Shreeve James -- Zagadka Neandertalczyka

JAMES SHREEVE

Zagadka Neandertalczyka

ROZDZIAŁ

l

UNOSZĄC GARTEL Inne zwierzęta mają cykle życiowe. Ludzie mają życiorysy. GRAHAM RICHARDS

Pierwszego neandertalczyka spotkałem w paryskiej kawiarni naprzeciw stacji metra Jussieu. Było mokre majowe popołudnie. Siedziałem na wyściełanej ławie tyłem do okna. Kawiarnia była zadymiona i niezbyt sympatyczna. Przy wejściu grupka uczniów tłoczyła się przy fliperze o nazwie GE-NESIS!; maszyna obwieszczała głośno każdy zdobyty punkt. W sali roiło się od ludzi - francuskich robotników, cudzoziemskich studentów, profesorów, yuppies, Arabów, Murzynów, a nawet japońskich turystów, których także zapędził tu deszcz. Właśnie podano kawę i odkryłem, że kiedy unosząc filiżankę do ust wykręcę łokieć w dół, mogę popijać gorący napój, nie dźgając pod żebra brodacza prowadzącego gorącą dyskusję. Przekrzykując odgłosy automatu do gier i gwar mnóstwa prywatnych rozmów toczonych w małym lokalu, francuski antropolog Jean-Jacques Hublin opowiadał mi o anatomicznej jednorodności ludzkości. Sam Hublin, oceniany z punktu widzenia anatomii, był krępy, dobrze umięśniony, z ciemnymi kędzierzawymi włosami, wydatnym podbródkiem i wargami oraz szeroko rozstawionymi brązowymi oczami, stale wpatrzonymi w osobę, do której się zwracał. To właśnie on przyniósł neandertalczyka. Kiedy weszliśmy do kafejki, położył na stole przedmiot zawinięty w miękką szmatkę i odtąd nie zwracał

nań uwagi. Jak zwykle, ostentacyjne ignorowanie obiektu sprawiło, że skupił na sobie moją ciekawość.  Może to pana zainteresuje - powiedział wreszcie, rozwija jąc szmatkę. Między filiżankami i strzępami opakowań cukru pojawiła się spora ludzka żuchwa. Tkwił w niej komplet pożół kłych, startych zębów. Poczułem, że cała klientela kawiarni uniosła brew (niepisana etykieta paryskich kawiarń pozwala się przyglądać współbiesiadnikom, ale bez okazywania zbyt niego zainteresowania obiektem ciekawości). Gwar zauważal nie przycichł. Twarze o obojętnym wyrazie zwróciły się w naszą stronę. Mój brodaty sąsiad przerwał w pół zdania, spojrzał na żuchwę, potem na Hublina, i podjął swoje wywody. Hublin de likatnie przysunął kość na środek stolika i odchylił się do tyłu.

 Co to jest? - spytałem.  Neandertalczyk ze stanowiska Zafarraya, na południu Hiszpanii - odparł. Podniósł żuchwę, obrócił w dłoniach i prze sunął palcem wskazującym wzdłuż dolnej krawędzi. - Mamy tylko tę żuchwę i kość udową innego osobnika z tego samego stanowiska. Ale, jak widać, żuchwa jest prawie kompletna. Nie jesteśmy pewni, ale niewykluczone, że ta kość ma zaledwie trzydzieści tysięcy lat. „Zaledwie trzydzieści tysięcy lat" może się wydać dziwnym określeniem czasu, ale w ustach paleoantropologa brzmi jak stwierdzenie, że zawodowy koszykarz ma tylko dwa metry wzrostu. Hominidy - członkowie ludzkiej gałęzi drzewa rodowego naczelnych - żyją na Ziemi co najmniej od czterech milionów lat. W zestawieniu z najwcześniejszymi przedstawicielami naszego rodu skamieniała kość na stoliku była kwilącym noworodkiem. Była zadziwiająco młoda nawet w porównaniu z innymi reprezentantami swego własnego gatunku. Sądzono, że neandertalczycy wymarli na dobre pięć tysięcy lat przed narodzinami posiadacza tej żuchwy, a ja przybyłem do Francji, aby dowiedzieć się, co właściwie się z nimi stało. Okaz ten stanowczo mnie zainteresował. Neandertalczycy są najszerzej znanymi, a zarazem najsłabiej poznanymi spośród naszych ludzkich praszczurów. Większość ludzi na dźwięk słowa „neandertalczyk" natychmiast przywołuje obraz topornego brutala, wlokącego za włosy partnerkę. Taki stereotyp ukształtował się niemal natychmiast po odkryciu pierwszego szkieletu w niemieckiej jaskini w połowie XIX wieku i odtąd powtarzano go tak często w komiksach, powieściach i filmach, że stał się częścią zbiorowej wyobraźni i potocznego słownictwa. - Gdybym nazwał cię neandertalczykiem, wiedziałbyś od razu, że to nie komplement - powiedział mi kiedyś antropolog David Frayer z Uniwersytetu stanu Kansas. Dla takich zawodowców, jak Frayer czy Hublin, których praca polega na odkrywaniu znaczeń ukrytych w kopalnych kościach, nazwa ta ma o wiele ściślejsze znaczenie. Bycie neandertalczykiem nie zależy od siły, rozmiarów czy wrodzonego poziomu inteligencji, lecz od posiadania określonego zestawu cech anatomicznych, przeważnie dotyczących czaszki. Na przykład, tak jak wszystkie żuchwy neandertalczyków, okaz leżący na stoliku nie miał guzowatego wyrostka na dolnej krawędzi, czyli wyniosłości bródkowej, znanej potocznie jako podbródek. Siekacze były mocne, ale bardzo zużyte, niemal do pieńków, obszary po zewnętrznych stronach żuchwy zaś powiększone, co wskazywało na ogromną siłę zgryzu. Hublin pokazał kilkumilimetrowy odstęp między ostatnimi zębami trzonowymi a pionowym wyrostkiem żuchwy udoskonalenie konstrukcyjne, dzięki któremu żucie przesunęło się dalej do przodu. Pod tym i kilkoma innymi względami żuchwa była typowo neandertalska; żaden wcześniejszy ani późniejszy przedstawiciel rodziny człowiekowatych nie miał takiego zestawu cech. Może go rozpoznać nawet taki laik, po krótkim przyuczeniu, jak ja; dawniej zapewne przypuszczałbym, że eminentia menta-fis 1 to raczej tytuł nadawany wielce uczonym kardynałom, a nie fachowa nazwa podbródka. Prawdziwe znaczenie pojęcia „neandertalczyk" nie da się jednak sprowadzić tylko do cech fizycznych, tak jak nie da się opisać miłosnego pożądania, wykrzykując wymiary obiektu uczuć. W minionych miesiącach neandertalczycy stali się moją obsesją. W odróżnieniu od Hu-

blina, któremu doświadczenie pozwalało spokojnie sączyć kawę, podczas gdy żuchwa człowieka sprzed trzydziestu tysięcy lat spoczywała w odległości ukąszenia opodal jego wolnej ręki, ja czułem się tak, jakbym miał upaść i złożyć hołd. Dwa lata wcześniej ukazał się numer „Newsweeka" z prowokującą okładką. Na tle cienistego lasu i falujących łanów zbóż pod jabłonią stało dwoje ludzi. Smukli, piękni, o ledwie zaznaczonych afrykańskich rysach, z miedziano połyskującą skórą i zdrową posturą wyglądali raczej na mieszkańców ekskluzywnego kurortu niż wiecznego raju. Nie sposób było jednak pomylić się co do ich tożsamości. Kobieta, skrywająca piersi pod rozpuszczonymi włosami, podawała partnerowi jabłko, zachęcając go uśmiechem. Ów wyciągnął do niej otwartą dłoń, by przyjąć dar, a jego usta rozchyliły

się w niewinnym uśmiechu. Między obojgiem wokół pnia drzewa owijał się gruby zielony wąż, błyskając żółtym okiem. Adam i Ewa wrócili na pierwsze strony gazet po długiej nieobecności. Na okładkę „Newsweeka" trafili za sprawą rzetelnej, poddającej się weryfikacji, zupełnie świeckiej nauki. Zespół biochemików z Berkeley w Kalifornii na podstawie badań DNA z mitochondriów - mikroskopijnych organelli komórkowych -doszedł do wniosku, że wszyscy ludzie mieszkający dziś na Ziemi mogą się wywodzić od jednej kobiety, która żyła w Afryce zaledwie przed 200 tysiącami lat. Wszystkie żywe konary i gałązki ludzkiego drzewa rodowego wyrosły z owej „mitochon-drialnej Ewy" i oplotły jak winorośl całą kulę ziemską, łącząc ludzkość więzami bliskiego pokrewieństwa. W kategoriach genetycznych nie ma większych różnic między nowogwinejskim góralem, południowoafrykańską Buszmenką z plemienia IKung a gospodynią domową ze wzgórz Marina County po drugiej stronie zatoki San Francisco. Choćby ludzie ci nie wiem jak różnili się wyglądem, ich geny po prostu nie miały czasu, by się zbytnio zróżnicować. „Hipoteza mitochondrialnej Ewy", jak zwykło sieją nazywać, była ważnym osiągnięciem w badaniach nad ewolucją człowieka. „Newsweek" podejmował jednak spore ryzyko, umieszczając ją na okładce. Ludzie rzadko tłoczą się do stoisk z prasą, UNOSZĄC GARTEL •

17

by przeczytać artykuły pełne takich sformułowań, jak „DNA mitochondrialny" czy „odległość genetyczna", nawet jeśli okrasi się okładkę aktami dwojga ludzi. W dodatku nie była to żadna sensacyjna nowość. Grupa z Berkeley ogłosiła swe wyniki na łamach „Naturę" dokładnie okrągły rok wcześniej. Kiedy zgłoszono ten temat, redaktor działu naukowego „Newsweeka" początkowo odrzucił go jako zbyt zleżały, jednak ostatecznie redaktor naczelny zdecydował się udostępnić łamy pisma tej tematyce. Instynkt go nie zawiódł. Tego samego roku obserwowaliśmy z napięciem ujawnienie afery Iran-Contras i korozję Żelaznej Kurtyny. Epidemia AIDS dosięgła populacji heteroseksualnej, najgorętsze lato w dziejach meteorologii uczyniło efekt szklarniowy zmorą całego świata. Wszystkie te wstrząsy znalazły się na okładkach „Newsweeka". Kilka dalszych dotyczyło amerykańskiej kampanii prezydenckiej. A jednak najlepiej sprzedającą się historią z okładki okazała się ta najodleglejsza od bieżących zdarzeń: o tym, skąd w ogóle wzięła się ludzkość. Wydało mi się, że hipoteza Ewy jest zbyt piękna, żeby mogła być prawdziwa. Jeśli rodowód wszystkich żyjących dziś ludzi da się wyprowadzić od pojedynczego przodka sprzed zaledwie 200 tysięcy lat, cała ludzkość okazuje się jedną wielką rodziną, wbrew wszelkim różnicom kulturowym i rasowym. Tak więc owego majowego popołudnia paryska kafejka mogła gościć klientelę z trzech czy czterech kontynentów, a zarazem być sceną jakby zaimprowizowanego zjazdu rodzinnego. Gdyby wśród Afrykanów, Azjatów i rozmaitych Europejczyków kryjących się przed ulewą znalazły się jeszcze miejsca przy stoliku dla kilku australijskich Aborygenów i stołki przy barze dla paru Indian amerykańskich, nadal byłaby to wciąż tylko nieco większa impreza rodzinna. Gdyby udało nam się wskrzesić kultury wyniszczone przez zbyt gorliwych europejskich kolonizatorów, na fliperze mogłaby grać mieszkanka Andamanów, której szczęście przynosiłaby przywiązana do barku czaszka zmarłego męża, aztecki kapłan wyglądający przez drzwi w deszczowy paryski krajobraz, czy może Patagończyk Ona z Ziemi Ognistej przypatrujący się spod wydatnych wałów

nadoczodołowych trójce uczennic żegnających się pocałunkami w policzki. Jedna wielka rodzina. Ewa była jednak również zwiastunem mroczniejszej nowiny. Wyniki zespołu z Berkeley wskazywały, że od 100 do 50 tysięcy lat temu ludzie zaczęli się rozprzestrzeniać po Europie i Azji, a w końcu zasiedlili obie Ameryki. Ludzie ci, i tylko oni, stali się przodkami wszystkich następnych pokoleń ludzkości. Przybywszy do Europy, zastali jednak tysiące, a może miliony innych istot ludzkich, mieszkających tu od dawna. Najbardziej znani spośród tych pierwotnych Europejczyków są neandertalczycy. Jeśli geny wszystkich współczesnych ludzi wywodzą się z jednej afrykańskiej populacji, to co się stało z owymi nieafry-kańskimi genami? Odpowiedź Ewy była okrutnie jednoznaczna. Neandertalczycy

- w tym populacja z Zafarraya reprezentowana przez leżącą na blacie żuchwę - zostali wyparci, pokonani we współzawodnictwie albo w inny sposób doprowadzeni do zagłady przez nowych przybyszów z południa. Doszło do całkowitego zastąpienia genetycznego. Z hipotezy Ewy zdecydowanie wynika, że nie dochodziło do krzyżowania się obu grup ludzkich - miejscowej i napływowej, a w każdym razie nie zaowocowało to wydaniem na świat płodnego potomstwa. Jednym ruchem starto z tablicy wszystkie geny oprócz tych przyniesionych z Afryki, przekreślając miliony lat rozwoju człowieka. Jeśli spojrzeć pod tym kątem na hipotezę Ewy, okaże się, że nad przesłaniem o jedności ludzkości ciąży świadectwo jej nieodłącznej brutalności - „naukowy wariant opowieści o Kainie", jak ujął to pewien krytyk. W losie neandertalczyków - będących tu odpowiednikami Abla - fascynuje mnie to, że paradoksalnie - tak dobrze się zapowiadali. Pojawili się w Europie ponad 120 tysięcy lat temu, radzili sobie świetnie mimo coraz silniejszych mrozów nadchodzącego zlodowacenia i już 70 tysięcy lat temu rozprzestrzenili się na znacznych połaciach Europy i zachodniej Azji. Wyglądem nie odbiegali zbytnio od stereotypowego wyobrażenia muskularnego osiłka. Zdrowy grubokościsty neandertalczyk o beczkowatej klatce piersiowej mógłby przerzucić nad głową zawodowego futbolistę NFL do bramki. Jednakże wbrew zakorzenionej złej reputacji - mózgi neandertalczyków specjalnie się nie różniły od mózgów ludzi współczesnych, z wyjątkiem tego, że były przeciętnie nieco większe. Po myślach ożywiających te mózgi nie pozostał żaden ślad, więc nie wiemy, na ile były podobne do naszych. Duży mózg jest jednak kosztownym wyposażeniem przystosowawczym. Ewolucja nie doprowadziłaby do jego rozwoju, gdyby nie był używany. Połączenie potężnej siły fizycznej z inteligencją wydawało się predestynować neandertalczyków do pokonania wszelkich przeszkód, jakie środowisko mogło postawić na ich drodze. Byli pewniakami. I oto nieoczekiwanie przegrali. Właśnie wtedy, gdy osiągnęli najwyższy poziom rozwoju, zniknęli z powierzchni Ziemi. Ich zniknięcie podejrzanie zbiega się w czasie z przybyciem do Europy nowych ludzi: wyższych, smukłej szych, o bardziej współczesnym wyglądzie. Pozostały po nich tylko szczątki kultury materialnej: łupane i gładzone narzędzia, kościane paciorki 1 wisiorki, którymi ozdabiali swe ciała, oraz pełne zmysłowej ekspresji, miękkie linie figurek zwierząt, wskazujące na poja wienie się nie tylko nowego ludu, ale wręcz nowej formy świa domości. Zderzenie obu populacji ludzkich - naszej i przegranych par-weniuszy, skazanych na zagładę gospodarzy kontynentu - jest epizodem tak potężnym i fascynującym, że może się równać ze wszystkim, co się wydarzyło później. Jeśli macie wątpliwości, sprawdźcie dane o sprzedaży Klanu Niedźwiedzia Jaskiniowego albo którejkolwiek z następnych powieści Jean Auel. Spotkanie pierwszych ludzi współczesnych2 z ostatnimi neandertalczykami odbiło się echem sięgającym znacznie dalej niż zdarzenia z okresu paleolitu, toteż powieściopisarze dostrzegli tkwiący w nim potencjał. Było to w końcu spotkanie między nami a innymi istotami rozumnymi. W paleofantastyce neandertalczycy odgrywają w przeszłości podobną rolę jak kosmici w fantastyce zwróconej w przyszłość: ich inność wyznacza naszą tożsamość,

ukazuje wyraźniej nasze własne ograniczenia i błędy niż cechy obcych. Ludzie współcześni przybywają i zwyciężają, zwykle przemocą. Bohater Spadkobierców Williama Goldinga, neandertalczyk Lok, usiłuje zrozumieć, co się dzieje, gdy jego pobratymcy są systematycznie eksterminowani przez najeźdźców; ich zabójcza moc tak fascynuje Loka, że trudno mu nawet zdobyć się na żal po utraconych towarzyszach. W powieściach Jean Auel należąca do naszej rasy Ayla szybko przewyższa neandertalczyków, którzy ją przygarnęli i odchowali - ich umysły są przepełnione tradycją plemienną, nie pozostawiającą miejsca na przyswojenie jej nowatorskiego sposobu myślenia. Dramatyzm tych powieści zasadza się jednak nie na triumfie rasy zwycięzców, lecz na klęsce alternatywnej ludzkości. Połówka żuchwy, spoczywająca przede mną na stoliku, nie była sama w sobie choćby w połowie tak

wymowna, jak zadziwienie Loka, ani tak seksowna, jak poczynania Ayli, ale i ona miała coś do powiedzenia. Hublin oznajmił, że żuchwa z Zafar-raya ma, być może, zaledwie 30 tysięcy lat. Kilka miesięcy wcześniej amerykański archeolog James Bischoff i jego koledzy ogłosili nowe datowania niektórych hiszpańskich stanowisk jaskiniowych. Stosując nową metodę do badania znalezionych tam artefaktów typowych dla człowieka współczesnego, uzyskali zaskakujący wiek 40 tysięcy lat. Dotąd sądzono, że ludzie współcześni pojawili się w Europie 6 tysięcy lat później. Jeśli zarówno datowania Bischoffa, jak i Hublina były poprawne, znaczyłoby to, że na hiszpańskiej ziemi przez 10 tysięcy lat żyli obok siebie ludzie współcześni i neandertalczycy. Nie pasowało mi to.  Sprzed trzydziestu tysięcy lat? - spytałem Hublina. - Czyż to nie najmłodsza znana żuchwa neandertalczyka?  Jeśli nie mylimy się w datowaniu, to tak - odparł - ale mamy na razie tylko wstępne dane. Czeka nas jeszcze wiele pracy, zanim będziemy mogli określić wiek tej żuchwy z dużą pewnością.  Ale Bischoff twierdzi, że w Hiszpanii już dziesięć tysięcy lat wcześniej żyli ludzie współcześni - upierałem się. - Mogę sobie wyobrazić, że populacja dysponująca przewagą techniczna wkracza na pewien obszar i szybko go opanowuje kosztem mniej zaawansowanych tubylców. Ale nawet w kategoriach ewolucyjnych trudno uznać dziesięć tysięcy lat za „szybko". Jak długo mogli żyć obok siebie ludzie z dwóch różnych grup bez oddziaływania kulturowego ani wymiany genów? Hublin wzruszył ramionami w typowo francuski sposób, mogący oznaczać równie dobrze „Odpowiedź jest chyba oczywista", co „Skąd mam wiedzieć?". - Nie zapominaj - powiedział - że stanowiska ludzi współczesnych, o których mówi Bischoff, znajdują się na północy. Ten obszar mogli spenetrować ludzie wkraczający do Europy wzdłuż brzegów Morza Śródziemnego. Ale na południu nie było takiej penetracji. Południowa Hiszpania to ślepy zaułek, odcięty od świata. Hublin naszkicował własną wizję losu neandertalczyków. Zgodnie z jego scenariuszem dawniejszych mieszkańców Europy, których wielowiekowa izolacja wpędziła w wąską specjalizację trybu życia, „wykończyła" nagła zmiana klimatu i nieoczekiwana konkurencja. Dalszy ciąg przypominał to, co słyszałem od innych ekspertów: niegdyś wszędobylscy neandertalczycy byli spychani do kurczących się enklaw, które z czasem zupełnie wygasły jak okruch żaru w porzuconym ognisku. Historia ta brzmiała sensownie, ale jej zasadność zależała od prawdziwości datowań. Kiedy mówił, pospiesznie notowałem z pochyloną głową. Gdy się w końcu rozejrzałem, ze zdziwieniem zauważyłem, że nie jestem jedynym słuchaczem. Żuchwa najwyraźniej przełamała niewidoczne bariery, dzielące kawiarniane stoliki. Zamiast enklaw prywatności pojawił się krąg wspólnego zainteresowania, rozrastający się wokół skamieniałości: ludzie siedzieli lekko pochyleni, by móc widzieć okaz i słuchać Hublina. Zażarta dyskusja brodacza i jego kompana rwała się coraz bardziej, przerywana okresami ostentacyjnego wpatrywania się w kopalną żuchwę. Nawet les mecs3 skupieni wokół flipera popatrywali w naszą stronę, czekając na swoją kolejkę.

Zanim Hublin schował kość do kieszeni, spojrzałem na nią raz jeszcze. Kiedyś była połączona zawiasowo z górną szczęką, umocowana pasmami mięśni i opleciona koronką ożywiających ją naczyń krwionośnych i nerwów. Wgryzała się głęboko w jeszcze ciepłe mięso i wciągała w płuca hausty mroźnego powietrza, kiedy neandertalczyk z Zafarraya ścigał zdobycz albo uciekał przerażony. Chociaż teraz spoczywała milcząco pośród kawiarnianej paplaniny, niegdyś sama mogła artykułować słowa, spierać się ze współtowarzyszami, snuć wspomnienia i formułować plany na przyszłość. Ale okazało się, że przyszłości nie było. Wbrew logice, ni stąd, ni zowąd pojawił się jakiś inny człowiek i ukradł neandertalczykom przyszłość. Jak do tego doszło - oto najdawniejsze pytanie w dziejach badań nad ewolucją człowieka. Ostatnio tradycyjne odpowiedzi, towarzyszące mi od czasów szkolnych, zostały zmiecione przez lawinę nowych odkryć i nieodwołalnie odrzucone w całości. Neandertalczyków i ich

europejskich najeźdźców oplotła pajęczyna tajemnic, która rozpostarła się poza Europę i spowiła cały glob. Co to znaczy „człowiek współczesny"? Skąd się wziął? Nasza pełna nazwa naukowa to Homo sapiens sapiens, rodzaj taksonomicznego powtórzenia, znaczącego dosłownie „człowiek dwakroć rozumny". Owa redundancja podkreśla naszą turbodoładowaną inteligencję, różniącą nas nie tylko od reszty zwierząt na Ziemi, lecz także od innych członków rodziny człowiekowatych, którzy nas poprzedzili. Nazewniczo neandertalczyk jest tylko w połowie tak rozumny, gdyż ma tylko jedno sapiens w swej etykietce: Homo sapiens neanderthalensis. Nazwy wcześniejszych przedstawicieli rodzaju Homo, na przykład Homo erectus czy Homo habilis, nic nie mówią o ich rozumności, choć przewyższali inteligencją wszystkie ówczesne istoty. Dumny tytuł wydaje się uzasadniony, choć nieco ironiczny. To w końcu nasz gatunek wprowadził na planetę miotacz oszczepów oraz łuk i strzały, a także nóż sprężynowy i inteligentne bomby; Platona i Poi Pota, Mojżesza i Machiavellego. Po drodze wynaleźliśmy też: igłę, guzik, paciorki, harpun, sieci rybackie, uprawy wyhodowanych roślin, sztuki plastyczne, muzykę, gramatykę, około pięciu tysięcy języków, przenośnię, status społeczny, pomoc społeczną, religię i wojny religijne, prawa obywatelskie i wojny domowe, ironię, sport, żarty, praworządność, giełdę, gospodarkę wypaleniskową, parki narodowe, dumę narodową, filozofię polityczną, rafinację ropy naftowej, samochód, korki uliczne, telefony komórkowe, bary szybkiej obsługi, powolne tortury, mikroprocesory, masowe rzezie, dziury ozonowe, wkładki domaciczne, płaszcz dwutlenku węgla, własność prywatną i public relations, by wymienić tylko niektóre po dwakroć rozumne osiągnięcia. Dwadzieścia tysięcy lat temu ludzie współcześni rzeźbili z mamuciej kości słoniowej figurki Wenus; dziś siedzimy na kanapie i oglądamy planetę Wenus przesuwającą się na ekranie telewizora. Chociaż zasługujemy na to, by nazywać nas Homo sapiens sapiens, nazwa taksonomiczna jest zbyt sucha i przydługa. Do niedawna uczeni powszechnie używali bardziej swojskiego, po-ręczniejszego synonimu: kromaniończyk. Nazwa ta pochodzi od schroniska skalnego Cro-Magnon na południu Francji, gdzie w 1868 roku odkryto kilka kopalnych szkieletów, nie różniących się od współczesnych. Zapewne staje wam przed oczyma wyobrażenie kromaniończyka; widzieliście jego podobiznę wieńczącą szereg chronologiczny przodków człowieka w jakimś kolorowym czasopiśmie lub muzeum. Kromaniończyk, odziany w futro i paciorki, dzierżący w ręku starannie wykonaną włócznię, spieszy dziarsko ku prawej krawędzi strony, jakby chciał czym prędzej pozostawić za sobą stłoczoną za jego plecami procesję przygarbionych i włochatych prymitywnych osobników, tworzących kolejkę przodków. Po piętach depcze mu neandertalczyk (dopiero niedawno twórcy tego typu ilustracji dostrzegli, że do podtrzymania rozwoju potrzebne były obie płci). Neandertalczyk, z wysuniętymi łukami brwiowymi i cofniętym podbródkiem, ma wielką głowę, ale dość tępe wejrzenie, jakby mgliście się zastanawiał, jak też potoczy się jego ewolucja. Kromaniończyk tymczasem stoi prosto, smukły, ja-snoskóry i prawie bezwłosy w porównaniu z przodkami, jeśli nie liczyć dobrze utrzymanej brody. Podbródek ma śmiało uniesiony, a z oczu osadzonych pod krzaczastymi, poziomymi brwiami bije szczerość i inteligencja.

Kromaniończyk z takich zestawień zawsze wydawał mi się dość nudnym typem. Wszystkie te skóry, zadbane stopy, te atrybuty władzy nadawały mu wygląd ważniaka. Oto hominid, który przybył. Ktoś kiedyś powiedział (a inni często powtarzali), że gdyby współczesnego kromaniończykowi neandertalczyka ogolić i ubrać, mógłby jeździć metrem w godzinach szczytu, nie zwracając na siebie uwagi. Gdyby rzeczywiście tak się stało, to wyłącznie dlatego, że pasażerowie komunikacji miejskiej bardzo się starają, żeby nie zauważyć kogokolwiek wokół siebie. Natomiast w przypadku kromaniończyka nie ma żadnych wątpliwości: niechby tylko zdjął skóry zwierząt i włożył garnitur od Pierre'a Cardina, a nie wywołałby żadnych komentarzy w metrze, chociaż zapewne wygodniej czułby się w taksówce. Stojąc na samym szczycie skali rosnącego doskonalenia, jest przez swą ogładę ciut zbyt swojski. Można podziwiać jego włócznię, jego spokojne wejrzenie i godny sposób bycia, ale

nieuchronnie wzrok zboczy na lewo, przyciągany przez tajemnicze półmałpy i półludzi zwiastujących jego nadejście. Część problemu z kromaniończykami wynika z ich małej tajemniczości. Spośród wszystkich zdarzeń i przekształceń w an-tropogenezie pochodzenie człowieka współczesnego było - do niedawna najłatwiejsze do wyjaśnienia. Mniej więcej przed 35 tysiącami lat oznaki nowej, prężnej kultury znaczą w Europie początek okresu znanego jako górny paleolit.4 Do śladów tej kultury należą bogate zestawy narzędzi wykonanych z kamienia, a także z kości i poroży. Co ważniejsze, wytwórcy tych narzędzi odkryli symboliczny wymiar egzystencji, o czym wymownie świadczą jaskinie obficie dekorowane malowidłami, rzeźbione figurki zwierząt, paciorki i wisiorki służące do ozdabiania ciała. Neandertalczycy zamieszkujący Europę od dziesiątków tysięcy lat nigdy nie zdobyli się na coś porównywalnie skomplikowanego. Z tą eksplozją kulturalną zbiega się w czasie pojawienie się anatomicznych wyróżników człowieka współczesnego: wydatnego podbródka, wysokiego, stromego czoła bez wyraźnych wałów nadoczodołowych, wysoko sklepionej puszki mózgowej oraz smuklejszego, lżejszego szkieletu, by nie wspominać o innych zauważalnych dla specjalistów szczegółach. Szkielety z jaskini Cro-Magnon, pochodzące zapewne sprzed 32-30 tysięcy lat, stanowiły doskonałe świadectwo wspólnych narodzin nowej kultury i anatomii. Szkielety pięciu osobników, w tym małego dziecka, wszystkie zdradzające typowe dla człowieka współczesnego cechy anatomiczne, odkryto we wspólnej mogile. Towarzyszyły im setki przedziurawionych muszli morskich małży i zębów zwierząt najwyraźniej pozostałości naszyjników, bransolet i innych ozdób. Prawie jednoczesne pojawienie się nowoczesnej kultury i nowoczesnej anatomii dostarczało gotowego wyjaśnienia ostatniego etapu w odysei ludzkości. Skoro zdarzyły się w tym samym czasie, rozumowano, najwidoczniej jedno spowodowało drugie. Miało to wyraźny darwinowski sens. Zamiast brutalnej siły przetrwanie zaczęła ułatwiać doskonalsza technika, dzięki czemu zmniejszyło się zapotrzebowanie na masywną posturę i potężny aparat szczękowy neandertalczyków. Voila\ Oto mamy bystrzejszego, smuklejszego kromaniończyka. To, że pierwszy naprawdę nowoczesny człowiek był Europejczykiem, wprowadzało do scenariusza dodatkowy wątek: człowiek współczesny powstał właśnie w tej części świata, gdzie kultura zdaniem Europejczyków - osiągnęła potem swój zenit. Prehistoria była zapowiedzią historii. Do rozstrzygnięcia pozostało tylko to, czy kromaniończycy wkroczyli na kontynent skądinąd, czy wyewoluowali z miejscowych neandertalczyków. W ciągu ostatnich kilku lat nowe skamieniałości, nowe metody i nowe podejście do zagadnienia zupełnie obaliły tę wygodną hipotezę. Najsilniejsze ciosy padły z Afryki i Bliskiego Wschodu, gdzie Homo sapiens sapiens o nowoczesnej budowie anatomicznej pojawił się już co najmniej 100 tysięcy lat temu. Zgodnie z hipotezą afrykańskiego rodowodu człowieka, znaną pod hasłem „Out of Africa"5, owi najwcześniejsi ludzie współ-

cześni rozeszli się po świecie, zajmując terytoria zasiedlone przez pozostałe hominidy. Nie ma jednak - przynajmniej na razie - żadnych dowodów na to, że ci superprzebojowi, nowocześni anatomicznie ludzie wytwarzali skomplikowane narzędzia, malowali jaskinie albo robili inne „nowoczesne rzeczy". Nie można już więc wyjaśniać anatomii nowoczesnym zespołem zachowań, gdyż wszystkie przesłanki świadczą o tym, że nowa kultura miała się pojawić dopiero za 60 tysięcy lat. Nagle narodziny nowej anatomii i nowej kultury przestały się ze sobą zbiegać w czasie. Równie dobrze można by tłumaczyć powstawanie wiatru, odwołując się do żaglówek. Jedną z konsekwencji tego braku synchronizacji jest niemożność stosowania nazwy „kromaniończyk" w znaczeniu „wczesny człowiek współczesny". Kromaniończycy okazali się tylko jednym z późniejszych przejawów fenomenu rozprzestrzenionego znacznie szerzej. W tej książce będę więc używał tego określenia tylko w odniesieniu do najdawniejszych współczesnych anatomicznie Europejczyków. Gdzie indziej pozostanę przy niezbyt zręcznym terminie „człowiek współczesny" na określenie najbardziej zadziwiającej istoty, jaka pojawiła się dotąd na naszej planecie. Rozszczepienie chronologii ma jednak znacznie poważniejsze skutki niż tylko nazewnicze. Zamiast eleganckiego wyjaśnienia naszych początków mamy teraz dwie, równie trudne zagadki. Dlaczego budowa ludzkiego

ciała stała się nowoczesna, jeśli nie wpłynęła na to zmiana zachowań naszych przodków? I dlaczego dopiero co najmniej po 50 tysiącach lat te nowocześnie zbudowane ciała zaczęły się zachowywać „po ludzku"? Jaka to dwuręka moc sprawcza powołała nas do istnienia? W starych dobrych czasach, zanim narodził się człowiek współczesny nazwiskiem Karol Darwin, można było usłyszeć mnóstwo odpowiedzi na to pytanie. W Księdze Rodzaju. Bóg lepi mężczyznę z gliny i stwarza kobietę z męskiego żebra; oboje zjadają zakazany owoc i oto ludzkość rusza w przyszłość. A to tylko jedna z wielu opowieści o stworzeniu. Tysiące lat przed napisaniem Biblii inni Adamowie i inne Ewy odnajdywali się nawzajem w legendach ludów rozproszonych od Bliskiego Wschodu po wyspy południowego Pacyfiku. Gdzie nie spojrzeć, nasi prarodzice albo powstają z płynnego ognia, albo zostają wyciosani z topniejących bloków lodu, albo wyskakują z brzucha, głowy, nogi lub spod pachy jakiegoś uśpionego bóstwa. Eskimoska legenda głosi, że pierwszy człowiek wydostał się ze strąka grochu. Okrutni brazylijscy Indianie Yanomamó wierzą w mit, zgodnie z którym ich przodkowie powstali z kropel krwi uronionej przez rannego boga przelatującego nad Amazonią. Majowie Quiche z Gwatemali mieli boga zwanego Twórcą, który najpierw usiłował zrobić człowieka z błota, a potem z drewna. Kiedy te próby się nie powiodły, zdołał ugnieść ludzi z żółtej i białej kukurydzy z dodatkiem wody, żeby ich rozpulchnić. Gdybyś żył w Chinach około 600 roku p.n.e, przyjąłbyś na wiarę, że zaczęliśmy swą egzystencję jako pchły na skórze Wielkiego Stwórcy, Phan Ku. W porównaniu z innymi religiami świata tradycja judeo-chrześcijańska wytycza szczególnie ostrą granicę między tym, co ludzkie, a tym, co zwierzęce. Wiele religii przypisuje posiadanie duszy zwierzętom, ptakom, a nawet źdźbłom trawy. W Biblii jednak tylko istoty ludzkie mają dusze i mogą być zbawione. Dla lwa, tulipana czy wirusa HIV nie istnieje problem grzechu pierworodnego. Oczywiście, ewolucja nie zważa na takie rozróżnienia. W poprzednim stuleciu Darwin przedstawił teorię mogącą wyjaśnić, w jaki sposób ludzkość powstała z prymitywniej szych przodków, podobnie jak wszelkie pozostałe gatunki. W naszym stuleciu jego pogląd został potwierdzony przez bogate żniwo skamieniałości znalezionych na afrykańskich sawannach i gdzie indziej. Aż do niedawna dało się jednak godzić pełną akceptację ewolucji z wyraźnym rozdziałem między zwierzętami a ludźmi. Nie trzeba było ręki Stwórcy do ulepienia człowieka ze zwierzęcej gliny. Potrzeba było tylko czasu. Mnóstwa czasu. Muszę się przyznać, że przepadam za tablicami chronologicznymi antropogenezy. Na lewym skraju - najdalej od szpa-nerskiego kromaniończyka - szereg chronologiczny zaczyna się od niskiego, idącego na ugiętych kolanach małpiopodobnego stworzenia z wydatnymi szczękami. Na razie nazywamy tego

pierwszego dobrze znanego przedstawiciela rodu ludzkiego Au-stralopithecus afarensis; jest to gatunek reprezentowany przez słynny szkielet Lucy. (Jesienią 1994 roku naukowcy pracujący w Etiopii donieśli o znalezieniu skamieniałych szczątków jeszcze starszego hominida, żyjącego w czasie bardzo bliskim domniemanego momentu rozdzielenia się linii rozwojowych człowieka i małp człekokształtnych).6 Na prawo od A. afarensis garstka włochatych form pośrednich kroczy nieporadnie ku nieuchronnej przyszłości: każdy osobnik trochę postawniejszy i z nieco większym mózgiem od pozostawionego z tyłu. Po drodze dokonuje się fascynująca przemiana. Widać, jak ludzkość rozwija się niczym kwiat, a każdy z przodków kryje w sobie dojrzałą zapowiedź następcy. W ten sposób pojedynczy gwałtowny epizod opowiedziany w mitach o stworzeniu został rozciągnięty na miliony lat. Ostateczny wynik jest jednak taki sam. Ewolucyjna procesja stała się postdarwinowską, unaukowioną wersją linii rozgraniczającej ludzkie życie od egzystencji zwierząt. Prawdziwe zwierzę kryje się za lewym skrajem diagramu - przed A. afarensis i jeszcze prymitywniejszym hominidem, odkrytym ostatnio w Etiopii. Dzisiejszy człowiek - taki jak ty - stoi poza prawą krawędzią schematu, domyślny następca kromaniończyka. Chociaż rysunek ukazuje, jak rozwinęliśmy się z niższych stworzeń, oddziela nas od zwierzęcych początków komfortowym dystansem co najmniej czterech milionów lat. Umysł ludzki po prostu nie potrafi sobie wyobrazić takiej otchłani czasu. Można podzielić ją na odcinki i ozdobić każdy z nich inną podobizną włochatego

małpoluda, ale choćby nie wiem jak szatkować ten okres, cztery miliony lat wystarczą z nawiązką, by ocalić w nas poczucie odrębności ludzkiego losu i uspokoić kryjącego się w każdym z nas utajonego kreacjonistę. Chociaż przepadam za oglądaniem takich schematów rozwojowych, zastanawiam się, czy mówią prawdę. Zacznijmy od początku. Od lat pięćdziesiątych, kiedy Louis i Mary Leakey-owie zaczęli wydobywać szczątki hominidów z tanzańskiego wąwozu Olduvai, najmodniejszym zagadnieniem dotyczącym ewolucji człowieka stało się ustalenie odległego w czasie momentu, w którym ludzka linia rodowa oddzieliła się od małpiej. Niewielu naukowców używa jeszcze pojęcia „brakujące ogniwo", ale gdyby podrążyć głębiej w duszy współczesnego łowcy skamieniałości, okazałoby się, że to właśnie nadzieja odkrycia czegoś takiego motywuje ich do tego trudu, podnieca sympatyków i otwiera trzos sponsorów. Prowadzone w odległych zakątkach świata, nieraz pośród niebezpieczeństw, poszukiwania łączą ekscytację polowaniem na skarby z poczuciem uczestnictwa w słusznej pogoni za mitycznym ideałem. Oto jak na przykład kończy swą znaną relację z odkrycia Lucy Donald Johanson, oczekujący powrotu do bogatych w skamieniałości odsłonięć, gdzie znalazł jej szkielet: „To, co tam znajdujemy, może wstrząsnąć wszystkim - pisze - bo nauka nie wiedziała, i do dziś nie wie, jak i kiedy doszło do decydującej przemiany małpy człekokształtnej w hominida. To największe z wyzwań, jakie stoją jeszcze przed paleoantropologią". Słowem kluczowym jest tu „decydująca". Australopithecus afarensis to niewątpliwie ważna postać w naszej ewolucji. Zespół Johansona odkrył zadziwiającą obfitość szczątków kostnych tego gatunku w połowie lat siedemdziesiątych, a jeszcze więcej w obecnym dziesięcioleciu, w odciętym od świata trójkącie rejonu Afar. Niedawno odkryta czaszka A. afarensis jest datowana mniej więcej na 3 miliony lat. Przypomina ona inną czaszkę, odkrytą wcześniej w Etiopii, liczącą sobie zapewne 3,9 miliona lat, a pozostałe okazy sytuują się pomiędzy tymi wartościami. Tak więc ów gatunek ma zasięg czasowy około miliona lat, podczas którego nie uległ znaczniejszym przekształceniom. A. afarensis różni się od małp człekokształtnych wieloma cechami, lecz w oczy rzuca się jedna właściwość - dwunożny chód. Dowodzi tego nie tylko niewątpliwie przystosowany do postawy wyprostowanej szkielet Lucy oraz pewne pozaczaszko-we szczątki jej pobratymców, lecz także niesamowite, liczące sobie 4 miliony lat ślady stóp, zachowane w popiele wulkanicznym w Laetoli, gdzie pod koniec lat siedemdziesiątych odkrył

je zespół Mary Leakey. Dwunożność i wyprostowana postawa od czasów Darwlna uchodziły za główny wyznacznik człowieczeństwa, jedną z niewielu cech nie tylko określających nasz swoisty kierunek ewolucyjny, ale także mogących go wyjaśnić. Przez lata tłumaczono nam, że hominidy stanęły na tylnych kończynach, bo używały narzędzi i potrzebowały do tego wolnych rąk, albo że były myśliwymi i rozglądały się ponad wysoką trawą sawanny, albo prowadziły rodzinny tryb życia i potrzebowały rąk do przynoszenia żywności żonie i dzieciom. Każde z tych wyjaśnień dwunożności odwołuje się do jakiegoś uogólnienia szczególnie ludzkiego zwyczaju, który miał podlegać dalszemu doskonaleniu na wyższych gałęziach drzewa rodowego. Nic dziwnego, że przemianę tę nazwano „decydującą". Od razu bowiem przesądziła ona o wielu sprawach. Lucy bez wątpienia należała do gatunku hominidów poruszającego się w pozycji dwunożnej. Czy jednak cokolwiek w budowie lub trybie życia A. ąfarensis nieuchronnie wiedzie go ku ludziom współczesnym? Mózg Lucy był tylko nieznacznie większy od szympansiego. Jej gatunek nie wytwarzał narzędzi kamiennych - podobnie zresztą jak inne hominidy -jeszcze co najmniej przez pół miliona lat. Mając niewiele ponad metr wzrostu, nieznacznie tylko górowała nad sawannowymi trawami, kiedy odrywała ręce od ziemi. Wstępne doniesienia wskazują, że odkryty niedawno jeszcze prymitywniej szy przodek Lucy, starszy od niej o 800 tysięcy lat, już chodził na dwóch nogach, chociaż dopiero czekało go wyjście z lasu na otwartą sawannę. Nie ma żadnych dowodów na to, że A. ąfarensis czy nowo odkryty hominid7 polował na dużą zwierzynę ani że dzielił się żywnością z członkami rodziny nuklearnej.8 Choć chód Lucy był niewątpliwie dwunożny, niektórzy antropolodzy - na przykład Randall Susman z uniwersytetu

stanowego w Stony Brook - wskazywali, że cechy budowy kończyn A. ąfarensis sugerują, iż gatunek ten spędzał wiele czasu na drzewach, jak małpy. Inni naukowcy to kwestionują. Tak czy owak, australopiteki pozostawały dwunożne i wyprostowane przez ponad milion lat, nie zdradzając zarazem najmniejszej skłonności do zyskiwania na inteligencji, zręczności czy człowieczeństwie. Sama dwunożność nie znamionuje i nie znamionowała inteligencji. Beznogi delfin i czworonożny słoń są stanowczo inteligentniejsze od dwunożnych skoczków pustynnych czy wróbli. Niewątpliwie dwunożność Lucy jest świadectwem jakiejś przemiany, ale niekoniecznie „decydującej". Było to raczej przesunięcie środka ciężkości niż przebudzenie ludzkiego ducha. Płynąca stąd nauka brzmi wręcz wywrotowo: nasi przodkowie pozostawali po prostu zwierzętami - dwunożnymi szympansami - jeszcze długo po oddzieleniu się naszego rodu od pozostałych małp człekokształtnych. Owo stwierdzenie tym bardziej odnosi się do wcześniejszego „brakującego ogniwa" z samych rozstajów dróg, prowadzących do ludzi i szympansów. Gdyby nie to, że wiemy, jak potoczyła się dalej ewolucja, samo takie rozwidlenie drzewa rodowego nie mogłoby zapowiadać, inicjować mechanizmu powstawania, ani nawet wskazywać drogi ku istocie ludzkiej. W nowych wersjach ludzkiego drzewa rodowego gałąź rodowa A. ąfarensis rozwidla się wyżej, mniej więcej dwa i pół miliona lat temu. Jedno odgałęzienie prowadzi do Homo, drugie gdzieś w bok. Owa boczna gałąź zrodziła fascynujące owoce, ale trzymajmy się na razie głównego pnia. Pierwszym gatunkiem zasługującym na włączenie do naszego rodzaju jest tam Homo habilis (czasem między nim a A. ąfarensis tkwi jeszcze jeden gatunek australopiteka). Łatwo rozpoznać tego hominida w szeregu ewolucyjnym - zwykle pierwszy dzierży w ręku narzędzie kamienne. Nazwą, oznaczającą „człowiek zręczny", jego odkrywca Louis Leakey chciał uhonorować domniemanego wynalazcę techniki, którą posługują się ludzie. Po pierwszych odkryciach w wąwozie Olduvai na początku lat sześćdziesiątych szczątki H. habilis znaleziono także w innych stanowiskach na obszarze Afryki Wschodniej i Południowej, datowanych na dwa do półtora miliona lat temu. Homo habilis, dwakroć młodszy od Lucy, miał nieco większy od niej mózg. Wielkość mózgu jest jednak co najwyżej bardzo przybliżonym wskaźnikiem inteli-

gencji. Prawdziwym tytułem do przynależności do tego samego rodzaju, co na przykład Stephen Hawking, jest zdolność wytwarzania narzędzi kamiennych - prymitywnych, z gruba obłupywanych brył (znanych jako przemysł oldowajski), ale jednak narzędzi. Zdolności manualne H. habilis stały się pod koniec lat sześćdziesiątych podstawą nowej hipotezy uczłowieczenia. Jej zwolennicy twierdzili, że tym, co naprawdę zapoczątkowało karierę człowieka, nie była dwunożność, wytwarzanie narzędzi ani sam rozrost mózgu, lecz swoiście ludzka działalność, która stała za tymi innowacjami: zbiorowe łowy na grubego zwierza. „Narzędzia umożliwiają człowiekowi polowanie, ale oznacza to znacznie więcej niż technikę, czy nawet kilka różnych technik łowieckich - napisali Sherwood Washburn i C. S. Lanca-ster w książce Mań the Hunter (Człowiek towca) z 1968 roku. -To sposób życia i sukces tego przystosowania (...) zaważyły na biegu ewolucji przez setki tysięcy lat. W bardzo konkretny sposób nasz intelekt, zainteresowania, uczucia i podstawy życia społecznego są ewolucyjnymi wytworami sukcesu przystosowania łowieckiego". H. habilis jako pierwszy twórca narzędzi był oczywiście uznawany za pierwszego prawdziwego myśliwego. Następne dziesięciolecie przyniosło dalsze podkreślenie „decydującego" charakteru tego gatunku, a to za sprawą hipotezy wymyślonej przez Glynna Issaca z Berkeley i spopularyzowanej przez jego kolegę po fachu, Richarda Leakeya. Wykopaliska Leakeyów w Afryce Wschodniej ujawniły kilka stanowisk, gdzie pośród narzędzi kamiennych walały się porozrzucane i porozbijane kości ssaków, noszące ślady nacięć takimi narzędziami. Isaac doszedł do wniosku, że nagromadzenia te są pozostałościami „baz" - obozowisk hominidów. Samce H. habilis przynosiły z polowań zdobycz do podziału pomiędzy członków grupy społecznej. Jeśli tak było - a dzięki bestsellerom Leakeya pogląd Isaaca szybko nabrał blasku prawdy historycznej - to już prawie dwa miliony lat temu nasi przodkowie

wykształcili społeczny model rodziny nuklearnej, cechujący właściwie wszystkie współczesne społeczności ludzkie. Tak skomentował to Leakey: „Człowieczeństwo naszych przodków sięga znacznie głębiej niż neandertalczycy, zapewne do samego zarania kultury". Hipotezy te, choć fascynujące, nie ostały się pod naporem nowych danych i starannego sprawdzenia dotychczasowych. W roku 1986 zespół Donalda Johansona odkrył w wąwozie Ol-duvai pierwszy szkielet Homo habilis, w którym oprócz czaszki zachowały się inne kości - połączenie nieodzowne do dokładnego określenia proporcji ciała u tego gatunku (miałem szczęście uczestniczyć w tym odkryciu i napisałem o nim książkę z Johansonem). Mierzący około 1,1 metra wzrostu „wielki myśliwy" nie był wyższy od Lucy. Samce tego pierwszego gatunku człowieka, nawet uzbrojone w narzędzia i taktyki wspólnego polowania, nie wyglądałyby imponująco na sawannie rojącej się od lwów i wielkich tygrysów szablastozębnych. W dodatku, podobnie jak Lucy, H. habitis miał ręce prawie tak długie jak nogi. Jeśli wierzyć takim specjalistom od anatomii funkcjonalnej, jak Randall Susman, również H. habilis spędzał znacznie więcej czasu, kryjąc się w koronach drzew, niż ścigając przerażoną zwierzynę. Zamiast potwierdzić człowieczeństwo H. habilis, szkielet dostarczył solidnego wsparcia mniej romantycznej wizji tego gatunku, przedstawianej we wczesnych latach osiemdziesiątych, zwłaszcza przez Lewisa Binforda, wówczas na Uniwersytecie Nowego Meksyku. Binford przyjrzał się tym samym danym, które Isaac lansował jako dowody swej hipotezy o podziale pożywienia, ale całkiem inaczej je zinterpretował. Nagromadzenia kości i narzędzi kamiennych, takie jak w wąwozie Olduvai, nie były świadectwami polowań hominidów, lecz tylko stertami materiału nagromadzonego wskutek działania sił naturalnych albo przyniesionego przez drapieżniki, na przykład hieny. Inni archeolodzy wskazywali na fakt, że ślady praludziach narzędzi kamiennych nakładały się na ślady wcześniejszego ogryzania kości przez drapieżniki. Nawet jeśli H. habilis miał coś wspólnego z tymi zespołami szczątków, to nie on grał główną rolę w ich powstaniu. Hominidy nadciągały do łupu pozostawionego przez prawdziwych myśliwych i żerowały na resztkach padliny.

„Twórca narzędzi oldowajskich nie był potężnym myśliwym, polującym na grubego zwierza konkluduje Binford. - Był naj-podlejszym z padlinożerców". Większość archeologów uważa dzisiaj, że Binford posunął się za daleko, umniejszając zdolności wczesnych hominidów. H. habilis zapewne łączył w swym jadłospisie padlinę z mięsem okazjonalnie upolowanych niedużych zwierząt. Tak czy owak, najprawdopodobniej wytwarzał narzędzia kamienne i używał ich. Okazuje się jednak, że nie był chyba jedynym zręcznym człowiekiem w okolicy. Powróćmy do bocznej gałęzi drzewa rodowego, wyodrębniającej się powyżej Lucy mniej więcej dwa i pół miliona lat temu. Znajdziemy na niej szereg ociężałych grubokościstych istot, zaliczanych, podobnie jak Lucy, do australopiteków, ale noszących nazwy gatunkowe ąfricanus, robustus i boisei. Od dawna uważano je za mniej rozgarniętą alternatywną formę Homo, skazaną na zagładę z racji swych ograniczonych możliwości intelektualnych i rosnącej specjalizacji pokarmowej ku bezmięsnej diecie. Australopiteki masywne rzeczywiście wymarły mniej więcej milion lat temu. Jak się jednak okazuje, pozostawiły po sobie dowody posługiwania się narzędziami. W ostatnich latach Robert Brain z Muzeum Transvaalu w Pretorii znalazł sporo prymitywnych kościanych narzędzi, służących do kopania. Towarzyszyły one szczątkom kostnym należącym nie do H. habilis, lecz do rzekomo bezmyślnego Australopithecus robustus. Wraz z Susmanem Brain zbadał skamieniałe kości palców tego au-stralopłteka i stwierdził, że wykazują one wszelkie oznaki zręczności niezbędnej do wytwarzania narzędzi i posługiwania się nimi. Dalej na północ australopiteki masywne zasiedlały wąwóz Olduvai i inne wschodnioafrykańskie stanowiska równocześnie z H. habilis. Któż mógłby dziś rozstrzygnąć, który z tych hominidów wytwarzał narzędzia oldowajskie? Może oba gatunki były ludźmi zręcznymi. Sama obecność tych reprezentantów bocznej gałęzi hominidów ramię w ramię z Homo stanowi wyzwanie pod adresem „wyjątkowości" naszego rodu. Jeszcze przed dwudziestu laty coś takiego uważano za teoretycznie wykluczone. Dwa gatunki

hominidów nie mogły żyć obok siebie w tym samym czasie i miejscu. Podstawą hipotezy jednego gatunku, autorstwa Mil-forda Wolpoffa i Loring Brace z Uniwersytetu Michigan, była powszechnie przyjmowana ekologiczna zasada „konkurencyjnego wykluczania się", głosząca, że w danym środowisku może istnieć wiele gatunków tylko wtedy, gdy każdy wykroi sobie własną niszę ekologiczną, nastawiając się na korzystanie z określonego wycinka zasobów. Jeśli dwa gatunki zbyt silnie współzawodniczą o ten sam pokarm i inne zasoby - innymi słowy, próbują wepchnąć się do tej samej niszy - jeden z nich szybko doprowadzi do eliminacji drugiego. Hipoteza jednego gatunku zakładała, że wyjątkową niszą hominidów była kultura. Dziś żadne inne zwierzę nie polega w swym przetrwaniu na kulturze w takim stopniu, jak czyni to człowiek, i z pewnością było tak również dawniej. Gdyby jakiś gatunek starał się zająć ową niszę, zostałby z niej niezwłocznie wyparty przez zadomowionego tam wcześniej hominida. Zatem ród ludzki był klubem tak ekskluzywnym, że mógł naraz pomieścić tylko jednego członka. „Ze względu na tę cechę przystosowawczą hominidów mało prawdopodobne jest trwałe współwystępowanie różnych gatunków hominidów" - napisał Milford Wolpoff w 1971 roku. Thomas Huxley, wczesny zwolennik Karola Darwina, stwierdził, że tragedią nauki jest „zarzynanie pięknych hipotez przez wstrętne fakty". W latach siedemdziesiątych piękną hipotezę jednego gatunku podcinał stały napływ wstrętnych fakcików, ujawnianych w obfitujących w skamieniałości rejonach Afryki Wschodniej. Wiarygodność hipotezy zależała od postrzegania całej zmienności anatomicznej szczątków hominidów z danego okresu jako naturalnej zmienności populacji pojedynczego gatunku. W miarę gromadzenia coraz liczniejszych czaszek hominidów - niektórych z grubymi sklepieniami i grzebieniami kostnymi nad małym mózgiem, innych z większymi mózgami i delikatniejszymi kośćmi, zwłaszcza części twarzowej - stawało się coraz bardziej jasne, że mniej więcej przed dwoma milionami lat afrykańską sawannę zamieszkiwały przynajmniej dwa gatunki hominidów.

W 1975 roku, gdy zespół Richarda Leakeya odkrył zaawansowaną ewolucyjnie czaszkę hominida z dużym mózgiem - Homo erectus sprzed 1,6 miliona lat, kiedy to na pewno żył także AustrolopitheciLS boisei ze stosunkowo małym mózgiem - hipoteza jednego gatunku upadła na dobre. Razem z nią przyszło pożegnać się z poczuciem, że nasz ród był przez ewolucję popychany naprzód jak w rurze poczty pneumatycznej, w oderwaniu od sił wpływających na inne gatunki. Niektórzy uczeni, jak łan Tattersall z Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku, twierdzą, że półtora miliona lat temu istniały nie dwie, lecz trzy - a może jeszcze więcej - gałęzi ludzkiego drzewa rodowego. Cóż mogłoby dobitniej zaprzeczyć wyobrażeniom o wyjątkowości człowieka niż widok rozmaitych gatunków hominidów kręcących się w tej samej scenerii? - To zapewne najdalej idący wniosek paleoantropologii w minionych dwóch dziesięcioleciach - mówi Robert Foley z Uniwersytetu w Cambridge - gdyż wreszcie uprzytomnia, że ewolucja człowieka przebiega tak samo, jak ewolucja innych gatunków, i że można być hominidem na różne sposoby. Spośród rozmaitych ówczesnych hominidów tylko jednemu udało się jednak dotrwać do naszych czasów. Następny w szeregu ewolucyjnym po H. hobilis jest Homo erectus. To między nimi mogła się dokonać „decydująca" przemiana. Mózg H. erectus był o 20 procent większy od mózgu poprzednika. Także jego ciało było większe i wysokością prawie dorównywało naszemu. W odróżnieniu od wszystkich innych istot Homo erectus zapewne umiał obchodzić się z ogniem i wykorzystywać go do własnych celów. Jego pojawieniu się towarzyszy też w zapisie archeologicznym nowy, bardziej złożony zestaw narzędzi kamiennych, tzw. przemysł aszelski. U tego gatunku słabiej niż u jakichkolwiek wcześniejszych hominidów zaznaczał się dymorfizm płciowy -mężczyźni byli tylko umiarkowanie więksi od kobiet, jak wśród dzisiejszych ludzi. Może to wskazywać na zastępowanie rywalizacji samców męską współpracą w społeczności, co miało kluczowe znaczenie w rozwoju złożonej organizacji społecznej dzisiejszej ludzkości. Na poparcie tej tez\ archeolodzy przytaczają przykłady stanowisk ze śladami dużych schronień budowanych przed setkami tysięcy lat przez Homo erectus. Inne związane z tym gatunkiem stanowiska

archeologiczne interpretowano jako świadectwa rzezi słoni oraz pawianów, co przemawiałoby za współdziałaniem dziesiątków myśliwych. Co więcej, tradycyjne geograficzne przydomki Homo erectus - człowiek pekiński i człowiek jawajski świadczą o tym, że był to pierwszy hominid, którego szczątki znaleziono poza Afryką. Migracja H. erectus z Afryki jest nieźle udokumentowana. Gatunek ten rozprzestrzenił się przez umiarkowanie ciepłe obszary śródziemnomorskie na Eurazję i sięgnął aż do Indonezji 700 tysięcy-milion lat temu.9 Cóż bardziej przemawiałoby za jego człowieczeństwem - zwłaszcza z zachodnioeuropejskiej perspektywy, leżącej u podstaw tradycyjnej paleoantropologii - niż zdolność do podboju nowych terenów o surowszym klimacie? Chociaż ta pierwsza diaspora ludzkości robi wrażenie, nie była ona czymś wyjątkowym. Alan Turner z Uniwersytetu w Li-yerpoolu wykazał, że w tym samym czasie tą samą drogą co praludzie wędrowało wiele innych gatunków ssaków - między innymi lwy, lamparty, hieny i wilki - popychanych naprzód imperatywami ekologicznymi, nie mającymi nic wspólnego z inteligencją. Tak więc albo przypiszemy takie same wybitne talenty kolonizacyjne czworonożnym podróżnikom, albo musimy uznać, że Homo erectus, jak wcześniejsze hominidy, nie podążał za żadnym szczególnym ludzkim przeznaczeniem, lecz tylko - podobnie jak wiele innych dużych drapieżników - reagował na zmiany zachodzące w jego środowisku. Zarazem ostatnie dziesięciolecie zmusiło do ponownego rozpatrzenia i podania w wątpliwość, jeśli nie wręcz odrzucenia, właściwie wszystkich dowodów świadczących o tym, że H. erectus budował złożone siedziby, urządzał zbiorowe polowania, a nawet w sposób kontrolowany posługiwał się ogniem. Pozostaje też kwestia narzędzi. Poprzednicy H. erectus posługiwali się tylko ostrymi odłupkami albo nieforemnymi oto-

czakami, z których obtłuczono nieco kamienia, by uzyskać ostrzejsze krawędzie. Tymczasem H. erectus wytwarzał rozmaite bardziej pracochłonne narzędzia, jak choćby symetryczny aszelski pięściak. Takie kwarcowe lub krzemienne przedmioty w kształcie kropli pojawiają się w zapisie archeologicznym około półtora miliona lat temu, równolegle z pierwszymi czaszkami i szkieletami H. erectus. Problem - z punktu widzenia hipotezy o „decydującej" przemianie - polega na tym, że gatunek ten przez następny milion lat poprzestaje na wytwarzaniu takich samych płęściaków i innych narzędzi kamiennych. W tym ujęciu cały okres aszelski związany z H. erectus nie tyle świadczy o nastaniu bujnej i niezłomnej inteligencji, co - jak wyraził się pewien archeolog - o „niewyobrażalnej monotonii". - Nęka mnie myśl o tym, że w całym tym ogromnym przedziale czasowym mogę udać się w dowolne miejsce na świecie i wszędzie zastać tych typków robiących to samo i tak samo -mówi Tim White z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley. -Przez setki tysięcy lat nic się nie dzieje. To normalne u zwierząt. Ludzie się tak nie zachowują. Można u nich liczyć przynajmniej na jedno: że się zmieniają. Podczas chasydzkich obrzędów wierni przewiązują się w talii przepaską z czarnego jedwabiu lub wełny, zwaną gartel Ma im to przypominać o podziale na fizyczną, zwierzęcą naturę poniżej owej przepaski i na rozumną, duchową stronę człowieka - powyżej. Gdzie moglibyśmy umieścić gartel na drzewie rodowym człowieka? Która twarz w szeregu ewolucyjnym jest już nasza, a nie zwierzęca? Tradycyjny pogląd, że oddzieliliśmy się od reszty stworzenia w bardzo zamierzchłej przeszłości, przyjdzie chyba odłożyć do lamusa. Zaczynamy rozumieć, że nasi wcześni przodkowie żyli, ginęli i ewoluowali jak pozostałe gatunki: poddani czysto biologicznym nakazom doboru naturalnego, nie kierowani przez żadne szczególne przeznaczenie, co byliśmy im skłonni nieświadomie przypisywać. Jeśli przyjrzeć się bliżej, Australoptthecus afarensis, Homo habilis czy Homo erectus wyglądają nieco mniej człowiecze, mniej szlachetnie, niż dotąd sądziliśmy. Oczywiście, hominidy te nie były po prostu zwierzętami jak wszystkie inne. Ale także małpa, lew czy rzekotka nie jest „po prostu" zwierzęciem jak wszystkie inne. Każdy gatunek ma niepowtarzalne cechy i tańczy własny taniec na parkiecie ewolucji. Ponieważ ceną opuszczenia tańca jest śmierć, Ziemia roi się od zapamiętałych pląsów. W toku ewolucji nasi przodkowie niewątpliwie tańczyli coraz inteligentniej. Nie czyni to ich jednak wyjątkowymi ani nie mówi nic o nas samych.

Tamte hominidy były zwierzętami. Znajdują się poniżej gartla. A kim my jesteśmy? Najprościej w ogóle odrzucić gartel i uznać, że współcześni ludzie też są po prostu tylko zwierzętami. Nie ma nic nadzwyczajnego w takim stanowisku, od stuleci uczeni - Kopernik, Darwin, Freud zasypywali przepaść między człowiekiem a resztą stworzenia. Niedawno biolodzy molekularni wykazali, że ponad 98 procent naszych genów jest identyczne jak u afrykańskiego szympansa. Socjobiolodzy tropią ukryte motywy ewolucyjne wszelkich aspektów ludzkich zachowań, od homo-seksualizmu poprzez bicie dzieci aż do upodobania do lodów, i znajdują ich odpowiedniki u małpiatek czy zebr. Z punktu widzenia biologii przeciętnego człowieka oddziela od przeciętnego szympansa tak cienka przegroda, że w zasadzie mogliby się przez nią pocałować. Tymczasem zwierzęta same naruszają tę barierę. Po przyuczeniu szympansy i goryle mogą się porozumiewać za pomocą symboli, uczyć się nawzajem języka migowego, a nawet -według pewnych relacji - omawiać ze swymi opiekunami własne uczucia czy ideę śmierci. Wiadomo, że nawet na swobodzie koczkodany tumbili wydają zróżnicowane okrzyki ostrzegawcze w zależności od rodzaju zagrożenia - co może stanowić zaczątek języka. Nie tylko naczelne nie chcą pozostać po swojej stronie przepaści. Lwy polują zbiorowo, wilki dzielą się łupem, słonie często okazują głębokie uczucia, znacznie przewyższające pod tym względem choćby niektórych ludzi współczesnych z Wall Street. Nie tak dawno czytałem o słoniu z zoo w San Diego, który wziął się za malarstwo. Trzyma pędzel trąbą. Podobno jego obrazy nieźle się sprzedają. Świetnie czyta się takie historie w porannej gazecie. Nie przekonują mnie ani trochę; słonie nie różnią się od ludzi tylko

stopniem rozwoju. Nie widziałem dzieł słonia z San Diego, ale założę się, że nawet za najlepsze z jego prac nikt nie zapłaciłby 82,5 miliona dolarów, a tyle wyłożył ostatnio anonimowy japoński inwestor za van Gogha. Wątpię zresztą, by słoń mógł powiedzieć „dzieło", nie wspominając nawet o poprawnej wymowie. Nie wynalazłby też komputera zmieniającego za jednym naciśnięciem klawisza krój czcionki na kursywę, co często robię, wystukując te rozważania. Pozostaje niezaprzeczalnym faktem, że ludzie - współcześni Homo sapiens sapiens - bardzo odbiegają zachowaniem od „zwykłych zwierząt". To, gdzie, kiedy i jak dokonała się w nich ta przemiana, stanowi zagadkę. Odpowiedzi nie znajdziemy w długiej, zamierzchłej historii hominidów na naszej planecie. Gartel zawiązano wyżej. Wprawdzie nastąpiła decydująca przemiana, ale zaszła tak niedawno, że wciąż nie możemy złapać równowagi. Gdzieś w przedsionku historii, zaraz przed tym, zanim zaczęliśmy zapisywać nasze dzieje, wydarzyło się coś, co zmieniło nad wyraz rozwinięte zwierzę w istotę ludzką. Musiał być jakiś przodek pnący się ku nam, jakiś prawie-człowiek, nie w mrocznych otchłaniach czasu, lecz tuż poza zasięgiem spisanych dziejów naszego gatunku. W klasycznym szeregu ewolucyjnym pozostała tylko jedna postać stojąca między Homo erectus a w pełni ludzkim kroma-niończykiem: zagadkowy neandertalczyk. Ludzie głowili się nad nim od dawna.

ROZDZIAŁ 2

WSZYSTKO ZOSTAJE W RODZINIE Włochaty i straszny, z wielką twarzą przypominającą maskę, wydatnymi wałami nadoczodołowymi i właściwie bez czoła, dzierżący kawał krzemienia i biegnący z głową pochyloną naprzód jak u pawiana, a nie dumnie podniesioną, jak przystało na człowieka, musiał być stworem wywierającym przerażające wrażenie na naszych praojcach, kiedy się na niego natknęli... HERBERT GEORGE WELLS O NEANDERTALCZYKU (1921)

Gdyby [neandertalczyk] mógł się dziś odrodzić i znaleźć się w nowojorskim metrze - gdyby go wykąpać, ostrzyc i ubrać we współczesny strój — zapewne nie zwracałby na siebie więcej uwagi niż niektórzy inni współpasażerowie.

WILLIAM STRAUS I A. J. E. CAVE (1957)

Robotnicy wydobywający wapień w dolinie niedaleko Diisseldorfu w Niemczech w 1856 roku natrafili łopatami na kości należące - jak pomyśleli w pierwszej chwili - do prehistorycznego niedźwiedzia. Kości tkwiły w grubej warstwie namułu jaskiniowego, mniej więcej 20 metrów powyżej dna doliny. Dolinę tę nazwano Neanderthal1 na cześć zapomnianego później siedemnastowiecznego poety i kompozytora, który mieszkał w pobliżu i tworzył pod nazwiskiem Joseph Nean-der2. Kamieniarze nie mieli pojęcia o Neandrze. Mało ich też obchodziły kości. Wraz z resztą wypełniska jaskini wyrzucili je na zewnątrz, gdzie stoczyły się pod nogi komuś, kto zadał sobie trud, by je z ciekawości podnieść i przyjrzeć im się z bliska.

Gdyby wówczas neandertalczyk mógł przewidzieć zamieszanie, jakie wywoła, wolałby zapewne czym prędzej wrócić do jaskini i zagrzebać się w niej na zawsze. Opinia naukowa miała odtąd pomiatać neandertalczykiem, to widząc w nim naszego przodka, to znów spychając go na boczny tor. Z początku uznano go za nazbyt zwierzęcego i topornego, by mógł aspirować do miana protoplasty szlachetnej ludzkości, później za nazbyt szlachetnego, by obciążać go naszą brutalnością, aż wreszcie poddano go dalszemu śledztwu, wyciągając stare zarzuty. Czasami był ucieleśnieniem pierwotnej cnoty człowieka nie zdeprawowanego przez cywilizację. Częściej zarzucano mu zbytni prymitywizm, nie pozwalający doszukiwać się więzi z nami, to znów zbytnią specjalizację w ślepym zaułku przystosowawczym lub - co gorsza - zbytnią pierwotność pewnych cech i zarazem nadmierną specjalizację innych. Choć był bardziej ludzki niż jakikolwiek dawny hominid, prymitywna toporność jego wyglądu i uboga kultura prowokowała do zaskakująco wrogich reakcji, jakby to on ponosił winę, że nie udało mu się bardziej upodobnić do nas. - Jeśli to jest szkielet najstarszego człowieka - oświadczył pewien wybitny niemiecki anatom wkrótce po pierwszym odkryciu - to człowiek pierwotny był dziwolągiem. Neandertalczyk miał kiepski start. Moim ulubionym mitem o stworzeniu jest ten opowiadany przez indiańskie plemię Czarnych Stóp z Dakoty. Ich Pierwszy Poruszyciel nazywa się Starcem, wędrownym bóstwem, które po prostu „jest, przechadza się wszędzie i stwarza różne rzeczy". Wędrując Starzec kierował się ku północy, pozostawiając za sobą ślady stworzenia. Z radosną rozrzutnością powoływał do istnienia zarośla i prerie, ptaki i ssaki, rzeki i wodospady. Czasem przystawał, by się zdrzemnąć, potykał się o kopczyk, który nieoczekiwanie wyrósł mu na drodze, i podążał dalej, znacząc swój szlak gatunkami zwierząt i obiektami geograficznymi jak papierkami po cukierkach. Kiedyś przyszło mu do głowy, by stworzyć ludzi - matkę i dziecko. Potem we trójkę zeszli ku rzece. Kiedy stanęli nad wodą, kobieta zwróciła się do Starca i spytała bez ogródek:  Jak to będzie z nami, ludźmi? Będziemy żyć wiecznie czy wszyscy pomrzemy?  Wiesz, właściwie nie pomyślałem o tym - odparł. - Musi my to po prostu rozstrzygnąć. Starzec próbował posłużyć się odpowiednikiem rzutu monetą. Powiedział kobiecie, że wrzuci do rzeki odchody bizona. Jeśli ekskrement popłynie - ludzie będą żyli wiecznie, jeśli utonie -czeka ich śmierć. Oczywiście zeschły bizoni placek zaczął unosić się na wodzie. Kobieta zażądała jednak elegantszego sposobu rozstrzygania niż zaproponował Starzec - zamiast łajna miał on się posłużyć kamieniem, przy zachowaniu pozostałych warunków. Kamień poszedł na dno, i odtąd czeka nas to samo.

Mając przed oczyma Starca igrającego ze światem i miejscem człowieka w nim, nie mogę oprzeć się refleksji nad tym, 0 ileż łatwiej mogłyby się potoczyć losy neandertalczyka, gdyby bóg jego odkrywców był równie nonszalancki. Trudno sobie •wyobrazić, by Jahwe, Bóg z Księgi Rodzaju, zaniedbał kwestię tak istotną, jak śmiertelność człowieka. W judeochrześcijańskiej wizji stworzenia nie ma miejsca na improwizację. Jahwe zbudował swój świat jak doskonały scenograf, ustanawiając fundamenty czasu i przestrzeni przed wzniesieniem tła gór 1 dolin i dodaniem roślinnych rekwizytów. Zwierzęta były umieszczane na scenie kolejno - wielkie potwory morskie, ptactwo skrzydlate, bydło, zwierzęta pełzające, każde według swego rodzaju. Wreszcie, kiedy wszystko znalazło się na swoim miejscu, Jahwe wprowadził głównego bohatera i niezwłocznie przekazał mu całą resztę we władanie. Zachodnia tradycja teologiczna, wyrastająca z tego mitu (wzbogaconego szczodrą domieszką idealizmu rodem ze starożytnej Grecji), traktuje rośliny, zwierzęta i ludzi, podobnie jak służący im za scenę świat fizyczny, jako niezmienne składniki Boskiego planu. Gatunki to ustalone byty, których cechy przekazywane są bez zmian z pokolenia na pokolenie, odkąd ich „esencja" została ustanowiona w chwili stworzenia. Świat nie zawiera bytów, celów ani możliwości zmian, które nie byłyby już weń od początku wprowadzone z woli Bożej. To, że przyrodę stworzył Wielki Konstruktor, jest oczywiste samo przez się: wy-

starczy spojrzeć na cudowną złożoność jej przejawów. Jakaż czysto naturalna siła byłaby zdolna utworzyć tak zróżnicowane i uporządkowane bogactwo? Każde zwierzę, od naj nędzniej sze-go ślimaka poczynając, jest ogniwem wielkiego łańcucha stworzenia, rozciągającego się w górę do wspaniałego dzieła - Człowieka - a przezeń dalej, do samego Stwórcy. Człowiek zajmuje w owym łańcuchu miejsce szczególne. Spośród Bożych stworzeń tylko on ma duszę niezależną od fizycznego ciała i żywot rozciągający się poza doczesne bytowanie. To on nosi gartel „Zważywszy na nieskończoną potęgę i mądrość Stwórcy -napisał John Locke w 1690 roku - mamy powody mniemać, że cudowna harmonia Wszechświata, wspaniały projekt i nieskończona dobroć jego architekta wymagają, by różne gatunki stworzeń także stopniowo wznosiły się od nas ku Jego nieskończonej doskonałości, tak jak stopniowo schodzą po coraz niższych szczeblach w stosunku do nas". Na pozór trudno wyobrazić sobie scenariusz bardziej wrogi idei ewolucji od wspólnych przodków niż biblijny. Dwa podstawowe założenia zachodniej teologii - że życie jest zdeterminowane celem wykraczającym poza nie samo oraz że Człowiek zajmuje inną płaszczyznę bytu niż pozostałe zwierzęta - należało odrzucić, jeszcze zanim można było pomyśleć o fizycznym wyjaśnieniu powstania życia na Ziemi. Jak na ironię jednak odkrycie przez Karola Darwina fizycznych praw odpowiadających za ogromną różnorodność przyrody i umieszczenie gatunku ludzkiego bezpośrednio wśród niej nie byłoby możliwe w społeczeństwie wierzącym w Starca, który nonszalancko powołał świat do istnienia. Trzeba wierzyć w to, że przyroda została stworzona zgodnie z pewnym planem, by świat mógł stać się dostępny racjonalnym dociekaniom. Między Oświeceniem a dziełem O powstawaniu gatunków znajduje się twórcza - choć coraz mniej kojąca - tradycja nauk przyrodniczych, zmierzających do zrozumienia cudownej złożoności Boskiego planu, która stopniowo, choć nieumyślnie, kładła podwaliny pod osiągnięcia podważające potrzebę Jego istnienia. Na przykład zasada ewolucyjna, że każdy gatunek jest przystosowany do swego środowiska, była początkowo rozumiana jako kolejny przejaw Bożej dobroci - dzieło jakby Boskiego Kwatermistrza, wyposażającego swe stworzenia w pióra, pazury czy inne niezbędne akcesoria, które pozwolą im przetrwać. Podobna religijna

inspiracja stała za pierwszymi poszukiwaniami szczątków najdawniejszych łudzi. Na długo przed odkryciem neandertalczyków, już w 1726 roku, szwajcarski lekarz Johann Scheuchzer obwieścił o znalezieniu skamieniałych resztek „Człowieka świadka potopu i Boskiego posłańca" [Homo difuuii testis...] na wzgórzu we Frankonii. Chociaż „przedpotopowy człowiek" okazał się zwykłą kopalną salamandrą3, zapoczątkowane przez Scheuchzera podejście - że wykopaliska starych kości to dowody na istnienie naszych dalekich przodków - pomogło ostatecznie pogrzebać właśnie te prawdy, które ów uczony miał nadzieję potwierdzić. W połowie XIX wieku niektóre spośród bardziej ulotnych poglądów chrześcijańskiej tradycji spotkały się z poważnymi zarzutami. Angielski geolog Charles Lyell udowodnił, że Ziemia liczy sobie znacznie więcej niż sześć tysięcy lat, na jakie szacowali planetę komentatorzy Biblii. W dodatku wykazał on, że da się wyjaśnić jej stan obecny, odwołując się do naturalnych, ob-serwowalnych procesów - działania lodowców, wulkanów, trzęsień ziemi itp. - zachodzących przez setki tysięcy lat. Tymczasem odkrycia skamieniałości wymarłych form życia sprawiły, że nie sposób było dłużej racjonalnie akceptować wiary w statyczny, z góry uporządkowany Wszechświat. Jeśli istniały niegdyś rzeczy, których dziś nie ma, to oczywiście świat nie może być taki sam, jak w dniu stworzenia. Świadectwa zmienności życia wciąż jednak dawały się pogodzić z ideą Wielkiego Konstruktora, jeśli postrzegać zmiany po prostu jako część ogólnego planu, wyraz nieustannego pędu do doskonalenia. Postęp form życia widocznych w zapisie kopalnym można było, na przykład, uważać za analogiczny do rosnącej złożoności rozwijającego się zarodka. Celem takiego rozwoju, zadanego od początku, był nadal Człowiek, istota najbliższa Bogu.

„Celem oraz warunkiem stworzenia jest człowiek - napisał w 1842 roku szwajcarsko-amerykański przyrodnik Louis Agassiz. - Zapowiada go pojawienie się pierwszych organizmów; każda zaś ważna modyfikacja w całym ciągu tych istot była krokiem ku ostatecznemu celowi - rozwoju życia organicznego". Agassiz wyobrażał sobie taki historyczny postęp na wzór rozwoju zarodkowego -jako szereg kolejnych kroków, stopniowo coraz bardziej uorganizowanych i złożonych od poprzednich. Najbardziej wpływowy paleontolog europejski z początków XIX wieku, francuski uczony Georges Cuvier, nie potrzebował „modyfikacji" przekształcających jedne formy w inne do wytłumaczenia, czemu przeszłość jest usiana tyloma wymarłymi gatunkami. Widział dzieje Ziemi jako ciąg wielkich wymierań, niszczących jeden zestaw organizmów, który był później zastępowany przez nowy, przychodzący z zewnątrz. Inny wygląd organizmów kopalnych stał się więc argumentem nie za, lecz przeciw ewolucji. Zmiany widoczne w zapisie kopalnym nie wyglądały jak naturalny proces rozwoju, lecz jak skutek wielu kataklizmów wywołanych przez Boga, całkowicie rozgraniczających każdą epokę od poprzedzającej i następnej. Cuvier był żarliwym katolikiem i mocno wierzył w biblijny wiek Ziemi, uznał więc, że człowiek istniał tylko w najmłodszej epoce. Cuvierowska teoria katastrofizmu zdominowała paleontologię, zwłaszcza we Francji, i przetrwała długo po śmierci autora w 1832 roku, choć nie bez uszczerbków. W latach czterdziestych XIX wieku Jacąues Boucher de Perthes, nadzorca podatkowy, archeolog, ekonomista polityczny, autor romansów i poeta w jednej osobie, odkrył w dolinie Sommy cały zestaw narzędzi kamiennych, które musiały być wytworem człowieka, przemieszanych z osadem kryjącym szczątki wymarłych ssaków. Odległa starożytność człowieka stawała się niepodważalna. „Bóg jest odwieczny, ale Człowiek jest bardzo stary" - podsumował Boucher de Perthes w przebłysku intuicji, który wydaje mi się zaskakująco banalny. Chociaż znacznie przecenił wiek znalezionych przez siebie artefaktów, zrobił wyłom w nieprzebytych Cuvierowskich barierach czasowych, zapewniając człowiekowi współczesnemu łączność z przeszłością. Brakowało tylko pradawnego człowieka, który dałby się tam na stałe umieścić, a przede wszystkim - teorii, pozwalającej wyjaśnić, jak człowiek współczesny mógłby powstać z zasadniczo odmiennej istoty. Neandertaczyk miał się okazać próbą rozwiązania pierwszego problemu. Karol Darwin zabrał się za drugi.

Kości pierwszego neandertalczyka trafiły z jaskini do pracowni niemieckiego anatoma Hermanna Schaafhausena. W przeciwieństwie do większości ówczesnych uczonych Schaafhausen był pod większym wrażeniem rosnącej liczby dowodów na rzecz ewolucji niż Cuvierowskiego katastofizmu. Przeanalizował gru-bościenne sklepienie czaszki neandertalczyka z masywnymi wałami nadoczodołowymi i innymi małpimi cechami, dochodząc do wniosku, że ma naprawdę do czynienia ze szczątkami pierwotnego człowieka, zamieszkującego Europę przed Celtami ł Germanami, „najpewniej wywodzącego się z dzikich ludów pół-nocno-zachodniej Europy, wzmiankowanych przez starożytnych autorów". Inni, bardziej wpływowi luminarze nauki nie byli tak skorzy do uwierzenia w starożytność okazu. Kościom ludzkim nie towarzyszyła żadna fauna kopalnych ssaków, mogąca potwierdzić ich wiek, nie wiedziano nawet, z którego właściwie poziomu jaskini pochodzą skamieniałości. Uczeni mogli badać tylko kości. Puszka mózgowa, choć dziwacznie ukształtowana, była dość duża, by pomieścić mózg wielkości naszego. Kości nóg były wygięte i bardzo masywne, ale anomalie te dawały się wyjaśnić bez odwoływania się do obrazoburczych poglądów o małpich przodkach człowieka, przemierzających kontynent. Pewien antyewo-lucjonista wysunął przypuszczenie, że kości należały do osobnika upośledzonego psychicznie, cierpiącego w dzieciństwie na krzywicę. Przez całe życie boleśnie marszczył brwi, udręczony chorobą, toteż nic dziwnego, że miał tak wystające łuki brwiowe. Niemiecki anatom A. F. Mayer rzucił okiem na okaz i orzekł, że chodzi o szczątki mongolskiego Kozaka, dezertera z armii rosyjskiej, ścigającej w 1814 roku wojska napoleońskie.

Znakomity patolog Rudolf Yirchow uznał, że krzywica w dzieciństwie tłumaczy większość osobliwości szkieletu poza-czaszkowego. Później nieszczęśnik ów musiał często obrywać w głowę, a wreszcie dopadł go reumatyzm. To, że takiemu ciężkiemu przypadkowi udało się dożyć późnego wieku, dowodziło, zdaniem Yirchowa, absurdalności przypisywania mu prymitywizmu. Kaleka mógł przeżyć tylko dzięki pomocy innych, a to można sobie wyobrazić tylko w cywilizowanej, osiadłej, w pełni ludzkiej społeczności. Nie trzeba dodawać, że bohater tych kontrowersji nie miał okazji ustosunkować się do tych ocen ani wyrazić swojego zdania na temat współczesnych ludzi, bez ustanku szturchających jego szczątki i wygłaszających swoje opinie. Ponieważ jednak wszyscy krytycy byli zażartymi antyewolucjonistami, odrzucanie przez nich statusu neandertalczyka jako przodka człowieka współczesnego nie kryło żadnej osobistej niechęci wobec niego. Usiłowali tylko rozprawić się z samą ideą, że ludzkość powstała w wyniku ewolucji. W roku 1859, zaledwie trzy lata po formalnym pojawieniu się neandertalczyka, Karol Darwin wydał O powstawaniu gatunków i w ten sposób uwiarygodnił jego istnienie. Darwinowi często mylnie przypisuje się (albo zarzuca) wymyślenie „teorii ewolucji". Ewolucja nie jest teorią; to obserwowany fakt biologiczny. Prawdziwą zasługą Darwina (lub herezją, zależnie od punktu widzenia) było teoretyczne uzasadnienie tego, w jaki sposób mogą zachodzić zmiany w przyrodzie, a jedne gatunki rozwijać się z innych bez jakiejkolwiek nadprzyrodzonej interwencji. Anegdota głosi, że wkrótce po opublikowaniu książki Darwina pewien duchowny wytykał go palcem na ulicy, krzycząc: „Oto idzie najniebezpieczniejszy człowiek w Anglii!" Z zawodowego punktu widzenia miał niewątpliwie rację. Zręby koncepcji doboru naturalnego zaskakują swą prostotą, poczynając od powszechnie uznanego spostrzeżenia, że osobniki każdego gatunku są przystosowane do swych warunków życia. Chociaż wszyscy przedstawiciele danego gatunku mają wspólne cechy i mogą się ze sobą krzyżować, w każdej populacji nieuchronnie występuje spora zmienność. Zmienność ta ma charakter dziedziczny. Jeśli moi rodzice mieliby, powiedzmy, długie dzioby, zapewne i ja miałbym długi dziób, natomiast mój bliźni obdarzony krótkim dziobem wywodziłby się raczej z krótkodziobych rodziców. Ta zmienność osobnicza jest podłożem działania doboru naturalnego. Członkowie każdej populacji konkurują ze sobą o ograniczone zasoby, głównie pożywienia i partnerów do rozrodu. Osobniki lepiej przystosowane do wykorzystywania tych zasobów {a zarazem do tego by unikać wykorzystywania przez drapieżniki) mają większą szansę dożycia do wieku rozrodczego i przekazania potomstwu tych cech, którym zawdzięczają swe przetrwanie. Jeśli żyję w siedlisku, w którym długi dziób zapewnia skuteczniejsze zdobywanie pokarmu, to długodziobe osobniki, takie

jak ja, osiągną prawdopodobnie większy sukces rozrodczy niż krótko-dziobe i w następnym pokoleniu może nastąpić nieznaczny wzrost średniej długości dzioba. Oznacza to, że przeobrażenia biologiczne w obrębie gatunku są wynikiem współzawodnictwa o zasoby, które jest tym bardziej zażarte, im są one trudniej dostępne. Według Darwina gatunki powstają wtedy, kiedy populacja zostanie odizolowana - zwykle barierami geograficznymi - od innych populacji swego gatunku. Z czasem środowisko izolowanej populacji może sprzyjać przetrwaniu innego zespołu cech niż siedlisko wyjściowe. Wpływ różnic siedliskowych może - wraz z pojawianiem się kolejnych pokoleń - doprowadzić do powstania populacji na tyle odmiennej od macierzystej, że gdyby nawet obie się spotkały, będą zanadto się od siebie różnić, by wydać płodne potomstwo. Chociaż podobieństwa wyglądu i zachowania nadal zdradzają ich wspólne pochodzenie, nie można ich już uważać za jeden gatunek. Proces ten, powtarzający się przez miliony pokoleń, może odpowiadać za powstanie całego bogactwa życia na Ziemi z różnicujących się potomków jednej formy wyjściowej. Darwin święcie wierzył, że jego teoria tylko wtedy okaże się poprawna, jeśli będzie dotyczyła człowieka tak samo, jak pozostałych gatunków. Mimo to w dziele O powstawaniu gatunków prawie nie wspomniał o ewolucji człowieka, obawiając się, że bezboż-

na natura i małpie pochodzenie ludzkości okażą się nie do przełknięcia dla większości jego wiktoriańskich czytelników. Dopiero „pies łańcuchowy Darwina", Thomas Huxley, spróbował przerzucić most nad przepaścią oddzielającą ludzi od zwierząt. W cyklu słynnych publicznych odczytów w Wielkiej Brytanii oraz w książce Miejsce cztowieka w przyrodzie, wydanej w 1864 roku, ze swadą wyjaśniał, że człowieka mniej dzieli od jego najbliższych krewnych, szympansa i goryla, niż dzieli owe małpy człekokształtne od niższych małp. Skoro więc człowiek mniej się różni od zwierząt niż jedne zwierzęta od innych, jak można wątpić, że za jego powstanie odpowiadają te same siły przyrody, co za resztę żywych istot? Aby potwierdzić istnienie więzi ewolucyjnej między człowiekiem a małpami człekokształtnymi, potrzebne były jednak skamieniałości o cechach pośrednich między nimi. Na pierwszy rzut oka neandertalczyk zaspokajał to zapotrzebowanie. Po dokładnej analizie Huxley orzekł jednak, że skamieniałość ta nie nadaje się na „brakujące ogniwo". Widziana w kontekście zakresu zmienności czaszki ludzi współczesnych, czaszka neandertalczyka jawiła się Huxleyowi jako w pełni ludzka, „skrajny człon ciągu prowadzącego stopniowo do najwyższych, najpełniej rozwiniętych mózgoczaszek ludzkich". A gdzie pojawiły się owe najwyżej i najpełniej rozwinięte mózgi? Oczywiście w Europie. W roku 1864 w całej Europie, a już w Anglii szczególnie, panował duch kolonializmu. Można było czuć wyższość względem tylu nowo odkrytych ludów: okrutnych wyspiarzy z Andamanów, prostodusznych Buszmenów i bezbożnych Jaganów. Najbliżsi neandertalczykowi mieli być współcześni australijscy Aborygeni, których cofnięte czoła i wydatne łuki brwiowe zdradzały ich morfologiczną pierwot-ność, podobnie jak w wypadku prostych kultur narzędzi kamiennych, które świadczyły o zacofaniu behawioralnym tych „najprymitywniejszych dzikusów". Takie poglądy w pełni zasługują na miano rasistowskich, ale nie świadczą szczególnie źle akurat o Huxleyu. Właściwie wszyscy Europejczycy przyjmowali wówczas za pewnik, że biała rasa jest najwyższym przejawem ludzkości; większość wiktoriańskich Anglików łatwiej mogłaby dopuścić odległe pokrewieństwo z małpami człekokształtnymi niż uwierzyć w to, że Aborygeni czy Murzyni są takimi samymi ludźmi, jak oni. Pewien angielski przyrodnik, porażony upiornym widokiem dziko gestykulującego, wyjątkowo odrażającego mieszkańca Ziemi Ognistej, stojącego w czółnie, napisał: „Gdy patrzy się na takich ludzi, trzeba się zmusić, by uwierzyć, że to nasi bliźni i mieszkańcy tej samej ziemi. Częstym tematem dociekań jest pytanie, jaką przyjemność życiową mogą odczuwać zwierzęta; o ileż rozsądniej byłoby postawić to pytanie w odniesieniu do tych barbarzyńców!"4 Przyrodnikiem tym był młody Karol Darwin.

Tak więc pod koniec XIX wieku neandertalczyka niechętnie przyjęto do klubu ludzkości, nie tyle jednak z racji jego szczególnych zasług, ile ze względu na niewiarygodnie niskie wymogi obowiązujące przy przyjmowaniu członków, czego dowodził dotychczasowy skład klubu. Jeśli Aborygen albo Hotentot jest człowiekiem, to czemu nie i ta nowa kreatura? Niewielu Europejczyków wierzyło jednak, by neandertalczyk mógł być ich własnym ewolucyjnym poprzednikiem. W roku 1886 w jaskini Spy, w belgijskiej prowincji Namur, odkryto dwa kolejne szkielety neandertalczyków. W odróżnieniu od pierwszego okazu ich starożytność nie budziła zastrzeżeń. Tkwiły w osadzie zawierającym kości wymarłych ssaków i odłupkowe narzędzia kamienne. Wieku i autentyczności szkieletów już nie kwestionowano. Nadal jednak można było uważać neandertalczyków za członków starożytnej, „niższej" rasy, którą wyparli nowi przybysze z Azji, właściwi przodkowie współczesnych Europejczyków. Idea kolejnych fal „aryjskich" najeźdźców z Azji cieszyła się popularnością już przed czasami Darwina i jeszcze długo miała być popularna. W pierwszej połowie XX wieku za najbardziej prawdopodobną kolebkę ludzkości wciąż uważano Azję: tylko jej surowy klimat i otwarte przestrzenie stwarzały warunki wy-

starczające trudne, by ewolucja wykuła tak oszałamiający twór - Człowieka. Podobnie jak Cuvierowska doktryna katastrofizmu, wiara w aryjski ideał pozwalała uznać istnienie w zapisie kopalnym następstwa form bez konieczności przyjęcia, że poszczególne formy kopalne (czy nawet współczesne rasy) są ze sobą biologicznie powiązane. Jeszcze w roku 1910 niemiecki anatom Hermann Klaatsch zapewniał, że biali pochodzą od kaukaskich najeźdźców, wywodzących się od azjatyckiego orangutana. Czarni Afrykańczycy mieli natomiast wy-ewoluować z neandertalczyka, który z kolei był potomkiem afrykańskiego goryla. „Zauważmy, że praczłowiek nie był zwierzęciem leśnym -napisał w 1923 roku amerykański przyrodnik Henry Fairfield Osborn - gdyż na obszarach leśnych ewolucja człowieka jest nadzwyczaj powolna, a w istocie wręcz wsteczna, czego liczne dowody można znaleźć wśród dzisiejszych leśnych plemion". W roku 1891 młody Holender Eugene Dubois wyruszył do Azji na poszukiwania „brakującego ogniwa", i to - wbrew oczekiwaniom - udane. Pod koniec sezonu prac terenowych Dubois odkrył sklepienie czaszki człekopodobnej istoty na brzegu ja-wajskiej rzeczki. Wydatne, sterczące wały nadoczodołowe, zgrubiałe ściany puszki mózgowej i pojemność znacznie mniejsza od mózgoczaszki człowieka współczesnego nadawały czaszce wygląd jeszcze bardziej prymitywny niż neandertal-skiej. Co więcej, pochodziła ona z warstwy zawierającej szczątki ssaków wymarłych na długo przed pojawieniem się neandertalczyka. Dubois wrócił tam następnego roku i, oprócz innych skamieniałości, znalazł kość udową niedaleko miejsca odkrycia czaszki. O ile czaszka uderzała swymi prymitywnymi cechami, o tyle kość udowa wyglądała bardzo podobnie do swego odpowiednika u człowieka współczesnego. Dubois, przekonany, że znalazł prawdziwe brakujące ogniwo, wrócił do Europy, spodziewając się natychmiastowego uznania. Tymczasem, podobnie jak pierwszy człowiek z Neandertalu, jego Pithecanthropus erectus („małpolud wyprostowany") napotkał zrazu zdziwienie, potem wątpliwości, a wreszcie został odrzucony. I znów część uwag krytycznych była zasadna. Czaszka i kość udowa zostały znalezione podczas dwóch sezonów wykopaliskowych i w odległości kilkunastu metrów od siebie, co podważało śmiałą hipotezę Dubois, że należały do tego samego osobnika. Jeśli pominąć kość długą, anatomowie byli na ogół skłonni przypisywać czaszkę albo wymarłej małpie człekokształtnej, albo wymarłej rasie ludzkiej, jak w przypadku neandertalczyka. Tylko w Niemczech ciepło przyjęto człowieka jawajskiego. Wielki ewolucjonlsta Ernst Haeckel, którego teorie pchnęły Dubois do poszukiwań właśnie w Azji Południowo-Wschodniej5, wychwalał znalezisko jako ostateczny dowód, że człowiek rozwinął się z niższych istot. Zainspirowany odkryciami Dubois, niemiecki anatom Gustav Schwalbe podjął się ponownego przeanalizowania znanych szczątków neandertalczyka i doszedł do wniosku, że wbrew powszechnemu przekonaniu stanowi on w

istocie odrębny gatunek, nazwany przezeń Homo primigenius. Chociaż zarówno neandertalczyk, jak i człowiek jawajski mogli być zaledwie bocznymi odgałęzieniami głównego pnia ewolucji człowieka, Schwalbe wolał inny wariant, zgodnie z którym pitekantrop był bezpośrednim przodkiem neandertalczyka, a ten dał początek dzisiejszym ludziom. Gdzie indziej interpretacja Dubois wywoływała jedynie zbiorowe wzruszenie ramion. Zawiózł on pudło z kośćmi do Anglii, by pokazać je ambitnej wschodzącej gwieździe brytyjskiej pale-oantropologii, Arthurowi Keithowi, z nadzieją, że przekona go, iż rzeczywiście znalazł brakujące ogniwo. Keith doszedł jednak do wniosku, że nie była to ani małpa człekokształtna, ani forma pośrednia, lecz tylko odmiana człowieka - prymitywna, ale w pełni ludzka. Głęboko rozczarowany, Dubois schował swe cenne okazy i przez prawie trzydzieści lat odmawiał do nich dostępu. Droga do wyczekiwanego nadejścia prawdziwego przodka człowieka współczesnego wciąż była otwarta. W kręgach naukowych zapowiadano go pod nazwą „presapiens" {Homo sa-

piens praesapiens), by wskazać na jego bezpośrednie i szczególne związki z dzisiejszym Homo sapiens. Z czasem zaślepienie żądzą odnalezienia jedynego przodka, godnego stania się człowiekiem, w połączeniu z brytyjskimi ambicjami narodowymi miało zaowocować jedną z najgłośniejszych kompromitacji nauki. Tymczasem we Francji obsesja na tle wyimaginowanego „presapiens" doprowadziła do wykreślenia z naszego rodowodu prawdziwego, grubokościstego neandertalczyka i odłożenia go do najciemniejszych zakamarków ewolucyjnego lamusa. Jest we francuskiej duszy jakieś zamiłowanie do eleganckich, czystych podziałów. Widać to w wystroju wnętrz i w polityce, w murach oddzielających dom od domu i podwórko od ulicy, w staranności opakowań i kompozycji potraw na talerzu. To zamiłowanie do rozgraniczeń nadaje życiu we Francji estetyczny urok. Trzeba kochać rozgraniczenia, albo przynajmniej umieć je wyczuwać, by odróżniać miriady aromatów wina, rozkoszować się układaniem owoców i jarzyn na wystawie sklepowej w ładne, choć całkiem nienaturalnie wyglądające wzory. O ile ogrody Wersalu reprezentują coś w rodzaju nieskrępowanej erupcji umiłowania ostrych rozgraniczeń, o tyle nawet zwykły przydomowy francuski ogródek sprawia, że jego angielski odpowiednik wydaje się nie dopracowany, a amerykański wygląda jak zapuszczone chaszcze. W swym najlepszym wydaniu francuskie upodobanie do ładu wprowadza porządek ułatwiający rozeznanie się w beznadziejnie zawikłanej rzeczywistości. Czasem jednak skłonność do szukania granic sama wyzwala się z ograniczeń i podziały stają się celem samym w sobie, przesłaniając wszelkie odniesienia do kryjącej się za nimi rzeczywistości. Francuskie podejście do paleoantropologii na przełomie stuleci sprowadzało się do przeświadczenia, że dana istota albo jest człowiekiem, albo nie, a między jednym a drugim można wytyczyć wyraźną granicę. Marcellin Boule, największy francuski paleontolog pierwszych dziesięcioleci naszego wieku, był głęboko przekonany o tym, że neandertalczyk znajduje się po drugiej stronie owej granicy. Jego zdaniem neandertalczyk był „podwójną skamieliną", zarówno z racji swej przynależności do zamierzchłej epoki geologicznej, jak i dlatego, że reprezentował odrębny gatunek, skazany na zagładę zapewne z rąk ludzi będących prawdziwymi przodkami współczesnej ludzkości. Nielitościwa charakterystyka wystawiona temu „zdegenerowa-nemu gatunkowi" przez Boule'a była pierwszym z ciosów, które rychło wyrzuciły neandertalczyka z rodowodu ludzkości, tworząc paradygmat, jaki miał na pół wieku zdominować badania ewolucji człowieka. Materialistyczne teorie ewolucji, zwłaszcza Darwinowska teoria doboru naturalnego, przyjmowały się tu znacznie wolniej niż w Anglii. Restauracja monarchii i stale obecne wpływy Kościoła katolickiego gwarantowały, że to antyewolucyjnie nastawieni uczniowie wielkiego Cuviera wyznaczali kierunki badań w głównych instytucjach, takich jak Muzeum Historii Naturalnej czy Akademia Nauk. W roku 1859 kiedy to Darwin wydał O powstawaniu gatunków - rząd francuski zezwolił anatomowi Paulowi Broce założyć Towarzystwo Antropologiczne (Societe d'Anthropologie de Paris) tylko pod warunkiem, że na wszystkich zebraniach będzie obecny umundurowany żandarm. Miał on gwarantować, że na zebraniach nie będą wygłaszane żadne poglądy heretyckie, niemoralne ani politycznie

nieprawomyślne. Mimo takich restrykcji, a może właśnie z ich powodu, w drugiej połowie XIX wieku powstała rozpolitykowana, wy-wrotowo nastawiona grupa młodych naukowców, zwanych „wojującymi antropologami". Owi darwiniści z Ecole d'Anthro-pologie, pod przywództwem Gabriela de Mortilleta, traktowali ortodoksyjnych przyrodników ze starszych instytucji jak powietrze, a Kościół mieli za siłę uprawiającą moralne i intelektualne represje. Jawnie odrzucając przekonanie o niezmienności gatunków, Mortillet i jego koledzy utrzymywali, że ludzkość powstała wprost z neandertalczyków, w toku płynnego, liniowego postępu ewolucyjnego. Ani neandertalczycy, ani żadni inni ludzie prehistoryczni nie wymarli; wstąpili jedynie na kolejny szczebel drabiny ewolucyjnej. Prehistoria człowieka to dzieje postępu napędzanegoprzez te same materialistyczne siły, które powodują ewolucję pozostałych gatunków. Postęp na-

uki zaś da się osiągnąć jedynie dzięki przemianom społecznym i ustawicznej walce z Kościołem oraz jego sojusznikami. Poglądy wojujących antropologów na temat liniowej ewolucji nigdy nie przyjęły się szerzej we francuskiej społeczności naukowej, po części z racji radykalnej politycznej otoczki, jaka im towarzyszyła. Jak zauważył Michael Hammond, socjolog z Uniwersytetu w Toronto, ironia losu sprawiła, że zaciekły antykle-rykalizm Ecole d'Anthropologie pozbawił ją właśnie tych dowodów, jakich potrzebowała na poparcie swego stanowiska w kwestii ewolucji człowieka. W 1908 roku paru katolickich księży odkryło szkielet neandertalczyka w jaskini opodal La Chapelle-aux-Sałnts. Był to najbardziej kompletny szkielet z dotąd znalezionych, zachowała się nawet znaczna część kręgosłupa. Gdyby nie bezkompromisowa wrogość Ecole d'An-thropologie wobec Kościoła, cenna skamieniałość trafiłaby do analizy w ręce jednego z następców Mortilleta. Uzbrojona w ten argument, linearna szkoła francuska mogłaby zyskać większe wpływy i zmienić dalsze losy całej paleoantropologii. Tymczasem jednak, za radą ojca Henri Breuila, kolejnego duchownego, który miał w przyszłości wywrzeć ogromny wpływ na francuską archeologię, „starzec z La Chapelle" został doręczony Marcellinowi Boule'owi z konkurencyjnego - o wiele bardziej konserwatywnego politycznie - Muzeum Historii Naturalnej. Boule wierzył w ewolucję, ale nie widział w niej miejsca dla darwinizmu ani dla znienawidzonych koncepcji Mortilleta, które określał jako „doktrynalny miraż". Musiała go do głębi uradować okazja wykorzystania nowego znaleziska do zamanifestowania własnych, całkiem odwrotnych poglądów na bieg ludzkich pradziejów. Uważał, że - w przeciwieństwie do drabiny rozwojowej autorstwa wojujących antropologów - ewolucja zachodzi poprzez złożony układ rozgałęzień, wymierań i nagłych przekształceń. Boule miał już za sobą szczegółowe opracowanie szczątków człowieka z Grimaldi, kopalnego człowieka znalezionego we Włoszech, zdradzającego łudzące podobieństwa do współczesnych Europejczyków. Do podbudowania swego poglądu o dychotomii potrzebował człowieka, który by takich podobieństw nie wykazywał. I oto nadarzył się neandertalczyk. Powołując się głównie na materiał z La Chapelle, Boule uznał, że wcześniejsze opisy neandertalczyka jako prymitywnego dzikusa nie były dostatecznie krytyczne. Przyznając, że mózgi neandertalczyków dorównywały wielkością współczesnym, Boule oświadczył, iż były jednak „gorszej jakości" - nie miały wystarczająco dużej objętości akurat w takich okolicach, jak płaty czołowe, uważanych za odpowiedzialne za wyższe funkcje umysłowe. Nic więc dziwnego, że mózgi te zdołały wytworzyć tylko najbardziej „zaczątkową i nędzną" kulturę materialną. „Prawdopodobny brak jakichkolwiek śladów troski o porządek moralny czy estetyczny pasuje do brutalnego wyglądu ciężkiego, krzepkiego ciała - pisał Boule - (...) potwierdzając przewagę czysto wegetatywnych, zwierzęcych funkcji nad intelektem". Jeszcze gorzej niż czaszka wypadł w jego ocenie szkielet po-zaczaszkowy. Szczegółowa, z górą stustronicowa analiza Boule'a przekonywała, że neandertalczyk nie przypominał żadnego z dzisiejszych ludzi, będąc istotą chodzącą na ugiętych kolanach i szurającą stopami z małpio odstającym paluchem. Brak ludzkiej krzywizny kręgosłupa dowodził, że neandertalczyk nie mógł stanąć prosto, lecz chodził z

wysuniętą w przód głową, osadzoną na krępym karku. Każdy fragment analizy Boule'a powiększał dystans dzielący neandertalczyków od jakiegokolwiek ze współczesnych ludów - w tym Aborygenów, Eskimosów, Buszmenów, mieszkańców Ziemi Ognistej czy Polinezji - i wszelkich innych form znanych z zapisu kopalnego. „Jakiż kontrast w porównaniu z ludźmi późniejszego okresu geologicznego i archeologicznego ciągnął, zbliżając się do kulminacji swego wywodu - z ludźmi typu kromaniońskiego, mającymi elegantszą sylwetkę, delikatniejszą głowę, dającymi tyle dowodów zręczności, bogactwa twórczego ducha, zainteresowań artystycznych i religijnych, zdolności do abstrahowania -pierwszymi zasługującymi na zaszczytne miano Homo sapiens!" Boule chciał za wszelką cenę uwydatnić ów kontrast. Kiedy skończył swe dzieło, granica morfologiczna i moralna między neandertalczykami a ludźmi współczesnymi była nie do obalenia. A jednak, jak sądził Boule, oba gatunki żyły w okresie tzw. kultury mustierskiej. Nie zostawiało to neandertalczykowi czasu, by mógł wyewoluować w kromaniończyka. Narzucało się więc inne wyjaśnienie: kronianiortczycy musieli przywędrować do Europy z wcześniejszych siedlisk. Tymczasem neandertalczycy wymarli bezpotomnie. Równie dobrze Boule mógł dodać: „I krzyżyk im na drogę". Zważywszy na konserwatyzm francuskiej nauki, nic dziwnego, że wizja Boule'a, przesycona duchem Cuvierowskiego katastroficznego zastępowania, szybko wzięła górę nad radykalnym darwinizmem Mortilleta. We wszystkich swych pracach Boule starannie zresztą unikał drażliwych implikacji ewolucji, ani razu nie rozważając mechanizmów, mogących wyjaśniać, jak gatunki ewoluują lub w jaki sposób jeden gatunek człowieka zastąpił drugi. Zamiast drażnić Kościół rozważaniami teoretycznymi, Boule ograniczał się do opisów, kolejnych tomów opisów. Jego uczoność wydawała się wówczas tak przytłaczająca, jego proza tak napuszona, a wnioski tak nieuniknione, że nikt nie ośmielił się spojrzeć inaczej na szkielet z La Chapelle przez prawie półwiecze. Hipoteza Boule'a przetrwała tak długo nie dlatego, że tak ją poważano, lecz dlatego, że wiara w nią była na rękę większości ludzi, nie tylko paryskim spadkobiercom Cuviera. Co innego dopuścić możliwość, że ludzkość jest bezpośrednio spokrewniona z małpami, a poprzez nie z najniższymi stworzeniami, co innego zaś ujrzeć tę abstrakcyjną więź wcieloną w twardą kość, poczuć jej ciężar na głębokich przekonaniach, nadających sens własnemu istnieniu. Neandertalczyk był - a dla wielu jest nadal - ciężką zniewagą. Jeśli coś tak odmiennego, co jednak żyło tak niedawno, było naszym bezpośrednim przodkiem, to wszystko, co wyróżnia człowieka spośród zwierząt -sztuka, moralność, przemyślność, wspaniała ekspresja samo-świadomej duszy - kurczy się do mieszanki pospiesznie upichconej w ostatnich paru godzinach ewolucji. Tak krótkotrwałe przejście od neandertalczyka do Homo sapiens wymagałoby, jak ujął to Boule, „mutacji zbyt znaczącej i zbyt szybkiej, by nie wydawała się absurdalna". Może i Biblia nie ukazywała całkiem dokładnie sposobu i czasu naszego powstania, ale odstawienie neandertalczyka na boczny tor dawało ludzkości otchłań czasu, aby móc dostojnie się wyłonić. Wygnaniu neandertalczyka z naszego rodowodu towarzyszyło podobne wykluczenie przez Boule'a jeszcze bardziej małpiego pitekantropa, odkrytego przez Dubois. Mogło się więc zacząć ponowne polowanie na właściwego przodka - „presapiens" - który byłby odpowiednio dawny, wyjątkowy i ludzki. Jednak poszukiwania człowieka pierwotnego właściwie same skazywały się na niepowodzenie: wszystko, co było dość prymitywne, by kwalifikować się do roli przodka, nie nadawało się na przodka, bo było zbyt prymitywne. Może neandertalczykom udałoby się jakoś ominąć ten „paleo-paragraf 22", gdyby nie zadziwiający zbieg okoliczności. Kilka miesięcy po tym, jak Boule formalnie wyklął neandertalczyka, pojawił się wymarzony kandydat do zajęcia jego miejsca. W pobliżu angielskiej miejscowości w hrabstwie Sussex amatorski łowca skamieniałości, Charles Dawson, znalazł kawałki czaszki i fragment żuchwy, wraz z zębem mastodonta i innymi szczątkami kopalnej fauny, świadczącej o wielkiej starożytności znaleziska. Dawson wezwał przyjaciela, renomowanego paleontologa Arthura Smitha Woodwarda, do pomocy w poszukiwaniach. W przeciwieństwie do czaszki neandertalczyka oraz pitekantropa tu czoło było strome i nie zniekształcone przez wały nadoczodołowe ani żadne inne oznaki „niskiego" pochodzenia.

Pod większością względów czaszka przypominała współczesną czaszkę ludzką, ale, o dziwo, żuchwa była bardzo prymitywna, bardziej małpia niż u jakiegokolwiek znanego dotąd praczłowieka. Tylko zęby, spłaszczone i bez sterczących kłów, zdradzały szlachetniejszy ród. Miejscowość, niedaleko której znaleziono okaz, nazywa się Piltdown. W początkach XX wieku brytyjski ewolucjonizm podupadł. Materialistyczne poglądy Darwina były znacznie mniej popularne niż w poprzednim pokoleniu. Pod wpływem Francuzów brytyjscy anatomowie, tacy jak Smith Woodward, Arthur Keith czy Grafton Elliot Smith, porzucali ewolucyjne drabiny i w ślad

za swymi francuskimi kolegami podkreślali wielość linii rodowych i ostrą różnicę między Homo sapiens a tak podejrzanymi praszczurami jak neandertalczyk. Nie mieli jednak zbyt wielu oryginalnych argumentów w dyskusji. Europejscy praludzie pojawiali się wyłącznie pod nazwami o zdecydowanie kontynentalnym brzmieniu: Neandertal, La Chapelle-aux-Sałnts, Le Moustier, La Ferrassie, Heidelberg. Anglia potrzebowała własnego, odpowiednio odległego w czasie „pierwszego Anglika". Zmaterializował się on w postaci człowieka z Piltdown, ku ostatecznej goryczy wyspiarzy. Na razie jednak wydawał się wprost wymarzoną skamieniałością. Towarzyszące mu kopalne szczątki zwierząt i narzędzia kamienne kazały lokować go aż w dolnym plejstocenie, czyli -według dzisiejszych datowań - przed dwoma milionami lat. Kiedy jednak Keith zrekonstruował mózgoczaszkę z kawałków, okazało się, że mózg człowieka z Piltdown miał objętość bardzo zbliżoną do średniej dla ludzi współczesnych. W tym jednym okazie aż trzech czołowych brytyjskich antropologów mogło widzieć ucieleśnienie swych hipotez. Keith wierzył w bardzo dawny wiek ludzkości i oto przyszło potwierdzenie. Elliot Smith bronił poglądu o rozroście mózgu jako sile napędowej ewolucji człowieka, a mózg człowieka z Piltdown był najbardziej zaawansowaną częścią jego anatomii. Jaskrawy kontrast między puszką mózgową a żuchwą potwierdzał też głoszoną przez oks-fordzkiego anatoma Williama Sollasa koncepcję „ewolucji mozaikowej", polegającej na nierównomiernym tempie przeobrażeń różnych aspektów organizmu, podążających niezależnymi trajektoriami ewolucyjnymi. Ogólnie rzecz biorąc, okaz był doskonale skrojony, by móc zakorzenić rodowód człowieka na długo przed neandertalczykiem, a nawet pitekantropem; w zasadzie przypominał nas, ale miał małpią domieszkę akurat tam, gdzie najmniej to godziło w naszą gatunkową dumę. Istnienie tego „niewiarygodnego monstrum", napisał Sollas, „w istocie od dawna przewidywano jako niemal nieodzowne stadium rozwoju człowieka". I, na Jowisza, znalezisko pochodziło z ziemi angielskiej. W Anglii człowieka z Piltdown okrzyknięto jednogłośnie „Najstarszym Człowiekiem". Marcellin Boule także, choć niezbyt ochoczo, potwierdził jego status przodka. Gdzie indziej, zwłaszcza za oceanem, przyjęto znalezisko z Piltdown z większym dystansem. Aleś Hrdlićka i Gerrit Miller ze Smithsonian Institution podkreślali, że czaszka jest tak ludzka, a żuchwa tak małpia, iż obie kości raczej nie mogły należeć do jednego osobnika. Niestety, nie zachowały się powierzchnie stawowe, które mogłyby pomóc rozstrzygnąć tę kwestię. Tak czy owak, stanowisko Amerykanów zostało poważnie zagrożone, kiedy w 1915 roku odkryto opodal drugiego człowieka z Piltdown, znów łączącego w sobie cechy ludzkie i małpie. Choć wydawał się bardzo zagadkowy, trudno było zaprzeczyć jego istnieniu. Aleś Hrdlićka był niemal jedynym przyjacielem neandertalczyka. Urodzony w Czechach w 1869 roku, Hrdlićka wyemigrował do Stanów po studiach w paryskiej Ecole d'Anthropologie, ostoi antyklerykalnego darwinizmu. Stał się tam oddanym wyznawcą idei następstwa stadiów ewolucji człowieka, napędza-

nej podstawowymi Darwinowskimi motorami przystosowań i doboru. Hrdlićka nie widział w neandertalczyku nic potwornego ani nienormalnego - dla niego był on po prostu „człowiekiem kultury mustierskiej", etapem rozwoju biologicznego powiązanym z tym poziomem techniki narzędziowej. Masywne twarzoczaszki i krępa postura zachodnioeuropejskich przedstawicieli neandertalczyków, na przykład z La Chapelle i La Ferrassie, odzwierciedlają po prostu przystosowanie do rodzaju pokarmu i

mroźnego klimatu. Dalej na wschód, gdzie klimat w plejstocenie był łagodniejszy, odkryto pozostałości nie tak masywnie zbudowanych neandertalczyków. Nie trzeba przywoływać inwazji nadludzkich „presapiens", by wyjaśnić powstanie kromaniończyka. Przodkowie dzisiejszych Europejczyków byli już obecni na kontynencie jako europejscy neandertalczycy, a kiedy zmieniły się warunki, zmienili się i oni. „Moje przeświadczenie, że typ neandertalski jest tylko jedną z faz mniej lub bardziej stopniowej ewolucji człowieka do stanu dzisiejszego, stale się umacnia - napisał Hrdlićka w 1916 roku. - Z jednej strony stwierdzam, mimo wszelkich luk, jedynie stopniową ewolucję i inwolucję, z drugiej zaś - brak wyraźnych przerw, przynajmniej od czasów najwcześniejszych okazów neandertalczyków do dziś". W 1927 roku Hrdlićka udał się do Londynu, by wygłosić wykład im. Huxleya, mając nadzieję przekonać na tym prestiżowym forum swych brytyjskich kolegów o prawie neandertalczyka do zaliczenia go w poczet przodków. Równie dobrze mógł nie ruszać się z Waszyngtonu. W najbliższym numerze „Naturę" Grafton Elliot Smith wyraził zdziwienie, dlaczegóżby ktoś miał w ogóle kwestionować status neandertalczyka, „sprawę, którą większość anatomów uważała za definitywnie rozstrzygniętą" przez Boule'a i innych. Elliot Smith przynajmniej zdobył się na komentarz. Inni nie raczyli nawet zniżyć się do tego, przekonani, że jeżeli miałby się w Europie znaleźć jakiś prawdziwy przodek, to byłby nim nie neandertalczyk ze swymi sterczącymi brwiami, lecz Pierwszy Anglik, człowiek z Piltdown. W miarę upływu czasu wokół człowieka z Piltdown zaczęło przybywać znaków zapytania, co z każdym rokiem oddalało go od statusu brakującego ogniwa i czyniło zeń coraz większą „plątaninę sprzeczności i niepewności", jak to ujął pewien uczony w 1945 roku. Mimo to, wspierany przez Boule'owski portret ułomności neandertalczyka, człowiek z Piltdown skutecznie przez prawie pół wieku eliminował innych pretendentów do statusu przodka ludzkości. Dopóki człowiek z Piltdown funkcjonował jako fakt, nie spełniona obietnica domniemanego „presapiens" wisiała w powietrzu, blokując uznanie nie tylko neandertalczyków, lecz także wielu skądinąd wiarygodnych kandydatów do roli przodka człowieka. Spośród wszystkich tych potencjalnych brakujących ogniw jednym z bardziej sensacyjnych kandydatów był pierwszy Au-stralopithecus africanus („południowa małpa afrykańska"). Nie znany wówczas szerzej anatom Raymond Dart oznajmił w 1925 roku o znalezieniu młodocianego „małpoluda" w południowoafrykańskim kamieniołomie wapienia Taung. Jego mózg był wprawdzie mały, ale wysoki i zaokrąglony6, różniący się wyraźnie od spłaszczonego mózgu małp. Zęby miał także zadziwiająco ludzkie jak na skądinąd wyraźnie prymitywną istotę. Poważne poszlaki przemawiały na rzecz wyprostowanego chodu tego małpoluda. Dart przypisał mu nawet używanie narzędzi. Wbrew przekonaniom Darta, Keith, Elliot Smith i inni najbardziej wpływowi członkowie brytyjskiej elity antropologów podejrzewali, że „dziecko z Taung" było tylko wymarłą formą małp człekokształtnych lub co najwyżej kolejnym bocznym odgałęzieniem drzewa rodowego człowieka. Do zawikłania problemu przyczyniał się młody wiek osobnika. Młode małpy człekokształtne często wykazują cechy upodobniające je do homini-dów, toteż Darta mogły zwieść zaobserwowane właściwości okazu. Na domiar złego odkrył brakujące ogniwo na „niewłaściwym" kontynencie - płaskowyże Azji uchodziły za znacznie odpowiedniejszą kolebkę dla ludzkości niż mroczna i wilgotna Afryka. Co zaś jeszcze ważniejsze, Austrdloplthecus Darta nie

ewoluował tak, jak przystało na prawdziwego praczłowieka. Jego mózg pod względem ewolucyjnym pozostawał w tyle za uzębieniem i szczękami, zamiast torować drogę przemianom.

W roku 1931 Dart, jak wcześniej Eugene Dubois, wybrał się ze swym znaleziskiem w podróż do Anglii, najwyraźniej z zamiarem przekonania Keitha i innych o tym, że jego mała skamieniałość należała do linii prowadzącej do człowieka. Daremnie. „Człowiek jest tym, czym jest, dzięki swemu mózgowi -napisał Keith. - Kwestia ewolucji człowieka to kwestia mózgu". Drobnomózgie dziecko z Taung zostało odprawione z kwitkiem.

