs k a 31
b rz o z a b ro d a w k o w n iu 1|! 130
-
pó źn a 307
- w y n io s ła 3 1
•• ciem na"''' 130
-
w irg in ijs k a 30 7
m m i i t e z a rn a 2 5 8
-
k a r ło w a ta
c z e re ś n ia p ta s ia " ' 3 0 3
- c z e rw o n a 2 5 8
-
M a k s y m o w ic z a 134
c z e rn ic a * 4 4 3
- ś iiw o iis tn a 2 5 8
-
n is k a " ' 132
c z e rw o n a ja g o d a
a z a lia ja p o ń s k a 4 3 9
• o jc o w s k a
•••■ p o łtiy js k a "' 4 3 9
- o m s z o n a '1' 131
- S c h lip p c n b a c h u 43 8
- -
b a g n o p o s p o lite " ' 4 4 0
*x
-
132
b a w o lim i
232
h a ż y n a c z a rn a 1|: 349
p o d g a t. k a r p a c k i 132
187 - C h o p in a 1 8 6 '*
.S zafera * 132
w ie c z n ie z ie ło n y
34 6 c e d r a tla s k i 53
- o ita w s k i 185
- c y p r y js k i 53 - h im a la js k i 53
-• p o s p o lity * ' 182
• lib a ń s k i 53
-- T ln m b e rg a 184 - w ig z k o w y 185 -
W ils o tio w e j 185 k o ra lo w y "• 4 8 9
b io ta w s c h o d n ia 77 b luszcz, p o s p o lity "' 4 2 4
c z a rn a * 44 3
- ś iiw iłlis tn y 2 6 5 -
w a c h la rz o w a ty 26 5
g o ite ria p e łz a ją c a 4 4 9
- o d m . sin a 4 1 d ;|b b e z s /.y p td k o w y "' 149
g ra b p o s p o lity
-
g n tje c z n ik ja p o ń s k i 189
b ia ły 150
14 1
g ru s z a p o s p o lita * 24 4
g o n to w y 157
-
w ie r z h o lis tn a 244
h o rte n s ja b u k ie to w a 204
- k a u k a s k i 153
147
ja d a ln y 4 3 0 - kousa 43) ~ k w ie c is ty 4 3 2 - ro z ło g o w y 4 2 9 ś iv iilw a 429
c is ja p o ń s k i 2 9
d ę b ik o ś j jj j p n h i t k o w y "' 294
f. n is k a 3 0
d ła w is z a m e ry k a ń s k i 3 6 0
p o s p o lity " ' 27
k rz e w ia s ta 204 o g ro d o w a 2 0 3
-- p iu ic a 20 5
- o K ra g lo lis tn y 3 6 0
• piw bcdnj 3 0 w ie c z n ie z ie ło n y 80
irg a b ły s z c z ą c a 274 •- c z a r n a 2 7 2 -
D a m in e ra 27 4
- D ieSsa 27 3 ~ k u tn e ro w a ta 1 27 2 -
ly ż e c z k o w a ta 271
-
p o m a rs z c z o n a 2 7 3
-
p o s p o lita " - 271
- p o z io m a 2 6 9 - ro z k rz e w io n a 271 -
w c z e s n a 271
c y p r y s ik g ro s z k o w y 80
an t d z w o n k o w a ty 4 4 8
-
w ie lo k w ia io w a 274
-
i w a " 115
b o ró w k a b a g ie n n a "■ 44 3 p o d g itl. h a ln y 1 443-•
p o ś r e d n i 262
d a g le z ja z ie lo n a 39
d e re ń b ia ły 42 7
- ró ż n o lis tn a 42
-
-
w ę g ie rs k i 154
c h o in a k a n a d y js k a 4 2
liia lo d rz e w " 98
- o d g i ę t o d z i a łk o w y " 2 6 2 444
- w ie lk o o w o c o w y 150
- tu re c k i 53 c h a m e d a f u e p ó łn o c n a " 4 4 6
b e z c z a rn y " 4 8 7
- j e d n o s z y j k o w y 260
d a b e e ja k a u tu b ry js k a 4 4 1
s z y p u lk o w y
k o re a ń s k i 185
d l u g o d e r n i o w y 26 5
- d w u s z y jk o w y * 2 6 2
o m s z o n y ( " '? ) 150
o d m . la n c e to w a ta 187 J u lia u y 186
k w ie c is ta 3 2 9
•• c z e rw im y 154
b u k p o s p o l i t y 1' 143 bukszpan
-
b m g u m iz k i 154
s k rę fo jis tn a 4 7 6
- G a g n c p a iu a l# 7
f. b e z b ro n n a 31 2 g lic y n ia c h iń s k a 3 3 0 g łó g e ę tk o w a n y 2 6 5
- b ło tn y 155
b u d le ja D a v id a 4 7 6
b e r b e ry s h ro ila w k o w a ty
g lc d ic z ja tró je ie r n io w a 31 2
- s z y p u lk o w y 263
e m o n ta 134 -
307
132
p o ż y te c z n i! o d m . J a c q u -
b a rw in e k p o s p o l i t y 1, 4 7 7 ,
p o ś re d n ia 46 4
- z w is ła 4 6 4
e y p r y ś n ik b ło tn y 67
- p a p ie ro w a 132
T
n u tk a js k i 83
I.a w s o iu i 82
i
551
- "
A -
ja b ło ń d o m o w a 2 4 0
- s z la c h e tn a 3 9
la u ro w iś n ia w s c h o d n ia 3 0 9
- s y lifry js k ;, 3 0 0
- d z ik a * 240
-
la w e n d a w ą s k o lis tn a 4 7 8
- ja g o d o w a 242
m o rw a h ia la I6(,
j u d a s z o w ic c
le s z c z y n a p o łu d n io w a 140
n io s /.c itk i ,,„ h u ! „ im vc , 2(>
V e ilc h a 36 a m e ry k a ń s k i
-
k w ie c is ta 24 2
-
n is k a 241)
-
-
p u rp u r o w a 24 i
j u k k a k a r o liń s k a 5 1 8 .
316
- S c h e id e c k e r n 24 2
-
s in a 5 1 8
j a ło w ie c c h iń s k i 9 1 -
~
p o łu d n io w y 31 6 '
»38
i
iu s k o w a ly 92
p o s p o l it y 1" 471
~ tę p o lis tn y 4 7 3 k a lin a a n g ie ls k a 4 9 4
ro z g a łę z io n y 4 1 5
fn w im a ja rz y b o lis in a 23 4
- la u ro w a -1 113
u u tg u c k i 175
-
ta w u le c p o g ię ty 2 3 7
-
m i g d a ł o w a 1" 114
w k lo p la lk o w y 175
- c h iń s k i 50 9
- T arn ik i 2 3 7 '
-
n i b y z i e t n a 1" 119
a lp e js k i 50 9
ta rn in a
-
29 0
... w io s k i 176
-- c z a rn y * 5 0 9
la w u la j a p o ń s k a 2 3 0
- o s tro lis m a 115
p rz y śl (I w u k lo s u w a W
-
K o r n ik o w a 5 0 7
-
-
p la c z a e a 113
-
psim ikn s l o d k o p ó r z :1: A T )
-
M nacku 507
-
p i o ż a c a 1" 118
-
p o s p o l it y * 30 5
- o ź a n k o ii.sln a 2 3 0
- p u r p u r o w a i;' 114
s in y 50 9
-
-
ro k ita '" 118
-
s a c h n liń s k a 117
-
S m ith a 117
żńlu.p,,,-,,
n ib y w ie rz b o lis tn a 2 3 2 - n ip p o ń s k a 2 3 0
P fitz e ra 9 ]
-
U u rk w o o d a 49 4
lila k h ia c y n to w y 4 6 6
- o m s z o n y 221
itle s ló w k a A tib c rk t I !2
-
p ło ż ą c y 9 2
-
h o rd o w in a ( * 7 ) 4 9 2
-
ic n k lo ó n 2 9 8
- s k ry to o w o c o w y 511
- ś re d n ia
-
p o s p o lity * 8 6
- ja p o ń s k a 4 9 7
- wirginijski 221
- i o s ik i 4 7 0
o g n ik s z k a rła tn y 26 7
ro h in ia W ala 3 1 8
.. - o d m . I.e d e b o ttm 51 3
....... p o d g a r. p o ls k i 2 3 0
-
-
-- M e y e ra 4 6 8
- le p k a 321
.... ta ta rs k i 50 7
-- v an ! lo u t te 'a 2 2 9
-
k a n a d y js k a 4 9 8
.. p o ś re d n ia 321
s u m a k g ła d k i 3 5 0
-
- -
f. s z w e d z k a 8 7
r o z e s ła n y 91
ttk ó lk o w ie c cz te ro p la tk o w v 293 *
- o tta w s k i 4 7 0
•- k o ra lo w a 1,1 4 9 0
-
p e rs k i 4 6 8
l a p o ń s k a " I 17
'■Weh, w k .|k „ k w h u „ w „ j 3s »L-zar ja p o ń s k i 223
-
f. p ło d n a 4 9 8
I 12
s tra c z y u żó łty 3 2 6 s u c h o iirz c w A lb e rta 5 1 3
-
p o d g a t. h a ln y * 87
- k ru c h a
, p ilk o w a iiy 175
o d m . R eg eln 4 7 3 ja p o ń s k i 4 7 1
- i w a 11 1 )5
o d m . s k a ln a 65
, p n ą c y 177
lig its ir ja j o l i s i u y 4 7 3 -
-
- .lu ck in an a 177
*v •, n io szp u lk ;, ja d a liu , 2()(l le u k o to e w a w rz y n o w e ^ M O •.
- j a ło w c o w y 41 5
ż ó łta 64
. «ótsfci 175
\
- tu re c k a ¡ 4 0
z w is lo liss tr tn a ^ j8
~ n a d b r z e ż n y 88
;
230
s i w a 1" 117 s z a ra
w ierz.b o łistu a * 23 2
to p o la b e r liń s k a 107
ja d o w ity 3 5 0
s z c z e e illia s la 321
o liw n ik b a k ln s z k o w y 4 2 0
ś liw o lis ttta 2 2 7
116
- s z w a jc a r s k a " 117
- s a b i ń s k i * 88
-
~ s re b rz y s ty 4 2 0
ro k itn ik p o s p o lity * - i i i
.- o e to w ic c 3 5 0
- s k a ln y 9 0
-- s z ty w u o lis in a 4 9 4
l i m a k 1" 160
vóż.a c /.c iw o n a w u 2 8 2
s u r m ia b ig n u n io w a 4 8 2
- c z a r n a 11 101)
-
u s z a ta " 116
- .s z ty w n o ig lo w y 88
- w ą s k o lis tn y 41 9
- ś liw o lis iiia 4 9 8
lim lm * 55
.- c z te fu p iu tk o w a 281
... w ie lk o k w ia to w a 4 8 3
-
k a lifo r n ijs k a 105
-
w a w t z y n k o w a * 115
-
~ w onna 497
lip a a m e ry k a ń s k a 4 0 6
p o d g a t. w sc h o d n i 420 o ls z a c z a rn a '* 135
.... ż ó łto k w ia to w a 4 8 2
-
k a n a d y js k a 102
-
w ic io w a " 117
- p o m a rs z c z o n a 136 - sz a ra * 136
-
M a k s y m o w ic z a 107
-
w y k r o jo n a 1" 119 ż y łk o w a n a " M 9
w irg in ijs k i 9 0
k o re a ń s k a 4 9 4
- p o s p o lity 4 6 6
j a n o w i e c b a r w i e r s k i 1,1 33 7
k a łm ta sze ro k o S isln a 4 4 !
