Smith Tom Rob - System

O książce

Przerażający obraz stalinowskiego Związku Radzieckiego. Kraju, w którym terror jest metodą sprawowania rządów. I paranoicznego społeczeństwa, w którym nikomu nie można ufać. W raju, jakim jest ZSRR lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku, przestępczość nie istnieje. Tak w każdym razie twierdzą władze, i kiedy na torach zostają znalezione okaleczone zwłoki chłopca, utrzymują, że był to wypadek. Funkcjonariusz bezpieki Lew Demidow musi zamknąć usta rodzicom, którzy są przekonani, że ich dziecko zostało zamordowane. Tak jak ze wszystkich obowiązków wobec socjalistycznej ojczyzny, również z tego Demidow wywiązuje się bez zarzutu. Kiedy jednak w makabryczny sposób giną kolejne dzieci, jego wiara w nieomylność partii zostaje zachwiana. Narażając na śmiertelne niebezpieczeństwo siebie i kobietę, którą kocha, i mając przeciwko sobie cały aparat władzy, na własną rękę rozpoczyna śledztwo.

Tego autora

TAJNY REFERAT AGENT 6 SYSTEM

Moim rodzicom

Związek​ Radziecki Ukraina Wieś​ Czerwoj

25 stycznia 1933 Ponieważ Maria postanowiła umrzeć, jej kot musiał zacząć radzić sobie sam. I tak troszczyła się o niego nazbyt długo, kiedy trzymanie zwierząt w domach straciło jakikolwiek sens. Mieszkańcy wsi już dawno wyłapali i zjedli szczury oraz myszy. Wkrótce potem z gospodarstw zniknęły zwierzęta. Wszystkie z wyjątkiem kota, jej towarzysza, którego skrzętnie ukrywała. Dlaczego go nie zabiła? Musiała dla kogoś żyć; pragnęła kogoś, kogo mogła chronić i kochać — dla kogo musiała przetrwać. Przyrzekła sobie, że będzie go karmić do dnia, w którym sama nie będzie miała co włożyć do ust. Ten dzień nadszedł dzisiaj. Maria pocięła już swoje skórzane buty na długie wstążki, ugotowała je z pokrzywami i nasionami buraków. Przekopywała ziemię w poszukiwaniu dżdżownic, ssała korę drzew. Rano w przystępie szaleństwa rzuciła się na nogę kuchennego taboretu i zaczęła ją ogryzać, dopóki drzazgi nie powbijały się jej w dziąsła. Kot na jej widok uciekł, schował się i nie chciał wyjść, mimo że uklękła na podłodze, wołając go po imieniu i usiłując wywabić spod łóżka. Wtedy właśnie Maria postanowiła umrzeć, skoro nie miała już co jeść i kogo kochać. Otworzyła drzwi dopiero o zmierzchu. Sądziła, że pod osłoną ciemności kot będzie miał większe szanse, by niepostrzeżenie dotrzeć do lasu. Gdyby ktokolwiek we wsi go zauważył, ruszyłby go wytropić. Choć bliska śmierci, nie była w stanie znieść myśli, że ktoś mógłby zabić jej kota. Pocieszała się tylko, że w ucieczce może mu pomóc element zaskoczenia. W wiosce, gdzie mężczyźni przeżuwali grudy ziemi w nadziei natrafienia na mrówki czy jaja owadów, dzieci rozgrzebywały końskie łajna, szukając niestrawionych łusek ziaren, a kobiety wykłócały się o kości, na pewno nikt nie potrafiłby uwierzyć, że uchował się tu żywy kot. · · · Paweł nie wierzył własnym oczom. Stworzenie było chude i niezdarne, o zielonych oczach i czarnej, cętkowanej sierści. Najwyraźniej kot. Paweł zbierał właśnie drewno na opał, gdy zobaczył, jak zwierzę wypadło z domu Marii

Antonowny, przecięło zasypaną śniegiem drogę i pomknęło w stronę lasu. Wstrzymując oddech, rozejrzał się dookoła. Nikt inny nie zauważył kota. W pobliżu nikogo nie było; w żadnym oknie nie paliło się światło. Smużki dymu — jedynej oznaki życia — unosiły się z mniej niż połowy kominów. Wydawało się, że gruba śnieżna czapa przydusiła całą wieś, gasząc wszelkie ślady istnienia. Na śniegu prawie nigdzie nie było widać odcisków stóp, nie przekopano w nim ani jednej ścieżki. Za dnia panowała taka sama cisza jak nocą. Nikt nie wstawał do pracy. Żaden z kolegów Pawła nie wychodził się bawić, wszyscy tkwili w domach, gdzie całe rodziny leżały w łóżkach, przytulone do siebie, wpatrując się w sufit ogromnymi, zapadłymi oczyma. Dorośli zaczęli wyglądać jak dzieci, a dzieci jak dorośli. Większość zrezygnowała już z poszukiwań czegokolwiek do jedzenia. W tych okolicznościach pojawienie się kota zakrawało niemal na cud — jakby nagle pojawiło się na ziemi stworzenie z gatunku od dawna uważanego za wymarły. Paweł zamknął oczy, usiłując sobie przypomnieć, kiedy ostatni raz jadł mięso. Gdy je otworzył, z ust płynęła mu ślina, ściekając strumieniem po brodzie. Starł ją wierzchem dłoni. W podnieceniu cisnął na śnieg naręcze chrustu i pobiegł do domu. Musiał zanieść tę niezwykłą nowinę swojej matce, Oksanie. · · · Oksana siedziała owinięta wełnianym kocem, ze wzrokiem wbitym w podłogę. Nie wykonywała najdrobniejszego ruchu, oszczędzając siły i zastanawiając się, jak utrzymać przy życiu swoją rodzinę; myśli o tym wypełniały jej każdą godzinę jawy i każdy niespokojny sen. Należała do garstki tych, którzy się nie poddali. Nie mogła się poddać. Nigdy, dopóki miała synów. Ale sama determinacja nie wystarczała, Oksana musiała uważać: każdy chybiony wysiłek mógł oznaczać wyczerpanie, a wyczerpanie zawsze oznaczało śmierć. Przed kilkoma miesiącami Nikołaj Iwanowicz, jej sąsiad i przyjaciel, podjął rozpaczliwą próbę włamania do państwowego magazynu zbożowego. Nie wrócił do domu. Nazajutrz rano żona Nikołaja i Oksana ruszyły na poszukiwania. Znalazły jego zwłoki przy drodze, leżące na wznak — szkielet z wydętym brzuchem, napęczniałym od surowego ziarna, które połknął w ostatnich chwilach życia. Jego żona wybuchnęła płaczem, a Oksana wygrzebała z kieszeni zmarłego resztki zboża i podzieliła je na dwie części. Po powrocie do wsi żona Nikołaja opowiedziała wszystkim, co się stało. Zamiast współczucia wzbudziła zazdrość, ponieważ każdy myślał tylko o ziarnie, jakie udało się jej zdobyć. Oksana uważała jej gadatliwość za dowód skrajnej głupoty — naraziła je obie na niebezpieczeństwo. Ze wspomnień wyrwał ją tupot szybkich kroków. Jeśli ktoś biegł, musiał mieć ważne wieści. Przestraszona zerwała się na nogi. Do pokoju wpadł Paweł i zdyszany

oznajmił: — Mamo,​ widziałem kota. Podeszła do syna i chwyciła go za ręce. Była pewna, że chłopiec ma przywidzenia: głód potrafił płatać figle. Nie dostrzegła jednak na jego twarzy oznak delirium. Ujrzała przytomny wzrok i poważną minę. Mimo że Paweł miał dopiero dziesięć lat, już stał się mężczyzną. Okoliczności brutalnie odebrały mu dzieciństwo. Jego ojciec prawie na pewno zmarł, a jeśli jeszcze żył, to rodzina już go pogrzebała. Wyruszył do Kijowa w nadziei zdobycia jedzenia. Gdy ślad po nim zaginął, nikt nie musiał tego chłopcu tłumaczyć ani go pocieszać i Paweł sam zrozumiał, że ojciec nigdy już nie wróci. Teraz Oksana polegała na synu tak jak na sobie. Byli równorzędnymi partnerami, a Paweł przysiągł jej, że dokona tego, co nie powiodło się ojcu: zadba, żeby rodzina przeżyła. Oksana dotknęła policzka syna. — Potrafisz go złapać? Uśmiechnął​ się z dumą. — Gdybym​ miał kość. Staw był zamarznięty. Oksana rozgarnęła śnieg i znalazła kamień. Obawiając się, że hałas mógłby zwrócić czyjąś uwagę, owinęła kamień w szal i wybiła nim mały otwór w lodzie, po czym odłożyła kamień. Zebrała się w sobie i syknęła, zanurzając rękę w czarnej, lodowatej wodzie. Wiedziała, że za kilka sekund zdrętwieje jej ramię, musiała się więc śpieszyć. Jej dłoń dotknęła dna i nie odnalazła niczego poza mułem. Gdzie to jest? W panice pochyliła się nad stawem, wsuwając w przerębel całe ramię, szukając z lewej i prawej, zupełnie tracąc czucie w ręce. Palce musnęły szkło. Z ulgą chwyciła butelkę i wyciągnęła. Skóra Oksany przybrała niebieskawy odcień, jak gdyby ktoś ją pobił. Nie przejmowała się tym jednak, ponieważ znalazła to, czego szukała — butelkę zatkaną bryłką smoły. Starła z niej warstwę szlamu i przyjrzała się zawartości. Wewnątrz znajdowała się kolekcja drobnych kostek. Wróciła do domu, gdzie Paweł rozpalił ogień. Ogrzała nad płomieniem szyjkę butelki, z której zaczęły kapać na węgiel lepkie krople smoły. Czekając, Paweł zauważył zsiniałą skórę na ręce matki i roztarł jej ramię, pobudzając krążenie — jak zawsze bardzo się o nią troszczył. Gdy smoła się roztopiła, Oksana odwróciła butelkę do góry dnem i potrząsnęła nią. Kilka kości zaczepiło się o krawędź otworu. Wydłubała je i podała synowi. Paweł obejrzał kostki uważnie, skrobiąc i wąchając każdą z nich. Wreszcie wybrał najodpowiedniejszą i był gotów do wyjścia. Matka zatrzymała go. — Zabierz​ brata. Paweł uważał, że to zły pomysł. Jego młodszy brat był ociężały i niezdarny. Poza tym kot należał do niego. On go zobaczył i zamierzał go złapać sam. To miał być jego triumf. Matka wcisnęła mu do ręki drugą kość. — Zabierz​ Andrieja.

· · · Andriej miał prawie osiem lat i bardzo kochał starszego brata. Rzadko wychodził z domu, spędzając większość czasu w pokoju w głębi domu, gdzie wszyscy troje spali, i bawił się talią kart. Dostał je w prezencie pożegnalnym od ojca, który przed wyjazdem do Kijowa zrobił karty ze sklejonych prostokątów pociętego papieru. Andriej wciąż czekał na jego powrót. Nikt mu nie powiedział, że może być inaczej. Ilekroć tęsknił za ojcem, czyli często, siadał z kartami na podłodze, układając je według kolorów, figur i liczb. Był pewien, że jeśli skończy układać całą talię, ojciec wróci. Czy nie dlatego podarował mu te karty przed wyjazdem? Oczywiście Andriej wolał grać z bratem, ale Paweł nie miał już czasu na zabawy. Ciągle pomagał matce i grał z nim jedynie wieczorem, tuż przed pójściem spać. Do pokoju wszedł Paweł. Andriej uśmiechnął się, mając nadzieję, że zgodzi się zagrać z nim partyjkę, lecz brat przykucnął obok niego i zebrał karty z podłogi. — Zostaw to. Wychodzimy. Gdzie masz łapcie? Biorąc pytanie za rozkaz, Andriej wczołgał się pod łóżko i wydobył łapcie: dwa kawałki gumy wycięte z opony traktora i warstwę szmat, które przymocowane sznurkiem do podeszew służyły za buty. Paweł pomógł mu je mocno zawiązać, tłumacząc, że mają dziś szansę zjeść mięso, jeżeli tylko Andriej będzie go we wszystkim słuchał. — Tato​ wraca? — Nie​ wraca. — Zgubił​ się? — Tak,​ zgubił się. — To kto nam przyniesie mięso? — Sami je złapiemy. Andriej wiedział, że jego brat jest zręcznym myśliwym. Udało mu się schwytać w pułapkę najwięcej szczurów ze wszystkich chłopaków w wiosce. Dziś po raz pierwszy zaprosił brata, by towarzyszył mu w tak ważnym zadaniu. Gdy wyszli na śnieg, Andriej bardzo uważał, żeby nie upaść. Często potykał się i przewracał, bo cały świat wydawał mu się rozmazany. Widział wyraźnie tylko przedmioty, które trzymał bardzo blisko twarzy. Wszyscy uważali go za niedołęgę, Andriej zaś myślał, że każdy widzi świat tak samo jak on. Kiedy ktoś potrafił dostrzec człowieka z dużej odległości — gdy on widział tylko niewyraźną plamę — Andriej kładł to na karb inteligencji, doświadczenia czy innych przymiotów, których sam jeszcze nie posiadł. Postanowił, że dziś się nie wywróci, nie zrobi z siebie pośmiewiska i postara się, aby brat czuł się z niego dumny. Było to dla niego ważniejsze od perspektywy jedzenia mięsa. Paweł przystanął na skraju lasu i pochylił się, oglądając ślady pozostawione na śniegu przez kota. Wprawa, z jaką je odnalazł, wydała się Andriejowi czymś

nadzwyczajnym. Kucnął, przyglądając się z podziwem, jak brat dotyka odcisku kociej łapy. Andriej nie miał pojęcia o tropieniu i polowaniu. — Tędy szedł ten kot? Paweł​ skinął głową i spojrzał w głąb lasu. — Trop jest słabo widoczny. Naśladując brata, Andriej przesunął palcem po odcisku łapy, pytając: — Co to znaczy? — Kot jest lekki, a to znaczy, że będzie mniej do zjedzenia. Ale jak jest głodny, to pewnie łatwiej chwyci przynętę. Andriej próbował pojąć sens tej informacji, ale myślami błądził gdzie indziej. — Bracie, gdybyś miał być kartą, to którą? Asem czy królem, pikiem czy kierem? Paweł westchnął, a Andriej, dotknięty tym wyrazem dezaprobaty, poczuł, jak napływają mu do oczu łzy. — Jak odpowiem, obiecujesz, że nie będziesz więcej gadał? — Obiecuję. — Jeżeli będziesz gadał, kot się przestraszy i nigdy go nie złapiemy. — Będę​ cicho. — Byłbym waletem, tym rycerzem z mieczem. Pamiętaj, co obiecałeś — ani słowa. Andriej pokiwał głową. Paweł wstał i wkroczyli do lasu. · · · Szli długo — Andriej przypuszczał, że wiele godzin, choć poczucie czasu miał równie słabe jak wzrok. Przy blasku księżyca odbijającym się od śniegu jego starszy brat bez trudu podążał tropem kota. Zapuścili się głęboko w las, dalej, niż Andriej kiedykolwiek dotarł. Musiał często podbiegać, aby nie zostać w tyle. Bolały go nogi, bolał go brzuch. Doskwierało mu zimno i głód, a choć w domu nie było nic do jedzenia, tam przynajmniej nie dokuczał mu ból stóp. Sznurek, którym przymocował szmaty do kawałków opony, stawał się coraz luźniejszy i Andriej czuł, jak pod podeszwy wpada mu śnieg. Nie śmiał prosić brata, aby stanął na chwilę i pomógł mu zawiązać łapcie. Obiecał — ani słowa. Wiedział, że niebawem śnieg stopnieje, szmaty przesiąkną wilgocią i stopy zaczną mu drętwieć. Próbując nie myśleć o niewygodach, zerwał gałązkę z młodego drzewka i zaczął żuć korę, rozdrabniając ją na grubą, gęstą papkę, która wkrótce zalepiła mu język i zęby. Słyszał od ludzi we wsi, że papka z kory pozwala oszukać głód. Wierzył im; warto było w to wierzyć. Nagle Paweł dał mu znak, aby się zatrzymał. Andriej stanął w pół kroku. Zęby

miał brązowe od grudek kory. Paweł przykucnął. Brat za jego przykładem też przypadł do ziemi, spoglądając w stronę lasu, chcąc zobaczyć, co przyciągnęło uwagę Pawła. Przymrużył oczy, usiłując dostrzec zarys drzew. Paweł wpatrywał się w kota, który zdawał się nie odrywać od niego zielonych oczu. O czym myślał? Dlaczego nie uciekał? Ukryty w domu Marii zapewnie jeszcze się nie nauczył odczuwać strachu przed ludźmi. Paweł wyciągnął nóż, zaciął się w palec i rozmazał odrobinę krwi na kości kurczaka, którą dostał od matki. To samo zrobił z przynętą Andrieja, pękniętą czaszką szczura — użył własnej krwi, obawiając się, że brat może krzyknąć i spłoszyć kota. Bracia bez słowa rozdzielili się, odchodząc w przeciwnych kierunkach. W domu Paweł udzielił Andriejowi szczegółowych instrukcji, nie musieli więc niczego sobie wyjaśniać. Kiedy znaleźli się w pewnej odległości od siebie, zachodząc kota z dwu stron, położyli kości na śniegu. Paweł zerknął na brata, sprawdzając, czy czegoś nie spartaczył. Postępując ściśle według wskazówek, Andriej wyciągnął z kieszeni sznurek. Paweł już wcześniej zawiązał na jego końcu pętlę, wystarczyło więc tylko umieścić ją wokół szczurzej czaszki. Andriej zrobił to, po czym cofnął się tak daleko, jak na to pozwalała długość sznurka, i położył się na brzuchu, słysząc pod sobą skrzypienie śniegu. Czatował. Dopiero teraz się zorientował, że prawie nie widzi przynęty. Miał przed oczyma tylko niewyraźną plamę. Nagle się przestraszył, pragnąc w duchu, żeby kot poszedł w stronę brata. Paweł na pewno nie popełni błędu, złapie zwierzaka i będą mogli wrócić do domu i go zjeść. Ze zdenerwowania i zimna zaczęły mu drżeć ręce. Starał się nad nimi zapanować. Zobaczył jakiś ruch: w jego kierunku sunął czarny kształt. Oddech Andrieja topił śnieg tuż przed jego twarzą; pod jego ubranie zaczęły wpływać strużki lodowatej wody. Andriej miał nadzieję, że kot ruszy w drugą stronę, do pułapki brata, lecz w miarę jak plama się zbliżała, nie miał już wątpliwości, że ofiara wybrała jego. Oczywiście gdyby złapał kota, Paweł pokochałby go, zacząłby grać z nim w karty i już nigdy by się na niego nie złościł. Myśl o tym sprawiła mu taką przyjemność, że porzucił strach i ogarnęła go niecierpliwość. Tak, to on złapie kota. Zabije go. Udowodni, że wcale nie jest takim niedorajdą. Co mówił brat? Ostrzegał, żeby nie ciągnąć sidła za wcześnie. Gdyby kot się spłoszył, wszystko byłoby stracone. Właśnie z tego powodu Andriej dla pewności postanowił jeszcze trochę zaczekać, poza tym nie był pewien, gdzie dokładnie znajduje się kot. Za chwilę powinien wyraźnie zobaczyć czarne futro i cztery nogi. Odczeka jeszcze troszkę, jeszcze troszkę… Nagle usłyszał syk brata: — Już! Andriej wpadł w panikę. Wiele razy słyszał ten ton, który zawsze oznaczał, że zrobił coś nie tak. Zmrużył oczy i ujrzał kota stojącego w pułapce. Pociągnął sznurek. Ale za późno: kot zdążył uskoczyć przed pętlą. Mimo to Andriej szarpnął wiotki sznurek jeszcze raz w żałosnej nadziei, że na końcu może jednak będzie kot. Gdy

w jego rękach znalazła się pusta pętla, poczuł, jak twarz oblewa mu rumieniec wstydu. W przystępie gniewu był gotów poderwać się z ziemi, dogonić kota i zadusić go albo roztrzaskać mu czaszkę. Nie ruszał się jednak z miejsca: zobaczył, że Paweł wciąż leży płasko na śniegu. Andriej, który nauczył się we wszystkim naśladować brata, zrobił więc to samo. Kiedy zmrużył oczy i wytężył wzrok, zauważył, że ciemna plama przesuwa się w kierunku pułapki Pawła. Wściekłość na młodszego brata za jego nieporadność szybko ustąpiła miejsca radosnemu podnieceniu, które wywołała nierozwaga kota. Paweł napiął mięśnie pleców. Kot na pewno poczuł smak krwi, a głód był silniejszy od ostrożności. Przyglądał się, jak zwierzę przystanęło w pół kroku z jedną łapą w powietrzu, patrząc prosto na niego. Wstrzymał oddech: jego palce zacisnęły się wokół sznurka. Czekał, w milczeniu ponaglając kota. Proszę.​ Proszę. Proszę.

Kot skoczył naprzód, otworzył pysk i chwycił kość. Paweł wybrał właściwy moment i szarpnął. W pętli utkwiła przednia łapa kota. Paweł zerwał się na nogi i naprężył sznurek, zaciskając pętlę. Kot próbował się wyrwać, lecz ciężka linka trzymała mocno i zwierzak runął na ziemię. Las wypełnił się przeraźliwym wrzaskiem, jak gdyby o życie walczyło znacznie większe stworzenie, miotając się na śniegu, wyginając ciało w łuk i usiłując złapać zębami sznurek. Paweł bał się, że węzeł nie wytrzyma. Sznurek był słaby i wystrzępiony. Gdy usiłował podejść, kot cofał się, utrzymując bezpieczną odległość. Paweł zawołał do brata: — Zabij​ go! Andriej wciąż się nie ruszał, nie chcąc popełnić kolejnego błędu. Teraz jednak usłyszał wyraźne polecenie. Zerwał się z ziemi i ruszył biegiem, ale natychmiast potknął się i upadł na twarz. Wyciągnąwszy nos ze śniegu, zobaczył przed sobą kota, który syczał, pluł i szarpał się jak oszalały. Gdyby sznurek pękł, kot byłby wolny, a brat znienawidziłby go na zawsze. Paweł krzyknął schrypniętym, rozgorączkowanym głosem: — Zabij go! Zabij go! Zabij go! Andriej stanął na chwiejnych nogach i nie bardzo wiedząc, co właściwie robi, skoczył naprzód i przykrył sobą szamoczące się ciało kota. Może miał nadzieję, że zabije go siłą uderzenia. Ale leżąc na zwierzęciu, czuł, że kot żyje i wije się pod jego brzuchem, drapiąc płótno worka na zboże, z którego on miał uszytą kurtkę. Rozpłaszczając się na śniegu, by nie pozwolić kotu uciec, Andriej obejrzał się za siebie, błagając wzrokiem Pawła, aby wziął sprawę w swoje ręce. — Jeszcze​ żyje! Paweł podbiegł do niego, opadł na kolana i sięgnął pod brzuch młodszego brata, lecz jego dłoń napotkała zęby kota, który błyskawicznie go ugryzł. Wyszarpnął ręce. Nie zważając na krwawiący palec, przegramolił się na drugą stronę i jeszcze raz

wsunął ręce, tym razem trafiając na ogon. Jego palce zaczęły się skradać po grzbiecie kota. Przed atakiem z tej strony zwierzę nie mogło się bronić. Andriej nadal leżał nieruchomo, czując rozgrywającą się pod sobą walkę. Dłonie brata nieubłaganie zbliżały się do kociego łba. Kot, zdając sobie sprawę, że to oznacza dla niego śmierć, zaczął gryźć wszystko — jego kurtkę, śnieg — oszalały ze strachu, strachu, który Andriej odczuwał jako wibracje w żołądku. Naśladując brata, Andriej krzyknął: — Zabij go! Zabij go! Zabij go! Paweł złamał stworzeniu kark. Przez chwilę żaden z nich się nie odzywał. Leżeli, oddychając głęboko. Paweł oparł głowę o plecy Andrieja, wciąż zaciskając palce na karku kota. Wreszcie wyciągnął ręce spod brata i wstał. Andriej pozostał na śniegu, nie mając odwagi się ruszyć. — Możesz​ już wstać. Mógł już wstać. Mógł stanąć u boku brata. Z dumą. Andriej nie zawiódł. Wywiązał się z zadania. Chwycił rękę brata i podniósł się na nogi. Paweł nie zdołałby złapać kota bez jego pomocy. Sznurek na pewno by się zerwał. Andriej uśmiechnął się, a po chwili wybuchnął śmiechem, klaszcząc w dłonie i tańcząc w miejscu. Czuł się szczęśliwy jak jeszcze nigdy w życiu. Zostali zespołem. Brat objął go, po czym obaj spojrzeli na swoje trofeum: wciśniętego w śnieg martwego, wychudzonego kota. Chcąc niepostrzeżenie zanieść zdobycz do wsi, musieli zachować wyjątkową ostrożność. O taki łup ludzie byliby gotowi walczyć na śmierć i życie, a wrzaski kota mogły kogoś zaalarmować. Paweł nie zamierzał zdawać się na los. Nie mieli ze sobą żadnego worka. Na poczekaniu wymyślił, że ukryją kota pod stertą patyków. Gdyby w drodze do domu ktoś ich spotkał, pomyślałby, że zbierają chrust, i nie zadawałby żadnych pytań. Podniósł kota ze śniegu. — Przykryję go patykami, żeby nikt go nie zobaczył. Ale gdybyśmy naprawdę zbierali chrust, ty też musiałbyś nieść patyki. Andriej był pod wrażeniem logicznego rozumowania brata — jemu w ogóle nie przyszłoby to do głowy. Zabrał się do zbierania drewna. Trudno było znaleźć patyki, ponieważ wszędzie leżał śnieg, który Andriej musiał rozgarniać gołymi rękami, przeszukując zamarzniętą ziemię. Co chwilę rozcierał ręce i chuchał na zgrabiałe palce. Zaczęło mu lecieć z nosa i wkrótce miał na górnej wardze lodowatą skorupę. Nie przejmował się tym jednak, nie po dzisiejszym triumfie. Ponownie zanurzając ręce w śniegu, zaczął nawet nucić piosenkę, którą dawniej śpiewał im ojciec. Paweł, mając taki sam kłopot ze znalezieniem patyków, oddalił się od młodszego brata. Musieli się rozdzielić. W pewnej odległości zobaczył powalone drzewo z gałęziami sterczącymi we wszystkie strony. Pobiegł tam, położywszy kota na śniegu, aby mieć wolne ręce, i zaczął odłamywać od pnia wszystkie martwe gałązki. Drewna było mnóstwo, więcej, niż obaj mogliby unieść. Paweł rozejrzał się, szukając Andrieja. Już chciał go zawołać, gdy nagle słowa zamarły mu na wargach. Usłyszał

jakiś odgłos. Odwrócił się gwałtownie i spojrzał między drzewa. Las był gęsty i ciemny. Zamknął oczy, skupiając się na tym dźwięku — rytmicznym skrzyp, skrzyp, skrzyp śniegu. W coraz szybszym tempie, coraz bliżej. Poczuł przypływ adrenaliny. Otworzył oczy. W ciemności coś się poruszało: przez las biegł jakiś mężczyzna. Trzymał ciężką, grubą gałąź. Sadził długimi krokami, kierując się prosto w stronę Pawła. Pewnie słyszał, jak zabili kota, i chciał ukraść im cenną zdobycz. Ale Paweł nie miał zamiaru do tego dopuścić: nie pozwoli umrzeć z głodu matce. Nie zawiedzie jak ojciec. Zaczął nogami przysypywać kota śniegiem, by go ukryć. — Zbieramy… Głos uwiązł mu w gardle, bo mężczyzna wypadł spomiędzy drzew z uniesioną gałęzią. Dopiero teraz, widząc wymizerowaną twarz i dzikie oczy tego człowieka, Paweł zorientował się, że nieznajomy nie chce zabrać kota. Chciał wziąć jego. Usta Pawła rozchyliły się niemal w tym samym momencie, gdy gałąź ze świstem przecięła powietrze i uderzyła go w ciemię. Nie poczuł niczego, zdał sobie tylko sprawę, że już nie stoi. Klęczał na jednym kolanie. Unosząc przechyloną na bok głowę, z jednym okiem zalanym krwią, przyglądał się, jak mężczyzna unosi gałąź, szykując się do zadania drugiego ciosu. Andriej przestał nucić. Paweł go zawołał? Znalazł tylko parę patyków, na pewno nie tyle, ile wymagał ich plan, i nie chciał dostać bury, zwłaszcza że tak dzielnie się dziś spisał. Wstał, wyciągając ręce ze śniegu. Patrzył w głąb lasu, mrużąc oczy, lecz nawet najbliższe z drzew miały zamazane kontury. — Paweł? Nikt nie odpowiadał. Jeszcze raz zawołał brata. Czyżby to miała być zabawa? Nie, Paweł już od dawna się z nim nie bawił. Andriej poszedł w stronę miejsca, gdzie ostatni raz mignął mu brat, nic jednak nie widział. To było głupie. Przecież to nie on miał szukać Pawła, ale Paweł miał znaleźć jego. Coś było nie tak. Znów zawołał, tym razem głośniej. Dlaczego brat nie odpowiada? Andriej otarł nos szorstkim rękawem kurtki, zastanawiając się, czy to jakaś próba. Co w tej sytuacji zrobiłby jego brat? Znalazłby trop. Andriej rzucił patyki i ukląkł, szukając śladów na śniegu. Znalazł własne i wrócił po nich do miejsca, gdzie zostawił brata. Dumny z siebie ruszył po śladach Pawła. Gdyby się wyprostował, nie widziałby ich, więc poruszał się skulony, z nosem blisko ziemi, jak pies, który zwęszył trop zwierzyny. Dotarł do zwalonego drzewa, gdzie ujrzał rozsypane patyki i mnóstwo śladów stóp — wśród nich duże i głębokie. Śnieg był czerwony. Andriej wziął garść i ścisnął, patrząc, jak spomiędzy palców wypływa krew. — Paweł! Krzyczał, aż rozbolało go gardło i stracił głos. Jęcząc bezsilnie, chciał powiedzieć bratu, że może sobie wziąć jego kawałek kota. Niech tylko wróci. Ale nic z tego. Brat go zostawił. Andriej był sam.

· · · Oksana ukryła za cegłami pieca niewielki woreczek sproszkowanych łodyg kukurydzy, lebiody i rozgniecionych obierzyn ziemniaczanych. Podczas kontroli zawsze palił się wątły ogień. Inspektorzy, których przysłano, by sprawdzili, czy Oksana nie robi zapasów, nigdy nie zaglądali do schowka za płomieniami. Traktowali ją podejrzliwie — nie mogli pojąć, dlaczego jest zdrowa, podczas gdy inni chorowali, jak gdyby zdrowie było przestępstwem. Nie znajdując w domu Oksany żadnej żywności, nie mogli jej jednak napiętnować jako kułaczki. Zamiast wykonać egzekucję na miejscu, dali jej spokój, by umierała powoli. Nauczyła się już, że siłą ich nie pokona. Przed kilku laty, gdy władze ogłosiły, że wysyłają ludzi po cerkiewny dzwon, stanęła na czele protestu. Dzwon miał zostać przetopiony. Oksana i cztery kobiety zamknęły się w dzwonnicy i zaczęły dzwonić, nie pozwalając, by funkcjonariusze go zabrali. Oksana krzyczała, że dzwon jest własnością Boga. Tego dnia mogła zginąć, ale dowódca grupy postanowił oszczędzić kobiety. Po wyłamaniu drzwi oświadczył, że dostał tylko rozkaz zabrania dzwonu, ponieważ metal jest niezbędny krajowi dokonującemu rewolucji przemysłowej. W odpowiedzi na to Oksana splunęła na ziemię. Kiedy państwo zaczęło odbierać żywność mieszkańcom wsi, dowodząc, że nie należy do nich, tylko do kraju, Oksana pamiętała tamtą nauczkę. Zamiast demonstrować siłę, udawała posłuszeństwo, chowając sprzeciw w sercu. Dziś jej rodzinę czekała prawdziwa uczta. Oksana stopiła grudy śniegu, zagotowała wodę i zagęściła sproszkowanymi łodygami kukurydzy. Następnie dodała pozostałe kości z butelki. Po zagotowaniu zamierzała zemleć je na mączkę. Oczywiście wyprzedzała fakty. Paweł jeszcze nie wrócił. Ale była niemal pewna, że mu się powiedzie. Bóg, który poddawał ją tak ciężkim próbom, na szczęście zesłał jej syna do pomocy. Mimo to obiecała sobie, że nawet gdyby nie zdołał złapać kota, nie będzie na niego zła. Las był wielki, kot mały, a złość i tak oznaczała tylko stratę energii. Chociaż starała się przygotować na rozczarowanie, perspektywa zupy z mięsa i ziemniaków przyprawiała ją o zawrót głowy. W drzwiach stanął Andriej z podrapaną twarzą, w kurtce oblepionej śniegiem, zasmarkany i ze śladami krwi pod nosem. Jego łapcie zupełnie się rozpadły i ze szmat prześwitywały gołe palce stóp. Oksana podbiegła do niego. — Gdzie​ twój brat? — Zostawił​ mnie. Andriej się rozpłakał. Nie wiedział, gdzie jest jego brat. Nie rozumiał, co się stało. Nie potrafił niczego wytłumaczyć. Wiedział, że matka go znienawidzi. Wiedział, że to będzie jego wina, choć zrobił wszystko jak trzeba, choć to Paweł go zostawił, a nie on jego. Oksanie zabrakło tchu w piersiach. Odsunęła Andrieja na bok, wypadła z domu

i spojrzała w stronę lasu. Nigdzie nie było śladu Pawła. Może upadł i zrobił sobie coś złego, może potrzebuje pomocy. Wbiegła z powrotem, domagając się wyjaśnień, i zobaczyła Andrieja stojącego przy garnku zupy, z łyżką w ustach. Przyłapany na gorącym uczynku wlepił w matkę zmieszane spojrzenie, nie próbując nawet otrzeć strużki kartoflanki ściekającej mu po brodzie. W przystępie gniewu — z powodu śmierci męża, a teraz zaginięcia syna — Oksana rzuciła się naprzód, przewróciła Andrieja na podłogę i wepchnęła mu drewnianą łyżkę do gardła. — Kiedy wyciągnę ci z buzi łyżkę, masz mi zaraz powiedzieć, co się stało, bo inaczej cię zabiję. Ale gdy tylko wyjęła łyżkę, Andriej się rozkaszlał. Z wściekłością wpakowała mu łyżkę z powrotem. — Ty głupi darmozjadzie, łamago, gdzie jest mój syn? Gdzie? Znów wyciągnęła łyżkę, ale Andriej płakał i nie potrafił wykrztusić ani słowa. Łkał i kaszlał, więc zaczęła go bić, tłukąc w chudą pierś. Przestała dopiero wówczas, gdy zauważyła, że zupa za chwilę wykipi. Wstała i zdjęła garnek z ognia. Andriej kwilił skulony na podłodze. Oksana spojrzała na niego, czując, jak złość z niej opada. Chłopiec był taki drobny. Pochyliła się, podniosła go i posadziła na krześle. Otuliła go swoim kocem i nalała mu miskę zupy, wielką porcję, jakiej nigdy dotąd nie dostał. Próbowała karmić go łyżką, lecz nie chciał otworzyć ust. Nie ufał jej. Podała mu łyżkę. Przestał płakać i zabrał się do jedzenia. Gdy skończył, nalała mu drugą porcję i nakazała jeść wolniej. Nie zwracając na nią uwagi, zjadł drugą miskę. Oksana bardzo cicho zapytała, co się stało, i słuchała, jak mówił o krwi na śniegu, o rozsypanych patykach, o zniknięciu brata i dużych, głębokich śladach. Zamknęła oczy. — Twój brat nie żyje. Zabrali Pawła, żeby go zjeść. Rozumiesz? Wy polowaliście na kota, a ktoś polował na was. Rozumiesz? Andriej milczał, patrząc na łzy matki. Prawdę mówiąc, nie rozumiał. Przyglądał się, jak matka wstaje i wychodzi z domu. Słysząc jej głos, podbiegł do drzwi. Oksana klęczała w śniegu z twarzą zwróconą do księżyca w pełni. — Boże, błagam, oddaj mi syna. Tylko Bóg mógłby sprowadzić go do domu. Przecież nie prosiła wcale o wiele. Czyżby Bóg miał taką krótką pamięć? Ryzykowała własne życie, by ocalić Jego dzwon. W zamian chciała tylko syna, osobę, dla której żyła. W drzwiach kilku domów pojawili się sąsiedzi. Patrzyli na Oksanę. Słuchali jej lamentów. Taka rozpacz jednak nie była niczym niezwykłym, więc nie przyglądali się kobiecie zbyt długo.

Dwadzieścia lat później

Moskwa

11 lutego 1953 Śnieżka trafiła Jurę w tył głowy. Zaskoczony atakiem poczuł, jak śnieg rozpryskuje mu się na uszach. Za plecami usłyszał śmiech swojego młodszego brata — głośny i radosny śmiech, w którym brzmiała duma z celnego strzału, mimo że był to czysty przypadek, fuks. Jura strzepnął lód z kołnierza kurtki, ale kawałki dostały się pod ubranie. Zaczęły topnieć, powoli spływały mu po plecach, pozostawiając na skórze zimne, mokre ślady. Wyszarpnął koszulę ze spodni i wsunął rękę najdalej, jak się dało, próbując je zetrzeć. Nie mogąc uwierzyć w beztroskę brata — który zamiast mieć przeciwnika na oku, zajmował się własną koszulą — Arkady bez pośpiechu lepił nowy pocisk, ubijając garści śniegu. Jeżeli kula będzie za duża, nie trafi w cel: nieporęczna, nie nabierze właściwej prędkości i łatwo się będzie przed nią uchylić. Długo popełniał ten sam błąd, lepiąc za duże śnieżki. Zamiast mieć większą siłę rażenia, jeszcze w powietrzu zostawały unieszkodliwione przez brata, a najczęściej same się rozpadały, zanim dosięgły celu. Nieraz bawili się z Jurą na śniegu. Czasem towarzyszyły im inne dzieci, ale zazwyczaj sami toczyli walkę. Niewinna z początku bitwa stawała się coraz zacieklejsza z każdym rzuconym pociskiem. Arkady nigdy dotąd nie wygrał. Zawsze zasypywał go grad szybkich i precyzyjnie wymierzonych śnieżek brata. Każda zabawa kończyła się tak samo: frustracją, kapitulacją i złością albo, co gorsza, płaczem i sromotną ucieczką. Arkady nie cierpiał ciągle przegrywać, nie cierpiał też swojej reakcji na porażkę. Jedynym powodem, dla którego wciąż brał udział w śnieżnych potyczkach, była nadzieja, że dziś będzie inaczej, że dziś wygra. Ten dzień wreszcie nadszedł. Miał szansę. Ruszył w stronę brata, ale zanadto się nie zbliżał: chciał, żeby rzut się liczył. Atak z bliska nie był uznawany. Jura zobaczył, co się święci: biała piguła zakreśliła łuk w powietrzu, nie za duża, nie za mała, dokładnie taka, jakie sam lepił. Nic nie mógł zrobić. Trzymał ręce za plecami. Musiał przyznać, że jego młodszy brat szybko się uczył. Śnieżka trafiła go w czubek nosa, zalepiając mu oczy, nozdrza, usta, pokrywając białą skorupą całą twarz. Cofnął się o krok. Rzut był doskonały — oznaczał koniec zabawy. Jura został pokonany przez młodszego brata, chłopca, który nie skończył jeszcze pięciu lat. Dopiero teraz jednak, gdy po raz pierwszy poniósł porażkę, potrafił docenić wagę zwycięstwa. Brat znowu się roześmiał — demonstracyjnie, z przesadną wesołością, jak gdyby nie było nic zabawniejszego na świecie niż trafienie kogoś śnieżką w twarz. On przynajmniej nigdy nie chełpił się tak jak Arkady; nigdy nie

pękał ze śmiechu ani nie czerpał tak ogromnej satysfakcji ze swoich zwycięstw. Jego młodszy brat nie umiał przegrywać i jeszcze bardziej nie umiał wygrywać. Trzeba mu dać dobrą nauczkę, utrzeć nosa. Wygrał jedną walkę, to wszystko; raz dopisało mu szczęście w nic nieznaczącej zabawie, jednej na sto: nie — jednej na tysiąc. A teraz zachowuje się, jak gdyby wyrównali ze sobą rachunki, a może nawet zdaje mu się, że jest od niego lepszy? Jura kucnął, sięgnął ręką głęboko w śnieg aż do ziemi i nabrał garść zmrożonego błota, piasku i kamyków. Widząc, że starszy brat lepi następną śnieżkę, Arkady odwrócił się i dał drapaka. Spodziewał się zemsty: wiedział, że pocisk będzie starannie przygotowany i rzucony z całej siły. Nie zamierzał stać się jego celem. Bezpieczeństwo zapewniała jedynie ucieczka. Kula, choćby najlepiej ulepiona i rzucona z największą precyzją, pokonawszy pewną odległość, musiała zacząć się rozpadać. Gdyby nawet trafiła w cel, byłaby niegroźna, prawie niewarta wysiłku włożonego w rzut. Arkady wiedział, że jeśli uda mu się uciec, zakończy bitwę upojony poczuciem triumfu. Nie chciał, aby brat odwrócił los bitwy, bombardując go szybką serią. Nie: trzeba uciec i ogłosić zwycięstwo. Skończyć już teraz. Będzie się mógł cieszyć przynajmniej do jutra, kiedy prawdopodobnie znów przegra. Ale to dopiero jutro. Dziś mógł świętować sukces. Usłyszał, jak brat go zawołał. Odwrócił się z uśmiechem, nie zwalniając kroku — pewien, że jest już poza zasięgiem pocisku. I nagle poczuł, jak gdyby dostał pięścią w nos. Głowa odskoczyła mu na bok, ziemia usunęła się spod nóg i na sekundę uniósł się w powietrze. Gdy wylądował, nogi się pod nim ugięły i runął jak długi na śnieg — zbyt oszołomiony, by wyciągnąć przed siebie ręce. Leżał przez chwilę, nie rozumiejąc, co się stało. Miał w ustach piasek, błoto, ślinę i krew. Ostrożnie wsunął palec między wargi. Zęby były w dotyku chropowate, jak gdyby ktoś siłą nakarmił go piaskiem. Wyczuł przerwę. Miał wybity ząb. Wybuchając płaczem, wypluł na śnieg lepką miazgę, rozgrzebując ją w poszukiwaniu zęba. W tej chwili tylko to było ważne, nic innego go nie obchodziło. Musiał odnaleźć ząb. Gdzie on jest? Na bieli śniegu nie mógł go jednak nigdzie dojrzeć. Ząb zniknął. Arkady nie płakał z bólu, lecz z wściekłości na niesprawiedliwość, jaka go spotkała. Czy nie mógł wygrać chociaż jednej bitwy? Przecież uczciwie zwyciężył. Czy brat nie umiał tego przyznać? Jura podbiegł do niego. Gdy tylko cisnął w brata bryłę z błota, piasku, lodu i kamieni, natychmiast pożałował swojej decyzji. Zawołał Arkadego, chcąc go ostrzec, a on, zamiast się uchylić, odwrócił się, wystawiając twarz na nadlatujący pocisk. Wyglądało na to, że zamiast mu pomóc, wyjątkowo perfidnie wykończył atak. Zbliżając się do Arkadego, zobaczył na śniegu krew i zrobiło mu się niedobrze. Stało się. Sprawił, że ich zabawa, którą uwielbiał najbardziej na świecie, zmieniła się w coś okropnego. Dlaczego nie pozwolił bratu wygrać? Przecież mógł się odegrać jutro, pojutrze i popojutrze. Poczuł wstyd.

Jura przysiadł obok młodszego brata i położył mu dłoń na ramieniu. Arkady strząsnął ją z siebie, zwracając ku niemu zaczerwienione, pełne łez oczy i zakrwawione usta. Wyglądał jak dzikie zwierzę. Nie odzywał się. Całą twarz miał ściągniętą gniewem. Wstał, chwiejąc się lekko. — Arkady? W odpowiedzi brat otworzył usta i wydał okrzyk przypominający szczeknięcie psa. Jura zobaczył tylko brudne zęby, Arkady odwrócił się i uciekł. — Arkady,​ zaczekaj! Arkady jednak nie czekał — nie zatrzymywał się, nie chciał wysłuchiwać przeprosin Jury. Biegł co sił w nogach, szukając językiem świeżej szpary między przednimi zębami. Gdy ją odnalazł i czubkiem języka dotknął dziąsła, miał nadzieję, że już nigdy więcej nie zobaczy swojego brata.