Tymczasem w pewnej jaskini w Chinach odkryto istny skarbiec nowych skamieniałości. W jaskini położonej niedaleko Pekinu prowadziła wówczas wykopaliska bogato wyposażona międzynarodowa ekipa pod kierunkiem Kanadyjczyka David-sona Blacka. Sinanthropus7 Blacka - znany potocznie jako człowiek pekiński8 - dzięki właściwemu adresowi, dowodom posługiwania się ogniem i poszlakom wskazującym na kanibalizm miał o wiele większe szansę zyskania akceptacji w roli prawdziwego przodka człowieka. W 1924 roku sam Dubois przerwał wieloletnie milczenie i ujawnił nie znaną wcześniej skamieniałość z jawajskiego stanowiska, z którego pochodził jego Pithecanthropus erectus. Podobieństwa między człowiekiem j awajskim a pekińskim były zbyt oczywiste, by dało sieje pominąć. Do wzorca pitekantropa i sinantropa pasowała też żuchwa odkryta jeszcze w 1907 roku w pobliżu Heidelbergu w Niemczech. W końcu wszystkie trzy grupy skamieniałości połączono wspólną etykietą Homo erectus. Najwyraźniej na długo przed pojawieniem się na świecie neandertalczyków czy współczesnego Homo sapiens inny hominid o sporym mózgu, zdolny wytworzyć dość złożoną kulturę, zasiedlił większość Eurazji (z czasem szczątki H. erectus znaleziono też w Afryce). Jednak utrzymujące się wciąż zwodnicze nadzieje na znalezienie formy „presapiens" sprawiały, że większość antropologów wolała widzieć w pitekantropie kolejną „boczną gałąź" drzewa genealogicznego. „Ani człowiek pekiński (...), ani neandertalski nie mają potomków w dzisiejszym świecie - orzekł w 1943 roku słynny

francuski antropolog i duchowny Pierre Teilhard de Chardin, bliski współpracownik Boule'a. - Zmiótł ich Homo sapiens". To zadziwiające, jak skutecznie widmowy przodek, zbudowany prawie wyłącznie z uprzedzeń, z góry powziętych założeń ł ślepej wiary, zdołał usunąć na bok cały fizyczny zapis ewolucji człowiekowatych, obejmujący trzy kontynenty i dwa miliony lat. Po II wojnie światowej jednak dni „presapiens" były już policzone. Pojawiło się nowe podejście do ewolucji człowieka, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych. O ile koncepcja „presapiens" stawiała wymogi, którym nie mogły sprostać właściwie żadne zwykłe zestawy skamieniałości, o tyle nowy paradygmat serdecznie i bez zastrzeżeń witał je w rodzinie. Lata trzydzieste były w paleoantropologii „dekadą Indiany Jonesa".9 Poszukiwacze i poszukiwaczki przygód wystawiali się na spiekotę, niewygody i ryzyko napaści rozbójników, by spenetrować nie odkryte dotąd tereny i wrócić ze skamieniałymi skarbami - a także z malarią i wieloma innymi chorobami. W Afryce Wschodniej Louis Leakey załadował cały swój dobytek na zdezelowaną ciężarówkę i ruszył w kierunku wąwozu Olduvai, a później dalej, by powrócić z kośćmi, które -jego zdaniem - dowodziły pradawnego afrykańskiego rodowodu ludzkości. Holender G. H. R. von Koenigswald podążył śladem Dubois w dżungle Jawy. Zanim przepadł w japońskim obozie jenieckim podczas wojny, nie tylko odkrył więcej szczątków pi-tekantropa ze stanowiska Sangiran, lecz także bardziej zaawansowane ewolucyjnie czaszki nad rzeką Solo na wschodniej Jawie, które uznał za formę przejściową między pitekan-tropern a człowiekiem współczesnym. W tym samym czasie Brytyjczycy wykopywali skarby na Bliskim Wschodzie ł na własnym podwórku. W 1935 roku w żwirowni niedaleko Swanscombe nad Tamizą odkryto fragment czaszki, po roku następny. Chociaż kości pochodziły tylko z potylicznej części mózgoczaszki, okaz ze Swanscombe został

entuzjastycznie przyjęty w obozie „presapiens". Arthur Keith umieścił go wyżej niż człowieka z Piltdown - na grubym, głównym pniu ewolucji człowieka, wiodącym ku „pierwotnemu białemu". W Palestynie rozpoczęła eksploatację fantastycznie bogatych jaskiń na górze Karmel Dorothy Garrod, która sama skrywając się przed palącym słońcem w cieniu parasola, trzaskała z bata i pokrzykiwała na robotników: „Szybciej kopać! Szybciej kopać!" Z kolei archeolog amator Francis Turville-Pe-tre kontynuował poszukiwania, które wcześniej zaowocowały odkryciem neandertaloidalnego okazu w galilejskiej jaskini Zuttiyeh. Renę Neuville, główny urzędowy przedstawiciel Francji w Jerozolimie, podpisywał korespondencję jako „Radca i Prehistoryk", przy czym do drugiego z tych tytułów uprawniało go

znalezienie ludzkich szkieletów w grocie Qafzeh pod Nazaretem. W przeciwieństwie do znaleziska ze Swanscombe żadne z bliskowschodnich odkryć nie wydawało się świadczyć o tym, że istnieje prosta droga do człowieka współczesnego bez udziału neandertalczyków. Wręcz przeciwnie. Z jaskini Tabun na górze Karmel Garrod wydobyła szkielet wyglądający na nean-dertalski. W sąsiedniej jaskini Skhul znalazła czaszki i inne kości dalszych dziesięciu osobników. Ludzie ci reprezentowali osobliwą mieszankę cech prymitywnych i współczesnych, a wielu z nich robiło wrażenie celowo pogrzebanych -jeden ze szkieletów dzierżył nawet w dłoni żuchwę dzika. Właśnie tego szukał Aleś Hrdlićka ze Smithsonian Institu-tion: dowodu wyraźnych powiązań ewolucyjnych neandertalczyków z ludźmi współczesnymi. Hrdlićka gorączkowo pragnął osobiście zająć się szczegółowym przebadaniem szczątków, a ponieważ wyprawa Garrod była wspólnym przedsięwzięciem brytyjsko-amerykańskim, miał powody, by na to liczyć. Zadanie opisania hominidów z góry Karmel powierzono jednak Ar-thurowi Keithowi i młodemu absolwentowi Berkeley, Theodo-re'owi McCownowi, który wprawdzie skłaniał się ku poglądom Hrdlićki, ale został zdominowany przez cieszącego się o wiele większym autorytetem Anglika. Keith uznał szczątki z obu jaskiń za należące do jednej populacji, ale ludzie z góry Karmel byli nie tyle formami przejściowymi między neandertalczykami a ludźmi współczesnymi, co raczej mieszańcami - lokalną „skundloną" populacją, powstałą wskutek krzyżowania się kromaniończyków z neandertalczykami. Być może zachwiało to jego wiarą w model „presapiens", ale jej nie obaliło. Kiedy Garrod trzaskała z bata w Palestynie, a Louis Leakey grzązł w błotach Tanzanii, inny, nieco mniej bojowo nastawiony antropolog nazwiskiem Franz Weidenreich przejął prace na słynnym stanowisku Zhoukoudian (Czukutien), skąd pochodziły szczątki człowieka pekińskiego. Ten niemiecki Żyd zdołał wcześniej uniknąć poważniejszych niebezpieczeństw niż te, jakie mu groziły podczas wykopywania skamieniałych kości, i przyjął posadę na Uniwersytecie w Chicago. Chińskie wykopaliska, prowadzone pod jego kierownictwem w latach 1935-1939, dostarczyły zadziwiająco obfitych nowych materiałów dowodowych. Odkryto szczątki co najmniej 45 sinantropów - czaszki, kości kończyn, setki zębów, a także narzędzia, pozostałości palenisk i posiłków. Niestety, przedsięwzięcie w Zhoukoudian zostało gwałtownie przerwane, kiedy w 1939 roku armia japońska zajęła pobliską wioskę. Dwa lata później, z obawy o bezpieczeństwo okazów, miejscowe władze chińskie spakowały je i wysłały pociągiem pod eskortą żołnierzy amerykańskiej piechoty morskiej do portu, gdzie miały zostać załadowane na parowiec odpływający do Stanów. Nigdy tam jednak nie dotarły. Wraz z innymi materiałami skamieniałości przybyły do portu obsługującego Pekin w dniu japońskiego ataku na Pearl Harbor. Marines zostali wzięci do niewoli, a skamieniałości przepadły na zawsze. Na szczęście Weidenreich zrobił z nich wcześniej odlewy doskonałej jakości. Weidenreich, podobnie jak Hrdlićka, przypuszczał, że ewolucja człowieka przebiegała stopniowo przez wiele stadiów pośrednich. Odkrycia dokonane przezeń w Chinach umocniły go w tym przeświadczeniu. Dzięki bliskiej współpracy z von Koenigswaldem przekonał się, że chiński Sinanthropus David-sona Blacka i Pithecanthropus Dubois to regionalne warianty jednego z tych stadiów, i zaproponował objęcie ich wspólną nazwą Homo erectus. Jednocześnie, tak jak Hrdlićka, widział w neandertalczykach po prostu europejską wersję następnego głównego stadium, przedostatniego przed Homo sapiens. Nie było wyraźnego rozdziału, czy choćby granic między tymi stadiami, ani też żadnego zarysu widma „presapiens", oczekującego na odkrycie. „Uważam, że wszystkie formy naczelnych wyróżniane jako hominidy (...) można uważać za jeden gatunek" - Weidenreich napisał w roku 1947. W stopniowym przebiegu ewolucji człowieka Weidenreich widział jednak znaczące różnice międzyregionalne. Jako jeden z pierwszych uczonych, którzy pokusili się o powiązanie danych paleoantropologicznych w skali globu, podzielił znane ówcześnie skamieniałości na cztery odmiany geograficzne, z których każda rozwijała się płynnie ku jednej ze współczesnych ras ludzkich: australijskiej, mongolskiej, afrykańskiej i eurazjatyckiej. Współcześni Aborygeni wykazują charakterystyczne cechy anatomiczne kopalnych form z Azji Południowo--Wschodniej, na przykład cofnięte czoło i wyraźnie zarysowane wały nadoczodołowe; cechy te da się prześledzić wstecz aż do odkrytego przez von

Koenigswalda człowieka z Solo i jeszcze głębiej w przeszłość do jawajskich pitekantropów, liczących może miliony lat. Dzisiejsi Chińczycy mają drobne twarze, płaskie kości policzkowe i zaokrąglone czoła, odpowiadające szczególnym właściwościom szczątków sinantropa wydobywanych przez Weidenreicha z chińskiej ziemi. Podobne oznaki „regionalnej ciągłości" można było zaobserwować w innych częściach świata. Na przykład nic nie stało na przeszkodzie, by zachodnioeuropejskich neandertalczyków uważać za przodków kromaniończyków. Wszystkie te typy regionalne spajała ustawiczna wymiana genów między regionami. Drzewo rodowe według Weidenreicha miało więc nie tyle postać krzewu, co raczej ogrodowego treliażu: równoległych linii pionowych, połączonych ze sobą poziomymi liniami przepływu genów. Wyobrażenie stale rosnącego treliażu było równie mało popularne w latach czterdziestych, jak analogiczna idea drabiny stadiów antropogenezy głoszona przez Hrdlićkę dwadzieścia lat wcześniej. Dane kopalne wydawały się jednak coraz lepiej do niej pasować. Odkrycia Garrod z góry Karmel właściwie same wskakiwały na odpowiednie miejsce w schemacie. Typ nean-dertalski z Tabun stopniowo i lokalnie wyewoluował w populację przejściową reprezentowaną przez ludzi ze Skhul, a ta z kolei we współcześnie wyglądających ludzi typu kromaniońskie-go, których szczątki także odkryto na Bliskim Wschodzie. Tylko jedna skamieniałość nijak nie dała się pogodzić z taką genealogią: człowiek z Piltdown. Weidenreichowi starczył tylko jeden rzut oka na żuchwę i zęby Pierwszego Anglika, by stwierdzić, że należą one do orangutana. Nie mógł tylko zrozumieć, jak tropikalna małpa człekokształtna trafiła nad Tamizę, a tym bardziej jak doszło do tego, że znaleziono ją opodal innych szczątków, należących niewątpliwie do współczesnego człowieka. W każdym razie był to na pewno orangutan. Weidenreichowi zabrakło kilku lat, by dożyć potwierdzenia trafności swej opinii. Cała sprawa człowieka z Piltdown była, oczywiście, fałszerstwem. Ktoś, być może sam „odkrywca", Charles Dawson, z pomocą bardziej kompetentnego wspólnika10 przemieszał części współczesnej czaszki ludzkiej z żuchwą współczesnego orangutana, starannie barwiąc okruchy kości na ciemno, żeby je postarzyć. Zęby żuchwy spiłowano, by nadać im nieco bardziej ludzki wygląd. Nawet pod niewielkim powiększeniem widać było wyraźnie ślady pilnika. Ów kopalny kolaż tak celnie wpasował się jednak w oczekiwania znalezienia bardziej szlachetnego przodka, że aż do lat pięćdziesiątych nikomu nie przyszło do głowy, by wziąć okaz pod mikroskop i przyjrzeć mu się uważniej. Kiedy tylko to zrobiono, fałszerstwo od razu wyszło na jaw. Człowiek z Piltdown - połowa kleszczy „presapiens", które ściskały neandertalczyka od pół wieku - odszedł w niebyt. Wkrótce to samo czekało drugą połówkę owych kleszczy. Do końca lat czterdziestych pojawiło się już dosyć skamieniałości, by trudno było je wszystkie zbyć jako „boczne gałęzie", niespo-krewnione ze współczesnymi istotami ludzkimi. Nawet Arthur Keith - wówczas już sir Arthur - przed śmiercią zdążył się przyznać do porażki i uznał, że australopitek Darta i pitekan-trop należą do głównego pnia rozwojowego ludzkości. Nagle neandertalczycy, zważywszy na ich mózgi dorównujące wielkością współczesnym i dość zaawansowany poziom kultury, zaczęli wyglądać podejrzanie jako jedyni banici. W latach pięćdziesiątych Henri Yallois, były uczeń i następca Marcellina Boule'a w Muzeum Człowieka w Paryżu, przypuścił ostatnią próbę obrony hipotezy „presapiens". Uważał, że nowa, fragmentarycznie zachowana czaszka z Fontechevade we Francji i angielska ze Swanscombe dowodziły istnienia w Europie przed neandertalczykiem człowieka o bardziej współczesnych cechach. Inni naukowcy wskazali jednak na to, że jeżeli w ogóle można coś powiedzieć o tych zagadkowych fragmentach kostnych, to tylko tyle, że bardziej przypominają ówczesnych neandertalczyków niż ludzi współczesnych. Co ważniejsze, zaczęto patrzeć przychylniejszym okiem na samych neandertalczyków. W roku 1957 dwaj amerykańscy anatomowie, William Straus i A. J. E. Cave, poddali ponownym oględzinom okaz, który stanowił główną podporę pierwotnej krytycznej opinii Boule'a o człowieczeństwie neandertalczyka: La Chapelle-aux-Saints. Okazało się wówczas, że jego opis był od stóp do głów chybiony. Pochylona postawa nie była świadectwem zwierzęcej natury, lecz zaawansowanego gośćca. Boule zauważył objawy schorzenia, ale zaślepiony

chęcią ukazania neandertalczyków w jak najgorszym świetle, nie wziął pod uwagę skutków zmian artretycznych. W rzeczywistości nic w szkielecie dolnej połowy ciała nie wskazywało, by Stary Człowiek z La Chapelle-aux-Saints - ani jakikolwiek inny neandertalczyk - chodził z ugiętymi nogami, na zewnętrznych krawędziach stóp ani z odstającym paluchem. Straus i Cave doszli do szokującego wniosku, że pod względem morfologicznym neandertalczyk właściwie nie różnił się zbytnio od człowieka współczesnego. To oni pierwsi zasugerowali, że ogolony, wykąpany i przebrany w świeżą odzież typowy neandertalczyk mógłby podróżować incognito nowojorskim metrem. Ostatecznie metro to miało dowieźć go do samego centrum ludzkiej rodziny. W tym samym czasie kiedy Straus i Cave zajmowali się okazem z La Chapelle, młody amerykański paleo-antropolog Clark Howell wskrzeszał kompromisową teorię pochodzenia człowieka, zwaną teorią preneandertalską. Howell -podobnie jak dziesięć lat wcześniej włoski paleontolog Sergio Sergi - nie wierzył, by niedawni geologicznie zachodnioeuropejscy neandertalczycy, na przykład z La Chapelle czy La Fer-rassie, mogli stanowić część rodowodu współczesnego człowieka. Owi późni, „klasyczni" neandertalczycy, o niesamowicie wielkich twarzach i wydatnych nosach, stanowili raczej pozostałości wymarłych populacji. Z drugiej strony, wcześniejsza grupa „progresywnych" neandertalczyków, odkryta głównie w zachodniej Azji i na Bliskim Wschodzie, nie była aż tak daleko posunięta w rozwoju swoiście neandertalskich cech. Okazy takie jak z Tabun czy ogromny zespół skamieniałości z chorwackiej jaskini Krapina reprezentowały pulę genową, z której powstali zarówno późniejsi zachodnioeuropejscy neandertalczycy, jak i współcześni ludzie. Howell nie musiał szukać daleko od Tabun, by wskazać najstarszych przedstawicieli współczesnego Homo sapiens. Leżeli tuż obok, w jaskini Skhul. Inny Amerykanin dopełnił przyjęcia wszystkich neandertalczyków na łono rodziny. Antropolog C. Loring Brace z Uniwersytetu Michigan od początków swej kariery miał opinię radykała. Na początku lat sześćdziesiątych Brace opublikował serię artykułów broniących pozycji neandertalczyków jako naszych przodków z pasją polemiczną rzadko spotykaną na łamach pism naukowych. To głównie za sprawą ślepego przyjmowania argumentów Marcellina Boule'a neandertalczykom rzadko oddawano sprawiedliwość, twierdził. Jeśli nawet ktoś przeprowadził uczciwą analizę -jak w swoich pracach Hrdlićka, Weiden-reich czy niemiecki anatom Hans Weinert - to odbiorcy byli głusi na argumenty, bo zatykał im uszy Boule. Brace nie szczędził gorzkich słów angielskim uczonym, ta kim jak Arthur Keith, ani swoim rodakom, na przykład Williamowi Howellsowi czy Clarkowi Howellowi. Najcięższe in wektywy zachował jednak dla Francuzów. Kłopoty z tym narodem datowały się jeszcze sprzed czasów Boule'a, bo aż od Cuviera. Francuzi po prostu nie wierzyli w ewolucję. Wpływy Cuviera tak skutecznie zagłuszyły posiew ewolucjonizmu we Francji, że na Starym Kontynencie uczeni zajęli się odtąd ni mniej, ni więcej, tylko „pokrętnym i jałowym powstrzymywaniem" prawd ogłoszonych przez Darwina. „Być może jednym z powodów konsekwentnie antyewolucyjnego stanowiska zajmowanego przez francuską antropologię fizyczną -pisał Brace w 1964 roku -jest to {...), że usunęli ze swego myślenia ludzkie przystosowania, a bez ich zrozumienia trudno oczywiście interpretować zapis kopalny człowiekowatych z ewolucyjnej perspektywy". Myślenie Brace'a, podobnie jak wielu innych amerykańskich antropologów fizycznych, znajdowało się natomiast pod silnym wpływem „nowej syntezy" zasad darwinizmu ze współczesną genetyką populacyjną. Biolodzy ewolucji, tacy jak Theodosius Dobzhansky, Julian Huxley, Ernst Mayr i George Gaylord Simpson, na nowo ukazali dobór naturalny jako twórczą siłę ewolucji. Paleontologia skupiła odtąd uwagę nie tylko na tym, jakie zachodziły zmiany ewolucyjne, ale przede wszystkim na tym, jak to się działo. Nie wystarczało już przypiąć skamienia łości etykiety, opisać jej anatomię i umieścić ją na schemacie wśród innych okazów. Trzeba było dogłębnie zrozumieć, jak ł doszło do powstania różnic między jedną formą a drugą.

Brace był przeświadczony, że neandertalczycy wyewoluowali wprost w kromaniończyków, i miał pomysł, jak mogło dojść do tej przemiany. Wbrew pogardliwej ocenie neandertalskich mózgów i szkieletów przez Boule'a, nie było w nich nic jakościowo różnego od mózgów i ciał dzisiejszych ludzi. W istocie różnice między nimi a nami dotyczyły głównie twarzy. Masywne wały nadoczodołowe, wielkie nosy i olbrzymi, wystający środek twarzy niewątpliwie wyróżniały neandertalczyków. Najbardziej odbiegały od naszych „ogólne wymiary" zębów, zwłaszcza przednich. Właściwie wszelkie subtelne osobliwości architektury twarzoczaszki neandertalczyka sprowadzają się do zintegrowanego układu, przenoszącego olbrzymie obciążenia przednich zębów. Żeby neandertalczyk zmienił się we współczesnego człowieka, wystarczyłoby więc, by zmalał nacisk selekcyjny na ów masywny aparat żucia. Jakie przystosowania mogłyby sprawić, że superszczęki neandertalczyków stałyby się zbędne? Podobnie jak współcześni łowcy i zbieracze, zapewne także ludzie kultury mustier-skiej przeżuwali mieszaninę mięsa i pokarmu roślinnego. Jadłospis nie miał tu jednak decydującego znaczenia. „Należy zwracać uwagę nie tyle na sam pokarm - pisał Brace - co na jego obróbkę przed spożyciem". Przyczyn zmiany należałoby poszukać w zapisie archeologicznym. Według Brace'a coraz staranniej obrobione i coraz bardziej zróżnicowane narzędzia pojawiające się w Europie w okresie mustierskim i później, w górnym paleolicie, przejęły funkcje spełniane dotąd przez zęby neandertalczyków, takie jak cięcie surowego mięsa czy oskrobywanie skór. Równie ważny postęp techniczny dotyczył coraz szerszego stosowania ognia. Układ popiołu w mustierskich „paleniskach" pozwolił Brace'owi wydedukować, że neandertalczycy piekli pożywienie w płytkich jamach ziemnych, obrzeżonych rozgrzanymi w ognisku kamieniami i przysypanych ziemią. „Najwyraźniej mustierscy neandertalczycy piekli swe posiłki tak, jak do dzisiaj robią to Polinezyjczycy - napisał niedawno. - Tak pieczone mięso może rzeczywiście bardzo zmięknąć, a wtedy wymaga znacznie krótszego żucia przed połknięciem niż surowe". Postęp kulturowy w postaci pojawienia się nowych narzędzi i nowych metod wykorzystania ognia to wszystko, czego trzeba było do przekształcenia twarzy neandertalczyka we współczesną ludzką twarz. Żadna biologiczna granica, żadne katastrofalne wydarzenie nie podzieliło obu form na dwa gatunki różnica wynikła tylko ze stopniowego postępu technicznego. Jeśli ktoś upierałby się przy pozostawieniu neandertalczyków na bocznym torze, musiałby też powiedzieć, że damy i dżentelmeni epoki wiktoriańskiej należeli do innej rasy niż dzisiejsi Europejczycy, bo nie wynaleźli kuchenki mikrofalowej. Nareszcie tajemniczy los neandertalczyków wydawał się wyjaśniony. „Neandertalczykowi przeznaczone było rozwinąć się w człowieka współczesnego - podsumowywał Brace w 1964 roku -i, jak to często bywa udziałem starszego pokolenia w szybko zmieniającym się świecie, zostać skarykaturowanym, ośmieszonym i odrzuconym przez własne potomstwo, Homo sapiens". Wiele z tego, co przedstawił Brace, Hrdlićka powiedział już pół wieku wcześniej. Ale tym razem ludzie chcieli słuchać. Wcześniej mogło sobie krążyć po świecie widmo „presapiens", ale w latach sześćdziesiątych duch czasów nie był już zbyt skory do akceptowania pomysłów opartych na tworzeniu biologicznych podziałów między jednymi osobami a innymi, choćby podziały te dotyczyły najdalszej przeszłości. Nagle ludziom zaczęło się wydawać, że neandertalczycy wcale tak bardzo się od nich nie różnili. Wystarczy tylko przestać czepiać się ich osobliwości anatomicznych, a w zamian przyjrzeć się temu, co po sobie pozostawili. Może ich narzędzia kamienne nie były tak wyszukane, jak narzędzia kromaniończyków, ale trudno je uznać za całkiem prymitywne. Do ich wyrobu neandertalczycy używali tak skomplikowanych metod, że dziś tylko garstka archeologów potrafi dorównać im biegłością w tej dziedzinie. Narzędziami tymi posługiwali się najwyraźniej tak samo jak kro-maniończycy, polując na mamuta, tura i inną niebezpieczną zwierzynę. Prawdziwie ludzką naturę neandertalczyków zdradzają jednak dopiero przejawy ich duszy. Na stanowisku Hortus na po-

łudniu Francji, datowanym na 50 tysięcy lat, w 1972 roku odkryto połączone stawami kości lewej łapy i ogona lamparta. Ich układ wskazywał, że były to szczątki całej skóry lamparta noszonej jako

kostium. Liczne pokruszone kości ludzkie znalezione w Hortus, a zwłaszcza w Krapinie, świadczyły o rytualnym kanibalizmie. Dziesięć lat wcześniej inny francuski archeolog odkrył na stanowisku Regourdou domniemane miejsce kultu niedźwiedzia sprzed 80 tysięcy lat. Starannie ułożone kości niedźwiedzia brunatnego umieszczono w jamie wyłożonej kamieniami, obok szkieletu neandertalskiego młodzieńca. Naj-dobitniejsze chyba świadectwo rytuałów neandertalskich odkryto już kilkadziesiąt lat wcześniej. W 1939 roku na Monte Circeo, niedaleko Rzymu, podczas prac budowlanych odsło-nięto jaskinię od 50 tysięcy lat zablokowaną osypiskiem. Wewnątrz znajdowała się czaszka neandertalczyka, otoczona jakby kręgiem kamieni. Podstawa czaszki była zmiażdżona, przypuszczalnie po to, aby ułatwić wyjedzenie mózgu. Rytuały neandertalczyków wydają się może makabryczne, ale także bardzo ludzkie. Co jednak najważniejsze, znalezienie z biegiem lat tak wielu szkieletów neandertalczyków wskazywało na ich celowe pochówki. W Le Moustier na południu Francji odkryto zwłoki młodego mężczyzny pogrzebanego w skurczonej pozycji jak podczas snu i posypane czerwoną ochrą. Pod głową miał poduszkę z krzemieni, a wokół leżały porozrzucane osmalone kości dzikiego bydła, jakby złożonego w ofierze. W niedalekim schronisku skalnym La Ferrassie odkryto pochówek zapewne całej rodziny: mężczyzny, kobiety, czworga dzieci i noworodka. Dalej na wschód, w radzieckiej Azji Środkowej11 odnaleziono innego chłopca, pochowanego przypuszczalnie aż 100 tysięcy lat temu w otoczeniu wieńca rogów koziorożca, okalających parami jego zwłoki. Przykłady można by mnożyć. Celowy był pochówek w Tabun. Podobnie w Spy w Belgii. Starzec z La Chapelle, chociaż opisywany przez Boule'a jako niewiele wznoszący się ponad poziom zwierząt, został jednak złożony w gro-

błe wykopanym przez współtowarzyszy - być może tych samych, którzy długo troszczyli się o niego, odkąd jego powykręcane przez reumatyzm ciało nie mogło już samo zapewnić sobie środków do życia. Zaiste, mało zwierzęcy kres żywota. Apoteozę duchowości neandertalskiej przyniosły odkrycia w olbrzymiej jaskini w irackich górach Zagros. Jaskinia Szani-dar, w której wykopaliska prowadził w latach pięćdziesiątych Ralph Sołecki z Uniwersytetu Columbia, dostarczyła szczątków dziesięciorga neandertalczyków sprzed około 60 tysięcy lat. Jeden z nich doznał poważnych urazów głowy i ciała, co sprawiło, że oślepł na jedno oko i miał bezwładne ramię.12 Podobnie jak Stary Człowiek z La Chapelle, mógł przeżyć tylko dzięki cudzej pomocy. Grupa okazała także pośmiertne oddanie innemu swemu członkowi. Francuska archeolog Arlette Le-roi-Gourhan odkryła obfite ślady pyłku kwiatowego wokół grobu innego młodego neandertalczyka w jaskini. Analiza pyłkowa wykazała, że zmarłego ułożono na wielobarwnym posłaniu z kwiatów, w tym prawoślazu i innych roślin wykorzystywanych dziś w ziołolecznictwie. „Można się domyślać, że [osobnik ten] był nie tylko ważną osobistością w grupie, przywódcą, ale mógł być też znachorem czy szamanem" - napisał Sołecki. Swą książkę, wydaną w 1971 roku, gdy wojna wietnamska osiągnęła apogeum, zatytułował Shanidar: The First Flower Pe-ople (Szanidar: pierwsi ludzie-kwiaty). Minęło niewiele więcej niż sto lat od chwili, gdy neandertalczyk wytoczył się z jaskini w dolinie Josepha Neandra, a już święcił triumfy. Udało mu się zerwać z obrazem brutala, kierującego się wyłącznie żądzą przemocy i instynktem, i objawić jako jedno z dzieci-kwiatów lat sześćdziesiątych, jako nareszcie w pełni ludzki gatunek, na pewno okazujący więcej człowieczeństwa niż ten ostentacyjnie bezlitosny, który odziedziczył po nim ziemię. I wtedy, znienacka, znów wszystko się zawaliło. W latach osiemdziesiątych, kiedy już się zdawało, że neandertalczyk ma

pewne miejsce po naszej stronie gartla, jego człowieczeństwo doznało gwałtownego uszczerbku. Paru anatomów przyjrzało się elementom jego toru głosowego i uznało, że nie mógł posługiwać się w pełni ludzką mową. Paru archeologów poszukało niezaprzeczalnych dowodów na posługiwanie się przezeń symbolami i okazało się, że zostali z pustymi rękami. Zaczęto kwestionować umiejętności łowieckie neandertalczyków, ich zdolności organizacyjne, a nawet zwyczaj grzebania zmarłych. Co gorsza, znowu znaleziono tego właściwego przodka współczesnej ludzkości, którego samo

istnienie spychało neandertalczyków w mrok zapomnienia. Tym razem nie chodziło o widmowego „presapiens", skleconego z uprzedzeń i pobożnych życzeń. Stały za nim nowe, konkretne dane. Nie był skamieniałością i właściwie nie można nawet mówić o nim „on". Nowy przodek miał na imię Ewa.

ROZDZIAŁ 3

PRZEMÓWCIE, MITOCHONDRIA To wszystko Afryka i jej cudowne dzieci w nas. SIR THOMAS BROWNE

Była królową nauki roku 1989. Minął rok, odkąd trafiła do szerokiej publiczności na okładce „Newsweeka", dwa lata, odkąd narodziła się w laboratorium w Berkeley, a wszyscy wciąż rozprawiali o tej afrykańskiej matce rodzaju ludzkiego. Johnny Carson wplótł ją w swój monolog rozpoczynający The Tonight Show. Pojawiła się w żartach rysunkowych w piśmie „The New Yorker" i w „The Far Side".1 Wspomniano o niej nawet w bardzo popularnym programie telewizyjnym Po trzydziestce. W kręgach naukowych kwestia pochodzenia człowieka współczesnego zdominowała wszystkie dyskusje na temat ewolucji człowieka, a pochodzenie człowieka współczesnego -chwilowo - sprowadzało się do Ewy. Sprawa sięga korzeniami lat sześćdziesiątych. Chcąc się wtedy czegoś dowiedzieć o pochodzeniu człowieka, trzeba było pojechać na wykopaliska. Przy odrobinie szczęścia i cierpliwości można było wrócić z konkretnymi dowodami - jakąś starą czaszką czy narzędziami. I oto wówczas Allanowi Wilsonowi i jego koledze z Berkeley Yincentowi Sarichowi przyszło do głowy, by poszukać śladów ludzkiej przeszłości nie na afrykań-

sklej sawannie, lecz wśród białek żyjących dziś ludzi i innych naczelnych. Próbowali znaleźć odpowiedź na zasadnicze pytanie: kiedy ludzka linia rodowa oddzieliła się od linii naszych krewnych, małp człekokształtnych? Szukali wśród białek, gdyż wiedzieli, że białka - tak jak dzioby, czaszki i inne części anatomiczne w skali makro - ewoluują wskutek nagromadzenia mutacji. Wiedzieli też, że podobnie jak dzioby czy czaszki różnych organizmów, białka pokrewnych gatunków nieco się między sobą różnią, gdyż po oddzieleniu się gatunków od wspólnego przodka zachodziły w nich różne mutacje. Ludzka albumina jest podobna do szympansiej, ale nie identyczna. Podobieństwo to maleje w przypadku albuminy królika czy żaby, które są odległej z nami spokrewnione. O ile trudno jest mierzyć i porównywać zmienność widocznych gołym okiem szczegółów anatomicznych - na przykład czy pewien gatunek ma o 60 procent więcej nosa niż inny albo cztery razy bardziej brązowe futro - o tyle różnice między białkami dają się wyrażać ilościowo. Nie było w tym nic kontrowersyjnego, dopóki Sarich i Wil-son nie oznajmili, że mutacje zachodzą w stałym tempie w skali tysiącleci, tworząc jednostajnie tykający zegar molekularny. Gdyby tak istotnie było, różnica budowy danego białka między dwoma gatunkami nie tylko określałaby ich stopień pokrewieństwa, lecz także pozwalałaby ocenić czas, jaki upłynął, odkąd miały ostatniego wspólnego przodka. Albuminy dwóch gatunków naczelnych, których przodkowie rozeszli się 20 milionów lat

temu, powinny się różnić dwukrotnie bardziej niż albuminy gatunków, które rozdzieliły się przed 10 milionami lat. Koncepcja ta sama w sobie nie wydawała się groźna - zasugerowali ją już kilka lat wcześniej dwaj inni biochemicy, Li-nus Pauling i Emile Zuckerkandl. Kłopoty zaczęły się dopiero wtedy, kiedy Sarich i Wilson zastosowali zegar molekularny do oszacowania czasu dywergencji pewnego przedstawiciela wyższych naczelnych. Kilka lat wcześniej amerykański antropolog Elwyn Simons natknął się w szufladzie kolekcji muzealnej Uniwersytetu Yale na fragment skamieniałej żuchwy rodzaju Ramapithecus. Po dokładnych oględzinach orzekł, że należała do hominida. Ponieważ pochodziła sprzed 14 milionów lat, reprezentowała odtąd najstarszego przedstawiciela ludzkiej linii rodowej. Wprawdzie nie wszyscy zgodzili się z opinią Simonsa, ale w czasie kiedy Sarich i Wilson ogłosili swoje wyniki, ramapitek ostentacyjnie prezentował swój status „najwcześniejszego człowieka" w podręcznikach antropologii i gablotach muzealnych na całym świecie, a także pewnym krokiem stąpał na stronach książek serii Time-Life Illustrated, rozłożonych na stolikach do kawy w tysiącach amerykańskich domów. Z punktu widzenia biochemików ramapitek był jednak bezczelnym samozwańcem. Analiza białek wykonana przez Sari-cha i Wilsona wskazywała, że wspólny przodek ludzi i małp człekokształtnych żył zaledwie 5 milionów lat temu. Nawet po uwzględnieniu wszelkich możliwych źródeł błędu w obliczeniach obaj naukowcy nie dopuszczali, by rozejście się dróg małp i ludzi mogło nastąpić wcześniej niż 8 milionów lat temu. Ramapitek nie mógł więc być hominidem, skoro żył co najmniej 6 milionów lat przed pojawieniem się pierwszych homi-nidów. „Ujmując rzecz dobitniej - pisał później Sarich - nie można odtąd uznać za hominida żadnego okazu kopalnego liczącego sobie ponad 8 milionów lat, bez względu na jego wygląd". „Wygląd" skamieniałości jest oczywiście dla paleoantropo-logii warunkiem sine qua non. Sarich i Wilson nie tylko atakowali ramapiteka; podawali w wątpliwość metodologię całej dziedziny nauki, uznając, że w paleoantropologii jest tyle naukowości, ile we wróżeniu z fusów. Nic więc dziwnego, że specjaliści od skamieniałości nie mieli zamiaru puścić płazem próby odebrania im racji istnienia przez paru aroganckich biochemików. - Wielu dopiekliśmy do żywego - wspomina Yince Sarich. -Nie mogę dosłownie przytoczyć tego, co radzili nam zrobić. W zasadzie chodziło o to, żebyśmy udali się w pewne odległe miejsce. Okazało się w końcu, że dalszy materiał kopalny wykazał, iż ramapitek nie był wcale najwcześniejszym człowiekiem, lecz czymś w rodzaju pierwotnego orangutana. Większość paleoantropologów zgadza się dziś z poglądem, że linia człowiekowa-tych oddzieliła się od małp człekokształtnych 7-5 milionów lat temu. Nowy gatunek hominidów, odkryty w 1994 roku2, ma prawie 4,5 miliona lat i anatomię na tyle małpią, na ile to tylko możliwe, by można go jeszcze nazywać hominidem. Wygląda więc na to, że Sarich i Wilson mieli rację. Niektórzy twierdzą jednak, że mieli rację niesłusznie. - Ramapithecus był problemem paleoantropologicznym rozwiązanym przez paleoantropologów metodami paleoantropolo-gicznymi - ofuknął mnie jeden z ich krytyków, paleoantropo-log, kiedy poruszyłem ten temat. - Biochemikom nic do tego. Kiedy Sarich i Wilson niesłusznie dochodzili do prawdziwych wniosków, inni naukowcy badali w swych laboratoriach białka, starając się odtworzyć znacznie nowsze dzieje współczesnych grup etnicznych: zbadać, jak bardzo się między sobą różnią, jak blisko każda z nich spokrewniona jest z innymi, a wreszcie -jak wygląda układ rozgałęzień drzewa rodowego dzisiejszej ludzkości. Pierwsze usiłowania odtworzenia takiej genetycznej historii ludzkości skupiały się na chemii krwi. Każdy człowiek jest nosicielem genów determinujących grupę krwi: A, B, O lub AB. Krew ludzka zawiera także inny antygen, występujący w dwóch postaciach, Rh+ i Rh-. Znajomość grupy krwi i obecności czynnika Rh mają bardzo duże znaczenie, kiedy trzeba przetoczyć krew. Genetycy populacji używają ich jednak do czegoś całkiem innego. Już w 1918 roku wiedziano, że pewne grupy krwi występują z różną częstością u przedstawicieli różnych grup etnicznych. Właściwie wszyscy Indianie mają grupę O. Krew Rh- jest spotykana prawie wyłącznie u Europejczyków, a najczęściej występuje wśród zachodniopirenejskich Basków. Ponieważ grupy krwi są wyznaczane przez konkretne geny i nie wydają się podlegać wpływom środowiska, znacznie lepiej nadają się do oceny pokrewieństw populacji niż powierzchowne cechy anatomiczne,

jak na przykład kolor skóry. Sądząc po barwie skóry, Murzynów wypadałoby uznać za bliskich krewnych Aboryge-

nów. Chemizm ich krwi wykazuje jednak, że są tak od siebie oddaleni, jak to tylko możliwe; ciemna karnacja jest po prostu wspólnym przystosowaniem do życia pod słońcem tropików. Cechy morfologiczne używane niegdyś do wyróżnienia „ras" nakładają się na siebie w tak bezładny sposób, że większość genetyków nie przypisuje temu pojęciu niemal żadnego naukowego znaczenia. W latach sześćdziesiątych włoski genetyk populacji Luigi Cavalli-Sforza, pracujący obecnie na Uniwersytecie Stanforda, zaczął wraz z kolegami gromadzić i porządkować dane o lokalnych częstościach występowania czynników grupowych krwi, układając na ich podstawie drzewo rodowe całej ludzkości. Wynikało z niego, że kaukazoidzi (biali) są bliżej spokrewnieni z negroidami (czarnymi) niż każda z tych ras z trzecią wielką grupą - mongoloidami (żółtymi). (Do tej ostatniej grupy zaliczyli też Indian i Aborygenów, gdyż Australię i obie Ameryki zaludnili stosunkowo niedawno emigranci z Azji). Później Caval-li-Sforza zbierał podobne dane na temat setek innych znaczników genetycznych wariantów ludzkich genów rozróżnianych pośrednio, na podstawie kodowanych przez nie białek, na przykład enzymów. Zestawiwszy ze sobą wszystkie te dane, zasugerował, że korzeni ludzkości prawdopodobnie należy szukać w Azji, a afrykańscy negroidzi i europejscy kaukazoidzi oddzielili się później. Pod koniec lat siedemdziesiątych szybki postęp biologii molekularnej umożliwił naukowcom przesunięcie uwagi z produktów genów (białek, enzymów, czynników grupowych krwi) na samo sedno sprawy: sekwencję materiału genetycznego. Porównywanie rzeczywistych genów jest o wiele bardziej bezpośrednią i jednoznaczną metodą pomiaru różnic między populacjami. Badanie genów zamiast białek to jak przyglądanie się czyjejś twarzy zamiast jej odciskowi w glinie. Geny nie tylko tworzą matrycę do syntezy białek, lecz także szybciej mutują, dzięki czemu różnice między populacjami są o wiele wyraźniejsze. W roku 1986, na rok przed słynnym debiutem Ewy, oks-fordzki genetyk James Wainscoat skoncentrował się na pewnym odcinku genu beta-globiny, kodującym część hemoglobiny

krwi. Jak inne geny, gen p-globiny składa się ze ściśle dopasowanych nici DNA, połączonych precyzyjnie parami zasad, które są ułożone jak paciorki w podwójnej helisie DNA. Gen ten występuje u ludzi w rozmaitych wariantach, nazywanych ha-plotypami, różniących się między sobą za sprawą drobnych, nieszkodliwych mutacji, jakie zdarzały się w poszczególnych parach zasad na przestrzeni wielu pokoleń. Wainscoat i jego koledzy z Oksfordu przebadali haplotypy ośmiu różnych populacji ludzkich z Europy, kontynentalnej Azji, Nowej Gwinei, Południowego Pacyfiku i Afryki. Ich wyniki świadczyły o tym, że dwie z postaci genu były bardzo pospolite w Afryce, a rzadkie lub nieobecne u ludzi spoza tego kontynentu. W Europie i w powiązanych genetycznie populacjach Azji i wysp Pacyfiku pojawiły się za to często trzy inne haplotypy. Ogólnie rzecz biorąc, wyniki Wainscoata sugerowały, że kolebką wszystkich współczesnych ras był jeden kontynent, ale nie Azja, jak twierdził Cavalli-Sforza. „Nasze dane pasują do modelu - pisali Wainscoat i współpracownicy - w którym populacja założycielska wyemigrowała z Afryki, a następnie dała początek wszystkim populacjom po-zaafrykańskim". Z badań Wainscoata wynikało w istocie, że każdy - Europejczyk, Azjata, Indianin, wyspiarz z mórz południowych - pochodzi z grupy Afrykanów, mogącej liczyć nie więcej niż kilkaset osób. Wniosek ten był wprawdzie intrygujący, ale dane dotyczące tylko jednego genu jądrowego, w tym przypadku p-globiny, mogą dostarczyć jedynie „zgrubnych" danych o miejscu zajścia jakiegoś zdarzenia ewolucyjnego. Nie mówią też nic o tym, kiedy do niego doszło. Jest jednak inny rodzaj DNA, znajdującego się poza jądrem komórkowym, który ma szczególne właściwości, wprost wymarzone dla przedsiębiorczego ewolucjonisty molekularnego. Właśnie stamtąd bierze swój początek Ewa. Pewnego jasnego czerwcowego poranka 1989 roku szedłem ulicą w kalifornijskim Berkeley, wciągając

głęboko w płuca powietrze pachnące eukaliptusami, uszczęśliwiony, że prowadzi się tu tak wiele badań nad pochodzeniem człowieka, którym muszę się osobiście przyjrzeć. Przybyłem do tego raju w poszukiwaniu Ewy, a przynajmniej kogoś, kto mógłby mi o niej więcej opowiedzieć. Artykuł z „Naturę", który wywołał całe zamieszanie, był sygnowany przez troje ludzi: młodych absolwentów, Rebekę Cann i Marka Stonekinga, oraz ich opiekuna naukowego, słynnego Allana Wilsona. Niestety, Rebecca Cann, która była głównym autorem artykułu, objęła posadę na Uniwersytecie Hawajskim i niełatwo było do niej dotrzeć. Wilson uchodził za odludka chorobliwie unikającego prasy, ł zasłużenie, jako że przekazywał moje listy sekretarce, która przesyłała mi sterty nadbitek, ale nie umawiała na spotkanie. Został więc Stoneking - jako jedyne dostępne źródło informacji z pierwszej ręki. Umówiliśmy się u niego w domu o dziesiątej. Mówiono mi też, że powinienem odnaleźć Linde Vigilant, nową gwiazdę w Wilsonow-skiej stajni młodych talentów, która odważnie rozbudowywała hipotezę Ewy w skrajnej postaci. Tak się złożyło, że Stoneking i Yigilant - nazwiska, które, chcąc nie chcąc, budzą zaufanie3 -byli partnerami nie tylko w laboratorium, ale i w życiu, i zajmowali bungalow w zachodniej części Berkeley, który próbowałem odnaleźć. Kiedy wreszcie trafiłem pod właściwy adres, Yigłlant akurat wychodziła. Wymieniliśmy uścisk dłoni, kiedy obchodziła stertę sprzętu biwakowego na werandzie, szturchnęła przyjaźnie wyglądającego kota i zgodziła się porozmawiać kiedy indziej. Stoneking posadził mnie na sofie, a sam zaparzył kawę. Był szczupły, o miłej twarzy, którą lekka asymetria ratowała przed banalną urodą blond przystojniaka. Zapytałem go o wcześniejszą karierę naukową. Odparł, że trafił do pracowni Wilsona po zrobieniu magisterium na Uniwersytecie Stanowym Penna, gdzie badał genetykę populacyjną pstrąga źródlanego.  Z początku miałem opory, by zabrać się za ludzi - powie dział z wahaniem. - Teraz jednak widzę, że ludzie, przy wszyst kich swych uciążliwościach, mają też sporo zalet.  Na przykład?  Choćby publiczne zainteresowanie. Nie miałbym w końcu okazji gościć popularyzatorów nauki, gdybym wciąż zajmował się pstrągami.

Nieśmiałość Marka zdradzała, że nie zależy mu na rozgłosie. Jak wielu naukowców, postrzega on ludzkie zainteresowanie jako narzędzie, chochlę ułatwiającą czerpanie nowych porcji surowych danych. Ponieważ ludzie bardziej interesują się sobą niż pstrągiem źródlanym czy antylopą gnu, dysponujemy ogromną liczbą informacji na temat cech współczesnych populacji ludzkich. To z kolei czyni je atrakcyjnymi dla kolejnych badaczy i zasób danych rośnie lawinowo. Większość gromadzonych danych genetycznych dotyczy genów zawartych w jądrze komórkowym. Jest to normalne, gdyż to właśnie tam mieści się większość naszego materiału dziedzicznego. Ale maleńki ułamek DNA, zaledwie 37 genów, trwa poza jądrem, w strukturach wewnątrzkomórkowych, zwanych mitochondriami. I to właśnie szczególne właściwości tego DNA mitochondrialnego sprowadziły popularyzatora nauki do salonu Marka, czy mu się to podobało, czy nie. Mitochondria występują prawie u wszystkich organizmów: glonów, bodziszków, brzóz, muszek owocowych, węgorzy, zamarzniętych mamutów na Syberii, pstrągów źródlanych, popularyzatorów nauki - słowem, u wszystkich żywych istot, z wyjątkiem tych, które nie mają jądra komórkowego, jak bakterie i wirusy. Fakt, że każde mitochondrium ma własną nić DNA liczącą 16 tysięcy par zasad, odrębną od DNA jądrowego, skłonił biologów do przypuszczeń, że miliardy lat temu mitochondria były wolno żyjącymi bakteriami, które nawiązały symbiotyczne związki z pierwotnymi komórkami żywicłel-skimi i spełniały jakąś ważną funkcję w zamian za pewne korzyści. W końcu samodzielne niegdyś bakterie zostały włączone w cykl życiowy żywiciela i się z nim zjednoczyły. Poszczególne gatunki organizmów mogą mieć w każdej komórce od jednego mitochondrium (np. glon Microsterios) do pół miliona {np. olbrzymi pełzak Chaos chaos). Wyższe naczelne, jak my, goszczą w komórce bardziej umiarkowaną liczbę mi-tochondriów, około 1700. Pełnią one ważną funkcję metaboliczną. Działają niczym mikroskopijne piece, w których spalanie węglowodanów dostarcza energii napędzającej procesy życiowe komórki.

Jednak to nie ze względu na zasługi dla komórki DNA mito-chondrialny (w skrócie mtDNA) jest tak cenny dla genetyków takich jak Mark Stoneking. Po pierwsze, jak mi powiedział, mtDNA mu tuj e dziesięciokrotnie szybciej niż jądrowy, toteż stanowi bardziej wiarygodny wskaźnik zmian w czasie. Podobnie jak zegarek z sekundnikiem umożliwia dokładniejszy pomiar czasu niż zegarek ze wskazówką minutową, fragment DNA z dziesięciokrotnie wyższym tempem mutacji stanowi dokładniejszy zegar molekularny. Druga zaleta - stanowiąca podstawę modelu Ewy - to bardzo prosty sposób dziedziczenia. Podczas zapłodnienia geny jądrowe ojca, zawarte w plemniku, mieszają się z genami matczynymi w jaju, tworząc genom - zespół chromosomów - nowego osobnika. Geny jądrowe są zre-kombinowanym spadkiem po obojgu rodzicach, którzy z kolei odziedziczyli je po czworgu dziadkach, ci po ośmiorgu pradziadkach i tak dalej. Cofając się w przeszłość jeszcze o kilka pokoleń, stwierdzimy, że w każdym z nich aż setki ludzi mają udział w naszym genomie jądrowym. Ten patchwork zrekombi-nowanych odcinków DNA, odziedziczonych po wszystkich przodkach, uniemożliwia ustalenie, po kim odziedziczyliśmy poszczególne cechy - niebieskie oczy, kręcone włosy czy znamię na szyi. Tymczasem geny mitochondrialne dziedziczymy tylko po matce, która otrzymała je od własnej matki, ta od swej matki i tak dalej w dół łańcucha matek. Mitochondria ojca, zawarte w szyjce plemnika, pozostają na zewnątrz błony komórki jajowej podczas zapłodnienia i przez to nie przechodzą do historii. Jeśli jesteś mężczyzną, twoja linia mitochondrialna wygaśnie na tobie, choćbyś spłodził nie wiadomo ile dzieci, chyba że masz siostrę, która urodzi córkę i w ten sposób zapewni kontynuację rodu. DNA mitochondrialny, nie zaburzany przez tasowanie genów zachodzące w jądrze komórkowym w każdym pokoleniu, stanowi jakby pocisk smugowy, rozświetlający drogę w przeszłość. - Cofając się w przeszłość zaledwie o pięć pokoleń, stwierdzisz, że na twoje geny jądrowe złożyło się trzydziestu dwóch przodków - wyjaśnia Mark. - Jednak spośród tych trzydziestu

dwóch osób tylko jedna wniosła swój DNA jądrowy - kobieta z linii matczynej. To samo dotyczy przodków sprzed dziesięciu, stu lub tysiąca pokoleń. Wciąż będzie wśród nich tylko jedna kobieta niosąca całe dziedzictwo mitochondrialne. Pozwala to prześledzić bezpośrednio mitochondrialne genealogie. Nie da się tego zrobić w przypadku DNA jądrowego ani grup krwi. Mimo tego linearnego dziedziczenia, mój mtDNA nie jest identyczny z tym, jaki miała moja praprababka sprzed tysiąca pokoleń. W tym czasie zdążyły się bowiem pojawić zmiany, mutacje. Nie mają one charakteru radykalnej przebudowy całości struktury genetycznej, są to raczej przypadkowe zmiany w kolejności par zasad składających się na genom mitochon-drialny: tu jakaś para zasad zamieniła się na inną, ówdzie zamiast jednej są dwie, a gdzie indziej pewna para wypadła. Zdaniem Stonekinga i jego kolegów większość tych mutacji jest obojętna z punktu widzenia doboru naturalnego. Nie wpływają one na funkcjonowanie mitochondriów, a więc żadna z moich prababek po kądzieli nie była z ich powodu silniejsza, słabsza, mniej ani bardziej płodna. Jeśli dobór naturalny nie sprzyja pewnym wariantom kosztem innych, wówczas jedynym powodem, dla którego czyjeś mitochondria różnią się od mitochondriów kogoś innego, jest upływ czasu. Oto sedno hipotezy Ewy. Ja i ty mogliśmy mieć wspólnego żeńskiego przodka dwadzieścia pokoleń temu. Od tego czasu twoja linia mtDNA mutowała sobie, a moja - sobie. Gdybyśmy mogli zmierzyć dystans genetyczny między nami -innymi słowy, policzyć pary zasad, którymi różnią się między sobą pętle naszego mtDNA - musielibyśmy tylko dowiedzieć się, w jakim tempie nagromadzały się te różnice, a wówczas bez trudu obliczylibyśmy, jak dawno temu mieliśmy ostatniego wspólnego przodka w linii żeńskiej. Jeśli dokonać takich obliczeń dla odpowiednio wielu ludzi z różnych grup etnicznych, dojdziemy do wspólnego przodka nas wszystkich: mitochon-drialnej Ewy. Ani ty, ani ja nie potrafimy mierzyć odległości genetycznych między ludźmi, ale potrafią tego dokonać dobrze wyposażeni i wyszkoleni biolodzy molekularni. Metoda stosowana do pierwszych pomiarów zmienności ludzkich genów mitochon-drialnych nosi nazwę mapowania restrykcyjnego; wykorzystuje enzymy do cięcia DNA na długie i krótkie odcinki, z których można ułożyć „mapę" czyichś genów mitochondrialnych. Można potem porównać ze sobą dowolne dwie takie mapy,

żeby zobaczyć, ile przypadkowych mutacji odróżniło je od siebie, od czasu kiedy obaj osobnicy mieli wspólnego przodka mitochon-driałnego. Pod koniec lat siedemdziesiątych genetyk z pracowni Caval-lego-Sforzy na Uniwersytecie Stanforda, Douglas Wallace, i jego koledzy zapoczątkowali stosowanie map restrykcyjnych do odtwarzania drzewa rodowego ludzkości, zebrawszy mtDNA z próbek pochodzących od ponad dwustu osobników należących do pięciu grup etnicznych z różnych kontynentów (Murzynów Bantu, Buszmenów, Azjatów, białych i Indian). Wallace pierwszy wykazał, że ludzki mtDNA dziedziczy się tylko po kądzieli, a wkrótce jego badania przyniosły zaskakujące wyniki. Po pierwsze, okazało się, że korzenie drzewa rodowego sięgają zaskakująco płytko. Różnice między mtDNA dowolnych dwojga ludzi były bardzo niewielkie, co świadczyło o tym, że ostatni nasz wspólny przodek żył całkiem niedawno. Po drugie, rozkład zmienności mtDNA pięciu badanych populacji często pasował do pochodzenia geograficznego i narodowościowego. Po trzecie, populacje Starego Świata rozpadały się na dwie odrębne podgrupy: afrykańskie i pozaafrykańskie, przy czym podgrupa afrykańska odznaczała się większym wewnętrznym zróżnicowaniem. Potraktowane całościowo wyniki Wallace'a sugerowały niedawny, jeden początek współczesnej ludzkości. Miejsce owego początku można było próbować określić na dwa sposoby, dające sprzeczne wyniki. Jeśli mutacje w ludzkich mitochondriach zachodziły w stałym tempie, a w Afryce nagromadziło się ich więcej niż gdziekolwiek indziej, to właśnie Afryka powinna być praojczyzną wszystkich populacji. Wallace stwierdził jednak, że typ mitochondriów najbliżej spokrewnionych z mitochondriami innych naczelnych pojawia się najczęściej wśród Azjatów, co wskazywałoby, że kolebką ludzkości była jednak Azja. Ów drugi sposób lokalizowania praojczyzny ludzkości zgadzał się z wynikami badań grup krwi prowadzonych przez Cavallego-Sforzę. Kiedy w 1983 roku Wallace ogłosił swoje wyniki drukiem, skłaniał się ku azjatyckiemu rodowodowi ludzkości, ale zostawił sobie otwartą furtkę, dopuszczając wariant afrykański. - Wyrażałem się niejednoznacznie, bo nie znam odpowiedzi - powiedział mi później. - Bóg jeden wie, jak było. Bóg, a może i Allan Wilson. W roku 1979 Rebecca Cann zjawiła się w pracowni Wilsona ł zaczęła kontynuować rozpoczęte wcześniej badania nad ludzkim mtDNA. Dwa lata później dołączył Mark Stoneking. To dzięki ich wysiłkom, pod wszechobecnym kierownictwem Wilsona, słowo „mitochondria" zagościło na łamach „Newsweeka". Zaczęli od zebrania samego mtDNA człowieka - niełatwego zadania. - Potrzebowaliśmy wielu próbek - wspominał Stoneking. We krwi jest za mało mitochondriów, a ze zrozumiałych wzglę dów serca i wątroby nie wchodziły w rachubę. Najlepiej było więc wykorzystać łożyska płodów. Wiele łożysk ofiarowały okoliczne szpitale. Cann spędzała wiele czasu, indagując przyszłe matki i namawiając je, by ofiarowały swe popłody dla dobra sprawy. Zapewnienie odpowiedniej podaży łożysk europejskich i azjatyckich było względnie łatwe, natomiast kłopoty polityczne i finansowe ze zdobyciem świeżych łożysk z populacji afrykańskich okazały się nie do przezwyciężenia, toteż Cann zdecydowała się posłużyć łożyskami czarnych Amerykanek jako przedstawicielek ludności pochodzenia afrykańskiego. Miało to jej potem przysporzyć wielu zgryzot. Tymczasem Stoneking organizował dostawy łożysk z rejonu Południowego Pacyfiku, koordynując ich zbieranie przez kolegów z Australii i Nowej Gwinei. Do roku 1986 oboje zebrali próbę losową reprezentującą 147 osobników z populacji azjatyckich, europejskich, afrykańskich, australijskich oraz nowogwinejskich. Z każdego okazu ekstrahowano mtDNA i cięto na kawałki za pomocą dwunastu różnych enzymów restrykcyjnych. Następnie porównywano ze sobą ułożone z nich mapy. Z owych „tekstów" genetycznych wyłamała się fascynująca historia. Spośród 147 próbek 14 miało identyczne odpowiedniki. Natomiast 133 typy mtDNA okazały się niepowtarzalne, a przy tym układały się w szczególny wzór zmienności. Po pierwsze, były do siebie zadziwiająco podobne. Różnice w sekwencjach par zasad między dowolnymi dwiema próbkami sięgały średnio zaledwie 0,3 procent. Po

drugie, z jednym istotnym wyjątkiem trudno się było w nich doszukać geograficznej spójności. Okazało się, że mtDNA Europejki może przypominać mtDNA Murzynki bardziej niż innej Europejki. Obie te obserwacje potwierdzały jeden z zaskakujących wniosków Wallace^: ludzie z różnych stron świata są do siebie bardziej podobni genetycznie niż dwa podgatunki goryla, żyjące w Afryce w odległości zaledwie kilkuset kilometrów od siebie. Cann wprowadziła swe dane do programu komputerowego, służącego do obliczenia najprostszego sposobu ułożenia 133 typów ludzkiego DNA mitochondrialnego w drzewo filogene-tyczne. Najbardziej podobne do siebie typy DNA skupiały się na końcowych rozwldleniach gałązek drzewa, te łączyły się w gałęzie z nieco mniej podobnymi i tak dalej, aż do konarów u nasady. Wreszcie w połowie drogi między dwoma najodleglejszymi wariantami wypadł „korzeń" drzewa: hipotetyczny typ mtDNA, z którego wywodzą się 133 warianty współczesne. Takie zakorzenienie drzewa ujawniło zaskakujący, asymetryczny układ jego rozgałęzień. Wszystkie typy - z wyjątkiem siedmiu -tworzyły wielki, bujnie rozgałęziony konar, obwieszony wielorasowymi owocami ze wszystkich pięciu badanych regionów. Wspomniane siedem wariantów tworzyło odrębną grupę z długimi gałęziami biegnącymi w dół do pnia drzewa, a wszystkie były afrykańskiego pochodzenia. Korzeń wygenerowanego komputerowo drzewa rodowego wyrastał więc w Afryce (patrz: rysunek otwierający ten rozdział). Sekwencje siedmiu „głęboko ukorzenionych" linii afrykańskich wykazywały aż dwukrotnie więcej mutacji niż te z większego konaru. Jeśli liczba mutacji była funkcją czasu, owa czysto afrykańska grupa musiała istnieć dwa razy dłużej od reszty. Narzucało się najprostsze wyjaśnienie: wszystkie rasy

powstały w Afryce, z tym że niektórzy ludzie później wyemigrowali, a inni zostali na ojczystym kontynencie. Ostatecznie wszystkie linie zbiegały się w jednym punkcie - musiała istnieć afrykańska kobieta, której mitochondria dały początek wszystkim typom występującym współcześnie u ludzi. Owa kobieta nie musiała się wyróżniać niczym szczególnym, na pewno też nie była jedyną, jaka wówczas żyła. To akurat jej linia mito-chondrialna miała szczęście przetrwać do dziś, a mitochondria jej rówieśnic wymarły po drodze. Gdyby badacze z Berkeley na tym poprzestali, po prostu zapewniając technicznie wyrafinowane poparcie poglądowi o afrykańskim rodowodzie ludzkości, mogliby nawet zyskać wyrażane półgębkiem uznanie antropologów. Zamiast tego ściągnęli na siebie gromy, a to dlatego, że ich Ewa była za młoda. Cann, Stoneking i Wilson wykalkulowali, że od czasów Ewy ludzkie mitochondria zmutowały i zróżnicowały się między sobą o niespełna 0,6 procent. Wcześniej oszacowali, że ludzki DNA mitochondrialny mutuje w tempie od 2 do 4 procent na milion lat. W tym tempie do nagromadzenia całej obserwowanej dziś zmienności typów mitochondriów trzeba było 140-290 tysięcy lat jednostajnego mutowania. Gdyby dało się nastawić zegar mitochondrialny wstecz, można by ujrzeć, jak rozmaite typy mtDNA coraz bardziej się do siebie upodabniają, aż wreszcie zbiegają się w mitochondrialnej Ewie, jakieś 200 tysięcy lat temu. Mówienie o kobiecie liczącej 200 tysięcy lat jako o zaskakująco młodej może być poczytane za impertynencję, ale czas ewolucyjny płynie dostojnie i na miano naprawdę starych zasługują dopiero ci, których wiek wyraża się sześcioma czy wręcz siedmioma zerami. W czasach kiedy miała żyć Ewa, a więc 200 tysięcy lat temu, migracja Homo erectus z Afryki była już zamierzchłą historią ośmiokrotnie dawniejszą, jeśli nowe datowania okazów z Jawy są poprawne. Jeszcze młodsza od Ewy musiała być kobieta, która dała początek wszystkim nie-Afrykanom. Populacja, do której należała Ewa, mogła zacząć się rozprzestrzeniać z Afryki już 135 tysięcy lat temu, ale bardziej prawdopodobne jest, że pozostawała tam przez tysiące lat, odizolowana genetycznie od pozostałych. Później, być może zaledwie przed 50 tysiącami lat, ta grupa potomków Ewy musiała opuścić Afrykę, udając się na północ i wschód. I to właśnie sprawiło, że tlący się wciąż konflikt między genetykami a antropologami zmienił się w otwartą wojnę. W przeciwieństwie do wcześniejszych emigrantów, pitekantro-pów, potomkowie Ewy nie przybywali do bezludnych krain. Ktoś oszacował, że przed 50 tysiącami lat na Ziemi żyło około

1,3 miliona przedstawicieli naszego rodzaju, z których wielu zamieszkiwało Eurazję. Tamtejsi pradawni tubylcy nie byli na wpół małpimi stworzeniami, spędzającymi połowę czasu na drzewach. Znajdowali się wśród nich nasi dobrzy europejscy znajomi, neandertalczycy, a także pewni mieszkańcy Azji o sporych mózgach, którzy posługiwali się ogniem, wyrabiali dość skomplikowane narzędzia kamienne i na jeszcze inne sposoby wykorzystywali swoją inteligencję do przetrwania kolejnych tysiącleci w trudnych warunkach. Oczywiście, tamte dawniejsze Europejki i Azjatki tak samo przekazywały swe geny mitochondrialne z pokolenia na pokolenie - poprzez swe córki i wnuczki. I nagle absolutnie wszystkie te linie genetyczne się urwały, a w każdym razie nie ma po nich śladu we współczesnych ludziach. Po prostu zniknęły z dziedzictwa ludzkości. Tak przynajmniej twierdził zespół z Berkeley. - Jeśli populacje reprezentujące wcześniejszych mieszkańców Eurazji wniosły wkład w pulę genową człowieka współczesnego, należałoby oczekiwać pięciokrotnie większego zróżnicowania wśród współczesnych typów mitochondrialnych -powiedział mi później Stoneking. - Wygląda na to, że ich po prostu nie ma. Jak na solidnego naukowca przystało, nakreślił on alternatywne wyjaśnienia braku starszych nieafrykańskich linii, zanim przeszedł do tego, w którego prawdziwość wierzył. Być może 147 osób przebadanych w pierwotnym opracowaniu było zbyt małą próbą i prędzej czy później natrafi się na łożysko na przykład z Nowej Gwinei czy New Jersey, którego typ mtDNA będzie genetycznie bardzo odległy od pozostałych spoza Afryki. Jeśli jednak owych 147 osób stanowiło próbę losową całej

ludzkości, prawdopodobieństwo pojawienia się takiego nowego typu mitochondrialnego jest znikome i spada prawie do zera w miarę kontynuacji badań. Dotąd różne zespoły genetyków przebadały już tysiące łożysk i nie stwierdziły istnienia jakiegokolwiek starego typu nieafrykańskiego. Pozostaje też możliwość, że ludzie spoza Afryki wprawdzie przekazali swe mitochondria następnym pokoleniom, podobnie jak emigranci z Afryki, ale z jakiegoś powodu wszyscy nosiciele owych starszych eurazjatyckich typów mtDNA z czasem wymarli bezpotomnie. Jest to koncepcja intrygująca, ale sprzeczna z jednym z podstawowych założeń całej hipotezy: tym mianowicie, że różnice między typami ludzkich mitochondriów są obojętne selekcyjnie. Jeśli konkretna sekwencja ge-nomu mitochondrialnego nie wpływa na przeżywalność ewolucyjną, to czemu miałyby wygasnąć akurat wszystkie stare typy eurazjatyckie, nie zaś afrykańskie? - Najlepszym wyjaśnieniem braku tych pradawnych nieafrykańskich mitochondriów jest to, że wcale nie weszły do dzie dzictwa współczesnej ludzkości - wnioskuje Stoneking. - Inny mi słowy, emigranci z Afryki zastąpili tubylców, nie krzyżując się z nimi.  Chwileczkę - przerwałem. - Rozumiem, że tubylcy nie wnieśli swych genów mitochondrialnych. Ale to tylko maleńki ułamek naszego genomu. A skąd wiadomo, że nie przekazali nam genów jądrowych?  Tego nie wierny na pewno. Wiemy jednak, że kiedy roz przestrzeniająca się populacja, która dysponuje pewną prze wagą kulturową, natyka się na ludność tubylczą, zwykle to mężczyźni najeźdźców współżyją z tubylkami, a nie odwrotnie. A przecież tylko kobiety przekazują mitochondria. Skoro więc nie widać żadnych nieafrykańskich mitochondriów, wygląda na to, że nie dochodziło do pożycia między miejscowymi kobietami i przybyszami - a w każdym razie nie do takiego, po którym zostałaby trwała genetyczna spuścizna.  Czemu nie? - spytałem. - Ludzie uchodzą za niezbyt wy brednych w doborze partnerów seksualnych. Zwłaszcza męż czyźni z dala od domu.

Mark poprawił się na fotelu. - Nie wiem, może za duże były różnice fizyczne między obiema populacjami, by mogły się ze sobą krzyżowć.  To znaczy, że były to odrębne gatunki?  Niewykluczone. A może ludność tubylcza została wybita. Moje pytania nie były całkiem fair. Chociaż mitochondria dostarczają mnóstwa informacji, nie mówią nam nic o tym, jak ł dlaczego doszło do tej kompletnej wymiany populacji, ani nawet, kim byli zwycięzcy. Można się wpatrywać bez końca w mapę restrykcyjną mtDNA, a i tak nie da się z niej wyczytać, jak wyglądała Ewa, czy miała sterczące wały nadoczodołowe ł wystające kości policzkowe, czyjej potomkowie byli wojowniczy, czy też całymi dniami uśmiechali się do siebie przy ognisku. Nie wiadomo nawet, czy Ewa była morfologicznie współczesnym człowiekiem; mogła reprezentować pierwotniejszy wariant Homo sapiens, który dopiero potem wyewoluował w kierunku całkowicie nowoczesnej anatomii. Jak jednak Stoneking i jego koledzy zauważyli w swym artykule na łamach „Naturę", istnieją ciekawe dane kopalne, wskazujące, że najwcześniej współczesna ludzka anatomia pojawiła się w Afryce, co sugeruje, iż ów końcowy epizod w liczącej 5 milionów lat historii naszego rodu miał miejsce właśnie tam. Najprostsze wyjaśnienie zakłada więc, że albo Ewa, albo jej czysto afrykańscy potomkowie wyewoluowali w Homo sapiens sapiens, zanim opuścili ojczysty kontynent. Niezależnie od tego, na czym polegała przewaga tych nowoczesnych Afrykanów, sprawiła ona, że okazali się lepsi we współzawodnictwie, w walce, dzietności, myśleniu i pod innymi względami od całej reszty istot ludzkich, jakie napotykali, rozprzestrzeniając się po świecie. Nic więc dziwnego, że antropolodzy poczuli się dotknięci. Gdyby ów zadziwiający scenariusz był prawdziwy, można by spokojnie odłożyć ad acta cały stuletni spór o los neandertalczyka. Neandertalczycy nie mogli w żaden liczący się sposób być przodkami jakiejkolwiek dziś żyjącej populacji. To samo dotyczyło wszystkich innych kopalnych typów ludzkich, które żyły poza Afryką przed domniemaną migracją, a więc na przykład człowieka jawajskiego, pekiń-

skiego i wielu innych muzealnych skarbów, drogich sercu każdego antropologa. Wszyscy ci praludzie musieli wymrzeć, bez względu na to, jak wyglądali. I tym razem, podobnie jak w przypadku ramapiteka, argumenty genetyków w sposób wyraźny i bezwzględny spolaryzowały problem. Jeśli z badania mitochon- driów wyciągnięto prawidłowe wnioski, wszelkie teorie na temat ewolucji człowieka współczesnego, które zakładały jego pozaafrykański rodowód, były po prostu ostatecznie i nieodwołalnie błędne. A wspomnienie wcześniejszego sukcesu dawało laboratoryjnym naukowcom poczucie pewności siebie graniczące z arogancją. „Niektórzy ludzie niechętnie się odnoszą do naszych wniosków - sarkał w »Science« Allan Wilson ale podejrzewam, że znowu okaże się, że nie mają racji". Akurat w tym wypadku słowo „niektórzy" oznaczało między innymi większość żyjących antropologów. Zapytałem Stone-kinga, czy był równie pewien zwycięstwa, jak jego mentor.  Nie widzę powodu, by patrzeć na to w kategoriach walki odpowiedział. - Nie chcę wytykać innym, że się mylą. Próbuję tylko sprawdzić zasadność pewnej hipotezy na temat zróżnico wania mitochondriów.  I jak zasadna się okazuje? Poprawił się nerwowo, przyparty do muru.  Uwzględniliśmy później z Becky wszystkie źródła błędu, ja kie przyszły nam do głowy, i uzyskaliśmy dla Ewy zakres cza sowy od 50 tysięcy do 500 tysięcy lat temu. Jestem tego pe wien na 95 procent. A najnowsze badania jeszcze utwierdzają mnie w moim przekonaniu.  Ale to daje rozpiętość 450 tysięcy lat - powiedziałem. - Co z tego, że ma się pewność co do tak rozmytych danych?  Zawsze mówiłem, że datowanie to najdelikatniejsza część

całej hipotezy.  Przecież właśnie o datowanie w niej chodzi, nieprawdaż?  Niezupełnie. A żeby zobaczyć, co to naprawdę znaczy „roz myty", trzeba porozmawiać z antropologami. Pewnego razu w Cambridge podczas sesji na temat rodowodu współczesnego człowieka ktoś wyciągnął diapozytyw skamieniałości i przeszedł się po sali, pytając: „Czy to człowiek współczesny, czy nie?" Odpowiedzi było tyle, ilu uczestników. Taki jest los paleo-antropologów. Oto z czym muszą sobie radzić. Z drugiej strony, większość owych antropologów dowodziła, że wiara w Ewę prowadzi do absolutnego nieprawdopodo-bieństwa: totalnej, całkowitej wymiany populacji dwóch kontynentów przez ludzkich najeźdźców, którzy w jakiś sposób nie ulegli pokusie seksu z równie ludzkimi mieszkańcami tych kontynentów od tysięcy lat. Ponieważ to nie mogło się zdarzyć, argumenty genetyków muszą być niewłaściwe, niezależnie od tego ich niezwykle wyrafinowanego sposobu badań, które dowodzą, że tak się stało. Podziękowałem Stonekingowi i wróciłem na wzgórze, do campusu w Berkeley. Kilka tygodni później odwiedziłem Erika Trinkausa na Universytecie Nowego Meksyku - będącego jednym z największych autorytetów w badaniach skamieniałości neandertalczyka - i zapytałem go, co myśli o pracy genetyków w Berkeley. - Drzewo genealogiczne, które opublikowali w „Naturę", przypomina różany treliaż - powiedział. I tak właśnie jest. Świadectwa mitochondrialne wyglądają z daleka przepięknie, ale jeśli przyjrzeć się im z bliska - widać same kolce. Po raz pierwszy zasmakowałem całej ciernistości Ewy, siedząc nad hamburgerem i frytkami w towarzystwie Milforda Wolpoffa, paleoantropologa z Uniwersytetu Michigan i zarazem głównej postaci ruchu przeciwników Ewy. Zapamiętałem ten lunch, gdyż był niezwykle sury: ogromne płaty tłustej wołowiny na puszystych bułkach, frytki spiętrzone jak sterta drewna na ogromnym talerzu, a nad tym wszystkim wielka, szeroko uśmiechnięta twarz Wolpoffa i rwące potoki jego wymowy. Wol-poff jest chyba najczęściej cytowanym antropologiem na świecie, na co z jednej strony zasłużył sobie głębią i rozległością swych badań, z drugiej zaś - witalnością, uporem i samą liczbą wypowiedzi. Ostatnio cytowano go częściej niż kiedykolwiek. Wspierana przezeń hipoteza „ciągłości regionalnej" pozostaje w ostrej opozycji do hipotezy „Pożegnania z Afryką", tak elegancko wspieranej przez dane mitochondrialne. Kiedy potrzebna jest kontrowersyjna opinia dla prasy, Wolpoff chętnie służy soczystym określeniem. To on ukuł kąśliwy termin „plejstoceń-ski Holocaust", opisując wnioski płynące z hipotezy Ewy.  W jednym ze swych artykułów Rebecca Cann stwierdziła, że jej opracowanie dowodzi, iż wszyscy ludzie są braćmi - po wiedział mi, wgryzając się w swojego hamburgera. - To mnie naprawdę wkurzyło. Ona przybiera pozę osoby bardziej tole rancyjnej od innych, a pomija fakt, że jej scenariusz jest moż liwy tylko w drodze przemocy. Sprowadza się do tego, że mor derczy Afrykanie, dysponujący lepszą techniką niż Rambo, przewalili się przez cały świat i unicestwili każdego, kto im się nawinął. Nie bardzo mi to pasuje do idei powszechnego bra terstwa.  Nikt z sympatyków modelu afrykańskiego nie twierdzi, że zastępowanie jednej populacji przez drugą musiało być brutalne - zaoponowałem. - Podkreślają wręcz, że określenia takie jak „plejstoceński Holocaust" celowo wypaczają ich stanowisko.  To nie jest wypaczenie. To po prostu logiczne doprowadze nie ich rozumowania do końca. Znamy nasz gatunek. To gatu nek Poi Pota i Adolfa Hitlera. Sam powiedz, jak takie całkowite

zastąpienie mogło się dokonać pokojowo? Myślałem, że to retoryczne pytanie, i czekałem - z ołówkiem w lewej ręce i frytką w prawej - na dalszy ciąg. On jednak zdawał się liczyć na odpowiedź. W samolocie próbowałem się zapoznać z jednym z wyjaśnień zastąpienia populacji, zaproponowanym przez demografa Ezrę Żubrowa Uniwersytetu stanu Nowy Jork w Buffalo. Żubrów wykazał statystycznie, że nowe populacje przybywające do Europy w górnym plejstocenie mogły łatwo zastąpić neandertalczyków, wcale ich fizycznie nie eksterminując. Wystarczyło, by przybysze żyli nieco dłużej. Gdyby umieralność ludzi współczesnych była tylko trochę niższa niż neandertalczyków, ci ostatni bezkrwawo, za sprawą matematyki odeszliby w niebyt w ciągu zaledwie tysiąclecia. - No cóż, a koncepcja Żubrowa? - zapytałem, potrząsając frytką i powracając do uprzednio poruszonego tematu. Moją sugestię Wolpoff zbył machnięciem ręki. - Żubrów ma prosty model komputerowy, który zakłada, że dwie populacje ludzkie żyjące obok siebie nie wchodzą we wzajemne interakcje. Bardzo to dziwne zachowanie, jeśli ktoś spytałby mnie, co o tym myślę.  Przecież wiele populacji zwierzęcych wypiera się nawzajem bez użycia krwawej przemocy - powiedziałem. - Wystarczy spojrzeć na wiewiórki w Europie. Tam, gdzie w latach dwudzie stych wprowadzono szare wiewiórki, miejscowe rude wiewiórki zostały przez nie zupełnie wyparte i nikt nie nazywa tego Holo caustem.  W jednej okolicy, jednym regionie, zgoda. Ale na całym świecie? Analogie z wiewiórkami nie mają zastosowania w ska li globu.  A gdyby ludzie współcześni z Afryki byli nosicielami jakie goś zarazka?  Uwierzę w to, jeśli zobaczę przypadek całkowitego wytępie nia populacji miejscowej przez patogen, który zawlokła popu lacja napływowa. Ale nie da się wskazać takiej sytuacji. Eski mosi zostali zdziesiątkowani przez ospę wietrzną, ale wciąż żyją i krzyżują się z przybyszami - Wolpoff potrząsnął głową. Mogę się zgodzić na patogeny, gdyby towarzyszyła im maczu ga. Ciężka maczuga. Spójrzmy prawdzie w oczy. Wilson i jego ludzie są skazani na przemoc jako narzędzie swojej hipotezy. Cieszę się, że nie jestem na ich miejscu. Wolpoff owi chodziło nie o to, by mnie przekonać, że migracja z Afryki pociągnęła za sobą masową zagładę, lecz o to, że w ogóle jej nie było. Jego zdaniem kopalny zapis ewolucji człowieka wyraźnie dowodzi, że dzisiejsze rasy ludzkie żyjące w różnych regionach pochodzą nie z Afryki, lecz od swych przodków, którzy zasiedlili owe regiony już milion lat temu. Dzisiejsi Azjaci przypominają praludzi znajdowanych tylko w Azji, australijscy Aborygeni mają zaś charakterystyczne cechy, znane ze skamieniałych czaszek z Indonezji, skąd wywodzą się ich przodkowie. Rasa biała wywodzi się od neandertalczyków, którzy wobec tego wcale nie wymarli, lecz mają się świetnie i zajadają się hamburgerami w Ann Arbor w stanie Michigan. Gdyby wszystkich praludzi poza Afryką zmiotły migrujące z Afryki hordy pomiotu Ewy, wszelkie regionalne osobliwości anatomiczne musiałyby zniknąć. Ponieważ jednak owe dawne różnice międzyregionalne wyraźnie widać u populacji współczesnych, wygląda na to, że migracji przewidywanej przez hipotezę „Pożegnania z Afryką" nie było, bez względu na to, jak wyglądają mitochondria. Oto streszczenie poglądów Wolpoffa, aktywnie przezeń głoszonych. Poglądy te przypominają modele regionalnej ciągłości ewolucji człowieka, przedstawione wcześniej przez Franza Weidenreicha i harwardzkiego antropologa Carletona Coona. O ile Wolpoff chętnie przyznaje się do korzystania z

idei Weidenreicha, o tyle na mą wzmiankę o Coonie skrzywił się z niesmakiem. W 1962 roku w swej popularnej książce The Origin ofRaces (Pochodzenie ras) Coon zasugerował, że poszczególne rasy ludzkie przekraczały wiodący do współczesnego człowieczeństwa „próg sapiens" w różnym czasie, przy czym jako ostatni uczynili to czarni, co tłumaczy ich kulturowy prymitywizm. - Carleton Coon uważał, że rasy ludzkie ewoluowały od pite-kantropa we wzajemnej izolacji - wyjaśnił Wolpoff. - My wcale nie jesteśmy tego zdania i bardzo nas irytuje, kiedy przypisuje się nam poglądy Coona. Wolpoffowska wersja ciągłości regionalnej zakłada, że rasy wprawdzie były odrębne, ale nie całkiem od siebie odizolowane. Już od czasów Homo erectus istniał jakiś przepływ genów między populacjami regionalnymi, do pewnego stopnia scalając równoległe gałęzie rasowe. Wspólne zmiany zachowania -na przykład wynalezienie doskonalszych narzędzi, dzięki czemu masywny aparat żucia nie był już tak bardzo potrzebny -ł ów przepływ genów prowadziły do stopniowej „sapientyzacji" wszystkich ras, chociaż nadal utrzymywały się odrębne lokalne cechy, wynikłe z przystosowania do miejscowych warunków. Nie trzeba dodawać, że jednoczący przepływ genów między populacjami zupełnie nie przystaje do wizji najazdu ludu wywodzącego się z konkretnego miejsca, którą narzuca hipoteza Ewy. Właściwie są to modele przeciwstawne, jeśli spojrzeć na nie w szerszej perspektywie. Wśród ewolucjonistów od dwudziestu lat toczy się spór między zwolennikami poglądu o stopniowym zachodzeniu zmian ewolucyjnych w czasie, bez wyraźnych granic między gatunkami, a zwolennikami poglądu, że długie okresy zastoju (staży) są przerywane nagłymi przejściami międzygatunkowymi. Obrońcy tego drugiego modelu, zwanego modelem równowag przestankowych4, na przykład Ste-phen Jay Gould z Harvardu, przyjęli hipotezę Ewy z otwartymi rękami. Nic dziwnego: idea punktowych narodzin ludzkości w Afryce i zastąpienia pozostałych populacji świetnie przystawała do przewidywań ich teorii. Przekonanie Wolpoffa o tym, że ludzie współcześni wyewoluowali stopniowo w warunkach przepływu genów w światowej puli, ściśle wiąże się z przeciwnym, gradualistycznym modelem ewolucji. Jego zdaniem hipoteza Ewy pasuje do modelu równowag przestankowych tylko dlatego, że obie te idee mają równie wątłe podstawy. - Ewa to tylko kolejne pochyłe drzewo, na które wszyscy skaczą. Takie drzewa pojawiają się i znikają. Niektóre się zakorzeniają, a inne okazują się zupełnie spróchniałe - mówi. Wolpoff upodobał sobie wynajdywanie próchna w drzewie Ewy. Pierwszym jego celem stało się tempo domniemanego „zegara molekularnego". W artykule z „Naturę" grupa Włlsona przyjęła do określenia wieku Ewy tempo mutacji na poziomie od 2 do 4 procent na milion lat, wykalibrowane na podstawie dat kolonizacji Nowej Gwinei, Australii i Nowego Świata według zapisu archeologicznego. W chwili publikacji tego artykułu zgadzano się powszechnie, że zapis kopalny wskazuje, iż ludzie skolonizowali Australię około 40 tysięcy lat temu. W takim razie wszystkie typy mitochondrialnego DNA spotykane dziś u australijskich tubylców musiały zróżnicować się w ciągu ostatnich 40 tysięcy lat. Genetycy znali stopień zróżnicowania mitochondriów wśród Aborygenów ze swych map restrykcyjnych, toteż wystarczyło podzielić liczbę mutacji przez 40 tysięcy, by uzyskać tempo mutacji. Wyliczenia oparte na danych z Nowej Gwinei i obu Ameryk dały podobne wyniki.

Brzmiało to dobrze w ustach Marka Stonekinga, ale Wolpoff pogardliwie traktował te wyliczenia. - Ich kalkulacje roją się od założeń - powiedział. - Nie wie my, kiedy naprawdę ludzie pojawili się w Australii i na Nowej Gwinei, zapewne jednak znacznie wcześniej niż 40 tysięcy lat temu, może już przed 100 tysiącami lat. (Ostatnie datowania najwcześniejszego zasiedlenia Australii oscylują wokół 60 ty sięcy lat). Nie wiadomo, czy wszyscy przybyli jednocześnie ani czy niektórzy z nich nie wędrowali z powrotem do Azji. Wszyst ko to może zachwiać ich interpretacją tempa zegara. Wolpoff oznajmił mi, że inny genetyk, Masatoshi Nei z Uniwersytetu stanu Teksas, znacznie

staranniej zbadał tempo mutacji ludzkich genów mitochondrialnych. Wyliczone przezeń tempo zmian było o wiele wolniejsze - około 3/4 procent na milion lat, zamiast średnio 3 procent. Jeśli ewolucja mitochon-driów ludzkich przebiega w tym wolniejszym tempie, to zmienność stwierdzona przez zespół z Berkeley musiałaby się nawarstwiać znacznie dłużej, mniej więcej przez 850 tysięcy lat. Wolpoff byłby skłonny przystać na takie datowanie. - Oznaczałoby to, że Ewa była afrykańską przedstawicielką Homo erectus - wyjaśnia. - Po co więc cały ten rwetes? Mitochondria potwierdzają tylko to, co i tak powszechnie wiadomo: że ludzkość, w postaci Homo erectus, opuściła Afrykę mniej więcej milion lat temu. Nikogo nie zastąpiła, bo nie miała kogo - poza Afryką nie było żadnych hominidów, których trzeba by wypierać, używając przemocy czy nie. Gdyby nie ludzie z grupy Wilsona, w ogóle nie byłoby hipotezy Ewy. Żadni inni genetycy się z nimi nie zgadzają. „Żadni" to lekka przesada. Przed przybyciem do Michigan rozmawiałem z innymi genetykami, w tym z samym Nei, którego ustalenia tempa mutacji wcale tak bardzo nie różniły się od wyliczeń Wilsona. Tempo 3/4 procent uzyskane przez Nei było miarą mutacji zachodzących średnio w sekwencji genomu mi-tochondrialnego podczas miliona lat. Średnie tempo 3 procent na milion lat, które skłoniło grupę z Berkeley do datowania Ewy na 200 tysięcy lat, stanowiło miarę dywergencji między dwiema liniami rodowymi. Nic więc dziwnego, że było wyższe. Tempo podane przez Nei odpowiada pomiarowi odległości przebytej przez samochód jadący ze stałą prędkością w pewnym kierunku. Pracownia Wilsona mierzyła zaś jakby odległość między tym samochodem a innym wyruszającym z tego samego miejsca, ale w przeciwną stronę. Właściwe porównanie wymaga więc podwojenia liczby podanej przez Nei. - Przerabiałem to z Wolpoffem wiele razy - mówił mi Mark Stoneking. - Po prostu nie przyjmuje tego do wiadomości. Jeśli podwoimy wynik Nei, wiek Ewy wynosi około 430 tysięcy lat. To wprawdzie nieco bardziej odpowiadałoby Wolpof-fowi niż wynik Wilsona, ale jest to wciąż zbyt mało, by umieścić Ewę wśród emigrantów Homo erectus, którzy wyszli z Afryki co najmniej pół, a może nawet półtora miliona lat wcześniej, jeśli wierzyć najnowszym datowaniom skamieniałości z Jawy. Kiedy wskazałem Wolpoffowi, że mieści się to w przedziale od 50 do 500 tysięcy lat, podanym przez Stonekinga i Rebekę Cann, pozostał niewzruszony. - Tak rozległy przedział jest bezużyteczny - zauważył. - Kto regulowałby swój zegarek, posługując się zegarem chodzącym z dokładnością do 450 tysięcy lat? Według Wolpoffa nie ma zresztą sensu spierać się o tempo, bo wcale nie ma samego zegara. Koncepcja zegara opiera się na założeniu, że mutacje zachodzą jednostajnie i są jedynym źródłem zmienności mitochondriów. Wolpoff dostrzega co najmniej dwie porcje piasku w trybach zegara; obie obniżają zmienność wśród genów mitochondrialnych, co powoduje, że wspólny przodek wydaje się młodszy, niż jest w rzeczywistości. Pierwsza przeszkoda to dobór naturalny, który sprzyja pewnym mutacjom, eliminuje zaś inne. - Jeśli jeden z typów mitochondriów jest nieco bardziej ko rzystny od innych, może rozprzestrzenić się na całą populację - twierdzi. - To oznacza eliminację pozostałych typów, a więc mniejszą zmienność, przez co cała populacja mitochondriów wygląda młodziej. Ludzie z Berkeley obstawali jednak przy tym, że zmierzone przez nich mutacje zachodziły w takich miejscach genów, które są obojętne selekcyjnie. Nie obejmują sekwencji kodujących

białka, nie wpływają zatem na przystosowanie osobnika do środowiska. Co więcej, stwierdzony

poziom mutacji statystycznie odpowiadał oczekiwanemu, przy założeniu ich niepodatno-ści na dobór. Wolpoff odrzucił ten argument. - Jest mnóstwo schorzeń, o których dziś wiadomo, że wiążą się z zaburzeniami mitochondriów - powiedział. - Atakują one tkankę mięśniową, serce, nerwy, nerki, wątrobę. Znajduje się wśród nich odmiana padaczki i upośledzenie nerwu wzrokowe go powodujące ślepotę w młodym wieku. I przy całej tej patolo gii według nich mitochondria nie mają wpływu na przeżywalność osobnika. Daj pan spokój. Kolejna garść piachu, jaką Wolpoff sypnął w tryby zegara, to zjawisko, zwane losowym wygasaniem linii. W każdym pokoleniu część kobiet ma samych synów albo pozostaje bezdzietna. Ich linie mitochondrialne wówczas kończą się na nich samych. Z czasem musi dojść do sytuacji, w której pozostanie tylko jedna linia. Wolpoff chętnie ilustruje to zjawisko analogią z nazwiskami. Podobnie jak mitochondria, nazwiska też są dziedziczone tylko po jednym z rodziców - w tym wypadku po ojcu. - Powiedzmy, że jest pan archeologiem z przyszłości - powie dział, kiedy jedliśmy deser. -Jedzie pan do zachodniej dzielni cy Chicago i znajduje tam półtora tysiąca rodzin nazwiskiem Gablinski i wywodzących się od imigrantów z Gdańska. Wyda wałoby się, że te tysiące Gablinskich są potomkami jednej pa ry Gablińskich, która przyjechała z Polski. Ciężką pracą odnie śli sukces, mnożyli się z pokolenia na pokolenie, z czasem wypierając wszystkich sąsiadów. A gdyby do West Chicago tra fili nie tylko Gablińscy, ale tysiące Polaków o różnych nazwi skach? Za każdym razem, kiedy w danym pokoleniu rodzina nie ma synów, nazwisko wygasa, tak? W końcu zostanie tylko jedno: Gablinski. Jeśli uwierzy się w teorię „Pożegnania z Gdańskiem", jak robią to ludzie próbujący się załapać na „Pożegnanie z Afryką", wypada uznać, że wszyscy pochodzą tylko od tej jednej pary. Ale to błąd. Analogia Wolpoffa nie jest czysto hipotetyczna. John Avise, genetyk z Uniwersytetu Georgia zajmujący się też mtDNA, wskazał na przypadek wyspy Pitcairn na południowym Pacyfiku. W roku 1790 sześciu buntowników z okrętu Jego Królewskiej Mości Bounty dotarło na maleńką wysepkę w towarzystwie trzynastu Tahitanek. Od tego czasu mało kto tam zamieszkał. Ostatnio pięćdziesięcioro mieszkańców Pitcairn nosiło tylko cztery nazwiska, z których jedno należało do wie-lorybnika, który osiedlił się na Pitcairn później. Tak więc spośród wyjściowych sześciu nazwisk połowa zanikła w ciągu zaledwie sześciu czy siedmiu pokoleń. Za kilka pokoleń zostanie zaś tylko jedno. Pod tym względem dziedziczenie nazwisk i mitochondriów jest jednakowe. Genetycy tacy jak Stoneking chętnie widzą miejsce w swych rozważaniach dla zaniku linii - to właśnie dzięki temu zjawisku można prześledzić przeszłość każdego z nas aż do pojedynczego przodka. Nie sądzą oni jednak, by wpływało to na oszacowanie wieku owego mitochondrialnego przodka. Z kolei według Wolpoffa hipoteza Ewy traci przez to sens. Aby odczytać właściwy czas na zegarze mitochondrial-nym, trzeba odjąć zubażający wpływ losowego wygasania linii od wzbogacającego wpływu nowych mutacji. Nie można jednak określić, jak duży wpływ miało losowe wygasanie linii, nie znając całych dziejów populacyjnych danego gatunku - a więc nie wiedząc, ilu osobników rozmnażało się w każdym momencie jego historii. Oczywiście, nie dysponujemy takimi informacjami. Cała hipoteza Ewy sprowadza się więc do pewnego typu genów mitochondrialnych, który miał szczęście przeżyć losowe wygasanie linii i rozpowszechnić się po całym świecie, nie w drodze migracji osobników, lecz trwającego tysiącleciami przepływu genów. Kiedy lunch miał się ku końcowi, z pochyłego drzewa Ewy zostały drzazgi. Wolpoff zarzucił Rebece Cann posłużenie się amerykańskimi Murzynami zamiast rdzennymi Afrykanami. - Większość Afroamerykanów ma sporo europejskich genów - stwierdził. - Według niektórych ocen

ich genom jest biały aż w dwudziestu procentach. Jak dokładnie mogą więc reprezentować prawdziwe linie afrykańskie? Podważył więc przyjętą przez zespół z Berkeley metodę ukorzenienia drzewa, zakładającą jednakowe tempo mutacji wszystkich typów mitochondriów - co może nie być prawdą. Miał pretensje do Rebeki Cann za niewłaściwy wybór enzymów restrykcyjnych do uzyskania surowych danych. Zanim dostaliśmy rachunek, moja wiara w Ewę się skurczyła, jakbym wysłuchał czyichś relacji z podejrzanych sprawek kobiety, którą mam niebawem pojąć za żonę. - Chcę przez to powiedzieć, że hipoteza Ewy jest równie prawdopodobna jak śnieżka w piekle oznajmił Wolpoff, wkładając płaszcz. Poklepał mnie po ramieniu i szeroko się uśmiechnął. - Jeśli chce się pan dowiedzieć, skąd się wzięli ludzie współcześni, niech pan obejrzy trochę skamieniałości.

ROZDZIAŁ 4

SPÓR O KOBIETĘ Znasz moją metodę. Polega na obserwacji drobiazgów. SHERLOCK HOLMES w Zagadce Doliny Boscombe

Niech pan obejrzy trochę skamieniałości!" Brzmiało to tak prosto. Jeśli nawet wyschłe kości umarłych kryją w sobie rozwiązanie zagadki pochodzenia człowieka współczesnego, wydobycie z nich tej tajemnicy nie będzie łatwe. Gdybym mógł umieścić to proste polecenie Wolpoffa w jakiejś składniowej wirówce, najpierw otrzymałbym trzy rozmyte frakcje. Po pierwsze, rozważmy dopełnienie tego zdania: „trochę skamieniałości". Ale których? Kopalny zapis pochodzenia człowieka współczesnego jest o wiele bogatszy niż ten, jakim dysponujemy dla wcześniejszych okresów ewolucji człowieka, i obejmuje dziesiątki czaszek pochodzących ze stanowisk rozrzuconych od południowego krańca Afryki po północne Chiny i Australię. Każda rzetelna próba odpowiedzi na pytanie o pochodzenie nowoczesnej ludzkości musi uwzględnić ten zbiór danych z całego świata. Wszyscy są zgodni co do tego, że pochodzimy od pierwotniej szych przodków znanych ze skamieniałości i tradycyjnie nazywanych Homo erectus.l Spory zaczynają się w momencie, *dy przychodzi do rozstrzygania, gdzie, kiedy i jak do tego do-

szło. Z decydującego okresu - mniej więcej sprzed 400-100 tysięcy lat - pochodzi niejednoznaczny zespól kości, które uczeni zgodzili się, aczkolwiek niechętnie, objąć łącznym określeniem „archaiczny Homo sapiens", ponieważ nie znaleźli lepszej nazwy. Bardzo rzadko się zdarza, by formalną dwuczłonową nazwę łacińską systematycy musieli poprzedzać zwykłym przymiotnikiem, który jak

pług śnieżny ma przetrzeć szlak do zgromadzenia i zdefiniowania grupy okazów. Zaliczane do tej grupy skamieniałości wykazują niektóre prymitywne cechy H. erectus, takie jak wydłużone, niskie czaszki o grubym sklepieniu, szerokiej podstawie i wydatnych wałach nadoczodoło-wych. Zdradzają one jednak zarazem tendencję upodabniania się do czaszek współczesnego człowieka. Najważniejszy jest wzrost pojemności puszki mózgowej. Zwiastunami nowoczesności jest też sporo innych szczegółów anatomicznych mózgo-i twarzoczaszki. Niestety, mozaika cech pierwotnych i współczesnych jest tak nierówno rozmieszczona u poszczególnych okazów i na poszczególnych obszarach, że prawie niemożliwe staje się traktowanie „archaicznego Homo sapiens" jako prawdziwego takso-nu - jednostki systematycznej w sensie biologicznym, odgraniczonej od innych wyraźnymi barierami na francuską modłę. Jest to raczej worek, do którego wrzuca się wszystko, co nie jest ani typowym H. erectus, ani zdecydowanie nowoczesnym H. sapiens. Sytuację jeszcze bardziej gmatwa zwyczaj dokładania do worka wszystkich neandertalczyków pod nazwą „późnych europejskich archaicznych", mimo wielu cech, które pozwalają zasadnie odróżniać ich od wszystkich pozostałych archaicznych ludzi rozumnych, rozproszonych na pozostałym obszarze Starego Świata. Niektórzy naukowcy mają specjalną przegródkę na bardziej podobne do nas skamieniałości z tej grupy, co zaowocowało wyśmienitym oksymoronem: „archaiczni nowocześni". Tyle o prostym dopełnieniu polecenia Wolpoffa. A teraz czasownik: „obejrzy". Po oględzinach kilku czaszek każdy z nas zauważy oczywiste różnice między nimi. Jedna może mieć sterczące wały nadoczodołowe, inna - słabo zaznaczone łuki brwiowe. Twory te mogą różnić się także kształtem: u jednych okazów będą to proste poziome wypukłości w poprzek czoła, u innych zaś dwa masywne łuki ocieniające oczodoły. Uprawianie paleoantropologii polega w dużej mierze na wpatrywaniu się w szczegóły kości martwych hominidów i porównywaniu ich z innymi martwymi hominidami. Co jednak oznaczają owe różnice? Czy dwie czaszki wyglądają inaczej, bo reprezentują odrębne gatunki człowiekowatych? A może tylko inne płci lub osobników z tej samej populacji, którzy akurat nie byli do siebie podobni? Dziś ludzie bardzo się różnią wzrostem i wyglądem. Skąd mamy wiedzieć, kiedy różnice anatomiczne u form kopalnych oznaczają przynależność do całkiem innego gatunku człowieka? Specjaliści starają się uporządkować te kwestie za pomocą rozmaitych metod badawczych ł podejść teoretycznych, które mają przede wszystkim odkryć ewolucyjną logikę, prowadzącą do powstania danej czaszki. Metody te posługują się wzajemnym układem cech okazu, dostarczającym wskazówek co do jego pochodzenia i pokrewieństw z innymi skamieniałościami, podobnymi wiekiem. Oczywiście, sposób analizy wpływa na to, czego specjalista się dopatrzy w konkretnym okazie. Niektóre metody uwydatniają różnice, toteż obserwator dostrzega większe zróżnicowanie między okazami, wyodrębnia więcej gatunków i zauważa wyraźnłejsze granice między nimi. Inne podkreślają podobieństwa, a wtedy odnosi się wrażenie, że jedna forma hominida przechodzi płynnie w drugą w czasie i przestrzeni. Naukowców ze skłonnością do scalania grup systematycznych przyjęło się nazywać lumpers (scalaczami), a tych, którzy wolą wytyczać granice - splitters (rozdzielaczami). Skrajny lumper zaliczy wszystkich od Lucy po własną prababkę do jednego gatunku. Radykalny splitter nadawałby natomiast odrębną nazwę gatunkową każdej znanej skamieniałości. Najbardziej nieostrą częścią nakazu Wolpoffa jest podmiot -obserwatorzy. Kiedy mówił: „niech pan obejrzy trochę skamieniałości", formalnie chodziło mu o mnie. W istocie jednak miał na myśli co innego: „obejrzyjmy trochę skamieniałości - pan i ja". To właśnie zrobiliśmy w j ego przestronnej pracowni, gdzie

półki, pełne skamieniałości i odlewów, piętrzą się aż pod sufit, pilni magistranci pochylają się w skupieniu nad swą pracą, a włączone komputery czekają gotowe do pomocy w analizie. Jednak - co powinno już być oczywiste w świetle dotychczasowych dziejów paleoantropologii - ten sam okruch skamieniałej kości może mówić zupełnie co innego różnym specjalistom 0 równie wysokich kwalifikacjach. Tak się złożyło, że miałem

już wcześniej do czynienia z niektórymi skamieniałościami, które figurują w zagadce rodowodu współczesnego człowieka. Z punktu widzenia Wolpoffa nie mogłem wybrać gorszej osoby do zapoznania mnie z nimi. Latem 1971 roku, kiedy Ewa kojarzyła się tylko zjedna z opowieści biblijnych, Christopher Stringer, 23-letni londyń-czyk z East Endu, wyruszał na kontynent swym minimorri-sem. Postanowił zapolować na kilka skamieniałości. Miał w kieszeni 350 funtów, sumę raczej nie wystarczającą na cztery miesiące pobytu w hotelach. Był jednak gotów zatrzymywać się w schroniskach młodzieżowych, nocować na ławce w parku czy na tylnym siedzeniu samochodu. Jadł mało, oszczędzając na benzynę do morrisa, którym miał przejechać 5 tysięcy kilometrów po obu stronach Żelaznej Kurtyny. Była to wyprawa jego marzeń. Kiedy Stringer miał 9 lat, audycja radia BBC Jak to się za-częio wzbudziła w nim fascynację neandertalskimi „jaskiniowcami". Wkrótce wprosił się na wypady z nauczycielem w poszukiwaniu skamieniałości i rysował czaszki. Jego rodzice, prości robotnicy, uważali to za dziwactwo, ale widząc, że jest bystry, uważali, iż z czasem zainteresuje się czymś poważniejszym. - Jako szesnastolatek myślałem o akademii medycznej -opowiadał później Stringer. - I wtedy ktoś pokazał mi informator college'u, w którym znalazłem kurs antropologii. Nigdy wcześniej nie przyszło mi do głowy, że mógłbym z tego żyć. Ku zaskoczeniu rodziców porzucił plany kariery medycznej 1 niezwłocznie zapisał się na Wydział Antropologii w University College w Londynie. Sześć lat później trzymał już w rękach oryginalne sklepienie czaszki^ neandertalczyka. Program podróży Stringera był modelową ilustracją absol-wenckich ambicji. Zamierzał on zmierzyć swym cyrklem ka-błąkowym jak najwięcej okazów związanych z pochodzeniem człowieka współczesnego, a po powrocie do Londynu wykorzystać modną wówczas metodę analizy wieloczynnikowej do rozwikłania najstarszej zagadki w dziejach badań nad ewolucją człowieka. Czy neandertalczycy byli bezpośrednimi przodkami Europejczyków, jak elokwentnie dowodził Loring Brace? A gdyby istniał jakiś człowiek „presapiens", wciąż spoczywający w zakamarkach muzealnych magazynów, który dowodziłby, że linia prowadząca do współczesnego człowieka miała znacznie starsze korzenie? A może prawda leży gdzieś pośrodku? Zważywszy na salomonową mądrość rozstrzygnięć analizy wieloczynnikowej, Stringer był pewien, że odpowiedź znajduje się w zasięgu ręki. - Musiałem tylko zebrać dane, wprowadzić je do komputera po powrocie i prawda miała objawić się niezawodnie - wspo mina. Zaopatrzony w wyświechtane listy polecające, Stringer pojechał z Brukseli do Bonn, stamtąd do Brna, do Wiednia i dalej na południe do Zagrzebia, a potem przez greckie góry Pindos do Włoch. W Rzymie złodziej włamał się do jego samochodu i ukradł odzież, okulary i świeżą czaszkę ludzką, wożoną w celach porównawczych. Na szczęście złodzieja nie zainteresowała sterta danych, którą Stringerowi udało się już zgromadzić, toteż mógł on kontynuować podróż. Wprawdzie jego długie włosy, broda i niezbyt schludny wygląd nie wywierały najlepszego wrażenia, zwłaszcza w Europie Wschodniej, ale większość kustoszy przyjmowała go życzliwie. Dawali się namówić na otwarcie swych szaf i pozwalali mu obejrzeć, dotknąć, a nawet zmierzyć okazy pozostające w ich pieczy. Jak każdy ówczesny student antropologii o liberalnych poglądach, Stringer uważał, że neandertalczykom wyrządzono krzywdę. - Artykuły Loringa Brace'a wywierały na ludzi potężny wpływ i z początku bez zastrzeżeń wierzyłem w ideę naszego pochodzenia od neandertalczyka powiedział. - Chciałem

jednak zachować otwarty umysł. Im więcej oglądałem skamieniałości, tym bardziej stawałem się świadomy istnienia znacznych, dających się łatwo zmierzyć różnic między neandertalczykami a współczesnymi

Europejczykami. Po pewnym czasie umysł zaczął mi się zamykać. Stringer nie znajdował argumentów na poparcie tezy o udziale neandertalskich przodków w rodowodzie współczesnych Europejczyków, bez względu na to, czy badał okazy ze Spy w Belgii, z Krapiny w Jugosławii, czy też czaszkę z kamiennego kręgu w Monte Circeo pod Rzymem. Nie znajdował jednak też śladów człowieka „presapiens". We Francji protegowany Marcellina Boule'a, Henri Yallois, powoływał się na czaszki z Fontechevade i Swanscombe jako dowody istnienia odrębnego, nieneandertalskiego ogniwa, łączącego nas z przeszłością. Chłodna ocena nowej metody analitycznej pozwoliła jednak uznać te skamieniałości za zbliżone do neandertalskich albo za zbyt uogólnione, prymitywne formy, nie mogące przesądzić o słuszności ani jednej, ani drugiej koncepcji. Zmęczony Stringer dotarł do Paryża, swego ostatniego przystanku, i tu się dowiedział, że pewnych skamieniałości, na których zależało mu najbardziej, nie może obejrzeć. Codziennie chodził do Muzeum Człowieka i za każdym razem kustosz mówił mu, że skamieniałość, którą chciałby zbadać, jest akurat preparowana, używana do wykonania odlewu albo badana przez innego uczonego. Przez cały dzień badał okruchy, które mu oferowano, i wracał spać do parku. Zbliżała się zima i był gotów zrezygnować. Wśród okazów w depozycie Muzeum Człowieka była tajemnicza czaszka, znaleziona niedawno w jaskini, zwanej Jebel Ir-houd (wym.: Dżebel Irhud) na wybrzeżu Maroka. Inni naukowcy określali ją jako „afrykańskiego neandertalczyka", więc Stringer chciał się jej przyjrzeć. Kustosz zbiorów oznajmił mu jednak, że czaszka została odesłana do Maroka. I oto pewnego ranka, pod nieobecność kustosza, francuski paleoantropolog Yves Coppens podszedł do stołu, przy którym pracował Stringer, i położył mu przed nosem czaszkę z Irhoud. Przez cały czas spoczywała w sejfie za ścianą. - Masz - szepnął Coppens. - Na dwie godziny. To spotkanie zadecydowało. - Od razu się zorientowałem, że wcale nie wygląda na neandertalską, przynajmniej sądząc po twarzy - opowiada Stringer. - Twarz była szeroka i płaska, z krótkim nosem. Innymi słowy, czaszka wpatrująca się w zaskoczonego Stringera była znacznie bardziej podobna do współczesnej niż do którejkolwiek neandertalskiej, z jaką miał wcześniej do czynienia. Kiedy jednak czaszkę tę obrócił, ujrzał jej sklepienie, które nie wyglądało ani na współczesne, ani na neandertal-skie, lecz na bardziej prymitywne od obu. Stanowisko Jebel Irhoud nie było jeszcze wtedy dokładnie datowane, więc Stringer nie umiał się zdecydować, co począć z tak dziwną mieszanką starych i nowych cech. Dopiero po latach zorientował się, jakie zgniłe jajko trzymał w rękach. Złapał już jednak bakcyla. - Gdyby Coppens nie pokazał mi wtedy tej czaszki, może ni gdy nie doszedłbym do wniosku, że to Afryka kryje klucz do zrozumienia początków współczesnego człowieka. Kiedy prawie dwadzieścia lat później poznałem Stringera, miał już od dawna za sobą dopraszanie się o możliwość obejrzenia skamieniałości. Wciąż brodaty, ale krótko ostrzyżony, był wówczas głównym paleontologiem w ówczesnym Muzeum Brytyjskim - obecnie przemianowanym na Muzeum Historii Naturalnej - i zawiadywał jedną z najwspanialszych kolekcji ludzkich skamieniałości na świecie. Dzisiaj, kiedy ktoś chce badać hominidy z Muzeum Brytyjskiego, musi zwracać się z prośbą do Stringera, co przyczynia się do tego, że uczony ten jest ciepło przyjmowany we wszystkich zachodnich placówkach naukowych. Chociaż obecnie cieszy się powszechnym uznaniem i szacunkiem, niegdyś uważano, że jego poglądy na pochodzenie człowieka współczesnego balansują na granicy nauki. I wtedy niebiosa pobłogosławiły mu, zsyłając Ewę. Kiedy spotkałem go po raz pierwszy, szykował się do poprowadzenia seminarium na Uniwersytecie stanu Nowy Jork. Otaczał go wianuszek studentów, z podziwem przyglądających się, jak pomaga pracownikom oznaczyć skrzynkę z nie podpisanymi odlewami, którą znaleziono gdzieś na zapleczu. Niemal słyszałem

ochy i achy towarzyszące odkurzaniu okazów i przywracaniu im zagubionej tożsamości, kiedy z lekkim nalotem cockneya2 nadawał im imiona: „A tego tu nazywamy Egbert, znaczy się chłopiec z Ksar'Akil". Stringer twierdzi, i słusznie, że głoszony przezeń od lat scenariusz afrykańskiego rodowodu człowieka miał solidne podstawy nawet bez hipotezy Ewy. Nie zaszkodziło mu jednak nieoczekiwane wsparcie ze strony zupełnie innej dziedziny nauki - ponoć bardziej obiektywnej - przedstawione przez

laureata stypendium MacArthura dla „geniuszy" i rozpropagowane okładką „Newsweeka". Rok przed naszym spotkaniem Stringer ze swym kolegą z Muzeum Brytyjskiego, Peterem Andrewsem, opublikował artykuł w „Science", który odbił się szerokim echem na świecie. Na podstawie zarówno danych genetycznych, jak i kopalnych artykuł ustanawiał model „Pożegnania z Afryką" jako nowy paradygmat w dziedzinie badania pochodzenia człowieka współczesnego. Jeśli Milford Wolpoff jest najczęściej cytowanym paleoantropologiem na świecie, to Chris Stringer niewiele mu ustępuje, zwykle pojawiając się w następnym akapicie. A kiedy wypowiadał się Stringer, Wolpoff aż się jeżył. - Milfordowi przeważnie nie odpowiada mój sposób odczytywania zapisu kopalnego - wyjaśnił mi Stringer w typowo angielski, oględny sposób. - Od lat stosunki między nami są zaognione - stwierdził Wolpoff. - I albo on się wycofa, albo konflikt zaostrzy się jeszcze bardziej. Punktem wyjścia tej wrogości jest typowe pole bitwy paleo-antropologów: obaj naukowcy zadają te same pytania, czerpią z tej samej puli danych, a jednak dochodzą do całkiem przeciwstawnych wniosków. Stringerowski scenariusz „Pożegnania z Afryką" to najnowsze wcielenie koncepcji pochodzenia człowieka współczesnego, którą harwardzki antropolog William Ho-wells nazwał modelem Arki Noego. Homo sapiens powstał tylko w jednym miejscu - według Stringera w Afryce - skąd następ-

nie się rozprzestrzenił, zastępując wszystkie archaiczne populacje. Według tej koncepcji zróżnicowanie rasowe dzisiejszej ludzkości powstało bardzo niedawno, być może w ciągu ostatnich 20 tysięcy lat. Jeśli Stringer ma rację, ogólny wzorzec nowoczesnej anatomii człowieka powinien najpierw pojawić się w Afryce, a w pozostałych częściach świata dopiero po domniemanej migracji z Afryki, poczynając zapewne od około 50 tysięcy lat temu. Podobnie formy pośrednie, ogniwa łączące współczesnych ludzi z archaiczną przeszłością, występowałyby tylko w Afryce. Gdzie indziej zapis kopalny powinien ujawniać nagłą zmianę, odzwierciedlającą wymarcie tubylców i pojawienie się na danym obszarze niespokrewnionych z nimi ludzi z Afryki. Tak więc w Europie oznaczałoby to nagłe zniknięcie neandertalczyków i pojawienie się kromaniończyków; nie byłoby żadnych okazów kopalnych obrazujących przejście między nimi. Hipoteza Wolpoffa, wariant koncepcji określanej przez Ho-wellsa jako model kandelabrowy, zajmuje w większości tych kwestii przeciwstawne stanowisko. Człowiek współczesny powstał nie w jednym miejscu, lecz jednocześnie na całym obszarze Starego Świata; ani Afrykanie, ani żadni inni ludzie nie musieli wędrować, by wnieść nowoczesność do jakiegoś regionu, bo ona od dawna już tam była, rozwijając się na miejscu z archaicznego pnia. Tak więc formy pośrednie między ludźmi archaicznymi a nowoczesnymi powinny występować wszędzie, a nie tylko w Afryce. Nikogo nie zastąpiono, nie było żadnej „migracji", lecz tylko przepływ genów oraz kultur, podtrzymujący jedność „wielkiej ludzkiej rodziny" mimo różnic rasowych między regionami, które da się prześledzić aż do czasów Homo erectus. To, co większość naukowców potraktowałaby jako okazję do ożywionej dyskusji, w przypadku obu oponentów przerodziło się w zażarty konflikt osobisty. Wolpoff podejrzewa, że kłopoty mogły się zacząć na początku lat osiemdziesiątych, kiedy poproszono go o zrecenzowanie artykułu Stringera przed publikacją. - W pewnym miejscu chciałem napisać: Stringer's disparate analysis - powiedział mi. - Ale wyszło: Stringer's desperate

analysis.3 To była tylko literówka. Naprawdę chodziło mi o odmienność! Chrisa to jednak bardzo zirytowało. W ślad za tym nastąpiła wymiana zjadliwych listów. Wolpoff wystąpił z publicznym atakiem na konferencji w Zagrzebiu, poświęconej pochodzeniu człowieka współczesnego. Było to w 1988 roku, wkrótce po ukazaniu się artykułu Stringera i An-drewsa w „Science". Stringer miał wygłosić tego dnia ostatni referat, po Wolpoffie.