-
- c ie r n is ty * 3 3 7
k a ra g ttn a p o d o ls k a 3 3 2
d ro b n o lis liu i
-
-
p o m a ra ń c z o w a 3 3 2 s y b e r y js k a 3 3 0
w l o s i s t y 1’ 3 3 7
o d m . a p p a la s k a 4 0 9 40 4
-- h o le n d e rs k a * 40 4
- z ie lo n a '-" 137
r. o s k rz y d lo n a 281 d a m a s c e ń s k a 282
- rlzik i
282
- iranctt-skti 1 281 - j.p s to k o ic /.a s ta 2 8 0
jar/.ijb b r e k i m a 1" 25 3
-
- d a le k o w s c h o d n i 2 5 2
k a s z ta n ja d a ln y 157
-
- dom o w y , 252
k a s z ta n o w ie c c z e rw o n y 3 8 9
• s re b rz y s ta 4 0 9
- S z a r y 12]
. rd z a w a 1 28 7
-
- d ro b n o k w ia lo w y 38 9
-
- w io s k i 121
. sU d istn n 2 8 2
g re c k i * 2 5 3
- m gezuy * 253 -
n i e s z p u lk o w y
-
p o s p o l it y 250
• ja p o ń sk a 406
g ła d k i 3 8 9 25 5
-
- s z e m k o lis m y 2 5 7
lu b a s z k a 29 8
k rw is ty 3 8 9
l o e h y n ia 11 4 4 3
p o s p o lity 3 8 6
l o ż a 1 16
ja.śtn iłi n a g o k w ia to w y 4 7 4
k lo n c u k r o w y 371
ja ś m in o w ie c b e z w o n n y 2 0 8
-
-
•• j a w o r 1,1 3 6 8
o d m . w ie lk o k w ia to w a 20 8
c z e rw o n y 3 7 6 je s io n o lis tn y 3 7 6
- w o n n y 20 8 j a w o r '" 3 6 8
ś liw a b le re js k a 2 9 8
p y e h c rz n ic a k a lin o listn a 234
s o k o m 1" H)0
-
-
S o u la n g e ‘a 193 m a h o n ia p o s p o lita 188 - r o z ło g o w a 187
p ici is ja p o ń s k i 4 4 8
so s n a H a ttk sa 64
• k w ie c is ty 4 4 8
-
m a lin a w ł a ś c iw a 1" 2 9 0 m a m u to w ie c o lb rz y m i 6 9
-
- -
m ira b c lk a 2 9 8
w e jm u tk a 57 w ę g ie rk a 2 9 8
. C h e n a u lta 5 0 0
k l ę k a m e ry k a ń s k i 314
m ig d a le k tr ó jk ia p o w y 3 0 0
• p o ś re d n i 2 4 9
- d to łm o k w ia m w a 59
ś w id o ś liw a j a j o w a ta 2 7 7
je ż y n a fa łd o w a n a * 291
k lo k o c z k n k a u k a s k a 3 6 2
m ig d a ło w ie c k a r ło w y 3 0 0
p im p in e ik a 2 8 0
- g ó r s k a 111 6 0
- k ło s o w a 2 7 7
-
-
p iw o n ia k rz e w ia s ta ¡81
- h a k o w a t a ”' 61 ... h im a la js k a 59
- L a m a re k a 27 7
p o s p o lity 3 0 0
• pachnąca 290
k o k o rn a k w ie lk o łis ln y 170
- p o p i e l i c a " 291
k o lc o lis t z a c h o d n i 337
m ilin a m e ry k a ń s k i 4 8 3
p la ta n k lo n o lis tn y 225 p io n k a •" 2 4 0
-
k o lc o w ó j p o s p o lity 4 7 9
•
p o m o c n ik b ak ln s z k o w y 11
rd z a w a 2 9 0 s k a ln a 2 9 0
m ik ro b io tn s y b e r y js k a 78 p o ś re d n i 3 0 0
k o lk w ic ja c h iń s k a 5 0 3
m iło r z ą b d w u k ia p o w y 24
- s trz ę p o lis ln a 291
k o n o p ia n k a * U 7
m ira b c lk a 29 8
p o rz e c z k a a lp e js k a " 2 1 7
j u tlla g re c k a 35
k o rk o w ie c a m u rs k i 341
m o d rz e w a r c b a n g ic ls k i 52
- cz a rn a " 2 1 9
- je d n o b a r w n a 37
k o s a o lc h a * 137
-
k a u k a s k a 35
k o s o d rz e w in a 11 6 0
-
k o re a ń s k a 36
k osów ka
- n ik k o ń s k a 35
60
k ru s z y n a p o s p o lita " 39 2 k rz e w u s z k a c u d o w n a 5 0 2
•- o lb rz y m ia 37
- -
• p o s p o l i t a 11' 33
o d m . K o r e a ń s k a 50 2
552 l;
...... ..jlAfc. Hi.
c u r o ja p o ń s k i 52 e u r o p e j s k i 1,1 5 0 p o d g a t. p o l s k i :|: 5 1 j a p o ń s k i 52
418 - w i l c z e l y k o 1" 4 1 6
ś m e g u łic z k a b ia ła 4 9 9 - k o ra lo w a 5 0 0
p o ł u d n i o w a 1’ 3 6 2
1 19
... w iś n io w a 29 7
- d ł u g o w ie c z n a 55
n u lk a js k a 2 9 0
w r z e ś n ia p o h rz e ż n a 1,1 4 1 6
... ... -
453
• c z e rw o n a 111 2 1 9 k rw is ta 2 1 9 -- p o s p o lita 2 2 0 - s k a ln a " 2 1 9
m o d rz e w n ic a p o s p o lita 44 5
-- z ło ta 217
m o re la p o s p o lita 3 0 0
p o w o jn ik a lp e js k i * 175
p o d g a t. k ry m s k i 6 2
- o le h o lis m a 2 7 7
- J clT re y a 65
ś w ie r k b ia ły 4 6
- k a r ło w a 57
- B re w e rn 48
- k o re a ń s k a 56
-
- l i m b a '" 55 ..... o d m . s y b e r y js k a 56
... k a u k a s k i 4(5
.... o ś c is ta 55
- p o s p o lity 4 3 ... - p o d g a t. s y b e r y js k i 45
- p o s p o l i t a 11 6 0 rtim e lijs k a 57 - S c h w e riu a 5 9
H iig c lm a n n a 4 9
- w y d m o w a 59
ta m a ry s /.e k w y 415
e z te ro p ry e ik o -
450
w r z o s ie c b a g ie n n y 11 4 5 2 c z e rw o n y 4 5 1 z im o /.ió ł p ó ł n o c n y 1 5 1 6 z io tlin c h iń s k i 291
s y b e r y js k i 164 -- s z y p u lk o w y 11 U ,o
p o s p o lity 3 3 9
z lo to k a p a lp e js k i 3 3 9 W a le re m 3 3 9
w ig /o w ie c p o łu d n io w y 165 - z a c h o d n i 164
ż a rn o w ie c m io tla s ty " 334
w ie io k rz e w B ro w n a 5 1 6
ż ó llu ie a p o m a ra ń c z o w a 167
[ ło m o r s k i1" 5 1 3 p r z e w ie r e ie ń 5 1 4 w ie r z b a a lp e js k a " 110 b a b ilo ń s k a 113 m im . m a n d ż u rs k a 1 13
- s itk a js k i 4 9
w r z o s p o s p o lity
■ h o le n d e rs k i '' ¡6 3 p o l n y 1' ¡0 2
- s e r b s k i 47
- s m o ło w a (’4 w e jn tm k a 57
w ig z g ó r s k i 161
T e llm a tm a 5 1 6
•••• k łu ją c y 4 8
p o s p o lita 301 • - r ó ż o w a 30 4
w a w rz y n e k g łó w k o w a ty 1
p ig w a p o s p o lita 2 4 6 - o k a z a ły 24 7
p ilk o w a u a 3 0 3
w o s k o w n ie a e u r o p e js k a "
p ię c io r n ik k rz e w ia s ty 294 p il’ w o w i c c ß i p o m k i 2 4 7
- o s o b liw a 303
w i t w a 1" 117
- d z ie c ię c a 3 9 8 l a m i n a 1" 2 9 6
w iś n ia k a r ło w a ta '1 3 0 2
u lę g a łk a 111 244
... r e n k lo ila 2 9 » .. ... w y g ie r k a 2 9 8
ja p o ń s k a 39 5
- p a c h n ą c a 39 3
)9 9
b o ś n ia c k a 6 2 - c z a rn a 62 p o d g a t. a u s tria c k i 6 2
a m e ry k a ń s k i
l u b a s z k a 29 8
m e ta s e k w o ja c h iń s k a 7 0
I', j c d n o lis tk o w a 4 5 9
tiilip a tio w ie c
do m o w a 298
n n jc / n i c a le k a rs k a 1 4 4 6
p o d g a t. g im ta ia 3 7 3
u tlm . p o ło ż o n a 3 5 9
•• w ie lk o o w o c o w a 3 5 8
rtm ia n k a ja p o ń s k a 3 4 8
- ja p o ń s k a 195
i. p u rp u r o w a 3 8 1
ta ta rs k i 3 7 3
-
b o r t u n e ’a 35 8
o ś n ie ż a k a ro liń s k a 454
s o fo m c h iń s k a 3 2 3
-
-
-
fie ru k o w ic e p o d o ls k i 352
- -
455
w in o ro ś l a m u rs k a 395
356
z m ie n n y 111 3 3 5
p o s p o l it a '1 3 5 6
- .S ie b o łd a 198
w a s k o li.s łk o w y 4 5 7
• z a ro ś lo w y 3 9 6
s /.y p s z y n a 1 3 8 2
g w ia ź d z is ta 195
tr ó jk ia p o w y 39 9
t r z e ś n i a 1" 3 0 3
- o lb rz y m i 4 3 8
M e s e rv y 3 5 5
-
trz m ie lin a h ro d a w k o w a ia '"
-
p a lm o w y 381
w y n io s ły
r u s k i 1-1 3 3 5
396
w ło c h a ta 105
r o z e s ła n y * 3 3 5 - w c z e s n y 33 6
w in o b lu s z .c z p iy c io lis tk o w y
W ils o n a 109
m a g n o lia d rz e w ia s ta 192
-
-
-
u s k rz y d lo n a 3 5 8
słonisz. s re b rz y s ty 33 2
-
p u rp u r o w y 3 3 6
335 s-/ci'evdiu s r e b r z y s ta 4 2 4
p a ttlo w n ia c e s a rs k a 485
366
-
... k o s m a ty 4 3 6
- p u rp u r o w a 192
- p o s p o lity
w ie lk o lis tn a 109
o s t r ę ż y n a 1" 291
- o k n tg ło lis tn y 381
- s re b rz y s ty 373
p e n s y lw a ń s k i 4 5 9
w in n ik z m ie n n y 395
335
s z c z o d rz y ); c z e r n ie ją c y 1
s k rz y d lo r z e c h k a u k a s k i 127
-
•- s z a r a 1" 100
ty
... p o ło ż o n y 3 3 6
-
s e k w o ja w ie c z fiie z ie lo n a 68
j e s io n m a n n o w y 4 5 9
w i k l i n a " 1 14
ró ż a n e c z n ik a lp e js k i 4 3 6
p a r e z e lin a tró jlis tk o w a 339
- p o l n y 1,1 3 6 8
-■ 8 'im u n a 105
g łó w k o w a
•• s ie d m io lis tk o w y 124 o s i k a '" 100
p a k lo n " 36 8
p e n s y lw a ń s k i 383
- ro z p ie rz c h ła 1,1 169
s /.e z o d r /.e n te c
- • / .ó l l a 281
- p a n is o ło w a ta 199
- p o s p o l i t a ’" 169
-
• p ię c iu lis tk o w y i 24
- nagi 192
j e m i o ł a j o d ł o w a ’11 169
- o s i k a 1" 100
w ie lo k w ia to w a 2 8 6
o rz e s z n ik g o rz k i 123
- n ik k o iis k i 384
- om szo n y 208
- w ie lk u lis tn y 3 9 2
o s tro k rz e w k o lc z a s ty 355
ło z in a !1" 116
k e lm ia s y ry js k a 4 S 0
prtlitai sz.e/.ona 28 5
s z a k la k p o s p o lity * 3 9 0
- d ah u rsk i 4 3 7 ■. k a ta w b ijs k i 4 3 7
- ż ó łty 3 8 7
j a r z ę b in a 11 2 5 0
orz,ech a jla n to lis ln y 121 -- c z a rn y 121
s z e ro k o lis tn a " 4 0 i
ja p o ń s k i 3 8 7
-
-- s z w e d z k i •" 25 7
k ry m s k a 4 0 4
- ś ln s k a + 1 16
- b ia ła " 9 8
ż u r a w in a b ło tn a
44 4
d r o b n o o w o c o w a 1|: 4 4 5 - w ie lk o o w o c o w a 44 5 ż y lis te k i .e n m i n e 'a 2 1 6 -- m ie s z a ń c o w y 2 1 6 ró ż o w y 2 1 5
• b ia ła * I I !