14 lutego Lew patrzył na blok numer 18 — kilkupiętrowy klocek z szarego betonu. Było późne popołudnie, już po zmierzchu. Cały dzień pracy pochłonęło mu zadanie równie nieprzyjemne, jak nieistotne. Według milicyjnego raportu przy linii kolejowej znaleziono zwłoki chłopca w wieku czterech lat i dziesięciu miesięcy. Poprzedniego wieczoru chłopiec bawił się przy torach i potrącił go pociąg pasażerski; koła przecięły jego ciało. Maszynista osobowego z 21.00 do Chabarowska zawiadomił na pierwszej stacji, że krótko po odjeździe z Dworca Jarosławskiego dostrzegł na torach kogoś lub coś. Nie ustalono jeszcze, czy właśnie pod ten pociąg wpadł chłopiec. Może maszynista nie chciał się przyznać do potrącenia dziecka. Nie było jednak potrzeby pilnego wyjaśniania tej kwestii: zdarzył się nieszczęśliwy wypadek, za który nikt nie ponosił winy. Sprawa powinna wkrótce zostać zamknięta. Zwykle nie było powodu, by wydarzeniami tego rodzaju interesował się Lew Stiepanowicz Demidow — młody, obiecujący funkcjonariusz MGB, Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego. Cóż mogły go obchodzić wypadki? Strata syna była ogromną tragedią dla rodziny i krewnych, ale mówiąc bez ogródek, w skali całego kraju nie miała żadnego znaczenia. Organy bezpieczeństwa nie zajmowały się bezmyślnymi dziećmi, o ile te nie zaczynały bezmyślnie mleć językiem. Jednak w tym akurat wypadku sytuacja nieoczekiwanie się skomplikowała. Ból rodziców przybrał szczególną formę. Wyglądało na to, iż nie potrafią się pogodzić z tym, że ich syn (Lew zajrzał do raportu, chcąc zapamiętać imię i nazwisko — Arkady Fiodorowicz Andriejew) sam odpowiada za własną śmierć. Powtarzali ludziom, że został zamordowany. Przez kogo — nie mieli pojęcia. Z jakiego powodu — nie mieli pojęcia. Jak w ogóle mogło do tego dojść — również nie mieli pojęcia. Mimo to, nie podając żadnych wiarygodnych i logicznych argumentów, mogli przemówić do ludzkich emocji. Istniało realne ryzyko, że uda im się przekonać łatwowierne osoby: sąsiadów, przyjaciół i nieznajomych — każdego, kto zechciał ich wysłuchać. Na domiar złego ojciec chłopca, Fiodor Andriejew, był niższym rangą funkcjonariuszem MGB i traf chciał, że także jednym z podkomendnych Lwa. Nie dość, że w ogóle nie powinien wygłaszać opinii tego rodzaju, to jeszcze kompromitował MGB, wykorzystując swój autorytet do uwiarygodnienia zupełnie nieprawdopodobnych teorii. Naruszył zasady. Dopuścił do tego, by uczucia przesłoniły mu rzeczywisty obraz sytuacji. Gdyby nie okoliczności łagodzące, Lew przyszedłby tu z rozkazem aresztowania tego człowieka. Sprawa stała się śliska. Aby ją wyjaśnić, musiał chwilowo porzucić delikatne, naprawdę poważne zadanie. Nie ciesząc się z perspektywy starcia z Fiodorem, Lew powoli wchodził po schodach, rozmyślając o drodze, jaka doprowadziła go do obecnej funkcji — nadzorcy ludzkich reakcji. Nigdy nie zamierzał pracować w Ministerstwie Bezpieczeństwa Państwowego; karierę zawdzięczał służbie wojskowej. Podczas

Wielkiej Wojny Ojczyźnianej został przyjęty do jednostki specjalnej — OMSBON-u, samodzielnej brygady zmotoryzowanej specjalnego przeznaczenia. Żołnierze trzeciego i czwartego batalionu jednostki rekrutowali się spośród studentów Centralnego Instytutu Kultury Fizycznej, w którym uczył się Lew. Wyselekcjonowano kandydatów odznaczających się największą sprawnością fizyczną i przewieziono do obozu szkoleniowego w Mytiszczach, na północ od Moskwy, gdzie uczono ich walki wręcz, skoków spadochronowych z małej wysokości i używania materiałów wybuchowych. Obóz należał do NKWD, jak nazywał się wówczas centralny organ bezpieczeństwa wewnętrznego, przed wyodrębnieniem z niego MGB. Bataliony nie podlegały dowództwu armii, ale bezpośrednio NKWD, co znajdowało odzwierciedlenie w charakterze ich misji. Żołnierzy wysyłano na tyły wroga z zadaniem niszczenia infrastruktury, zbierania informacji i dokonywania zabójstw — byli tajnym oddziałem komandosów. Podobała mu się samodzielność operacji prowadzonych przez jego jednostkę, lecz wolał nie dzielić się z nikim tym odczuciem. Lubił świadomość, choć może było to tylko wrażenie, że sam decyduje o własnym losie. Rozwinął skrzydła. Wkrótce został odznaczony Orderem Suworowa drugiej klasy. Dzięki zimnej krwi, sukcesom wojennym, urodzie, a przede wszystkim szczerej i niezachwianej wierze w swój kraj stał się modelem — i to dosłownie — żołnierza Armii Czerwonej niosącej wolność terenom okupowanym przez Niemców. Wraz z grupą kolegów z różnych dywizji pozował do zdjęcia: z minami zwycięzców wznosili karabiny, stojąc wokół wraku spalonego niemieckiego czołgu, nad zwłokami nieprzyjaciół. W tle widać było dym unoszący się nad dogasającymi wioskami. Śmierć, zniszczenie i triumfalne uśmiechy — Lwa, ze względu na jego zdrowe, białe zęby i szerokie ramiona, umieszczono na pierwszym planie fotografii. Tydzień później zdjęcie trafiło na pierwszą stronę „Prawdy” i Lew zaczął odbierać gratulacje od nieznajomych, wojskowych i cywilów, którzy chcieli uścisnąć mu dłoń i wziąć w objęcia żywy symbol zwycięstwa. Po wojnie Lew przeszedł z OMSBON-u do NKWD, co stanowiło logiczne następstwo rzeczy. Nie zadawał żadnych pytań: taką drogę wytyczyli mu przełożeni, więc wkroczył na nią z podniesioną głową. Kraj mógłby mu wyznaczyć inne zadanie, a on wykonałby je równie chętnie. Gdyby mu rozkazano, zgodziłby się zostać strażnikiem kołymskich gułagów w arktycznej tundrze. Miał tylko jedno pragnienie: służyć swojemu państwu, które pokonało faszyzm, zapewniło obywatelom darmową edukację i opiekę medyczną, było orędownikiem praw robotników na całym świecie, państwu, które jego ojcu — pracującemu przy taśmie robotnikowi z fabryki amunicji — płaciło pensję porównywalną z poborami dyplomowanego lekarza. Choć służba w MGB miewała przykre strony, rozumiał konieczność strzeżenia rewolucji przed wrogiem zewnętrznym i wewnętrznym, przed tymi, którzy próbowali ją osłabić i zdecydowanie pragnęli doprowadzić do jej upadku. Temu celowi Lew był gotów oddać życie. I poświęcić życie innych.

Dziś jego bohaterstwo i wyszkolenie wojskowe nie miało żadnego znaczenia. Nie szedł na spotkanie z wrogiem. Chodziło o rozmowę z kolegą, współpracownikiem, z pogrążonym w bólu ojcem. Mimo to obowiązywała go procedura, a ojciec w żałobie był obiektem śledztwa MGB. Lew musiał postępować ostrożnie. Nie mógł ulec uczuciom, które zaślepiły Fiodora. Ta histeria narażała na niebezpieczeństwo porządną rodzinę. Jeżeli nie uda mu się powstrzymać gadania o morderstwie, plotka rozpleni się jak chwast, wzbudzając w ludziach niepokój i niepewność co do prawdy będącej jednym z filarów nowego społeczeństwa: Przestępstwo nie istnieje.

Niewiele osób wierzyło w to bez zastrzeżeń. Społeczeństwo, jeszcze niedoskonałe, nie pozbyło się wszystkich skaz: nadal było w okresie przejściowym. Lew jako funkcjonariusz MGB miał obowiązek studiować dzieła Lenina; właściwie był to obowiązek ogółu obywateli. Wiedział, że ekscesy społeczne — przestępstwa — wygasną, w miarę jak zacznie zanikać ubóstwo i niedostatek. Nie osiągnęli jeszcze tego poziomu. Nadal dochodziło do kradzieży, pijackie kłótnie kończyły się rękoczynami: grasowały bandy urków — przestępców. Ale ludzie musieli wierzyć, że czeka ich lepszy byt. Nazwanie tego zdarzenia morderstwem, dzieciobójstwem stanowiło ogromny krok wstecz. Przełożony Lwa i jego mentor, major Janusz Kuźmin, opowiadał mu o procesach z 1937 roku, podczas których Stalin oświadczył oskarżonym, że „stracili wiarę”. Stracili wiarę

Wrogami partii byli nie tylko sabotażyści, szpiedzy i niszczyciele przemysłu, lecz także ci, którzy wątpili w linię partii, wątpili w społeczeństwo, jakie miało się narodzić. Zgodnie z tą zasadą Fiodor, jego kolega i współpracownik, naprawdę stał się wrogiem. Misja Lwa polegała na tym, by położyć kres bezpodstawnym spekulacjom i ocalić rodzinę od zguby. Wieści o morderstwie niosły ze sobą dramatyzm, który niewątpliwie przemawiał do pewnego typu ludzi o wybujałej wyobraźni. Gdyby zaszła taka potrzeba, był gotów postawić sprawę twardo: chłopiec popełnił błąd, za który zapłacił życiem. Nikt inny nie musiał cierpieć z powodu jego lekkomyślności. A może to jednak za ostro? Nie musiał posuwać się tak daleko. Sytuacja wymagała od niego taktu. Byli zdenerwowani — to wszystko. Powinien okazać im cierpliwość. Pamiętać, że nie rozumują logicznie. Przedstawić fakty. Nie przyszedł tu grozić, przynajmniej nie od razu: przyszedł im pomóc. Przyszedł przywrócić wiarę. Lew zapukał i drzwi otworzył Fiodor. Lew skłonił głowę. — Przykro mi z powodu tego, co się stało. — Dziękuję,​ że przyszedłeś. Fiodor cofnął się, wpuszczając Lwa do mieszkania.

Wszystkie miejsca były zajęte. W pokoju panował tłok, jak gdyby odbywało się tu zebranie wioski. Starsi ludzie i dzieci — było jasne, że zgromadziła się cała rodzina. Nietrudno sobie wyobrazić, jak bardzo podgrzały się emocje w takiej atmosferze. Niewątpliwie utwierdzali się nawzajem w przekonaniu, że za śmierć ich ukochanego malca winę ponosi jakaś tajemnicza siła. Może dzięki temu łatwiej było im się pogodzić ze stratą. Może mieli wyrzuty sumienia, że nie nauczyli chłopca trzymać się z daleka od torów kolejowych. Wśród twarzy Lew rozpoznał kilku kolegów Fiodora z pracy. Zastani w jego mieszkaniu sprawiali wrażenie zmieszanych. Nie wiedzieli, co zrobić, unikali kontaktu wzrokowego i wyraźnie chcieli wyjść, choć nie czuli się na siłach. Lew odwrócił się do Fiodora. — Nie byłoby nam łatwiej porozmawiać na osobności? — Proszę cię, to moja rodzina: chce usłyszeć, co masz nam do powiedzenia. Lew rozejrzał się, widząc około dwudziestu par oczu utkwionych w sobie. Wrogich oczu ludzi, którzy już wiedzieli, co zamierza powiedzieć. Śmierć chłopca wzbudziła w nich złość i w ten sposób wyrażali ból. Lew musiał po prostu przyjąć do wiadomości, że jest głównym obiektem ich gniewu. — Chyba nie ma nic gorszego niż strata dziecka. Pracowaliśmy już razem, kiedy wspólnie z żoną świętowałeś narodziny syna. Pamiętam, jak ci gratulowałem. I z głębokim smutkiem składam teraz wyrazy współczucia. Zabrzmiało​ to nieco sztywno, ale Lew mówił szczerze. Odpowiedziało mu milczenie. Ciągnął, starannie dobierając słowa: — Nigdy​ nie poznałem bólu po stracie dziecka. Nie wiem, jak bym na to zareagował. Być może chciałbym znaleźć winnego, kogoś, kogo mógłbym znienawidzić. Ale patrząc na wszystko trzeźwym okiem, zapewniam cię, że przyczyna śmierci Arkadego nie podlega dyskusji. Przyniosłem raport, który mogę ci zostawić, jeżeli chcesz. Oprócz tego jestem gotów odpowiedzieć na każde twoje pytanie. — Arkady​ został zamordowany. Chcemy, żebyś nam pomógł w dochodzeniu, jeżeli nie osobiście, to MGB powinno nakłonić prokuratora, żeby założył sprawę kryminalną. Lew​ skinął głową, starając się zachować pojednawczy ton. Gorszego początku rozmowy nie mógł sobie wyobrazić. Ojciec był niewzruszony: okopali się na swoich pozycjach. Fiodor żądał, aby oficjalnie otwarto ugotownoje​ dieło, sprawę kryminalną, bez czego milicja nie mogłaby rozpocząć śledztwa. Domagał się rzeczy niemożliwej. Lew spojrzał na ludzi pracujących z Fiodorem. W przeciwieństwie do pozostałych zdawali sobie sprawę, że słowo, które tu padło — morderstwo — kładzie się cieniem na wszystkich obecnych w pokoju. — Arkadego​ potrącił pociąg. To był wypadek, tragiczny wypadek. — Dlaczego​ więc był nagi? A usta miał pełne błota? Lew​ nie zrozumiał. O czym Fiodor mówi? Chłopiec był nagi? Pierwszy raz

o tym słyszał. Otworzył raport. Ciało​ znalezionego chłopca było ubrane.

Gdy​ ponownie odczytywał tę uwagę, wydała mu się dziwna. Mimo to informacja nie pozostawiała żadnych wątpliwości: chłopiec był ubrany. Przejrzał dalszą część dokumentu. Ponieważ​ zwłoki wleczono po ziemi, do ust chłopca dostało się błoto.

Zamknął​ raport. Pokój czekał. — Chłopiec​ był całkowicie ubrany. Owszem, miał w ustach błoto. Ale dlatego, że pociąg wlókł ciało; to naturalne, że do ust mogło się dostać trochę ziemi. Wstała​ starsza kobieta. Miała bystre, przenikliwe oczy, choć ciężar lat przygarbił jej plecy. — Mówiono​ nam co innego. — Przykro​ mi, ale źle was poinformowano. Staruszka​ nie dawała za wygraną. Najwyraźniej miała znaczący udział w przekonaniu rodziny do tej wersji wydarzeń. — Człowiek,​ który znalazł ciało — Taras Kuprin — grzebał w śmieciach. Mieszka dwie ulice stąd. Powiedział nam, że Arkady był nagi, słyszy pan? Nie miał na sobie zupełnie nic. Kiedy pociąg kogoś potrąci, to go przecież nie rozbiera. — Ten​ człowiek, Kuprin, rzeczywiście znalazł ciało. W raporcie jest jego zeznanie. Twierdzi, że zwłoki leżały na torach, całkowicie ubrane. Wyraźnie to zaznaczył. Jego słowa są tu czarno na białym. — Dlaczego​ nam powiedział co innego? — Może​ coś mu się pomieszało. Nie wiem. Ale mam tu podpis tego człowieka na zeznaniu, a zeznanie jest w raporcie. Wątpię, czy gdybym go teraz spytał, powiedziałby co innego. — A pan​ widział ciało chłopca? Pytanie​ zaskoczyło Lwa. — Nie​ prowadzę dochodzenia w tej sprawie: to nie należy do moich zadań. Gdybym nawet jednak prowadził, śledztwo jest bezcelowe. Zdarzył się tragiczny wypadek. Przyszedłem porozmawiać z wami i wyjaśnić niepotrzebne nieporozumienia. Jeżeli chcecie, mogę odczytać na głos cały raport. Staruszka​ oświadczyła: — Ten​ raport to kłamstwo. Wszyscy​ zdrętwieli. Lew milczał, usiłując zachować spokój. Ci ludzie muszą zrozumieć, że żaden kompromis nie wchodzi w grę. Muszą ustąpić, muszą przyjąć do wiadomości, że chłopiec zginął w wyniku nieszczęśliwego wypadku. Lew przyszedł tu dla ich dobra. Odwrócił się do Fiodora, spodziewając się, że sprostuje słowa tej kobiety.

Fiodor​ wystąpił naprzód. — Mamy​ nowe dowody, które ujawniły się dopiero dzisiaj. Pewna kobieta, która z okna swojego mieszkania widzi tory, zobaczyła Arkadego z jakimś mężczyzną. Nic więcej nie wiemy. Nie znamy tej kobiety. Nigdy wcześniej jej nie spotkaliśmy. Dowiedziała się o morderstwie… — Fiodorze… — Dowiedziała​ się o śmierci mojego syna. I jeżeli powiedziano nam prawdę, będzie w stanie opisać tego człowieka. Potrafi go rozpoznać. — Gdzie​ ona jest? — Właśnie​ na nią czekamy. — Ma​ tu przyjść? Chętnie posłucham, co ma do powiedzenia. Podano​ mu krzesło. Podziękował gestem. Wolał stać. Wszyscy​ bez słowa czekali na pukanie do drzwi. Lew zaczął żałować, że nie usiadł. Dopiero po niemal godzinie, którą spędzili w milczeniu, rozległo się delikatne stukanie. Fiodor otworzył, przedstawił się i wprowadził kobietę do pokoju. Miała około trzydziestu lat, miłą twarz i duże, zalęknione oczy. Na widok tylu ludzi przestraszyła się, więc Fiodor próbował ją uspokoić. — To​ moja rodzina i przyjaciele. Nie ma powodu do obaw. Ale​ nie słuchała go, wpatrując się w Lwa. — Nazywam​ się Lew Stiepanowicz Demidow. Jestem oficerem śledczym MGB. Służbowo zajmuję się tą sprawą. Jak się nazywacie, obywatelko? Wyciągnął​ notatnik, znajdując czystą stronę. Kobieta nie odpowiadała. Lew uniósł wzrok. Nadal się nie odzywała. Już miał powtórzyć pytanie, gdy wreszcie powiedziała: — Galina​ Szaporina. Mówiła​ szeptem. — Co​ takiego widzieliście? — Widziałam… Rozejrzała​ się po pokoju, popatrzyła na podłogę, po czym znów obróciła spojrzenie na Lwa i ponownie umilkła. — Mężczyznę?​ — podsunął jej Fiodor głosem, w którym wyraźnie brzmiała nuta napięcia. — Tak,​ mężczyznę. Fiodor,​ stojąc tuż obok niej i świdrując ją wzrokiem, odetchnął z ulgą. Kobieta ciągnęła: — Może​ to był jakiś robotnik — wyjrzałam przez okno i zobaczyłam go na torach. Było bardzo ciemno. Lew​ postukał ołówkiem w notatnik. — Widzieliście​ z nim małego chłopca? — Nie,​ nie było żadnego chłopca.

Fiodor​ w zdumieniu otworzył usta i wyrzucił z siebie: — Ależ​ słyszeliśmy, że widziała pani mężczyznę prowadzącego za rękę mojego synka. — Nie,​ nie, nie — nie było żadnego chłopca. Ten człowiek chyba trzymał torbę — torbę z narzędziami. Tak, na pewno. Pracował na torach, zdaje się, że je naprawiał. Widziałam go ledwie przez chwilę, to wszystko. Właściwie nie powinnam tu przychodzić. Przykro mi z powodu śmierci pańskiego syna. Lew​ zamknął notatnik. — Dziękuję. — Będę​ jeszcze odpowiadała na jakieś pytania? Zanim​ Lew zdążył odpowiedzieć, Fiodor chwycił kobietę za ramię. — Widziała​ pani mężczyznę. Galina​ wyrwała rękę. Rozejrzała się po pokoju, patrząc w skierowane na siebie oczy wszystkich zgromadzonych. Odwróciła się do Lwa. — Będzie​ pan chciał później złożyć mi wizytę? — Nie,​ to wszystko. Ze​ spuszczoną głową szybko ruszyła do drzwi wyjściowych. Zanim opuściła pokój, starsza kobieta zawołała za nią: — Tak​ szybko traci pani zimną krew?! Fiodor​ podbiegł do staruszki. — Proszę​ cię, usiądź. Skinęła​ głową, ani z niechęcią, ani z aprobatą. — To​ był twój syn. — Tak. Lew​ nie widział oczu Fiodora. Ciekawiło go, jaką wiadomość przekazuje sobie niemo tych dwoje. Cokolwiek to było, kobieta usiadła. Tymczasem Galina wymknęła się z mieszkania. Lew​ był zadowolony z interwencji Fiodora. Miał nadzieję, że to znak, iż osiągnęli punkt zwrotny. Zbieranie strzępków plotek i domysłów nie mogło nikomu wyjść na dobre. Fiodor wrócił do Lwa. — Wybacz​ mojej matce, jest zdenerwowana. — Dlatego​ właśnie przyszedłem. Żebyśmy mogli przedyskutować sprawę w tych czterech ścianach. Nie wolno dopuścić do tego, żeby po moim wyjściu dalej o tym rozmawiano. Jeżeli ktoś spyta cię o syna, nie możesz mówić, że został zamordowany. Nie dlatego, że ci każę, ale dlatego, że to nieprawda. — Rozumiemy. — Fiodorze,​ na jutro dostajesz urlop. Mam na to zgodę. Jeżeli mogę zrobić dla ciebie coś jeszcze… — Dziękuję. Przy​ drzwiach Fiodor uścisnął mu rękę.

— Wszyscy​ jesteśmy zdenerwowani. Wybacz nam gwałtowne reakcje. — To​ zostanie między nami. Ale, jak powiedziałem, nie wolno wam już więcej o tym mówić. Twarz​ Fiodora stężała. Skinął głową. Jak gdyby każde słowo sprawiało mu ból, wykrztusił: — Mój​ syn zginął w tragicznym wypadku. Lew​ zszedł po schodach, oddychając głęboko. W pokoju panowała nieznośnie duszna atmosfera. Cieszył się, że już to ma za sobą, że sprawa została rozwiązana. Fiodor był dobrym człowiekiem. Gdy pogodzi się ze śmiercią syna, łatwiej będzie mógł przyjąć do wiadomości prawdę. Przystanął.​ Usłyszał za sobą czyjeś kroki. Odwrócił się. To był chłopiec, najwyżej siedmio- albo ośmioletni. — Proszę​ pana, jestem Jura. Starszy brat Arkadego. Mogę z panem porozmawiać? — Oczywiście. — To​ moja wina. — Co? — Śmierć​ mojego brata: rzuciłem w niego śnieżką. Napchałem do niej kamieni, błota i piasku. Trafiłem Arkadego i zrobiłem mu krzywdę. Uciekł. Może kręciło mu się w głowie, może dlatego nie zauważył pociągu. Miał w buzi błoto przeze mnie. To ja rzuciłem w niego ziemią. — Twój​ brat zginął w wypadku. Nie ma powodu, żebyś czuł się winny. Ale dobrze zrobiłeś, mówiąc mi prawdę. Wracaj do rodziców. — Nie​ powiedziałem im o tej śnieżce z błotem i kamieniami. — Może​ nie muszą o niej wiedzieć. — Bardzo​ by się złościli. Bo to był ostatni raz, kiedy go widziałem. Proszę pana, zawsze fajnie się bawiliśmy. I znowu moglibyśmy się fajnie bawić, pogodzilibyśmy się i na pewno znowu bylibyśmy kumplami. Ale teraz nie mogę się już z nim pogodzić. Nawet nie mogę go przeprosić. Lew​ słuchał wyznania chłopca. Jura potrzebował przebaczenia. Rozpłakał się. Lew zmieszany pogładził go po głowie, mówiąc cicho, jak gdyby nucił kołysankę: — To​ nie była niczyja wina.

Wieś​ Kimow sto​ sześćdziesiąt kilometrów na​ północ od Moskwy

Tego​ samego dnia Anatolij​ Brodski nie spał od trzech dni. Był tak zmęczony, że nawet najprostsze czynności wymagały skupienia. Stał przed drzwiami obory zamkniętymi na klucz. Wiedział, że będzie je musiał otworzyć siłą. Jednak sama myśl o tym wydawała mu się nierealna. Po prostu nie miał już sił. Zaczął padać śnieg. Anatolij spojrzał w ciemne niebo; zapadł w odrętwienie, a gdy w końcu przypomniał sobie, gdzie jest i co ma zrobić, poczuł śnieg osiadający mu na twarzy. Zlizał z ust zimne płatki, uświadamiając sobie, że umrze, jeżeli nie dostanie się do środka. Skoncentrował się i kopnął w drzwi. Zadrżały w zawiasach, ale pozostały zamknięte na głucho. Kopnął jeszcze raz. Zatrzeszczały deski. Zachęcony tym odgłosem wykrzesał z siebie resztkę energii i wymierzył trzeci cios, celując w zamek. Drewno pękło i drzwi gwałtownie się rozwarły. Stał w progu, przyzwyczajając oczy do mroku. Po jednej stronie w zagrodzie stały dwie krowy. Po drugiej zobaczył narzędzia i słomę. Rozłożył na zmarzniętej ziemi kilka zgrzebnych worków, zapiął płaszcz i położył się, krzyżując ręce na piersi i zamykając oczy. · · · Z okna​ izby Michaił Zinowiew ujrzał otwarte drzwi obory. Kołysały się poruszane wiatrem, który nawiewał do środka kłęby śniegu. Michaił się odwrócił. Żona głęboko spała. Postanowiwszy jej nie niepokoić, cicho narzucił płaszcz, namacał w ciemności buty i wyszedł z domu. Wiatr​ zaczął się wzmagać, unosząc z ziemi tumany śniegu i chłoszcząc jego twarz. Michaił uniósł rękę i osłonił oczy. Gdy podszedł do obory, spomiędzy palców zobaczył, że zamek został wyłamany, a drzwi otwarte kopniakiem. Zajrzał do środka i kiedy przyzwyczaił wzrok do pozbawionego światła księżyca półmroku, dostrzegł sylwetkę człowieka leżącego na ziemi i wtulonego w słomę. Nie zastanawiając się, co chce zrobić, wszedł do obory, chwycił widły i podkradł się do śpiącego intruza, zbliżając zęby narzędzia do jego brzucha.

Anatolij​ otworzył oczy i kilka centymetrów od swojej twarzy ujrzał zaśnieżone buty. Obrócił się na wznak, by spojrzeć na górującą nad nim postać. Zęby wideł lekko drżały tuż nad jego brzuchem. Żaden z mężczyzn się nie poruszył. Mgiełka oddechów pojawiała się i znikała sprzed ich twarzy. Anatolij nie próbował złapać wideł. Nie próbował się odsunąć. Przez​ chwilę trwali zastygli jak w stop-klatce, dopóki Michaiła nie ogarnęło uczucie palącego wstydu. Jęknął, jak gdyby niewidzialna pięść ugodziła go w żołądek, a potem upuścił widły na ziemię, osuwając się na kolana. — Wybacz​ mi, proszę. Anatolij​ usiadł. Przypływ adrenaliny zupełnie go rozbudził, lecz czuł ból w całym ciele. Jak długo spał? Krótko, na pewno za krótko. Kiedy się odezwał, z wyschniętego gardła wydobył się schrypnięty głos: — Rozumiem.​ Nie powinienem tu przychodzić. Nie powinienem cię prosić o pomoc. Musisz myśleć o rodzinie. Naraziłem cię na niebezpieczeństwo. To ja powinienem cię prosić o wybaczenie. Michaił​ przecząco pokręcił głową. — Przestraszyłem​ się. Wpadłem w panikę. Wybacz. Anatolij​ spojrzał przez otwarte drzwi na śnieg i ciemność. Teraz nie mógł stąd wyjść. Nie przeżyłby tego. Oczywiście, nie mógł pozwolić sobie na sen, ale potrzebował schronienia. Michaił czekał na odpowiedź, na słowa przebaczenia. — Nie​ mam ci czego wybaczać. Nie jesteś niczemu winien. Ja zapewne zrobiłbym to samo. — Ale​ jesteś moim przyjacielem. — Jestem​ i zawsze będę twoim przyjacielem. Posłuchaj: zapomnij o tym, co się dzisiaj zdarzyło. Zapomnij, że w ogóle tu byłem. Zapomnij, że prosiłem cię o pomoc. Pamiętaj nas takich jak kiedyś. Zapamiętaj nas jako najlepszych przyjaciół. Zrób to dla mnie, a ja zrobię to samo dla ciebie. O świcie już mnie tu nie będzie. Przyrzekam ci. Obudzisz się rano i będziesz dalej normalnie żył. Zapewniam cię, nikt nigdy się nie dowie, że tu byłem. Michaił​ zwiesił głowę: płakał. Do dziś wierzył, że jest gotów zrobić wszystko dla swojego przyjaciela. To było kłamstwo. Jego lojalność, odwaga, przyjaźń okazały się wątłe jak bańka mydlana — prysły już przy pierwszej poważnej próbie. Zdziwienie​ Michaiła, kiedy wieczorem przyjaciel niezapowiedziany zjawił się w jego domu, było całkiem zrozumiałe. Anatolij przyjechał do wsi bez uprzedzenia. Mimo to powitano go serdecznie, nakarmiono, napojono i zaofiarowano mu nocleg. Dopiero gdy gospodarze dowiedzieli się, że zmierza na północ, w kierunku fińskiej granicy, zrozumieli powód jego nieoczekiwanej wizyty. Ani słowem nie wspomniał, że jest poszukiwany przez służby Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego. Nie musiał. Sami to zrozumieli. Uciekał. Kiedy ten fakt stał się jasny, serdeczność gospodarzy ulotniła się bez śladu. Za udzielenie pomocy uciekinierowi groziła kara

śmierci. Anatolij wiedział o tym, lecz miał nadzieję, że przyjaciel będzie gotów podjąć ryzyko. Wierzył nawet, że zechce mu towarzyszyć w podróży na północ. MGB nie poszukiwało dwóch ludzi, a co więcej, Michaił miał znajomych w miastach na trasie do samego Leningradu, między innymi w Twerze i mieście Gorki. To prawda, że Anatolij prosił o ogromnie wiele, lecz kiedyś ocalił Michaiłowi życie i choć nie uważał go za swego dłużnika, to tylko dlatego, że nie przypuszczał, by kiedykolwiek był zmuszony zwrócić się do niego o spłatę długu. Podczas​ rozmowy przekonał się jednak, że Michaił nie jest gotowy narażać się na takie ryzyko. Właściwie nie był gotowy narażać się na żadne ryzyko. Jego żona często im przerywała, aby zamienić z mężem dwa słowa na osobności. Ilekroć wtrącała się do ich rozmowy, posyłała Anatolijowi nieskrywanie jadowite spojrzenie. Sytuacja wymagała rozwagi i ostrożności. Bez wątpienia sprowadził zagrożenie na rodzinę przyjaciela, rodzinę, którą kochał. Znacznie obniżając oczekiwania wobec Michaiła, zapewnił go, że nie chce niczego poza noclegiem w ich oborze. Nazajutrz rano miał zniknąć. Zamierzał iść pieszo do najbliższej stacji kolejowej, tą samą drogą, którą przyszedł. W dodatku to był jego pomysł, aby wyłamać zamek w drzwiach obory. Gdyby przypadkiem został schwytany, rodzina Michaiła mogłaby utrzymywać, że o niczym nie wiedziała, a do obory zakradł się jakiś intruz. Sądził, że te środki ostrożności uspokoją gospodarzy. Nie​ mogąc patrzeć na płaczącego przyjaciela, Anatolij pochylił się ku niemu. — Nie​ ma powodu, żebyś czuł się winny. Wszyscy próbujemy po prostu przeżyć. Michaił​ przestał płakać. Uniósł głowę, ocierając łzy. Przyjaciele nagle zdali sobie sprawę, że być może widzą się po raz ostatni. Uściskali się serdecznie. Michaił​ się odsunął. — Zawsze​ byłeś lepszym człowiekiem ode mnie. Powodzenia. Wstał​ i wyszedł z obory, zamykając za sobą drzwi i podsypując pod nie trochę śniegu, aby je unieruchomić. Odwrócił się plecami do wiatru i ciężkim krokiem powlókł się w kierunku domu. Gdyby zabił Anatolija i zgłosił włamanie, zagwarantowałby bezpieczeństwo rodzinie. Teraz będzie się musiał zdać na los. Będzie się musiał modlić. Nigdy nie uważał się za tchórza, a podczas wojny, gdy w grę wchodziło jego życie, nigdy nie stchórzył. Niektórzy podziwiali nawet jego odwagę. Ale odkąd miał rodzinę, poznał smak strachu. Potrafił wyobrazić sobie znacznie gorsze rzeczy niż własna śmierć. Kiedy​ dotarł do domu, zdjął buty i płaszcz, po czym ruszył do izby. Otworzywszy drzwi, drgnął zaskoczony widokiem postaci przy oknie. Jego żona obudziła się i patrzyła w stronę obory. Słysząc, jak wchodzi, odwróciła się. Z jej drobnej sylwetki trudno było odgadnąć, że jest silną kobietą, która potrafi dźwigać, rąbać, pracować dwanaście godzin na dobę i dbać, by rodzina trzymała się razem. Nie obchodziło jej, że Anatolij kiedyś uratował życie jej mężowi. Nie obchodziła jej ich

przeszłość, ich przyjaźń. Lojalność i dług wdzięczności to były pojęcia abstrakcyjne. Anatolij stanowił zagrożenie dla ich bezpieczeństwa. To było realne. Pragnęła tylko, żeby zniknął i trzymał się jak najdalej od jej domu, a w tym momencie nienawidziła go bardziej niż kogokolwiek na świecie — tego łagodnego i poczciwego człowieka, którego kiedyś uwielbiała i z radością gościła u siebie. Michaił​ pocałował żonę. Miała chłodny policzek. Ujął jej dłoń. Spojrzała na niego, zauważając ślady łez. — Co​ tam robiłeś? Michaił​ rozumiał jej przejęcie. Miała nadzieję, że dokonał tego, co było konieczne. Miała nadzieję, że przedkładając rodzinę nad wszystko, zabił tego człowieka. Właśnie to należało zrobić. — Zostawił​ otwarte drzwi obory. Ktoś mógłby to zauważyć. Poszedłem je zamknąć. Rozluźniła​ uścisk. Wyczuł jej rozczarowanie. Uznała, że jest słaby. Miała rację. Nie potrafił znaleźć w sobie dość siły, by zamordować przyjaciela, ani dość, by mu pomóc. Szukał słów pocieszenia. — Nie​ musisz się martwić. Nikt nie wie, że tam jest.

Moskwa

Tego​ samego dnia Roztrzaskali​ stół, przewrócili łóżko, rozdarli na strzępy materac, rozpruli poduszki i zerwali deski podłogowe, lecz mimo to rewizja w mieszkaniu Anatolija Brodskiego nie przyniosła żadnej wskazówki co do miejsca jego pobytu. Lew kucnął, by obejrzeć kominek. Spalono w nim pokaźną stertę papierów. W miejscu, gdzie ułożono i podpalono plik korespondencji, piętrzyły się warstwy drobnego popiołu. Lufą pistoletu rozgarnął zwęglone resztki w nadziei, że znajdzie jakiś nietknięty fragment. Popiół się rozpadł — wszystko spłonęło do cna. Zdrajca uciekł. Winien temu był Lew. Uwierzył w słowo obcego człowieka. Przypuszczał, że Brodski jest niewinny; popełnił błąd typowy dla nowicjusza. Lepiej,​ żeby ucierpiało dziesięciu niewinnych, niż pozwolić uciec jednemu szpiegowi.

Zlekceważył​ podstawową zasadę ich służby: domniemanie winy. Mimo​ że Lew wziął na siebie odpowiedzialność, nie mógł się pozbyć myśli, czy gdyby nie zmarnował całego dnia na zajmowanie się tragiczną śmiercią tego chłopca, Brodskiemu udałoby się uciec. Rozmowy z krewnymi ofiary, by powstrzymać pochopne rozsiewanie plotek — to nie było zadanie dla wysokiego rangą oficera śledczego MGB. Zamiast osobiście kierować obserwacją podejrzanego, pozwolił, by odsunięto go na bok, i zajął się rozwikłaniem sprawy w gruncie rzeczy prywatnej. W ogóle nie powinien się na to zgodzić. Zbagatelizował zagrożenie, jakie stanowił ten Brodski. To była jego pierwsza poważna pomyłka, odkąd wstąpił do służby bezpieczeństwa. Miał świadomość, że niewielu funkcjonariuszom los daje okazję do popełnienia drugiego błędu. Nie​ przywiązywał szczególnej wagi do sprawy: Brodski był wykształconym człowiekiem, w miarę dobrze znał angielski, regularnie kontaktował się z cudzoziemcami. To wprawdzie dawało podstawę do czujności, ale, jak zauważył Lew, Brodski był szanowanym weterynarzem w mieście, gdzie pracowało bardzo niewielu wykwalifikowanych weterynarzy. Zagraniczni dyplomaci musieli gdzieś leczyć swoje psy i koty. Prócz tego podejrzany służył w Armii Czerwonej jako lekarz. Miał wzorową przeszłość. Według dokumentów wojskowych zgłosił się na ochotnika, a choć formalnie nie był dyplomowanym lekarzem i specjalizował się w leczeniu zwierząt, pracował w kilku szpitalach polowych, za co został dwukrotnie odznaczony. Ten fakt dowodził, że musiał uratować życie setkom ludzi.

Major​ Kuźmin szybko odgadł przyczynę obiekcji swojego protegowanego. Na froncie Lew wielokrotnie trafiał ranny do szpitali polowych i najwyraźniej powstrzymywało go poczucie solidarności wojennej. Kuźmin przypomniał mu, że sentymenty mogą uczynić człowieka ślepym na prawdę. Tym, którzy wydają się nam najbardziej godni zaufania, należy się przyglądać z największą podejrzliwością. W jego radzie Lew rozpoznał parafrazę znanego aforyzmu Stalina: „Ufajcie, ale kontrolujcie”. Ufajcie,​ ale kontrolujcie.

Słowa​ Stalina interpretowano jako: Kontrolujcie​ tych, którym ufamy.

Ponieważ​ tych, którym nie ufano, prześwietlano z takim samym zapałem jak zaufanych, istniała pewnego rodzaju równość. Praca​ śledczego polegała na tym, aby dopóty zdzierać warstwę niewinności, dopóki nie odsłoni się winy. Jeśli śledczemu nie udało się dowieść winy podejrzanego, to widocznie zdarł za mało. W przypadku Brodskiego pytanie nie brzmiało, czy zagraniczni dyplomaci spotykali się z nim, ponieważ był weterynarzem, ale czy podejrzany został weterynarzem po to, by zagraniczni dyplomaci mogli się z nim jawnie spotykać. Dlaczego otworzył gabinet zaledwie kilka kroków od ambasady amerykańskiej? I dlaczego — krótko po rozpoczęciu przez niego praktyki — kilku pracowników ambasady amerykańskiej sprawiło sobie zwierzęta? I wreszcie dlaczego dziwnym trafem zwierzęta zagranicznych dyplomatów wymagały pomocy medycznej częściej niż zwierzęta należące do zwykłych obywateli? Kuźmin pierwszy przyznał, że cała sytuacja ma aspekt komiczny i właśnie z tego powodu zaczęła go niepokoić. Niewinność okoliczności sprawiała wrażenie znakomitego kamuflażu. Wydawało się, jakby otwarcie kpiono z MGB. Niewiele było poważniejszych przestępstw. Przemyślawszy​ sprawę i mając na uwadze spostrzeżenia swojego mentora, Lew podjął decyzję, że zamiast od razu aresztować podejrzanego, należy go śledzić przez pewien czas, doszedł bowiem do wniosku, że jeśli ten obywatel działa jako szpieg, nadarza się okazja, by odkryć, dla kogo pracuje, i aresztować wszystkich za jednym zamachem. Choć o tym nie mówił, czułby się nieswojo, aresztując kogoś bez pewniejszych dowodów. Naturalnie przez całe swoje zawodowe życie radził sobie z podobnymi skrupułami. Dokonał wielu aresztowań, znając jedynie nazwisko i adres obywatela i wiedząc, że ktoś temu obywatelowi nie ufa. Wina podejrzanego stawała się faktem w chwili, gdy stawał się podejrzanym. Dowody zdobywało się w trakcie przesłuchania. Lew nie był już jednak chłopcem na posyłki, wykonującym cudze rozkazy, postanowił więc wykorzystać swoją władzę i zabrać się do dzieła trochę inaczej. Został śledczym. Chciał poprowadzić dochodzenie. Nie wątpił, że ostatecznie

aresztuje Anatolija Brodskiego, ale pragnął dowodu; jakiegoś świadectwa winy, czegoś oprócz domysłów. Krótko mówiąc, chciał być w porządku, gdy przystąpi do aresztowania. W ramach​ operacji Lew, pełniąc służbę na pierwszej zmianie, śledził podejrzanego od ósmej rano do ósmej wieczorem. W ciągu trzech dni nie zauważył nic niezwykłego. Podejrzany chodził do pracy, jadł obiad i wracał do domu. Słowem, sprawiał wrażenie zwykłego, porządnego obywatela. Być może właśnie jego pozorna nieszkodliwość stępiła zmysły Lwa. Kiedy dziś rano wzburzony Kuźmin wziął go na stronę, informując o sytuacji Fiodora Andriejewa — o śmierci chłopca i histerycznej reakcji rodziny — i rozkazując mu natychmiast rozwiązać ten problem, Lew nie protestował. Zamiast się przeciwstawić i zwrócić Kuźminowi uwagę, że jest zajęty znacznie ważniejszymi rzeczami, potulnie się zgodził. Z perspektywy dzisiejszego wieczoru decyzja wydawała się niedorzeczna. Do frustracji doprowadzała go myśl, że gdy gawędził sobie z rodziną i pocieszał dzieci, zdrajca uciekł, wystawiając go na pośmiewisko. Agent wyznaczony do kontynuowania obserwacji okazał się idiotą i nie zauważył nic dziwnego w tym, że przez cały dzień weterynarza nie odwiedził ani jeden klient. Dopiero po zmierzchu nabrał podejrzeń i wszedł, zamierzając udawać klienta. Zobaczył pusty gabinet. Tylne okno zostało wyważone. Nie sposób było ustalić, o której godzinie podejrzany uciekł, ale najprawdopodobniej rano, krótko po przyjściu do pracy. Brodski​ zniknął.