- Milford był wściekły, że zostałem umieszczony w harmono gramie na końcu i będę miał ostatnie słowo - powiedział mi w Nowym Jorku Stringer. - Jeden z organizatorów podszedł więc do mnie i spytał, czy nie miałbym nic przeciwko zamianie kolejności naszych referatów. Powiedziałem, że nie ma sprawy, jeśli to tyle dla niego znaczy. Nigdy już tego nie zrobię. Chodzi ło mu tylko o to, by wyciąć mi numer. W swym referacie Stringer przedstawił nowe argumenty na rzecz teorii zastąpienia form tubylczych, po czym zasiadł z powrotem na widowni. Na podium wszedł Wolpoff. Jedno z pierwszych jego przezroczy przedstawiało człowieka z Pilt-down, fałszerstwo, które przez czterdzieści lat wodziło czołowych angielskich antropologów na manowce.  Muzeum Brytyjskie od dawna wnosi swój wkład w paleoantropologię - powiedział sarkastycznie. - Następny slajd, proszę.  Myślę, że to był naprawdę cios poniżej pasa - wspominał Stringer. Wolpoff upierał się jednak, że miał to być tylko żart, a co najwyżej łagodna przestroga. W artykule z „Science" Stringer i Andrews twierdzili, że model ciągłości regionalnej opiera się na założeniu „paralelizmu ewolucyjnego", po to, by wyjaśnić niezależne pojawienie się nowoczesnych anatomicznie ludzi w różnych regionach, i nie poświęcili większej uwagi znaczeniu przepływu genów dla scenariusza Wolpoffa. „Paralelizm ewolucyjny", czyli ewolucja równoległa, to mechanizm, ja ki przywoływał Carleton Coon do wyjaśnienia przyczyn nieza leżnej ewolucji ras ludzkich w różnym tempie. Użycie tego pojęcia rozzłościło Wolpoffa i jego kolegów, którzy sądzili, że

dołożyli wszelkich starań, by odciąć się od wszelkich skojarzeń z obalonymi, rasistowskimi przesłankami Coona. - Przypominając Piltdown, chciałem tylko zasygnalizować, że Chris zbytnio się zagalopował i powinien przestać przedstawiać naszą hipotezę w fałszywym świetle - zarzeka się Wolpoff. Stringer zaprzecza, jakoby cokolwiek przedstawiał „w fałszywym świetle". Uważa, że Wolpoff będzie musiał po prostu stawić czoło implikacjom swego własnego stanowiska, w tym pewnemu udziałowi równoległej ewolucji. Mimo całej zapiekłej wrogości ich kontakty nie polegały wyłącznie na ustawicznym obrzucaniu się błotem. Na konferencji w Zagrzebiu przyszedł moment, kiedy sam Stringer znalazł się na krawędzi wymarcia. Wygłaszał referat na temat słynnej czaszki z Petralony, odkrytej w Grecji skamieniałości archaicznego Homo sapiens, datowanej wcześniej przez pewnego greckiego paleoantropologa na ponad 700 tysięcy lat. Stringer, sam delikatnej postury, przedstawiał nowe dane, z których wynikało, że wiek czaszki nie sięga nawet połowy dotychczasowego oszacowania. Ów grecki naukowiec był na sali i z każdym usłyszanym słowem ożywiał się coraz bardziej, aż wreszcie z krzykiem rzucił się w stronę mównicy. Po drodze przechwyciła go jednak niedźwiedziowata postać - Wolpoff. - Można chyba powiedzieć, że na konferencji w Zagrzebiu ujawniły się oba skrajne aspekty mojego nastawienia do Chri-sa - powiedział mi. Na ogół jednak ich kontakty były bliższe jednej z tych skrajności - gniewne listy, nieudane kolacje i przekrzykiwania się, po których obaj byli wyczerpani i coraz bardziej okopywali się na swoich stanowiskach. Dlaczego? Co się dla nich tak liczy? Może to tylko pechowy dobór osobowości, a może kolejny akademicki spór żyjący własnym bezwładem. Może zaś rywalizacja wynika nie tyle z cech rywali, co raczej z natury zagadnienia, które ich powiązało wspólnym jarzmem, zagadki, która obu wciągnęła. Na pozór proponują oni tylko interpretacje zapisu kopalnego ludzi współczesnych. Po

drodze jednak niechcący złapali ogon większej bestii, która miota nimi teraz niemal na przekór ich woli. Z początku wyczuwałem istnienie tej bestii tylko dzięki gniewnym ruchom jej ogona. Niewątpliwie jednak spór między ciągłością a zastępowaniem, między zastojem a zmianą wykracza poza kłótnię o stare kości. Podskórnie wiąże się on z głębszym konfliktem między dwoma przeciwnymi nastawieniami do samej istoty bytu. Zobaczmy, jak ujmują ten konflikt Wolpoff i jego kolega, australijski antropolog Alan Thorne na łamach „Scientific American"4: Według modelu ewolucji policentrycznej mamy do czynienia z sytuacją przypominającą kąpiel kilku osób w różnych narożnikach basenu; chociaż przez cały czas kąpiące się grupy zachowują swą odrębność, mają wpływ na pozostałe za pośrednictwem wywoływanych przez siebie fal (ich rozchodze-

nie się jest odpowiednikiem przepływu genów między różnymi populacjami). Natomiast spełnienie warunku całkowitego zastąpienia (leżącego u podstaw hipotezy „Ewy") wymaga, by nowy pływak wskakując do basenu wywołał falę zatapiającą wszystkich pozostałych. Jedna z tych dwóch wizji pochodzenia człowieka musi być błędna. Czy jesteśmy pływakami pluskającymi się w wolnym wirze genów i czasu, czy zrodziła nas jakaś gwałtowna katastrofa? Obejrzyjmy trochę skamieniałości. Po raz drugi spotkałem Chrisa Stringera w jego londyńskim gabinecie. Był w dobrym nastroju. Przetrwał niedawną falę redukcji personelu w Muzeum Brytyjskim i został awansowany na kierownika Zespołu Badań Pochodzenia Człowieka w przemianowanym Muzeum Historii Naturalnej, obejmując tym samym jedno z najbardziej prestiżowych stanowisk w dziedzinie antropologii w Anglii. Poza tym właśnie wrócił z konferencji w Rzymie, na której ujawniono rewelacyjne informacje o neandertalczyku z Monte Circeo - odkrytej w 1939 roku czaszce domniemanej ofiary ludożerstwa, otoczonej jakoby kamiennym kręgiem. Nowe dane przedstawione w Rzymie wykazały, że w Monte Circeo wcale nie grasowali kanibale. Uszkodzenia podstawy czaszki, długo uważane za rezultat wydłubywania mózgu w celu jego zjedzenia, okazały się być dziełem zębów głodnych hien, które zapewne wygrzebały czaszkę z płytkiego grobu gdzieś w okolicy i zawlekły do swej jamy. Co do „kamiennego kręgu", inny uczestnik rzymskiej konferencji wskazał na fakt, że jeśli usunie się jeden z ciasno upakowanych elementów - w tym wypadku czaszkę - spośród rumoszu kamiennego zalegającego na dnie jaskini, nieuchronnie pojawi się puste miejsce, a otaczające je przypadkowe kamienie rzeczywiście ułożą się w coś na kształt kręgu. - I w ten sposób możemy odłożyć ad actó kolejne świadectwo nowoczesności neandertalczyków powiedział Stringer z ledwie skrywaną satysfakcją. Degradacja Monte Circeo z ofiary rytualnej do żeru hien to w istocie tylko jedna z wielu niedawnych korekt, obniżających nasze mniemanie o zacho-

waniach neandertalczyków. Ponowne przyjrzenie się dawnym dowodom wskazywało na to, że neandertalczycy nie pozostawili po sobie żadnych bezspornych świadectw czynności rytualnych w postaci kręgów kamiennych czy czegokolwiek innego. Mówili prymitywnie (o ile w ogóle mówili), brakowało im umiejętności wybiegania myślą w przyszłość, planowania, zdolności organizacyjnych, skutecznych sposobów wykorzystania ognia, biegłości łowieckiej i głębi emocjonalnej. Jeśli wierzyć Robowi Gargettowi, młodemu archeologowi z Berkeley, może nawet wcale nie grzebali zmarłych. Taka nagonka na neandertalczyków, obojętnie - słuszna czy nie, stanowiła wodę na młyn Stringera, gdyż ukazywała ich jako populację zdecydowanie nadającą się do zastąpienia. On sam nie zamierza dowodzić, że neandertalczycy byli obdarzeni mniejszymi zdolnościami, wyobraźnią czy uczuciowością, niż dotąd sądzono. Pragnie natomiast dowieść, że nie byli naszymi przodkami. Do tego celu zaś jeszcze lepiej nadawały się wieści, jakie nadeszły z Bliskiego Wschodu. Nowe metody datowania skamieniałości ludzi współczesnych, które odkryto w izraelskich jaskiniach Skhul i

Qafzeh, dały wynik około 100 tysięcy lat, więcej niż w przypadku niektórych okolicznych znalezisk neandertalczyków. Jeśli współcześni ludzie dotarli na Bliski Wschód przed neandertalczykami, to oczywiście nie mogą być ich potomkami, tak jak ja nie mogę być dzieckiem własnych prawnuków. - Pod względem morfologii neandertalczycy i ludzie współ cześni bardzo, ale to bardzo się od siebie różnią - powiedział mi Stringer. - Nie przypuszczam, by dało się jednych przekształcić ewolucyjnie w drugich. Pokażę panu, co mam na myśli. Weszliśmy do pracowni, w której piętrzyły się starannie podpisane pudełka, kryjące część olbrzymiej muzealnej kolekcji odlewów. Wyjął kilka z nich ł otworzył wieczka. - Milford zawsze zarzuca mi ilustrowanie moich poglądów skrajnymi przykładami - powiedział. - Dlatego weźmy całkiem przeciętny okaz neandertalczyka - położył na stole plamisty, zielonkawo-brązowy odlew. - To dorosły mężczyzna z La Ferrassie na południowym zachodzie Francji. Pojemność puszki mózgowej wynosi 1600 mililitrów, więcej niż u większości dzisiejszych ludzi. Ale czaszka ta ma całkiem inny kształt. Z tyłu jej zarys jest kulisty, a nie bochenkowaty - podobny do chleba z formy - z równoległymi ściankami bocznymi, jaki jest typowy dla czaszek współczesnych. Dla porównania wyjął dobrze znaną skamieniałość wczesnego człowieka współczesnego, odlew czaszki Starego Człowieka z Cro-Magnon, i położył ją obok neandertalskiej. Przyklękiem, żeby czaszki znalazły się na poziomie moich oczu, i od razu zobaczyłem różnice: neandertalska z puszką mózgową en bombę, jak mówią Francuzi, kromaniońska zaś - niczym bochenek formowy. - Najłatwiej zauważyć różnice w części twarzowej - powiedział. - Jak pan widzi, twarz osobnika z La Ferrassie jest wydęta pośrodku, jakby ktoś złapał go za nos i pociągnął. Policzki są odchylone do tyłu, a nie ułożone poziomo, jak u ludzi współczesnych, brak też zagłębienia w kości policzkowej, zwanego dołem nadkłowym.5 Żuchwa jest długa i wąska, z charakterystycznym odstępem za ostatnim trzonowcem. Przednie zęby są wielkie i silnie starte. Słowem, klasyczny neandertalczyk. Stringer pomógł mi umieścić czaszkę - pochodzącą sprzed około 70 tysięcy lat, z neandertalskiej belfe epoąue - w szerszym schemacie ewolucyjnym. Jeśli argument o ciągłości regionalnej w Europie ma się ostać, powiedział, to powinniśmy dostrzegać stopniowe zmiany w skamieniałościach z poszczególnych epok, tak by tworzył się łańcuch spinający najstarsze okazy ze współczesnymi Europejczykami. Najstarszą pozostałością po człowieku z Europy jest dość zagadkowa żuchwa6 z okolic Heidelbergu w Niemczech, licząca sobie ponoć 500 tysięcy lat.7 Później pojawiają się bardziej kompletne skamieniałości wczesnych archaicznych Homo sapiens, takie jak czaszka

z Petralony w Grecji, z Arago we Francji czy wspaniała nowa kolekcja czaszek i innych kości z Atapuerca w północnej Hiszpanii. Zdaniem Stringera i innych pochodzą one mniej więcej sprzed 300 tysięcy lat. Stringer przyniósł odlew czaszki z Petralony. - Ma parę cech, które można by uznać za neandertalskie, ale jako całość jest o wiele zbyt prymitywna, by dało się ją określić jako nean-dertalską. Większość uczonych określa dziś takie skamieniałości jako „preneandertalskie", wskazując na przyszły kierunek ich ewolucji. Można je elegancko powiązać z grupą prawdziwych wczesnych neandertalczyków, którzy pojawili się mniej więcej 130 tysięcy lat temu, i dalej z mnóstwem późniejszych form rozproszonych po całym kontynencie. W zapisie kopalnym z Europy istotnie widać stopniową tendencję ewolucyjną, tyle że raczej nie prowadzi ona do współczesnych Europejczyków. W miarę upływu czasu ewolucja wyciskała natomiast coraz silniejsze neandertalskie piętno na skamieniałościach, tak że ostatni neandertalczycy najdobitniej manifestują oznaki swej przynależności wydętą twarz, wielki nos itd. W Europie Zachodniej nie było żadnych form przypominających jej dzisiejszych mieszkańców aż do nagłego pojawienia się ewidentnie współczesnego kromaniończyka

przed mniej więcej 30 tysiącami lat. Stringer przyznaje jednak, że w Europie Wschodniej dowody raptownego zastąpienia nie są tak wyraźnie widoczne w zapisie kopalnym - łuki brwiowe pewnych skamieniałości z terenów byłej Czechosłowacji i Jugosławii wskazują na możliwość powiązania ewolucyjnego, stopniowej zmiany neandertalczyków w ludzi współczesnych. - Zwolennicy ewolucji regionalnej znajdują tam pewne wsparcie dla swych poglądów - powiedział. Jego zdaniem jednak, jeśli nawet owe skamieniałości wskazują na krzyżowanie się między obiema grupami, tamtejsze populacje i tak później wymarły. Pomijając kwestię skamieniałości wschodnioeuropejskich, właściwie wszyscy zgadzają się co do tego, że w Europie mamy do czynienia z najmocniejszymi przesłankami na rzecz zastą-

pienia jednej populacji przez drugą: pojawiają się kromanioń-czycy, neandertalczycy zaś znikają. Jeśli jednak prawdziwy jest model „Pożegnania z Afryką", Stringer musi wykazać, że do takiego samego nagłego zastąpienia doszło także wszędzie poza Afryką: współcześni nadchodzą, inni znikają bez śladu stopniowego przejścia od jednych form do drugich. Musi on także udowodnić, że to Afryka była kolebką ludzi, którzy zastąpili wszystkich tubylców. Skamieniałości mogą posłużyć do tego drugiego celu w dwojaki sposób: ujawniając wystąpienie oznak nowoczesnej anatomii w Afryce wcześniej niż gdziekol-

wiek indziej oraz wykazując, że współczesny Homo sapiens nie zjawił się w Afryce ni stąd, ni zowąd, lecz rozwijał się z Homo erectus stopniowo, poprzez szereg form pośrednich. Stringer uważa, że może powołać świadków na obie powyższe okoliczności. Wśród najpoważniejszych pretendentów do miana „najstarszego człowieka współczesnego" są dwa okazy z południowoafrykańskich jaskiń: Klasies River Mouth i Bor-der Cave. Skamieniałości znad ujścia rzeki Klasies są wiarygodnie datowane na mniej więcej 100 tysięcy lat, i choć to tylko fragmenty kostne, zdaniem Stringera zachowało się wystarczająco wiele cech morfologicznych, by uzasadnić ich nowoczesność anatomiczną. Z kolei czaszka z jaskini Border jest „tak nowoczesna, że aż ciarki przechodzą". Niestety, została znaleziona w latach czterdziestych nie przez zawodowych archeologów, lecz robotników wydobywających z jaskini guano nietoperzy na nawóz, i, co za tym idzie, jest bardzo mgliście datowana. Jeśli pochodzi z poziomu, który przypisują jej Stringer i inni, ma od 80 tysięcy do 100 tysięcy lat. A więc i ona jest 0 wiele starsza od europejskich kromaniończyków, długo uwa żanych za pierwszych przedstawicieli Homo sapiens sapiens. Stringer jest jeszcze bardziej przekonany, że istnieją dowody obecności w Afryce przejściowych hominłdów, łańcucha skamieniałości od H. erectus do naprawdę nowoczesnych ludzi. - Zapis tej transformacji jest w Afryce przejrzysty - powiedział mi. - Nie kwestionują tego nawet zwolennicy ciągłości. Afrykański łańcuch skamieniałości jest zakotwiczony w dwóch zadziwiająco podobnych czaszkach z Broken Hill 1 Bodo. Pierwsza pochodzi z Zambii (niegdyś Rodezja Północ na), druga z Etiopii. Stringer miał akurat w gabinecie oryginal ną skamieniałość z Broken Hill, toteż ostrożnie wyjął czaszkę z pudełka i położył na stole obok odlewów. W 1921 roku, kiedy ją znaleziono, wszyscy praludzie byli określani jako neander talczycy, a każdy wiedział, że neandertalczycy nie wyewoluowali na tyle, by stać prosto. Tak więc osobnikowi z Broken Hill nadano przydomek „pochylonego człowieka z Rodezji", chociaż nie było żadnych poszlak w szkielecie pozaczaszkowym wskazujących na to, że rzeczywiście chodził w przykurczonej postawie. Później Carleton Coon wykorzystał go w swej niesławnej teorii, jakoby ewolucja ku

Homo sapiens zachodziła w Afryce wolniej niż gdziekolwiek indziej. Coon uważał, że człowiek z Broken Hill był współczesny europejskim kromanioń-czykom, ale sterczące łuki brwiowe i inne pierwotne cechy nadawały mu wygląd bardziej zbliżony do Homo erectus. Tak więc, podczas gdy w Europie ewolucja posuwała się naprzód wielkimi skokami, Afryka była wciąż siedzibą „zmęczonych niedobitków pradawnej i żywotnej rasy bardzo prymitywnych ludzi". Obok lśniącego odlewu czaszki z Cro-Magnon ta z Broken Hill istotnie wygląda bardziej prymitywnie. Porównanie takie jest jednak nieuczciwe. Skamieniałość okazała się dziesięciokrotnie starsza niż przypuszczał Coon; właściwym europejskim rówieśnikiem tego osobnika był nie kromaniończyk, lecz grecki okaz czaszki z Petralony. To samo dotyczy czaszki z Bodo w Etiopii. Jeżeli te afrykańskie okazy przypominają Homo erectus, to dlatego że są prawie tak stare jak on, a nie dlatego że ewolucja w Afryce pozostała w tyle za Europą. Obie czaszki mieściły jednak większe mózgi i, widziane z tyłu, wykazują spłaszczenie boków, tak charakterystyczne dla późniejszych ludzi współczesnych, a także wiele innych oznak nowoczesnej anatomii. Krótko mówiąc, stanowią wiarygodny pomost między H. erectus a następnym ogniwem afrykańskiego łańcucha form przejściowych, wiodącego ku człowiekowi współczesnemu. Stringer wyjął kolejne pudełko i podał mi następny odlew, tym razem łososiowej barwy, twarzą w dół. - A ten to okaz z Jebel Irhoud - powiedział. - Widziany z tyłu, jak teraz, wygląda bardzo prymitywnie. Ale proszę go obejrzeć z przodu. Obróciłem czaszkę, odsłaniając twarz, która przed dwudziestu laty w Muzeum Człowieka pchnęła Stringera na afrykańską ścieżkę. - Twarz odznacza się pewną masywnością i trochę wystaje w dolnej części. Ale jest w zasadzie płaska i szeroka, z dołem nadkłowym. Mniej więcej tak samo wygląda czaszka z Ngaloby w Tanzanii Stringer poszedł wyszperać następny odlew

w stercie pudełek. - Ja widzę w niej typową formę przejściową. Jest wciąż prymitywna, ale jeśli ktoś chciałby otrzymać w efekcie człowieka współczesnego, byłby zadowolony, gdyby mógł zacząć od takiego poziomu morfologii. Proszę ją porównać z La Ferrassie. Neandertalczycy rozwijali się w zupełnie innym kierunku anatomicznym. Okazy ze stanowisk Irhoud i Ngaloba dołączyły do innych skamieniałości na stole. Zrobiło się na nim za ciasno, więc przenieśliśmy odlewy na podłogę i przykucnęliśmy wśród nich. Stringer ilustrował swoje wywody kolejnymi czaszkami i wkrótce otoczyło nas mnóstwo kości. Chociaż Stringerowi brakowało niedźwiedziowatej siły Wolpoffa, dorównywał mu niezachwianym przekonaniem o własnej słuszności, zarzucając mnie lawiną skamieniałości mających rozproszyć wszelkie wątpliwości, jakie mógłbym żywić. Odnosiłem wrażenie, że gdybym nie zaakceptował hipotezy „Pożegnania z Afryką" na podstawie dowodów już rozrzuconych pod nogami, Stringer zawsze mógłby otworzyć jeszcze jedno pudełko, przeczesując jedną muzealną półkę za drugą, aż przywołałby cały zapis dziejów ludzkości. Zasadniczą kwestią jest wiek „późnych archaicznych" Afry-kanów. Żeby skamieniałości z Irhoud czy Ngaloby mogły być ewolucyjnym ogniwem pośrednim między podobnym do H. erectus człowiekiem z Broken Hill a typowymi ludźmi współczesnymi, powinny mieć także pośredni wiek. Początkowo datowano Irhoud na mniej więcej 40 tysięcy lat, o wiele za mało, by tamtejsze skamieniałości nadawały się na prekursorów nowoczesności, jako że już wcześniej ludzie współcześni pojawili się na Bliskim Wschodzie i w Afryce Południowej. Nowe datowania sytuują jednak szczątki z Irhoud przed 90 tysiącami lat, a może znacznie dawniej, natomiast Ngaloba datowana jest na jakieś 130 tysięcy lat. Z podobnego okresu pochodzi zapewne inna, jeszcze bardziej nowoczesna czaszka z Omo w Etiopii. Jeśli skamieniałości te są istotnie tak stare, to można w nich widzieć prawdziwych przodków współczesnych istot ludzkich. Stringer i inni wyznawcy teorii zastępowania dostrzegają wyraźne powinowactwa anatomiczne między grupą zbliżonych do nas form północno- i wschodnioafrykańskich a niewątpliwie nowoczesnymi szkieletami z Qafzeh i Skhul w Izraelu. To ostatnie ogniwo afrykańskiego łańcucha dowodów nadaje mu rangę pełnego scenariusza, choć

usianego niejasnościami. Coś (co?) zaszło w Afryce mniej więcej 130 tysięcy lat temu, sprzyjając ewolucji bardziej nowocześnie wyglądających ludzi (dlaczego akurat ta anatomia uzyskała przewagę?). Między 130 tysiącami a 100 tysiącami lat temu ci właściwi przodkowie ludzkości rozprzestrzenili się na północ i wschód ze swej ojczyzny do Lewantu (dlaczego?), a inna, być może odrębna populacja powędrowała na południe, dając początek szczepowi z Klasies River Mouth i Border Cave. Jaki by nie był powód ich wędrówki na północ, populacje lewantyńskie, dotarłszy na Bliski Wschód, ugrzęzły tam na dobre (dlaczego?). Po upływie kolejnych 40 tysięcy lat nowocześni ruszyli znowu, w końcu zastępując wszędzie miejscowe populacje (jakimi sposobami, dzięki jakiej przewadze?). Ustanowiwszy swe panowanie w różnych częściach świata, przystosowali się do miejscowych warunków, dając początek dzisiejszemu zróżnicowaniu rasowemu. Oto, w najogólniejszym zarysie, scenariusz „Pożegnania z Afryką", wsparty danymi genetycznymi, ale sformułowany zupełnie niezależnie od nich. Krytycy widzą w pozostających bez odpowiedzi pytaniach otwarte rany, którymi teoria wykrwawia się do reszty. Nie przeszkadzają one jednak zbytnio Stringerowi.  Ale dlaczego tak się stało? - zapytałem, gdy wyszliśmy na herbatę. - Jak może jakaś grupa ludzi po prostu zebrać się i podbić świat?  Oczywiście, to wielka tajemnica i spotka pan wielu, którzy połamali sobie na niej zęby - odparł. - Na innym poziomie nie ma to jednak większego znaczenia dla naszej hipotezy. Zaczy nają mnie już trochę męczyć ludzie, którzy jak Milford żądają, żebyśmy najpierw wyjaśnili, jak przebiegało zastępowanie, za nim zechcą przyznać, że w ogóle nastąpiło. Chodzi mi o to, iż od stulecia wiadomo, że dinozaury nagle wymarły, a dopiero od niedawna zaczynamy wyjaśniać, jak to się stało.

Przetrawiałem to sobie, kiedy Stringer nalewał herbatę. Wtedy wszedł jego kolega i współautor artykułu w „Science", Peter Andrews. Zwęszyłem okazję zaatakowania Wielkiej Tajemnicy.  Niektórzy pańscy krytycy zarzucają scenariuszowi „Poże gnania z Afryką" głoszenie idei: „czyńcie wojnę, nie miłość" powiedziałem, kiedy zostaliśmy sobie przedstawieni. - Jak ina czej niż przemocą jedni ludzie mogą, ot tak, zebrać się i bez apelacyjnie zwyciężyć wszystkich innych?  Dlaczego w was, Amerykanach, budzi takie opory sama idea zastąpienia? - spytał Andrews. - Jedne gatunki zastępują z czasem inne w zapisie kopalnym bez dokonywania masakry poprzedników. Dlaczego z ludźmi miałoby być inaczej?  To znaczy, że, pana zdaniem, neandertalczycy to inny ga tunek?  Być może - odparł. - Ale scenariusz „Pożegnania z Afryką" tego nie wymaga. Mogli się krzyżować, chociaż nie potwierdza ją tego dane genetyczne. W każdym razie nie musieli zostać wymordowani, żeby być zastąpieni. Może doskonalsza popula cja po prostu zepchnęła neandertalczyków na gorszy teren. Ta kie rzeczy zdarzają się stale wśród zwierząt.  Ale to właśnie idea wrodzonej wyższości jednej grupy ludzi nad drugą nie podoba się bardzo wielu Amerykanom - wska załem. - Trąci to Marcellinem Boule'em, czyż nie? Niższy, zwie rzęcy neandertalczyk zepchnięty na bok przez wyższą rasę ludzką?  Scenariusz „Pożegnania z Afryką" nie ma nic wspólnego

z Boule'em - odezwał się Stringer. - On był europocentrycznym rasistą. Według nas kolebką była Afryka. Boule nigdy by tego nie powiedział. Wróciliśmy ze Stringerem do jego gabinetu, gdzie wciąż czekało na nas sporo mniejszych zagadek. Jeśli naprawdę doszło do zastąpienia, Stringer powinien potrafić wykazać, że wszyscy pozaafrykańscy archaiczni ludzie, nie tylko europejscy neandertalczycy, zostali zastąpieni przez nową rasę z Afryki. Poza Europą będzie z tym więcej kłopotów. Na przykład trzeba przekonać wszystkich, że za zastąpieniem przemawia zapis kopalny z Chin. Do sceptyków zaliczają się właściwie wszyscy chińscy antropolodzy. - W Chinach kult przodków traktuje się dosłownie - stwierdził. - Jest on wpisany w tamtejszą kosmologię. Mówiąc, że chińskie formy H. erectus nie są przodkami Chińczyków, można ich obrazić. Tradycyjne argumenty na rzecz ciągłości w Azji wywodzą się z obfitującej w skamieniałości jaskini w Zhoukoudian niedaleko Pekinu, siedziby człowieka pekińskiego. Przez dziesiątki lat jaskinia dostarczała czaszek, narzędzi, resztek posiłków, śladów używania ognia i być może kanibalizmu, dokumentujących, że miejsce to przez 250 tysięcy lat zamieszkiwali praludzie. Franz Weidenreich był przekonany, że już szczątki sinantropów sprzed pół miliona lat z najniższych poziomów Zhoukoudian zdradzają charakterystyczne „mongoloidalne" cechy, widoczne u dzisiejszych Azjatów: drobne delikatne twarze, płaskie, wystające na boki policzki i niewielkie nosy, przypłaszczone u nasady. Często dzisiejsi Azjaci mają także osobliwie wklęsłe od tyłu siekacze, o szuflowatym kształcie. (Dotyczy to też populacji amerykańskich Indian, wywodzących się od Azjatów, którzy przywędrowali zapewne przez Cieśninę Beringa). Jeśli regionalne cechy występujące u człowieka pekińskiego sprzed około 500 tysięcy lat można i dziś napotkać u przechodniów tłoczących się na ulicach Pekinu, jest raczej niemożliwe, by populacja afrykańska czy jakakolwiek inna znienacka wskoczyła do basenu i zatopiła dawny szczep. Na pewno tak sądził Weidenreich. Narzekał jednak na ubóstwo zapisu kopalnego po człowieku pekińskim - form mogących stanowić ogniwa łączące go z dzisiejszymi Chińczykami. W innej części Zhoukoudian znalazł trzy czaszki wczesnych ludzi współczesnych, żadna jednak nie miała poszukiwanych przezeń cech regionalnych. Od czasów Weidenreicha znaleziono nowe kości i chociaż Chińczycy zazdrośnie strzegą do nich dostępu, paru zachodnich naukowców miało okazję im się przyjrzeć. Jednym z nich jest Geoffrey Pope, dawniej, kiedy go poznałem, pracownik Uniwersytetu stanu Illinois w Urbana, a obecnie związany z William Paterson College w New Jersey. Mając za sobą dzie-

ciństwo spędzone w ambasadzie na Tajwanie, Pope jest jednym z nielicznych zachodnich paleoantropologów mówiących biegle po chińsku, co pomaga mu przebrnąć przez biurokratyczne ceregiele, stojące na drodze do oryginalnych skamieniałości w chińskich muzeach. Jego zdaniem niewiele jest dowodów zastąpienia populacji wschodnioazjatyckich.  W Chinach znajduje się sporo przejściowych skamieniało ści, co jest dosyć kłopotliwe dla Chrisa - powiedział mi. Najlep szy okaz, odkryty w 1978 roku, pochodzi ze stanowiska Dali; jest też niezwykle dobrze zachowany, choć równie zagadkowy, szkielet z Jinniu Shan (Góry Takina), odkryty w 1984 roku. Skamieniałości te, oprócz tradycyjnych dowodów ciągłości w Azji, ukazują wiele nowych cech regionalnych, głównie w ob rębie twarzy. Tak przynajmniej uważa Pope.  Dobrym przykładem jest małe wcięcie w kości policzkowej, zwane incisura malaris - powiedział mi, wskazując na odlew czaszki człowieka pekińskiego. - Można je znaleźć na okazie z Dali, u wczesnych ludzi typu współczesnego z Zhoukoudian, i dalej aż po współczesnych Azjatów. Pokazał mi też poziomy przebieg krawędzi kości policzkowych u Azjatów, podczas gdy u

Europejczyków i Afrykanów opada ona faliście. W linii chińskiej kość szczękowa (mcudlla) jest niższa niż u mieszkańców innych regionów. Nie każda czaszka z Azji wykazuje obecność wszystkich cech azjatyckich, ale są one tam znacznie częstsze niż gdzie indziej, co wystarcza, by przekonać Pope'a. - Mogę wejść do sali i powiedzieć, która czaszka jest azjatyc ka, a która nie - powiedział. - Nie wiem, po czym to poznaję, ale wiem, że potrafię to zrobić. W Londynie, kiedy wróciliśmy ze Stringerem do jego gabinetu, przeczytałem mu niektóre swoje notatki z wcześniejszej rozmowy z Pope'em. Spochmurniał i zanim skończyłem, zostawił mnie i zaczął otwierać pospiesznie pudełka, szperając w kartotekach w poszukiwaniu zdjęć, aż porozkładał na podłodze kontrargumenty. Pope uznał wcięte, poziome kości policzkowe i niskie szczęki za oznakę „azjatyckości" od człowieka pekińskiego po współczesnych mongoloidów. Kontrargument Stringera polegał na wykazaniu obecności tych cech także poza Azją. - Geoff opiera wszystko na tej szczęce z Zhoukoudian - powiedział Stringer, wyciągając własną kopię człowieka pekińskiego. - Tu jest wcięcie, o którym mówił, i niska kość szczękowa - można to zobaczyć także u wczesnych ludzi współczesnych z Górnej Jaskini Zhoukoudian. Ale proszę spojrzeć na ten okaz z Broken Hill. Też ma wcięcie i niską szczękę, a pochodzi z południowej Afryki. Część jakoby mongoloidalnej morfologii okolicy policzkowej ma też okaz z Jebel Irhoud, a także część współczesnych Australijczyków. Jak można nazywać cechy azjatyckimi, jeśli spotyka sieje na całym świecie? Stringer wyjaśniał, że podobieństwa anatomiczne między dwiema skamieniałościami nie muszą wynikać tylko ze wspólnego pochodzenia. Pewne cechy mogły zostać odziedziczone po bardzo odległych przodkach wszystkich ludzi współczesnych i zachować się u niektórych, a nie muszą być znacznikami regionalnymi. Nawet Geoffrey Pope przyznał, że szufelkowate siekacze, długo uważane za wyróżnik Azjatów, ujawniono w ważnym szkielecie Homo erectus z Kenii. Trudniejsze wyzwanie dla hipotezy „Pożegnania z Afryką" czai się dalej na południe. Co najmniej 60 tysięcy lat temu pierwsze istoty ludzkie dotarły do Australii. Poziom morza był wówczas o wiele niższy niż dzisiaj. Australia, Tasmania i Nowa Gwinea należały do wielkiego lądu, zwanego Sahul. Większość naukowców uważa, że ludzie zasiedlili Sahul z kontynentu azjatyckiego przez Jawę, łańcuch ośmiu wysepek, a następnie przez kilkudziesięciokilometrową cieśninę. Pokonanie takiego akwenu wymagało użycia jednostki pływającej zdolnej utrzymać się na wodzie przez kilka dni - być może bambusowej tratwy. Same tratwy oczywiście dawno zbutwiały, ale pozostały ślady kultury narzędzi kamiennych i kłopotliwy zestaw skamieniałości. Zapis pochodzenia człowieka współczesnego nigdzie nie jest tak fatalnie zagmatwany jak w Australazji. W centrum tego węzła tkwi dwoistość samego zapisu kopalnego. Niektórzy wcześni ludzie typu współczesnego wyglądają podobnie do dzisiejszych,

jednak inni mają wszelkie cechy masywniejszej odmiany człowieka, o grubokościstych czaszkach, zgrubiałych wałach nado-czodołowych i wielkich zębach, u niektórych osobników większych nawet niż u Homo erectas. Wszystko pasowałoby do teorii Stringera, gdyby owi prymitywnie wyglądający osobnicy najpierw pojawili się, a następnie zostali zmieceni przez niosących nowe afrykańskie cechy przybyszów z Azji Południowo-Wschod-niej. Ze skamieniałości jednak wyłania się inna historia.  Muszę przyznać, że Australia stanowi poważny problem dla scenariusza „Pożegnania z Afryką" - powiedział Stringer.  Jasne, że stanowi - potwierdził Milford Wolpoff, kiedy wkroczyłem do jego siedziby w Ann Arbor kilka miesięcy póź niej. - Gdyby Chris uważniej przyjrzał się temu, o czym mówi, zauważyłby, że dane z Australii kompletnie obalają jego hipote zę. Może to tłumaczy, dlaczego w ogóle się temu nie przygląda. W roku 1978, siedem lat po tym, jak Chris Stringer wyruszył na poszukiwanie neandertalczyków, w podróż udał się Milford Wolpoff. Podobnie jak Stringer, znalazł się w punkcie zwrotnym swej kariery

i uznał, że tylko oryginalne skamieniałości mogą mu wskazać właściwą drogę. Nie potrzebował listów polecających, które otwarłyby przed nim dostęp do kolekcji, ani nie musiał spać w samochodzie. W wieku 36 lat był już jednym z najbardziej liczących się w świecie paleoantropolo-gów, słynącym bardziej z żywiołowości opinii niż z taktownego ich wyrażania. Podróż sfinansował dzięki czteroletniemu gran-towi z National Science Foundation, opiewającemu na ćwierć miliona dolarów, jednemu z najhojniejszych, jakie przyznano w tej dziedzinie nauki na podróże. Pieniądze przeznaczone były na kompleksowe opracowanie uzębienia hominidów, ale Wolpoff miał ambitniejsze plany. - Skorzystałem z tych pieniędzy, żeby obejrzeć wszystko powiedział mi. - Przez cztery lata obejrzałem każdą cholerną skamieniałość, jaka była wówczas znana, co do jednej. Spośród z górą tysiąca okazów, jakie Wolpoff przebadał po drodze, jeden odmienił jego karierę zawodową. Wraz z Lorin-giem Brace'em stał za „hipotezą jednego gatunku", głoszącą, że w każdym momencie na Ziemi mógł istnieć tylko jeden gatunek hominida. Koncepcja ta, wytyczająca kierunek teorii ewolucji człowieka przez dziesięć lat, przyblakła w świetle nowych odkryć, zwłaszcza odkrycia przez Richarda Leakeya Homo erectas w Koobi Fora; gatunek ten pochodził sprzed półtora miliona lat, a więc żył równocześnie z australopitekami. Wolpoff był pod wrażeniem nowych danych, ale wciąż uważał, że szczep ludzki rozwijał się stopniowo przez szereg jednorodnych stadiów: od australopiteków przez wczesnego Homo i dalej przez Homo erec-tus do archaicznych form Homo sapiens - takich jak neandertalczycy - aż ku człowiekowi współczesnemu. Tkanka tego ewoluującego szczepu spojona była ujednolicającym przepływem kultur i genów. Tak więc w każdym momencie praludzie z jednego regionu przypominali mieszkańców innych obszarów. Dwa lata wcześniej Wolpoff spotkał Australijczyka Alana Thorne'a, który lansował inny pogląd. Zamiast doszukiwać się poziomych podobieństw w czasie, zestawiając skamieniałości z tego samego okresu, Thorne twierdził, że ważniejsze są więzi pionowe. Przedstawiciele Homo ewoluujący w poszczególnych regionach zachowywali charakterystyczny zespół cech swoistych dla miejscowej populacji, tak jak sądził Weidenreich. Wówczas Wolpoff nie zwracał na nie uwagi. Każda różnica między, powiedzmy, afrykańskim Homo erectus a sinantropem z Zhoukoudian była dla niego tylko pozorem, wynikiem nieistotnych lokalnych przystosowań, nie mających większego znaczenia dla wielkich zdarzeń ewolucyjnych. - Kiedy się widziało jednego pitekantropa - powiedział Thor-ne'owi - to tak, jakby się widziało wszystkie. Wolpoff bobrował w muzealnych szufladach czterech kontynentów i nie znalazł niczego, co zachwiałoby jego wiarą, aż pewnego dnia w pracowni na Jawie wziął do rąk świeże znalezisko ze stanowiska Sangiran, badanego już czterdzieści lat wcześniej przez Holendra G. H. R. von Koenigswalda. Nowa skamieniałość, nazwana Sangiran 17, była uważana za najbardziej kompletną czaszkę Homo erectus, jaką dotąd znaleziono. Jednak mimo wielkiego naukowego znaczenia, okaz ten pozostawał dotąd niemal niedostępny, z racji konfliktu między dwoma jawaj-skimi badaczami, zazdrośnie strzegącymi swych ukochanych

skarbów. Dostąpiwszy przywileju rzucenia okiem na skamieniałość, Wolpoff z zaskoczeniem ujrzał część twarzową przymocowaną do puszki mózgowej gumkami, tak że była ona ruchoma, jakby w czole znajdował się zawias. Skamieniałości wystarczająco trudno zinterpretować, kiedy ich cechy są stabilne, ale okaz o ruchomej anatomii był zupełnie nie do ogarnięcia. - Zobaczyłem to, tak nieporadnie zrekonstruowane - wspo mina Wolpoff - i powiedziałem: „Posłuchajcie, czy mogę spró bować zrobić to od nowa?" Zamiast używać recepturek, Wolpoff zbudował rusztowanie z wykałaczek i po kilku godzinach przykleił dopasowaną twarz. Dopiero odczekawszy pół godziny, aż klej stężeje, wziął okaz w ręce i obrócił profilem. - Omal nie padłem trupem. Zamiast kolejnego pitekantropa miałem przed sobą wielkiego, masywnego australijskiego Abo-

rygena. W tym momencie zrozumiałem, że Thorne miał rację, a ja się myliłem. Tym, co zdumiało Wolpoffa, była twarzoczaszka skamieniałości, a zwłaszcza kąt jej ustawienia. Ukończywszy wykałacz-kową rekonstrukcję, Wolpoff zorientował się, że stercząca twarz nie przypomina żadnego z afrykańskich okazów Homo erectus ani odlewów sinantropa spod Pekinu, które oglądał zaledwie parę dni wcześniej. Chociaż czaszka liczyła sobie około 700 tysięcy lat, jej twarz była niesamowicie podobna do znacznie młodszych skamieniałości człowieka współczesnego z Australii. Wprawdzie „masywni" australijscy H. sapiens mieli mózgi równie duże jak inni przedstawiciele tego gatunku, ale ich twarz tak samo sterczała, miała takie same grube wały nado-czodołowe, grube kości, pochyłe czoło i potężne zęby trzonowe, jak u Sangiran 17. Wielu australijskich Aborygenów do dziś wykazuje takie cechy. Dziesiątki lat wcześniej Weidenreich zasugerował istnienie więzi między kopalnymi jawajskimi pitekantropami a współczesnymi australijskimi Aborygenami. Weidenreich dysponował jedynie sklepieniami czaszki, na przykład człowieka z Solo.8 Twarz okazu z Sangiran dostarczała brakującego uzasadnienia Wełdenreichowskiej koncepcji szczepu australijskiego. Inny uczony sugerował, że anatomia australijskich Aborygenów „naznaczona jest pradawnym jawajskim piętnem". Według Wolpoffa, Sangiran dostarczył nieodpartego dowodu. Alan Thorne, spierając się z Wolpoffem, przekonywał go, że cechy regionalne powinny się pojawić na dalekich skrajach zasięgu hominidów, najdalej od afrykańskiej praojczyzny pierwszych hominidów. I oto teraz Wolpoff patrzył na Sangiran 17 sprzed trzech czwartych miliona lat, z tak daleka od afrykańskiego „centrum" jak to tylko możliwe - na australijskiego tubylca pełną gębą. Z Jawy Wolpoff podążył dalej na wschód, podekscytowany i gotów odszczekać swe zastrzeżenia przed obliczem Thorne'a w Australijskim Uniwersytecie Narodowym w Canberze. Przez następne parę tygodni obaj naukowcy siedzieli razem, oglądając skamieniałości. Kości ludzi współczesnych z Australii należą do dwóch różnych grup. Niektóre były bardzo masywne, wyraźnie „naznaczone pradawnym jawajskim piętnem". Typowe dla tej grupy są czaszki ze stanowiska Kow Swamp w prowincji Wiktoria, datowane na zaledwie 10 tysięcy lat, oraz nowe znalezisko - masywna czaszka z całkiem białej, opalizującej kości -nazwana Willandra Lakes 50. Zdaniem Wolpoffa i Thorne'a te masywne czaszki ewidentnie należały do potomków H. erectus z Jawy. Z zamierzchłą przeszłością Sangiran łączył je zbiór sklepień czaszkowych z Solo. Owe skamieniałości bez twarzy, zajmujące wygodne miejsce na pograniczu między H. erectus a archaicznym H. sapiens, miały większą pojemność puszki mózgowej niż okaz z Sangiran, ale taki sam zestaw cech regionalnych, jak okazy z Kow Swamp i inni masywni Australijczycy. Ostatnio datowane są na mniej więcej 100 tysięcy lat. Wolpoff i Thorne musieli także uporać się z innym australijskim zestawem ludzi współczesnych, o bardziej delikatnych, „gracylnych", kościach twarzy i puszki mózgowej. Był wśród nich poddany kremacji szkielet znad jeziora Mungo, położonego kilkaset kilometrów buszu na północ od Kow Swamp. Tak lekką budowę czaszki zwykle uznaje się za znak rozpoznawczy zaawansowanych H. sapiens. Te skamieniałości były jednak

starsze od większości masywnych okazów, m.in. tych z Kow Swamp. Okaz znad jeziora Mungo sprzed 30 tysięcy lat był najstarszym wiarygodnie datowanym szkieletem hominida z Australii i zarazem najdawniejszym świadectwem kremacji ludzkich zwłok. Thorne miał już wyjaśnienie tej dziwnej dychotomii, doskonale mieszczące się w ramach koncepcji regionalnej, głoszonej odtąd przez obu specjalistów. Uznał, że nie było jednej migracji na kontynent, lecz co najmniej dwie. Smukłe formy, jak okaz znad jeziora Mungo, w ogóle nie należały do szczepu jawajskie-go, lecz były pozostałościami innej wędrówki, z północnej Azji, przynoszącej ze sobą „piętno pradawnych Chin" przez Filipiny. Kiedy obie populacje zasiedliły już Australię, krzyżowały się między sobą i wymieniały geny z późniejszymi przybyszami z zachodu. Z tej skomplikowanej mieszanki genetycznej wywodzą się współcześni Aborygeni. Wyjaśniwszy dwoistość australijskiego zapisu kopalnego, Wolpoff i Thorne uznali, że dysponują

najlepiej jak dotąd udokumentowanym świadectwem regionalności ewolucji człowieka. W obszernej pracy, opublikowanej w 1981 roku wspólnie z Wu Xinzhi z pekińskiego Instytutu Paleontologii Kręgowców i Paleoantropologii Chińskiej Akademii Nauk, uporządkowali argumenty na rzecz ciągłości także w innych częściach świata, wplatając w nie Wolpoffowską koncepcję przepływu genów i uzupełniając hipotezą Thorne'a o najwcześniejszym pojawianiu się cech regionalnych na obrzeżach zasięgu geograficznego hominidów. Z tej mieszanki zrodziła się teoria ciągłości multi-regionalnej (policentrycznej ewolucji człowieka), najbardziej prawdopodobne i popularne wyjaśnienie powstania człowieka współczesnego aż do pojawienia się hipotezy Ewy. Na początku lat osiemdziesiątych scenariusz zastąpienia wszystkich praludzi przez przybyszów z Afryki, autorstwa Chrisa Stringera, blado się tlił na obrzeżach głównego nurtu nauki. - Cokolwiek mówił czy robił, nie wywierało to na nikim wrażenia - opisuje sytuację Wolpoff. Nawet dziś Wolpoff uważa, że idea „Pożegnania z Afryką" na gruncie australijskim więdnie i zamiera jak afrykański fiołek przesadzony do buszu. Wśród australijskich skamieniałości nie może się dopatrzeć jakichkolwiek śladów afrykańskości. - Jeśli Chris ma rację, cały ten regionalnie swoisty zespół cech - wydatne łuki brwiowe, prognatyzm twarzy i wielkie zęby - widoczny już na okazie z Sangiran, musiałby zostać zniszczo ny przez przybywających do Australii Afrykanów, a potem jesz cze raz wyewoluować w jakiś cudowny sposób. Wolpoff tłumaczył mi to wszystko na zapleczu swej pracowni, podając mi odlew Sangiran 17 albo innej skamieniałości, by mi go wyrwać z rąk i przejść do kolejnego okazu, kolejnego argumentu, kolejnego gwoździa do trumny Ewy. Po skamieniałościach australijskich przeanalizowaliśmy jeszcze raz chińskie, a potem europejskie, wśród których Wolpoff pokazał mi czaszki z Europy Wschodniej, uważane przezeń za dowód mieszania się neandertalczyków z ludźmi współczesnymi. Jego występ był co najmniej równie przekonujący, jak Stringera w Londynie. Starałem się atakować słabsze miejsca w jego zbroi, ale moje uwagi były nie tyle odparowywane, co rozbijane w puch zastępami kontrargumentów.  Wszyscy, którzy zadali sobie trud obejrzenia oryginalnych skamieniałości, zgadzają się ze mną - podsumował. Tak się składało, że za kilka miesięcy w Nowym Orleanie miało się od być seminarium zorganizowane przez Wolpoffa dla American Association for the Advancement of Science (Amerykańskiego Towarzystwa Krzewienia Nauk). Oprócz Wolpoffa mieli się na nim pojawić wszyscy, którzy „obejrzeli skamieniałości", przy wożąc ze sobą wystarczający bagaż wiedzy, by pogrzebać Ewę i stojącego po jej stronie Chrisa Stringera pod lawiną kości.  Niech pan przyjedzie do Nowego Orleanu - gorąco zachęcał mnie Wolpoff. - Ręczę, że warto. Obiecałem przyjechać. Zaczynałem się jednak zastanawiać, dokąd zaprowadzi mnie to wałkowanie kości. Widziałem ich już tyle, a wciąż rozumiałem tak mało.

ROZDZIAŁ 5

DO NOWEGO ORLEANU Cóż, może rzeczywistość jest niesprawdzalna. ERIK TRINKAUS

Kiedy odlatywałem z Ann Arbor tego wieczora, bezmyślnie wertowałem gazetę pokładową. Nagle zesztywniałem w fotelu, przeszyty nieoczekiwaną myślą: „A jeśli Wolpoff ma rację?" Nie zdawałem sobie dotąd sprawy, że miałem nadzieję opuścić Ann Arbor z niezachwianą wiarą w Ewę. Moje motywacje były żałośnie oczywiste: uważałem, że historia ta nieźle brzmi. Cały materiał kopalny, widziany oczyma Chrisa Strin-gera, prowadzi w jedno miejsce i do jednej epoki. W jego poglądy idealnie wpasowywały się genetyczne przesłanki na rzecz afrykańskiej pramatki. Pozostawało tylko rozwiązać wspaniałą zagadkę, jak doszło do tego, że wszędzie zatriumfował Homo sapiens rodem z Afryki. Wystarczy jednak przestawić się na optykę Wolpoffa, by znikła harmonia genów i skamieniałości. Skamieniałości mówią o ciągłości, nie o nagłej zmianie. Trudniej byłoby napisać książkę o pochodzeniu człowieka współczesnego, jeśli ludzie współcześni nie mają konkretnego początku, jeśli oblicze ludzkości ewoluowało z powolną nieuchronnością dzięki synchronizującemu globalny postęp przepływowi genów, rozchodzących się między populacjami jak łagodne fale i wiry w basenie kąpielowym. Wolałbym wielki plusk. Zarazem jednak chciałem dotrzeć do prawdy. Coś się w końcu zdarzyło, coś, co ukształtowało człowieka z innego

zwierzęcia, w rzeczywistym czasie, z krwi i kości. Tylko jedna teoria tłumacząca to zdarzenie mogła być prawdziwa. Po raz kolejny przypomniałem sobie argumenty. Bez względu na to, czy nowoczesna ludzka anatomia najpierw pojawiła się w Afryce, większość specjalistów zgadza się, że tamtejszy zapis kopalny ukazuje dość wyraźny szlak form przejściowych. Nie kwestionują tego nawet zwolennicy ciągłości regionalnej; uważają, że dzisiejsi Afrykanie powinni móc prześledzić swój rodowód w obrębie własnego regionu, podobnie jak inni ludzie. Siła modelu zastępowania lansowanego przez Stringera opiera się na połączeniu tej ciągłości w Afryce z raptownymi zmianami w Europie - od szczątków neandertalczyków do kromanioń-czyków - w ciągu najwyżej paru tysięcy lat. Czasu było raczej za mało, by z jednych mogli wyewoluować drudzy. Zapis kopalny jest w Europie najpełniejszy, toteż hipoteza Stringera najlepiej prezentuje się tam, gdzie występuje najlepszy materiał dowodowy. W Azji i Australii brak dowodów nagłej zmiany. Stringer powiedziałby, że nie może wykazać zastąpienia populacji pozaeuropejskich z braku wystarczającej liczby skamieniałości. Wolpoff powiedziałby, że nie ma czego wykazywać. Jeśli potomkowie Ewy opuścili Afrykę, by zaludnić planetę na nowo, to wszędzie najstarsi nowocześni Homo sapiens powinni wyglądać jak Afrykanie. A nie wyglądają.  Jeśli wcześni ludzie współcześni z Europy i Azji mają ce chy afrykańskie, to niech Chris mi je pokaże - dopominał się Wolpoff. - Gdzie one są? Gdzie są konkrety?  To śmieszne, i Milford o tym świetnie wie - odparł Strin ger, kiedy mu to powtórzyłem. - Przedstawiciele Homo sapiens, którzy pozostali w Afryce, mieli 100 tysięcy lat na wykształce nie cech, które ich dzisiaj wyróżniają, podobnie jak inne popu lacje. Musimy wyzbyć się syndromu „Newsweeka" i przestać wyobrażać sobie wspólnego przodka wyglądającego jak współ czesny Afrykanin. Zamiast tego, zdaniem Stringera, powinniśmy rozglądać się za bardziej ogólnymi cechami najwcześniejszych ludzi współczesnych, zarówno w Afryce, jak i w innych regionach; za czymś w rodzaju nie zapisanej tabliczki sapiens. Do cech tych

zaliczają się: wysokie, pionowe czoło, zaokrąglona mózgoczasz-ka, zredukowane łuki brwiowe, krótka spłaszczona twarz, bródka żuchwy i lekko zbudowany szkielet. Innymi słowy, afrykańska jest właśnie nowoczesna anatomia człowieka, a jej późniejsze pojawienie się poza Afryką to dowód słuszności scenariusza zastępowania. Wolpoff ripostuje, wskazując na większe podobieństwa współczesnych ludzi z Chin i Australii do miejscowych praludzi niż do afrykańskich. I tak spór toczy się dalej, przybrawszy postać wojny pozycyjnej. Zwolennicy zastępowania zdobywają chwilową przewagę, kiedy udaje im się wykazać, że pewna cecha regionalna -jak łopatkowate siekacze -występuje dość często także poza regionem, dla którego miała być charakterystyczna. Z kolei Wolpoff i jego sprzymierzeńcy ruszają do kontrofensywy wówczas, gdy Stringer ma gdzieś -na przykład w Australii - kłopoty z uzasadnieniem swej hipotezy. Kiedy impet Stringera słabnie, jego hipoteza obrasta kłopotliwymi implikacjami. Wystarczy przypomnieć opały, w jakich się znalazł, kiedy spróbował podać roboczą definicję człowieka współczesnego i, zdaniem Wolpoffa, okazało się, że wyklucza ona spośród naszego gatunku tysiące żyjących dziś Aboryge-nów. Wolpoff twierdzi, że w podobne tarapaty Stringer wpędził się artykułem na łamach „Science" w 1988 roku, kiedy próbował wspólnie z Peterem Andrewsem na siłę dopasować złożony australijski zapis kopalny do swego modelu „Pożegnania z Afryką". Pisali wówczas, że jednym ze sposobów wyjaśnienia uporczywie pokutujących prymitywnych cech, takich jak wydatne łuki brwiowe czy niskie czoła, jest przyjęcie całego systemu „ewidentnych rewersji ewolucyjnych", które prowadziły wstecz do stanu pierwotnego już po przyjęciu się nowej anatomii na tym kontynencie tysiące lat wcześniej. „Nie godzimy się na określanie żadnych australijskich Abo-rygenów ani ich bezpośrednich przodków jako przypadków ewidentnych rewersji ewolucyjnych - napisali w odpowiedzi do »Science« Wolpoff i jego koledzy - a tego rodzaju sformułowania i płynące z nich implikacje są niefortunne". Sprowadzało się to do zawoalowanego oskarżenia brytyjskich naukowców

określanie żyjącej dziś rasy ludzkiej jako cofniętej w ewolucji. Stringer, kiedy odwiedziłem go w Londynie, miał na to ciętą odpowiedź. - Jeśli chce pan kogoś nazwać rasistą, to raczej Milforda -powiedział. Na podłodze u naszych stóp leżał odlew czaszki z Sangiran, masywnego H. erectus z Jawy, wyglądającego jeszcze bardziej dziko z racji ciemnego zabarwienia. Podniósł go nad głowę. - Oto współcześni Australijczycy Milforda! Piętno pradawnej Jawy! Żaden z nich nie oskarża rywala wprost o obłudę. Obaj jednak podkreślają, że ten drugi musi stawić czoło wszystkim implikacjom własnej teorii, także tym, które można wykorzystać do brudnych celów. Niewątpliwie jakiś nowy Hitler chętnie zaakceptowałby teorię całkowitego zastąpienia, z której wynikałoby, że jedna z grup ludzkich miała kiedyś wrodzoną przewagę nad innymi. Jak zauważył pewien archeolog: „Ta koncepcja jest obciążona niefortunnym bagażem. Umacnia stare, stworzone przez cywilizację Zachodu, wyobrażenie drzewa życia, gdzie jedne grupy ludzi są ważne, a inne marginalne". Multiregionaliści w rodzaju Wolpoffa taszczą własny „niefortunny bagaż", w większości dziedzictwo Carltona Coona. Jego pogląd, że rasy ludzkie są od siebie nawzajem oddzielone biologicznie milionem lat ewolucji, niewątpliwie ucieszyłby ra-sistę i byłby mu na rękę. - Mój model zakłada, że ludzka zmienność ma pewną składową historyczną - wyjaśnił mi Wolpoff. - Może pan to nazwać rasą, jeśli pan woli. Zarazem jednak gatunek jako całość był połączony i krzyżował się, ewoluując jako jedna wielka rodzina przez setki tysięcy lat. Nie zajmowałbym się badaniem tej problematyki, gdybym uważał, że może to być woda na młyn rasistów. Rzuciłbym to 1 wziąłbym się za australopiteki. Wolpoff jest przekonany, że wprawdzie korzenie ludzkich różnic rasowych sięgają głęboko, ale nie sądzi, iż rasy były przez ten czas izolowane. Jego zdaniem idea przepływu genów zabezpiecza współczesną teorię multiregionalną przed Co-onowskimi konotacjami. Przepływ genów może oznaczać przemieszczanie się ludzi z jednego terenu na inny, przy jednocze-

snym krzyżowaniu się przedstawicieli poszczególnych grup, lub polegać tylko na przygranicznej wymianie partnerów między sąsiadującymi plemionami. Geny wprowadzone do populacji przez wymianę partnerów na jednym skraju jej zasięgu z czasem rozprzestrzenia się do przeciwległej granicy. Tam zostaną przekazane następnej populacji i tak dalej, przez całą rozległą materię ludzkości, czy będziemy ją nazywać Homo erectus, archaicznym H. sapiens, ludźmi współczesnymi czy jakkolwiek inaczej. Pozbądźmy się naszej obsesji nadawania nazw, wytyczania granic wokół żyjącego, niedookreślonego bytu, a wszystko to zabrzmi politycznie neutralnie, bez rasowej stronniczości i, co najważniejsze, prawdopodobnie. Wszystko to będzie brzmiało prawdopodobnie przynajmniej tak długo, jak długo ostanie się teza, że przepływ genów istotnie może utrzymać jedność całej materii ludzkości. Niektórzy genetycy populacji twierdzą jednak, że geny nie mogły przepływać z jednego regionu do drugiego w taki sposób, jak wyobraża to sobie Wolpoff. - Teorię tę dobijają problemy natury logicznej - powiedział mi Steven Jones z University College w Londynie. Uważa on, że geny po prostu nie miałyby dość czasu na przepływ przez cały rozległy areał występowania Homo erectus, by wpłynąć na zmiany anatomiczne typowe dla ludzi współczesnych. Kolega Jonesa, Shahin Rouhani, opracował model teoretyczny do wyliczenia przepływu genów między populacjami H. erectus przy założeniu, że dynamika tych populacji przypominała sytuację wśród dzisiejszych społeczności zbieracko-łowieckich. Przyjął on, że łączna efektywna wielkość populacji H. erectus wynosiła milion osobników, zgodnie z powszechnie uznawanymi oszacowaniami innych uczonych. Jeśli wielkość i zagęszczenie klanów H. erectus były podobne jak u dzisiejszych łowców-zbieraczy, na świecie żyłoby około 10 tysięcy plemion tego gatunku, mniej więcej po 500 osobników każde.1 Ponownie zakładając, że częstość związków międzyplemiennych była taka jak wśród

dzisiejszych plemion, w każdym pokoleniu około 5 procent genów danego plemienia podlegałoby wymianie z sąsiadami. W tym tempie trzeba by 20 tysięcy pokoleń - czyli około 400 tysięcy lat - na rozprzestrzenienie się korzystnego genu na cały zasięg geograficzny H. erectus, i to w idealnych warunkach. Przepływ byłby bowiem bardzo spowolniony przez bariery kulturowe i geograficzne. Co więcej, za spore różnice morfologiczne między H. erectus a H. sapiens nie może odpowiadać jeden, dwa, trzy, ani nawet dziesięć genów.  Jeśli wstawi się do modelu całą pulę genów od Afryki Po łudniowej do Azji, okaże się, że to zwyczajnie niemożliwe - po wiedział mi Jones. Wolpoff jednak odrzuca jego krytykę.  Jones i Rouhani po prostu nie rozumieją teorii multiregionalnej - wyjaśnił. Twierdzi, że ich oceny odnoszą się do prze pływu nowych mutacji przez populację, natomiast fluktuacje przez granice terytoriów plemiennych z częstością, z jaką od bywa się to w przypadku istniejących już genów, wystarczyły by do synchronizacji ewolucji H. erectus. I tak w mojej głowie na wysokości 10 tysięcy metrów nad jeziorem Ontario toczył się bój między dwoma modelami narodzin naszego gatunku - zupełnej wymiany lub całkowitej stałości - aż w końcu oba zdały mi się równie trudne do przyjęcia. Nagle przyszła mi do głowy nowa, odkrywcza myśl: „Oczywiście, ani Stringer, ani Wolpoff nie mają racji". Jeśli skamieniałości nie potwierdzają jednoznacznie teorii żadnego z nich, to czyż nie należałoby szukać prawdy gdzieś pośrodku? Wielu paleoantropologów chętnie przystałoby na scenariusz pośredni między Stringerowskim a Wolpoffowskim. Od ponad dziesięciu lat niemiecki paleoantropolog Giinter Brauer proponuje złagodzoną wersję scenariusza „Pożegnania z Afryką", nazwaną przez niego modelem afrykańskim hybrydyzacji i zastępowania. Podobnie jak Stringer, Brauer uważa, że Afryka odegrała zasadniczą rolę w procesie powstania wszystkich żyjących dziś ludzi. Właśnie tam bowiem uformował się zespół cech nowoczesnej anatomii człowieka, a kodujące go geny rozprowadzili po całym świecie przybysze z Afryki, którzy zastępowali tubylców. Jednak zastępowanie w wersji Brauera nie jest

tak totalne, jak według Stringera. Emigrację ludzi współczesnych z Afryki spowodowało postępujące wysychanie tego kontynentu; w poszukiwaniu dogodniejszych warunków wkroczyli oni na terytoria plemion azjatyckich i europejskich. Chociaż odbiegali od nich wyglądem, należeli do tego samego gatunku co napotkani tubylcy, mogli się więc z nimi krzyżować w mniejszym lub większym stopniu. Owe krzyżówki odpowiadają za świadectwa mieszańcowości w postaci okazów kopalnych spoza Afryki oraz za spotykane do dziś w pewnych populacjach reminiscencje lokalnej anatomii. Na przykład współcześni Europejczycy często mają z tyłu czaszki wypukłość, zwaną guzowatością potyliczną. Cecha ta występowała też u wielu neandertalczyków - o czym świadczą skamieniałości - i Brauer wierzy, że to po nich ją odziedziczyliśmy. Mimo wszystko jednak wizja Brauera jest daleka od ciągłości postulowanej przez teorię multiregionalną. Brauer uważa, że zasadniczy wzorzec człowieka współczesnego wywodzi się tylko z jednego miejsca - Afryki. Wzbogacił się on jedynie o regionalne akcenty, kiedy tu i ówdzie przybysze mieszali się z wypieraną ludnością tubylczą. - Ewolucja człowieka współczesnego z archaicznego jest procesem bardzo złożonym - powiedział mi, kiedy spotkaliśmy się w Londynie. - Jak mogłoby do tego dojść w tylu różnych miejscach naraz i doprowadzić do tego samego rezultatu końcowego, czyli nas? Odpowiednikiem Brauera po stronie multiregionalistówjest Fred Smith, który pracował na Uniwersytecie Tennessee, kiedy spotkałem go po raz pierwszy, a potem przeniósł się na Uniwersytet Północnego Illinois. Smith, były uczeń Wolpoffa, pozbył się najbardziej radykalnych elementów teorii swego mentora. Uznał, że zmiany genetyczne, które uruchomiły rozwój nowoczesnej anatomii, musiały się zacząć w jednym miejscu. Zgodził się z poglądem, że skamieniałości wskazują na Afrykę jako punkt wyjścia. Jego „teoria asymilacji" nie obejmuje jednak tezy, że nową anatomię rozprzestrzeniły po świecie wędrujące ludy, które konsekwentnie zastępowały napotkanych po drodze neandertalczyków i innych tubylców. Chociaż musiało

dochodzić do wędrówek ludów, prawdziwe dzieje „Pożegnania z Afryką" to wędrówka genów kodujących nowoczesną anatomię, wchłanianych przez pozaafrykańskie populacje, ponieważ ułatwiały przetrwanie swym nosicielom. Takim ułatwieniem, paradoksalnie, było to, że współcześni ludzie stali się słabsi. Archaiczna anatomia jest bardziej masywna, krzepka, zwłaszcza w obrębie części czaszki, stanowiących przyczep mięśni żujących, i w szkielecie pozaczaszko-wym. Tak krzepka postura neandertalczyków wyewoluowała, bo była konieczna do sprostania trudom życia w surowym, mroźnym klimacie. Dodatkowa masa kostna i mięśniowa pociągała jednak za sobą koszt energetyczny, zwiększając zapotrzebowanie na pokarm i wysiłek potrzebny do jego zdobycia. Gdyby powstały innowacje behawioralne, zmniejszające presję

na rozbudowę muskulatury i kośćca, to szybko pojawiłyby się i rozprzestrzeniły geny warunkujące lżejszą budowę ciała, gdyż lżej zbudowani ludzie mogliby przetrwać, zadowalając się mniejszą ilością pokarmu. Nie ma większego znaczenia, gdzie ani dlaczego geny te powstały; chodzi o to, że zostały włączone w trwające w Europie i Azji linie rozwojowe, gdy tylko okazały się korzystne. Teoria asymilacji Smitha jest więc przeciwieństwem hipotezy Brauera. Zasadniczym jej wątkiem jest ciągłość, wzbogacona o motyw delikatniejszej budowy, która pojawiła się u regionalnych szczepów, kiedy okazało się to użyteczne. Wyjaśniałoby to, dlaczego neandertalczycy byli ostatnimi z archaicznych ludzi. - Współczesny wzorzec ludzki nie mógł się przyjąć w Europie, dopóki neandertalczycy dysponowali lepszymi kulturowymi sposobami przystosowania się do mrozu - powiedział mi Smith. - Wiemy, że ludzie z górnego paleolitu robili lepsze paleniska, narzędzia i więcej odzieży. Nie jestem tego pewien, ale może ma to jakiś związek. Według jego teorii ludzka anatomia we współczesnej postaci wywodzi się wyłącznie z Afryki. Nie zakłada zarazem jakiejkolwiek wrodzonej wyższości wczesnych Afrykanów nad innymi ludami, która

zadecydowałaby o tym, że opuścili oni swą ojczyznę i wyruszyli, by zastępować mieszkańców wszystkich innych kontynentów. Tłumaczy możliwe ślady ciągłości między neandertalczykami a ludźmi współczesnymi na wschodzie Europy, nie przecząc temu, że współczesna postać człowieka jest namacalnym rezultatem rzeczywistej zmiany genetycznej, nie zaś tylko -jak utrzymywał Wolpoffmglistym „stanem ducha", który jakoś zapanował na całej Ziemi. Nie wyjaśnia, dlaczego doszło do tego przesunięcia genetycznego, ani dlaczego stało się to w Afryce - ale także żadna inna teoria tego nie tłumaczy. Zanim mój samolot z Ann Arbor wylądował, uznałem, że teoria asymilacyjna Freda Smitha jest najbardziej przekonującym z dostępnych rozwiązań. I wtedy przypomniałem sobie Ewę. To właśnie rewelacje genetyków z Berkeley na temat mi-tochondriów sprawiły, że rozpocząłem tę podróż, i jeśli są

słuszne, to rozumowanie Freda Smitha na temat ciągłości musi być fałszywe. Dotyczy to zresztą wszelkich teorii zakładających częste płodne krzyżówki między współczesnymi ludźmi rodem z Afryki a napotkanymi przez nich ludami, w tym także koncepcji hybrydyzacji Brauera. W istocie nawet prace Chrisa Stringera były właściwie bez znaczenia. Z punktu widzenia genetyków żaden argument oparty na badaniu kości nie mógł się obronić przed zarzutem subiektywizmu interpretacji, który nękał paleontologię człowieka od jej zarania. Nic dziwnego, że specjaliści od skamieniałości byli poirytowani Ewą. Za jej sprawą sami mogli stać się skamielinami. - Naprawdę nie spieramy się z Chrisem Stringerem - ujął to Wolpoff. - Naszym wrogiem publicznym numer jeden jest Allan Wilson. Po powrocie do domu zastałem na biurku pękatą kopertę z Wydziału Biochemii w Berkeley. Miałem nadzieję, że zawiera odpowiedź na moją prośbę o wywiad z Wilsonem, ale kiedy ją otwarłem, znalazłem tylko plik odbitek publikacji i sugestię porozmawiania z kimś spośród „współpracowników prof. Wil-sona". Wciąż słysząc echo słów Wolpoffa gromiącego Ewę, odpisałem Wilsonowi, że już rozmawiałem z niektórymi jego współpracownikami i chętnie porozmawiam z kolejnymi, ale ponieważ to on jest intelektualnym motorem tych badań, czy nie byłoby godne pożałowania zupełne pominięcie jego opinii? Tym bardziej że oponenci zasypywali mnie kontrargumentami. Mój list wrócił z adnotacją, zrobioną czerwonym atramentem w narożniku: „Rozpaczliwie staram się uprawiać naukę i posuwać naprzód wbrew wszelkim przeciwnościom, ale skoro Pan nalega, spróbuję znaleźć dla Pana parę minut". Oprócz perspektywy spędzenia paru minut w towarzystwie wroga publicznego numer jeden antropologii miałem więcej powodów, by ponownie odwiedzić Berkeley. Tempo badań w pracowni Wilsona gwałtownie wzrosło za sprawą nowej, wysoce wydajnej metody analitycznej. - Sprawy potoczyły się tak błyskawicznie, że można teraz badać mitochondria z pojedynczych włosów ludzkich - powiedział mi przez telefon Chris Stringer.

Włosy te układały się w zadziwiającą historię: „Na podstawie nowych danych ustaliliśmy, że Ewa żyła w Afryce 142 tysiące lat temu - powiedział Wilson wysłannikom »Los Angeles Times*. - Wszyscy wywodzimy się od jednego ze szczepów IKung". Wywołało to podwójny szok. Po pierwsze, znaczyło, że Ewa była o 60 tysięcy lat młodsza (początkowo sugerowano 200 tysięcy lat), a przecież nawet to początkowe datowanie było dla antropologów bluźnierstwem. Na dodatek była Buszmenką z plemienia !Kung. Powszechnie znani dzięki burleskowej prezentacji ich niewinności w filmie The Gods Must Be Grozy [Bogowie są szaleni), IKung są najdokładniej zbadaną grupą łowców i zbieraczy na świecie. W związku z tym ich zachowania były używane - niekiedy nadużywane - do budowy uogólnionych modeli zachowań naszych pierwotnych przodków. Okazywało się teraz, że mają oni także najprymitywniejsze mitochondria. Taka podejrzana zgodność tradycyjnej etnografii i najnowocześniejszej genetyki molekularnej wydawała się wręcz niewiarygodna. Sądząc po odbitkach w kopercie, grupa Wilsona posuwała się szybciej niż kiedykolwiek. Motorem tego

odrodzonego wigoru badań była łańcuchowa reakcja polimerazy, w skrócie PCR.2 Ta metoda laboratoryjna, wynaleziona w 1983 roku przez Kary'ego Mullisa z Cetus Corporation, pozwala wyizolować dowolny fragment DNA, jaki przyjdzie komuś ochota zbadać, i namnożyć go w hurtowych ilościach. Kiedy odcinek DNA zostanie już w ten sposób „zwielokrotniony", naukowiec może odczytać sekwencję jego materiału genetycznego litera po literze. Ponieważ tą metodą można szybko uzyskać „genetyczny odcisk palca" danego osobnika, znalazła zastosowanie w kryminalistyce do identyfikacji lub wykluczania podejrzanych o gwałt lub morderstwo (prokuratura porównała w ten sposób próbki krwi zabezpieczone na miejscu zbrodni i na posesji O. J. Simpsona oskarżonego o zabójstwo).3

PCR nadaje się też do wykrywania AIDS i wielu innych chorób, identyfikacji zarazków w wodociągach miejskich, może nawet przyspieszyć postęp badań nad rakiem. Dziesięć lat po opracowaniu przyniosła Mullisowi Nagrodę Nobla. Choć personel laboratoryjny Wilsona używał PCR do bardziej ezoterycznych celów, okazała się ona równie skuteczna. Zacząłem pobyt w Berkeley od wizyty u Svante Paabo, młodego naukowca szwedzkiego, zatrudnionego w pracowni Wilsona i biegłego w tej nowej biochemicznej sztuce. - PCR to jakby genetyczna kserokopiarka - wyjaśnił mi Paabo. Biały fartuch laboratoryjny, wąska, dociekliwa twarz i okulary w stalowych oprawkach nadawały mu wygląd sondy analitycznej w ludzkiej postaci. Bierze się jakikolwiek strzęp DNA i wytwarza tysiące jego dokładnych kopii. Przypomina to klonowanie, ale jest 0 wiele szybsze i dużo precyzyjniejsze. Kopiowanie następuje za sprawą enzymu polimerazy, naturalnie występującego białka, którego zadaniem jest odbudowa uszkodzonego DNA w komórce. Potrzeba także paru „starte-rów" DNA, krótkich jednoniciowych fragmentów o znanej sekwencji par zasad. Składniki te dodaje się do probówki zawierającej badany dwuniciowy DNA, który rozplata się w miarę ogrzewania roztworu. Oba startery przyłączają się do rozplecionych nici badanego DNA w określonych miejscach, wyznaczając końce kopiowanego odcinka. Przyłączenie starterów aktywuje enzym, polimerazę, która dobudowuje dopełniające zasady do badanego DNA między obydwoma starterami. Zamiast jednej dwuniciowej cząsteczki DNA mamy teraz dwie. Ponowne podgrzanie spowoduje rozplecenie tych podwójnych nici. Znów doczepiają się startery, wkracza do akcji polimeraza 1 otrzymujemy cztery kopie. Dwudziestokrotne podgrzanie roz tworu owocuje milionem kopii wyjściowego DNA, który prze staje być tak tajemniczy, jak wcześniej. Kiedy naukowiec powieli już DNA milion czy więcej razy, odczytanie kolejności zasad za pomocą standardowych metod to właściwie fraszka. Ponieważ PCR może wyłowić nawet drobne okruchy zachowanego DNA z masy fragmentarycznego lub uszkodzonego materiału, .nadaje się szczególnie do badania resztek DNA w dawnych tkankach. Sam Paabo użył już PCR do wydobycia DNA z mózgu Paleoindianina sprzed 7 tysięcy lat, zachowanego w bagnach Florydy, a także ze skóry wytępionego wilka workowatego. A to był dopiero początek. Później Paabo zbadał metodą PCR między innymi geny Ótziego, człowieka sprzed 5 tysięcy lat, którego znaleziono w alpejskim lodowcu Similaun. Kiedy Paabo badał te pradawne cząsteczki, jego koledzy z laboratorium Wilsona przyjęli PCR jako „metodę z wyboru" do porównywania DNA mitochondrialnego dzisiejszych ludzi. W tej grupie była też Linda Yigilant, żona i współpracownica Marka Stonekinga. Wilson, mówiąc o buszmeńskim wspólnym przodku ludzkości, oparł się właśnie na badaniach prowadzonych przez Yigilant. - Jesteśmy już w zasadzie pewni afrykańskiego rodowodu współczesnego człowieka - powiedziała mi Yigilant w tym samym bungalowie, w którym spotkałem się kilka tygodni wcześniej ze Stonekingiem. - I bardziej niż kiedykolwiek utwierdziliśmy się w przekonaniu, że narodził się on całkiem niedawno. Zatem liczne wcześniejsze zarzuty, które nam stawiano, tracą zasadność.

Yigilant i jej koledzy najdobitniej rozprawili się z zarzutem stawianym wcześniej Rebece Cann w związku z posłużeniem się Murzynami amerykańskimi w zastępstwie rodowitych Afry-kanów. Cann udało się po wielu wysiłkach zdobyć zaledwie dwa łożyska Afrykanek, a Yigilant mogła się w ogóle obejść bez polowania na łożyska. Uzyskała wszelkie niewątpliwie afrykańskie mitochondria, jakie były jej potrzebne - w tym próbki Buszmenów IKung, pasterzy Herero, Pigmejów wschodnich i zachodnich, łowców-zbieraczy Hadza z Tanzanii i nigeryj-skich Jorubów - z pojedynczych wyrwanych włosów. Badała również materiał pochodzący od Papuasów, Azjatów, czarnych Amerykanów, Europejczyków i jednego australijskiego Abory-gena. Jak zresztą podejrzewała Rebecca Cann, okazało się, że zbadanie afrykańskich tubylców zamiast ich amerykańskich potomków nie sprawiło większej różnicy: najstarsze linie mito-chondrialne w doświadczeniach Yigilant były bez wyjątku afrykańskiego pochodzenia.

Łatwość pozyskiwania mitochondriów z włosów zamiast z łożysk to tylko jedna z korzyści płynących ze stosowania metody PCR. Ponieważ daje ona rzeczywiste sekwencje par zasad, Yigilant mogła skupić się na dwóch maleńkich wycinkach rni-tochondrialnego DNA, każdego długości zaledwie około 400 par zasad, i uzyskać więcej informacji, niż mogła zdobyć Cann stosująca metodę mapowania restrykcyjnego całego genomu mitochondrialnego. Badane przez Yigilant fragmenty stanowiły część pętli mtDNA, zwaną obszarem kontrolnym. - Wybraliśmy obszar kontrolny, ponieważ wiedzieliśmy, że nie koduje on żadnych białek ani innych produktów - wyjaśniła. - Zachodzące tam mutacje nie zakłócają funkcjonowania cząsteczek, toteż mogą się gromadzić znacznie szybciej. Szybsze tempo mutacji przekłada się na większą dokładność pomiaru różnic między mtDNA różnych osób. Z porównania wszystkich typów mtDNA wyłonił się globalny portret, fenomenalnie spójny geograficznie. Wśród zbadanych osobników identyczne typy mtDNA występowały tylko w obrębie tych samych grup etnicznych. Nawet wschodni i zachodni Pigmeje ze środkowej Afryki, rozdzieleni 1500 kilometrami dżungli, choć zapewne blisko spokrewnieni, nie mieli ani jednego wspólnego typu mitochondriów. Najbliższym mitochondrialnym krewnym wschodniego Pigmeja okazywał się zawsze inny wschodni Pigmej, i to samo dotyczyło zachodnich Pigmejów. Podobne - choć niejednakowe - typy mtDNA również wykazywały tendencję do grupowania się w obrębie poszczególnych populacji lub obszarów geograficznych. Dzięki PCR można było także porównać ludzki mtDNA z szympansim, czego wcześniej nie dawało się zrobić bezpośrednio. Włączenie szympansa do analizy znosiło zasadność co najmniej dwóch zarzutów, stawianych pierwotnej hipotezie Ewy. Pierwszy dotyczył sposobu zakorzenienia przez Rebeccę Cann ludzkiego drzewa mitochondrialnego w Afryce. Jej metoda „zakorzeniania w połowie drogi" opierała się na założeniu, że wszystkie szczepy ludzkiego mtDNA mutowały w jednakowym tempie. Bez wątpienia największą różnorodność wykazuje mtDNA Afrykanów. Jednakże Doug Wallace, który wówczas lansował azjatycki rodowód człowieka, zwrócił uwagę, że większe zróżnicowanie w obrębie linii afrykańskich wynikać może z tego, że ulegały one częściej mutacjom. Zastrzeżeniu temu kładło kres włączenie szympansa jako wspólnego zewnętrznego punktu odniesienia. Z definicji, szympans! mtDNA w badaniach Yigilant musiał być tak samo odległy od wszystkich typów ludzkich, z Afryki i spoza niej, gdyż wszystkie szczepy ludzkie wywodzą się z tego samego źródła - od małp człekokształtnych. Używając tego niezaprzeczalnego faktu jako układu odniesienia, Yigilant przepuściła dane przez program komputerowy zaprojektowany do wyszukiwania najbardziej prawdopodobnego - najoszczędniejszego - sposobu ułożenia ich w drzewo rodowe. I znów komputer „wypluł" drzewo wyraźnie zakorzenione w Afryce. Właściwie układ rozgałęzień po pierwszym uruchomieniu programu prowadził prosto do Buszmenów IKung - stąd teza Wilsona ogłoszona na łamach gazety „Los Angeles Times". Nawet Yigilant nie była jednak pewna pochodzenia właśnie od IKung. Kiedy na stoliku do kawy rozłożyła wydruk najnowszego drzewa genealogicznego, większość różnych typów mtDNA skupiała się po

prawej stronie, a na lewo odchodziły tylko boczne odgałęzienia. Długość gałęzi odpowiadała nasileniu różnic między danym typem a sąsiednim, powstałych wskutek mutacji, jakie zaszły od czasu, kiedy oba typy miały wspólnego przodka. Jeśli liczba mutacji była istotnie funkcją czasu, to bardzo zróżnicowane typy mtDNA, o długich gałęziach, musiały być najstarsze.  Jeszcze raz przeanalizowaliśmy dane za pomocą bardziej rozbudowanego programu - wyjaśniła Yigilant. - Najdłuższe gałęzie tego nowego drzewa prowadzą do Pigmejów. Potem na stępuje kilka typów IKung.  Czy to znaczy, że pochodzimy od pigmejskiego, a nie od buszmeńskiego przodka? - spytałem.  Niekoniecznie. Do komputera można wprowadzić dane o ze branych przez nas typach mtDNA i uzyskać mnóstwo rozma itych drzew, nie różniących się od siebie w sposób statystycznie istotny. To akurat jest najprostsze wyjaśnienie wzajemnych po-

wiązań szczepów. Jeśli jednak zażądalibyśmy od komputera stworzenia drzewa z próbką IKung jako wspólnym przodkiem, to okaże się ono niemal równie oszczędnie zbudowane. - A co by się stało, gdyby zamiast tego zakorzenić je w Azjacie czy Nowogwinejczyku? - dopytywałem się.  Kazaliśmy komputerowi tworzyć drzewa zakorzenione również w próbkach spoza Afryki. Wygląda jednak na to, że wszystkie najbardziej oszczędnie zbudowane drzewa mają ko rzenie w Afryce. Czego zresztą należało się spodziewać, skoro mitochondrialna matka pochodziła stamtąd.  Nawet jeśli Ewa jest na pewno Afrykanką - drążyłem dalej - to co z chronologią?  Ach, chronologia. Tu także przyszedł nam na ratunek szym pans. Wyjaśniła, że małpa pomogła wyznaczyć tempo tykania zegara mitochondrialnego - a tym samym tak ważny wiek Ewy -w inny, bardziej wiarygodny sposób. Cann, Stoneking i Wilson wykalibrowali swój zegar na podstawie czasów zasiedlenia Australii, Nowej Gwinei i obu Ameryk. Jak podkreślał w rozmowie ze mną Milford Wolpoff, taka metoda kalibracji roiła się od przyjętych z góry założeń. Ponieważ metoda PCR umożliwiła bezpośrednie porównanie sekwencji mtDNA człowieka i szympansa. Yigilant mogła obliczyć tempo mutacji na podstawie czasu oddzielenia się hominidów od małp człekokształtnych. Właściwie wszyscy są zgodni, że rozdział obu linii ewolucyjnych nastąpił 7-5 milionów lat temu. Znając liczbę mutacji nagromadzonych w ciągu tego długiego czasu, Yigilant uzyskała tempo zmian mtDNA, które mogła następnie zastosować do podobnych podziałów w obrębie linii ludzkiej. - Dwieście osiem tysięcy! - wykrzyknęła, wyrzucając w górę pięść w udawanym geście triumfu. - Oto mój najnowszy wynik! Mówiąc w skrócie: badania Yigilant, wsparte techniką PCR, umożliwiły przeanalizowanie większej liczby danych, bardziej szczegółowo i pod innym kątem - a jednak przyniosły te same rezultaty na temat rejonu wyjściowego wieku Ewy.4 Tymcza-

sem inna doktorantka w pracowni Wilsona, Anna Di Rienzo, uzyskała wynik sytuujący Ewę jeszcze bliżej współczesności -142 tysiące lat, na którą to liczbę powołał się Wilson. Yigilant nonszalancko potraktowała tę różnicę. - Datowanie pozostaje najsłabszym ogniwem całej procedu ry - oznajmiła. - Potrzebujemy więcej danych o genach jądro wych, żeby się z tym naprawdę uporać.

Przyszła pora na moje spotkanie z wrogiem publicznym numer jeden. Podziękowałem Yigilant i pomaszerowałem pod górkę. Żadne z nas nie zdawało sobie w tym momencie sprawy z istnienia jeszcze jednego słabego ogniwa w procedurze, ogniwa tak ważnego, że miało ostatecznie zagrozić krachem całej hipotezie Ewy. O Allanie Wilsonie słyszałem dotąd same skrajne opinie, jako o „jednym z prawdziwych geniuszy nauki" albo „najbardziej aroganckim facecie, jakiego można spotkać". Kiedy dotarłem do jego gabinetu, zaskoczył mnie widok delikatnego człowieka z sięgającymi ramion pasmami siwych włosów. Podczas gdy jego główny krytyk, Wolpoff, robi wrażenie wielkością i masywno-ścią, Wilson wydawał się reprezentować przeciwną skrajność fizyczną, jak nasionko dmuchawca, które zaraz uniesie wiatr. Ta wątłość była jednak tylko cielesna. Przeprosił za tak długie zbywanie mnie i szczerze wyjaśnił, że powodem był brak zaufania. - Martwi mnie rola popularyzatorów nauki w tej dziedzinie - powiedział. - Antropologiczna perspektywa ewolucji straciła już zasadność, została obalona. A jednak popularyzatorzy, którzy domagają się rozmowy ze mną, przychodzą przesiąknię ci poglądami antropologicznymi i właściwie nie ma sensu z ni mi rozmawiać. Szczerze mówiąc, obawiam się, że i z panem bę dą kłopoty.  Cóż jest złego w perspektywie antropologicznej? - spyta łem, niepewny, czy jestem nią przesiąknięty, czy nie.  Paraliżuje. Zapobiega zadawaniu pewnych pytań i zmusza do zadawania innych. Cała ta dyscyplina zniechęca do samo dzielnych dociekań. W ujęciu Wilsona antropologiczny punkt widzenia obezwładnia zwłaszcza „problem wyjątkowości" tradycja wyjaśniania y

ewolucji człowieka procesami behawioralnymi i kulturowymi, które są swoiste tylko dla nas. Wilson natomiast poświęcił swój dorobek mocnemu osadzeniu ewolucji naszego gatunku w kontekście zasad biologii molekularnej, które mają zastosowanie do każdej istoty żywej. W rym celu napisał sam lub jako współautor przeszło 200 prac na temat ewolucji molekularnej, w których scharakteryzował całą menażerię gatunków oprócz człowieka, w tym gęsi, muszki owocowe, salamandry, wymarłe torbacze i wymarłe konie, śluzice, myszy, żaby, bażanty, bakterie i sosny. W pracach Wilsona dużą rolę odgrywali też ludzie, ale na pewno nie jako ich główny temat. Badania te wyraźniej ukazały molekularne podstawy ewolucji, a Wilsonowi zapewniły finansowanie laboratorium przez wiele lat, stypendium Mac-Arthura „dla geniuszy", głęboki szacunek kolegów i studentów oraz natrętne molestowanie przez popularyzatorów nauki i dziennikarzy. Tę ostatnią grupę dodatkowo nęciła jego skłonność do doprowadzania swych poglądów do skrajności na forum publicznym, nierzadko na prestiżowych spotkaniach. Kilka miesięcy przed moją wizytą Wilson obwieścił na dorocznym posiedzeniu American Association for the Advancement of Science - które jest bez wątpienia spotkaniem gromadzącym najwięcej popularyzatorów nauki - że neandertalczycy musieli ustąpić, bo nie umieli mówić. Teza ta sama w sobie nie była ani nowatorska,; ani skrajna. Jeśli współcześni ludzie, przywędrowawszy do Europy, doprowadzili do wyginięcia neandertalczyków, to wypada uznać, że kryła się za tym jakaś istotna przewaga przystosowawcza, a mowa bywa często za nią uważana. W swym wystąpieniu Wilson poszedł jednak znacznie dalej, sugerując, że szczególny gen, warunkujący zdolność posługiwania się językiem, mógł być zawarty w mito-chondriach. Ponieważ należy uznać za bardziej prawdopodobne, że mężczyźni najeźdźców współżyli z tubylczymi kobietami, nie zaś odwrotnie, dzieci zrodzone na skutek kontaktów płciowych między obiema grupami byłyby „głuchonieme językowo" jak ich neandertalskie matki. Tak upośledzonych „wioskowych głupków" czekał ten sam los co ich matki: wymarcie. Tylko dysponujące zdolnościami językowymi szczepy afrykańskie przetrwały.

Koncepcja genu odpowiadającego za mowę, a zwłaszcza niefortunne określenie „wioskowe głupki",

sprowokowały ostre napaści ze strony obozu przeciwników Ewy i przysporzyły trosk kolegom Wilsona.  Nie chciałbym o tym mówić - odpowiedział Mark Stoneking, kiedy poprosiłem go o komentarz na ten temat.  Tak, wszyscy twierdzili, że pomysł jest szalony - powiedział mi Wilson. - Ludzie poczuli się urażeni. Mówili, że Uniwersytet Kalifornijski znalazł się przez to w niezręcznej sytuacji. Przez chwilę spoglądał przez okno, po czym odwrócił się do mnie i zaczął wyjaśniać. Koncepcja pojedynczej decydującej mutacji, która legła u podstaw nowej organizacji połączeń nerwowych koniecznej do powstania języka, nie jest nowa. Zakładano, że mutacja ta pojawiłaby się w genomie jądrowym, a nie w stosunkowo maleńkim odcinku DNA mitochondrialnego. Jednak mimo swych niewielkich rozmiarów genom mitochon-drialny koduje białka wpływające na czynności układu nerwowego - znane są choćby wspomniane przez Wolpoffa defekty, ślepota i epilepsja. Nie ma więc nic specjalnie szalonego w tezie, że mutacja mtDNA mogłaby wywrzeć również korzystny efekt przystosowawczy w postaci położenia podwalin rozwiniętego języka, będącego przecież funkcją układu nerwowego. - Jeśli byłoby to dziedziczone po kądzieli, mielibyśmy wyja śnienie, czemu jedna z populacji rozrastała się kosztem dru giej, nawet pomimo krzyżowania się ich przedstawicieli - po wiedział Wilson. - Cavalli-Sforza ostatnio wskazał, że do niedawna, jeszcze około stu lat temu, głuchoniemi rzadko mieli dzieci, bo podlegali społecznemu ostracyzmowi. Jeśli ję zyk był funkcją genomu mitochondrialnego, podobny los mógł stać się udziałem mieszanego potomstwa neandertalczyków i ludzi współczesnych. Tak czy owak, to tylko hipoteza. Ludzie okrzyknęli to „marną nauką", ale wciąż myślę, że pomysł nie jest taki absurdalny. Na razie skłonił nas do poszukiwania swoiście ludzkich kodujących odcinków genomu mitochondriałnego i już się okazało, że one istnieją. Dlatego jeśli nawet hipoteza ta jest błędna, stała się użyteczna. Co jest właściwo ścią dobrej nauki, a nie marnej.

Skoro jednak mutacje genów mitochondrialnych mogą stać za tak korzystnym przystosowaniem jak język, czyż można uważać te same mutacje za obojętne dla doboru, kiedy konstruuje się zegar molekularny? Kiedy o to zapytałem, Wilson uśmiechnął się i wydawało mi się, że jego wątłym ciałem wstrząsnął dreszcz.  Nigdy nie twierdziliśmy, jakoby cały genom mitochondrialny był neutralny selekcyjnie - odparł. - To byłoby niepo ważne. Większość mutacji zdaje się jednak zachodzić w rejo nach DNA nie kodujących żadnych białek, a więc nie wywiera żadnego wpływu na przeżywalność organizmu. Oczywiście, ten, kto skupi się, jak Linda, tylko na rejonach nie kodują cych, zyska jeszcze większą pewność. Tak naprawdę, nie ma to jednak większego znaczenia. Wolpoff powiada, że my zakłada my, iż mutacje są neutralne. To ordynarny blef. Stałe tempo zegara to fakt empiryczny. My je obserwujemy, a nie zakłada my. Czy jemu zależy na zrozumieniu naszego toku myślenia, czy tylko na zdobyciu punktu w sporze?  Ale zegar mitochondrialny nawet w pana laboratorium najwyraźniej pokazuje dwa różne czasy zaistnienia wspólnego przodka - zaprotestowałem. - Jakiż jest więc naprawdę wiek

Ewy?  Nasze datowania wprawdzie nadal są niepewne, ale boję się, że idziemy w kierunku, który ściągnie na nas jeszcze więk szy ostrzał. Dolną granicą może być nie 140 tysięcy lat, lecz 130 tysięcy, a nawet 120 tysięcy lat. Robimy, co możemy, żeby nie przesadzić i jeszcze bardziej nie wyalienować antropolo gów. Nie bardzo jednak wiem, jak tego uniknąć. Kiedy słuchałem Wilsona, a później jego doktorantki Anny Di Rienzo, uświadomiłem sobie, że czekają mnie kolejne kłopoty. Nowe, młodsze datowania uzyskiwane przez Di Rienzo były coraz dalsze od miliona lat, czyli wieku Ewy, jakiego oczekiwaliby antropolodzy, tacy jak Wolpoff czy Fred Smith. Wyniki te były jeszcze bardziej „wybuchowe" z innego względu. Di Rienzo zbadała mitochondrialny DNA z łożysk i włosów 117 białych osobników z Sardynii i Bliskiego Wschodu. Chodziło jej nie tyle o datowanie wspólnej pramatki, co raczej o ustalenie daty dru-

giego przełomowego wydarzenia postulowanego przez hipotezę Ewy: opuszczenia Afryki po raz pierwszy przez jej potomków, którzy mieli z czasem zaludnić resztę świata. Kiedy Di Rienzo i Wilson zbudowali drzewo genealogiczne mitochondriów owych przedstawicieli białej rasy, zauważyli nagły przyrost odgałęzień, jaki nastąpił mniej więcej przed 60 tysiącami lat. Taką eksplozję nowych typów mitochondrialnych można wyjaśniać na kilka sposobów, ale najbardziej prawdopodobną przyczyną był gwałtowny przyrost demograficzny. Tego właśnie należałoby oczekiwać, jeśli populacja rozprzestrzeniła się na nowe tereny. Innymi słowy, badanie to być może odkryło w mitochondriach to, czego archeologom nie udawało się wykopać z ziemi: materialny ślad emigracji ludzi współczesnych z Afryki. - Tak więc początki rasy białej zbiegają się z upadkiem neandertalczyków - zauważył beztrosko Wilson, od niechcenia wbijając jeszcze jeden sztylet w brzuch każdej hipotezy widzącej w neandertalczykach przodków Europejczyków. Jeśli młodszy wiek Ewy uzyskany przez Di Rienzo był poprawny, wówczas inne fascynujące zjawisko domagało się wyjaśnienia. Ludzki DNA mitochondrialny ewoluował przypuszczalnie szybciej niż DNA innych gatunków, wbrew wszelkim oczekiwaniom. - Jestem zaskoczony, że ludzki zegar wydaje się chodzić szybciej - powiedział Wilson. - Jeżeli jednak tak jesl w istocie, to gatunek ludzki dostarcza wyjątkowej okazji, żeby się dowiedzieć, jakie czynniki w ogóle wyznaczają tempo ewolucji molekularnej. Ale, naturalnie, antropologów to zupełnie nie obchodzi. Wilson miał hipotezę tłumaczącą przyspieszenie ludzkiego zegara mitochondrialnego, którą zaczął rozwijać przede mną, sam przyspieszając coraz bardziej w miarę zgłębiania jej subtelności. Miał delikatny głos, chwilami opadający niemal do szeptu, ale siła i rytm, z jakim wygłaszał swe idee, wciągnęły mnie tak, że zasłuchany zapomniałem o dalszych pytaniach. Czynnikiem, który przyspieszał ewolucję ludzi i innych istot o wielkich mózgach, był sam mózg, umożliwiający innowacjom szybkie rozprzestrzenianie w populacji. Sprzyjało to nie tylko osobnikom o mózgach zdolnych do wynajdywania innowacji,

ale także tym, którzy byli zdolni się na nie „załapać". W mózgu musi więc istnieć mutacja warunkująca zdolność „załapywa-nia się" - rozpoznawania pobratymców, którzy coś wynaleźli, i naśladowania ich, jeżeli wynalazek okazał się użyteczny. Wśród owych naśladowców są tacy, którzy zawdzięczają swą zdolność posiadaniu większej liczby neuronów, co z kolei prowadzi do zwiększenia przeciętnych rozmiarów mózgu w następnym pokoleniu. I tak powstaje pętla dodatniego sprzężenia zwrotnego, napędzającego coraz szybszą ewolucję.  Takie odkrycia przekonują mnie, że biologia molekularna zapoczątkowała nowe rozumienie procesów ewolucyjnych - po wiedział Wilson. - Jednak to nie przeszłość staramy się zrozu mieć, lecz przyszłość: tempo i kierunek zmian.  I jak pan widzi przyszłość?

 Nie przeraża mnie. Przyszłość będzie wspaniała. Ale i kompletnie inna od teraźniejszości. Siły życiowe mogą prze nieść się gdzie indziej. Na przykład poza ludzkie ciało. Wilson popatrzył ponad miasteczkiem uniwersyteckim w Berkeley w kierunku zatoki San Francisco. Po chwili spojrzał jakby zaskoczony tym, że wciąż jeszcze siedzę naprzeciw niego. - No cóż rzekł i jak gdyby nigdy nic wyszedł bez podania ręki ani pożegnania. Wymykając się przez drzwi i sunąc korytarzem, stopniowo malał i rozpływał się, jeszcze zanim zniknął za rogiem. Półtora roku później Allan Wilson zmarł na ostrą białaczkę. Parę tygodni po mojej powtórnej wizycie w Berkeley zadzwonił do mnie Wolpoff, ponownie zachęcając do wzięcia udziału w dorocznym spotkaniu American Association for the Advan-cement of Science w Nowym Orleanie. - Powiemy panu wszystko, czego trzeba, by pana przekonać, że z hipotezą Ewy koniec - zapowiedział. Tak się złożyło, że miałem już wykupiony bilet. Był luty 1990 roku i kwestia pochodzenia człowieka współczesnego wciąż należała do najgoręcej dyskutowanych problemów naukowych. Na dorocznej konferencji AAAS przewidziano na ten temat dwa posiedzenia: zgromadzenie obrońców teorii ciągłości multiregionalnej pod wodzą Wolpoffa oraz seminarium zor-

ganizowane przez Erika Trinkausa z Uniwersytetu Nowego Meksyku, eksperta od neandertalczyków. Alan Thorne miał przylecieć z Australii na seminarium Milforda, a Chris Stringer wybierał się z Londynu na sesję Trinkausa. Także Linda Vigi-lant zamierzała się pojawić w Nowym Orleanie, wraz z Markiem Stonekingiem. Nie mogłem więc przegapić takiej okazji. Oba seminaria zaplanowano na ten sam dzień, przy czym Stringer rozpoczynał przedpołudniową sesję Trinkausa, a grupa Wolpoffa występowała po obiedzie. Milford zorganizował też poranną konferencję prasową i kiedy przybyłem, sala była już wypełniona do ostatniego miejsca. Na stole przy wejściu piętrzyły się równo ułożone materiały prasowe i stos błyszczących zdjęć Milforda formatu 20 na 25 cm, „dzięki uprzejmości działu informacyjnego Uniwersytetu Michigan", na których prezentował się solidnie i autorytatywnie na tle stelażu z czaszkami. Za stołem na końcu sali już siedzieli obrońcy ciągłości: Geoff Pope, Fred Smith, Alan Thorne, David Frayer i genetyk James Spuhler, a pośrodku sam Milford. Chris Stringer znalazł się na widowni. Spytałem, czy ma w zanadrzu jakieś niespodzianki. - Właściwie nic, o czym bym już panu nie mówił - odparł -chociaż myślę, że dla wielu reporterów na tej sali byłaby to nowość. Oczywiście, będą musieli wybierać między zadowoleniem się gotową, przeżutą papką, jaką dostaną tutaj, a wybraniem się na drugi koniec hotelu na mój bardziej specjalistyczny referat. Nieźle to urządziłeś, Milford. Seminarium Trinkausa było dość wyważone, z udziałem zarówno zdecydowanych zwolenników „Pożegnania z Afryką", jak Stringer, jak i genetyka opowiadającego się za ciągłością, nazwiskiem Ken Weiss, a także samego Trinkausa z koncepcją hybrydyzacji. Trinkaus nie widział wielkiego zastosowania dla Ewy, ale nie poświęcał też zbytnio uwagi poziomowi „człowieczeństwa" neandertalczyków. - Zarówno Chris, jak i Milford zarzucają mi zdradę - powiedział z wymuszonym uśmiechem. Zależało mi na wysłuchaniu referatu Ceoffreya Longa, kolegi Trinkausa z Uniwersytetu Nowego Meksyku, mającego przedstawić nowe badania genu p-globiny - tego samego odcinka DNA jądrowego, który skłonił Jima Wainscoata z Oksfor-

du do wskazania na Afrykę jako kolebkę ludzkości. Nawet entuzjaści mitochondriów przyznawali, że właściwych odpowiedzi na pytania o pochodzenie współczesnych ludzi należałoby szukać gdzieś w jądrze komórkowym, mieszczącym większość naszych genów. To było zaś terytorium badawcze Longa. Może miał do powiedzenia coś, co przyniosłoby wyjście z patowej sytuacji. Przeprowadzona przez Longa analiza ponad 800 różnych osobników - Senegalczyków, Nigeryjczyków, Brytyjczyków, Włochów, Tajów, Indian, Polinezyjczyków i przedstawicieli innych nacji - ujawniła, że wśród różnych populacji geograficznych występuje 16 pospolitych wariantów genu.

Najpospolitsze występowały w Afryce znacznie częściej niż gdzie indziej. Typy te teoretycznie powinny być najstarsze, toteż wyniki wskazywały na afrykańskiego praprzodka. Co zaś jeszcze bardziej intrygujące, częstość występowania pewnych haplotypów wśród populacji afrykańskich i nieafrykańskich bardzo się różniła. - Aż połowa Afrykanów jest nosicielami postaci tego genu, której nie znalazłem u żadnego z dwustu przebadanych Euro pejczyków - powiedział mi po swej prezentacji. - To świadczy o czymś naprawdę ważnym. Naprawdę ważnym, ale nie rozstrzygającym. Long sądził, że gdyby obie populacje pozostawały oddzielone co najmniej przez pół miliona lat, jak zakładała teoria regionalnej ciągłości, to przepływ genów stopniowo zatarłby głęboki kontrast między nimi. Występowanie takiego kontrastu do dziś przemawia za bliższym nam w czasie wspólnym przodkiem z Afryki. Long nie podjął się jednak określenia jego wieku; uważał wręcz, że nikt nie potrafi tego rzetelnie zrobić. Informacje potrzebne do określania czasu dywergencji za pomocą analiz genu (3-globiny są beznadziejnie pogmatwane z powodu zmian wielkości populacji oraz rozmaitych migracji na przestrzeni wieków. To samo dotyczy podejmowanych przez zespół Wilsona prób wyznaczenia wieku Ewy na podstawie danych o genach mitochondrial-nych. - Intuicja podpowiada mi, że przodek taki żył niedawno stwierdził Long. - Ale tak naprawdę nie mam po temu solidnych podstaw. Mogę właściwie powiedzieć tylko tyle, że prawdopodobnie doszło do migracji, ale nie potrafię orzec kiedy. Po obiedzie zaczęło się zebranie bojowników Wolpoffa. Fred Smith wziął na warsztat pewną jakoby dokumentację kopalną najwcześniejszego pojawienia się ludzi współczesnych w Afryce i po jego wystąpieniu nie wyglądała ona już tak pewnie. Geoff Pope i Alan Thorne zaprezentowali regionalne skamieniałości z Chin i Australazji. Dave Frayer bronił neandertalczyków w roli przodków Europejczyków. Wolpoff i Spuhler wprost zaatakowali Ewę, podważając przesłanki funkcjonowania zegara molekularnego. Mark Stoneking nerwowo wiercił się na widowni.  Naprawdę zdumiewają mnie wszystkie te nieścisłości w twoim wystąpieniu, Milfordzie - powiedział po referacie. Samo ich wyliczenie zajęłoby cały czas przeznaczony na dys kusję po wykładzie...  Jeśli masz jakieś pytanie, Mark, to je zadaj - przerwał mu z mównicy Wolpoff. Później zasugerowałem Wolpoffowi, że niedopuszczenie krytyka do głosu mogło być nieuczciwe, lecz potrząsnął głową. - Jako organizator seminarium dostałem wyraźne wytyczne, żeby nie dopuszczać do wygłaszania przemów w czasie prze znaczonym na pytania i odpowiedzi. Mark miał zamiar wygło sić przemowę, a to nie było odpowiednie miejsce. Pod koniec seminarium, o piątej, miałem mózg tak nafasze-rowany cechami regionalnymi i argumentami przeciw Ewie, że ledwo mogłem myśleć. Szklisty wzrok innych słuchaczy zdradzał podobny stan ich umysłów.  Znajomy porównał seminarium Wolpoffa do spotkania promocyjnego podczas sprzedaży udziałów we wspólnych rezy dencjach letniskowych - powiedziała mi potem Linda Yigilant. - Sprowadza się tam facetów, którzy jeden po drugim wałkują to samo, aż ludzie mają dość i z samego zmęczenia podpisują się w wy kropkowanym miejscu.  To miała być zorganizowana promocja - potwierdził Wol poff. - Zaplanowaliśmy wszystko, przećwiczyliśmy, pracowali śmy nad każdym słowem. Czuliśmy, że musimy to zrobić, bo

staliśmy się ofiarami złożoności naszych poglądów. Najgorętsze orędzie promocyjne wygłosił Dave Frayer, kolejny protegowany Wolpoffa, pracujący obecnie na Uniwersytecie stanu Kansas. Frayer zrobił karierę jako obrońca bezpośrednich związków rodowych między europejskimi neandertalczykami a dzisiejszymi Europejczykami. Dowodził, że odruchowe przedkładanie „sensacyjnego katastrofizmu nad przyziemny gradualizm" przez paleoantropologów doprowadziło większość jego kolegów do przyjęcia nowych danych genetycznych na rzecz zastępowania praludzi bez wcześniejszego krytycznego przyjrzenia się skamieniałościom. „Nie narodzeni jeszcze historycy paleoantropologii - oznajmił swym słuchaczom - będą się kiedyś dziwić gorliwości, z jaką pewni paleontolodzy człowieka pod koniec lat osiemdziesiątych XX wieku wykluczali bogaty zapis form człowieka przedwspółczesnego z jakiegokolwiek udziału w ewolucji ludzkości". Sam Frayer odczytywał w zapisie kopalnym wiele przeoczonych wcześniej cech, które wyraźnie i jednoznacznie łączą neandertalczyków z kromaniończykami. Jedną z nich jest kształt ujścia kanału nerwu w żuchwie, miejsce, gdzie dentyści aplikują zastrzyk znieczulający. U wielu neandertalczyków otwór ten był od góry osłonięty szerokim występem kostnym, podobnie jak u części kromaniończyków. Cechy tej nie miał jednak żaden z domniemanych „przodków nas wszystkich" z Afryki, a u współczesnych ludzi spoza Europy zdarza się ona bardzo rzadko. Najprostsze wyjaśnienie musi zakładać, że kromaniończycy odziedziczyli ją wprost po swoich neandertalskich przodkach. Frayer oczywiście jest świadom, że nie wystarczy jedna, trudno zauważalna cecha -ani nawet większy ich zespół - by przekonać ludzi o tym, iż neandertalczycy zasługują na umieszczenie w naszym rodowodzie. Nie zamierza jednak ustawać w swych wysiłkach. „Jeśli jest jakieś neandertalskie niebo, może uśmiechają się teraz do mnie z góry życzliwie - zakończył - ale nikt oprócz nich". Po swym wystąpieniu Frayer odpowiadał na pytania. I znów z widowni podniósł się Mark Stoneking. Jeśli omawiane cechy morfologiczne są zdeterminowane genetycznie, zapytał, to czy Frayer mógłby powiedzieć, które geny odpowiadają za poszczególne cechy? - Oczywiście, że nie mogę tego panu powiedzieć, kimkoliyiek pan jest - odparował Frayer. - Nikt tego nie potrafi. Zdumiało mnie, że publicznie wyparł się znajomości ze Sto-nekingiem, choć obaj niewątpliwie musieli się na siebie natykać podczas wielomiesięcznych sporów o Ewę. Kiedy popołudniowe spotkanie dobiegło końca, spytałem Frayera, czy się zgrywał. - Dobrze wiedziałem, z kim mam do czynienia, jeśli o to pa nu chodzi - odparł. Przycinek był odwetem za to, co odebrał ja ko celową złośliwość ze strony Stonekinga: ledwie zawoalowany zarzut jałowości wyciągania jakichkolwiek wniosków na podstawie samej morfologii. - Mam nadzieję, że wyszedł na głupka. Frayer miał się spotkać z kolegami przy kieliszku i poprosił, bym mu towarzyszył. Antropolodzy zebrali się w hotelowym barze wśród palm w donicach nad sztuczną sadzawką. Zastałem wszystkich ludzi od ciągłości regionalnej, w tym młodą żonę i zarazem koleżankę po fachu Wolpoffa, Rachel Caspari. Zaskoczyła mnie obecność w tej grupie także Marka Stonekinga i Lindy Yigilant, ściśniętych na ławce między Fredem Smithem a Alanem Thorne'em. Był tu także Chris Stringer, walczący o miejsce z niesfornym liściem palmowym. Milford roznosił napitki i niańczył maleńkie dziecko. Obecność niemowlęcia pomogła rozładować nastrój. Razem oglądaliśmy mecz baseballowy na ekranie wysoko podwieszonego telewizora. Powoli zacząłem myśleć, że może zbliża się pojednanie, i choćby nie wiadomo jak zażarte spory się toczyły, u schyłku dnia okażą się tylko akademickie. Wszyscy ci ludzie byli w głębi serca członkami tego samego bractwa poszukiwaczy prawdy. Tylko ja byłem naprawdę obcy w tym towarzystwie. I wtedy znów spojrzałem na Marka i Linde. Nic nie mówili, tylko siedzieli przyciśnięci jedno do drugiego, jakby szukając u siebie nawzajem wsparcia i sztywno trzymając swe piwa. Wyglądali jak para misjonarzy ze starego filmu, zaproszonych na ucztę przez tubylców, ale niepewnych, czy sami nie mają być głównym da-

niem. Także Stringer wyglądał, jakby wolał pić na osobności. Kiedy tylko nadarzyła się okazja, oboje genetycy wyszli pod jakimś pretekstem. Wprawdzie pozostałe towarzystwo wybierało się na kolację, aleja miałem już dosyć. Uporczywe starania Wolpoffa o znalezienie posłuchu dla swych poglądów przyniosły skutki, przynajmniej w środkach przekazu, gdzie przez pewien czas dał się zauważyć przechył opinii ku jego stanowisku. I oto niespodziewanie opracowanie Lindy Yigilant z wykorzystaniem metody PCR, opublikowane na łamach „Science" latem 1991 roku, nadało nowy impet hipotezie Ewy. Triumf był jednak gorzki; artykuł poświęcono pamięci Allana Wilsona. Hipoteza Ewy przeżyła kolejny kryzys tożsamości pół roku później, z powodu, którego nie przewidział nawet Wolpoff. Śledziłem te zmiany opinii, czytałem doniesienia, a nawet uczestniczyłem w kilku kolejnych spotkaniach. Istniał jednak kres tego, czego mogłem się dowiedzieć, przyglądając się obserwatorom, i dotarłem do tego kresu w Nowym Orleanie. Niecierpliwie czekałem, by usłyszeć inny głos, oderwać się i od kości, i od genów, i podejść do zagadki od całkiem innej strony. Ani skamieniałości, ani DNA nie mogą nam powiedzieć, co właściwie nasi przodkowie robili podczas owych milczących wieków. Cokolwiek pozwoliło nam przekroczyć ostateczny próg człowieczeństwa, musiało dotyczyć życia neandertalczyków i ludzi anatomicznie współczesnych, którzy kiedyś żyli wspólnie na innym świecie. Opowieść ta, jak każda porządna opowieść, traktować musi w końcu o ludzkich zachowaniach.

ROZDZIAŁ 6

WITAMY W EPOCE KAMIENIA Podstawowa zasada antropologii mówi, że jeśli wszyscy wierzą w to, co mówisz, zapewne nie masz racji. OWEN LOYEJOY

W rogu biurka mam ołtarzyk przodków. W stronę mojej kartoteki z flszkami kroczy ufnie rodzina australopite-ków. Odlane z tworzywa sztucznego figurki maszerują po podstawie pomalowanej na intensywnie zielony kolor typowy dla pory deszczowej. Samica tuli w ramionach pulchnego oseska. Przed nią, nieco z lewej, muskularny samiec dzierży w wyciągniętej dłoni toporne narzędzie kamienne. Obok tych wczesnych hominidów trzymam parę prawdziwych narzędzi kamiennych. Jedno, z czarnego obsydianu, kształtem przypomina kroplę długą na 7 centymetrów i mającą 5 centymetrów w najszerszym miejscu. Ktokolwiek je wykonał, dobrze wiedział, o co mu chodzi. Narzędzie jest niemal doskonale symetryczne, z krawędziami zbiegającymi się w ostry szpic. Drugi okaz natomiast można by określić jako kamień o ostrych krawędziach. O połowę większy od tamtego, jest odeń o dwie trzecie szpetniej szy - nieforemny odłamek szarawego krzemienia, nie różniący się zbytnio od czegoś, na co można się natknąć na podjeździe do garażu. Kamień ten dobrze leży w dłoni i ma ostrą krawędź, którą można rozcinać papier albo, jak przekonała się moja dociekliwa córka, skaleczyć się w palec. Przedmioty te znalazły się w moim posiadaniu pewnego letniego popołudnia w Cambridge w stanie Massachusetts, na

cisznym dziedzińcu na tyłach harwardzkiego Muzeum im., Peabody'ego. Towarzyszył mi John Shea, doktorant i biegły łu/ pacz kamieni, który przez większość życia zajmował się wyrobefi narzędzi kamiennych (obecnie pracuje na wydziale archeologii w uniwersytecie stanowym w Stony Brook). Shea zaczął obt^u-kiwać kamienie w wieku siedmiu lat, „bo dzięki temu było co zrobić z rękami". Zajmował się tym podczas skautowskich treningów przetrwania i dopiero później odkrył, że kamienie, które łupał od tak dawna na podwórku, wpisują się w szerszy kontekst intelektualny; z tych niepozornych i niewinnych form wyrastają tradycje akademickie, szkoły naukowe, mody, zażarte dyskusje. Shea jest brodaty, niebieskooki, o krzepkim ciele drwala - łatwo go sobie wyobrazić w mundurze, obszytym licznymi sprawnościami. Jego sposób uprawiania nauki ma w sobie coś skautowsko bezpośredniego i szczerego. - Omal mnie nie wywalili z Harvardu za rzucanie oszczepami w martwego jelenia - wyznał, nawiązując do serii doświadczeń, podczas których sprawdzał, jakim uszkodzeniom ulegają kamienne ostrza przy trafieniu w skórę, mięśnie lub kości. -Bali się, że eksperyment wywoła protesty obrońców praw zwierząt. - Również zwyczaj wyprawiania skór za pomocą moczu, czym Shea zajmował się na dachu gmachu wydziału antropologii, budził zastrzeżenia administracji. Jeszcze jako student przeprowadził z kolegą doświadczenie mające wyjaśnić, jakie ślady powstawały, kiedy porzucone narzędzie było tratowane i kopane przez przechodzące zwierzęta. Aby skomasować tysiące lat przypadkowych kopnięć do paru godzin, wypełnili skrzynię ziemią, wrzucili kilka zrobionych własnoręcznie narzędzi krzemiennych i przez jakiś czas je udeptywali, wzbijając kurz zasypujący gabinety doktorantów i budząc przedszkolaków piętro niżej, w wydziałowym ośrodku dziennej opieki nad dziećmi. Odwiedziłem go, by się dowiedzieć, jak neandertalczycy wytwarzali narzędzia. W Europie i na Bliskim Wschodzie ze środkowym paleolitem najściślej wiąże się technika lewaluaska, nazwana tak od paryskiego przedmieścia Levallois, gdzie w trakcie prac przy rozbudowie metra odkryto liczne prehisto-

ryczne narzędzia. Wielu archeologów podkreśla, że narzędzia lewaluaskie reprezentują skok

technologiczny w porównaniu z pięściakami, jakie wyrabiano od miliona lat. Skoki bywają jednak większe i mniejsze. - Narzędzia środkowopaleolityczne były dość proste - powiedział mi Shea. - W zasadzie chodziło o to, żeby z jednego rdzenia otrzymać więcej ostrych krawędzi. Przyniósł swój zestaw do łupania kamieni, który mieścił się w sakwie przewieszonej na sznurku. Wybrał miejsce w cieniu klonu, rozłożył brezent i zaczął nań wykładać narzędzia najstarszego z rzemiosł: mocno zużyte tłuki kamienne do odbijania odłupków z krzemiennego rdzenia, miękkie tłuczki z bukszpanu i poroży, uniwersalne drzewce, którym przeznaczenie nadadzą dopiero przymocowane do nich ostrza lub wióry kamienne, gładziki do ścierania krawędzi, kościane retuszery naciskowe do załuskiwania krawędzi narzędzia, metalowe pilniki („No dobra, czasem trochę oszukuję"), skórzane ochraniacze na kolana i ręce. Ostatnim przedmiotem wyjętym z torby było metalowe pudełko plastrów z opatrunkiem. Brakowało tylko surowca. Shea rozgarnął rosnący nieopodal mirt i wrócił z zakurzoną bułą obsydianu. To szkliwo wulkaniczne nie jest naturalnym składnikiem polodowcowego krajobrazu wschodniego Massachusetts; John sam je schował w mircie. Właściwie całe podwórze wokół nas było usiane ukrytymi bryłami krzemienia i obsydianu. Inni łupacze kamieni gromadzą może swój surowiec w starej skrzynce po pomarańczach w kącie pracowni, Shea natomiast porozrzucał go. na terenie Harvardu. Za każdym razem rozpoczynał sesję łupania od zminiaturyzowanej wersji pierwszego zadania prehistorycznego wytwórcy: spaceru w poszukiwaniu kamienia. - Łupanie krzemieni to coś więcej niż metoda badawcza -powiedział mi, siadając na brezencie. - To sposób wczuwania się w sytuację gościa, który robił to samo, bo od tego zależało jego życie. Zaczął obrabiać kawał obsydianu, komentując każde uderzenie. Widziałem już wcześniej mnóstwo rysunków pokazujących kolejne etapy powstawania narzędzi lewaluaskich, toteż

wiedziałem - teoretycznie - ku czemu zmierza. Charakterystyczną cechą tej kultury było kontrolowanie procesu technologicznego. Zamiast obtłukiwać surową bryłę kamienia do pożądanego kształtu narzędzia, lewaluaski wytwórca formował z niej rdzeń, z którego następnie uzyskiwał odłupki określonej formy i grubości. Zazwyczaj robi się to, oddzielając najpierw od bryły drobne odłupki odpadkowe, zwane debitage1, przez co rdzeń przybiera w zarysie postać żółwiego pancerza - jest bardziej spłaszczony z jednej, a wypukły z drugiej strony. Następny krok polega na przygotowaniu „pięty", tj. płaszczyzny, która przyjmie silne uderzenie oddzielające pożądany odłupek od wspomnianej wypukłej powierzchni rdzenia - „odłupni". Obie płaszczyzny - pięty i odłupni - położone są względem siebie pod kątem ostrym. Po odbiciu tego odłupka można przemodelować rdzeń paroma zręcznymi stuknięciami, przygotowując go do pozyskania kolejnego. We wprawnych rękach rdzeń może dostarczyć kilku mocnych, cienkich odłupków, co znacznie zwiększa długość krawędzi tnącej uzyskiwanej z danego kawałka surowej skały. Każdy odłupek może podlegać dalszemu „retuszowi", zmieniającemu go w określony produkt końcowy. W miarę jak John mówił, kawałek obsydianu kurczył się pod kolejnymi ciosami tłuczka. Wybrał „miękki" tłuczek z poroża, szybko uderzał nim kilkakrotnie w wybrane miejsce, obracał rdzeń i stukał dalej. Objaśniał, co robi, przyglądał się malejącemu kamieniowi, pocierał wybrane miejsce gładzikiem. Miałem wrażenie, że sprawne łupanie i objaśnianie nie idą w parze. Choć chciał, by jego wyjaśnienia były przejrzyste, a krawędzie ostre, ręce ł głos konkurowały ze sobą o uwagę. Nie mogąc się skupić, skaleczył się w palec, pospiesznie nakleił plaster i wrócił do roboty. Szło mu jednak kiepsko. - Cała sztuka łupania polega na tym, żeby mieć zawsze dwa rozwiązania, na wypadek gdyby jedno zawiodło - powiedział. Popracował jeszcze przez chwilę, ale skała była oporna. Z iry-

tacją wyrzucił niedoszłe narzędzie w mirt. Na jego twarzy znów pojawił się skautowski uśmieszek. Wiesz, na niektórych stanowiskach archeologicznych można znaleźć braki - złamane groty strzał,

nieudane rdzenie - odległe od stosu odłupków właśnie o rozeźlony rzut kamieniem. Shea znów zrobił wypad w poszukiwaniu surowca i wrócił z kolejnym kawałkiem obsydianu. Tym razem obróbka kamienia poszła mu lepiej. Usiadł ze skrzyżowanymi nogami, położył rdzeń na udzie, obtłukiwał go, wygładzał i znów obtłukiwał, zmieniając przybory w miarę potrzeby. W końcu nadał mu pożądany kształt dysku ze stromymi krawędziami. Ujął rdzeń lewą ręką - pięta była wystawiona na przyjęcie ciosu.  Od tego ludzie prehistoryczni dostawali wrzodów żołądka - powiedział. - Teraz albo nigdy. - Uderzył raz a mocno. Kiedy rozchylił lewą dłoń, odłupek, o który mu chodziło, oddzielił się od spodu rdzenia. Po kilku delikatnych stuknięciach w krawę dzie stał się kroplowatym ostrzem, które później wylądowało na blacie mego biurka. Podkasawszy nogawkę, Shea jednym pociągnięciem zgolił włosy na łydce.  Masz - powiedział, podając mi narzędzie. - Ruszaj na ma muta. Spodnia strona odłupka była gładka jak szkło. Na tępym końcu zobaczyłem z bliska podręcznikowy „sęczek" udarowy -wypukłość spowodowaną uderzeniem podczas odłupywania od rdzenia. Palcem sprawdziłem ostrze. - Uważaj - ostrzegł John. - Krawędź świeżego odłupka ob sydianu może mieć grubość pojedynczej cząsteczki. Opowiedział, jak kilka tygodni wcześniej harwardzkiego antropologa Irvena DeVore'a czekało chirurgiczne usunięcie z twarzy drobnych ognisk czerniaka skóry. Poprosił, by skalpel dla chirurga wykonał Shea. John odłupał kilka niewielkich wiórów z obsydianu, zanurzył je wraz z drewnianą rękojeścią w płynnej żywicy sosnowej, złączył mocno i obwiązał ścięgnem. Zabieg De-Vore'a się udał, a chirurg powiedział potem twórcy narzędzia, że jego skalpel z obsydianu okazał się lepszy od metalowego. Nikt jednak, nawet Shea, nie upiera się, że już w środkowym paleolicie neandertalczycy produkowali skalpele jakości

chirurgicznej. Ale jest on przekonany, że osadzali swe kamienne ostrza na drzewcach. - Tradycyjnie uważa się, że neandertalczycy nie umieli osa dzać narzędzi - powiedział. - Jeśli spytamy, dlaczego, odpo wiedź brzmi: „bo nie byli wystarczająco inteligentni". A jeśli spytamy, po czym poznać, że nie byli dość inteligentni, usły szymy odpowiedź: „bo nie umieli osadzać narzędzi na drzew cach". Samo umocowanie narzędzia do drzewca to jeszcze nie to samo, co sporządzenie oszczepu, którym można celnie rzucać na większą odległość. Nie wszyscy zgadzają się z poglądem, że mustierskich ostrzy używano do miotania, jak chce Shea. Wielu uważa, że były na to za ciężkie. - Jeśli przymocowałby pan jedną z tych rzeczy, które nazy wają ostrzami mustierskimi, do kija i spróbował zabić zwierzę, to ośmielę się przypuścić, że wcześniej zwierz zabiłby pana mówi Randy White z Uniwersytetu Nowy Jork. Inne zastrzeże nia dotyczą tępego końca narzędzi. Podczas łowów ostrza oszczepów nieuchronnie ulegają stępieniu lub wykruszeniu. Myśliwy ceni i zachowuje drzewce, a nie ostrze, podobnie jak zachowujemy maszynkę do golenia, a co jakiś czas wyrzucamy żyletki. Ostrza oszczepów, podobnie jak żyletki, powinny mieć standardowy kształt nasady, by dawały się bez kłopotu dopa sować do drzewca. Nie widać, by ostrza ze środkowego paleoli tu były standaryzowane. Ich neandertalscy twórcy nie trosz czyli się o usunięcie sęczka udarowego - a w nietkniętej

postaci utrudniałby dopasowanie ostrza do końca drzewca. Shea zauważył jednak, że wykonanie skośnego wcięcia w zakończeniu drzewca i przyłożenie do niego przeciwnej, wklęsłej powierzchni ostrza umożliwia bardzo ciasne dopasowanie. Może więc neandertalczycy modyfikowali drzewce, by dostosować je do nieporęcznego kształtu ostrzy. - Chlapnij na to trochę sosnowej żywicy, mocno obwiąż rzemieniem albo ścięgnem i będziesz miał świetną broń miotaną, zwłaszcza jeśli akurat jesteś neandertalczykiem, przy którego sile mięśni tułowia i ramion olimpijski mistrz w rzucie oszczepem wyglądałby żałośnie -wyjaśnia.