- s z o r s tk i 2 1 5
- -
ż y w o tn ik o lb rz y m i 75
f. s re b rz y s ta ■ 1 12
• b o ró w k o lis tn a 11 117 c a lo lis tu a 115
•- z a c h o d n i 72 ż y w o tn ik o w ie e ja p o ń s k i 78
..
I i
A a r a o íd ia n a 3 7 - -
Man P a w e l II ' 37
- -
‘P a lm a tilitlu m ’ 368
....... 'L a e i n ia i a ' 137
- -
‘R e ite n b a c liii’ 36 7
....... ‘P é n d u la ’ 137
-
....... p i t b c s c c n s * 136
- ~ 'C h o p i n ’ 186
-
-- 'S c b w e ille r i' 36 7
----- ‘K ó r n ik ’ 37 - -
‘P ro i. T a d e u s z S z c z ę
‘R o g ó w ’ 37
- b o n im iie lle r h m a 35
s n y ' 367 - -
- ••• v ar. lo w ia n a 38 -
‘V io lá c e a ’ 37
- -
-
n o b i l is * * 39
-
-
la tn a r c k ii 21 1
- j u t ia n a e 186 -
A in o r p h a f r n ti c o s a 32 8
-
A m p e lo p s is h r c v ip e d u n c u h tlii 3 9 5
----- ‘I.o m b a r ts P u rp le ’ U -
M .nciniatum W ie ri'
-- -
‘P y r a m id a le ’ 3 7 6
-
A m y g d a lu s c o m m u n is **
- p ro ce ra 39
-...... s u b s p . g /n n a la 3 7 3
- -- ‘G la u c a ’ 39
A c tia itlia a r g u ta 4 12
-
m in o !|!,|: 3 0 0
- c h in e n s is * * 4 1 2
-
t r ilo b a ** 3 0 0
ta ta r ic u m 37 3
....... vac. d e /ic io s a ** 4 1 4
c ir c in a tu m 381 r
- g i n n a l a * * 373 -- / íiíí .vúíi />u '(Vt .íí /u í (/u 384 - n eg a n d o 376
....... ’F la m in g o ’ 3 7 8 ......
<113
‘F le g u n s ’ 395 300
c o liim iia r is 31 - b e te r o p h y lla 3 1
A r is to lo c h in m a c r o p h y lla
'A liem iu c a n tltu 38 7
¡7 0
‘T a d e u s z
-
‘B a u m a n n ii’ 3 8 7
-
-
‘P y r a m id a lis ’ 3 8 7
A r m e n i o m v u lg a r is ! * 3 0 0
n ik o e n s e
38-1
- p a lm a lm n 3 8 1 - f. a t r o p u r p itr e u m 381 p e iis y lv im ic im i 38 3 p la u m o i d e s * 3 6 6 ‘D r im im o n d ii’ 3 6 7 ....... ‘F n s s e u 's B la c k ' 36 7 ‘G ío h u s tim ' 36 7 '¡ .o r b e r g f í' ** 36 8
o c ta n d r a ** 387 p a r v i/lo r a 3 8 9 • p a v ia 389 tu r b in o m 3 8 7
s ip h o ** ¡7 0
A n n i t a a r b iiiifo lio 258 f. (u b iitifo lia 2 5 8 -- m c la n o c o r p a 2 5 8 - 'A /in tn ijo lio 2 5 8
A ila n th n s itltis s im a 344
m its c liiir in ii* * 2 5 8
g la n d td o s a ** 3 4 4
A z.a lca j a p o t d c a :Mi 4 3 9
A b u t s o n s c h e r s o n ia n a 137 g l n t i n o s a 135
- n u d lis ** 4 3 9 p o n tic ii ** 4 3 9
’¡..a c itiia ta ’ ¡3 6 in c a /u t
136
‘A u r e a ’ 185
-
‘R o s e a ’ 261
‘.S ib irie n
-
-
'S tr i c t a ' 2 6 2
-
o x y a c u n ilu i '*'* 2 6 2
-
‘B ú lla la ’ 34 8
~ -
M ln n d w o rlh en si.s’ 3 4 8
‘P a u l 's S c a r le t’ 2 6 2
V a rie g a J n ’
429
‘P e n d u la ’ 84
... -
'T a i r a ' 84
- flo ritla 432
'.S pnetiiiF 4 2 9
- p c d ic e lla to 2 6 3 - p e r s im ilis
- p n m i j h l ia ‘S p le m le n s ’ *'*
- var. k o n s n 431
- p is i/e r a <80
‘S p le m le n s ’
265
k a iis a 431
■ o h tu s a 84
- -
265
'B o u l e v a r d ' 82
- m as 430
- -
'F il i i e r a ' 8 2
-- s a n g u ín e a * <129
- p u n c ta ta 26 5
C a lla n a v u lg a r is * 4 5 0
- -
'i 'i ii i c i a A u r e a ’ 82
- -- s u h s p . a u s tr a lis :|; 4 2 9
-
C a m p s is r a d ic a o s 48 3
-
'G o ld e n M o p ' 82
-
- su b sp . h u n g a r i n a * <¡29
- -
-
-
- v a r. r h ip id o p U y lia *
-
'P lu m o s a ' 82
su b sp . s a n g u ín e a * 4 2 9
r h ip id o p h y U a 'i! 2 6 2 var. l i n d m t u ii i * 26 2 2 62
‘P lu m o s a A u r e a ’ 82
- s e r ie e a <¡29
‘.S q u a rm s a ’ 82
- -
'F la v in u n e a * <129
-
- s a b s p h a e r i e r a * 261
- - ‘S u n g o ld ’ 82 C h tn iu n 'c y iis n s a l b a s 1' 335
- -
‘K c ls e y i’ 4 2 9
-
x C u p r e s s o c y p a r is ley b in -
- a u r a n tia c a 3 3 2
- p u r p ttr e u x 3 3 6
C o r y h is a v e lla n a * 138
~ jr u ie x 332
-
- p y g m a c a * * 33 2 C a r p in u s B e t u l a s * 14 Í
- -
- -
‘L o r h e r g ii’ 332
—
‘ P e n d u la ’ 33 2
- -
‘W a lk e r ’ 33 2
•••• -
r o tis l'o u e n s is '4 335 s u b s p . r a tis b o n e n s is *
- s to lo n ife r a - -
‘C o n to r ta ’ FIO
-
‘F u .s c o ru h ra ’ 140
-
‘J l e l e r o p b y ll a ’ 140
33 5
d i i 84
<129
( j i p r c s s u s s e m p e r v ir e n s f. s e m p e r v ir e a s 80 - -
\S f ric ln ’ 8 0
C v d o n ia o b lo n g a 2 4 6
- -- ‘C o lu m n a ris ’ 142
s u b sp . r u th m ic u s '
- c a l u m a FH)
-
~ -
‘F a s tig ia ta ’ 142
335
-• A c a lu m a id e s FIO
-
- -
'Q u e r e i i o l ia ' 142
- m a x im a 140
C y tis u s a l b a s :|:!|! 3 3 5
- -
-
- s u p i n u s * 33 5 C h o m a e d a p in ie
C a r y a c o t d i f o r m i s 123 -
e a ly e u la -
ta * 4 4 6
la c in io s a 124
C h im a p h ila
- o v a ta 124
u m h e ll a t a *
453
‘P u rp u re a ’ 140
-
f. m a lijo r m is 2 4 6
-
f. o b lo n g a 2 4 6
c u p ita ttis * * 3 3 5
C a lin a s c o g g y g r ia 35 2
- d ecu m b cn s 336
-
‘P u r p u r e u s ’ 3 5 4
-
- -
‘R u b ń f o l i u s ’ 354
- n ig r ic a n s * * 33 5
‘R o y a l P u r p l e ’ 35 4
- x p r a e c o x 33 6
-
'H o l l a n d i a ' 3 3 6
C a ta lp a h ig n o n io id e s 4 8 2
C la d r a s iis k e n tn k c a 3 2 6
- -
- o v a la 4 8 2
-
C o to n e a s te r
- s p e c io s a ‘183
C le m a tis a l p i n a * 175
C e d r a s a tlá n tic o ‘G la u
-
-
- tir a d o r a 53
-
‘A i'ciic Q u e e n ' 178
- h td h n u s 273
•••• s c o jia r iits * * 334
- lib a n i 53 s u b s p . a tlá n tic o 53^
-
‘D r. R u p p e P 180
- tln m m e r i 27 4
- s u p in a s '' ■' 335
-
‘G e n e ra l S ik o r s k i’ 180
- d ie ls ia tn ts 2 7 3
ca’
lu tc a * * 3 2 6
a c u tijo liu s **
- a tr o p u r p ú r e a s ‘V a rie g a -
'R u b y ' 175
-
-
- -
274
‘G o ld S p e e r ’ 3 3 6
r a tis b o n e n s is '* * 33 5
D o b o e e ia c a n tá b r ic a 44 I
••• ‘G ip s y Q u e e n ' 180
-
-
‘ja c k m a n ii 177
- G r u p a S k o g h o lm 27 4
- -- s u b s p . lib a n i 53
-
Man P a w e i IF ¡8 0
- h je lu u jv is tii 2 7 1
-
s u b s p . .stcn o co in a 53
-
m a e r o p e ia la 175
h o r iz o n ta lis 2 6 9
-- -
C e la s tr o s o r h i a d a tn s 3 6 0
-
‘M ad am e
¡ a le g é r r im a s * 271
D c n iz ia h y b r itla 2 1 6
‘G la u c a ’ 53
- w H so n ia e 185
-
- m a h a l c h * * 305
- m n x in u w i v z j a n a 134 a tin a * 132
v id g a tis
p n p y ti je r a 132 -• p e n d i d a * 130 ‘ D a le c a rlie a ’ ¡3 0
- s ilit/n a s iru /n 3 1 6
- u m g u tic a 175
c a th a y e n s is
- l a g e n a r ia * * 247 - x s u p e r b a 24 9
554
'V ille d e L y o n ’ 180 - v ita lh a 174
^
¡7 6 - M ^ 4 K e n n e s iiia ' 177 ‘ V y v y n n P e n n e ll' 180 C o la te a a r h a r e s e e n s 3 2 6
'C a n d id is s im a ' 21 5 ‘P le n a ’ 21 5
-
‘W a te r e r i’ 2 1 5
C m ííii’tpf.v c o c c ín e a ¡i' :' 2 6 3
- s er r a tij'o lia 175
•• - -
‘N i o b e ’ 180 ‘K otige C ard in a l* 178
- s p e c io s a 2 4 7
...... su b s p . e m p a ti e n * ¡3
271
- 'A sá c eteo s 21 4
‘N e lly M o s e r’ 178
- ja p ó n ic a 247
......- ‘Y o u n g ii’ 130
- s c tib r a 21 5
- n ig e r * 2 7 2 - p raecox
rosea 2 i 6 ‘C a m p a n u la ta ’ 2 1 5
u a n s ln m 27 Í
-
- m a g n ific a n ! 189
-
- m ttltijlo r u s 214
var. s itíe n s e 190
24 7
....... ‘P ttrp u r e a ’ ¡3 0
/e m o in r i 2 1 6
m
C h á m a m e le s 1
‘M a g ic ie n ’ 2 1 6
n u d a n o ca rp u s* * 272
~ to m e n to s a s 1: 27 2
C a r i s c a n a d e n s is 3 1 6
‘A l b a ’ 4 1 8
lu c id a s 274
‘M u lti B lu e ’ 178
ja p o n ic a m
-
-
- o y c o v ie n s is * 132
‘T e tr a r o s e ’ 175
- m e z e r e iim * <116
-
-
C e r c id ip h y U u m
- o b s c u r a * 130
- ‘R u b e n s ’ 175
3 0J
D a p h n e e n c o n a n * 4 18
-
- 'P in k P crt’e e l io n ’ 175
•- f r u ti c o s a " * 3 0 2 -
L cdó-
•• m o n ta n a 175
C e r u s a s a v ila n i;:|; 303
■
U r s z u la
c h o w s k a ' 180
- o c c iilc n ta lis 164
‘I l o s e r i ’ 134
C o u lt r e ’
180 • ‘ M a tk a
C c h is a u s tr a lis 165
t ie n d a a l b a * * 130, 131 - c a r p a t i v u * * 132
Le
d iv a r ic a tn s 271