Kiedy​ Lew usłyszał te słowa, poczuł mdłości: poprosił o pilne spotkanie z majorem Kuźminem i pojechał do niego do domu. Zdobył dowód winy, którego szukał, ale zgubił podejrzanego. Ku jego zaskoczeniu major wydawał się zadowolony. Zachowanie zdrajcy potwierdziło jego opinię, że podstawą ich działania jest nieufność. Jeżeli postawiono komuś zarzut zawierający tylko jeden procent prawdy, zamiast go zlekceważyć, lepiej było uznać zarzut za uzasadniony. Lew otrzymał polecenie zatrzymania zdrajcy za wszelką cenę. Nie wolno mu było spać, jeść, odpoczywać, dopóki ten człowiek nie trafi do aresztu, gdzie — jak protekcjonalnym tonem zauważył Kuźmin — powinien się znaleźć już przed trzema dniami. Lew​ przetarł oczy. Czuł ucisk w żołądku. W najlepszym razie wykazał się naiwnością, w najgorszym — nieudolnością. Nie docenił przeciwnika. W nagłym przypływie gniewu nabrał ochoty, by kopnąć wywrócony stół. Udało mu się jednak opanować. Nauczył się nie ujawniać emocji. Do pokoju wpadł jeden z funkcjonariuszy, skory do pomocy, pragnąc zapewne zademonstrować swoje oddanie. Lew odprawił go machnięciem ręki. Wolał być sam. Uspokajał się przez chwilę, patrząc przez okno na śnieg, który zaczął zasypywać miasto. Zapalił papierosa, dmuchnął dymem w szybę. Co poszło nie tak? Podejrzany musiał zauważyć śledzących go agentów i ułożyć plan ucieczki. Jeśli spalił dokumenty, to

z pewnością chciał się pozbyć materiałów szpiegowskich albo informacji o miejscu, w którym zamierzał się ukryć. Lew nie miał wątpliwości, że Brodski ma plan, jak wydostać się z kraju. Musiał znaleźć odprysk tego planu. Z Brodskim​ sąsiadowało małżeństwo siedemdziesięciokilkuletnich emerytów mieszkających z synem, jego żoną i dwojgiem ich dzieci. Sześcioosobowa rodzina w dwóch pokojach, nic nadzwyczajnego. Cała szóstka siedziała rzędem w kuchni w towarzystwie funkcjonariusza, który stanął za plecami tych ludzi, aby ich zastraszyć. Zrozumieli, że są zamieszani w czyjąś zbrodnię. Lew widział strach w ich oczach. Nie zwracając uwagi na ten nieistotny szczegół — już raz uległ sentymentom — podszedł do stołu. — Anatolij​ Brodski jest zdrajcą. Jeżeli będziecie mu w jakikolwiek sposób pomagać, choćby poprzez milczenie, zostaniecie uznani za wspólników. Macie obowiązek dowieść swojej lojalności wobec państwa. My natomiast nie mamy obowiązku dowieść waszej winy. To na razie nie ulega kwestii. Starszy​ z mężczyzn, dziadek, niewątpliwie doświadczony w ratowaniu się z podobnych opresji, natychmiast podał im wszystkie informacje na temat sąsiada, jakie miał. Używając takich samych słów jak Lew, zeznał, że zdrajca wyszedł dziś do pracy trochę wcześniej, z tą samą teczką co zwykle, w tym samym płaszczu i czapce. Aby potwierdzić szczerą chęć współpracy z władzą, dziadek podzielił się swoimi przypuszczeniami co do miejsca pobytu zdrajcy, ale Lew się zorientował, że to jedynie czcze domysły. Na koniec dziadek podkreślił, że jego rodzina odnosiła się do Brodskiego z wielką nieufnością i niechęcią, a jedyną osobą, która go lubiła, jest Zina Morozowa mieszkająca piętro niżej. Zina​ Morozowa miała pięćdziesiąt kilka lat i drżała jak dziecko, co bezskutecznie starała się zamaskować, paląc papierosa. Kiedy Lew wszedł do mieszkania, stała obok taniej reprodukcji słynnego portretu Stalina — o gładkiej cerze i mądrych oczach — zawieszonej na honorowym miejscu nad kominkiem. Być może sądziła, że portret ją ochroni. Nie przedstawiając się i nie pokazując legitymacji, Lew od razu przystąpił do ataku, żeby ją zdezorientować. — Dlaczego​ utrzymywaliście takie bliskie kontakty z Anatolijem Brodskim, skoro wszyscy pozostali mieszkańcy domu go nie lubili i nie ufali mu? Pytanie​ zaskoczyło Zinę; oburzenie z powodu tego kłamstwa sprawiło, że na moment zapomniała o dyskrecji. — Wszyscy​ w tym domu lubili Anatolija. Był dobrym człowiekiem. — Brodski​ jest szpiegiem. Twierdzicie, że to dobry człowiek? Zdrajca ma być wzorem cnót? Zina​ poniewczasie zdała sobie sprawę z błędu, próbowała więc uściślić, co miała na myśli. — Chciałam​ tylko powiedzieć, że bardzo uważał, żeby nie hałasować. Był uprzejmy.

Jąkała​ się, podając zupełnie nieistotne szczegóły, które Lew zignorował. Wyciągnął notatnik i dużymi literami zapisał jej nieprzemyślane słowa. BYŁ​ DOBRYM CZŁOWIEKIEM Napisał​ wyraźnie, aby to zobaczyła i zrozumiała, że w ten sposób wykreśla z jej życia najbliższe piętnaście lat. Te słowa w zupełności wystarczałyby, żeby skazać ją za współudział. Jako więzień polityczny dostałaby długi wyrok, najprawdopodobniej dwadzieścia pięć lat. Zważywszy na jej wiek, miała niewielkie szanse przeżyć gułag. Nie musiał wypowiadać głośno tych gróźb. Były powszechnie znane. Zina​ wycofała się do rogu pokoju i zgasiła papierosa, lecz zaraz tego pożałowała i sięgnęła po następnego. — Nie​ wiem, dokąd Anatolij pojechał, ale wiem, że nie ma rodziny. Jego żona zginęła w czasie wojny. Syn umarł na gruźlicę. Rzadko przychodzili do niego goście. O ile wiem, miał niewielu przyjaciół… Urwała.​ Anatolij był jej przyjacielem. Spędzili razem niejeden wieczór, jedząc i pijąc. Przez pewien czas miała nawet nadzieję, że się w niej zakocha, ale nie wykazywał zainteresowania. Nigdy nie doszedł do siebie po śmierci żony. Pogrążona we wspomnieniach, spojrzała na Lwa. Informacje o Anatoliju nie wywarły na nim żadnego wrażenia. — Chcę​ wiedzieć, gdzie jest. Nie obchodzi mnie śmierć jego żony ani syna. Historia jego życia mnie nie interesuje, o ile nie ma związku z tym, gdzie jest teraz. Ważył​ się jej los — był tylko jeden sposób, by przeżyć. Ale czy mogła zdradzić człowieka, którego kochała? Ku swojemu zdziwieniu podjęcie decyzji kosztowało ją mniej, niż się spodziewała. — Anatolij​ unikał towarzystwa, ale pisał i dostawał listy. Od czasu do czasu dawał mi je do wysłania. Regularną korespondencję utrzymywał tylko z kimś we wsi Kimow. To chyba gdzieś na północ stąd. Wspominał, że ma tam przyjaciela. Nie pamiętam, jak się nazywał. To prawda. Nic więcej nie wiem. Jej​ głos dławiło poczucie winy. Lew wiedział, że żadnych przejawów emocji nie można brać za dobrą monetę, lecz instynkt podpowiadał mu, że kobieta zdradza sekret. Wyrwał z notatnika stronicę z obciążającymi ją słowami i podał jej. Przyjęła kartkę jako zapłatę za zdradę. Dostrzegł w jej oczach cień pogardy. Tym się nie przejmował. Nazwa​ wioski na północ od Moskwy była niepewnym tropem. Jeśli Brodski był szpiegiem, ukryli go raczej ludzie, dla których pracował. W MGB od dawna panowało przekonanie, że obce wywiady założyły w kraju sieć swoich kryjówek. Myśl, że opłacany przez wrogów zdrajca miałby szukać pomocy u własnego znajomego — rolnika z kołchozu — kłóciła się z założeniem, że Brodski jest

zawodowym szpiegiem. Mimo to Lew był pewien, że powinien pójść tym tropem. Postanowił zignorować sprzeczności: miał złapać tego człowieka. Znalazł tylko jedną wskazówkę. Za stosowanie uników zdążył już zapłacić. Pobiegł​ do stojącej przed budynkiem ciężarówki i zaczął ponownie czytać akta sprawy, szukając czegoś, co miałoby związek z wsią Kimow. Przerwał mu powrót jego zastępcy, Wasilija Iljicza Nikitina. Trzydziestopięcioletni Wasilij, pięć lat młodszy od Lwa, należał kiedyś do najbardziej obiecujących funkcjonariuszy MGB. Bezwzględny i ambitny, wykazywał lojalność tylko wobec ministerstwa. W głębi duszy Lew uważał, że jego lojalność ma mało wspólnego z patriotyzmem, a więcej z wyrachowaniem. Na początku kariery śledczego Wasilij dał wyraz swojemu oddaniu, denuncjując jedynego brata za wygłaszanie antystalinowskich uwag. Podobno jego brat stroił sobie żarty ze Stalina. Robił to po pijanemu, bo właśnie świętował swoje urodziny. Wasilij napisał raport i brata skazano na dwadzieścia lat robót. Dzięki temu aresztowaniu zyskał sobie szczególne względy, lecz trzy lata później brat uciekł z łagru, zabijając kilku strażników i lekarza obozowego. Nigdy go nie złapano, a Wasilij żył odtąd z piętnem wstydu. Gdyby nie uczestniczył w poszukiwaniach zbiega z taką determinacją, jego kariera mogłaby się skończyć. Został jednak w służbie bezpieczeństwa, choć jego pozycja znacznie osłabła. Lew wiedział, że jego zastępca, nie mając już więcej braci do zadenuncjowania, rozgląda się za innym sposobem odzyskania łask. Zakończywszy​ rewizję w gabinecie weterynaryjnym, Wasilij wyglądał na bardzo zadowolonego z siebie. Wręczył swojemu przełożonemu zmięty list, który, jak wyjaśnił, znalazł wsunięty za biurko zdrajcy. Reszta korespondencji została spalona — tak jak w mieszkaniu — lecz śpiesząc się, podejrzany musiał przeoczyć ten jeden. Lew przeczytał list. Był od przyjaciela, który zapraszał Anatolija do siebie, zapewniając go, że zawsze będzie mile widziany. Adres został częściowo zamazany, ale nazwa miasta pozostała czytelna: Kijów. Lew złożył list i oddał zastępcy. — To​ napisał Brodski. Nie jego przyjaciel. Chciał, żebyśmy znaleźli list. Nie zamierzał jechać do Kijowa. List​ napisano w pośpiechu. Litery były nierówne i rozchwiane, co dość kiepsko usiłowano zamaskować. Treść wydawała się absurdalna — autor listu ograniczał się do zapewnień o swojej przyjaźni i gotowości pomocy. Adres umyślnie zamazano, aby zapobiec łatwej identyfikacji osoby, która naprawdę tam mieszkała, a to stanowiło dowód fałszerstwa. Umieszczenie listu za biurkiem także wyglądało na celowe. Wasilij​ zapewniał o autentyczności listu. — Mamy​ obowiązek dokładnie sprawdzić ten kijowski trop. Mimo​ że Lew nie miał wątpliwości co do fałszerstwa, zastanawiał się, czy nie byłoby sprytnie na wszelki wypadek wysłać Wasilija do Kijowa, aby zabezpieczyć się przed zarzutami o zlekceważenie dowodów. Porzucił ten pomysł: bez względu na to, jak poprowadzi śledztwo, był pewien, że jeśli nie odnajdzie podejrzanego, jego

kariera będzie skończona. Wrócił​ do akt sprawy. Według dokumentów Brodski przyjaźnił się z niejakim Michaiłem Swiatosławowiczem Zinowiewem, którego zwolniono z Armii Czerwonej z powodu przewlekłych odmrożeń. Ledwie uniknął śmierci i amputowano mu kilka palców u stóp: gdy wrócił do zdrowia, zwolniono go ze służby wojskowej. Operację przeprowadził Brodski. Palec Lwa przesunął się w dół strony, szukając obecnego adresu. Kimow.

Lew​ odwrócił się do swoich ludzi, dostrzegając kwaśną minę Wasilija. — Jedziemy.

Trzydzieści​ kilometrów na północ od Moskwy

15​ lutego Drogi​ za Moskwą pokrywała śliska maź błota i śniegu, więc chociaż na koła ciężarówki założono łańcuchy, rzadko przekraczali prędkość dwudziestu pięciu kilometrów na godzinę. Porywisty wiatr i śnieg atakowały wóz z taką wściekłością, jak gdyby wzięły sobie za punkt honoru zatrzymać Lwa i nie pozwolić mu dotrzeć do celu. Wycieraczki zamocowane na dachu szoferki z trudem przecierały maleńkie fragmenty przedniej szyby. Ciężarówka parła naprzód przy widoczności nie większej niż dziesięć metrów. Gdyby nie determinacja Lwa, nigdy nie zdecydowaliby się na wyjazd w taką pogodę. Lew​ siedział obok Wasilija i kierowcy, pochylony nad mapami, które rozłożył na kolanach. Wszyscy trzej byli ubrani jak na pieszą wędrówkę — w płaszcze i rękawiczki. Stalową kabinę, ze stalowym dachem i stalową podłogą, ogrzewało tylko ledwie wyczuwalne ciepło klekoczącego silnika. Ale szoferka dawała im przynajmniej ochronę przed wiatrem. Dziewięciu uzbrojonych po zęby agentów w budzie z tyłu podróżowało w znacznie mniej komfortowych warunkach. Brezentowy dach zisa przepuszczał zimne powietrze, a nawet śnieg. Ponieważ temperatura często spadała do minus trzydziestu stopni, w skrzyni zisa zainstalowano opalany drewnem piecyk, przyśrubowany do podłogi. Pękate urządzenie ogrzewało tylko najbliżej siedzące osoby, dlatego ludzie musieli się tłoczyć i często zamieniać miejscami. Lew wiele razy podróżował z tyłu: co dziesięć minut dwaj siedzący najbliżej piecyka niechętnie odsuwali się od jedynego źródła ciepła i szli zająć najzimniejsze miejsca na końcu ławek, na których trwały kolejne przetasowania. Po​ raz pierwszy w ciągu całej swojej służby Lew odniósł wrażenie, że jego ludzie buntują się przeciw niemu. Przyczyną nie były niewygody ani brak snu. Oddział był przyzwyczajony do działania w trudnych warunkach. Nie, chodziło o coś innego. Może o przekonanie, że tej wyprawy można było uniknąć. Może o brak wiary w trop prowadzący do Kimowa. Ale dotąd, kiedy prosił swoich ludzi o zaufanie, zawsze je uzyskiwał. Dziś wyczuwał u nich wrogość, opór. Nie był przyzwyczajony do niechęci ze strony podkomendnych, z wyjątkiem Wasilija. W tym momencie jednak najmniej przejmował się własną pozycją. Jeżeli​ jego hipoteza okaże się trafna, jeśli podejrzany rzeczywiście był w Kimowie, Lew przypuszczał, że wyruszy w drogę o brzasku, sam albo z przyjacielem. Licząc na to, że zdążą w porę dotrzeć do wsi, ryzykował. Postanowił nie wykorzystywać pomocy miejscowej milicji z Zagorska, najbliższego dużego

miasta, ponieważ w jego opinii tamtejsi ludzie byli kiepsko wyszkolonymi, niezdyscyplinowanymi amatorami. W tej operacji nie mógł nawet zaufać miejscowym wydziałom MGB. Nie należało się spodziewać, że Brodski się podda, skoro już wiedział, że jest ścigany. Mógł walczyć na śmierć i życie. Musieli go dostać żywego. Jego przyznanie się do winy będzie miało kapitalne znaczenie. Co więcej, ucieczka Brodskiego postawiła w kłopotliwej sytuacji samego Lwa, który był zdecydowany naprawić swój błąd i zrobić wszystko, by osobiście dokonać aresztowania. Nie chodziło tylko o zranioną dumę. Ani o to, że od sukcesu zależała jego kariera. Skutki mogły się okazać znacznie poważniejsze. Gdyby akcja przeciwko siatce szpiegowskiej, działającej na tak wielką skalę, zakończyła się niepowodzeniem, podniosłyby się głosy, że Lew celowo sabotował śledztwo. Gdyby niepowodzeniem zakończyła się próba ujęcia podejrzanego, Lew znalazłby się w jeszcze większych opałach. Zakwestionowano by jego lojalność. Kontrolujcie​ tych, którym ufamy.

Nikogo​ nie zwalniano z tej zasady, nawet tych, którzy ją egzekwowali. Gdyby​ Lew się mylił i Brodskiego nie byłoby w Kimowie, Wasilij zgłosiłby się pierwszy, aby ze szczegółami opowiedzieć, jak jego przełożony zlekceważył obiecujący trop kijowski. Wyczuwając jego słabnącą pozycję, inni członkowie kierownictwa, niczym drapieżniki krążące wokół rannej ofiary, z pewnością potępiliby go, uznając za marnego dowódcę, a Wasilij w naturalny sposób zostałby namaszczony na jego następcę. W hierarchii służby bezpieczeństwa fortuna często odmieniała się z dnia na dzień. Od miejsca pobytu zdrajcy zależał los ich obu. Lew​ zerknął na swojego zastępcę, mężczyznę równie przystojnego jak odpychającego — jak gdyby ohydne wnętrze zostało przesłonięte ładną fasadą, a twarz bohatera maskowała serce służalca. Jego atrakcyjną powierzchowność szpeciła ledwie dostrzegalna rysa — czający się w kącikach ust szyderczy uśmieszek, który właściwie zinterpretowany zdradzał skrywane mroczne myśli. Wasilij, prawdopodobnie wyczuwając, że jest obiektem uwagi, odwrócił się i posłał Lwu dwuznaczny uśmiech. Z czegoś się ucieszył. Lew natychmiast domyślił się, że coś jest nie tak. Spojrzał​ na mapę. Kimow, liczący niecały tysiąc mieszkańców, był drobnym pyłkiem na ogromnej połaci Związku Radzieckiego. Lew uprzedził kierowcę, że nie powinien się spodziewać żadnych drogowskazów. Nawet przy szybkości piętnastu kilometrów na godzinę mogli minąć wioskę, nie zdążywszy zredukować biegu. Sunąc palcem po drogach na mapie, Lew zaczął jednak podejrzewać, że przeoczyli zjazd. Wciąż jechali na północ, podczas gdy powinni kierować się na zachód. Ponieważ na podstawie widoku okolicy nie mogli się zorientować, gdzie są, próbował policzyć przejechane kilometry. Zapuścili się za daleko na północ. Kierowca musiał minąć skręt.

— Zawracaj! Lew​ zauważył, że ani kierowca, ani Wasilij nie są zaskoczeni jego poleceniem. Kierowca mruknął: — Przecież​ nie widzieliśmy jeszcze zjazdu. — Przegapiliśmy.​ Zatrzymaj wóz. Kierowca​ zwolnił, kilkakrotnie naciskając krótko hamulec, aby uniknąć poślizgu. Ciężarówka zatrzymała się łagodnie. Lew wyskoczył z szoferki i w śnieżycy zaczął dawać kierowcy znaki, pomagając mu zawrócić zisa, prawie tak szerokiego jak droga. W połowie manewru, kiedy ciężarówka stała w poprzek drogi, kierowca zignorował znaki Lwa, cofając samochód za daleko i za szybko. Lew podbiegł do kabiny i zaczął walić pięścią w drzwi, ale już było za późno. Tylne koło wypadło z drogi i daremnie obracało się w zaspie. Lew był wściekły, a jego gniew podsycały rosnące podejrzenia wobec kierowcy, który okazał się nieprawdopodobnie nieudolny. Ciężarówkę i kierowcę zorganizował Wasilij. Lew otworzył drzwi i przekrzykując wiatr, wrzasnął: — Wysiadaj! Kierowca​ opuścił szoferkę. Funkcjonariusze jadący z tyłu także wyskoczyli, aby ocenić sytuację. Wbili w Lwa spojrzenia pełne złości. Byli​ niezadowoleni z powodu przerwy w podróży, samego zadania czy jego dowodzenia? Nie rozumiał, o co chodzi. Rozkazał jednemu ze swoich ludzi siąść za kierownicą, a pozostałym, łącznie z Wasilijem, wypchnąć ciężarówkę ze śniegu. Uwięzione koło wirowało, pryskając na ich mundury błotnistą breją. Wreszcie łańcuchy odzyskały kontakt z nawierzchnią drogi i zis szarpnął naprzód. Lew wysłał skompromitowanego kierowcę do tyłu. Jego błąd dawał wystarczające podstawy do napisania raportu i skazania na łagier. Wasilij dał zapewne kierowcy jakieś gwarancje nietykalności, których warunkiem było niepowodzenie Lwa. Ciekawe, ilu jeszcze członków oddziału stawiało więcej na jego porażkę niż na sukces. Czując się osamotniony wśród własnych ludzi, Lew zajął miejsce za kierownicą. Będzie prowadził. Odnajdzie drogę. Zawiezie ich na miejsce. Nie mógł ufać nikomu innemu. Wasilij usiadł obok niego, rozsądnie decydując się milczeć. Lew wrzucił bieg. Kiedy​ znaleźli się na właściwej drodze i zmierzali na zachód w kierunku Kimowa, burza ustała. Zaczęło wschodzić blade zimowe słońce. Lew był ledwie żywy. Jazda przez śnieg zupełnie go wyczerpała. Miał zesztywniałe ramiona, powieki ciążyły mu jak ołów. Przejeżdżali przez serce wsi — pola i lasy. Skręcając w dolinę o łagodnych zboczach, ujrzeli wioskę: skupisko drewnianych chatek, położonych przy drodze i nieco głębiej, o kwadratowych podstawach i wysokich, spadzistych dachach, widok, który nie zmieniał się od stu lat. To była dawna Rosja: osady zbudowane wokół studni, gdzie o zdrowiu bydła decydowała łaska ducha obejścia gospodarskiego, zwanego dworowoj, gdzie​ rodzice ostrzegali dzieci, że jeśli nie będą grzeczne, porwą je duchy i zmienią w korę drzew. Sami słuchali tych opowieści

w dzieciństwie i nigdy z nich nie wyrośli, spędzając długie miesiące na szyciu ubrań, by złożyć je w ofierze leśnym nimfom, rusałkom, które — według wierzeń — czyhały wśród gałęzi drzew i dla kaprysu potrafiły załaskotać człowieka na śmierć. Lew wychował się w mieście i te wiejskie zabobony nie miały dla niego żadnego znaczenia, dziwił się tylko, dlaczego rewolucja ideologiczna w kraju uczyniła tak mało, aby wyplenić prymitywny folklor. Lew​ zatrzymał ciężarówkę przy pierwszym gospodarstwie. Z kieszeni munduru wyjął fiolkę pełną małych, brudnobiałych kryształków o nierównym kształcie — czystej metamfetaminy — ulubionego narkotyku faszystów. Nauczył się ją zażywać podczas walk na froncie wschodnim, gdy jego armia odepchnęła najeźdźców, biorąc jeńców i przejmując niektóre z ich zwyczajów. Zdarzały się operacje, podczas których Lew nie mógł sobie pozwolić na odpoczynek. Tak jak dziś. Metamfetaminę, przepisywaną mu teraz przez lekarzy MGB, brał regularnie od wojny, ilekroć zadanie wymagało całonocnej pracy. Trudno było nie docenić jej użyteczności. Ale Lew płacił za to całkowitym kryzysem, jaki nadchodził dwadzieścia cztery godziny później: ogarniało go skrajne wyczerpanie, które mogła usunąć tylko kolejna dawka albo dwunastogodzinny sen. Wkrótce pojawiły się skutki uboczne. Stracił na wadze; wyostrzyły mu się rysy twarzy. Cierpiał na zaburzenia pamięci, nie potrafił sobie przypomnieć nazwisk ani dokładniejszych szczegółów, poprzednie sprawy i aresztowania mieszały mu się w głowie i musiał zacząć robić notatki. Nie sposób ocenić, czy narkotyk nasilił objawy paranoi, czy nie, ponieważ paranoiczna podejrzliwość stanowiła kluczowy atut, który należało pielęgnować i doskonalić. Jeśli metamfetamina ją pogłębiła, tym lepiej. Wysypał​ na dłoń odrobinę kryształków, potem trochę więcej, usiłując przypomnieć sobie, jaka dawka jest właściwa. Lepiej wziąć więcej niż mniej. Gdy uznał, że wystarczy, połknął narkotyk i pociągnął łyk z manierki. Wódka zapiekła go w gardle, lecz nie zdołała zabić ostrego chemicznego posmaku, który przyprawiał o mdłości. Czekając, aż przykre odczucie minie, rozejrzał się po okolicy. Wszystko przykrywał świeży śnieg. Lew był zadowolony z tego, co zobaczył. Za Kimowem było niewiele miejsc, gdzie zbieg mógłby się ukryć. Każdy człowiek byłby widoczny z odległości kilku kilometrów i zostawiłby na śniegu wyraźne ślady. Nie​ miał pojęcia, które z obejść należy do Michaiła Zinowiewa. Widok wojskowej ciężarówki stojącej na środku drogi uniemożliwiał działanie z zaskoczenia. Lew wyskoczył z szoferki i z wyciągniętym pistoletem podszedł do najbliższego domu. Mimo że metamfetamina nie zaczęła jeszcze działać, czuł już ożywienie: pobudzony mózg szykował się na przyjęcie przypływu narkotycznej fali. Zbliżył się do ganku, sprawdzając broń. Zanim​ zdążył zapukać, drzwi tworzyła starsza kobieta o suchej i twardej skórze, ubrana w niebieską wzorzystą sukienkę z białymi rękawami, w haftowanej chuście na głowie. Nie podobał się jej Lew, jego pistolet, jego mundur ani jego ciężarówka. Nie

okazywała lęku i nie próbowała ukryć grymasu pogardy, jaki żłobił jej czoło. — Szukam​ Michaiła Swiatosławowicza Zinowiewa. To jego dom? Gdzie on jest? Staruszka​ przechyliła głowę i nie odpowiedziała, jak gdyby Lew przemówił w obcym języku. Po raz drugi w ciągu dwóch dni napotkał opór ze strony starszej kobiety, która traktowała go z jawną wzgardą. Było w nich obu coś, co czyniło je nietykalnymi; jego władza nie znaczyła dla nich nic. Na szczęście patową sytuację przeciął syn staruszki, mocno zbudowany mężczyzna, który wybiegł z domu. Jąkał się nerwowo. — Proszę​ jej wybaczyć. Jest stara. Mogę pomóc? I znów​ synowie usprawiedliwiali zachowanie matek. — Michaił​ Swiatosławowicz. Gdzie jest? Który dom należy do niego? Zdając​ sobie sprawę, że Lew nie zamierza ich aresztować i że tego dnia rodzina jest jeszcze bezpieczna, syn odetchnął z ulgą. Skwapliwie pokazał obejście sąsiada. Lew​ wrócił do samochodu. Jego ludzie już wysiedli. Podzielił oddział na trzy grupy. Ustalili, że podejdą pod dom z różnych stron, po jednej grupie z przodu i z tyłu, a trzecia otoczy oborę. Każdy funkcjonariusz był uzbrojony w dziewięciomilimetrowy pistolet automatyczny Stieczkin APS, przeznaczony specjalnie dla MGB. Poza tym w każdej z grup był jeden człowiek z AK-47. Gdyby miało dojść do wymiany ognia, byli przygotowani do zaciętej walki. — Bierzemy​ zdrajcę żywcem. Musi się przyznać. W razie wątpliwości, jakichkolwiek wątpliwości, nie strzelać. Ze​ szczególnym naciskiem Lew powtórzył rozkaz grupie dowodzonej przez Wasilija. Zagroził karą każdemu, kto próbowałby zabić Anatolija Brodskiego. Liczyło się przede wszystkim życie podejrzanego, a ich bezpieczeństwo miało drugorzędne znaczenie. W odpowiedzi Wasilij przejął kałasznikowa w swojej grupie. — Dla​ pewności. Chcąc​ ograniczyć Wasilijowi możliwości sabotowania operacji, Lew przydzielił im najmniej ważny obiekt. — Twoja​ grupa przeszuka oborę. Wasilij​ odwrócił się, by odejść. Lew złapał go za ramię. — Bierzemy​ go żywcem. W połowie​ drogi ludzie rozdzielili się na trzy grupy, ruszając w różnych kierunkach. Zza okien zerkali sąsiedzi, ale szybko wycofywali się w głąb domów. Trzydzieści kroków przed drzwiami Lew przystanął, czekając, aż dwie pozostałe grupy zajmą pozycje. Zespół Wasilija okrążył oborę, a trzecia grupa podeszła pod dom od tyłu. Wszyscy czekali na sygnał Lwa. W obejściu nie było żywego ducha. Z komina unosiła się smużka dymu. Małe okna przysłaniała postrzępiona tkanina. Panowała cisza zakłócana jedynie szczękiem odbezpieczanych karabinów AK-47. Nagle z drewnianej wygódki koło domu wyszła mała dziewczynka. Nuciła pod

nosem; melodia niosła się nad śniegiem. Trzej funkcjonariusze stojący najbliżej Lwa odwrócili się błyskawicznie i wymierzyli w nią broń. Dziewczynka zamarła przerażona. Lew uniósł ręce. — Nie​ strzelać! Wstrzymał​ oddech, mając nadzieję, że nie usłyszy huku ognia maszynowego. Nikt się nie poruszył. Po chwili dziewczynka z krzykiem rzuciła się w stronę domu, biegnąc co sił w nogach i wołając matkę. Lew​ poczuł pierwsze objawy działania metamfetaminy — zmęczenie minęło jak ręką odjął. Skoczył naprzód, a za nim jego ludzie, otaczając dom jak pętla zaciskająca się na szyi skazańca. Dziewczynka otworzyła drzwi i zniknęła w środku. Kilka sekund później Lew pchnął drzwi ramieniem i unosząc broń, wtargnął do domu. Znalazł się w niewielkiej, ciepłej kuchni pachnącej śniadaniem. Przy trzaskającym piecyku stały dwie dziewczynki — starsza miała może dziesięć lat, a młodsza cztery. Osłaniała je matka, przygarnąwszy obie córki rękami — spoglądała na niego hardo, jak gdyby potrafiła połknąć pocisk i wypluć go. Z pokoju w głębi domu wyłonił się czterdziestokilkuletni mężczyzna. Lew zwrócił się do niego. — Michaił​ Swiatosławowicz? — Tak? — Nazywam​ się Lew Stiepanowicz Demidow, oficer śledczy MGB. Anatolij Tarasowicz Brodski jest szpiegiem. Poszukujemy tego człowieka, chcemy go przesłuchać. Powiedzcie, gdzie on jest. — Anatolij? — Wasz​ przyjaciel. Gdzie jest? Tylko nie kłamcie. — Anatolij​ mieszka w Moskwie. Jest weterynarzem. Od lat go nie widziałem. — Jeżeli​ mi powiecie, gdzie on jest, to zapomnę, że byłem w tym domu. Wasza rodzina będzie bezpieczna. Żona​ Michaiła skierowała wzrok na męża: propozycja wyraźnie ją kusiła. Lwa ogarnęło poczucie ogromnej ulgi. A więc miał rację. Zdrajca był tutaj. Nie czekając na odpowiedź, dał znak swoim ludziom, aby zaczęli przeszukiwać dom. · · · Wasilij​ wszedł do obory z uniesioną bronią i palcem na spuście. Zbliżył się do sterty słomy, jedynego miejsca, w którym ktoś mógłby się schować, na tyle wysokiego, by ukryć człowieka. Strzelił krótką serią. W powietrze wzleciały wiązki słomy. Z lufy uniósł się dym. Krowy za jego plecami zaczęły parskać i cofnęły się w głąb zagrody, ryjąc ziemię racicami. Wasilij nie zobaczył jednak ani śladu krwi. Nikogo tu nie było, marnowali czas. Wyszedł na podwórze, zarzucił karabin na ramię i zapalił papierosa.

Lew​ wybiegł z domu zaalarmowany hukiem strzałów. Wasilij zawołał do niego: — Nikogo​ nie ma! Lew​ zacisnął szczęki i ruszył w kierunku obory, kipiąc od narkotycznej energii. Zirytowany​ jego lekceważeniem Wasilij rzucił papierosa i przyglądał się, jak od żaru topi się śnieg. — Nie​ ma go tam, chyba że się przebrał za krowę. Może na wszelki wypadek powinieneś je powystrzelać. Wasilij​ spojrzał po twarzach funkcjonariuszy, którzy zaśmiali się uprzejmie. Nie dał się zwieść: zdawał sobie sprawę, że jego żart nikogo nie rozbawił. Ale ucieszył się, śmiech bowiem dowodził, że zaczęła się zmieniać równowaga sił. Ich posłuszeństwo wobec Lwa słabło. Może z powodu męczącej podróży. Może z powodu jego decyzji, aby pozostawić Brodskiego na wolności, podczas gdy należało go od razu aresztować. Ale Wasilij zastanawiał się, czy nie chodzi także o Fiodora i śmierć jego młodszego synka. Lwa wysłano, aby wyjaśnił ten incydent. Spośród funkcjonariuszy biorących udział w dzisiejszej operacji wielu przyjaźniło się z Fiodorem. Można było zagrać na ich uczuciach, wykorzystać tę urazę. Lew​ pochylił się, by obejrzeć ślady na śniegu. Były to świeże odciski stóp: niektóre pozostawili jego ludzie, ale pod spodem zobaczył trop prowadzący z obory w stronę pól. Wyprostował się i wszedł do obory. Wasilij zawołał za nim: — Już​ tam sprawdzałem! Nie​ zwracając na niego uwagi, Lew dotknął wyłamanego zamka: zauważywszy rozłożone na ziemi worki na zboże, wrócił na podwórze i spojrzał w kierunku pól. — Trzech​ ludzi pójdzie ze mną, trzech najszybszych. Wasilij, zostaniesz na miejscu. Kontynuuj przeszukanie. Zdjął​ ciężki zimowy płaszcz i podał swojemu zastępcy, choć nie był to zamierzony afront. Kiedy już nic nie krępowało jego ruchów, pobiegł po śladach w stronę pól. Trzej​ agenci, którzy mieli mu towarzyszyć, nie zamierzali się rozbierać. Przełożony kazał im biec przez śnieg bez płaszczy, a sam nie zadał sobie nawet trudu, aby obejrzeć ciało syna ich kolegi. Śmierć chłopca potraktowano jak niewartą uwagi błahostkę. Funkcjonariusze nie zamierzali dostać zapalenia płuc, wykonując ślepo rozkazy człowieka, którego władza mogła już dobiegać końca, człowieka, który w ogóle o nich nie dbał. Mimo to Lew nadal miał ich pod swoją komendą, przynajmniej na razie, więc wymieniwszy spojrzenia z Wasilijem, trzej mężczyźni, markując posłuszeństwo, ruszyli niemrawym truchtem za dowódcą, który wyprzedził ich już o kilkaset metrów. Lew​ przyśpieszał. Dzięki narkotykowi był absolutnie skoncentrowany: nie istniało nic poza śladami na śniegu i rytmem jego kroków. Nie potrafił stanąć ani zwolnić, nie dopuszczał myśli o porażce, nie czuł zimna. Chociaż przypuszczał, że podejrzany ma nad nim co najmniej godzinę przewagi, w ogóle się tym nie

przejmował. Zdrajca nie wiedział, że jest ścigany, i prawie na pewno szedł. Widząc​ przed sobą grzbiet łagodnego pagórka, Lew miał nadzieję, że dojrzy stamtąd uciekiniera. Dotarł na szczyt i rozejrzał się po okolicy. W każdym kierunku rozciągały się zaśnieżone pola. W pewnej odległości zobaczył skraj gęstego lasu, lecz na zboczu przed nim, kilometr od pagórka, zamajaczyła sylwetka człowieka brnącego przez śnieg. To nie był chłop z kołchozu ani robotnik. To na pewno był zdrajca. Mężczyzna zmierzał na północ, w stronę lasu. Jeżeli tam dotrze, będzie się mógł ukryć. Lew nie miał psów, aby go wytropić. Obejrzał się przez ramię — trzej agenci zostali w tyle. Pękła jakaś więź łącząca go z oddziałem. Nie mógł już liczyć na swoich ludzi. Musiał schwytać zbiega sam. Jak​ gdyby wiedziony szóstym zmysłem Anatolij przystanął i odwrócił się. Ze szczytu niewysokiego pagórka zbiegał jakiś mężczyzna. Bez wątpienia funkcjonariusz służby bezpieczeństwa. Anatolij był pewien, że zniszczył wszystkie dowody łączące go z tą zapadłą wioską. Dlatego przez chwilę stał bez ruchu, wpatrując się jak zahipnotyzowany w biegnącą postać. Znaleźli go. Żołądek podszedł mu do gardła, twarz oblała się gorącem, a po chwili, gdy uświadomił sobie, że spotkanie z tym człowiekiem oznacza śmierć, odwrócił się na pięcie i rzucił do ucieczki w stronę lasu. W panice zatoczył się i wpadł w głęboką zaspę. Szybko zrozumiał, że przeszkadza mu płaszcz. Zdarł go, rzucił na ziemię i puścił się szaleńczym pędem. Anatolij​ nie popełnił już błędu i nie oglądał się za siebie. Skupił wzrok na linii drzew. Jeżeli utrzyma tempo, zdoła tam dotrzeć, zanim ten człowiek go dopadnie. Las dawał mu szansę, by zniknąć, znaleźć kryjówkę. Gdyby doszło do walki, byłoby mu łatwiej niż na otwartej przestrzeni, gdzie nie miałby pod ręką żadnych gałęzi ani kamieni. Lew​ przyśpieszył kroku, zmuszając się do jeszcze większego wysiłku, jakby startował w sprincie. Jakiś wewnętrzny głos ostrzegał go, że to zdradliwy teren i szybki bieg grozi upadkiem. Ale metamfetamina zagłuszyła niepewność, wierzył więc, że wszystko jest możliwe — że zdoła jednym skokiem pokonać dzielący ich dystans. Nagle​ jednak stracił równowagę, poślizgnął się i runął twarzą w zaspę. Oszołomiony, przysypany śniegiem, odwrócił się na plecy i patrząc w bladoniebieskie niebo, zastanawiał się, czy coś mu się stało. Nie czuł bólu. Wstał, otrzepał śnieg z twarzy i rąk, obojętnie oglądając zadrapania na dłoniach. Poszukał wzrokiem sylwetki Brodskiego. Przypuszczał, że zobaczy, jak zbieg znika w lesie. Ale ku jego zaskoczeniu podejrzany także się zatrzymał. Stał nieruchomo. Zdezorientowany Lew pobiegł naprzód. Nie rozumiał — kiedy się zdawało, że zdrajca już niemal zdołał mu umknąć, nieoczekiwanie stanął jak wryty. Wpatrywał się w ziemię. Dzieliło ich zaledwie sto metrów. Lew wyciągnął broń, zwalniając do marszu. Wycelował, choć doskonale wiedział, że z takiej odległości nie może zaryzykować strzału. Serce mu

łomotało, dwa uderzenia na jeden krok. Poczuł kolejny objaw działania narkotyku: miał wyschnięte podniebienie. Z nadmiaru energii drżały mu palce, po plecach ściekał pot. Zostało nie więcej niż pięćdziesiąt kroków. Brodski odwrócił się do niego. Nie był uzbrojony. Miał​ puste ręce; wyglądał, jak gdyby z niewyjaśnionych przyczyn postanowił się poddać. Lew szedł dalej, aż wreszcie zobaczył, co zatrzymało Brodskiego. Między nim a skrajem lasu rozciągała się pokryta lodem rzeka szerokości około dwudziestu metrów. Ze szczytu pagórka nie było jej widać, gdyż przykrywała ją gruba czapa śniegu. Lew zawołał: — To​ koniec! Anatolij​ zastanowił się nad tym, odwrócił się w stronę lasu i wszedł na lód. Kroczył niepewnie, ślizgając się na gładkiej powierzchni. Tafla lodu skrzypnęła pod jego ciężarem. Nie zwalniał. Stawiał krok za krokiem, krok za krokiem, aż lód zaczął pękać — powierzchnię przecięły czarne rysy idące promieniście od jego butów, coraz dalej i dalej. Im szybciej szedł, tym więcej szczelin rozbiegało się we wszystkich kierunkach. Spomiędzy szpar sączyła się lodowata woda. Brodski parł naprzód: był już pośrodku rzeki i zostało mu jeszcze dziesięć metrów. Spojrzał na płynący pod nim ciemny, zimny nurt. Lew​ dotarł na brzeg, schował pistolet do kabury i wyciągnął rękę. — Lód​ nie wytrzyma. Nie dojdziesz do lasu. Brodski​ zatrzymał się i odwrócił. — Wcale​ nie chcę dojść do lasu. Uniósł​ prawą nogę i raptownym ruchem uderzył obcasem w zmarzniętą powierzchnię, przebijając ją na wylot. Woda chlusnęła z otworu, tafla lodu pękła na dwie części i zbieg wpadł do rzeki. Zupełnie​ zdrętwiały, w szoku, pogrążył się w czarnej toni. Patrzył w słońce. Potem, czując, jak wypycha go ku górze, odepchnął się nogami od szczeliny w lodzie. Nie miał najmniejszego zamiaru się wynurzyć. Pragnął zniknąć w ciemnej wodzie. Ból zaczął rozsadzać mu płuca i Brodski czuł, jak ciało buntuje się przeciw jego decyzji, by umrzeć. Odepchnął się jeszcze mocniej, odpływając jak najdalej od światła, jak najdalej od szansy przeżycia. Wreszcie siła wyporu uniosła go i zderzył się z litym lodem. Łagodny prąd pociągnął go w dół rzeki. · · · Zdrajca​ nie zamierzał wypłynąć, nie było wątpliwości, że oddala się od pęknięcia w lodzie, próbując popełnić samobójstwo i ochronić swoich wspólników. Lew biegł wzdłuż brzegu, starając się ocenić, w którym miejscu może być Brodski. Odpiął gruby skórzany pas z kaburą, cisnął na ziemię i ślizgając się, wszedł na

zamarzniętą rzekę. Lód niemal natychmiast zaczął trzeszczeć. Lew szedł dalej, starając się stąpać lekko, ale lodowa pokrywa już się kruszyła, zapadając się pod jego ciężarem. Gdy dotarł na środek, kucnął i zaczął gorączkowo rozgarniać śnieg. Podejrzanego nie było jednak nigdzie widać — wszędzie tylko ciemna woda. Lew ruszył dalej w dół rzeki, lecz szczeliny ścigały każdy jego krok, otaczając go ze wszystkich stron. Woda wezbrała, rysy w końcu się przecięły. Lew spojrzał w niebo, głęboko nabrał powietrza do płuc i przygotował się, gdy rozległ się trzask. Lód​ załamał się pod nim. Mimo​ że odurzony narkotykiem nie w pełni odczuwał zimno, wiedział, że musi się śpieszyć. W tej temperaturze liczyły się sekundy. Obrócił się. W miejscach pęknięcia lodu zobaczył dwa snopy światła, lecz wszędzie indziej woda była ciemna, zasłonięta okapem gęstego śniegu. Odbił się od dna i popłynął z prądem. Nie widząc nic, posuwał się coraz dalej, szukając po omacku z lewej i prawej. Organizm domagał się powietrza. W odpowiedzi jeszcze energiczniej zaczął pracować nogami, zwiększając szybkość. Wiedział, że wkrótce nie będzie miał innego wyboru, tylko zawrócić lub umrzeć. Zdając​ sobie sprawę, że nie dostanie drugiej szansy, a powrót z pustymi rękami może oznaczać śmierć, zanurkował głębiej. Jego​ dłoń coś musnęła: materiał, tkaninę, nogawkę spodni. To był Brodski, nieruchomo rozpłaszczony pod lodem. Ale jak gdyby dotyk przywrócił mu życie, zaczął się szamotać. Lew podpłynął pod niego i chwycił go za szyję. Ból w piersiach był nie do wytrzymania. Należało jak najprędzej wrócić na powierzchnię. Zaciskając ramię wokół szyi podejrzanego, drugą ręką próbował przebić lód nad głową, ale pięść odbijała się od gładkiej, twardej tafli. Brodski​ przestał się poruszać. Skupił się i przezwyciężając wszystkie naturalne odruchy, otworzył usta, napełniając je lodowatą wodą, spokojnie witając śmierć. Lew​ skoncentrował się na snopach światła w górze rzeki. Zaczął młócić nogami wodę, kierując się w stronę jasności. Schwytany przez niego zdrajca był nieprzytomny, nie ruszał się. Zamroczony Lew nie był już w stanie wstrzymywać oddechu. Rozgarnął wodę jeszcze raz — poczuł na twarzy promienie słońca — i rzucił się ku górze. Obaj wynurzyli się na powierzchnię. Lew​ dyszał, gwałtownie łapiąc powietrze. Ale Brodski nie oddychał. Lew pociągnął go w kierunku brzegu, torując sobie drogę przez krę. Wreszcie dotknął stopami koryta rzeki. Wygramolił się na brzeg, wyciągając z wody więźnia. Obaj mieli siną skórę. Lew nie potrafił opanować dreszczy, natomiast podejrzany trwał w zupełnym bezruchu. Lew otworzył mu usta, wylał z nich wodę i wtłoczył mu powietrze do płuc. Uciskał mu pierś, wdmuchiwał do płuc powietrze, uciskał pierś, wdmuchiwał powietrze. — No​ już! Brodski​ zacharczał i odzyskał przytomność. Zgiął się wpół, wymiotując wodą,

która wypełniła mu żołądek. Lew nie miał czasu poczuć ulgi. Jeszcze parę minut i obaj umrą z powodu hipotermii. Wstał. Zobaczył swoich trzech funkcjonariuszy, którzy zbliżali się do nich. Kiedy​ mężczyźni zauważyli, jak Lew znika pod powierzchnią rzeki, zorientowali się, że ich przełożony od początku się nie mylił. W ułamku sekundy powróciła równowaga sił i Wasilij stracił autorytet na rzecz Lwa. Ich niezadowolenie z powodu złego potraktowania Fiodora nie miało już żadnego znaczenia. Jedynym powodem, dla którego dali upust emocjom, było oczekiwanie, że operacja się nie powiedzie i Lew straci dowództwo. Sprawa przybrała jednak inny obrót: Lew odzyskał i umocnił swoją pozycję. Biegli co sił w nogach; od tego zależało ich życie. Lew​ opadł obok więźnia. Oczy Brodskiego zaczęły się zamykać — znów tracił przytomność. Lew uderzył go w twarz. Ten człowiek musiał zachować świadomość. Uderzył go znowu. Podejrzany otworzył oczy i niemal natychmiast znów je przymknął. Lew uderzył go jeszcze kilka razy. Mieli coraz mniej czasu. Wstał i zawołał do swoich ludzi: — Szybciej! Głos​ mu osłabł, szybko opuszczała go energia, w końcu dopadło go zimno, a wywołane chemią poczucie, że jest niezwyciężony, zaczęło się ulatniać. Minęło szczytowe działanie narkotyku i ciało Lwa na powrót ogarnęło śmiertelne zmęczenie. Nadbiegli funkcjonariusze. — Zdejmujcie​ płaszcze. Rozpalcie jakiś ogień. Wszyscy​ trzej zrzucili płaszcze, jednym otulając Lwa, a dwoma Brodskiego. To nie wystarczało. Potrzebowali ognia. Funkcjonariusze rozejrzeli się w poszukiwaniu drewna. Niedaleko był płot i dwaj agenci pobiegli w tę stronę, a trzeci zaczął drzeć w pasy rękaw grubej bawełnianej koszuli. Tymczasem Lew nie spuszczał z oczu więźnia, bijąc go, aby nie stracił świadomości. Sam też jednak czuł senność. Chciał odpocząć. Chciał zamknąć oczy. — Szybciej! Choć zamierzał krzyknąć, z gardła wydobył tylko ledwie słyszalny głos. Wrócili dwaj funkcjonariusze, niosąc wyrwane z płotu sztachety. Odgarnęli śnieg i położyli na zmarzniętej ziemi drewno, które owinęli pasami bawełny. Wokół ustawili drobniejsze szczapy, tworząc konstrukcję w kształcie piramidy. Jeden wyciągnął zapalniczkę i nasączył bawełnę benzyną. Z kamienia skoczyła iskra, tkanina się zajęła i buchnął płomień. Drewno zatliło się, ale było zbyt wilgotne, żeby się zapalić. Nad ogniskiem uniósł się dym. Lew w ogóle nie czuł ciepła. Drewno za długo schło. Wyrwał kawał podszewki płaszcza i dorzucił do ognia. Wiedział, że jeśli zgaśnie, obaj umrą. Mieli tylko tę zapalniczkę. Jeden z funkcjonariuszy ostrożnie rozsunął elementy konstrukcji i wylał resztkę benzyny na słabnący ogień. Płomienie strzeliły wyżej, podsycone zgniecioną paczką po papierosach i podartymi bibułkami. Wszyscy agenci

klęczeli, dmuchając w ogień. Wreszcie sztachety zaczęły się palić. Anatolij otworzył oczy, spoglądając na trzaskający ogień. Mimo że pragnął umrzeć, cudownie było poczuć na skórze ciepło. Widząc coraz wyższe płomienie i czerwony żar, z mieszanymi uczuciami uświadomił sobie, że jednak będzie żył. Lew usiadł, utkwiwszy wzrok w ognisku. Z jego ubrania unosiła się para. Dwaj funkcjonariusze, pragnąc odzyskać jego przychylność, poszli zebrać więcej drewna. Trzeci został na straży. Kiedy byli już spokojni, że opału nie zabraknie, Lew rozkazał jednemu z agentów wrócić do wsi i przygotować ludzi do powrotu do Moskwy. — Dasz radę iść? — spytała więźnia. — Kiedyś chodziłem z synem na ryby. Wieczorami rozpalaliśmy ognisko i siadaliśmy przy nim. Nie lubił za bardzo łowić, ale chyba podobały mu się ogniska. Gdyby nie umarł, miałby mniej więcej tyle lat co pan. Lew milczał. Więzień dodał: — Jeżeli można, chciałbym tu jeszcze chwilę zostać. Lew dorzucił do ognia. Mogli ostatecznie chwilę zaczekać. · · · W drodze powrotnej nikt się nie odzywał. Odległość, którą przedtem Lew przebył w ciągu niecałych trzydziestu minut, pokonywali przez prawie dwie godziny. W miarę jak jego organizm wydalał metamfetaminę, każdy kolejny krok wydawał się cięższy. Krzepiła go tylko myśl o powodzeniu operacji. Wróci do Moskwy jako zwycięzca, który pomyślnie przeszedł próbę i odzyskał swój status. Stał już na krawędzi przepaści, lecz zdołał się ocalić. Gdy zbliżali się do wsi, Anatolij zaczął się zastanawiać, jak go znaleźli. Uświadomił sobie, że o swojej przyjaźni z Michaiłem wspominał Zinie. Zdradziła go. Ale nie był na nią zły. Próbowała się po prostu ratować. Nikt nie mógł jej mieć tego za złe. W każdym razie to było teraz nieistotne. Zależało mu tylko na tym, by przekonać agentów, że Michaił nie jest współwinny. Spojrzał na oficera, który go zatrzymał. — Kiedy wczoraj wieczorem tu przyjechałem, rodzina Michaiła wyrzuciła mnie z domu. Nie chcieli mieć ze mną nic wspólnego. Grozili, że zawiadomią władze. Właśnie dlatego musiałem się włamać do obory. Myśleli, że uciekłem. Ta rodzina nie zrobiła nic złego. To dobrzy, pracowici ludzie. Lew próbował sobie wyobrazić prawdziwy przebieg wczorajszych wypadków. Zdrajca zwrócił się do przyjaciela z prośbą o pomoc, ale jej nie otrzymał. Nie wyglądało to na dobrze obmyślany plan ucieczki. Na pewno nie plan doświadczonego szpiega. — Twoi przyjaciele mnie nie interesują.