Wykazanie, że narzędzia mogły być osadzane na drzewcach, nie dowodzi jeszcze, że naprawdę tak było. By uzasadnić swą tezę, Shea musiał sprawdzić, co działoby się z odtworzonymi ostrzami przymocowanymi do drzewcy i trafiającymi w ciało ofiary; stąd właśnie wzięły się doświadczenia z miotaniem oszczepów w tusze kóz i koni. Shea używał też wyłupanych przez siebie rozmaitych typów narzędzi do dzielenia mięsa, żłobienia kości, ciosania i oskrobywania materiału roślinnego, obróbki drewna, kopania w ziemi i dziesiątków innych czynności, które mogli wykonywać neandertalczycy za pomocą swoich narzędzi. Kolekcja doświadczalnie użytkowanych narzędzi została następnie poddana oględzinom pod mikroskopem w poszukiwaniu mikrośladów charakterystycznych zagłębień, rys, spękań i wygładzeń, zdradzających, przynajmniej teoretycznie, do czego służyło narzędzie. Wyposażony w katalog znanych funkcji i wynikających z nich mikrośladów, Shea skierował obiektyw swego mikroskopu na zbiór narzędzi ze słynnego stanowiska neandertalskiego z izraelskiej jaskini Kebara. Spośród przebadanych ponad siedmiu tysięcy narzędzi, około 7 procent nosiło ślady użytkowania; najczęściej służyły do obróbki drewna. Ostrza broni miotanej stanowiły niespełna pół procent. Aż połowa z przebadanych traseologicznie ostrzy lewaluaskich wykazywała jednak charakterystyczne złamania, powstałe podczas zderzenia z celem, i starcie na styku z drzewcami. Tak przynajmniej uważa Shea. Inni archeolodzy indagowani przeze mnie na ten temat podkreślają, że nawet staranna interpretacja mikrośladów jest problematyczna. Jak mi ktoś powiedział, pięć minut wyprawiania skór może pozostawić na narzędziu ślady podobne jak minuta obróbki kości. Opowiadając o schodkowych złamaniach i uszkodzeniach powstających przy zderzeniu ostrza z celem, Shea cały czas przygotowywał następny rdzeń z perłowoszarego krzemienia, wyszperanego pod tylnym podestem Wydziału Zoologii. Albo krzemień był łatwiejszy w obróbce, albo Shea się rozgrzał, w każdym razie rdzeń niemal topniał w oczach, a na skórzany fartuch padał grad odłupków. Rozbudzone ręce zaczęły jakby żyć własnym życiem,

podczas gdy reszta posuwała się na niższym biegu. Widząc radość emanującą z jego rąk, pozazdrościłem mu przyjemności. Coś w mojej postawie musiało mnie zdradzić.  Pozwolę ci dokończyć ten - powiedział, wręczając mi rdzeń i mocno zużyty tłuk kamienny. Prawdziwa praca została już wykonana. Miałem tylko walnąć pod właściwym kątem w pła szczyznę udarową. Okazało się to jednak trudniejsze, niż my ślałem. Najpierw nie mogłem jej zlokalizować. Odebrawszy mi rdzeń, Shea wyjął mazak i zaznaczył mi czerwonym krzyży kiem, gdzie uderzyć. Potem źle ująłem tłuk.  Złap, jakbyś rzucał piłkę baseballową - powiedział Shea. Ob jąłem dwoma palcami gładki kamień i opuściłem gwałtownie na zaznaczone miejsce na rdzeniu, używając głównie nadgarstka. Musiałem powtórzyć cios kilkakrotnie, aż rozległ się trzask i po czułem w dłoni oddzielający się odłupek. Uniosłem rdzeń i oto zo baczyłem narzędzie - może niezbyt eleganckie, ale i tak zdatne do użycia, chłodne i gładkie w zgięciu palca, nadające się do kroje nia świeżego mięsa i nacięcia leżącej pod nim kości. Zaskoczył

mnie niespodziewany dreszcz dumy z własnego dokonania.  Gratulacje - uśmiechnął się John. - Witamy w epoce ka mienia. Gdybyż to mogło być tak proste. Kłopot ze zrozumieniem zachowań neandertalczyków, powód, dla którego nie potrafimy dotrzeć do całej złożoności ich życia, bierze się stąd, że możemy ich porównywać tylko ze sobą. Gdy się nad tym zastanowić, widać, jak niebezpiecznie ograniczony jest taki punkt odniesienia; otwiera gniazdo os - poglądów na to, jak dalece neandertalczycy zbliżali się ludzi współczesnych lub od nich odstawali pod takim czy innym względem. Paradoksalnie, mamy mniej takich kłopotów, kiedy przyglądamy się bardziej odległym od nas hominidom: australopitekom czy wczesnym przedstawicielom rodzaju Homo, którzy przetrwali tysiąclecia po drugiej stronie gartla. Analogii - choćby niedokładnych - do interpretacji ich zachowań dostarczają oprócz nas samych małpy człekokształtne i rozmaite inne, a także polujące zespołowo drapieżniki, jak wilki czy lwy. Tak jak nasze oczy nadają głębię temu, co widzimy, dostarczając nakładających się obra-

zów z dwóch punktów, owa dwoista perspektywa patrzenia na zachowania wczesnych człowiekowatych - czysto biologiczna i z wysokości kultury - nadaje obrazowi naszych dalekich przodków złudzenie trójwymiarowości. Z neandertalczykami jest inaczej. Ich rozwinięte cechy ludzkie i natrętna niedawna obecność napierają na nas tak blisko, że nie widzimy ich ostro. Żeby zobaczyć neandertalczyków, trzeba spojrzeć na nich pod pewnym kątem. Tradycyjnym sposobem jest przyglądanie się z bliska ich narzędziom. Tydzień po rozmowie z Johnem Shea szedłem zalesionym stokiem, osiem tysięcy kilometrów dalej w epokę kamienia. Śliska ścieżka pięła się stromo pod górę. Żeby nie zsunąć się po zboczu, przytrzymywałem się poskręcanych gałęzi dębu i bukszpanu. Gdzieś w dole płynęła rzeka Ceou, wpadająca do Dordogne. Ceou, jej dolina i pobliski obszar bytu politycznego, zwanego Francją, tonęły w porannej mgle, gęstej jak wata. Mgła skryła wszystkie ślady popaleoli-tycznego świata, z wyjątkiem jednego: bladych konturów ruin zamku Castelnaud, różowo zabarwionych promieniami wschodzącego słońca i majaczących po przeciwnej stronie doliny jakby wprost z kart komiksu fantasy. Oto dobre, klasyczne miejsce do poszukiwań neandertalczyków. Dawno temu obfitość jaskiń wydrążonych w wapiennych skałach nad rzekami Dordogne i Yezere oraz ich dopływami magnetycznie przyciągała tu neandertalczyków, tak jak wcześniej ich poprzedników, a później następców - kromaniończy-ków. W promieniu 50 kilometrów można znaleźć dosłownie setki stanowisk archeologicznych ze środkowego paleolitu, w tym takie, których nazwy sprawiają, że serca paleoantropo-logów biją żywiej. Le Moustier, tuż na północ od Yezere, dało nazwę kulturom mustierskim, typowym dla środkowego paleolitu Europy i Azji, i było miejscem znalezienia pochówku nean-dertalskiego chłopca. 2 Kilka kilometrów na zachód leży

La Ferrassie, wspólny grób dwojga dorosłych neandertalczyków i sześciorga dzieci, bogaty w wytwory ich rąk. Dalej w górę rzeki - kolejne słynne stanowisko z pochówkiem i domniemane miejsce neandertalskiego kultu niedźwiedzia jaskiniowego -Regourdou. Na południowym brzegu Dordogne Pech de l'Aze i Combe Grenal, z grubo nawarstwionymi pokładami wieków. Dalej na wschód - La Chapelle-aux-Saints, gdzie Marcellin Boule zapoczątkował kłopoty neandertalczyków. Jeśli dodać do tej uświęconej litanii kilka nazw wybranych spośród licznych stanowisk górnopaleolitycznych z tego samego trójkąta -Cro-Magnon, Abri Pataud, La Madeleine i ukryty cud Lascaux - łatwo ulec wrażeniu, że ewolucja człowieka jest wydarzeniem, które zaszło gdzieś tu nad Dordogne. Przede mną wspinali się ścieżką moi gospodarze, Jean-Phi-lippe Rigaud, kurator Zabytków Pradziejowych Departamentu Akwitanii (stanowisko odpowiadające dyrektorowi ds. Węgla w Newcastle) oraz Jan Simek z Uniwersytetu Tennessee. Rigaud to tubylec, dorastał w Bergerac, o kilka kilometrów stąd na południowy zachód. Chadzał po tych urwiskach od czasu, kiedy jako chłopiec odwiedzał gospodarstwo dziadków, później zaś został studentem, asystentem i wieloletnim kolegą wielkiego francuskiego archeologa Franęois Bordesa. Simek był tu elementem

napływowym - urodzony w czeskiej rodzinie w Great Neck na Long Island, wychowany w górach Kalifornii, a obecnie dumny posiadacz pięciu hektarów lasu w Tennessee. Obaj nosili niebieskie robocze bluzy i dżinsy, ale o ile Rigaud wyglądał jak uczony dżentelmen przebrany w strój roboczy, o tyle Simek był okazem wiejskiej krzepy, o twarzy jak wykutej z kamienia i wygładzonej przez czas. Za Rigaudem kroczył swobodnie trzeci mężczyzna, siwy, niższy, w okularach, ubrany w koszulę z krótkim rękawem, bermudy, czarne skarpety i tenisówki - letni strój gabinetowego naukowca podczas wyprawy w teren. Henry Schwarcz z Uniwersytetu McMastera w Ontario to zasłużony innowator w dziedzinie datowania metodą szeregu uranowego i rezonansu spinu elektronów, być może najważniejsza postać dokonującej się właśnie rewolucji w datowaniu początków człowieka współczesnego. Zajęty i wszędobylski, nieustannie udoskonalający metodykę, żarłocznie wręcz oznaczający stanowiska z Europy, Afryki i Bliskiego Wschodu - gdziekolwiek jego biegłość i usługi są potrzebne. Słyszałem plotki, że Schwarcz datuje stanowisko każdemu, nawet nie proszony. Trawersowaliśmy właśnie wapienne skały zwane Massif du Conte, ciągnące się wzdłuż Ceou na odcinku blisko dwóch kilometrów i usiane jaskiniami. Ślady prehistorii musiały pozostać w wielu spośród ponad dwudziestu pieczar, ale tylko dwie okazały się warte poważniejszych wykopalisk. Ponad nami, przesłonięte osypiskiem, otwierało się wejście do Grotte 15, znanej szerzej jako Grotte Yaufrey, w której Rigaud prowadził prace w latach 1969-1982, obecnie nieczynnej. Dalej przy ścieżce leży Grotte 16, czynne stanowisko wykopaliskowe Rigauda. Razem obie groty obejmują zakres czasowy odpowiadający większości okresu zasiedlenia kontynentu przez człowieka. Najniższe poziomy w Yaufrey zawierają narzędzia aszel-skie, sprzed jakichś 400 tysięcy lat, wyżej znajdują się najstarsze z kiedykolwiek znalezionych warstw mustierskich, datowane obecnie - przez Schwarcza - na 250 tysięcy lat, co podwaja tradycyjne oszacowanie trwania kultury mustierskiej. Najgłębsze osady w Grotte 16, zaledwie kilka kroków dalej wzdłuż grzbietu skalnego, nakładają się czasowo na najmłodsze osady w Yaufrey (około 60 tysięcy lat temu), a wyżej występują w nich kolejno ślady rozmaitych kultur górnego paleolitu, aż do neolitycznych. Wszystko to zwieńczone jest przez rem.an.ie 3 bezczasowych szczątków, naniesionych przez wodę, wygrzebanych przez gryzonie i owady oraz porozrzucanych przez ludzi. W tych archeologicznie bezwartościowych szumowinach można znaleźć wszystko - od mustierskich odłupków do potłuczonych butelek po winie i papierków po cukierkach. Po kilku minutach doszliśmy do miejsca wykopalisk - jamy w kształcie rękawicy z jednym palcem, wokół której przykucnął międzynarodowy tłumek archeologów i studentów, spoglądających w górę pod światło na nowo przybyłych. Rigaud od-

prowadził nas w głąb mrocznego kciuka rękawicy, gdzie dwaj koledzy, Roy Larick i Todd Koetje, usuwali bloki trawertynu z obfitego poziomu magdaleńskiego - najpóźniejszej części górnego paleolitu. Do wyznaczenia górnej granicy wieku poziomu magdaleńskiego potrzebne było datowanie trawertynu przez Schwarcza metodą szeregu uranowego. Larick podał bryłę, w której znalazł kieszonkę zwęglonego materiału, co umożliwiało również datowanie metodą radiowęglową. Schwarcz wobec perspektywy datowania próbki dwiema niezależnymi metodami był wniebowzięty. - Nie pakuj - wykrzyknął. - Zjem na miejscu. Podczas gdy Rigaud i Schwarcz dyskutowali nad geologią w głębi jaskini, Simek poprowadził mnie do głównej części, gdzie pracowała większość studentów. Chciał mi pokazać, gdzie znaleziono palenisko, niemal w spągu profilu, jeszcze w poziomie mustierskim - z czasów neandertalczyków (później warstwę tę datowano na 58 tysięcy lat).  Czy mustierskie paleniska nie są rzadkością? - spytałem. - Niektórzy mówili mi, że są w ogóle nie znane.  Niektórzy tak mówią. Ja natykam się na nie wszędzie. Inny archeolog powiedział mi, że na neandertalczyków można patrzeć na dwa sposoby: albo się ich kocha, albo nienawidzi. Jan Simek niewątpliwie należał do miłośników i jako taki był skory do obrony ich osiągnięć, a irytowały go wszelkie próby umniejszania ich zasług. Przyznaje, że neandertalczyków zastąpili w Europie ludzie o bardziej nowoczesnej anatomii, ale ci pierwsi zdążyli wcześniej wnieść swój

wkład w pulę genową i na pewno nie ustąpili dlatego, że byli głupi. Ideę, że neandertalczyków wyparli ludzie wyżsi biologicznie, uważa natomiast za antyewolucyjną, politycznie podejrzaną i zwyczajnie fałszywą. Jego zdaniem na początku górnego paleolitu nie widać wyraźnych dowodów na rzecz „wielkiego skoku naprzód". Nastanie ludów oryniackich - reprezentujących najstarszą kulturę górnego paleolitu w Europie Zachodniej - było tylko jednym z wielu wydarzeń migracyjnych, a każde z nich przynosiło własną kulturę: grawecką, solutrejską, magdaleńską i tak dalej, aż do rolniczej rewolucji neolitycznej. Dla wędrówek kultur nie ma większego znaczenia, czy jakaś grupa ludzi ma wydatniejsze łuki brwiowe, czy większą masę mięśni, sądzi Simek.  Teraz niechętnie stawia się znak równości między biologią a kulturą - powiedział mi.  Przecież jeszcze przed kilku laty wszyscy właśnie w ten sposób wyjaśniali gwałtowność przejścia od środkowego do górnego paleolitu.  Pewnie. A niewiele wcześniej wieszali Murzynów za zada wanie się z białymi kobietami. W terenie wiara Simka w człowieczeństwo neandertalczyków wyraża się dostrzeganiem ciągłości behawioralnej po obu stronach przejścia, nawet tam, gdzie inni widzą ostrą granicę. Stąd podniecenie znalezieniem paleniska w Grotte 16, tam gdzie kto inny mógłby ujrzeć jedynie trochę węgla drzewnego, wyżarzonej ziemi i popiołu. Rozróżnienie to jest właściwie tylko kwestią semantyki i zależy od tego, co się uważa za palenisko. Jak wyjaśnił Simek, tego rodzaju bezkształtna wkładka popiołu i zwęglonego drewna bardziej fachowo nosi nazwę obszaru spalania (combustion area). Nikt nie podważa faktu, że neandertalczycy posługiwali się ogniem, natomiast spór dotyczy tego, jak dobrze się nim posługiwali w porównaniu ze swymi kromaniońskimi następcami. Niektórzy archeolodzy dopatrują się pozostałości prawdziwych palenisk - jam wyłożonych kamieniami, udoskonalonych tunelami zwiększającymi ciąg itp. - w oryniackich stanowiskach z samego początku górnego paleolitu, na przykład w Abri Pataud. Inni (do tych zalicza się wielu miłośników neandertalczyków, w tym Simek) sądzą, że tak zorganizowane struktury pojawiły się - na przykład na stanowisku Pincevent - znacznie później, bo zaledwie 12 tysięcy lat temu. W takim ujęciu rozróżnienia między organizacją społeczności neandertalczyków a ludzi współczesnych, dokonywane na podstawie struktury stanowiska, zaczynają się zacierać. W archeologii fakty rzadko mówią same za siebie. Każdy zauważa to, czego szuka. - Jestem dzieckiem lat sześćdziesiątych - oświadczył Si mek. - Nie szukam różnic, jak oni. Ja szukam podobieństw. Podobieństwa sięgają aż do ich własnych głów.

Nie musiałem się zbytnio wysilać, by dociec, kogo ma na myśli mówiąc: „oni" - z wieloma rozmawiałem w wysokich gmachach Berkeley czy podziemiach londyńskiego Muzeum Historii Naturalnej. Ale czy przeciwieństwem miłośnika neandertalczyków rzeczywiście jest ziejący nienawiścią ich wróg, a ściślej mówiąc, czy sposób, w jaki decydujemy się traktować przeszłość, zależy od głębszych przekonań politycznych? Jestem, jak Simek, dzieckiem lat sześćdziesiątych. Czy jednak moja wiara w ludzką równość musi się rozciągać na wymarłych bliźnich, jeśli neandertalczycy rzeczywiście wymarli bezpotomnie? Czy ktoś, kto uważa, że neandertalczycy nie byli w pełni ludźmi, jest koniecznie kryptorasistą? A może pytanie należy odwrócić: czy prawdziwymi rasistami nie są ci, którzy nie mogą sobie wyobrazić świata zamieszkanego przez dwa rodzaje ludzi; ci, którzy nie mogą się pogodzić z tym, że wymarła wersja wzbogacała przeszłość w zupełnie odrębne, zamknięte już ludzkie doświadczenie? Simek zszedł do jaskini pomóc studentom nanieść jakieś znalezisko na plan wykopalisk, a ja zawróciłem samotnie do Yaufrey. Wiedziałem, że jedynym sposobem osiągnięcia zamierzonego celu jest nauka, ale musiałem się od niej na chwilę oderwać. Wspiąłem się niemal pionową percią, skrajem stwardniałego osypłska, wyglądającego jak jęzor zwieszony z wlotu jaskini. Wejście do

jaskini było najeżone drutem kolczastym i łańcuchami zagradzającymi wstęp dzikim poszukiwaczom zabytków. Za przegrodą ziała zakurzona jama, którą ożywiały tylko piski szybko nurkujących jaskółek. Miejsce wydawało się nienaturalnie puste, jak porzucony, wypatroszony zewłok. Archeologia zmieniła „Yaufrey" z nazwy jaskini w zbiór danych, opublikowanych w opasłym tomie monograficznym, na drogim, kredowym papierze. Ta opustoszała dziura, nieco zatęchła i upstrzona ptasimi odchodami, już nie była Yaufrey, lecz tym, co zostało po jej metodycznym usunięciu. A jednak to właśnie tu schodzili się pradawni, pojawiając się kolejno w epoce kamienia, ugniatając bosymi stopami dawno wygasłe popioły ognisk swych poprzedników. Bez względu na to, co sobie myślimy, przeszłość wydarzyła się naprawdę i nic jej nie zmieni. Przycupnąłem na kamieniu przed jaskinią i spojrzałem poprzez drzewa na dolinę. Zamku nie było w polu widzenia, a smutna, splądrowana i zagrodzona jaskinia znajdowała się za moimi plecami. Przed moimi oczami rozciągał się więc widok, jaki ujrzałby neandertalczyk siedzący w tym samym miejscu 100 tysięcy lat temu: powykręcane pnie, jaskółki, kożuch rzednącej mgły w dole i czysty błękit nieba nade mną. - Nie ulega wątpliwości, że prawda istnieje - powiedział mi wcześniej Simek. - Jedyny sposób, żeby do niej dotrzeć, to ubabrać się tu po łokcie w ziemi. Siedem kilometrów na wschód leży Combe Grenal, wciśnięte w suchy wąwóz odległy o trzysta metrów od rzeki Dordogne. W roku 1953 Fran9ois Bordes zaczął tam prowadzić jednosezonowe w zamierzeniu prace wykopaliskowe. Tymczasem po trzynastu latach mógł już spoglądać w górę z dna wielkiej dziury w ziemi, głębokiej na dobre trzynaście metrów - wykopu, w którym odsłonięte 65 poziomów archeologicznych obejmujących 100 tysięcy lat zasiedlenia tego miejsca przez ludzi. W każdym z poziomów Bordes starannie zaznaczył położenie poszczególnych artefaktów, a stanowisko to dostarczyło ich ogółem mniej więcej 19 tysięcy. Połączenie ogromnej ilości informacji z Combe Grenal i tego, czego dowiedział się już z wcześniejszych wykopalisk na stanowiskach mustierskich, pozwoliło mu spojrzeć zupełnie nowym okiem na narzędzia z epoki kamienia. Przed Bordesem widziano w ludzkich pradziejach liniowy ciąg stadiów, z których każde było egzemplifikowane przez szczególny dla niego typ narzędzia -Jossile directeur.4 Bordes odrzucił ten uproszczony sposób klasyfikacji narzędzi skupiający się na „gwiazdach" (kolejno: pięściak, odłupek, wiór itd.), zastępując go bardziej realistycznym postrzeganiem stanowisk archeologicznych jako całych zespołów narzędzi, będących rezultatem określonej ludzkiej działalności. Kiedy spojrzeć na to w ten dynamiczny sposób, różnice między zespołami narzędzi stają się ważnym źródłem informacji o ludzkich zachowaniach

i ewolucji. W zapisie archeologicznym środkowego paleolitu w Europie Bordes wyróżnił ponad 60 typów narzędzi: zgrzeblą boczne i poprzeczne, przekłuwacze, noże, topornie wrębione narzędzia zwane zębatymi, ostrza itd., uwzględniając w swej klasyfikacji nie tylko kształt narzędzi, lecz także technikę ich wyrobu, na przykład lewaluaską. Zauważył, że zespoły z różnych stanowisk i warstw nie były tylko zbieraniną odłupków i narzędzi, ale układały się w intrygująco powtarzalny wzorzec. Cały okres mustierski, rozciągający się co najmniej na 100 tysięcy lat, da się sprowadzić do czterech zasadniczych zestawów narzędzi (tool kits), różniących się względnym, procentowym udziałem występujących w nich typów wytworów. Na przykład „musterien z tradycją aszelską" cechuje duża liczba pięściaków, przypominających wcześniejsze dwustronne narzędzia kultury aszelskiej. Takie pięściaki są rzadkie lub nieobecne w zestawach „musterienu typowego", odróżniających się za to licznymi zgrzebłami i starannie obrobionymi ostrzami. W zestawie „La Quina-Ferrassie" przewaga zgrzebeł jest jeszcze wyraźniejsza dochodzi do 80 procent całego zespołu - natomiast „zębaty" zestaw mustierski zawdzięcza nazwę piłkowanym brzegom niektórych odłupków, a brak w nim wielu typów narzędzi występujących w innych zestawach: nie ma pięściaków ani noży tylcowych, ostrza i zgrzebła są nieliczne i do tego pośledniej jakości. Gdyby nawet Bordes poprzestał na wyróżnieniu tych wariantów, i tak stanowiłoby to bardzo ważny

wkład w archeologię. Pokusił się jednak dodatkowo o interpretację znaczenia różnic między wariantami. Jego zdaniem cztery zestawy narzędzi odpowiadały czterem szczepom neandertalskim, które zamieszkiwały równocześnie południową Francję, przy czym miały odrębne pochodzenie, dzieje i tradycje. Na obszarze porównywalnym ze stanem New Jersey5 te cztery grupy etniczne przez dziesiątki tysięcy lat przychodziły i odchodziły, na poszczególnych stanowiskach żyjąc albo kolejno po sobie, albo po sąsiedzku, a jednak nigdy się ze sobą nie mieszając kultu-

rowo. Na przykład przez 20 tysięcy lat trwania wczesnej, mroźnej fazy ostatniego glacjału - Wurm I6 mieszkańcy Combe Grenal posługiwali się narzędziami „typowo mustierskimi", a niespełna dziesięć kilometrów stamtąd, po drugiej stronie Dordogne, ludzie z Pech de l'Aze pozostali przy kulturze „mu-stierskiej zębatej". Inna zaś grupa „typowo mustierska" żyła w Le Moustier, choć z Combe Grenal było do nich trzy razy dalej niż do Pech de l'Aze. Bordes uważał, że tym, co na przekór odległości łączyło obie grupy „typowo mustierskie", była ta sama potężna siła, która utrzymywała odrębność sąsiadów z Combe Grenal i Pech de l'Aze: tożsamość plemienna. Ludzie z Pech de l'Aze nie dlatego wytwarzali narzędzia „mustierskie zębate", że nadawały się one lepiej do użytku w warunkach, w jakich przyszło im żyć, ale dlatego, że tak kazały zwyczaje szczepu. To samo dotyczy pozostałych szczepów. Chociaż sam Bordes ograniczał się w swych interpretacjach do południowej Francji, inni uczeni zastosowali jego metody i sposób odczytania zapisu archeologicznego do neandertalczyków żyjących w innych częściach Europy i na Bliskim Wschodzie. Widziani z tej perspektywy neandertalczycy nabrali cech pełnowymiarowych ludzi, przynajmniej dzięki posiadaniu grupowego poczucia stylu, przynależności własnego „ja" do większej wspólnoty społecznej. Grubo ciosany monolit ich życia rozpadł się na populacje ludzkie obdarzone charakterystycznymi „osobowościami". Zarazem trudno przyjąć interpretację Bordesa, nie zakładając, że neandertalczycy musieli żyć w sposób zasadniczo odmienny niż dzisiejsi łowcy-zbieracze. Jak przez setki i tysiące lat mogą istnieć koło siebie różne szczepy i nie zapoznać się ze sobą na tyle, by dały się zauważyć wzajemne wpływy kulturowe? Martin Wobst, archeolog z Uniwersytetu Massachusetts, wykazał, że grupy zbieracko--łowieckie regularnie zmierzają do zacieśnienia kontaktów z sąsiadami. Neandertalczycy Bordesa wiedli natomiast żywot w niemal zupełnym odosobnieniu. Łatwiej w to uwierzyć,

uświadomiwszy sobie, że względna liczebność i małe rozmiary stanowisk neandertalskich przemawiają za bardzo małą gęstością zaludnienia. Całą Akwitanię mogło wówczas zamieszkiwać paruset ludzi. „Człowiek mógł spędzić całe życie, spotkawszy zaledwie kilka razy przedstawicieli innego szczepu - napisał Bordes -a kontakty takie, jeśli już do nich doszło, zapewne nie zawsze były pokojowe i owocne". Kulturowe wyjaśnienie zmienności środkowopaleolitycznej przez Bordesa wywarło ogromny wpływ na metodologię archeologów, nie tylko tych zajmujących się okresem mustierskim, ale i innych. Nie bez znaczenia była tu osobowość Bordesa: człowieka niespożytej energii i prawdziwego uczonego, który znajdował wielkie upodobanie w intelektualnych dysputach, gestykulując i podnosząc głos, co pomagało mu przytłoczyć adwersarza siłą własnych poglądów i rozległą wiedzą faktograficzną. - Pod koniec dyskusji z Bordesem człowiek czuł się zadowolony, jeżeli choć raz miał rację - wspominał Jean-Philippe Ri-gaud w obozowisku pod Grotte 16. Któż mógł być godniej szym intelektualnym przeciwnikiem takiego człowieka niż Lewis Binford? W połowie lat sześćdziesiątych, na długo zanim zdecydował się zniszczyć wyobrażenie człowieka z wczesnego plejstocenu jako potężnego myśliwego, Binford wraz ze swą ówczesną żoną Sally rzucił wyzwanie poglądom Bordesa na kultury mustierskie. Binford docenił wyróżnienie przezeń powtarzalnych wzorców, zestawów narzędzi, ale zinterpretował je zupełnie inaczej. Różne zestawy nie były pozostałościami różnych szczepów, lecz tylko różnych rodzajów działalności. To nie ludzie byli inni, lecz czynności, które wykonywali w danym miejscu, co mogło się wiązać ze zmianami pór roku i klimatu. Zmienność zespołów narzędzi odzwierciedlała więc przystosowanie ludzi do środowiska, a nie

trwającą mimo upływu czasu tożsamość kulturową. Zespół bogaty w narzędzia zębate może na przykład odpowiadać miejscu, gdzie ktoś okorowywał drzewo, strugał narzędzie lub zajmował się innym rodzajem obróbki drewna, podczas gdy nagromadzę-

nie zgrzebeł może świadczyć o przygotowywaniu pożywienia czy wyprawianiu skór. Nic dziwnego, że Bordes był rozeźlony wtargnięciem Amerykanów na jego poletko. Debata Bordesa z Binfordem stała się jednym z najgłośniejszych i najbarwniejszych konfliktów w dziejach archeologii. Sally Binford opisała pierwsze spotkanie obu mężczyzn jako „taniec dwóch psów, okrążających się i obwąchujących, żeby ocenić intencje potencjalnego przeciwnika". Lew Binford nigdy nie umniejszał dramatyzmu tej sceny i tak ją wspominał: Spieraliśmy się dobrą godzinę, coraz bardziej podnosząc głos, wstając i siadając, robiąc krok do przodu i cofając się, pochylając się nad diagramami, wśród gęstych kłębów dymu z jego fajki i moich papierosów [...] Nagle Bordes przyskoczył do mnie twarzą w twarz. Niemal odruchowo zerwałem się na nogi. Położył mi rękę na ramieniu, spojrzał prosto w oczy i wycedził: „Binford, jesteś zawodnikiem wagi ciężkiej; ja też". Obaj zawodnicy latami jeszcze wzniecali ogniste spory w czasopismach naukowych, a spotkawszy się podczas sezonu wykopaliskowego w terenie, wdawali się w zażarte dyskusje do upadłego. Mimochodem nawzajem zapładniali swoje idee, choć każdy potępiał poglądy przeciwnika. - Bordes odwoływał się do faktów, by okiełznać fantazję Binforda - wspomina Rigaud - a ten wzbogacał suche fakty Bordesa swą wyobraźnią. Bordes zaprosił w końcu Binforda do współpracy nad dwutomowym opracowaniem Combe Grenal, którego każdy tom miał być napisany przez jednego z nich. Zanim doszło do realizacji planów, Bordes niespodziewanie umarł. Dla Binforda było to „jedno z najsmutniejszych wydarzeń w życiu". A kto miał rację? Większość archeologów po obu stronach Atlantyku zgodziłaby się, że odpowiedzi należy chwilowo szukać gdzieś w trójkącie, którego wierzchołkami są: „obaj", „żaden" i „trudno powiedzieć". Uczniowie Bordesa we Francji wy-

kazali, że w geograficznie określonych regionach utrzymują się tradycje kulturowe, wyrażone bardziej w technice wytwarzania narzędzi niż ich ostatecznym kształcie. Hipoteza szczepów nie potrafi jednak wyjaśnić, co przez tysiące lat podtrzymywało izolację kulturową grup, oddzielonych od siebie co najwyżej łatwym do przebycia nurtem Dordogne. Bardziej prawdopodobnie brzmi hipoteza „czynnościowa" Binforda, ale analiza mikrośladów, wiążąca poszczególne narzędzia z konkretną funkcją, nie dostarcza argumentów na jej poparcie. Wręcz przeciwnie, badania mikrośladów, prowadzone między innymi przez Johna Shea, wykazały, że narzędzia mustierskie bez względu na kształt wykazują ślady zużycia związane zazwyczaj z obróbką drewna. Ćwierć wieku później debata Bordesa i Binforda wciąż budzi emocje. Być może sprawa, której dotyczy, jest szczególnie wyrazistym przykładem szerszego sporu. Bordes, wywodzący się z francuskiej tradycji paleontologicznej, widział w różnych zestawach narzędzi mustierskich odzwierciedlenie odrębnych bytów z ich własną historią. Nie mogły się mieszać i łączyć, tak samo jak odrębne gatunki nie mogą się ze sobą swobodnie krzyżować, dając magmę dziwnych między gatunkowych hybryd. Tymczasem częścią etosu „amerykańskiego tygla" jest przekonanie o możności zacierania różnic między różnymi kulturami, ich krzyżowania, a czasem zaniku. Dla Binforda, który wyrósł polując na piżmowce w Wirginii, to, kim ktoś jest, zawsze będzie znaczyło mniej niż to, co ten ktoś robi. Liczą się zachowania przystosowawcze, sposoby, w jakie poszczególne osobniki radzą sobie w warunkach, w jakim przyszło im żyć -właśnie tego należy więc szukać w zapisie archeologicznym. Kiedy obaj mistrzowie wagi ciężkiej, francuski i amerykański, rozgrywali między sobą walkę wokół tych wielkich tematów przewodnich, archeolog brytyjski Paul Mellars proponował inne wyjaśnienie.

Jego zdaniem niewidzialną ręką stojącą za zróżnicowaniem kultur mustierskich nie były ani styl, ani funkcja, lecz czas. Jeśli odrzuci się zespoły „worki", zdefiniowane głównie na podstawie negatywnej - braku zgrzebeł z tylcem, braku pięściaków itp. - wzór się upraszcza i pozosta-

ją tylko trzy kolejne przemysły, czyli kultury techniczne: La Ferrassie, La Quina i mustierska z tradycją aszelską. - Zawsze trochę mnie irytowało, że spoglądano na problem jako na „wojnę olbrzymów" - powiedział mi Mellars, kiedy odwiedziłem go w Anglii, w Cambridge. - Wszystko zasadzało się na fałszywej przesłance: że zmienność, o której mówili Bordes i Binford, była synchroniczna. Ja jednak zauważyłem sekwencję chronologiczną. Jeśli ma się piętnaście stanowisk i w każdym powtarza się ten sam wzorzec stratygraficzny, wcale nie trzeba być geniuszem, żeby się połapać, o co chodzi. Ostatnio datowania termoluminescencyjne - nowa, skuteczna metoda określania wieku wytworów ludzkich - zdecydowanie potwierdziły rozumowanie Mellarsa. Żeby jednak dało się przypisać zmienność wyłącznie czasowi, na każdym stanowisku powinna się pojawiać ta sama sekwencja przemysłów, a jak dotąd nie dało się tego jednoznacznie potwierdzić. W dodatku hipoteza Mellarsa ma jeszcze jedną wadę - trywialność. Jeśli zmiany przemysłów były tylko funkcją czasu, to cała sprawa przestaje być problemem naukowym, gdyż sprowadza się do oczywistej konstatacji, nic nie wnoszącej do poznania ludzkich zachowań: że zmieniają się one w czasie. Taki wywód niewiele wyjaśnia. - Cóż, wytłumaczenie całej sprawy chronologią było nudne - przyznaje Mellars. - Dlatego moje pomysły nigdy nie znalazły należytego posłuchu. Ale nowe datowania je potwierdziły. Jeśli koncepcja Mellarsa stanowiła kubeł zimnej wody na rozgrzane głowy uczestników sporu Bordesa z Binfordem, to hipoteza młodszego, bardziej radykalnego archeologa grozi pogrzebaniem całej kwestii raz na zawsze. - Pora dać sobie spokój z tą sprawą - mówi Harold Dibble z Uniwersytetu Pensylwania. - Ani Bordes, ani Binford nie mieli jakichkolwiek danych na poparcie własnych poglądów. Obaj ugrzęźli w sporze za sprawą fatalnego założenia: że ludzie wykonywali narzędzia poszczegól nych typów rozmyślnie, że celem ich twórców był taki, a nie in ny kształt. Jeśliby tak było, to zmienność musi wynikać albo ze stylu, albo z przeznaczenia. Nie ma innej możliwości. Ale co bę dzie, jeśli wyjściowe założenie okaże się mylne? Tam, gdzie Bordes i Binford w kamiennych narzędziach widzieli zgrzebła, ostrza itd., Dibble każe nam widzieć to, czym były w istocie: anonimowe śmieci. Jeśli dawne populacje zachowywały się podobnie jak dzisiejsze, większość artefaktów w zespole archeologicznym to nie świeżo wykonane, dopiero co zaostrzone narzędzia, które zagłębiały się w mięso czy strugały drewnianą dzidę, lecz porzucone okazy reprezentujące końcowe stadia długiej historii użytkowania. Narzędzie mogło być użyte najpierw do roztłuczenia bulwy na miazgę, następnie po zaostrzeniu jednej krawędzi - do skrobania skór, a wreszcie, kiedy krawędź się stępiła, poddane retuszowi w celu uzyskania ostrza do wydobycia szpiku z kości. W ciągu swego „cyklu życiowego" dany kawałek kamienia przybierał różnoraką postać, z których każda mogła okazać się ostatnią - a więc tą, która sto milleniów później trafi w ręce archeologa, przekonanego, że kryje się w niej jakiś wewnętrzny formalny sens. Jak na ironię, może to być akurat ta część kamienia, która jako jedyna nie nadawała się już na żadne narzędzie.7 Dibble postanowił przyjrzeć się pod tym kątem typologii Bordesa. Spośród wyróżnianych przezeń ponad sześćdziesięciu typów narzędzi odłupkowych jedną trzecią stanowiły rozmaite odmiany zgrzebeł - racloirs. Dzieliły się one na cztery główne kategorie: zgrzebła pojedyncze, retuszowane wzdłuż jednej krawędzi; zgrzebła podwójne, retuszowane wzdłuż obu krawędzi; zgrzebła zbieżne, których obie retuszowane (zaostrzone) krawędzie zbiegały się we wspólnym wierzchołku; oraz zgrzebła poprzeczne, w których zaostrzony był nie bok, lecz krawędź przeciwległa do resztki płaszczyzny

udarowej.

Przebadawszy narzędzia pochodzące zarówno ze stanowisk francuskich, jak i lewantyńskich Dibble odkrył, że wszystkie zgrzebła dawało się umieścić w jednej z dwóch sekwencji redukcyjnych. Zgrzebła pojedyncze ostrzono ponownie z drugiej strony, zmieniając je w podwójne, i dalej, aż obie krawędzie zbiegały się ze sobą. Czasem zgrzebła pojedyncze retuszowano stale wzdłuż jednej krawędzi, aż narzędzie przekształcało się w zgrzebło poprzeczne. W obu przypadkach narzędzia interpretowane przez Bordesa jako rzeczywiste, odrębne klasy przedmiotów, w ujęciu Dibble'a stawały się epizodami nieprzerwanego continuum. Grupowanie artefaktów w plemienne zestawy narzędziowe ma sens nie większy, niż przeprowadzenie w jakiejś okolicy spisu powszechnego i zaliczenie wszystkich przedszkolaków do jednego plemienia, nastolatków do drugiego, dorosłych do trzeciego itd. Równie jałowe jest doszukiwanie się w zespołach narzędzi śladów odmiennych form aktywności ludzkiej, jak chciałby to robić Binford. Nie trzeba dodawać, że hipoteza Dibble'a nie przysporzyła mu sympatyków po żadnej stronie Atlantyku. - Kiedy pierwszy raz wyłożyłem argumenty na rzecz sekwencji redukcyjnych na konferencji w Liege w 1986 roku - opowiadał mi - pewien francuski archeolog zerwał się z fotela i zawołał: „Kimże jest ten groteskowy okaz amerykańskiej archeologii, który śmiał tu przyjechać i urągać Franęois Bordesowi?" To wciąż boli. Binford odpowiedział mniej emocjonalnie, acz równie ciepło: - Gdybym chciał zabawić się w archeologiczny żart sytuacyjny, nie mógłbym zrobić nic lepszego niż wynaleźć Harolda Dib-ble'a. Przesłanie Dibble'a nie jest ani obelgą, ani żartem, lecz ostrzeżeniem. Większość materialnych dowodów ludzkich zachowań - nie tylko z okresu mustierskiego, ale większości naszego trwania na Ziemi - sprowadza się do obrobionych okru-chów kamienia. Nic dziwnego, że archeolodzy chcą z tych pradawnych wytworów wycisnąć jakieś znaczenia do ostatka. Spragnieni danych posuwają się być może za daleko. Zastanówmy się choćby nad kwestią, czy neandertalczycy porozumiewali się w pełni ludzką mową. Często spotykanym argu-

mentem na rzecz ich zdolności językowych jest rozmaitość ich narzędzi. Jeśli „zgrzebła zbieżne asymetrycznie", „naprzemienne dzioby rylcowa te", „mustierskie ciosaki" i inne przybory w kuchni Bordesa reprezentują arbitralne formy nadane kamieniowi, wynikałoby z tego, że umysły ich twórców mogły działać i porozumiewać się w arbitralnym kodzie abstrakcyjnych symboli językowych. Trudno sobie wyobrazić, jak inaczej młody neandertalczyk mógłby nauczyć się odróżniania zgrzebła podwójnego dwuwklęsłego od dwuwypukłego, gdyby jakiś starszy neandertalczyk mu tego nie powiedział. Argument ten upada jednak, jeśli oba artefakty są tylko bezimiennymi produktami ubocznymi ostatniej próby uzyskania jeszcze jednego kawałka krawędzi tnącej z danego kamienia. W takim bowiem przypadku neandertalskie potrzeby jeży-

kowe mogą być znacznie skromniejsze. Parafrazując Gertrudę Stein: narzędzie jest narzędziem jest narzędziem.8 - Nie twierdzę, że neandertalczycy nie umieli mówić - prote stuje Dibble. - Twierdzę tylko, że nie da się tego wykazać na podstawie narzędzi kamiennych. Typologia tych narzędzi od zwierciedla nasz język, nie neandertalski. Harolda Dibble'a spotkałem w Bordeaux, gdzie prowadził seminarium na uniwersytecie. Rumiany,

jasnobrody, wszędzie rozpychał się wesoło. Wykładał płynną francuszczyzną, ale trzymał się konsekwentnie ojczystej fonetyki; jeśli jakieś słowo było wspólne obu językom, wymawiał je twardo, po amerykańsku: uparte spółgłoski wyskakiwały ponad gęstwę samogłosek. Wśród słuchaczy było pełno „neo-bordeańczyków", do których można by zaliczyć archeologa Jacques'a Pelegrina, chyba naj-wprawniejszego, a zarazem najbardziej uczonego łupacza krzemieni na świecie. Wychowywał się dosłownie na kolanach Bor-desa, zaczynając jeszcze jako szesnastolatek. Dibble zbywał wszelkie otwarte złośliwości Pelegrina pogodnym humorem. - Dobra, nadszedł czas na pytania - powiedział po wykła dzie - ale tylko od osób, które się ze mną zgadzają. A Jacąues w ogóle nie ma prawa głosu. Pelegrin miał jednak okazję podyskutować, Dibble odpowiadał na zarzuty; inni dorzucali swoje wypowiedzi. Ja siedziałem w głębi sali, która dzieliła się na ogniska lokalnych debat i traciłem nadzieję na to, że uda mi się wyłowić choćby okruch informacji o prawdziwym życiu neandertalczyków spośród takiej gmatwaniny punktów widzenia i sprzecznych tradycji. Żaliłem się na to później Simkowi w Grotte 16. - No cóż, może to nie na kształty narzędzi kamiennych trze ba patrzeć - odparł wzruszając ramionami, z zadziwiającym stoicyzmem u człowieka, który spędza większość czasu wła śnie na ich oglądaniu. Istotnie, kształt narzędzia to nie wszystko. Większość dzisiejszych archeologów traktuje gotowy artefakt jako zaledwie

część systemu: procesu, zaczynającego się od podniesienia brudnej bryły krzemiennej przez kogoś, kto ma zamiar przerobić ją na coś dla siebie użytecznego. System obejmuje sposoby zdobywania surowców, różne etapy wytwarzania narzędzi, ich transport w dawnym krajobrazie, pierwotne zastosowanie, powtórne ostrzenie, używanie, ostrzenie i tak dalej, aż do ostatecznego wyrzucenia.9 Ściśle rzecz biorąc, dzieje narzędzia na tym się nie kończą, jako że zostaje ono zagrzebane w osadzie, wyerodowane, jest przemieszczane przez wodę i inne czynniki naturalne, aż wreszcie, przy odrobinie szczęścia, może być wydobyte na światło dzienne przez przykucniętego adepta archeologii, omiecione z brudu, oznaczone na planie, zapakowane, zaklasyfikowane, sfotografowane, narysowane tuszem, przetworzone w obraz komputerowy lub wykorzystane w inny jeszcze sposób. Przez całą historię użytkowania narzędzi ludzie zostawiają ślady świadczące o swym trybie życia. Weźmy zdobywanie surowca. Jak wiadomo każdemu hominidowi, najlepszym minerałem do wyrobu narzędzi są drobnoziarniste skały bogate w krzem, jak czert i krzemień, które pod wpływem uderzenia dają eleganckie, ostre krawędzie. Neandertalczykowi zamieszkałemu w okolicy Dordogne nietrudno było znaleźć taki materiał; trzeba by specjalnie nadkładać drogi, by się na niego nie natknąć. To samo dotyczy innych regionów Francji. Spacerując wzdłuż szeregowych domków nad stacją kolejową koło Amiens widziałem krzemienne odbojniki drzwi, krzemienne murki ogrodów, wielkie buły krzemienne okalające grządki, sterty krzemienia bez widocznego powodu spiętrzone na gankach. Mój czteroletni syn regularnie wracał z zabaw w Lasku

Fontainebleau z paroma bryłami, które rozbijał na chodniku, powodowany być może jakimś pierwotnym odruchem, wyzwalanym przez gładką obietnicę krzemienia. Nie jest więc problemem zdobycie krzemienia; pozostaje kwestia jakości. Krzemień podłej jakości drobne okruchy lub skałę za mało spoistą, by uderzona dać mogła równy, czysty przełom -znaleźć można, wędrując wzdłuż koryt rzecznych. Lepszy jakościowo surowiec występuje natomiast tylko w niektórych miejscach. Przydymiony, różowawy krzemień widuje się w okolicach Bergerac. Z Gór Świętokrzyskich pochodzi słynny krzemień barwy czekoladowej. Aszelskie obozowiska położone były zwykle w pobliżu złóż krzemienia, co zapewniało materiał do wyrobu narzędzi, lepszy czy gorszy. Tymczasem w środkowym paleolicie zaczynają się też wędrówki w poszukiwaniu krzemienia.

- Ludzie środkowego paleolitu nie wychodzili po prostu przed jaskinię, aby podnieść pierwszy lepszy kawał kamienia, zrobić narzędzie i ruszyć dalej - mówi Jean-Michel Geneste, kolega Rigauda z Bordeaux. - Wytwarzanie narzędzi zaczęło wymagać nie tylko czasu, ale i pokonania odległości. Wnikliwe badania Geneste'a dotyczące transportu surowca w obrębie Dordogne wykazały, że krzemień najwyższej jakości (np. z Bergerac) pokonywał znacznie większe odległości, tak że znajduje się go na stanowiskach mustierskich w promieniu nawet stu kilometrów. Owe „egzotyczne" krzemienie spotyka się nie w postaci rdzeni, lecz lewaluaskich odłupków i wykończonych zgrzebeł, ostrzy i narzędzi dwustronnych - narzędzi z zasady wymagających dużego nakładu pracy. Surowiec najwyższej jakości rezerwowano więc na te narzędzia, o które zamierzano dbać najstaranniej. Tymczasem porzucone na stanowiskach mustierskich rdzenie krzemienne pochodzą z odległości niespełna kilometra. Ten miejscowy materiał niskiej jakości wystarczająco nadawał się do wyrobu bezkształtnych narzędzi zębatych i o nieforemnych krawędziach, które można było łatwo uzyskać na miejscu: mustierski odpowiednik plastikowych widelców i innych j ednorazówek. Według Geneste'a przejście do nowego systemu, obejmującego transport kamienia, reprezentuje skok poznawczy, „nowy stan wiedzy". Podobnie jak technika lewaluaska zaświadcza o zdolności wyobrażania sobie przyszłego narzędzia przez jego wytwórcę, zanim jeszcze zaczął kształtować rdzeń, tak krzemienie znajdowane wiele kilometrów od ich źródła zdradzają, że ludzie wyobrażali sobie przyszłe potrzeby w wystarczającym stopniu, by nosić narzędzia ze sobą, mimo że nie było dla nich bezpośredniego zastosowania w danym momencie. Chociaż neandertalczycy przemieszczali krzemień częściej niż ich aszel-scy poprzednicy, nie dorównywali z kolei pod tym względem swym następcom. W czasach kultury oryniackiej, otwierających górny paleolit w Europie, nie powiększa się maksymalna odległość, na jaką transportowano krzemień w obrębie systemu. Gwałtownie wzrasta natomiast udział transportu długodystansowego. O ile w stanowiskach mustierskich krzemienie z odległości ponad 30 km występują bardzo rzadko, stanowiąc zaledwie l procent danego zespołu, o tyle w zespołach oryniac-kich ich udział sięga 20 procent. Żadne stanowisko mustier-skie nie może się poszczycić choćby zbliżonym odsetkiem egzotycznego krzemienia. Przedmioty nie mające wartości użytkowej dziwacznego kształtu skamieniałości czy muszelki, które ktoś dla kaprysu podniósł i przez jakiś czas nosił ze sobą - wędrowały jeszcze rzadziej i na mniejsze odległości. Ta różnica ma zasadnicze znaczenie. Jeśli surowiec wędrował po okolicy, to oczywiście za sprawą ludzi. Gdy częściej wędrowali ludzie, rosło prawdopodobieństwo napotkania przez nich innych grup ludzkich. Nie ma większego znaczenia, czy grupy się spotykały, pozyskując krzemień, czy też zbierały trochę szczególnie atrakcyjnego kamienia, wybierając się na poszukiwanie kontaktów społecznych, czy może natrafiano na krzemień i sąsiadów przy okazji wykonywania jakiegoś innego bieżącego zadania - na przykład tropienia broczącego krwią tura lub sprawdzania, co też mogło zwrócić uwagę trójki krążących po niebie myszołowów. Jaki by nie był powód nasilenia takich wędrówek, przy zachowaniu stałej gęstości zaludnienia oznaczało to nasilenie kontaktów społecznych. I przeciwnie, dominacja krzemienia pochodzenia miejscowego w stanowiskach mustierskich przemawia za izolacją spo-

łeczną grup neandertalskich. Każda horda kręciła się bowiem tylko we własnym rewirze. Oczywiście, między poszczególnymi grupami dochodziło do jakichś kontaktów i może wymiany osobników; w końcu neandertalczycy płodzili nowych neandertalczyków przez setki tysięcy lat. Nie pozostawili oni jednak po sobie niczego, co wskazywałoby na istnienie uporządkowanej siatki społecznej na określonym obszarze, systemu przymierzy i rozproszonych powiązań, tak typowego dla wszystkich współczesnych społeczeństw ludzkich. Żyjąc w Perigord przed 50 tysiącami lat można było wiedzieć o istnieniu ludzi za górami czy w dole rzeki, ale wiedza ta nie miała najwyraźniej zasadniczego znaczenia dla przetrwania. Społeczności współczesne, żyjąc w tak radykalnej izolacji, podupadłyby oczywiście i sczezły. - Sądząc po gospodarce surowcowej, ludy mustierskie albo odznaczały się silniejszym

terytorializmem, albo kręciły się po okolicy, nie zostawiając po sobie narzędzi - mówi Lewis Bin-ford. Tak czy owak, na pewno nie zachowywali się podobnie do nas. Sympatycy neandertalczyków nie darzą sympatią Lew Bin-forda. Gdziekolwiek w obrębie przemysłu kamiennego próbuje się wykuć okno na życie neandertalczyków, wszędzie tam już czeka Binford, gotów wykazać, jak mało ci praludzie przypominali nas pod danym względem. Większość archeologów, zdaniem Binforda, zaczyna od przyjęcia założenia, że neandertalczycy byli „rozwodnioną wersją nas samych" i stosownie do tego formułuje swe hipotezy. Ten sposób rozumowania doprowadza tylko do punktu wyjścia i „udowodnienia" przyjętego z góry założenia, że neandertalczycy byli w gruncie rzeczy ludzcy. Jedynie czynnie demontując tego rodzaju założenie można mieć nadzieję na dotarcie do prawdziwej natury środkowopaleolitycznych ho-minidów. Natknąłem się na Binforda jeszcze w początkach moich podróży, w jego gabinecie na Uniwersytecie Nowego Meksyku, przypominającym zadymioną kwaterę Dowództwa Demontażu. (Od tego czasu Binford przeniósł się do Południowego Uniwersytetu Metodystów). Przystojny, z siwiejącą brodą, mocno zbudowany i nieco otyły, siedział za biurkiem zawalonym dokumentami, jak starzejący się generał rozważający, na którym froncie ruszy teraz do natarcia. Binford oczywiście nie żywił nienawiści do neandertalczyków, ale ich wizerunek, który ukształtował w duchu swego sceptycyzmu, jest tak bezlitosny, jak tylko można sobie to wyobrazić w nauce. Tym, czego najbardziej brakowało neandertalczykom i innym archaicznym formom Homo sapiens, jest według niego „głębia planowania". Ludzie współcześni nieustannie podejmują działania, które mają przynieść korzyści dopiero w przyszłości. Społeczności rybackie zakładają na przykład obozowiska nad rzekami, którymi łososie płyną na tarło, jeszcze zanim dotrą tam ryby. Gdy zjawiają się łososie, rybacy już czekają na nie z przygotowanym sprzętem połowowym, a gdy schwytają mnóstwo łososia, suszą lub wędzą ryby w ilościach wystarczających do wykar-mienia grupy przez nadchodzące miesiące. Wszystkie te działania świadczą o ludzkiej zdolności planowania z uwzględnieniem potrzeb, które dopiero mają się pojawić. Tymczasem środkowopaleolityczne hominidy - Binford celowo unika nazywania ich ludźmi - żyły raczej chwilą dzisiejszą. Niektóre narzędzia mogły być przenoszone kawałek, jak wykazały badania Geneste'a, ale nie w ilościach świadczących o tym, że ich zachowanie (curation) było systematyczne. Zapis archeologiczny może wskazywać, że narzędzia takie noszą oznaki ponownego użycia, dla Dibble, ale nie znaczy to, by musiały one być „rozmieszczane" po okolicy z zamiarem ponownego ich wykorzystania. Binford widzi w tym najwyżej świadectwo tego, że „słabo wyposażone grupy" hominidów przybywały w miejsca wielokrotnie już odwiedzane i tylko w miarę potrzeb sięgały po nadające się do podostrzenia odpadki, porzucone przez równie kiepsko wyposażonych poprzedników. Ponieważ współcześni łowcy i zbieracze o wiele bardziej troszczą się o swoje narzędzia - dbając o nie z myślą o przyszłym użyciu - pozostawiają w opuszczonych obozowiskach o wiele mniej narzędzi niż kości zwierzęcych z posiłków. W stanowiskach mustierskich proporcja jest odwrócona: na przykład neandertalczycy zasiedlający jaskinię Combe Grenal

przez 75 tysięcy lat pozostawili po sobie 17 389 narzędzi i zaledwie 6 932 fragmenty kostne. - Wygląda więc na to - powiada Binford - że narzędzia nie pozostawały w systemie zbyt długo. Świadczy to o małej zdolności planowania. Niedostatki przewidywania ujawniają się najwyraźniej w sposobie kształtowania jadłospisu neandertalczyków. Binford zwraca szczególnie uwagę na łososia jako przykład obfitego źródła pokarmu, wykorzystywanego przez ludzi współczesnych obdarzonych zdolnością zaplanowania sezonowej eksploatacji jego zasobów. W paleolicie rzeki płynące przez po-łudniowo-zachodnią Francję roiły się na wiosnę od łososi, których ości spotyka się teraz w osadach jaskiniowych ze środkowego paleolitu. Ości nie trafiły tam jednak za sprawą ludzi. Pozostawiły je po sobie niedźwiedzie. - W jaskiniach niedźwiedzich jest pełno szczątków łososi -mówi Binford. - A w całej Combe Grenal znaleziono raptem jeden kręg łososia. A przecież rzeka Dordogne płynie tuż obok! Wynika z tego, że niedźwiedzie umiały wykorzystać łososia, a neandertalczycy z Combe Grenal -

nie; albo brak im było taktycznych środków złowienia i zakonserwowania ryb, albo nie przyszło im do głowy ruszyć się nad rzekę podczas corocznych okresów obfitości pokarmu. Tak czy owak, homłnidy wykazywały w ten sposób zadziwiającą płytkość planowania. Podobnie nie potrafiły one wykorzystać dorocznych wędrówek reniferów -jeszcze obfitszego, choć nie tak przewidywalnego źródła białka. Od samego początku górnego paleolitu ludzie współcześni zamieszkujący takie stanowiska, jak Abri Pataud czy Roc de Combe, byli myśliwymi specjalizującymi się w polowaniu na renifery. Na niektórych stanowiskach szczątki tych zwierząt stanowią aż 99 procent fauny. Także na zachodzie Francji stanowiska górnopaleolityczne skupiają się wokół kilku miejsc leżących na szlaku wędrówek reniferów - na przykład, na niektórych odcinkach doliny Yezere. Tymczasem Binford nie dostrzega tego rodzaju skupiania się stanowisk mustierskich w związku z dostępnością reniferów ani jakiegokolwiek innego gatunku. Stanowiska mustierskie są rozpro-

szone po okolicy przypadkowo, a nie zgrupowane wzdłuż tras migracji. Jeśli ich mieszkańcy byli łowcami, to nie zważali zbytnio na ruchy swej zwierzyny. Zadowalali się raczej tym, co przypadkiem zabłąkało się na ich teren. Binford twierdzi, że neandertalczycy byli myśliwymi „opor-tunistycznymi", którzy zabijali taką zdobycz, jaka się akurat napatoczyła. Jest wprawdzie najgłośniejszym wyznawcą tego poglądu, ale nie jest odosobniony. - Ci ludzie jakby siedzieli w swojej okolicy, jedząc co było dostępne na miejscu i nie mając właściwie pojęcia, co jest za wzgórzem - mówi Olga Soffer z Uniwersytetu Illinois w Champlain. - Mam wrażenie, jakby codziennie zaczynali życie od nowa. Wizja ich codziennego bytowania jako „wolnej amerykanki", bez żadnych reguł, znajduje dodatkowe potwierdzenie w kościach samych neandertalczyków. Erik Trinkaus z Nowego Meksyku, we współpracy z Chrisem Ruffem z Uniwersytetu Johnsa Hopkinsa , odkrył potencjalnie wiele mówiącą różnicę między kośćmi udowymi neandertalczyków i ludzi współczesnych. Ogólnie rzecz biorąc, kości grubieją w reakcji na powtarzające się obciążenia. Zawodowy tenisista nie tylko rozwija mocniejsze mięśnie ręki, którą się posługuje w grze, lecz także wzmacnia budowę kości tego ramienia. Kości udowe wszystkich ludzi mają początkowo w przekroju kształt obwarzanka. Łowcy i zbieracze, a także inni osobnicy odbywający dalekie forsowne przemarsze, rozwijają sobie zgrubienia na tylnej krawędzi kości - tzw. pilastry - nadające ich kościom udowym kro-plowaty kształt w przekroju. Zarówno kości udowe neandertalczyków, jak i kromaniończyków są masywniejsze w porównaniu z naszymi, o ile jednak kromaniońskie mają kroplowaty przekrój, jakiego należy się spodziewać u łowców i zbieraczy, o tyle neandertalskie są znacznie bardziej zaokrąglone. Tkanka kostna jest równomiernie, grubo rozmieszczona na całym obwodzie trzonu. Zważywszy, że tkanka ta narasta w odpowiedzi na obciążenia, Trinkaus przypuszcza, że zaokrąglone trzony kości udowych przemawiają za tym, że neandertalczycy byli nawykli do nieustannego poruszania się we wszystkich kierunkach, pod górę i z górki, na boki, w nieregularny sposób, zdecy-

dowanie odbiegający od marszu na wprost, typowego dla współczesnych łowców i zbieraczy.

Wynika stąd wniosek, że człowiek współczesny miał być może skłonność do zaczynania dnia z myślą o jakimś kierunku docelowym. Tymczasem neandertalczyk, który nocował na przykład w Combe Grenal, po przebudzeniu ruszał na zewnątrz bez żadnych konkretniej szych zamierzeń, nie licząc zamiaru zjedzenia czegoś gdziekolwiek i kiedykolwiek, jeśli coś jadalnego się napatoczy. Nie dziwi jednak brak powszechnego uznania dla wizji bezcelowo snującego się głodomora. - Trudno sobie wybrazić, żeby neandertalczycy błąkali się

bezładnie po okolicy w poszukiwaniu padłego zwierzęcia - mó wi Tony Marks z Południowego Uniwersytetu Metodystów. Nie byłby to scenariusz, który mógłby im zapewnić przeżycie przez ćwierć miliona lat. Może to i prawda - ale w końcu gatunki nie muszą zdawać sprawdzianów na doskonałość zdobywania pokarmu; muszą zdobywać go tylko na tyle skutecznie, aby przeżyć. O ile można wnioskować z anatomii neandertalczyków, mogli oni nadrabiać niedostatki „głębi planowania" po prostu ciężką harówką. - Neandertalczycy i wcześniejsze hominidy zachowywały się w taki sposób, że obciążenia ich kości osiągały wartości gra niczne, grożące złamaniami - mówi Binford. - Nasz gatunek tak nie postępuje. Szczególnie uderzające jest to w przypadku osobników młodocianych: wyglądali oni jak olimpijczycy. Najbardziej zadziwającym świadectwem tego „wyczynowego" dziedzictwa jest jednak nie muskulatura neandertalczyków, lecz ich nos. Wspominałem już o tej charakterystycznie przero-śniętej ozdobie wieńczącej twarz neandertalczyka. Dla Erika Trinkausa liczy się funkcjonalne znaczenie tego narządu. Mikołaj Gogol napisał opowiadanie Nos, w którym zadufany drobny czynownik budzi się któregoś ranka bez nosa. Nie wie o tym, że nos znalazł się w bochenku chleba, a później samodzielnie jeździ po St. Petersburgu karocą. Kiedy wreszcie urzędnik odnajduje swój nos, ten nosi już mundur oficjela wyższej rangi, toteż biedak nieśmiało zbliża się do własnego narządu i uprzejmie napomyka, że miejsce nosa jest pośrodku twarzy jego właściciela. Ów jednak odpowiada wzgardliwie: „Myli się pan, łaskawy panie: jestem sam przez się".10 W końcu nos powraca na odpowiednie miejsce i wszystko dobrze się kończy. Żaden czytelnik tego opowiadania nie może jednak odtąd uważać swego nosa za rzecz całkiem oczywistą.

Tak więc nosy nie są tylko mięsistymi lejkami do wdychania i wydychania powietrza; są czułymi instrumentami przystosowanymi do środowiska. Ich morfologia reaguje na klimat, regulując temperaturę i wilgotność powietrza docierającego do płuc. Chirurg plastyczny operujący uszkodzony nos musi bardzo starannie odtwarzać jego właściwą aerodynamikę, bo inaczej pacjentowi mogą grozić infekcje dróg oddechowych. Szeroki, spłaszczony nos spotykany w tropikach umożliwa pozbywanie się nadmiaru ciepła, a zarazem wilgoci. Tymczasem sterczące, garbate nosy, typowe dla ludów mieszkających w suchym klimacie, pozwalają odzyskać część wydychanej pary wodnej do nawilżenia następnego oddechu. Nosy neandertalczyków, choć nie aż tak duże, by wypełnić sobą mundur carskiego czynownika, były jednak szersze i bardziej wydatne niż jakiekolwiek nosy popularne dzisiaj. Istnieją dwa tradycyjne wyjaśnienia tego faktu. Jedno już poznaliśmy: idzie o to, że nie tyle nos, co cała środkowa część twarzy neandertalczyków była tak biomechanicznie przekształcona, aby mogła przenosić wielkie naciski przednich zębów, zapewne związane z tym, że używali oni szczęk jako „trzeciej ręki". Drugie wyjaśnienie, zaproponowane między innymi przez Carleto-na Coona, odwołuje się do klimatu. Coon rozumował następująco: neandertalczycy żyjący w klimacie zimnym i suchym wykształcili w toku ewolucji wielkie nosy jako promienniki ciepła, by ogrzewać wdychane powietrze, co ma tym większe znaczenie, że górne drogi oddechowe sąsiadują z mózgiem, który u człowieka jest bardzo wrażliwy na zmiany temperatury. Trinkaus i jego uczeń Robert Franciscus uważają, że nos neandertalczyka służył jako wymiennik ciepła, ale nie tak, jak miał na myśli Coon. Ludzie żyjący w suchym i mroźnym otoczeniu, a takie warunki panowały w Europie podczas ostatniego zlodowacenia, powinni mieć wąskie, sterczące nosy, lepiej zachowujące ciepło i wilgoć (nosy dzisiejszych Eskimosów są dość wąskie). Nos neandertalczyka jest jednak szerszy niż można by się spodziewać na podstawie klimatu - jest wręcz szerszy niż u współczesnych ludzi przystosowanych do życia w klimacie równikowym. Taki nos nie ogrzewałby wdychanego powietrza

Jak kaloryfer, ale rozpraszał ciepło, jak chłodnica samochodu. Pytanie tylko, po co istota żyjąca w jednym z naj mroźniej szych klimatów znanych hominidom miałaby się pozbywać ciepła. Trinkaus uważa, że odpowiedzią mogłaby być ustawiczna aktywność fizyczna neandertalczyków, niezbędna do przeżycia. - Każdy, kto pracował w Arktyce, wie, że paradoksalnie gro zi tam przegrzanie - tłumaczy Trinkaus. - Jeśli się przegrze wasz, to się pocisz. Jeśli ten pot zamarznie, jesteś w prawdzi wych opałach. Ta hipoteza chłodnicy może, w przeciwieństwie do hipotezy Coona, wyjaśnić, dlaczego nosy neandertalczyków były równie szerokie w mroźnej Europie, jak i na Bliskim Wschodzie, gdzie klimat był bardziej umiarkowany - właściwie wszędzie, gdzie spotyka się szczątki tych praludzi. Wytłumaczenie, czemu nos sterczał tak daleko do przodu, jest bardziej oczywiste. Nosy garbate - wydłużone w kierunku przednio-tylnym i zagięte w dół - zawierają więcej zakrętów, falistości i zawijasów, wywołujących zawirowania powietrza podczas każdego oddechu. Turbulentny przepływ powietrza wzdłuż błon śluzowych powoduje wykraplanie wilgoci, nawilżając powietrze docierające do płuc. Hominid prowadzący bardzo aktywny tryb życia w mroźnym i suchym klimacie nie mógłby sobie wymarzyć lepszego narządu oddechowego. Taki nos nadawał się lepiej dla homini-da, który dla przetrwania spalać musiał więcej kalorii niż jego smukłej si, nowocześni następcy. - Neandertalczycy albo robili zupełnie co innego niż my, al bo robili mniej więcej to samo, co my, ale nie tak sprawnie powiedział mi Trinkaus. W swoim Dowództwie na Uniwersytecie Nowego Meksyku Lew Binford demontuje na mój użytek dowody rzekomej sprawności łowieckiej neandertalczyka. Analiza wczesnych homini-dów z wąwozu Olduvai prowadzona przez Binforda przemieniła ich z dzielnych myśliwych w marginalnych padlinożerców. O ich środkowopaleolitycznych potomkach uczony ma niewiele wyższe mniemanie. Stanowiska neandertalskie wciąż wykazują przewagę padliny - utrzymuje Binford. - Dopiero w późnym okresie mustierskim można zasadnie mówić o polowaniu.

W tej samej warstwie w Yaufrey, gdzie Jean-Philipe Rigaud znalazł wczesną erupcję technologii mustierskiej, Binford dostrzega bardzo niewiele poszlak, które mogłyby wskazywać na żywienie się upolowanym mięsem. Chociaż poziom VIII w Vau-frey zawiera imponujący zestaw fauny - jelenie, konie i tury -nie ma na kościach tych zwierząt śladów nacięć wskazujących na to, że pochodzą ze sztuk zabitych przez hominidy. Wręcz przeciwnie, dobór części ciała występujących w stanowisku oraz ślady obgryzania wskazują, że prawdziwymi myśliwymi w Yaufrey były dzikie psy. Hominidy jedynie ogryzały kości z padliny zwierząt już rozszarpanych. Także na angielskich stanowiskach Hoxne i Swanscombe odkryto dowody wskazujące na równie mało zaszczytny charakter związków praludzi z miejscową fauną. Wszystkie trzy wspomniane stanowiska liczą sobie jednak co najmniej po 250 tysięcy lat. Można się jedynie domyślać, kim byli mieszkańcy tamtych okolic. Najpewniej byli to jednak albo przedstawiciele gatunku Homo erectus, albo jakieś formy przed-neandertalskie. A co z samymi neandertalczykami? Wśród kości zwierzęcych z Combe Grenal datowanych na 45-85 tysięcy lat -okres rozkwitu neadertalczyków Binford dostrzega nowe wzorce procesu zdobywania mięsa. Średniej wielkości zwierzęta, takie jak jelenie i renifery, były przynoszone do jaskini przez hominidy, a skład anatomiczny zachowanych fragmentów i brak śladów zębów na kościach wskazuje, że szczątki należały istotnie do zwierząt upolowanych na mięso. Nadal jednak wykorzystywano padlinę większych zwierząt - na przykład koni i turów. Główną strawą neandertalczyków z Combe Grenal według Bin-forda nie było przy tym mięso, lecz -jak świadczą zachowane na tamtejszych narzędziach odłupkowych ziarna pyłku - wyrwane z koryta strumienia rośliny, w szczególności pałka wodna. „Nieodparty wydaje się dziś wniosek, że regularne polowanie na średnie i duże ssaki pojawia się równocześnie ze zmianami zapowiadającymi rychłe nadejście człowieka w pełni współczesnego - napisał Binford w 1985 roku. - Systematyczne łowy na średnią i dużą zwierzynę stanowią część naszej

nowoczesnej kondycji, nie zaś jej przyczynę". To, co Lew Binford uznał za nieodparty wniosek, inni uważają za nie uprawnioną przesadę. Większość archeologów przypisuje neandertalczykom i innym praludziom środkowego paleolitu większą biegłość myśliwską oraz znacznie większe zdolności planowania. Jeśli rację ma John Shea, według którego neandertalczycy miotali oszczepy, to trudno przyjąć, aby celem nie była w tym wypadku zwierzyna. W niektórych miejscach, na przykład na słynnym stanowisku neandertalskim La Quina, wielu archeologów upatruje w stertach kości turów i bizonów, koni i reniferów spiętrzonych u podnóży urwisk pozostałości „nagonki na urwisko": zespołowej, a co za tym idzie - planowej - techniki łowieckiej, często stosowanej przez Paleoindian Nowego Świata. Najbardziej nieprzejednanym krytykiem stanowiska Binforda w kwestii neandertalskiego łowiectwa jest Philip Chase, kolega Harolda Dibble'a z Uniwersytetu Pensylwania. Chase zauważa, że jeśli nawet nie ma wyspecjalizowanych w reniferach stanowisk środkowopaleolitycznych, to nie da się także wskazać tego rodzaju stanowisk we wczesnym górnym paleolicie, zwłaszcza jeśli nie liczyć Perigord. Prawdziwa „epoka renifera" nastała dopiero jakieś 20 tysięcy lat później. Wydaje się więc nieuczciwe wytykanie neandertalczykom braku umiejętności, które ludzie współcześni sami posiedli dopiero po 20 tysiącach lat. Bardziej istotne jest to, że wykopaliska rozrzucone po Europie i zachodniej Azji ujawniły środkowopaleolityczne stanowiska zdominowane przez inną zdobycz, nierzadko trudniejszą do upolowania niż renifery. Z Mauran w Pirenejach francuskich wydobyto szczątki co najmniej 108 bizonów, stanowiących tam ponad 90 procent pozostałości fauny. Nie bardzo pasuje to do Binfordowskiej wizji łatwych zbiorów pałki wodnej czy też obgryzania padliny grubszego zwierza lub łowienia królików. W niemieckim Yogelherd obiektem specjalizacji jest koń; w uzbeckim Teszik-Tasz koziorożec kaukaski. Podobne odkrycia poczyniono w środkowopaleolitycznych stanowiskach Starosiele na Krymie, pod Wołgogradem11 na południu Rosji, oraz w niemieckim Ehringsdorf, by wymienić tylko niektóre.

- Być może część z tych stanowisk reprezentuje działalność grup silnie uzależnionych od jednego tylko gatunku zwierzyny łownej - mówi Chase. - Jest jednak bardziej prawdopodobne, że większość jest pamiątką po istotach, które wprawdzie korzystały z szerszego wachlarza zasobów środowiska, odwiedzały jednak te same miejsca, zapewne o stałej porze roku, aby zapolować na zwierzęta określonego gatunku. Wyglądałoby to na dalekosiężne planowanie. Chase wpada może jednak w pułapkę myślową - o ile pozwala wpływać swemu przekonaniu o człowieczeństwie hominidów na interpretację danych. Inni archeolodzy uważają, że jeżeli jakiś gatunek zwierzęcia występował w danym miejscu szczególnie obficie, praludzie żywili się jego mięsem nie dlatego, że świadomie planowali taką strategię, lecz po prostu z tego powodu, że zwierzę było pod ręką. Jeśli hominidy wracały tam co roku, kości pospolitych zwierząt gromadziły się na takim stanowisku. W opinii Lew Binforda stanowiska tego rodzaju mogą jednak nie mieć nic wspólnego z praludźmi. - Dowolne stanowisko paleontologiczne może odznaczać się koncentracją szczątków jakiegoś gatunku, co nie oznacza, że dane zwierzę było tam zwierzyną łowną. Nie dalej niż cztery lata temu podczas burzy siedemdziesiąt jeleni rzuciło się w przepaść. Przewodnicy stada zostali zepchnięci przez następne zwierzęta, które wpadły w popłoch. We Wretton w Anglii znaleziono razem setki kości bizonów; może zwierzęta potopiły się, przepływając rzekę. Masowa śmierć jest częścią przyrody. To prawda. Chase uważa jednak, że skoro miłośnicy neandertalczyków muszą udowadniać, a nie tylko zakładać, iż neandertalczycy byli myśliwymi, to na sceptykach w rodzaju Binforda spoczywa podobny obowiązek udowadniania tezy przeciwnej. Według Chase'a kości z Combe Grenal nie spełniają kryteriów rozpoznawczych padlinożerności, wyznaczonych przez samego Błnforda. Rozsądek każe przyjąć, że drapieżnik, który upoluje zwierzę, zje najbardziej soczyste kąski, pozostawiając padlinożercom - hominidom czy innym - mniej pożywne kawałki zdobyczy, takie jak głowę czy dolne odcinki kończyn. Te „części marginalne" powinny nosić ślady wskazujące

na to, że padlinożercy zadali sobie trud dobrania się do resztek jadalnego mięsa czy szpiku kostnego. Chase twierdzi tymczasem, że w Combe Grenal tusze dużych zwierząt, takich jak bizony i konie, reprezentowane są najczęściej przez umięśnione części kończyn. W dodatku, zamiast nosić ślady mocnych uderzeń, jakimi padlinożerca chciałby rozłupać zeschłe długie kości, by wydostać z nich resztkę szpiku, kości takie często są pokryte nacięciami, jakie powstawałyby przy odkrawaniu świeżego mięsiwa. Co więcej, niektóre zwierzęta zginęły w sile wieku. Jest to kolejny dowód przeciwko poglądowi, że hominidy zadowalały się objadaniem ścierwa zwierząt, które padły ze starości czy chorób.  Nie twierdzę, że od czasu do czasu nie jadali padliny ani że nie zdradzali zachowań oportunistycznych - mówi Chase. Jednak Lew przypisuje neandertalczykom mniejszą „głębię planowania" niż obserwowana u szympansów czy wilków. My ślę, że byli oportunistyczni, kiedy im się to opłacało, a nie z po wodu tępoty.  Nigdy nie mówiłem, że byli tępi - protestuje Binford. Twierdziłem tylko, że nie byli tacy sami jak my. A zatem sprytni, ale nie ludzcy? Cóż więc neandertalczycy robili - albo czego nie robili - że uwikłali się w takie sprzeczności? Odpowiedź Binforda kryje się w Combe Grenal, a ściślej, w stertach surowych danych wydobytych stamtąd, piętrzących się w jego pracowni. Binford zaczyna od podkreślenia, że spory o to, ile mięsa pochodziło z polowań, a ile neandertalczycy zdobywali jako padlinę, zaciemniają istotę rzeczy. Stanowisko w ogóle zawiera za mało mięsa, by mogło ono być podstawą czyjegokolwiek wyżywienia. - Razem wziąwszy, w całym stanowisku jest około 125 reni ferów, 90 jeleni, ponad 70 koni i 16 - tak, szesnaście - krętorogich (turów i bizonów). Combe Grenal ciągnie się zaś od 130 do 55 tysięcy lat wstecz. Cóż z tego wynika? Policzyłem: 75 tysięcy lat zasiedlenia, podzielone przez jakieś 300 średnich i dużych zwierząt. Wyszło mi, że jeden posiłek mięsny przypadał co 250 lat! Oczywiście, tusze wyraźnie nie są rozmieszczone równomiernie w warstwach, część kości

mogła się nie zachować itd.; tak czy owak, owi sprytni nie-lu-dzie na pewno jednak nie żywili się głównie pieczystym. Przynajmniej nie w jaskini. - Wbrew powszechnemu mniemaniu, na wczesnych stanowiskach mustierskich nie mamy do czynienia z jadłospisem - wyjaśnia Binford. Wszystkim się wydaje, że to są resztki po rodzinnych ucztach. A sprawy mają się zupełnie inaczej. Sprawy miały się inaczej po pierwsze dlatego, że - jak się z zaskoczeniem dowiedziałem - nie istniały neandertalskie rodziny: nie było trwałych par, żadnego pana i pani Combe, ani ich przyjaciół, państwa Grenalów, żadnych drużyn myśliwych przynoszących z polowania jedzenie czekającym w domu żonom i dzieciom. Poziome warstwy Combe Grenal rysują całkiem inny obraz organizacji społecznej, powtarzający się monotonnie przez całe 75 tysięcy lat. W każdym poziomie widać dwa odrębne obszary aktywności. Pośrodku jaskini natykamy się na „gniazdo", jak nazywa je Binford. Na niewielkiej przestrzeni - mniej więcej 3 na 3 metry - w miękkim popiele występują skupiska narzędzi zębatych, niekształtnych narzędzi wnękowych i użytkowanych odłupków. Obok tych wyrzuconych narzędzi walają się drzazgi zwierzęcych kości długich, niegdyś kryjących pożywny szpik, a także szczęki, zęby i głowy. Tymczasem na obrzeżach jaskini rozrzucone są między głazami skupienia innego rodzaju: „oczka" złożone ze zgrzebeł i innych wymagających czasochłonnej obróbki narzędzi oraz fragmenty zwierzęcych szczęk. Oznaczalne szczątki fauny w „gnieździe" pochodzą głównie od starych lub młodocianych jeleni, dzików i Innych ssaków nadrzecznych, natomiast te w peryferycznych skupiskach - od bizonów i innych trawożer-ców, pasących się na wysoczyźnie nieco dalej od jaskini. Binford przyznaje, że dystrybucja gatunkowa szczątków fauny jest „rozmyta". Nie ma jednak żadnego rozmycia w wykorzystaniu surowców. Zestawy narzędzi w „gnieździe" wykonane są z jaskiniowego wapienia lub z pobliskich czertów. Tymczasem w przypadku zgrzebeł materiał pochodzi z wyżyn, z

odległości kilku kilometrów, czasem nawet pięćdziesięciu. Jeśli zebrać te dane - surowce, nakład pracy na wykonanie narzędzi, gatunki i części zwierząt, spopielone pozostałości ognisk w gniazdach -odkryjemy dwie odrębne strategie wykorzystania terenu. Wygląda na to, że jaskinię dzieliły dwie grupy - istot bardzo mobilnych, poruszających się na znacznym obszarze, oraz „zasiedziałych", zdanych na zasoby dostępne w najbliższym sąsiedztwie, żywiących się roślinami i resztkami padliny. Owe dwie grupy przypominają Binfordowi mężczyzn i kobiety. - Zasadniczo samice naczelnych siedzą na miejscowych zasobach, a samce kręcą się po okolicy, szukając nowej zdobyczy - mówi. We współczesnych społecznościach zbieracko-łowiec-kich kobiety zbierają pokarm blisko domu. Sięgają do pewniejszych zasobów, na przykład roślin, na których mogą polegać jako stałym źródle pożywienia dla swego potomstwa. Mężczyźni ruszają na poszukiwanie pokarmu bardziej ryzykownego, to znaczy na polowanie, nie zawsze uwieńczone sukcesem. Znaczącą różnicą między neandertalczykami płci męskiej a ich współcześniejszymi odpowiednikami jest to, że ci ostatni przynoszą zdobycz do podziału między kobiety i dzieci. Neandertalczycy - przynajmniej ci, którzy zdecydowali się mieszkać przez 75 tysiącleci w Combe Grenal - nie byli tak wielkoduszni. Być może zabijali zwierzynę lub wędrując napotykali padlinę - ale nie przynosili jej ze sobą, aby podzielić się z partnerkami i potomstwem. Przeważnie jadali i żyli osobno. Głowizna i nogi znoszone do jaskini mogły być tymi kąskami, które po prostu wymagały bardziej skomplikowanej obróbki w celu wydobycia pożywnej zawartości: stawy trzeba podgrzać, by uzyskać soczystą maż, kości wysuszyć, zanim da się z nich wydobyć szpik, czaszki rozbić, by wydłubać smakowity mózg. Być może niektóre z tych kąsków były dzielone z mieszkańcami gniazda, ale nie na tyle często, aby ci mogli na to liczyć. Neandertalskie kobiety i dzieci radziły sobie głównie same, uważa Binford. Wyrzućcie z waszej wyobraźni wszystkie te malownicze obrazki szczęśliwych neandertalskich rodzin z kolorowych czasopism: nie ma tam miejsca dla mężczyzny - żywiciela rodziny. Neandertalscy ojcowie są w rodzinie nieobecni. Binford przedstawił mi ten zaskakujący pogląd w myląco pośredni, okrężny sposób, tak jak przywykł dyskutować z ko-

legami po fachu: ciągi faktów i wysnuwane z nich intuicje zarzucane są jak lasso na słuchacza. Jeśli hipoteza Binforda jest słuszna, neandertalczycy „nie mogli być tacy, jak my". Wszystkie współczesne społeczeństwa oparte są na jakimś modelu rodziny. Jej struktura może być spoista albo luźna; może się opierać na związkach monogamicznych dożywotnich lub seryjnych, poligamicznych, poliandrycznych i co tam jeszcze. Mężowie nie muszą być z gatunku tych wołających od progu: „Kochanie, wróciłem!" Mogą czuć się związani silniej z braćmi niż z żonami, mogą spędzać całe lata w grupach wojowników odcięci od kontaktów z kobietami. W niektórych społeczeństwach patriarchalnych mogą mieć nawet prawo zabijania małżonek, jeśli im się przestaną podobać. W każdym jednak ze znanych społeczeństw mężczyźni odgrywają jakąś rolę w zaopatrywaniu rodziny i wychowywaniu potomstwa. Takie jest ludzkie rozwiązanie odwiecznego ssaczego dylematu: jak przeprowadzić młode przez najbardziej niebezpieczny dla nich okres życia, między odstawieniem od piersi a pełnym usamodzielnieniem. Neandertalki nie mogły liczyć na pomoc w tym zakresie. Tak przynajmniej uważa Binford. - Mężczyźni po prostu nie byli częścią rozwiązania - mówi. -Byli częścią problemu. Binford chętnie przyznaje, że jego interpretacja Combe Gre-nal jest daleka od pewności, a Combe Grenal jest tylko jednym z wielu stanowisk w obrębie rozległego terytorium neandertalczyków. Olga Soffer zauważa jednak, że w jaskiniach szczątki młodocianych neandertalczyków stanowią znacznie większy odsetek niż na stanowiskach jaskiniowych wczesnych ludzi współczesnych. Wskazywałoby to, że istotnie mogli oni częściej padać ofiarą chorób, głodu, a może i groźnych intruzów. Nie musi to oznaczać, że nie byli dożywiani ani bronieni przez miejscowych dorosłych neandertalczyków. Uwzględniwszy jednak szerszy kontekst (małe stanowiska, brak organizacji społecznej, skrajnie niska gęstość zaludnienia, wyjątkowa muskular-ność obu płci, niechęć do dalekich wędrówek, mało

przekonujące świadectwa podziału pożywienia), Soffer nie widzi powodu trzymania się wyobrażeń o neandertalczykach żyjących w znanych nam grupach rodzinnych pod męską opieką. Zamiast decydować się na podział pożywienia, neandertalczycy rozwiązywali być może problem narażonych na niebezpieczeństwa dzieci, osiedlając się w takich miejscach, gdzie w ograniczonym zasięgu jednodniowego wypadu kobiet obarczonych potomstwem dostępne były bardziej zróżnicowane zasoby. Poza gabinetem Soffer i samym Dowództwem Demontażu nie znalazłem jednak większego poparcia tak radykalnej rewizji poglądów na tryb życia neandertalczyków. - Lew mógł udokumentować zróżnicowane wykorzystanie przestrzeni - podpowiada Trinkaus. - Ale teza o tym, że zróżnicowane wykorzystanie przestrzeni reprezentuje osobno mężczyzn i kobiety, to już tylko domysł. Nie wiem, jak kiedykolwiek można by go udowodnić. Inni byli jeszcze mniej łaskawi dla tej hipotezy, kiedy o niej wspominałem. Gdy poprosiłem ojej skomentowanie Jana Sim-ka, spuścił wzrok i wzruszył ramionami. Poprosiłem Richarda Kleina z Uniwersytetu Stanforda o odpowiedź na wywody Soffer. Tylko się roześmiał. - Cóż, w archeologii jest miejsce na wszelkie pomysły - powiedział. Z kolei Geoffrey Pope z Illinois ostrzegł mnie: - Słuchając Olgi, proszę zachować ostrożność. Ona jest bardzo ciężko „zbinfordyzowana". - A kiedy później podniosłem to samo zagadnienie w rozmowie z czeskim archeologiem Jirim Svobodą, spojrzał na mnie, jakbym był niespełna rozumu. - Proszę zrozumieć - powiedział. - Uczono nas w tym kraju przez czterdzieści czy pięćdziesiąt lat, że neandertalczycy są naszymi przodkami. Przedstawiano to niejako hipotezę, ale jako prawdę. Teraz dowiadujemy się, że nie jest to jedyny punkt widzenia. Jednak w to, co pan teraz mówi, nie mogę uwierzyć. Zazwyczaj, gdy fachowcy mówią mi, że jakaś hipoteza jest niewiarygodna, śmiechu warta albo niegodna komentarza, przyjmuję to. W tym jednak wypadku coś kazało mi ją traktować poważniej. Lew Binford jest chyba najbardziej wpływowym archeologiem swego pokolenia, na pewno zaś jednym z najbardziej płodnych umysłów w tej dziedzinie; nawet jego rzucane od niechcenia pomysły są cenne, jak rysunki Picassa na ser-

wetkach. Co ważniejsze, dosłyszałem w pośpiesznych próbach zaprzeczenia mu nutę desperacji, na pograniczu odruchu obronnego, jakby wewnętrznego najeżenia się. Widocznie hipotezy Binforda naruszają jakieś tabu, którego nawet on nie powinien, świadomie przekraczać. Czułem, że zastrzeżenia biorą się nie tyle z przekonania, że on nie tylko nie ma tu racji, ale że nie ma prawa mieć racji! Koncepcja osiadłych kobiet i wędrownych mężczyzn, wiodących niezależny byt, „wpadających jak po ogień", wedle określenia Binforda, zdaje się wykraczać poza dopuszczalne granice wyobraźni. To prawda, że są dziś na Ziemi duże, inteligentne istoty społeczne żyjące w matriarchal-nych społeczeństwach, na których obrzeżach samce kręcą się tylko w porze godowej. Ale mają one wielkie uszy i trąby. Można dopuścić myśl, że wcześniejsze hominidy, oddzielone od nas kordonem sanitarnym otchłani czasu, mogłyby prowadzić żywot na podobną modłę. Ale żeby to byli neandertalczycy? Tak niedawni, tak swojscy, tak bliscy nam, że ich krew może jeszcze płynąć w naszych żyłach? Niemożliwe. To po prostu nieludzkie. Tego rodzaju hipotezy zagrażają naszym potocznym wyobrażeniom, intuicji, zdrowemu rozsądkowi i skłonności do łatwych skojarzeń. Są jak złowieszczy brzęk porcelany podczas trzęsienia ziemi. I oczywiście o taki właśnie efekt chodziło Binfordowi. Daleko od Combe Grenal, po dwóch stronach zakurzonej gabloty na zapleczu moskiewskiego Muzeum Zoologicznego stoją dwa popiersia neandertalczyków. Gipsowe rekonstrukcje naturalnej wielkości są dziełem Michaiła Gierasimowa, słynnego anatoma i rzeźbiarza, który stał się pierwowzorem genialnego anatomopatologa z dreszczowca Park Gorkiego. Jeden z neandertalczyków ma wejrzenie szlachetne, drugi - zwierzęce; pierwszy dumnie spogląda w przyszłość, drugi -jak wyraził się pewien archeolog - „wygląda, jakby nie wiedział, którędy stąd do wyjścia". Miałem nadzieję, że mój pobyt we Francji zaowocuje wyrobieniem sobie spójnej wizji neandertalskiego modelu życia. Zamiast tego trafiłem tu na hipotezy sprzeczne, na neandertalczyka

schizofrenicznego, nacechowanego na przemian zdolnością lub niezdolnością do planowania; zespołowego łowcę grubej zwierzyny, który nie umie polować; zaawansowanego człowieka, który wiedzie życie rodzinne słonia. Jak te pryzmatyczne pocztówki, na których wizerunek zmienia się w zależności od oświetlenia i kąta patrzenia, tak też neandertalczycy pozdrawiali mnie z przeszłości to ludzkim gestem, to znów tępo pomrukując niczym nieufne zwierzęta. Stwierdzenie, który portret jest prawdziwszy, wymagało wybrania się w dalszą podróż. Z Dordogne wyniosłem niewątpliwie pouczające doświadczenie i wskazówkę. Jadąc z Grotte 16 do Paryża przez ciche miasteczka i wsie, rozsiane pod gwiazdami, uświadomiłem sobie nagle, że w ciągu minut przemierzam przestrzenie, które w czasach neandertalczyków pozostawały nie przebyte w skali całego ich życia, a nawet dziesiątków pokoleń. Połączeni dziś nieograniczoną ruchliwością i rozległą elektroniczną pajęczyną telekomunikacji traktujemy powiązania i wymianę jako coś naturalnego w skali okolicy, regionu, a nawet całego globu. Trudno sobie wyobrazić, jak musiało wyglądać życie w izolacji, 0 której świadczy zasięg wędrówek narzędzi i kamiennego su rowca w czasach mustierskich. Odosobnienie rodzi konserwa tyzm: czemużby się miano zmieniać przez tysiąc czy pięćdzie siąt tysięcy lat, jeśli między grupami nie było przepływu innowacji ani pomysłów; przeciwnie, nowe idee pojawiały się 1 obumierały w odciętych od siebie zakątkach? Tak więc nean dertalczycy trwali tysiącleciami przy tych samych tradycjach, w ten sam sposób polując lub żywiąc się padliną. Późniejsi ludzie zachowują się inaczej. Od początku górnego paleolitu społeczności ożywają niczym woda wylana na rozgrzaną patelnię! Nagle pojawia się sztuka, ozdoby ciała, narzędzia kościane i setki sposobów robienia tego samego. I wszystko to rozprzestrzenia się za pośrednictwem handlu, migracji czy podbojów. Niebezpiecznym błędem jest jednak ocenianie człowieczeństwa neandertalczyków przez porównywanie ich kultury z cywilizacją następców. Posługiwanie się tego rodzaju miarą kazałoby może uznać podróżnego, zmierzającego do Paryża przed stu laty, za mniej ludzkiego ode mnie, bo jechał konno zamiast prowadzić renault 5. Dopuszczalne jest jedynie porównywanie kultury neandertalskiej z tym, co równolegle robili przodkowie współczesnego człowieka. Jeśli w ojczyźnie Ewy dokonywał się w tym samym czasie jakiś nowy ferment, jakiś wyraźny skok kulturowy, to może istotnie apatyczni neandertalczycy byli gorszą rasą skazaną na zapomnienie, z lukami brwiowymi sterczącymi blazeńsko jak stateczniki krążowników szos z lat pięćdziesiątych. Jeśli jednak zachowywali się podobnie jak ich sąsiedzi z południa i wschodu albo inaczej, ale równie skutecznie, to uznajmy, że ich zagadka jest wciąż nie rozwikłana. Tak postawiony problem nie znajduje odpowiedzi ani we Francji, ani gdziekolwiek w Europie. Siedem godzin po opuszczeniu Grotte 16 byłem znów na lotnisku Charles'a de Gaul-le'a, zajmując miejsce w samolocie do Tel Awiwu.

ROZDZIAŁ 7

ZAGADKA GÓRY KARMEL Przecież mój brat, Ezaw, jest bardzo owłosiony, a ja mam skórę gładką!l Rdz 27, 11

W Izraelu, na peryferiach zasięgu geograficznego neandertalczyków, stromo wznosi się z Morza Śródziemnego nieopodal Hajfy zadrzewiony .wapienny masyw przechodzący dalej ku południu i wschodowi w faliste wzgórza. Jest to góra Karmel z Salomonowej Pieśni nad Pieśniami. To tu Eliasz pokonał fałszywych proroków Baala, prorokini Debora zaś -wojska Kananejczyków. W ciągu stuleci przez skaliste przełęcze i żyzne stoki Karmelu przewalały się armie, ludy i całe kultury: Hetytów, Persów, Żydów, Rzymian, Mongołów, Arabów, krzyżowców, Turków, wreszcie współczesnych Europejczyków różnych narodowości. Wszyscy oni kolejno wyrzynali, podbijali lub wchłaniali poprzedników, którzy jednak czasem odradzali się i rośli w siłę na tyle, aby z kolei wyrżnąć lub wchłonąć swych prześladowców. Sprowadziło mnie w te okolice zainteresowanie znacznie dawniejszymi konfrontacjami przyrodniczo-cywilizacyjnymi. Karmel leży na obszarze Lewantu, małego skrawka nadającej się do zamieszkania ziemi między morzem a pustynią, łączącej ogromne lądy Afryki i Eurazji. Milion lat temu wielka radiacja

dużych ssaków ruszyła z Afryki przez Lewant na północ, ku bardziej umiarkowanym klimatom. Wśród tych ssaków byli i wcześni praludzie. Czas mijał. Praludzie ewoluowali i różnicowali się. Mieszkańcy Europy zaczęli wyraźnie odbiegać wyglądem od coraz odleglejszych krewnych pozostawionych w Afryce. I oto, wciąż jeszcze na długo przedtem zanim historia naznaczyła Lewant pierwszymi z serii oblężeń i rzezi, owi praludzie z Europy i Afryki zeszli się na styku między ojczyznami, pozostawiając swe kości na górze Karmel. Co się wydarzyło, kiedy się tam spotkali? Jak dwa rodzaje istot ludzkich zareagowały, ujrzawszy się po stu tysiącach lat odrębnego rozwoju? Gdy jedni drugim spojrzeli w oczy, co mógł wyrażać ich wzrok? Czy ujrzeli siebie jako istoty groźne, straszne, absurdalne? Czy zapałali do siebie wrogością i walczyli dopóty, dopóki jedni nie unicestwili drugich? A może ci praludzie siadali razem przy ognisku, dzieląc się informacjami, doświadczeniem i partnerami? Jak bardzo różnili się między sobą? Na ile byli podobni? W Izraelu nietrudno znaleźć się w epoce kamienia; po prostu wynająłem samochód w Tel Awiwie i przejechałem parę godzin nadmorską szosą. Zmierzałem do jaskini Kebara, miejsca czynnych wykopalisk położonego powyżej plantacji bananów na zachodnim, zerodowanym przez morze stoku góry. Wyrwanie się z teraźniejszości okazało się jednak nieco kłopotliwe. Kiedy zmyliłem drogę i trafiłem na jakiś posterunek wojskowy, żołnierz uprzejmie gestykulując swoim automatem uzi poradził mi, abym zawrócił. Po kilku minutach odnalazłem plantację i zaparkowałem na jej górnym skraju. Stojąc u podnóża wyschłej, spieczonej słońcem ścieżki odprowadzałem wzrokiem jakiegoś mężczyznę, posuwającego się rytmicznymi, szybkimi szusami narciarza. Gdy się zbliżył, zrozumiałem, że kijki narciarskie są w istocie kulami. Mężczyzna szedł w dół stoku, skacząc na lewej nodze, z prawej został mu tylko kikut. Spotkaliśmy się na poziomej półce mniej więcej w pół drogi między plantacją a jaskinią. Nieznajomy przedstawił mi się jako paleobotanik, pomagający oznaczać pyłki i nasiona w wykopaliskach w Kebarze. Miał przytroczony do pasa pistolet. Nagle uświadomiłem sobie, że z trzech osób napotkanych przeze mnie dotąd w tym kraju tylko jedna była nie uzbrojona - pracownica wypożyczalni samochodów. Paleobotanik wyjaśnił, że dorabia sobie jako inspektor leśny i że ta praca wymaga odeń zapuszczania się w pojedynkę na odludzie. - Na razie nie musiałem tego użyć - powiedział, wskazując na broń - ale najbardziej byłby mi potrzebny wtedy, kiedy bym go nie miał przy sobie. - Życzyliśmy sobie nawzajem powodzenia i paleobotanik ruszył w dół zbocza, wprawnie manewrując kulami. Dowiedziałem się później, że utracił nogę w wojnie z 1973 roku.2 Wspiąłem się pod górę i wkrótce znalazłem się u wejścia do jaskini. Wewnątrz nie było Izraela ani Palestyny - była tylko chłodna, zaciszna pustka, znacznie pogłębiona przez dziesięciolecia wykopalisk

archeologicznych. Ze sklepienia zwisała druciana siatka współrzędnych, dyktując logikę przestrzenną warstwom zamierzchłych epok. Ujrzałem przy pracy około tuzina naukowców i studentów; drugie tyle trudziło się przy stołach wzdłuż krawędzi wykopów. Panowała atmosfera wyciszonego, niemal mniszego skupienia, niczym w czytelni wielkiej biblioteki. Parę osób uniosło wzrok, kiedy wszedłem, ale większość pozostała pochłonięta obiecującym wycinkiem o boku jednego metra, rozpościerającym się tuż przed ich oczyma. Kebara jest szacownym przedsięwzięciem z tradycjami, wyposażonym w drabiny i pomosty rozmieszczone wzdłuż serii coraz głębszych odsłonięć, wcinających się równo w czerwona-wozłocisty grunt. Obecna kampania wykopaliskowa trwa od 10 lat, będąc kontynuacją wcześniejszych prac Moshe Stekeli-sa z Uniwersytetu Hebrajskiego z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Stekelis odsłonił sekwencję osadów paleolitycznych i zdążył odkryć szkielet neandertalskiego dziecka, zanim nagle zmarł. W 1983 roku natrafiono na kolejny skarb. Od czasu badań Stekelisa pionowe profile wykopalisk osypały się pod stopami całego pokolenia kibucowych dzieci i z innych powodów. Niewdzięczne zadanie oczyszczenia zniszczonych odsłonięć przez wkopanie się nieco głębiej powierzono absolwent-

ce uniwersytetu nazwiskiem Lynne Schepartz. Któregoś popołudnia zauważyła ona w grudzie osadu coś, co wyglądało jak paliczek ludzkiej stopy. Następnego ranka jej miotełka odsłoniła perłowy naszyjnik ludzkich zębów: żuchwę dorosłego neandertalczyka. Zespołowi Stekelisa do odkrycia tego szkieletu zabrakło pięciu centymetrów. Lynne Schepartz już dawno przestała być początkującą uczoną, ale wciąż spędza lato w Kebarze. Odszukałem ją i zapytałem o wrażenia towarzyszące tamtemu odkryciu. - Nie do druku - odpowiedziała. - Skakałam i wrzeszczałam. Miała powód, by zachowywać się w sposób nie nadający się do druku. Okazało się, że nie tylko odkryła kolejny szkielet neandertalczyka, ale że był to najpełniej zachowany szkielet z dotąd znanych: pierwszy kompletny neandertalski kręgosłup, pierwsza kompletna neandertalska klatka piersiowa, pierwsza cała miednica jakiegokolwiek praczłowieka. Pokazała mi gipsowy odlew skamieniałości leżący na pobliskim stole. Szkieletowi dano imię Mosze. Kości ułożono dokładnie w tej pozycji, w jakiej je znaleziono. Mosze spoczywał na wznak, z prawą ręką zgiętą na piersi, a lewą na brzuchu, w typowej pozycji grzebalnej. Brakowało tylko prawej nogi, lewej stopy i czaszki, z wyjątkiem żuchwy. Nikt nie wie, jak Mosze stracił głowę, ale zapewne stało się to wkrótce po tym, gdy przestała mu być potrzebna. Być może erozja wystawiła ją na łup przygodnych hien. A może ludzie, którzy go pochowali, wrócili po kilku latach i odchodząc zabrali coś z tego, co zostało po Mo-szem, na pamiątkę. Nie wiadomo. Schepartz sprowadziła mnie po drabinach do miejsca pochówku Moszego: głębokiego prostokątnego wykopu mniej więcej pośrodku obszaru wykopalisk. Tego lipcowego poranka grób neandertalczyka zajmował młody człowiek współczesny nazwiskiem Ofer Bar-Yosef, który spojrzał na mnie zza grubych szkieł, umacniając we mnie poczucie, że zakłóciłem szczęśliwą pracę jaskiniowego hobbita. Spotkałem Bar-Yosefa już wcześnie] - to właśnie on zaprosił mnie do Kebary - ale było to hen, w jasnym, przestronnym gabinecie w harwardzkim Muzeum im. Peabody'ego, gdzie nie wypadało być umorusanym na twarzy ani mieć na niej wypisanej dziecięcej radości. Jeden z archeologów wyznał mi kiedyś, że uważa Bar-Yosefa za „jednego z dwóch czy trzech geniuszy w swej dziedzinie". Nie znajdowałem powodu, aby w to wątpić, ale teraz przekonałem się, że mam do czynienia z człowiekiem, który przede wszystkim przepada za grzebaniem się w brudnej ziemi. Wyglądał, jakby ewolucja specjalnie dostosowała go do tego, aby dzięki zwartej jak u gnoma posturze mieścił się doskonale w różnych ciasnych jamach. Później, przy kawie pitej w wilgotnym i chłodnym zakamarku w głębi jaskini, Bar-Yosef opowiedział mi o swoich pierwszych wykopaliskach, którymi kierował mając lat jedenaście: skrzyknął wtedy kolegów z sąsiedztwa do pomocy w odsłanianiu w Jerozolimie pozostałości systemu wodociągowego z czasów bizantyńskich. Odtąd kopie nieprzerwanie. Kebara jest najnowszym z trzech większych

wykopalisk prowadzonych pod jego kierownictwem. - Moja córka odwiedza to miejsce regularnie od czasów płodowych - powiedział filuternie. - Później ustawialiśmy jej tu kojec. W ciągu swojej kariery Bar-Yosef próbował dokopać się odpowiedzi na dwa nurtujące go obsesyjnie pytania: o pochodzenie neolitycznych społeczeństw rolniczych i - tu nasze obsesje się spotykają - o zagadkę pojawienia się człowieka współczesnego. To, co się działo w Lewancie, właściwie zawsze wymykało się zrozumieniu. Dawno temu, kiedy jeszcze wszyscy wiedzieli na pewno, że pierwsi ludzie współcześni pojawili się w Europie Zachodniej, gdzie przecież wciąż żyją naprawdę nowocześni ludzie, dało się rozpoznać hominida po pozostawionych przezeń narzędziach. Masywni, toporni neandertalczycy robili toporne środkowopaleolityczne narzędzia odłupkowe, a smukli kroma-niończycy - smukłe górnopaleolityczne „wióry". Smukłość jest w istocie cechą definiującą narzędzia wiórowe, przez które w archeologii rozumie się wytwory kamienne co najmniej dwa razy dłuższe niż szerokie. W Europie nowy sposób wydajnej obróbki krzemienia przez odłupywanie wiórów pojawił się jako część „eksplozji kulturowej" na początku górnego paleolitu, zbiegając się w czasie z pojawieniem się kromaniończyków. W Lewancie tymczasem, jak dawno zaobserwowano, nadejścia anatomicznie współczesnych ludzi nie znaczy pojawienie się żadnych efektownych technik narzędziowych, nie mówiąc już o malowidłach jaskiniowych, naszyjnikach z paciorków ani dowodach rozkwitu krawiectwa kromaniońskiego. Przeciwnie, zestawy narzędzi najwcześniejszych ludzi współczesnych należą do tej samej kategorii niepozornych wyrobów mustierskich, które miejscowi neandertalczycy tłukli od tysiącleci. Przynajmniej w tej części świata nowoczesność wyglądu hominida nie pozwalała wnioskować o nowoczesności jego zachowań. Arthur Jelinek z Uniwersytetu Arizona spróbował w 1982 roku nadać jakiś sens temu paradoksowi. Od lat prowadził wykopaliska w słynnej jaskini Tabun, odległej o kilka zaledwie przystanków autobusem, jadącym nadmorską trasą opodal Kebary na północ. Blisko trzydziestometrowa miąższość osadów uczyniła z Tabunu rodzaj skali odniesienia, umożliwiającej korelację ludzkiej obecności na różnych obszarach Lewan-tu w ciągu ponad 100 tysięcy lat. W mustierskiej części profilu, obejmującej według oceny Jelinka przedział od mniej więcej 75 tysięcy do 40 tysięcy lat temu, badacz ten zauważył istotne zmiany narzędzi z upływem czasu, chociaż była to zmiana mniej wyraźna niż w klasycznym, ostrym przełomie znanym z Europy. Wprawdzie na scenie dziejów nie pojawiła się jakakolwiek nagła eksplozja wyrobów wiórowych, ale mu-stierskie narzędzia odłupkowe same stają się coraz bardziej płaskie, nie odbiegając zarazem od zrębów tradycji mustierskiej. Jelinek uznał tę tendencję za „świadectwo rosnącej sprawności manualnej neandertalczyków". Kiedy Jelinek zestawił ze sobą narzędzia z Lewantu ze szczątkami ludzi, którym towarzyszyły, rozwiązanie początkowego paradoksu zaczęło rysować się jeszcze wyraźniej. Najgrubsze z tutejszych odłupków mustierskich pochodziły z warstwy położonej w pobliżu spągu3 sekwencji warstw z Tabunu, gdzie Dorothy Garrod odkryła szkielet neandertalskiej

kobiety. Jeśli mierzyć czas grubością odłupków, to kobieta z Tabunu była najstarszym hominidem mustierskim na tym obszarze. Następny chronologicznie okazał się młody neandertalczyk odkryty przez Stekelisa w Kebarze, opodal narzędzi, które odpowiadały położonym wyżej w miarce, jaką był profil z Tabunu. Masywne szkielety ludzi współczesnych z jaskini Skhul, dosłownie za węgłem jaskini Tabun, otoczone były jeszcze smuklejszymi narzędziami odłupkowymi. Najbardziej zaś płaskie były narzędzia należące do nie tak masywnych ludzi współczesnych z jaskini Qafzeh, wysuniętej o kilka kilometrów na wschód. Tak więc „przyspieszenie" tendencji ku spłaszczaniu odłupków pojawia się na granicy między ludźmi anatomicznie współczesnymi a neandertalczykami. Chociaż fizycznie nowocześni ludzie ze Skhul i Qafzeh może nie przekroczyli jeszcze linii dzielącej ich od w pełni rozwiniętego człowieczeństwa, związanego z wytwarzaniem narzędzi wiórowych, znajdowali się jednak, jak to ujął Jelinek, „na progu tego przełomu".

„Zebrane przez nas obecnie dane z Tabunu wskazują na uporządkowany i ciągły postęp kultury materialnej w południowym Lewancie, czemu towarzyszyła progresja morfologiczna od człowieka neandertalskiego do współczesnego" - napisał Jelinek. W scenariuszu tego archeologa pobrzmiewały znajome echa. Podobnie jak później w Europie, narzędzia miały smukleć wraz z ciałami swych wytwórców. Tyle tylko, że w tym przypadku malała grubość, a nie szerokość narzędzi. Model ten nie wyjaśniał wszystkich bliskowschodnich anomalii, ale wystarczył, by większość kolegów Jelinka odetchnęła z ulgą. Tymczasem jednak nad modelem gromadziły się chmury. Również na początku lat osiemdziesiątych Ofer Bar-Yosef, antropolog fizyczny Bernard Yandermeersch z Uniwersytetu w Bordeaux i paleontolog Eitan Tchernov z Uniwersytetu Hebrajskiego bez rozgłosu objawili inną, bardziej kłopotliwą chronologię ewolucji człowieka na obszarze Lewantu. Jako zegar odmierzający postęp człowieczeństwa posłużyły im nie kształty narzędzi, lecz zmiany ewolucyjne mikrofauny - niepozornych gryzoni zabijanych i zjadanych przez sowy zamieszkujące jaskinie. Ich kosteczki, zwracane w wypluwkach, pogrzebane w osadach jaskiniowych, skamieniały, a następnie znalazły się na sitach archeologów. Gatunki gryzoni żyjące na danym obszarze zmieniają się wraz ze zmianami klimatu. Przyjmując logiczne założenie, że łupem sów padały gryzonie żyjące w bezpośrednim sąsiedztwie jaskini, Bar-Yosef i jego koledzy uznali ich skamieniałości za wskaźnik pradawnych klimatów w rejonie Lewantu. Na przykład, dwa gatunki afrykańskich szczurów odkryte w poziomach ze szczątkami hominidów w Qafzeh mają świadczyć o ociepleniu. Oba te gatunki pojawiały się tylko w najniższych poziomach Tabunu. Wyłącznie w wyższych poziomach osadów z Tabunu i Kebary pojawiały się szczątki szarych chomików Cricetulus migratorius. Chomiki te są gatunkiem eurazjatyckim, wskazującym na ochłodzenie klimatu, które wygnało z Bliskiego Wschodu afrykańskie szczury, pozwalając zdobyć tam przyczółek gatunkom przystosowanym do zimniejszych warunków. Kiedy trzej mężczyźni nałożyli pojawienia się i zniknięcia gryzom na znane wahania klimatu, wyłonił się zaprawdę dziwaczny obraz ewolucji człowieka w Lewancie. Szkielety ludzi współczesnych z Qafzeh wylądowały w spągu sekwencji mu-stierskiej. Wyglądało na to, że mają nie po 40 tysięcy lat, jak to rozsądnie założył Jelinek, lecz 100 tysięcy lat. Wbrew wszelkim oczekiwaniom drobnokościści bliskowschodni ludzie współcześni byli wyraźnie starsi od baryłkowatych neandertalczyków, mających być ich przodkami. Jak ujął to Eitan Tchernov: „Po Lewancie panoszył się w pełni nowoczesny człowiek, zanim jeszcze wpadł do niego w odwiedziny pierwszy neandertalczyk". Jeśli tak, to ów praczłowiek był radykalnym intruzem: nie tylko wkroczył w przypisany neandertalczykom przedział czasowy, lecz na domiar złego używał ich narzędzi. Hipoteza ta podzieliła los wszystkich idei, które sprawiają, że złożony problem jest jeszcze trudniejszy do wyjaśnienia. Została zignorowana. Zdrowy rozum wybrał znajome dopasowanie cieniejących narzędzi do smuklejących ludzi, zaproponowane przez Jelinka. Zdrowy rozum woli, aby ludzie współcześni przybyli do Lewantu po neandertalczykach, tak jak to się stało w Europie - skąd pochodzi zresztą ten pogląd. Krótko mówiąc, byłoby najlepiej, żeby Bar-Yosef z kolegami zabrali swoje małe szczurze kości i poszli sobie. Lecz oni tego nie zrobili i zamiast tego przybyli do Kebary. - Jedynym sposobem przekonania ludzi, że nasz pogląd zasługuje na uwagę, było rozpoczęcie nowego programu badań powiedział Bar-Yosef. Częściowo spenetrowana, ale z pozostawionym sporym złożem nietkniętych osadów Kebara była idealnym miejscem. Zebrawszy imponujący zespół dziesięciu naukowców, Bar-Yosef wziął się do roboty. Pierwsze zadanie polegało na rozpoznaniu skomplikowanej stratygrafii w samej jaskini. Archeolodzy marzą o stanowiskach, w których osady układają się poziomo jak warstwy tortu najstarsze w spągu, najmłodsze w stropie profilu. W Keba-rze jest inaczej. Przypomina raczej koszmar niż marzenie archeologa. - Izraelskie jaskinie nie przypominają schronisk skalnych w Dordogne - żali się Bar-Yosef, gestykulując w kierunku odsłonięć leżących poniżej nas, jakby karcił ukochane dziecko. - Proszę, dajcie mi schronisko skalne, choćby dzisiaj. Podobnie jak inne stanowiska w obrębie masywu Karmel, Kebara jest tworem krasowym, co znaczy, że powstała w wyniku rozpuszczania wapienia przez wodę. Bar-Yosef pokazał ku górze. Ściany jaskini,

oślizgłe od wody i pokryte wapieniem, zbiegają się w stromy komin, uchodzący w niebo jakieś 20 metrów wyżej. Takie kominy to typowa cecha jaskiń wapiennych, objaśnił. Mniej widoczne są ponory, rodzaj naturalnych odprowadzeń wody, tworzące się w głębi. Z czasem w jaskini gromadzi się rumosz - kamienie, kości zwierząt, guano nietoperzy, skamieniałe odchody hien, ił i piasek, nawiany do wnętrza, co może zatkać ponor. Wszystko to mogło się początkowo nawarstwiać w uporządkowany sposób. Jednak raz na jakiś czas odpływ się przetyka. - To przypomina wyjęcie korka z wanienki dziecka - wyjaśniał Bar-Yosef. - Wszystko jest naraz zasysane do środka. -Podobnie jak w wannie, najsilniejsze działanie ssące występuje tuż nad odpływem, najsłabsze zaś pod odleglejszymi ścianami jaskini. Jeśli więc naiwny geolog zajrzy tam kilka tysięcy lat po

takim przetkaniu, może założyć, że wszystkie obiekty w danej poziomej warstwie zostały zdeponowane jednocześnie. Będzie jednak w błędzie. W przeszłości, kiedy ponor się odetkał, najsilniej wciągał rumosz położony tuż nad sobą. Młodszy materiał, osadzony początkowo wyżej, zasysany był w głąb, aż znalazł się na tej samej wysokości, co rumosz osadzony na skraju jaskini tysiące lat wcześniej. Na domiar złego, jedna jaskinia może mieć kilka ponorów, a także cieki wodne łączące je tak, że materiał osadzony pierwotnie w jednym miejscu może być porywany i przenoszony gdzie indziej. Dwoma ekspertami, którzy zinterpretowali sytuację w Keba-rze, byli geolodzy Paul Goldberg i Henri Laville. (Widziałem brodate oblicze Goldberga w wykopie poniżej, a Laville, przykucnięty na wzniesieniu u wylotu jaskini, instruował studentów). Obaj wydzielili tu 12 jednostek stratygraficznych. Trzy najmłodsze zawierały narzędzia wykonane techniką górnopaleoli-tyczną w ciągu ostatnich 30 tysięcy lat. Następne trzy ujawniły mieszaninę narzędzi górnopaleolitycznych i mustierskich, która okazała się skutkiem opisanych wyżej naturalnych procesów, nie zaś przenikania się kultur. Najbardziej pouczające okazały się starsze jednostki: sześć kolejnych warstw wypełnionych mustierskimi narzędziami i paleniskami. Kilka narzędzi, zaróżowionych i spękanych od żaru ogniska, znaleziono w samych paleniskach. Podobne wyprażone krzemienie odkryto również w Qafzeh. Ich pochodzenie nie było specjalnie zagadkowe. Ktoś kiedyś wyrzucił po prostu swoje narzędzie. Później inny ktoś - równie beztrosko w środkowym paleolicie jak dziś - przechodził być może obok i od niechcenia kopnął śmieć w ognisko. Trudno wymyślić bardziej trywialny gest. A jednak na takich przygodnych zdarzeniach - kiwnięcie paluchem stopy, przypadkowe zetknięcie krzemienia z ogniem - miała się w końcu oprzeć chronologia Lewantu. A od tej kwestii zależy odpowiedź na pytanie o pochodzenie współczesnego człowieka. Oto opowieść o dwóch jaskiniach. W roku 1965 młody Bernard Yandermeersch rozpoczął wykopaliska w Qafzeh, kilka kilometrów w głąb lądu od Kebary, na wzgórzu w dolnej Galł-

lei. Ludzie zastanawiają się, jakie trzeba mieć szczęście, żeby natrafić na pojedynczą skamieniałość hominida; tymczasem na tarasie u wejścia do jaskini Yandermeersch odkrył istny środkowopaleolityczny cmentarz. Znalezienie kości okazało się łatwiejszą częścią zadania. Znacznie później, niż pochowano ciała, ponor w Qafzeh zatkał się definitywnie i jaskinia została trwale zalana wodą, która znalazła sobie ujście u wylotu. Osad, który był dość miękki, by pochować w nim zmarłych, został nasączony wodą bogatą w substancje mineralne i z czasem stwardniał w zlepieniec, zwany brekcją. Wydobycie odkrytych szczątków stało się więc przedsięwzięciem z gatunku, nazwanego przez Francuzów une galerę, gdyż przywodzi na myśl katorżniczy wysiłek galernika przy wiosłach. - Było bardzo ciężko - opowiadał mi Yandermeersch w chłodnym cieniu jaskini Kebara. Pracowaliśmy tam aż do 1980 roku i przez cały ten czas rozkopaliśmy może 35 metrów kwadratowych. Przez piętnaście lat powierzchnię mniejszą od mojego gabinetu! Nie było innej rady, jak używać młotków i dłut. Koledzy nazywali to Sing Sing.4 Największy skarb spowodował też największe trudności. Skarbem był zadziwiająco kompletny kościec młodej kobiety, nazwany Qafzeh 9, pochowanej z noworodkiem u stóp. - Mogłem prześledzić

układ kości, by wyznaczyć zasięg szkieletów, ale wydobycie ich w terenie było niepodobieństwem powiedział Yandermeersch. - Można to było zrobić tylko w laboratorium, za pomocą szybkoobrotowego wiertła dentystycznego. Najtrudniejsze okazało się bezpieczne przetransportowanie prawie tonowego bloku brekcji do stóp stromej skarpy. Tak się złożyło, że Yandermeersch miał wysoko postawionego znajomego w armii izraelskiej. Znajomym tym był Mosze Dajan.5 Tak więc, kiedy blok był gotów, na niebie nad jaskinią pojawił się duży wojskowy śmigłowiec. - Pilot schodził powoli, a pod kadłubem wisiała sieć, w której mieliśmy umieścić blok. Zanim jednak znalazł się dosta-

tecznie nisko, wirniki wzbiły tuman pyłu, tak że pilot stracił widoczność. Spojrzałem w górę i zobaczyłem łopaty wirnika o metr lub dwa od skalnej ściany i zbliżające się do niej coraz bardziej. Mówią, że zrobiłem się wtedy zupełnie biały na twarzy. W końcu jednak śmigłowiec odsunął się i bezpiecznie sprowadziliśmy nasz ładunek na dół. Podszedłem później do pilota, aby mu podziękować. Powiedziałem, jak bardzo się przeraziłem. „Na pewno nie tak jak ja" - odpowiedział mi na to. Działo się to wszystko latem 1967 roku, gdy armia izraelska była dość zajęta.6 W kilka dni po rozmowie z Yandermeerschem sam wybrałem się do Qafzeh. Miejsce to nie jest żadną atrakcją turystyczną. Droga do jaskini prowadzi przez czynny kamieniołom, spowity tumanami pyłu. Kręciły się po nim mechaniczne monstra na kołach większych od całego mojego samochodu, wżerając

się w skały kęs za kęsem niczym jurajskie olbrzymy. Zaparkowałem małego fiata w miejscu, gdzie jak miałem nadzieję -nie zostanie zauważony i pożarty, i zaczęliśmy wspinaczkę. ( Moim przewodnikiem była Tal Simmons, doktorantka z Uniwersytetu Tennessee, która wychowała się w Izraelu. Dla frajdy przyłączyła się do nas jeszcze trójka studentów. Frajda wdychania duszącego gorącego pyłu w kamieniołomie szybko ustąpiła rozkoszy wspinaczki uedem7, który zarazem pełnił rolę naturalnego otwartego ścieku dla miasta Nazaret, położonego półtora kilometra dalej w górę stoku. Mieliśmy szczęście. Nasza wycieczka nie zbiegła się jakoś z okresowym opróżnianiem kloaki miejskiej, toteż ued był cuchnący, lecz suchy. Jak powiedziała nam Tal, w zeszłym roku ekipa filmowa musiała podawać sobie sprzęt z ręki do ręki przez rwącą, gęstą strugę. Przy okazji Tal poradziła nam, byśmy uważali na skorpiony. Opuściliśmy ued i podążyliśmy wąską ścieżką wzdłuż skraju wąwozu, aż nareszcie zostaliśmy nagrodzeni widokiem owalnego otworu jaskini Qafzeh na przeciwległym urwistym stoku. Kilka minut później wyczerpani padliśmy na ziemię w chłodnym cieniu jej wnętrza. Spojrzałem w dół zbocza, śladem wijącego się wężowo uedu uchodzącego pośród pól bawełny na równinie Ezdraelon. Za plecami miałem niezbyt zachęcające wnętrze jaskini. Nie dostarczyło ono nigdy archeologom żadnych ciekawych znalezisk. U moich stóp rozciągał się taras, miejsce niezmiernie dla mnie interesującego znaleziska. Qafzeh jest dla kwestii pochodzenia człowieka współczesnego jak dżoker; tam, gdzie się pojawia, wyznacza przebieg gry. Jeśli chronologia Jelinka, oparta na coraz smukłej szych kształtach narzędzi, byłaby poprawna, to szczątki dwadzieściorga czworga ludzi tu znalezione można by uznać za „protokromaniończyków", ewolucyjne ogniwo między neander-talską przeszłością a kromaniońską przyszłością, a więc i naszą teraźniejszością. Jeśli jednak to kości gryzoni wskazywały czas dokładniejszy, ta linearna logika upada. Obie metody datowania są względne - porządkują szkielety w kolejności zgodnej

z ogólniejszą sekwencją zawierających je warstw. Potrzebny jest zatem nowy sposób określania czasu,

najlepiej metodą datowania bezwzględnego, umożliwiający określenie wieku hominidów z Qafzeh w latach kalendarzowych. Tego rodzaju metody datowania są znane od dziesięcioleci. Najpowszechniej stosowany jest radiowęglowy zegar geochrono-logiczny. Mierzy on czas dzięki równemu tempu rozpadu promieniotwórczego izotopu węgla C-14 do postaci atomów azotu. Opracowana w latach czterdziestych technika pozostaje wciąż jedną z najdokładniejszych metod ustalania wieku stanowiska, pod warunkiem że nie przekracza on około 40 tysięcy lat. W starszym materiale pozostaje tak niewiele izotopu promieniotwórczego, że nawet najmniejsze zanieczyszczenia w toku procedury pomiarowej prowadzą do zniekształcenia wyników. Kolejna metoda, opierająca się na rozpadzie promieniotwórczym izotopu radioaktywnego innego pierwiastka - potasu, znalazła zastosowanie w latach pięćdziesiątych. Użyto jej do datowania osadów pochodzenia wulkanicznego, ale starszych niż pół miliona lat. Metodę potasowo-argonową wybrano do datowania słynnych wczesnych hominidów z Afryki Wschodniej, jak na przykład Lucy czy Homo habilis, a także nowego hominida z samych korzeni naszego rodu8, którego odkrycie obwieszczono w 1994 roku. To jednak, co mieściło się między zakresami stosowalności obu wspomnianych metod - w tym nowocześni ludzie z Qa-fzeh, neandertalczycy z Kebary, a w istocie wszystkie rozrzucone stanowiska odnoszące się do pochodzenia Homo sapiens -trafiało w chronologiczną czarną dziurę. Tymczasem sposób rozjaśnienia tej czerni czekał na zastosowanie od ponad trzech stuleci. Pewnej październikowej nocy 1663 roku wielki angielski fizyk Robert Boyle, z sobie tylko wiadomych powodów, położył się do łóżka z diamentem. Przyłożywszy diament „do ciepłej części nagiego ciała", Boyle zauważył, że kamień zaczyna świecić. Tak przejął się reakcją klejnotu, że już nazajutrz przedstawił doniesienie na ten temat w londyńskim Towarzystwie Królewskim. Jego zaskoczenie poświatą było tym

większe, że -jak oznajmił zgromadzonym kolegom - „wiedzą panowie, iż moja konstytucja nie należy do najgorętszych". Ciepłota ciała Boyle'a wyzwoliła zjawisko atomowe, znane dziś pod nazwą termoluminescencji, czyli „świecenia pod wpły-1 wem ciepła". Jeśli wzięlibyśmy okruch zwykłej skały i chcielibyśmy opisać istotę jej „kamienności", nie przyszedłby nam raczej do głowy epitet w rodzaju „frenetycznego ożywienia". A tymczasem minerały znajdują się w stanie nieustannego wewnętrznego wzburzenia. Drobne ilości pierwiastków promieniotwórczych w samej skale i w otaczającym osadzie czy atmosferze nieustannie bombardują ich atomy, wybijając elektrony z normalnych orbit wokół jąder atomowych. Wszystko to należy do rutynowych zachowań elektronów i większość z nich, wyszumiawszy się przez jedną lub dwie setne sekundy, potulnie wraca na swoje miejsce. Niektóre zostają jednak po drodze uwięzione - w domieszkach zanieczyszczających kryształ lub w zaburzeniach struktury elektronowej minerału. Te miniaturowe więzienia przetrzymują elektrony, dopóki minerał nie zostanie ogrzany, w wyniku czego pułapki się otwierają i elektrony powracają do swego stabilnego stanu. Przy okazji oddają one energię w postaci światła -jeden foton na każdy powracający na miejsce elektron. Trzysta lat po Boyle'u Martin Aitken z Uniwersytetu w Oksfordzie opracował metody czyniące z termoluminescencji geofizyczny stoper. Stoper działa dzięki temu, że bombardowanie radioaktywne jest mniej więcej stałe, toteż elektrony są chwytane w swe krystaliczne pułapki w stałym tempie. Jeśli chce się oznaczyć wiek jakiegoś minerału, trzeba substancję rozgnieść i parę okruchów ogrzać do odpowiednio wysokiej temperatury - około 500°C. Wtedy wszystkie pułapki elektronowe uwalniają swych więźniów naraz, czemu towarzyszy jasny błysk światła. W laboratorium można łatwo ocenić intensywność rozbłysku za pomocą przyrządu, zwanego fotopowie-laczem, który zapisuje go w postaci „piku" na wykresie. Im wyższy pik, tym więcej elektronów było nagromadzonych w próbce, a tym samym upłynęło więcej czasu od jej ostatniego podgrzania. Po podgrzaniu i powrocie wszystkich elektronów

na miejsce stoper zostaje wyzerowany i proces zaczyna się od początku.