‘A llg o ld ’ 3 3 6
- p u r p u r á is * * 336 -
iu.s‘ 271
s u b s p . s ib ir ii'a 175
53
s u b s p . b r e v ifa lia 53
p u b e s e e tts * 131 H e r b e r ts u g g r e g a ta ¡
m o n o g y n a * 26 0
-
-
-
- s c a n d tb ts 3 6 0
‘b a s t i g i a l a ’ 1 3 0
-
‘S ib irie n ’ 4 2 9
- d a v id ii ‘176 B a x a s s c m p e .r v ir e n s 34 6
- v u lg a r is * 182
■-
’G o u c h a u ltii' 4 2 9
- n o o lk a te n s is 83
-- - ‘A tr o p u r p ú r e a ’ 184
h t i m i li s :|: 132
-
lU td d leja a l t e m i j d l ia 4 7 6
v e m i r u l o s a 187
-
'R u b r a P le n a ’ 2 6 2
- -
N nn
185
-
B io ta o r ie n t a l is * * T l
....... ‘A d o p u t p t t r e a ’ ¡8 5 -...... ‘A t r o p u r p ú r e a
A r c to s ta p h y lo s u v a - u r s i I|4-16
\ S u p e i b a ’ 185
- ru b ro stiU a 185 tliu n b c rg H 184
-
• d u r i o r ** 170
....... ‘V a rie g a tu m ’ 37 8
-- -
A r a u c a r ia a r a u c a n a 31
h ip p a c a s ta n u m 38 6
S zym anow
'A o tm w e n sis 185
-■ -
- f l a v a 387 g la b r a 3 8 9
- x n c td n 'r tii ** 181
A n d r o m e d a poH foH a * 4 4 5
- d e lic io s a <113 k o lo m ik ta 4 12
-
‘O d e s s a m im ’ 378 s k i ’ 37 8
-
var. h is p id a
A e s c u lu s A c a m e a 38 9
• - ‘A u r c o v a r ie g a tu m ’ 37 8
k o r e a n a 185
-
- -
'C o l u m w m s ' <33 ‘W e ic h e n ‘ 83
C a s ta n e a s a tiv a 157
- -
- s a c c h a r u m 371
A c e r c a m p e s tr e * 3 6 8
’C h e n a u ltii’ 187
- o v a l i s * * 211
-
v c itc h ii 36
-
- o v a lis 27 7
-- iio riln iiin iiia a a 35
-
- - var. la n c e ifo lia 187 ----- h y b r i d o - g a g n e p u h 187
- s jtic a ta 2 1 1
376
S il b e r l o c k e ' 37
b a tr y a p iu m ** 27 7
- c a n a d e n s is * * 27 7
- s a c c h a r in u m 3 7 3
- k o r e a n a 36 - -
-W o rle y ’ 371
rubrum 376
- h o m o le jiis 35
i
-
- ‘L e o p o id ii’ 371
- g r a n d is 37 ....... var. u m h e lla ta 35
-- g a g n e p a in ii 187
G r u p a P u rp u re u m 371
—
....... G ru p a V a rie g a tu m 371
í, a r g e n te n 37
‘P u r p u ro w y ’ 186
- s'ir id is * 137 A m e la n c h ie r a ln ifo iia 2 7 7
- c o n c o lo r 37
- -
-- x f r i k a r t i i 187
‘A tro p u r p u re u m ’ 371
-
-
ru g o s a 136
x c h o p i n ii 186
- A s ilc s ia c o 137
- p s e u d o p la ta n u s ;|i 3 6 8
-- c e p h a lo n ic a 35 t
-
• o t/u i/o H u in ** 188
-- ‘P le g a n lis s im a ’ 4 2 9
-
- v e r r u c o s a * :!' i 3 0
C a m p a n a a rboresccns 330
A h i e s a lb a * 33
‘C a n d id o p le n a ’ 2 6 2
-
~ A ta g lio b u n n n 4 8 5
;
-
82 - •• 'A l u i n i i' 83
¡34 ‘D o o r e n b o s ’ 13-1
‘SiiHVtifieo.sa’ 3 4 8
W y k a z o b e jm u je z a s a d n ic z o j e d y n ie (a k s o n y d i o e b y k n ilk o o j ,is,-mc lu b s tlia ra k le ry z o w a iie . D r z e w a i k rz e w y m dzinw o p a tr z o n o jc d n ¡| g w ia z d k a , a n a jw a ż n ie js z e s y n o n im y - d w ie m a g w ia z d k a m i.
-
• x m e d ia 32 8
'I d l y M o s e l’ 2 4 9
C a m u s a lb a 4 2 7
i
-
C lu im a e c y p a r is la w s o n ia n a
I
WYKAZ ŁACIŃSKICH NAZW DRZEW I KRZEWÓW
-
- s z u f n i ' ’ 1.12 .... a / d i s v ar. j a a p t e m o n t i i
-
D r y a s o e to p e ta la * 294
- c n i s - g o l l i 26 5 c r n s - g a lli * * 2 6 5
¡ ü a c a g n u s a n g u s tijo lia 4 19
- c n r v is e p a lu * * 26 2
- - s u b s p . o r ie n tid is <120
-
f !lllr$ ! k ríí 265 l a e v ig a t a * 2 6 2 -• x/m v/Z/e/ ‘C a r r ie r e i’ 26 5 - m a c r a c a tith u 2 6 5 A m a c ro ca rp a * 262 - y .m c d iii* 2 6 2 ‘A l b o p ie n a ’ 2 6 2
- a r g é n te a ** 4 2 0 - e o im m ita ta *120 • u m h e lla ta 4 2 0 E m p c tr n m n ig r u m * 3 4 9 -
- su b sp .
h e r m a p lw o tli-
tu m * 34 9 su b s p . n ig r u m
349
555 %
-■*W F iik ia iith iis
e a m p a n iila tiis
-.....
44X
‘L le g a n tis s im a ’
- -- T le le r o p h y lla
E p h e d r a d is tu c h y a 94
457
J n g la n s n ilo n ti fo lio 121
P éndu
-- -
la ' 4 5 7 ‘J a s p i d e a ’ 45 7
- in te r m e d ia 9-1
‘ P é n d u la ' 45 7
-
- m a j o r 9-1
‘S im p lie ifo lia L nci-
- s ie b o ld ia n a
94
- -
E r ic a c a n i c a 9 5 (
- c in é r e a
n i a l a ’ 4 5 7 ', •
- x d a rle y e n sis 952
- ornas 45 9
- h erh a cca
- - p e n n s y h ’a n ic a ;f39
45
!
^ ,
r e g ia
- .'nilwp, d e c id u a
\2\
^
121
‘K ó r n ik ’ 52
'*
- , - x e u r o t e p i s 52
J u n íp e r a s ‘l iiu e C a r p e t ’ 93 A
•••• c h iu e n s is
~ e u r o p a e a ** 5()
91
’S tr ie i a ’ 91
- -
'D i a n a ' 52 ‘P e n d u la ’ 52
‘A u c a ih a e ib lia ’ 4 5 9
- ~ ‘ V a rieg n l.T 91
- -
’C r is p a ’ 4 5 9
- e o m m u n i s :|: 8 9
- l e p t o l e p i s 52
- -
|r 3 4 3 G a u lth e r ia p r o e m n h e n s 4 4 9
F iio n y m n s a la tlis 35X
- in ii/u e lia n a 4 4 9
-- -- ’C o n tp a e tu s ’ 3 5 8
- s h a llo n 4 4 9
• c u m p a e u s :|: 3 5 9
( le n is ta g e r m á n ic o !r 3 3 7
-• -
-
- - var. r a d ic a u x 35 9
- -
t i n c t o r i a 337
G in k g o h iio h a 24
- ve rrucosus* 359
- -• T a s t i g i a t a ' 2 9
E x o c h o r d a r a c e a to s a 2 3 8
( i le d its ia tr ia c a n th o s 3 12
- -
-- -
- -
- -
‘D a w y c k ’ 149
- -
-
G r u p a F a s tig ia la 149
te tr a p te r a :M’ 45 4
’L a c i n ia t a ' 146
-
149 ’P u rp u re a T r ic o lo r '
v ir g in ¡ a n a 223
‘ K o s e o m a r g i n a t a ’ !|1!|:
- -
sub.sp. s y lv a tic a * 143 ‘Z latia* 149
- -
‘G o id /.a u b e r’ 4 9 4
- -
‘S p e e t a b il i s ’ 494
- ‘M a í f í d i ’ 4 6 5
- a rboresvens 204
var. J b r tu n e i 4 9 4 - -
v ar. s u s p e n s a *194
F o th e rg iU a m a j o r 2 2 3 F r a n g id a a ln a s :,r 3 9 2
su bsp. o x y c a rp a 457
~ e s c e l s i o r !|: 4 5 5 -
‘A n g u s tif o lia ’ ** 4 5 7 ’A u r e a ’ 4 5 7
-
- s u b s p . d i s c o lo r 20 4
- h o r le n s is -
203
f. n o r m a lis 20 3
- p a n ie u la ta 204 - ’G r a n d if lo r a ’ 204
- p e tio la r is 20 5 Ile x a q u ijb liu m 355 • x m e s e r v e a e 35 5
‘D i v e r s íf o lía ’ 4 5 7
~ I. d iv e r s ifo lia 4 5 7
L ir io d e n d r o n tu lip ife r a 199
- -
l 'a r th e n o i-is s u s in s e r ta .399
-
- s u b s p . e o n to r ta 59
- s ie h o ld ii 198
- ijn h n p u 'fo lia 3 9 9
-
- s u b s p , la tifo lin 59
• - x s o u la n g e a n a 193
- tr ic u s p iilu ta 3 9 9
- y j ’iffid iii ** 5 9
- -
- / i c l d r d c h i i 62
’N ig ra ’ 192
S c a r le t ’
‘G l a u c a ’ 9 0
-
tr é m u la '- 100 tr ie b o e a r p a 105
- -
‘R o s e a ’ 195
P h c lfo d c n d r o n a m u r c iis c
- m o n ta ïu r '" 1 (»0
-
u s h c k is ta n ic a 'A f g h a n i-
- -
‘R u b r a ’ 195
-
w U s o n ii 109
f u f u n 'r u 5 0 7
-
x t e llm a n n ia n a 5 19
- y u l a n '1"1- 192
-
x M n h o b e r b e r is n e iib e r tii
- -
181
K e r r ia ja p ó n i c a 291 ’P le n iflo ra ’ 293
Iio lim ifo liu m
a n a g y r o id e s 33 9 ‘V o s s ii’ 3 3 9
M a d u r a a u r o n tia ca - p o m ífe r a 197
197
M a g n o lia a c u m in a ta 192 ‘B e tty ’ 195
• d e iu ln d a ía 192
‘B lin k ’ 294 ‘G o l d f i n g e r ’ 294
" F n lc o n c n ’ 2 0 9
- - s u b s p . n ig r a 92
- -
‘P r in c e s s ' 'v
G rtip a B u rfo rtle n s is 2 0 9
-
- -
‘R ed A c e ’ 2<>4
- G ru p n l .e m o in e i 2 0 9 • G r u p a P u rp u rc o -m a e u la -
M a la s b a c e a ta 24 2
- s u b s p . ila lla s ia n a 92
P r u n a s ‘A m a - n o - g a w a ’ 304
-
-
- ‘G l a u c a ’ 59
- f l o r i b u n d o 24 2
-
G r u p a V irgjjjali.s 2 J 2
- p iu c a 59
-
‘H o p a ’ 241
-
in o d o r u s 2 0 8
- p o n d e r o s a 94
-
‘J o h n D o w n ie ’ 2 4 0
-..... v a r. g r a n d iflo r iis 2 0 8
-
-
-- p iib e s c e n s 2 0 8
- -
- p iim ila 2 4 0
-
•V irg in a l' 2 1 2
- p u m ita 57
- x p iir p ttr e a 241
-
‘V o ie L a c té e ’ 2 0 9
- x r h a e tie a * 91
- -
P h y s o c a r p tis a p u lifa lia s
-
-
‘l í e d w i g i a e ’ 241
-
‘ I l o s e n ’ 241
i . m e u s ’ 234 P ic e a a b i c s :| 43 - - s u b s p . a b i c s !i: 44 .-....