Doszli do gospodarstwa. Zobaczyli Michaiła Zinowiewa, jego żonę i córeczki, klęczących rzędem przed wejściem do obory. Wszyscy mieli ręce związane za plecami. Drżeli z zimna. Najwyraźniej klęczeli na śniegu od dłuższego czasu. Michaił miał posiniaczoną twarz. Z rozbitego nosa kapała krew; szczęka zwisała pod dziwnym kątem. Była złamana. Funkcjonariusze otaczali ich nierównym kołem, z niepewnymi minami. Wasilij stał za plecami rodziny. Gdy Lew się zatrzymał, chcąc się odezwać, Wasilij opuścił skrzyżowane ręce, ukazując karabin. Po chwili uniósł lufę i strzelił Zinowiewowi w tył głowy. Huk rozległ się echem po okolicy. Ciało mężczyzny runęło na śnieg. Żona i córki nie drgnęły, patrząc na leżące przed nimi zwłoki. Zareagował tylko Brodski, wydając nieludzki głos — pozbawiony słów, nieartykułowany krzyk bólu i złości. Wasilij przesunął się o krok i wycelował karabin w głowę żony. Lew podniósł rękę. — Opuść broń! To rozkaz! — Ci ludzie są zdrajcami. Trzeba ich ukarać dla przykładu. Wasilij nacisnął spust, siła odrzutu szarpnęła jego ręką, rozległ się drugi wystrzał i kobieta bezwładnie padła na śnieg obok martwego męża. Brodski usiłował się wyrwać, ale eskortujący go ludzie podcięli mu nogi i osunął się na kolana. Wasilij znów przesunął się w bok, celując w głowę starszej z córek. Dziewczynka miała zaczerwieniony od mrozu nos. Lekko dygotała. Wpatrywała się w ciało matki. Za chwilę miała umrzeć na śniegu obok rodziców. Lew wyciągnął pistolet i wymierzył do swojego zastępcy. — Opuść broń. Zmęczenie ulotniło się w mgnieniu oka, choć nie na skutek działania narkotyku. Poczuł wzbierającą falę oburzenia i adrenaliny. Miał pewną rękę. Przymknął oko i starannie wycelował. Z tej odległości nie mógł chybić. Jeśli strzeli, ocali dziewczynkę. Ocali obie dziewczynki — nie dopuści do morderstwa. Słowo mimo woli przemknęło mu przez myśl. Morderstwo.

Odbezpieczył broń. Wasilij mylił się co do Kijowa. Dał się nabrać na list Brodskiego. Przekonywał ludzi, że wyjazd do Kimowa to strata czasu. Dał im do zrozumienia, że po niepowodzeniu dzisiejszej akcji zostanie nowym szefem. Wszystkie te kompromitujące błędy znajdą się w raporcie Lwa. W tym momencie Wasilij czuł na sobie wzrok pozostałych funkcjonariuszy. Jego pozycja zachwiała się po upokarzającym ciosie. Z jednej strony miał ochotę sprawdzić, czy Lew ma dość odwagi, żeby go zabić. Taki czyn wywołałby poważne reperkusje. Z drugiej strony nie był jednak głupi. W głębi duszy zdawał sobie sprawę, że jest tchórzem, a Lew z pewnością nie. Wasilij

opuścił broń. Z udawaną satysfakcją wskazał dzieci. — Dziewczynki dostały cenną lekcję. Może wyrosną na lepszych obywateli niż ich rodzice. Lew podszedł do swojego zastępcy, mijając ciała zastrzelonych, zostawiając ślady w zakrwawionym śniegu. Wziął szeroki zamach i krawędzią rękojeści pistoletu uderzył Wasilija w głowę. Wasilij cofnął się i pochylił, chwytając się za skroń. W miejscu rozcięcia pojawiła się krew. Zanim jednak zdążył się wyprostować, poczuł na skroni lufę pistoletu Lwa. Wszyscy przyglądali się tej scenie z wyjątkiem dziewczynek, które klęczały ze spuszczonymi oczyma, czekając na śmierć. Wasilij bardzo powoli przechylił głowę i uniósł wzrok. Drżały mu usta. Człowiek, który z taką łatwością zabijał, bał się śmierci. Lew dotknął spustu. Ale nie potrafił zabić. Nie z zimną krwią. Nie wykona wyroku na tym człowieku. Niech ukarze go państwo. Trzeba ufać państwu. Wsunął pistolet do kabury. — Zostaniesz tu i zaczekasz na milicję. Opowiesz, co się stało, i pomożesz im. Wrócisz do Moskwy sam. Lew pomógł dziewczynkom wstać i zaprowadził je do domu. Aż trzech agentów musiało zanieść Anatolija Brodskiego do ciężarówki. Był zupełnie bezwładny, jakby uszło z niego życie. Oszalały z rozpaczy mamrotał coś nieprzytomnie, nie zważając na funkcjonariuszy, którzy kazali mu się zamknąć. Nie mieli ochoty słuchać jego lamentów. · · · W domu dziewczynki milczały, wciąż nie mogąc zrozumieć, że ciała leżące w śniegu to ich rodzice. Spodziewały się, że lada chwila ojciec przygotuje im śniadanie albo matka wejdzie do izby. Wszystko wydawało się nierzeczywiste. Rodzice byli dla nich całym światem. Jak świat mógł istnieć bez nich? Lew spytał, czy mają jakichś krewnych. Żadna z dziewczynek nie odezwała się ani słowem. Kazał starszej spakować rzeczy — miały jechać do Moskwy. Żadna się nie poruszyła. Poszedł do sypialni, gdzie sam zabrał się do pakowania, szukając ich ubrań. Zaczęły mu drżeć ręce. Przerwał, usiadł na łóżku i spojrzał na swoje buty. Stuknął obcasem o obcas, patrząc, jak na podłogę spadają bryłki zbitego, przesiąkniętego krwią śniegu. Wasilij przyglądał się odjeżdżającej ciężarówce z pobocza drogi, paląc ostatniego papierosa. Mignęły mu dziewczynki siedzące w szoferce obok Lwa, na jego miejscu. Wkrótce samochód zniknął za zakrętem. Wasilij rozejrzał się. W oknach pobliskich domów dostrzegł twarze. Tym razem nie wycofały się spłoszone jego widokiem. Cieszył się, że ma karabin. Wrócił do domu, spoglądając przelotnie na leżące w śniegu ciała. Wszedł do kuchni, nastawił wodę i zaparzył sobie mocną

herbatę. Znalazł garnuszek cukru, który prawdopodobnie miał wystarczyć rodzinie na cały miesiąc. Wsypał do szklanki prawie całą zawartość, robiąc z herbaty obrzydliwy syrop. Popijając ją, nagle poczuł się okropnie zmęczony. Zdjął buty i płaszcz, poszedł do sypialni, odrzucił pościel i położył się. Żałował, że nie można wybierać sobie snów. Wybrałby sen o zemście.

Moskwa

16 lutego Mimo że Lew pracował tu już od pięciu lat, nigdy nie czuł się dobrze na Łubiance, w siedzibie MGB, skąd kierowano sprawami wewnętrznymi kraju. Rzadko słyszano tu swobodne rozmowy. Każdy kontrolował swoje reakcje. Nie było w tym nic dziwnego, zważywszy na specyficzny charakter zajęcia, lecz, zdaniem Lwa, w samym budynku kryło się coś, co budziło w ludziach lęk, jak gdyby strach stanowił jeden z elementów wkomponowanych w jego projekt. Przyznawał, że to absurdalna teoria, skoro nie miał pojęcia o intencji architekta. Gmach pochodził z czasów przed rewolucją i zanim został przejęty przez tajne służby specjalne bolszewików, mieściło się tu towarzystwo ubezpieczeniowe. Trudno było jednak Lwu uwierzyć, że przypadkowo wybrano budynek o tak niepokojących proporcjach: nie był ani wysoki, ani przysadzisty, ani szeroki, ani smukły, stanowiąc niezgrabne uśrednienie wszystkich wymiarów. Fasada stwarzała wrażenie czujności: zwarte rzędy okien, ciągnące się wzdłuż i wszerz, biegnące aż do zegara na szczycie, który spoglądał na miasto niczym wielkie świdrujące oko. Budynek otaczała niewidzialna granica. Przechodnie omijali ją z daleka, jak gdyby się bali, że zostaną wciągnięci do środka. Jeśli ktoś przekraczał tę wyimaginowaną linię, był albo funkcjonariuszem, albo skazańcem. W tych murach nikt nie miał szans na uniewinnienie. To była fabryka winy. Być może Łubianki nie zbudowano z myślą o strachu, niemniej strach zapanował tu niepodzielnie, zmieniając dawne biura towarzystwa ubezpieczeniowego w swoje królestwo. Lew oddał legitymację: legitymacja stanowiła gwarancję, że nie tylko mógł wejść do gmachu, ale także go opuścić. Ci, który przekraczali ten próg bez legitymacji, często znikali bez wieści. System mógł ich umieścić w gułagu albo w pobliskim budynku w Warsonofiewskim Zaułku, także należącym do państwowych służb bezpieczeństwa, gdzie były pochyłe podłogi, wyłożone drewnem ściany, zatrzymujące pociski, i węże do zmywania strug krwi. Lew nie znał dokładnej liczby egzekucji, ale była wysoka, sięgała kilkuset dziennie. Przy takim stopniu efektywności problemem stawały się kwestie praktyczne, na przykład w jaki sposób szybko i sprawnie usunąć ludzkie szczątki. Idąc głównym korytarzem, Lew zastanawiał się, jakie to uczucie być prowadzonym do podziemi, nie mając prawa do odwołania, nie mogąc liczyć na niczyją pomoc. Aparat sądowniczy można było bez trudu obejść. Lew słyszał o więźniach, którzy całymi tygodniami leżeli pozostawieni własnemu losowi,

i lekarzach, którzy zajmowali się wyłącznie badaniami nad bólem. Nauczył się wierzyć, że to wszystko istnieje nie bez przyczyny. Cel stanowiło wyższe dobro. Terror był konieczny. Terror chronił rewolucję. Bez niego poniósłby klęskę Lenin. Bez niego poniósłby klęskę Stalin. Po cóż by innego tajni agenci MGB rozsiewali plotki na temat tego budynku, rzucając półsłówkami w metrze i tramwajach tak metodycznie, jak gdyby chcieli wywołać epidemię? Pielęgnowano wirusa strachu. Strach stanowił część jego pracy. Aby go podtrzymać, należało stale karmić nim kolejnych ludzi. Oczywiście Łubianka nie była jedynym budzącym grozę gmachem. Ludzie bali się także więzienia Butyrki, o wysokich wieżach i brudnych, odrapanych skrzydłach, gdzie w ciasnych celach więźniowie bawili się zapałkami, czekając na wywózkę do obozów pracy. Było Lefortowo, gdzie przesłuchiwano przestępców, przeciwko którym prowadzono jeszcze dochodzenie, a ich krzyki słyszano na sąsiednich ulicach. Lew rozumiał jednak, że Łubianka zajmuje szczególne miejsce w umysłach ludzkich, ponieważ jest symbolem miejsca, w którym prowadzi się sprawy winnych agitacji antyradzieckiej, działalności kontrrewolucyjnej i szpiegostwa. Dlaczego ta kategoria więźniów wzbudza we wszystkich największy lęk? Każdy może się krzepić nadzieją, że nigdy się nie dopuści kradzieży, gwałtu czy morderstwa, lecz nikt nie może być pewien, czy nie jest winien agitacji antyradzieckiej, działalności kontrrewolucyjnej i szpiegostwa, bo nikt, nie wyłączając Lwa, nie wie, czym właściwie są te zbrodnie. Spośród stu czterdziestu paragrafów Kodeksu karnego Lew opierał się tylko na jednym, na podpunkcie definiującym więźnia politycznego jako osobę prowadzącą działalność, która ma na celu: Obalenie, podważenie lub osłabienie władzy radzieckiej.

I to było mniej więcej wszystko: krótkie, pojemne sformułowanie, które mogło objąć każdego, od najwyższych funkcjonariuszy partii po tancerzy baletowych, muzyków i emerytowanych szewców. Nawet ludzie pracujący w murach Łubianki, obsługujący maszynerię strachu, nie mogli być pewni, czy system, który żywią, pewnego dnia ich też nie pożre. Choć Lew był już w środku, wciąż miał na sobie wierzchnie ubranie — długi wełniany płaszcz i skórzane rękawiczki. Dygotał. Gdy przystawał, miał wrażenie, że podłoga kołysze się na boki. Dostawał zawrotów głowy trwających kilka sekund. Czuł się, jakby za chwilę miał zemdleć. Od dwóch dni nie jadł, lecz myśl o jedzeniu przyprawiała go o mdłości. Mimo to uparcie nie dopuszczał do siebie możliwości, że jest chory: na pewno odrobinę się przeziębił, był zmęczony, ale to minie. Miał po prostu objawy kryzysu po metamfetaminie i potrzebował snu. Nie mogło być mowy o jednodniowym urlopie. Nie dziś, kiedy czekało go przesłuchanie Anatolija Brodskiego.

Formalnie rzecz biorąc, prowadzenie przesłuchań nie należało do jego obowiązków. MGB miało specjalistów, którzy zajmowali się wyłącznie przesłuchiwaniem podejrzanych, przechodząc z celi do celi, wydobywając zeznania z zawodową obojętnością i osobistą dumą. Mieli motywację taką jak wszyscy pracownicy, licząc na przykład na premię za dobre wyniki, którą otrzymywali, jeśli podejrzany podpisał zeznanie szybko i bez zastrzeżeń, nie zgłaszając żadnych poprawek. Lew niewiele wiedział o ich metodach. Żadnego z nich nie znał osobiście. Przesłuchujący tworzyli hermetyczną grupę, pracowali zespołowo, często wspólnie zajmując się jednym podejrzanym, by połączywszy indywidualne talenty, zaatakować z kilku stron i złamać opór. Brutalność, elokwencja, umiejętność zjednywania sobie ludzi: wszystkie te zdolności miały swoje znaczenie. Po pracy przesłuchujący spędzali razem czas, razem jadali, dzielili się uwagami, porównywali metody. Chociaż wyglądem w zasadzie nie różnili się od innych, Lew potrafił ich rozpoznać bez większych kłopotów. Wiele swoich najtrudniejszych operacji prowadzili w podziemiach, gdzie mogli sterować elementami otoczenia takimi jak światło czy temperatura. W przeciwieństwie do nich Lew jako śledczy spędzał czas przede wszystkim na górze albo poza budynkiem. Podziemie było światem, do którego rzadko się zapuszczał, światem, na który przymykał oczy, światem, który wolał mieć pod stopami. Po krótkim oczekiwaniu Lew został wezwany. Chwiejnym krokiem wszedł do gabinetu majora Kuźmina. Żaden szczegół w tym pomieszczeniu nie był przypadkowy: wszystko zostało skrupulatnie zaplanowane i rozmieszczone. Ściany zdobiły oprawione w ramki czarno-białe fotografie, wśród nich zdjęcie, na którym Stalin ściska dłoń Kuźmina, zrobione podczas siedemdziesiątych urodzin przywódcy. Dookoła zawieszono wybrane plakaty propagandowe pochodzące z różnych dziesięcioleci. Lew przypuszczał, że szeroki przedział czasu, jaki ilustrowała ta galeria, miał świadczyć, iż Kuźmin zajmował ten gabinet od zawsze, nawet w trakcie czystek w latach trzydziestych, choć wtedy był w wywiadzie wojskowym. Jeden z plakatów przedstawiał utuczonego królika w klatce. JEDZ WIĘCEJ KRÓLICZEGO MIĘSA! Na innym trzy potężne czerwone postacie waliły czerwonymi młotami w głowy ponurych, nieogolonych mężczyzn. ZWALCZAJ BUMELANTÓW! Na kolejnym trzy uśmiechnięte kobiety zmierzały w stronę fabryki. POWIERZ NAM SWOJE OSZCZĘDNOŚCI! Słowo NAM w haśle nie odnosiło się do trzech uśmiechniętych kobiet, lecz do państwowego rachunku oszczędnościowego. Inny plakat przedstawiał baryłkowatego człowieka w garniturze i cylindrze, taszczącego dwie torby wypchane pieniędzmi. KAPITALISTYCZNI KLAUNI! Obok widniały obrazy o silnych kontrastach światłocieniowych przedstawiające porty, stocznie, linie kolejowe, uśmiechniętych robotników, gniewnych robotników i zajezdnię lokomotyw, wszystko na cześć Lenina. BUDUJ! Plakaty regularnie wymieniano, ponieważ Kuźmin pedantycznie dbał, by pochwalić się całą imponującą kolekcją. Z równą

starannością zestawiono kolekcję książek. Regał wypełniały wszystkie właściwe tytuły, natomiast egzemplarz książki Historia Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików): krótki kurs, napisanej pod okiem samego Stalina, rzadko opuszczał blat biurka majora. Nawet w koszu spoczywały tylko pieczołowicie wyselekcjonowane śmieci. Każdy, od najprostszego urzędniczyny po najwyższej rangi funkcjonariusza, wiedział, że jeśli ktoś chce się czegoś naprawdę pozbyć, należy to ukradkiem wynieść z gmachu i dyskretnie wyrzucić w drodze do domu. Kuźmin stał przy oknie wychodzącym na plac Łubiański. Był krępy i — jak zwykle — miał na sobie mundur o jeden numer za mały. Nosił grube okulary, które często zsuwały mu się na koniec nosa. Krótko mówiąc, wyglądał groteskowo i nawet najwyższa władza nad życiem i śmiercią nie przydawała mu ani odrobiny powagi. Mimo że Kuźmin, o ile Lew się orientował, nie uczestniczył już w przesłuchaniach, krążyły pogłoski, że za swoich najlepszych czasów wykazywał się nadzwyczajną biegłością w ich prowadzeniu, a podczas pracy najchętniej posługiwał się swoimi niewielkimi, pulchnymi dłońmi. Patrząc na niego dziś, trudno było w to uwierzyć. Lew usiadł. Kuźmin nadal stał przy oknie. Wolał zadawać pytania, spoglądając na zewnątrz. Robił tak, ponieważ, jego zdaniem, o czym często przypominał w rozmowach z Lwem, przejawy emocji należy przyjmować nadzwyczaj sceptycznie, chyba że ktoś nie zdaje sobie sprawy, iż jest obserwowany. Major mistrzowsko udawał, że patrzy przez okno, w rzeczywistości przyglądając się odbiciu człowieka w szybie. Sztuczka znacznie straciła jednak na skuteczności, gdyż prawie wszyscy, nie wyłączając Lwa, mieli świadomość, że są obserwowani. Poza tym niewiele osób na Łubiance traciło czujność. — Gratuluję. Wiedziałem, że go znajdziesz. To doświadczenie było dla ciebie cenną lekcją. Lew skinął głową. — Jesteś chory? Lew się zawahał. Najwyraźniej wyglądał gorzej, niż przypuszczał. — To nic takiego. Trochę się przeziębiłem, ale to minie. — Domyślam się, że jesteś na mnie zły za to, że poleciłem ci zostawić Brodskiego i zająć się Fiodorem Andriejewem. Mam rację? Sądzisz, że sprawa Fiodora była nieistotna i powinienem pozwolić ci kontynuować operację przeciw Brodskiemu? Mówił z uśmiechem, jak gdyby coś go bawiło. Lew skoncentrował się, wyczuwając niebezpieczeństwo. — Nie, towarzyszu majorze. Nie jestem zły. Powinienem natychmiast aresztować Brodskiego. To była moja wina. — Tak, ale nie aresztowałeś go natychmiast. Czy zatem w takich okolicznościach popełniłem błąd, odbierając ci sprawę szpiega i każąc porozmawiać z pogrążonym w żałobie ojcem? O to pytam.

— Myślałem tylko o zaniedbaniu, jakiego się dopuściłem, nie aresztując natychmiast Brodskiego. — To wymijająca odpowiedź. Chodzi mi o jedno: problem rodziny Fiodora nie był błahy. Mamy do czynienia z przypadkiem demoralizacji w łonie MGB. Jeden z twoich ludzi pozwolił, żeby żal po stracie syna wypaczył Fiodorowi obraz rzeczywistości, a on nieświadomie, razem z całą rodziną, zwrócił się przeciwko państwu. Cieszę się, że złapałeś Brodskiego, ale twoje zadanie w sprawie Fiodora uznałem za ważniejsze. — Rozumiem. — Musimy jeszcze porozmawiać o Wasiliju Nikitinie. Było do przewidzenia, że wiadomość o jego działaniach dotrze do majora. Wasilij nie zawahałby się wykorzystać tego przeciwko niemu. Lew nie mógł nadużywać poparcia Kuźmina, nie potrafił też ocenić, który aspekt incydentu najbardziej go martwi. — Wycelowałeś w niego broń? A potem go uderzyłeś? Nikitin twierdzi, że straciłeś panowanie nad sobą. Że brałeś narkotyki. I przestałeś kierować się rozsądkiem. Domaga się twojego zawieszenia. Jest zdenerwowany, powinieneś to zrozumieć. Lew zrozumiał doskonale: nie chodziło o egzekucję. — Jako najwyższy rangą w oddziale wydałem rozkaz. Wasilij go nie wykonał. Jak mam dowodzić i utrzymywać dyscyplinę, jak którykolwiek z nas może utrzymać dyscyplinę, jeżeli ignoruje się jego rozkazy? Systemowi groziłby rozpad. Może odezwała się moja wojskowa przeszłość. W czasie operacji wojskowych nieposłuszeństwo i niesubordynację karze się śmiercią. Kuźmin pokiwał głową. Lew umiejętnie dobrał słowa na swoją obronę — odwołując się do przestrzegania zasad wojskowych. — Masz rację, naturalnie. Wasilij jest w gorącej wodzie kąpany. Przyznaje się do tego. Nie wykonał rozkazu. To prawda. Ale był wściekły na rodzinę współdziałającą ze zdrajcą. Oczywiście, nie akceptuję tego, co zrobił. Mamy system, który zajmuje się takimi przestępstwami. Sprawcy powinni zostać przywiezieni tutaj. A Wasilij otrzymał stosowną reprymendę. Jeżeli chodzi o narkotyki… — Nie spałem od dwudziestu czterech godzin. Przepisali mi je nasi lekarze. — Narkotyki zupełnie mnie nie interesują. Mówiłem ci, że masz robić wszystko, co trzeba, czyli, jak sądzę, także brać wszystko, co trzeba. Chcę ci jednak dać ostrzeżenie. Bijąc innego funkcjonariusza, zwracasz na siebie uwagę. Ludzie szybko zapomną, że miałeś istotne powody. Kiedy tylko Wasilij opuścił broń, powinieneś był dać mu spokój. Jeżeli chciałeś go ukarać, należało zgłosić mi jego niesubordynację. Postanowiłeś sam wymierzyć sprawiedliwość. To niedopuszczalne. W żadnym wypadku. — Przepraszam.

Kuźmin odsunął się od okna. Stanął obok Lwa i położył mu dłoń na ramieniu. Wystarczy. Uznajemy sprawę za zamkniętą. Mam dla ciebie inne trudne zadanie: przesłuchanie Brodskiego. Przeprowadzisz je osobiście. Możesz wziąć do pomocy, kogo zechcesz — któregoś z naszych specjalistów — ale chcę, żebyś był przy tym, kiedy się złamie. Musisz się przekonać, kim naprawdę jest ten człowiek, zwłaszcza że dałeś się zwieść i uwierzyłeś w jego niewinność. Była to niezwykła prośba. Kuźmin zauważył zdziwienie Lwa. — Przyda ci się to doświadczenie. Powinniśmy sądzić człowieka po tym, co jest gotów zrobić sam, nie po tym, co jest gotów kazać zrobić innym. Masz coś przeciwko temu? — Nie. Lew wstał, poprawiając mundur. — Zacznę natychmiast. — Jeszcze jedno: chcę, żebyś pracował nad tym razem z Wasilijem. · · · Cele dzieliły się na trzy rodzaje. Pierwszym były zwykłe cele, gdzie trzymano więźniów: kwadratowe pomieszczenia z podłogą wysłaną słomą, które mogły zmieścić trzech dorosłych mężczyzn, gdy położyli się obok siebie. W każdej z nich zawsze przebywało pięciu i byli tak stłoczeni, że kiedy ktoś chciał się podrapać, pozostali musieli się przesunąć, by zrobić mu miejsce w plątaninie ludzkich kończyn. Ponieważ w celach nie było latryn, wstawiano wiadra, z których mężczyźni byli zmuszeni korzystać w obecności wszystkich. Gdy wiadro wypełniło się po brzegi, więźniom kazano nieść je do najbliższego odpływu ściekowego, ostrzegając ich, że jeśli uronią choć kropelkę, zostaną zastrzeleni. Lew słyszał kiedyś strażników rozmawiających o przekomicznych minach więźniów, którzy z napięciem wpatrywali się w rozchybotany menisk moczu i kału, decydujący o tym, czy będą żyć, czy nie. Owszem, było to barbarzyństwo, ale barbarzyństwo nie bez przyczyny, barbarzyństwo w imię wyższego dobra. Wyższe dobro. Wyższe dobro.

Koniecznie należało powtarzać te słowa, wyryć je w każdej myśli, aby stale przesuwały się w głowie niby taśma dalekopisu. Drugi rodzaj cel stanowiły przeróżnego typu karcery. W niektórych stała lodowata woda po kostki, a ściany pokrywała narośl pleśni i szlamu. Wystarczyło pięć dni w takich warunkach, by nigdy nie odzyskać zdrowia i do końca życia mieć kłopoty z płucami. Były wąskie klitki przypominające drewniane trumny, gdzie pleniły się pluskwy, które tak długo cięły nagie ciało przetrzymywanego tam więźnia,

dopóki się nie zgodził podpisać pogrążającego go zeznania. Były pomieszczenia wyłożone korkiem, w których parzono więźniów gorącym powietrzem z systemu wentylacyjnego, dopóki z porów skóry nie zaczynała się sączyć krew. Były pomieszczenia wyposażone w haki, łańcuchy i przewody elektryczne. Były kary wszelkiego rodzaju dla ludzi wszelkiego pokroju. Granicę pomysłowości wyznaczała jedynie wyobraźnia, choć nietrudno było ją przekroczyć. Wszystkie te okropności wydawały się jednak niemal niczym w zestawieniu z wielkością i wagą wyższego dobra. Wyższe dobro. Wyższe dobro. Wyższe dobro.

Uzasadnienie takich metod, proste i przekonujące, należało bezustannie powtarzać: ci ludzie byli wrogami. Czy Lew nie widział równie drastycznych środków podczas wojny? Widział, i to nawet gorsze. Czy wojna nie przyniosła im wolności? Czy to nie to samo — wojna przeciw innemu wrogowi, wrogowi wewnętrznemu, ale mimo wszystko wrogowi? Czy nie była konieczna? Owszem, była. Walka o przetrwanie ustroju usprawiedliwiała wszystko. Tak samo jak obietnica złotego wieku, gdy te okrucieństwa przestaną już istnieć, gdy wszelkiego dobra będzie w bród, a bieda pozostanie jedynie wspomnieniem. Nie były to pożądane metody i nie należało ich głośno pochwalać, a zapał funkcjonariuszy, którzy znajdowali przyjemność w pracy, też wydawał się niezrozumiały. Lew nie był jednak głupi. Pośród wyuczonych, gładko recytowanych usprawiedliwień tkwiło ziarenko niezgody, uwierające w żołądku jak niestrawiona łupina. Ostatnim rodzajem były cele przesłuchań. Lew dotarł do takiej właśnie celi, gdzie trzymano zdrajcę, i stanął przed drzwiami z judaszem, obitymi stalową płytą. Zapukał, zastanawiając się, co zobaczy. Otworzył mu chłopak, najwyżej siedemnastoletni. Cela była mała i prostokątna, o ścianach i podłodze z gołego betonu, lecz tak jasno oświetlona, że wchodząc, Lew zmrużył oczy. Z sufitu zwisało pięć mocnych żarówek. Pod ścianą w głębi pomieszczenia stała kanapa, która zupełnie nie pasowała do ponurego wnętrza. Siedział na niej Anatolij Brodski ze skrępowanymi rękami i nogami. Młody funkcjonariusz z dumą poinformował: — Ciągle zamyka oczy i próbuje zasnąć. Ale wtedy go biję. Słowo daję, nie miał ani chwili odpoczynku. Najlepsze jest to, że siedzi na kanapie. Nie myśli o niczym innym, tylko żeby się swobodnie wyciągnąć i zdrzemnąć. Kanapa jest naprawdę wygodna i miękka. Próbowałem. Ale nie pozwolę mu zasnąć. To tak jakby głodującemu postawić jedzenie w zasięgu ręki. Lew skinął głową i zauważył, że młody funkcjonariusz jest nieco rozczarowany, nie doczekawszy się bardziej entuzjastycznej pochwały dla swojego zaangażowania. Chłopak zajął pozycję w rogu celi, uzbrojony w czarną drewnianą pałkę. Sztywny, poważny, z rumieńcami na policzkach, przypominał ołowianego żołnierzyka. Brodski siedział przygarbiony na brzegu kanapy, z półprzymkniętymi oczyma.

W pomieszczeniu nie było krzeseł, więc Lew usiadł obok niego. Sytuacja była absurdalna. Kanapa rzeczywiście okazała się bardzo miękka i Lew zagłębił się w niej, zdając sobie sprawę z wyrafinowania tej tortury. Ale nie miał czasu do stracenia, musiał działać szybko. Lada chwila miał się tu zjawić Wasilij, a on miał nadzieję, że jeszcze przed jego nadejściem uda mu się przekonać Brodskiego do współpracy. Anatolij uniósł wzrok, odrobinę szerzej otwierając oczy. Minęła dłuższa chwila, zanim jego pozbawiony snu mózg rozpoznał siedzącego obok mężczyznę. To był człowiek, który go schwytał. Człowiek, który uratował mu życie. Sennie, jak gdyby zamroczony środkami odurzającymi, wymamrotał: — Co z dziećmi? Z córkami Michaiła? Gdzie są? — Zostały umieszczone w sierocińcu. Są bezpieczne. Sierociniec — to miał być żart? Część kary? Nie, ten człowiek nie był skory do żartów. Wierzył w system. — Był pan kiedyś w sierocińcu? — Nie. — Dziewczynki miałyby większe szanse na przeżycie, gdybyście je zostawili same sobie. — Teraz zaopiekowało się nimi państwo. Ku zaskoczeniu Lwa więzień wyciągnął związane ręce i dotknął jego czoła. Młody funkcjonariusz przyskoczył do nich i uniósł pałkę, gotów roztrzaskać aresztowanemu kolana. Lew odprawił go machnięciem ręki. Chłopak niechętnie wycofał się do kąta celi. — Ma pan gorączkę. Powinien pan być w domu. Macie w ogóle domy? Miejsce, gdzie śpicie, jecie i robicie wszystko to, co normalni ludzie? Zdumiewał go ten człowiek. Nawet w tych okolicznościach był lekarzem. Nawet w tych okolicznościach był zuchwały. Nie tracił pewności siebie, zachowywał się bezceremonialnie i Lew wbrew sobie poczuł do niego sympatię. Teraz odsunął się jednak, ocierając rękawem lepkie czoło. — Rozmawiając ze mną, możesz sobie oszczędzić niepotrzebnych cierpień. Jeszcze się nie zdarzyło, żeby jakiś człowiek, którego przesłuchiwaliśmy, nie żałował, że nie powiedział wszystkiego od razu. Co ci da milczenie? — Nic. — A więc powiesz mi prawdę? — Powiem. — Dla kogo pracujesz? — Dla Anny Władysławowny. Jej kot traci wzrok. Dla Dory Andriejewny. Jej pies nie chce jeść. Dla Arkadego Masłowa. Jego pies złamał przednią łapę. Dla Mátyása Rákosiego. Ma kolekcję rzadkich ptaków. — Skoro jesteś niewinny, to dlaczego uciekałeś? — Uciekałem, bo mnie pan gonił. Nie było innego powodu.

— To nie ma sensu. — Zgadzam się, ale to prawda. Kiedy człowieka śledzą, to zostaje aresztowany. Kiedy zostaje aresztowany, zawsze jest winny. Tu nie trafiają niewinni. — Z jakimi urzędnikami ambasady amerykańskiej współpracujesz i jakie przekazujesz im informacje? Wreszcie Anatolij zrozumiał. Kilka tygodni temu pewien młodszy urzędnik ambasady amerykańskiej przyprowadził do niego psa. Pies miał ranę, w którą wdała się infekcja. Potrzebna była terapia antybiotykowa, ale ponieważ antybiotyki były niedostępne, Anatolij starannie oczyścił i zdezynfekował ranę, po czym zatrzymał zwierzę na obserwacji. Niedługo potem zauważył jakiegoś człowieka kręcącego się w okolicy swojego mieszkania. Tej nocy nie spał, próbując się domyślić, co złego zrobił. Nazajutrz rano śledzono go w drodze do pracy i w drodze powrotnej do domu. Trwało to trzy dni. Po czwartej bezsennej nocy postanowił uciec. Teraz nareszcie się dowiedział, na czym polegała jego zbrodnia. Leczył psa należącego do cudzoziemca. — Nie mam wątpliwości, że w końcu powiem wam to, co chcecie usłyszeć, ale teraz mówię tylko tyle: ja — Anatolij Tarasowicz Brodski — jestem weterynarzem. Niedługo z waszych dokumentów będzie wynikać, że byłem szpiegiem. Będziecie mieli moje zeznanie i mój podpis. Zmusicie mnie, żebym podał wam nazwiska. Będą kolejne aresztowania, kolejne podpisy i kolejne zeznania. Ale wszystko, co wam w końcu powiem, będzie kłamstwem, bo jestem weterynarzem. — Nie jesteś pierwszym przestępcą, który twierdzi, że jest niewinny. — Naprawdę pan wierzy, że jestem szpiegiem? — Tylko na podstawie tej rozmowy mogę cię skazać za dążenie do obalenia ustroju. Dość wyraźnie dałeś do zrozumienia, że nienawidzisz tego kraju. — Wcale nie nienawidzę tego kraju. To wy go nienawidzicie. Nienawidzicie ludzi mieszkających w tym kraju. Dlaczego aresztowaliście tylu z nich, jeśli nie z tego powodu? Lew zaczynał tracić cierpliwość. — Wiesz, co się z tobą stanie, jeżeli nie będziesz mówił? — Nawet dzieci wiedzą, co się tu dzieje. — Mimo to odmawiasz przyznania się do winy? — Nie zamierzam wam niczego ułatwiać. Jeżeli mam wam powiedzieć, że jestem szpiegiem, będziecie mnie musieli torturować. — Spodziewałem się, że będzie można tego uniknąć. — Sądzi pan, że można tu zachować honor? Niech pan idzie po swoje noże. Po swój zestaw narzędzi. Kiedy będzie pan miał na rękach moją krew, zobaczymy, czy będzie pan taki rozsądny. — Chcę tylko listy nazwisk. — Nic nie jest trudniejsze do obalenia niż fakty. Właśnie dlatego tak ich nie znosicie. Drażnią was. Właśnie dlatego denerwuję was, mówiąc tylko tyle, że ja —

Anatolij Tarasowicz Brodski — jestem weterynarzem. Moja niewinność was drażni, bo chcecie, żebym był winny. Chcecie, żebym był winny, bo mnie aresztowaliście. Rozległo się pukanie. Zjawił się Wasilij. Lew wstał i mruknął: — Powinieneś przyjąć moją propozycję. — Może pewnego dnia zrozumie pan, dlaczego nie mogłem. Młody funkcjonariusz otworzył drzwi. Wszedł Wasilij. W miejscu, gdzie został uderzony, miał sterylny opatrunek, choć Lew podejrzewał, że nie założył go z rzeczywistej potrzeby, lecz raczej po to, aby sprowokować pytania i móc opowiedzieć o incydencie jak największej liczbie ludzi. Wasilijowi towarzyszył mężczyzna w średnim wieku, o przerzedzonych włosach, ubrany w wygnieciony garnitur. Widząc Lwa i Anatolija razem, Wasilij przybrał zaniepokojoną minę. — Przyznał się? — Nie. Wasilij z wyraźną ulgą dał znak chłopakowi z pałką, by pomógł więźniowi wstać, a człowiek w brązowym garniturze podszedł do Lwa i z uśmiechem wyciągnął do niego rękę. — Doktor Roman Chwostow. Jestem psychiatrą. — Lew Demidow. — Miło mi was poznać. Uścisnęli sobie dłonie. Chwostow wskazał więźnia. — Proszę się nim nie martwić. Chwostow zaprowadził ich do swojego gabinetu, otworzył drzwi i gestem zaprosił wszystkich do środka, jak gdyby pokazywał dzieciom swój pokój do zabaw. Gabinet był mały i czysty. Do wyłożonej białymi kafelkami podłogi przyśrubowano krzesło obite czerwoną skórą. Za pomocą kilku dźwigni można je było rozłożyć, tworząc kozetkę. W oszklonych szafkach stały rzędy buteleczek i pojemników z płynami, proszkami i pigułkami, opatrzone białymi nalepkami, na których starannymi czarnymi literami wypisano nazwy specyfików. Pod jedną z szafek wisiały rzędem stalowe narzędzia chirurgiczne. Brodski nie próbował się szamotać, gdy przywiązywano go do krzesła. Paskami z czarnej skóry skrępowano mu nadgarstki, nogi w kostkach i szyję. Lew przypiął mu nogi, Wasilij ręce. Kiedy skończyli, Brodski nie mógł poruszać żadną częścią ciała. Lew cofnął się o krok. Chwostow szorował ręce nad umywalką. — Przez jakiś czas pracowałem w łagrze niedaleko miasta Mołotow. Szpital był pełen ludzi udających umysłowo chorych. Byli gotowi zrobić wszystko, żeby się wymigać od pracy. Biegali jak dzikie zwierzęta, wykrzykiwali różne plugastwa, zdzierali z siebie ubranie, onanizowali się na oczach wszystkich, wypróżniali się na podłogę — wszystko po to, żeby mnie przekonać o swoim obłędzie. Nie można im było ani trochę wierzyć. Moje zadanie polegało na tym, aby ustalić, kto kłamie, a kto naprawdę jest obłąkany. Jest wiele testów naukowych, ale więźniowie szybko pojęli,

o co w nich chodzi, i przekazywali sobie informacje, tak że wkrótce wszyscy wiedzieli, jak się zachowywać, żeby oszukać system. Na przykład więzień, któremu się wydawało, że jest Hitlerem, koniem czy czymś równie dziwacznym, prawie na pewno tylko udawał niepoczytalnego. Tak więc więźniowie przestali podawać się za Hitlera i zaczęli stosować znacznie bardziej subtelne i wyrafinowane sztuczki. W końcu pozostał tylko jeden sposób poznania prawdy. Lekarz napełnił strzykawkę gęstym żółtym olejem i położył ją na stalowej tacce, po czym starannie odciął rękaw koszuli więźnia, zawiązując gumową opaskę uciskową na jego ramieniu, aby uwidocznić grubą niebieską żyłę. Chwostow zwrócił się do więźnia: — Podobno masz wiedzę medyczną. Za chwilę wstrzyknę ci do krwiobiegu olejek kamforowy. Wiesz, jakie będzie miał działanie? — Moje doświadczenie medyczne ogranicza się do pomagania ludziom. — To także pomaga ludziom. Pomaga omamionym. Wywoła atak. Podczas ataku nie będziesz w stanie kłamać. Właściwie niewiele będziesz w stanie zrobić. Jeżeli zdołasz się odezwać, będziesz mógł mówić tylko prawdę. — W takim razie śmiało, niech pan robi zastrzyk z tego olejku. Posłuchacie, co mam do powiedzenia. Chwostow zwrócił się do Lwa: — Włożymy mu do ust gumowy knebel. Żeby nie odgryzł sobie języka w najbardziej intensywnej fazie ataku. Kiedy się jednak uspokoi, wyjmiemy knebel i będziecie mogli zadawać pytania. Wasilij wziął skalpel, którym zaczął czyścić sobie paznokcie, wycierając brud w połę munduru. Gdy skończył, odłożył skalpel, sięgnął do kieszeni i wyjął papierosa. Doktor pokręcił głową. — Nie tutaj, proszę. Wasilij schował papierosa. Doktor sprawdził strzykawkę — na końcu igły zalśniła żółta kropla olejku. Zadowolony z tego widoku wbił igłę w żyłę Brodskiego. — Trzeba to robić bardzo powoli. Jeżeli za bardzo się pośpieszymy, może powstać zator. Nacisnął tłok i gęsty, lepki olejek zaczął płynąć ze strzykawki do ramienia więźnia. Na skutki nie musieli długo czekać. Nagle wzrok Anatolija Brodskiego stał się nieprzytomny: jego oczy uciekły w głąb czaszki, a ciało zaczęło się trząść, jak gdyby przez krzesło, do którego był przypięty, przepuszczono tysiąc woltów. Igła nadal tkwiła w żyle, do której wstrzyknięto zaledwie odrobinę olejku. — Teraz wstrzykniemy troszkę więcej. Gdy do ciała Brodskiego dostało się kolejne pięć milimetrów płynu, w kącikach jego ust pojawiły się małe, białe bańki. — A teraz czekamy, czekamy, czekamy… i wstrzykujemy resztę.