W większości przypadków termoluminescencja zmagazynowana w pułapkach elektronowych jest po prostu miarą czasu, jaki upłynął, odkąd minerał opuścił swój wulkaniczny tygiel albo odkąd leży wystawiony na światło słoneczne wystarczająco intensywne, by otworzyć pułapki. Czasem jednak minerał zostaje ogrzany za sprawą ludzkich rąk. Aitken i jego oksfordz-cy koledzy użyli tej metody najpierw do datowania starożytnej ceramiki, gdyż wypalanie gliny dostarcza aż nadto ciepła, by odemknęło ono pułapki elektronowe i wyzerowało stoper w procesie obróbki ceramiki. Ani neandertalczycy, ani wcześni ludzie współcześni nie znali garncarstwa. Potrafili za to wyrabiać narzędzia z krzemienia, który daje się pobudzać termolu-minescencyjnie. W środkowym paleolicie krzemienie trafiały czasem na drogę niecierpliwej stopy; beztroskie kopnięcie stwarzało przyszłym geochronologom okazję do badań. Na początku lat osiemdziesiątych Helenę Yalladas, archeolog z Ośrodka Badań Słabej Promieniotwórczości Francuskiej Komisji Energetyki Atomowej, uzyskała termoluminescencję z krzemieni z jaskiń Kebara i Qafzeh. Wraz z ojcem, fizykiem George'em Yalladasem, ustaliła w 1987 roku, że wypalone narzędzia znalezione koło Moszego z Kebary mają mniej więcej po 60 tysięcy lat. Liczba ta odpowiadała wszystkim, gdyż pasowała do obu chronologii uzyskanych metodami datowania względnego. Następny rok przyniósł jednak wstrząs - Yalladas i jej koledzy opublikowali wyniki badań z Qafzeh. Zespół naukowców ustalił, że szkielety tamtejsze mają po 92 tysiące lat, z dokładnością do paru tysięcy lat. I nagle okazało się, że nie można już dłużej ignorować niewygodnej hipotezy Bar-Yosefa i jego współpracowników. Hipoteza ta nie stała się przez to mniej niewygodna. - Jeśli datowania termoluminescencyjne są poprawne, co wyniknie z tego dla całej naszej wiedzy o człowieku kopalnym, dla stratygrafii, dla archeologii? - martwił się Tony Marks z Południowego Uniwersytetu Metodystów, a w jego głosie pobrzmiewały echa nastrojów wielu jego kolegów po fachu. - Zrobi się z tego wszystkiego straszny bałagan. Metoda termoluminescencyjna jest wciąż uważana za eksperymentalną, musi też przezwyciężyć czyhające na jej drodze , komplikacje. Aby na przykład zamienić rozbłysk światła z ogrzanego okrucha krzemienia na lata kalendarzowe, trzeba znać zarówno czułość tego akurat kawałka krzemienia, jak i roczną dawkę promieniowania, którą otrzymał, zanim został wyzerowany w ogniu dawno temu. Czułość próbki można wyznaczyć, poddając ją sztucznemu napromieniowaniu w laboratorium, a roczną dawkę promieniowania otrzymanego z wnętrza skały można dość łatwo obliczyć, mierząc zawartość uranu lub innych pierwiastków radioaktywnych w próbce. Znacznie więcej znaków zapytania kryje się w wyznaczeniu rocznej dawki promieniowania z otoczenia promieniotwórczości otaczających osadów i promieniowania kosmicznego, przechodzącego przez atmosferę. W niektórych miejscach fluktuacje takiej dawki na przestrzeni tysiącleci mogą zmienić „absolutne" datowanie metodą termoluminescencji w absolutny koszmar. Zdaniem samej Yalladas: - Ci, którzy naprawdę się tym zajmują, nie lubią używać słowa „bezwzględne". Wolimy mówić o datowaniu fizycznym. Na szczęście w wypadku narzędzi z Qafzeh większość promieniowania pochodzi z samego krzemienia, co eliminuje wiele problemów. Datowano później wiele dalszych stanowisk nean-dertalskich i ludzi współczesnych za pomocą tej metody i okazuje się, że datowanie Qafzeh pozostaje nie tylko jednym z najbardziej sensacyjnych, ale i jednym z najpewniejszych. Najważniejsze stanowiska lewantyńskie zostały dodatkowo scharakteryzowane za pomocą „siostrzanej" metody, nazywanej rezonansem spinu elektronów (electron spin resonance, ESR). Podobnie jak termoluminescencja, ESR używa jako zegara elektronów stale gromadzących się w pułapkach. O ile jednak tamta metoda mierzy ich akumulację za pośrednictwem natężenia światła emitowanego podczas otwierania się tych pułapek, o tyle ta dosłownie zlicza uwięzione elektrony, pozostające w swych krystalicznych „celach więziennych".

Trzeba mieć bardzo szczególny mózg, żeby w pełni zrozumieć działanie rezonansu spinu elektronów. Ja akurat nie mam, ale mogę przedstawić niefachowe omówienie. Każdy elektron „wiruje" w jednym z dwóch przeciwnych kierunków - powiedzmy, w górę albo w dół. Trzeba się tu uciekać do przenośni, bo

owo „wirowanie" (spin) ma charakter kwantowo-mechaniczny, „a tego nie da się opisać słowami, tylko bardzo złożonymi równaniami matematycznymi", jak wyjaśnił mi jeden z ekspertów, którego indagowałem na tę okoliczność. Spin każdego elektronu wytwarza maleńką siłę magnetyczną, skierowaną w jednym kierunku, przypominając miniaturową igłę kompasu. W normalnych warunkach elektrony są sparowane, tak że ich przeciwne spiny i siły magnetyczne wzajemnie się znoszą. Elektrony uwięzione nie mają pary. Manipulując zewnętrznym polem magnetycznym wokół badanej próbki, można zmusić uwięzione elektrony do odwrócenia spinu. Pochłaniają one wówczas maleńką porcję energii z pola mikrofalowego, którego działaniu poddaje się próbkę. Ten ubytek energii, zwany rezonansem, można zmierzyć. Uzyskuje się w ten sposób pomiar liczby uwięzionych elektronów, a tym samym miarę czasu. Metodę tę wykorzystywano do datowania wszystkiego, od stalagmitów po resztki ziemniaków, ale wyjątkowo dobrze wypada datowanie w ten sposób szkliwa zębów - zakres stosowalności metody sięga od kilkuset do dwóch milionów lat. Posługując się rezonansem spinu elektronów do datowania zębów dużych ssaków, znalezionych obok szkieletów z Qafzeh, Henry Schwarcz z Uniwersytetu McMastera, wszędobylski specjalista od datowania stanowisk, i jego kolega z Cambridge, Rainer Grun, uzyskali wiek jeszcze dawniejszy od wyznaczonego przez Yalladas metodą termoluminescencyjną. Szkielety tutejsze miały co najmniej 100, a może nawet 115 tysięcy lat. Schwarcz i Grun ruszyli z nową metodą do jaskini Skhul. Szczątki tamtejszych ludzi współczesnych datowane były metodami względnymi na około 40 tysięcy lat. Schwarcz i Griin spokojnie dorzucili jeszcze 60 tysięcy. - Mówiono, że datowania metodą termoluminescencyjną w Qafzeh są zbyt niepewne - stwierdził w Kebarze Bernard Vandermeersch. - Daliśmy im więc wyniki z badań rezonansu spinu elektronowego. W to też nie uwierzono. Więc daliśmy im Skhul. Bardzo trudno teraz kwestionować, że pierwsi ludzie współcześni na obszarze Lewantu żyli tu już 100 tysięcy lat temu. Jasne, że jeśli ludzie współcześni zamieszkiwali Lewant 40 tysięcy lat przed neandertalczykami, to raczej nie mogli od nich pochodzić. Na tę radosną wieść rzucili się ochoczo obrońcy teorii zastępowania. Chris Stringer oświadczył stanowczo w tym samym numerze „Naturę", w którym Helenę Yalladas ogłosiła swe pierwsze datowanie Qafzeh: „Z pewnością trzeba odtąd porzucić wszelkie modele ewolucyjne zbudowane wokół bezpośredniej relacji przodek-potomek między neandertalczykami a współczesnym Homo sapiens". Pewność jest rzadkim towarem w tej najbardziej niepewnej z nauk. Jeśli jednak datowania są rzeczywiście poprawne - a mimo pewności Yandermeerscha, owego „jeśli" nie da się wykluczyć - to trudno sobie wyobrazić, co innego można by zrobić z szacownymi poglądami o pochodzeniu od neandertalczyków, niż zrezygnować z nich raz na zawsze. Sprawa zamknięta? Przeciwnie, datowania jedynie dorzuciły jeszcze jedną zagadkę do tajemnicy góry Karmel. Jeśli przyjąć, że współcześni ludzie nie wpadli tu tylko z krótką wizytą przed 100 tysiącami lat, aby zaraz grzecznie się stąd wycofać, to musieli być w tamtych stronach, gdy 40 tysięcy lat później nadeszli neandertalczycy, o ile ci ostatni nie zamieszkiwali tu już grubo wcześniej. Tak czy owak, dwie odrębne formy człowieka, mające jednak wspólną kulturę, tłoczyły się na niewielkim obszarze, porównywalnym ze stanem New Jersey.9 Nowe metody datowania zamiast rozwikłać paradoks, nasiliły go: jeśli dwie różne formy człowieka jednocześnie i w tym samym miejscu robiły to samo, to jak można mówić o tym, że były to różne rodzaje ludzi? Jak jednak mogli zachowywać się tak samo, skoro wyglądali odmiennie? Jeśli ludzie współcześni nie pochodzą od neandertalczyków, lecz ich zastąpili, dlaczego zajęło im to tyle czasu? Czy tak długotrwały proces można nazywać „zastąpieniem"?

Pomocne w odpowiedzi na powyższe pytania mogłyby się okazać jakieś nowe przesłanki dotyczące życia obu tych prehistorycznych grup ludzkich, coś, co pozwoliłoby rozgraniczyć zachowania jednych i drugich równie ostro, jak Stringer odróżnia od siebie ich kości. Właśnie tego uparcie poszukiwali badacze w jaskini Kebara. Jedno wiadomo na pewno. Nie da się tych różnic odnaleźć, przyglądając się kształtom narzędzi kamiennych. Odkąd nowe dane obaliły hipotezę Jelinka o „rosnącej sprawności manualnej", nie

pozostało nic, po czym można by wyraźnie poznać, że „te narzędzia zrobili neandertalczycy, a tamte ludzie współcześni". Może są jakieś drobne różnice w szczegółach: wyższy odsetek ostrzy w Kebarze, skłonność do jednokierunkowego odbijania odłupków z rdzenia. Tymczasem w Qafzeh wołano eksploatować rdzenie dookolnie, ku środkowi. To jednak są mało istotne odchylenia, swoistości, lokalne tradycje. Zasadniczo jednak wszędzie przebija czysta, nieskażona kultura mu-stierska. Co więcej, niewiele jest poszlak przemawiających za tym, że sąsiadujące grupy ludzkie różniły się między sobą pod względem sposobów posługiwania się narzędziami. Jedna z linii podziału między neandertalczykami a ludźmi współczesnymi miała być wyznaczona przez wynalazek osadzania kamieni na drzewcach: przymocowanie kamiennego narzędzia do drewnianej rękojeści znacznie zwiększa siłę jego uderzenia, zarówno w wypadku pocisku, jak młotka. Takie mechaniczne wzmocnienie siły mogłoby zmniejszyć zapotrzebowanie na neander-talską muskulaturę, pozwalając na rozprzestrzenienie się genów kodujących współczesną, smuklejszą budowę ciała. Zgodnie z tym poglądem narzędzia mustierskie nie mają ujednoliconych tępych końców, przystosowanych do osadzenia w drzewcach. Uważałem tę hipotezę za przekonującą, dopóki John Shea z Uniwersytetu Harvarda nie zamachał mi przed nosem drzewcami włóczni, do których właśnie umocował sosnową żywicą ostry jak brzytwa mustierski grot. Odtąd uwierzyłem w to, że narzędzia neandertalczyków nadawały się do osadzania. Chociaż niektórzy badacze znajdują na mustierskich narzędziach ślady osadzania, inni kwestionują, że była to broń miotana, taka jaką później posługiwali się kromaniończycy, i utrzymują, iż chodzi jedynie o broń kłutą - dzidy do zadawania pchnięć. Jean-Michel Geneste z Bordeaux przeprowadził nawet serię doświadczeń z miotaniem w tusze zwierzęce ostrzy mustierskich umocowanych do drzewc; wyniki tego były opłakane. - Shea może dowodzić, że te ostrza były osadzane na drzewcach, a jednak nie nadają się one do rzucania. Są na to zbyt ciężkie - tak mi powiedział. Gdy to mówił, badałem wzrokiem jego posturę. Geneste robił wrażenie rosłego nieco bardziej niż przeciętny Francuz. Lecz i tak powątpiewałem w to, czy jest on właściwą osobą do wyrokowania o tym, co neandertalczyk w sile wieku mógłby uznać za „zbyt ciężkie". Ważniejsze wydaje mi się to, że opisane w poprzednim rozdziale badania mikrośladów, przeprowadzone przez Johna Shea, zdecydowanie przemawiają za tym, iż ostrza kamienne z Kebary i z Qafzeh noszą takie same ślady uszkodzeń, w tym złamania uderzeniowe, jakie powstają w wyniku zderzeń osadzonych na drzewcach grotów z jakimś twardym celem, na przykład zwierzyną łowną. Kebara dostarcza więcej informacji niż to, co da się wyczytać z narzędzi. Nazajutrz po mojej wycieczce do Qafzeh harwardzki doktorant Dań Lieberman, wkopując się w miejsce pochówku Moszego, odkrył palenisko. Osady Kebary są przepełnione takimi dawnymi popieliskami, nieraz rozmieszczonymi tak gęsto, że ściany odsłonięć przypominają babkę marmurkową, ze smugami czarnoszarego popiołu, inkrustującego ceglastoczer-wony osad. Oznaczono nasiona znalezione w popiołach; mieszkańcy Kebary najwyraźniej zajadali się dzikim grochem. Geolog Paul Gołdenberg utwardził próbki popiołu żywicą poliestrową i pociął je na ultracienkie skrawki do analiz mikroskopowych. Ujawniono w ten sposób w popiele pozostałości traw, drewna i kości, a także spalonego guana nietoperzy. Tutejsi neandertalczycy, podobnie jak ich europejscy pobratymcy, najwyraźniej nie wiedzieli, że więcej ciepła z ogniska można uzyskać dzięki obkładaniu go kamieniami lub kopaniu

kanałów napowietrzających. Popieliska z Kebary imponują przede wszystkim liczebnością. Od samego dna jaskini, datowanego na około 75 tysięcy lat, a zwłaszcza w okolicach poziomu z pochówkiem Moszego (około 60 tysięcy lat temu), liczba i grubość smug popiołu dowodzi intensywnego zamieszkiwania przez ludzi. - Dziś Karmel jest dogodnym miejscem do życia, ale wtedy mogło się tu żyć jeszcze lepiej - uśmiechnął się Bar--Yosef, przekopując popiół szpachelką. Przyjemny klimat, mnóstwo zwierzyny i jadalnych roślin. Można powiedzieć, że ma się tu do czynienia z trwałością zasiedlenia, ze swego rodzaju osiadłością. Czy, jak mówi Lew Binford, z

„magnetycznym miejscem", bo on musi wszystko nazywać po swojemu. Inne ślady dawnego „magnetycznego wpływu" jaskini znajdowały się opodal. Trzy metry od grobu Moszego i o kilka tysięcy lat wyżej, wśród sterty połamanych kości zwierzęcych i krzemieni siedziała w kucki Tal Simmons. Siadywała mniej więcej w tym samym miejscu już od czterech lat, powoli zagłębiając się w czasie. W roku 1986 odkryła skupienie resztek kości i narzędzi. Z czasem skupienie okazało się sporą warstwą, a ta -ponad ćwierćmetrowej miąższości - złożem archeologicznym. Wzdłuż północnej ściany jaskini zalegały inne skupiska kości zwierzęcych. Nosiły one ślady rozgryzania; były też przemieszane z obficie występującymi koprolitami - skamieniałymi odchodami hien - a nawet paroma szkieletami osesków hien. Tak wygląda klasyczny profil hieniej jamy. Sterta śmieci badana przez Simmons zdradza jednak ludzką rękę. - To jedyne miejsce w jaskini, gdzie kości noszą ślady licznych nacięć - powiedziała mi. - Mam wrażenie, że było to coś w rodzaju śmietnika. Doświadczony zoolog z Uniwersytetu Michigan, John Speth, został ściągnięty specjalnie po to, by pomógł zrekonstruować mięsną część kebarskiego jadłospisu, oznaczając resztki pozostawione przez ludzi na „śmietniku" i gdzie indziej w jaskini. - Jest to mieszanina rozmaitości - powiedział. - Znajdzie pan tu wszelkie małe i średnie zwierzęta - jelenie, konie, żółwie, ptaki, gazele. Sądząc po tym menu, Kebarczycy polowali lub zjadali padlinę wszystkiego, co żyło w najbliższej okolicy na ziemi lub w powietrzu. Jeśli dodać do tego znaczne zagęszczenie palenisk, otrzymamy portret ludu bardzo terytorialnego, uparcie trzymającego się obszaru o względnej obfitości, nie zaś wędrującego sezonowo w pogoni za jakąś ulubioną zwierzyną. Podobnie jak w Dordogne, miałem poczucie, że ludzie byli tu wrośnięci w krajobraz, odcięci od reszty świata, ale za to znający na wylot najbliższe otoczenie i czerpiący z niego wszystko, czego im było trzeba. Gdyby ślady pozostawione w Qafzeh ukazywały inny obraz -paleniska takie jak u górnopaleolitycznych Europejczyków albo dietę wskazującą na upodobanie do jakiegoś szczególnego rodzaju zwierzyny łownej - moglibyśmy mieć w ręku przesłankę pozwalającą wskazać poszukiwaną przez nas różnicę beha-wioralną. To jednak nie występuje, a w każdym razie nie da się takiej różnicy wskazać jednoznacznie. Paleniska z Qafzeh wcale nie są doskonalsze od tych z Kebary. Zapis faunistyczny zdradza, że ludzie poprzestawali tu na konsumpcji głównie jednego gatunku - jelenia, a nie mieszanki rozmaitości jak w Kebarze. Qafzeh leży jednak dalej od morza i jelenie mogły tam być po prostu najpospoliciej występującą zdobyczą. Preferencje do tego rodzaju dziczyzny nie ograniczają się bowiem do poziomu z pochówkami ludzi współczesnych, ale utrzymują się też przez całą sekwencję mustierską w Qafzeh. Która z form ludzkich zamieszkujących jaskinię była jeleniożerna, pozostaje kwestią domysłów. Po czterech dniach spędzonych w Kebarze nie znalazłem żadnego sposobu na kulturowe odróżnienie bliskowschodnich neandertalczyków i ludzi współczesnych. Nie dostrzegałem śladu żadnych zapewniających przewagę wynalazków z jednej strony ani żadnej ociężałości umysłowej lub zacofania z drugiej. Lecz być może jaskinia Moszego mogłaby dostarczyć jakiejś wskazówki - w postaci samego Moszego? Wśród ludów zbieracko-łowieckich panuje zwyczaj dzielenia przyniesionej z polowania zdobyczy pomiędzy członków grupy. Myśliwy może zatrzymać głowiznę i kości obfitujące w szpik dla siebie, comber ofiarować powinowatym, łopatkę i karków-kę komu innemu itd. Współcześni antropolodzy fizyczni w po-

dobny sposób potraktowali znalezione szczątki Moszego. Czworo naukowców uczestniczących w programie badań jaskini Kebara wzięło sobie po kawałku szkieletu do analiz i opisu zgodnie ze swymi szczegółowymi zainteresowaniami. Yander-meersch dostał pas barkowy i ramię. Koleżanka Yandermeer-scha z Bordeaux, Anne-Marie Tillier, dostała żuchwę z zębami, Baruch Arensburg z Uniwersytetu w Tel Awiwie - kręgosłup i żebra. Pozostał jeszcze Yoel Rak z tegoż uniwersytetu. Rak spędzał lato tego roku w Instytucie Pochodzenia Człowieka w Berkeley, gdzie miałem okazję

porozmawiać z nim przed odwiedzeniem Kebary. - Kiedy odkryto ten szkielet, zajmowałem się twarzami - powiedział mi. - Ponieważ jednak Mosze nie miał twarzoczaszki, zostało mi to, czego nie chciał nikt inny: miednica. I tak zainteresowałem się miednicami. Przed odkryciem Moszego nieliczne okruchy znanych dotąd neandertalskich miednic próbowały udźwignąć przytłaczający ciężar domysłów. Przednia część kanału miednicy człowieka ograniczona jest parą połączonych ze sobą kości łonowych, lewą i prawą. U ludzi współczesnych są one krótkie i zwarte, natomiast u wszystkich znanych neandertalczyków były długie i smukłe - miały długość poprzeczną o 20 procent większą niż u ludzi współczesnych, którzy nastali po neandertalczykach. Jak twierdzi Erik Trinkaus z Nowego Meksyku, to skrócenie kości łonowych zmniejszyło odstęp między stawami biodrowymi, co usprawniło ludzki chód. U kobiet kości te tworzą zarazem przednie sklepienie kanału rodnego. Ich skrócenie oznaczało skurczenie średnicy kanału rodnego aż o 25 procent. Żadne ludzkie dziecko nie byłoby w stanie przecisnąć swej wielkomózgiej główki przez tak ciasny kanał. A jednak nasza obecność na tej planecie dowodzi, że porody wciąż się udają. Trinkaus przeanalizował ten problem i zaproponował elegancką hipotezę: noworodki ludzi współczesnych przychodzą po prostu na świat wcześniej, zanim jeszcze ich główki urosną do rozmiarów nie mieszczących się w kanale rodnym. Dziewięciomiesięczna ciąża naszego gatunku byłaby więc krótsza niż pierwotna neandertalska, trwająca, jak oszacował Trinkaus, od jedenastu do dwunastu miesięcy. Hipoteza ta zrodziła kolejne implikacje. Po pierwsze, przeżycie „wcześniaka", urodzonego o trzy miesiące przed czasem - w porównaniu z dotychczasową normą - wymaga o wiele troskliwszej opieki matki, co poważnie ograniczyłoby jej ruchliwość. O ile kiedyś kobiety mogły polować wraz z mężczyznami, teraz musiałyby poświęcać więcej czasu, opiekując się bezradnymi niemowlętami w obozowisku, co oznaczało ogromne zmiany w organizacji społecznej hominidów i podziale pracy. Po drugie, skrócenie ciąży wystawia noworodka na wszelkie bodźce środowiskowe już w wieku, kiedy zmysły jego neandertalskiego odpowiednika pławiły się jeszcze w monotonnym świecie łona. Ludzki mózg rośnie bardzo szybko tuż po urodzeniu, toteż przyjście na świat z trzymiesięcznym wyprzedzeniem oznaczało dla nowoczesnego noworodka „fory w rozwoju neurologicznym", jak wyraził się Trinkaus. Wreszcie, przy założeniu identyczności pozostałych czynników, krótsze ciąże oznaczają krótszy odstęp między urodzeniami, większą dzietność i być może szybszy przyrost demograficzny co samo w sobie wystarczyłoby do wyjaśnienia, jak jedna forma ludzka mogła wyprzeć drugą na danym terenie. A wszystko to wyprowadzone z 20 procent nadwyżki kości łonowych w paru ułamkach znanych dotąd miednic neandertalczyków. - Erik posłużył się paroma przesłankami do zbudowania naprawdę ciekawej hipotezy - powiedział mi Yoel Rak. - Jeśli chodzi o mnie, uważam to za kawał świetnej nauki. Zaraz potem wzruszył jednak ramionami. - Ale jak tylko zobaczyłem miednicę z Kebary, wiedziałem, że nie miał racji. Podobnie jak inne kości łonowe poznanych już neandertalczyków, te należące do Moszego były wydłużone i smukłe. Mając jednak w ręku kompletną miednicę, Rak przekonał się, że długość kości łonowych nie wpływała na rozmiar kanału miednicy, który nie był wcale większy niż u przeciętnego współczesnego mężczyzny. Można więc mniemać, że i kanał rodny neandertalskiej kobiety nie był przestronniej szy niż u kobiet

dzisiejszych, co właściwie obaliło pogląd, jakoby różnice między nimi a nami wiązały się z różną długością okresu spędzonego w łonie matki. Dłuższe kości łonowe wpływały jedynie na położenie otworu miednicy, usytuowanego u Moszego bardziej z przodu niż w miednicach współczesnych. Yoel Rak uważa, że chociaż takie jak u neandertalczyków położenie otworu miednicy nie niesie żadnych konsekwencji dla rozrodu, wskazuje jednak na znaczące różnice w ich sposobie poruszania się. Środek ciężkości neandertalczyka wypadałby dokładnie nad stawami biodrowymi, podczas gdy u

ludzi współczesnych - nieco z tyłu. Tak więc cały ciężar neandertalczyka przy każdym kroku uderzałby w stawy biodrowe. Rak rozważa możliwość, że przesunięcie u ludzi współczesnych otworu miednicy ku tyłowi umożliwiło postęp w lokomocji, gdyż mięśnie ud i pośladków zaczęły działać jako „amortyzatory wstrząsów", powodowanych przez długodystansowe marsze. - Z punktu widzenia biomechaniki ludzie współcześni są wspaniale przystosowani do chodu - powiedział mi. Neandertalczycy byli bez wątpienia mniej sprawni pod tym względem. Mosze ma więc coś do „powiedzenia" o tym, co neandertalczycy mogli robić inaczej niż ówcześni ludzie o anatomii zbliżonej do naszej. Mniejsza efektywność lokomotoryczna miednic dobrze pasuje do ludzi przystosowanych do mniej ruchliwego trybu życia niż współcześni im łowcy i zbieracze, w tym także grupy żyjące równocześnie z nimi na Bliskim Wschodzie. Kilka miednic, które wydobyto w Qafzeh i Skhul, nosi piętno „nowoczesności". Także kości udowe mają wydatne „pilastry" - zgrubienia tworzące grzebień wzdłuż tylnej krawędzi kości, który Erik Trinkaus wiąże z intensywnymi marszami przez całe życie. Ewentualne ograniczenie ruchliwości neandertalczyków nie przesądza jednak o tym, że byli oni mniej ludzcy. Beduini i Buszmeni penetrują okolicę w sposób bardziej aktywny niż Bantu czy bostończycy, co znajduje odbicie w ich kośćcu. Nie znaczy to wszakże, by Buszmeni stali na wyższym szczeblu ewolucji ani by mieszkańcy Bostonu nie spełniali jakichś kryteriów człowieczeństwa. To samo dotyczyć może Moszego i jego pobratymców, i mniejsza o kształt ich miednic lub kości udowych.10 Za to inna z kości Moszego w istocie zdaje się wskazywać, po której stronie granicy zwierzęco-ludzkiej wypada umieścić neandertalczyków. Wśród części skarbu z Kebary, jaka przypadła Baruchowi Arensburgowi z Uniwersytetu Hebrajskiego, znalazło się niewielkie podkowiaste skostnienie krtani, zwane kością gnykową. Ta jedna kostka mówi więcej o miejscu neandertalczyków na drabinie ewolucyjnej niż cała reszta szczątków Moszego, a być może nawet więcej niż jakakolwiek inna pojedyncza kość kiedykolwiek znaleziona. W grę wchodzi bowiem ta cecha człowieka, która zdaniem większości naukowców wytycza wyraźną linię graniczną między nami i resztą stworzenia: chodzi o mowę artykułowaną. Jeśli mowa jest rzeczywiście warunkiem koniecznym człowieczeństwa, nie może być ważniejszego tematu dociekań paleo-antropologicznych niż dowiedzenie się, kiedy pojawił się pierwszy język mówiony. Niestety, narządy mowy nie zachowują się

w stanie kopalnym, w przeciwieństwie do kości. Paleontolodzy zdani są więc na domysły, gdy chcą wyobrazić sobie, jak wyglądały tkanki miękkie naszych przodków: gardło, krtań, struny głosowe, zwłaszcza sam mózg. Dysponują tylko pośrednimi wskazówkami, choćby w postaci niewyraźnych odcisków mózgowia po wewnętrznej stronie puszki mózgowej, kształtu żuchwy czy podstawy czaszki. Szczególnie wiele powinno dać się jednak wyczytać z kości gnykowej, jako że stanowi ona miejsce przyczepu mięśni języka, krtani i żuchwy. Niestety, struktura ta jest bardzo delikatna i w całym zapisie kopalnym ludzkości nie znaleziono ani jednej. Do czasu odkrycia Moszego. Od lat amerykańscy anatomowie Jeffrey Laitman z Mount Sinai School of Medicine w Nowym Jorku, Philip Lieberman z Uniwersytetu Browna i Edmund Crelin z Yale stanowczo utrzymywali, że neandertalczykom brak było niezbędnych cech anatomicznych, pozwalających na w pełni ludzką mowę. Ich argumentacja opierała się w przeważającej mierze na komputerowych modelach kształtu dróg głosowych neandertalczyków, zrekonstruowanych na podstawie klasycznych skamieniałości, na przykład z La Chapelle-aux-Saints i La Ferrassie. Istotą tych modeli komputerowych jest skrajne „wygięcie" podstawy czaszki u dorosłych ludzi współczesnych - za jamą ustną powierzchnia naszej czaszki raptownie opada. Inne ssaki, a także ludzkie niemowlęta, mają podstawę czaszki znacznie bardziej płaską, co wymusza wyższe położenie krtani. Umożliwia to jednoczesne oddychanie i połykanie, ale nie zostawia nad krtanią dość miejsca, by dało się artykułować szybkie dźwięki ludzkiej mowy. Laitman i jego koledzy orzekli, że większość kopalnych hominidów miała typowy dla ssaków płaski układ kości podstawy czaszki, który wskazuje na brak w pełni ludzkich zdolności werbalnych. Najdziwniejsze, że niektóre z najbardziej płaskich czaszek należały do praludzi najbliższych nam w

czasie: do neandertalczyków. Żaden z wymienionych anatomów nie twierdzi, że neandertalczycy nie umieli mówić, jednak uważają, iż „zasadniczo nie-ludzki przebieg ich toru oddechowego" nie mógł wytwarzać szybkiego potoku słów, właściwego ludziom współczesnym, co przypieczętować miało upadek neandertalczyków. Lieberman podsumował swe wywody następująco: „Uważam, że wymarcie neandertalskich hominidów mogło być spowodowane konkurencją ze strony nowszych istot ludzkich, lepiej przystosowanych do mowy i języka". Prace Laitmana i Liebermana dostarczyły anatomicznego wsparcia tezie, którą zwolennicy hipotezy zastąpienia uważali za nieuchronnie prawdziwą: ludzie współcześni musieli dysponować jakąś znaczną, decydującą przewagą nad neandertalczykami, aby móc ich wyprzeć, a język był tu najczęściej wymienianym czynnikiem. Jednocześnie wielu innych specjalistów twardo stało na stanowisku, że sama wielkość mózgu neandertalczyków i ślady jego budowy świadczą o tym, iż mogli oni doskonale mówić. Taki impas mogło przełamać tylko jakieś nowe odkrycie. - Mając żuchwę i znając kształt kości gnykowej, można ustalić położenie kości gnykowej względem żuchwy - powiedział mi Arensburg. - A położenie kości gnykowej określa zarazem położenie krtani względem gardła. Człowiek kopalny z Kebary zaś miał kość gnykową zbudowaną pod każdym zasadniczym względem zupełnie tak samo jak my. Jeffrey Laitman broni się, mówiąc, że dróg głosowych Moszego nie da się zrekonstruować wyłącznie na podstawie kości gnykowej i żuchwy, a brakującej reszty nigdy nie znajdziemy. W każdym razie jego i jego kolegów zdaniem same kości gnyko-we nie przesądzają sprawy. Według Arensburga natomiast to, co zostało z Moszego, aż nadto wystarcza do rozstrzygnięcia kwestii języka. - Pogląd, że ludzie środkowego paleolitu byli „wioskowymi głupkami", jest niepoważny. Moszemu ziomkowie celowo wyprawili pogrzeb. Nie da się powiedzieć gorylowi, żeby pochował swego dziadka. Nie da się przyswoić abstrakcyjnych idei przez naśladowanie. Ludzie bez języka nie mieliby przekazu kulturowego. Skoro zaś mieli tradycyjne obrzędy - musieli posługiwać się językiem. Pod koniec pierwszego dnia wizyty w Kebarze przykucnąłem na skraju wykopu, by ogarnąć wzrokiem trójwymiarowy układ wykopalisk. Pośrodku, na dawnym śmietniku, klęczała Tal Simmons, odkurzając tysięczny okruch kości z równą starannością jak pierwszy. W głębi pieczary Paul Goldberg palił

źdźbła traw na aluminiowej patelni, sondując popieliska ognisk z Kebary. Pochylony nad jakimiś wykresami John Speth siedział na zaimprowizowanej ławeczce z deski. Dań Lie-berman uśmiechnął się spocony z głębi grobu Moszego i odłożył łopatę. - Nigdy nie byłem aż tak umorusany - mruknął. Po czym znów zabrał się do kopania. Jakiś młody badacz, zniechęcony trudnością nanoszenia znalezisk na plan w takich warunkach, odrzucił ze złością miarkę. Ofer Bar-Yosef zszedł do niego, aby mu pomóc. Na całym obszarze wykopalisk zbierano warstwy osadu nagromadzone w ciągu pokoleń i wynoszono wiadrami do przesiania na zewnątrz. Nic z tego, co tu dotąd widziałem, nie wskazywało na jakiekolwiek piętno niedostosowania ciążące na neandertalczykach. Podobnie nic z wykopalisk w Qafzeh ani Skhul nie ukazywało tamtejszych mieszkańców jako ludzi nowocześniejszych pod jakimkolwiek względem, oprócz fizycznej budowy ciała. Występowały więc dwa różne typy anatomiczne w tym jednym miejscu, działające w równie ludzki sposób, i to być może przez dziesiątki tysięcy lat. Wyszedłem na zewnątrz przetrawić ten paradoks. Było spokojne letnie popołudnie w Izraelu, z daleką sylwetką tankowca na horyzoncie. Należało rozważyć kusząco proste rozwiązanie problemu dwóch współwystępujących form ludzkich: nie było wcale dwóch, tylko jedna. Jeśli nazwy „neandertalczyk" i „człowiek współczesny" są wyróżnikami rzeczywistych bytów, równie realnych jak ów tankowiec na horyzoncie, to nie da się ich połączyć, tak samo jak nie można połączyć morza i nieba na widnokręgu. A gdyby nazwy były ostatecznie tylko rozgraniczeniami, które miałyby konkretne znaczenie w zamierzchłej prehistorii Francji i Hiszpanii, lecz już nie tutaj, w tej przeszłości; gdyby ich treść mogła się rozlewać na sąsiednie obszary tak obficie, by nie dało się wyróżnić żadnych prawdziwych granic? W takim razie tajemnica znika. Paradoks lewantyński byłby wtedy fałszywym węzłem; wystarczy

delikatnie pociągnąć za oba końce liny, aby sam się rozwiązał. Wyobraźmy sobie jeden koniec liny jako kulturę. Każdy gatunek na Ziemi ma swoją niszę ekologiczną, utrzymujący się w czasie szczególny zespół przystosowań. „Zasada konkurencyjnego wykluczania" stwierdza, że nie da się pomieścić dwóch gatunków w tej samej niszy. Jeden z nich zostanie wyparty przez choćby minimalnie sprawniejszego konkurenta. Tradycyjnym wyznacznikiem niszy ludzkiej jest kultura, niemożliwe byłoby więc współwystę-powanie dwóch gatunków człowieka, posługujących się tymi samymi narzędziami kamiennymi we współzawodnictwie o te same zasoby roślinne i zwierzęce. Jeden z tych dwóch typów doprowadziłby do wymarcia drugiego czy uniemożliwił mu utrzymanie przyczółka. - Konkurencyjne wykluczanie nie dopuszcza współistnienia dwóch różnych gatunków hominidów na tym samym niewielkim obszarze przez 40 lub 50 tysięcy lat, chyba że mieliby inne zasady przystosowania - mówi Geoffrey Clark z Uniwersytetu stanu Arizona, zagorzały obrońca poglądu o „jedności" środko-wopaleolitycznego Lewantu. - Tymczasem, na ile możemy coś o tym powiedzieć, przystosowania w Kebarze i Qafzeh są identyczne. Clark dorzuca jeszcze jedno podobieństwo do listy wspólnych przystosowań: posługiwanie się symbolami lub raczej jego brak. Neandertalczykom brakowało może złożonej symboliki społecznej ozdób, dzieł sztuki, rozbudowanych rytuałów pogrzebowych. To samo jednak, zdaniem Clarka, można powiedzieć o współczesnych hominidom sąsiadach z Qafzeh. Jeśli ani jedni, ani drudzy nie pozostawili po sobie w okolicy śladów wyższego poziomu umysłowego, to jakim prawem sądzimy, że istotom smuklejszym pisana była świetlana przyszłość, innych zaś uważamy za skazanych na zagładę? To prowadzi nas do morfologicznego końca liny. Jeśli nie da się rozróżnić obu typów ludzi po zabytkach archeologicznych, jakie po nich zostały, pozostaje tylko jeden sposób odróżnienia neandertalczyka od człowieka współczesnego - stwierdzenie, że jeden osobnik wygląda „neandertalsko", a inny nie. Czy ustawiwszy rzędem wszystkie bliskowschodnie skamieniałości porównywalnego wieku da się je naprawdę podzielić na dwie rozłączne grupy, zupełnie na siebie nie zachodzące? Zwolennik koncepcji zastąpienia mógłby odpowiedzieć twierdząco. Taki jednak wyznawca ciągłości, jak Geoffrey Clark, twierdzi stanowczo, że jest to niemożliwe. Uważa, że zbiór skamieniałości można trafniej opisać jako reprezentację populacji odznaczającej się wysoką zmiennością, której zakres rozciągał się od form najbardziej neandertalskich po najbardziej nowoczesne. Pionierzy wykopalisk w Tabunie i Skhul widzieli w tamtejszych skamieniałościach pośredni szczebel między archaicznym a współczesnym Homo. Może mieli słuszność. - Materiał szkieletowy na pewno nie jest wyraźnie „neandertalski" ani wyraźnie „współczesny" - utrzymuje Clark. - Cokolwiek miałyby znaczyć te pojęcia. A moim zdaniem znaczą niewiele - dodaje. Arcywyznawca ciągłości, Milford Wolpoff, pisze: „Trudno pojąć, jak ponoć wcześniejsi Lewantyńczycy z Qafzeh mieliby współistnieć z zapewne napływowymi neandertalczykami, jeśli założymy, że zamieszkując równolegle te same miejsca, wytwarzając takie same zestawy narzędzi, posługując się tymi samymi technikami, przystosowując się do otoczenia za pomocą podobnych stategii przetrwania - nie stali się w końcu tym samym ludem". Przy całej swej atrakcyjności, „jednościowe" rozwiązanie le-wantyńskiego paradoksu ma jednak zasadniczą wadę. Nikt nie kwestionuje tego, że oba zestawy narzędzi były praktycznie identyczne. Lecz nie wynika z tego logicznie, że również ich twórcy musieli być jednakowi. Środkowopaleolityczne zespoły narzędzi kojarzą się nam z neandertalczykami, bo to oni są najbardziej znanymi ludźmi środkowego paleolitu. Gdyby jednak się okazało, że w tej samej epoce żyli ludzie anatomicznie nowocześniejsi, dlaczegóżby nie mieli oni posługiwać się tą samą kulturą co neandertalczycy? Nie ma nic gorszego w narzędziach mustierskich w porównaniu z narzędziami wiórowymi późniejszych europejskich kromaniończyków. Ostry odłupek lewaluaski świetnie nadaje się do cięcia, skrobania, dziurawienia czy krojenia czegokolwiek. Technika wiórowa ma znaczną przewagę ekonomiczną; z danej bryły krzemienia wytwórca wiórów może uzyskać dziesięć lub dwadzieścia razy dłuższą krawędź tnącą niż z tego samego kawałka krzemienia wydobyłyby ręce łupacza lewaluaskiego. Mogłoby to mieć decydujące

znaczenie w rejonach ubogich w krzemień lub w okolicach, gdzie brak zwierzyny i wody utrudniał wyprawy po surowiec. Góra Karmel jednak obfituje w liczne źródła krzemienia wysokiej jakości, a i wody pitnej jest pod dostatkiem. Krótko mówiąc, neandertalczycy i ludzie nowi nie musieli być tymi samymi ludźmi, by wytwarzać podobne narzędzia. Jeśli ani jedni, ani drudzy nie byli zmuszeni do robienia czegokolwiek innego. - Jeśli chce pan mojej rady, niech pan zapomni o narzędziach kamiennych - powiedział mi Ofer Bar-Yosef. - Nic panu nie powiedzą. W najlepszym razie można się dowiedzieć czegoś o tym, jak przygotowywano żywność. Czy jednak całe życie sprowadza się do zajęć kuchennych? Jasne, że nie. Jesteśmy nastawieni na pozytywne dowody i trudno nam przyznać, że może nam brakować najważniejszych argumentów, pozwalających rozwiązać ten problem. Cokolwiek by nie wynikało z narzędzi, szkielety neandertalczyków i ludzi współczesnych rzeczywiście różnią się wyglądem. Nacisk Erika Trinkausa na funkcjonalne aspekty anatomii wyraźnie wykazał, że różnica między kośćcem ludzi współczesnych a neandertalczyków odzwierciedla dwa odrębne style życia, bez względu na to, jak podobne by nie były pozostałości archeologiczne. Przyznaje, że zauważone przez niego kontrasty - tu dodatkowa porcja tkanki kostnej, ówdzie brakujący grzebień kostny - na razie nie składają się na pełny obraz tego, co neandertalczycy robili inaczej niż przodkowie człowieka współczesnego. Układają się zarazem we wzorzec zbyt konsekwentny, by można go było całkowicie odrzucić. Co więcej, dwa warianty budowy fizycznej praczłowieka nie następują po sobie kolejno ani nie stykają się w przelotnej chwili, zanim jeden zatriumfuje, a drugi zniknie. Trwają obok siebie, nie mieszając się ze sobą. Behawioralne podejście Trinkausa do pozostałości kostnych celowo pomija cechy genetyczne, którymi mogliby się różnić neandertalczycy od ludzi współczesnych. Pozwała mu to beztrosko unosić się ponad sporem teorii ciągłości i zastępowania. Z definicji, cechy tego rodzaju słabo nadają się na wskaźniki stylu życia odzwierciedlonego w budowie kości, gdyż ich kształt,

wielkość itp. bywają też określane przez dziedziczność, a nie tylko przez czyniony z nich użytek. Jest jednak pewien ogromnie ważny aspekt ludzkiego życia, w którym dziedziczenie łączy się z zachowaniami: jest to akt, któremu poszczególne szczepy ludzkie zawdzięczają swoje trwanie. Ludzie uwielbiają się kochać. Spółkują o każdej porze dnia i nocy, przez wszystkie fazy żeńskiego cyklu rozrodczego. Na całym świecie ludzie skłonni są kopulować z przedstawicielami dowolnej innej grupy ludzkiej, jeśli tylko zaistnieją po temu warunki. Chociaż naturalnie mają skłonność dobierania sobie partnerów z najbliższego sąsiedztwa, wybór partnera jest teoretycznie ograniczony tylko przez liczebność dojrzałych płciowo osobników przeciwnej płci na świecie. Bariery geograficzne, rasowe i kulturowe, tak okrutnie przejawiające się w innych aspektach życia, topnieją, kiedy chodzi o seks. Cortez zapoczątkował w swoim czasie metodyczną eksterminację Azteków, ale nie przeszkodziło mu to wziąć za żonę azteckiej księżniczki. Czarni niewolnicy zawsze byli traktowani z pogardą przez białych, ale dziś przeciętny amerykański Murzyn nosi w sobie około 20 procent „białych" genów. Przywołajmy choćby osiemnastowieczne podróże Jamesa Cooka na Pacyfiku. - Ludzie Cooka przybijali do jakiegoś dalekiego kraju. Na spotkanie im wylęgali przeróżni osobliwie wyglądający tubylcy z dzidami, wydatnymi łukami brwiowymi i grubymi ustami - mówił archeolog Clive Gamble. - Boże, jacy oni musieli im się wydawać dziwaczni! A jednak nie powstrzymało to członków załogi Cooka od spłodzenia mnóstwa małych „Cooczątek". Na jedną rzecz można w przypadku ludzi zawsze liczyć. Obojętne, czy mogą się ze sobą krzyżować, czy nie: zechcą tę rzecz sprawdzić, gdy tylko nadarzy się po temu okazja. Przenieśmy ten powszechnik ludzkiego zachowania do środkowego paleolitu. Jeśli przyjmiemy, że ludzie wszelkiej maści mieli wówczas podobną swobodę doboru partnera jak dziś, neandertalczycy i ludzie anatomicznie nowocześni, spotkawszy się na obszarze Lewantu, powinni zacząć się ze sobą krzyżować, bez względu na to, jak „obcy" zrazu by się sobie wydawali. Jeśli zamieszkiwali obok siebie przez dziesiątki tysięcy lat, skamieniałości powinny ukazywać

stopniową zbieżność ku jednemu wzorcowi morfologicznemu, a przynajmniej wymianę cech między obiema grupami. Tymczasem na to właśnie nie ma dowodów, przynajmniej jeśli poprawne są datowania metodami termoluminescencji i rezonansu spinu elektronów. Zamiast tego neandertalczycy uparcie pozostają sobą. Jeśli wierzyć Trinkausowi, mimo długotrwałego kontaktu z ludźmi współczesnymi wręcz oddalają się od nich morfologicznie. Według pewnych datowań metodą rezonansu spinu elektronów najmniej neandertalskie cechy wykazuje najstarsza skamieniałość: stosunkowo delikatny kościec kobiety neandertalskiej z Tabunu. Typowy wzorzec nean-dertalski zaznacza się silniej w jaskiniach Kebara ł Amud, przed około 60 tysiącami lat, a uwydatnia się jeszcze bardziej w przypadku młodszych, choć niedokładnie datowanych, późnych neandertalczyków z jaskini Szanidar w Iraku. Tymczasem ludzie współcześni docierają do Qafzeh i Skhul bardzo wcześnie i nigdy nie tracą swej „nowoczesności". Kiedy pojawiają się znów w zapisie kopalnym 35 tysięcy lat temu - idzie 0 dwie słabo poznane czaszki z wyższych poziomów Qafzeh oraz chłopca „Egberta" z Ksar' Akil - są nie do odróżnienia od współczesnych sobie europejskich kromaniończyków. Oczywi ście, mimo całej magii datowań metodami termoluminescencji 1 rezonansu spinu elektronów, księga przemian morfologicz nych na Bliskim Wschodzie wciąż jest zaledwie naszkicowana. W każdej chwili mogą wyjść na jaw nowe skamieniałości, które potwierdzą pojawienie się mieszanego szczepu „neandermodów" (Neanderthal + modern). Na podstawie jednak dostęp nych dotąd danych nasuwa się raczej wniosek, że lewantyńscy neandertalczycy nie krzyżowali się z ludźmi współczesnymi. W ten sposób docieramy do sedna paradoksu. Ludzie krzyżują się ze wszystkimi innymi ludźmi. Obie istoty były równie ludzkie, jeśli mierzyć ich człowieczeństwo wszelkimi kryteriami stosownymi dla tak zamierzchłej przeszłości. Mieli mózgi tej samej wielkości. Ich kultury osiągnęły ten sam poziom złożoności. Jedni i drudzy mogli mówić - być może nawet rozmawiać ze sobą. I najwyraźniej żyli w tych samych stronach bardzo długo. A jednak nie krzyżowali się ze sobą lub jeśli nawet, to nie zaowocowało to płodnym mieszanym potomstwem. A przecież ludzie krzyżują się ze wszystkimi innymi ludźmi... Oczywiście, żeby ze sobą spółkować, trzeba się najpierw spotkać. Niektórzy badacze utrzymywali, że współistnienie obu grup na stokach góry Karmel przez 50 tysięcy lat jest tylko złudzeniem, wynikłym ze słabej rozdzielczości zapisu archeologicznego. Gdyby neandertalczycy i ludzie współcześni pozostawali od siebie fizycznie oddzieleni, nie byłoby nic dziwnego w tym, że nie dochodziło do krzyżówek między nimi. Najbardziej oczywistą postacią bariery jest izolacja geograficzna. Przed laty John Shea zasugerował, że masywność neandertalczyków i ich stosunkowo niska sprawność lokomotoryczna mogły ograniczać ich zasięg do zalesionych nadbrzeżnych nizin Lewantu, gdzie zasoby roślinne i zwierzęce były dostępne przez cały rok. Tymczasem ludzie współcześni anatomicznie mogli śmiało wkroczyć na bardziej suche, sawannowo-stepowe wyżyny Negewu i Jordanii, podążając śladem wędrówek zwierzyny łownej. „Najwcześniejsi ludzie nowocześni mogli wyróżniać się zdolnością kolonizacji obszarów o niższej produktywności niż te, które dostępne były dla ich bardziej prymitywnych poprzedników czy sąsiadów" - napisał Shea. Jeśli znajduje się neandertalczyków w surowych warunkach środowiskowych, tłumaczy się to nieodmiennie tym, że zostali oni tam zepchnięci przez ludzi nowoczesnych, dysponujących przewagą. Kiedy zaś spotyka się owych „nowoczesnych" w ta-kichże warunkach środowiskowych, ma to stanowić dowód na ich wyższą zdolność kolonizacyjną! Poważnym zarzutem wobec tej argumentacji jest brak znalezisk owych dzielnych „nowoczesnych" kolonizatorów na pustyni Negew i nad Jordanem. Skamieniałości współczesnych ludzi znajdowane są za to w jaskiniach takich jak Qafzeh, położona o dzień łatwego marszu od Kebary - bez względu na to, jak zbudowane są czyjeś uda i miednica - nie mówiąc już o Skhul, znajdującej się w zasięgu głosu od neandertalskiego stanowiska Tabun. Krótko

mówiąc, izolacja geograficzna mogłaby objaśnić paradoks lewantyński, gdyby tej geografii Lewantu było dookoła więcej. Wyobraźmy sobie jednak izolację w czasie. Zapis kopalny gryzoni świadczy o wahaniach klimatu Bliskiego Wschodu w środkowym paleolicie. Bywał on ciepły i suchy, to znów chłodniejszy i wilgotniejszy. Być może ludzie współcześni napływali na te tereny z Afryki w okresach cieplejszych, kiedy klimat lepiej odpowiadał ich lżejszej, smuklejszej posturze, przystosowanej do ciepłych warunków. Z kolei neandertalczycy mogli przybywać do Lewantu, gdy nasuwające się na Europę lodowce oziębiały ich pierwotną ojczyznę poza granice wytrzymałości ich zimnolubnych ciał. Innymi słowy, obie grupy mogły nie tyle współzamieszkiwać, co zmieniać się na tym samym skrawku ziemi położonym między ich rozłącznymi zasięgami kontynentalnymi. Dane kopalne wspierają tę hipotezę. Ludzie z Qafzeh i Skhul pojawili się w Lewancie mniej więcej w połowie ostatniego ciepłego interglacjału; my sami cieszymy się przywilejem życia w następnym okresie międzylodowcowym. Mosze liczy sobie 60 tysięcy lat. Znaczy to, że pobyt jego i jego pobratymców w Lewancie zbiegł się z jednym z najmroźniej szych okresów ostatniego zlodowacenia. Ten rytm odbija się też echem w faunie. W Qafzeh, obok ludzi rodem z Afryki, znaleźć można szczątki afrykańskich hipopotamów, hien cętkowanych, strusi, guź-ców, zebr i innych ciepłolubnych dużych ssaków, nie wspominając o afrykańskich szczurach, od których zaczai się spór o datowanie. Potem przybywają neandertalczycy z ich własnymi towarzyszami podróży z Europy: niedźwiedziem brunatnym, nosorożcem włochatym, wilkiem i jeleniem. Oba homini-dy przychodziły więc i odchodziły wraz ze zmianami klimatu, właściwie nigdy nie mając okazji się poznać. Tak przynajmniej twierdzi John Shea. Jak pisze Shea: „skamieniałości neandertalczyków i ludzi współczesnych nigdy nie występują w tych samych osadach jaskiniowych, co wskazuje na to, że ich zasięgi nie nakładały się przez znaczące odcinki czasu i że mogli nie mieć okazji do krzyżowania się między sobą na większą skalę".

Hipoteza ta, chociaż intrygująca, rodzi szereg problemów. Hominidy odznaczają się zadziwiającymi talentami adaptacyjnymi. Nawet Homo erectus, który nie dysponował wielkim mózgiem, ostrzami osadzonymi na drzewcach ani resztą dorobku kulturowego swych następców, prosperował na różnych obszarach i w rozmaitych warunkach klimatycznych. W dodatku hominidy przystosowują się bardzo szybko, podczas gdy lodowce przesuwają się raczej wolno, zarówno posuwając się naprzód, jak i cofając. Gdyby nawet jeden z typów hominidów zawłaszczył Lewant tylko dla siebie na czas klimatycznych skrajności, to co z tysiącleciami, podczas których Bliski Wschód nie był ani bardzo upalny, ani bardzo zimny? Musiały występować długie okresy - być może dłuższe niż cała pisana historia ludzkości - kiedy klimat Lewantu nadawał się świetnie zarówno dla neandertalczyków, jak i dla ludzi współczesnych. Jaką rolę odgrywają te przejściowe okresy w scenariuszu „podziału czasu"? Nie ma sensu przypuszczenie, że jedna populacja ludzka uprzejmie zwalniała górę Karmel, zanim wprowadziła się tam inna. Wątpliwości tego rodzaju rosną w świetle nowych datowań szczątków neandertalki z Tabunu, przeprowadzonych metodą rezonansu spinu elektronów. Do owej niespodzianki datowanie „bezwzględne" zgadzało się dobrze z paleontologicznym, na przykład „gryzoniowym", wspierając koncepcję podziału czasu między ludzi współczesnych w okresach cieplejszych i neandertalczyków w fazach ochłodzenia. Jednakże zgodnie z nowymi datowaniami kobieta z Tabunu i jej pobratymcy żyli w Le-wancie około 110 tysięcy lat temu i 40 tysięcy lat przed nastaniem neandertalczyków. Znaleziono ją właściwie w osadzie bardzo bliskim wiekowo jej w pełni współczesnym sąsiadom ze Skhul i Qafzeh. Rainer Griin i współautorzy doniesienia o nowym datowaniu napisali: „Oszacowanie metodą rezonansu spinu elektronów wieku [kobiety z Tabunu] po raz kolejny podnosi kwestię ogólnej równoczesności neandertalczyków i ludzi współczesnych w Lewancie". Natomiast jeśli oba hominidy nie były od siebie odizolowanie przestrzennie ani czasowo i były sobie naprawdę współczesne,

to czemuż się nie krzyżowały? - Gdy spotykają się dwie grupy ludzkie i nie dochodzi między nimi do kontaktów seksualnych, mamy do czynienia z czymś bardzo dziwnym - podkreśla Bar--Yosef. Pozostaje tylko jedno rozwiązanie zagadki. Neandertalczycy nie krzyżowali się w Lewancie z ludźmi współczesnymi, ponieważ nie mogli. Byli „niekompatybilni" rozrodcze, stanowiąc dwa różne gatunki, może równie ludzkie, ale odrębne biologicznie. Jeden z gatunków mógł bardziej przypominać nas samych, ale podobieństwo to nie ma znaczenia dla oceny poziomu wyrafinowania kulturowego i behawioralnego. Żaden z gatunków nie przeszedł w drugi. Żaden nie zmierzał ani do wyższości, ani do upadku. Mogły one nawet ze sobą nie konkurować, w każdym razie nie bardziej niż z własnymi pobratymcami. Żyjąc na tak niewielkim obszarze, praludzie ci musieli siłą rzeczy jednak się na siebie natykać. Może wymieniali gesty powitalne, wędrowali kawałek razem, może nawet ze sobą rozmawiali? Dwa odrębne gatunki, które zrządzeniem losu były ludźmi akurat w tym samym czasie i miejscu... Na pierwszy rzut oka takie rozwiązanie lewantyńskiego paradoksu wydaje się najmniej prawdopodobne. Człowieczeństwo jest czymś z defnicji wyjątkowym, co może dotyczyć tylko jedynej istoty obecnej po naszej stronie wielkiego podziału przyrody. Poczynając od lat siedemdziesiątych XX wieku antropolodzy niechętnie pogodzili się z możliwością współwystę-powania przed milionami lat w Afryce dwóch lub trzech gatunków istot człowiekowatych. Ale te odległe w czasie istoty trudno nazwać ludźmi; były to jakieś małe, włochate małpoludy biegające nago po sawannie przez monotonne tysiące lat. Nie naruszało to narzucającej się logiki rozumowania, według którego jedynymi dopuszczalnymi gatunkami ludzkimi są: 1) nasz własny gatunek; 2) wcześniejsze hominidy ewoluujące do postaci człowieka takiego jak my; 3) nieudane „boczne odgałęzienia" naszego pnia rodowego, wymarłe zapewne wskutek konkurencji wyższego gatunku - właśnie naszego. Współzamieszkiwanie Lewantu podczas ostatniego zlodowacenia każe dopuścić także czwartą możliwość, od której aż ciarki chodzą po plecach. Zmusza nas to do wyobrażenia sobie dwóch równie utalentowanych, zdolnych, wymownych, ciekawych świata i bogatych uczuciowo bytów ludzkich upakowanych na wspólnej przestrzeni, wplatających się w gobelin tego samego pejzażu - a jednak tak od siebie różnych, że blednie przy tym cale zróżnicowanie rasowe dzisiejszej ludzkości. Na taki scenariusz łatwo się natkąć w beletrystyce i filmie, ale jak dotąd nie w poważnych pracach naukowych. Nawet zresztą autorzy Klanu Niedźwiedzia Jaskiniowego i Walki o ogień obdar2yli swych bohaterów należących do różnych typów ludzkich owym jedynym pomostem potrzebnym do zatarcia rozgraniczenia między nimi. Była to: zdolność do współżycia płciowego. Gdybyśmy usunęli ten seksualny pomost, zostałyby dwa w pełni świadome, w pełni rozumne gatunki ludzkie, upchnięte na jednej przestrzeni, a zarazem tak sobie obce, jak dwa gatunki ptaków przylatujących do tego samego karmnika w twoim ogrodzie. Jeśli zasada wykluczania konkurencyjnego jest słuszna, to takie współistnienie wymagałoby istnienia jakichś nieznacznych, nie odkrytych dotąd różnic w przystosowaniach obu gatunków. Kto wie - może ludzie współcześni byli rzeczywiście przystosowani do eksploatowania niszy ekologicznej suchszego obszaru w głębi lądu, przynajmniej przez część roku? Niektórzy biolodzy uważają jednak, że konkurencyjne wykluczanie nie ma charakteru aż tak bezwzględnej reguły, jak się przyjęło sądzić. Sprowadzać się ona może ostatecznie do tautologii, osobliwego błędnego koła: jeśli policzymy gatunki zamieszkujące jakieś siedlisko, aby określić liczbę dostępnych nisz ekologicznych, jakie dany biotop zawiera, okaże się - proszę bardzo - że na każdą niszę przypada jeden gatunek. W każdym razie nie da się jednoznacznie określić gatunku przez zespół jego przystosowań, tj. sposobów zdobywania pożywienia, radzenia sobie z drapieżnikami i pasożytami, termoregulacją, znajdowaniem miejsca na gniazdo czy norę itd. Gdyby tak było, wówczas lis mieszkający w lesie byłby z definicji innym gatunkiem niż lis zamieszkujący łąkę, który z kolei byłby odrębnym gatunkiem od lisów żyjących na prerii, na bagnach czy w parkach. Jeśli jednak zebrać wszystkie te lisy w porze cieczki samic, za kilka miesięcy pojawią się żywe, kwilące dowody na to, że gatunków nie można adekwatnie zdefiniować przez ich nisze ekologiczne. Co w takim razie wyznacza rzeczywiste granice „lisowatości" czy człowieczeństwa? Kiedy paleoantropolodzy spierają się o to, czy neandertalczycy mają na tyle swoistą anatomię, by można ich

uznać za gatunek odrębny od naszego, posługują się morfologiczną definicją gatunku. To z ich strony rozsądne podejście, skoro i tak mają do dyspozycji tylko kształt kości. Przyznają oni jednak, że w prawdziwym, bujnym i nieokiełznanym świecie przyrody morfologia szkieletu jest dość kiepskim wyznacznikiem tego, gdzie kończy się jeden, a zaczyna drugi gatunek, łan Tattersall, ewolucjonista z Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej, wskazuje na fakt, że gdyby obedrzeć ze skóry i mięśni małpy należące do dwudziestu południowoamerykańskich gatunków, ich szkielety byłyby prawie nie do odróżnienia. Wiele innych gatunków zwierząt wygląda łudząco podobnie nawet ze skórą. Jak mówi Tattersall, północnoamerykańskie norniki ł darniówki różnią się właściwie tylko kształtem jednego guzka na jednym z zębów przedtrzonowych. Na przeciwnym biegunie lokuje się pojedynczy gatunek Homo sapiens, manifestujący swą obecność na całej planecie w najróżniejszych wariantach wzrostu, kształtu, kolorów i budowy kostnej - a wszyscy są najwyraźniej sapiens, wszyscy nadają się na potencjalnych partnerów do rozrodu dla siebie nawzajem. Najpowszechniej stosowaną biologiczną definicję gatunku, w przeciwieństwie do morfologicznych namiastek, którymi muszą się posługiwać paleontolodzy, zwięźle sformułował słynny biolog ewolucji Ernst Mayr: „Gatunek jest grupą faktycznie lub potencjalnie krzyżujących się ze sobą populacji naturalnych, izolowaną rozrodczo od innych takich grup". Kluczowe jest tu sformułowanie: „izolacja rozrodcza". Gatunek to zespół osobników, które rozmnażają się tylko we własnym gronie. Bariery ewolucyjne, zapobiegające przypadkowemu krzyżowaniu się i powstawaniu czegoś w rodzaju bezkształtnej zupy mieszańców, nazywane są mechanizmami izolacyjnymi. Mogą nimi być wszelkie przeszkody uniemożliwiające przedstawicielom blisko spokrewnionych gatunków kopulację lub wydawanie na świat płódnego potomstwa. Mogą też występować przeszkody anatomiczne. Dwa gatunki wschodnioafrykańskich góralków nocują we wspólnych norach, używają wspólnych latryn i wychowują młode we wspólnotowych „grupach zabawowych". Nie mogą się jednak ze sobą krzyżować, przynajmniej częściowo, z racji zdecydowanie odmiennych kształtów prącia samców obu gatunków. Mechanizmy izolacyjne nie muszą aż tak rzucać się w oczy. Dwa blisko spokrewnione gatunki mogą się także różnić cyklem rujowym. Bariera może też się pojawiać już po kopulacji, gdy chromosomy nie pasują do siebie albo ich wymieszanie daje potomstwo niezdolne do dalszego rozrodu, jak w przypadku muła. Mayrowska „biologiczna koncepcja gatunku" jest o wiele trafniejsza w odniesieniu do żywego świata przyrody niż wszelkie idee oparte tylko na różnicach morfologicznych. Łatwo zarazem zrozumieć, dlaczego paleoantropolodzy nie palą się do zastosowania tej koncepcji do dawnych hominidów. Właściwości nieodzowne do wyznaczenia gatunku biologicznego - mechanizmy izolacyjne - nie należą do tych, które byłyby czytelne w stanie kopalnym. Jak mógłby skamienieć cykl płodności?! Jak wyglądałby bezpłodny mieszaniec sprowadzony do kilku ułamków szkieletu? Jak odczytać w kamieniu różnice chromo-somalne? Być może tak jak samce góralków, mężczyźni nean-dertalscy mieli członki bardzo różniące się od współczesnych. A może neandertalczycy w odróżnieniu od nas mieli po 48 zamiast 46 chromosomów? Dziś nie da się tego wszystkiego stwierdzić. Moim zdaniem utrzymywanie się różnic morfologicznych przez cały czas współwystępowania ludzi współczesnych i neandertalczyków na górze Karmel stanowi wskazówkę przemawiającą za ich odrębnością gatunkową. O ile przyjemniej byłoby jednak móc wskazać na konkretną cechę, coś tak czystego i trwałego, jak kość, i powiedzieć: „Oto coś, co utrzymywało odrębność biologiczną owych praludzi, choćby nawet byli jednakowi pod innymi względami". Jest to zapewne niemożliwe, ale inny sposób oceny gatunków da nam być może cień nadziei. „Biologiczna koncepcja gatunku" jest zadziwiająco negatywna - definiuje gatunek przez fakt jego niezdolności do krzyżowania się z innymi. Gatunek nie jest więc w takim ujęciu określany przez jakieś sobie tylko właściwe cechy czy działania, lecz przez ograniczenia nałożone nań przez zewnętrzne mechanizmy izolacyjne. To trochę jakbyśmy definiowali nadzienie jako „to, co jest wewnątrz ciasta". Dlaczego nie przenicować tej definicji i nie przyjrzeć się samemu nadzieniu? Przed kilku laty południowoafrykański biolog Hugh Patter-son odkrył drobny, ale jego zdaniem

istotny mankament biologicznej koncepcji gatunku. Większość ewolucjonistów - w tym Ernst Mayr uważa, że nowy gatunek może powstać tylko w wyniku izolacji geograficznej garstki osobników, odciętych w ten sposób od reszty pobratymców, i to najlepiej w siedlisku odmiennym od tego, do którego był przystosowany gatunek macierzysty. Klasycznym przykładem jest stadko ptaków, które zboczyło z kursu i zostało zagnane przez wiatr na nową wysepkę. W większości przypadków zabłąkana populacja wymiera. Jeśli jednak uda jej się przeżyć, a nawet rozplenić, to może dojść do spotkania jej potomków z potomkami populacji macierzystej. Jeśli przedstawiciele obu populacji zdolni będą się ze sobą krzyżować i dawać płodne potomstwo, to są jednym gatunkiem biologicznym, bez względu na to, jak dalece różnią się pod innymi względami. Z drugiej strony, jeśli wyewoluowa-ły mechanizmy izolacyjne zapobiegające krzyżowaniu, to stworzenia są odrębnymi gatunkami bez względu na to, jak bardzo podobnie wyglądają albo się zachowują. Proces specjacji jest o wiele bardziej złożony niż tu naszkicowano, lecz i ten uproszczony zarys wystarczy, aby wskazać przyczajony mankament biologicznej koncepcji gatunku, wypatrzony przez Hugha Pattersona. Jeśli populacja mająca się stać nowym gatunkiem musi być odizolowana geograficznie od macierzystej, to jak mają ewoluować mechanizmy izolacyjne zapobiegające krzyżowaniu się z przedstawicielami tejże, skoro nie ma w okolicy nikogo, od kogo należałoby się izolować? Powiedzmy, że stadko ptaków - nazwijmy je ćwierkaczami nadrzewnymi - zostało zwiane na pustynną wysepkę, na której nigdy nie było ćwierkaczy. Po dziesięciu tysiącach lat cała wysepka rozbrzmiewa ćwierkaniem ćwierkaczy. Jednakże, z bra-

ku drzew, gnieżdżą się one na ziemi. Jeśli teraz z kolei część owych ćwierkaczy naziemnych zostanie przez kapryśny poryw wiatru zapędzona do ojczyzny ćwierkaczy nadrzewnych, różnica w sposobie gniazdowania może się wydać „mechanizmem izolacyjnym", służącym zapobieganiu krzyżówkom między oboma gatunkami. Izolacja rozrodcza nie może być jednak powodem ich odrębności, gdyż na pustynnej wysepce nie było żadnych ćwierkaczy nadrzewnych, przeciw którym miałyby ewoluować mechanizmy izolacyjne. Prawdziwym powodem ewolucyjnej przemiany nie była obecność konkurentów gnieżdżących się na drzewach, lecz bezdrzewność wyspy. Innymi słowy, pojawienie się mechanizmów izolacyjnych może być skutkiem rozdzielenia się populacji. Trudno jednak sobie wyobrazić, jak mogłyby one stać się jego przyczyną. Mając na uwadze ten problem, Hugh Patterson wywrócił biologiczną koncepcję gatunku na nice, proponując spojrzenie na gatunek oparte nie na tym, z kim się nie krzyżuje, lecz z kim się krzyżuje. Według Pattersona gatunki są grupami osobników, które w przyrodzie mają „wspólny system mechanizmów zapłodnienia". Koncepcja Pattersona, zogniskowana na rozrodzie, jest tym samym równie „biologiczna", jak May-rowska. Przesuwa jednak nacisk z barier zapobiegających krzyżowaniu na gamę przystosowań, obejmującą wszystkie poziomy życia organizmu, które wspólnie zapewniają udane spotkanie plemnika z jajem. Oczywiście, do mechanizmów zapłodnienia należy pożycie płciowe oraz akt poczęcia, a także genetyczna odpowiedniość chromosomów obojga rodziców, których połączenie umożliwia powstanie płodnego potomka. Jednakże już wcześniej, zanim plemnik znajdzie się w pobliżu jaja gotowego do zapłodnienia, przedstawiciele obu płci muszą w jakiś sposób rozpoznawać w sobie potencjalnych partnerów rozrodczych. Tu właśnie może kryć się rozwiązanie zagadki góry Karmel. W przyrodzie każdą kopulację poprzedza jakaś postać informacji. Może być ona przekazana chemicznie: na przykład komórki jajowe brunatnicy Ascophyllum nodosum wydzielają związek nęcący tylko plemniki A. nodosum i niczyje inne. Może być też odebrana węchem. Jak wiedzą wszyscy posiadacze psów, cieczka suki ściąga psy z całej okolicy. Zauważmy, że woń suki nie zwabia wiewiórek, żbików ani nastoletnich chłopców. Nadawany sygnał o gotowości do kopulacji jest odbierany tylko przez samce gatunku Canis Jamiliaris, które ewolucja wyposażyła w odpowiednie receptory węchowe.11 Wiele ptaków posługuje się komunikatami głosowymi do wabienia i rozpoznawania przedstawicieli przeciwnej płci, ale tylko własnego gatunku. - Samica może słyszeć śpiew samca obcego gatunku lub być świadkiem jego popisów tokowych, ale na

nie nie zareaguje - wyjaśnia Judith Masters, koleżanka Pattersona z Uniwersytetu Witwatersrand w Johannesburgu. - Nie warto się zastanawiać, co też ją powstrzymuje przed kopulacją z tym samcem. On jej po prostu w ogóle nie obchodzi. Podobnie, taksonom może być załamany niemożnością rozróżnienia poszczególnych gatunków świetlików na podstawie szczegółowych obserwacji anatomii samców. Tymczasem samica świetlika nie ma takich kłopotów w letnią noc. Samce jej gatunku wysyłają do niej sygnały świetlne, różniące się od nadawanych przez inne gatunki barwą, częstością i czasem trwania rozbłysków. Bioluminescencyjne machismo obcych samców stanowi dla niej po prostu nieistotny szum informacyjny, jako część zupełnie innych „gatunkowych systemów rozpoznawania partnera". Według Masters „wygodnym sposobem objaśnienia różnicy [między koncepcjami gatunku Pattersona a Mayra] jest to, że koncepcja Pattersona podkreśla te cechy, których same organizmy używają do rozpoznawania, kto jest, a kto nie jest członkiem ich własnego gatunku". Gatunkowe systemy rozpoznawania partnerów są zadziwiająco stabilne w porównaniu z lokalnymi przystosowaniami siedliskowymi. Wróbel z nieco przykrotkim dziobem może być równie zdolny do wykarmienia młodych, jak wróble ze średni-

mi dziobami. Wróbel śpiewający obcą pieśń nie przywabi natomiast żadnej partnerki i wcale nie będzie miał młodych. Wypadnie z puli genowej następnego pokolenia, nie pozostawiając w ewolucji ani śladu swej idiosynkratycznej serenady. To samo, oczywiście, dotyczy każdej samicy wróbla, która nie zareaguje na „właściwe" śpiewy potencjalnych partnerów. Skoro odmieńcy płacą tak wysoką cenę, wszyscy starają się być kon-formistami. - Gatunkowe systemy rozpoznawania partnerów ulegają zmianie tylko w naprawdę dramatycznych okolicznościach - powiedziała mi Masters. Dramat taki może się dokonać, kiedy populacja jest odcięta od gatunku macierzystego. Jeśli populacja jest odpowiednio mała, a siedlisko różni się radykalnie od tego, do jakiego była dotąd przystosowana, może dojść do przezwyciężenia nawet potężnej bezwładności systemów rozpoznawania partnerów. Głęboka zmiana stylu rozrodu może zbiec się z nowymi przystosowaniami do środowiska naturalnego, albo ł nie. Tak czy owak, jedyna zmiana znacząca narodziny nowego gatunku dotyczy sposobu rozpoznawania się nawzajem partnerów. Gdy próg zostanie przekroczony, nie ma już odwrotu. Nawet gdyby osobniki należące do nowej i starej populacji znów się spotkały na tym samym obszarze - na przykład w dogodnym korytarzu ekologicznym łączącym ich kontynentalne zasięgi - nie będą już postrzegać się nawzajem jako potencjalnych partnerów płciowych. To samo, naturalnie, dotyczy gatunku ludzkiego. Być może więc neandertalczycy oraz ludzie współcześni mogli koegzystować w Lewancie przez dziesiątki tysięcy lat, nie krzyżując się ze sobą dlatego, że nie nadawali i nie odbierali tych samych sygnałów rozpoznawczych. Musimy przynajmniej rozważyć tę szokującą możliwość, że istniały kiedyś dwa różne typy istot ludzkich, nie potrafiące się wzajemnie porozumieć akurat w sferze, która mogłaby je zjednoczyć. Przypuszczenie takie daje szansę na dostrzeżenie w zapisie kopalnym śladów prawdziwych różnic między gatunkami biologicznymi. Jedyne cechy decydujące o tym, czy dwa organizmy w istocie należą do odmiennych gatunków, są związane z systemami rozpoznawania partnerów. Większość sygnałów płciowych nie zachowuje się w postaci skamieniałej. Niektóre gatunki, zwłaszcza posługujące się sygnalizacją wzrokową, mogą mieć jednak część owych „sygnałów" wpisanych w anatomię. Elisabeth Vrba z Yale wykazała, że antylopy i inne krę-torogie noszą swe etykiety gatunkowe na głowach, w postaci rogów rozmaitego kształtu i wielkości. (Jedyną różnicą między kozą śruborogą a nieśruborogą są śrubowate rogi - komentuje łan Tattersall). Te twarde ozdoby na czaszce bardzo dobrze zachowują się w stanie kopalnym, znacznie ułatwiając rozpoznawanie wymarłych gatunków. Oczywiście, ani neandertalczycy, ani ludzie współcześni nie nosili poroży. A jednak ludzkie systemy rozpoznawania partnera są przede wszystkim wizualne. „Miłość wpada w oko" -napisał Yeats, a wyprostowana, dwunożna postawa homini-dów zapewniała bogactwo sygnałów, które w istocie mogły „wpaść w oko". Na przykład penis mężczyzny jest znacznie większy niż u jakiejkolwiek małpy

człekokształtnej. Kobiece piersi są nieproporcjonalnie obfite w porównaniu do małpich. Fragmentem ciała szczególnie przyciągającym i zatrzymującym oko jest twarz. W jednym z niedawnych badań zapytano Amerykanki, na jaką część ciała mężczyzny patrzą w pierwszej kolejności; 77 procent wybrało oczy lub twarz, męskie pośladki znalazły się na dalekim drugim miejscu, z 12 procentami wskazań. Jeśli chodzi o preferencje mężczyzn, to 64 procent patrzy najpierw na twarz kobiety, a 21 procent na biust.12 Ludzka twarz jest niesłychanie ekspresyjną częścią ciała. Pod jej skórą kryje się skomplikowana plątanina mięśni, skupionych zwłaszcza wokół oczu i ust, a wykształconych wyłącznie w celu komunikacji społecznej - wyrażania zainteresowania, strachu, podejrzliwości, radości, zadowolenia, zwątpienia,

zaskoczenia i niezliczonych innych emocji. Każda z nich może być nieznacznie zmodyfikowana lekkim skurczem mięśni policzka lub uniesieniem brwi, aby wyrazić, powiedzmy, umiarkowane zaskoczenie, kompletne zdumienie, przykre rozczarowanie, udawane zaskoczenie itd. Ktoś oszacował, że 22 mięśnie mimiczne po każdej stronie twarzy mogą posłużyć do uzyskania dziesięciu tysięcy odcieni wyrazów twarzy. Wśród tego arsenału znaków społecznych istnieją też stereotypowe zachęty wobec potencjalnych partnerów. Popisy godowe, które nazywamy flirtem, malują się tak samo na twarzy nowogwinejskiej Papuaski, jak i u licealistki w paryskiej kawiarni: skromne opuszczenie wzroku w dół i w bok, po którym następuje ukradkowe zerknięcie w twarz mężczyzny i ponowny unik. Twarz przekazuje zarazem mnóstwo innych zachęt seksualnych - spojrzenie przez ramię, lekkie rozchylenie warg, opuszczenie podbródka. Znaczenie twarzy jako wabika jest dobitnie potwierdzane przez starania, jakich dokładają przedstawiciele różnych kultur, by podkreślić jej cechy. Kryjące się za tym przesłanie jest jednak obecne już w samej anatomii -kształcie i konturze, układzie geometrycznym poszczególnych elementów, ich wzajemnych proporcjach i rozmieszczeniu. „Pięknem nazywamy nie usta ani oko, lecz łączne oddziaływanie ich wszystkich" - napisał Alexander Pope. Właśnie to łączne oddziaływanie utrzymuje silną spójność naszego gatunku przez pokolenia. I tak powracamy do Lewantu: oto dwa gatunki ludzkie współegzystują w tym samym miejscu przez długi czas. Regionem anatomicznym, gdzie różnice między nami a neandertalczykami są wyrażone najsilniej, gdzie nawet zażarty wyznawca ciągłości może nakreślić linię rozgraniczającą między „nimi" a „nami", jest oczywiście twarz. „Klasyczna" neandertalska twarz - wysunięta pośrodku, ze sterczącym nosem i kośćmi policzkowymi, długimi szczękami bez podbródka, wielkimi okrągłymi oczodołami z nawisem masywnych łuków brwiowych - objaśniana bywa zwykle jako zespół przystosowań do mroźnego klimatu lub przenoszenia potężnych obciążeń, jakim poddane były przednie zęby. W obu przypadkach twarz uważa

się za adaptację do środowiska, dzięki której ewolucja miała pomóc przetrwać w danym siedlisku. A gdyby przystosowawcze funkcje twarzy nie były pierwotnym powodem, dla którego wykształciły się te cechy? A jeśli owe osobliwości wyewoluowa-ły raczej jako podpora całkiem swoistego, wyłącznie neander-talskiego systemu rozpoznawania partnera? Jest to wprawdzie tylko spekulacja, ale pomysł taki pasuje do pewnych faktów i rozwiązuje niektóre problemy. Niewątpliwie geografia Europy przyczyniła się do odcięcia przodków neandertalczyków od innych populacji w stopniu wystarczającym do pokonania inercji pierwotnego systemu rozpoznawania partnerów, pozwalając na pojawienie się czegoś nowego. Podczas zlodowaceń kontakty z Azją były przerwane przez lądolo-dy i rozległe połacie niegościnnej tundry na ich przedpolach. W tych mroźnych okresach drogę na południe zamykały lodowce górskie Kaukazu i przyległych wyniesień nad Morzem Czarnym i Kaspijskim. - Neandertalczycy są wręcz podręcznikowym przykładem tego, jak uzyskać odrębne gatunki - powiedział mi John Shea, kiedy wróciłem do Cambridge. - Odizoluj ich na sto tysięcy lat, a potem rozpuść otaczające lodowce

i uwolnij ich. Objaśnianie wyglądu twarzy neandertalczyków jako składnika systemu rozpoznawania partnera, nie zaś jako przystosowania do surowego klimatu lodowcowego, pozwala też wytłumaczyć niewzruszoną stabilność jej formy mimo upływu czasu. Jeśli wielkie nosy i cała reszta były sposobem przystosowania się do mrozu, to dlaczego nie zmieniały się przez tysiące lat i nie ulegały redukcji podczas ciepłych okresów mię-dzylodowcowych, jakich neandertalczycy doświadczali w Europie i zachodniej Azji? Natomiast jako element seksualnego rozpoznawania partnerów płciowych, bez względu na swe możliwe znaczenie przystosowawcze, twarz neandertalska musiałaby pozostawać stała mimo upływu czasu. Każde znaczące odstępstwo od typowego kształtu ograniczałoby szansę zdobycia partnera. Jeśli za różnicami gatunkowymi między neandertalczykami a ludźmi współczesnymi kryje się system rozpoznawania part-

nerów, można by wreszcie rozwikłać lewantyński paradoks. Nie musielibyśmy już szukać ukrytych upośledzeń behawioral-nych, które czyniły z neandertalczyków prymitywniejsze wersje nas samych czy też jakieś nieudane aberracje. Jeśli ujrzymy w nich po prostu owoc gatunkotwórczej zmiany systemu rozpoznawania partnerów, ich współwystępowanie z ludźmi współczesnymi w Lewancie przestanie domagać się dodatkowego wyjaśnienia. Neandertalczykom udało się współistnieć z ludźmi współczesnymi przez długie tysiące lat, zajmując się taką samą ludzką działalnością, a zarazem się nie krzyżując, bo kwestia ta po prostu nigdy się nie pojawiła. Pomysł ten jest ledwie wyobrażamy. To jednak może dodawać mu atrakcyjności! Ludzka wyobraźnia w tej sprawie wydaje się zbyt ograniczona. Wyznawcy „ciągłości" nie mogą się pogodzić z ideą dwóch typów ludzkich współtrwąjących w izolacji seksualnej. Obrońcy „zastępowania" nie potrafią dopuścić tak długiej koegzystencji bez konkurencji. Woleliby widzieć neandertalczyków wkraczających do Lewantu na przemian z ludźmi współczesnymi i uwikłanych w długotrwałą walkę, wygraną wreszcie przez naszych przodków. Oczywiście, jeśli neandertalczycy byli odrębnym gatunkiem biologicznym, musiałoby w końcu nastąpić coś, co spowodowało ich wymarcie. My przecież nadal istniejemy, a oni nie. Dlaczego oni zniknęli, a nam udało się przeżyć, to osobna historia, z własnymi, niespodziewanymi zwrotami akcji. Wydarzenia rozgrywające się na górze Karmel mogą mieć jednak jeszcze jeden ważny aspekt. Idzie o coś, czego dzisiejsi ludzie prawie nie potrafią pojąć, zwłaszcza w regionach takich jak Lewant, gdzie botanicy noszą broń palną i tracą nogi na wojnie. Dwa gatunki ludzkie, mające ze sobą o wiele mniej wspólnego niż jakiekolwiek dwie rasy czy wyznania istniejące dzisiaj na naszej planecie, mogły dzielić ze sobą mały skrawek żyznej ziemi przez 50 tysięcy lat, przez cały ten czas traktując się nawzajem ze stałą, niezakłóconą, pokojową obojętnością. ROZDZIAŁ 8

COŚ SWOJSKIEGO

Późnym popołudniem opuściłem Kebarę i wsiadłem do samolotu z Tel Awiwu do Johannesburga, skąd czekał mnie krótki przelot do Kapsztadu. Zamierzałem się dowiedzieć więcej o pierwszych ludziach, o nowoczesnej anatomii i jak doszło do jej powstania. Towarzyszyła mi przestroga z okolic góry Karmel: anatomia nie jest przeznaczeniem. Jeśli dwa typy ludzi mogły tam współistnieć przez 50 tysięcy lat, to sama postura człowieka nowoczesnego nie zapewniała mu automatycznej przewagi. Mieszkańcy Qafzeh i Skhul mogli wyglądać jak my, lecz wobec braku wyraźnych oznak tego, że zachowywali się bardziej „nowocześnie" niż współcześni im neandertalczycy, jakież znaczenie mógł mieć ich nowoczesny wygląd? Samo pojęcie „nowoczesności" w odniesieniu do anatomii blednie w przeciągu tych monotonnych 50 tysięcy lat. Wcześniej w naszym rodowodzie anatomia i zachowania wydają się ewoluować równolegle. Narzędzia Homo erectus, na przykład, są o wiele staranniej obrobione niż toporne odłamki skalne pozostawione przez jego poprzednika Homo hdbilis. Homo erectus miał też stosownie większy mózg. Pojawienie się naszego gatunku zdaje się jednak prowadzić do rozłączenia wyglądu ciała z zachowaniami. Odtąd szacowanie potencjału ewolucyjnego na podstawie wydatności łuku brwiowego skamieniałej czaszki albo wysunięcia bródki na żuchwie staje się

równie jałowe, jak ocena przyjaciela na podstawie liczby stawów w jego palcu u nogi lub zdolności zwijania języka w rurkę. Nawet jednak taki zaprzysięgły miłośnik neandertalczyków, jak ja, musi stawić czoło rzeczywistości: my istniejemy, a oni wyginęli. Sądząc po narzędziach kamiennych z nimi związanych, ostatnia populacja neandertalczyków przestała istnieć około 30 tysięcy lat temu. Odtąd liczba gatunków ludzkich na Ziemi skurczyła się do jednego. Jeśli nie da się wytłumaczyć anatomią przeżycia jednego z gatunków, a zagłady drugiego, to musiało się pojawić coś jeszcze, co obdarzyło przodków człowieka współczesnego nowym wigorem, odświeżonym ożywieniem. Czy ów dopływ energii nadszedł z Afryki? Czy najwcześniejsi afrykańscy ludzie współcześni rzeczywiście zachowywali się „postępowo", wyprzedzając swych neandertalskich rówieśników? A jeśli tak, to czy po zachowaniach tych pozostał jakiś ślad, ukazujący, jak owo ożywienie zostało wyeksportowane na Bliski Wschód i dalej? A może te istoty pojawiły się i pomarły bez związku z przełomem kulturowym, który miał doprowadzić ludzkość do jej obecnego stanu? Miejscem, od którego należałoby zacząć poszukiwania odpowiedzi na te pytania, jest jaskinia Klasies River Mouth, domniemane schronienie najstarszych ludzi anatomicznie współczesnych. Zawieszona na skraju kontynentu, ziejąca wylotem w stronę Antarktydy, od której dzieli ją tylko puste morze, wydaje się niezmiernie odległa: prawdziwa kolebka na końcu świata. Niestety, z powodu nie sprzyjającej pory roku jaskinia była poza moim zasięgiem. Sezon wykopaliskowy właśnie się skończył i na stanowisku nie pozostał nikt do wypytania, oprócz pingwinów i uchatek. Umówiłem się więc na spotkanie z Hilarym Deaconem z Uniwersytetu Stellenbosch, nadzorującym wykopaliska u ujścia Klasies. Pod opieką Deacona stanowisko to zmieniło się z pospiesznie eksploatowanej dziury w ziemi, dostarczającej różnych okazów, w obfitujący w szczegóły gobelin czasu, o znaczeniu wykraczającym daleko poza znaleziska kostne rozproszone w tamtejszych osadach. Deacon miał mnie odebrać z kapsztadzkiego lotniska. Niecierpliwość, z jaką oczekiwałem na okazję porozmawiania z nim, walczyła z pewnym lękiem. Chociaż nigdy nie spotkaliśmy się osobiście, wyrobiłem sobie pewne wyobrażenie o nim na podstawie naszej korespondencji: że jest to człowiek niecierpliwy i

wymagający, ulegający wybuchom gniewu, skierowanym zazwyczaj przeciw popularyzatorom nauki i innym mało wartym dyletantom. Wszystko to dawało się jasno wyczytać z odpowiedzi na jeden z moich listów. Prosiłem w nim o rozmowę, ale poplątałem też kilka liter, nazywając miejsce pracy Deacona „Klaises River Mouth". „Z tego, jak Pan pisze nazwę Klasies, wnoszę, że musi Pan jeszcze sporo poczytać na temat tutejszych stanowisk" - zwrócił mi uwagę. Zrugany w ten sposób, obkułem się na temat Klasies River Mouth i w ogóle wczesnego afrykańskiego Homo sapiens. Przechadzałem się teraz po lotniskowej poczekalni, wyobrażając sobie jazdę do Stellenbosch z Deaconem odpytującym mnie przez całą drogę z pisowni południowoafrykańskich stanowisk środkowej epoki kamienia. - Jeśli mam w ogóle z panem rozmawiać, niech pan przeli-teruje Buffelskloof! Heuningsneskrans Shelter! Umhlatuzana! Z moich lektur wiedziałem, że w archeologii Afryki wiele się zmieniło od lat sześćdziesiątych, kiedy Carleton Coon nazwał ten kontynent „nieistotnym przedszkolem" współczesnej ludzkości. Na podstawie ówczesnych datowań radiowęglowych sądzono, że afrykańska środkowa epoka kamienia (Middle Stone Agę), cechująca się narzędziami podobnymi do mustierskich z Europy, zaczęła się około 38 tysięcy lat temu, kiedy kultura mustierska w Europie już zanikała. Powstawało więc wrażenie, że Afrykanie odkrywali techniki lewaluaskie i resztę dorobku mustierskiego w czasie, gdy współcześni im Europejczycy porzucali je właśnie na rzecz bardziej zaawansowanych technik. Zgodnie z tą chronologią zasadniczy przełom kulturowy nowoczesnego człowieczeństwa, początek górnego paleolitu - w Afryce nazywanego późną epoką kamienia (Łatę Stone Agę) - nastąpił dopiero około 6 tysięcy lat p.n.e. Tymczasem na Bliskim Wschodzie i niektórych obszarach Europy istniały już wtedy osiadłe społeczeństwa rolnicze, tworzące złożone ustroje polityczne.

I oto w roku 1972 Peter Beaumont i John Yogel ogłosili nowe dane radiowęglowe dla pięciu stanowisk z Południowej Afryki. Jak wykazali Beaumont i Yogel, środkowa epoka kamienia nie zaczęła się tutaj 38 tysięcy lat temu, lecz właśnie wtedy się kończyła. Narzędzia mustierskie ustąpiły miejsca innym, typowym dla późnej epoki kamienia, a stało się to równocześnie z przejściem do górnego paleolitu w Europie. Dawna chronologia oparta była na skażonych próbkach i błędnie oznaczonych zestawach narzędzi. Narzędzia środkowej epoki kamienia znaleziono w poziomach archeologicznych o wiele za starych, by można je było datować metodą radiowęglową. Ich wiek Beaumont i Yogel oszacowali na ponad 100 tysięcy lat. Z dnia na dzień hominidy z Coonowskiego „nieistotnego przedszkola" przeskoczyły wiele klas, zrównując się technologicznie z wszelkimi innymi populacjami żyjącymi ówcześnie na Ziemi. Nowa chronologia niosła zarazem jeszcze wyraźniej-sze zagrożenie dla tradycyjnego europocentryzmu. Niektóre z przedatowanych stanowisk środkowej epoki kamienia, szczególnie Border Cave ł Klasies River Mouth, objawiły także szczątki ludzi o najwyraźniej nowoczesnej anatomii. Owe skamieniałości stały się nagle najdawniejszymi znanymi na świecie pamiątkami współczesnego anatomicznie człowieka. Wszyscy właściwie się zgadzają, że afrykańscy przodkowie człowieka współczesnego byli behawioralnymi odpowiednikami swych europejskich rówieśników neandertalczyków. Chciałem zapytać Hilarego Deacona - gdyby zgodził się ze mną rozmawiać - czy ludzie afrykańscy nie wyprzedzali jednak neandertalczyków o krok lub dwa. Straszny Deacon pojawił się w końcu i od razu, wbrew moim obawom, okazał się strasznie uprzejmy. Z głęboko zakorzenioną uprzejmością, nie spotykaną poza Wspólnotą Brytyjską, wziął moje bagaże, nalegając, abym odwołał rezerwację w hotelu i zatrzymał się u niego i żony, Janette, specjalistki od późnej epoki kamienia. Po drodze do Stellenbosch pokazywał mi osobliwości krajobrazu, kolonialną architekturę holenderskich zagród wiejskich oraz osady dzikich lokatorów stłoczone wzdłuż nadmorskich wydm. Jasnoskóry, z krótko przystrzyżoną szpakowatą brodą, był właściwie nieśmiały i cichy, tak że musiałem się z natężeniem wsłuchiwać w jego głos, zagłuszany przez warkot silnika samochodu. Zamiast odpytywać mnie ze znajomości Klasies River

Mouth, sumitował się, że nie może mi pokazać samej jaskini (przeprosiny były doprawdy zbędne, zważywszy, że jaskinia była akurat nieczynna i w dodatku położona o 800 km na południowy wschód). Zamierzał mi poświęcić cały weekend i oświadczył, że w mieście jest także Philip Rightmire z Uniwersytetu stanu Nowy Jork w Binghamton, z którym obaj wspólnie opracowują zbiory skamieniałości z Klasies River Mouth. Miałem naprawdę szczęście, Rightmire jest przecież czołowym specjalistą w dziedzinie anatomii wczesnego Homo sapiens. Jeszcze zanim Chris Stringer spopularyzował swój scenariusz „Pożegnania z Afryką", Rightmire opracował w roku 1979 własną wersję tej hipotezy. Z Janette Deacon i Philipem Rightmire'e spotkałem się przy lunchu - pierwszym z wielu posiłków u Deaconów, które choć zimne termicznie, upływały w bardzo ciepłej atmosferze. (Była zima, a południowoafrykańscy Anglicy odziedziczyli najwyraźniej nie tylko gen uprzejmości, ale i brytyjską niechęć do sztucznego ogrzewania). Pojechaliśmy później do uniwersyteckiego Wydziału Archeologii, który w sobotę był opustoszały i zamknięty. W chłodnej, zatęchłej salce na parterze, ze skrzypiącą podłogą i mnóstwem ciemnych witryn z okazami, Deacon ustawił rzutnik i założył magazynek przezroczy. Na ekranie pojawiło się malownicze urwisko: szarozielony masyw skalny opadający faliście ku skrawkowi plaży atakowanej przybojem. Z piasku i morskiej piany wyłaniały się zerodowane formacje skał. Mniej więcej w jednej trzeciej wysokości ściany urwiska widniał wylot pieczary jak otwarta rana, a nieco niżej druga grota. - Za załomem jest więcej jaskiń - wyjaśnił mi Deacon. Stanowisko Klasies River Mouth ma być właśnie całym ich kompleksem. Południowe wybrzeże jest dynamicznym, wysokoenergetycznym środowiskiem. Plaże i skały oblepione są muszlami mięczaków: omułków brunatnych, czarnych i białych, turbanów, a podczas odpływu także czaszołek i pobrzeżków. Na urwi-

skach gnieżdżą się kormorany i ostrygojady. Tuż przy brzegu baraszkują delfiny. Rano plażę znaczą liczne tropy uchatek, szybko zacierane przez przybój. Wygląd wybrzeża podlega znacznym zmianom podczas sztormów, trwających nieraz dwa lub trzy dni. Z dnia na dzień w miejscu skalistego brzegu pojawia się piaszczysta plaża lub odwrotnie. Morze nieustannie mieni się barwami; z ołowianej szarości niespodziewanie wy-błyskują zielenie i błękity. Deacon opisywał to wszystko z nutką tęsknoty w głosie. W tej okolicy od roku 1984 pracuje razem z grupą studentów archeologii ze Stellenbosch, wykorzystując na wykopaliska przerwy międzysemestralne i wszelkie pieniądze, jakie udaje się zdobyć w środowisku naukowym, zbiedniałym zresztą wskutek międzynarodowych sankcji gospodarczych, wymierzonych w popierający apartheid rząd RPA. Nie ma tu żadnych wygód. Trzeba zbierać drwa na opał, żeby się ogrzać. Najbliższy sklepik jest o czterdzieści kilometrów. - Mieszkamy jak w kokonie, zupełnie odcięci od świata między morzem a urwiskiem - powiedział Deacon. Jaskinie u ujścia rzeki Klasies są świadectwem uporczywej przemocy oceanu; są one jamami wyżłobionymi w skalnej ścianie przez fale jeszcze przed milionem lat. Podczas ciepłych inter-glacjałów w przeszłości poziom morza podnosił się na tyle, że wymywało ono wszelki rumosz, także pozostałości po ludziach, zgromadzone wewnątrz. Od czasu ostatniego takiego oczyszczania przybyło w jaskini śladów posiłków lampartów i innych drapieżników, ptaki drapieżne zaś wypluły tu mnóstwo kości ryb i gryzoni. Największy udział w powstaniu plejstoceńskiego śmietniska mają jednak ludzie, którzy przychodzili tu i odchodzili, pozostawiając za sobą popioły ognisk, spalone odpadki roślinne, kości zwierząt rozłupane dla wydobycia szpiku i sterty muszli mięczaków zbieranych wzdłuż brzegu. W szczytowej fazie obecnego interglacjału, mniej więcej 6 tysięcy lat temu, morze podniosło się i pochłonęło około dwóch trzecich nawarstwionych osadów jaskiniowych. Zostało ich jednak dość, by Hilary Deacon i jemu podobni mieli co robić przez wiele sezonów. Wcześniej wykopaliska prowadzili tam w końcu lat sześćdziesiątych Ronald Singer z Uniwersytetu w Chicago i brytyj-

ski archeolog John Wymer. Singer i Wymer byli, jak ujął to Philip Rightmire, „napaleni na hominidy" i udało im się rzeczywiście znaleźć to, czego szukali. Deacon dorzucił do ich trofeów garść własnych

znalezisk, ale zasadniczo stawia sobie zupełnie inne zadania niż jego poprzednicy. Przez sześć lat pracy na stanowisku Klasies River Mouth wydobył on tylko niewielki ułamek mas ziemi, jakie przerzucili Singer i Wymer w ciągu zaledwie 14 miesięcy. Deacon skupia się na szczegółach. Jego techniki mikrowykopaliskowe służą wydobywaniu wszelkich możliwych okruchów informacji z każdego wykopu. Zespół Deacona naniósł na plany każde palenisko, kość czy okruch skalny, używając często do przesiewania sit o oczkach średnicy 2 mm. Pobierano próbki osadu do badań laboratoryjnych, starannie mierzono wielkość i stopień obtoczenia poszczególnych ziarenek piasku, by zrozumieć zmiany poziomu morza i klimatu. Dzięki tej drobiazgowości dzieje ludzkości w tym miejscu mają szerszy kontekst: pozwalają lepiej zrozumieć zmiany paleośrodowiska zachodzące w czasie. Klasies służy również jako układ odniesienia do innych, bardziej zagadkowych stanowisk południowoafrykańskich. Spąg osadów kryjących skamieniałości stanowi tutaj szereg warstw jasnobrunatnego piasku. Deacon wyświetla na ekranie przezrocze przedstawiające „ogniwo jasnobrązowego piasku (light-brown sand, LBS)". Piach, nawiany do jaskiń z plaży odległej zaledwie o kilkanaście metrów, jest pełen palenisk, narzędzi, kości zwierzęcych i stert wyrzuconych muszli. Muszle należały do takich samych mięczaków, jakie można tam zebrać i zjeść jeszcze dzisiaj: rozmaitych omułków, turbanów i pobrzeżków. Na pewno były zjadane i wtedy: wiele muszli wciąż nosi ślady ognia. - Klasies to najstarsza na świecie restauracja z frutti di marę - żartuje Deacon. Tak masowa konsumpcja omułków przez ludzi z Klasies ciekawa jest sama w sobie; z jakiegoś powodu wcześniejsi ludzie unikali jadania małży. Mięczaki wyjaśniają również inny zasadniczy element historii Klasies, wcale nie związany z jadłospisem. Jak wszystkie oskorupione zwierzęta, także i oceaniczne mięczaki używają do budowy swych muszli tlenu pobie-

ranego z otaczającej wody morskiej. Atomy tlenu mogą mieć postać różnych izotopów. Większość tlenu w wodzie morskiej stanowi pospolity izotop, tlen 16. Woda zawiera także niewielką ilość „cięższego" tlenu 18, mającego w jądrze o dwa neutrony więcej. Obie formy tego pierwiastka mają w zasadzie jednakowe własności chemiczne, natomiast lżejszy tlen 16 łatwiej odparowuje. Dopóki klimat globalny jest ciepły, odparowany tlen1 wraca do morza z opadami deszczu i proporcja obu izotopów się nie zmienia. Podczas zlodowaceń natomiast znaczna część odparowanej wody morskiej powraca w postaci śniegu, gromadzącego się w czapach polarnych lądolodów. Ponieważ odparowuje więcej lekkiego izotopu tlenu 16, on właśnie gromadzi się w lodach, woda morska zaś wzbogaca się o pozostawiony w niej tlen 18. Mieszkających w oceanie oskorupionych stworzeń cała ta fizykochemia nic nie obchodzi i budują swoje domki z takiej mieszanki izotopów tlenu, jaka akurat jest dostępna w otaczającej wodzie. Dziś dostarczają nam jednak dzięki temu wiedzy o czasach, w jakich żyły. Wśród organizmów ze szkieletami zewnętrznymi są biliony mikroskopijnych żyjątek planktonicznych. Po śmierci ich pancerzyki opadają na dno oceanu - a każdy z nich jest miniaturowym miernikiem z zapisanym stosunkiem izotopów tlenu w oceanie za ich króciutkiego i nie znaczącego żywota. Na dnie oceanów nawarstwia się więc powoli kolejna skala do pomiaru światowych zmian klimatycznych i upływu czasu. Od lat sześćdziesiątych Nicholas Shackleton z Uniwersytetu Cambridge oraz inni badacze wydobywali na ląd te „skale" w postaci głębokomorskich rdzeni wiertniczych z różnych części wszechoceanu. Ustawiczne porównania i poprawki pozwoliły im zrekonstruować pojawianie się i zanik zlodowaceń ziemskich w ciągu ostatnich 70 milionów lat. Hilary Deacon, próbując ustalić wiek warstw jasnobrązowe-go piasku w spągu osadów z Klasies River Mouth, posłał trochę swoich muszli mięczaków Shackletonowi. Okazały się „lekkie izotopowe", a stosunkowo wysoka zawartość tlenu 16 wskazywała, że zostały utworzone podczas ciepłej fazy klimatu światowego. Z zapisu odniesienia w postaci planktonu na dnie głębokich oceanów wynikało, że mięczaki te żyły podczas ostatniego interglacjału między wielkimi zlodowaceniami, około 120 tysięcy lat temu. Ta data, potwierdzona

kilkoma innymi metodami, jest wpisana w podłoże stanowiska z podziwu godną pewnością. - Zgadza się tyle różnych przesłanek, że właściwie nie może być żadnych wątpliwości - podkreśla Deacon. Od tego momentu początkowego Klasies opowiada o dziejach ludzkiego zasiedlenia, trwającego około 60 tysięcy lat. Zrąb tej opowieści ukazują wykopaliska w jaskini l A na stanowisku głównym. Nad warstwami jasnobrązowego piasku jest „luka" w zasiedleniu przez człowieka, po czym następuje długi szereg warstw bogatych w pozostałości po ludziach, tkwiące w drobnoziarnistym piasku nawianym z dawnej formacji wydmowej która ciągnie się powyżej urwiska. Z analizy izotopów tlenu i z badań innymi metodami wynika, że warstwy te osadziły się 100-80 tysięcy lat temu. Do tego czasu klimat światowy uległ pewnemu ochłodzeniu w porównaniu z międzylodow-cowym maksimum, a morze odsunęło się od badanej jaskini o parę kilometrów. Było jednak wciąż wystarczająco blisko, aby ludzie ją zamieszkujący uzwzględniali w swoim jadłospisie bogate źródło składników mineralnych, jakim są mięczaki. Sądząc po popiołach licznych palenisk, ucztowali także na geofi-tach - bylinach z podziemnymi bulwami bogatymi w węglowodany - których kępy rosły wzdłuż pasm góskich i wybrzeża. Rozłupane kości uchatek, pingwinów i rozmaitych ssaków lądowych dowodzą, że ludzie z Klasies uzupełniali pokarm roślinny mięsem upolowanych lub padłych zwierząt. Wiele kości należało do dużej, łagodnej antylopy eland. Obfitość kości tej antylopy oraz to, że reprezentowane są wszystkie kategorie wiekowe zwierząt, wskazuje na możliwość „katastrofalnych" zdarzeń łowieckich, być może spędzania antylop z urwiska lub zaganiania ich do pułapek. Wśród osadów walają się takie same narzędzia i odpady kamienne ze środkowej epoki kamienia, jak te, które są typowe dla niżej leżących warstw jasnobrązowego piasku - mustier-

skie odłupki, zgrzebła i narzędzia zębate, pojawiające się w tym samym czasie z nużącą regularnością w całej Afryce, a także Eurazji. I nagle dzieje się coś dziwnego. Powyżej tych warstw (oznaczanych jako SAS), zdaniem Deacona mniej więcej 70 tysięcy lat temu, pojawia się nowy przemysł kamienny. Chociaż wciąż widać bezkształtne odłupki środkowej epoki kamienia, dołączają do nich o wiele mniejsze, cieńsze narzędzia wiórowe, często retuszowane do zgeometryzowanej postaci, na przykład półksiężycowatej lub trójkątnej. Wygląda na to, że wiele wiórów otrzymano za pomocą złożonej techniki, polegającej na użyciu pośrednika: spiczasty kawałek poroża albo inny prętowaty przedmiot przykładany był jednym końcem do przygotowanego rdzenia kamiennego, w drugi zaś koniec uderzało się tłuczkiem. Niektóre boki narzędzi bywały celowo zatępione, prawie na pewno po to, by dopasować je do osadzenia na jakichś drzewcach. Wiele z nich stanowią ostrza włóczni. Najpoważniejsza jednak zmiana w porównaniu z narzędziami środkowej epoki kamienia dotyczy surowca do ich wyrobu. Zamiast zadowalać się wyłącznie miejscowym kwarcytem, ludzie sprowadzali wysokiej jakości drobnoziarnisty silkret z odległości kilkudziesięciu kilometrów. Ta godna uwagi tradycja narzędziowa nazwana została przemysłem Howiesons Poort, od stanowiska położonego na wschód od Klasies, gdzie po raz pierwszy znaleziono narzędzia tego typu. Wszystkie ich cechy pojawiły się w końcu także wśród narzędzi kamiennych w Europie. Trzeba było na to tylko bardzo długo poczekać. - Gdybym nie wiedział, gdzie i kiedy powstały, zaliczyłbym [narzędzia] Howiesons Poort do górnopaleolitycznych - powiedział mi w Cambridge archeolog Paul Mellars. - Jeśli rzeczywiście mają siedemdziesiąt tysięcy lat, jak twierdzi Deacon, byłyby starsze o 30 do 40 tysięcy lat od jakichkolwiek porównywalnych znalezisk z Europy. I oto, proszę bardzo, pojawiają się tam jako pierwsi także nowocześni anatomicznie ludzie. Uważam to za bardzo sugestywne. Na pierwszy rzut oka Howiesons Poort przypomina to, czego szukam: wyraźny sygnał o zmianie stylu życia w Afryce, poja-

wiającej się w czasie, gdy neandertalczycy i inni archaiczni ludzie zachowywali się wciąż po neandertalsku. Jeszcze bardziej intrygująca jest możliwość, że owa zmiana technologii mogłaby w istocie wyjaśnić wczesne pojawienie się nowoczesnej anatomii człowieka właśnie w Afryce. Równolegle występuje nowocześniejszy zestaw narzędzi i odchodzi w przeszłość masywna postura archaicznego

afrykańskiego Homo, bo tak rozbudowana muskulatura nie była już potrzebna. Według Deacona, sprawy nie mają się jednak tak prosto. Po pierwsze, najstarsze skamieniałości nowoczesnych anatomicznie ludzi z Border Ca-ve wyprzedzają kulturę Howiesons Poort o co najmniej 20 tysięcy lat. Oczywiście, nowe narzędzia nie mogą odpowiadać za zmiany biologiczne, które zaszły na długo przed pojawieniem się owych narzędzi. Po drugie, gdyby Howiesons Poort miała rzeczywiście zwiastować pojawienie się nowej rasy ludzkiej, dysponującej przewagą techniczną, to czy ludzie ci nie powinni przetrwać dłużej? Można by oczekiwać, że Howiesons Poort dotrwa do następnego etapu rozwoju technicznego, gładko przechodząc w późną epokę kamienia, z którą łączy ją wiele wspólnych cech. Ale tak się nie stało. W Klasies i gdzie indziej w Południowej Afryce warstwy z wytworami typu Howiesons Poort zanikają w miarę posuwania się w górę profilu, bliżej teraźniejszości. Zastępują je, jak na ironię, te same nudne narzędzia środkowej epoki kamienia, które dominowały w Starym Świecie już od tylu tysiącleci. Dziesięć tysięcy lat później ludzie całkowicie opuścili jaskinie Klasies River Mouth, które pozostały nie zamieszkane przez kolejne 50 tysięcy lat. Deacon przedstawił zarys tej historii w opustoszałej sali Wydziału Archeologii, ledwie poruszając tonące w półmroku powietrze swym cichym, nieco jąkającym się głosem. Nie było jednak żadnej niepewności w treści udzielanych przezeń odpowiedzi. Według Deacona ludzie z Klasies byli bez wątpienia nowocześni pod każdym istotnym względem, i to na długo przed swymi europejskimi odpowiednikami. Ich budowa anatomiczna, sposób wykorzystania środowiska, zdobywania pożywienia i wzajemne relacje były w zasadzie takie same, jak u łowców i zbieraczy z późnej epoki kamienia lub nawet późniejszych

ludów. Deacon uważa wręcz, że kości ludzkie znalezione w Klasies mogą reprezentować bezpośrednich genetycznych przodków współczesnych Buszmenów: byłby to więc endemiczny południowoafrykański szczep, którego rodowód daje się prześledzić od dziś przez 100 tysięcy lat w przeszłość, aż ku samemu zaraniu ludzkości! Dla Deacona zaranie ludzkości nastało wtedy, gdy ludzie zaczęli panować nad swym otoczeniem. Wcześniejsze populacje, na przykład Homo erectus, czy archaiczni ludzie z wczesnej epoki kamienia, pozostawali w mniejszym lub większym stopniu we władzy środowiska - byli przypisani do dolin rzecznych i źródeł wody na nadbrzeżnych nizinach, żyjąc z tego, co akurat było pod ręką. Przełom nastąpił na początku środkowej epoki kamienia, gdy zaczęto z rozmysłem gospodarować środowiskiem. Zamiast przyjmować zastany krajobraz z dobrodziejstwem inwentarza, ludzie zaczęli dostosowywać go do swoich potrzeb. Dowodu dostarczają Deaconowi na przykład rośliny. W środkowej epoce kamienia okolica Klasłes River Mouth stawała się coraz bardziej otwartą sawanną, z niewieloma drzewami dostarczającymi jadalnych owoców. Zasoby roślinne skupiły się pod ziemią, w postaci bulw i cebulek geofitów. Geofity pozostawione własnemu losowi stanowią zasoby bardzo wolno odnawialne. Jeśli miałyby być podstawą wyżywienia, należałoby regularnie wypalać otaczającą roślinność w celu przyspieszenia wzrostu nowych pędów. Wiedzą to i dziś afrykańscy pasterze i właśnie tak postępują, aby zapewnić świeżą trawę swym stadom bydła. Oczywiście, taka gospodarka wymaga umiejętności rozpalania ognia na zawołanie. Wymaga także pewnego skoku poznawczego: poczucia, że siedlisko, a więc i najbliższą przyszłość, można zaprojektować. Wiemy, że ludzie z Klasies posługiwali się ogniem. Wiemy, że Ich przeżycie zależało od geofitów, zwłaszcza w czasach Howiesons Poort. - Jeśli dodać dwa i dwa - powiedział Deacon - ujrzymy obraz ludu „uprawiającego" ogniem zagony roślin bogatych w skrobię i uzupełniającego swój wegetariański jadłospis mięsem pochodzącym z polowania oraz znalezioną padliną lub małżami zbieranymi podczas pobytów nad morzem.