- ‘J u s t y n a ’ 241
‘N id if o r m is ’ 4 5 s u b s p . o b o v a ta 45
- -
‘R o g ó w ’ 241 -
-
‘W i e r d a k u ’ 241
- ■ -
* 22 5
• x h is p a n ie a ‘A c c r if o lia ’ -
- o e e id e n ta iis 2 2 5
f, vir g a ta 4 5
-
s u b s p . d o m e s tic a 29 8
x h y b r id a ** 22 5
s u b s p . in s ititia 29 8 - s u b s p . itá lic o 29 8
o r ie n ta lis 22 5
s u b s p . s y r io c a 29 8
I d a ty e la d u s o r ie n ta lis 77 G r u p a A u re a 78 49
-- -
v ar. a n n ir a 3 0 0
M e s p ilu s g e r m á n ic o 2 9 9
-
P o p u la s a lb a * 98
43
- -
g la u c a 4 9
‘B o lle a n a ’
‘A lb e r ta G l o b e ’ 47
- -
- -
var. a lb e r tia n a 49
- -- x b e r o lin e n s is ‘B e rlin ’
‘C o n ie a ’ 47
•• -
‘L a u r in ’ 47
M y r ic a g a l e * 119
- n m o r ik a 47
- -
x c a n a d e n s is 102
M y r ic a r ia g e r m á n ic a * 4 19
•- o r ie n ta lis 4 6
- -
‘G r a n d is ’ 103
-
G r u p a G la u c a 48
‘S e r ó tin a ’ 103 - -
-- s ite iie n s is 49 l'i e r i s J lo r ib u n d a 4 4 8
F a c h y s a m lr a te r m in a lis 3 4 8
-
- -
P in u s a r is ta ta 55
-
b a n k s ia n a 9-1
‘O tto L u y k e n ’ 3 0 9 m iih iile h 30 5 • p o d a s* 309 -
- s u b s p . b o r e a l i s :|: 307 sub sp . p o d a s
‘S e ró tin a A u r e a ’ 103
c a n d i c a n s 105
p é r s ic a 301
x e a n e s e e n s '1' 100
s e r ó tin a 30 7 s e n u l a t a 30 3
T ly h ritla 1 9 4 ’ * ' 107
ju p o u ic it 4 4 8
30 2
304 l a io d c e r u s iis 3 0 9
- ’M ariJam Jica* 304 - - ‘R o b u s ta ’ 103
'U m b r a c u l i íé r n ' 303
'K a u /.a u ' 30 4 ‘ K ¡ k u - s h id a r e - /a k u r a ’
‘1-2 1 4 ’ 105
‘A u r e a ’ 49
'G l a u c a ' 48
- x e m in e n s 303 -
- ’P e tr o w s k ia n a ’ 109
p u n g e n s -18 ‘ B ialohok* 4 9
var. d u lc ís 3 0 0
f r u ti c a s a
107
-
.. -
-
‘P y n m m lu lis ' 99
M o r a s a lb a 199 .-..... ‘P é n d u la ’ 197
- -
- •
v a r. f r a g i l i s 3 0 0 99
- -
■- d u lc ís 3 0 0
’K u tn o ’ 77
P o ly g o n u m a u h e r tii ,,"f' 172
‘G re e n C a r p e t ’ 34 8
- d iv a r ic a ta M' 2 9 7 - d o m e s tic a 29 8
225
‘V irg a ta ’ 45
- e a n a d e n s is
’V a rie g a ia ' 3 4 8
‘ U m b ra e ttlif e ra ’ 30 3 X c is te n a 2 9 8
w a llie h ia n a 59
- e n g e im a n n ii 49
- q u a d r ip e ta h is i: |; 4 4 4
'R h e x i i ' 3 0 2
• -
- u l i g in o s a :M' 9 !
- s v lv e s tr is :|' 2 4 0
444
‘W o o tlii’ 2 9 8
- s v l v e s t r i s !|! 9 0
b r e w e r ia n a 4 8
-
‘P issa rd ii* 2 9 8
- c e r o s a s 301
‘V im in a lis ’ 4 5
e x e e ls a
-
••• s tr o b u s 57
‘P io e u t u b e n s ’ 4 6
- a lb a :|:* 4(> -
‘M o s e r i’ 2 9 8 ‘A t r o p u r p ú r e a ’ ** 2 9 8
-
r íg id a 94
P lá ta n o s x a e e r ifo lia
- -
- -
- e e r a s tfe r a 2 9 7
-
‘M a k o w ie e k ia n a ’ 241
• -
x b lire a n a 298
v a r. s c o p u lo r u m 95
‘In v e r s a ’ 4 5
‘ K o b e m lz a c ’ 241
-
‘P é n d u la ’ 30 3 -■ - ‘P le n a ’ 3 0 3
- x s c h u 'c r in ii 5 9
23 4
‘F ry d e ry k C h o p in ’ 24 1
-
a r m e n ia e a 3 0 0
-- a v i t t m * 30 3
var. j e f f r e y i 65
- n i c d z w e t - k y a n a ** 2 4 0
’A ld e n lta m e n s is ’ 24 1
294
- p a r v ijlo r a 59 - p e n c e 57
tu s 2 1 2
•- d o m e s tic a 2 4 0
- ¡uiln.stris 1* 4 4 4
-
- n ig r a 92
‘A b b o ts w o o d ’ 294
-
-
44 5
K o lk w iiz ja a n m h iU s 5 0 3 L a h a r n u m a lp in u m 33 9
T ire e fu s ’ 2 0 9
-
-
’A p o llo ' 189
- o x y c o c i.o s
479
- -
s u b s p . im c in a ta :|: 91
’A ttre u s ' 2 0 8
M a h o n ia tu p iifo liu m 188
L y e ia m b a r b a r ía n 4 7 9 -
P a te n tilla f r u tie o s a 294
’M o p s ’ 92 sub sp . m u g o r 9!
- -
O x y c o c c u s m ic ir /c a r p a s **
- x y lo s te u m * 5 0 5
c a ’ 102
- ’G u o i n ’ 9 2
- -
c o r o u a r iu s 2 0 8
K a b n ia la tifo lia 4 4 1
--
’B ic o lo re ’ 2 1 2
- tr ijie ta la 199
id e s 70
-
le tte o d e r m is :|'* 9 2
- m ago * 90
P liiltitic lp h u s ‘A poifo* 21 2
M ic r o b io ta d e c u s s u ia 78
‘T r ip a r tita ’
90
341
M e ta s e q iio ia g ly p to s tr o b o -
- p ílc a la 5 0 9
- l l i e v e s l i n a 103 -
a tta ’ 2 4 0
’S k y r o e k e t’ 9 0
- - ‘F a s tig ia ta ’ 105
- j e f f r e y i 95
399
‘ Ita lie n ' 102
- lo n g a e v a 55
1í
- p e r ie ly m e n m n !| 5 13 ’S e r ó t i n a ' 5 1 4
-
- - ‘P la n tic r c n s is ’ 103 - s im o n ii 105
-
x s e h e id e e k e r i 2 4 3
- ‘A u r o r a ’ 5 0 7
v irg in ie m a 9 0
- k o r a ie n s is 59
- s ie v e r s ii ‘N ie d /.w c l/.k y -
k o v o lk o w ii 507 - m a a e k ii 50 7
P a u lo w n ia to m e n to s a 48 5
-
P c r s ic a r u l g a r i s 1"' 301
- -
-- -• v ar. le d e b o ttr ii 51 3
- n ig r a '|: 5 0 9
‘L cnnei* 193
‘S z a f e r i’ 241
( *? ) 50 9
‘B in e S t a r ’ 93
‘i .o w i i ' 39 9
v ita c e a
‘N F 4 9 ’ 107 - n i g r a 1'- 100
P e lte r ia r a m e n ta c e a 3 3 7
c a p n fo liin u 5 1 4 - in v o lú c r a la 5
-
‘O la ’ 241
- c a e r u le a 5 0 9 x h e lv e tie a
- -
‘S p e e i o s a ’ 193
-
‘D r o p m o r e 519
-
‘A le x a n d r ia n ’ 193 ‘A m u b ilis ’ 193
-
- s te llu tu 195
- x b n n v n ii 519
‘M e y e ri’ 92
- x w u t e r c r i 33 9 J a s m im u n n u d ijlo r u m 4 7 4
e o n to r ta 59
-
- a lp íg e n a 50 9
- s ip ia m a ta 92
-
-
s ty r a e ijlu a
L o n ic e r a a lb e r tii 51 3
m a c r o jih y lla 2 0 3 -
-
‘O íd G o i d ’ 91
‘NF. 4 2 ’ 107
su b s p . sn ffr iiiic a s a 181
- ~ T íic y i’ 241
L tq a id n m b a r 223
- n ta x i m o w i c d i 107
var. s ilú r ic a 59
-- -
- -
‘M i» ! J u l e p ’ 92
- s i lú r i c a * * 87
-
-V ic a rv i’ 47 3
L in n a e a b o r e a lis " ’- 5 1 6
’V a r ie g a ta ’ 9 0
- - - ‘S l e n l i s ’ 2(34 - - ‘G r a n d if lo r a ’ 204
F r a x in u s a n g u s tijb lia 4 5 7 - - sub.sp. a n g n s tifo lia 45 7 - -
sub sp . a rb o resc en s
var. r e g e lia n u m 4 7 3
- v u lg tu ’c * 4 7 1
91
s c o p u lo r u m 9 0
20 4
- su sp en sa 494
X p fitz e r ia n a
‘T r i p a r l it a ’ 9 0
p e t i o l a r i s ** 20 5
-
x m e d i a :h" 91
-
‘T a m a ris e ifo lia * 89
-- - s u b s p . a s p e r a 204
- s ie h o ld ii |::1: 4 9 4
•
-
473
- o v íd ijo lim n 4 7 3
‘G l a u c a ’ 9 0
H y d r a n g e a a n ó m a la su b s p .