Chwostow wstrzyknął pozostałą część olejku, wyciągnął igłę i przycisnął do ranki tampon z gazy. Odsunął się. Brodski nie przypominał człowieka, lecz raczej zepsutą maszynę, silnik, który zmuszono do zbyt wysokich obrotów. Szarpał krępujące go pasy, jak gdyby działała na niego jakaś zewnętrzna siła. Rozległ się trzask. Przy gwałtownym ruchu pękła mu kość w nadgarstku. Chwostow obejrzał miejsce złamania, które już zaczęło puchnąć. — To nic nadzwyczajnego. Zerkając na zegarek, rzekł: — Jeszcze trochę zaczekamy. Z ust więźnia pociekły dwie strużki piany, płynąc z kącików na brodę i kapiąc na nogi. Drgawki zaczęły powoli ustawać. — Dobrze. Proszę pytać. Zobaczymy, co powie. Wasilij zbliżył się i wyciągnął gumowy knebel. Brodski zwymiotował śliną i pianą na własne kolana. Wasilij odwrócił się z wyrazem niedowierzania na twarzy. — Do cholery, co on nam powie w takim stanie? — Proszę spróbować. — Dla kogo pracujesz? W odpowiedzi więzień zwiesił głowę. Szyja była przypięta do krzesła. Zacharczał. Z nosa wypłynęła krew. Chwostow starł ją chusteczką. — Proszę spróbować jeszcze raz. — Dla kogo pracujesz? Głowa Brodskiego odchyliła się na bok jak główka lalki, kukiełki umiejącej się poruszać i wyglądającej na żywą istotę, ale w rzeczywistości pozbawioną życia. Jego usta otwierały się i zamykały, a język wyciągał się i chował, mechanicznie naśladując mowę, choć nie usłyszeli żadnego dźwięku. — Proszę spróbować jeszcze raz. — Dla kogo pracujesz? — Jeszcze raz. Wasilij pokręcił głową, patrząc na Lwa. — To głupota. Sam spróbuj. Lew stał oparty plecami o ścianę, jakby próbował odsunąć się jak najdalej od czerwonego krzesła. Podszedł bliżej. — Dla kogo pracujesz? Z ust Brodskiego wydobył się jęk. Brzmiał komicznie, jak gulgot niemowlęcia. Chwostow skrzyżował ręce na piersi i zajrzał w oczy Brodskiego. — Proszę spróbować jeszcze raz. Na początek proszę zadawać proste pytania. Zapytajcie go o nazwisko. — Jak się nazywasz? — Jeszcze raz. Wierzcie mi, już z tego wychodzi. Jeszcze raz, proszę. Lew zbliżył się o kolejny krok. Mógł dotknąć jego czoła.

— Jak się nazywasz? Usta się poruszyły. — Anatolij. — Dla kogo pracujesz? Już się nie trząsł. Oczy wróciły na swoje miejsce. — Dla kogo pracujesz? Przez chwilę milczał. A potem powiedział słabym, urywanym głosem, jak ktoś mówiący przez sen: — Dla Anny Władysławowny. Dory Andriejewny. Arkadego Masłowa. Mátyása Rákosiego. Wasilij sięgnął po notes i zaczął notować nazwiska, pytając: — Znasz któreś z tych nazwisk? Tak, Lew znał te nazwiska. Anna Władysławowna: jej kot traci wzrok. Dora Andriejewna: jej pies nie chce jeść. Arkady Masłow: jego pies złamał przednią łapę. Ziarenko wątpliwości, uwierające go w żołądku jak niestrawiona łupina, nagle pękło. Anatolij Tarasowicz Brodski był tylko weterynarzem, nikim więcej.

17 lutego Doktor Zarubin włożył czapkę obszytą futrem z norek, podniósł skórzaną torbę i zaczął się przepychać przez zatłoczony tramwaj, zdawkowo przepraszając potrącanych ludzi. Wysiadłszy na oblodzony chodnik, oparł się o bok pojazdu. Nagle poczuł się stary; chwiał się na nogach, bojąc się poślizgnąć i upaść. Tramwaj odjechał. Zarubin rozejrzał się, mając nadzieję, że nie pomylił przystanku — słabo znał wschodnie peryferie miasta. Okazało się jednak, że nie będzie żadnych kłopotów ze znalezieniem drogi — cel jego poszukiwań przysłaniał szare, zimowe niebo. Po drugiej stronie ulicy rozciągał się kilkusetmetrowy zespół czterech bloków mieszkalnych w kształcie litery U, górujący nad nim i nad całą okolicą. Bloki zbudowano parami w taki sposób, że jeden stanowił lustrzane odbicie sąsiedniego. Doktora zachwyciła nowoczesna architektura gmachów, w których mieszkały tysiące rodzin. To nie było zwykłe osiedle. To był pomnik nowej epoki. Kładł kres czasom jedno- lub dwupiętrowych prywatnych domów, które zmiażdżono, starto na ceglany pył, stawiając na ich miejscu doskonale funkcjonalne mieszkania, zaprojektowane przez państwo i należące do państwa, pomalowane na szaro, spiętrzone jedno nad drugim i uszeregowane jedno obok drugiego. Zarubin nigdzie nie widział tylu dokładnie takich samych kształtów, tylokrotnie powtórzonych niczym bliźniacze odbitki. Gruba warstwa śniegu okrywająca dach każdego budynku sprawiała wrażenie, jak gdyby Bóg nakreślił tam białą linię, mówiąc: „Dość, reszta nieba jest moja”. Oto kolejne wyzwanie, pomyślał Zarubin: reszta nieba. Z pewnością nie należała do Boga. W którymś z czterech bloków znajdowało się mieszkanie numer 124 — dom oficera śledczego MGB Lwa Stiepanowicza Demidowa. Rano major Kuźmin poinformował doktora o niespodziewanym wyjściu Lwa, który opuścił Łubiankę na początku przesłuchania kluczowego dla sprawy, twierdząc, że ma gorączkę i nie jest w stanie pełnić obowiązków służbowych. Majora zaniepokoił moment jego wyjścia. Czy Lew był naprawdę chory? Może jego nieobecność miała inną przyczynę? Dlaczego zapewniał, że dobrze się czuje i może pracować, a gdy polecono mu przesłuchać podejrzanego, zmienił zdanie? I dlaczego próbował przesłuchiwać zdrajcę w pojedynkę? Doktor został wysłany z zadaniem wyjaśnienia zagadki choroby Lwa. Z medycznego punktu widzenia, nawet bez badania pacjenta, Zarubin przypuszczał, że przyczyną niedomagania Lwa było zbyt długie przebywanie w zimnej wodzie, które mogło doprowadzić do zapalenia płuc, a jego stan pogorszyło zażywanie narkotyków. Jeśli sprawa tak się przedstawiała, jeżeli Lew rzeczywiście zachorował, Zarubin miał postąpić jak lekarz i pomóc mu wrócić do zdrowia. Gdyby jednak Lew z jakiegoś powodu symulował, Zarubin powinnien postąpić jak funkcjonariusz MGB i zaaplikować mu silny środek uspokajający, udając, że to lekarstwo albo preparat na wzmocnienie. Lew zostałby przykuty do łóżka na

dwadzieścia cztery godziny, co uniemożliwiłoby mu ucieczkę i dało majorowi czas na podjęcie decyzji o dalszych krokach. Według planu pięter, umieszczonego na stalowej tablicy przymocowanej do betonowego filaru przy wejściu do pierwszego budynku, mieszkanie numer 124 znajdowało się na czternastym piętrze w trzecim bloku. Winda, metalowa kabina, w której mogły się zmieścić najwyżej dwie osoby — lub cztery, jeśli miały ochotę przyciskać się do siebie — z turkotem dojechała na trzynaste piętro, gdzie przystanęła na chwilę, jak gdyby dla nabrania oddechu, po czym pokonała ostatni odcinek drogi. Zarubin musiał użyć obu rąk, by odciągnąć oporną kratę. Na tej wysokości wiatr w odkrytych łącznikach wyciskał łzy z oczu. Doktor zerknął na panoramę zaniedbanych obrzeży przysypanej śniegiem Moskwy, po czym skręcił w lewo i stanął przed drzwiami mieszkania 124. Otworzyła mu młoda kobieta. Zarubin czytał akta Lwa i wiedział, że jego żoną jest Raisa Gawriłowna Demidowa, dwudziestosiedmioletnia nauczycielka. W aktach nie znalazła się jednak żadna wzmianka o jej urodzie. Raisa była bowiem wyjątkowo piękna i ten fakt powinien zostać odnotowany w aktach. Takie sprawy są nie bez znaczenia. Zarubin nie był na to przygotowany. Miał słabość do pięknych kobiet; nie do ostentacyjnie narcystycznej urody, lecz do urody dyskretnej i powściągliwej. Ujrzał właśnie taką kobietę. Nie oznaczało to, że nie starała się dbać o wygląd, wprost przeciwnie, dokładała wszelkich starań, aby niczym się nie wyróżniać i jak najlepiej maskować swoją urodę. Czesała się i ubierała w najprostszym stylu, jeśli w ogóle można go było nazwać stylem. Najwyraźniej nie zależało jej na zainteresowaniu mężczyzn, co w oczach doktora czyniło ją jeszcze ponętniejszą. Stanowiła wyzwanie. W młodości Zarubin był kobieciarzem, w pewnych kręgach nawet legendarnym. Pobudzony wspomnieniami dawnych czasów uśmiechnął się do niej. Raisa dostrzegła przebarwione zęby, pożółkłe niewątpliwie od długich lat nałogowego palenia. Odpowiedziała uśmiechem. Spodziewała się, że MGB kogoś przyśle, mimo że jej o tym nie uprzedzano, czekała więc, aby przybysz się przedstawił. — Jestem doktor Zarubin. Przysłano mnie, żebym zajrzał do Lwa. — Jestem Raisa, żona Lwa. Ma pan legitymację? Doktor zdjął czapkę, znalazł dokument i pokazał. — Proszę mi mówić Borys. W mieszkaniu paliły się świece. Raisa wyjaśniła, że właśnie jest przerwa w dostawie prądu — powyżej dziesiątego piętra stale powtarzały się kłopoty z elektrycznością. Okresowe braki prądu trwały czasem minutę, czasem cały dzień. Przeprosiła go, nie wiedziała, kiedy znów włączą światło. Siląc się na żart, Zarubin odrzekł: — Przeżyje to. Nie jest kwiatkiem. Wystarczy, że będzie mu ciepło. Raisa spytała doktora, czy ma ochotę się czegoś napić: może gorącej herbaty,

skoro na dworze taki ziąb. Przyjął propozycję: gdy brała od niego płaszcz, musnął grzbiet jej dłoni. W kuchni Zarubin oparł się o ścianę i z rękami w kieszeniach przyglądał się, jak Raisa przygotowuje herbatę. — Mam nadzieję, że woda jeszcze nie wystygła. Miała miły głos, cichy i spokojny. Zaparzyła liście w małym imbryczku, po czym zaczęła nalewać esencję do wysokiej szklanki. Herbata była mocna, prawie czarna, a gdy szklanka napełniła się do połowy, Raisa spojrzała na doktora. — Pija pan mocną? — Jak najmocniejszą. — Taką? — Może do tego troszkę wody. Gdy uzupełniała herbatę wodą z samowara, wzrok Zarubina prześlizgnął się po jej ciele, zatrzymując się na wypukłości piersi, na talii. Miała na sobie tanie rzeczy — szarą bawełnianą spódnicę, grube pończochy, białą bluzkę i zrobiony na drutach rozpinany sweter. Ciekawe, dlaczego Lew nie wykorzystał swojej pozycji, aby ubrać ją w zagraniczne, modnie skrojone stroje w lepszym gatunku. Ale nawet w garderobie produkowanej masowo z lichych materiałów wyglądała nie mniej atrakcyjnie. — Proszę mi powiedzieć, co z mężem. — Ma gorączkę. Mówi, że mu zimno, ale jest cały rozpalony. Dygocze. Nie chce jeść. — Skoro ma gorączkę, najlepiej niech na razie nic nie je. Ale brak apetytu może być także spowodowany zażywaniem amfetaminy. Wie pani coś o tym? — Jeżeli to ma związek z pracą, nic nie wiem. — Zauważyła pani u niego jakieś zmiany? — Rzadko jadamy razem, często nie ma go całą noc. Ale tego wymaga jego praca. Zauważyłam, że po długich okresach pracy staje się trochę roztargniony. — Zapomina o różnych rzeczach? Podała doktorowi szklankę. — Życzy pan sobie cukier? — Wolałbym konfiturę, jeśli można prosić. Sięgnęła na górną półkę. Jej bluzka lekko się przy tym uniosła, ukazując skrawek nieskazitelnej białej skóry. Zarubin poczuł, jak wysycha mu w ustach. Raisa zdjęła słoik z ciemnopurpurową konfiturą, odkręciła pokrywkę i podała mu łyżeczkę. Doktor nabrał konfitury, dodał do herbaty i zamieszał. Utkwił w oczach Raisy przenikliwe, wymowne spojrzenie. Zdając sobie sprawę z jego pożądania, zaczerwieniła się. Zarubin patrzył, jak rumieniec oblewa jej szyję. — Dziękuję. — Może chciałby go pan zbadać? Zakręciła słoik, odstawiła go na bok i skierowała kroki do sypialni. Doktor nie

ruszał się z miejsca, obserwując rozpuszczającą się konfiturę. — Najpierw skończę herbatę. Nie ma pośpiechu. Musiała zawrócić. Zarubin stulił wargi i dmuchnął na herbatę. Była gorąca i słodka. Raisa wyglądała na nieco spiętą. Zmuszanie jej do czekania sprawiało mu przyjemność. Powietrze w pozbawionej okien dusznej sypialni było nieświeże. Z samego zapachu Zarubin odgadł, że leżący w łóżku człowiek jest chory. Ku własnemu zaskoczeniu ogarnęło go coś na kształt rozczarowania. Zastanawiając się, co się kryje za tym uczuciem, przysiadł obok Lwa na skraju łóżka. Zmierzył mu temperaturę. Była wysoka, ale nie zagrażała życiu. Osłuchał go. Nie stwierdził nic odbiegającego od normy. Lew nie miał gruźlicy. Wszystko wskazywało na zwykłe przeziębienie. Raisa stała obok, przyglądając się badaniu. Jej ręce pachniały mydłem. Miło było siedzieć tak blisko niej. Doktor wyciągnął z torby brązową butelkę i odmierzył łyżeczkę gęstego zielonego płynu. — Proszę mu unieść głowę. Pomogła mężowi usiąść, a Zarubin wlał mu płyn do gardła. Gdy Lew przełknął lekarstwo, ostrożnie położyła jego głowę na poduszce. — Co to za lek? — Środek tonizujący — pomoże mu lepiej spać. — W tym nie trzeba mu pomagać. Doktor nie odpowiedział. Nie chciało mu się wymyślać żadnego kłamstwa. Rzekomy lek był w istocie miksturą pomysłu Zarubina: stanowił połączenie barbituranu, halucynogenu i dodatku w postaci aromatyzowanego syropu, który nadawał substancji smak. Specyfik powodował paraliż ciała i umysłu. Podany doustnie w ciągu pół godziny porażał mięśnie — rozluźniały się i wiotczały do tego stopnia, że nawet najmniejszy ruch wydawał się niewyobrażalnie trudnym zadaniem. Krótko potem zaczynał działać halucynogen. Zarubinowi coraz bardziej podobał się pomysł, który zaczął mu się wykluwać w głowie jeszcze w kuchni, kiedy Raisa się zarumieniła, a przybrał ostateczny kształt w chwili, gdy doktor poczuł woń mydła na jej dłoniach. Gdyby zameldował, że Lew wcale nie jest chory i symuluje, aby uzyskać zwolnienie ze służby, Demidow zostałby zapewne aresztowany i przesłuchany. Jeśli dodać do tego pozostałe wątpliwości dotyczące jego zachowania, zaciążyłyby na nim poważne podejrzenia. Najprawdopodobniej trafiłby do więzienia. Jego żona, jego piękna żona, zostałaby sama i bezbronna. Potrzebowałaby sojusznika. Status Zarubina w organach służby bezpieczeństwa dorównywał pozycji Lwa, a nawet ją przewyższał, doktor był więc pewien, że mógłby Raisie zaproponować alternatywne, całkiem atrakcyjne wyjście. Był wprawdzie żonaty, ale mogła zostać jego kochanką. Nie wątpił, że Raisa ma dobrze rozwinięty instynkt samozachowawczy. Wziąwszy jednak pod uwagę sytuację, niewykluczone, że uda się zdobyć to, czego pragnął, w mniej skomplikowany sposób.

Zarubin wstał. — Możemy porozmawiać w cztery oczy? W kuchni Raisa skrzyżowała ręce na piersiach. Zmarszczyła brwi — jej nieskazitelnie gładkie czoło przecięła jedna maleńka bruzda, której Zarubin pragnął dotknąć językiem. — Mój mąż wyzdrowieje? — Ma gorączkę. Będę gotów to potwierdzić. — Co będzie pan gotów potwierdzić? — Będę gotów potwierdzić, że jest naprawdę chory. — Bo naprawdę jest chory. Właśnie sam pan to powiedział. — Wie pani, po co tu przyszedłem? — Bo jest pan lekarzem, a mój mąż jest chory. — Przysłano mnie, żebym sprawdził, czy pani mąż naprawdę jest chory, czy jedynie próbuje się wymigać od pracy. — Przecież to oczywiste, że jest chory. Nie trzeba być lekarzem, żeby to zauważyć. — Tak, ale to mnie tu przysłano. I ja podejmę decyzję. Uwierzą w to, co powiem. — Doktorze, właśnie pan powiedział, że jest chory. Mówił pan, że ma gorączkę. — I będę gotów to potwierdzić oficjalnie, jeżeli jest pani gotowa przespać się ze mną. Zdumiewające, ale nawet nie mrugnęła okiem. Żadnej widocznej reakcji. Jej spokój sprawił, że Zarubin zapragnął jej jeszcze bardziej. Ciągnął: — Oczywiście tylko raz, chyba że się pani spodobam, a wówczas nie będzie przeszkód, żebyśmy to kontynuowali. Moglibyśmy dojść do porozumienia: dostanie pani w zamian, co pani zechce, w granicach rozsądku. Chodzi o to, że nikt nie musi o niczym wiedzieć. — A jeżeli się nie zgodzę? — Powiem, że pani mąż kłamał. Że z nieznanych mi powodów za wszelką cenę chciał uniknąć służby. Doradzę wszczęcie śledztwa w tej sprawie. — Nie uwierzą panu. — Jest pani pewna? Już nabierają podejrzeń. Wystarczy, że szepnę słówko. Biorąc milczenie za zgodę na swoją propozycję, Zarubin podszedł do niej i niepewnym ruchem położył dłoń na jej nodze. Nie poruszyła się. Mogli uprawiać seks w kuchni. Nikt się nie dowie. Jej mąż się nie obudzi. Będzie mogła jęczeć z rozkoszy, będzie mogła narobić tyle krzyku, ile zapragnie. Raisa z niesmakiem odwróciła wzrok, zastanawiając się, co począć. Ręka Zarubina sunęła po jej nodze. — Nie bój się. Mąż mocno śpi. Nie będzie nam przeszkadzał. My też nie będziemy mu przeszkadzali.

Jego dłoń zawędrowała pod spódnicę. — Może ci się nawet spodoba. Wielu kobietom bardzo się podobało. Był tak blisko, że czuła jego oddech. Pochylił się, rozchylając usta i ukazując żółte zęby, jak gdyby była jabłkiem, w które zamierzał się wgryźć. Usiłowała się przecisnąć obok niego, lecz chwycił ją za przegub. — Dziesięć minut to przecież niewysoka cena za życie twojego męża. Zrób to dla niego. Przyciągnął ją bliżej, zaciskając mocniej palce. Nagle puścił ją, unosząc obie ręce. Raisa przykładała mu nóż do gardła. — Jeżeli nie jest pan pewien, co dolega mojemu mężowi, proszę powiadomić majora Kuźmina — naszego dobrego przyjaciela — że powinien przysłać innego lekarza. Dodatkowa opinia bardzo się przyda. Ominęli się w progu. Raisa nie odrywała ostrza od jego szyi, dopóki Zarubin nie wycofał się z kuchni. Została w drzwiach, trzymając nóż na wysokości pasa. Doktor wziął płaszcz i bez pośpiechu go włożył. Podniósł skórzaną torbę i otworzył drzwi, mrużąc oczy w ostrym blasku słońca. — Tylko dzieci wierzą jeszcze w przyjaciół, i to głupie dzieci. Raisa zrobiła krok w stronę Zarubina, zerwała z wieszaka czapkę i cisnęła mu pod nogi. Kiedy się pochylił, aby ją podnieść, zatrzasnęła drzwi. Usłyszała oddalające się kroki. W drżących dłoniach wciąż ściskała nóż. Może rzeczywiście dała mu jakiś powód do przypuszczeń, że będzie skłonna się z nim przespać. Odtworzyła w pamięci przebieg wypadków: otworzyła drzwi, uśmiechnęła się w odpowiedzi na jego idiotyczny żart, wzięła od niego płaszcz, zaparzyła herbatę. Zarubin uległ złudzeniu. Nie mogła nic na to poradzić. Może jednak powinna była udawać, że jego propozycja brzmi kusząco i że jest gotowa ją rozważyć. Może stary dureń chciał po prostu uwierzyć, że pochlebiają jej jego umizgi. Raisa potarła czoło. Źle to rozegrała. Teraz groziło im niebezpieczeństwo. Weszła do sypialni i usiadła obok Lwa. Jego usta poruszały się jakby w cichej modlitwie. Przysunęła się bliżej, usiłując zrozumieć coś z bełkotliwych słów. Ledwie słyszalne strzępki zdań nie układały się w nic sensownego. Lew majaczył. Chwycił jej dłoń. Miał wilgotną skórę. Wyrwała rękę i zdmuchnęła świecę. · · · Lew stał w śniegu nad rzeką, widząc Anatolija Brodskiego, który zdołał przedostać się na drugi brzeg i prawie już dotarł do bezpiecznego schronienia wśród drzew. Zaledwie Lew ruszył za nim, zobaczył, że pod grubą skorupą lodu tkwią zastygli ludzie, których aresztował. Rozejrzał się na boki — ich zamarznięte ciała wypełniały całą rzekę. Jeżeli chciał się dostać do lasu, jeśli chciał złapać tego

człowieka, musiał po nich przejść. Nie mając wyboru — musiał spełnić swój obowiązek — Lew przyśpieszył kroku. Zdawało się jednak, że — jakby pod dotknięciem jego stóp — ciała powracają do życia. Lód zaczął się topić. Rzeka też ożyła i gwałtownie zafalowała. Zapadając się w mięknącej bryi, Lew poczuł pod podeszwami butów twarze. Choć starał się biec jak najszybciej, twarze były wszędzie, za nim, przed nim. Jakaś ręka chwyciła go za nogę — wyszarpnął ją. Kolejna dłoń zacisnęła się na jego kostce, potem trzecia, czwarta. Zamknął oczy, lękając się spojrzeć, czekając, aż ręce wciągną go w głąb rzeki. Gdy je otworzył, był w burym pokoju biurowym. U jego boku stała Raisa ubrana w jasnoczerwoną sukienkę, tę samą, którą pożyczyła od koleżanki na ich ślub, pośpiesznie zwężoną, aby nie było widać, że jest na nią za duża. We włosy miała wpięty biały kwiat zerwany w parku. On sam był ubrany w niedopasowany szary garnitur. Garnitur nie należał do niego: został pożyczony od kolegi ze służby. Stali w zaniedbanym biurze zaniedbanego urzędu, naprzeciw stołu, przy którym siedział pochylony nad papierami łysiejący mężczyzna. Raisa podała mu dokumenty i czekali, aż człowiek sprawdzi ich tożsamość. Nie było żadnej przysięgi małżeńskiej, żadnej ceremonii ani bukietów. Nie było gości, łez ani życzeń pomyślności — tylko oni dwoje w najlepszych ubraniach, jakie udało się im zdobyć. Żadnych ceregieli: ceregiele są dobre dla burżuazji. Jedyny świadek, właśnie ten urzędnik z łysiną, wpisał ich dane do grubej, mocno sfatygowanej księgi. Kiedy rubryki zostały wypełnione, otrzymali akt ślubu. Zostali mężem i żoną. W starym mieszkaniu jego rodziców, gdzie odbyło się przyjęcie weselne, zjawili się przyjaciele i sąsiedzi pragnący skorzystać z ich gościnności. Starsi mężczyźni śpiewali nieznane piosenki. A jednak w tym wspomnieniu coś było nie tak. Widział zimne, zacięte twarze. Przyszła tu rodzina Fiodora. Lew wciąż tańczył, ale wesele zmieniło się w pogrzeb. Wszyscy na niego patrzyli. Ktoś zastukał w okno. Lew odwrócił się i ujrzał przyciśniętego do szyby jakiegoś człowieka. Podszedł bliżej i przetarł zaparowane okno. To był Michaił Swiatosławowicz Zinowiew, z kulą w głowie, złamaną szczęką i posiniaczoną twarzą. Lew cofnął się i odwrócił. W opustoszałym pokoju zobaczył dwie małe dziewczynki — córki Zinowiewa ubrane w brudne łachmany. Sieroty miały wzdęte brzuchy i skórę pokrytą pęcherzami. Ich ubrania, czoła i pozlepiane włosy roiły się od wszy. Lew zamknął oczy i potrząsnął głową. Dygocząc z zimna, otworzył oczy. Był pod wodą i szybko schodził na dno. Nad głową miał taflę lodu. Próbował wypłynąć, lecz prąd ściągał go w dół. Na lodzie stali ludzie i przyglądali się, jak tonie. Płuca przeszył mu okropny ból. Nie mogąc dłużej wstrzymywać oddechu, otworzył usta. · · ·

Lew otworzył oczy, z wysiłkiem łapiąc powietrze. Obok niego siedziała Raisa, próbując go uspokoić. Rozejrzał się zdezorientowany: myślami był na poły we śnie, na poły na jawie. Zrozumiał, że to teraźniejszość: był z powrotem w swoim mieszkaniu. Z ulgą wziął Raisę za rękę, wyrzucając z siebie szeptem potok słów. — Pamiętasz, jak pierwszy raz się zobaczyliśmy? Gapiłem się na ciebie i pomyślałaś, że to jakiś natręt. Wysiadłem na nie swojej stacji metra, żeby zapytać, jak masz na imię. Nie chciałaś mi powiedzieć. Ale stałem, dopóki nie powiedziałaś. Skłamałaś, że masz na imię Lena. Przez cały tydzień mówiłem tylko o tej ślicznej Lenie. Powtarzałem wszystkim, że nie ma piękniejszej kobiety. A kiedy wreszcie spotkałem cię drugi raz i namówiłem na spacer, ciągle mówiłem ci Lena. Pod koniec spaceru pozwoliłaś się pocałować i dopiero wtedy zdradziłaś mi swoje prawdziwe imię. Na drugi dzień powtarzałem wszystkim, jaka cudowna jest Raisa, i wszyscy się ze mnie śmiali, że w zeszłym tygodniu była Lena, w tym jest Raisa, a w przyszłym pewnie będzie znowu jakaś inna. Ale nie, to zawsze byłaś ty. Raisa słuchała męża, dziwiąc się temu przypływowi sentymentalizmu. Skąd mu się to wzięło? Może każdy w czasie choroby staje się sentymentalny. Zmusiła go, aby się położył, i wkrótce znów zasnął. Od wyjścia doktora Zarubina minęło prawie dwanaście godzin. Stary zarozumialec, urażony jej odmową, był niebezpiecznym wrogiem. Chcąc zagłuszyć obawy, ugotowała zupę — gęsty, pożywny rosół z kawałkami mięsa, nie tylko na warzywach i kurzych kościach. Bulgotał na wolnym ogniu; chciała, żeby był gorący, kiedy Lew znowu będzie mógł jeść. Zamieszała zupę i nalała sobie talerz. Ledwie to zrobiła, rozległo się pukanie do drzwi. Było późno. Nie spodziewała się żadnych gości. Wzięła nóż, ten sam nóż, i chowając go za plecami, podeszła do drzwi. — Kto tam? — Major Kuźmin. Otworzyła drżącymi rękami. Zobaczyła majora Kuźmina w obstawie dwóch młodych, groźnie wyglądających funkcjonariuszy. — Rozmawiałem z doktorem Zarubinem. Raisa wyrzuciła z siebie: — Proszę zajrzeć do Lwa i samemu się przekonać… Kuźmin miał zaskoczoną minę. — Nie, to nie jest konieczne. Nie chcę mu przeszkadzać. W sprawach medycznych polegam na opinii doktora. Poza tym proszę nie uważać mnie za tchórza, ale boję się zarazić. Nie rozumiała, co się stało. Doktor powiedział mu prawdę. Powitała tę wiadomość z ulgą, przygryzając wargi, by tego nie okazać. Major ciągnął: — Rozmawiałem z pani szkołą. Wyjaśniłem, że opiekuje się pani chorym mężem. Lew musi szybko wyzdrowieć. Jest jednym z naszych najwartościowszych

oficerów śledczych. — Ma szczęście, że przełożeni tak się troszczą o jego zdrowie. Kuźmin zbył tę uwagę machnięciem ręki. Dał znak jednemu z towarzyszących mu ludzi, który trzymał papierową torbę. Funkcjonariusz podał ją Raisie. — To prezent od doktora Zarubina, więc nie mnie powinna pani dziękować. Aby przyjąć torbę, Raisa potrzebowała obu rąk. Wciąż trzymała za plecami nóż, dlatego wsunęła go za pasek spódnicy, po czym wzięła torbę, która okazała się niespodziewanie ciężka. — Wejdzie pan? — Dziękuję, ale zrobiło się późno i jestem już zmęczony. Kuźmin pożegnał Raisę, życząc jej dobrej nocy. Zamknęła drzwi, poszła do kuchni i postawiła torbę na stole, wyjmując nóż zza paska spódnicy. Otworzyła torbę. Wypełniały ją pomarańcze i cytryny, prawdziwe rarytasy w mieście cierpiącym na niedobór żywności. Zamknęła oczy, wyobrażając sobie, jaką satysfakcję sprawi Zarubinowi jej wdzięczność, nie za owoce, lecz za to, że zrobił, co do niego należało, i poinformował zwierzchników, że Lew naprawdę jest chory. Pomarańcze i cytryny miały jej powiedzieć, że powinna się czuć jego dłużniczką. Inny kaprys Zarubina mógł przecież doprowadzić do ich aresztowania. Raisa wysypała zawartość torby do kubła na śmieci. Przez chwilę patrzyła na jasne, soczyste barwy, a potem wyciągnęła wszystkie owoce. Postanowiła, że zje prezent od Zarubina. Ale nie będzie płakać.

19 lutego Po raz pierwszy od czterech lat Lew wziął urlop bez uprzedzenia. Istniała specjalna kategoria więźniów gułagów skazanych za naruszenie etyki pracy: ludzi, którzy opuścili swoje stanowiska na zbyt długi czas albo o pół godziny spóźnili się na swoją zmianę. Bezpieczniej było iść do pracy i zasłabnąć w hali fabrycznej, niż profilaktycznie zostać w domu. Decyzja, czy pracować, czy nie, nigdy nie należała do pracownika. Lew wiedział jednak, że jemu raczej nic nie grozi. Według słów Raisy był u nich lekarz, a potem złożył mu wizytę major Kuźmin, wydając zgodę na urlop. Oznaczało to, że odczuwany przez niego niepokój musiał mieć inną przyczynę. Im dłużej o tym myślał, tym mniej miał wątpliwości. Nie chciał wracać do pracy. Przez ostatnie trzy dni nie wychodził z mieszkania. Odcięty od świata leżał w łóżku, popijając gorącą wodę z cukrem i cytryną, jedząc rosół i grając w karty z żoną, która bynajmniej nie traktowała go ulgowo z powodu choroby i wygrywała prawie wszystkie partie. Przeważnie spał i po pierwszej nocy nie dręczyły go już więcej koszmary, ale w ich miejsce pojawiła się apatia. Czekał, aż to uczucie ustąpi, przekonany, że melancholia jest ubocznym skutkiem osłabienia po metamfetaminie. Czuł się źle. Zapasy narkotyku — kilka szklanych fiolek, pełnych brudnobiałych kryształków — wysypał do zlewu. Koniec z faszerowaniem się metamfetaminą przed aresztowaniami. Czy rzeczywiście chodziło o narkotyki? Może o aresztowania? W miarę jak ustępowała apatia, łatwiej mu było wytłumaczyć sobie wypadki z ostatnich kilku dni. Popełnili błąd: ich błędem był Anatolij Tarasowicz Brodski. Niewinny człowiek, który wpadł w tryby niezbędnej, choć nie nieomylnej machiny państwowej, i został przez nią zmiażdżony. Doszło po prostu do niefortunnego zbiegu okoliczności. Przypadek jednego człowieka nie podważał jednak sensu ich działań. Jak mógłby podważać? Zasady ich pracy pozostawały niewzruszone. Ochrona narodu była znacznie istotniejszą sprawą niż los jednego człowieka, istotniejszą niż los tysiąca ludzi. Jakże wielką wagę miały wszystkie fabryki, maszyny i wojska Związku Radzieckiego! W porównaniu z nimi jednostka ważyła tyle co nic. Lew musiał pamiętać, by nie tracić z oczu właściwych proporcji. Widzenie świata we właściwych proporcjach to jedyny sposób, by dalej pełnić służbę. Były to rozsądne i mocne argumenty, które w ogóle nie trafiały mu do przekonania. Przed nim, pośrodku ruchliwego placu Łubiańskiego, stał otoczony trawnikiem pomnik Feliksa Dzierżyńskiego. Historię życia Dzierżyńskiego Lew znał na pamięć. Każdy agent znał ją na pamięć. Jako pierwszy szef Czeka, policji politycznej, utworzonej przez Lenina po obaleniu carskiego reżimu, Dzierżyński był duchowym ojcem NKWD i wzorem do naśladowania. Podręczniki szkoleniowe zostały naszpikowane cytatami, które mu przypisywano. W jednym z najbardziej znanych i często przywoływanych przemówień Dzierżyński tłumaczył, że

funkcjonariusz musi nauczyć swoje serce okrucieństwa.

Okrucieństwo mieli wpisane w kodeks postępowania. Okrucieństwo było cnotą. Okrucieństwo było koniecznością. Dążcie do okrucieństwa! Okrucieństwo stanowiło klucz do bram państwa idealnego. Gdyby czekiści tworzyli grupę określonej jednej doktryny religijnej, okrucieństwo byłoby jednym z jej głównych przykazań. Edukacja Lwa koncentrowała się na rozwijaniu sprawności fizycznej — ten fakt dotychczas bardziej pomagał, niż przeszkadzał jego karierze, nadając mu wygląd człowieka, któremu można zaufać, w przeciwieństwie do naukowca, którego należało podejrzewać. Oznaczało to jednak, że Lew był zmuszony poświęcić co najmniej jeden wieczór tygodniowo na żmudne, odręczne przepisywanie wszystkich cytatów, które agent musiał znać na pamięć. Nie był typem mola książkowego, zapamiętywanie szło mu z trudnością, a kiepski stan pamięci pogorszyło jeszcze działanie narkotyków. Funkcjonariusz musiał jednak pamiętać kluczowe przemówienia. Każdy lapsus był oznaką braku wiary i oddania. Dziś, po trzech dniach spędzonych w domu, zbliżając się do Łubianki i spoglądając na pomnik Dzierżyńskiego, Lew uświadomił sobie, że ma luki w pamięci — kołatały mu się po głowie jakieś zdania, ale niedokończone, w kawałkach. Z całej czekistowskiej biblii dogmatów i zasad, z wielu tysięcy słów, pamiętał tylko wagę okrucieństwa. Lwa wprowadzono do gabinetu Kuźmina. Major siedział za biurkiem. Wskazał mu krzesło naprzeciw siebie. — Lepiej się czujesz? — Tak, dziękuję. Żona mówiła, że odwiedziliście mnie, towarzyszu majorze. — Martwiliśmy się o ciebie. Pierwszy raz zachorowałeś. Sprawdzałem w aktach. — Przepraszam. — To nie była twoja wina. Dzielnie się spisałeś, skacząc do rzeki. I cieszymy się, że go ocaliłeś. Udzielił nam cennych informacji. Kuźmin postukał palcem w cienką czarną teczkę leżącą na środku biurka. — Podczas twojej nieobecności Brodski przyznał się do winy. Dopiero po dwóch dniach i dwóch kuracjach kamforowych. Okazał się niezwykle uparty. Ale w końcu się złamał. Podał nam nazwiska siedmiu osób sympatyzujących z Amerykanami. — Gdzie teraz jest? — Brodski? Wczoraj wieczorem został stracony. Czego Lew mógł się spodziewać? Starał się panować nad wyrazem twarzy, jak gdyby właśnie usłyszał, że na dworze jest dziś zimno. Kuźmin wziął czarną teczkę i podał mu. — Znajdziesz tu pełny zapis jego zeznania. Lew otworzył teczkę. Jego wzrok spoczął na pierwszej linijce. Ja — Anatolij Tarasowicz Brodski — jestem szpiegiem. Przerzucił stronice maszynopisu. Rozpoznał schemat rozpoczynający się od

przeprosin i wyrażenia skruchy, po których następował opis charakteru zbrodni. Widział ten szablon tysiące razy. Różnił się tylko szczegółami, jak nazwiska, adresy. — Mam to teraz przeczytać? Kuźmin przecząco pokręcił głową, podając mu zaklejoną kopertę. — Wskazał sześcioro obywateli radzieckich i jednego węgierskiego. Wszyscy współpracują z obcymi rządami. Przydzieliłem sześć nazwisk innym agentom. Sprawdzenie siódmego należy do ciebie. Ze względu na to, że jesteś jednym z moich najlepszych oficerów śledczych, dałem ci najtrudniejsze. W kopercie są wyniki naszych czynności wstępnych, kilka zdjęć i wszystkie dane osobowe, jakie obecnie posiadamy — niewiele ich, jak sam widzisz. Twoje zadanie polega na tym, żeby zebrać więcej informacji, a jeżeli Brodski miał rację, jeżeli ta osoba jest zdrajcą, aresztować ją i doprowadzić tutaj, według zwykłej procedury. Lew rozerwał kopertę i wyjął kilka dużych czarno-białych fotografii. Zrobiono je z pewnej odległości, podczas obserwacji prowadzonej z drugiej strony ulicy. Zdjęcia przedstawiały żonę Lwa.

Tego samego dnia Raisa z utęsknieniem wyczekiwała zbliżającego się końca dnia. Przez ostatnie osiem godzin ze wszystkimi swoimi klasami przeprowadziła dokładnie tę samą lekcję. Zwykle uczyła obowiązkowych nauk politycznych, lecz tego ranka dostała instrukcje przesłane do szkoły przez Ministerstwo Oświaty z poleceniem zrealizowania załączonego planu lekcji. Instrukcje otrzymały chyba wszystkie szkoły w Moskwie i należało się do nich zastosować w trybie natychmiastowym, zwykłe lekcje odkładając na jutro. Według dyspozycji ministerialnych Raisa miała poświęcić cały dzień na rozmowę z każdą klasą o tym, jak towarzysz Stalin kocha dzieci w swoim kraju. Sama miłość stanowiła lekcję polityczną. Nie było ważniejszego uczucia niż miłość przywódcy, a co za tym idzie — miłość do przywódcy. W ramach tej miłości Stalin pragnął przypomnieć wszystkim swoim dzieciom, bez względu na wiek, o pewnych podstawowych środkach ostrożności, jakie powinny stosować na co dzień. Nie mogły przechodzić przez ulicę, nie rozejrzawszy się dwa razy, musiały uważać podczas jazdy metrem i wreszcie, co należało szczególnie podkreślić, nie wolno im było bawić się na torach kolejowych. W ciągu kilku ostatnich lat na torach wydarzyło się parę tragicznych wypadków. Bezpieczeństwo dzieci było sprawą najwyższej wagi. Stanowiły przyszłość państwa. Lekcji towarzyszyło kilka nieco absurdalnych pokazów. Na koniec przeprowadzano krótki test, by sprawdzić, czy dzieci przyswoiły sobie wszystkie informacje. Kto cię najbardziej kocha? Odpowiedź prawidłowa: Stalin. Kogo najbardziej kochasz? Odpowiedź prawidłowa: Patrz wyżej. (Nieprawidłowe odpowiedzi należy odnotować). Czego nigdy nie powinieneś robić? Odpowiedź prawidłowa: Bawić się na torach kolejowych.

Raisa przypuszczała, że przyczyną ostatniego zarządzenia była troska partii o liczbę ludności. Jej lekcje z reguły były męczące, chyba nawet bardziej niż zajęcia z innych przedmiotów. O ile nie oczekiwano, by nagradzano oklaskami rozwiązanie każdego równania matematycznego, o tyle spodziewano się, że każda jej wypowiedź na temat generalissimusa Stalina, Związku Radzieckiego lub perspektyw ogólnoświatowej rewolucji wywoła burzę oklasków. Uczniowie prześcigali się w gorącym aplauzie, nikt nie chciał wydawać się mniej gorliwy od sąsiada. Co pięć minut przerywano lekcję, dzieci wstawały i maszerowały w miejscu, głośno tupiąc albo waląc pięściami w ławki, a Raisa miała obowiązek wstać i przyłączyć się do tej manifestacji. Chcąc oszczędzić podrażnioną skórę rąk, klaskała w taki sposób, że jej dłonie ledwie się dotykały, markując entuzjazm. Z początku podejrzewała, że dzieciom podoba się ten

hałas i pragną wykorzystać każdą okazję do przerwania lekcji. Wkrótce jednak się przekonała, że jest inaczej. Dzieci po prostu się bały. W związku z tym nigdy nie miała kłopotów z utrzymaniem dyscypliny. Rzadko musiała podnosić głos i uciekać się do jakichkolwiek gróźb. Nawet sześcioletnie dzieciaki rozumiały, że brak szacunku dla władzy i odzywki nie w porę oznaczają ryzykowanie własnego życia. Młodość nie stanowiła żadnej ochrony. Wiek, od którego dziecko mogło zostać zastrzelone za przestępstwo popełnione przez nie lub przez jego ojca, wynosił dwanaście lat. O tym nie wolno było Raisie wspominać na lekcjach. Mimo liczebności klas, która byłaby jeszcze większa, gdyby wojna nie dokonała spustoszeń demograficznych, Raisa początkowo postawiła sobie za cel zapamiętanie imion wszystkich uczniów. Zamierzała w ten sposób pokazać, że traktuje każde dziecko indywidualnie. Bardzo szybko jednak zauważyła, że jej dobra pamięć wzbudza w dzieciach dziwny niepokój. Jak gdyby wywoływała w nich poczucie zagrożenia. Jeśli pamiętam twoje imię i nazwisko, mogę na ciebie donieść.