Wszystko to brzmiało bardzo pięknie - spodobał mi się obraz ludzi, którzy przeszli przez gartel na nie spotykany wcześniej poziom „naszości" w Afryce, wyprzedzając swoje czasy. Należało jednak wysłuchać także głosów dwojga osób, których zdaniem Deaconowi z dodania dwóch do dwóch wyszło pięć, jeśli nie pięćdziesiąt. Jeden z głosów krytycznych należy do Ri-charda Kleina z Uniwersytetu Stanforda, szanowanego archeologa, który podobnie jak Deacon spędził wiele lat, sondując dawne

zachowania Afrykanów w środkowej epoce kamienia. W przeciwieństwie do swego południowoafrykańskiego kolegi Klein twierdzi, że do przekroczenia progu człowieczeństwa było hominidowi z Klasies daleko. - Ludzie ze środkowej epoki kamienia z Klasies i z innych stanowisk w Afryce Południowej byli nowocześni anatomicznie - mówi Klein. - Nie znaczy to jednak wcale, że zachowywali się jak my. Jego zdaniem ów nienowoczesny styl życia zdradzają zwierzęce kości, walające się po dnie Klasies River Mouth i innych jaskiń, na przykład Nelson's Bay czy Die Kelders. Najwyraźniej jedynym dużym ssakiem, na którego polowali ludzie środkowej epoki kamienia, była antylopa eland. Wprawdzie trafiają się też kości bawołów i świni rzecznej, ale te bardziej niebezpieczne gatunki reprezentowane są niemal wyłącznie przez szczątki osobników bardzo młodych albo bardzo starych - a więc takich, które były dostępne w postaci padliny lub dawały się złapać bez większego ryzyka. Tymczasem myśliwi późnej epoki kamienia, którzy pojawili się na scenie około 20 tysięcy lat później, regularnie polowali na dorosłe bawoły i dzikie świnie. Klein uważa, że mogli się na to ważyć dzięki wynalezieniu skomplikowanej broni, przede wszystkim łuku i strzał, co pozwalało im zabijać niebezpieczną zwierzynę z oddalenia i zmniejszało ryzyko stratowania lub nadziania się na rogi. Także z zasobów morza owi ludzie późnej epoki kamienia korzystali inaczej. W stanowiskach z tego okresu pospolite są kości ryb i latającego ptactwa morskiego, na przykład mew i kormoranów, których prawie nie ma wśród pozostałości po ich poprzednikach ze środkowej epoki kamienia. Opisanym kościom towarzyszą zrobione z nich ostrza i inne przedmioty,

które można by nazwać „sprzętem rybackim i ptaszniczym". Klein zgadza się, że mieszkańcy Klasies wypalali geofity i zapewne byli na tyle zaawansowani, by polować zespołowo, na przykład spędzając elandy z urwiska. Zależność tych praludzi od morza ograniczała się jednak do tego, co mogli łatwo zebrać na plaży - padliny uchatek, zdechłych ptaków i masowo występujących mięczaków. W późnej epoce kamienia ludzie stworzyli już cały nowy obszar pozyskiwania żywności, aktywnie i inteligentnie polując na zdobycz, która pozostawała poza zasięgiem ich poprzedników. - Ludzie środkowej epoki kamienia po prostu tego nie robili - powiedział mi Klein.  Dlaczego? - zapytałem. - Dlatego, że nie potrafili? A może dlatego, że nie musieli?  Nie potrafili. Tak myślę. A nie potrafili, bo byli nie dość bystrzy.  A więc między ludźmi z Klasies a późniejszymi łowcami i zbieraczami istniała jakościowa różnica intelektualna?  Cóż, jeśli wierzy się w ewolucję człowieka, trzeba uznać konieczność istnienia szczebli pośrednich - odparł. - Można powiedzieć, że Afrykanie ze środkowej epoki kamienia snuli się tylko po okolicy, choć nie robili tego tak nieporadnie, jak pitekantrop, a z kolei pitekantrop radził sobie lepiej aniżeli Homo habilis. Broniłbym tezy, że ogólnie każdy gatunek był spryt niejszy niż poprzedni, a głupszy od następnego. Co w takim razie począć z dziwnie przedwczesnym przemysłem Howiesons Poort? Pod względem technologicznym narzędzia kamienne z Howiesons Poort dorównują tym, jakie wytwarzali w Europie wcześni kromaniończycy dopiero wiele tysięcy lat później. Według Kleina brakuje jednak innych, równie ważnych przejawów europejskiej „eksplozji twórczej" z górnego paleolitu. Narzędzia z kości i poroży, tak charakterystyczne dla kromaniończyków, są niemal nieobecne w afrykańskiej środkowej epoce kamienia. W warstwach z Howiesons Poort nie ma wyraźnych śladów sztuki ani ozdób. - Howiesons Poort jest przemysłem nie tyle bardziej zaawansowanym, co po prostu innym - mówi Klein. - Zgoda, można tu znaleźć geometrycznie ukształtowane okazy z zatępioriym bokiem. Ale i artefakty znajdowane wyżej i niżej od nich bywają często skomplikowane, jeśli zechce pan to tak ująć, choć w nieco inny sposób. Może Howiesons Poort coś znaczy, a może nie. Kto to wie?

Może Hilary Deacon wie. Zdecydowanie nie zgadzając się z Kleinem, twierdzi on, że tajemnicza kultura Howiesons Poort nabiera sensu tylko jako w pełni nowoczesna reakcja na kryzys klimatyczny. Jeśli poprawnie określa się jej wiek na 70 tysięcy lat, to pojawiła się ona u progu ostatniego zlodowacenia. Znajdowane na stanowisku ssaki są związane raczej z chłodniejszym klimatem; ubywa muszli mięczaków, co wskazuje na to, że do oceanu było wówczas dalej. Nowe, bardziej ujednolicone narzędzia Howiesons Poort, przygotowane do osadzania na drzewcach włóczni, mogą stanowić techniczną odpowiedź na wyzwania związane z życiem w surowszych warunkach środowiskowych. Wyjaśniałoby to również powody nagłego zniknięcia tego przemysłu. Po początkowym epizodzie lodowcowym sprzed 70 tysięcy lat nastąpiła, jak wynika z zapisu izotopów tlenu, krótkotrwała poprawa klimatu światowego. Podczas tej cieplejszej fazy sposoby radzenia sobie z przeciwnościami środowiskowymi, właściwe kulturze Howiesons Poort, przestały być potrzebne i powrócił stary tryb życia, typowy dla środkowej epoki kamienia. Deacon uważa, że z narzędzi Howiesons Poort wynika o wiele więcej niż uwzględnia to jakiekolwiek wyjaśnienie, którego podstawą są wyłącznie ich walory funkcjonalne jako broni. - Cała koncepcja skuteczności jest wytworem kalwinizmu -powiedział któregoś wieczora przy kieliszku po kolacji. - To problem europejski. Kwestia tego, żeby ciężej pracować i bardziej się starać. A tu, w Afryce, jest po prostu inaczej. - Myślałem, że chodzi w końcu o to, że przemysł Howiesons Poort umożliwił ludziom z Klasies przetrwanie cięższych czasów - odezwałem się. - Czy z definicji nie jest to kwestia funkcjonalności? Deacon w odpowiedzi przeprosił mnie na chwilę i wrócił z szufladą pełną wytworów Howiesons Poort. - Proszę spojrzeć na to - rzekł, pokazując wyjęty z szuflady mały, trójkątny grot. Był to ładny drobiazg, wykonany z przejrzystego różowawego

silkretu. - Nie ma takiego surowca nigdzie w promieniu siedemdziesięciu kilometrów od stanowiska Klasies River Mouth, gdzie znaleziono ten okaz - powiedział, obracając grot między kciukiem a palcem wskazującym. - Naprawdę wierzy pan, że coś takiego było tylko przedmiotem użytkowym? - zapytał. - Jeśli nie użytkowym, to jakim? Deacon uśmiechnął się. - Sądzę, że te ostrza mają znaczenie symboliczne. Myślę, że należały do męskiego decorum. Symbole? Męskie decorum? Przed 70 tysiącami lat hominidy miały za sobą dwa miliony lat wyrabiania narzędzi. Żadne jednak znaleziska z tego okresu nie wskazują, by kiedykolwiek narzędzie było czymś więcej niż tylko narzędziem. I oto teraz coś się zmienia: praludzkie narzędzie było narzędziem, ale i czymś jeszcze. Jeśli Hilary Deacon ma rację, hominidy z Ho-wiesons Poort zaczynały się nareszcie zachowywać po ludzku. Zatrzymajmy się na chwilę, aby przyjrzeć się pierwotnej sile napędowej przemian: środowisku. Jedną ze szczególnych cech człowieka jest zdolność do życia w przeróżnych siedliskach - od parnych puszcz po rozprażone słońcem pustynie i podbiegunowe pustkowia. Równie zróżnicowane są dostępne tam zasoby: obfite bądź skrajnie ubogie, przewidywalne lub bardzo niepewne. Niektóre siedliska bywają jałowe przez większą część roku, lecz rekompensują to okresowymi, przewidywalnymi „porywami hojności", na przykład obfitością pożywienia podczas corocznej wędrówki łososi na tarliska w górę rzek. Inne okolice są pełne jadła, lecz w postaci rozproszonych skupisk, na przykład wędrownych stad reniferów lub bizonów, których czas i miejsce przebywania są o wiele trudniejsze do przewidzenia. Przeżycie człowieka wbrew przeciwnościom losu możliwe jest dzięki zdolności do zmiany naszej pozycji w ekosystemie, dostosowywania liczebności grup społecznych, bilansowania kosztów ruchliwości niezbędnej do zdobycia pożywienia z jej wartościami energetycznymi, rozwijania wynalazków behawioralnych, umożliwiających korzystanie ze źródeł pokarmu niedostępnych dla gatunków mniej plastycznych etologicznie. Jak twierdzi Hilary Deacort, w czasach Howiesons Poort środowiskiem otaczającym Klasies była chłodna, sucha sawanna. Siedlisko takie dostarczało przewidywalnych, choć rozproszonych zasobów, czego przykładem może być dziś środkowa Ka-lahari, zamieszkana przez Buszmenów !Kung. Tu można liczyć na odnawiane przez

wypalanie geofity jako na źródło podstawowego pożywienia o wystarczających walorach odżywczych, choć niezbyt obfitego. Antylopy eland i inne sucholubne zwierzęta dostarczają białka, ale raczej sporadycznie. W takich warunkach grupy ludzkie pragnące się wyżywić musiałyby penetrować o wiele rozległej sze terytoria niż praludzie ze środkowej epoki kamienia, którzy mogli „siedzieć" na zasobach dostępnych tylko w najbliższej okolicy, podobnie jak to robili neandertalczycy w ówczesnej Europie. To przejście od życia osiadłego do wędrownego odbija się też w wykorzystaniu pewnych surowców: zamiast kwarcu obficie dostępnego na miejscu ludzie z Klasies robili sobie ostrza i wióry z silkretu, sprowadzanego z bardzo daleka. Zdobycie tego drobnoziarnistego surowca było warunkiem wyrobu małych narzędzi wiórowych; kwarc ma zbyt grube ziarno i nie nadaje się do obróbki wiórowej. Większość archeologów zgadza się też, że Howiesons Poort reprezentuje wyraźny postęp techniczny w epoce, kiedy środowisko zaczęło się zmieniać na gorsze, a ludzie szukali technik, by się do tych zmian przystosować i przeżyć. Przestawienie się na „importowany" surowiec nie zostało więc spowodowane potrzebą posiadania lepszych narzędzi. Było raczej tak, że ludzie już od jakiegoś czasu więcej podróżowali, wydłużając swe wyprawy łowieckie aż na obszary bogate w silkret, i dopiero potem odkryli tkwiące w tym nowym kamieniu możliwości techniczne. Tymczasem na odległych terenach natykali się jeszcze na coś: na innych ludzi. Jeśli Deacon ma rację, ten właśnie nowy czynnik wpłynął na przemianę ich narzędzi co najmniej równie silnie, jak udoskonalenia funkcjonalne, wynikające z samej struktury kamienia. Zdaniem Deacona owe małe, eleganckie groty włóczni z Howiesons Poort mogły służyć nie tylko zdobyciu pożywienia. Ostrza pocisków mają ogromne znaczenie socjoekonomiczne: są właściwym narzędziem łowów, przedmiotem materialnym, który dostarcza mięsa grupie. Jednakże wśród współczesnych

łowców i zbieraczy - a także wśród współczesnych biznesmenów - jeśli już o tym mowa - jawnie użytkowe przedmioty łatwo nabierają dodatkowego znaczenia: wieczne pióro marki Mont Blanc, na przykład, jest niewątpliwie użytecznym narzędziem, ale nikt nie wyciąga z kieszeni marynarki takiego obłego, czarnego drobiazgu, podpisując kontrakt, tylko i wyłącznie dlatego, że lepiej nadaje się do stawiania na papierze znaków atramentem niż inne pióra. Niesie ono o wiele ważniejsze przesłanie. Mont Blanc jest stylowe; informuje o osobowości i społecznej przynależności osoby, trzymającej ten przedmiot w ręku: „Jestem wielkim zawodnikiem. Oto przybyłem". Niekiedy ucieleśnione w przedmiocie komunikaty społeczne przesłaniają zupełnie jego niegdysiejsze znaczenie użytkowe. Krawaty, które noszą urzędnicy, nie służą im już do przymocowywania kołnierzyków. Zwisają tylko z przodu koszuli. Krawaty nie stały się jednak „bezużyteczne". Szeroki czy wąski, jedwabny czy wełniany, w prążki czy zygzaki, krawat jest jednoznaczną au-toprezentacją klasy społecznej, profesji lub osobowości. Zakładając krawat, podkreślasz swoją tożsamość i przynależność. A inni odczytują ten symbol. Niewątpliwie grot pocisku ma o wiele bardziej oczywistą funkcję ekonomiczną dla łowcy i zbieracza niż krawat dla pośrednika ubezpieczeniowego czy prawnika. Pociski nadają się jednak świetnie na nośniki dodatkowych znaczeń społecznych. Jeśli polowanie przynosi obfity łup, mięso ugodzone i zabite ostrzami włóczni i strzał może zostać podzielone pomiędzy członków grupy społecznej, zacieśniając więzy społeczne. Wiele mówi fakt, że wśród buszmeńskich łowców i zbieraczy wcale nie myśliwy, który ubił zwierzę, dzieli jego tuszę pomiędzy współplemieńców. Zaszczyt ten przypada wykonawcy śmiercionośnej strzały. Ponieważ polowanie jest u Buszmenów głównie zajęciem mężczyzn, ostrza włóczni naturalnie „przynależą do męskiego decorum", jak to ujmuje Deacon - nawet bez uciekania się do symboliki Freudowskiej. Poiły Wiessner z Instytutu Maxa Plancka, która prowadziła badania porównawcze nad różnymi stylami grotów strzał Buszmenów z Kalahari, musiała niekiedy posiłkować się samą fotografią, gdyż Buszmeni stosują wobec kobiet tabu dotykania broni. Co najistotniejsze, ponieważ to polujący mężczyźni de facto wyznaczają swymi wędrówkami granice terytorium danej grupy, ostrze włóczni, jako fizyczny symbol polowania, jest naturalnym przedmiotem „materializującym"

tożsamość i fizyczny zasięg samej grupy. Badania Wiessner dostarczają znakomitego przykładu, jak mogło dojść do symbolicznego nacechowania strzał. Niegdyś spotykani w całej południowej Afryce zbieracko-łowieccy Buszmeni (znani też pod nazwą San)2 zostali wyparci ze swej dawnej ojczyzny przez inwazję ludów Bantu i Europejczyków i teraz ograniczają się do nielicznych populacji, jakie przetrwały na Kalahari i na jej obrzeżach. Od kilkudziesięciu lat Buszmeni z Kalahari wykonują ostrza swych strzał z przekutych kawałków drutu z ogrodzeń. Wiessner porównała strzały trzech grup językowych Buszmenów: powszechnie znanych IKung oraz dwóch sąsiednich, słabiej poznanych grup, !Xo i G/wi. Kształty i rozmiary metalowych grotów były we wszystkich grupach zbliżone. O ile jednak !Kung nieodmiennie wytwarzają małe, trójkątne groty, o tyle obie pozostałe grupy preferują dwukrotnie większe. Z kolei strzały !Xo i G/wi różniły się nieco kształtem: należące do !Xo były wyraźnie cieńsze oraz mniej spiczaste. Z rozmów z wytwórcami strzał Wiessner dowiedziała się, że żaden z nich świadomie nie zdecydował się robić grotów odzwierciedlających własne powiązania językowe. Mówili, że robią takie strzały, „jakie im się po prostu podobają". Jednakże niezawodnie trafiało do nich przesłanie społeczne obecne

w strzałach wykonanych przez inną grupę myśliwych. „IKung reagowali na strzały !Xo i G/wi zdziwieniem i złością - relacjonuje Wiessner. - W jednej z grupek wywiązała się dyskusja wokół tego, co by zrobili, znalazłszy na swoim terytorium zabite zwierzę z utkwioną taką strzałą. Mówili, że niepokoiłaby ich możliwość, iż w pobliżu kręci się obcy, o którym zupełnie nic nie wiedzą. Chociaż niepokoi ich także obecność nie znanych im IKung, mówili, iż jeśli ktoś robi strzały takie same, jak oni, można być raczej pewnym, że wyznaje podobne prawa dotyczące polowań, granic terytorium i że w ogóle zna reguły właściwego zachowania". - Powinien pan usłyszeć Poiły opowiadającą o tym, jak ośmieszali strzały wykonane przez myśliwych z innych grup -powiedział mi inny antropolog. - Było w tym mnóstwo skatolo-gicznych komentarzy i uwag na temat narządów płciowych wytwórcy. Krótko mówiąc, szczególny styl grotów każdej z grup językowych staje się symbolem wzajemnych podziałów. (Granica o wiele bardziej użyteczna niż ogrodzenia wznoszone przez rząd z metalowej siatki, która bywa od razu surowcem do wyrobu strzał). Równie ważna jest jednak jedność stylu w obrębie każdej z grup językowych. W siedlisku, gdzie susza może w krótkim czasie zniszczyć lokalne zasoby, owa jedność pomaga podtrzymywać rozległe kontakty społeczne, tak że ludzie mogą liczyć na dostęp do pożywienia i wody na mniej dotkniętych suszą obszarach. Spoiwem tego rodzaju przymierzy w obrębie własnej grupy językowej jest u Buszmenów rozbudowany system wymiany podarków, nazywany hxaro. Strzały są jego integralną częścią. Wiessner stwierdziła, że prawie połowa strzał w kołczanach myśliwych została przez nich otrzymana w prezencie, nie zaś wykonana samodzielnie. Ciekawe, że w próbce liczącej ponad dwieście podarowanych strzał, należących do !Kung, większość została ofiarowana albo przez myśliwych z macierzystego obozowiska, albo przez pobratymców mieszkających w odległości aż ponad 100 km. Po kolacji u Deaconów w Stellenbosch Hilary podjął próbę zastosowania analizy Wiessner do okresu plejstocenu. Wobec

charakterystycznych kształtów i biegłości wykonania narzędzi typu Howiesons Poort domniemywał, że ludzie z Klasies podobnie nadawali swym ostrzom znaczenie symboliczne. Egzotyczny surowiec dowodzi, że stale powiększali swe terytoria łowieckie, co zapewne prowadziło do spotkań z innymi szczepami, albo też rozwijali handel wymienny, co pomagało im zdobywać silkret. Oznacza to dalsze nasilenia kontaktów społecznych. Ostrza Howiesons Poort nie są aż tak ujednolicone, jak współczesne metalowe groty strzał Buszmenów. Jednak obróbka kamienia była przecież zdecydowanie trudniejsza! Wszystko sprowadza się ostatecznie, jak przypuszcza Deacon, do ubóstwa zasobów przed 70 tysiącami lat. W takich czasach rozległy zasięg przymierzy dawałby korzyści największe z możliwych: szansę przeżycia. Jeśli Deacon ma rację, byłby to nowy i swoiście ludzki sposób radzenia sobie z tym

znanym wszystkim istotom kłopotem. A nie wypracowano jeszcze wtedy nic w tym rodzaju w Europie. W każdym razie na pewno jeszcze nie wtedy.

- Nie ma co szukać tego rodzaju narzędzi w mustierskiej Europie - mówi Deacon. - To tak, jakbyśmy chcieli znaleźć w elżbietańskiej Anglii podkolanówki z lat pięćdziesiątych. Ostatecznie, treści społeczne nadane kamieniom przez ludzi z Klasies tłumaczyłyby zniknięcie kultury Howiesons Poort. Inni antropolodzy udokumentowali przykładami, że dopracowanie stylistyczne odzieży, narzędzi itp. nasila się lub słabnie wraz ze zmianami obciążeń społeczno-ekonomicznych, jakim podlega dana społeczność. Kiedy plejstoceński klimat znów się poprawił, złożona siatka społeczna i jej materialne sygnały przestały być tak niezbędne. Kultura Howiesons Poort zanikła, a narzędzie stało się na powrót tylko narzędziem. Głębszy sens interpretacji Howiesons Poort przez Hilarego Deacona mógłby jednak polegać na tym, że ówczesny długotrwały okres napięć nieodwracalnie zmienił ludzką mapę mentalną. Aż do tamtej chwili nasi przodkowie mogli patrzeć na trawę, drzewa i linię widnokręgu poza kontekstem symbolicznym. Jednak świat, w którym kamienne narzędzia nabierają cech metaforycznych, nie jest już światem, jaki da się oceniać tylko po zewnętrznych pozorach. Oglądany ludzkimi oczyma, świat ten utracił swą niewinność. Kilka dni później byłem w drodze na spotkanie z Philipem Rightmire'em z Muzeum Południowoafrykańskiego w Kapsztadzie. Obiecał mi pokazać oryginalne skamieniałości z Klasies River Mouth. Chciałem go zapytać, czy kości dostarczają jakichś dalszych wskazówek co do zachowań tych ludzi, tak jak było w przypadku lewantyńskich szkieletów z Kebary i Qafzeh. Wciąż rozbrzmiewały mi w głowie echa zadziwiających domysłów Hilarego Deacona. Jednym z najbardziej intrygujących była sugestia, że lud z Klasies mogła łączyć ze współczesnymi Buszmenami więcej niż analogia - że w istocie prosty regionalny rodowód ciągnący się 100 tysięcy lat w przeszłość łączy obecnych mieszkańców Kalahari z Klasies River Mouth. Deacon przytoczył na poparcie tej koncepcji geografię kontynentu afrykańskiego. W przeciwieństwie do Eurazji, która oferuje „szerokie korytarze do przemieszczeń" rozciągające się ze wschodu na zachód, Afryka jest zorientowana południkowo,

bez naturalnych przejść umożliwiających swobodny przepływ populacji. - Każda populacja, która zapuściła się na południe, była właściwie odcięta od reszty - powiedział mi Deacon, przypisując Buszmenom genetyczną czystość sięgającą zamierzchłej przeszłości. Teza ta prowadzi do niemiłych skojarzeń. Buszmeni, zwłaszcza grupa językowa IKung, są najlepiej poznaną, najintensywniej badaną grupą współczesnych łowców-zbieraczy. W związku z tym ich tryb życia bywa często beztrosko traktowany jako model bytowania wszelkich ludów paleolitycznych. Byłoby więc aż zbyt proste, gdyby mieli się też okazać „pierwotnymi ludźmi współczesnymi" w sensie biologicznym. Z drugiej strony, badania mitochondriów IKung, prowadzone przez Linde Yigilant, oraz inne dane genetyczne wskazują na bardzo głębokie korzenie rodowodu Buszmenów, sięgające być może wspólnych przodków całej żyjącej ludzkości. Rosyjski językoznawca Witalij Szeworoszkin uważa, że mlaskowe języki khoisan, którymi posługują się Buszmeni, Hotentoci oraz niektóre inne plemiona południowoafrykańskie, są najstarszą grupą językową na Ziemi, stanowiąc klucz do rekonstrukcji „macierzystego języka" wszystkich języków świata. Takie szokujące twierdzenie zyskałoby na wiarygodności, gdyby w skamieniałościach sprzed 100 tysięcy lat pojawiły się także swoiste, buszmeńskie cechy. Po drodze do tymczasowego gabinetu Rightmire'a skręciłem omyłkowo w odnogę korytarza prowadzącą do magazynu muzealnego i nieoczekiwanie stanąłem oko w oko z grupą Buszmenów tkwiących tam niczym zjawy. Grupka myśliwych rozglądała się po okolicy, a młoda kobieta niańczyła niemowlę. Wszyscy byli nadzy, a skóra miejscami się złuszczyła, odsłaniając bladobeżowy gips. Dowiedziałem się później, że figury te były naturalnej wielkości odlewami ciał Buszmenów z początku stulecia. Poruszająca jest historia ich ekspozycji w muzeum. Najpierw postaci wystawiano oddzielnie, niczym wypchane zwierzęta. W latach trzydziestych wszystkie umieszczono wspólnie w

szklanej gablocie. Pod koniec lat pięćdziesiątych figury doczekały się naturalistycznej scenerii: przybrano

je w przepaski biodrowe, w ręce wetknięto dzidy i dorobiono tło, aby dodać realizmu. Dopiero jednak w roku 1984 ktoś zwrócił uwagę, że eksponaty poświęcone białym kolonistom i innym emigrantom do Afryki Południowej wystawiono w Muzeum Historii Kultury, podczas gdy Buszmenów trzyma się pośród zwierząt w Muzeum Historii Naturalnej. Znalazłem Philipa Rightmire'a, a on zaraz poszedł po skamieniałości. Przyniósł mi je w żółtawym tekturowym kartonie, niewiele większym od pudełka po butach, i ciężko postawił na stole. Od razu się zorientowałem, że trudno będzie doszukać się wskazówek behawioralnych w tych kościach. - Są dość fragmentaryczne - powiedział, układając okazy na stole. - Ale jeśli jest się wnikliwym i cierpliwym, można z nich wiele wyczytać. Rightmire osobiście dociekał zwłaszcza tego, czy szczątki z Klasies rzeczywiście należą do najstarszych na świecie ludzi o nowoczesnej anatomii. Najdawniejsze skamieniałości z pudełka to między innymi garść zębów, kawałek łokcia, dwa fragmenty szczęki górnej, w tym ułamek z tkwiącym w nim zębem. - Nie ma w tym materiale nic, co wskazywałoby, że nie byli to ludzie współcześni powiedział Rightmire. - Z drugiej strony, można by dowodzić, że jest tego po prostu za mało, byśmy mogli uzyskać takie wskazówki. Kości, na podstawie których Rightmire sformułował swoje wnioski, zostały znalezione wyżej w profilu wykopu przez Sin-gera i Wymera jeszcze w latach sześćdziesiątych. Wydobyli oni łącznie pięć niekompletnych żuchw, kość policzkową oraz zbieraninę okruchów czaszek, zębów i połamanych kości kończyn. To na podstawie tych okazów Rightmire sądzi, że populacje ludzkie w Afryce Południowej przekroczyły do tego czasu próg anatomicznej nowoczesności. Kości kończyn są smukłe. Większość żuchw ma bródki. Jeden z okruchów, jakie ujrzałem na stole, to właściwie sama bródka, jakby jej posiadaczowi zależało, by, jeśli już coś ma po nim pozostać dla potomności, była to część wyraźnie głosząca: „Byłem nowoczesny". To samo można powiedzieć o niekształtnym fragmencie czaszki, obejmującym część czoła i okolicę nosową bez wałów nadoczodołowych ani

innych archaicznych cech. Kolekcja jako całość nie przypomina jednak zbioru szczątków ludzi współczesnych. Wiele żuchw jest masywnych i opatrzonych wielkimi zębami, a jedna wyraźnie nie ma bródki. - Trzeba by się nieźle nabiedzić, aby doszukać się takiej urody u współczesnego człowieka zauważył Rightmire. - Jeśli może istnieć dowód, że ta populacja zachowała archaiczne cechy, to jest nim na przykład ten szczegół. Tego rodzaju pozostałości po dawnych czasach skłaniają zresztą badaczy w rodzaju Milforda Wolpoffa czy Freda Smitha do odrzucenia poglądu, że próbka z Klasies River Mouth jest w pełni nowoczesna. Większość specjalistów zgadza się jednak, iż Klasies River Mouth dostarcza najlepszych dobrze datowanych dowodów na wytworzenie się w Afryce naprawdę nowoczesnej anatomii człowieka.  A co z cechami buszmeńskimi? - spytałem. - Czy jest tu coś, co pozwalałoby bezpośrednio powiązać Klasies z dzisiej szymi Buszmenami?  Mamy czaszki sprzed dwudziestu lub trzydziestu tysięcy lat, które wyglądają na całkiem buszmeńskie - odparł Right mire. - Możliwe, że powiązania te sięgają jeszcze głębiej w prze szłość. Im dłużej jednak przyglądam się materiałowi z Klasies, tym trudniej dopatrzyć mi się wyraźnych podobieństw. Najlepszym chyba argumentem za starożytnym rodowodem Buszmenów była wśród leżących na stole okazów mała żuchwa z perełkami zębów, nie większa niż u dzisiejszego siedmio- lub ośmiolatka. Ale nie była to kość dziecka. Tkwiące w szczęce trzonowce były silnie starte, dowodząc, że osoba owa, prawie na pewno kobieta, w chwili śmierci musiała osiągnąć wiek dojrzały.

Buszmeni także mają dziecięce proporcje, może więc jest to wskazówka na związek z nimi, choć bardzo niepewny. - Łatwiej byłoby coś powiedzieć, gdybyśmy mieli kompletną czaszkę - oznajmił Rightmire nieco rozmarzonym głosem. Wszystkie skamieniałości z Klasies zachowały się tylko fragmentarycznie; małe są szansę znalezienia bardziej kompletnego okazu. Ten kawałek żuchwy, buszmeńskiej czy nie, intrygował badaczy z innego powodu. Chociaż jego rozmiary były same w so-

bie uderzające, szczęka wyglądała jeszcze osobliwiej w zestawieniu z przechowywanymi w kolekcji innymi żuchwami z Klasies, które są duże, masywne i zapewne męskie. Taki dymorfizm płciowy znacznie przerasta wszystko, co można w tej mierze zaobserwować dzisiaj. Obecnie mężczyźni są średnio zaledwie o 3 procent więksi od kobiet z danej populacji. Oczywiście, zawsze zachodzi możliwość, że mała żuchwa z Klasies należała do osoby nienaturalnie drobnej albo reprezentującej inną populację. Jeśli jednak żuchwa należała do w miarę normalnej kobiety z Klasies, taki rozziew rozmiarów między płciami umielibyśmy wytłumaczyć tylko dwojako. Jedno wyjaśnienie dotyczy wyżywienia. Jeśli kobietom odmawiano dostępu do wysokobiałkowych posiłków, jakimi raczyli się mężczyźni, osiągałyby one nieproporcjonalnie niski wzrost. Rightmire opowiedział mi o podobnym przypadku wśród Paleoindian z Georgii, gdzie mężczyźni najwidoczniej jadali mięso, podczas gdy kobiety poprzestawały na kukurydzy. Drugie wytłumaczenie jest społeczne. W tym ujęciu to nie kobiety były nieproporcjonalnie małe, lecz mężczyźni nieproporcjonalnie duzi. Wśród ssaków skrajny dymorfizm płciowy typowy bywa dla gatunków poligamicznych, których samce muszą walczyć ze sobą o samice. Najroślejsze osobniki wygrywają współzawodnictwo i przekazują następnym pokoleniom swe geny na wielkie rozmiary ciała. Jeśli za dymorfizm w Klasies odpowiada tego typu struktura społeczna, to tamtejsi na pozór nowocześni anatomicznie ludzie nie wykształcili jeszcze mono-gamicznego modelu trwałych par, przeważającego we współczesnych społeczeństwach ludzkich. Mała dama z ząbkami jak perełki była dziwna z innego jeszcze powodu. Przednia część jej żuchwy uległa przebarwieniu i poczerniała, podobnie jak wiele innych kości w kolekcji. Znałem już ponure wyjaśnienie Hilarego Deacona. Powiedział mi, że cokolwiek jedli ci ludzie, czasami zjadali siebie nawzajem. Deacon jest przekonany, że właściwie wszystkie szczątki homi-nidów odkryte w Klasies są resztkami uczt kanibali. Bez wątpienia kości były spalone, a niektóre fragmenty czaszek noszą ślady rozłupywania. Tim White z Uniwersytetu Kalifornijskiego

odkrył także „niewątpliwe nacięcia" pozostawione przez narzędzie kamienne na owej nowocześnie wyglądającej kości czołowej z Klasies. Kiedyś, późnym wieczorem, Deacon opowiadał, jak mógł przebiegać taki posiłek. - Załóżmy, że chce pan podgrzać trochę móżdżku - zaczął. - Cóż, kładzie pan głowę w ognisko, co wystawia żuchwę na działanie żaru - i stąd widoczne dziś poczernienia. Kiedy wszystko już smakowicie bulgocze, wyciąga pan czaszkę z ogniska. Ale trzeba ją jeszcze otworzyć, prawda? Chwyta więc pan za kamienny tłuczek i solidnie uderza. Kość jest jeszcze naturalnie świeża i trochę się przy tym zarysowuje. Stąd właśnie te ślady. Doniesienia o kanibalizmie w epoce paleolitu nie są czymś rzadkim. Kanibalizm był praktyką człowieka pekińskiego3, praktykowali go neandertalczycy z Chorwacji i prawie na pewno także neolityczni Francuzi - czemużby więc także nie wczesny Homo sapiens z Afryki? Deacon przytoczył parę przykładów historycznych, w tym szczególnie ohydny kąsek miejscowego pochodzenia z lat dwudziestych XIX wieku, o tym jak głód doprowadził do systematycznego ludożerstwa w Basuto-landzie.4 - Później weszło im to w zwyczaj - powiedział Deacon. - Łamali ofiarom nogi, żeby nie mogły uciec. W ten sposób powstawało coś w rodzaju żywej ludzkiej spiżarni. Potwierdza to wiele relacji. Za najsmakowitsze uważano dzieci. Wyżej też od innych ceniono niektóre części ciała. Jeśli ludzie z Klasies zjadali się nawzajem - a kanibalizm wydaje się najlepszym wytłumaczeniem

stanu zachowanych kości - czy pomaga to ustalić, na ile byli „ludzcy"? Nie bardzo. Jak powiedział mi Tim White, kanibalizm zaobserwowano u mniej więcej 75 innych gatunków ssaków, w tym 15 gatunków naczelnych, nie licząc człowieka. Pełniejsza odpowiedź zależałaby od tego, dlaczego w ogóle ludzkie mięso trafiło do jadłospisu. Większość specjalistów zgadza się co do tego, że

ludzie jadają innych ludzi albo kiedy nie mają nic innego do zjedzenia, albo w ramach jakiegoś rytuału. Kanibalizm rytualny opiera się na wierze, iż spożycie pewnych części ciała zmarłego prowadzi do przyswojenia sobie jego cech. Wierzenia wielu plemion obejmują ceremonialne spożywanie niektórych części ciała zmarłych w nadziei, że zostaną w ten sposób przekazane i zachowane pewne właściwości zmarłego - duch, mądrość, siła. Okrutni Indianie Yanomamó z Amazonii konsumują popioły swych współtowarzyszy poległych w zbrojnych wyprawach. Szczyptę poległego towarzysza broni dodaje się do zupy z banana rajskiego już w czasie stypy, a także ilekroć zanosi się na jakiś najazd odwetowy. „To wprawia ich w odpowiednią wściekłość potrzebną do morderczego rzemiosła" - pisze antropolog Napoleon Chagnon, który spędził wiele lat u tych Indian. Kanibalizm rytualny z samej swej natury dowodzi istnienia kilkupoziomowego krajobrazu umysłowego, przeświadczenia, że rzeczy - w tym przypadku zwłoki - ucieleśniają moce, wartości lub znaczenia wykraczające poza ich fizyczną powłokę. Z kolei zjadanie pobratymców, kiedy brak innej żywności, dowodzi tylko skrajnego wygłodzenia. Niestety, nie zawsze oba motywy da się wyraźnie rozgraniczyć. - Jeśli umierasz z głodu i zjadasz wujka Harry'ego, zapewne będzie w tym jakiś element rytuału - powiada White. - Motywem zjedzenia wujka pozostaje jednak wygłodzenie. Z drugiej strony, są takie społeczeństwa, w których zjada się wujka Harry'ego tylko z tej przyczyny, że był z niego fajny gość i plemię chciałoby się do niego trochę upodobnić. A w Klasies? Nie da się stwierdzić, czy zjadaniu tam ludzi, o ile byli zjadani, towarzyszył jakaś ceremoniał. - Nie wiem, czy Hilary ma rację co do kanibalizmu w Klasies - powiedział mi Philip Rightmire w Kapsztadzie. - Ale jeśli z tego powodu wróci na stanowisko archeologiczne szukać dalszych okazów, będę się tylko cieszył. W kilka dni później leżałem na wznak na kamieniu, patrząc na człowieka z głową słonia. A może był to słoń z ludzką głową. Części ciała były tak przemieszane, że daremna zdawała się próba oddzielenia ich od siebie. Postać miała cztery nogi, ale każda rozczapierzała się na końcu w pęk palców. Chociaż głowa miała ludzki profil, z czoła sterczała zwężająca się ku końcowi trąba, jakby płynnie wylewająca się z wnętrza ludzkiej czaszki i muskająca ziemię, a potem unosząca się znów w powietrze jak tańcząca kobra. Badacze buszmeńskiej sztuki naskalnej nazywają taki typ przedstawień teriantropem, zwierzo-człekiem. Zanim Europejczycy wyrugowali ten lud z całego południa Afryki, z wyjątkiem Kalahari, Buszmeni ozdabiali wielkie połacie krajobrazu swymi delikatnymi, radosnymi dziełami tańczącymi w pędzie elandami i innymi antylopami, bawołami, zwinnymi myśliwymi i szamanami w transie, a także wzorami geometrycznymi, fantastycznymi stworami hybrydowymi, czasami namalowanymi wieloma odcieniami bieli, czerni i czerwieni, czasami znów wyrytymi wprost w skale. Schronisko skalne Barnes Shelter, mała nisza, w której ocknąłem się właśnie z drzemki, jest jedną z dziesiątków grot w rozległym rezerwacie dzikiej zwierzyny „Zamczysko Olbrzyma" (Gianfs Castle Gamę Reserve), położonym w Górach Smoczych w zachodnim Natalu. Właściwie wszystkie jaskinie kryją tu malowidła lub ich ślady zatarte przez czas. Ja wybrałem Barnes Shelter, bo jest miejscem łatwo dostępnym do zwiedzania, a mało znanym. W schronisku, wciśniętym w porośnięty trawą żleb powyżej obozu, rozchodziła się woń szałwii i panowała niezmącona cisza. Byłem sam z Człowiekiem-Słoniem i ze swoimi myślami. Czego w końcu dowiedziałem się o ludziach z Klasies? Kanibalizm był smakowitym kąskiem dla ludzkiej ciekawości, efektownym, ale nie zaspokajającym głodu. Z kolei ich powiązanie z dzisiejszymi Buszmenami jest hipotezą intrygującą, lecz niepewną. Dymorfizm płciowy, poświadczony przez rozmiary szczęk, jest może znaczący, ale jego sens pozostaje zagadką. Pochodzące z tego wykopaliska dowody na wczesne pojawienie się nowoczesnej anatomii wyglądają solidnie, lecz nie towarzyszą im

dalsze świadectwa behawioralne, żaden trop, którym mógłbym podążyć, szukając odpowiedzi na podstawowe pytania: Dlaczego? Dlaczego w Afryce? Dlaczego wtedy?

- Nie znam odpowiedzi ani nikt inny jej nie zna - powiedział mi później Richard Klein z Uniwersytetu Stanforda. - Może zmiana anatomiczna była tu czysto przypadkowa. Może wiązała się z jakimś postępem w rozwoju układu nerwowego. Może, może, może. - Potem dodał z żalem, jaki odzwierciedlił się też w melancholijnym obliczu Philipa Rightmire'a: - Kłopot w tym, że jeśli za dużo jest tych „może", ludzie przestają słuchać. W poszukiwaniach zmiany behawioru, decydującej o człowieczeństwie, najbardziej obiecujące wydawało się przedstawione przez Hilarego Deacona wyjaśnienie przemysłu Howie-sons Poort jako zjawiska kulturowego, nie zaś tylko funkcjonalnej reakcji na trudności środowiskowe. Uważam, że jedynie „świadomość dwupoziomowa" może nadawać przedmiotom znaczenie symboliczne i radzić sobie z wielopoziomową złożonością świata, jaki zostaje w ten sposób wynaleziony. Chociaż spodobała mi się sama koncepcja, zastanawiałem się, czy dane dotyczące Howiesons Poort są wystarczająco mocne, by uzasadniać takie wnioski. Argumentacja Deacona w dużej mierze opierała się na założeniu, że pojawiła się nowa dynamika wędrówki surowca skalnego w regionie. Jednak jeśli nawet ludzie z Klasies organizowali się po to, by zdobyć kamień wyższej jakości, nie da się wykluczyć, że interesowała ich głównie funkcjonalna użyteczność jego lepszej łupliwości. Richard Klein twierdzi, że surowce zaczynają w Afryce wędrować na rzeczywiście duże odległości i z częstością wskazującą na pojawienie się kontaktów społecznych dalekiego zasięgu dopiero znacznie później, w późnej epoce kamienia. Pozostaje też kwestia czasu. Howiesons Poort pojawia się około 70 tysięcy lat temu. Pierwszy wielki rozkwit sztuki i symboliki następuje dopiero w górnopaleolitycznej Europie około 30 tysięcy lat później. Jeśli kluczem do człowieczeństwa jest uświadomienie sobie potęgi symbolu, jakie narodziło się w zamierzchłej środkowej epoce kamienia w Afryce, dlaczego tak długo trzeba było czekać na owoce tej świadomości? Przyjrzałem się malowidłu znajdującemu się o parędziesiąt centymetrów ode mnie. Gdzie ulokować w czasie i przestrzeni stadia pośrednie, etapy przejściowe między narzędziem biernie niosącym jakieś znaczenie społeczne a tym nieomylnym układem kresek i barwnika, jaki miałem przed oczyma? Oto przenikały się idee człowieka i słonia, puszczone w ruch pod cienistym nawisem skalnym. Może Howiesons Poort jest znakiem zasadniczej zmiany w ludzkim pejzażu umysłowym? Może wszelkie różnice między myślami południowoafrykańskiej kobiety czy mężczyzny sprzed 70 tysięcy lat a naszymi są tylko ilościowe, a nie jakościowe? Ziemia południowoafrykańska nie dostarczyła jednak bezpośrednich powiązań między tamtą przeszłością a naszą teraźniejszością. Zapewne nigdy też nie dostarczy tego powiązania. Czynnikiem zrywającym łączność i niszczącym ciągłość była pokrywa lodu pełznąca od przeciwległego bieguna. Kiedy lodowce doprowadziły do ochłodzenia klimatu i uwięziły część wody, południowy kraniec kontynentu afrykańskiego zaczął wysychać. Ludzie z Klasies River Mouth i innych jaskiń albo wywędrowa-li na północ, albo ich liczba skurczyła się tak bardzo, że trudno dziś znaleźć po nich jakiekolwiek ślady. Wygląda na to, że podobny los mógł spotkać populacje ludzkie w większej części Afryki. Jest jednak region, który nadawał się do zamieszkania mimo wszystkich zakłóceń powodowanych przez plejstoceń-skie zlodowacenia. Jeśli jakieś miejsce może być świadkiem pojawienia się naprawdę nowoczesnej kultury ludzkiej w zamierzchłej przeszłości, to jest nim Afryka Wschodnia. Środkowa epoka kamienia pozostaje tam prawie nie zbadana. Unosi się nad nią wielki znak zapytania. Para amerykańskich archeologów zapuściła się jednak ostatnio na to słabo poznane terytorium i wróciła z sensacyjnymi odkryciami. Kłopot w tym, że na razie nikt im nie wierzy. Znaleziska są tak zadziwiające, że im samym czasem trudno w nie uwierzyć.

ROZDZIAŁ 9

KWESTIA CZASU

Wszyscy są nieprawidłowi. HILARY DEACON

W pobliżu granicy etiopsko-kenij sklej wielki rów tektoniczny, znany jako ryft wschodnioafrykański, rozwidla się na dwie długie, kręte odnogi, między którymi tkwi Jezioro Wiktorii jak szafir ujęty kciukiem i palcem wskazującym. Młodsza, wschodnia odnoga, przecinająca przestronne sawanny Kenii i Tanzanii, jest najbogatszym na świecie źródłem informacji o pochodzeniu człowieka. Siły przyrody - wulkanizm, trzęsienia ziemi, erozja, chemizm gleby i klimat - połączyły się tu, tworząc sprzyjające środowisko do powstawania i odkrywania skamieniałości, o czym wymownie świadczą słynne odkrycia klanu Leakeyów i innych badaczy. Odnoga zachodnia rozpadliny, skryta w silnie zalesionym i górzystym terenie, nigdy nie była tak szczodra. Kraina ciemnych gleb, sprzyjających rozkładowi, i niedostępnych gąszczy zazdrośnie strzeże swych skarbów z pradziejów ludzkości. Jeśli odnoga wschodnia kojarzy się ze światłem i wiedzą, to zachodnia jest w całości mroczną zagadką. Z rzadka tylko zapuszczają się tutaj wyprawy archeologiczne i zazwyczaj wracają z niczym. W północno-wschodnim zakątku Zairu, kilkaset metrów od równika, leży opustoszały skrawek splantowanej ziemi porośniętej trawą, długi akurat na tyle, by mogła na nim wylądować awionetka. Pewnego lipcowego poranka w 1990 roku usiadłem

na swojej brezentowej torbie z ekwipunkiem podróżnika na skraju tej przecinki, wsłuchując się w cichnące brzęczenie ces-sny, która dopiero co mnie tu wysadziła. Spóźniłem się o dzień na spotkanie, więc nie zdziwiło mnie, że nikt po mnie nie wyszedł. Widziałem jedynie wysokie trawy i akacje krajobraz górskiej sawanny. Odgłos samolotu ucichł i słyszało się już tylko szum traw w gorącym wietrze. Tuż przed lądowaniem zauważyłem skupisko chat na pochyłości nad jeziorem, ale z poziomu ziemi nie było ich widać. Nie mając pojęcia, w którą stronę powinienem się udać, siedziałem na pasie startowym, obserwując żuka gnojaka brnącego ku świeżym odchodom. Miejsce, w którym byłem, nazywa się Ishango. Zbudowano tu ośrodek wypoczynkowy dla belgijskiej królowej, zamieniony później w stację terenową Parku Narodowego Wirunga, wąskiego pasa różnorodnych siedlisk nad granicą ugandyjską. Widać stąd źródła rzeki Semliki, wypływającej z perły wschodniej odnogi Doliny Ryftowej - jeziora noszącego niegdyś imię Edwarda, a później Idi Amina Dady. Odkąd Amin stracił swą posadę despotycznego dyktatora Ugandy, a wraz z nią prawo nazywania zbiorników wodnych na swoją cześć, byłe jezioro Edwarda, eks-Amina, znane jest jako jezioro Rutanzige albo po prostu jako jezioro Eks. Jego wody zasilają w Ishango młodą Semliki, coraz bardziej burzliwie płynącą na północ dnem ryftu, by wreszcie ujść do jeziora Mobutu Sese Seko, dawniej jeziora Alberta, obrosłego w legendę źródła Nilu. Przybyłem tutaj na zaproszenie archeologów Alison Brooks i Johna Yellena, pary małżeńskiej z Waszyngtonu. Na długo zanim hipoteza Ewy mitochondrialnej odnowiła zainteresowanie pochodzeniem człowieka współczesnego, Alison Brooks skromnie utrzymywała, że tysiące lat przed kromaniończykami istniała już w Afryce wysoko zaawansowana kultura. Brak wystarczających

dowodów wynikał jej zdaniem z tego, że mało komu chciało się ich szukać, a ci, którzy coś znaleźli, nie afiszowali się ze swym znaleziskiem. Uważano powszechnie, że ludzie z afrykańskiej środkowej epoki kamienia nie wytwarzali lub nie umieli wytwarzać narzędzi kościanych. Brooks zwraca uwagę na to, że chociaż narzędzia takie są rzadkie w tej epoce, to samo dotyczy liczby przebadanych stanowisk archeologicznych. - Na całym kontynencie znanych jest kilkadziesiąt stanowisk środkowopaleolitycznych, gdzie przeprowadzono wykopaliska - mówi przy czym większość z nich leży w RPA. W samej Francji jest ich co najmniej 300. Trzeba lupy, żeby je odróżnić na mapie. Wśród garści stanowisk afrykańskich więcej niż co czwarte zawiera według Brooks obrobione kości, muszle albo inne artefakty dowodzące, że w środkowej epoce kamienia działo się więcej, niż można by przypuszczać na podstawie powszechnie powtarzających się topornych narzędzi odłupkowych. Żadne z wcześniej znanych stanowisk archeologicznych tego wieku nie dysponuje takimi dowodami zręczności praludzi, jakie - wedle własnej oceny - Alison wraz z mężem zdobyła tutaj w Zairze. W roku 1988, prowadząc wykopaliska w Katandzie, kilka kilometrów w dół rzeki Semliki od Ishango, Yellen odkrył skupisko rzecznych otoczaków i byle jak obrobionych odłupków kamiennych wraz z kośćmi wielkich sumów i innych zwierząt. Zarówno zagęszczenie, jak i ostre krawędzie znalezisk wskazywały na to, że człowiek przyłożył rękę do powstania tego skupiska, podobnego do neandertalskiego śmietniska pośrodku jaskini Kebara w Izraelu. Ostatni tydzień prac terenowych przyniósł jednak odkrycie, którego nikt nie mógł się spodziewać w jaskini neander-talskiej: pół tuzina doskonale wykonanych ostrzy kościanych, z zadziorami po jednej stronie, z bruzdą dokoła nasady, co wskazywało, że były one przywiązywane do drzewc jako ościenie na ryby. Ostrza z zadziorami pojawiają się w Europie dopiero pod koniec górnego paleolitu, mniej więcej 14 tysięcy lat temu. Brooks i Yellen uważają, że równie starannie obrobione harpuny afrykańskie są trzy razy starsze. To tak, jakby znaleźć prototypowy model pontiaka w szopie Leonarda da Vinci. - Jeśli te rzeczy są tak stare, jak myślimy - powiedziała mi Alison w Waszyngtonie, położywszy harpuny na stole - stanowiłoby to rozstrzygające poparcie dla tezy o pojawieniu się człowieka współczesnego najpierw w Afryce. Właśnie wysłuchiwanie takich opinii doprowadziło do tego, że znalazłem się teraz na skraju pustego lądowiska w Zairze,

obserwując gramolącego się w upale żuka gnojaka. Chrząszcz zdążył przebyć zaledwie kilkanaście centymetrów, gdy okrzyki i śmiechy z dala obwieściły, że moje przybycie zostało zauważone. Spoza kęp trawy wyłoniło się kilkoro dzieci. Pozdrowiliśmy się w międzynarodowym języku czekolady (ja dałem, one zjadły). Zapytałem, gdzie mogę znaleźć Leo Mastromatteo, urzędnika EWG, który miał być poinformowany o moim przylocie, i poszedłem za dziećmi do osiedla Ishango, przekraczając wkrótce bramę obrzucany groźnym spojrzeniem młodego mężczyzny w strzępach munduru, z półautomatycznym karabinkiem pod pachą. Strażnik pokazał mi czyjeś nogi w drelichowych spodniach sterczące spod ciężarówki. Kiedy podszedłem bliżej, ukazała się potężna klatka piersiowa, potem wielki czarny wąs i reszta umorusanej smarem twarzy Mastromatteo. Urzędnik EWG przywitał mnie znacznie uprzejmiej aniżeli żołnierz. - Niech pan się nie przejmuje tymi facetami - powiedział. Sam jednak najwyraźniej się przejmował. Wojsko stacjonowało w okolicy, by strzec granicy z Ugandą, wyjaśnił, ale ponieważ oficerowie sprzeniewierzają i tak nędzny żołd swych podwładnych, ci kręcą się przeważnie po parku, wyłudzając od tubylców żywność i upijając się miejscowym samogonem z bananów, zwanym kidingi. - To nie jest wojsko, to banda uzbrojonych pijaków - podsumował Leo. - Oficerowie w ogóle nad nimi nie panują. Sami też są pijani. Zapewnił mnie, że Brooks i Yellen musieli zauważyć lądowanie mojego samolotu i na pewno zaraz po mnie przyjadą. Zaproponował, bym tymczasem dla ochłody popływał w rzece. Ze ścieżki wiodącej w dół zbocza roztaczał się wspaniały, zachęcający widok ozdobiony czaplami i pelikanami przy brzegu, a woda była tak przejrzysta, że zanurzone w niej hipopotamy wyglądały jak zrobione z jadeitu. Leo objaśnił mi

łańcuch pokarmowy Ishango. Ptaki wielu gatunków ściągają tu zwabione przez obfitość ryb - brzan, okoni nilowych i dziesiątków innych gatunków. Z kolei ryby gromadnie pasą się tu planktonem, którego nie brakuje. - A plankton - ciągnął Leo - żywi się odchodami hipopotamów. Czyż to nie piękne?  No dobrze, ale skąd się one biorą? - zapytałem.  Hipopotamy? Och, zawsze tu były. Na brzegu rzeki zrzuciliśmy ubrania i wskoczyliśmy w opisaną biologię, prawie nie płosząc bocianów, kormoranów i czapli skupionych po drugiej stronie wody. Obok przepłynęło stadko hipopotamów, których przyciężkiej gracji i tempa można było oczekiwać od zwierząt będących tu zawsze. W pełnym świetle popołudnia piaszczysta skarpa wyglądała jak ze złota. Woda była czysta i cudownie chłodna. Położyłem się na wznak i przymknąłem oczy, wsłuchując się w głosy ptaków i sapanie hipopotamów. Jeśli istniała kiedyś „afrykańska Ewa", pomyślałem, to tak musiał wyglądać jej raj. W latach pięćdziesiątych, kiedy Zair nazywał się jeszcze Kongiem Belgijskim, geolog belgijski Jean de Heinzelin trafił do Ishango i znalazł tu inny Eden. Odsłonił szczątki „cywilizacji wodnej", jak ją nazwał, kultury ludzi polujących i łowiących ryby za pomocą włóczni z zadziorami oraz harpunów; żyjących tutaj przez tysiące lat, zanim zniknęli z powierzchni ziemi za sprawą wybuchu wulkanu. Wśród przedmiotów, jakie po nich pozostały, były kości z wyrytymi wiązkami równoległych kresek, które de Heinzelin uznał za świadectwo wczesnej notacji cyfrowej. Przypuszczał, że być może z Ishango ów system rachuby dotarł następnie do starożytnego Egiptu i dalej. „Ponieważ egipski system liczbowy był podstawą ł warunkiem osiągnięć naukowych klasycznej Grecji, a tym samym wielu późniejszych dokonań nauki, może się okazać, że współczesny świat ma wyjątkowo wiele do zawdzięczenia ludowi zamieszkującemu Ishango" - napisał de Heinzelin w „Scientific American". Za pomocą nowatorskiej wówczas metody datowania radio-węglowego de Heinzelin określił początkowo wiek cywilizacji Ishango na 21 tysięcy lat. Później, nie będąc pewny datowanego materiału i zdając sobie sprawę z tego, że wyprzedzałby on pojawienie się harpunów w Europie, de Heinzelin zrewidował swoje oszacowania. Cywilizacja Ishango miałaby liczyć zaledwie 8 tysięcy lat, bezpiecznie mieszcząc się w epoce holocenu, grubo po europejskich harpunach i rozpowszechnieniu się po-

dobnego oręża w Afryce Północnej i Wschodniej. Zakorzeniony pogląd głoszący, że biały europejski kromaniończyk reprezentował awangardę techniki, nie doznał więc uszczerbku. Tak się rzeczy miały do roku 1985, kiedy Alison Brooks i jej współpracownicy rozpoczęli w Ishango nowe wykopaliska. Znaleźli kolejne harpuny, a także fragmenty ludzkiej czaszki i sporo dość topornie wykonanych narzędzi odłupkowych. Najważniejsze okazało się jednak inne znalezisko trójkątny ułamek skorupy strusiego jaja. Brooks wypróbowała na tym niepozornym okruchu dwie różne metody datowania, starając się wyznaczyć prawdziwy wiek Ishango. Wyniki przekonały ją, że de Heinzelin miał rację za pierwszym razem. Harpuny, kości z nacięciami i inne artefakty liczyły sobie po około 25 tysięcy lat. Oczywiście, nikt jej nie uwierzył, nawet sam de Heinzelin. Nie mieli zresztą powodu, by uwierzyć. De Heinzelin był bardziej doświadczonym badaczem i znacznie lepiej znał geologię Ishango. W dodatku jedna z metod użytych przez Brooks (wykorzystująca pomiar tzw. racemizacji aminokwasów) miała już na swoim koncie kompromitujące wpadki. No i wszyscy wiedzieli przecież świetnie, że 25 tysięcy lat temu Afrykanie nie mogli sobie nawet wyobrazić harpunów, a co dopiero je wytwarzać. Można by zrozumieć Brooks, gdyby natknięcie się na taki mur sceptycyzmu skłoniło ją do zrewidowania datowań i dwukrotnego odmłodzenia harpunów. Chociaż zadbała o to, by nie podawać liczb, dała jednak do zrozumienia, że jej mąż znalazł w Katandzie harpuny przypuszczalnie dwukrotnie starsze od tych z Ishango. Oznaczało to wstrząsające wnioski. Każdy się może nauczyć przygotowywać kamienny rdzeń i odbijać zeń ostre odłupki. Natomiast obróbka kości, która by pozwoliła wyprodukować takie cacka z zadziorami, wymaga nie byle jakiego treningu i zręczności, nie wspominając o zdolności umysłowej do wyobrażenia sobie w ogóle takiego przedmiotu i jego skomplikowanej funkcji. - Szczerze mówiąc, nie wiem, jak oni sobie radzili - wyznał mi Yellen. Jedno jest pewne: nie znamy żadnej innej równie starej, a choćby porównywalnie skomplikowanej techniki

gdziekolwiek na świecie. Nic dziwnego, że wśród kolegów Brooks nie brakuje sceptyków. - Harpuny Alison są kompletną anomalią - mówi Stanley Ambrose z Uniwersytetu Illinois. - Nie mam pojęcia, jakim cudem mogłyby być tak stare. Inny antropolog prycha: To znowu Calico Hills! - odwołując się do kompromitujące] wpadki Louisa Leakeya, który za młodu poparł tezę, że pewne narzędzia kamienne z Kalifornii pochodzą sprzed miliona lat. Nawet jednak najwięksi krytycy Brooks dopuszczają cień możliwości „że a może jednak". - To, co znalazła w Zairze, to szum, a nie znaczący sygnał - mówi Richard Klein ze Stanfordu, który równie krytycznie jak wszyscy ocenia możliwości umysłowe ludzi środkowej epoki kamienia. - Ale jednak kto wie? Może ma rację. Jeśli tak, to dokonała naprawdę ważnego odkrycia. Odświeżony kąpielą w Semliki wspiąłem się po skarpie z powrotem do Ishango i znalazłem się tam w sam raz na czas, by usłyszeć podjeżdżający landrover Brooks. Spotykaliśmy się już kilkakrotnie, ale tylko w jej gabinecie na Uniwersytecie George'a Waszyngtona albo w innym akademickim otoczeniu. Córka podsekretarza Smithsonian Institution, absolwentka Harvardu magna cum laude, która przymierzała się do literatury klasycznej i średniowiecznej oraz astrofizyki, zanim zdecydowała na antropologię, zawsze robiła na mnie wrażenie swym stonowanym, uczonym wyglądem i melodyjną pewnością głosu. Teraz zobaczyłem ją za kierownicą, w zakurzonych szortach i koszuli khaki, z włosami wymykającymi się spod korkowego hełmu. Wyglądała jak blondwłosa poszukiwaczka przygód z filmu retro. Wrzuciłem swój bagaż na tylne siedzenie i wskoczyłem do samochodu. Zanim odjechaliśmy, młody żołnierz podszedł i zlustrował wnętrze auta, dopytując się, czemu Brooks nie dostarczyła jeszcze obiecanych koszulek z nadrukiem „Semliki Research Expedition" dla niego i jego kolegów. Ona zbyła go łagodnie, a gdy tylko się oddalił, wrzuciła wsteczny bieg i ruszyła. - Jestem pewna, że ten facet zastrzeliłby mnie w jednej sekundzie, gdyby uznał, że mogłoby to mu ujść na sucho - rzekła. Pojechaliśmy wyboistą drogą w stronę Katandy. Bardzo mnie ciekawiło, co się działo na rozkopywanym stanowisku,

zwłaszcza zaś sprawy dotyczące wieku harpunów. Brooks odpowiadała jednak wymijająco w typowy dla siebie sposób. Po kilku kilometrach landrover skręcił w zadrzewiony teren usiany namiotami, rozrzuconymi wzdłuż nadrzecznej skarpy. W obozowisku nikogo nie było. Członkowie wyprawy przebywali w dole, nad rzeką, ochładzając się po znojnym dniu pracy. Podjechaliśmy tam i Brooks przedstawiła mnie kolegom. Było ich zaskakująco niewielu. David Helgren, rosły brodacz, geomorfolog z uniwersytetu stanowego w San Jose, zajmował się geologią. Jedynym stałym archeologiem oprócz Brooks i Yelle-na był młody Belg nazwiskiem Els Cornelissen. Zespół naukowy uzupełniało kilku studentów. Wszyscy wydawali się przy-gaszeni. Radość okazywała tylko trójka dzieci przebywających w obozie, które na zmianę zeskakiwały do wody ze starego pontonu znalezionego w sitowiu. Były to Elizabeth i Alexander Yellen oraz Karin Helgren. Dziecięcemu zamieszaniu przyglądała się z bezgraniczną obojętnością trójka hipopotamów. John Yellen, kierownik programu archeologicznego w National Science Foundation, stał na skraju wody w samych kąpielówkach; miał on bujną brodę, jakiej nie powstydziłby się rabin. Rodowity brooklińczyk, zdradzał ektomorficzną kancia-stość postury częstą u osób, które dojrzewały w zadymionej metropolii. Był jednak opalony i nieźle umięśniony, bez zbędnego tłuszczu, i patrzył znad brody zatroskanymi piwnymi oczyma. Szeroko znany za sprawą swych badań archeologicznych nad Buszmenami z Kalahari, poświęcił znaczną część ostatniego dziesięciolecia pomaganiu innym badaczom w spełnianiu ich marzeń, rozkoszował się więc pobytem w terenie, z konieczności ograniczonym w czasie. Tego popołudnia zdawał się przygnębiony. Zacząłem się zastanawiać, czy coś nie ugodziło głęboko w ich nadzieje. - Problem tkwi właśnie tutaj - powiedział Yellen, jakby czytając w moich myślach. Wskazywał swe długie palce stóp pogrążone po pierwsze człony w rzecznym piasku, upstrzonym czarnymi plamkami. Problem dotyczył owych cętek, to znaczy śladów popiołu wulkanicznego, który odgrywa zasadniczą rolę w datowaniu Katandy.Br.o,oks i Yellen byli przekonani, że sta-

nowisko Ishango położone w górę rzeki liczy 25 tysięcy lat. Dysponowali ponadto kilkoma przesłankami świadczącymi o tym, że Katanda jest jeszcze starsza. Tutejsze toporne narzędzia kwarcowe wyglądają na środkową epokę kamienia, gdy tymczasem w Ishango spotyka się małe, półksiężycowate wytwory i inne elementy typowe dla późnej epoki kamienia. Ssaki z Katandy wydawały się należeć do gatunków wskazujących na chłodniejszy, suchszy okres; cofałoby je to do ostatniego zlodowacenia, ponieważ nie pasowały do ciepłego, wilgotnego holocenu, jaki później nastał. Najmocniejsze są jednak dowody geologiczne. Połyskujące czarne cętki u stóp Yellena były ziarnami popiołu wulkanicznego, utworzonymi z minerału, zwanego perowskitem, który dało się przypisać erupcjom Mount Ka-twe, położonego trzydzieści kilka kilometrów na wschód, już po stronie ugandyj sklej. Perowskit jest pospolity na powierzchni całej tutejszej okolicy i stwierdza się go także w odsłonięciach archeologicznych w Ishango. Cała sekwencja ishangańska kończy się zresztą grubą warstwą popiołu efektem potężnego wybuchu Katwe. Brooks i jej koledzy znaleźli także perowskit w Katandzie, ale jedynie wysoko w profilu osadów, znacznie powyżej warstw z harpunami. Uważali, że brak perowskitu w tych warstwach może znaczyć tylko jedno: ktokolwiek sporządził owe harpuny, żył przed wybuchem wulkanu Katwe. Sądząc po miąższości gleby, jaka się nagromadziła powyżej stanowiska archeologicznego, musiało to być na długo przed wybuchem. Jean de Hein-zelin twierdził coś wręcz przeciwnego: Katanda jest o wiele młodsza niż Ishango. Przy tym nie odstąpił od swego przeświadczenia, że samo Ishango liczy ledwie około 8 tysięcy lat. Jeśli de Heinzelin nie myli się w obu sprawach, harpuny z Katandy straciłyby na znaczeniu - ze wstrząsającego odkrycia stając się zaledwie przypiskiem, i to niezbyt zajmującym. John Yellen stał skonsternowany na brzegu Semliki, zapadając się stopami w piasek. Problemu nie stanowiło to, że piasek ten był pocętkowany perowskitem: w całej okolicy perowskit występuje obficie na powierzchni. Na dzień przed moim przybyciem David Helgren odkrył jednak ślady czarnego popio-

łu z Katwe, i to ślady nieprzyjemne, bo w głębokich warstwach Katandy, kryjących także harpuny. Ten popiół, zamiast wesprzeć poglądy Alison Brooks o wielkiej starożytności stanowiska, mógł zwrócić się przeciwko niej, będąc argumentem raczej za młodym wiekiem, głoszonym przez de Heinzelina. Yellen powiedział mi, że posiada zdjęcia Katwe, na których widać, że wulkan ma liczne kratery. Mogła więc nastąpić wcześniejsza erupcja w środkowej epoce kamienia, która „odpowiadałaby" za perowskit w warstwie z harpunami. Przyznawał jednak, że tego typu rozumowanie płynie z chęci odrzucenia niewygodnych danych, nie pasujących do hipotezy. - Szkoda, że wcześniej nie pomyśleliśmy o takiej możliwości - powiedział. David Helgren, geolog wyprawy, zapatrywał się na to jeszcze bardziej ponuro. Na osobności powiedział mi, że może się w końcu okazać, iż rację ma de Heinzelin. Przebywszy wiele tysięcy kilometrów w nadziei zobaczenia kolebki nowoczesnej kultury, nie byłem zachwycony tymi wieściami. Byłem poirytowany. W notatniku zapisałem: „Pierwszy dzień w Katandzie i od razu klapa. Nie ma tu żadnych odpowiedzi. Tylko stęchła woda, upał i mrówki". Nazajutrz Helgren poprowadził mnie wzdłuż rozpalonych żlebów Katandy, pokazując palcem odsłonięcia i objaśniając geologię, sięgającą czasów sprzed 100 min lat, kiedy Afryka była jeszcze częścią superkontynentu Gondwany. W dobroduszności Helgrena słyszało się jednak smutny ton braku zaangażowania: jakby wszystko to nie miało już i tak większego znaczenia. Otaczający go studenci byli żywsi, ale zmartwiła mnie zauważalna w obozie odwrotna korelacja między entuzjazmem a doświadczeniem. Często słyszy się o wspaniałych odkryciach dokonanych przez nonkonformistów, którzy odrzucili powszechnie uznane poglądy. Nie słyszy się natomiast o takich, nader licznych przypadkach, kiedy to słuszne okazywały się właśnie powszechnie uznane poglądy. Następnego ranka Yellen i Cornelissen zabrali zespół na stanowisko Katanda 9, gdzie znaleziono harpuny. Helgren udał się tam razem z nimi, magistranci zaś rozeszli się po innych odkrywkach, zostawiając Alison Brooks w obozie, gdzie miała przygotować wypłatę, zapewnić pracownikom bezpieczną eskortę i zorganizować wyjazd do miasta po zaopatrzenie. Będzie się musiała targować o każdą z pozycji na liście sprawunków - o węgiel

drzewny, kurczaki, pomidory, czosnek, mąkę z manioku, setkę jaj, „każde zawinięte w liść palmowy i osobno targowane". Narastał mój podziw dla jej talentów organizacyjnych. Później okazało się, że również medycznych. Gdy raz jednemu z pracowników z odparzenia pod pachą rozwinęła się infekcja, Brooks oczyściła nabrzmiałe miejsce i zaordynowała antybiotyk. Kiedy magistrantowi wypadła z zęba plomba, Brooks poszperała w namiocie sprzętowym i wróciła z zestawem dentystycznym. Była zarazem matką dwojga mieszkańców obozowiska, w tym tryskającego energią, niespokojnego dziewięciolatka. Potrzebowali jej wskazówek magistranci. Ona przyjęła oficjalną wizytę amerykańskiego ambasadora. I wreszcie - zasłużenie na końcu - natrętny pisarz kręcący się po okolicy, nie wspominając o zasadniczej pracy naukowej, dla której przecież przyjechała do Katandy. Brooks uporała się zatem z listą płac, zajęła syna wypiekiem ciasteczek w piecu opalanym drewnem i wyruszyła ze mną, aby mi pokazać pierwsze wykopaliska (Katanda 2), odległe zaledwie o sto metrów, tuż za stromym żlebem, prostopadłym do rzeki. Alison poprowadziła mnie jednak okrężną trasą, odbiegającą od rzeki, aby potem ku niej zawrócić. Po drodze spytałem ją, jak poznała swego męża Johna. Okazało się, że było to w czasach, gdy pracowała dla bardzo wymagającego archeologa z Harvardu, Hallama Moviusa, eksplorując oryniackie stanowisko Abri Pa-taud we francuskiej miejscowości Les Eyzies, niedaleko jaskini Cro-Magnon. Johna Yellena znała już zresztą z zajęć na Harvar-dzie. Tego lata przyjechał do Les Eyzies. Musiała może zadziałać romantyczna sceneria. Kiedy Alison powiedziała Moviusowi, że zamierza wyjść za mąż, wpadł w furię. - Równie dobrze możesz teraz zostać przedszkolanką - powiedział jej, odwracając się na pięcie. Niedługo potem doznał biedak udaru mózgu. - Wciąż czuję się po trosze winna - wyznała. Spośród trojga badaczy w Katandzie Alison zdawała się najmniej zakłopotana kwestią perowskitu, gdyż miała nadzieję na

datowanie harpunów za pomocą innych, wiarygodniej szych metod. Pod koniec sezonu wykopaliskowego 1988 roku zespół zawiózł próbki gleby do Stanów Zjednoczonych, do zbadania nową metodą termoluminescencji, która pozwala ustalić, kiedy głębsza warstwa gleby znajdowała się jeszcze na powierzchni gruntu. Wstępne wyniki wyglądały obiecująco. - Albo harpuny są naprawdę bardzo stare, albo siedzimy na złożu uranu - powiedziała Alison. Przyznała, że jest jeszcze jedna możliwość. Próbka mogła zostać poddana naświetleniu promieniami rentgenowskimi na lotnisku, podczas kontroli bagażu. Dodatkowa dawka promieniowania z lotniska mogła sztucznie zawyżyć wiek gleby. Należało zebrać następne próbki do analizy. Tymczasem trwały także badania metodą rezonansu spinu elektronów - na próbce szkliwa zęba hipopotama, znalezionego w warstwie z harpunami. Doświadczenia były więc w toku, ale wstępne wyniki napawały nadzieją. Po kilku minutach dotarliśmy do Katandy 2. Już o dziesiątej rano miejsce to było bezwietrznym piekarnikiem. Pół tuzina zairskich robotników i dwoje studentów kucało w prostokątnym dole u szczytu wykopu przebiegającego wzdłuż zbocza jak schody. Jeden z robotników znalazł właśnie walcowaty przedmiot pokryty sadzą, być może kawałek zwęglonego drewna. W Katandzie okruchy nadające się do datowania są cenniejsze od skamieniałości. Gdyby był to pradawny węgiel, można by go zbadać metodą radiowęglową. Wszyscy w milczeniu wpatrywali się w Brooks, która potarła obiekt palcem. Brudził. - Wygląda na coś ciekawego - powiedziała. - Gratuluję. - Przykucnęła obok studentów, by omówić szczegóły dalszych prac wykopaliskowych, gdy dobiegł nas okrzyk z przeciwległego stoku. To wołał Alexander, jej syn. - Mamo, mamo! Po czym poznać, że ciasteczka są gotowe? Brooks wstała, podeszła na skraj dawnego żlebu, złożyła dłonie w trąbkę i odkrzyknęła: - Zdejmij je z pieca, jak będą przypieczone z wierzchu! Ruszyliśmy z powrotem do obozu. Poza zasięgiem słuchu studentów wyznała, że ma raczej sceptyczne nastawienie do czarnego wałeczkowatego znaleziska; może się ono okazać zwykłym kawałkiem butwiejącego korzenia. Datowanie stropu warstw Katandy 2 i tak miałoby tylko marginalne znaczenie dla ich zasadniczego celu. Żeby udowodnić swoje stanowisko w sprawie harpunów, potrzebowali czegoś starszego. - Mogłyby nas uratować dwie rzeczy - powiedziała Brooks. - Jedną byłby poziom geologiczny korelujący wprost tutejsze

osady z Ishango. Drugą byłby na przykład śliczny, gruby odłamek strusiego jaja w odsłonięciu Johna. Do licha, mogłaby to być nawet mała muszelka! Jej pierwsza nadzieja, geologiczna, była prosta i oczywista. Jeśli się zna wiek jednego miejsca i chce się udowodnić, że sąsiednie jest jeszcze starsze, szuka się wspólnej nitki geologicznej biegnącej między nimi. Wszystko, co leży poniżej takiej wspólnej warstwy, na sąsiednim stanowisku powinno być starsze od wszystkiego powyżej tego poziomu odniesienia na pierwszym stanowisku. Taki znacznik stratygraficzny nie określiłby może wieku harpunów w latach, ale przesądziłby raz na zawsze, które z dwóch stanowisk jest starsze. Krótkie wyjaśnienie należy się też marzeniu Alison Brooks o skorupie strusiego jaja. Od pewnego czasu Brooks walczyła 0 przywrócenie do łask metody datowania na podstawie racemizacji aminokwasów. Do niedawna antropolodzy reagowali na te słowa jak mechanik samochodowy, któremu ktoś szep nąłby do ucha: - Edsel!1 Metoda jest teoretycznie prosta. Pro cesy fosylizacji zmieniają kości, muszle czy skorupy w materię nieorganiczną, ale w materiale kopalnym długo jeszcze pozo stają fragmenty białek. Wszystkie białka zbudowane są z ami nokwasów, które mogą występować w dwóch konfiguracjach chemicznych, stanowiących swoje lustrzane odbicia, jak para rąk.2 Aminokwasy w organizmach żywych są zawsze „lewe". Po śmierci organizmu jego białka rozkładają się na aminokwasy, przy czym część z nich przybiera konfigurację „prawą". Zjawi sko to, zwane racemizacją, zachodzi w powolnym, stałym

tempie. Zatem wyznaczenie proporcji aminokwasów lewych i prawych w skamieniałości powinno umożliwić ustalenie, jak dawno dana kość była częścią żywego zwierzęcia. Datowanie metodą racemizacji aminokwasów (AAR - od: Amino-Acid Racemization) zadebiutowało w latach siedemdziesiątych i zostało zrazu entuzjastycznie przyjęte przez archeologów, którzy uradowali się możliwością datowania skamieniałości, będących poza zasięgiem metody radiowęglowej. Kustosze muzeów południowoafrykańskich czym prędzej wypożyczyli wiele swych najcenniejszych okazów młodemu niemieckiemu badaczowi nazwiskiem Reiner Protsch. Miał je on przebadać tą metodą, poświęcając na to spory kawałek okazu, i odesłać je wraz z chronologią pojawienia się człowieka współczesnego w Afryce. Tymczasem inni badacze zastosowali ją do datowania czaszek kalifornijskich Paleoindian. Ich wyniki były zadziwiające, a nawet bulwersujące. Według nich czaszki miały liczyć sobie aż po 70 tysięcy lat, czyli o ponad 50 tysięcy lat więcej niż jakiekolwiek inne pozostałości po ludziach na półkuli zachodniej. Niestety, ani Protsch, ani owi badacze nie zdawali sobie sprawy z tego, jak wrażliwa na wilgoć jest racemizacja. W skamieniałą kość przesiąka z czasem woda gruntowa, przyspieszając rozkład białek, wymywając aminokwasy i w ogóle zakłócając miarowe jakoby tykanie tego zegara. Przy datowaniu okazów północnoamerykańskich pobłądzono ostatecznie o cały rząd wielkości: mają one tylko 7, a nie 70 tysięcy lat. W Afryce Południowej po badaniach Protscha pozostała seria zniszczonych bezcennych skarbów - ludzkich czaszek, w których zieją teraz dziury o średnicy ćwierćdolarówki. Nic dziwnego, że po tak żenującym entree zarzucono metodę racemizacjł aminokwasów. I oto pewnego dnia w 1982 roku Alison Brooks zapytała geochemika Eda Hare'a z Carnegie In-stitution, jednego ze współtwórców tej metody, który wciąż starał się ją udoskonalić, czy może do niego przyprowadzić grupę studentów. Byli to seminarzyści doskonalący swe umiejętności laboratoryjne. Hare zgodził się i zaproponował jej, aby przyniosła od razu jakiś materiał do testowania. - Miałam u siebie trochę skorup strusich jaj, więc przynieśliśmy je na ćwiczenia -opowiadała potem. - Zrobiliśmy parę analiz i ku ogólnemu zdziwieniu okazało się, że strusie jaja są właściwie wodoodporne. Nic nie wnikało w nie i nic się nie wypłukiwało.

Od owego odkrycia Brooks i Hare, a także Gif Miller, pracujący nad tym niezależnie na Uniwersytecie Kolorado, stali się przywódcami małego ruchu upartych zwolenników rehabilitacji metody racemizacji aminokwasów po jej początkowej kompromitacji. Nadzieję na to, że okaże się ona użytecznym narzędziem do datowania początków człowieka współczesnego, pokładają w skorupach jaj. Zupełnie „nieprzemakalne" skorupy jaj strusi, a także innych wielkich nielotów, są nie tylko odporne na skutki zawilgocenia, ale i często spotykane w zapisie kopalnym, co daje szansę na wydobycie się z chronologicznego impasu licznym stanowiskom archeologicznym rozproszonym po całym Bliskim Wschodzie i w innych częściach Azji, Australii oraz, oczywiście, Afryki. (Muszle mięczaków są jeszcze pospolitsze, ale nie aż tak wodoodporne). Miller datował ludzi współczesnych anatomicznie z Border Cave na 80 tysięcy lat. Brooks na podstawie muszli określiła wiek hominidów z Kla-sies River Mouth na 105 tysięcy lat, co świetnie pasuje do dat uzyskanych innymi metodami. Metoda racemizacji aminokwasów jest wciąż daleka od doskonałości. Posłużenie się skorupami strusich jaj zamiast kośćmi eliminuje zagrożenie ze strony zawilgocenia, ale na tempo racemizacji wpływa także temperatura danego stanowiska w ciągu jego długich dziejów, a to jest również czynnik trudny do oszacowania. Temperatura to prawdziwy problem - powiedział mi Miller, kiedy go spotkałem na konferencji w Londynie. - Jeśli w tym miejscu się pomylisz, leżysz na całej linii. Miller uważa, że datowanie tą metodą jest najpewniejsze, gdy wspiera je inna, bardziej sprawdzona technika, na przykład radiowęglowa. Jest ona bardzo dokładna, ale sięga najwyżej 40 tysięcy lat wstecz, i to w sprzyjających warunkach. Jeśli dałoby się znaleźć okruchy strusich jaj z tego przedziału czasu i dokonało ich datowania obiema metodami, można by następnie posłużyć się ekstrapolacją i datować w danej okolicy sko-

rupki jaj z głębszych warstw, których nie obejmuje już metoda radiowęglowa. To był właśnie powód, dla którego Alison Brooks marzyła o znalezieniu w Katandzie kawałka strusiego jaja. Główną podstawą jej przekonania, że „wodna cywilizacja" z Ishango liczyła sobie 25 tysięcy lat, był znaleziony tam okruch skorupy strusiego jaja, datowany zarówno metodą racemizacji aminokwasów, jak i C-14. Posługując się wiekiem tej skorupy jako punktem odniesienia, mogłaby uzyskać wiarygodne datowanie także znacznie starszej skorupy strusiego jaja w Katandzie. Ale najpierw musiałaby je tu znaleźć. Następnego popołudnia odwiedziłem Yellena tam, gdzie całymi dniami pracował na kolanach nad rozwikłaniem zagadki Katandy 9. Jeśli Katanda 2 była piekarnikiem, to Katanda 9 stanowiła patelnię wciętą we wschodnią skarpę rzeki, nie osłoniętą niczym przed palącymi promieniami popołudniowego słońca. Yellen był doszczętnie spieczony, ale nie przeszkodziło mu to na mój widok wskoczyć zwinnie na skraj wykopu. Powitał mnie i zaprosił do zwiedzenia swego stanowiska. W przeciwieństwie do rozbudowanych, intensywnych wykopalisk, takich jak Kebara czy Klasies River Mouth, przedsięwzięcie tutejsze było skromne, zaledwie parumetrowe wzdłuż i wszerz. Większość powierzchni odkrywki zajmowały ciasno upakowane rybie ości, kości zwierząt, obłe otoczaki i toporne narzędzia, które Yellen zaczai wydobywać w 1988 roku. Natłok był taki, że kwadrat o boku jednej stopy dostarczał setek kości i kamieni. Akurat tego ranka prace zaowocowały odkryciem calowej grubości tarcz kostnych czaszki wielkiego suma oraz kości stopy antylopy wraz z fragmentami jej łopatki i miednicy. - Szukamy dowodów na to, że ludzie obozowali w tym miejscu i zostawili wszystko tak, jak teraz to widzimy - powiedział Yellen, wymachując kościstą ręką nad wykopem. Taki idealny scenariusz pozwalałby potraktować całe stanowisko jako zapis kulturowy, zatrzymany w czasie moment ludzkiego zachowania. Niestety, dawne życie rzadko prześwieca przez nagromadzenia archeologiczne z taką nieprzefiltrowaną czystością. Po odejściu ludzi ich paleolityczne śmieci mogą zostać zaburzone w przeróżny sposób, stratowane przez antylopy i bawoły, roz-włóczone przez hieny, mogą się stoczyć po zboczu do rzeki, zostać przemieszane przez grzebiące owady itp. Najgorszy scenariusz zakłada, że ludzie nie mieli nic wspólnego z nagromadzeniem takiego materiału.  Mnóstwo rzeczy mogło się nawarstwić przypadkowo w jed nym miejscu - wyjaśnił Yellen. - Pozostałości działań ludzi

i całej reszty, na przykład hien, niogły się tu skupić w wyniku gwałtownej powodzi czy czegoś takiego. - Kiedy po raz pierw szy rozkopano to miejsce w 1988 roku, odwiedzający odsłonię cie geolog przypuszczał, że ma przed sobą zagłębienie, gdzie zgromadziły się śmieci z całej okolicy zmywane przez ulewy. Tego rodzaju ponura hipoteza wydaje się dziś mało prawdopo dobna. Większość odsłoniętych przedmiotów znajduje się na stoku, nie zaś w miejscu najniższym. Najniżej zgromadziły się tylko większe okruchy kości i kamieni. Stanowi to zaprzecze nie tego, czego można by się spodziewać w wyniku działania wody, gdyż większe kawałki trudniej przemieścić.  Jestem teraz pewien, że nie zostało to zmyte ze stoku wzgórza - powiedział Yellen. Z drugiej strony, Cornelissen przekonał go, że nagromadzenie zostało przynajmniej częścio wo zaburzone przez płynącą wodę: artefakty, a zwłaszcza ka wałki kości długich, są zwykle ułożone w dwóch wzajemnie prostopadłych kierunkach, a taki układ jest typowy dla działa nia prądu wody. Uwzględniając ogół danych dostępnych dziś na temat tego stanowiska, Yellen przychyla się do interpretacji kompromisowej. Wykopaliska odsłoniły ślady dawnego osiedla ludzkiego, najprawdopodobniej na wysokim brzegu rzeki. Jed nak przed ostatecznym pogrzebaniem w osadzie artefakty zo stały nieco przemieszczone przez płynącą wodę, co zatarło ich wzajemne relacje przestrzenne. To trochę tak, jakby namalo wać portret, po czym przeciągnąć po nim kartką papieru, za nim farba całkiem nie wyschnie. Powstaje pytanie, kogo i co przedstawia tutejszy rozmazany obraz? W najlepszym z możliwych światów archeologicznych narzędzia kamiennne z danego stanowiska mają wszystkie cechy charakterystyczne dla epoki, stylu lub kultury, kości zwie-

rząt noszą zaś odpowiednie nacięcia i inne ślady ludzkiego działania. W Katandzie 9 tego nie ma. Jak powiedział mi Yeł-len, z małymi wyjątkami narzędzia kamienne wykonane są z miejscowego kwarcu „wyjątkowo podłej jakości". Jego odłup-ki są tak toporne, że trudno oznaczyć je jako należące do środkowej epoki kamienia: - Większość rdzeni wygląda, jakby ludzie brali kamień do ręki myśląc: „Jak też uda mi się z tego odbić odłupek?" - mówi. Rozczarowują także kości zwierząt. Ich powierzchnia została zniszczona przez ruch piasku, który zatarł ewentualne ślady nacięć. Jedynym wyróżniającym się artefaktem jest kościany harpun, którego spokojna elegancja wybija się wyraźnie spośród tego całego paleośmiecia jak rolls--royce zaparkowany na złomowisku. To właśnie ów kontrast między wirtuozerią techniczną a ogólnym mętlikiem wykracza poza granice wiarygodności dopuszczane przez większość badaczy.  Skąd pewność, że harpuny należą do całej reszty? - spyta łem. - Załóżmy, że 50 tysięcy lat temu grupa hominidów przy była tu i rozłupywała kości sumów. Tysiące lat później śmiet nik tych praludzi został odsłonięty przez erozję czy inne procesy, a wtedy nadeszły inne hominidy i zostawiły po sobie parę pięknych harpunów. Czy ostateczny efekt nie wyglądałby tak samo?  Możemy z niemal całkowitą pewnością wykluczyć taką ewentualność - odparł Yellen. - Wszystko, co znajdowało się na stanowisku, w tym harpuny, zostało pokryte wyraźną war stwą drobnego żwiru. Wyobraźmy sobie, że na plac zabaw

przyjechała ciężarówka i zrzuciła swój piach do piaskownicy. Wszystko, co zostało zasypane, musiało znajdować się na miejscu przed przyjazdem ciężarówki.  Dlaczego w takim razie kościane harpuny są o tyle bar dziej wyrafinowane od narzędzi kamiennych?  Wszystkim wydaje się to dziwaczne - powiedział. - Jeśli jednak widzieć w ich twórcach istoty ludzkie, a nie „przejścio we", przestanie to być takie nadzwyczajne. Aborygeni z za chodniej Australii do dziś robią bardzo toporne narzędzia ka mienne. Tymczasem ich wyroby z drewna są bardzo dopracowane, z efektownymi rysunkami na korze - na przykład piękne drzewce i miotacze oszczepów. Aborygeni mają także niezwykle złożone systemy społeczne, kosmologię i tradycję ustną. Jeśli za tysiąc lat ktoś rozkopie jedno z ich stanowisk, znajdzie tylko niezdarne narzędzia kamienne. Czy znaczy to, że Aborygeni byli zacofani technicznie? Wcale nie. Po prostu polegają głównie na nietrwałych surowcach.4  Czy jednak nie jest dziwne, że kościane narzędzia zaczęto tu wyrabiać o tyle wcześniej niż gdziekolwiek indziej?  Może zadziwienie wynika z tego, że cofamy się w prze szłość z dzisiejszej perspektywy. Patrzymy na dawnych ludzi i mówimy: „Wiemy, że byli głupsi od nas, ale o ile? Na ile byli sprytni?" Może to nie jest właściwe podejście. Dla mnie z har punów tych wynika, że ówcześni ludzie w Afryce mogli wyko rzystywać określone zasoby. Musieli mieć zdolność do konceptualizacji, do socjalizacji. Nie mogę orzec, na ile byli podobni do nas. Powiedzmy, że gleba była żyzna.  Ale dlaczego tutaj? Dlaczego nie spotyka się takich harpu nów nigdzie indziej?  Nie wiem - powiedział John. - Wygląda to na ściśle lokal ną tradycję. Czy nie jest jednak ciekawe, że następnym razem harpuny pojawiają się w zapisie archeologicznym zaledwie o sześć kilometrów stąd, w Ishango? Bez względu na to, jak bardzo tradycja tutejsza była izolowana, wydaje się, że utrzy mywała się bardzo długo. Wiele z tego, co usłyszałem i zobaczyłem w Katandzie, wskazywało na to, że harpuny mogłyby być tak dawne, jak sądzili Brooks i Yellen, ja jednak wciąż nie byłem przekonany. Zważywszy gorącą atmosferę wokół tej sprawy i pojawiające się nowe wątpliwości, byłem zaskoczony, że sami uczeni nie popadli w zwątpienie. Brooks brnęła naprzód z wewnętrznym spo-

kojem fanatyka. Ona po prostu wiedziała, że ma rację co do datowań zarówno Katandy, jak i Ishango, i że wystarczy cierpliwie poczekać, a pojawią się rozstrzygające dowody i dotychczasowe problemy okażą się przelotnymi kłopotami. Yellen miał inne nastawienie. Z góry krytykował każde swe osiągnięcie ze wszystkich stron, otaczając je tak grubą powłoką trosk, że nie mógł się przez nią przebić żaden ostry, niewygodny fakt. Następnego dnia znalazł w Katandzie 9 kolejny harpun. - To jest to! - ucieszyła się Brooks. - Bardzo dobrze, że tak się stało. Jestem szczęśliwa, że ci się udało. Ale Yellen nie był zadowolony. W przeciwieństwie do reszty znalezisk z Katandy, ten harpun podejrzanie przypominał przedmioty z Ishango. Czy istniały dwa różne style, oddzielone tysiącami lat? A może wszystkie harpuny miały jednak ten sam wiek? Nie dysponując popiołem z perowskitem jako wskaźnikiem, jak można było dowieść, że Katanda naprawdę należy do bardziej zamierzchłej przeszłości niż Ishango? Wciąż powracała niepewność. Yellen wolałby mieć pod ręką kilka harpunów z Ishango, by mocje porównywać bezpośrednio. Zarazem wszyscy poczuliby się pewniej co do datowań, gdyby zjawił

się pale-oichtiolog zespołu i oznaczył gatunki sumów w osadach Katandy. Można by odetchnąć z ulgą, gdyby uzyskano już datowania metodą termoluminescencji albo rezonansu spinu elektronów, albo gdyby znaleziono kawałek skorupy strusiego jaja. W tym wszystkim jedyną dla mnie pewną rzeczą miał być dzień przybycia samolotu. I rzeczywiście, w umówionym terminie poleciałem do Gomy, małego wówczas, zapyziałego miasteczka w Wielkim Rowie Afrykańskim, które trudno mi było sobie później wyobrazić zalane milionem uchodźców. Stąd drogą lądową udałem się do ruandyjskiego Kigali. Stamtąd z kolei samolotem rejsowym poleciałem do Nairobi i dalej, do domu. Przez wiele tygodni miałem inne sprawy na głowie i nie zaprzątałem sobie głowy ani Alison Brooks i Yellen, ani cudow-nościami z Katandy. Kiedy jednak ponownie skontaktowałem się z parą naukowców, mieli oni dla mnie dobre wieści. W dniu mego odlotu znaleziono jeszcze jeden harpun - tym razem nie w Katandzie 9, lecz w osadach środkowej epoki kamienia nowego stanowiska, kilkaset metrów dalej od rzeki. Jednorazowe odkrycie harpunów obok narzędzi ze środkowej epoki kamienia mogło nie być miarodajne; drugie- takie znalezisko utrudniało już możliwość kwestionowania ich równoczesności. (Później znalazł się jeszcze jeden kościany grot w osadach Katandy 2). Wtedy na miejsce przybyła Kathy Stewart, oczekiwana specjalistka od ryb. Przyjrzała się dokładnie skamieniałościom wielkich sumów z Katandy i od razu orzekła, że są to formy starsze od tych z Ishango, które miała okazję zbadać wcześniej. Najlepsze wiadomości nadeszły pod koniec sezonu terenowego. Brooks i David Helgren pływali łodzią po Semliki w górę rzeki od Katandy, w kierunku Ishango, w poszukiwaniu wskazówek geologicznych, i powróciwszy któregoś dnia do obozu stwierdzili rzeczowo: - Rozgryźliśmy to. W miejscu, zwanym Kabali, gdzie rzeka skręca ostro na zachód, uczeni wspięli się małym jarem i natrafili na warstwę ishangańskiego żwiru, który rozpoznali po zawartych w nim muszlach mięczaków. Niżej zaległa warstwa żółtego piasku, a jeszcze głębiej - warstwa gleby takiej, jaka oblepiała harpuny w Katandzie. Znaleźli wspólny geologiczny mianownik dla obu stanowisk i okazało się, że Katanda jest wcześniejsza. David Helgren, prawie przekonany przez popiół wulkanu Katwe, że Katanda była geologicznie młodsza, szybko stał się na powrót lojalnym członkiem obozu Alison Brooks. Zważywszy na znaczenie tego znaleziska dla sporu o pochodzenie człowieka współczesnego, który od czasu prezentacji Ewy mitochondrialnej toczy się z niegasnącym ożywieniem, spodziewałem się znaleźć jakiś artykuł o zadziwiających harpunach z Katandy w periodykach naukowych. Tymczasem mijały kolejne miesiące bez najmniejszej wzmianki. Podobnie jak inni naukowcy, archeolodzy poty nie uznają formalnie żadnego odkrycia, póki informacja o nim nie ukaże się w prasie naukowej. Można napomykać o znalezieniu skamieniałości lub narzędzia, można wygłaszać referaty na konferencjach, można nawet przynieść okaz w pudełku i go pokazywać. Tak naprawdę jednak obiekt ten nie istnieje dla nauki, dopóki nie znajdzie się w publikacji. Dla krytyków Alison Brooks jej milczenie było bardziej wymowne niż tomy pism.

- Nie publikuje tego, bo wie, że by się podłożyła - stwierdził krótko Richard Klein. Rok po wyjeździe z Zairu natknąłem się na Brooks i Yellena na konferencji w Bratysławie. Radośnie zarzucili mnie najświeższymi wieściami z Katandy, w tym nowymi datowaniami metodą racemizacji aminokwasów muszli mięczaków, które jeszcze mocniej utwierdziły ich w przekonaniu, że harpuny stamtąd są „dwukrotnie starsze niż z Ishango". Zaczynałem się już jednak niecierpliwić.  Mówicie, że jesteście pewni, że Ishango ma 25 tysięcy lat przerwałem. - To znaczy, że harpuny mają po 50 tysięcy lat, czy tak? Czemu wobec tego nie wstaniecie i nie powiecie tego głośno? Czemu nic nie opublikujecie?  To dlatego, że nikt nam nie wierzy. Musimy być nie do podważenia - odparła Alison. I dodała zagadkowo: - Potrzebu jemy jeszcze datowań potwierdzających datowania potwierdza

jące datowania. Najbardziej potrzebne im były czarodziejskie litery TL i ESR. Po sukcesie odniesionym w przypadku jaskiń izraelskich zarówno termoluminescencja, jak i rezonans spinu elektronów awansowały w powszechnym odczuciu z metod eksperymentalnych do rutynowych metod dla każdego zajmującego się stanowiskami archeologicznymi z okresu początków ludzi współczesnych, chociaż niektórzy badacze uważali ten entuzjazm za przedwczesny. Gdy wspomina się o strusich jajach albo o datowaniu względnym, ludzie kiwają w zamyśleniu głową; wystarczy jednak wspomnieć o termoluminescencji, a nagle cali zamieniają się w słuch. Brooks powiedziała mi, że spodziewa się datowań tą metodą w październiku. Październik tymczasem minął... Później dowiedziałem się od Yellena, że nad datowaniami z użyciem zębów hipopotamów znalezionych w Katandzie 9 pracuje nie kto inny, jak sam Henry Schwarcz, rozchwytywany chronolog. Mijały jednak tygodnie. Zadzwoniłem do Schwarcza. Miał już „wstępne liczby", ale nie chciał ich zdradzić. - To stanowisko jest tak drażliwą sprawą, że nie mogę nic powiedzieć przed zakończeniem pracy stwierdził. Zadzwoniłem więc znowu do Brooks. - Proszę się nie martwić - powiedziała. - Będziemy mieli datowania na wiosnę. Potem miały być latem. Jesienią. Odkąd harpuny po raz pierwszy ujrzały światło dzienne, minęły już lata. Stopniowo, z niejakim poczuciem winy, zaczynałem przechodzić na pozycję sceptyków. Tymczasem przeprowadziłem się z rodziną do Francji. Podłączyłem komputer i faks, zabierając się do ujawnienia szerokim rzeszom czytelników najstarszej zagadki ewolucji człowieka. Faks od razu się zepsuł, a klawiatura komputera zdawała mi się aż sztywna od wątpliwości. Rozmawiałem już ze stu pięćdziesięcioma naukowcami - archeologami, anatomami, genetykami, geologami, specjalistami od datowań - i miałem dziwne wrażenie, że zyskałem sto pięćdziesiąt różnych punktów widzenia. Wcześni ludzie współcześni pojawili się więc najpierw w Afryce. Nie, jednak nie tam. Albo zależy to od tego, co rozumiemy przez „wczesnych". Albo jak zdefiniować ich współczesność. Albo co właściwie znaczy słowo „ludzie". Sporządziłem indeksy do swych notatek, a potem indeksy indeksów. Na ścianie mojego gabinetu pojawiła się mozaika samoprzylepnych kartek z notatkami, a na każdej zapisana była jakaś rewelacja. Strzałki niebieską kredką rozbiegały się we wszystkie strony, łącząc rezultaty kolejnej burzy mózgów. Ale ze strzałek wyrastały znaki zapytania! Samoprzylepne fiszki traciły z czasem przyczepność i spadały na podłogę. Przytłoczony sprzecznymi poglądami, uczepiłem się z niemal religijną żarliwością jedynego pewnika, przy którym mogłem trwać: przeszłość wydarzyła się naprawdę i tylko w jeden sposób. Homo sapiens nie jest wytworem amalgamatu punktów widzenia, lecz żywym dowodem na to, że prawdziwa jest tylko jedna teoria. Ale która? Rysowałem schematy, porównywałem rangi dowodów, rozgrywałem scenariusze. Za każdym razem przebieg historii zależał od chronologii. Dopóki uważano, że ludzie współcześni z Qafzeh i Skhul żyli 40 tysięcy lat temu, ich skamieniałości przemawiały za gładką ewolucją neandertalczyków w nas. Kiedy przedatowano ich na 100 tysięcy lat, stali się natychmiast najlepszym dowodem na tezę przeciwną - że neandertalczycy nie należeli jednak do rodowodu człowieka

współczesnego. Na ile jednak można było ufać tym datom? To samo dotyczyło danych genetycznych. Jeśli da się wyprowadzić nasze geny ze wspólnego przodka żyjącego milion lat temu, oznacza to, że cały rodzaj ludzki ewoluował stopniowo we wszystkich częściach Starego Świata od czasu migracji Homo erectus. Przypiszmy jednak Ewie mitochondrialnej wiek 200 tysięcy lat, a tylko jeden z kontynentów będzie mógł pretendować do miana naszej wspólnej ojczyzny. Tak wiele spraw zależy od umiejętności określania czasu. Na początku 1992 roku Chris Stringer i Paul Mellars zorganizowali konferencję w londyńskim Royal Society poświęconą specjalnie nowym metodom datowania początków człowieka współczesnego. Jeszcze zanim zaczęło się zebranie, na korytarzach zahuczało o skandalu wokół Ewy. Pół roku wcześniej Linda Vi-gilant, Mark Stoneking i ich koledzy opublikowali swe bardziej szczegółowe analizy DNA mitochondrialnego dzisiejszych ludzi, dostarczając najmocniejszego argumentu na rzecz niedawnego afrykańskiego rodowodu wszystkich ludzi

zamieszkujących dziś Ziemię. Zespół z Berkeley krótko cieszył się jednak triumfem. Zaledwie na kilka tygodni przed konferencją w sprawie datowania genetyk Alan Templeton z Uniwersytetu Waszyngtona w St. Louis oraz, niezależnie, zespół pod kierunkiem Davida Maddisona z Harvardu wykazali, że zakorzenione w Afryce drzewo mitochondrialne ma zasadniczą wadę. Metoda genetyków z Berkeley polegała na pobieraniu próbek DNA mitochondrialnego kobiet z różnych części świata i porównywaniu różnic i podobieństw między nimi. Przywołując naukowy nakaz „parsymonii", czyli oszczędności hipotez, zespół badaczy starał się zbudować takie drzewo genealogiczne, które mogłoby wyjaśnić obserwowane pokrewieństwa w najprostszy sposób. Kłopot w tym, że z danych można uzyskać dosłownie miliardy równie prawdopodobnych drzew - powiedział mi w Londynie Stoneking. - Wiedzieliśmy, że nie możemy przebadać całego Wszechświata w poszukiwaniu tego najlepszego. Posłużyliśmy się więc komputerem, który zawężał poszukiwania, i pracowaliśmy na podstawie jego wydruków. Teraz wiemy, że to był błąd.

Program, jakiego używał zespół z Berkeley, nazywa się PAUP (skrót od phylogenettc analysis using parsimony, czyli oszczędna analiza filogenetyczna). Badacz wprowadza do komputera dane uzyskane z próbek mitochondriów i za naciśnięciem klawisza komputer wypluwa losowe zestawy „drzew" obrazujących możliwe pokrewieństwa między wszystkimi typami mtDNA. Zarówno w wyjściowym opracowaniu z 1987 roku, jak i w bardziej szczegółowej pracy z roku 1991 pod kierunkiem Lindy Yigilant zespół z Berkeley wybierał najoszczędniejsze drzewa spośród wygenerowanych przez komputer podczas jednego uruchomienia programu. W obu przypadkach drzewa były zakorzenione w Afryce. Zespół powinien był jednak spędzić więcej czasu przy komputerze. Templeton i Maddison wykazali, że wprowadzenie danych o typach mitochondriów w innej kolejności i kolejne przebiegi programu dają w efekcie zupełnie inne zestawy drzew, w tym tysiące oszczędniejszych niż pierwotne drzewo zgodne z hipotezą „Pożegnania z Afryką". Trzecia runda programu dala jeszcze inną próbkę drzew i tak dalej. Wśród konkurencyjnych „najprostszych" drzew wiele miało afrykańskie korzenie, ale z innych wynikało, że ostatni wspólny przodek wszystkich ludzi żył w Azji albo w Europie. Krótko mówiąc, jak wykazał Templeton w czasopiśmie „Science", statystycznie wykluczone jest zlokalizowanie ostatniego wspólnego przodka współczesnej ludzkości za pomocą porównań DNA żyjących ludzi i konstruowania na tej podstawie ostatecznego drzewa genealogicznego. Dla tych, którzy od początku byli przeciwnikami Ewy mitochondrialnej, to nowe odkrycie było istnym darem niebios. „Templeton wypuścił powietrze z balonu" - tak ujął to Mil-ford Wolpoff, zacytowany przez „New York Timesa". W przeciwieństwie do ataków Wolpoffa pod adresem hipotezy Ewy krytyka Templetona nie kwestionowała interpretacji wyników uzyskanych przez zespół z Berkeley; wykazała ewidentne błędy od razu w generowaniu samych danych. Nawet jeśli ludzie współcześni istotnie powstali w Afryce i rozeszli się stamtąd na inne kontynenty, dane mitochondrialne nie mogły już wykluczać możliwości krzyżowania się imigrantów z zastanymi tam tubylcami. Takie mieszanie się afrykańskich przybyszów

z miejscową ludnością mogłoby odpowiadać za utrzymywanie się w Eurazji cech, których trwałości dopatrują się Wolpoff i jego koledzy. Twierdzenia o „śmierci Ewy" trzeba jednak uznać za przesadzone. - Morał jest taki, że afrykański rodowód wciąż najlepiej wyjaśnia dane - powiedział Mark Stoneking swym słuchaczom w Londynie. Przyznał, że konstruowanie „oszczędnych drzew" nie może już posłużyć do stuprocentowego umiejscowienia Ewy w Afryce. Okazując bezstronność rzadką w nauce, sygnował nawet własnym nazwiskiem artykuł w „Science", wykazujący błąd w jego pracy. Jednak inne metody analizy tych samych danych także dawały drzewa zakorzenione w Afryce, chociaż z mniejszą pewnością statystyczną. Tymczasem nawet badania genów jądrowych oraz „klasycznych" znaczników, takich jak grupy krwi, wykazywały wciąż większe zróżnicowanie pomiędzy Afrykanami niż między innymi populacjami. Jeśli nasze geny ulegają różnicowaniu w stałym tempie, ta wzmożona różnorodność wskazuje na to, że ludzie w istocie mieszkają w Afryce dłużej niż

gdziekolwiek indziej.5 Żadna też usterka statystyczna zauważona w programie komputerowym nie dotyczy materiału kopalnego, z którego nadal wynika, że najwyraź-niejsze przejście do nowoczesnej anatomii nastąpiło w Afryce. Pojawia się jednak znowu podstawowe pytanie: kiedy? Wiarygodna odpowiedź na to pytanie pojawiła się w Londynie, ale nie w postaci dramatycznego jednorazowego objawie-

nią, lecz mozolnego układania w całość wyników kilku niezależnych rodzajów badań. Stoneking w swoim referacie przeszedł do ofensywy i przedstawił szokująco młody wiek Ewy. Od kilku lat badał ewolucję mitochondriów w populacjach nowo-gwinejskich Papuasów. Najnowsze datowania termoluminescencyjne wskazują, że Nowa Gwinea i Australia zostały po raz pierwszy zasiedlone mniej więcej 60 tysięcy lat temu, kiedy obie połączone były jeszcze w wielki kontynent Sahul. Zważywszy, jak trudno było dostać się na Nową Gwineę aż po czasy nowożytne, niełatwo sobie wyobrazić, by po owej pierwotnej {{pionizacji dochodziło do intensywnego przepływu genów między tubylcami a kontynentem azjatyckim. Większość rdzennych Nowogwinejczyków może więc wywodzić swój rodowód z tego samego punktu w czasie. Równie ważne jest to, że są to ludzie tak odlegli od głównego nurtu ludzkości, jaK tylko to możliwe. Rozczłonkowane, porośnięte dżunglą góry rozdzielają poszczególne plemiona - mówi się tu prawie tysiącem różnych języków, co stanowi jedną piątą wszystkich istniejących na świecie - a morza oddzielają ich od reszty ludzi. To odosobnienie, w połączeniu z prawdopodobieństwem jednego, znanego momentu wspólnego pochodzenia, czyni z Nowej Gwinei wymarzone naturalne laboratorium do badania tempa ludzkiej ewolucji molekularnej. Stoneking objaśnił, jak wraz z kolegami pobierał próbki mi-tochondrialnego DNA pięćdziesięciu Papuasów z rozmaitych plemion z wybrzeża i górzystego wnętrza kraju. Porównywał ich mtDNA z próbkami pobranymi od mieszkańców Indonezji, najbliższej części Azji, a więc potencjalnej odskoczni dla przenikających z zewnątrz genów. Zakładając, że cała zmienność genetyczna, którą zaobserwowali w przebadanej próbce, nagromadziła się przez 60 tysięcy lat i że nowogwinejskie mitochondria ewoluują w tym samym tempie jak w innych populacjach ludzkich, wyliczył, iż całkowite zróżnicowanie mtDNA obserwowane u ludzi na całym świecie musiałoby powstawać przez około 133 tysiące lat. Mitochondrialna matka wszystkich ludzi, niezależnie od tego, czy była Afrykanką, czy nie, żyła więc około 133 tysiące lat temu. - Wyniki te dostarczają najmocniejszych jak do-

tąd dowodów na stosunkowo niedawne powstanie wspólnego przodka ludzkiego mtDNA podsumował. Nowe datowanie zaskakująco przybliżyło Ewę do naszych czasów. Podana liczba nabrała jeszcze bardziej intrygujących podtekstów podczas dalszych obrad. Francuski paleoantropo-log Jean-Jacques Hublin przedstawił nowe dane na temat czaszki z Jebel Irhoud w Maroku, obejmujące także nowe datowanie tej skamieniałości. Niegdyś uważano, że liczy sobie zaledwie 40 tysięcy lat, teraz, za sprawą nowych analiz metodą rezonansu spinu elektronów dla tego stanowiska, ocenia się jej wiek na 125 tysięcy lat. Henry Schwarcz w swoim wystąpieniu wspomniał o datowaniu metodą szeregu uranowego na około 130 tysięcy lat prawie współcześnie wyglądającej czaszki z Omo w Etiopii. Ta sama metoda zastosowana do czaszki z Ngaloby (Laetoli 18 w Tanzanii) daje podobny wiek. To samo dotyczy niemal nowoczesnych zębów z pobliskiego schroniska skalnego, zwanego Mumba Cave. Inna, prawie współczesna czaszka ludzka z południowoafrykańskiego Florisbadu również może pochodzić z tego okresu. Krótko mówiąc, wiek domniemanej wspólnej pramatki mito-chondrialnej i wiek przejściowych skamieniałości z Afryki -już nie całkiem archaicznych, a jeszcze nie w pełni nowoczesnych - wydają się zbieżne. Ewa mogłaby więc należeć do pierwszej anatomicznie współczesnej populacji, być pierwszą nowoczesną kobietą. Zgodność w czasie genów i kości nabiera jeszcze większego znaczenia, jeśli wziąć pod uwagę, co działo się wówczas z afrykańskimi siedliskami. Światowy zapis izotopów tlenu, dotyczący przedostatniego cyklu zlodowaceń, zwanego Stadium 6, wykazał, że okres najmroźniejszy

wystąpił między 135-130 tysięcy lat temu. Afryka nie była odporna na przekształcenia klimatyczne wywoływane przez lodowce, posuwające się od przeciwnego bieguna. Chociaż Afrykanów środkowej epoki kamienia nie dotknęły niemal arktyczne warunki doświadczane przez ich neandertalskich rówieśników na północy, w ich otoczeniu nastąpiło kilkustopniowe ochłodzenie, a równocześnie klimat stał się znacznie suchszy. W miejscu gęstej puszczy pojawił się rzadki las galeriowy, a zamiast dotychczasowych rzadkich zadrzewień pozostała tylko zeschła trawa i pojedyncze drzewa. Trawiaste stepy obecne dotąd na większości Sahary ustąpiły miejsca pustyni. Taka transformacja środowiska musiała odcisnąć swe piętno na wszystkich mieszkańcach Afryki. Strefy zasiedlone w sposób ciągły rozpadły się na osobne obszary, a w apogeum zlodowacenia te ostatnie mogły ulec rozczłonkowaniu na mozaikę izolowanych populacji, liczących po kilka tysięcy, a nawet po kilkaset osób. Na takim materiale dobór naturalny i losowy dryf genetyczny mogą zdziałać najwięcej. „Jeśli istnieje jakiś element teorii specjacji, który wydaje się być generalnie prawdziwy, to jest nim właśnie teza, że izolacja geograficzna i poważne ograniczenie przepływu genów między populacjami stanowią niezbędny pierwszy krok do powstania nowego gatunku" - napisał renomowany harwardzki ewolucjonista Richard Lewontin. Dopóki nie mówi się o ludziach, lecz o gatunkach traw, sza-kali, a nawet jakimś tak inteligentnym naczelnym, jak szympans - zgodzi się z tym większość biologów ewolucji. Gdy jednak doda się przymiotnik „ludzki" - antropolodzy zaczynają się krzywić. Różnicowanie się gatunkowe to drastyczna, ostateczna reakcja na presję środowiskową. Niektórzy ewolucjoniści broniliby tezy, że taka specjacja, podobnie jak wymieranie, zachodzi dopiero wtedy, kiedy gatunek nie jest w stanie przystosować się do zmian siedliska za pomocą stale zachodzących stopniowych dopasowań anatomii i zachowań. Hominidy, chronione nieco przed kaprysami środowiska przez swoje zmyślne rekwizyty kulturowe, są mistrzami dostosowania w świecie przyrody. Jeśli trawie -jako gatunkowi - brakuje wody, usycha i ginie; człowiek korzysta ze swej inteligencji, aby znaleźć więcej wody, albo zwija manatki i przenosi się gdzie indziej. Jeśli szakal zmarznie nocą, zwija się w kłębek, dostaje dreszczy i czeka, aż się ociepli. Ludzie rozpalają ognisko. Kiedy szympans stwierdzi, że jego las się skurczył, wypuszcza się niepewnie na otaczającą sawannę. Hominid ruszyłby na jej podbój i uznał sawannę za swoje nowe włości. Korzystając z wielkiego mózgu ród Homo przetrwał tuzin zimnych stadiałów przed Stadium 6, a tylko jedna zmiana

morfologiczna, jaka zaszła w tym okresie, zasługuje na miano wyraźnego przełomu międzygatunkowego. Było nią przekształcenie się hominidów typu Homo hdbilis w Homo erectus, które nastąpiło około półtora miliona lat temu. Wydarzenie to zaznaczyło się w budowie ludzi między innymi bardzo znacznym wzrostem rozmiarów ciała oraz wielkości mózgu. Pojawienie się nowoczesnej anatomii nie było aż takim przełomem w stosunku do status quo. Dostępny aktualnie, fragmentaryczny materiał kopalny pozwala twierdzić, że drobna twarz, wydatna bródka, wysokie czoło i inne przejawy nowoczesnej urody reprezentują pojawienie się zupełnie nowej formy ludzkiej, to prawda. Równie zasadne byłoby jednak twierdzenie, że stanowią one tylko kontynuację tendencji trwającej już od dawna: stopniowego subtelnienia w związku z przejmowaniem przez wynalezione narzędzia obciążeń, którym musiały dotąd sprostać masywne kości i krzepkie mięśnie. Wszystko zależy od tego, jak wolimy klasyfikować hominidy: poumieszczać je elegancko w osobnych przegródkach, czy też uznać, że granice między nimi zamazują się w czasie i że jedne hominidy przechodzą płynnie w drugie. Jak by na to nie patrzeć, aspektem ewolucji naszego kształtu fizycznego, który najbardziej uczy pokory, jest to, że owa zewnętrzna postać znaczyła w końcu niewiele. Zaraz po maksimum zlodowacenia w Stadium 6 nastał krótki okres łagodnego klimatu, ostatni interglacjał przed obecnym okresem międzylo-dowcowym. Jeśli maksima glacjałów są okresami fragmentacji siedlisk, to

interglacjały na powrót scalają rozczłonkowane enklawy. Geny przepływają swobodniej przez niegdysiejsze bariery, populacje się przemieszczają, mieszają ze sobą i rozszerzają swe zasięgi. Przed 100 tysiącami lat nowocześnie wyglądający ludzie rozprzestrzenili się już od Bliskiego Wschodu po wybrzeża Afryki Południowej. Jak przekonaliśmy się jednak, nie byli oni wcale bardziej „nowocześni" w swych zachowaniach od europejskich neandertalczyków ani od własnych przodków z czasów zlodowacenia. Qafzeh, Skhul, Klasies River Mouth, Border Cave - wszędzie tutaj występuje mustierski poziom rozwoju. Jeśli istnieje jakaś zdecydowana linia demarkacyjna w powstawaniu człowieka współczesnego, to nie została ona jeszcze wówczas przekroczona. Taki decydujący moment mógł jednak nadejść pod wpływem zmian klimatu, na długo przed tradycyjną eksplozją człowieczeństwa w górnym paleolicie Europy. Planeta wkroczyła przed 75 tysiącami lat w ostatnie zlodowacenie, w zapisie izotopów tlenu zaznaczone jako Stadium 4. Wkrótce potem Ziemię czekało chyba najbardziej dramatyczne pojedyncze zaburzenie klimatyczne w ciągu ostatnich 450 milionów lat: na Sumatrze wybuchł wulkan Tobą. Jak oszacował Michael Rampino z Uniwersytetu Nowojorskiego, w ciągu dwóch tygodni wulkan ten wyrzucił do atmosfery miliard ton popiołów na wysokość ponad 30 km. Największa erupcja w czasach nowożytnych, wulkanu Tambora w 1815 roku, pozostawiła po sobie 50 km3 zastygłej lawy. Kilkadziesiąt tysięcy lat wcześniej Tobą zostawił aż 3000 km3 magmy pokrywającej Sumatrę i przyległe dno morskie. Większość wulkanicznego pyłu opadła na ziemię w ciągu paru miesięcy. Tymczasem wyziewy siarkowe z wulkanu weszły w reakcję z parą wodną pod działaniem promieni słonecznych i utworzyły trwałą zawiesinę kropelek kwasu siarkowego w powietrzu. Jak twierdzą Rampino i jego kolega Ste-phen Self z Instytutu Badań Kosmicznych Goddarda w Nowym Jorku, rozprzestrzenienie się w stratosferze tego aerozolu siarkowego odcięło dostęp promieniowania słonecznego do powierzchni Ziemi, pogrążając planetę w „zimie wulkanicznej". - Temperatura światowa i tak już wykazywała tendencję spadkową, ale wybuch Toby sprawił, że osiągnęła drugie dno -powiada archeolog Stanley Ambrose z Uniwersytetu Illinois. -Następnych dziesięć lat musiało być zimnym piekłem. Gdyby wpływ erupcji Toby potrwał tylko przez dziesięciolecie, nie byłaby to zupełna katastrofa. Rampino i Self wskazują jednak na możliwość uruchomienia przez wulkan „mechanizmu dodatniego sprzężenia zwrotnego", które utrzymywałoby się jeszcze długo po tym, jak niebo się przejaśniło. Podczas wulkanicznego oziębienia zwiększyłby się zasięg pokrywy śnieżnej i lodu oceanicznego, przez co więcej światła słonecznego odbijałoby się od Ziemi, ochładzając jej powierzchnię

jeszcze bardziej. Ten spadek temperatury powodowałby dalszy przyrost śniegu i lodu, a więc dalsze oziębianie się klimatu, i tak spirala nakręcałaby się coraz szybciej. Temperatury powierzchniowych wód północnego Atlantyku obniżyłyby się w ciągu 5000 lat aż o 10°C. Czapy lodowe wchłonęłyby tyle wody, że poziom morza opadłby o 50 metrów. „Zwiększona po erupcji pokrywa śnieżna i lodowa mogła dostarczyć dodatkowego impulsu, który przestawił system klimatyczny z trybu ciepłego na zimny" - uważają Rampino i Self. Populacje ludzkie, podobnie jak innych zwierząt na całym świecie, miały wobec tych drastycznych zmian środowiska podobny wybór: przystosować się, wywędrować albo zginąć. Stanley Ambrose sądzi, że populacje ludzkie w Afryce zostały zdziesiątkowane przez skutki erupcji Toby i że nasza linia ewolucyjna przeszła „wąskie gardło demograficzne": liczebność żyjących jednocześnie osobników zmalała może do zaledwie 10 tysięcy. Oczywiście, niektórym populacjom udało się jednak przeżyć. Nie ma nawet przesłanek wskazujących na to, by anatomia praludzi uległa radykalnym zmianom ani w Afryce, ani gdziekolwiek indziej. Jak zatem wyglądało ich przystosowanie? Czy przetrwali, przyswajając sobie nowe sposoby zdobywania środków do życia, nowe techniki? Niestety, dziurawy zapis kopalny Afryki nie daje nam żadnych wskazówek. Poza może jedną. - Co robić, gdy na dworze zimno, a jedzenia brakuje? - zagadnęła mnie któregoś dnia w Waszyngtonie Alison Brooks. - To proste. Trzeba pójść na ryby! Do grudnia 1992 roku zdążyłem porzucić nadzieję na wykorzystanie Katandy jako pokazowego

dowodu na wczesny rozkwit kultury w Afryce. Dzwoniłem potem do Brooks w innej sprawie, gdy ona ni stąd, ni zowąd napomknęła mi, że datowania Katandy są już gotowe i że „wszyscy się ogromnie cieszą". Harpuny nie miały, jak sądzili z Yellenem, po 50 tysięcy lat. Były starsze! Przypuszczenie, że tylko „dwakroć starsze od Ishango" było niedoszacowaniem. Datowanie termoluminescencyjne próbek gruntu, przeprowadzone przez Billa Horny-aka i Alana Franklina z Uniwersytetu Maryland, wykazało wiek 82 tysięcy lat (plus minus 8 tysięcy). Pomiary spinu elektronów przez Henry'ego Schwarcza także wskazały na przedział od 65 do 105 tysięcy.  No i co teraz zrobicie? - spytałem.  Oczywiście, opublikujemy to - odpowiedziała mimocho dem, jakby nigdy nie było co do tego wątpliwości. Szykowała właśnie do „Science" artykuł na temat geologii Katandy, pod czas gdy Yellen oddawał do druku inny, dotyczący archeologii tego stanowiska. - W ten sposób zajmiemy więcej stron! - po wiedziała Alison Brooks. Wciąż nie przekonany, zadzwoniłem do samych autorów da-towań. Schwarcz był ostrożny. Zakończył dopiero analizy metodą rezonansu spinu elektronów jednego zęba hipopotama, a dwa dalsze czekały jeszcze na zbadanie. Mogły być problemy z wyznaczeniem zawartości uranu w glebie Katandy, co zaburzyłoby wyniki. Żałował, że po 1990 roku pogorszyła się sytuacja polityczna w Zairze i nie można było wrócić po nowe próbki. Ale faktycznie, jeśli już muszę wiedzieć, to stanowisko wyglądało na zadziwiająco stare, grubo poza zakresem stosowalności metody węgla radioaktywnego, sięgającej do 40 tysięcy lat wstecz. - Co do tego nie ma dwóch zdań - powiedział. -Jeśli wstępne wyniki się potwierdzą, zrewolucjonizowałoby to chronologię kształtowania się współczesnych zachowań ludzkich. Prace Billa Hornyaka nad datowaniem metodą termolumi-nescencji były bardziej zaawansowane. Szykował on już szczegółowy specjalistyczny raport. - Zrobi się z tego niezła afera -powiedział i nawet przez telefon wyczuwalna była jego radość z tej możliwości. - Daty wskazują na o wiele starszy wiek, niż takie wyroby z kości mają prawo mieć. Zdawałoby się, że tego rodzaju opinia powinna zastać powitana entuzjastycznie przez obrońców hipotezy „Pożegnania z Afryką". Oto pojawiał się brakujący kawałek układanki, beha-wioralne ogniwo w ciągu dowodów wskazujących na Afrykę jako naszą wspólną praojczyznę. Nawet mimo skaz na reputacji samej mitochondrialnej Ewy świadectwa genetyczne wciąż przemawiały raczej za Afryką niż jakimkolwiek innym regionem. Skamieniałości afrykańskie ukazują najpłynnie]sze przej-

ście do w pełni nowoczesnej anatomii. A jeśli trafne jest datowanie Katandy, mamy uderzający dowód na to, że przynajmniej niektórzy mieszkańcy Afryki ze środkowej epoki kamienia wyprzedzali swych rówieśników z Europy i Bliskiego Wschodu. Odzwierciedlona w harpunach inteligencja mogła być tą odskocznią, która pozwoliła jednej formie człowieka rozprzestrzenić się z miejsca swych narodzin i wyprzeć mieszkańców innych części świata. Dlaczego więc nie słychać radosnej wrzawy? Najprościej byłoby odpowiedzieć, że archeolodzy, jak wszyscy naukowcy, nie cierpią anomalii. Afrykańska środkowa epoka kamienia jest o wiele sensowniejsza jako całość bez paru wyrafinowanych harpunów, pojawiających się w jednym, izolowanym miejscu. Zapis środkowej epoki kamienia z pozostałej części kontynentu obejmuje wyłącznie monotonny motyw narzędzi odłupko-wych, które sypią się ze wszystkich znanych stanowisk z przedziału 200-40 tysięcy lat temu. Oczywiście, że tu i ówdzie zdarza się jakiś nietypowy artefakt, jakaś przebita muszelka czy kość z dziwnymi nacięciami z jednej strony. Jest też krótki przerywnik Howiesons Poort, z przedwczesnymi narzędziami wiórowymi i przesłankami świadczącymi o nie wyjaśnionych więziach społecznych. Kultura Howiesons Poort jednak wymarła, a reszta sporadycznych osobliwości może mieć charakter wyjątku, który potwierdza regułę. Bez kolekcji kościanych grotów z Katandy wspaniała linia graniczna pomiędzy nami a resztą hominidów pozostaje nienaruszona. Nic się nie zmienia, dopóki nie zmieni się wszystko; a to właśnie miało miejsce podczas wielkiej eksplozji kulturalnej, zwanej w Europie górnym paleolitem, a w Afryce późną epoką

kamienia. Harpuny Brooks przedziurawiły tę barierę i cały piękny układ stał się wątpliwy. - To takie dziwaczne - mówi Richard Klein ze Stanfordu, którego sceptycyzm dźwięczy w słuchawce równie wyraźnie jak entuzjazm Hornyaka. - Oglądałem tysiące artefaktów z dziesiątków stanowisk z tego przedziału wiekowego i nigdy nie widziałem czegokolwiek choćby porównywalnego z tymi harpunami. - Klein, najwytrwalszy obrońca hipotezy „Pożegnania z Afryką", uważa, że model afrykańskiego rodowodu człowieka współczesnego funkcjonuje lepiej bez prekursorskich snycerzy kości lansowanych przez Brooks. - Jeśli się okaże, że ludzie mieli wszystko, czego trzeba do wytworzenia kościanych harpunów już 80 tysięcy lat temu, to czemu pozostali w Afryce przez następne 40 tysięcy lat? - pyta. - Jedynym wytłumaczeniem byłoby, że choć wyglądali współcześnie, wcale się tak nie zachowywali. Na pewno nie ma na to dowodów nigdzie indziej. Brooks odpowiedziałaby na to, że trzeba ich uważniej poszukać. Oboje zgadzają się co do jednego: znaczenie Katandy wyjaśni przyszłość. Albo kolejne stanowiska potwierdzą wczesne wystąpienie skoku technologicznego w Afryce, albo brak takiego wsparcia uczyni z Katandy kwiatek do kożucha. Sam obstawiam pierwszy wariant. Myślę, że mieszkańcy Wielkiego Rowu Afrykańskiego w środkowej epoce kamienia potrafili zdobyć się na przeróżne imponujące wynalazki, gdy środowisko ich do tego zmusiło. Takim bodźcem było nagłe nastanie ostatniego zlodowacenia. Ale równie zdolne były grupy ludzkie rozproszone po innych okolicach; po prostu reagowali inaczej. Jeśli rację ma Hilary Deacon, lud Howiesons Poort polegał na długodystansowych kontaktach społecznych. Tymczasem Brooks dysponuje dowodami, że na początku ostatniego zlodowacenia w botswańskim stanowisku ^Gi ludzie zabijali zebry, wielkie bawoły i inne zwierzęta jakoby zbyt groźne dla hominidów środkowej epoki kamienia. Może #Gi było miejscem dorocznych spotkań, gdzie rozmaite grupy myśliwych zbierały się, aby polować na grubą zwierzynę i wymieniać między sobą informacje? Gdyby tak było, nie zachowywaliby się jak hominidy ze środkowej epoki kamienia, lecz jak współcześni łowcy i zbieracze. Takie lokalne przejawy ludzkich zdolności nie ograniczają się do Afryki. Brytyjski archeolog Clive Gamble, starając się wykazać, że neandertalczycy nie byli w stanie polować na kozice w trudnym górzystym terenie, udał się na uzbeckie stanowisko Teszik-Tasz, na wschodnim skraju zasięgu geograficznego neandertalczyków. Na wysokości półtora tysiąca metrów, pośród malowniczych wapiennych przepaści, gdzie prawie nie

powinno być neandertalczyków, złożono do grobu młodego osobnika i otoczono jego zwłoki wieńcem kości i rogów kozic oraz narzędziami lewaluaskimi. Być może gdzie indziej neandertalczycy nie dali dowodów tego rodzaju subtelności, ale najwidoczniej nie były one im całkiem obce. - I co ja mam z tym zrobić? - zastanawia się Gamble. - Muszę uznać, że neandertalczycy byli jednak zdolni do zupełnie współczesnych zachowań. Jeszcze więcej o sprawności łowieckiej neandertalczyków mówią badania Mary Stiner, studentki Lew Binforda, obecnie pracującej na Unwersytecie Loyola w Chicago. Przebadała ona kości jeleni, turów i innych ssaków kopytnych z czterech stanowisk w zachodniośrodkowej Italii, obejmujących różne części środkowego paleolitu, i odkryła, że w pierwszej części tego okresu, mniej więcej 110-65 tysięcy lat temu, neandertalczycy polowali jak większość dużych drapieżców: atakowali każdy rodzaj zdobyczy, jaki im się nawinął, sięgając jednak po najłatwiejszy łup, tj. osobniki słabsze i młodociane. Znaczna część mięsa mogła też pochodzić z padliny. W miarę ochładzania się klimatu w związku z rozrostem lodowców ci sami neandertalczycy nagle zmienili taktykę i zaczęli zabijać zwierzynę dorodną. Stiner przypuszcza, że zmianę wymusił spowodowany spadkiem temperatury wzrost zapotrzebowania metabolicznego na tłuszcz. Bez względu jednak na przyczyny, neandertalczycy polowali na groźniejszą, trudniejszą zwierzynę za pomocą dotychczasowego zestawu środkowopaleolitycznych narzędzi. Wskazuje to na jakiś inny, ważniejszy czynnik warunkujący ich sukcesy łowieckie - zapewne wzrost interakcji społecznych i kooperacji. W tym przypadku unowocześniono nie technologię, lecz strategię łowiecką. Rewelacje Mary Stiner są nowym wkładem w archeologię neandertalczyków. Jestem przekonany, że dowodów na zdolność ludzi środkowego paleolitu do w pełni nowoczesnych zachowań będzie

przybywać w miarę postępu prac na obszarze całego Starego Świata. Jest jednak brakujący element, którego nie przywrócą nawet najintensywniejsze prace wykopaliskowe. Dotyczy on nie tyle sposobu ludzkiego myślenia, co raczej tego, co dzieje się dalej z pomysłem. Wśród ludzi współczesnych idee rozprzestrzeniają się łatwo. Jeśli pomysł czy wynalazek ma rzeczywisty walor przystosowawczy, powinien z definicji „zarażać" sąsiednie mózgi. Osoby zdolne do przyswojenia sobie nowości osiągają zwykle przewagę w życiu. Podobnie grupy ludzkie z udziałem pojętnych członków mają większe szansę na sukces niż grupy złożone z jednostek mniej utalentowanych. Spójrzmy raz jeszcze na owe oazy środkowopaleolitycznej nowoczesności. Weźmy Katandę. Jeśli datowanie harpunów jest poprawne, ktoś (czy kilku „ktosiów") w zamierzchłej afrykańskiej środkowej epoce kamienia wymyślił sposób, jak obrobić kość tak, by nie tylko można było nią ugodzić rybę, ale by na dodatek wijąca się na końcu dzidy ofiara nie zdołała się oswobodzić. W kontekście 100 tysięcy nudnych lat, przynoszących tylko toporne narzędzia kamienne, pomysł harpuna -a szerzej rzecz ujmując, samo dostrzeżenie, że można obrabiać kość - nadaje nowe znaczenie pojęciu oryginalności. Zalety przystosowawcze wynalazku są oczywiste. Twórcy harpunów mogli korzystać z obfitości rybiego białka właśnie wtedy, kiedy zasoby zaczynały się kurczyć, a ci, którzy nie umieli robić harpunów, musieli obejść się smakiem. Jeśli John Yellen ma rację, idea obróbki kości była tak udana, że przetrwała z niewielkimi tylko zmianami przez kolejne 40 tysięcy lat. Ale przez cały ten czas pomysł się nie rozpowszechnił. Najwyraźniej pozostawał oderwaną lokalną tradycją, mimo swej oczywistej użyteczności dla innych nadwodnych ludów i mimo braku dowodów, że owi nie używający harpunów sąsiedzi byli znacząco mniej inteligentni. Sprawa harpunów z Katandy ostatecznie może nie polegać na pytaniu, jak ludziom ze środkowej epoki kamienia udało się w odizolowanym od świata zakątku wyprodukować tak wspaniałe przedmioty u zarania ostatniego zlodowacenia, czyli 75 tysięcy lat temu. Bardziej zagadkowe jest to, dlaczego gdy narzędzia te już raz się pojawiły w ludzkim otoczeniu, nie rozprzestrzeniły się dalej.