- o v a ta 4 9 5
- -
- r íg id a 88
422
- -
‘B in e C h ip ’ 92
- s a b in a f 88
ilib e r n ic a ’ 429
H ip p o fih a r h a m n o i d e s :i
- b a ld s c h u a n ic a 372 F o r s y th ia x i n t e n n e d i a 4 9 4
U g u s tr u m obtusiJoV uun
p r o c u m b e n s 91
H ib is c u s s y r ia e u s 4 1 0
E a lio p ia a u h e r t i i 172
‘A g n ie s z k a ’ 92
- c c n t b r u 55
- l iliijlo r a 192
- r e p e tís 187
440 n ig r ic a n s *
L e u c o th o p c a t e s b e i !|T,|; 4 4 9
- p in g ii 92
... .. ‘A v b o v e scen s’ 4 2 9
■>;
- fo n t a n e s i a n a 4 4 9 - w a l l e r i 449
'A u r e a ’ 91
H e d e r á h e l i x * 42 4
149
/.,e m b o tr o p i s 335
- ‘P ü t / e r ’ 91
m o l lis 221
-
149
L e d u m p a lu s tr e
‘S u e e ie a N a n a ' 87
‘W ilio n ii’ 92
-
...
í . s u e e ie a 87
- ‘G l a u c a ’ ** 92
-- v n r .J la v o -p u r p u r a s c e n s 22 3
F a e o n itt s iiffn itic o s a 18!
•Susan* 195
- s p ie a :i * 4 7 8 87
-
- ja p ó n i c a 22 3 -
‘P u rp u re a P é n d u la '
-
h a lo tle n d -
x m a r s c h lin s ii 52
L a v a /u lu la a n g n s tijb lia 478 - ( j f t c i n a l is 478
87
-
223
‘ P e n d id a ’ 149
‘M e y o r ’ 9 7
-
H a m a m e lis x i n t e n n e d i a
- ’P u r p u r e a ’ 145
L a u r o c e r a s o s o ffic in a lis ** 30 9
lio r i- o n ía lis 9 2
ro n 3 3 2
s u b s p . o r ie n tíilis 143
-
d io ic a 3 1 4
lla lim o d e n d r o n
- G r u p a P u rp u re a 145
‘H ib e r n ie a ’ 87
- T i e t z i i ’ 92
¡ la ie s ia C a ro lin a 45 4
’F a s tig ia la ' ** 149
-• S ib irie n ,,!* 52
G r u p a P tttz e ria n a 91
sis""'' 3 1 4
- ï. f a s ti d í a l a 149
’D e p re s s a A u r e a ’ 87
c o n fe r ía 8 8
-
G y m n o c U u h is c u m u le n -
'A .spiem fbJi.-t' 149
- p o lo n ic a ** 5 1
v a r. s a x a tilis
’S u n b u r s t’ 31 2
’A tr o p im ic e a ’ ‘M’ 145
-
-...... ‘R e p a n d a ’ 87
f. in e r m is 3 1 2 F a g a s s y lv a tic a :|' 143
’A n n a M a r ía ' 88
su bsp. na n a
•• la tijo liu s 3 5 8
l ’a tlu s a v in m :|"1' 3 0 9
var. s te l la ta ,M' 195
- -
s u b s p . d e p r e s s a 87
‘I l o r n i b r u o k i i ’ 87
- p ilo s a -1' 33 7
f o r l u n c i 35X
- k o b o s 195 - -
- k a e m p fe r i 52
E u o d iu ( l a n i c l l i i 34 5 v e lu tin a ** 34 3
5]
----- s u b s p . p o lo n ic a ,|! 5 j
- te tr a lix * 4 5 2 - Im p c lu ’.iisis
-
‘C’o r d i f o r m i s ’ 123
121 - "¡y,ra 121
- t‘(piisetilKI
l .a r ix a r c h a n g e lia i 52 - d e c id u o :|- 50
-
‘I ly b r id a 2 7 5 ’ :M 107
-
l a s io r a r p a 109
30 7
'A lb a P le n a ’ 3 0 3 -- -
var. s p o n ta n e a 303
557
556 i.,.
"Ą
J ...
ukiívilüfl..
^
~ S ib irie n 301)
*
- ‘C u n n in g h a m 's W h ite ’
- sp in o .su * 2 9 6
938
0
0
1
■
- r u b r i/o lia ** 282
-- - - ‘G r a c ilis '
-
-
m y a s a 28 5
- s u b h ir te d a 3 0 9
- tla u r ic u m 9 3 7
- s e r ic e a 281
-
- fe r n iy in c n m 937
-
- f l a v u m 4:4' 9 3 9
- s p in o x is s itn o * * 2 8 0
-
-
R a b a s e a e s iu s '1 291
-
- 'A im m m n lis ' 4 * 30 5
-- -
M u g a ts tw .a k u r a ’ 30 5
-- te iie lla 3 0 0
‘(.'afaw biefi.se ('¡ra m iirio
- ir ilo b u 3 0 0
ru m ' 938
-
-
-
‘U k o n ’ 30-1
'M u l t ip l e x ' 3 0 !
-
v ir y in iim a 307
-• I. ¡ n e r iie a n th a 281
-
G r u p a C a ia w b ie n .s e 9 3 8
-
G r u p a K n a p l ü l b l ix b u r y
• UUwus
- m e n z ic s ii 36 T ’l e tc h e r i' 9 I
- íttie u m :p 9 3 9
- -
v ar. y la iit '
- n ia s in u u n 9 3 8
- -
v a r. m e n z ic s ii 9 0
-- s c h lip p e n b a c h ii 9 3 8
- /a x ifo lia '* '1 5 9
R lto ilo ly p o s s c u n d e u x 29 3
- a l b a i: 1 1
- - I. argéntea ;| 112
R y r a c a n th a c o c c in c a 26 7
• h ir n r '- '- 3 5 0
-
ly p lü n a 3 5 0
- x c a n e s c e n s 299
y r o s s u la r ia * " 1 220
-
- x n i d i y r o l a r i a M o sla' 2 1 9 Q n e r c u s u lb u 150 -
-
‘Id o n g a U t’ 150
• f r a in e t ta 159
ru b ru m
-- m a e r n n th e r u 153
p e tr a e a
• u v a - c r is p a
196
• var. u v a - c r is p a :|: 2 2 0
-- - 'C o n e o r d i a ' 148
h is p id a 321 ‘M a e ro p h y lla ’ 323
T 'a s f ig i a ta ’ i9
• -
x r o s a c e a 'h 197
- -- ‘R o z y n s k ia m t’ 321
r u b r a 159 ‘A u r e a ’ J59
'U m h ra e u life rn * 3 1 8
-
i n tc y r a 115 ‘J J a k u r o N i.sin k i’ 115
- in c is a 23 7 - -
f. p lie a tu m 4 9 7 - -
í. lo m e n to s u m 4 9 8 x p r a y e n s e M osel' Vik"
'V a r.s a v ie u s is ’ 4 0 6
497
X v a r s a v ii'iis is ,' "i -106
• p r u n ifo liu m 4 9 8
v u ly a r is í;,;: 4 0 4
‘B r a b a n t’ 73
T s u y u e tu n u le n s is 4 2
-
x .r h v tid a p h y d o id c s 4 9 7
’D a n ic a ’ 74
-
-
r liy tid o p h y llu m 494
’L lh v a n g e ria n a ' 73
-- tliv e r s ifo lia 42
-
‘J c d d e lo h ’ 42
V in c a m i n o r :|; 47 7 - -
li le s c u r o p a c u s 3 3 7
‘L ric o id c s ' 73
U lm tts ‘C a m p e r d u w n ii' (64
- -
'j ś i s t i g i a t a ' 74
- c a m p e s tr is '!' !|' 1(>2
‘S e b a s tia n ' 4 7 7
V is c u m a lb u m 4 169 s u b s p . t d d e l i s 4 169 -- s tib s p . a lb u m * 169 -
-- s u b s p . a u s tr ia c u m
- -
‘H o lin stru j> ’ 74
- e u r p in ifo lia l' :V 162
v a r. l a e v iy a tu s 4 9 9
-
‘i ltis e r i’ 7<}
- ‘D a m p ie r i’ 164
S o j i h o w ja p ó n i c a 32 3
- -
x c h e m iid tii 5 0 0
'R h e i n g o l d ’ 74
- e jfu s a 14: 160
- la x ttm
‘U m b r n c u liie r a ’ 74
- X td e y a n tis s im a M act|uc}i-
V itis tu n u r v n s is 39 5
‘H a n c o c k ’ 5 0 0
25 3
-• jo s ik a e a 4 7 0
‘A tro v irc n s* 75 - -
-
- x p e r s ic a 4 6 8 ‘C h in e n s is ’ 46 8
‘Z e b r i n a ’ 75
p u n i d a 164 s c n h r t t 4 :1 161
- d o m e s tic a 2 5 2
- p r a to la e in ia ta 4 6 8
-
- y r a e c a 253
- r e tic u la ta 4 7 !