Dzieci już pojęły, jak cenna jest anonimowość, a Raisa zorientowała się, że wolą, gdy poświęca im jak najmniej uwagi. Po niecałych dwóch miesiącach przestała zwracać się do nich po imieniu i wróciła do wskazywania. Miała jednak stosunkowo mało powodów do narzekań. Szkoła, w której uczyła, szkoła średnia numer 7 — kanciasty budynek na grubych betonowych filarach — była prawdziwą chlubą państwowej polityki oświatowej. Często ją fotografowano i pisano o niej w prasie, a otwierał ją sam Nikita Chruszczow, wygłaszając przemówienie w nowej sali gimnastycznej, w której podłoga była tak nawoskowana, że jego ochrona z trudem utrzymywała równowagę. Chruszczow oznajmił, że edukacja musi przede wszystkim spełniać potrzeby kraju. A kraj potrzebował zdrowych, efektywnych młodych naukowców, inżynierów i złotych medalistów igrzysk olimpijskich. Sąsiadująca ze szkołą hala, wielkości katedry, była szersza i dłuższa od gmachu szkoły i wyposażona w bieżnię, zestaw mat, obręcze, drabinki sznurowe i trampoliny, które w pełni wykorzystywano podczas zajęć pozalekcyjnych, obejmujących codzienny godzinny trening, obowiązujący każdego ucznia, bez względu na wiek i uzdolnienia sportowe. Sugestie płynące z przemówienia Chruszczowa i profilu szkoły nie pozostawiały Raisie żadnych wątpliwości: kraj nie potrzebował poetów, filozofów ani duchownych. Potrzebował wydajności, którą da się wyrazić w liczbach, sukcesu, który da się zmierzyć stoperem. Spośród nauczycieli Raisa zaliczała do grona przyjaciół tylko jedną osobę — Iwana Kuźmicza Żukowa, który uczył języka rosyjskiego i literatury. Nie wiedziała, w jakim wieku jest Żukow, nigdy jej tego nie zdradził, ale musiał mieć około czterdziestki. Ich przyjaźń zaczęła się przypadkowo. Kiedyś mimochodem utyskiwał na szkolną bibliotekę — znajdujące się w piwnicy obok kotłowni pomieszczenie

wielkości spiżarni, pełne broszur, starych numerów „Prawdy”, tekstów zatwierdzonych przez władze — nie było tu ani jednej książki zagranicznego autora. Słysząc to, Raisa ostrzegła go szeptem, że powinien być ostrożniejszy. Ostrzeżenie zapoczątkowało niezwykłą przyjaźń, która z jej punktu widzenia na dłuższą metę mogła się okazać zgubna, zważywszy na to, że Iwan miał skłonność do szczerego wypowiadania swoich poglądów. W oczach wielu ludzi już był człowiekiem napiętnowanym. Inni nauczyciele byli przekonani, że pod podłogą ukrywa zakazane teksty lub, co gorsza, sam pisze książkę i przemyca na Zachód strony z niewątpliwie wywrotowymi treściami. To prawda, że pożyczył jej kiedyś nielegalny przekład Komu bije dzwon, który musiała czytać latem w parkach, nie mając odwagi przynieść książki do domu. Raisa mogła sobie pozwolić na tę zażyłość tylko dlatego, że jej lojalności nigdy dotąd nie brano pod lupę. Była przecież żoną funkcjonariusza organów służby bezpieczeństwa, o czym wiedzieli prawie wszyscy, nie wyłączając części uczniów. Należałoby się spodziewać, że Iwan będzie się trzymał od niej z daleka. Zapewne uspokajał się myślą, że gdyby Raisa chciała na niego donieść, dawno już by to zrobiła, zwłaszcza że usłyszała z jego ust wiele nieodpowiedzialnych słów, a mogła przecież przed zaśnięciem szepnąć nazwisko Iwana mężowi. Doszło więc do tego, że jedyną osobą z grona pedagogicznego, jakiej ufała, był człowiek traktowany z największą nieufnością, a jedyną osobą, jakiej ufał Iwan, była kobieta, której powinien ufać najmniej ze wszystkich. Był żonaty i miał troje dzieci, a Raisa podejrzewała, że się w niej podkochuje. Nie zaprzątała sobie tym jednak głowy, mając nadzieję, że dla dobra ich obojga on także tego nie robi. · · · Przed głównym wejściem do szkoły, po drugiej stronie ulicy, w holu niskiego bloku stał Lew. Przebrał się i zamiast munduru włożył na siebie cywilne ubranie wypożyczone z pracy. Na Łubiance mieli szafki pełne najprzeróżniejszych rzeczy: płaszczy, marynarek, spodni — w rozmaitych rozmiarach i różnej jakości, które trzymano właśnie w tym celu. Lew nigdy się nie zastanawiał, skąd pochodzi ta odzież, dopóki kiedyś nie znalazł plamy krwi na mankiecie koszuli; wtedy zdał sobie sprawę, że to rzeczy straconych w budynku w Warsonofiewskim Zaułku. Wszystkie oczywiście wyprano, lecz niektóre zabrudzenia trudno było usunąć. Lew, w długim do kostek, szarym wełnianym płaszczu i ciepłej futrzanej czapce nasuniętej na czoło, był przekonany, że żona go nie pozna, gdyby przypadkiem zerknęła w jego stronę. Przytupywał, aby się rozgrzać, spoglądając na zegarek Polot Aviator w kopercie z nierdzewnej stali — urodzinowy prezent od żony. Niedługo miała skończyć lekcje. Popatrzył na światło nad swoją głową. Wziął porzuconą szczotkę na kiju i za jej pomocą stłukł żarówkę, pogrążając korytarz w ciemnościach.

Raisa nie pierwszy raz była śledzona. Trzy lata temu Lew zlecił jej obserwację z powodów, które nie miały nic wspólnego z zagrożeniem bezpieczeństwa państwa. Byli wówczas małżeństwem niecały rok. Raisa stawała się coraz bardziej chłodna wobec niego. Mieszkali razem, a jednak osobno, pracując do późna, widując się tylko przelotnie rano i wieczorem i komunikując się jak dwie łodzie rybackie wypływające w morze co dzień z tego samego portu. Lew nie sądził, by jako mąż się zmienił, nie rozumiał więc, dlaczego ona zmieniła się jako żona. Ilekroć poruszał ten temat, twierdziła, że źle się czuje, ale nie chciała iść do lekarza, zresztą jak można źle się czuć całymi miesiącami? Przychodziło mu na myśl tylko jedno — zakochała się w innym. Kierowany uzasadnionymi podejrzeniami powierzył zadanie śledzenia Raisy nowo przyjętemu do służby, dobrze zapowiadającemu się agentowi. Funkcjonariusz obserwował ją codziennie przez tydzień. Lew usprawiedliwiał się przed sobą, że choć to przykra decyzja, to podjął ją powodowany miłością. Musiał się jednak liczyć z ryzykiem — nie tylko takim, że Raisa mogła się dowiedzieć. Gdyby dowiedzieli się jego współpracownicy, pewnie zinterpretowaliby tę sprawę zupełnie inaczej. Skoro Lew nie wierzy w wierność małżeńską swojej żony, to jak można wierzyć w jej wierność polityczną? Bez względu na to, czy zdradzała męża lub kraj, czy nie, byłoby lepiej dla wszystkich wysłać ją do łagru. Na wszelki wypadek. Ale Raisa nie miała żadnego romansu i nikt się nie dowiedział o obserwacji. Lew z ulgą przyjął do wiadomości, że po prostu musi być cierpliwy, pełen troski i starać się jej pomóc uporać z trudnościami, z jakimi się borykała. Po kilku miesiącach zaczęło się między nimi układać lepiej. Lew wysłał młodego agenta na stanowisko do Leningradu, zapewniając go, że to awans. Ta misja miała jednak całkiem inny charakter. Rozkaz przyszedł z góry. Sprawę oficjalnie nadzorował organ państwowy; w grę wchodziło bezpieczeństwo kraju. Stawką nie było ich małżeństwo, ale ich życie. Lew nie miał wątpliwości, że do zeznania Anatolija Brodskiego nazwisko Raisy wstawił Wasilij. Fakt, że inny funkcjonariusz potwierdził zeznanie, nie miał żadnego znaczenia: albo to był spisek i bezczelne kłamstwo, albo Wasilij podsunął nazwisko Brodskiemu w trakcie przesłuchania, co było dziecinnie łatwe. Lew winił za to siebie. Jego nieobecność w pracy dała Wasilijowi okazję, którą wykorzystał z całą bezwzględnością. Demidow znalazł się w pułapce. Nie mógł utrzymywać, że zeznanie jest fałszywe — stanowiło urzędowy dokument, ważny i autentyczny jak każde inne zeznanie. Pozostawało mu jedynie wyrazić głębokie niedowierzanie, sugerując, że zdrajca Brodski próbuje zapewne obciążyć Raisę w akcie zemsty. Słysząc to, Kuźmin zapytał, skąd zdrajca wiedział, że Lew jest żonaty. Zrozpaczony Lew musiał uciec się do kłamstwa, mówiąc, że wspomniał imię żony w trakcie rozmowy. Niezbyt dobrze umiał kłamać. Broniąc żony, obciążał też siebie. Ująć się za kimś oznaczało związać swój los z jego losem. Na koniec Kuźmin oświadczył, że tak poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa

należy gruntownie zbadać. Albo Lew zrobi to sam, albo pozwoli zająć się tym innemu agentowi. Słysząc takie ultimatum, Lew przyjął sprawę, tłumacząc sobie, że po prostu próbuje przywrócić żonie dobre imię. W taki sam sposób, jak przed trzema laty uciszył niepewność co do jej wierności, teraz musiał uciszyć niepewność co do jej wierności wobec państwa. Ze szkoły wysypał się tłum dzieci, które rozproszyły się na wszystkie strony. Jedna dziewczynka przebiegła przez ulicę, zmierzając prosto w kierunku Lwa, i wpadła do bloku, gdzie się ukrywał. Kiedy mijała go w ciemnym korytarzu, pod jej stopami zgrzytnęły okruchy stłuczonej żarówki. Przystanęła, niepewna, czy się odezwać. Lew odwrócił się, by na nią popatrzeć. Dziewczynka miała długie ciemne włosy związane czerwoną wstążką. Najwyżej siedmiolatka. Jej policzki zaróżowiły się od chłodu. Nagle puściła się biegiem, tupiąc bucikami po schodach, uciekając jak najdalej od obcego człowieka, do domu, który dzieci w jej wieku uważały jeszcze za bezpieczne miejsce. Lew podszedł do oszklonych drzwi, obserwując, jak budynek opuszczają ostatni uczniowie. Wiedział, że Raisa nie ma dziś w planie żadnych zajęć pozalekcyjnych — wkrótce powinna wyjść. I oto ukazała się w drzwiach w towarzystwie jakiegoś nauczyciela. Mężczyzna miał starannie przystrzyżoną siwą brodę, okrągłe okulary. Lew zauważył, że jest całkiem atrakcyjny. Wyglądał na człowieka wykształconego, obytego i szarmanckiego, miał pełne życia oczy i dźwigał torbę wypchaną książkami. To musiał być Iwan, nauczyciel literatury. Raisa kiedyś o nim wspominała. Na oko sądząc, był co najmniej dziesięć lat starszy od Lwa. Lew próbował zmusić ich siłą woli, żeby rozdzielili się przed bramą, lecz razem ruszyli ulicą, gawędząc po drodze. Czekał, aby się trochę oddalili. Wyglądali na dobrych znajomych, Raisa roześmiała się z jakiegoś żartu, co wyraźnie sprawiło Iwanowi przyjemność. Czy Lew potrafił doprowadzić ją do śmiechu? Właściwie nie, dość rzadko. Nie przeszkadzało mu, kiedy śmiała się z niego, jeśli zrobił coś głupiego lub niezręcznego. W tym sensie miał poczucie humoru, ale nigdy nie opowiadał dowcipów, w przeciwieństwie do Raisy. Jego żona lubiła żartować, sprawnie posługując się słowami i intelektem. Już od pierwszego spotkania, gdy dał się nabrać i uwierzył, że ma na imię Lena, ani przez chwilę nie wątpił, że jest znacznie bystrzejsza od niego. Myśląc o zagrożeniu ze strony bardziej lotnych umysłów niż jego, nigdy nie był zazdrosny — aż do dziś, gdy zobaczył ją w towarzystwie tego mężczyzny. Lew czuł, że stopy zdrętwiały mu z zimna. Ciesząc się, że wreszcie może być w ruchu, podążał za żoną w odległości około pięćdziesięciu metrów. W słabym pomarańczowym blasku latarni z pewnością nie straci jej z oczu — na ulicy nie było prawie nikogo. To się jednak zmieniło, gdy skręcili w Awtozawodską, główną ulicę, noszącą taką samą nazwę jak stacja metra, do której prawie na pewno zmierzali. Przed sklepami spożywczymi ciągnęły się długie kolejki, blokując cały chodnik.

Niełatwo było tu śledzić Raisę, zwłaszcza że ubiorem nie odróżniała się od otoczenia. Lew nie miał wyboru i musiał przyśpieszyć kroku, by zmniejszyć dystans. Był niecałe dwadzieścia metrów za nią. Istniało ryzyko, że żona go dostrzeże. Raisa i Iwan skręcili na stację Awtozawodskaja, zniknęli mu z oczu. Lew zaczął biec, lawirując wśród przechodniów. Bał się, żeby Raisa nie zniknęła w tłumie wracających z pracy. Mieli, jak często chwaliła się „Prawda”, największy i najbardziej ruchliwy system metra na świecie przewożący co dzień miliony pasażerów. Dotarł do wejścia i kamiennymi schodami zszedł do hali — urządzonego z przepychem wnętrza przypominającego salę bankietową w ambasadzie, gdzie filary z kremowego marmuru i poręcze z lśniącego mahoniu zalewa światło kopulastych żyrandoli z matowego szkła. Trwały godziny szczytu i nie sposób było dojrzeć nawet centymetra posadzki. W kolejkach do bramek przepychały się tysiące ludzi otulonych w płaszcze i szaliki. Sunąc pod prąd, Lew cofnął się o kilka kroków i wszedł na kamienne stopnie, aby z ich wysokości rozejrzeć się w morzu głów. Raisa i Iwan minęli już stalową bramkę i czekali na możliwość wejścia na ruchome schody. Lew ponownie wmieszał się w tłum i wykorzystując luki w tłoku, wolno przesuwał się do przodu. Ale chcąc się przedrzeć przez masę ciał, musiał się uciec do mniej uprzejmych sposobów i zaczął torować sobie drogę rękami. Ludzie spoglądali na niego zdenerwowani, ale nikt nie ważył się reagować gwałtowniej, bo nikt nie wiedział, kim Lew może być. Kiedy dotarł do bramki, zdążył dostrzec żonę znikającą mu z oczu. Przeszedł przez bramkę i odczekawszy swoje w kolejce, zajął miejsce na ruchomych schodach. Przed sobą widział ciągnący się wzdłuż mechanicznych stopni ukośny rząd setki zimowych czapek. Nie rozpoznając żadnej, wychylił się w prawo. Raisa była może piętnaście stopni niżej. Aby rozmawiać ze stojącym o stopień wyżej Iwanem, odwróciła się do niego i patrzyła w górę schodów. Lew znalazł się w zasięgu jej wzroku. Szybko schował się za plecami jakiegoś mężczyzny i nie ryzykując kolejnego spojrzenia, czekał, aż znajdzie się na poziomie peronów. Korytarz rozwidlał się na dwa tunele prowadzące do pociągów jadących na północ i południe. Przez każdy z nich przelewał się tłum pasażerów, którzy chcieli dostać się na peron i powalczyć o dogodne miejsce przed przyjazdem następnego pociągu. Lew nigdzie nie widział żony. Jeśli Raisa wracała do domu, musiała pojechać na północ linią zamoskworiecką i wysiąść na czwartej stacji, Teatralnej, gdzie miała przesiadkę. Nie miał innego wyjścia, więc przypuszczając, że tak właśnie zrobi, ruszył w głąb peronu, rozglądając się w lewo i w prawo, obserwując twarze stłoczonych w kolejce ludzi wpatrzonych w jedną stronę i czekających na pociąg. Doszedł do środka peronu. Raisy nie było. Czyżby wybierała się w przeciwnym kierunku? Po co miałaby jechać na południe? Nagle w tłumie podróżnych ktoś się poruszył i Lew dostrzegł torbę. To był Iwan. Razem z Raisą stali przy krawędzi peronu. Lew był tak blisko, że mógł dotknąć jej

policzka. Gdyby odrobinę odwróciła głowę, stanęliby oko w oko. Był prawie pewien, że jest w jej polu widzenia; jeśli go nie zauważyła, to tylko dlatego, że nie spodziewała się go tu zobaczyć. Nie mógł nic zrobić, nie miał się gdzie ukryć. Przesunął się nieco dalej, obawiając się, że lada chwila usłyszy głos wołającej go żony. Nie wytłumaczy jej, że to zwykły zbieg okoliczności. Raisa odkryje jego kłamstwo, domyśli się, że ją śledził. Kiedy naliczył dwadzieścia kroków, zatrzymał się niedaleko krawędzi peronu i utkwił wzrok w znajdującej się naprzeciw mozaice. Po jego twarzy spływały dwie strużki potu. Nie miał odwagi ich zetrzeć ani się odwrócić, by sprawdzić, czy Raisa przypadkiem nie patrzy w jego stronę. Starał się skupić na mozaice sławiącej siłę radzieckiego wojska — przedstawiała żołnierzy w pałatkach, wymachujących pepeszami i stojących na pancerzu czołgu z lufą skierowaną na wprost, który z obu stron otaczała ciężka artyleria. Bardzo powoli odwrócił głowę. Raisa rozmawiała z Iwanem. Nie zauważyła go. Zatłoczony peron owionął podmuch ciepłego powietrza. Do stacji zbliżał się pociąg. Gdy wszyscy zwrócili wzrok w stronę nadjeżdżającego metra, on dostrzegł człowieka, który patrzył w przeciwnym kierunku, wprost na niego. Ich spojrzenia spotkały się zaledwie na ułamek sekundy. Mężczyzna miał około trzydziestu lat. Lew nigdy przedtem go nie widział, mimo to natychmiast rozpoznał w nim kolegę czekistę, funkcjonariusza służby bezpieczeństwa. Na peronie był więc drugi agent. Fala ludzi ruszyła do drzwi pociągu. Agent zniknął. Drzwi się otworzyły. Lew nadal stał, zwrócony całym ciałem w stronę, gdzie przed chwilą widział chłodne oczy zawodowca. Potrącany przez wysiadających pasażerów, otrząsnął się z zaskoczenia i wsiadł do pociągu, tuż za wagonem Raisy. Kim był ten agent? Dlaczego wysłali drugiego człowieka, żeby śledził jego żonę? Nie ufali mu? Oczywiście, że nie. Nie spodziewał się jednak, że sięgną po tak wyjątkowe środki, by się zabezpieczyć. Przepchnął się do okna, przez które mógł zajrzeć do sąsiedniego wagonu. Widział dłoń Raisy zaciśniętą na bocznej poręczy. Nigdzie nie dostrzegł jednak drugiego agenta. Za chwilę drzwi miały się zamknąć. Drugi agent wsiadł do tego samego wagonu co Lew, mijając go z pozorną obojętnością i stając kilka metrów od niego. Był dobrze wyszkolony, spokojny, i gdyby nie tamto jedno krótkie spojrzenie, Lew mógłby go w ogóle nie zauważyć. Ten człowiek nie śledził Raisy. Śledził jego. Powinien się domyślić, że nie pozwolą mu samodzielnie prowadzić tej operacji. Musieli się liczyć z możliwością, że on także jest w to uwikłany. Być może nawet podejrzewali, że współpracuje z Raisą, jeśli rzeczywiście była szpiegiem. Zwierzchnicy mieli obowiązek dopilnować, aby wykonał zadanie jak należy. Jego wszystkie meldunki zostaną zweryfikowane na podstawie informacji uzyskanych od drugiego agenta. Dlatego Raisa powinna wracać prosto do domu: gdyby wstąpiła gdzie indziej, do niewłaściwej restauracji czy księgarni, do niewłaściwego bloku, w którym mieszkali niewłaściwi ludzie, naraziłaby się na ogromne ryzyko. Miała

tylko jedną, i to nikłą, szansę, by uniknąć nieszczęścia — nic nie mówić, nic nie robić i z nikim się nie spotykać. Mogła jedynie pracować, robić zakupy i spać. Każda inna czynność zostałaby z pewnością błędnie zinterpretowana. Jeśli Raisa zmierza do domu, minie trzy stacje, a na Teatralnej przesiądzie się na linię arbacko-pokrowską i pojedzie na wschód. Lew zerknął na śledzącego go funkcjonariusza. Ktoś wstał, by wysiąść z pociągu, i agent zajął wolne miejsce. Od niechcenia spoglądał przez okno, choć Lew był pewien, że kątem oka bacznie go obserwuje. Agent wiedział, że został dostrzeżony. Być może nawet o to mu właśnie chodziło. To nie miało żadnego znaczenia, o ile Raisa pojedzie prosto do domu. Pociąg zatrzymał się na drugiej stacji — Nowokuznieckiej. Do przesiadki został jeden przystanek. Otworzyły się drzwi. Lew zobaczył wysiadającego Iwana. Pomyślał: Proszę cię, zostań w pociągu.

Raisa wyszła za Iwanem na peron i skierowała się do wyjścia. Nie wracała do domu. Lew nie miał pojęcia, dokąd się wybiera. Wiedział, że jeśli za nią pójdzie, wystawi ją agentowi. Jeżeli zostanie w pociągu, będzie ryzykował życie. Musiał wybierać. Odwrócił głowę. Agent wciąż siedział tam gdzie przedtem. Nie mógł widzieć wysiadającej Raisy. Sygnał do działania stanowiło dla niego zachowanie Lwa, które — jak zakładał — było zsynchronizowane z zachowaniem jego żony. Drzwi za moment miały się zamknąć. Lew nie ruszał się z miejsca. Zerknął w bok przez okno, jak gdyby Raisa nadal była w sąsiednim wagonie, jak gdyby wciąż miał ją na oku. Co on wyprawiał? To była pochopna, lekkomyślna decyzja. Powodzenie jego planu zależało od tego, czy agent uwierzy, że jego żona nadal jest w pociągu; plan opierał się więc na wątłych podstawach. Lew nie wziął pod uwagę tłoku panującego na stacji. Raisa i Iwan wciąż byli na peronie, zmierzając w kierunku wyjścia nieznośnie powoli. Ponieważ agent patrzył przez okno, nie ulegało wątpliwości, że ich zobaczy, gdy tylko pociąg ruszy. Raisa przesunęła się bliżej wyjścia, cierpliwie czekając w kolejce. Nie śpieszyła się, zresztą nie miała powodu, nie zdawała sobie przecież sprawy, że jeśli się nie ukryje, jej życie i życie Lwa znajdzie się w niebezpieczeństwie. Pociąg zaczął się toczyć. Ich wagon był już niemal naprzeciw wyjścia. Agent na pewno zauważy Raisę — będzie wiedział, że Lew celowo nie wywiązał się z zadania. Pociąg nabierał prędkości — zrównał się już z wyjściem. Raisa była widoczna jak na dłoni. Lew poczuł, że nogi robią mu się jak z waty. Odwrócił się wolno, by sprawdzić reakcję agenta. W przejściu stało dwoje tęgich ludzi w średnim wieku, zasłaniając agentowi widok na peron. Pociąg z turkotem wjechał do tunelu. Agent nie zobaczył Raisy. Nie wiedział, że nie ma jej już w pociągu. Z trudem powstrzymując westchnienie ulgi, Lew podjął przerwaną pantomimę, wpatrując się w okno

sąsiedniego wagonu. Na stacji Teatralnaja Lew wysiadł w ostatniej chwili, jak gdyby nadal śledził żonę, która jechała do domu. Ruszył w kierunku wyjścia. Zerkając do tyłu, zobaczył, że agent także opuścił wagon i próbuje skrócić dzielącą ich odległość. Lew parł naprzód. Korytarz łączył się z szeroką arterią, z której prowadziły przejścia na perony innych linii i schody na ulicę. Lew musiał niepostrzeżenie zgubić swojego opiekuna, tak jakby stało się to przypadkiem. Tunel po prawej wychodził na peron linii arbackopokrowskiej, którą mógł pojechać na wschód, do domu. Skręcił w prawo. Dużo zależało od przyjazdu następnego pociągu. Gdyby Lew zostawił agenta daleko w tyle, być może zdążyłby wsiąść do wagonu, zanim funkcjonariusz go dogoni i zorientuje się, że na peronie nie ma Raisy. W tunelu prowadzącym na peron zderzył się z tłumem ludzi. Nagle usłyszał hałas pociągu zbliżającego się do stacji. Mając przed sobą gęstą ciżbę pasażerów, wiedział, że nie uda mu się na niego zdążyć. Sięgnął do kieszeni, wyciągnął legitymację służbową i pokazał ją idącemu przed nim mężczyźnie. Człowiek odskoczył jak oparzony, potem odsunęła się kobieta obok i tłum się rozstąpił. Lew miał wolną drogę i mógł ruszyć biegiem. Pociąg z otwartymi drzwiami stał na peronie gotów do odjazdu. Lew schował legitymację i wskoczył do wagonu. Odwrócił się, aby zobaczyć, jak blisko jest jego opiekun. Jeżeli agent go dogoni i wsiądzie, gra będzie skończona. Ludzie, którzy ustąpili mu z drogi, ponownie zwarli szeregi. Funkcjonariusz, utknąwszy z tyłu, uciekł się do mniej subtelnych metod, bezceremonialnie roztrącając tłum łokciami. Jeszcze chwila i dopadnie pociągu. Dlaczego drzwi jeszcze się nie zamknęły? Agent był już na peronie, zostało mu zaledwie kilka metrów. Drzwi zaczęły się zamykać. Agent rzucił się naprzód, chcąc odciągnąć skrzydło drzwi. Ale mechanizm nie dał się zablokować i mężczyźnie — którego Lew pierwszy raz zobaczył z bliska — nie pozostało nic innego, jak je puścić. Zachowując obojętny wyraz twarzy, Lew starał się nie reagować, kątem oka patrząc na agenta, który został na peronie. W ciemnościach tunelu zdjął mokrą od potu czapkę.

Tego samego dnia Winda zatrzymała się na piątym, ostatnim piętrze, drzwi się otworzyły i Lew wyszedł do wąskiego korytarza. Unosiły się tu kuchenne zapachy. Była siódma wieczorem, pora, o której wiele rodzin jadło użyn, ostatni posiłek w ciągu dnia. Mijając kolejne mieszkania, słyszał dobiegające zza cienkich drzwi ze sklejki odgłosy towarzyszące przygotowaniom do kolacji. W miarę jak się zbliżał do mieszkania rodziców, ogarniało go coraz większe zmęczenie. Przez kilka godzin kluczył po mieście. Kiedy na stacji Teatralnaja zgubił śledzącego go agenta, wrócił do domu, do mieszkania numer 124, gdzie zapalił światła, włączył radio i zasłonił okna — były to konieczne środki ostrożności, mimo że mieszkali na czternastym piętrze. Następnie wyszedł, okrężną drogą dotarł na stację metra i znów pojechał do centrum. Żałował, że się nie przebrał. Ubranie stało się nieprzyjemne w dotyku: przepocona koszula wyschła i przylgnęła do ciała. Lew był pewien, że wydaje przykry zapach, choć sam go nie czuł. Odsunął od siebie te obawy. Rodzice na pewno nie zwrócą na to uwagi. Będą zbyt zaskoczeni tym, że prosi ich o radę; od dawna tego nie robił. Zmienił się charakter ich wzajemnych relacji — teraz Lew pomagał im bardziej niż oni jemu. Był zadowolony z takiego stanu rzeczy. Cieszył się, mogąc im zapewnić lżejszą pracę. Wystarczyło jedno uprzejme pytanie, by ojciec przestał pracować przy taśmie w fabryce zbrojeniowej i objął stanowisko brygadzisty, a matka, która przez całe dnie szyła spadochrony, otrzymała podobny awans. Udało mu się także poprawić ich zaopatrzenie w żywność — rodzice nie musieli już godzinami wystawać w kolejkach po podstawowe artykuły, takie jak chleb i kasza gryczana; dostali przepustki uprawniające do zakupów w spectorgach, specjalnych sklepach, do których nie mieli wstępu zwykli obywatele. W sklepach dla wybranych można było kupić tak egzotyczne specjały, jak świeże ryby, szafran, a nawet tabliczki prawdziwej ciemnej czekolady, a nie wyroby czekoladopodobne, w których kakao zastępowano mieszanką żyta, jęczmienia, pszenicy i grochu. Jeśli rodzice mieli kłopoty z kłótliwym sąsiadem, sąsiad wkrótce tracił chęć wszczynania awantur. Uspokajano go bez użycia siły i bez niewyszukanych gróźb, napomykając tylko, że ma do czynienia z rodziną znacznie lepiej ustosunkowaną niż jego krewni. Mieszkanie, na które rodzice dostali przydział dzięki jego staraniom, znajdowało się w ładnej dzielnicy w północnej części miasta — w niskim bloku, gdzie każde mieszkanie mogło się poszczycić własną toaletą i małym balkonem wychodzącym na wąski pas zieleni i cichą uliczkę. Rodzice z nikim go nie dzielili: w tym mieście był to niezwykły luksus. Po pięćdziesięciu latach wreszcie mogli się cieszyć życiem dobrze sytuowanych ludzi i potrafili to docenić. Uzależnili się od wygód. A wszystko było zależne od kariery Lwa. Zapukał do drzwi. Otworzyła mu matka, Anna, nie kryjąc zdziwienia na widok syna. Ale zaskoczenie, które na moment odebrało jej głos, szybko minęło. Przytuliła

go, pytając z przejęciem: — Dlaczego nas nie uprzedziłeś, że wpadniesz? Chorowałeś. Przyszliśmy cię odwiedzić, ale spałeś. Raisa nas wpuściła. Zajrzeliśmy do ciebie, nawet wzięłam cię za rękę, ale co mogliśmy zrobić? Musiałeś odpocząć. Spałeś jak dziecko. — Raisa powiedziała mi o waszej wizycie. Dziękuję za owoce — za cytryny i pomarańcze. — Nie przynieśliśmy żadnych owoców. W każdym razie nie pamiętam. Starzeję się. Może rzeczywiście przynieśliśmy! Usłyszawszy rozmowę w drzwiach, z kuchni wyszedł ojciec Lwa, Stiepan, łagodnym ruchem odsuwając żonę na bok. Ostatnio nieco przybrał na wadze. Oboje nieco przybrali na wadze. Dobrze wyglądali. Stiepan uściskał syna. — Lepiej się czujesz? — Tak, o wiele lepiej. — To dobrze. Martwiliśmy się o ciebie. — Jak plecy? — Od jakiegoś czasu nie bolą. To jedna z dobrych stron posady w administracji. Teraz tylko nadzoruję ciężką pracę innych, chodzę z kartką i piórem. — Wystarczy tego poczucia winy. Dość się w życiu namęczyłeś. — Być może, ale ludzie patrzą na ciebie inaczej, kiedy nie jesteś już jednym z nich. Przyjaciele przestają być tacy przyjaźni jak dawniej. Kiedy ktoś się spóźni, ja muszę to zgłosić. Na szczęście nikt się jeszcze nie spóźnił. Lew przez chwilę rozważał te słowa. — Co byś zrobił, gdyby ktoś się spóźnił? Zgłosiłbyś to? — Po prostu co wieczór powtarzam wszystkim, żeby się nie spóźniali. Cóż, innymi słowy, ojciec nie zgłosiłby spóźnienia. Prawdopodobnie przymknął już oczy na kilka takich przypadków. Nie była to najlepsza pora na ostrzeżenia, ale ojciec powinien się liczyć z ryzykiem, że ktoś się dowie o takiej pobłażliwości. W kuchni w miedzianym garnku gotowała się główka kapusty. Rodzice przyrządzali właśnie gołąbki, Lew powiedział więc, żeby sobie nie przeszkadzali i że mogą porozmawiać w kuchni. Stanął pod ścianą, przyglądając się, jak ojciec przegniata mielone mięso (świeże, nie suszone, zdobyte tylko dzięki stanowisku Lwa), ze świeżą tartą marchwią (także zdobytą dzięki niemu) i gotowanym ryżem. Matka zabrała się do obierania z liści pozbawionej koloru kapusty. Rodzice domyślali się, że coś jest nie tak, lecz cierpliwie czekali, aż Lew sam zacznie. Dobrze, że byli zajęci przygotowywaniem kolacji. — Rzadko rozmawialiśmy o mojej pracy. I bardzo dobrze. Zdarzało się, że trudno mi przychodziło wypełniać swoje obowiązki. Robiłem rzeczy, z których nie jestem dumny, ale zawsze były koniecznością. Lew umilkł, zastanawiając się, jak kontynuować rozmowę. Zapytał:

— Czy ktoś z waszych znajomych został aresztowany? Zdawał sobie sprawę, że to krępujące pytanie. Stiepan i Anna spojrzeli po sobie i wrócili do zawijania gołąbków, na pewno ciesząc się w duchu, że mają coś do roboty. Anna wzruszyła ramionami. — Każdy zna kogoś, kto został aresztowany. Ale my nie wątpimy, że tak trzeba. Powtarzam sobie: to wy znacie dowody. Ja wiem o ludziach tylko tyle, ile widzę, a łatwo sprawiać wrażenie miłego, normalnego i lojalnego człowieka. Wy macie za zadanie dojrzeć, co się kryje pod spodem. Sami wiecie, co jest najlepsze dla kraju. Nie nam to oceniać. Lew skinął głową i dodał: — Kraj ma wielu wrogów. Na całym świecie nienawidzą naszej rewolucji. Musimy jej bronić. Niestety, nawet przed samymi sobą. Umilkł. Nie przyszedł tu powtarzać państwowej retoryki. Rodzice przerwali pracę i z palcami lepkimi od tłustego farszu spojrzeli na syna. — Wczoraj poproszono mnie, żebym wydał Raisę. Moi zwierzchnicy uważają, że zdradziła kraj. Że jest szpiegiem jakiegoś obcego wywiadu. Dostałem rozkaz przeprowadzenia śledztwa. Z palca Stiepana kapnęła na podłogę kropelka oleju. Popatrzywszy na tłustą plamę, spytał: — A zdradziła? — Tato, ona jest nauczycielką. Pracuje. Potem wraca do domu. Pracuje. I wraca do domu. — No to powiedz im o tym. Są jakieś dowody? Skąd tym ludziom to w ogóle przyszło do głowy? — Mamy zeznanie szpiega, którego już stracono. On ją wskazał. Twierdził, że z nią współpracował. Ale wiem, że jego zeznanie jest kłamstwem. Wiem, że ten szpieg był tylko weterynarzem. Popełniliśmy błąd, aresztując go. Podejrzewam, że owo zeznanie zostało sfabrykowane przez innego funkcjonariusza, który próbuje mnie w to zamieszać. Moja żona jest niewinna. Chodzi o zemstę. Stiepan wytarł ręce w fartuch Anny. — Powiedz im prawdę. Przekonaj ich. Zdemaskuj tego funkcjonariusza. Masz przecież wysokie stanowisko. — Zeznanie, bez względu na to, czy zostało sfabrykowane, czy nie, uznano za prawdziwe. To oficjalny dokument, w którym widnieje jej nazwisko. Jeżeli będę bronił Raisy, podważę wiarygodność dokumentu państwowego. Jeżeli przyznają, że wkradła się do niego pomyłka, to tym samym stwierdzą, że także w innych mogą być pomyłki. Nie ma mowy, żeby się wycofali. To by wywołało ogromne reperkusje. I oznaczało, że można kwestionować wszystkie zeznania. — Nie możesz powiedzieć, że ten szpieg — weterynarz — po prostu się mylił? — Tak. Właśnie to zamierzam zrobić. Gdyby jednak nie uwierzyli w moje

argumenty, to aresztują nie tylko Raisę, ale także mnie. Jeżeli będę utrzymywał, że jest niewinna, a okaże się winna, ja też będę winny. To jeszcze nie wszystko. Dobrze znam przebieg takich spraw. Bardzo możliwe, że aresztują również was. W kodeksie jest paragraf dla członków rodziny skazanego. Według zasady domniemania winy osób związanych z przestępcą wszyscy jesteśmy winni. — A jeżeli ją wydasz? — Nie wiem. — Owszem, wiesz. — Uratujemy się. Raisa nie. Na piecu wciąż bulgotała woda. Wreszcie odezwał się Stiepan. — Przyszedłeś, bo nie wiesz, co zrobić. Przyszedłeś, bo jesteś dobrym człowiekiem i pragniesz od nas usłyszeć, że masz postąpić jak należy, przyzwoicie. Chcesz od nas dobrej rady. Mamy ci poradzić, żebyś im powiedział, że się mylą i że Raisa jest niewinna? I żebyś dzielnie poniósł konsekwencje? — Tak. Stiepan skinął głową, spoglądając na Annę. Po chwili dodał: — Ale nie usłyszysz ode mnie takiej rady. I nie jestem pewien, czy wierzyłeś, że ci ją dam. Jak mógłbym dać ci taką radę? Chcę, żeby moja żona żyła, taka jest prawda. Chcę, żeby żył mój syn. Sam też chcę żyć. Zrobię wszystko, żeby nas ocalić. Jak rozumiem, chodzi o cenę życia trzech osób albo życia jednej. Przykro mi. Lwie, wiem, że spodziewałeś się po mnie więcej. Ale jesteśmy starzy. Nie przetrwalibyśmy łagrów. Rozdzieliliby nas. Umarlibyśmy samotnie. — A gdybyś był młodszy, co byś mi poradził? Stiepan pokiwał głową. — Masz rację. To samo. Ale nie złość się na mnie. Czego się spodziewałeś, kiedy tu przyszedłeś? Myślałeś, że powiemy: zgoda, chętnie pójdziemy na śmierć? I co dałaby nasza śmierć? Ocaliłaby twoją żonę? Żylibyście długo i szczęśliwie? Gdyby tak miało być, byłbym gotów oddać za was życie. Ale tak by się nie stało. Zginęlibyśmy wszyscy, wszyscy czworo — ale ty zginąłbyś, wiedząc, że postąpiłeś jak należy. Lew popatrzył na matkę. Jej twarz była blada jak cienkie i miękkie liście kapusty w jej ręku. Całkiem spokojnie, nie sprzeciwiając się Stiepanowi, zapytała: — Kiedy masz zdecydować? — Mam dwa dni na zebranie dowodów. Potem muszę złożyć raport. Rodzice wrócili do przygotowywania kolacji, owijając farsz w liście kapusty, które układali w brytfannie jeden obok drugiego, jak szereg odciętych grubych palców. Nikt się nie odzywał, dopóki gołąbki nie wypełniły całego naczynia. Stiepan spytał: — Zjesz z nami? Idąc za matką do pokoju, Lew zauważył, że na stole są już trzy nakrycia.

— Spodziewacie się gościa? — Spodziewamy się Raisy. — Mojej żony? — Ma przyjść na kolację. Kiedy zapukałeś, myśleliśmy, że to ona. Anna postawiła na stole czwarty talerz, tłumacząc: — Przychodzi do nas prawie co tydzień. Nie chciała, żebyś wiedział, jaka czuje się samotna, jadając tylko w towarzystwie radia. Bardzo ją polubiliśmy. Rzeczywiście Lew nigdy nie wracał do domu na siódmą. Kulturę długiego dnia pracy zaszczepił cierpiący na bezsenność Stalin, który sypiał nie dłużej niż cztery godziny na dobę. Lew słyszał, że nikomu z politbiura nie wolno wyjść z pracy, dopóki w gabinecie Stalina nie zgaśnie światło, czyli zwykle parę minut po północy. Mimo że na Łubiance nie stosowano tej zasady, od pracowników ministerstwa oczekiwano podobnego zaangażowania. Niewielu funkcjonariuszy spędzało w pracy mniej niż dziesięć godzin dziennie, nawet jeśli przez jakiś czas nie robili zupełnie nic. Rozległo się pukanie. Stiepan otworzył, wpuszczając do przedpokoju Raisę. Była równie zaskoczona widokiem Lwa jak jego rodzice, więc wyjaśnił: — Pracował w pobliżu. Przynajmniej raz zje kolację cała rodzina. Rozpięła płaszcz, a Stiepan wziął od niej okrycie. Podeszła do Lwa, mierząc go wzrokiem od stóp do głów. — Czyje to ubranie? Lew zerknął na spodnie i koszulę — rzeczy pozostałe po rozstrzelanych. — Wypożyczyłem je z pracy. — Wobec tego lepiej nie będę pytać o nic więcej. Raisa nachyliła się, szepcząc mu do ucha: — Koszula brzydko pachnie. Lew ruszył do łazienki. W drzwiach obejrzał się, patrząc, jak żona pomaga rodzicom, krzątając się przy stole. Lew wychował się bez bieżącej ciepłej wody. Jego rodzice dzielili dawne mieszkanie z wujem ojca i jego rodziną. Dwupokojowe, po jednym pokoju dla każdej rodziny. W mieszkaniu nie było toalety ani łazienki, lokatorzy budynku musieli więc korzystać ze znajdujących się na zewnątrz wspólnych sanitariatów bez ciepłej wody. Rano tworzyły się długie kolejki, a zimą na czekających w ogonku padał śnieg. Własna umywalka pełna ciepłej wody stanowiła marzenie, nieosiągalny luksus. Lew zdjął koszulę i umył się. Potem otworzył drzwi, pytając ojca, czy mógłby pożyczyć mu koszulę. Choć ojciec z wiekiem zgarbił się od pracy przy taśmie — lata formowania pocisków czołgowych uformowały z kolei jego ciało — był mniej więcej takiej postury jak syn, podobnie mocno zbudowany, o szerokich, muskularnych ramionach. Jego koszula pasowała prawie jak ulał. Przebrawszy się, Lew zasiadł do kolacji. Czekając, aż gołąbki będą gotowe, zjedli zakuski, na które składały się kiszone ogórki, sałatka grzybowa oraz ozór

cielęcy z majerankiem w galarecie podany z chrzanem. Była to wyjątkowo wystawna biesiada. Lew przyglądał się daniom, mimowolnie obliczając w myślach ich koszt. Za czyją śmierć kupiono majeranek? Czy za ozór cielęcy zapłacił życiem Anatolij Brodski? Czując ogarniające go mdłości, zauważył: — Już rozumiem, dlaczego co tydzień tu przychodzisz. Raisa się uśmiechnęła. — Tak. Rozpieszczają mnie. Mówiłam, że wystarczy kasza, ale… Stiepan wtrącił: — To tylko pretekst, żebyśmy mogli sami się rozpieszczać. Starając się zachować naturalny ton głosu, Lew spytał żonę: — Przyjechałaś tu prosto z pracy? — Zgadza się. Kłamała. Najpierw pojechała gdzieś z Iwanem. Ale zanim Lew zdążył się zastanowić, jak na to zareagować, Raisa poprawiła: — To niezupełnie prawda. Zwykle przyjeżdżam tu prosto z pracy. Ale dzisiaj byłam umówiona, dlatego trochę się spóźniłam. — Umówiona? — Tak, u lekarza. Uśmiechnęła się. — Zamierzałam ci powiedzieć, kiedy będziemy sami, ale skoro już o tym mowa… — O czym zamierzałaś mi powiedzieć? Anna wstała. — Chcecie, żebyśmy wyszli? Lew powstrzymał ją gestem. — Proszę cię, rodzina nie ma przed sobą żadnych tajemnic. — Jestem w ciąży.

20 lutego Lew nie mógł zasnąć. Leżał na wznak, wpatrując się w sufit i słuchając równego oddechu żony, która przytuliła się do jego boku, nie z potrzeby intymności, ale przypadkiem. Raisa spała nerwowo, często zmieniając pozycję. Czy to wystarczający powód, aby ją wydać? Wiedział, że tak. Można to następująco sformułować w raporcie: Nie potrafi spokojnie uleżeć, dręczą ją koszmary: moja żona wyraźnie ukrywa jakąś tajemnicę.