ROZDZIAŁ

10

JAK POWSTAŁ CZŁOWIEK WSPÓŁCZESNY? Człowiek zaistniał jako człowiek, w odróżnieniu od pozostałych zwierząt, dokładnie wtedy, gdy zaczął postrzegać świat jako pojęcie. MARSHALL SAHLINS

Wiosną 1986 roku nieopodal czeskiej miejscowości Dolni Vestonice na Morawach odnaleziono we wspólnej mogile szczątki trojga nastolatków. Z Brna, położonego o jakieś 40 km na północ, sprowadzono niezwłocznie specjalistę, który nadzorował ekshumację i identyfikację zwłok. Dwa gruboko-ściste szkielety należały do młodych mężczyzn. Trzeci, smu-klejszy, uznano za kościec dziewczyny w wieku 17 do 20 lat. Wyraźne skrzywienie kręgosłupa w lewo i inne anomalie kostne dowodziły, że za życia cierpiała z powodu poważnego kalectwa. Obaj młodzieńcy zakończyli żywot w pełni sił i zdrowia. Pozostałości grubego drewnianego pala przechodzącego przez miednicę jednego z

nich zdradzały, że zgon mógł nastąpić z przyczyn nie do końca naturalnych. Ciała pochowano bardzo pieczołowicie. Jak ocenił ów specjalista z Brna - a był nim Bohuslav Klima z tamtejszego Czeskiego Instytutu Archeologicznego - obaj młodzieńcy zostali złożeni do grobu z głowami opasanymi sznurami paciorków z kości słoniowej i nanizanych kłów. Ten, któremu wbito pal w okolicę kości ogonowej, mógł mieć na twarzy coś w rodzaju kolorowej maski. Wszystkie trzy czaszki były pokryte czerwoną ochrą. Najdziwniejsze jednak było ułożenie zmarłych: ktokolwiek złożył ich w ziemi, umieścił ich koło siebie - dziewczyna

leżała pomiędzy obydwoma młodzieńcami. Mężczyzna po jej strome lewej spoczywał na brzuchu, z głową odwróconą od niej, lecz lewe ręce obojga były splecione. Drugi z partnerów leżał na wznak, z głową zwróconą ku dziewczynie. Wyciągał do niej ramiona, a jego dłonie spoczywały na jej łonie. Ziemia otaczająca to intymne trio cała była obsypana czerwoną ochrą. Przytulone do siebie szkielety tworzyły zagadkowy obraz. W swym sprawozdaniu Klima wyraził przypuszczenie, że układ pochówku może odzwierciedlać „prawdziwy dramat życiowy", który poprzedził pogrzeb. Według niego chodziło o młodą kobietę, która zmarła w połogu. Męskie szkielety należały do czarownika - mężczyzny w masce - oraz do jej męża. Obaj uznani za współwinnych jej śmierci musieli podążyć za kobietą w zaświaty. Można sobie wyobrazić jeszcze inne dramaty prowadzące do tej samej puenty. Tragiczny trójkąt miłosny? Młoda władczyni z dwoma małżonkami? Krwawa ofiara z trojga młodych? A może dramatyzm tego funeralnego tableau był czystym pozorem - gesty rąk skutkiem stężenia pośmiertnego lub cynicznego zrzucenia trupów do wykopanego naprędce dołu? Jakkolwiek było naprawdę, ciała całej trójki przykryła warstwa płonących gałęzi, a potem ziemia, następnie przyszły kolejne nawarstwienia i tak aż przez 27 640 lat, z dokładnością do kilku dziesiątków lat. Potrójny pochówek z Dolnich Yestonic przypisano do okresu kultury graweckiej, drugiej z typowych dla europejskiego górnego paleolitu. Gdyby ewolucję człowieka opiewał epos, górny paleolit byłby rozdziałem poświęconym osiągnięciu dojrzałości. Nagle, po tysiącleciach postępu tak wolnego, że właściwie trudno go nazwać postępem, kultura ludzka „twórczo eksploduje", jak napisał John Pfeiffer. Upowszechniają się nowe typy narzędzi kamiennych, a w miejsce dotychczasowej globalnej monotonii rozwiają się style regionalne. Zarówno w Afryce, jak i w Europie pojawiają się eleganckie wyroby z kości, poroży i kości słoniowej. Stagnację zastępuje zmiana. We Francji pojawiają się i znikają niczym paryskie mody kolejne kultury: oryniacka, grawecka, solutrejska, magdaleńska, a każda przynosi nie notowane dotąd innowacje i rozwiązania techniczne.

Inwentarz ze stanowisk archeologicznych rozsianych od Hiszpanii po Ural zaczyna przypominać katalog domu towarowego. Występują więc igły do szycia, ostrza z zadziorami, haczyki na ryby, rzemienie, stojaki do suszenia mięsa, kamienne kaganki, paleniska z regulowaną temperaturą, złożone obiekty mieszkalne itd. Stanowisko Dolni Yestonice ma swój udział w tym wyposażeniu, ale dostarcza licznych świadectw na zupełnie szczególny aspekt górnego paleolitu. Na okolicznych obszarach żyzna gleba lessowa usiana jest wyrzeźbionymi i ulepionymi wizerunkami zwierząt i kobiet, dziwnymi rytami, ozdobami ciała i udekorowanymi grobami. Jeszcze kilka tysięcy lat wcześniej nie było takich fantazyjnych wyrobów. U progu górnego paleolitu nagle rozkwita sztuka figuratywna. Nie poprzedziły jej bynajmniej jakieś wcześniejsze nieporadne próby. W niemieckim Yogelherd ktoś wziął kawałek ciosu mamuta i wyrzeźbił w kości słoniowej miniaturowego konika - z głową, rozszerzonymi chrapami, kształtnym zadem i wydętym brzuchem - zapierającego dech swym realizmem. Przed Yogelherd nie było żadnych przedstawień koni. Były tylko prawdziwe konie. Trudno przecenić znaczenie tej przemiany. Wszystko wskazuje na to, że ludzie górnego paleolitu wkroczyli w niewinny, nie zbadany świat i wstrząsnęli nim dzięki symbolom, sztuce, metaforze i fabule. Nie zadowalali się samym usprawnianiem sposobów przetrwania. Wynaleźli sens. Według Richarda Kleina z Uniwersytetu Stanforda „górny paleolit sygnalizuje najbardziej fundamentalną zmianę ludzkich zachowań, jaką kiedykolwiek może ujawnić zapis archeologiczny, z wyjątkiem

jedynie pierwotnego rozwoju cech ludzkich, które w ogóle umożliwiły zaistnienie archeologii". Fundamentalne zmiany domagają się wielkich, śmiałych, fundamentalnych wyjaśnień. Jeszcze dziesięć lat temu można się było odwołać właśnie do takiego wyjaśnienia. Niezwykły wzrost złożoności kultury w górnym paleolicie zdarzył się tak nagle dlatego, że na kontynencie europejskim pojawił się nowy, nowoczesny typ człowieka: kromaniończyk. Nowe zachowania dawało się wytłumaczyć nową anatomią i odwrotnie. Ta

wygodna synchroniczność zawaliła się pod ciężarem kości z Klasies River Mouth, Border Cave, Qafzeh i Skhul. Stare wyjaśnienie upadło. Luka 60 tysięcy lat między pojawieniem się nowoczesnych szkieletów ludzkich w jednej części świata a rozkwitem nowoczesnych zachowań w innej sprawiła, że najbardziej zadziwiający postęp kulturowy w dziejach ludzkości został pozbawiony przyczyn. Najpowszechniejszym sposobem uporania się z tym kryzysem poznawczym, jak zresztą z każdym, jest zaprzeczanie jego istnieniu. Wielu archeologów wciąż uzasadnia wydarzenia kulturowe górnego paleolitu pojawieniem się nowocześniejszej, intelektualnie sprawniejszej formy człowieka. Co z tego, że ana-tomicznie nowoczesne szkielety pojawiają się w Afryce i Le-wancie grubo za wcześnie, aby się zbiec w czasie z ową kluczową transformacją? Musiało zajść jakieś inne późniejsze wydarzenie biologiczne, które nie odcisnęło piętna na kształcie szkieletu, a jednak było o wiele ważniejsze. - Narasta powszechna zgoda, że okazy z Qafzeh czy Klasies River Mouth najlepiej określać jako prawie nowoczesne - mówi Klein, czołowy protagonista wyjaśniania górnego paleolitu „zdarzeniem biologicznym". - Wskazują one, że ludzie współcześni powstali w Afryce, chociaż nie byli jeszcze w pełni nowocześni. Prawie 50 tysięcy lat temu w owej linii afrykańskiej doszło do przełomu, nastąpiła zmiana neurologiczna, która umożliwiła im rozwinięcie wszelkich nowoczesnych zachowań kulturowych. Równie dobrze mogło się to przydarzyć neandertalczykom. Ale się nie przydarzyło. Innymi słowy, górny paleolit nie zaczął się wcześniej niż 40 tysięcy lat temu, bo nie było mózgów, dzięki którym mógłby się zacząć. Gdy już zaszła owa „zmiana neurologiczna" w linii rodowej człowieka współczesnego, nic nie mogło powstrzymać tych dobrze wyposażonych ludzi - naszych przodków - od wyparcia bardziej archaicznych populacji, gorzej widzianych przez dobór naturalny. Scenariusz ten ma całą zwodniczą prostotę starego wyjaśnienia, a przy tym elegancko pasuje do nowszych koncepcji, w rodzaju hipotezy „Pożegnania z Afryką". Ma też jednak słabe strony. Po pierwsze, niepokojący jest niedostatek dowodów na jego poparcie. Mózg się nie powiększa, brak zmian w odciskach po wewnętrznej stronie kości puszki mózgowej, wskazujących na zmiany budowy mózgu, nie ma jakiegokolwiek śladu w zapisie kopalnym po tak niesłychanie znaczącym przełomie neurologicznym. Klein i inni archeolodzy podzielający ten punkt widzenia powołują się na wiele nowych, złożonych zachowań człowieka w górnym paleolicie jako pośrednie wsparcie swoich poglądów. Ponieważ jednak owe nowe, efektowne zachowania są właśnie tymi zjawiskami, które miałaby tłumaczyć zmiana możliwości neurologicznych, rozumowanie niebezpiecznie przybiera postać błędnego koła. Co gorsza, można posłużyć się danymi kulturowymi także przeciwko koncepcji ważnego zdarzenia biologicznego. Jeśli za górny paleolit odpowiada zmiana neurologiczna w konkretnej populacji ludzi współczesnych, to należałoby się spodziewać, że cały zespół zachowań - sztuka, nowe narzędzia itp. pojawi się w jednym miejscu, a następnie rozprzestrzeni się stamtąd szerzej, w miarę jak sami ludzie współcześni zasiedlali nowe

tereny. Nie da się jednak dostrzec takiego obrazu nawet w Europie, której przyglądano się najdokładniej. Jawi się nam raczej skomplikowana mozaika miniaturowych eksplozji, które tylko z daleka wyglądają na jeden wielki wybuch. Poszczególne aspekty górnopaleolitycznej kultury pojawiają się gdzieniegdzie wcześniej lub później. Najpóźniej sztuka dociera na Bliski Wschód, chociaż właśnie tam ludzie zaczęli najdawniej polegać na narzędziach wiórowych. We wschodniej Europie

skamieniałości wyglądające zupełnie nowocześnie pojawiają się tysiące lat przed jakimikolwiek wyrobami górnopaleolitycz-nymi. Co więcej, pod koniec górnego paleolitu, mniej więcej 12 tysięcy lat temu, cala ta niestrudzona kreatywność wydaje się zamierać. Pod wieloma względami okres mezolitu, jaki później nastąpił, był nieoryginalny kulturowo. Jeśli oceniać czyjś potencjał neurologiczny na podstawie dzieł materialnych, można by uznać, że owi nowocześni, wyżsi biologicznie ludzie cofnęli się nawet w ewolucji. A to jest niezbyt prawdopodobne. Zwolennicy scenariusza „zdarzenia biologicznego" muszą także zawile wyjaśniać te fragmenty zapisu archeologicznego, w których neurologiczny potencjał zdolności do zachowań gór-nopaleolitycznych zdaje się wsączać we wcześniejsze, środko-wopaleolityczne mózgi. Kościane harpuny Alison Brooks pochodzące ponoć sprzed 82 tysięcy lat są tylko jednym, skrajnym przykładem takiego „paleoprzecieku". Kolejnego dostarczyła praca Mary Stiner i Stevena Kuhna we Włoszech. Jeśli dobrze poszperać, można by zapewne doszukać się jakichś środkowopaleolitycznych wersji większości technicznych wynalazków górnego paleolitu. Klasyczna definicja technik gór-nopaleolitycznych skupia się na „trzech B": blodes (wióry), bonę tools (narzędzia kościane) i burins (rylce). Te ostatnie mają kształt klina i uzyskiwane były przez odłupywanie od wióra krzemiennego jednego czy dwóch odłamków. Jak widzieliśmy, narzędzia wiórowe dominują w południowoafrykańskim przemyśle Howiesons Poort 60 tysięcy lat przed ich upowszechnieniem w Europie. Mniej więcej w tym samym czasie są one też pospolite w innej kulturze środkowopaleolitycznej, zwanej amudzką, która rozkwitła i zanikła na obszarze Lewantu. In-

nym wyróżnikiem kultury amudzkiej była niezwykła obfitość rylców. Nawet gdyby udało się komuś wyłączyć harpuny z Ka-tandy, w wykopaliskach rozrzuconych od Afryki po północną . Europę spotyka się też inne, może nie tak starannie wykonane narzędzia kościane neandertalczyków i innych praludzi. Wcześniej niż 40 tysięcy lat temu można się też, choć z nieco większym trudem, doszukać zwiastunów górnopaleolitycz-nych parafernaliów symbolicznych. Wprawdzie przed konikiem z Yogelherd brak jest sztuki przedstawiającej, jednak kreski wydrapane na żebrze wołu z francuskiego stanowiska Pech de FAze oraz zygzakowate znaki z wielu innych odkrywek nean-dertalskich można określać jako symboliczne. Tu i tam we Francji spotyka się też przedziurawione kły, a w południowej Afryce pokryte znakami skorupy strusich jaj. W Europie znajdowano prastare pięściaki, których twórcy najwyraźniej umyślnie unikali uszkodzenia skamieniałości muszli tkwiącej w kamieniu albo zmieniali kształt narzędzia tak, by uwydatnić barwną wstęgę w bryle surowca, czy też wykazywali inne przebłyski zmysłu estetycznego. Zdarzają się tu i ówdzie plamy ochry oraz oznaki, że Afrykanie w środkowej epoce kamienia wydobywali hematyt, jaskrawoczerwony minerał, który mógł się przydać tylko do upiększania ciała. Zebrawszy wszystkie te prekursorskie przypadki i dorzuciwszy dane o neandertalskich pochówkach, archeolodzy zajmujący stanowisko przeciwne do Richarda Kleina objaśniają eksplozję kreatywności twierdząc, że w istocie nie wydarzyło się nic, co przypominałoby wybuch. Ich zdaniem rozwój miał charakter stopniowy. Jeśli każda nowość bierze początek z nieco prymitywniejszego, wcześniejszego prawzoru, całość można uznać za kolejny krok w postępie kulturowym ludzkości, co wcale nie wymaga „lepszego mózgu" ani żadnego innego biologicznego wyzwalacza. „Neandertalczykom może nie szłaby najlepiej fizyka jądrowa bądź rachunek różniczkowy - pisze Brian Hayden z Uniwersytetu Simona Frasera. - Twierdzenie, że nie dysponowali oni podstawowymi ludzkimi umiejętnościami albo że nie potrafili postępować w zauważalnie nowoczesny sposób, jest jednak naciąganiem istniejących danych".

Taki gradualistyczny punkt widzenia pozwala wytłumaczyć górny paleolit bez odwoływania się do niewidzialnej transformacji genetycznej, która na zasadzie deas ex machina miałaby rozwiązać splątaną intrygę dramatu. Jednak i to podejście wymaga wiele dobrej woli od słuchacza. Choćby pokazywano nie wiadomo ile precedensów, nie wytłumaczy to zadziwiającego skoku ilościowego kultury w górnym paleolicie ani też tego, co ów przyrost znaczył dla codziennego życia ludzi. Rzeczywiście, w niektórych późnych stanowiskach neandertalskich znajduje się paciorki i przedziurawione kły. Co jednak łączy

takie odosobnione ciekawostki z istnym deszczem ozdób, jaki spadł na Francję i Niemcy w okresie oryniackim na samym początku górnego paleolitu? Jak za ich pomocą wyjaśnić obfitość ozdób w podmoskiewskim Sungirze, podobnego wieku co Dolni Yestonice, gdzie ciała trojga osób udekorowano dziesiątkami bransolet, naszyjników, malowanych wisiorków i dziesięcioma tysiącami paciorków z mamuciej kości słoniowej? Jak twierdzi Randy White, archeolog z Uniwersytetu Nowojorskiego, wykonanie każdego z tych paciorków wymagało mniej więcej jednej godziny pracy. Daje to 10 tysięcy roboczogodzin, i to tylko po to, żeby przyozdobić trzy trupy i zakopać je w ziemi. Neandertalczycy wprawdzie grzebali zmarłych, ale nie poświęcali tej czynności aż tyle czasu i uwagi. Sungir to nie tylko „trochę większa dawka tego samego". To zupełnie nowa jakość kulturowa. Inną charakterystyczną cechą kultury górnego paleolitu jest jej „zaraźliwość". Nowe wynalazki nie pojawiają się już w odosobnionych zakątkach, by rychło sczeznąć bez rozgłosu. Przekształcają się, różnicują i inspirują dalsze innowacje. Jak mówi White, paciorki z kości słoniowej z jednego ze stanowisk we Francji sprzed 33 tysięcy lat są właściwie takie same pod względem materiałowym, wzorniczym i sposobu wykonania jak paciorki ze stanowiska odległego o 200 kilometrów. Tymczasem paciorki niemieckie wyraźnie się różnią, wyrażając inną tradycję, inne wariacje na ten temat. Sam przemysł oryniacki cechuje się obfitym występowaniem dużych, niezbyt ładnych wiórów, „dziobiastych" rylców oraz grotów wyrzeźbionych z ko-

ści o podstawie rozszczepionej, by dały się osadzić na drzewcach. Najstarsze znane stanowiska oryniackie, sprzed około 43 tysięcy lat, zlokalizowane są na Bałkanach. Najwyżej trzy tysiące lat później kultura oryniacka dotarła na drugi kraniec Europy - do Hiszpanii. W ciągu kolejnych kilku tysięcy lat rozprzestrzeniła się na całym kontynencie, po drodze nabierając nowych cech i wykształcając style regionalne. To już nie tylko trochę więcej kultury niż dotychczas. Z jakiegoś powodu kultura przybrała rozmiary „epidemiczne"! - Po dwustu czy trzystu tysiącach lat bez żadnych nowości - mówi Tim White z Berkeley - nagle, w bardzo krótkim czasie po tym bezmiarze niczego, pojawia się wszystko. Tu jeden styl, tam inny; mamy sztukę, handel; takie zróżnicowanie, jakby wszystko buchnęło nam niespodziewanie w twarz. Człowiek zadaje więc sobie wtedy pytanie, jak mogło do tego dojść? Tim White jest badaczem nader pracowitym i drobiazgowym. Nie lubi tracić czasu na spekulowanie o zagadkach. Tym razem jednak wahał się tylko przez moment, po czym odpowiedział na własne pytanie. - Przychodzi mi na myśl tylko jedna sprawa na tyle wielka, że mogła doprowadzić do radykalnej zmiany zachowań praludzi. Był nią język. Wydaje się to aż nazbyt oczywiste. Weźmy jakąkolwiek innowację - na przykład kościany harpun - i umieśćmy ją w kontekście krajobrazu kulturowego. A teraz opakujmy ją w słowa. Jak zrobić to czy tamto. Jak opowiedzieć o łowieniu ryb. Kiedy można się spodziewać przybycia określonego gatunku ryb i jak to przekazać innym ludziom, z którymi prowadzimy wspólne interesy. Jak prowadzić wspólne interesy. Jak pociąć rybę na cienkie paski i suszyć ją na stojakach, by móc skorzystać z jej walorów spożywczych za jakiś czas: nie da się tego wszystkiego wyrazić bez języka. Jak zorganizować zespołowy połów ryb i wymieniać złowioną zdobycz na inne dobra. A przy okazji -jak nazwać bóstwo rzeki i jak je ubłagać, ażeby połów był obfity. Który wynalazek mógł się upowszechniać szybciej: sam harpun czy harpun opakowany w mowę? Język działa poniekąd jak smar ułatwiający przepływ innych wynalazków - nowych

taktyk łowieckich, nowych sposobów budowy palenisk, konserwowania mięsa lub wyprawiania skór. Mogły one zostać wymyślone już wcześniej, gdzieniegdzie mogły stanowić część życia nawet od tysięcy lat; dopiero jednak język dostarczył im nośnika umożliwiającego pokonywanie przestrzeni od jednej ludzkiej grupy do drugiej, no i z mózgu do mózgu. Mowa wyjaśnia zaraźliwość, rozdęcie kultury, a nawet zagładę neandertalczyków. Wystarczy tylko wyobrazić sobie dwie populacje: jedną płynnie mówiącą, a drugą porozumiewającą się pierwotnymi pomrukami i gestykulacją. Czy można mieć wątpliwości, która wyjdzie zwycięsko z konfrontacji? Nic dziwnego, że tak wielu ewolucjonistów, reprezentujących różne

specjalności, zastanawiając się nad górnym paleolitem, dochodzi do wspólnego wniosku, iż katalizatorem zmian był język. Zgodni są co do tego tacy paleoantropolodzy, jak Tłm White, archeolodzy: Lew Binford, Desmond Clark, Paul Mellars i Richard Klein, oraz genetycy: Luigi Luca Cavalli-Sforza czy Allan Wilson (gdy jeszcze żył). Zanim uwierzymy tym autorytetom, przyjrzyjmy się jeszcze dowodom. Jeśli złożony, w pełni ludzki język pojawił się na świecie z początkiem górnego paleolitu, nie mogli się nim oczywiście posługiwać żadni wcześniejsi ludzie. Słowa i zdania nie ulegają fosylizacji i nie przychodzi mi do głowy żaden sposób sprawdzenia wprost, kiedy język znalazł się w repertuarze zachowań człowieka. Chociaż język nie podlega skamienieniu, zdarza się to dwóm elementom ludzkiej anatomii, mającym decydujące znaczenie dla mowy: strukturom kostnym uczestniczącym w artykulacji głosu oraz odciskom mózgu na wewnętrznej powierzchni czaszki. Obie te grupy pośrednich świadectw zdolności językowych sugerują, że wspomniane autorytety naukowe zapuściły się na grząski grunt. Odkrycie kości gnykowej Moszego z jaskini Kebara poważnie nadwątliło przekonanie, że neandertalczycy byli niezdolni ana-tomicznie do szybkiej, w pełni ludzkiej mowy. Philip Lieber-man, Jeffrey Laitman i ich koledzy latami dowodzili, że swoiście wygięta podstawa czaszki człowieka współczesnego jest wyrazem przystosowania do mowy, ponieważ obniża położenie

krtani w gardle. Ludzie współcześni, w przeciwieństwie do zwierząt o płaskiej podstawie czaszki, nie mogą jednocześnie połykać i oddychać. Są więc częściej narażeni na ryzyko zadławienia się na śmierć. Ryzyko to nie jest błahe: zanim odkryto chwyt Heimlicha1, zakrztuszenie się przy jedzeniu było w Stanach Zjednoczonych szóstą najczęstszą przyczyną gwałtownej śmierci. Większość wcześniejszych hominidów nie miała wyraźnie wygiętej podstawy czaszki. Zwłaszcza neandertalczycy mieli podstawy czaszki płaskie, co świadczyłoby o tym, że świetnie łykali, ale zapewne fatalnie mówili. Budowa kości gnykowej jest dla tej hipotezy bardzo istotna, gdyż położenie owej kości określa wielkość krtani, a jeśli ta jest zbyt mała, niemożliwa staje się artykulacja pewnych głosek. Odkrycie pierwszej neandertalskiej kości gnykowej, która okazała się mieć typowo ludzkie wymiary, stonowało tę hipotezę, choć jej zwolennicy bynajmniej nie zamilkli. Lieberman i Laitman twierdzą teraz, że z pojedynczej kości gnykowej neandertalczyka niewiele da się wyczytać, gdyż jej położenie w gardle nie zależy od jej kształtu. Chcąc stwierdzić, czy Mosze mógł mówić, należy dać sobie spokój z kością gnykową, a szukać podstawy czaszki, której akurat brakuje, razem z resztą głowy. Zbywszy w ten sposób zagrożenie ze strony Moszego, rzecznicy tezy o „neandertalczykach-niemowach" muszą stawić czoło innemu wyzwaniu. Wiele argumentów Liebermana i Laitrna-na opartych było na wyglądzie płaskiej podstawy czaszki neandertalskiego Starca z La Chapelle, a okaz ten był bardzo zdeformowany i nigdy nie zostaj porządnie zrekonstruowany. Dopiero w 1989 roku zabrał się za to staranniej Jean-Louis Heim z paryskiego Muzeum Historii Naturalnej. I oto okazało się, że w jego wersji czaszkę cechuje znacznie silniejsze wygięcie podstawy, co zbliżają do głów współczesnych. Ostatnio Da-vid Frayer z Uniwersytetu Kansas porównał Heimowskiego nowego Starca z licznymi czaszkami człowieka współczesnego, od górnopaleolitycznych po średniowieczne, i stwierdził, że sto-

pień wygięcia jest podobny u wielu z nich, w tym na przykład w średniowiecznej czaszce z Węgier. Nikt nie twierdzi, że w średniowieczu Węgrzy nie umieli mówić - powiada Frayer. Nic dziwnego, że ani Laitman, ani Lieberman nie dowierzają zbytnio rekonstrukcji Heima. Wskazują na inne czaszki nean-dertalskie, których płaskie podstawy pasują do ich koncepcji. Dyskusja ta może nie mieć końca, chyba że jakiś rozmrożony neandertalczyk wkroczy do laboratorium i zapyta o drogę. Nawet gdyby jednak neandertalczykom brakowało kilku głosek, można się zastanawiać, czy to aż tak ważne. Czy neander-talczyk-odmrożeniec powie: „Przepraszam, zgubiłem się", czy: „Pszepaszam, zgubyem sze", ktoś wskaże mu właściwy kierunek. Co więcej, głoski artykułowane w przestrzeni nad tchawicą miałyby niewielkie znaczenie dla rozwiązania zagadki górnego paleolitu. Laitman i Lieberman nigdy nie twierdzili, że niezdolność do nowoczesnej mowy dotyczyła

wszystkich ludzi środkowego paleolitu; skupili się na neandertalczykach. Podstawa skamieniałej czaszki Skhul V jest według Liebermana „w pełni ludzka", ale anatomicznie współczesnym skamieniałościom ze Skhul towarzyszą narzędzia środkowopaleolityczne, a ich wiek szacuje się obecnie na około 100 tysięcy lat. Bardzo trudno sobie wyobrazić, jak dodanie paru samogłosek do ludzkiego repertuaru wokalnego 100 tysięcy lat temu mogłoby wyzwolić „eksplozję kreatywności" 60 tysięcy lat później. Co więcej, posuwając się dalej w czasie, natkniemy się na ludzi, którzy swobodnie i z pełną ekspresją komunikują się ze sobą bez udziału jakichkolwiek głosek; są to przedstawiciele społeczności głuchych. Język migowy nie jest tylko jakąś toporną namiastką języka; to bogaty system porozumiewania się, posiadający złożoną gramatykę, składnię i inne elementy mowy. Tak się składa, że do ich artykulacji używa się rąk i palców, a nie krtani i języka. Usta czy ręka hominida będą służyć do porozumiewania się na tyle płynnego, na ile pozwala na to rozwój mózgu. Dane kopalne przemawiają więc dość cicho, ale jednoznacznie wskazują jedną stronę. Od dawna wiadomo, że z mową wiążą się dwa ośrodki w mózgu, oba zlokalizowane w lewej półkuli. Pierwszy

z nich odkrył w 1861 roku francuski anatom Paul Broca. Miał on pacjenta o przydomku Tan Tan, ponieważ po udarze mózgu chory ten potrafił wypowiadać tylko to jedno słowo, mimo nie zaburzonego rozumienia mowy. Sekcja zwłok przeprowadzona po jego śmierci wykazała, że miał on uszkodzenie wielkości kurzego jaja w dolnej części lewego płata czołowego mózgu. Dziesięć lat później niemiecki neurolog Carl Wernicke2 odkrył kolejny ośrodek mowy w lewej półkuli, w górnej tylnej części płata skroniowego. W przeciwieństwie do Tan Tana pacjenci Wernickego byli skrajnie gadatliwi - tyle że ich słowotok nie miał żadnego sensu. Chociaż nie są to jedyne obszary mózgu uczestniczące w powstawaniu mowy, zasadnicza rola ośrodków Broca i Wernickego została dowiedziona setki razy. Dobrze potwierdzona jest też ich wyjątkowość dla ludzkiego rodu: obszary te nie są powiększone u żadnych innych naczelnych. Można więc zasadnie powiedzieć, że nie sposób odmówić neurologicznego podłoża zdolności językowych żadnym hominidom, u których stwierdzono obecność tych struktur w mózgu. Mózgi wprawdzie nie ulegają skamienieniu w stopniu większym niż słowa czy zdania, ale zachowuje się czasem odlew wewnętrznej powierzchni czaszki (endokranialny) z zachowanymi odciskami niektórych bruzd i zakrętów kory mózgowej, obrzeżających określone obszary nerwowe. Ralph Holloway z Uniwersytetu Columbia, główny autorytet w dziedzinie budowy mózgu dawnych hominidów, twierdzi, że ślady wskazujące na istnienie ośrodków Broca i Wernickego pojawiają się już miliony lat przed „wybuchem kreatywności", wywołanym jakoby przez pojawienie się języka. Na pewno ośrodki takie miał już Homo habilis. Holloway wykazał też u Homo habilis asymetrię mózgu: przewagę lewej półkuli, która w naszym gatunku związana jest z językiem. Ostatnio zaś Terry Deacon z Uniwersytetu Harvarda wskazuje na związane z językiem struktury kory przedczołowej, które także zaczynają się rozrastać, poczynając od Homo habilis. - Taka chronologia w szczególności wyklucza hipotezy, które bezpośrednio łączą ewolucyjne początki języka z przyjęciem przez krtań „współczesnego" położenia - mówi Deacon, pijąc do badań Liebermana i Laitmana. - Wskazuje także na to, że niesłychany przełom kulturowy, jaki nastąpił mniej więcej równocześnie ze zniknięciem neandertalczyków, daje się lepiej wytłumaczyć w kategoriach ewolucji kulturowej niż gwałtownego, uwarunkowanego neurologicznie rozwoju samego języka. Wszystko to nie dowodzi oczywiście, że H. habilis czy inni praludzie sprzed górnego paleolitu byli zdolni do posługiwania się językiem. O wiele trudniej jednak przyjąć tezę przeciwną bez jakichś przekonujących dowodów. Ostatnią nadzieją na solidny grunt pod nogami zwolenników języka jako motoru przemian mógłby być zapis etologii hominidów. Nikt nie ma wątpliwości, że sztuka, zdobnictwo i skomplikowane techniki obserwowane w europejskim górnym paleolicie i afrykańskiej późnej epoce kamienia nie mogłyby zaistnieć, gdyby ich twórcy nie władali językiem. Niektórzy specjaliści posuwają się o krok dalej i twierdzą, że ubóstwo ekspresji symbolicznej przed górnym paleolitem musi zarazem oznaczać, iż ówcześni praludzie nie posługiwali się mową. „Neandertalczycy nie uprawiali sztuki - pisze fizjolog Jared Diamond - a ich narzędzia kamienne właściwie wcale się nie

zmieniły przez 100 tysięcy lat. Nie byli więc twórczy. Nie wierzę, by ludzie dysponujący językiem nie potrafili przez 100 tysięcy lat wymyślić niczego nowego". Mimo sporadycznych przebłysków wynalazczości we wcześniejszym okresie, kultura materialna przed „Wielkim Skokiem Naprzód", jak Diamond nazywa górny paleolit, wygląda rzeczywiście wyjątkowo nieciekawie, tysiąclecie po tysiącleciu. Zrównanie języka z materialną wynalazczością wymaga jednak dokonania innego przeskoku. Gdyby miernikiem cywilizacji uczynić rozwój narzędzi kamiennych, wypadałoby stwierdzić, że społeczności australijskich czy nowogwinej-skich tubylców do ostatnich lat nie były bardziej „zaawansowane" od neandertalczyków. A jednak ludzie ci myślą i porozumiewają się językami równie bogatymi w środki wyrazu, jak każdy inny, i posługują się tymi językami do budowania cu-

downie twórczych mitów, opowieści i kosmologii. Cała ta wysoce złożona struktura stałaby się niewidzialna dla archeologa za 10 tysięcy lat. W dodatku logika Diamonda w sposób irytujący przypomina błędne koło: górny paleolit jest wyznaczony przez innowacyjność kulturową - by być innowacyjnym, trzeba dysponować językiem - a więc to język zapoczątkował górny paleolit. A skąd o tym wiadomo? Bo górny paleolit odznacza się innowacyjnością. Jak widać, „rozwiązanie językowe" problemu górnego paleolitu cierpi na ten sam mankament, co koncepcja „zdarzenia biologicznego". Jest właściwie jej uszczegółowionym wariantem. Przełomową transformację biologiczną identyfikuje się tu ze zdolnością do posługiwania się złożoną mową. Zupełny brak dowodów na przekroczenie językowego Rubikonu u progu górnego paleolitu nie oznacza, że wydarzenie takie nie mogło mieć miejsca. Wydaje się jednak bardziej prawdopodobne, że współczesny język rozwijał się stopniowo, a nie skokowo, w ciągu co najmniej ostatniego miliona lat ewolucji hominidów. Ale może podczas przejścia do górnego paleolitu został przekroczony jakiś mini-Rubikon? Jeśli nawet udoskonalenie języka jest praprzyczyną „eksplozji kreatywności", czy -jeśli kto woli - Wielkim Skokiem, to co z kolei napędzało rozwój ludzkiej mowy? Co takiego mogło się zmienić w otoczeniu i w życiu ludzi tuż za horyzontem historii, że tak nagle pojawiła się konieczność posiadania złożonego języka? Jaka była przyczyna ukryta za praprzyczyną? Zagłębiwszy się tak dalece w zagadkę rodowodu człowieka współczesnego, nie mogę dać się zbyć wyjaśnieniem, odwołującym się do samego języka tylko dlatego, że brzmi ono prawdopodobnie. Odpowiedź musi się wyłonić z tego, co pozostało w ziemi, z danych archeologicznych. Nadzieja na tego rodzaju odkrycie czyni właśnie z Dolnich Yestonic tak atrakcyjne miejsce. Jeśli wyjaśni się zagadkę Dolnich Yestonic, wyjaśni się zagadkę narodzin ludzkości. Pewnego wrześniowego poranka 1991 roku jechałem samochodem z Wiednia w kierunku północnym, w stronę niedawno otwartej czeskiej granicy. Na sąsiednim siedzeniu rozłożyłem schemat dojazdu do stacji archeologicznej w Dolnich Yesto-

nicach, nagryzmolony na odwrocie listu, jaki otrzymałem od Jifiego Svobody z Instytutu Archeologii Czeskiej Akademii Nauk. Svoboda był tak uprzejmy, że na listę moich pytań dotyczących potrójnego pochówku i innych osobliwości archeologicznych w okolicy odpowiedział po prostu zaproszeniem. „Proponuję, byśmy spotkali się latem w bazie Dolni Yestonice, gdzie przechowywana jest większość materiałów z wykopalisk i która zapewnia przyjemne otoczenie do rozmyślań" - napisał. Dotarłem teraz do granicy i wartownik z uśmiechem wskazał mi drogę na Mikulov, przygraniczne miasteczko, położone u stóp białego zamku na stromym wzgórzu. Znałem tragedię związaną z tym zamkiem. Czesi umieścili w nim podczas drugiej wojny światowej część swych najcenniejszych okazów neandertalczyków i wczesnych ludzi współczesnych. Ostatniego dnia wojny wycofujący się Niemcy podpalili zamek i pożar strawił większość skamieniałości, w tym całą kolekcję dwudziestu pięciu szkieletów z Predmosti, ze stanowiska liczącego 26 tysięcy lat. Z Mikulova pojechałem drogą wiodącą na północ, mijając po prawej stronie Pavlovske Yrchy, długie, skaliste pasmo górskie, tu i ówdzie zwieńczone ruinami fortec, pamiątkami po wojnach z Turkami otomańskimi. Po drugiej stronie migało od czasu do czasu lustro wody: w latach osiemdziesiątych spiętrzono tu sztucznie rzekę Dyję w ramach

wyjątkowo nieudanego przedsięwzięcia nawadniającego. Po kilku kilometrach skręciłem z głównej drogi i zjechałem do miejscowości Dolni Yestonice. Terenowa stacja archeologiczna znajdowała się w centrum. Na spotkanie ze mną wyszedł sam Svoboda, ciemny, szczupły, w dżinsach. Miał wiele zmartwień. Jak mi powiedział, niedawna rewolucja polityczna okazała się niezbyt przyjazna nauce, przynajmniej na razie. Środki finansowe na działalność naukową po prostu zniknęły. Poprzedniego roku na stacji pracowało kilkunastu studentów i pracowników naukowych. Teraz całą obsadę placówki stanowił on sam. Miał jednego studenta do pomocy i kilkoro nastoletnich wolontariuszy. Jeden z wolontariuszy gorąco pragnął zostać archeologiem, ale rodzice nalegali, by studiował na politechnice i zdobył zawód inży-

niera. - W obecnej sytuacji poradziłem mu, aby posłuchał rodziców - powiedział Svoboda. Tego dnia Svoboda musiał jeszcze dodatkowo zaplanować oprowadzenie po stanowisku międzynarodowej grupy archeologów, którzy mieli w przyszłym tygodniu uczestniczyć w konferencji odbywającej się w Bratysławie. Organizatorzy poprosili go początkowo o przygotowanie się na przyjęcie kilkunastu gości. Teraz powiadomili go, że na wycieczkę zapisało się dwieście osób: tak wielka jest siła przyciągania Dolnich Yestonic. Svoboda powiedział, że nie będzie w stanie żadną miarą zaspokoić rozbudzonej ciekawości pięciu autobusów kolegów po fachu. Zwiedzanie musi się okazać klapą, a jego reputacja legnie w gruzach. Był jednak piękny letni dzień. Svoboda oświadczył, że szkoda byłoby go zmarnować na zamartwianie się. Wyszliśmy z opustoszałej stacji na szosę w stronę Pavlova. Wybudowanie tego połączenia między obiema miejscowościami w latach dwudziestych ujawniło zarazem powiązania regionu z zamierzchłą przeszłością. Kapłan, który często chadzał tą drogą, zauważył kości i kamienie w świeżo rozkopanej ziemi. Sprowadzono archeologa z Muzeum Morawskiego, Karela Ab-solona, i odtąd wykopaliska trwały nieprzerwanie przez pół wieku. Początkowo pod kierunkiem samego Absolona, a później Bohuslava Klimy, rozrosły się, obejmując grupę stanowisk reprezentujących co najmniej pięć kolejnych faz zasiedlenia w okresie 28-24 tysiące lat temu. Prace wykopaliskowe zakończono ostatecznie w roku 1979. Svoboda pokazał mi jedyną pamiątkę po nich - niepozorny kamień sterczący w winnicy. Najbardziej znanym obiektem z pierwszego stanowiska Dolnich Yestonic jest grupa pięciu domostw ludzkich, których kontury wyznaczały jamy w ziemi na słupy nośne oraz bryły wapienia i kości mamutów; dodatkowo wnętrza ich były gęsto usłane artefaktami. Siedliska te nazwano „szałasami", chociaż największy miał aż 17 na 10 metrów, a więc na jego korzyść wypadłoby porównanie z niejednym wiejskim domem czy chatą rybacką na Cape Cod. Wewnątrz mieściło się pięć palenisk w równych odstępach, a podłoga usiana była wyrobami z kamienia, kości i ciosów mamuta, rozrzuconymi ozdobami i dzie-

łami sztuki. Budowla ta, wraz z czterema mniejszymi, otoczona jest ogrodzeniem z mamucich kości i ciosów, które zapewne miało chronić przed nieproszonymi zwierzętami, a być może także lodowcowymi wichrami. Na podmokłym obszarze tuż za płotem odkryto złoże kości mamutów, utworzone ze szczątków co najmniej setki osobników. „Wioska" Dolni Yestonice, jak się ją zwykle nazywa, jest zadziwiająco niepodobna do nietrwałych, doraźnie zakładanych obozowisk człowieka środkowego paleolitu. Tak samo jak odkryty później potrójny pochówek, złożoność jej domaga się wyjaśnienia. Wersja Klimy obraca się wokół kości mamutów. Zwrócił on uwagę na położenie stanowiska, kilkaset metrów ponad nurtem rzeki, skąd bystre oko mogło śledzić przemarsze stad mamutów i innej zwierzyny łownej; dostrzegł „wielkie nagromadzenie" kości mamutów spiętrzonych w mokradle, prawdopodobnie resztki po posiłkach myśliwych, i zaobserwował inne rozłupane kości mamutów w obrębie stanowiska, przy czym niektóre z nich rozbito w celu dobrania się do ukrytego w nich szpiku, a inne roztrzaskano na kawałki „w związku z rozmaitymi obrzędami magicznymi - prawdopodobnie, by zapewnić sobie udane polowanie". Wysnuta z tego opowieść Klimy stała się klasyczną legendą epoki lodowcowej: jej bohaterką jest duża współpracująca społeczność, która przybyła akurat tu, by polować na „grubego zwierza".

Tak oto pradawni mieszkańcy tej okolicy - nazywani zbiorczo Pavlowianami - przedzierzgnęli się w „łowców mamutów" z popularnych powieści. Można jednak ze wzmiankowanych kości wyczytać co innego. Jeśli wymarłe mamuty zachowywały się podobnie do swych dzisiejszych krewniaków - słoni, to na starość szukały zapewne podmokłych okolic, gdzie rosła miękka roślinność, którą łatwiej mogły przeżuć ich starte zęby. W końcu stare osobniki zdychały, a woda znosiła z czasem ich szczątki w jedno miejsce, gdzie gromadziły się w mokradle. Kości mamutów są świetnym budulcem, a jeśli dysponuje się wystarczająco gorącym płomieniem - także doskonałym paliwem. Olga Soffer z Uniwersytetu Illinois uważa, że ludzi przyciągała w te strony naturalna dostępność opału i budulca. Mogło to

być jedno z „magnetycznych miejsc", kuszących ludzi przez wiele pokoleń. - Jeśli spytać Olgę o zdanie, powie, że to ludzie znaleźli się tu za sprawą kości, a nie na odwrót - wyjaśnił Svoboda. Magnetyzm tych okolic był riad wyraz silny. Większość narzędzi kamiennych na pierwotnym stanowisku Dolni Yestonice została wykonana z miejscowego surowca. Ponad 80 procent sporządzono z krzemienia pochodzącego z odsłonięć daleko na północy, wschodzie lub południowym zachodzie. Mało prawdopodobne, by Pavlowianie polegali w aż tak wysokim odsetku na kontaktach handlowych jako podstawowym źródle zaopatrzenia w ten podstawowy surowiec. To raczej ludzie z odległych stron schodzili się w Dolnich Yestonicach, przynosząc ze sobą własne narzędzia. A według Soffer nie zbierali się tu bynajmniej po to, by polować na mamuty. - To miejsce nie ma nic wspólnego z łowiectwem - powie działa, zastrzegając się od razu, że nikt nie może wiedzieć na pewno, co się właściwie działo w Dolnich Yestonicach. Nie da się orzec, jak długo gromadziły się tu ludzkie wytwory. Stano wisko to może reprezentować wielokrotne zasiedlenie na prze strzeni wielu pokoleń, nawet chaty w domniemanej wiosce mo gły powstać w odstępie stuleci. Poczyniwszy powyższe za strzeżenia, przedstawiła swą „hipotezę roboczą": - Jeśli ludzie zbierali się razem, musiała istnieć między nimi jakaś więź. Są dzę więc, że Dolni Yestonice były miejscem, gdzie odbywało się coś na kształt zjazdów rodzinnych. Tym, co przyciągało w te strony najbardziej, było otwarcie różnych perspektyw, stwarzanych przez społeczeństwo, okazja znalezienia partnerów oraz wymiany informacji między pokrewnymi grupami; w ogóle wszelkie związki wzajemnego wsparcia. Może to wyjaśniać, dlaczego znaleziono tu aż tyle ozdób i innych przedmiotów artystycznych, a także rozświetlić pewną zagadkę związaną z nimi. Svoboda poprowadził mnie kawałek drogi poniżej głazu upamiętniającego wykopaliska, do opuszczonej cegielni. U wejścia stał samotny budynek z pruskiego muru, służący współcześnie jako dom pracy twórczej. Dalej ziała jama trzydziestometrowej głębokości, wyżłobiona

przez dziesiątki lat eksploatacji lessu - drobnoziarnistego, pylastego osadu naniesionego przez wiatr podczas ostatniego zlodowacenia. Po zmieszaniu lessu ze słomą można uzyskać dość trwały materiał budowlany, toteż zanim niedawno uruchomiono pobliską cementownię, większość budynków w okolicy, w tym stację archeologiczną, wznoszono właśnie z lessowych cegieł. Pavlowianie sprzed 26 tysięcy lat wykorzystywali less w znacznie mniej prozaiczny sposób. Zespół Klimy odkrył w 1951 roku pozostałości kolejnej budowli, odległej od pradawnej wioski o niespełna sto metrów w górę stoku. Kolisty szałas ze wspartym na słupach dachem o średnicy prawie siedmiu metrów wcinał się z jednej strony w zbocze. Wnętrze było zdominowane przez położony pośrodku podkowiasry piec, zbudowany z ziemi zmieszanej z wapieniem. Z poczerniałego dna pieca Klima i jego współpracownicy wydobyli ponad dwa tysiące okruchów wypalonej glinki, w tym mnóstwo nieregularnych bryłek, a także ułamki zwierzęcych głów i nóg wymodelowanych z lessu. Niektóre bryłki nosiły jeszcze odciski palców swych twórców. Podobne przedmioty, w tym fragmenty

figurek przedstawiających ludzi, zostały znalezione w wiosce poniżej, a także w innych pobliskich stanowiskach Pavlowian. Także drugi piec, odkryty w 1979 roku parędziesiąt metrów od pierwszego, był pełen ułamków ceramicznych. Łączna liczba przedmiotów z glinki zebranych w okolicy przekroczyła już 10 tysięcy, a stanowią one najstarszy znany na świecie przykład wypalania ceramiki. To, że niewiele podręczników archeologii podaje Pavlowian jako twórców tego epokowego wynalazku, można przypisać uporczywości stereotypów. Tradycyjne wizje ludzkiego postępu kulturowego wiążą pojawienie się ceramiki z jej użytkowym zastosowaniem w postaci garncarstwa, co nastąpiło dopiero w czasach rolniczej rewolucji neolitycznej, mniej więcej 12 tysięcy lat po tym, jak ostygły piece w Dolnich Yestonicach. Łowcy i zbieracze, jakimi byli Pavlowianie, nie musieli lepić glinianych garnków, bo mogli z łatwością sporządzać pojemniki z materiałów organicznych, na przykład bukłaki ze skóry. W efekcie nie doczekali się uznania, należącego się im jako wynalazcom techniki wypalania gliny. Problem polega oczywiście na tym, do czego były im potrzebne gliniane figurki i dziwacznie ukształtowane bryłki. Pa-mela Vandiver ze Smithsonian Institution, a także Soffer, Svo-boda i Klima przedstawili ostatnio prawdopodobne, chociaż dziwaczne wyjaśnienie. Przesłanką, na której się oparli, był stan figurek: prawie wszystkie zostały połamane na kawałki. Można znaleźć głowę lwa lub przepasaną kobiecą talię, ale nigdy całego lwa ani całej kobiety. Zagadkę rozwikłał skaningowy mikroskop elektronowy pod Waszyngtonem, gdzie pracuje Vandiver. W kilkusetkrotnym powiększeniu okruchy ceramiki, które zostały połamane w wyniku niewłaściwego obchodzenia się z nią, rozdeptywania lub wietrzenia, mają charakterystyczny, prosty przebieg przełamów. Taki właśnie wygląd prezentuje większość ułamków z terenów mieszkalnych stanowiska Dolni Yestonice. Kawałki wydobyte z pieców i ich okolic mają tymczasem spękania rozgałęzione, o nierównych brzegach. Jedynym znanym czynnikiem powodującym taki typ spękań jest „szok termiczny". Garncarze, zwłaszcza niecierpliwi, znają dobrze to zjawisko. Występuje ono po umieszczeniu w piecu niedostatecznie wysuszonej gliny i jej gwałtownym podgrzaniu. Figurki z Dolnich Yestonic musiały dosłownie eksplodować podczas wypalania. Można sobie wyobrazić, że Pavlowianie pozostawili wokół pieców aż tyle odłamków, ponieważ nigdy nie nauczyli się zapobiegać szokowi termicznemu. Jak jednak mogli być aż tak nieudolni, by przez 6 tysięcy lat usiać okolicę mnóstwem swych wybrakowanych dzieł, a tak niewieloma udanymi? Na dodatek, kiedy badacze sporządzili własne wyroby z glinki i wypalali je, okazało się, że miejscowy less jest wyjątkowo od-

porny na szok termiczny. - Trzeba się naprawdę bardzo wysilić, żeby coś ulepionego z takiego materiału wybuchło - mówi Pamela Vandiver. - Albo mamy do czynienia z najbardziej niekompetentnymi garncarzami, jakich świat kiedykolwiek widział - dodaje Soffer - albo niszczyli te rzeczy naumyślnie. Mamy skłonność do traktowania sztuki jako sposobu uwieczniania czegoś. Wygląda zaś na to, że mieszkańcy Dolnich Yesto-nic tworzyli swoje dzieła po to, aby je niszczyć. Może ich motywację łatwiej będzie zrozumieć, poznawszy zjawisko szoku termicznego. Zachodzi on wówczas, kiedy woda obecna w ulepionym przedmiocie sycząc zamienia się w parę, po czym z głośnym pyknięciem rozrywa go, często miotając odłamki w powietrze. Być może wartość figurek tkwiła nie w nich samych, lecz w dramatycznym momencie ich rozpadu, który stanowił kulminację jakiegoś obrzędu czy występu? Dawni Majowie, a i bardziej współczesne ludy, także tłukli ceramikę i jadeitowe ozdoby podczas swych rytuałów. W społecznościach ludzkich zachowania takie są zwykle związane z masowymi zgromadzeniami. Dolni Yestonice tym bardziej wyglądają na miejsce spotkań. - Ludzie często chętnie uczestniczą w obrzędach; mogą wówczas spotkać wiele osób, z którymi nie mają do czynienia

na co dzień - mówi Soffer. - Jest to mechanizm sprzyjający integracji. Zapytałem Svobodę, co sądzi o wybuchowej ceramice, ale on wymamrotał tylko, że badacze czescy od dawna przypuszczali, że musiało tu się dziać właśnie coś takiego. Kiedy ruszyliśmy z powrotem, zauważyłem współczesny piec garncarski przy opustoszałym domu pracy twórczej. Ciekaw byłem, czy artyści, którzy zainstalowali ten piec, zdawali sobie sprawę, że pracują w miejscu, gdzie przed 26 tysiącami lat narodziła się ceramika, tworzona przez performerów z Dolnich Yestonic. Podążyłem za Svobodą ścieżką przez pola, które wkrótce ustąpiły miejsca łące. Naszym celem był dalszy ciąg tej opowieści - Dolni Yestonice II. W 1985 roku spycharka wydobywająca less w ramach projektu irygacyjnego przypadkowo odsłoni-

ła w odległości niespełna kilometra od pierwszych wykopalisk poziom osadniczy bogaty w węgle drzewne i narzędzia kamienne. Na teren prac wkroczyli archeolodzy i następnego roku ekshumowali trójkę nastolatków z grobu okraszonego ochrą. Rok później Svoboda, kierujący wykopaliskami pod nieobecność Klimy, odsłonił szczątki czterdziestokilkuletniego mężczyzny, złożonego w płytkim grobie na prawym boku, z podkurczonymi nogami, głową na wschód, a stopami na zachód. Do grobu wrzucono też kilka przedziurawionych kłów, a głowę i lędźwie mężczyzny obsypano ochrą. Z tak skromnych pozostałości nie da się wiele wywnioskować o życiu i śmierci tego człowieka. Pewne wyobrażenie o jego codziennej doli może dać stan czaszki. Tak jak inne czaszki z górnego paleolitu Moraw, jest ona poznaczona śladami silnych ciosów. Przecięliśmy wietrzny stok i dotarliśmy do pozostałości stanowiska Dolni Yestonice II. Zasadnicze prace zostały już ukończone, lecz trwały jeszcze wykopaliska finansowane skromnymi środkami, jakie udało się uzyskać. Trójka młodych pracowników gorliwie oczyszczała dno i ściany wykopu, przygotowując miejsce na przybycie międzynarodowych gości za kilka dni. Tu i ówdzie z dna sterczały niewielkie cokoły z lessu, na których pozostawiono przykładowe artefakty. Svoboda wydawał dyspozycje pracownikom, a ja podziwiałem roztaczający się przede mną widok. Skupisko dachów pokrytych czerwoną dachówką wyznaczało położenie „współczesnej" miejscowości -sięgającej XII wieku - za którą lśniła szara tafla sztucznego jeziora. Z jeziora tego sterczały kikuty na wpół zatopionych drzew. Daleko pośrodku lustra wody dostrzegłem jaskrawy żagiel deski surfingowej, na której ktoś opływał szczyt wieży średniowiecznego kościoła, jedyny widoczny ślad po zalanej wsi.  Widzi pan, jaki mieli tu świetny widok na rzekę - powie dział Svoboda. - Stanowisko znajduje się na północnym stoku, podczas gdy południowa wystawa pozwoliłaby na lepsze nasło necznienie.  To znaczy, że pramieszkańcom najbardziej zależało na tym, by mieć oko na rzekę? A może wypatrywali zwierzyny?  Możliwe. Albo też innych ludzi. Naszkicował patykiem na ziemi plan stanowiska, jaki wyłonił się w ciągu kilku sezonów wykopaliskowych. Dziesięć kółek, jedno obok drugiego, przedstawiało paleniska, a otaczały je ślady licznych dźgnięć patykiem: niewielkie jamy, miejsca do gotowania. W przeciwieństwie do pierwszego stanowiska Dolni Yestonice, tutaj nie było skomplikowanych budowli, również niewiele przedmiotów artystycznych i nic, co wskazywałoby na zgromadzenia ludzkie. - Moim zdaniem ludzie zjawiali się tu sezonowo - powiedział Svoboda. - Nie było to miejsce masowych spotkań. Prawdopodobnie stykała się tu ze sobą tylko niewielka, co roku nawracająca grupa. Wspólną cechą obu stanowisk jest obecność importowanego kamienia. W Masywie Czeskim o parę kilometrów na północ można znaleźć pod dostatkiem dobrego czertu, nadającego się do łupania. Inni ludzie górnego paleolitu, być może żyjący w tym samym czasie, swobodnie korzystali z miejscowych zasobów. Z jakiegoś jednak powodu ponad 90 procent zbadanych przez Svobodę narzędzi ze stanowiska Dolni Yestonice II wykonanych było z krzemienia spotykanego ponad 200 km stąd - na północy Moraw i w południowej Polsce. Svoboda przypuszcza, że lud ten odbywał sezonowe

wędrówki między Masywem Czeskim na północnym zachodzie a Karpatami na wschodzie, nosząc ze sobą surowiec do wyrobu narzędzi. - To bardzo dziwne - powiedział. - Nie zwracali uwagi na tutejszy czert i sprowadzali krzemień aż z południowej Polski.  Dlaczego? - spytałem. - Czyżby polski krzemień był lep szym surowcem?  Może trochę lepszym, ale nie aż na tyle, żeby zadawać sobie trud transportu na taką odległość. - Kiedy wracaliśmy do stacji terenowe], Svoboda zaproponował następujące wyjaśnienie: Może nie korzystali z miejscowego czertu, bo kto inny opanował jego zasoby, uznał za swoje i bronił dostępu do materiału. Przypomniały mi się różne akty przemocy utrwalone w tutejszych kościach, zagojone rany głowy i okaleczeni mężczyźni w potrójnym grobie. Do stacji dotarliśmy o zmierzchu. Svoboda otworzył butelkę wina i zasiedliśmy do kolacji w słabo oświetlonym pomieszcze-

niu socjalnym na parterze, zawalonym skrzyniami z kamiennymi narzędziami i wyposażeniem. Rząd mamucich czaszek rzucał złowieszcze cienie na ściany. Spytałem, czy mógłbym obejrzeć jeszcze jakieś archeologiczne skarby tu przechowywane, a on przynosił kolejne tace - połamane gliniane niedźwiedzie i lwie łapy, lśniące naszyjniki z wypolerowanych muszelek i kłów ze stanowiska Pavlov, sprężona do skoku lwica z kości słoniowej, maleńka figurka kobiety o ponętnych kształtach, wyrzeźbiona w pięknym kawałku hematytu. Gruby kawał kamienia z zagłębieniem mógł być kagankiem. Były także kościane pierścionki, dziwne szpatułkowate przedmioty, igły z dużym uchem, gładkie pałeczki oraz przedmioty w kształcie obwarzanka, nazywane „prostowaczami dzid", chociaż nikt nie ma tak naprawdę pojęcia, do czego służyły. Obejrzałem następnie spatynowany cios mamuta, pokryty czymś, co można by uznać za mapę. W kierunku grubszego końca skupiały się jodełkowa-te nacięcia, które mogły przedstawiać Góry Pavlovskie, niżej zaś biegły równoległe faliste kreski, w których można się było dopatrzeć rzeki. Rekonstrukcja późnopaleolitycznego szałasu w Dolnich Yestonicach sprzed około 27 tysięcy lat. Rys. Simon S. S. Driver, przedruk za zgodą wydawców z: Stringer i Gamble, 1993 oraz J. Wymer, 1982.

Brakowało w tutejszych zbiorach skarbów najcenniejszych, wywiezionych do macierzystego muzeum w Brnie. Svoboda pokazał mi ich kopie: zagadkowy pręcik z kości słoniowej z parzystymi nabrzmieniami w dolnej części (archeolodzy mężczyźni widzą w nim długoszyją kobietę z bujnym biustem, ich kole-

żanki zaś odwracają ten przedmiot i widzą w nim męskie genitalia); zobaczyłem też dwa szkicowe przedstawienia ludzkich twarzy: jedno wyrzeźbione z kości słoniowej, a drugie ulepione z gliny. Intrygujące, że obie twarze były nieco asymetryczne, z lekko opadającą lewą stroną. Gdzie indziej na świecie znaleźć można bardziej efektowne wyobrażenia ludzkiej twarzy pochodzące z tych samych czasów - na przykład wspaniałą główkę „damy z Brassempouy" we Francji, datowaną na około 25 tysięcy lat. Wyjątkowe znaczenie obu wizerunków z Dolnich Vesto-nic zrozumieć można dopiero w kontekście innego odkrycia, poczynionego w odległości paru metrów. W 1949 roku Klima odkopał grób mniej więcej czterdziestoletniej kobiety, którą zwyczajowo obsypano ochrą. Oględziny czaszki wykazały, że kobieta cierpiała na chorobę kości, która za życia spowodowała deformację lewej strony twarzy. Zatem oba szkicowe wizerunki mogą być nie uogólnionym wyobrażeniem Kobiecości, lecz portretami pewnej konkretnej twarzy, konkretnej osoby, utrwalonymi 26 tysięcy lat przedtem, zanim Mona Lisa ułożyła swe usta do słynnego uśmiechu. Najsławniejszym paleolitycznym dziełem sztuki z tych okolic jest „Wenus z Yestonic", zagadkowa postać o obwisłych piersiach i szerokich biodrach, wydobyta z popiołów centralnego paleniska w największej chacie. Ceramiczna figurka właściwie nie ma twarzy; dwa długie nacięcia na głowie są tu namiastkami oczu. Znaleziska podobnycli żeńskich statuetek, zwykle wyrzeźbionych z miękkiego

kamienia lub kości słoniowej, znaczą mapę graweckiej Europy od południowej Francji po Ural. Ich znaczenie pozostaje tajemnicą. Interpretacje sięgają od tradycyjnych przypuszczeń, że są to przedstawienia bogiń płodności, aż po niedawne sugestie, że być może idzie o paleolityczne odpowiedniki „miękkiej pornografii", które jurni myśliwi nosili ze sobą, aby napawać się nimi do woli, gdy najdzie ich potrzeba. Klima, śmiało mieszając mistycyzm z marksizmem, widział w tym zabytku „symbol pramatki, gwarantującej przetrwanie rodu, oraz opiekunki wspólnego bytu ekonomicznego". Zapytałem Svobodę, co jego zdaniem miała znaczyć ta Wenus, a także - co począć z całą resztą ówczesnej sztuki i skąd

się wzięła w takiej obfitości. Był ostrożny, udzielając mi odpowiedzi. Wierny europejskiej tradycji, skupiał się raczej na tym, co archeologia może mozolnie wydobyć z powiązań szczegółów rozproszonych w czasie i przestrzeni, niż na tym, dlaczego tak było. - Czemu wszyscy tak się upierają przy doszukiwaniu się przyczyn tego czy tamtego? - rzekł. - Te rzeczy to nie gatunki, lecz przedmioty. Nie muszą koniecznie mieć jakiejś kolebki czy powodu powstania. Sięgnął po dziwacznie przedziurawiony paliczek renifera, przyłożył do ust i dmuchnął. Rozległ się głośny, czysty dźwięk.  Rodzaj gwizdka? - spytałem.  Nie wiem, czy to gwizdek - odparł. - Wiem tylko, że można na tym gwizdać. Tego dnia poszedłem spać po północy. Dostałem pryczę na strychu, gdzie towarzyszyła mi trójka nastolatków, splecionych w śmiertelnych objęciach, oraz inni dawni mieszkańcy Yestonic, złożeni w szarych metalowych pudłach w pokoju naprzeciwko. Jeszcze na chwilę przed zaśnięciem dociekałem, jakież to okoliczności mogły poprzedzać zgon tej trójki. Wcześniej Svoboda pokazywał mi inne szkielety w częściach, w tym długie kremowobiałe kości kończyn i gładkie czaszki zabarwione ochrą. Dołączyli do nas pracujący obok włoscy uczeni oraz para czeskich paleontologów, i tak staliśmy przez chwilę nad skrzyniami, wpatrzeni w oschłą rzeczywistość śmierci. Svobo-da przyniósł zdjęcia pochówku, gapiliśmy się więc na osobliwy układ ciał, spokojną równoległość kości nóg, zakłóconą prostopadłym wtrętem kości rąk osobnika z lewej. Zanim przybyłem do Dolnich Yestonic, los tej trójki młodych ludzi wydawał mi się pełen symboli. Jakby ułożenie ich szkieletów w ziemi miało kryć nadprzyrodzony klucz do zawikłanej tajemnicy niczym układ kostek rzuconych przez wróżbitę! W pomieszczeniu, w którym spoczywały szczątki praludzi, poczułem się jak podglądacz, fantazjujący na temat cudzych intymnych spraw. Sam pochówek stracił zresztą ostatnio na atrakcyjności jako pożywka dla romantycznych domysłów. Wśród Czechów pochylonych tego popołudnia nad kośćmi był Yladimir Novotny z Czeskiej Akademii Nauk w Pradze. Ukoń-

czywszy badania trzech szkieletów, doszedł do wniosku, że płeć środkowego jest „niejasna". - Pod wieloma względami wygląda na mężczyznę - powiedział - chociaż sporo cech morfologicznych przemawia za tym, że mogła to być jednak kobieta. -Inni naukowcy, którzy mieli do czynienia z tymi kośćmi, w tym specjalistka od budowy miednicy Karen Rosenberg z Uniwersytetu Delaware, mieli mniej wątpliwości. Mimo niewielkiego wzrostu, morfologia miednicy i kości kończyn dolnych wygląda na męską. Skromna postura wiązała się zapewne z tym samym schorzeniem, które sprawiło, że nogi zmarłego były wykrzywione, a chód upośledzony. Była to osoba żyjąca we własnym realnym czasie, nie zaś koniecznie protagonista w naszych sporach. Napisałem wcześniej, że gdyby dałoby się rozwiązać zagadkę Dolnich Yestonic, można by rozwikłać tajemnicę początków człowieczeństwa. Nie da się jednak wyjaśnić ani tego miejsca, ani tych ludzi, bo są już nazbyt ludzcy. Równie dobrze mógłbym starać się „wyjaśnić" własną żonę lub sąsiadów. Przez wszystko, co widziałem i słyszałem w Dolnich Yestonicach, przewijała się jednak pewna nić przewodnia. Gdyby możliwe było delikatne podjęcie tego wątku i prześledzenie go wstecz, doszlibyśmy może do źródła, czy też do ukrytego gracza, który przepchnął gatunek wyjątkowo inteligentnych istot

przez gar-telw niezwykłe bogactwo przyszłości.

ROZDZIAŁ

ll

PODWÓJNIE ROZUMNY Dziecko z ludu Arunta powinno znać genealogię trzystu osób i, w zależności od lączących je z nim pokrewieństw, odpowiednio się do nich zwracać. Cóż się jednak stanie, gdy za wzgórzem natknie się ono na osobę numer trzysta jeden? Co zrobi wtedy? ANTHONY MARKS

Zacznijmy od wędrownych kamieni. W Bułgarii, prawie dwa tysiące kilometrów na wschód od Dolnich Yestonic, znajduje się jaskinia Baco Kiro, w której prowadzi wykopaliska zespól archeologów pod kierunkiem polskiego archeologa Janusza Kozłowskiego. Baco Kiro zasłynęła za sprawą odkrytych w niej najstarszych znanych zespołów wytworów oryniackich, a tym samym pierwszych formalnych dowodów zaistnienia kultury górnego paleolitu, pochodzących sprzed 43 tysięcy lat. Charakterystyczne oryniackie zespoły narzędzi wiórowych radykalnie różnią się od narzędzi mustierskich, występujących w głębszych warstwach osadów jaskini. Mogą być więc dziełem przybyszów z zewnątrz. Nie wiemy, skąd przyszli ci ludzie, ale możemy prześledzić wędrówkę ich kamieni. Podczas gdy znajdowane w jaskini narzędzia mustierskie zostały wyłupane z nie poddającego się subtelniejszej obróbce wulkanicznego bazaltu spotykanego w najbliższym sąsiedztwie, większość narzędzi oryniackich z Baco Kiro wykonano z przedniej jakości krzemienia, sprowadzonego z odsłonięć położonych w odległości od osiemdziesięciu do stu kilkudziesięciu kilometrów od wylotu jaskini. Tak więc kamienie zaczynają wędrować po okolicy od samego początku górnego paleolitu. Później, w Dolnich Yestonicach,

charakterystyczne krzemienie przybędą z południowej Polski, z miejsc odległych o dwieście kilometrów na północ. Słowackie czerwone, żółte i oliwkowe radiolaryty przywędrują z innego miejsca, odległego o dwieście kilometrów na wschód. Zjawi się nawet mały kawałek obsydianu z góry Tokaj na granicy z Węgrami. W owych czasach kamienie zaczęły przemierzać Europę wzdłuż i wszerz, wędrując setki kilometrów przez terytoria dzisiejszych Niemiec i Belgii, Rumunii i Rosji. Zazwyczaj najdalej docierał krzemień najwyższej jakości. W późniejszym górnym paleolicie słynny czekoladowy krzemień z południowej Polski znajdowany bywa w promieniu czterystu kilometrów od miejsca wydobycia w Górach Świętokrzyskich. Normalnie kamienie wiodą dość osiadły żywot; wędrują tylko wtedy, kiedy ludzie zabierają je ze sobą albo handlują, podając sobie z rąk do rąk niekiedy na znaczną odległość. To samo dotyczy muszli. Czarnomorskie mięczaki trafiały na Nizinę Wschodnioeuropejską do środkowej Rosji; inne muszle,

znajdowane na stanowiskach graweckich w Niemczech, okazywały się przynależne do gatunków żyjących w Morzu Śródziemnym, położonym o siedemset kilometrów na południe w linii prostej. Przedziurawione muszle morskie z wybrzeży atlantyckich i śródziemnomorskich zdobiły szyje kromaniońskich łowców i zbieraczy z Perigord, krainy odległej od rnorza o mniej więcej czterysta kilometrów. Tamtejsi mieszkańcy robili także paciorki z talku. Minerału tego nie ma w Perigord, a najbliższe wychodnie pokłady występują w Pirenejach, daleko na południe. Kamienie wędrowały po okolicy także w środkowym paleolicie, ale rzadko na takie odległości i nigdy tak często. W zapisie późniejszej fazy środkowego paleolitu Europy Środkowej, jak wykazała francuska archeolog Jehanne Feblot-Augustins, można znaleźć narzędzia wykonane z surowca skalnego pochodzącego ze złóż odległych nawet o 200 kilometrów. Takie zabłąkane kamienie są jednak wyjątkiem, a nie regułą; 99 procent narzędzi kamiennych z dowolnego stanowiska wykonanych było z materiału występującego w promieniu 20 kilometrów. W południowoafrykańskim odpowiedniku wspomnianego okresu - w środkowej epoce kamienia - udział importowanego krzemienia na niektórych stanowiskach kultury Howiesons Poort zbliżał się do 50 procent, odległości transportowe rzadko jednak przekraczały 40 kilometrów. Krótko mówiąc, sprowadzanie surowców z daleka nie należało do rutynowych zachowań ludzkich aż do początku górnego paleolitu. A właśnie rutynowe zachowania naprawdę pokazują, do czego ludzie są zdolni. Jeśli surowce zaczęły się odtąd przemieszczać intensywniej, znaczy to, że intensywniej podróżowali transportujący je ludzie. Szukając potwierdzenia tej tezy, spójrzmy na nogi praludzi. Jedna z bardziej znanych zasad biologii ewolucyjnej, reguła Al-lena, głosi: kończyny, uszy i inne wystające części ciała ssaków żyjących w chłodniejszym klimacie powinny być krótsze niż u ich tropikalnych krewniaków. Krótkie nogi zmniejszają stosunek powierzchni ciała do jego objętości, ograniczając straty ciepła, gdy tymczasem długie kończyny ułatwiają rozpraszanie nadmiaru ciepła w klimacie gorącym. Wyjaśnia to krępą budowę Eskimosów i Lapończyków, których nogi są krótkie w porównaniu z tułowiem, podczas gdy większość Murzynów Bantu ma smuklejsze proporcje, przybierające skrajną postać u ludów zamieszkujących otwarte tereny równikowe, na przykład u Masajów. Wyjaśnia to także, czemu ludzie odruchowo zwijają się w kłębek pod pierzyną, kiedy jest im zimno, a wyciągają się w pościeli na całą długość w parne letnie noce. Do reguły tej stosowała się także większość kopalnych homini-dów. Przystosowani do mrozów neandertalczycy mieli krótkie ręce i nogi w porównaniu z całym ciałem. Słynny kenijski chłopiec znad jeziora Turkana sprzed półtora miliona lat miał już około 168 cm wzrostu w chwili śmierci w wieku mniej więcej dwunastu lat. Jedynymi praludźmi, którzy wyłamują się z reguły Allena, są ludzie współcześni anatomicznie z Europy i Bliskiego Wschodu. Pavlowiańscy nastolatkowie z Dolnich Yestonic, oryginalni kromaniończycy ze schroniska skalnego Cro-Magnon w Les Eyzies, a nawet szkielety z jaskiń Qafzeh i Skhul, liczące 100 tysięcy lat, mają zawsze kończyny „za długie" jak na klimat, w którym żyli. Odchylenie to jest zrozumiałe w przypadku

najstarszych bliskowschodnich szkieletów. Długość kończyn jest cechą konserwatywną. Rodzimy się z określonymi uwarunkowaniami zapisanymi w genach, toteż nawet jeśli emigrant zamieni ojczysty klimat na radykalnie inny, jego dzieci i dzieci jego dzieci zachowają wyjściowe proporcje ciała przez wiele pokoleń. Wystarczy spojrzeć na długie kończyny północnoamerykańskich Murzynów. Jeśli ludzie współcześni z Bliskiego Wschodu byli stosunkowo niedawnymi imigrantami z Afryki, można się spodziewać, że powinni wykazywać smukłe, afrykańskie proporcje, chociaż przed 100 tysiącami lat w Lewancie przeważał klimat umiarkowany. Z tego samego powodu Mosze, neandertalczyk z jaskini Kebara, miał kończyny krótsze, niż można by oczekiwać na podstawie klimatu, co także wspiera tezę, że był potomkiem niedawnych imigrantów -tyle że z północy. W tej sytuacji zostają tylko ludzie współcześni z górnego paleolitu Europy, przechadzający się w mroźnym otoczeniu na wyraźnie za długich nogach, przez których powierzchnię uciekało bezcenne w tych warunkach ciepło. Pewną pomocą mogło tu służyć odzienie, ale nie tłumaczy ono wszystkiego Eskimosi i Lapończycy też noszą ubrania, a jednak mają znacznie krótsze nogi. Według Trenta

Hollidaya z Uniwersytetu Nowego Meksyku, smukłe kończyny kromaniończyków wspierają tezę, że byli oni potomkami przybyszów z cieplejszych stron, nie spokrewnionymi z miejscowymi neandertalczykami. Wydaje się jednak dziwne, że populacja długonogich ludzi przenosi się z ciepłego klimatu w zimny, a jednak pozostaje długonoga aż przez tysiąc pokoleń, przez większą część tego ogromnego odcinka czasu, gdy temperatura wciąż opadała. Podczas maksimum zlodowacenia, 18 tysięcy lat temu, w Europie Północnej panowały warunki zbliżone do podbiegunowych. Dlaczego nie obserwuje się w tym okresie skracania nóg? Co to za cecha przystosowawcza, która wcale się nie przystosowuje? Interpretacja Hollidaya wydaje mi się niepełnym wyjaśnieniem. Kro-maniończycy zapewne rzeczywiście przynieśli geny długonoż-ności z cieplejszych okolic. Odkąd jednak zamieszkali w lodowcowej Europie, coś musiało wywierać nacisk selekcyjny, utrzymujący wydłużenie kończyn; coś na tyle ważnego, że zrównoważyło wpływ klimatu, naciskający na ich skrócenie do neandertalskich proporcji. Długie nogi nadają się lepiej tylko do jeszcze jednej rzeczy oprócz wzmożonego oddawania ciepła: do przemieszczania się. Można dzięki nim chodzić, biegać lub truchtać na długich dystansach, wydatkując znaczniej mniej energii niż potrzebują jej krótkonodzy krewniacy. Czego jednak szukali kromanioń-czycy podczas tamtych niestrudzonych wędrówek? Musiało być to coś tak ważnego, że dla uzyskania tego gotowi byli do ewolucyjnych poświęceń. Przychodzi mi na myśl tylko jeden czynnik, który kryje w sobie tak wielki potencjał korzyści - chociaż również zagrożeń -że ludzie musieli wynaleźć sztukę, styl, a może wręcz nowe formy języka i świadomości po to tylko, by ów cel osiągnąć: czynnikiem tym są inni ludzie. Oczywiście, zawsze gdzieś byli jacyś inni ludzie. Ludzie należą do wyższych naczelnych, większość zaś wyższych naczelnych prowadzi ożywione życie społeczne. Ostatnio w niezwykle bystrej, elastycznej inteligencji małp upatruje się naturalnego wytworu ich żywiołowego uspołecznienia. Pogląd ten zakiełkował przed dwudziestu laty, kiedy to młody psycholog z Cambridge, nazwiskiem Nicholas Humphrey, przez dłuższy czas obserwował goryle w ruandyjskich górach Wirunga. - Nie mogłem nie zauważyć tego, że spośród wszystkich puszczańskich zwierząt - wspomina Humphrey - goryle zdawały się wieść najprostszy żywot. Nie mając żadnych naturalnych wrogów oprócz człowieka i dysponując przez większość roku obfitością pokarmu, goryle nie miały wiele do roboty poza jedzeniem, spaniem i igraszkami. A jednak to łatwe życie ukształtowało gatunek należący obok pozostałych małp człekokształtnych do najinteligentniejszych zwierząt lądowych. Humphrey wysunął przypuszczenie, że właściwym czynnikiem napędzającym rozwój inteligencji goryli były inne goryle. Ewolucja małpich społeczności przebiegała w warunkach dość długotrwałej niesamodzielności potomstwa, co stwarza warunki

pobierania nauk podstawowych zasad przetrwania przez osobniki małe od dorosłych. Rosnący nacisk na inteligencję wyuczoną sprzyja ogólnemu rozwojowi inteligencji. Zarazem „kolegialna społeczność" starych i młodych, nauczycieli i uczniów, rodzeństwa, kuzynów, ciotek, wujów i dziadków wytwarza dodatkową presję, by „zmądrzeć". Chociaż członkowie grupy zazwyczaj okazują skłonność do współdziałania, podstawowym nakazem dla każdego osobnika jest przekazanie potomności własnej spuścizny genetycznej. Każdy współzawodniczy z pozostałymi członkami grupy o pokarm, o partnerów do rozrodu i o inne zasoby. Wszyscy konkurenci są uzbrojeni w inteligencję wyostrzoną przez ewolucję właśnie w toku i do „gry społecznych intryg i przeciwdziałali". Jak napisał Humphrey: „społeczne naczelne są z samej natury stworzonego i podtrzymywanego przez siebie systemu zmuszone do bycia istotami wyrachowanymi. Muszą umieć skalkulować konsekwencje własnych zachowań, oszacować prawdopodobne zachowania cudze, określić bilans strat i zysków - a wszystko to w kontekście, w którym przesłanki, na jakich opierają swe rachuby, są ulotne, dwuznaczne i zmienne, choćby wskutek ich własnych uczynków [...] Wymaga to poziomu inteligencji nieporównywalnego, jak ośmielam się twierdzić, z jakąkolwiek inną sferą życia". Minione dziesięciolecie badań nad różnorodnymi gatunkami małp żyjących na swobodzie dostarczyło

dowodów na poparcie intuicji Humphreya, prowadząc do prawdziwej rewolucji w rozumieniu zachowań społecznych prymatów. Małpy okazały się zadziwiająco zdolne w dwóch wymiarach inteligencji: w oszustwie i w budowaniu sojuszy. Przykładem pierwszej zdolności może być Paul, młody członek stada pawianów, obserwowanego w Etiopii przez Andrew Whitena z Uniwersytetu St. Andrews w Szkocji. Któregoś dnia 1983 roku Whiten obserwował dorosłą samicę imieniem Mel rozkopującą ziemię w poszukiwaniu bulw. Pawian Paul podszedł bliżej i rozejrzał się dokoła. W polu widzenia nie było żadnych innych małp. Nagle Paul wydał przeraźliwy okrzyk. W kilka sekund później pojawiła się jego matka, która przegoniła zaskoczoną Mel, zmuszając ją do zeskoczenia ze skarpy. Tymczasem Paul podszedł do bulwy i spiesznie ją uniósł. Świat przyrody obfituje w oszustwa. Patyczaki udają patyki. Bezbronne węże podszywają się pod jadowite. Przestraszone najeżki nadymają się, a koty wyginają grzbiet i stroszą sierść, by wydać się większe, niż są w rzeczywistości. Wszystkie te zwierzęta oszukują inne zwierzęta - zwykle należące do innych gatunków - zmuszając je do uwierzenia, że są czymś innym niż naprawdę. Odgrywają jednak w ten sposób tylko zaprogramowane genetycznie role. Ich biologia nie daje im innego wyboru, muszą udawać, toteż w istocie są do szpiku uczciwe. Czymś diametralnie innym jest jednak oszustwo taktyczne - chodzi tu o pojęcie wprowadzone przez Whitena i jego kolegę Richarda Byrne'a. W tym przypadku zwierzę ma umysł na tyle giętki, że może postąpić „uczciwie" albo też za pomocą identycznego zachowania wprowadzić inne zwierzę w błąd co do faktycznego stanu rzeczy. W przykładzie z pawianami matka Paula została przez swoje dziecko wprowadzona w błąd i uznała okrzyk syna za reakcję na napaść. Ta mylna interpretacja sprawiła, że Paul mógł zjeść pracowicie wykopaną przez Mel bulwę, której sam nie miałby siły wydobyć z ziemi. Byrne i Whiten zebrali setki innych przykładów oszustw taktycznych zdarzających się wśród naczelnych. Najbardziej uderzające dotyczą szympansów, które dopuszczają się piętrowego oszustwa, gdy jeden szympans przechytrza drugiego, próbującego go zmylić. Jeden z takich przypadków zaobserwowanych u małp w niewoli polegał na tym, że pewien szympans był sam na wybiegu, na którym elektrycznie otwarto metalowy karmnik zawierający banany. Akurat nadchodził inny szympans. Pierwszy pośpiesznie zamknął skrzynkę, odszedł i usiadł kawałek dalej, jak gdyby nigdy nic. Drugi schował się za drzewem i ukradkiem zza niego spoglądał. Kiedy pierwszy szympans uznał, że droga jest wolna, otworzył skrzynkę. Wtedy drugi wybiegł z ukrycia, odepchnął go i zjadł banany. Byrne i Whiten określają tak wyrachowane manewry umysłowe jako „inteligencję makiaweliczną". Sam Machiavelli napisał w Księciu: „Powinien więc książę uchodzić za litościwego, dotrzymującego wiary, ludzkiego, religijnego, prawego i być nim w rzeczywistości, lecz umysł musi

być skłonny do tego, by mógł i umiał działać przeciwnie, gdy zajdzie potrzeba".1 Innym talentem, jaki Machiavelli chce pielęgnować u swego kandydata na księcia, jest umiejętność zaprzyjaźniania się z właściwymi osobami. Podobną rzecz rozumieją także inne naczelne. Ostatnie badania wykazały, że wbrew tradycyjnym wyobrażeniom na temat systemu dominacji w małpim stadzie, bynajmniej nie zawsze „rządzi silniejszy". Więzi społeczne szympansów, pawianów i rozmaitych innych małp układają się w skomplikowaną sieć sojuszów, które niekiedy pozwalają osobnikom słabszym fizycznie zajmować w grupie pozycję znacznie wyższą, niż wynikałoby to z ich indywidualnej wielkości czy siły. Młoda samica rezusa szybko odkrywa, że może zastraszyć nawet dużo większe od siebie osobniki, ponieważ jej matka, zajmująca wysoką pozycję w hierarchii stada, popiera ją w konfliktach. Sojusze nie muszą dotyczyć tylko bliskich krewnych. Wiadomo, że w niektórych hordach pawianów stare samce zawiązują koalicje wymierzone w młodszego, o wiele silniejszego samca, który niedawno dołączył do stada. Po wieloletnich badaniach prowadzonych w kenijskim Parku Narodowym Amboseli Barbara Smuts z Uniwersytetu Michigan stwierdziła, że również pawiany przeciwnej płci nawiązują bliskie „przyjaźnie", mogące trwać latami. Samce często towarzyszą swoim przyjaciółkom nawet wtedy, gdy te nie są w stanie rui, iskają się wzajemnie, czasem bronią siebie nawzajem lub młodych przed innymi pawianami. Chociaż trudno ustalić ojcostwo w grupach pawianów, zapewne to właśnie „przyjaciele" są faworyzowani podczas płodnej fazy

cyklu płciowego samicy. Rozeznanie się w sojuszach w obrębie stada małp byłoby zadaniem trudnym, nawet gdyby związki te były niezmienne; tymczasem są one płynne. Rywale mogą rychło stać się sprzymierzeńcami, a przyjaciele - wrogami. Każda zaś zmiana sojuszów wywołuje perturbacje rozchodzące się w sieci wzajemnych zależności. Taka złożoność sprzyja zawsze osobnikowi inteligentnemu, który dzięki mistrzowskiemu opanowaniu sztuki za-

wierania przymierzy zyskuje większe szansę na kopulację, a tym samym przekazanie swych genów warunkujących inteligencję społeczną. Wśród naczelnych właśnie szympansy celują w tego rodzaju inteligencji „makiawelicznej". Są one jedynymi naczelnymi oprócz człowieka, o których wiadomo, że podniosły sztukę przymierzy na ponadzwierzęcy szczebel. W większości obserwowanych przypadków naczelne tworzą alianse w obrębie własnej grupy społecznej. Zysk z posiadania sprzymierzeńców jest więc egocentryczny („Jeśli ja będę miły dla tego a tego, iskając go i wspierając w walkach wewnątrzgrupowych, to i on pomoże mi w potrzebie"). Szympansy wydają się natomiast zdolne do współdziałania także na poziomie „nas" - działając zespołowo jako grupa, zazwyczaj na zgubę innej grupy. Najgłośniejszy przypadek zbadanego „przymierza grupy" zawdzięczamy Jane Goodall z tanzańskiego Parku Narodowego Gombe. W latach 1974-1977 samce z grupy, nazwanej przez Goodall „społecznością z Kasakela", systematycznie polowały na samce sąsiedniej społeczności Kahama i zabijały je. Uśmierciwszy ostatniego samca Kahama, Kasakelowie zajęli ich terytorium i przywłaszczyli sobie młodsze samice. Okrutne, gwałtowne ataki były prowadzone celowo przez członków grupy, zakradających się skrycie na terytorium wroga. W kolejnych latach społeczność Kasakela sama została zagrożona przez agresorów z jeszcze potężniejszej grupy, zza innej granicy. Podobne przykłady agresji grupowej obserwowali też badacze w innych rejonach. Goodall, która przez długi czas wierzyła w pokojową naturę małp, musiała ze zgrozą przyznać, że szympans zdolny jest do stosowania przemocy na skalę spotykaną tylko u jednego jeszcze gatunku na świecie. „Samce z Kasakela prawie na pewno starały się rozmyślnie obezwładnić szympansy Kahama, raniąc je i bijąc podsumowała. - Myślę, że gdyby miały broń palną i zostały nauczone posługiwania się nią, to użyłyby jej do zabijania".2

Szympansy na pewno nie są jedynymi zwierzętami wykazującymi agresję międzygrupową; można się tego spodziewać u wielu gatunków. Wyjątkowość szympansów polega jednak na morderczej skuteczności współdziałania osobników z jednej grupy w zwalczaniu drugiej. Jak nieprzyjemne nie byłyby dowody, fakt „współdziałania dla współzawodniczenia" u szympansów wskazuje na wielką starożytność tej właściwości także u ludzi. Richard Alexander, socjobiolog z Uniwersytetu Michigan, zasugerował nawet, że intensywność współzawodniczenia między grupami hominidów jest najważniejszą siłą motorycz-ną, prowadzącą do powstania jedynej w swoim rodzaju inteligencji właśnie w tej linii rodowej. Gdy tylko nasi praprzodkowie okazali się dość bystrzy, żeby choć w marginalnym stopniu zapanować nad tym, co Karol Darwin nazywał „wrogimi siłami natury" - nad drapieżnikami, suszami, niedostatkiem pokarmu i innymi naturalnymi presjami środowiskowymi - między grupami ludzkimi zamieszkującymi wspólny teren kształtowała się równowaga sił mająca charakter eskalacji. Choćby członkowie danej grupy silnie współzawodniczyli między sobą, ta jednostka społeczna, której członkowie potrafili najskuteczniej współdziałać, zyskiwała przewagę nad sąsiednimi. Każda, nawet niewielka poprawa inteligencji społecznej pociągała za sobą następną, współzawodniczące ze sobą grupy musiały bowiem osiągać coraz doskonalsze zdolności współdziałania po prostu po to, by dotrzymać kroku swoim konkurentom. Rezultatem był „nieokiełznany rozwój intelektu", napędzany przez jedyną „wrogą siłę", nad którą człowiekowi nie udało się nigdy zapanować: niego samego. Efektem końcowym jest gatunek bardzo lojalny wobec współtowarzyszy z grupy, a zarazem morderczo agresywny wobec obcych, postrzegający świat w kategoriach: my i oni. „Konkurencja międzygrupową - powiada Alexander - stawała się coraz bardziej skomplikowana, bezpośrednia i ciągła, znajdując swą kulminację w powszechności, z jaką demonstrują ją ludzie współcześni w

całych dziejach i we wszystkich zakątkach świata". Znalezienie dowodów na prehistoryczną konkurencję międzygrupową jest dość trudną sprawą. Na podstawie śladów urazów zachowanych na wielu kopalnych czaszkach Homo erectus oraz archaicznego i wczesnego współczesnego człowieka rozumnego wiadomo, że wielu praludzi obrywało po głowie, ale nie da się stwierdzić kto (lub co) ł dlaczego zadawał im ciosy. Najwyraźniej szy obraz prehistorycznego konfliktu między grupami ludzkimi pochodzi z północno-wschodniej Belgii, gdzie 7 tysięcy lat temu rozrastająca się kultura neolitycznych rolników walczyła z tubylczymi mezolitycznymi łowcami i zbieraczami, zamieszkującymi ten teren od stuleci. Długo uważano, że kontakty między neolitycznymi rolnikami a koczownikami były z zasady pokojowe. Kiedy jednak w latach osiemdziesiątych Lawrence Keeley z Uniwersytetu Illinois i Daniel Cahen z brukselskiego Królewskiego Instytutu Nauk Przyrodniczych dokonali nowych odkryć osad rolniczych, stwierdzili, że osiedla położone na skraju rozrastającego się terytorium rolników zostały ufortyfikowane - otoczone głębokimi fosami, drewnianymi palisadami i zaopatrzone w bramy obronne, mające zapobiegać najazdom. Rolnicy mieli też w swym arsenale groty broni miotanej, a ponieważ najwyraźniej nie polowali, trudno sobie wyobrazić inny cel, do którego je miotali, niż ciała innych ludzi. Wśród szkieletów z ówczesnego cmentarzyska znaleziono szczątki trzydzłeściorga mężczyzn, kobiet i dzieci z dziurami w czaszkach pasującymi do kształtu obuchów toporów, używanych przez najeźdźczą kulturę. - Najwidoczniej ludzie ci byli okupantami na nieprzyjaznym im terytorium - mówi Keeley. Jak podkreśla Alexander, istnieją dowody historyczne przemocy międzygrupowej: wszystkie właściwie znane społeczeństwa ludzkie wykazywały mniejsze lub większe skłonności wdawania się w mordercze konflikty. Jest dziś tragicznie oczywiste, że żadna horda szympansów nie może się równać poziomem wrogości między grupami, jaką nasz gatunek codziennie okazuje w Bośni, Ruandzie czy tysiącach innych ponurych miejsc. Powszechność tej cechy wskazuje, że skłonność do takich zachowań jest uwarunkowana genetycznie i głęboko zakorzeniona w naszej ewolucji. Z drugiej jednak strony, zawsze można wskazać na co najmniej porównywalną liczbę grup ludzkich, koegzystujących

pokojowo dla wspólnego pożytku. To jest dopiero naprawdę wyjątkowe zachowanie wśród naczelnych. Szympansy patrolujące granice swego terytorium mogą mieć poczucie wspólnoty, ale nie rozciągają swego poczucia pobratymstwa poza sztywny interes genetyczny własnej grupy społecznej. Pawiany płaszczowe czasem zawiązują luźne sojusze między spokrewnionymi grupami, ale tylko po to, by wspólnymi siłami bronić swego terytorium przed innymi, niespokrewnionymi grupami. Na ogół grupy naczelnych okazują sobie wzajemnie czynną wrogość. Tymczasem grupy ludzkie wcale nie muszą znaleźć się w obliczu wspólnego wroga, aby zacząć sobie pomagać, nie muszą też być blisko ze sobą spokrewnione. Ludzie nie tylko mają jedyną w swoim rodzaju zdolność do współdziałania międzygrupowego, są też wyjątkowo od takiego współdziałania uzależnieni. Żadna zbiorowość ludzka nie może się obejść bez pomocy innych grup, choćby od czasu do czasu. Jeśli w naszych dziejach szerzy się przemoc między-grupowa, to jest dziś również wyjątkowo wiele współzależności między grupami. W jakimś momencie nasza linia rodowa musiała też rozwinąć najbardziej makiaweliczną taktykę: zdolność do wzajemnego zaufania. Bez wątpienia wrodzona wrogość wobec obcych pozostała równie silna jak wcześniej, może nawet nasilała się w miarę wzrostu złożoności grup ludzkich i coraz większej ich biegłości we wzajemnym przechytrzaniu się. Wyewoluowała jednak także całkiem oryginalna kategoria relacji między nimi. Zdolność ta jest przeciwwagą wobec dziedzictwa ksenofobii, wpisanego w naszą spuściznę po wcześniejszych naczelnych. To konieczność zachowania równowagi między kooperacją a konkurencją przekształciła organizację społeczną homini-dów w ludzkie społeczeństwo. Jestem przekonany, że dane, jakimi dysponujemy, wskazują, iż przemiana ta nastąpiła w górnym paleolicie. W eksplozji kreatywności kulturowej tego okresu upatrywać można fizycznej pozostałości nowatorskiego eksperymentu: inwestycji gatunku w uporanie się ze sobą. Równie

imponujący był zysk z tej inwestycji. Po czterech milionach lat zastoju ludzkość posiadła Ziemię. Wszystko sprowadza się do przetrwania. Elastyczność mózgu pozwalała zapewne naszym przodkom skuteczniej radzić sobie z zagrożeniami ze strony drapieżników i innymi, wrogimi siłami natury. Tak jak wszystkie pozostałe żywe istoty, homi-nidy muszą jednak coś jeść, a ich liczebność zależy od ilości dostępnego pokarmu. Obszary o bogatszych zasobach, które eksploatować można przez cały rok, zdolne są wyżywić liczebni ej szą populację niż siedliska, gdzie obfity pokarm dostępny jest tylko sezonowo. Jeśli warunki znacznie się pogarszają i zasoby stają się zbyt skąpe i zbyt nierównomiernie rozmieszczone, by populacja zdołała się utrzymać na danym terenie, to nawet jeśli nie zagrozi jej w całości śmierć głodowa, nieraz dochodzi do takiego jej geograficznego rozrzedzenia, że osobniki dojrzewające płciowo nie są w stanie znaleźć sobie stosownego partnera do rozrodu. Umieralność przewyższa liczbę urodzeń i populacja się kurczy, aż w końcu zanika zupełnie. Rzut oka na zapis archeologiczny z Europy Północnej i Środkowej pozwala przypuszczać, że w paleolicie środkowym do takiej sytuacji mogło dojść kilkakrotnie. Klimat Europy podczas ostatniego zlodowacenia cechował się nie tyle nieustannym spadkiem temperatury, co raczej pewną tendencją do ochładzania, przerywaną fazami o łagodniejszych warunkach. Clive Gamble twierdzi, powołując się na dane dotyczące osadnictwa, że neandertalczycy mogli kolonizować owe północne obszary, intensywnie eksploatując środowisko podczas krótkich okresów względnego ocieplenia. Po powrocie lodowca wycofywali się jednak w cieplejsze strony na południu i zachodzie kontynentu, przez co ich zasiedlenie przybrało postać „odpływów i napływów", trwających dziesiątki tysięcy lat. Problemem nie było samo zimno, lecz powodowane przez nie zupełne załamanie się bazy pokarmowej. Słabsze nasłonecznienie, krótsze okresy wegetacji roślin, dłużej utrzymująca się pokrywa śnieżna - to mniej jadalnych kąsków dla zbieraczy i mniej paszy dla zwierząt, a tym samym mniej gatunków zwierzyny oraz mniejsze jej stada dla myśliwych. W końcu neandertalczycy mieli do wyboru: powędrować z powrotem na południe albo wyginąć.

Najwyraźniej kromaniońscy łowcy-zbieracze, którzy przyszli po nich, dysponowali jeszcze inną możliwością: potrafili zawierać przyjaźnie. Nie tylko przyjaźnie z członkami własnej lub sąsiednich grup, ale ł w dalekich stronach odwiedzanych podczas długich wędrówek; tacy przyjaciele mogli być wcześniej zupełnie obcymi ludźmi. Jeśli jest się łowcą i zbieraczem w środowisku ledwie nadającym się do zamieszkania, właśnie takich sprzymierzeńców warto mieć. Są oni jakby polisą ubezpieczeniową. Na wypadek lokalnej katastrofy przynależność do przymierza jest jedynym sposobem zagwarantowania sobie ciepłego przyjęcia przez grupę kontrolującą zasoby na sąsiedniej równinie czy za górami. Za dziesięć lat susza może stworzyć okazję do odwzajemnienia przysługi. Poznaliśmy już przykład takiego „rozkładania ryzyka" wśród Buszmenów IKung z pustyni Kalahari. Kalahari odznacza się wysoce nieprzewidywalnymi opadami atmosferycznymi. Gdzieś może być ulewa, a trzydzieści kilometrów dalej nie spadnie ani kropla deszczu. SKung przystosowali się społecznie do takich warunków, wykształcając otwarte i ruchliwe społeczeństwo, którego członkowie często przenoszą się z jednej zbieracko-ło-wieckiej grupy o luźnym składzie do innej, podobnie jak przemieszczają się same grupy. Wzajemne odwiedziny członków stowarzyszonych grup zmniejszają obciążenie zasobów uboższych obszarów, sprzyjając zarazem podtrzymywaniu więzi międzyludzkich. Podczas odwiedzin Buszmeni obdarowują się prezentami, ale w złym tonie jest zbyt długie przetrzymywanie podarku. Podczas kolejnej wizyty należy ofiarować go komuś innemu, kto wkrótce przekaże go jeszcze komuś, tak że dany przedmiot krąży, nie stając się nigdy niczyją trwałą własnością. Podarki owe, podobnie jak odwiedziny, umacniają zaufanie na dużych odległościach. Pod koniec pierwszego roku swych badań nad plemieniem IKung Laurence i Lorna Mar-shall podarowali swym gospodarzom muszelki porcelanek -każda kobieta dostała po jednej dużej brązowej i po dwadzieścia mniejszych, co miało wystarczyć na naszyjnik dla każdej obdarowanej. Tymczasem powróciwszy po niespełna roku badacze stwierdzili, że niewiele muszelek pozostało w grupie. Pojedynczo lub parami rozproszyły się poprzez sieć wymiany na obszarze kilkunastu tysięcy

kilometrów kwadratowych. Buszmeńska sieć wymiany prezentów jest tylko jednym z przykładów mechanizmów służących przymierzom. Abory-geńscy łowcy i zbieracze zamieszkujący pustynne wnętrze Australii zadają sobie trud budowy sieci społecznych, prowadząc wymianę lub podróżując daleko po cudze surowce, nawet jeśli mogliby znaleźć lepsze we własnej okolicy. Do niedawna kanadyjscy Czipewejowie znad zatoki Hudsona byli zależni od stad karibu, których szlaki wędrówek z terenów cielenia się były często niepewne. Dzięki przymierzom społecznym, ustanawianym przez użyczanie żon i wymianę podarków, lokalne grupy mogły swobodnie poruszać się po cudzych terytoriach, kiedy karibu nie pojawiły się na horyzoncie ich macierzystych terenów. Także ludy pasterskie, na przykład Loikop (Samburu) z Kenii, wbudowują tworzenie sieci sojuszów w podstawową tkankę społeczną. Żyją w terytorialnych klanach, jednakże żaden klan nie jest w stanie wyżyć tylko z zasobów własnego terytorium. Według antropologa Roya Laricka młodzi Loikopowie podtrzymują szczególne więzi ze starszymi mężczyznami z innych klanów. W stosownym czasie owi „ojcowie chrzestni" towarzyszą im podczas ceremonii obrzezania oraz pomagają zaopatrzyć się w dzidy, których chłopcy potrzebują, a na które jeszcze ich nie stać. Tego typu sformalizowane związki pomagają nawiązać więzi międzyklanowe, które o wiele trudniej byłoby ustanowić w późniejszym życiu. Antropolodzy pilnują się dziś, by nie powoływać się na Buszmenów, Aborygenów ani na jakąkolwiek współczesną populację ludzką jako na uogólniony model zachowań łowców i zbieraczy z przeszłości. Nie możemy zakładać, że kromaniończycy tworzyli przymierza tylko dlatego, że podobnie postępują dzisiejsi łowcy i zbieracze, i dlatego, że takie zachowanie wyszłoby im na dobre. Nieproporcjonalnie długie nogi i zasięg przemieszczania surowców, którymi się posługiwali, pozwalają nam jednak uznać ich za bardzo ruchliwych. Skoro poruszali się na większe odległości niż ich archaiczni poprzednicy, musieli po drodze napotykać inne grupy ludzkie. Nawet jeśli grupy te przemiesz-

czały się po przypadkowych trasach, co wydaje się mało prawdopodobne, musiały natykać się na siebie częściej niż bardziej osiadłe ludy, na przykład neandertalczycy. Zważywszy na potencjalnie śmiertelne skutki kontaktów z obcymi, wykształcić się musiał jakiś system porozumiewania, tak by podczas owych spotkań ludzie mogli dowiedzieć się na czas, z kim mają do czynienia, nim było za późno, aby się wycofać. - Bez względu na treść komunikaty: „Rozumiemy się, no nie?", czy też: „Odejdź, bo rozwalę ci łeb", musiały być jakoś skodyflkowane - powiada Mary Stiner z Uniwersytetu Loyola. -Praludzie musieli więcej inwestować w stosunki polityczne. Jak inwestować w stosunki polityczne, będąc inteligentnym przedpiśmiennym łowcą-zbieraczem? Można zacząć od narzędzi. Narzędzia są przedmiotami użytkowymi, ale w pewnych warunkach mogą także wyrażać przynależność społeczną. Martin Wobst, archeolog z Uniwersytetu Massachusetts, uważa, że przedmioty materialne stają się nośnikami informacji o przynależności grupowej, randze społecznej, statusie i innych cechach tożsamości dopiero wówczas, gdy „dystans społeczny" między użytkownikiem danego przedmiotu a potencjalnymi widzami czyni z niego czytelny symbol. Przedmiot regularnie widywany tylko przez czyjąś rodzinę i bliskich znajomych - na przykład chochla kuchenna albo materac - raczej nie będzie niósł przesłania społecznego, bo ludzie, którzy mają okazję ujrzeć takie przedmioty, i tak już wiedzą więcej o społecznej tożsamości osoby mieszającej w garnku czy śpiącej na materacu niż można wyczytać z samych przedmiotów. Dlatego chochle czy materace wyglądają podobnie na całym świecie, a różnice ich wyglądu wynikają w przeważającej mierze z ich funkcji i surowców użytych do ich wyrobu. Bez specjalnej widowni nie ma powodu, by „przemawiały" swym stylem. Przedmioty materialne mówią równie mało ludziom z przeciwnego końca spektrum społecznego: ludziom, których zapewne nigdy nie spotkamy. Pióropusz wojownika z zachodniej Nowej Gwinei noszony przezeń w walce wiele znaczy dla jego wrogów i sprzymierzeńców. Dla mnie znaczy jednak tyle, co dla niego koszulka z emblematem mojej ulubionej drużyny sportowej. To właśnie w przedziale dystansu społecznego między osobami najbliższymi a nigdy nie spotykanymi znajdują się główni adresaci wszelkich informacji społecznych ucieleśnionych w stylach przedmiotów materialnych: wszyscy obcy i przygodni znajomi, których człowiek może napotkać w życiu.

Obecność obcych jest z natury stresująca. Ktoś pukający do drzwi jest zapewne listonoszem, lecz mógłby się okazać gwałcicielem. Lokatorka nie wie tego, a ta niewiedza rodzi napięcie. Wyglądając przez okno, lokator widzi jednak, że nieznajomy nosi mundur listonosza i jego podejrzenia przygasają. Oczywiście, strój nie jest niezawodną oznaką tożsamości, bo w końcu mężczyzna może być gwałcicielem w przebraniu, ale dostarcza przynajmniej jakichś przesłanek do podjęcia decyzji, czy otworzyć drzwi. Mundur listonosza jest jeszcze ważniejszy dla niego samego niż dla adresatki przesyłki, bo obwieszczając wszem i wobec jego tożsamość, ułatwia mu przebrnięcie nie przez jedno, a przez wiele spotkań z obcymi ludźmi, jakie go codziennie czekają. Martin Wobst rozumował następująco: skoro głównymi adresatami przesłania społecznego wyrażanego poprzez przedmioty materialne są nieznajomi, potencjalnie groźni osobnicy, najlepiej będą się do tego nadawać te przedmioty, które widać z daleka - jak mundur - zanim spotkanie stanie się nieuniknione. Szukając sprawdzianu swej hipotezy, Wobst zwrócił się ku obszarowi współczesnego świata, na którym wczesna informacja o tożsamości zbliżającej się osoby może mieć zasadnicze znaczenie dla przeżycia: do byłej Jugosławii. Granice tego państwa-konglomeratu połączyły trzy wielkie religie, cztery główne narodowości, trzy najpowszechniej używane języki i mieszanka konkurencyjnych grup etnicznych: Serbów, Słoweńców, Chorwatów, Muzułmanów, Czechów, Słowaków, Węgrów, Niemców, Rumunów, Albańczyków, Romów, Żydów, Greków i Włochów. Wszyscy oni byli od siebie nawzajem zależni ekonomicznie, ale zachowywali gorące przywiązanie do własnych pobratymców. Wobst rozumował więc, że w takiej potencjalnie wybuchowej mieszance stroje ludowe powinny przejrzyście oznajmiać przynależność grupową. Najbardziej wyrazistymi znacznikami narodowości byłyby te części

ubioru, które można dostrzec z przeciwległego stoku wąskiej doliny czy daleko na drodze. „Widoczne z największej odległości - napisał - są jedyną częścią stroju, która pozwala odczytać przesłanie stylistyczne, zanim wkroczy się w nieprzyjacielskie pole ostrzału". Wobst skupił się na nakryciach głowy jako na najbardziej rzucającej się w oczy części odzieży noszonej przez cały rok. Jeśli styl jest nośnikiem informacji etnicznej, ludowe nakrycia głowy powinny być w Jugosławii bardzo różnorodne pomiędzy grupami, natomiast jednorodne w obrębie każdej z enklaw narodowościowych. Przegląd jugosłowiańskiej literatury etnograficznej potwierdził tę tezę, przynajmniej jeżeli chodzi o mężczyzn. To, czy mężczyzna nosił fez, myckę, kapelusz z szerokim rondem, czy wełnianą, płasko zwieńczoną czapkę sajkaca oraz czyjego nakrycie głowy było białe, czerwone, pomponiaste, prążkowane czy w owalne desenie, zależało całkowicie od jego przynależności grupowej. W Czarnogórze każdy klan górali nosił własne, charakterystyczne nakrycia głowy, zanim ludność uległa wpływom wspólnej kultury lansowanej przez rząd federacji. W regionach miejskich mężczyźni częściej nosili nakrycia głowy tam, gdzie najsilniejsza była konkurencja między narodowościami. Bazar w Sarajewie, kipiącym kotle pełnym Serbów, Chorwatów i Muzułmanów, utrzymywał kwitnącą branżę ozdobnego kapelusznictwa. Tymczasem w stolicach dość jednorodnych etnicznie Chorwacji i Słowenii prawie nie było widać kapeluszników.3 - Często myślałem o Wobscie, patrząc na budzący się serbski nacjonalizm w latach poprzedzających wojnę - mówi Staso Forenbaher, archeolog z Zagrzebia. - Stroje i towarzyszące im parafernalia wywodziły się wprost z ich narodowych formacji zbrojnych z czasów drugiej wojny światowej. To było jak koszmarny sen. Serbska sajkaca, jeszcze kilka lat wcześniej uważana za „wsiową", nagle pojawiła się wszędzie, w tym także na głowach zwycięskich serbskich generałów, kłując natarczywie w oczy swoją czerwienią. Paramilitarne oddziały Chorwatów przywdziały mundury faszystowskich ustaszy z czasów drugiej wojny światowej i przypięły do czapek charakterystyczną odznakę chorwackich nacjonalistów w kształcie biało-czerwonej szachownicy. - Niektórzy dodali do tego czaszkę i skrzyżowane piszczele, też z czasów SS - mówi Petar Gumac ze Smithsonian Institution. - Ma to zastraszyć ludność i rzeczywiście tak działa. W tym, co ludzie noszą na sobie, tkwi mnóstwo symboliki. Nakrycia głowy to, oczywiście, tylko jeden ze sposobów obwieszczania przez ludzi swej przynależności grupowej. Jako nośnik informacji może posłużyć każda widoczna część stroju. W środkowej Brazylii,

gdzie czapki byłyby dość niepraktyczne, poszczególne plemiona indiańskie rozpoznają się po fryzurach. Również samo ciało może być wymalowane, ogolone, przekłute, poznaczone bliznami albo ozdobione przetyczkami w wargach, osłonami członka, koronkowymi przepaskami na głowie, fryzurami w kształcie ula czy innymi dekoracjami. Jak wykazały badania Poiły Wiessner, także przedmioty w rodzaju grotów strzał mogą informować o tożsamości grupy, bo często pozostają w terenie. Przesłania przekazywane przez odzież i inne przedmioty nie ograniczają się do prostego informowania o grupowej przynależności ich posiadacza. Mogą wyrażać rangę społeczną (egzotyczne pióra, futra z norek), stan emocjonalny (pióropusze Indian na wojennej ścieżce, czarne żałobne stroje lub zgolone włosy na znak żałoby), status małżeński (obrączki ślubne, wypukłe blizny na piersi). Wśród Loikopów rodzaj włóczni zależy od fazy życia mężczyzny. Tylko starsi wojownicy, odpowiedzialni za wypowiedzenie wojny i obronę szczepu, mogą nosić ciężkie włócznie do kłucia i często taszczą po dwie. Od tego szczytu męskiej siły wielkość i jakość dzid maleje w obu kierunkach pokoleniowych ku najmłodszym chłopcom i bezzębnym starcom, którzy noszą najmniejszy oręż. Od samego początku europejski górny paleolit i afrykańska późna epoka kamienia odznaczają się większą wagą przywiązywaną do kształtów takich wypracowanych narzędzi, które wykazują tendencję do uniformizacji w obrębie poszczególnych regionów geograficznych i okresów. Właśnie tego należałoby się spodziewać, jeśli ludzie używali narzędzi jako nośników przesłań społecznych. O ile wcześniej wystarczało wykonać zgrzebło lub ostrze dowolnego kształtu, byle tylko nadawało się dobrze do skrobania czy przebijania, o tyle narzędzie nacechowane przesłaniem społecznym musiało być dalece zestan-daryzowane, tak aby wszyscy w zasięgu oddziaływania przekazu dobrze je zrozumieli. Podobnie jak listonosz United Parcel Service nie może od czasu do czasu pojawić się na służbie w kraciastej koszuli i dżinsach zamiast charakterystycznego brązowego munduru, tak samo i górnopaleolityczny myśliwy nie mógł już wytwarzać narzędzi w dowolny sposób, byle tylko uzyskać odpowiednią krawędź tnącą. - Typowy człowiek kultury mustierskiej mógł zrobić narzę dzie i myśleć „Dopóki nadaje się do użytku, nie obchodzi mnie, jak wygląda" - mówi Paul Mellars z Uniwersytetu w Cambrid ge. - Tymczasem facet z górnego paleolitu powiada: „To jest ry lec, nazywam go rylcem, używam go jako rylca i, do licha, po winien on wyglądać jak porządny rylec". Uniformizacja artefaktów górnopaleolitycznych odzwierciedla więc zasadniczą zmianę w organizacji ludzkiego społeczeństwa. Jeśli Mellarsowski „typowy człowiek kultury mustierskiej" mógł się zbytnio nie troszczyć o to, jak wygląda jego ostra-rzecz-która-dziurawi, to nie dlatego, by brakowało mu inteligencji dla obdarzenia kamienia informacją społeczną. Tym, czego brakowało, byli nieznajomi adresaci, dla których taka informacja miałaby coś znaczyć. - Dla neandertalczyków nie ulegałoby wątpliwości, że ujrza ny człowiek należy do miejscowej grupy hominidów - mówi John Shea. - Bo skoro jest tutaj, to musi być z jedynej grupy zamieszkującej tę dolinę, tę jaskinię, to pasmo wzgórz, tę część wybrzeża, czy co tam jeszcze. Dopiero kiedy liczba kontaktów rośnie, a wokół pojawia się mnóstwo ludzi, takie przesłania manifestujące czyjąś tożsamość nabierają znaczenia. Wyliczanie gęstości zaludnienia na podstawie danych archeologicznych zawsze uchodziło za problematyczne. Czy czterokrotnie więcej stanowisk oznacza czterokrotnie więcej ludzi, czy tyle samo ludzi wędrujących czterokrotnie intensywniej? Nie ma jednak wątpliwości co do tego, że pojawienie się tak dużych i złożonych stanowisk jak Dolni Yestonice dowodzi, że po okolicy kręciły się tutaj „tłumy". Uzyskane ostatnio dane genetyczne przemawiają za tym, że ludność całego Starego Świata uległa dramatycznej „eksplozji demograficznej" w początkach górnego paleolitu w Europie, a późnej epoki kamienia w Afryce. W 1993 roku Henry Harpending i jego współpracownicy z Uniwersytetu stanu Pensylwania zastosowali nową metodę analizy danych dotyczących DNA mitochondrialnego do rekonstrukcji prehistorii demografii Homo sapiens. W prawie wszystkich

przebadanych populacjach wykazali statystycznie istotne dowody wybuchowego przyrostu liczebności mniej więcej 60-50 tysięcy lat temu. Twierdzą oni, że przyrost ten mogły zapoczątkować wynalazki techniczne. Jest to wprawdzie możliwe, ale nie zgadza się chronologia - w większości regionów wygląda na to, że zmiany kulturowe „eksplozji kreatywności" zaszły wkrótce po eksplozji demograficznej, toteż równie prawdopodobne wydaje się wyjaśnienie, że rozpowszechnienie nowych wynalazków było raczej skutkiem niż przyczyną wzrostu zaludnienia. Cokolwiek zapoczątkowało rozrost nowej ludzkości, nasiliło też potrzebę bardziej wyrafinowanego porozumiewania się politycznego i stworzyło po temu okazję. W miarę zawiązywania się przymierzy na coraz większych obszarach, rosło prawdopodobieństwo, że gdzieś tam poza kręgiem krewnych i znajomych są jacyś ludzie, którzy nie muszą żywić do nas nieuchronnej, zajadłej, śmiertelnie groźnej wrogości. Oczywiście nie wszyscy obcy byli przyjaźnie nastawieni. Styl zaczął więc odciskać swe piętno na wyrobach ludzi, kiedy wzajemne stosunki społeczne zostały uwikłane w nową, ożywczą jakość: dwuznaczność.