T h u jo p s is tla la h r a la 78
-
- -
-
x d tim a s c e n a 2 8 2
-
In n a ta 117
-• la tifa lia 2 5 7
R h a m n u s c a th a r tic a "! 3 9 0
- e y l a n t e r i a ,|:4, 2 8 9
-
l a p p o n u m '[' 117
-
- f r a n y t d a 4"i' 39 2
- fa c t i t la 281
-
- y a d i c a "■ 281
- U n triJh U a ,|!* 113 - n t o t s t t d o / n t J 13
- y la u e n 2 8 2
-- m y r /iifo id e s M ' 117
■ h y b r id a 2 5 7
v ttly a r is 4 6 6
m e iiu c h ii 2 5 7
- p in n u iifitla !|: 2 5 7 - p s c n d o ih u r /n y ia c a 25 7
• y-p en d ttlin a 113
■ s u b s im ilis 2 5 7
-
‘C a r a e i a e u s ’ 9 3 8
- p im p in e lU fo lia 2 8 0
- p a uandra
-- t e n d o n 2 5 7
-
c a ta w b ie n s e 9 3 7
• - r u b ig in o s a * 289
- purpurea ;í i ¡4
fiiru tftiid i.v :|i 2 5 5
; 76
• 'W r e t i e i ' 164
‘U va R a th k e ’ 50 2
- flo rid a 502 - - ‘P o liis P u rp u ré is ’ 50 2 ‘P u rp u re n ’ 1,1* 5 0 2 • -
v ar. v e n u s ta 502
W is te r ia j l o h b m u l a 3 2 9 'I.o n g is s im a A lb a ' 32 9 - fa r in o s a 32 9 -- s in e n s is 3 3 0
‘S m a ra g d '' 7r> V a c e in itim r m -v m b o s u m !,-4:
Y u cca fi la m e n t o s a 5 1 8
445
'N a n a ' 79
T ilia a m e r ic a n a 4 0 6
- x c o v ille a n u m 4 ,1: 4 4 5
- fla c c id a 5 1 8
T a m a r ix a r c c u ih o id e s 4 15
-
- G r u p a B n ró w k u W y s o k a
- y la u c a 51 8
- a t l e s s a n t i :1'* 4 1 5
-• - var. h e ie r o p h y lla 4 0 9
- p a r v ijlo r a
- -
2.57
- m a u y e a tii 257
W e iy c la ‘B ris to l R u b y ' 5 0 3
x p U c a to id e s : i 77 -- \S e in p e r a u r e a ’
- r ip a r ia 39 3
-
- m o n ta n a * ''1' 16! iw d u n c u l o ta * * 1(>0
- x p r e s to n ia e 4 7 0
- ciwmii.Yffi 2 5 2
- k a e m p j e r i 395
'J a e tp ie ljjic l l i l l i e r ' 164
var. s u b e r o s a 4 162
M an’ 75 ’K ó rn ik V ’ 75
-- c o iy n e tia e 395
l a e v i s 4: 16 0 - m in a r'-1' 162
‘K ó r n ik ’ 75
-- m ic r o p h y lla 4 6 8
r/ninnit'MU-.spiiii.s-,|: 255
-
- p l ic a ta 75
v ar. s p o n ta n e n 4 6 8
3 64
162
169
x h o l i t n u l ie a :| 163
o r ie n ta b s l: * 77
G r a c ilis ' 75
- » w y e r i ‘P a lib iu ” 46Ä
•- f o l ia r e n
169
- y la lir o 4 161
7.5
S y r in y a a n t u r e n s i s 1:| 471
‘i-'a siig ia ta ' 2 5 2
n e 1Ji l l i er’
‘W a g u e r i’ 75 - -s- ‘W a rc n n a [ a tl e s c e n s ’
r < ic em a su s‘i: i' 4 9 9 - G r u p a P é rs ic a 4 6 8 ••• x h v iic in th iß o r u 4 6 6
‘M o r a v ic a ’ 'i ;': 2 5 2 ‘P eiu U tla’ 25 2
- -
- x i lp o r e n b o s ii 5 0 0
‘D u le is ’ :i * 25 2 ‘P d td i s ’ 2 5 2
- in te r m e d ia
558
'S t e r i l e ’ 4" ' 4 9 2
- p lie a tu m 49 7
s t e d a t a I: i 4 0 6
- -
su b s p . y la b r a ta * 2 5 0
-
‘ R tts e u in ’ 4 6 2
Svm plu> ricar¡)os a lb u s 49 9
-- ja a in in iil!::i' 119 - kintihclhmaĄ:y i ¡9
\]3
a p u lu s 4 49 0
- -
’iillw a n g e n a iiH A n t e a ’
‘C r is p a ' 237
-
S h e p h e r d ia cirg e n fe u 4 2 4
R o s a c a n in a * 2 8 2
-- m u ltijlo r a 2 8 6
'P y ra tn id a Ü s A u ' V itif o ü a ' 4 0 4
74
- la iia k a c 237
- la n ta n a ( :|:?> 4 9 2
.S’idm uuM d id e tiiifiiru '11 4 7 9
~ x c e t u i f o li a 28 2
g a tts ' 4 3 8
r
237
S e ą u n ia d e n d r o n y iy a n ic m n 69
- s e s s i/is * 1 9 6
R h o d o d e n d r o n 'A lb u m H le-
- -
4 15
-
1
•- le n t a y o 4 9 8
r e a ' 14 40 4
‘A u r e s c c n s ' 75
36 2
S e t/n o ia y i y a n te a ** 69 - s e t/ip e r v ir e n s 68
- x c x s ilijlo r a 'l‘,i' 199
i m e r e tim t 3 9 2
40!
- G r u p a A u rc o .s p ic a la 7 6
S te p lu m a n d r a j l e s u o s a
.-..... su b sp . a u c itp a r ia i|: 2 5 0
- v is c o s a 321
‘1 la t l i e l d ii ’ 30
- t o m e n to s a 2 3 2
S c liis tm ilr a c h in e n s is 201
••• (u ic u p a r ia !t; 2 5 0
117
- f r a y r a n s * 1 49 7
- - 'P é n d u l a ' 4 1 0
S o r b a s a r ia
m am a
- ftu T c ri 497
- to m e n to s a 4 0 6
- jiin n a ia
x e a H c e p h a h im 49 4
'L a c iu a la ' 40 4 s u b s p . (d o ty p h y b o x ;|
• o c c id e n tu lis 72
i
'V ib u r n u m x b u r h e o o tH i 46 4
‘P ro f. G o r c z y ń s k i’ 3 0
y i y u n tc u •<,s 75
;
vitis -itla e a 4' 4 4 4
s u b s p . c o r d ijo iia v 401
T h u ja ‘A u r c o s p ic a tn ’ 76
• x v a n h o u ttt i 2 2 9
!-
-- c a r íe s ií 49 4
-
- td m ifo lia A' A 2 3 0
u liy in o s n m 4' 4 4 3
'A m e ; ' 40 4
~ sa lic ifo U a !i' 2 3 2
1 1.1
-
‘lí|3
-• x p s e u d o s a lt a f t d i a 2 3 2
•- o r b i a tl u t u s 5 0 0
- H e lv e tic a 4i 117
- -
-
¡
Tetrudiwtt ba/tiellii 3 4 3
■ p r u n ifo lu t 22 7
-
h a s ta ta ‘W e h r h a h n ii’ 1 17
s u b s p . ya u lle r io id i-s
■j a / n m i c a 4 0 6 m o l t k c i" ; 4 0 6
- ‘W o jte k ’ 30
‘S n o w n u n m d ’ 230
- la m e n to s a 2 3 4
- herbáceo :i: t {9
-
-
- k ir ih n v ii 234
‘B e s s o n ia n a ’ 321
'P e n d u l a ’ 148
- -
• -
‘Jlic k .sii’ 3 0 - ‘P ro f. K o b e n tl / a ’ 30
- s u b s p . p o lo n ic n 2 3 0
- ttip p tm ic a 2 3 0
s u b s p , a e u tifo lia **
‘b 'ris ía ’ 321
-- -
-
- -
s u b s p . m e d ia :| 2 3 0
s u b s p . m ic r a e a r / u « n ,íi'4 4 5
-
- X n w tlia 3 0
- m e d ia !t: 2 3 0
s u b s p . s c o p a r iu s '1; 334
- - ‘BuJJam' j 52 -
-
-
- h e tc ro jd i} d a *+ 4 0 6 404 ■ x h o lla n d lf:
f. n a n a 30
‘G o ld e n P rin c e s s ’ 23 2
j
h c iir y a n a 4 0 6
- -
- c u s p id a ta 2.9
- -- ‘L ittle P rin c e s s ' 23 2
- - f. le u e o c a r p n m 1; 4 4 3 --
- p ía tv p h y íjo s ■ 401
- T -J ib e rn ira ’ 2 9
- T T o e h e lii’ 2 3 2
i-
- / ie t i o la n .'j 1 * 4 1 0
g iu a ta ' 2 9
231
S o r h tir ia so r ln fo H a 2 3 4
1 15
‘P a s fig ia ia A u re o in a r-
- ‘C r i s p a ’ 2 3 2
M a n h y le tt v o le h ic o 3 6 2
- -
p s e u d o a c a c ia 3 1 8
•• ~ ’P e e tin a la ' 148
1 16 116
‘P 'a s tig ia fa ’ 29
- ‘A n th o n y W a te re r'
334
- -- ‘A iig u s iilb lia * 118 -- f r a y i i i s •' 112
- ‘D e c a is n e a ita ’ 321
-- -- 'C u p r e s s o i d e s ' 148
iv/i'cj/ifrvff4; 4 8 9
S a r a tlta m n u s s c o p a r iu s *
- - ‘P o m e r a u ic a ’ 115 - e l a e t i y n o s “ 117
R o b in ia x a m b iy u a 321
r a l m r * 197
-- -
- -
- var. s a tiv u m 2 2 0
'M c s p i l i f o l ia ' 150 - p u b e s c c n s ( ,| '/) 150
- -
‘ K ilm a rn o c k ’
- d a p h n o u lc s *
220
var. r e e lu u itn m 2 2 0
‘I n s e c a la ' 150
• - i .n e i m n i n ’ 4 8 9
• c in e r e a :|: 1 16
s p iv a tu tn ,|: 2 1 9 197
v im iiu d is * 117
-
- -- ’ W e e p in g S a l l y ’ I 16
s c h le c h te n d a lii 4;4, 2 1 9
- p a l u s tr i s 155
-
vtiv. p e k in t’n s i s 113
- ‘P é n d u la ’ **
‘K in g Ü d w a rd 11’ 21 9
n u tc r o c a r p a 150 - p e d u n c n la ta
-
‘A t r o m b c n s ’ 2 1 9
s tib s p . d is c o lo r * 1 14 ‘.N e n ip c r/io ren s' (14
.S 'iini/ait'us i f i g r u 48 7
••• - ‘T o r t u o s a ’ 1 13 ~ e a p r e a * ¡ |5
219
- s a n y itin e u m 2 1 9
im b r ic a r ia 157
112
’B a b y lo n ' ¡1 3 --
•- r u b r u m 2 2 0 -
- -
- m y r/iJ In s • 4 4 3
40 4 'L n c ltlo r ' ■> : 40 4
-
:
‘D o v a s to n ia n a ’ 2 9
‘A lb if l o r a ’ 231
-
xeuropaci
-• ‘R le g a m is s iu ia ’ 29
•- m ie r o e a r p u m 4i 44 5
c o r d a ta 1 404 ‘L u e b lttra 404
)
‘A u re a D e c o ra ’ 29
- -
inl:
(kl
‘A ilp re s s a ’ 29
s a c h a lin e n s is ‘S e k k a ’ 117
s tib s p . ir ia n d r a * 1 14 • u d e n s is ‘.Sekk u ' U 7
• b u b y lo n ic u ! 13
p e t r a e m n 4' 2 1 9
159
- -
-
amyydalina ** 1 14
- a d o r a tm n 217
• v e r r is 159 - c o n fe r ta ,
- c a llo s a * * 230 - c h u m u e d ty jh liu 2 3 0
-
- a ttr ita * 1 K,
n i y n u n i: 2 1 9
b o r e n l i x * * 159
T a x u s h itc c u ta 27
- ‘G r c i s h e i m ’ 2 2 9
‘B rii/.e n s is ' 1 12
■ - ‘V ite llin a ’ 112 -- id p in a ,1: H b
-- u u r e u n t 2 1 7 -
- 'x b u m a l d t i 230
i r ia n d r a '' 119
‘P y r a m id a lis ' ( ( 2
'S c h m i d t' 2 1 7
s a lic ifa lia 299
T a x o d ittm d is tic ln u n
- ja p ó n ic a 2 3 0
UU
- s u b a p p o s ita 1 17
’S e r i c e a ’ 112 • ‘T r i s i i s ’ ** 113
R ib e s a jp in u in :1 217
- p y r u s t e r * 299
- te tr a n d r a 4 1 5
- x b i H o r d i i 232
r o s m a r in ila lia
-- -
- - ‘O h o r m e s tn a '
‘D is s e c ta ’ 3 5 0
-- coffmHifif.v 239
- x b illa r d ii 2 3 2
- m tu 'r o c tir p a n 44 5
••• ‘S u d in t 1' 4 0 6 a r y e n te a ■ ! 4 0 0
41 5
r a m o s is s im a 4 1 5
r o s m a r in ifo lia * 118
‘P c n d u lifo lia * 115
R itu s y l a b r a 3 5 0
‘S o le i! d 'O r ’ 2 6 8
-
-
S a l i x a e u tifn lia \ }5
T te lc a tr ifo lia ta 3 3 9
P y r its x a m p h iy c n e a 29 9
lib
- p e tiia n d r a
- ’A r g u ta ’ 2 2 9
• x s m ith io n a 1 17
R te r o c a r y a f r a s in i f o H a (2 7
ta x ic tu le iu lr o n 3 5 0
r e tic u la ta
'P .ry tb ro n e x u o s a ' 113 - s iU 'x ia n i* 136
- p U c u tu s i|; 291
- to m e n to s u m * ,|; 9 9 0
‘O r a n g e ( ¡lo w ’ 26 8
'A r g é n t e a ’ 118
S p ir o e o a lb o 2 3 2
x s e p n le r a lis 'C h v y su co m a' M 3
- p a re ifla ru s 29 0 - p h a e n ie a la .v itis 2 9 0
- ja p o iiifu m 939
- -
-
- o d o r a tu s 2 9 0
- h ir s u tu n i 4 5 0
115
‘N a n a ’ 115
- - 'P e n d u l a ’ 115 r e p e n s * 118
290
1h o r n le s s i.vvergreen' 291
G r u p a R u s tic a 9 9 0
39
-
• r e /its a '1: 119
-- ¡ a c in ia itts 291
- G r u p a P o n iic a 9 9 0
T s e iid o ts u y a d m i y l a s i i :| :1:
-
- ( le iie io s u s 2 9 0
990
R s e n d o c y d o n ia .sinensis 2 9 0
-
»
v a r. a m e r ic a n a 4 0 6 'M o b k e i ' 4 0 9
44 5 -
xitiiernietliiiiie&c^lS i
y.e lko vu s e r r a ta 165
F o t, 1. G in k g o b ilo b a — d w u le tn ia s ie w k a . F o t. 2 . T a x u s ba cc-a ta 'F a s t iy ia ta ’ w p d . Irland». G in k g o b ilo b a — c z l-c z i w K rak . O g r. B o t. F o t. 4. T a x u s y .m e d ia ‘M ioksii’.