Mógłby przekazać prowadzenie śledztwa komuś innemu. Mógłby sobie wmawiać, że wstrzymuje się od wydania oceny w tej sprawie. Byt zbyt bliski podejrzanej osobie, zbyt zaangażowany. Ale każde śledztwo mogło doprowadzić tylko do jednego wniosku. Postępowanie już wszczęto. Nikt nie odważyłby się wystąpić przeciw domniemaniu winy. Lew wstał z łóżka i podszedł do okna w drugim pokoju, przez które nie było widać miasta, ale sąsiedni blok. W ścianie okien paliły się tylko trzy światełka, trzy spośród około tysiąca. Zastanawiał się, jakie obawy dręczą lokatorów tych mieszkań, nie pozwalając im zasnąć. Poczuł dziwną więź z trzema kwadracikami bladożółtego światła. Była czwarta rano, godzina aresztowań — najlepsza pora, by zatrzymać podejrzanego, wyrwać go ze snu. Każdy był bezbronny, zdezorientowany. Uwagi wygłoszone nieopatrznie w chwili, gdy do domu tłumnie wpadali funkcjonariusze, często wykorzystywano przeciwko podejrzanemu w trakcie przesłuchań. Trudno było zachować rozsądek, gdy człowiek widział, jak wloką po podłodze jego żonę, ciągnąc ją za włosy. Ileż to razy Lew wyłamywał drzwi, waląc w nie podeszwą buta? Ile razy przyglądał się, jak wyciągano z łóżka małżonków, świecąc im latarką w oczy i zaglądając pod nocną bieliznę? Ile razy słyszał śmiech funkcjonariusza na widok czyichś genitaliów? Ilu ludzi wyciągnął z łóżka? Ile mieszkań przewrócił do góry nogami? A wyrywające się dzieci, które powstrzymywał, kiedy zabierano im rodziców? Nie potrafił sobie przypomnieć. Wymazał ich nazwiska, twarze. Pomogły mu w tym kłopoty z pamięcią. Może celowo ją osłabiał? Może brał narkotyki nie po to, żeby dłużej pracować, ale żeby zagłuszyć wspomnienia z pracy? Wśród funkcjonariuszy służby bezpieczeństwa krążył dowcip, który mogli sobie bezkarnie opowiadać. W środku nocy natarczywe pukanie do drzwi budzi pewne małżeństwo. Obawiając się najgorszego, oboje zrywają się z łóżka i całują na pożegnanie. Kocham cię, żono. Kocham cię, mężu.

Potem otwierają drzwi i widzą rozgorączkowanego sąsiada, a za jego plecami

strzelające pod sufit płomienie i zadymiony korytarz. Oboje uśmiechają się z ulgą, dziękując Bogu, że to tylko pożar. Lew słyszał ten dowcip w różnych wersjach. Zamiast ognia pojawiali się w nim uzbrojeni bandyci albo lekarz z tragiczną wiadomością. Kiedyś śmiał się z żartu, pewien, że nic takiego nigdy go nie spotka. Jego żona była w ciąży. Czy ten fakt coś zmieniał? Mógł zmienić stosunek jego przełożonych do Raisy. Nigdy jej nie lubili. Nie urodziła mu dziecka. W tych czasach oczekiwano, wręcz domagano się, by ludzie mieli dzieci. Zważywszy na to, że podczas wojny miliony straciły życie w walce, rodzenie dzieci stało się społecznym obowiązkiem. Dlaczego Raisa nie zachodziła w ciążę? To pytanie od dawna kładło się cieniem na ich małżeństwie. Jedyny wniosek był taki, że miała jakieś kłopoty ze zdrowiem. Ostatnio wywierano na nich jeszcze silniejszy nacisk: dopytywano się o dzieci coraz częściej. Raisa regularnie chodziła do lekarza, aby coś zaradzić w tej sprawie. W ich życiu seksualnym dominował pragmatyzm wynikający z presji otoczenia. Lew nie mógł nie dostrzec paradoksu sytuacji: oto w chwili, gdy jego przełożeni dostali to, czego chcieli — Raisa spodziewała się dziecka — zamierzali ją zabić. Może powinien wspomnieć o jej ciąży? Porzucił tę myśl. Zdrajca to zdrajca, okoliczności uniewinniające nie istniały. Lew wziął prysznic. Woda była zimna. Przebrał się i ugotował sobie na śniadanie płatki owsiane. Nie miał ochoty jeść i przyglądał się, jak owsianka tężeje. Do kuchni weszła Raisa i usiadła, przecierając zaspane oczy. Lew wstał. Milczeli, czekając, aż owsianka znów się podgrzeje. Po chwili postawił przed żoną miseczkę. Nie odezwała się. Nalał jej słabej herbaty i postawił szklankę na stole obok słoika konfitur. — Postaram się wrócić do domu trochę wcześniej. — Nie musisz zmieniać rozkładu dnia z mojego powodu. — I tak się postaram. — Lwie, naprawdę nie musisz zmieniać rozkładu dnia z mojego powodu. Lew zamknął za sobą drzwi. Świtało. Z łącznika widział ludzi czekających na tramwaj wiele metrów niżej. Ruszył do windy. Gdy nadjechała, wcisnął ostatni górny przycisk. Na trzydziestym piętrze wysiadł i ruszył korytarzem w stronę znajdujących się na jego końcu drzwi opatrzonych tabliczką WSTĘP WZBRONIONY. Już dawno wyłamano w nich zamek. Prowadziły na schody, które z kolei wiodły na dach. Był tam raz, wkrótce po tym, kiedy się wprowadzili. Na zachodzie rozciągała się panorama miasta. Na wschodzie widać było skraj wiejskiego krajobrazu, tam gdzie zabudowania Moskwy zaczynały się rozrywać, ustępując przed zaśnieżonymi polami. Przed czterema laty, gdy podziwiał ten widok, uważał się za wybrańca losu. Był bohaterem — na dowód służył wycinek z gazety. Miał wpływowe stanowisko, piękną żonę. Niezachwianą wiarę w państwo. Czy brakowało mu tego uczucia — całkowitej, bezgranicznej ufności? Owszem, brakowało. Zjechał windą na czternaste piętro i wrócił do mieszkania. Raisa wyszła już do pracy. W kuchni stała nieumyta miseczka po owsiance. Lew zdjął płaszcz i buty,

rozgrzał ręce i był gotów do rozpoczęcia rewizji. Organizował i nadzorował rewizje w niejednym domu, mieszkaniu i biurze. Pracownicy MGB traktowali przeszukania jako pewnego rodzaju rywalizację. Opowiadali sobie nawzajem, jak niezwykłą drobiazgowością wykazywali się funkcjonariusze, pragnąc dać wyraz swojemu zaangażowaniu. Rozbijano cenne przedmioty, wycinano z ram portrety i dzieła sztuki, rozdzierano książki na kawałki, burzono całe ściany. Mimo że to był jego dom i wszystkie rzeczy należały do niego, Lew nie zamierzał przeprowadzać tej rewizji w inny sposób. Najpierw zerwał z łóżka pościel, poszwy, poszewki i prześcieradła, odwrócił materac i uważnie obmacał każdy centymetr kwadratowy, niczym ślepiec czytający pismo Braille’a. W materacach często zaszywano dokumenty, ukrywając je przed niepowołanym wzrokiem. Tajną skrytkę można było odnaleźć tylko za pomocą dotyku. Gdy niczego nie znalazł, zajął się regałami. Obejrzał każdą książkę, sprawdzając, czy nic nie wetknięto między stronice. Znalazł sto rubli, równowartość pensji za niecały tydzień pracy. Patrzył na pieniądze, zastanawiając się, skąd się wzięły, dopóki sobie nie przypomniał, że to jego książka i jego pieniądze, które sam tu ukrył. Inny agent mógłby uznać to za dowód, że ich właściciel jest spekulantem. Lew schował pieniądze z powrotem. Otworzywszy szuflady, spojrzał na starannie złożone rzeczy Raisy. Brał po kolei każdą część garderoby, dotykał jej, potrząsał nią, po czym rzucał na podłogę. Kiedy już opróżnił wszystkie szuflady, sprawdził ich boki i tył. Gdy niczego nie znalazł, odwrócił się, rozglądając się badawczo po pokoju. Przywarł do ścian, przesuwając po nich palcami, aby się przekonać, czy nie wyczuje krawędzi sejfu czy ukrytej wnęki. Zdjął oprawiony wycinek z gazety, swoje zdjęcie obok spalonego czołgu. Dziwnie było myśleć, że wówczas, gdy zewsząd otaczała go śmierć, czuł się szczęśliwszy niż teraz. Zdemontował ramkę. Arkusz papieru gazetowego opadł na podłogę. Włożywszy wycinek z powrotem do ramek, odwrócił łóżko, stawiając je na boku i opierając o ścianę. Ukląkł. Deski podłogowe mocno przykręcone do podłoża. Przyniósł z kuchni śrubokręt i zerwał wszystkie co do jednej. Pod spodem nie było nic prócz zakurzonych rur. Poszedł do kuchni umyć ręce. Nareszcie była ciepła woda. Nieśpiesznie mydlił dłonie małą kostką mydła, szorując skórę, mimo że brud już zniknął. Co próbował zmyć? Zdradę? Nie — metafory go nie interesowały. Mył ręce, bo były brudne. Przeszukiwał swoje mieszkanie, bo należało to zrobić. Nie wolno mu za dużo myśleć. Ktoś zapukał do drzwi. Opłukał ręce pokryte kremowymi mydlinami aż po łokcie. Ponownie rozległo się pukanie. Ociekając wodą, wyszedł do przedpokoju i zawołał: — Kto tam? — Wasilij. Lew zamknął oczy, czując, jak serce zaczyna mu bić szybciej, i starając się opanować przypływ gniewu. Wasilij zapukał jeszcze raz. Lew otworzył drzwi.

Wasilijowi towarzyszyli dwaj ludzie. Pierwszym był młody funkcjonariusz, którego Lew nie znał. Miał łagodne rysy twarzy i skórę bladą jak papier. Patrzył na Lwa oczyma bez wyrazu, przypominającymi szklane kulki wbite w bryłę ciasta. Drugim mężczyzną był Fiodor Andriejew. Wasilij starannie dobrał sobie ludzi. Bladego agenta, z pewnością silnego i zręcznie posługującego się pistoletem i nożem, wziął jako obstawę. A Fiodora po to, żeby mu zrobić na złość. — O co chodzi? — Przyszliśmy ci pomóc. Przysyła nas major Kuźmin. — Dziękuję, daję sobie radę ze śledztwem. — Na pewno. Przychodzimy z pomocą. — Dzięki, ale to niepotrzebne. — Daj spokój, Lwie. Przejechaliśmy kawał drogi. Zmarzliśmy. Lew odsunął się na bok, wpuszczając ich. Żaden z nich nie zdjął butów oblepionych skorupą zlodowaciałego śniegu, którego kawałki odpadały od podeszew, topiąc się na dywanie. Lew zamknął drzwi, zdając sobie sprawę, że Wasilij przyszedł się z nim drażnić. Chciał wyprowadzić Lwa z równowagi. Sprowokować go do kłótni, w której padłyby jakieś nieprzemyślane słowa, aby mógł je wykorzystać jako kolejny argument przeciw niemu. Lew zaproponował gościom herbatę lub wódkę, jeśli mieliby ochotę. Zamiłowanie Wasilija do alkoholu było dobrze znane, lecz uważano je za najmniej istotną wadę, jeżeli w ogóle wadę. Wasilij zbył propozycję przeczącym ruchem głowy i zajrzał do sypialni. — Co znalazłeś? Nie czekając na odpowiedź, wszedł do pokoju, patrząc na odwrócony materac. — Nawet go nie rozciąłeś. Pochylił się i wyciągnął nóż, gotów rozpruć materac. Lew chwycił go za rękę. — Można wyczuć dotykiem zaszyte w środku przedmioty. Nie trzeba od razu ciąć. — A więc zamierzasz tu potem posprzątać? — Zgadza się. — Ciągle sądzisz, że twoja żona jest niewinna? — Nie znalazłem niczego, co by mogło temu przeczyć. — Mogę ci dać dobrą radę? Znajdź sobie inną żonę. Raisa to piękna kobieta. Ale na świecie jest dużo pięknych kobiet. Może lepiej byłoby ci z mniej piękną. Wasilij sięgnął do kieszeni i podał mu plik złożonych fotografii. Były to zdjęcia zrobione przed szkołą, przedstawiające Raisę i Iwana, nauczyciela literatury. — Ona się z nim pieprzy, Lwie. Zdradza i ciebie, i państwo. — To są zdjęcia sprzed szkoły. Oboje są nauczycielami. Łatwo ich razem sfotografować. To niczego nie dowodzi.

— Wiesz, jak on się nazywa? — Zdaje się, że Iwan. — Od jakiegoś czasu mamy go na oku. — Mamy na oku wielu ludzi. — Może ty też jesteś jego znajomym? — Nie znam go. Nigdy z nim nie rozmawiałem. Widząc stertę ubrań na podłodze, Wasilij pochylił się i wziął parę majtek Raisy. Przeciągnął je między palcami, zwinął w kłębek i podsunął sobie pod nos, patrząc przy tym prosto w oczy Lwa. Zamiast zareagować na tę prowokację wybuchem gniewu, Lew pomyślał o swoim zastępcy zupełnie inaczej niż dotąd. Kim właściwie był ten człowiek, który tak bardzo go nienawidził? Powodowała nim tylko zawodowa zawiść czy chorobliwa ambicja? Obserwując go, jak obwąchuje bieliznę Raisy, Lew doszedł do wniosku, że ta nienawiść musi mieć podłoże osobiste. — Mogę się rozejrzeć po mieszkaniu? W obawie, że za pytaniem kryje się jakaś pułapka, Lew odparł: — Pójdę z tobą. — Nie, wolałbym to zrobić sam. Lew skinął głową. Wasilij wyszedł z sypialni. Czując dławiący w gardle gniew, Lew oddychał z trudem. Patrzył na ustawione pod ścianą łóżko. Nagle drgnął na dźwięk cichego głosu. To był Fiodor. — Musiałeś zrobić to wszystko. Przeszukać rzeczy własnej żony, rozebrać własne łóżko, zerwać podłogę we własnym domu — przewrócić do góry nogami całe swoje życie. — Wszyscy powinniśmy być gotowi poddać się takiej rewizji. Generalissimus Stalin… — Też o tym słyszałem. Nasz przywódca powiedział, że gdyby to było konieczne, nawet u niego należy przeprowadzić rewizję. — Nie tylko można nas wszystkich sprawdzać, ale trzeba to robić. — A ty nie mogłeś sprawdzić, jak zginął mój syn? Sprawdzasz żonę, siebie, swoich znajomych, sąsiadów, a na jego ciało nie raczyłeś nawet rzucić okiem? Nie mogłeś poświęcić godziny, żeby zobaczyć, jak mu rozcięli brzuch i napchali ziemi do ust? Fiodor był spokojny: mówił cicho — złość już w nim ostygła. Zmieniła się w bryłę lodu. Mówił do Lwa w ten sposób — otwarcie i szczerze — bo wiedział, że Lew nie stanowi już żadnego zagrożenia. — Fiodorze, ty też nie widziałeś jego ciała. — Rozmawiałem z tym starym, który je znalazł. Powiedział mi, co zobaczył. Widziałem po jego oczach, że jest wstrząśnięty. Rozmawiałem z naocznym świadkiem, z tą kobietą, którą spłoszyłeś. Jakiś mężczyzna prowadził mojego syna na tory. Widziała jego twarz. Mogła podać jego rysopis. Ale nikt nie chciał jej słuchać.

A teraz za bardzo się boi. Lwie, mój syn został zamordowany. Milicja kazała wszystkim świadkom zmienić zeznania. Tego akurat mogłem się spodziewać. Ale ty byłeś moim przyjacielem. A jednak przyszedłeś do mojego domu i poleciłeś mojej rodzinie trzymać język za zębami. Groziłeś rodzinie w żałobie. Przeczytałeś nam bajeczkę i kazałeś wierzyć w te kłamstwa. Zamiast szukać człowieka, który mi zabił syna, rozkazałeś obserwować pogrzeb. — Fiodorze, próbowałem wam pomóc. — Wierzę. Podpowiadałeś nam, jak się uratować. — Tak. — I za to w pewnym sensie jestem wdzięczny. Inaczej człowiek, który zamordował mojego syna, zamordowałby też mnie i moją rodzinę. Ocaliłeś nas. Dlatego tu przyszedłem, nie żeby triumfować, ale żeby się odwdzięczyć. Wasilij ma rację. Musisz poświęcić żonę. Daj sobie spokój z szukaniem dowodów. Wydaj ją, a się uratujesz. Raisa jest szpiegiem, to już przesądzone. Czytałem zeznanie Anatolija Brodskiego. Czarno na białym, jak raport w sprawie śmierci mojego syna. Nie, Fiodor się mylił. Mówił w złości. Lew powtórzył sobie, że ma jeden cel — sprawdzić żonę i przedstawić swoje wnioski. Raisa była niewinna. — Jestem przekonany, że słowa zdrajcy o mojej żonie to próba zemsty, nic więcej. Śledztwo, które prowadzę, jak dotąd tylko to potwierdza. Do sypialni ponownie wkroczył Wasilij. Nie wiadomo, ile usłyszał z ich rozmowy. Odparł: — Tyle tylko, że pozostałe sześć osób, które wymienił, już aresztowano. I wszystkie sześć przyznało się do winy. Informacje Anatolija Brodskiego okazały się bezcenne. — Wobec tego cieszę się, że to ja go zatrzymałem. — Twoją żonę wskazał skazany szpieg. — Czytałem jego zeznanie. Nazwisko Raisy jest ostatnie na liście. — Nazwiska nie były podane według ich ważności dla sprawy. — Uważam, że dodał je na koniec, żeby się odegrać. Chciał zaszkodzić mnie osobiście. Mało prawdopodobne, żeby ktoś dał się nabrać na taki desperacki podstęp. Proszę bardzo, możecie mi pomóc w rewizji — jeżeli po to przyszliście. Jak widzicie… — Lew wskazał zerwane deski podłogowe — …robiłem to starannie. — Wydaj ją, Lwie. Trzeba być realistą. Z jednej strony masz swoją karierę, rodziców — z drugiej zdrajczynię i dziwkę. Lew zerknął na Fiodora. Na jego twarzy nie dostrzegł żadnych oznak radości czy złośliwej satysfakcji. Wasilij ciągnął: — Dobrze wiesz, że jest dziwką. Przecież dlatego kazałeś ją kiedyś śledzić. Gniew Lwa ustąpił miejsca osłupieniu. Wiedzieli. Wiedzieli od początku. — Myślałeś, że to tajemnica? Wszyscy wiemy. Wydaj ją, Lwie. Skończ z tym. Daj sobie spokój z tymi wątpliwościami; niech te pytania wreszcie przestaną cię

męczyć. Wydaj ją. Potem pójdziemy się napić. A wieczorem znajdziesz inną kobietę. — Jutro złożę raport. Jeżeli Raisa jest szpiegiem, powiem to. Jeżeli nie jest, też to powiem. — W takim razie życzę szczęścia, towarzyszu. Jeśli przeżyjesz ten skandal, pewnego dnia staniesz na czele MGB. Jestem tego pewien. I zaszczytem będzie służyć pod twoją komendą. Już w drzwiach Wasilij odwrócił się do niego. — Pamiętaj, co powiedziałem. Twoje życie i życie twoich rodziców albo życie Raisy. To nie jest trudna decyzja. Lew zamknął drzwi. Słuchając ich kroków, zauważył, że drżą mu ręce. Wrócił do sypialni i przyjrzał się całemu bałaganowi. Przykręcił deski do podłogi. Zasłał łóżko, starannie wygładzając pościel, którą po chwili lekko zmiął, by wyglądała tak, jak ją zastał. Poskładał rzeczy Raisy i zaczął chować do szuflad, mając świadomość, że dokładnie nie pamięta, w jakiej kolejności je wyciągał. Tylko mniej więcej, ale to musiało wystarczyć. Gdy podniósł bawełnianą koszulkę, wypadł z niej jakiś mały przedmiot, odbił się od jego stopy i potoczył po podłodze. Lew pochylił się i podniósł go. Była to jednorublowa miedziana moneta. Rzucił ją na szafkę nocną. Lądując na blacie, moneta rozpadła się, a jej połówki stoczyły się z szafki w przeciwnych kierunkach. Zdziwiony ukląkł i odnalazł obie części. Jedna była wydrążona. Po złożeniu w całość rubel wyglądał jak najzwyklejsza moneta. Lew widział już kiedyś taki rekwizyt. Służył do przemycania mikrofilmów.

21 lutego Przy oficjalnym składaniu przez Lwa raportu byli obecni major Kuźmin, Wasilij Nikitin i Timur Rafaiłowicz — oficer śledczy, który zastąpił Lwa podczas przesłuchania Anatolija Brodskiego. Lew znał go tylko powierzchownie: był to ambitny, małomówny funkcjonariusz, cieszący się dużym zaufaniem. Świadomość, że to właśnie on jest gotów ręczyć za prawdziwość zeznania, w którym zdrajca wskazał Raisę, była dla niego druzgocząca. Ten człowiek nie należał do przybocznych fagasów Wasilija. Nie czuł przed nim respektu ani strachu. Lew zastanawiał się, czy Wasilij rzeczywiście mógł wstawić do zeznania nazwisko Raisy. Nie miał żadnej władzy nad Rafaiłowiczem, nie mógł wywierać na niego nacisku, a jako młodszy rangą w trakcie przesłuchania podlegał jego rozkazom. W ciągu dwóch ostatnich dni Lew opierał się w swoich działaniach na założeniu, że oskarżenie jego żony to zemsta Wasilija. Mylił się. Nie stał za tym Wasilij. Jedyną osobą, która mogłaby polecić sfabrykowanie takiego zeznania i uzyskać poparcie tak wysokiego rangą świadka, był major Kuźmin. To był podstęp zaaranżowany osobiście przez jego mentora, człowieka, który przygarnął Lwa pod swoje skrzydła. Lew zlekceważył jego radę w sprawie Anatolija Brodskiego i teraz dostawał nauczkę. Co mówił mu Kuźmin? Sentymenty mogą uczynić człowieka ślepym na prawdę.

Postanowiono poddać go próbie. Zbadać przydatność Lwa jako funkcjonariusza. Raisa nie miała z tym nic wspólnego, absolutnie nic. Po co powierzać mężowi podejrzanej dochodzenie w sprawie żony, jeśli głównym celem takiej operacji nie jest sprawdzenie, jak ten się zachowa podczas śledztwa? Przecież to Lew był śledzony. Czy Wasilij nie przyszedł skontrolować przebiegu rewizji? Nie interesowało go, co Lew znalazł: interesowało go, czy przeszukuje mieszkanie jak należy. Wszystko się zgadzało. Wczoraj Wasilij próbował go skłonić, by oskarżył Raisę, właśnie dlatego, iż miał nadzieję, że Lew postąpi odwrotnie i stanie w jej obronie. Nie chciał, żeby Lew wydał Raisę. Nie chciał, by pomyślnie przeszedł próbę — pragnął, by wybrał swoje życie osobiste, przedkładając je nad dobro partii. To był fortel. Lew miał tylko udowodnić Kuźminowi, że jest gotów zadenuncjować własną żonę, że MGB zawsze stoi dla niego na pierwszym miejscu, że nauczył swoje serce okrucieństwa — gdyby to uczynił, nikomu nic by nie groziło: ani Raisie, ani jej nienarodzonemu dziecku, ani jego rodzicom. Mógłby być spokojny o swoją przyszłość w ministerstwie i przestać przejmować się Wasilijem. Może to jednak fałszywe założenie? Jeżeli zdrajca, jak sam się przyznał, istotnie był zdrajcą? Jeżeli rzeczywiście w jakiś sposób współpracował z Raisą? Niewykluczone, że powiedział prawdę. Dlaczego Lew tak głęboko wierzył w jego

niewinność? Dlaczego tak głęboko wierzy w niewinność swojej żony? W końcu po co miałaby się zaprzyjaźniać z tym dysydentem, nauczycielem literatury? Co w ich mieszkaniu robiła ta moneta? Czy sześć pozostałych osób, wymienionych w zeznaniu, nie zostało aresztowanych i skutecznie przesłuchanych? Lista okazała się prawdziwa, a figurowała na niej Raisa. Tak, była szpiegiem i Lew miał w kieszeni niezbity dowód, miedziaka. Mógł położyć monetę na biurku z wnioskiem, by razem z Iwanem Żukowem doprowadzić ich na przesłuchanie. Oboje zrobili z niego głupca. Wasilij miał rację: Raisa go zdradziła. Jest w ciąży z innym mężczyzną. Przecież zawsze wiedział, że była mu niewierna. Nie kochała go. To pewne. Po co ryzykować tak wiele dla kobiety, która traktowała go ozięble i w najlepszym razie tylko tolerowała? Stanowiła zagrożenie dla wszystkiego, do czego doszedł, co udało mu się zdobyć dla rodziców i dla siebie. Stanowiła zagrożenie dla kraju, w którego obronie walczył. Sprawa była zupełnie jasna: jeżeli on powie, że jest winna, dla niego i rodziców wszystko skończy się dobrze. Na pewno. Jeśli to miała być próba jego charakteru, Raisa też będzie ocalona. I nigdy się o niczym nie dowie. Jeżeli była szpiegiem, to siedzący przed nim ludzie mieli już dowody i chcieli się przekonać, czy Lew z nią współpracuje. Tak, jeżeli to prawda, to powinien ją wydać, bo zasługiwała na śmierć. Pozostawało mu tylko jedno wyjście, zadenuncjować żonę. Major Kuźmin rozpoczął spotkanie. — Lwie Stiepanowiczu, mamy powody przypuszczać, że wasza żona pracuje dla obcego wywiadu. Wy osobiście nie jesteście podejrzani o żadne przestępstwo. Dlatego poleciliśmy wam przeprowadzić dochodzenie w sprawie tych zarzutów. Proszę przedstawić wnioski. Lew usłyszał potwierdzenie swoich przypuszczeń. Propozycja Kuźmina była jasna. Jeżeli wyda żonę, zachowa zaufanie przełożonych. Co wczoraj powiedział Wasilij? Jeśli przeżyjesz ten skandal, pewnego dnia staniesz na czele MGB. Jestem tego pewien.

Od awansu dzieliło go jedno zdanie. W pokoju panowała cisza. Major Kuźmin pochylił się nad biurkiem. — Lwie? Lew wstał, wygładził mundur. — Moja żona jest niewinna.

Trzy tygodnie później

Zachodni Ural Miasto Wuralsk

13 marca Przy linii montażowej samochodów Wołga zjawiła się nocna zmiana. Skończywszy pracę, Ilina zaczęła szorować ręce kostką czarnego mydła, które, sądząc po zapachu, zjełczało, ale dobrze, że w ogóle było. Z kranu płynęła zimna woda, mydło nie chciało się pienić — po prostu rozpadło się na tłuste kawałki — lecz ona nie zwracała na to uwagi, myśląc tylko o godzinach, jakie zostały do początku jej następnej zmiany. Szczegółowo zaplanowała sobie wieczór. Najpierw musiała usunąć spod paznokci olej i opiłki metalu. Później zamierzała wrócić do domu, przebrać się, położyć odrobinę różu na policzki, a potem iść do restauracji zwanej powszechnie U Basarowa, niedaleko stacji kolejowej. Restauracja cieszyła się popularnością wśród podróżujących służbowo urzędników, którzy zatrzymywali się tu przed dalszą drogą na wschód lub zachód koleją transsyberyjską. U Basarowa podawano krupnik z kaszy jaglanej, kaszę jęczmienną i solone śledzie — wszystko, zdaniem Iliny, okropne. Co ważniejsze, serwowano tam także alkohol. Ponieważ prawo zabraniało wyszynku bez sprzedaży jedzenia, dania miały funkcję praktyczną, stanowiąc zezwolenie uprawniające do picia. W rzeczywistości restauracja była przede wszystkim miejscem zawierania przygodnych znajomości. Przepis, zgodnie z którym nie wolno było sprzedawać jednej osobie więcej niż sto gramów wódki, ignorowano. Basarow, kierownik restauracji, którego nazwisko widniało na szyldzie, nigdy nie trzeźwiał, bywał agresywny, a gdy Ilina chciała oferować swoje usługi w jego lokalu, domagał się udziału w zyskach. W żaden sposób nie mogła udawać, że pije dla przyjemności, od czasu do czasu wymykając się z klientem. Nikt nie przychodził tu pić dla przyjemności; w tłumie przejezdnych nie było nikogo stąd. Ale tym lepiej dla niej. Ilina nie mogła już pracować z miejscowymi. Ostatnio chorowała — jakieś zaczerwienienie, pieczenie, wysypka. Kilku jej stałych klientów, u których wystąpiły podobne objawy, obsmarowało ją w mieście. Była zmuszona ograniczyć się do nieznajomych, którzy nie zatrzymywali się w mieście na długo i dopiero we Władywostoku albo Moskwie, w zależności od kierunku podróży, zauważali, że sikają ropą. Świadomość, że zaraża klienta jakimś świństwem, nie sprawiała jej żadnej przyjemności, nawet wtedy, gdy miała do czynienia z kimś niezbyt miłym. Ale w takim mieście wizyta u lekarza z powodu infekcji przenoszonej drogą płciową

mogła przynieść groźniejsze skutki niż sama infekcja. Dla niezamężnej kobiety było to równoznaczne ze złożeniem przyznania się do winy podpisanego własnym rozmazem. Musiała szukać pomocy medycznej na czarnym rynku. Na to potrzebowała pieniędzy, być może mnóstwa pieniędzy, lecz teraz oszczędzała z myślą o innym, o wiele ważniejszym celu — ucieczce z tego miasta. Kiedy dotarła na miejsce, za zaparowanymi oknami restauracji panował już tłok. Wnętrze zasnuwał cuchnący dym z machorki. Ilina już pięćdziesiąt kroków przed drzwiami słyszała pijacki śmiech. Przypuszczała, że to żołnierze. Miała rację. W górach często odbywały się różne manewry wojskowe, a też ludzi po służbie zwykle kierowano właśnie tu. Dla tej klienteli Basarow miał specjalną ofertę. Podawał im rozwodnioną wódkę, a kiedy ktoś się skarżył, co zdarzało się dość często, twierdził, że spełnia szlachetny czyn, starając się ukrócić pijaństwo. Nierzadko wybuchały kłótnie. Mimo to wiedziała, że choć Basarow stale narzeka na ciężkie życie i okropnych klientów, w istocie zgarnia całkiem przyzwoite sumki, sprzedając na lewo nierozcieńczoną wódkę. Był spekulantem i kanalią. Nie dalej jak dwa miesiące temu Ilina poszła na górę, żeby zapłacić mu tygodniową działkę, i przez szparę w drzwiach pokoju zobaczyła Basarowa liczącego gruby plik banknotów, które włożył potem do blaszanego pudełka. Bojąc się oddychać, obserwowała, jak zamyka pudełko, zawiązuje sznurkiem, owija w szmatę i chowa w kominie. Od tej chwili marzyła, by ukraść mu te ruble i uciec, gdzie pieprz rośnie. Oczywiście gdyby Basarow ją dopadł, na pewno skręciłby jej kark, ale sądziła, że gdyby odkrył, iż ukryte w piecu blaszane pudełko jest puste, w tej samej chwili wysiadłoby mu serce. Była niemal pewna, że pudełko i jego serce to jedno i to samo. W jej ocenie żołnierze mieli przed sobą jeszcze kilka godzin picia. Na razie tylko ją obmacywali, nie płacąc za ten przywilej ani grosza, jeśli nie liczyć darmowej wódki, której Ilina nie uznawała za zapłatę. Rozejrzała się po twarzach pozostałych klientów, przekonana, że uda jej się coś zarobić, zanim żołnierze zaczną ustawiać się do niej w kolejce. Kontyngent wojskowy zajął stoły od frontu, spychając resztę klientów w głąb sali. Ci klienci siedzieli samotnie — przy kieliszkach i talerzach z nietkniętym jedzeniem. Nie było wątpliwości: szukali seksu. Nie mogli mieć żadnego innego powodu, aby tu przesiadywać. Ilina wygładziła sukienkę, odsunęła kieliszek i nie zwracając uwagi na podszczypywania i komentarze, przedarła się przez tłum żołnierzy do jednego ze stolików w głębi lokalu. Siedzący przy nim mężczyzna miał około czterdziestu lat, może trochę mniej. Trudno było ocenić. Nie był przystojny, ale uważała, że z tego powodu prawdopodobnie zapłaci trochę więcej. Tym ładniejszym czasem się wydawało, że pieniądze są niepotrzebne, jak gdyby im obojgu miało być przyjemnie. Usiadła i z uśmiechem otarła się nogą o jego udo. — Mam na imię Tania. W takich chwilach lepiej było myśleć o sobie jak o kimś innym.

Mężczyzna zapalił papierosa i położył dłoń na kolanie Iliny. Nie zadając sobie trudu, by coś jej zamówić, przelał połowę swojej wódki do jednego z mnóstwa brudnych kieliszków na stole i podsunął jej. Zaczęła się bawić kieliszkiem, czekając, żeby coś powiedział. Dopił wódkę, nie zdradzając najmniejszej ochoty do rozmowy. Opanowując zniecierpliwienie, próbowała dalej: — A tobie jak na imię? Nie odpowiedział i zaczął szperać w kieszeni. Po chwili wyciągnął rękę zwiniętą w pięść. Domyśliła się, że zaprasza ją do jakiejś zabawy. Stuknęła w kostki zaciśniętej dłoni. Odwrócił ją i powoli zaczął rozprostowywać palce, jeden po drugim… Na dłoni leżała niewielka bryłka złota. Ilina się nachyliła. Zanim zdążyła się lepiej przyjrzeć, zamknął dłoń i z powrotem wsunął do kieszeni. Nie odezwał się jeszcze ani słowem. Przyjrzała się jego twarzy. Miał oczy przekrwione z przepicia i zupełnie jej się nie podobał. Ale nie podobało jej się wielu ludzi i na pewno żaden z mężczyzn, z którymi sypiała. Gdyby chciała grymasić, równie dobrze mogłaby dać sobie z tym spokój, wyjść za jakiegoś miejscowego i na zawsze utknąć w tym mieście. Musiała zarobić dość pieniędzy na łapówki dla urzędników, to był jedyny sposób, aby wrócić do Leningradu, gdzie mieszkała jej rodzina i gdzie sama mieszkała całe życie, dopóki nie kazano jej przyjechać tu, do miasta, o którym nigdy przedtem nie słyszała. Nie mając żadnych wysoko postawionych przyjaciół, którzy mogliby wydać zgodę na przeniesienie, potrzebowała tego złota. Stuknął w jej kieliszek, wypowiadając pierwsze słowo: — Pij. — Najpierw mi zapłać. Dopiero potem możesz mówić, co mam robić. Taka jest zasada. Jedyna zasada. Twarz mężczyzny zmarszczyła się, jak gdyby Ilina rzuciła w nią kamieniem, burząc gładkość jej powierzchni. Spod nalanego, nijakiego oblicza wyjrzało przelotnie coś nieprzyjemnego, coś, czego wolałaby nie oglądać. Ale myśl o złocie powstrzymała ją od odwrócenia wzroku i zerwania się z miejsca. Mężczyzna wyciągnął z kieszeni bryłkę i podał jej. Gdy sięgnęła do jego spoconej dłoni, złapał ją za rękę. Nie zabolało, ale uwięził w uścisku jej palce. Mogła albo się poddać, albo wyrwać pustą rękę. Odgadując, czego od niej oczekuje, zaśmiała się jak bezbronna dziewczynka i rozluźniła rękę. Zwolnił uścisk. Wzięła kawałek złota i obejrzała. Bryłka miała kształt zęba. Ilina spojrzała na mężczyznę. — Skąd to masz? — W ciężkich czasach ludzie sprzedają wszystko, co się da. Uśmiechnął się. Poczuła mdłości. Co za waluta! Stuknął w jej kieliszek. Ząb był przepustką, która pozwoli jej się stąd wyrwać. Dopiła wódkę. · · ·

Ilina się zatrzymała. — Pracujesz w tartaku? Wiedziała, że nie, ale w okolicy nie było żadnych budynków prócz domków robotników z tartaku. Nie raczył jej odpowiedzieć. — Ej, dokąd idziemy? — Jesteśmy prawie na miejscu. Zaprowadził ją w okolice stacji kolejowej na obrzeżach miasta. Mimo że stacja była nowa, zbudowano ją w jednej z najstarszych dzielnic, gdzie przy cuchnących ściekami uliczkach stały rzędy rozpadających się jednoizbowych domków o cienkich drewnianych ścianach krytych blachą. Budy należały do robotników z tartaku, którzy mieszkali po pięciu, sześciu albo siedmiu w jednym pokoju, nie nadawały się więc do tego, co zamierzali robić. Było przenikliwie zimno. Ilina powoli trzeźwiała. Bolały ją nogi. — To jest twój czas. Za złoto kupiłeś sobie godzinę. Tak się umówiliśmy. Jak odjąć czas na mój powrót do restauracji, zostaje ci dwadzieścia minut. — Już niedaleko, zaraz za stacją. — Tam jest tylko las. — Zobaczysz. Dotarł do budynku stacji i pokazał gdzieś w ciemność. Ilina wcisnęła ręce do kieszeni płaszcza, dogoniła go i spojrzała w stronę, którą wskazywał. Zobaczyła tory znikające w lesie i nic więcej. — Gdzie to jest? — Tam. Pokazywał małą drewnianą budę z boku torów, w pobliżu skraju lasu. — Jestem inżynierem. Pracuję na kolei. To budka obsługi. Nikt nam nie będzie przeszkadzał. — W pokoju też nikt by nam nie przeszkadzał. — Nie mogę cię zabrać tam, gdzie mieszkam. — Znam parę miejsc, do których moglibyśmy pójść. — Lepiej tu. — Dla mnie nie. — Umówiliśmy się. Ja płacę, ty jesteś posłuszna. Oddaj złoto albo rób, co mówię. Ani trochę jej się to nie podobało, z wyjątkiem złota. Wyciągnął rękę, czekając na zwrot złotej bryłki. Nie wyglądał na rozzłoszczonego, rozczarowanego ani zniecierpliwionego. Jego obojętność nieco ją uspokoiła. Ilina ruszyła w stronę budki. — Będziesz miał dziesięć minut, zgoda? Milczał — uznała to za odpowiedź twierdzącą. Buda była zamknięta na kłódkę, ale on wyciągnął pęk kluczy i gdy odnalazł właściwy, zaczął się zmagać z zamkiem.

— Zamarzło. Nie odpowiedziała. Odwróciła wzrok, wzdychając na znak dezaprobaty. Domyślała się, że jest żonaty, ale po co te tajemnice? Skoro nie mieszkał w tym mieście, nie rozumiała, o co właściwie chodzi. Może zatrzymał się u rodziny albo przyjaciół; może był wysoko postawionym członkiem partii. Nic jej to nie obchodziło. Chciała tylko mieć już te dziesięć minut za sobą. Kucnął, stulił dłonie wokół kłódki i chuchnął. Klucz wreszcie wszedł, rozległ się szczęk zamka. Ilina stała przed drzwiami. Jeżeli w środku nie będzie światła, nici z ich umowy, a ona będzie mogła zachować złoto. I tak dała mu już dość czasu. Jeśli chciał go zmarnować na wyprawę donikąd, to jego sprawa. Mężczyzna wszedł do budki, znikając w ciemności. Ilina usłyszała trzask pocieranej zapałki. Po chwili w mroku zajaśniała lampa sztormowa. Mężczyzna zwiększył płomień i zawiesił lampę na ułamanym haku wystającym z sufitu. Ilina zajrzała do środka. Buda była pełna zapasowych szyn, śrub, sworzni, drewna i narzędzi. Zalatywała smołą. Mężczyzna zaczął sprzątać bałagan na jednym ze stołów. Roześmiała się. — Wbiję sobie drzazgi w tyłek. Ku jej zaskoczeniu mężczyzna się zaczerwienił. Przygotowując naprędce stół, rozłożył na blacie swój płaszcz. Ilina weszła. — Prawdziwy dżentelmen… W zwykłych okolicznościach zdjęłaby płaszcz, może usiadła na łóżku i zsunęła pończochę, odegrała małe przedstawienie. Ale wobec braku łóżka i ogrzewania postanowiła, że pozwoli tylko zadrzeć sobie spódnicę. Nie zamierzała niczego zdejmować. — Nie będzie ci przeszkadzało, jeżeli się nie rozbiorę? Zamknęła drzwi, choć nie spodziewała się, by miało to jakikolwiek wpływ na temperaturę, która prawie nie różniła się od panującej na zewnątrz. Odwróciła się. Mężczyzna stał o wiele bliżej niż jeszcze przed chwilą. Kątem oka dostrzegła jakiś metaliczny błysk, lecz nie zdążyła zobaczyć, co to było. Cios padł z boku. Poczuła przeszywający ból, który przeniknął od policzka przez kręgosłup aż do nóg. Mięśnie zwiotczały; nogi ugięły się pod nią, jak gdyby ktoś przeciął w nich naraz wszystkie ścięgna. Uderzyła plecami o drzwi. Mgła zasnuła jej oczy, twarz piekła ją żywym ogniem, usta miała pełne krwi. Czuła, że mdleje, ale zdołała zachować przytomność, skupiając się na jego głosie. — Rób dokładnie to, co powiem. Czy posłuszeństwo zadowoli tego człowieka? Gdy w dziąsło wbił jej się odłamek zęba, uznała, że nie. Nie miała ochoty zdawać się na jego łaskę. Jeśli miała umrzeć w mieście, którego nienawidziła, w mieście, do którego przeniesiono ją na mocy państwowego nakazu, tysiąc siedemset kilometrów od rodziny, to zginie, wydrapując najpierw oczy temu draniowi.