Jeśli tak na to spojrzeć, pierwsza wielka zagadka górnego paleolitu - jego nagłe nastanie - okazuje się nie tak zagadkowa. Transformacja świata materialnego zdominowanego przez użyteczność do postaci świata, w którym przedmioty nabierają cech symbolicznych, musiała nastąpić nagle. Wyobraźmy sobie dwie grupy paleolitycznych myśliwych spotykających się gdzieś na pograniczu sąsiadujących terytoriów. Oba klany są powiązane dziejami wzajemnej wymiany i wspólnymi tradycjami, do których należy określony sposób sporządzania ostrzy oszczepów. Ten wspólny punkt odniesienia pozwala im się spotkać bez wrogiego nastawienia: „Ach, widzę po twoim oszczepie, że jesteś z Rzecznych Ludzi. Widzieliście jakieś jelenie?" A teraz załóżmy, że któraś z tych grup napotyka później trzecią drużynę myśliwych, których broń wygląda inaczej. Nawet gdyby ci obcy wykonując swe ostrza włóczni nie mieli zamiaru nadawać im żadnych specjalnych „treści", ich oręż od razu przekaże szczególne przesłanie Rzecznym Ludziom: „Dziwaczne włócznie! To nie Rzeczni Ludzie!", a zapewne także „Strzeżcie się!" Toteż gdy tylko groty oszczepów Rzecznych Ludzi staną się nośnikami treści społecznych, tym samym wszystkie ostrza włóczni nabiorą takiego znaczenia, choćby z początku nikt im go nie miał zamiaru nadawać. Odtąd można było zapewne napotkać ostrza włóczni przekazujące komunikaty zniekształcone lub mylnie interpretowane w sposób prowadzący do tragedii: „Obcy oznaczają, naszą krzywdę! Napadnijmy ich pierwsi!" Ale nie było już ostrzy nie niosących żadnego komunikatu. By użyć słów Martina Wobsta, ostrza utraciły swą „sygnalizacyjną niewinność". „Przemawia [to] za nagłym pojawieniem się formy stylistycznej w kulturze materialnej, nie zaś za często oczekiwaną jej stopniową ewolucją drogą kolejnych uzupełnień - napisał Wobst. - Stan braku komunikatów stylistycznych zostałby nagle zastąpiony stanem, w którym forma stylistyczna przeniknęłaby przynajmniej jedną (lub więcej) z kategorii kultury materialnej". Pojawienie się stylu we wzornictwie przedmiotów to tylko jedna z cech górnego paleolitu. Odkąd jednak wytwory użytkowe, takie jak ostrza włóczni, stały się nośnikami komunikatów społecznych, czyż trzeba było wielkiego przeskoku wyobraźni lub umiejętności technicznych, by stworzyć wyroby nie mające żadnych funkcji użytkowych, a których jedyną rolą przystosowawczą było wyrażanie informacji społecznej? I dlaczego nie nosić na sobie (lub ze sobą) przedmiotów, które mówią o danym osobniku coś więcej niż tylko to, do jakiej grupy należy; które głoszą: „Jestem wojownikiem", „Jestem kimś ważnym", „Jestem zamężna" albo „Wierzę w wielkiego boga Orga"? A przy okazji można rozszerzyć wachlarz nośników. Kamień jest zbyt sztywny, by wyrazić wszystko, co ma się do przekazania. Można przecież rzeźbić w kości. Dłubać w porożu. Lepić z gliny. Rzucić swe kolorowe wizje na mroczne ściany jaskiń. Eksplodować kreatywnością. Nie da się objąć jednym fundamentalnym wyjaśnieniem wszystkich aspektów paleolitu, ale wydaje mi się, że niezmiernie ważny krok został uczyniony wtedy, kiedy ludzie przekroczyli barierę wzajemnej nieufności i nawiązali kontakty poprzez granice geograficzne, nadając przy okazji surowemu tworzywu

postać pozwalającą wyrażać te kontakty, przenosić informacje i idee. Odtąd świat przestał być postrzegany tylko w swej dosłowności i ożył metaforami, symbolami oraz piętrowymi subtelnościami domniemań i możliwości. Archeolog w skupieniu kontemplujący ozdobną płytkę lub malowidło ścienne z górnego paleolitu może się nigdy nie dowiedzieć, co właściwie miał na myśli ich twórca. Trudno jednak wątpić, że coś dla artysty znaczyły. Pewne znaleziska, na przykład paciorki i inne ozdoby ciała, którymi usiane są liczne stanowiska archeologiczne we Francji i w Niemczech od początku kultury oryniackiej przed 32 tysiącami lat, miały najwyraźniej podkreślać charakter indywidualny praczłowieka. Inne, jak się zdaje, służyć miały raczej wydobywaniu wspólnotowej tożsamości sprzymierzeńców. Do najwcześniejszych wyobrażeń graficznych w oryniackich stanowiskach na południu Francji należą na przykład proste, powtarzające się wzory krzyżyków, szczerb i nacięć. - Tego typu abstrakcyjne rysunki znajdowane są w wielu stanowiskach na rozległych obszarach mówi archeolog Ran-

dy White z Uniwersytetu Nowojorskiego - co wskazywałoby, że były to znaki i symbole wspólne dla członków regionalnych jednostek społecznych, które mogły się właśnie od niedawna pojawiać w czasach oryniackich. Dwuwymiarowa produkcja artystyczna tych rodzących się społeczeństw obejmowała szkicowe ryty i malowidła zwierząt, a także liczne wyżłobione w skałach trójkątne i owalne wzory kreskowe, które długo uważano za przedstawienia sromu kobiecego, chociaż równie dobrze mogły być szkicami tropów zwierząt ułatwiającymi ich zapamiętanie. Oryniaccy artyści czuli się lepiej w trzech wymiarach. Niemieckie stanowisko Hohlenstein-Stadel dostarczyło Iwo-człowieka wysokości ponad ćwierć metra, wyrzeżbionego z ciosu mamuta przed 30 tysiącami lat, wyobrażonego ze zwisającym prąciem, świetnie uchwyconymi kocimi uszami i przygarbionego jak muskularny zawodnik futbolu amerykańskiego. Delikatne figurki zwierząt z pobliskiego Yogelherd są poznaczone geometrycznymi wzorami nacięć, które pojawiają się także na wisiorkach, paciorkach i innych drobiazgach z tej okolicy, co przemawia za istnieniem wspólnej tradycji. Archeolodzy wykorzystali też rozmaite rodzaje ruchomych dzieł sztuki z późniejszego górnego paleolitu do zarysowania układu regionalnych przymierzy na wybrzeżu Zatoki Biskajskiej w Hiszpanii, w Pirenejach oraz na morawskich stanowiskach wokół Dolnich Yestonic. Najpowszechniej występującymi symbolami paleolitycznych przymierzy mogły być figurki „Wenus", jak choćby gliniana statuetka z Dolnich Yestonic. Obecnie z obszaru od rosyjskich nizin po Pireneje znane są ich setki, a pojawiły się one około 24 tysięcy lat temu. Mimo ogromnych odległości między znaleziskami, niektóre z tych wyobrażeń kobiet są zadziwiająco podobne do siebie rozmiarami i wyglądem. Mają głowy bez twarzy, opadające ramiona, tułowia rozszerzające się ku rozłożystym biodrom, które z kolei zwężają się poprzez pulchne uda w drobne lub wcale nie zaznaczone stopy. Nie wiadomo, czy figurki te zostały wyrzeźbione przez mężczyzn, czy przez same kobiety, ani w jakim kontekście społecznym ich używano. Cli-ve Gamble przypuszcza, że pełniły one funkcję polityczną, stanowiąc część „systemu komunikacji wizualnej" w luźnych, rozległych przymierzach, pomagając złagodzić i usankcjonować pierwsze kontakty między grupami, które mogły nie mieć wspólnego języka, nie mówiąc już o genach. Kiedy klimat pogarszał się z nastaniem maksimum zlodowacenia, pora była właściwa, by wyłoniła się taka sieć powiązań. W miarę kurczenia się zasobów żywności spadała gęstość zaludnienia, a poszczególne grupy stawały się coraz bardziej uzależnione od kontaktów na coraz większe odległości w zdobywaniu informacji, partnerów i wsparcia w trudnych czasach. Oczywiście naiwnością byłoby wyobrażać sobie ludność Europy w jakimkolwiek momencie epoki lodowcowej jako członków wszechogarniającego przymierza, czegoś na kształt pra--Unii Europejskiej. Wśród współczesnych łowców i zbieraczy sojusze są dynamiczne; przecinają się i nakładają, czasami przekraczając granice geograficzne i bariery językowe, kiedy indziej czyniąc śmiertelnymi wrogami sąsiadów mówiących tym samym narzeczem. Niewielkie, lokalne przymierza zlewają się w większe sieci sojuszy, w obrębie których zobowiązania przebiegają przez wielopoziomowe układy wzajemności. Podob-

nie w obrębie „sieci Wenus" i obok niej, a może przeciw niej, pojawiały się, rozrastały i z czasem rozpadały liczne sojusze, dzieląc kontynent na ruchomą mozaikę społeczeństw, ułożoną z kawałków o płynnych granicach, wyznaczonych przez uzgodnione układy międzyludzkie. Wśród współczesnych australijskich łowców i zbieraczy złożoność krajobrazu społecznego wyrażają malowane i rzeźbione tyczki, zwane toa. Myśliwi przechodzący przez jakąś okolicę zostawiają te misternie zdobione przedmioty u wodopojów. Toa są w istocie zakodowanymi instrukcjami, informującymi kolejnych odwiedzających wodopój o celu, składzie i działaniach grupy. Jednak nie każdy znalazca odczyta z toa ten sam komunikat. Układ nacięć i spiral odnosi się do rytuałów społecznych i określeń, z których część znana będzie tylko członkom tej samej wspólnoty religijno-terytorialnej, do której należy łowca. Inne mogą być zrozumiałe powszechnie. - Pozwala to nadawcy komunikatu zróżnicować poziomy znaczeniowe - mó-

wi Gamble. - Jeżeli tyczka zostanie znaleziona przez obcego, będzie on w stanie rozszyfrować tylko najbardziej powierzchowne poziomy znaczenia. Jeśli jednak zostanie znaleziona przez członka tej samej wspólnoty, będzie on mógł zinterpretować przekaz w świetle wspólnej wiedzy o rytuałach danej grupy, co nada znaczenia skomplikowanemu krajobrazowi społecznemu wpisanemu w fizyczną przestrzeń. Tyczki toa są eleganckim przykładem drugiego wielkiego pożytku z przymierzy, przewyższającego korzyść z wzajemnej „polisy ubezpieczeniowej": pojawia się oto sieć przekazu wiadomości o tym, co się dzieje w środowisku; ma to znaczenie dla ludzi całkowicie od niego zależnych. Głód informacji musiał być równie silny u łowców i zbieraczy z epoki lodowcowej, jak współcześnie. Jaskinie Isturitz w zachodnich Pirenejach dostarczyły pałeczek (boguettes) z wygładzonych poroży reniferów, ozdobionych kwadratami, spiralami i innymi zawikłanymi ornamentami geometrycznymi. Dla magdaleńskich członków tamtej zamierzchłej sieci informacyjnej owe symbole mogły być równie czytelne jak dla nas znaki drogowe. Inne przykłady sztuki paleolitycznej ukazują, jak artysta uwypuklał te cechy zwierzęcia, które myśliwy musi znać, by je skutecznie tropić. Malowidła w Lascaux i innych jaskiniach ukazują na przykład nogi koni, turów i żubrów zakończone kopytami widzianymi w zdeformowanej perspektywie, nie z profilu, lecz tak, jak wygląda pozostawiany przez nie trop. Magdaleńskie „miotacze oszczepów" z Mas d'Azil, na wschód od Isturitz, ukazują przedstawione niezwykle starannie młode koziorożce z uniesionymi zadami i sterczącymi z nich wielkimi, grubymi odchodami. Ludzie, którzy sporządzili te wizerunki, byli wprawnymi tropicielami, pojmującymi, że każdy szlak odchodów koziorożca ostatecznie doprowadza do koziorożca. Przez sieć przymierzy informacje musiały też przepływać niematerialnymi kanałami, które nie zostały utrwalone w zapisie archeologicznym. Najskuteczniejszą formą wymiany informacji we współczesnych społecznościach zbieracko-łowieckich jest sposób najbardziej oczywisty: ludzie rozmawiają ze sobą. Jak pisze Lorna Marshall: w obozowisku Buszmenów IKung „rozlega się nieprzerwany gwar rozmów, cichy i monotonny jak szmer strumienia, z wyjątkiem wybuchów śmiechu". Ludzie plotkują, krytykują się nawzajem, planują przyszłość i opowiadają ze szczegółami, co przytrafiło się ich krewnym i znajomym. Prędzej czy później każda rozmowa schodzi na ten sam temat: „Zagadnieniem najbardziej pochłaniającym ich myśli i tematem, o którym mówią najczęściej, jak sądzę, jest żywność -pisze Marshall. - Wyobraźnia mężczyzn zwraca się ku polowaniu. Rozprawiają o nim długo i namiętnie, jakby wspólnie śnili na jawie o dawnych łowach, opowiadając sobie w kółko o tym, gdzie znaleźli zwierzynę i kto ją ubił. Zastanawiają się, gdzie jest teraz zwierzyna oraz jak tłuste sztuki będzie można upolować". - Kiedyś uważałem te wyobrażenia łowców-zbieraczy siedzących kręgiem i snujących myśliwskie opowieści za romantyczny nonsens - mówi John Yellen, który spędził wśród IKung kilka sezonów terenowych. - A tymczasem oni rzeczywiście rozmawiają i jest to naprawdę ważne. Wszyscy siedzą sobie w koło po posiłku, aż tu któryś rzuca: „A tak przy okazji, widziałem niedaleko stąd parę tropów gnu, najwyżej sprzed paru dni". Ktoś inny wtrąca: „Wiesz, ja też kilka widziałem! Zostawione wczoraj ślady samicy z młodym, zaraz za tamtym wzgórzem". Ci ludzie stale szukają informacji, dzielą się nimi,

przekazując je dalej. Nikt nie wątpi w to, że myśliwi żyjący w górnym paleolicie czy późnej epoce kamienia władali w pełni ludzkim językiem. Spór toczy się o to, czy językiem takim dysponowały też wcześniejsze hominidy, zwłaszcza neandertalczycy. Osobiście nie potrafię uwierzyć, żeby ci wielkomózdzy ludzie, którym odczucia nakazywały grzebanie zmarłych, przez 100 tysięcy lat tylko do siebie pomrukiwali. Mowa nie należy jednak do kategorii „wszystko albo nic", a poszczególne elementy rozwiniętego języka mogły wyewoluować w różnym czasie. Językoznawca Derek Bickerton wysunął przypuszczenie, że ostatnią cechą w pełni nowoczesnego języka było pojawienie się pojęcia czasu: w postaci gramatycznej czasu przeszłego i przyszłego. Robert

Whallon, archeolog z Uniwersytetu Michigan sądzi, że to ostatnie uzupełnienie języka ludzkiego mogło pojawić się dopiero wtedy, gdy zostało wymuszone przez zmiany społeczne w górnym paleolicie. Dopóki grupy zbieracko-łowieckie funkcjonowały najczęściej jako zintegrowane samodzielne jednostki, przeczesujące nie zachodzące na siebie terytoria, nie miałoby większego sensu roztrząsanie przyszłości, skoro cokolwiek miałaby ona przynieść, doświadczyłaby tego cała grupa. Odkąd jednak poszczególni członkowie grupy zaczęli zdobywać żywność na własną rękę, rozdzielając się, a potem znosząc do obozowiska pokarm i informacje, zrodziła się potrzeba skuteczniejszego informowania o swoich zamierzeniach i rozważania przyszłych zdarzeń. W tym kontekście dzielenie się wspomnieniami przez łowców !Kung opisane przez Lornę Marshall trudno uznać za jałową paplaninę. „Odniesienia do przeszłości mają decydujące znaczenie w snuciu przewidywań na temat przyszłości - pisze Whallon. -To na podstawie uogólnień wyprowadzonych z przeszłych doświadczeń można w ogóle przewidywać przyszłe zdarzenia". Jednym z najskuteczniejszych sposobów uogólniania doświadczeń z przeszłości jest wplecenie ich w fabułę. Szczególnie elegancki przykład takiego zjawiska znalazła Leah Minc, wówczas pracująca jako archeolog na Uniwersytecie Michigan, w postaci zadziwiająco powiązanych ze sobą tradycji ustnych dwóch niezależnych grup tubylczych z północnego wybrzeża Alaski. Zanim kontakty z białymi zaburzyły ich dotychczasowy tryb życia, Taremiut, czyli „Ludzie morza", utrzymywali się głównie z polowania na wieloryby, tymczasem ich lądowi sąsiedzi, Nunamłut, dosłownie „Ludzie z głębi lądu", polowali głównie na karibu podczas wiosennych wędrówek tych zwierząt. Obie grupy uzupełniały swe podstawowe źródła pokarmu innymi dodatkami, ale gdyby wiosną nie pojawiły się wieloryby, Taremiuci stanęliby w obliczu klęski głodu, brak zaś karibu oznaczałby głód wśród Nunamiutów. Na podstawie analizy pierścieni przyrostowych drewna i innych długoterminowych danych klimatologicznych Leah Minc ustaliła, że Nunamiutom groził potencjalny kryzys zaopatrzę-

niowy co mniej więcej dwadzieścia lat, natomiast Taremiutom wiosenne łowy na wieloryby mogły się nie powieść średnio co pięć lat. Przewidując chude lata, członkowie obu grup zabiegali o wzajemne kontakty handlowe i umacniali je poprzez wspólne uczty, wymianę dóbr oraz wypożyczanie żon. Owa strategia przetrwania była aż tak ważna, że wpisała się w mity o stworzeniu świata. Jeden z nunamiuckich mitów opowiada, jak bo-hater-stwórca Aiyagomahala mówi mężczyznom na wybrzeżu, że powinni udać się w głąb lądu z wielorybim sadłem i foczymi skórami jako towarem na wymianę z łowcami karibu, których tam zastaną. „Aiyagomahala rzekł swemu ludowi, że każda rodzina [...] winna mieć wspólnika pośród każdego z tamtejszych plemion ł że nie wolno targować się z nikim innym głosi ta opowieść. - I Nunamiut radowali się odtąd wielce, wydając liczne uczty". - Umieszczenie początków tych zwyczajów w czasach stworzenia ludzi - powiada Minc - oznacza uznanie partnerstwa handlowego oraz uczt integrujących za jednoznaczne z podstawą samego ludzkiego bytu. Dane klimatyczne, którymi posłużyła się Leah Minc, wykazują ponadto, że oprócz okresowych niedoborów pożywienia Nunamiuci i Taremiuci mogli się spodziewać katastrofalnych załamań ich podstawowych źródeł pożywienia mniej więcej raz na sto lat. Stulecie wykracza poza zasięg czyjejkolwiek osobniczej pamięci, toteż nie dałoby się przekazać instrukcji rozwiązania sytuacji

kryzysowej poprzez ustne porady starszych. Awaryjny sposób postępowania został zatem wpisany w kosmologię. Wszystkim zwierzętom morskim przypisano posiadanie ducha, który ma swego bliźniaka na lądzie, i odwrotnie. Tak więc orki są duchowymi bliźniakami wilków, a kozły śnieżne znajdują swój odpowiednik w białuchach. Kiedy wilki głodują na lądzie, wędrują do swych morskich pobratymców i zamieniają się w orki. Trudno o jaśniejsze przesłanie mitu: łowca karibu w czasie głodu rozumie, że pora udać się wraz z rodziną nad morze. Chociaż jestem sceptyczny wobec idei języka jako „pierwszego poruszyciela" górnego paleolitu, sądzę, że odgrywał on wielką rolę w rozwoju kooperacji międzygrupowej i przymierzy. Słowo mówione otwiera możliwości interakcji bez nadmiernej emocji. Dzięki językowi spory o terytorium, żywność lub kobiety mogą być wynegocjowane: jest to luksus niedostępny dla przedludzkich zwierząt. „Język jest przeciwieństwem przemocy" - napisał francuski antropolog Pierre Clastres. Chociaż w pełni ukształtowane języki były warunkiem koniecznym zawierania przymierzy, nie znaczy to jednak, by samo pojawienie się języka było decydującym czynnikiem, który pozwolił przełamać barierę wrogości między grupami. Negocjacje wymagają mowy, ale mowa wymaga przede wszystkim klimatu społecznego sprzyjającego ugodzie. „Zdolność transcendowania poza fizykalność zależy w oczywisty sposób w mniejszym stopniu od konstytucji genetycznej osobników niż od sytuacji politycznej/społecznej/seksualnej, w jakiej się one znajdują - napisał brytyjski antropolog Chris Knight. - Jest to prawdziwe do tego stopnia, że jeśli w jakiejś społeczności sprawy między osobnikami lub grupami rozstrzygane są wyłącznie lub przede wszystkim na drodze przemocy, język nie tylko nie może się rozwinąć, ale traci wręcz wszelkie znaczenie". Jako ilustrację tej tezy Knight przytacza opowieść o dwóch szympansach, nazywających się Booee i Bruno, które nauczyły się języka migowego pod kierunkiem prymatologa Rogera Foutsa w latach siedemdziesiątych. Po przeszkoleniu Booee i Bruno bez trudu umiały poprosić swych ludzkich opiekunów o żywność i otrzymywały ją. Natomiast między sobą odczuwały barierę komunikacyjną: „Kiedy jeden z szympansów miał smaczny owoc lub napój, drugi sygnalizował: DAJ MI OWOC albo DAJ MI PIĆ". Jednak „z reguły szympans dysponujący żądanym pokarmem na widok takiej prośby uciekał ze swym skarbem" - napisał Fouts w 1975 roku. Nie mamy tu do czynienia z przykładem bariery zrozumienia. Szympans ze smakołykiem świetnie wie, co drugi chce mu powiedzieć. Jednak samo dodanie języka do szympansiego repertuaru zachowań nie czyni z małp współdziałających partnerów społecznych. Do tego potrzeba organizacji społecznej,

która nagradza dzielenie się dobrami. „Kłopot z Booee'em i Brunonem nie polegał na braku kompetencji językowej lub nieodpowiednim treningu - powiada Knight. - Chodzi o brak zaangażowania w szerszy system znaczeń kulturowych. Obie małpy nie były obywatelami żadnej szympansiej rzeczpospolitej [...]. Ich prawa i obowiązki nie zostały skodyfikowane w imię nadrzędnego autorytetu; nie zawierały też umów moralnych dotyczących dzielenia się takimi dobrami, jak pożywienie czy seks. Brakowało im uniwersum społecznego, motywującego do przejęcia norm ludzkich, wyrażanych przez mowę". Obywatele „rzeczpospolitej neandertalskiej" nie byliby zapewnię tak amoralni jak Booee i Bruno. Bez względu jednak na to, jaka była sytuacja społeczna praludzi, wątpię, aby język pojawił się wśród nich nagłe i wszystko odmienił. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że jakieś udoskonalenie zdolności językowych wyrastało stopniowo z komplikujących się relacji społecznych. W górnym paleolicie naprawdę przełomowe okazały się być może nie język, styl czy sztuka, lecz otwarcie kanałów społecznych, którymi przepływać zaczęły informacje w tych wszystkich nowych postaciach. Gorączka nowych wynalazków technicznych także roznosiła się przez przymierza. Wcześniej populacje ludzkie, czy to w Europie, czy gdzie indziej, mogły wpaść na pomysł jakiejś skomplikowanej innowacji technicznej i przekazywać ją z pokolenia na pokolenie w swojej okolicy. Brak dalekosiężnych kontaktów tłumił jednak „poziome" rozprzestrzenianie się takich wynalazków między populacjami. Nie trzeba nowego, specjalnego rodzaju mózgu, by zrobić kościany harpun ani by się tego nauczyć. Lecz do utrwalenia w czasie tego rodzaju umiejętności potrzeba już całego łańcucha mózgów.

To ludzka potrzeba wychodzenia naprzeciw innym ludziom w przestrzeni napędzała pierwsze zwiastuny eksplozji kreatywności. Powody wzniesienia się sztuki paleolitycznej na szczyty rozwoju dwadzieścia tysięcy lat później były natomiast zapewne związane z chęcią odizolowania się od obcych. Pewnego wrześniowego popołudnia 1940 roku czterech nastolatków wymknęło się z Montignac w południowo-zachodniej Francji i zapuściło się w las. Zmierzali do jamy w ziemi, którą odkrył kilka dni wcześniej jeden z nich pod świeżym wykrotem. Jak wszystkie okoliczne dzieci, chłopcy znali legendy o tajemniczym przejściu pod rzeką Yezere, łączącym stare zamki Montignac i Lascaux. Tego popołudnia zabrali linę i prymitywną lampę naftową, poszerzyli wylot jamy, wrzucili weń parę kamyków by oszacować głębokość, i wpełzli do środka. Kolejno znikali w mroku. Ześlizgnąwszy się stromym gliniastym korytarzem na poziome dno, drżącymi rękami potarli zapałki i zapalili lampę. Można sobie wyobrazić ich zdumienie na widok tego, co ujrzeli. Na skalnej ścianie nad ich głowami ukazał się fantastyczny stwór, zwierz o cętkowanej sierści, z zadem bizona, obwisłym brzuchem krowy, dwoma długimi, delikatnie wygiętymi rogami i jakby brodatą twarzą. Przed tą bestią biegł bezgłowy koń, którego przednia część przepadła wskutek ukruszenia się kawałka ściany. Z uszkodzonego fragmentu wyłaniał się drugi, jakby szybciej galopujący koń, potem trzeci i wreszcie wysforowany daleko w przód czwarty. Nad nimi wymalowany był najpiękniejszy z koni, z rozwianym czarnym ogonem i bułanym umaszczeniem. Jego stercząca grzywa zwężała się w stronę głowy, po czym rozszerzała gwałtownie, przedłużając się w grzbiet olbrzymiego tura, samicy o cętkowanym kłębie i zmrużonym, przyjaznym oku. Za nią nieśmiało przemykał jeszcze inny koń, bez nóg. W pierwszej, największej komorze słynnej jaskini Lascaux, w tak zwanej Sali Byków, namalowanych jest ponad dwadzieścia zwierząt. Kiedy pół wieku po odkryciu byłem tam z żoną, zatrzymanie się, by je policzyć, wydawało się nie tylko bezcelowe, ale wręcz fizycznie niebezpieczne. Okrążały nas koń wyskakujący z krowy, byk ścigający jelenia, cały rozgardiasz poroży, rogów i rozpędzonych w galopie kopyt. W głębi jaskini ściana zdawała się aż nabrzmiewać złością dwóch szarżujących na siebie koziorożców z pochylonymi głowami. Ryczący jeleń unosił łeb. Stado koni osuwało się z urwiska, daremnie wpierając kopyta w śliską ścianę. W odgałęzieniu korytarza na lewo ukazano spokojniejsze sceny: przepływała tam rzekę czwórka jeleni z majestatycznymi porożami i łagodnym spojrzeniem. Naprzeciw nich krowa z delikatnymi rogami i spicza-

stymi racicami aż uginała się pod ciężarem wydętego brzucha, wlokąc go niemal po ziemi. Nic dziwnego, że miała wymęczony wygląd: była w ciąży od dobrych 17 tysięcy lat. Kiedy spoglądałem w niemym podziwie na tę krowę, uświadomiłem sobie, jaką naiwnością byłoby określanie owego dzieła mianem sztuki „prymitywnej", bez względu na jej starożytność, i jak krzywdzące byłoby nazywanie „pierwotnym" twórcy, który tak trafnie uchwycił ciężar brzemiennego brzucha. La-scaux jest chyba najefektowniejszym przykładem fenomenu artystycznego, jaki rozwinął się w późniejszym górnym paleolicie, przede wszystkim w południowo-zachodniej Francji i w kantabryjsklej Hiszpanii. Znamy dziś setki jaskiń ze ścianami pokrytymi malowidłami, rytami lub zdobionymi w inny sposób i wciąż odkrywane są kolejne. W 1991 roku francuski instruktor nurkowania natrafił na grotę4 na końcu dwustumetrowego korytarza uchodzącego pod wodą do Morza Śródziemnego w wapiennym urwistym brzegu koło Marsylii. Wejście było wynurzone w czasie epoki lodowcowej, natomiast dziś znajduje się prawie 40 metrów poniżej poziomu morza. Najwcześniejsi badacze malowideł jaskiniowych widzieli w tych dziełach bazgroły bez sensu, coś w rodzaju „sztuki dla sztuki". Taka interpretacja wydaje się wysoce nieprawdopodobna. W latach sześćdziesiątych Andre Leroi-Gourhan wykazał, że sztuka ta odznacza się określoną strukturą i powtarzającymi się motywami. Na malowidła jaskiniowe składają się w 60 procentach wizerunki trzech gatunków zwierząt: konia, żubra i tura -a większość pozostałych obrazów przypada na dalszych pół tuzina gatunków. Rzadko występują przedstawienia samych ludzi, a także drapieżników i roślin. Rozmieszczenie obrazów zdradza celowy zamysł kompozycyjny. Wiele rytów naskalnych i malowideł można obejrzeć dopiero przecisnąwszy się przez niepokojąco wąskie przejścia; inne osiągalne są po pokonaniu kilometrowych labiryntów korytarzy. Niedawne badanie trzech jaskiń u podnóża francuskich Pirenejów, wykonane przez Legora Reznikoffa i Michela Dauvois, wykazało, że wizerunki umiejsco-

wionę są dokładnie w tych punktach jaskini, gdzie jest najsilniejszy pogłos. Nie pasuje to do wyobrażenia garstki paleolitycznych dyletantów, którzy mieli chwytać za pędzel z nudów. Sztukę jaskiniową najlepiej jest chyba rozpatrywać jako część starannie zaplanowanego rytuału, obejmującego również śpiewne inkantacje i taniec. Znaczenia i cele owego rytuału mogły być zróżnicowane: niektóre ceremonie, jak sądzi John Pfeiffer, mogły być adresowane do młodzieży, inne zaś mogły symbolizować polowania - o czym już dawno mówił francuski archeolog, ksiądz Henri Breuil. Przez analogię do południowoafrykańskiej sztuki naskalnej Buszmenów archeolog David Le-wis-Williams uważa, że wiele obrazów inspirowanych było wizjami szamanów. Szaman w transie szkicował na ścianach wizerunki, próbując utrwalić swoje ulotne halucynacje. Zważywszy, że setki jaskiń zdobiono przez tysiące lat, nie ma powodu przypuszczać, aby wszystkie te dzieła sztuki służyły tylko jednej rytualnej funkcji. Dzisiejsze zachowania obrzędowe są równie zróżnicowane i skomplikowane, jak współczesne społeczności, ale bez względu na swoistą postać i treść obrzędu - ceremonii obrzezania, mszy, rytualnego składania zwierzęcia w ofierze lub otrzęsin doświadczenia tego rodzaju wzmacniają wewnętrzną solidarność plemienia, klanu czy innej jednostki społecznej, która sformalizowała dany rytuał. Cóż jednak stało się ze społeczeństwem górnego paleolitu, że wyzwoliło tak gwałtowną, bezprecedensową potrzebę zachowania zrytualizowanego? Właśnie wtedy i właśnie tam? Znaczący wydaje się fakt, że apogeum franko-kantabryjskiej sztuki jaskiniowej przypada na czas maksymalnego zasięgu ostatniego zlodowacenia. I tak już surowy klimat Europy Północnej i Środkowej zaczął się jeszcze zaostrzać przed mniej więcej 25 tysiącami lat, a około 18 tysięcy lat temu większość północnych połaci kontynentu zmieniła się w niegościnną polarną pustynię. Ludzie co prawda byli w stanie przeżyć w mroźnej i suchej tundrze porośniętej krzewinkami, ale w miarę postępu lodowców stawało się to coraz trudniejsze, a gęstość zaludnienia spadała. - W czasach maksimum zlodowacenia - mówi Ol^n Soffer - ludzie byli spychani w dwóch kierunkach. Plcrws/.» dro

ga wiodła ich na południe Francji, druga - na nizinę środkowej Rosji. Między lądolodem skandynawskim a lodowcami alpejskimi nie mieszkał nikt. Ten korytarz to było istne piekło. Klimat południowo-zachodniej Francji pozostawał tymczasem w miarę łagodny. Badania palinologiczne5 wykazały, że w osłoniętych dolinach rosły drzewa, a zapis kopalny pokazuje, że egzystowały tu liczne gatunki dużych roślinożerców, w tym mamuty, nosorożce włochate, konie, żubry, tury oraz liczne gatunki jeleniowatych i antylop. Równie obfite zasoby występowały w dolinach rzek Niziny Wschodnioeuropejskiej w Rosji. Kiedy przed 20-18 tysiącami lat lodowce osiągnęły maksymalny zasięg, owe stosunkowo gościnne „ostoje" były jedynymi miejscami, gdzie ludzie mieli szansę przetrwać. Franko-Kantabryjczycy, których ominął najgorszy stres środowiskowy, stanęli w obliczu zagrożenia pod wieloma względami dużo trudniejszego: musieli się nauczyć radzenia sobie z innymi Franko-Kantabryjczykami. Jak widzieliśmy, w ubogich w zasoby środowiskach, takich jak wnętrze Australii czy tundra arktyczna, opłaca się mieć przyjaciół nawet daleko. Jeśli jednak ludzie stłoczą się na obszarach, gdzie zasoby żywności są co prawda dostępne, ale nie niewyczerpane, dawniejsi potencjalni sprzymierzeńcy mogą się przeobrazić we wzajemne, całkiem realne zagrożenie. W gęsto zaludnionych ostojach późnego górnego paleolitu decydującą rolę odgrywały sieci komunikacyjne. Więcej jednak wysiłku trzeba było wkładać w oznaczanie granic przymierzy niż w otwieranie ich na nowych przybyszów. Znacznie nasilił się zapewne terytorializm. Jak twierdzi Clive Gamble, wymiana egzotycznych dóbr stała się nie tyle inwestycją w „premie ubezpieczeniowe", co raczej spłatą „składek członkowskich", koniecznych do zapewnienia sobie statusu jako członka większej grupy terytorialnej. Sztuka późnego górnego paleolitu odzwierciedla ten zwrot ku bardziej zamkniętym społeczeństwom. W okresie solutrej-skim, 20-17 tysięcy lat temu, coraz rzadsze stają się przenośne dzieła sztuki. Sztuka jaskiniowa, która zdominowała Franko-Kantabrię, jest wprawdzie piękna, ale na pewno nie należy do „ruchomości". Malowidła naskalne

przywiązywały wagę do konkretnej przestrzeni geograficznej: z naszej magii, naszej jaskini, naszej doliny. Jak twierdzi Michael Jochim z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Barbara, wzrost liczebności plemion zmusił ich członków do szerszego korzystania z bardziej przewidywalnych źródeł pokarmu niż wędrujące renifery bądź inne zwierzęta, które mogły się danego roku pojawić na określonym terytorium lub nie. Zwłaszcza łosoś stał się podstawową strawą. Podczas epoki lodowcowej ryba ta obficie występowała w uchodzących do Atlantyku rzekach południowej Francji i północnej Hiszpanii. Chociaż łososie również wędrują, szlaki ich migracji na tarliska są przewidywalne, bo wyznacza je bieg rzeki. Jochim uważa, że poszczególne grupy, rytualnie zdobiąc jaskinie, symbolicznie zawłaszczały dany odcinek rzeki wraz z jego plonami różowego mięsa. - To nie jest tak, że [Franko-Kantabria] stała się rajskim ogrodem pełnym łososi i jeleni, zwalniającym [późnogórnopaleo-litycznych] myśliwych od trosk o wyżywienie i umożliwiającym im uprawianie naskalnej sztuki w nadmiarze wolnego czasu -mówi Clive Gamble. - Przeciwnie, sztuka jaskiniowa jest wyrazem zaostrzenia się warunków życia, a także stosunków pomiędzy ludźmi tamtej epoki. We wschodniej ostoi na nizinach rosyjskich nie dało się symbolicznie zawłaszczać terytoriów za pomocą rytualnie wymalowanych jaskiń, bo nie było jaskiń, które można by pomalować. Jak twierdzi Olga Soffer, poszczególne grupy manifestowały za to swą obecność na danym terytorium stylem siedzib wznoszonych z kości mamutów. - Znajdujemy chaty zbudowane z ustawionych pionowo lewych łopatek po lewej stronie, zaś prawych łopatek i odwróconych czaszek po prawej stronie. Opodal widać powtarzające się tego rodzaju schematy. W innym szałasie widać natomiast coś w rodzaju wzoru w jodełkę. Myślę, że chodziło tu o naznaczenie miejsca swoją obecnością, podobnie jak w przypadku jaskiń z malowidłami. Obrzędowość wzmacniała poczucie tożsamości grupowej wobec zagrożenia poważniejszego niż wynikające z konkurencji

różnych grup na danym terenie: pradawnych imperatywów nakazujących lojalność wobec najbliższych krewnych. Każdy system przymierzy z zasady działa na korzyść uczestników, ale nie zawsze wszyscy odnoszą takie same korzyści. Nawet w najlepszych układach losowe czynniki środowiskowe sprawiają, że nie wszyscy na równi czerpią z dostępnych źródeł pożywienia. Kiedy za dużo osobników musi konkurować o ograniczone zasoby albo po prostu wytrzymywać ze sobą przez dłuższy czas, przymierze zagrożone jest od wewnątrz przez egoistyczne interesy partykularne. W dodatku upchnięcie ludzi na niewielkim obszarze sprawia, że zaczynają się nakładać przymierza konkurencyjne. Jeśli członkowie jednego z nich, zamieszkujący na obrzeżu terytorium, są niezadowoleni, mogą ulec pokusie porzucenia dotychczasowych sojuszników na rzecz nowych. Konflikty stają się nieuchronne właśnie wtedy, gdy znika najskuteczniejszy sposób bezbolesnego wygaszania sporów społecznych. - Kiedy Buszmeni IKung naprawdę się pokłócą, ktoś po prostu zwija manatki i odchodzi na jakiś czas - opowiada Soffer. -Ale nie da się tego zrobić, jeśli jest się przywiązanym do jednego miejsca albo jeśli ryzykuje się stratę posiłków na najbliższe pół roku. W takich warunkach najlepiej, jeśli wszyscy wezmą na uspokojenie. Najlepszym sposobem skłonienia ludzi do przełknięcia gorzkiej pigułki jest rytuał. Uczestnicząc w tego rodzaju publicznych aktach społecznych, ludzie sygnalizują swą akceptację wyższego porządku moralnego danej grupy, wykraczającego poza ich status jako poszczególnych osób. Można się spodziewać pojawienia rytuałów, gdy tylko rozwiną się przymierza: przypomnijmy sobie wybuchającą ceramikę w Dolnich Vesto-nicach. Znaczenie i złożoność obrzędów rośnie proporcjonalnie do potencjału nierównowagi społecznej i ekonomicznej, drzemiącego w bardziej osiadłych społeczeństwach. Zdaniem Soffer ta narastająca nierównowaga znalazła swe odzwierciedlenie na przykład w zmieniającym się z czasem na rosyjskich równinach rozmieszczeniu jam-spiżarni na wolnym powietrzu. We wczesnym górnym paleolicie jamy takie wykopywano pośrodku zespołu chat, co wskazuje na egalitarny podział zasobów. Później każdy szałas miał własną spiżarnię. Na niektórych stanowiskach z czasów po maksimum

zlodowacenia tylko jedna lub dwie chaty gromadziły większość zmagazynowanych dóbr. Były to te same domostwa, w których znajdowano najwięcej przenośnych dzieł sztuki i ozdób ciała. Najwyraźniej niektórzy członkowie grupy zyskiwali na znaczeniu w porównaniu z pozostałymi. Jeśli w społeczeństwie krystalizowała się jakaś hierarchia, ci z jej wyższych szczebli musieli mieć jakieś sposoby utrzymania w karbach biedniejszych współplemieńców. - Trudno to wykazać archeologicznie, ale sądzę, że po maksimum zlodowacenia pojawili się ludzie zajmujący się sferą irracjonalną, przywódcy odpowiedzialni za rytuały - mówi Soffer. - Najłatwiej w końcu kontrolować przekaz metafizyczny, bo jest nie do sprawdzenia. Jeśli powiem panu, że za wzgórzem są renifery, może pan sam wspiąć się na szczyt i przekonać się na własne oczy, czy to prawda. A jeśli powiem, że rozmawiam z Bogiem, jak mi pan udowodni, że tak nie jest? Dane etnograficzne wskazują, że zawsze tam, gdzie pojawia się nierówność, jest ona uprawomocniana przez przywołanie sacrum. Nierówność kosztuje. Ktoś jest zawsze niezadowolony. Żeby spacyfi-kować biednych, dostarcza im się metafizycznych uzasadnień i obrzędów: niechaj tańczą i powiewają fioletowymi piórami. Gdziekolwiek nie spojrzeć, kimkolwiek by nie był miejscowy ważniak, zawsze on lub jego brat kieruje obrzędami. Jeszcze dziesięć lat temu większość archeologów zgodziłaby się, że wysoce złożona organizacja gromady ludzkiej powiązana jest z początkami rolnictwa, a więc można ją datować na 10 tysięcy lat temu. Pod wpływem fascynacji badaczy Buszmenami IKung społeczności zbieracko-łowieckie górnego paleolitu także uznawano za dość prymitywne. Dziś coraz wyraźniej widać jednak, że późne społeczeństwa górnopaleolityczne bynajmniej nie były proste. Mniej lub bardziej osiadłe grupy sprzed 20 tysięcy lat dopracowały się skomplikowanych sposobów radzenia sobie ze społecznymi problemami związanymi ze wspólnym zamieszkiwaniem na niewielkiej przestrzeni. Sama możliwość współpracy i sprzymierzania się z osobnikami niespokrewnio-nymi, która pojawiła się już wcześniej, ogromnie wzbogaciła

złożoność społeczeństw w porównaniu ze wszystkim, co się w tej dziedzinie działo przez poprzednie cztery miliony lat bytności homłnidów na naszej planecie. Taka fundamentalna transformacja ludzkiego uniwersum społecznego musiała wycisnąć swe piętno również na wewnętrznym krajobrazie umysłu człowieka. Wszyscy mamy świadomość własnego „ja", „wewnętrzne oko", jak to afory-stycznie wyraził Nicholas Humphrey, które może mieć wgląd w czyjeś własne zachowania, nastroje, potrzeby czy akty woli. Nieustanny monolog owego wewnętrznego głosu jest tak nieodłączny od naszego myślenia o sobie, że nie sposób wręcz wyobrazić sobie, jak wyglądałoby nasze życie bez niego. Skąd wzięła się ta nasza samoświadomość? Jak wyewoluowała? Mój kot przed chwilą drapał pazurami w kuchenne drzwi, więc wstałem i wpuściłem go. Równie dobrze mógłbym usłyszeć kota i zareagować nieświadomie, a ostateczny efekt byłby taki sam - irytujący odgłos by ustał i mógłbym dalej pisać bez przeszkód. Dlaczego jednak muszę wiedzieć, że coś mnie drażni? Dlaczegóż by nie iść przez życie dysponując sprytem, zdolnością uczenia się i doświadczeniem technicznym, z jakich słyną ludzie, a zarazem być wobec tego zupełnie obojętnym? Wzrost ludzkiej samoświadomości musi być przede wszystkim przystosowaniem do przetwarzania takiego typu informacji, z jakimi próbowali dojść do ładu nasi przodkowie. Jak twierdzi Humphrey i inni, największe wyzwania stawiała informacja społeczna. „Kolegialna wspólnota", w jakiej żyją naczelne, pobudza rozwój inteligencji dwojako: dostarczając osobnikowi bogatego kontekstu do nauki oraz otaczając go innymi, równie sprytnymi osobnikami, które współdziałają dla dobra grupy, lecz zarazem, i to raczej z większym zacięciem, dbają 0 własne interesy. W każdym zatem momencie naszej ewolucji życie społeczne hominidów było oparte na wzajemnej pomocy 1 współpracy dokładnie w takim samym stopniu, w jakim, na rażone było na intrygi i oszustwa, gdy osobniki zmierzały do zrealizowania własnych interesów, uczestnicząc we wspomnia nej przeze mnie wcześniej „grze intryg i przeciwdziałań". W tak złożonym świecie społecznym mógł nadejść czas, kiedy prze-

stała wystarczać sama inteligencja. Przewagę zyskiwał ten gracz, który nie tylko wnikliwie obserwował cudze zachowania, lecz także mógł wejrzeć w czyjeś myśli i przewidzieć następne posunięcia. Nikomu nie udało się, jak dotąd, wyewoluować układu nerwowego umożliwiającego czytanie wprost w cudzych myślach. Ewolucja wykształciła jednak sposoby czytania w naszych własnych myślach. Dzięki temu, że zdajemy sobie sprawę z własnych motywacji i skutków naszych działań, dysponujemy świadomością pozwalającą nam wniknąć także w kulisy cudzego postępowania. „Sztuczką, na którą wpadła natura, okazała się introspekcja - pisze Humphrey. - Pozwoliła ona jednostce zbudować model cudzych zachowań przez analogię do samej siebie". Świadomość jest niewątpliwie wytworem ewolucji. Byłoby jednak trudno powiedzieć, kiedy się narodziła. Niektórzy badacze skłonni są przypisywać poczucie własnego „ja" również małpom, psom czy jeszcze mniej inteligentnym zwierzętom. Znaczyć by to miało, że albo samoświadomość pojawiła się, zanim hominidy oddzieliły się od małpiego pnia przed około 6 milionami lat, albo że cecha ta wyewoluowała niezależnie w kilku liniach rodowych. Inni z kolei doszukują się jej początków bardzo późno; -Julian Jaynes z Uniwersytetu w Princeton, by przywołać najbardziej skrajny przykład, nie wierzy, aby świadomość była udziałem istot ludzkich na niespełna tysiąc lat przed czasami filozofów Grecji starożytnej. Nie da się zapewne rozstrzygnąć tej kwestii za pomocą oględzin odlewów mózgów hominidów, a nawet całych mózgów, gdybyśmy je mogli zbadać. Świadomość nie mieści się bowiem w żadnym konkretnym miejscu pod czaszką. Jeśli świadomość jednak jest ewolucyjnym wytworem pewnych interakcji społecznych, można oczekiwać, że powinna była pojawić się wtedy, gdy złożoność społeczeństw gwałtownie wzrosła. Nie wiem, czy ów głos wewnętrzny, który reprezentuje nas samych, jest spuścizną górnopaleolirycznej rewolucji, ale nie potrafię sobie wyobrazić zmiany bardziej katastrofalnej, nakładającej większe obciążenia na układ nerwowy osobnika, większą potrzebę introspekcyjnej jaźni niż erupcja informacji spo-

łecznej, jaka wiązała się z tym wydarzeniem. O ile trudno jest odgadywać motywacje i intencje członków własnej grupy społecznej, o tyle trudniej przecież przewidywać działania obcych, by móc skalkulować swój interes w obliczu setek niejednoznacznych sytuacji, w obrębie wielopoziomowego systemu sojuszów i przy uwzględnieniu nakazów wyższego ładu moralnego, który z samej swej istoty wymaga wyraźnie w świadomości zarysowanej granicy między jednostką a społecznością. Chociaż narodziny samoświadomości są niewidzialne dla archeologa, nie dotyczy to pierwszych wyraźnych śladów pojawienia się granicy pomiędzy jednostką a społeczeństwem. Przez kilka ostatnich lat Randy White z Uniwersytetu Nowojorskiego badał paciorki i inne ozdoby ciała obficie pojawiające się na stanowiskach oryniackich we Francji, Belgii i Niemczech. Przebadał na razie 18 500 ozdób, poczynając od okresu sprzed 28 tysięcy lat, przy czym tylko garść z nich wyprzedza nastanie górnego paleolitu. Największe wrażenie wywarła na nim czaso- i pracochłonność wykonania tych wszystkich przedmiotów. Większość sporządzono z surowców importowanych. Ludzie mający dostęp do muszelek bynajmniej nie upiększali się nimi, lecz podróżowali lub handlowali, aby zdobyć dla swej ozdoby mamucią kość słoniową. Ci natomiast, którzy mieli na co dzień do czynienia z mamutami, gardzili ich ciosami i stroili się właśnie w egzotyczne muszelki. Podobnie jest dziś - rzadkość podnosi walory dekoracyjne przedmiotu. White dysponuje nawet przykładami muszelek wyrzeźbionych z kości słoniowej i fałszywych jelenich kłów z wapienia. Kiedy już zdobyto cenny surowiec, nadawano mu pożądany kształt, polerowano i przedziurawiano, stosując wysoce ujednolicone techniki obróbki, by zapewnić jednorodność wzornictwa. Ozdoby były skomplikowane nie tylko technicznie, ale i kon-ceptualnie. Chociaż dostępnych było wiele rodzajów zębów zwierzęcych, w większości miejsc przewiercano i noszono jako wisiorki tylko zęby drapieżników, zapewne po to, by świadczyły o tożsamości ich posiadacza jako myśliwego. Praludzie, tacy jak neandertalczycy, mogli nacierać ciała ochrą, wplatać sokole pióra we włosy albo ozdabiać się w inny

sposób. Brak jednak dowodów na całościowy, sformalizowany wysiłek przekształcenia elementów świata materialnego w symbole społeczne. Powszechny wśród ludzi zwyczaj ozdabiania ciała dla podkreślenia płci, statusu społecznego, przynależności grupowej itd. pojawił się, jak można sądzić, na początku górnego paleolitu. - Myślę, że te paciorki nie tyle świadczą o narodzinach jaźni, ile raczej stanowią najstarsze dowody tworzenia sobie mnogich tożsamości - mówi Randy White. - Wiele naczelnych ma świadomość siebie jako osobników. Jednak to ich poczucie nie wydaje się giętkie, umowne. Tymczasem przodkowie człowieka współczesnego już potrafili przywdziewać różne maski, w zależności od tego, z kim mieli akurat do czynienia. Nie przedstawiamy tej samej wersji siebie urzędnikowi w dziale zatrudnienia i własnej żonie. Nie zwracamy się nawet tak samo do teścia i do teściowej, choćby stali o kilka kroków od siebie. Nie rodzimy się z ukształtowaną tożsamością społeczną - jest ona naszym wytworem. Widzę w paciorkach i wisiorkach jeden ze sposobów tworzenia przez wczesnych ludzi górnego paleolitu swych tożsamości społecznych. Jeśli złożone, wielowariantowe samookreślenia nie istniały przed górnym paleolitem, działo się tak być może dlatego, że nie były nikomu potrzebne. Społeczność neandertalczyków bynajmniej nie była prymitywna, a na pewno o wiele bardziej skomplikowana niż stada szympansów, których strukturę też trudno określić mianem prostej. Dopóki jednak społeczna „gra intryg i przeciwdziałań" toczyła się na poziomie lokalnym, w gronie wzajemnie znanych sobie graczy i przy niewielkiej niepewności co do reguł tej gry, po cóż było tworzyć skomplikowane strategie psychologiczne? Myślę, że tak jak świat społeczny neandertalczyków był prostszy i bardziej jednoznaczny od naszego, tak samo też mogło być z neandertalskim poczuciem własnego ja. ROZDZIAŁ 12

ALE DLACZEGO? Prawdziwe raje to raje utracone. MARCEL PROUST

Kilka lat temu wyciąłem z pewnego czasopisma reklamę gazety „U.S. News and World Report". Ogłoszenie to miało postać historyjki obrazkowej, przedstawiającej rozwój ewolucyjny człowieka, i składało się z trzech kadrów, utrzymanych w kolorze sepii. Na pierwszym było widać nagiego, owłosionego ł na wpół tylko wyprostowanego australopiteka zmierzającego dokądś. Miał on tępy, bezmyślny wyraz twarzy. Drugi kadr ukazywał tę samą postać, która przystanęła, aby zapoznać się z pewnym przedmiotem. Ostatni obrazek przedstawia wynik oględzin. Małpolud zmienia się nagle we Współczesnego Człowieka: przystojnego, wyprostowanego, rozgarniętego i okazującego stanowczym spojrzeniem oraz wysunięciem szczęki, że znalazł w życiu swój cel. Rzeczą, którą w drugim kadrze znalazł małpolud i której zawdzięczał swoje oświecenie, był, oczywiście, egzemplarz „U.S. News and World Report". Nowoczesny Facet wieńczący ewolucję może być niekoniecznie

mądrzejszy od swoich prymitywnych poprzedników, lecz jest od nich na pewno lepiej poinformowany. Pomijając komicznie sprasowaną perspektywę czasową, uznałem myśl przewodnią tej reklamy za uderzająco trafną. Jeśliby zastąpić australopiteka archaicznym Homo sapiens, a egzemplarz gazety uznać za symbol informacji żywiej krążącej w społe-

czeństwie praludzkim, otrzymalibyśmy adekwatne przedstawienie tego, co mogło się stać w górnopaleolłtycznej Europie. Mniej więcej to samo rozgrywało się w afrykańskiej późnej epoce kamienia a może nawet wcześniej - i chociaż brak na razie wystarczających danych empirycznych, można przypuszczać, że podobne przemiany zachodziły również w pozostałych zaludnionych częściach świata. Te wczesne „infostrady" dostarczały najważniejszych wieści poszczególnym grupom i z samej swej istoty stwarzały nowe sfery danych społecznych, które należało przetworzyć: kto tu jest kim, jaki jest jego status społeczny, stopień pokrewieństwa i z kim jest sprzymierzony, jakie dawne zobowiązania łączą poznanych ludzi, jakie zapamiętane z dalekiej przeszłości urazy mogą zaciążyć na przyszłych kontaktach. Ewolucja dzięki informacji. Dzięki uprzejmości „U.S. News and World Report".

Ośrodkiem tego wszystkiego była zaś nowa, wyjątkowa zdolność zawierania kontaktów między ludźmi. Eksperyment powiódł się zadziwiająco dobrze: ludzkość dosłownie posiadła Ziemię. Dzięki swym powiązaniom społecznym populacje ludzkie były wkrótce w stanie skolonizować niegościnne okolice północnej Europy i Azji. I na tym nie poprzestały. Od lat trzydziestych XX wieku antropolodzy przyjmowali za pewnik, że pierwszymi ludźmi, którzy przeszli pomostem lądowym Berin-gii i opanowali Nowy Świat, byli przedstawiciele kultury Clovis sprzed około 11 500 lat. Nowe dane wskazują, że mogło to nastąpić znacznie dawniej. Wstępnie datowano wiek domniemanych wytworów ludzkich znajdowanych w rozproszonych stanowiskach Nowego Meksyku, Chile i Brazylii na około 30 tysięcy lat. Badania genetyczne nad zróżnicowaniem DNA ml-tochondrialnego Indian amerykańskich świadczą o tym, że niektóre ich populacje wywodzą się od ludów, które zasiedliły obie Ameryki w okresie od 42 do 21 tysięcy lat temu. Zupełnie niedawno ogłoszono wyniki badań porównawczych nad strukturą gramatyczną tutejszych rodzin językowych, z których wynikałoby, że ludzie dotarli do Nowego Świata wkrótce po tym, jak w Europie pojawili się kromaniończycy. Wszystkie te hipotezy znalazły się w ogniu ostrej krytyki. Jeśli jednak potwierdzą się, to można będzie do listy osiągnięć przodków człowieka współczesnego dopisać także błyskawiczny podbój dwóch nowych kontynentów. - O tym, czy przejście od środkowego do górnego paleolitu było rewolucją, decydują jego owoce - mówi Ofer Bar-Yosef. -Najlepszym potwierdzeniem dokonania się rewolucji jest właśnie kolonizacja nowych środowisk, samo rozprzestrzenienie się praludzi. Nietrudno zrozumieć, na czym polegała korzyść przystosowawcza, osiągnięta przez długofalową wzajemną pomoc i wymianę informacji, co bywa nieodłącznym składnikiem rozległych terytorialnie sojuszy. Pozostał jednak jeszcze do rozwiązania jeden węzeł gordyjski. Co w ogóle zapoczątkowało ów system wymiany? Kto uczynił pierwszy ruch? Dlaczego pomagać innym, skoro nie było dotąd precedensu, by między osobnikami niespokrewnionymi pomoc taka doczekała się odwzajemnienia? Spekulacje na temat praprzyczyn są czynnością jałową. Bez względu na to, jak daleko się posuniemy, odpowiedź zrodzi zawsze nowe pytanie „ale dlaczego?". Przypomina to ulubioną rozrywkę dzieci, odkrywaną przez nie zwykle w wieku czterech lat i uprawianą radośnie zwłaszcza w deszczowe popołudnia, kiedy nie ma nic lepszego do roboty, niż zamęczanie rodziców pytaniami. Kiedy moja córka zaczynała tę zabawę, próbowałem czasami zapobiec następnemu „ale dlaczego?", oświadczając stanowczo: „Ponieważ tak właśnie jest i już". Można próbować podobnie zbyć zagadkę początków górnego paleolitu: musiało się to kiedyś zdarzyć, zdarzyło się akurat wtedy i już...

Na co moja córeczka, odczekawszy chwilkę dla większego efektu, zapytałaby: „Ale dlaczego zdarzyło się akurat wtedy?" Czemu przymierza nie zawiązały się wcześniej, na przykład wśród archaicznych populacji neandertalczyków? Oni także doświadczali w Eurazji okresów dotkliwego mrozu. Duże mózgi również

predysponowały ich, jak można sądzić, do przetwarzania ogromnych ilości informacji natury społecznej bądź jakiejkolwiek innej. Dlaczego więc rewolucja zaczęła się 40, a nie 70 tysięcy lat temu? Dlaczego my, a nie oni? Ci wszyscy, których zmęczyły już tajemnice, mają w zanadrzu gotowe, tradycyjne wyjaśnienie: przodkowie współczesnego człowieka zawdzięczają swój sukces temu, że byli z natury bystrzejsi i „nowocześniejsi" od swych poprzedników. To nic, że neandertalczycy mieli wielkie mózgi, widocznie brakowało im jakiejś właściwości neurologicznej, która pozwalałaby im przetwarzać informacje w sposób na tyle skomplikowany, aby mogli ustanowić nowy porządek społeczny albo by konkurować z tymi, którym się to udało. Gdyby się chciało nawiązać do najmodniejszych poglądów, można by nazwać ów brakujący element językiem albo, precyzyjniej, nowoczesnym językiem, czy też „językiem-jaki-znamy". Chociaż nie ma na tę przewagę żadnych dowodów oprócz samego zastąpienia jednych drugimi, niech to już wystarczy za dowód. Kromaniończyk wieńczy ciąg rozwojowy nie przez jakiś kaprys ewolucji, ale dlatego, że tutaj jest jego miejsce. Ale dlaczego? Dlaczego ludziom współczesnym udawało się lepiej tworzyć owe łańcuchy powiązań między grupami i między swymi mózgami? Jeśli odpowiedzią jest język, to dlaczego u jednego gatunku człowieka rozwinął się, a u drugiego nie? Nie mogę na te pytania udzielić odpowiedzi, ale mogę zaproponować właściwsze podejście do pytań. Próbując wyjaśnić pochodzenie jakiegoś przystosowania, ludzie często wpadają w pułapkę, zakładając, że dana cecha anatomiczna lub etolo-giczna powstawała ze względu na korzyści, jakie jej utrwalenie przyniosło danemu gatunkowi. Dobór naturalny działa jednak „tu i teraz". Gatunki nie znają swej przyszłości, a więc nie ewoluują po to, żeby się do niej przystosować. Aby dobór sprzyjał jakiejś eesze w populacji, musi ona zapewniać natychmiastową przewagę swym posiadaczom, a nie ich nie narodzonym jeszcze potomkom. Jeśli przypadkiem okaże się, że dane przystosowanie ma dodatkowy efekt uboczny, który także jest korzystny, tym lepiej dla jego nosicieli i ich potomstwa. Przyszła użyteczność nie może jednak uzasadnić pierwotnego pojawienia się cechy. Biolodzy ewolucji ukuli dla takich cech użytecznych - początkowo z innego powodu - nazwę preadaptacji. Stephen Jay Gould przywołuje tu przykład ewolucji piór ptasich, pisząc: „Pióra świetnie się sprawdzają podczas lotu, ale przodkowie ptaków musieli je wykształcić z innego powodu -zapewne ze względów termoregulacyjnych - gdyż kilka piórek na łapach małego biegającego gada nie wystarczy, aby wzbił się w powietrze". Jeśli tak, to pióra-do-ogrzania byłyby preadaptacją dla piór--do-lotu, która to cecha mogła się rozwinąć dopiero w dalekiej przyszłości - z perspektywy owego skąpo upierzonego gada. Zachowaniem przystosowawczym, którego powstanie próbujemy wyjaśnić, jest współpraca międzygrupowa i wzajemne zaufanie. Czy można wskazać jakąś cechę, którą posiedli przodkowie ludzi współczesnych, a której nie mieli neandertalczycy i która predysponowała ich do większej ruchliwości w terenie oraz związanego z tym nasilenia kontaktów z innymi grupami? Przychodzi nam na myśl natychmiast jedna cecha: długie nogi przodków człowieka współczesnego. Smukłe proporcje ciała ludzi górnego paleolitu mogły wyewoluować w Afryce subsaharyjskiej czy w innym regionie geograficznym jako przystosowanie, ułatwiające rozpraszanie nadmiaru ciepła; dopiero później okazało się, że przynoszą dodatkowe korzyści, umożliwiając większą ruchliwość w klimacie chłodniejszym. Badania Erika Trinkausa nad rozwojem kości kończyn sugerują, że wcześni ludzie współcześni nie tylko mieli z urodzenia długie nogi, nadające się do dalekich pieszych wędrówek, ale też do tego ich właśnie używali. Jest to równie dobry domysł, jak każdy inny, sprawia on jednak pewne kłopoty. Po pierwsze, nie zgadza się chronologia. Sądząc po chłopcu znad jeziora Turka-na, afrykański Homo erectus był długonogi już półtora miliona lat temu. Mimo to dowody zwiększonej mobilności populacji afrykańskich hominidów pojawiają się dopiero w późnej epoce kamienia. Jeśli zaś trafna jest interpretacja wyników badań Trinkausa podana przez niego samego, przynajmniej niektórzy wcześni ludzie współcześni z populacji Skhul i Qafzeh rutynowo odbywali dalekie, długie marsze, zapewne w określonym celu, i działo się to już na 60 tysięcy lat przed pojawieniem się dalej na północ przesłanek archeologicznych mogących świadczyć o

zawiązywaniu przymierzy. Co ważniejsze, nie wydaje się, by sama zwiększona ruchliwość mogła pokonać główną trudność stowarzyszania się w sojusze, to znaczy mur nieufności odgradzający spotykających się obcych, nie spokrewnionych ludzi. Dopóki nie pojawiły się precedensy wzajemnej pomocy lub innej współpracy między nie spokrewnionymi grupami, spotkania takie nie mogły wypadać dobrze. Jeśli sądzić podług analogii ze współczesnymi naczelnymi, praludzie w najlepszym razie okazywaliby wzajemną ostrożną obojętność, a i to pod warunkiem dostępności nadwyżek zasobów. W najgorszym przypadku byliby śmiertelnie agresywni. Przede wszystkim jednak staraliby się unikać takich spotkań. Zwiększona ruchliwość mogła przygotować grunt pod nasilenie współpracy w ten sposób, że mnożąc liczbę konfrontacji z obcymi grupami, wywierałaby nacisk selekcyjny, sprzyjający takim zachowaniom, które łagodziłyby ich skutki. To jednak za mało, by doszło do transformacji. Trzeba rozważyć jeszcze jeden czynnik, będący nie tylko środkiem podtrzymywania przymierzy, ale wręcz potencjalnym rozrusznikiem całego systemu. Sztuka, obrzędowość i regionalna stylistyka mogły być „spoiwem społecznym", umacniającym rozproszone, delikatne sieci powiązań. Takie praktyki kulturalne nie mogłyby jednak zapoczątkować ani samodzielnie podtrzymać przymierzy. Społeczności współczesne używają mocniejszego lepiszcza: grupy łączą się ze sobą poprzez wymianę partnerów do małżeństwa. Takie wymiany mogą być bezpośrednie, kiedy dwie grupy służą sobie regularnie wzajemnie jako źródło partnerów, lub też pośrednie, gdy jedna grupa dostarcza partnerów drugiej, licząc na przyszły rewanż ze strony innych grup uczestniczących w przymierzu. W 1889 roku Edward Tylor, jeden z ojców założycieli antropologii, uznał w takim zachowaniu społecznym - egzogamii - podstawową zasadę ludzkiej organizacji społecznej. „Plemiona o prymitywnej kulturze - pisał - znają tylko jeden sposób podtrzymywania długotrwałych przymierzy, a sposobem tym jest wżenianie się w inne grupy". Stojąc „w praktyce przed alternatywą: albo egzogamia, albo egzekucja", rozsądne dzikusy naturalnie wybierały pierwszą z możliwości. W systemie egzogamicznym młodzi mężczyźni lub kobiety opuszczają swą macierzystą grupę po osiągnięciu wieku zdat-ności do małżeństwa i przenoszą się do wspólnoty swych małżonków, co gwarantuje zawieranie związków między grupami, nie zaś wewnątrz nich. Późniejsi teoretycy, tacy jak Leslie White i Claude Levi-Strauss, podchwycili ten wątek i rozwinęli w postaci „tabu kazirodztwa", w którym upatrywali znacznik początków społeczeństw ludzkich. White pisał w roku 1949: „Gdyby rodzic poślubiał dziecko, a brat siostrę, nie dałoby się ustanowić współpracy między rodzinami. Trzeba było znaleźć sposób przezwyciężenia tej skłonności dośrodkowej siłą odśrodkową. Sposób ten znaleziono, wyodrębniając kazirodztwo i zabraniając go. Jeśli zakaże się ludziom poślubiania rodziców lub rodzeństwa, będą oni musieli wżeniać się w inne grupy rodzinne albo pozostawać w celibacie, co nie leży w naturze naczelnych. Dokonał się przeskok: odkryto sposób wiązania rodzin między sobą. Sukces tego rozwiązania zapoczątkował ewolucję społeczną jako ludzką sprawę". Trzeba zauważyć, że egzogamia i tabu kazirodztwa nie są tożsame. Sprawa pierwsza dotyczy małżeństwa, druga - współżycia płciowego. Można oczywiście współżyć cieleśnie bez małżeństwa, a w niektórych społecznościach, na przykład u Najarów z malabarskiego wybrzeża Indii, zawierać małżeństwa, nie oczekując od małżonka pożycia płciowego. Nazywając egzogamię i tabu kazirodztwa podstawą ludzkiej organizacji społecznej, Tylor, White i Levi-Strauss nie wiedzieli o odkrytych później regułach egzogamii rządzących związkami innych naczelnych. Wśród małp osobniki jednej z płci opuszczają macierzystą grupę

po osiągnięciu dojrzałości płciowej. W ten sposób kazirodztwo staje się możliwością czysto teoretyczną, gdyż zwierzę nie ma okazji krzyżować się z bliskimi krewniakami. Nawet jeśli dojrzałe płciowo osobniki pozostają z rodzicami lub rodzeństwem, zdają się instynktownie odrzucać kazirodcze zapędy. To instynktowne unikanie występuje także u ludzi, o czym świadczy choćby całkowity brak pociągu płciowego do mężczyzn czy kobiet, z którymi ktoś wychowywał się od dziecka, na przykład w izraelskich kibucach czy podobnych warunkach. Jak wskazał ostatnio antropolog społeczny Lars Rodseth z Uniwersytetu Michigan wraz ze

współpracownikami, między ludźmi a pozostałymi naczelnymi występują jednak poważne różnice wzorców egzogamii. Po pierwsze, ludzie nie opuszczają tak po prostu macierzystej grupy, by przyłączyć się do innej. Młody mężczyzna (a częściej młoda kobieta) przenosi się do nowej grupy, aby zawrzeć tam mniej lub bardziej wyłączny związek płciowy z jednym czy więcej członkami tej grupy. (Związki takie nazywamy „małżeństwami", ale liczy się tu samo zachowanie, a nie jego kulturowe określenie). Po drugie, w większości społeczeństw po przenosinach nowy mąż czy żona utrzymuje kontakty ze swymi krewnymi z grupy macierzystej. Oba te zjawiska sprawiają razem, że ludzkie małżeństwo jest żywym ogniwem łączącym obie grupy, przymierzem przypieczętowanym krwią wraz z pojawieniem się pierwszego potomka. Rodzice panny młodej nie tracą córki, lecz zyskują syna i przymierze - przez powinowactwo z rodzicami zięcia, jego rodzeństwem, kuzynami itd. Tymczasem migracje innych naczelnych prowadzą do osłabiania wszelkich wcześniejszych więzi społecznych. „[Ludzkim] osiągnięciem jest nie wynalazek pokrewieństwa -napisał antropolog Robin Fox w Red Lamp qf Incest (Czerwona latarnia kazirodztwa) - lecz wynalazek powinowactwa". Grunt pod współpracę przygotowała jeszcze jedna właściwość ludzkiej wymiany partnerów. Małżeństwa nie są zwykle zawierane przez przypadkowych członków obu grup; systemy matrymonialne w społecznościach ludzkich zapewniają wymianę nowożeńców pomiędzy konkretnymi podgrupami, zapewne w nadziei obopólnych korzyści. Wśród niektórych szczepów australijskich Aborygenów tabu kazirodztwa sięga daleko poza najbliższą rodzinę. Ponieważ właściwie wszyscy członkowie miejscowej społeczności są objęci zakazem, młodzieniec lub dziewczyna muszą szukać partnera w bardzo odległych stronach, a system taki jest najwyraźniej specjalnie przystosowany do tego, by wspierać jak najdalsze sojusze konieczne do przeżycia populacji na ubogich w zasoby pustynnych obszarach Australii. Zresztą nie tylko środowisko bywa źródłem potencjalnych zagrożeń. Jak podkreślają Rodseth i współpracownicy, gdyby większość dojrzewających osobników opuszczała grupę i przenosiła się do gromady będącej akurat najbliżej, nie biorąc pod uwagę wartości politycznej takich związków, dana populacja praktykowałaby co prawda „egzogamię", a mimo to byłaby narażona na „egzekucję" ze strony bardziej politycznie świadomych grup, które lepiej zrozumiały reguły gry „współpracy dla współzawodnictwa".1 W ten sposób wracamy do węzła gordyjskiego początków górnego paleolitu. Chociaż nie ma sensu przystosowawczego pomaganie zupełnie obcym osobnikom, bardzo sensowne jest pomaganie grupom, w których ma się genetyczne udziały za sprawą małżeństwa. Kiedy już zostaną ustanowione przymie-rza-przez-koligacje i współpraca zaczyna przynosić korzyści, czy to szkodzi, że wspólna pula genowa ulega rozrzedzeniu na skutek dalszego rozrostu przymierza? Odkąd populacje ludzkie zaczęły „stwarzać pokrewieństwa" przez więzi między powinowatymi, wystarczyło uzupełnić pierwotne, genetyczne podłoże przymierza jakimś elementem kulturowym, który wskazywałby na istnienie szczególnych powiązań między ich członkami. Kiedy Buszmen spotyka kogoś, czyjego imienia nigdy nie słyszał, jednym z pierwszych kroków zmierzających do zmniejszenia oporów i nawiązania pozytywnego kontaktu jest nadanie mu nowego imienia, bardziej swojskiego, być może imienia własnego brata czy ojca. Bliższymi nam przykładami stwarzania „fałszywego pokrewieństwa" są choćby uczelniane „bractwa studenckie" czy zwracanie się przez kaznodzieję do wiernych per „bracia i siostry". - Krewny (ktoś tej samej krwi) to ten, kto jest tak widziany przez społeczność - mówi Robin Fox - a „więzy krwi" w sensie genetycznym nie muszą mieć z tym nic wspólnego. Można chyba bezpiecznie założyć, że w górnym paleolicie, jak we wszystkich późniejszych epokach, aranżowano małżeństwa z myślą o korzyściach politycznych i gospodarczych, jakie płynęły z takich związków. Walutą obiegową przymierza była nie tylko wzajemna pomoc, lecz także wspólna krew, nie tylko statuetki Wenus i inne dzieła sztuki, lecz także młode kobiety i ich potencjał rozrodczy. W zapisie archeologicznym nie da się oczywiście zobaczyć tej genetycznej waluty. Musiała tam jednak być, by w ogóle zakiełkowały przymierza. Pomaganie swoim genom w przetrwaniu w sąsiedniej grupie jest tym samym, co pomaganie im we własnej grupie, tyle że z mniejszym nasileniem. Korzystne jest też

pomaganie jednostkom, które uważa się za spokrewnione, jeśli odwdzięczają się one w następstwie całej grupie. Ostatecznie, w miarę rozrostu przymierzy, przez cały czas połączonych przepływem genów przez system i ograniczeniami wymierzonymi w zawieranie małżeństw poza nimi, mamy do czynienia z ludźmi, którzy mogli się nigdy w życiu uprzednio nie spotkać, a jednak mają ze sobą wiele wspólnego biologicznie i kulturowo, w tym podobne cechy fizyczne i niezłomną lojalność względem siebie, zwłaszcza w konfrontacji z obcymi. Mówimy w tym przypadku o grupach etnicznych. Wystarczy wyposażyć takie grupy w odrębne, wzajemnie niezrozumiałe języki, a może się już rozpocząć historia, na dobre i na złe. Wymiana partnerów rozluźnia węzeł gordyjski na początku górnego paleolitu, lecz go nie rozwiązuje. Jeśli wymiana partnerów spowodowała rozwój przymierzy, co powstrzymywało archaicznych praludzi przed uczynieniem takiego kroku? Przypomnijmy sobie przesłankę pozostawioną we francuskiej grocie Combe-Grenal. Lewis Binford snuje przypuszczenia, że rozmieszczenie kości i narzędzi w tej jaskini zdradza osobliwy, bardzo do nas niepodobny aspekt organizacji społecznej neandertalczyków: obecność dwóch oddzielnych, choć zarazem mieszkających obok siebie rodzajów ludzi, z których jedni spędzali życie głównie na miejscu, drudzy zaś przychodzili i odchodzili w sposób typowy dla wędrowców. Binford nazwał pierwszy typ organizacji społecznej „gniazdem". Zajmowały go, jak sądzi, głównie kobiety szukające pożywienia w najbliższej okolicy i zależne od nich dzieci. Drugi typ, mniejsze skupiska, raczej na obrzeżach jaskini, nazwał „stanowiskami zgrzebłowymi", gdyż w przeciwieństwie do „gniazd" pełno tu było zgrzebeł i innych starannie obrobionych narzędzi, wykonanych z surowców dostępnych w odległości kilku kilometrów. Błnford uważa, że te przedmioty zostały pozostawione przez mężczyzn. Między obydwoma „rodzajami" ludzi istniały tylko nikłe powiązania. Binford dopatruje się oznak dokarmiania dzieci przez mężczyzn, ale tylko od przypadku do przypadku. Ten dwoisty układ, który przewija się przez całe 75 tysięcy lat mustierskiego zasiedlenia Combe-Grenal, nie przypomina zupełnie tego, jaki występuje u współczesnych łowców i zbieraczy. Współcześni mężczyźni i kobiety mieszkają razem i dzielą się obowiązkami związanymi ze zdobywaniem pożywienia ł przygotowywaniem strawy. U neandertalczyków obie płci mogły żyć oddzielnie. - Nie twierdzę, że mężczyźni i kobiety nie stykali się ze sobą -mówi Binford - ale że kontakty odbiegały od tego, co można zaobserwować u dzisiejszych ludzi. - Mamy tu do czynienia z osobnym przygotowywaniem jedzenia, innym sposobem użytkowania terenu, innym posługiwaniem się narzędziami. U ludzi współczesnych występuje większa integracja w obrębie tych sfer. Neander-

talczycy tymczasem żyją oddzielnie - powtórzmy - a jednak wchodzą w interakcje. To jest ważne. To właśnie dlatego są inni. Nawet jeśli układ obiektów w Combe-Grenal oznacza to, co z niego wyczytał Binford, koncepcja taka musiałaby się doczekać potwierdzenia także na innych stanowiskach, zanim będzie ją można potraktować serio. Załóżmy jednak na chwilę, że Binford ma rację co do Combe-Grenal. W takim razie powodem, dla którego neandertalczycy nie rozwinęli przymierzy w drodze wymiany partnerów do małżeństwa, mógłby być brak małżonków do wymiany. Oczywiście, neandertalczycy współżyli płciowo. Życie dorosłych mężczyzn i kobiet nie było jednak ujęte w trwałe związki seksualne i ekonomiczne, jakie występują dziś między ludźmi obojga płci we wszystkich znanych społecznościach. Bez takich związków nie ma „partnerów małżeńskich", a jeśli ich nie ma, nie można ich wymieniać. Zwykło się przyjmować, że podstawową jednostką społeczną u ludzi jest rodzina nuklearna, dozgonny związek oparty na wyłączności seksualnej, łączący mężczyznę i kobietę w parę, wspólnie odpowiedzialną za wychowanie dzieci aż do ich usamodzielnienia. Jako powszechnik ludzki taka rodzina oparta na dożywotniej monogamii istnieje może tylko w umysłach niektórych byłych prezydentów Stanów Zjednoczonych. Kultury zachodnie należą do drobnej mniejszości, która istotnie zaleca monogamię. Lecz 85 procent pozostałych społeczeństw zezwala mężowi mieć więcej niż jedną żonę, a są i takie, choć nieliczne, gdzie żona może mieć kilku mężów. W praktyce większość mężczyzn i kobiet ma jednego małżonka w danym momencie. W większości kultur na porządku dziennym są

jednak rozwody, zwłaszcza młodych małżeństw, a seks pozamałżeński występuje jeszcze częściej. Istnieją jednak dość jednolite wzorce zachowań płciowych i rozrodczych ludzi współczesnych. Właściwie we wszystkich społeczeństwach kobiety przebywają ze swymi niesamodzielnymi jeszcze dziećmi i są zwykle związane z mężczyzną, w którym społeczność uznaje jej partnera i ojca jej potomstwa. W odróżnieniu od innych samców naczelnych, mężczyzna regularnie zaopatruje dzieci i ich matkę w żywność. W zamian za wsparcie materialne korzysta z mniej lub bardziej stałego i wyłącznego dostępu seksualnego do niej, gdyż w odróżnieniu od innych samic naczelnych kobieta pozostaje receptywna seksualnie przez cały cykl płodności. Ta jej ustawiczna gotowość do kopulacji ma różnorakie biologiczne podteksty. Samica człowieka nie sygnalizuje okresów swej płodności nabrzmiałym sromem ani innymi oznakami, zaś jajeczkowanie pozostaje starannie ukryte, zarówno etologicznie, jak i fizjologicznie. Nie tylko jej partner i inni mężczyźni pozostają w nieświadomości co do tego wydarzenia biologicznego o fundamentalnym znaczeniu, ale nawet sama kobieta nie zdaje sobie z tego sprawy, co wskazuje, że jest dla niej ewolucyjnie korzystne, aby tego nie wiedziała. Ów stan rzeczy jest podstawą tego, co antropolog Helen Fi-sher nazywa „kontraktem płciowym". Brytyjski antropolog Chris Knight użył dosadniejszego określenia „seks za mięso". „Na całym świecie, wszędzie tam, gdzie myślistwo było częścią tradycyjnego trybu życia, kobiety traktowały małżeństwo jako związek ekonomiczno-seksualny, roszcząc sobie prawo do mięsa upolowanego przez małżonków [...]. Związki małżeńskie (w odróżnieniu od zwykłych »związków seksualnych*) stanowiły sposób, w jaki kobiety, wspierane przez swych krewnych, osiągały coś, czego nie udawało się dotąd dopiąć żadnej innej samicy naczelnych. Ustanowiły metodę zapewnienia sobie i swemu potomstwu stałego ekonomicznego wsparcia ze strony płci przeciwnej". Wokół tego, jak doszło do ukształtowania się w toku ewolucji owego swoistego, ludzkiego modelu, toczą się zażarte spory. Większość specjalistów zgadza się, że obie płci mają bardzo odmienne, a często sprzeczne strategie rozrodcze. Samce mogą potencjalnie spłodzić nowe potomstwo podczas każdej kopulacji, należy się więc spodziewać, że w ich genetycznym interesie leży współżycie z jak największą liczbą płodnych kobiet i stałe rozglądanie się za nowymi. Tradycyjne koncepcje, zwykle spłodzone przez tradycyjnych samców, pytają, dlaczego w takim razie mężczyźni decydują się jednak ustatkować u boku wypromowane przez ewolucję jako środek służący złagodzeniu konkurencji wewnątrzgrupowej między samcami o samice w fazie rui, umożliwiając mężczyznom wspólne polowania, albo miało wspierać instytucję rodziny dzięki temu, że mężczyzna mógł zawsze znaleźć zaspokojenie seksualne w domu, u boku jednej partnerki. Nowsze hipotezy starają się wyjaśnić, jakie korzyści czerpie z żeńskich strategii płciowych sama kobieta, nie zaś jej partner czy grupa jako całość. Biologia rozrodu skazuje kobietę na dziewięć trudnych miesięcy ciąży, a następnie wiele lat opieki nad niesamodzielnym potomstwem. Skoro kobieta musi aż tyle zainwestować, w jej interesie leży zapewnienie sobie długotrwałej pomocy ojca w wychowywaniu wspólnych dzieci, aż dorosną. Niektórzy badacze twierdzą więc, że utajone jajeczkowa-nie zmusiło mężczyznę do tego, aby pozostawał przy kobiecie przez cały jej cykl płodności, w celu upewnienia się, że to jego i tylko jego nasienie zapłodni jej jajeczko, i wykorzystywał ten czas na zaopatrywanie swego pewnego potomstwa, zamiast szafować nasieniem na lewo i prawo, by płodzić potomstwo, które nie będzie mogło korzystać z jego pomocy. Inna hipoteza głosi, że utajona owulacja wcale nie pomaga mężczyźnie upewnić się o własnym ojcostwie. Raczej przeciwnie, i z korzyścią dla kobiety, ukradkiem oddającej się wielu partnerom, którzy potencjalnie mogliby się dopuścić dzieciobójstwa, ale będą mniej skłonni zgładzić jej potomstwo, nie mając pewności, czy przypadkiem nie mordują własnego dziecka. Kolejna hipoteza mówi, że gdyby jajeczkowanie nie było ukryte nawet przed kobietą, mogłaby ona ustawicznie unikać pożycia płciowego w fazie płodnej, aby uniknąć trudów macierzyństwa. Wiele jest takich pomysłowych koncepcji, próbujących wyjaśnić, dlaczego mógł wyewoluować „kontrakt płciowy", lecz zadziwiająco mało rozważań o tym, kiedy to nastąpiło. Coś tak nieodłącznie i powszechnie ludzkiego uważane jest niemal przez wszystkich za prastare. Niektórzy doszukują się

korzeni tego aż w mioceńskich lasach, gdzie dwunożność miała uwolnić ręce samców wczesnych hominidów po to, by mogły znosić naręcza pokarmu do „baz domowych", w których czekały ich partnerki i dzieci. Popularniejszy jest pogląd, że ta wymiana -„seks za mięso" - ugruntowała się jakieś dwa miliony lat temu, kiedy nasi przodkowie porzucili lasy na rzecz sawanny i musieli uzupełniać swój jadłospis w tym dość nieprzewidywalnym siedlisku o mięso upolowanych zwierząt lub padlinę. Przesłanki archeologiczne na rzecz dzielenia się żywnością pozostają kontrowersyjne przynajmniej do końca środkowego paleolitu. We współczesnych społecznościach zbieracko-łowieckich mężczyźni istotnie polują na średnią i dużą zwierzynę, a po powrocie do obozowiska częstują zdobyczą swych krewnych i resztę grupy, co jest zachowaniem tradycyjnie uważanym za charakterystyczne dla plejstoceńskich hominidów. U takich ludów, zamieszkujących środowiska najbardziej przypominające plejstoceńską sawannę, udział łupu myśliwych w całkowitym spożyciu kalorii przez grupę sięga jednak zaledwie 15 procent. Żyjące w suchych regionach Afryki plemiona, takie jak IKung czy Hadza z Tanzanii, żywią się głównie orzechami, korzeniami, bulwami, drobnymi zwierzętami, owadami, miodem i innymi pokarmami zbieranymi przez kobiety. Mężczyźni Hadza nastawieni są natomiast na upolowanie grubego zwierza 1przeważnie wracają do domu z pustymi rękoma, siedemdzie siąt dziewięć razy na sto. Nic nie szkodzi, powiadają zwolenni cy hipotezy o wczesnym podziale żywności. Choćby udział biał ka dostarczanego przez myśliwych był nikły, wystarczał do przechylenia ewolucyjnej szali na korzyść tych osobników, które przyjęły taktykę rozrodczą „seks za mięso". Ich kobiety mogły urodzić i odchować więcej dzieci, toteż zachowania takie stały się normą dla człowieka.2 Dane archeologiczne nie doczekały się jeszcze jednoznacznej interpretacji, ale wydaje mi się bardziej prawdopodobne, że strategia „seks za mięso" wyewoluowała najpierw w świecie, w którym korzystanie z upolowanej zwierzyny miało zasadnicze znaczenie dla przeżycia matki i jej dzieci. Istnieją do dziś grupy zbieracko-łowieckie, w których prawie sto procent wyżywienia rodziny w niektórych miesiącach przypada na mięso upolowane przez mężczyznę. Mam tu na myśli Eskimosów i inne ludy arktyczne, a powodem, dla którego kobiety nie są w stanie wnieść większego udziału w postaci zebranego przez siebie pokarmu roślinnego, jest brak takiego pokarmu, zwłaszcza zimą. Kiedy jednak nasi przodkowie po raz pierwszy zasiedlili takie środowiska? Na początku górnego paleolitu. Jak mówi Olga Soffer, środkowopaleolityczni neandertalczycy zapuszczali się na niektóre północne tereny, ale zasiedlali tylko te miejsca, gdzie bliskość łańcuchów górskich i wzgórz, łagodziła klimat i zapewniała „bardziej złożone, zróżnicowane i produktywne zbiorowiska biotyczne". Innymi słowy, było tam dostępnych więcej rodzajów pokarmu zarówno do upolowania, jak i zebrania.3 Dopiero w górnym paleolicie ludzie osiedlili się na stałe na mroźnych stepowych pustkowiach, gdzie żywność występowała głównie w postaci dużych porcji do upolowania, jak renifery czy mamuty. Można więc mniemać, że „seks za mięso" jako strategia przeżycia to wynalazek górnopaleolityczny. Soffer, podobnie jak Binford, nie podziela przekonania, że neandertalczycy przynosili jedzenie kobietom i dzieciom. Uważa, że można znaleźć dodatkowe dowody przemawiające przeciwko temu obiegowemu poglądowi w szczątkach samych kobiet i dzieci. Powołując się na badania Davida Frayera, wskazuje na fakt, że podczas gdy neandertalczycy obojga płci byli bardzo masywnie i krzepko zbudowani, szkielety kobiece wczesnych ludzi współczesnych są o wiele delikatniejsze i smuklejsze od męskich. Taki model gracylizacji (wysmuklenia) najpierw kobiet można uzasadnić tym, że mężczyźni zaczęli uwalniać kobiety od części obowiązków aprowizacyjnych. - Odkąd mężczyźni zaczęli pomagać w aprowizacji - mówi -mogła osłabnąć selekcja na rzecz owych kobiet atletek. Także kości dzieci mogą świadczyć o wielkiej zmianie w organizacji społeczeństwa. Bez pomocy ze strony mężczyzn zaopatrzeniowców osobniki młodociane byłyby szczególnie narażone na niedożywienie i choroby. Badania zębów młodych neandertalczyków wykazały częstsze u nich występowanie niedoborów żywieniowych

niż u odpowiedników górnopaleolitycznych.4 Wielu najwyraźniej nie dożywało dorosłości. W badanej przez Soffer próbie szczątków kopalnych tylko 30 procent wczesnych ludzi współczesnych było niedorosłych, a odsetek ten u neandertalczyków wynosił aż 43 procent. Podobnie jak Binford, Soffer przyznaje, że jej dowody są wciąż skromne. Uważa jednak, że zwłaszcza w obliczu bardziej ugruntowanych faktów - na przykład braku dowodów na istnienie podziału pracy wśród neandertalczyków, który w społecznościach współczesnych zwykle przebiega zgodnie z podziałem na płci ciężar dowodu spoczywa na tych, którzy bezkrytycznie zakładają, że życie rodzinne neandertalczyków przypominało ich własne. - Chociaż przedstawione przeze mnie poszczególne zestawy danych są problematyczne - mówi układają się one w całość sugerującą, że powinniśmy wreszcie zerwać z utrzymującym się mimo braku dowodów przeświadczeniem, iż oboje rodzice uczestniczyli w wyżywieniu dzieci, dzielili się pracą i pożywieniem, poczynając już od australopiteków. Poprowadźmy to rozumowanie o krok dalej: jeśli u neandertalczyków nie wyewoluował kontrakt „seks za mięso", to nie wyewoluowała u nich również nasza wiecznie gotowa maszyneria seksualna, która służy do rozmnażania ludziom współczesnym. Głód pożądania, reakcje fizyczne i całe podłoże fizjologiczne naszej wyjątkowej, nieustannej seksualności mogły u nich ustępować miejsca potrzebie ogłaszania płodności, nie zaś jej ukrywania. Podejrzewam, że neandertalki nie były skromnisiami. Mogły u nich występować widoczne objawy rui, a one same w fazie płodnej mogły czynnie napraszać się o kopulację lub prezentować gotowość seksualną. Neandertalczycy zaś mogli być zainteresowani seksem tylko wtedy, kiedy ich uwagę zwracały objawy płodności u kobiety. Przez resztę swo-

ich dni osobniki obojga płci mogły pozostawać całkowicie obojętne na fizyczne uroki strony przeciwnej. Jest to oczywiście zaprzeczenie zachowań płciowych u człowieka współczesnego. Tak głęboka różnica zachowań seksualnych wspiera rozważany wcześniej pogląd, że neandertalczycy byli oddzieleni od przodków ludzi współczesnych barierą rozrodczą na poziomie gatunkowym z racji odrębnych systemów rozpoznawania partnera. Zgodnie z tym scenariuszem przejście do górnego paleolitu obejmowało fundamentalną zmianę biologiczną: nie dotyczyła ona jednak wrodzonej inteligencji ani większych zdolności językowych. Dotyczyła seksu. Neandertalczycy i ludzie współcześni rozwiązali ten sam problem ekologiczny - jak przeżyć w surowym północnym klimacie - dwiema różnymi drogami. Sposób przodków ludzi współczesnych polegał na zasadniczej zmianie strategii społecznej i rozrodczej, która pozwalała kobietom odchować potomstwo mniejszym nakładem własnego wysiłku włożonego w zdobywanie pożywienia. Rozwiązaniem tym był ewolucyjny kontrakt, który wyprawiał mężczyzn na mroźne pustkowia w poszukiwaniu mięsa i, co ważniejsze, sprowadzał ich z powrotem ze zdobyczą. Kiedy już mężczyźni wyszli na dalekie łowy, przekonali się, że owe rozległe pustkowia zamieszkane są nie tylko przez mamuty, bizony i renifery. Odkryli tam również innych ludzi, a mieli im coś do zaoferowania: możliwość stworzenia powiązań społecznych na rozległych terenach za sprawą wymiany partnerek. Grupy neandertalskie natomiast nie mogły budować przymierzy poprzez wymianę partnerów małżeńskich, bo nie było wśród nich małżeństw. Ich rozwiązanie polegało na tym, by tkwić w tych miejscach, gdzie pod ręką dostępna była w miarę obfita i zróżnicowana baza pokarmowa. W końcu jednak rozwiązaniu neandertalskiemu zabrakło czasu, miejsca lub szczęścia. A może wszystkiego naraz. W północnej Burgundii, mniej więcej sto pięćdziesiąt kilometrów na południowy wschód od Paryża płynie sobie spokojna rzeczka Cure. W okolicach przysiółka Arcy, na jej lewym, wapiennym brzegu ciągnie się szereg mrocznych jaskiń. Archeolodzy nazwali je od dawno tu wymarłych zwierząt: jest Grota

Rena, Jaskinia Hieny, Bizona, Lwa, Niedźwiedzia. Być może jeszcze 31 tysięcy lat temu jaskinie te stanowiły schronienie pewnego zapomnianego mieszkańca Europy... Zwłaszcza Grota Rena okazała się pełna wyrobów przemysłu, znanego pod nazwą szatelperońskiego5, będącego dziwaczną mieszanką odłup-kowej tradycji mustierskiej i wiórowej tradycji oryniackiej. Do niedawna większość badaczy skłamała się ku przekonaniu, że narzędzia szatelperońskie były dziełem najwcześniejszych kro-maniońskich imigrantów w Europie. Jednak w roku 1979 w innej francuskiej jaskini, pod nazwą Saint-Cesaire, w osadach przepełnionych artefaktami szatelperońskimi, odkryto niekompletny szkielet neandertalczyka. Nagle znaczenie kultury sza-telperońskiej zmieniło się diametralnie. Zamiast uważać ją za pierwsze ślady pobytu nowych Europejczyków, widzi się w niej teraz ostatnie świadectwa dawnych. Odkąd zidentyfikowano twórców kultury szatelperońskiej jako neandertalczyków, o wiele trudniej jest ich lekceważąco zepchnąć ze sceny, by zrobić miejsce rozpoczynającemu się wspaniałemu spektaklowi górnopaleolitycznemu ze współczesną obsadą. Neandertalczycy kręcą się jeszcze po zachodniej Europie przez 10 tysięcy lat po przybyciu pierwszych oryniac-kłch imigrantów, wikłając intrygę i nie chcąc odgrywać żadnej z dwóch ról rozpisanych dla nich w tradycyjnych scenariuszach. Obrońcy hipotezy zastępowania, którzy chcieliby widzieć w neandertalczykach z natury gorszą rasę, skazaną na zagładę przez swoje wrodzone ograniczenia, muszą teraz przyznać, że byli oni w stanie skutecznie naśladować górnopaleoli-tyczne normy techniczne, nie tylko pod względem zasadniczego znaczenia obróbki wiórowej, lecz także pozostawiając w niektórych stanowiskach zadziwiająco dopracowane narzędzia kościane. W samej Grotte du Renne warstwy szatelperońskie dostarczyły paciorków z mamuciej kości słoniowej, przedziurawionych zębów zwierzęcych i śladów budowli mieszkalnych wspartych na ciosach mamuta. Taka złożoność kulturowa raduje wyznawców hipotezy ciągłości. Chętnie widzieliby

w tym przemyśle etap przejściowy między kulturą mustierską a oryniacką, być może odzwierciedlający równoległą anatomiczną ewolucję ludzi współczesnych z neandertalskiego pnia. Ten tradycyjny scenariusz jednak nie łatwiej obronić niż konkurencyjny. Jak mogliśmy się przekonać, kultura oryniacką pojawiła się najpierw we wschodniej Europie. Następnie przetoczyła się przez kontynent na zachód i dotarła do północnej Hiszpanii o tysiące lat wcześniej, zanim lokalna kultura szatelperońska na krótko zaznaczyła na ziemi swą obecność. Trudno pojąć, jak zjawisko z Chatelperron mogłoby stanowić formę przejściową do czegoś grubo od siebie starszego. A tam, gdzie obłe kultury się stykają, nie ma żadnego płynnego przechodzenia jednej w drugą. Wręcz przeciwnie, w kilku jaskiniach francuskich i hiszpańskich, poczynając od 35 tysięcy lat temu, poziomy szatelperońskie i oryniackie wyraźnie się przeplatają, najpierw jeden, potem drugi, wyżej znowu pierwszy, jak splecione palce rąk. Nie wygląda to na ewolucję etologiczną w obrębie jednej linii rozwojowej człowieka. Podobnie jak wcześniej w Lewancie, tyle że znacznie wyraźniej, dwa odrębne szczepy ludzkie przez tysiące lat zamieszkiwały, jak się wydaje, na przemian tę samą okolicę. Gdybyśmy nie znali finału tej historii, nie potrafilibyśmy powiedzieć, który szczep był skazany na zagładę, a któremu przeznaczona była świetlana przyszłość. Możemy wyczytać te odmienne losy neandertalczyków i przodków ludzi współczesnych z nieco późniejszych map. Po tysiącach lat współistnienia nosiciele kultury oryniackiej rozprzestrzeniają się na północ, by zdominować ten region, podobnie jak podbili całą Europę. Tymczasem Szatelperończycy zostają zepchnięci do izolowanych enklaw. Tysiąc lat później na mapie nie ma już po nich śladu, z jednym wyjątkiem: Grotte du Renne w Arcy-sur-Cure. Potem i ten ślad znika, a wraz z nim zapewne neandertalczycy. Najmodniejsza obecnie interpretacja kultury szatelperoń-skłej widzi w niej przykład akulturacji - usiłowania neandertalczyków, by się „załapać" - jak to określił Paul Mellars - na cudze zdobycze techniki. Interpretacja tego rodzaju głosi, że w miarę jak ludzie współcześni, wyposażeni w kulturę oryniacką, posuwali się w głąb Europy, tubylczy reprezentanci kultury mustierskiej podchwytywali niektóre ich sztuczki i rozwiązania techniczne, przystosowując je do własnych potrzeb. Niegdyś Indianie prerii przejęli w podobny sposób konie od europejskich najeźdźców i wykorzystali je do własnego łowieckiego trybu życia. Ów kulturowy przeszczep ostatecznie jednak się nie przyjął: nie mogąc sprostać konkurencji ze strony intruzów, neandertalczycy wyginęli. Sądząc po długim okresie

współwystępowania, różnice przystosowawcze między obiema populacjami nie były wielkie. Reguły gry ewolucyjnej są jednak takie, że nie trzeba przegrać, by zginąć. Wystarczy wygrywać nieco rzadziej niż ktoś inny. Kromaniończycy nie musieli masakrować grup neandertalskich, na które się natykali, ani przepędzać ich od brodów na rzekach czy wychodni krzemienia, ani zarażać nowymi, śmiercionośnymi wirusami, na które sami byli uodpornieni. Wystarczyło, że co roku mieli nieco więcej dzieci niż widywani czasem osobnicy z wydatnymi brwiami. I już w kilka tysięcy lat było po wszystkim. - Neandertalczycy zapewne odeszli po cichu, a nie z hukiem - powiada Chris Stringer. Wymarcie jest zdarzeniem ostatecznym i prywatnym. Grzebie zarówno nadzieje, jak i pamięć, odłączając jeden gatunek od wielu, wykluczając jego moment z kontinuum czasu. Życie toczy się dalej, ale nie to życie i nie te śmierci, które kryją obietnicę odrodzenia. Nie ma czego opłakiwać, bo i sami żałobnicy umilkli na zawsze. Jedyni świadkowie wymarcia neandertalczyków są stronniczy: pradawni kromaniończycy, których wtargnięcie na obce tereny przyczyniło się przynajmniej do przypieczętowania ofiar losu. Dzisiaj bardziej jeszcze natrętni potomkowie kromaniończyków nie dadzą spokoju umarłym, dopóki nie podniosą, nie przebadają i nie przedyskutują każdego kamienia z każdej jaskini. Myślę, że jest coś perwersyjnego, coś podbudowującego nasze zadufanie w tym trwającym od stu lat grzebaniu się w losach neandertalczyków, jakby jedynym liczącym się elementem ich człowieczeństwa była ta tajemnicza drobna niedoskonałość, która uniemożliwiła im stanie się dokładnie takimi jak my. Być może żywimy prze-

świadczenie, że gdyby udało się ujawnić tę mroczną niedoskonałość, moglibyśmy na nowo odzyskać poczucie wyjątkowego przeznaczenia naszego gatunku, wbrew niewygodnej spuściź-nie Karola Darwina, i wrócić do starych dobrych czasów, kiedy to rządził Mojżesz, a nie morfologia, i Genezis, a nie genetyka. Nasze dowartościowanie ma jednak swoją cenę, i to neandertalczycy mają ją zapłacić. Każdy gram ludzkiej wyjątkowości, jaką przypisujemy człowiekowi współczesnemu, oznacza, że musimy o tyle samo odczłowłeczyć hominida nam najbliższego. Jest to gra o sumie zerowej: nasze wywyższenie to ich upadek. Mieli wszystko z wyjątkiem tego jednego szczegółu -wszystko jedno, czy idzie o bardziej dopracowane narzędzia, odpowiednią głębię planowania, w pełni nowoczesny język, czy cokolwiek, na co się powołujemy, aby wyjaśnić ich zniknięcie z pola widzenia. Usilnie starałem się unikać przypisywania neandertalczykom takich z góry założonych upośledzeń, bo uważam, że brak na nie dowodów. Jednak zarysowany przeze mnie scenariusz społeczny także z konieczności ich pogrąża. Wzbogacając transformacje u progu górnego paleolitu o nasz system matrymonialny, nasz talent do zawierania sojuszy i świadomość polityczną, zubożyłem ich o wszystkie te właśnie cechy i choćby tylko przez to utrudniłem możliwość zrozumienia ich jako istot w pełni ludzkich. O ile, oczywiście, nie jesteśmy jedyną wyobrażalną ludzkością. - Każdy może sobie wyobrazić wcześniejszego hominida z nieco uboższym językiem, nieco mniej inteligentnego itp., rozwijającego się w nas samych - mówi archeolog Harold Dib-ble z Uniwersytetu Pensylwania. - Ale proszę sobie tylko spróbować wyobrazić bardzo inteligentną istotę, która jest do nas niepodobna! To dopiero wyzwanie. I to jest pasjonujące. Zanim rzeczywiście zostawimy neandertalczyków w należnym im spokoju, spróbujmy sobie wyobrazić ich wersję ludzkości. Gdyby nie wyginęli, myślę, ich świat dzisiejszy nie różniłby się wiele od tego sprzed 50 tysięcy lat, i to nie dlatego, że neandertalczykom i innym praludziom brakowało zdolności wynalazczych, ale dlatego, że innowacje dla nich stanowiły przekleństwo! Prymitywne społeczeństwa także w naszym świecie można określić jako konserwatywne, głęboko i zabobonnie przywiązane do tradycji, do sposobu życia przodków. Jednak współcześni łowcy i zbieracze to goniące za modą lek-koduchy w porównaniu z neandertalczykami. Konserwatyzm tamtych był głęboki i niezmierny, potężny i twardy jak sklepienia ich czaszek, tych, pod którymi przechowywali wspomnienia o drobnych wydarzeniach ze swego życia. Nowatorstwo, odchylenia od rutyny, niespodzianki - wszystkich tych postaci obcości starannie unikali. Nieufność wobec nowinek nie sprawiała, by byli szczególnie zacofani, z wyjątkiem wynalazczości, na której im

wcale nie zależało. Myślimy o naszej fantastycznie rozbudowanej kulturze materialnej jako o wyzwoleniu od ciężkiej pracy i, rzeczywiście, w naszym przypadku po części tak jest. Dla neandertalczyków, sprawniejszych fizycznie w terenie, te wszystkie dodatkowe rzeczy mogłyby jednak stanowić coś w rodzaju więzienia. - Wszystkie nasze decyzje są już za nas podjęte przez wynalezione przez nas kultury - zamyśla się Dibble. - Jeśli wejdziesz do sali, w której stoją rzędy foteli, siadasz. Nie myślisz 0 tym, tylko po prostu to robisz. Nie siadasz tyłem do mówcy, nie siadasz na oparciu... To, gdzie i jak się zachowujesz, zosta ło z góry wyznaczone przez wytwór kultury. Nie widać tego w kulturze mustierskiej. Dzisiejsze społeczeństwo neandertalskie byłoby niechętne nowościom i pozostawałoby ograniczone przez to, co już znane. Pozbawiona przymierzy, spinających rozległe przestrzenie, każda populacja rozrodcza byłaby zamknięta w sobie, nieciekawa tego, co dzieje się poza jej terytorium. Nie znaczy to, że stosunki między takimi populacjami musiałyby być wrogie 1 obronne. Brak sojuszów mógłby też oznaczać brak sojuszów przeciw komuś. Nie można zapomnieć o brutalnym widowisku międzygrupowej agresji u szympansów, jednak normalnie zwierzęta terytorialne nie szukają się nawzajem i nie napadają na siebie, starają się raczej unikać spotkań. Wyobrażam sobie neandertalczyków dostrzegających w obcych nie tyle irytujące bliskością, groźne niebezpieczeństwo, co coś na kształt zama-

zanego, przelotnego zakłócenia na obrzeżach świadomości. Obcy się nie liczą. Bardzo natomiast liczą się bliscy. Być znajomym oznaczało zarazem być dogłębnie zrozumianym z samej natury rzeczy. Oczywiście, neandertalczycy kierowaliby się własnym interesem tak samo jak każdy inny gatunek, ludzki czy nie. Ale w społeczeństwie, jakie jawi mi się przed oczyma, gdzie znajomi są sobie intymnie bliscy, niektóre ze sposobów realizowania naszego egoizmu byłyby zupełnie bezużyteczne. Omówiłem wcześniej „taktyczne zmyłki" rządzące postępowaniem wyższych naczelnych. Mistrzami pozorów są tu szympansy. Zadziwiające, że ich najbliższy kuzyn, goryl, rzadko wykazuje talenty czy skłonności do oszustwa w naturze. Nie znaczy to, że szympansy są z zasady inteligentniejsze; różnica ta może wynikać raczej z innej organizacji społecznej u obu gatunków. Społeczności szympansie określa się często mianem jission-jusion - grupy nieustannie się rozpadają i łączą w nowym składzie. Członkowie grupy spotykają się, rozchodzą mniejszymi grupkami na żerowiska, po czym łączą się ponownie, gdy okazję po temu da rozdział żywności, pogoda czy kaprys. Takie niestabilne społeczności stwarzają idealne warunki oszustom, ponieważ płynne relacje międzyosobnicze gwarantują nierówny rozkład informacji - o otoczeniu i o sobie nawzajem - wśród członków grupy. Goryle natomiast żyją w trwałych grupach, które codziennie żerują wspólnie. To, co wie jeden goryl, wie też reszta. Najtrudniej przechytrzyć tych, którzy znają nas najlepiej. Oszustwo nie pleni się w warunkach organizacji społecznej, takiej jak u goryli, być może właśnie dlatego, że wysiłek włożony w próby zmylenia pobratymców za rzadko by się opłacał. Nie chcę przez to powiedzieć, że neandertalczycy żyli na modłę goryli. Wyobrażam sobie jednak, że o wiele bliżej znali się między sobą (bo mieli ze sobą często do czynienia) niż przodkowie człowieka współczesnego, którzy zapuszczali się znacznie dalej. Uwarunkowania społeczne sprawiały, że neandertalczycy byli bardziej „przezroczyści" politycznie, bardziej naiwni. Zarazem jednak uczciwsi. Przezroczystość, o której mówię, nie jest pierwotną niewinnością, która uwidacznia się dzięki istnieniu cyników. Jawi mi się świat nakazujący szczerość. Dla neandertalczyka wiedza nie stanowiłaby środka do zdobycia władzy nad innymi, lecz do zwiększenia bliskości, nie tylko między osobnikami, lecz także między umysłem każdego z nich a wszystkim, co widzi, czuje, wącha i pamięta. Wyobrażam więc sobie neandertalczyków jako wyposażonych w inną jaźń i inną świadomość.

Mnogość „osobowości", jakie wynajdujemy sobie, aby podołać naszym kontaktom społecznym, dla neandertalczyków byłaby marnotrawstwem energii psychicznej. Zastąpiliby ją raczej jednym ego, lecz za to nieskończenie stopniowalnym, jaźnią „analogową", w przeciwieństwie do naszych dyskretnych, „cyfrowych" tożsamości. Granice między neandertalczykiem a jego światem byłyby rozmyte. Świadomość wydaje nam się jakimś wewnętrznym „ja", rezydującym w głębi naszego umysłu, podsłuchującym nasz strumień myśli i spostrzeżeń. To jest, oczywiście, fikcja neurologiczna: nie ma żadnego ośrodka świadomości w mózgu. Obdarzyłbym neandertalczyków także pewnym głosem wewnętrznym, ale przesunąłbym go ze środka na peryferie, tak by odzywał się raczej z zamazanego pogranicza ze światem zewnętrznym. Myśl neandertalczyka byłoby o wiele trudniej oderwać, wyabstrahować od przedmiotu czy okoliczności, której dotyczy. W umyśle neandertalczyka postrzeżenie drzewa byłoby odbierane jako drzewo, żal za utraconym współtowarzyszem byłby tożsamy z jego nieobecnością i stratą. Psychika neandertalczyka unosiłaby się na powierzchni chwili, doskonale pasując do metafory świadomości jako płynącego strumienia, a jego spokojnego nurtu nie zakłócałyby wiry i przeciwne prądy ponownych przemyśleń, sprzeczności i dwój-myślenia. Wyobrażam sobie dwójkę neandertalczyków, siedzących koło siebie i tak doskonale sobie bliskich, że ich wewnętrzne głosy zbiegałyby się i stapiały, jak dwa strumienie łączące się w rzekę, w której nie sposób odróżnić ich wód. Wreszcie, wyobrażam sobie neandertalski etos i estetykę: skoro to ludzie górnego paleolitu stworzyli sztukę, rytuały, symbole, a nawet „wynaleźli sens", mogłoby się wydawać, że

neandertalczycy i inni praludzie zostaną zepchnięci do rangi posiadaczy topornej, nieoświeconej, czysto funkcjonalnej struktury umysłu. Być może istotnie przez tysiące lat żyli w otępieniu, nie znając żadnych wartości. A może jednak nie? Brak obrzędów nie musi na przykład oznaczać braku religii. Myślę, że neandertalczyków, podobnie jak dzisiejsze ludy żyjące bardzo blisko natury, otaczały duchy przyrody. O ile jednak bogowie ludów współczesnych mogli zamieszkiwać w elan-dach, bizonach lub w źdźbłach trawy, o tyle dla neandertalczyka duch był zwierzęciem lub źdźbłem trawy: przedmiot i jego dusza postrzegane były jako jedna siła życiowa, której nie trzeba rozdrabniać przez używanie odrębnych nazw. Brak ekspresji artystycznej nie wyklucza podziwu dla piękna otaczającego świata. Neandertalczycy nie zdobili swych jaskiń wizerunkami zwierząt. Może jednak nie odczuwali potrzeby destylowania przedstawień z życia, bo esencja tych przedstawień już była dostępna ich zmysłom. Widok pędzącego stada wystarczał do wywołania wzbierającego poczucia piękna. Nie mieli bębnów ani kościanych piszczałek6, ale mogli wsłuchiwać się w zawodzący rytm wiatru, ziemi, w bicie swoich serc i w ten sposób unosić się w transcendencję. W porównaniu z naszym, świat neandertalczyków byłby może wygodniejszy, choć przy tym nieskończenie mniej widowiskowy. Nie ma w nim miejsca dla nauk ścisłych, sztuk pięknych, środków masowego przekazu, całego tego wspaniałego bogactwa ludzkich typów i osiągnięć ani żadnych niesłychanie złożonych ustrojów gospodarczych i politycznych, które wynaleźliśmy, aby to wszystko utrzymać w całości. Nie byłoby też jednak zapiekłej, podtrzymywanej przez pokolenia nienawiści, agresji, wojen, ucisku jednych ludów przez inne, zanieczyszczenia wspólnej ziemi nas wszystkich.

Oczywiście, nie jest to opis prawdziwych neandertalczyków. Są to wyobrażenia snute przez człowieka współczesnego, noszące piętno jego długotrwałych obsesji. Powinienem je teraz zakończyć, ale powstrzymuje mnie jeszcze jedna fantazja. Kiedy Jean-Jacques Hublin zapoznał mnie z pierwszą w moim życiu skamieniałością neandertalską w pewnej kawiarni paryskiej, był rok 1990. Hublin sądził wówczas, że żuchwa z połud-niowohiszpańskiej jaskini Zafarraya, którą mi pokazuje, ma około 30 tysięcy lat. Czyniłoby to z tej jaskini ostatni znany adres zamieszkania neandertalczyków, późniejszy jeszcze niż Grotte du Renne. Ostatnio Hublin poinformował mnie, że dysponuje nowym datowaniem okazu z Zaffaraya, wskazującym na 28 tysięcy lat. Tak więc moment wyginięcia neandertalczyków jeszcze bardzie] przybliża się do naszych czasów.

Hublin sugeruje, że południe Hiszpanii mogło stanowić ślepy zaułek, gdzie neandertalczycy utrzymali się nieco dłużej niż w pozostałej części Europy, trzymając się starych, mustier-skich tradycji i nie mając żadnej lub prawie żadnej styczności z kromaniończykarni, żyjącymi niewiele dalej na północ. Jeśli mogło to być 28 tysięcy lat temu, to czemuż by nie 20 albo 15 tysięcy lat wstecz? Czy jest niemożliwe, że ślady ich dłuższego przetrwania wyjdą na jaw gdzieś w odciętych od świata zakątkach gór w Europie - może na Kaukazie, w Górach Zagros czy na Uralu? A co by było, gdyby nie znani nikomu i nie znając innych, dożyli czasów, kiedy pierwsi rolnicy obsiewali swe zagony na przykład 12 tysięcy lat temu? Albo gdy Grecy zburzyli Troję w 1230 roku p.n.e.? Pójdźmy o krok dalej i wyobraźmy sobie ostatnią enklawę, w której dotrwali do dziś. Przypuśćmy, że jeden z tych neandertalczyków wpadłby w nasze ciekawskie ręce i moglibyśmy przeprowadzić ów słynny hipotetyczny eksperyment zaproponowany w drugiej połowie lat pięćdziesiątych: wykąpać praczłowieka, ostrzyc go, ogolić i przebrać, po czym zabrać na przejażdżkę nowojorskim metrem w godzinach szczytu. Celem takiego eksperymentu myślowego miałoby być wyobrażenie sobie, co pomyśleliby o neandertalczyku współpasażerowie. Czy wmieszałby się w tłum nie zauważony, czy też wyróżniałby się

jakoś groteskowym wyglądem? Pytanie to wydaje mi się ciekawe. Jest też jednak inne pytanie, może ciekawsze, którego dotąd nikt nie postawił. Wyobrażam sobie owego neandertalczyka, trzymającego się kurczowo metalowej poręczy w rozdygotanej metalowej klatce metra, wpatrującego się w kłębiące się wokół różnorodne, obce twarze, nie odwzajemniające spojrzeń; widzę praczłowieka zdumionego zapachami i odgłosami, na które nikt nie zwraca uwagi, i zastanawiam się. Zastanawiam się, co on pomyślałby sobie o nas?

POSŁOWIE TŁUMACZA

Odkrycia dokonane od czasu, gdy James Shreeve pisał tę książkę jeszcze bardziej zaakcentowały dwoistość neandertalczyka - ludzkiego bardziej niż na początku sądzono, a zarazem odległej z nami spokrewnionego. Z jednej strony, neandertalczyk okazał się mniej zapóźniony kulturowo. Eric Boeda z Uniwersytetu Paris X wykrył w 1996 roku na kilku wytworach krzemiennych z Syrii ślady lepiszcza organicznego, potwierdzające zdolność neandertalczyków do osadzania ostrzy kamiennych na drzewcach, która w czasie pisania tej książki była jeszcze dyskusyjna. Z kolei w 1995 roku w słoweńskiej jaskini Diyje Babę Ivan Turk odkrył liczący ponad 43 tysiące lat flet z kości niedźwiedzia jaskiniowego. Instrument ten, któremu towarzyszyły narzędzia mustierskie, typowe dla neandertalczyków, miał rozstaw otworów wskazujący na posługiwanie się przez neandertalczyków podobną skalą

muzyczną, jak używana przez kompozytorów nowożytnych. Z drugiej jednak strony, okazało się, że neandertalczycy nie byli naszymi przodkami. W lipcu 1997 roku Matthias Krings i Svante Paabo z Uniwersytetu Monachijskiego oraz Annę Stone i Mark Stoneking z Uniwersytetu stanu Pensylwania opublikowali w piśmie „Celi" wyniki badań genetycznych, do których posłużył niespełna półgramowy okruch kości pierwszego rozpoznanego neandertalczyka - z Neandertalu. Najpierw zmierzono stopień racemizacji aminokwasów, wykazując, że DNA zachował się bez większych uszkodzeń. Wyekstrahowano więc materiał genetyczny z próbki i namnożono go metodą PCR. Badane fragmenty DNA neandertalczyka różniły się od współczesnych odpowiedników trzy razy bardziej niż odpowiednie odcinki ludzi współczesnych między sobą. Zarazem neandertalski DNA był dwukrotnie bardziej podobny do naszego niż do szympansiego. Nie stwierdzono też większego podobieństwa sekwencji neandertalskich do współczesnych Europejczyków niż do ludzi innych ras. Z porównania sekwencji DNA neandertalczyka i ludzi współczesnych wynika więc, że nasi przodkowie ewoluowali własnymi drogami przez ponad pół miliona lat. Zapewne więc wykształcili się niezależnie z któregoś z plejstoceńskich homini-dów. Kopalnym kandydatem do roli naszego wspólnego przodka jest Homo antecessor, którego szczątki sprzed prawie 800 tysięcy lat odkryto niedawno w Atapuerca w Hiszpanii (z tych samych gór znane są też najstarsze szczątki neandertalczyków). Reprezentuje on jedną z form tzw. pitekantropów - plejstoceńskich hominidów o ponad litrowej pojemności puszki mózgowej znanych z plejstoceńskich osadów kontynentów Starego Świata: Homo ergaster z Afryki, Homo erectus z Azji i Homo heidelbergensis z Europy. Neandertalczyk okazał się więc zarazem bliższy nam kulturowo i dalszy genetycznie, co potwierdza trafność rozumowania autora Zagadki neandertalczyka. Karol Sabath