rillr Inh
■ « lir |
F o l. 5 i 6 . A b i e s c o n c o lo r — W a rs z a w a -U rs y n ó w , S G G W i L u k s e m b u r g . F o l. 7 . A . k o r e a n a .
ill
•m m
. • ’t v ’iV 'F ..." '" ;' ! ;« -
-
*'
,r ‘
' /
........................................
-Ą
i’ A ' U ŚM t
SIP • '
m
'■
f S
7
r l r
4
■
■
s
m
® .W
17 F o t. 1 1 . T s u g a c a n a d e n s i s w M a c ie jo w c u . F o t. 12. P ic e a a b i e s — Ś w ie r k la n ie c . F o t. 13. P ic e a a b ie s ‘V im in a lls ’ — Ż e l. W o la . F o t. 14. P. a b ie s 'V lr g a ta ' lub 'C r a n s to n ll' — Ż e l. W o la.
'
»
-
S
# - A
.......
A ' , . ,>.,,..1»
F o l. 15. P. a b ie s 1 n v e r s a ’ — Ż el. W o la . F o t. 1 6 . P. a b ie s 'M ax w ellil'. F o t. 1 7 - 1 9 . P ic e a — o d m ia n y .
..
<19
'
pungens
~ ....
Fot. 20. Picea omorika w pd. Irlandii. Fot. 21. P. omorika 'Péndula' — Żehuśice, Czechy.
Fot. 26. P inus sylvestris. Fot. 27. P. rígida. Fot. 28. P. m u go — Tatry.
Fot. 29. Metasequoia glyptoslroboides — Ebersw alde, Nienicy. l-ot. 30. 7 huja occidentalis 'W agnei i . Fot. 31. T a xodium dislich u m w Kórnikii.
.1 5 É Í< Í% ^
-« te
35
36
v V ' ' / - u <-"■}. ::
V
,
■
, >VV
W
,w> 11
t v t‘
/
’’i
« '"n y ...
•
r l- '
■ •■ w
. ■
;'/■
1
\
y l','
-tfriv■/ ../A'1*.
'■ .■■■
■
V :V 'v ^
.'i!
y y '.'
’
«32
34
Fot. 32. S e q u o ia d e n d ro n g ig a n te u m w Glinnej (usechl). Fot. 33. Thuja p lica ta w Belgii. Fot. 34. P la tycla d u s o rie n ta lis — W arsz aw a, Łazienki.
J3 8
39y;
•
I
P
i f
Fot. 35. C upressus s e m p e rv ire n s ' S lricta’ w P icundzie (G ruzja). Fot. 36. C ham aecyparis pisifem . Fot. 37. Ch. nootkatensis (oba cyprysiki w T rzebieszow icacb). Fot. 38. Cli. nootkatensis 'P endula'. v ' Fol. 39. Ch. la w so n ia n a — o d m ian a.
s
I 1 .
,
á v
■
,
'
Fol. 40. Juniperus c o m m u n is — M aldaniec k. S zczytna. Fol. 41. J. com m unis 'Hibernica' i f. suecica w R ogow ie. Fol. 42. J. virginiana — o d m ian a w Żel. Woli. Fol. 43. J. sab in a ‘T ripartita’ — W arszaw a-U rsynów , SG G W .
i
Fot. 44. Ju n ip e ru s > p litz e ria n a ‘P fitzer’ w P ró szk o w ie k. O pola. Fot. 45. J. sa b in a w R ogow ie. Fol. 46. J. sa b in a T am ariscifo lia’ (tam że).
-« « M »
arb o retu m
Fot. 47. Popukis canadensis ‘R obusta'. Fot. 48. P. xberolinensis ‘Berlin’ lub ‘P etrow skiana'(z lewej) i P. canadensis ‘S erotina’ — Park P aderew skiego w W arszaw ie, na w iosnę. Fot. 49. P. xberolinensis i P. n igra 'llalica' w jesieni. Fot. 50. P, s im o n ii ‘F a stig ia ta ’.
Fot. 51. S alix fra gilis ‘B ullata’ — W arsz aw a, Łazienki. Fol. 52. Ju g la n s a ilan titolia ‘C ordifoim is
v ’ :; "
..i"
í f ;
. X
s > # X X iffi
iP X X
;A
í' v?." / • "
'
'X
a
''
* .7 ;X X
.X iJ k S X 'X X íX A ■'A ?
"
■
b
V ; M,
■Sis
i-1' : ■' ■' ■'
|S ^ ^ > ^ ® íj!?íX X k A X;;S •' / ' . ’i r 5' Ą x P 7 ,■/• ■■• . .-:A \ ■ „..X " ■■ X p
J
"
f
'
ł>
•
-•
x
r
x
■'
■■':
a
v X X .
,;./y X
. , ■;
a Fa
-'
...;••!
a
Fot. 55. Juglans ailantifolia lub ‘Cordiform is1. Fot. 56. B elala péndula. Fot. 57. B. péndula ‘YoungO’
Fot. 58. B etula m a xim ow icziana . Fot. 59. B. alleghaniensis. Fot. 60. B. p a p yiife ra . Fot. 61. A tnus g lu tin o s a — Ogr. Bot. w W arszaw ie. Fot. 62. A. incana. Fot. 63. C a rp in u s b e lu lu s
l ir i V i i i y L , :
- « « iiii »
F o t. 6 4 . i 6 5 . C o r y lu s c o lu n ia -
G d a ñ s k - W r z e s z c z ¡ W ro c la w . F o t. 6 6 . F a g u s s y lv a tic a . F o t. 67. Q u e r c u s robur. F o t. 6 8 . Q . s ú b e r .
F o t. 7 2 , Ulmus glabra 'C a m p e rd o w n ii'. F o t. 7 3 . Morus alba 'P é n d u l a ’. F o t. 7 4 . Aristolochia macrophylla. F o t. 7 5 . Fallopia baldschuanica. F o t. 7 6 . M adura pomífera. F o t. 7 7 . Clematis 'N elly M o s e r'.
F o t. 7 8 . Berberís verruculosa. F o t. 7 9 . B. thunbergii. F o t. 8 0 . Magnolia stellata. F o t. 8 1 . Magnolia
xsoulangeana 'S p e c i o s a '. F o t. 8 2 . Magnolia xsoulangeana 'L e n n e t'. F o t. 8 3 . Liriodendron tulipifera.
^
Fot. 84. Philadelphus 'Falconer!'. Fot. 85. Ph. 'Bicolore'. Fot. 86. Hydrangea macrophylla — odmiana. Fot. 87. Hydrangea panicutata 'Grandillora'. Fot. 88. H. petiolaris. Fot. 89. Ribes sanguineum.
l-ot. 9 2 . S p i r a e a 'A rg u ta '. F o t. 9 3 . S . y . v a n h o u t l e i . F o l. 9 4 . P h y s o c a r p u s o p u l i f o l i u s . F o t. 9 5 . S o r b a r i a s o r b ifo lia .
F o t. 9 6 . P l a t a n u s x h i s p a n i c a 'A c erifo lia'.
F o t. 9 7 . P r u n u s s u b h i r t e l l a 'P e n d u la '. F o t. 9 8 . P r u n u s x e m i n e n s 'U m b r a c u lif e r a '. F o t. 9 9 . G l e d i t s i a tr ia c a n th o s .
"■
'nvr ' -IfS;
ill P W P ) ||i i T,rr
Fol. 103. Cotinus coggygria. Fot 104. A cer pensylvanicum. Fot. 105. Aesculus parvillora. Fot. 106. Fot. 100. Phellodendron amurense w W arszawie. Fot. 101. Ailanthus altissima. Fot. 102. Pachysandra terminalis i Aucuba japonica w parku w Hadze.
Vitis coignetiae.
F o t.
107.
Tilia píatyphylíos 'A u r e a '. F o t. 1 0 8 . T. 'E u c h lo ra '. F o t. 1 0 9 . T. tomentosa. F o t. 1 1 0 . T. tomentosa ‘V a r s a v ie n s is ’.
F o t. 111 ¡ 1 1 3 . Tamarix tetrandra. F o t.
1 1 2 i 1 1 4 . T. ramosissima. F o t. 1 1 5 . Actinidia koiomikta.
F o t. 1 1 6 . A. deliciosa.
41
íim
N
é
M I u » .,,
F o t. 1 1 7 i 1 1 8 . E l a e a g n u s c o m m u ta ta . F o i. 1 1 9 . H e d e r á h e lix z a c z y n a j^ c y k w itn ie n ie (w rz e s ie ñ l). F o t. 1 2 0 . R h o d o d e n d r o n lu te u m . F o t. 12 1 . P ie rís ja p ó n ic a . F o í. 1 2 2 . C a lla n a vu lg a ris.
Fot. 123. Syringa retiexa. Fot. 124. Fraxinus excelsior 'Pendula'. Fot. 125. Forsythia ‘Maluch'. Fot. 126 i 127. Bucldleja davidii. Fot. 128. Catalpa sp. na wiosnę.
r o l. 1 Z 'd . V U -i u n ' m i p 'iC c U 'jiv I. U i n K .'n i o s '.i m F o t. t ' t ‘. V.
^ÉJiih^àiLâ,....
h
l'$W îï..
l; o » .
ibO . V. o p u l t i s ' R o s e u m ' . F o l. 1 3 1 . V . C cirlüsH .
iUini.i. F o t 'i3 3 . /<<¡ I k w l z i e - r U tiv b ifh . F o t 1 3 4 . S a m b u c u s nigra.
.
iV M M á .