Chwycił ją za ramiona, pewien, że jej opór już zupełnie skruszał. Plunęła mu prosto w oczy krwią zmieszaną ze śliną. Zaskoczony atakiem puścił ją. Wymacała drzwi za swoimi plecami, pchnęła je — otworzyły się gwałtownie, a ona upadła na śnieg i zobaczyła nad sobą niebo. Mężczyzna usiłował złapać ją za nogi. Wierzgnęła rozpaczliwie, próbując umknąć przed jego rękami. Udało mu się złapać ją za stopę. Zaczął wciągać Ilinę z powrotem do budki. Wycelowała starannie i trafiła go obcasem w szczękę. Cios okazał się silny: jego głowa odskoczyła na bok. Krzyknął, rozluźniając uchwyt. Ilina wyswobodziła się, zerwała na nogi i uciekła. Zataczając się, ruszyła na oślep przed siebie i dopiero po kilku sekundach zorientowała się, że biegnie po torach, oddalając się od miasta i od stacji. Instynkt jej mówił, że musi przed nim uciekać, schronić się w bezpiecznym miejscu. Zawiódł ją jednak, każąc jej biec w przeciwnym kierunku. Obejrzała się. Mężczyzna rzucił się w pościg. Mogła albo uciekać dalej, albo zawrócić w jego stronę. Wiedziała, że tak czy inaczej nie zdoła mu umknąć. Próbowała krzyknąć, ale usta miała pełne krwi. Zakrztusiła się, wydała chrypliwy, zduszony odgłos i zwolniła tempo. Doganiał ją. Nagle ziemia zaczęła drżeć. Ilina uniosła wzrok. Zobaczyła zbliżający się pociąg towarowy, który z łoskotem pędził prosto na nią, wyrzucając kłęby dymu. Zaczęła gorączkowo wymachiwać ramionami. Ale nawet jeśli maszynista ją zauważył, nie miał szans zatrzymać lokomotywy, ponieważ zostało mu niecałe pięćset metrów. Od zderzenia dzieliło ich zaledwie parę sekund. Ilina nie zeszła jednak z torów, a nawet przyśpieszyła kroku — zdecydowana rzucić się pod ciężkie żelazne koła. Pociąg nie zwalniał. Nie rozległ się metaliczny pisk hamulców ani gwizd. Była tak blisko, że czuła wibracje w całym ciele. Jeszcze moment i skład zmiecie ją z torów. Ilina w ostatniej chwili rzuciła się w bok, w głęboką zaspę. Lokomotywa i wagony przetoczyły się z hukiem obok niej, strącając śnieg z koron najbliższych drzew. Zdyszana spojrzała za siebie w nadziei, że jej prześladowca zginął przecięty lub zmiażdżony kołami albo został po drugiej stronie torów. On jednak zachował zimną krew i uskoczywszy w tę samą stronę co ona, leżał w śniegu. Po chwili wstał i chwiejnym krokiem znów ruszył w pogoń. Wypluła krew i wrzasnęła: rozpaczliwie wzywała pomocy. Ale to był pociąg towarowy i nikt nie mógł jej usłyszeć ani zobaczyć. Wstała i wbiegła do lasu, nie zwalniając, czując smagnięcia sterczących gałęzi. Zamierzała zatoczyć koło i wyjść na tory, kierując się w stronę miasta. Tutaj nie miała szans się ukryć: drań był za blisko, w świetle księżyca bez trudu mógł ją znaleźć. Choć wiedziała, że lepiej jak najszybciej biec przed siebie, uległa pokusie. Musiała spojrzeć za siebie, musiała wiedzieć, gdzie on jest. Odwróciła się. Zniknął. Nigdzie go nie widziała. Wagony wciąż dudniły po torach. llina pomyślała, że musiała go zgubić, gdy wpadła do lasu. Zmieniła kierunek i ruszyła do miasta, tam gdzie nic nie będzie jej groziło. Mężczyzna wyszedł zza drzewa i chwycił ją w pasie. Runęli na śnieg. Przycisnął

ją ciałem, szarpiąc jej płaszcz i wrzeszcząc. Huk pociągu zagłuszał słowa. Widziała tylko jego zęby i język. Wtedy sobie przypomniała: była przygotowana na tę chwilę. Sięgnęła do kieszeni i odnalazła ukradzione z fabryki dłuto. Już kiedyś go użyła, ale tylko po to, aby przestraszyć napastnika i pokazać, że w razie potrzeby będzie się umiała obronić. Zacisnęła palce na drewnianym uchwycie. Miała tylko jedną szansę. Gdy wepchnął jej dłoń pod spódnicę, dźgnęła go metalowym ostrzem w bok głowy. Wyprostował się i złapał za ucho. Ciachnęła go jeszcze raz, trafiając w rękę, którą zasłonił ucho. Powinna mu zadać jeszcze kilka ciosów, powinna go zabić, lecz pragnienie ucieczki zwyciężyło. Wycofała się, pełznąc na czworakach jak owad i ściskając zakrwawione dłuto. Mężczyzna zaczął się czołgać za nią. Naderwana małżowina wisiała na płacie skóry. Jego twarz wykrzywiał grymas wściekłości. Rzucił się naprzód, usiłując złapać ją za kostki. Ilinie z trudem udało się uniknąć jego rąk. Cały czas cofała się przed nim, dopóki nie natrafiła na pień drzewa. Wtedy dogonił ją i chwycił za nogę. Zaatakowała go dłutem, tnąc i dźgając. Złapał ją za przegub i przyciągnął do siebie. Gdy mocowali się twarzą w twarz, pochyliła się, próbując ugryźć go w nos. Zacisnął drugą rękę na szyi Iliny i przytrzymał ją w bezpiecznej odległości. Sapała z wysiłku, próbowała się wyrwać, ale jego palce ściskały ją jak imadło. Zaczęła się dusić. Przeniosła ciężar ciała na bok i oboje, wciąż spleceni ze sobą, potoczyli się po śniegu. Nagle z niewiadomego powodu puścił jej szyję. Ilina zaniosła się kaszlem, odzyskując oddech. Mężczyzna nadal przygważdżał ją ciałem do ziemi, lecz już na nią nie patrzył. Jego uwagę przykuło coś innego, obok nich. Ilina zwróciła głowę w tym kierunku. Ujrzała pogrążone głęboko w śniegu nagie zwłoki małej dziewczynki. Miała bladą, niemal przezroczystą skórę i jasne, prawie białe włosy. Jej szeroko otwarte usta wypełniała ziemia, która utworzyła niewielki kopczyk wznoszący się powyżej wąskich, sinych warg. Ręce, nogi i twarz dziewczynki nie nosiły śladów żadnych obrażeń i przykrywała je cienka warstwa nietkniętego śniegu, którą odsłonili, zmagając się ze sobą. Jej ciało zostało zmasakrowane. Organy wewnętrzne leżały na wierzchu, rozerwane na strzępy. Tułów był prawie pozbawiony skóry, którą odcięto albo zdarto, jak gdyby ciało zaatakowała wataha wilków. Ilina spojrzała na mężczyznę. Wyglądał, jak gdyby zupełnie o niej zapomniał. Wpatrywał się w zwłoki dziewczynki. Nagle zgiął się wpół i chwyciły go torsje. Nie zastanawiając się, co robi, uspokajającym gestem położyła mu dłoń na plecach. Opamiętała się jednak, przypomniała sobie, kim jest ten człowiek i co jej zrobił. Cofnęła rękę, wstała i uciekła. Tym razem instynkt jej nie zawiódł. Wypadła z lasu i pobiegła w stronę stacji. Nie miała pojęcia, czy mężczyzna ją goni. Nie krzyczała, nie zwalniała kroku i nie oglądała się za siebie.

Moskwa

14 marca Lew otworzył oczy. Oślepił go blask latarki. Nie musiał patrzeć na zegarek, by wiedzieć, która jest godzina. Pora aresztowań, czwarta rano. Zerwał się z łóżka, a serce podskoczyło mu do gardła. Zdezorientowany zderzył się w ciemności z jakimś człowiekiem, który odepchnął go na bok. Potknął się, ale odzyskał równowagę. Zapaliły się światła. Mrużąc oczy w blasku lampy, zobaczył trzech młodych funkcjonariuszy, którzy mogli mieć niewiele ponad osiemnaście lat. Byli uzbrojeni. Lew nie znał ich, ale znał ten typ: niscy rangą, bezmyślnie posłuszni, gotowi wykonać każdy otrzymany rozkaz. Potrafili bez wahania użyć siły, na najmniejszą próbę oporu reagując wyjątkową brutalnością. Czuć było od nich dym papierosowy i wódkę. Lew przypuszczał, że w ogóle nie kładli się spać: całą noc pili, czekając na wyznaczoną godzinę. Pod wpływem alkoholu mogli się zachowywać impulsywnie, nieprzewidywalnie. Aby przeżyć najbliższe kilka minut, Lew musiał być ostrożny i posłuszny. Miał nadzieję, że żona też to rozumie. Raisa stała w nocnej bieliźnie i dygotała, choć nie z zimna. Nie była pewna, czy to szok, strach czy gniew. Nie mogła się opanować. Ale nie odwracała wzroku. Nie czuła się zawstydzona; niech oni się wstydzą tego nocnego najścia, niech patrzą na jej wymiętą koszulę nocną i potargane włosy. Jednak nie, spoglądali na nią z obojętnymi minami: było im wszystko jedno, praca to praca. W oczach młodych funkcjonariuszy nie dostrzegła cienia żadnych uczuć: tępo omiatały pokój jak oczy jaszczurek. Skąd MGB brało tych chłopców o ołowianych duszach? Raisa była pewna, że formowali ich według jednego modelu. Zerknęła na Lwa. Stał z rękami przed sobą i opuszczoną głową, unikając kontaktu wzrokowego. Wcielenie pokory i potulności: może rozsądek nakazywał właśnie taką postawę. Ale w tym momencie nie słuchała głosu rozsądku. W ich sypialni było trzech zbirów. Chciała, aby hardo się im postawił, aby potraktował ich jak bandytów. Przecież tak powinna wyglądać naturalna reakcja. Każdy normalny człowiek nie posiadałby się z oburzenia. Lew nawet w takiej chwili zachowywał się politycznie. Jeden z funkcjonariuszy wyszedł, by po chwili wrócić z dwiema niewielkimi walizkami. — Tylko tyle możecie zabrać ze sobą. Nie wolno wam przy sobie mieć nic poza ubraniem i rzeczami osobistymi. Za godzinę wychodzimy, wszystko jedno, czy będziecie gotowi, czy nie.

Lew spojrzał na walizki z płótna rozpiętego na drewnianych ramkach. Skromne wnętrze mogło pomieścić bagaż na najwyżej jednodniowy wyjazd. Odwrócił się do żony. — Włóż na siebie jak najwięcej rzeczy. Obejrzał się za siebie. Jeden z funkcjonariuszy przyglądał im się, paląc papierosa. — Możecie zaczekać na zewnątrz? — Nie tracić czasu na prośby. Na wszystkie jest jedna odpowiedź — nie. Raisa przebrała się, czując, jak gadzi wzrok chłopaka błądzi po jej ciele. Nałożyła na siebie tyle warstw odzieży, ile się dało. Lew zrobił to samo. W innych okolicznościach ich nogi i ręce, grubo opatulone wełną i bawełną, wyglądałyby zabawnie. Już ubrana musiała rozstrzygnąć bolesną kwestię, jaką część swojego dobytku mają zabrać, a jaką zostawić. Obejrzała walizkę, która miała nie więcej niż dziewięćdziesiąt centymetrów długości, około sześćdziesięciu centymetrów szerokości i dwadzieścia głębokości. Ta przestrzeń musiała zmieścić całe ich życie. Lew zdawał sobie sprawę, że być może polecono im się spakować, aby uniknąć kłopotów z wyprowadzeniem ich z mieszkania, aby zapobiec wzruszeniom i emocjom, jakie w ludziach budziła świadomość, że właśnie zostają wysłani na śmierć. Zawsze łatwiej było dać sobie radę z kimś, kto kurczowo trzymał się nadziei, choćby i wątłej, że ocaleje. Co jednak mógł począć? Poddać się? Walczyć? Szybko wykonał w myślach parę obliczeń. Będzie musiał poświęcić część cennej przestrzeni w walizce na Podręcznik agitatora i Krótki kurs historii WKP(b), ponieważ pozostawienie którejkolwiek z tych książek mogło zostać zinterpretowane jako nieprawomyślny gest polityczny. W ich sytuacji taka lekkomyślność równałaby się samobójstwu. Chwycił książki i włożył do walizki jako pierwsze. Młody funkcjonariusz pilnie ich obserwował, zwracając uwagę na to, co pakują, co wybierają. Lew dotknął ramienia Raisy. — Weź buty. Wybierz nasze najlepsze. Dobre buty były rzadkością, mogły się okazać bezcenną walutą. Lew pozbierał ubrania, cenne przedmioty, ich zbiór fotografii: zdjęcia ze ślubu, zdjęcia jego rodziców, Stiepana i Anny, lecz ani jednego zdjęcia rodziny Raisy. Jej rodzice zginęli w czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, a wieś, gdzie mieszkała, została zmieciona z powierzchni ziemi. Straciła wszystko z wyjątkiem tego, co miała na sobie. Gdy Lew spakował walizkę, jego wzrok spoczął na zawieszonym na ścianie oprawionym wycinku z gazety: na swoim zdjęciu bohatera wojennego, pogromcy czołgów, wyzwoliciela okupowanych ziem. Jego przeszłość nie miała żadnego znaczenia dla trzech konwojentów: podpis na nakazie aresztowania unieważniał wszelkie akty heroizmu i poświęcenia. Lew wyciągnął wycinek z ram. Przez lata pieczołowicie przechowywany i czczony niemal jak ikona wylądował złożony na pół w walizce.

Upłynęła darowana im godzina. Lew zatrzasnął swoją walizkę, Raisa swoją. Zastanawiał się, czy kiedykolwiek jeszcze zobaczą to mieszkanie. Mało prawdopodobne. Wszyscy pięcioro wtłoczyli się do windy. Pod blokiem czekał samochód. Dwaj funkcjonariusze usiedli z przodu. Trzeci, o nieprzyjemnym oddechu, wcisnął się z tyłu między Lwa i Raisę. — Chciałbym zobaczyć się z rodzicami. Chciałbym ich pożegnać. — Gówno mnie obchodzą wasze prośby. · · · O piątej rano, mimo wczesnej pory, w hali dworca panował już duży ruch. Wokół pociągu kolei transsyberyjskiej krążyli żołnierze, cywile i pracownicy obsługi stacji. Bok lokomotywy, wciąż opancerzonej od czasów wojny, zdobił napis CHWAŁA KOMUNIZMOWI. Podczas gdy pasażerowie wsiadali do pociągu, Lew i Raisa pod eskortą czekali na końcu peronu, trzymając walizki. Nikt się do nich nie zbliżał, jak gdyby byli nosicielami groźnego wirusa, więc stali niby oddzieleni kloszem od rojnego dworca. Niczego im nie wyjaśniono, a Lew także o nic nie pytał. Nie miał pojęcia, dokąd jadą ani na kogo czekają. Wciąż istniało ryzyko, że wyślą ich do różnych łagrów i nigdy się już nie zobaczą. A jednak niewątpliwie stali przy pociągu pasażerskim, nie przy transporcie zeków, których przewożono w czerwonych wagonach bydlęcych. Czy to możliwe, że uda im się uratować? Na pewno dotąd los im sprzyjał. Wciąż żyli, wciąż byli razem, w co Lew nie śmiał wierzyć. Po złożeniu zeznania przed majorem Kuźminem zastosowano wobec Lwa areszt domowy do czasu podjęcia dalszych decyzji. Spodziewał się, że to potrwa najwyżej jeden dzień. W drodze do mieszkania, w łączniku na czternastym piętrze, Lew wyrzucił wydrążoną monetę, którą dotąd miał w kieszeni. Może podrzucił ją Wasilij, może nie, to i tak nie miało teraz znaczenia. Gdy Raisa wróciła ze szkoły, zobaczyła przed drzwiami dwóch uzbrojonych funkcjonariuszy; zrewidowano ją i rozkazano zostać w domu. Lew wyjaśnił sytuację: opowiedział o oskarżeniach wobec niej, o swoim śledztwie i o zeznaniu, w którym zaprzeczył zarzutom. Nie musiał tłumaczyć, że mają niewielkie szanse ujść z tego z życiem. Raisa słuchała go, nie przerywając, nie pytając o nic, z kamienną twarzą. Kiedy skończył, jej odpowiedź zaskoczyła go: — Byliśmy naiwni, przypuszczając, że nam nigdy się to nie zdarzy. Siedzieli w mieszkaniu, spodziewając się, że lada chwila wpadną tam ludzie z MGB. Nie zawracali sobie głowy gotowaniem; w ogóle nie byli głodni, choć rozsądek nakazywałby najeść się na zapas, zważywszy na to, co mogło ich czekać. Nie wstawali od stołu w kuchni, nie kładli się spać. Siedzieli w milczeniu, czekając.

Myśląc, że już nigdy więcej mogą się nie zobaczyć. Lew bardzo pragnął porozmawiać z żoną, powiedzieć jej to, co należało powiedzieć. Nie potrafił jednak ubrać w słowa żadnej myśli. W miarę upływu godzin uświadomił sobie, że nie pamięta, by kiedykolwiek spędzili razem tyle czasu, po prostu siedząc naprzeciw siebie. Żadne z nich nie wiedziało, co z tym czasem zrobić. Tej nocy nie usłyszeli pukania do drzwi. Minęła czwarta rano, lecz nikt nie przyszedł ich aresztować. Przed południem następnego dnia Lew zrobił śniadanie, zastanawiając się, dlaczego to tak długo trwa. Gdy w końcu ktoś zapukał do drzwi, razem z Raisą poderwali się na nogi, z duszą na ramieniu, przekonani, że to koniec, że zaraz ich zabiorą, rozdzielą i zaprowadzą do osobnych cel przesłuchań. Okazało się, że chodzi o jakieś głupstwo, zmianę warty przy drzwiach, jeden z funkcjonariuszy chciał skorzystać z łazienki, pytał, czy kupić jedzenie. Może tamci nie mogli znaleźć żadnych dowodów, może oboje zostali oczyszczeni z zarzutów i nie ma podstaw do oskarżenia. Lew tylko przez krótką chwilę rozważał taką możliwość: brak dowodów nigdy nie był przyczyną odstąpienia od oskarżeń. Mimo to po pierwszym dniu minął drugi, potem trzeci i czwarty. Po tygodniu aresztu domowego w ich mieszkaniu zjawił się jeden z funkcjonariuszy, śmiertelnie blady. Na jego widok Lew zrozumiał, że w końcu nadszedł ich czas, lecz strażnik drżącym ze wzruszenia głosem oznajmił, że zmarł ich przywódca, Stalin. Dopiero w tym momencie Lew zaczął się zastanawiać, czy jednak nie rysuje się przed nimi szansa ocalenia. Zbierając strzępki informacji o śmierci przywódcy — gazety histeryzowały, strażnicy przed drzwiami histeryzowali — Lew zdołał ustalić, że Stalin zmarł spokojnie we własnym łóżku. W ostatnich słowach rzekomo mówił o wielkości i potędze swojego kraju oraz wspaniałej przyszłości, która go czeka. Lew nie wierzył w to ani przez sekundę, mając zbyt długą praktykę w świecie spisków i paranoi, by nie dostrzec rys w tej wersji wydarzeń. Z informacji uzyskanych w ministerstwie wiedział, że Stalin, w ramach czystki skierowanej przeciwko żydowskim członkom elit kraju, rozkazał niedawno aresztować najwybitniejszych lekarzy, którzy przez całe swoje życie zawodowe dbali o jego zdrowie. Nie uznał więc za zbieg okoliczności tego, że Stalin zmarł z przyczyn naturalnych w chwili, gdy nie było przy nim żadnego medyka specjalisty, który mógłby zidentyfikować przyczynę jego nagłej choroby. Pomijając kwestie moralne, rozpętana przez przywódcę wielka czystka okazała się błędem taktycznym. Uczyniła go bezbronnym. Lew nie miał pojęcia, czy Stalin został zamordowany. Skoro lekarze trafili za kratki, potencjalni zamachowcy mieli wolną rękę i z niezmąconym spokojem mogli się przyglądać, jak umiera, wiedząc, że ludzie, którzy mogliby ich powstrzymać, siedzą w więzieniu. Równie prawdopodobna wydawała się możliwość, że Stalin zachorował, lecz nikt nie odważył się postąpić wbrew jego rozkazom i zwolnić lekarzy. Gdyby przywódca wyzdrowiał, za nieposłuszeństwo mogliby zostać straceni.

Te polityczne machinacje nie miały dla Lwa żadnego znaczenia. Istotny był tylko fakt śmierci wodza. Poczucie ładu i pewności rozwiało się niby dym. Kto teraz przejmie stery? Jak będzie rządzić krajem? Jakie podejmie decyzje? Którzy funkcjonariusze utrzymają swoją pozycję, a którzy popadną w niełaskę? To, co było dopuszczalne za Stalina, mogło się okazać niedopuszczalne za nowej władzy. Nieobecność przywódcy oznaczała chwilowy paraliż. Nikt nie miał ochoty podejmować żadnej decyzji, dopóki nie uzyska pewności, że decyzja zostanie zaaprobowana. Przez dziesięciolecia nikt też nie kierował się własnym rozumieniem dobra i zła, lecz potrzebą sprawienia satysfakcji przywódcy. Ludzie żyli i umierali w zależności od jego adnotacji na liście: kreska przy nazwisku oznaczała życie, jej brak skazywał człowieka na śmierć. Na tym polegało ferowanie wyroków — kreska albo brak kreski. Zamykając oczy, Lew wyobraził sobie niemą panikę na korytarzach Łubianki. Funkcjonariusze służb bezpieczeństwa tak dawno przestali się posługiwać kompasem moralnym, że zupełnie się rozregulował: północ stała się południem, a wschód zachodem. Co jest dobre, a co złe — nie mieli pojęcia. Zapomnieli, na jakiej podstawie o tym decydować. Kiedy nadchodził taki czas, najbezpieczniej było robić jak najmniej. W zaistniałych okolicznościach sprawę Lwa Demidowa i Raisy Demidowej, bez wątpienia niejednoznaczną, sporną i drażliwą, na razie najlepiej było odłożyć na bok. Dlatego nastąpiła zwłoka. Nikt nie chciał dotykać tego problemu: wszyscy byli zajęci szukaniem sobie pozycji przy nowych układach na Kremlu. Na domiar złego Ławrientij Beria, najbliższy współpracownik Stalina — jeżeli ktokolwiek go otruł, Lew podejrzewał, że właśnie on — przejął już obowiązki przywódcy i odrzucił sugestie o spisku, rozkazując uwolnić lekarzy. Zwolnienie podejrzanych, którzy okazali się niewinni — kto słyszał o czymś podobnym? Lew na pewno nie pamiętał takiego wypadku. W tych okolicznościach niepoparte dowodami oskarżenie odznaczonego bohatera wojennego, który trafił na pierwszą stronę „Prawdy”, uznano za ryzykowny krok. Tak więc szóstego marca, zamiast wiadomości o wyroku, Lew i Raisa otrzymali zgodę na uczestniczenie w państwowych uroczystościach pogrzebowych wielkiego przywódcy. Pozostając formalnie w areszcie domowym, Lew i Raisa w towarzystwie dwóch konwojentów posłusznie dołączyli do tłumów płynących w kierunku placu Czerwonego. Wiele osób płakało, niektóre wręcz spazmatycznie — mężczyźni, kobiety i dzieci — a Lew zastanawiał się, czy wśród tych setek tysięcy połączonych we wspólnym bólu znajduje się choć jedna osoba, która nie straciła kogoś z rodziny lub przyjaciół z winy opłakiwanego właśnie człowieka. Naładowana, nabrzmiała poczuciem dojmującego smutku atmosfera musiała mieć związek z powszechnym uwielbieniem zmarłego. Lew słyszał, jak wielu ludzi, nawet podczas brutalnych przesłuchań, głośno krzyczało, że gdyby Stalin wiedział o okrucieństwach MGB, na pewno by interweniował. Bez względu na prawdziwy powód żałoby, pogrzeb stwarzał

okazję, by dać ujście tłumionemu przez lata cierpieniu, by się rozpłakać, by uściskać sąsiada, wyrazić żal, którego dotąd nie wolno było okazywać, ponieważ mógł oznaczać krytykę państwa. Główne ulice wokół budynku Dumy Państwowej były tak wypełnione ludźmi, że z trudem dawało się oddychać, a każdy poruszał się ze swobodą nie większą niż kamyczek porwany przez lawinę. Lew nawet na chwilę nie puścił ręki Raisy i choć zewsząd napierało na niego mnóstwo ramion, pilnował, by ich nie rozdzielono. Szybko stracili z oczu swoją eskortę. W miarę jak zbliżali się do placu Czerwonego, tłum zbił się jeszcze ciaśniej. Czując wzbierającą wokół siebie histerię, Lew uznał, że już dość. Znalazłszy się przypadkiem na obrzeżu ludzkiej fali, skręcił do jakiejś bramy i wciągnął za sobą Raisę. Z bezpiecznego schronienia przyglądali się mijającemu ich strumieniowi ludzi. To była słuszna decyzja. Wiele osób z przodu zostało stratowanych na śmierć. Mogli wykorzystać chaos i uciec. Zastanawiali się nad tym, szeptem rozmawiając w bramie. Zgubili towarzyszących im konwojentów. Raisa chciała uciekać. Ale wówczas MGB uzyskałoby brakujący dowód, by doprowadzić do ich egzekucji. W grę wchodziły także względy praktyczne: nie mieli pieniędzy ani przyjaciół, nie mieli gdzie się ukryć. Gdyby zdecydowali się na ucieczkę, śmierć czekałaby rodziców Lwa. Dotąd mieli szczęście. Lew ryzykował ich życie w nadziei, że uda się przetrwać tę próbę. · · · Do pociągu wsiedli ostatni pasażerowie. Zawiadowca, widząc na peronie umundurowanych ludzi zgromadzonych obok lokomotywy, wstrzymywał odjazd. Maszynista wychylił się z kabiny, próbując się zorientować, o co chodzi. Ciekawscy pasażerowie ukradkiem zerkali przez okna na dwoje młodych ludzi, którzy mieli jakieś poważne kłopoty. Lew zobaczył zmierzającego w ich stronę umundurowanego funkcjonariusza. To był Wasilij. Lew spodziewał się tego spotkania. Jego zastępca nie zmarnowałby takiej okazji do triumfu. Wezbrała w nim złość, ale zdawał sobie sprawę, że musi bezwzględnie panować nad emocjami. Być może czyhała na nich jeszcze jakaś pułapka. Raisa nigdy nie widziała Wasilija, lecz pamiętała, jak opisywał go Lew: Twarz bohatera, serce służalca.

Już na pierwszy rzut oka widziała, że coś z nim jest nie tak. Owszem, był przystojny, ale uśmiechał się w taki sposób, jak gdyby uśmiech wymyślono tylko po to, by wyrażać niechęć. Kiedy wreszcie stanął przed nimi, zauważyła malujące się na

jego twarzy zadowolenie z powodu upokorzenia Lwa i jednocześnie zawód, że nie spotkało ich większe poniżenie. Wasilij uśmiechnął się jeszcze szerzej. — Nalegałem, żeby czekali z odjazdem, bo chciałem się pożegnać. I poinformować was o decyzji w waszej sprawie. Wolałem to zrobić osobiście, rozumiecie? Sytuacja wyraźnie sprawiała mu przyjemność. Mimo że ten człowiek budził w nim odrazę, głupotą byłoby drażnić go w takim momencie, gdy tyle już przetrwali. Ledwie słyszalnym głosem Lew mruknął: — Doceniam to. — Dostałeś nowy przydział. Nie mogliśmy cię dłużej trzymać w MGB, gdy wisi nad tobą tyle pytań bez odpowiedzi. Zostaniesz wcielony do milicji. Nie jako syszczik, wywiadowcą to ty nie będziesz, ale dostaniesz najniższy stopień, uczastkowego. Będziesz sprzątał cele, pisał protokoły — będziesz robił wszystko, co ci każą. Jeżeli chcesz przeżyć, musisz się nauczyć wypełniać rozkazy. Lew zrozumiał rozczarowanie Wasilija. Kara — zesłanie na prowincję do miejscowej milicji — była stosunkowo łagodna. Zważywszy na wagę zarzutów, mógł im grozić wyrok dwudziestu pięciu lat robót w kopalniach złota na Kołymie, gdzie temperatura spadała do minus pięćdziesięciu stopni, więźniowie mieli ręce zdeformowane od odmrożeń, a średni czas przeżycia wynosił trzy miesiące. Ocalili nie tylko życie, ale także wolność. Lew nie sądził, aby major Kuźmin uczynił to z sentymentu. Po prostu stawiałby się w kłopotliwym położeniu, oskarżając własnego protegowanego. W czasach niestabilności politycznej znacznie lepiej i sprytniej było wysłać go gdzieś daleko pod pozorem przeniesienia służbowego. Kuźmin nie chciał, aby brano pod lupę jego decyzję: skoro Lew był szpiegiem, to dlaczego Kuźmin tak go faworyzował i nagradzał awansami? Prościej i bezpieczniej było zamieść sprawę pod dywan. Rozumiejąc, że jakakolwiek oznaka ulgi zdenerwuje Wasilija, Lew starał się wyglądać na jak najbardziej przybitego. — Jestem gotów pełnić swoje obowiązki wszędzie tam, gdzie będę potrzebny. Wasilij zbliżył się do Lwa, wciskając mu do rąk bilety i dokumenty. Lew wziął papiery i ruszył w stronę pociągu. Raisa wspięła się na stopień wagonu. Wasilij zawołał do niej: — Pewnie było ci przykro, kiedy usłyszałaś, że mąż cię śledził?! Nie tylko raz zresztą, na pewno ci o tym mówił. Śledził cię dwa razy. Za pierwszym nie chodziło o sprawę służbową. Nie podejrzewał, że jesteś szpiegiem, podejrzewał, że jesteś dziwką. Musisz mu to wybaczyć. Każdego czasem ogarniają takie wątpliwości. A ty jesteś ładna. Chociaż, moim zdaniem, nie warto rzucać dla ciebie wszystkiego. Podejrzewam, że kiedy twój mąż się zorientuje, na jakie zadupie go wysyłamy, to cię znienawidzi. Na jego miejscu zatrzymałbym mieszkanie i pozwolił, żeby cię zastrzelili za zdradę. Nie wiem, pewnie musisz się nieźle rżnąć.

Raisę zdumiała jego obsesja na punkcie jej męża. Nie odezwała się jednak: riposta mogła ich kosztować życie. Wzięła walizkę i otworzyła drzwi wagonu. Lew wsiadł za nią, uważając, by nie oglądać się za siebie. Obawiał się, że na widok kpiącego uśmieszku Wasilija mógłby przestać nad sobą panować. Raisa spojrzała przez okno. Pociąg wytoczył się ze stacji. Nie było wolnych miejsc, więc musieli stać w zatłoczonym korytarzu. Przez długi czas nie odzywali się do siebie, patrząc na przesuwające się za oknami miasto. Wreszcie Lew rzekł: — Przepraszam. — Na pewno kłamał. Powiedziałby wszystko, żeby ci dopiec. — Mówił prawdę. Kazałem cię śledzić. I to nie miało nic wspólnego z moją pracą. Myślałem… — …że sypiam z kimś innym? — Był taki czas, kiedy nie chciałaś ze mną rozmawiać. Nie chciałaś mnie dotykać. Nie chciałaś ze mną żyć. Byliśmy sobie zupełnie obcy. Nie rozumiałem dlaczego. — Nie można wyjść za mąż za oficera śledczego MGB i nie być śledzoną. Powiedz mi, Lwie, jak mogłabym cię zdradzić? Ryzykowałabym życie. W ogóle byśmy o tym nie rozmawiali, tylko kazałbyś mnie aresztować. — Tak myślisz? — Pamiętasz moją przyjaciółkę Zoję? Chyba ją poznałeś. — Może, nie wiem. — Rzeczywiście — nigdy nie pamiętasz nazwisk, prawda? Ciekawe dlaczego? Dzięki temu potrafisz zasnąć, że wymazujesz zdarzenia z pamięci, tak? Raisa mówiła szybko, spokojnie i z przejęciem, jakiego Lew nigdy dotąd u niej nie słyszał. Ciągnęła: — Poznałeś Zoję. Może nie zwróciłeś uwagi, bo dla partii nie była taka ważna. Dostała wyrok dwudziestu pięciu lat. Aresztowano ją, kiedy wychodziła z cerkwi, i oskarżono o antystalinowskie modlitwy. Modlitwy, Lwie — skazali ją za modlitwy, których w ogóle nie słyszeli. Aresztowali ją za to, o czym myślała. — Dlaczego mi nie powiedziałaś? Mógłbym jej pomóc. Raisa pokręciła głową. Lew spytał: — Myślisz, że to ja ją zadenuncjowałem? — Wiedziałbyś o tym? Nawet nie pamiętasz, kto to jest. Lew był zaskoczony: nigdy przedtem nie rozmawiał z żoną w ten sposób, rozmawiali tylko o obowiązkach domowych, wymieniali uprzejmości — nigdy nie podnosili głosu, nigdy się nie kłócili. — Nawet jeżeli jej nie zadenuncjowałeś, to jak mógłbyś pomóc? Ci, którzy ją aresztowali, byli tacy sami jak ty — oddani i wierni słudzy państwa. Tamtego dnia nie wróciłeś na noc. A ja uświadomiłam sobie, że prawdopodobnie właśnie aresztowałeś czyjąś najlepszą przyjaciółkę, czyichś rodziców, czyjeś dzieci.

Powiedz mi, ilu dokładnie ludzi aresztowałeś? Próbowałeś kiedyś policzyć? Podaj jakąś liczbę — pięćdziesiąt osób, dwieście, tysiąc? — Ciebie nie wydałem. — Nie chodziło im o mnie. Chodziło im o ciebie. Kiedy aresztowałeś nieznajomych, mogłeś sobie wmawiać, że są winni. Może wierzyłeś, że to, co robisz, czemuś służy. Ale to im nie wystarczyło. Chcieli, żebyś im udowodnił, że zrobisz wszystko, czego od ciebie zażądają, nawet gdybyś w głębi duszy wiedział, że to złe i bezsensowne. Miałeś im udowodnić swoje ślepe posłuszeństwo. Zdaje się, że żony świetnie się nadają do takiej próby. — Może masz rację, ale już się uwolniliśmy od tego. Rozumiesz, ile mamy szczęścia, że w ogóle dano nam drugą szansę? Chcę, żebyśmy zaczęli nowe życie, jako rodzina. Raisa umilkła, przyglądając się uważnie mężowi, jak gdyby zobaczyli się pierwszy raz. — Tego wieczoru, kiedy jedliśmy kolację u twoich rodziców, usłyszałam cię przez drzwi mieszkania. Stałam na korytarzu. Słyszałam rozmowę o tym, czy powinieneś mnie wydać jako szpiega, czy nie. Byłam wstrząśnięta — nie wiedziałam, co robić. Nie chciałam umierać. Wyszłam z powrotem na ulicę i spacerowałam przez chwilę, usiłując zebrać myśli. Zastanawiałam się — naprawdę to zrobi? Wyda mnie? Twój ojciec użył przekonujących argumentów. — Mój ojciec był przerażony. — Życie trzech osób przeciw życiu jednej? Trudno o argumenty przeciwko takiej kalkulacji. A gdyby to było życie trzech osób przeciw życiu dwóch? — Nie jesteś w ciąży? — Poręczyłbyś za mnie, gdybym nie była? — I dopiero teraz mi o tym mówisz? — Bałam się, że zmienisz zdanie. Oto obnażona prawda o ich związku. Lew poczuł, że chwieje się na nogach. Pociąg, ludzie wokół niego, walizki, okna, jego ubranie, widok miasta — wszystko wydało mu się dziwnie nierzeczywiste. Nie mógł ufać nikomu i niczemu, nawet własnym zmysłom wzroku i dotyku. Wszystko, w co wierzył, okazało się kłamstwem. — Raiso, czy kiedykolwiek mnie kochałaś? Upłynęła chwila ciszy. Obydwoje kołysali się w rytmie ruchu wagonu, a jego pytanie zawisło między nimi jak przykry zapach. Wreszcie, zamiast odpowiedzieć, Raisa uklękła i zawiązała sznurowadło.

Wuralsk

15 marca Warłam Babinicz siedział po turecku na brudnej betonowej posadzce w kącie przepełnionej sali sypialnej, odwrócony plecami do drzwi, zasłaniając własnym ciałem przedmioty, które przed sobą rozłożył. Chciał się odgrodzić od innych chłopców, którzy zawsze mu przeszkadzali, kiedy coś wzbudziło ich zainteresowanie. Rozejrzał się po sali. Około trzydziestu chłopców nie zwracało na niego żadnej uwagi; większość leżała obok siebie na ośmiu zasikanych łóżkach, które musiały wystarczyć dla wszystkich. Patrzył, jak dwóch z nich drapie się nawzajem po plecach pokrytych bąblami od ukąszeń pluskiew. Zadowolony, że nikt nie zamierza wtykać nosa w jego sprawy, odwrócił się do rozłożonych przedmiotów, które zbierał od lat i wszystkie były dla niego cenne, łącznie z najnowszym, skradzionym rano — czteromiesięcznym dzieckiem. Warłam niejasno zdawał sobie sprawę, że zabierając dziecko, zrobił coś złego, i jeżeli zostanie przyłapany, będzie miał kłopoty większe niż kiedykolwiek. Wiedział też, że dziecko nie jest zadowolone. Płakało. Hałasem nie bardzo się przejmował, ponieważ nikt nie zwróciłby uwagi na jeszcze jeden dziecięcy wrzask. Tak się składało, że nie mniej niż dziecko interesował go żółty kocyk, w który było owinięte. Dumny z nowej zdobyczy umieścił ją na honorowym miejscu pośrodku swojej kolekcji, pomiędzy żółtą puszką, starą żółtą koszulą, pomalowaną na żółto cegłą, oderwanym kawałkiem plakatu z żółtym tłem, żółtą kredką i książką w żółtej obwolucie. Latem dodał do kolekcji żółte kwiaty zerwane w lesie. Kwiaty miały krótki żywot i nic nie przejmowało go takim smutkiem jak widok więdnących płatków, które kruszały i brązowiały. Zastanawiał się kiedyś: Dokąd idzie żółte?

Nie miał pojęcia. Nie tracił jednak nadziei, że pewnego dnia też tam pójdzie, może po śmierci. Nic i nikt na świecie nie był dla niego ważniejszy od żółtego koloru. Właśnie żółć stała się powodem, dla którego trafił tu, do wuralskiego intiernatu, państwowego zakładu dla dzieci upośledzonych umysłowo. Jako mały chłopiec uganiał się za słońcem przekonany, że w końcu uda mu się je dopędzić, zdjąć z nieba i zanieść do domu. Biegł przed siebie, dopóki prawie pięć godzin później go nie złapano i nie odprowadzono do rodziców, wrzeszczącego z wściekłości na tych, którzy przerwali mu pościg. Rodzice bili syna w nadziei, że

w ten sposób oduczą go dziwactw, lecz gdy w końcu musieli się pogodzić z tym, że ich metody okazały się nieskuteczne, przekazali go państwu, które stosowało metody bardzo podobne. Pierwsze dwa lata pobytu w intiernatie spędził przykuty łańcuchem do ramy łóżka jak pies podwórzowy. Był jednak silnym, mocno zbudowanym chłopcem, upartym i wytrwałym. W ciągu kilku miesięcy zdołał złamać ramę, zdjąć łańcuch i uciec. Goniąc żółty wagon pociągu, dotarł aż na skraj miasta. W końcu przywieziono go z powrotem do zakładu, wyczerpanego i odwodnionego. Tym razem został zamknięty w szafie. Ale to wszystko zdarzyło się dawno temu — teraz personel miał już do niego zaufanie, Warłam skończył bowiem siedemnaście lat i wiedział, że nie można dogonić słońca ani wspiąć się tak wysoko, by zdjąć je z nieba. Skupił się więc na poszukiwaniu bardziej osiągalnych żółtych rzeczy, takich jak to dziecko, które ukradł, sięgając przez otwarte okno do czyjegoś mieszkania. Gdyby tak bardzo się nie śpieszył, może spróbowałby odwinąć kocyk i zostawił dziecko. Ale wpadł w panikę, przestraszył się, że go złapią, dlatego zabrał jedno i drugie. Patrząc na rozwrzeszczane niemowlę, zauważył, że kocyk nadaje jego skórze lekko żółty odcień. I ucieszył się, że jednak ukradł jedno i drugie. · · · Przed budynkiem zatrzymały się dwa samochody, z których wysiadło sześciu uzbrojonych milicjantów z Wuralska, dowodzonych przez generała Niestierowa, mężczyznę w średnim wieku, o szerokich ramionach i sylwetce robotnika z kołchozu. Generał dał znak swoim ludziom, by otoczyli teren, a sam ze swoim zastępcą, porucznikiem, zbliżył się do wejścia. Mimo że milicja zwykle nie była uzbrojona, dziś Niestierow polecił funkcjonariuszom zabrać broń. Dostali zgodę na jej użycie. Kancelaria była otwarta: grało ściszone radio, na stole leżały rozłożone karty, w powietrzu unosił się odór alkoholu. W pomieszczeniu nie było nikogo z personelu. Niestierow i porucznik ruszyli dalej korytarzem. Woń alkoholu ustąpiła miejsca zapachowi odchodów i siarki. Siarki używano do odstraszania pluskiew. Powód drugiego zapachu był oczywisty. Podłogę i ściany oblepiały kupy. W salach, które mijali, roiło się od małych dzieci — na jedno pomieszczenie przypadało ich około czterdzieściorga. Każde było ubrane jedynie w poplamioną koszulę albo parę poplamionych szortów, ale żadne nie miało na sobie i jednego, i drugiego. Dzieci leżały pokotem na łóżkach, po troje lub czworo na cienkim i lepiącym się od brudu materacu. Wiele z nich bez ruchu wpatrywało się w sufit. Niestierow zastanawiał się, czy wszystkie żyją. Trudno było odgadnąć. Dzieci, które nie leżały, podbiegały do nich, usiłując złapać broń; dotykały ich mundurów, spragnione kontaktu z dorosłymi. Milicjantów w mgnieniu oka otoczył las wyciągniętych w górę rąk. Choć Niestierow przygotował się na widok okropnych warunków, nie potrafił zrozumieć, jak można

było doprowadzić zakład do takiego stanu. Zamierzał poruszyć tę sprawę w rozmowie z kierownikiem placówki. Musiał to jednak odłożyć na przyszły raz. Przeszukawszy parter, skierował się na piętro, podczas gdy porucznik próbował zatrzymać grupę dzieci, które za nimi szły. Dawał im znaki za pomocą srogich spojrzeń i gestów, ale odpowiadały mu tylko wybuchy śmiechu, jak gdyby to miała być zabawa. Gdy delikatnie odepchnął dzieci, natychmiast natarły na niego ponownie, chcąc, by znów je odepchnął. Generał, zniecierpliwiony, polecił: — Zostaw je, daj im spokój. Nie było innej rady, więc ruszyli na czele pochodu. W pokojach na górze były starsze dzieci. Niestierow domyślił się, że rozmieszczono je w salach mniej więcej według wieku. Podejrzany miał siedemnaście lat — była to górna granica wieku podopiecznych tej instytucji, których potem wysyłano do najgorszej, katorżniczej pracy, jakiej nikt przy zdrowych zmysłach nie zgodziłby się podjąć, pracy, przy której średnia długość życia wynosiła trzydzieści lat. Zbliżali się do końca korytarza. Pozostała tylko jedna sala. Siedząc plecami do drzwi, zaabsorbowany Warłam gładził kocyk, zastanawiając się, dlaczego dziecko już nie płacze. Szturchnął je brudnym palcem. Nagle w sali rozległ się głos, na którego dźwięk zesztywniał. — Warłamie: wstań i odwróć się, bardzo powoli. Warłam wstrzymał oddech i zamknął oczy, jakby to mogło sprawić, że głos zniknie. Nie udało się. — Nie będę powtarzał. Wstań i odwróć się. Niestierow zaczął się zbliżać do miejsca, w którym siedział Warłam. Nie widział, co chłopiec zasłania. Nie usłyszał płaczu niemowlęcia. Pozostali chłopcy usiedli na łóżkach i wpatrywali się w niego jak zahipnotyzowani. Warłam nieoczekiwanie ożył, porwał coś w ramiona, wstał i odwrócił się w kierunku generała. Trzymał dziecko, które właśnie uderzyło w płacz. Generał odetchnął z ulgą: niemowlę żyło. Jednak nie było jeszcze bezpieczne. Chłopak przyciskał je do piersi, obejmując rękami jego kruchą szyję. Niestierow obejrzał się za siebie. Porucznik został przy drzwiach otoczony ciasnym pierścieniem zaciekawionych dzieci. Wycelował w głowę Warłama i odbezpieczył broń, gotów zabić, czekając na rozkaz. Nikt nie stał na linii strzału. Ale jego zastępca w najlepszym razie był przeciętnym strzelcem. Na widok broni niektóre dzieci zaczęły krzyczeć, inne wybuchnęły śmiechem i waliły pięściami w materace. Sytuacja wymykała się spod kontroli. Warłam lada chwila mógł wpaść w panikę. Generał schował pistolet do kabury i uniósł ręce, starając się uspokoić chłopca. Przekrzykując harmider, zawołał: — Daj mi dziecko! — Mam straszne kłopoty. — Nie, nie masz. Widzę, że dziecku nic się nie stało. Jestem z ciebie bardzo

zadowolony. Dobrze się spisałeś. Zaopiekowałeś się nim. Przyszedłem ci pogratulować. — Dobrze się spisałem? — Tak. — Mogę je sobie zostawić? — Muszę tylko sprawdzić, czy dziecku nic nie jest, na wszelki wypadek. Potem porozmawiamy. Mogę obejrzeć dziecko? Warłam wiedział, że są na niego źli, że odbiorą mu dziecko i zamkną w pokoju, gdzie nie będzie nic żółtego. Przycisnął je więc jeszcze mocniej, wtulając usta w żółty kocyk. Podszedł do okna, spojrzał na samochody milicyjne zaparkowane na ulicy i na uzbrojonych ludzi otaczających budynek. — Mam straszne kłopoty. Niestierow ostrożnie posunął się naprzód. Warłam trzymał dziecko zbyt kurczowo, aby udało się uwolnić je siłą — podczas szamotaniny mogliby je zmiażdżyć. Zerknął na porucznika, który skinął głową na znak, że ma chłopaka na muszce. Generał przecząco pokręcił głową. Dziecko było za blisko twarzy Warłama. Nie mogli ryzykować strzału. Musiał być inny sposób. — Warłamie, nikt nie chce cię uderzyć ani zrobić ci krzywdy. Daj mi dziecko i spokojnie porozmawiamy. Nikt nie będzie się złościł. Masz moje słowo. Przyrzekam. Niestierow zrobił kolejny krok, zasłaniając porucznikowi cel. Popatrzył na kolekcję żółtych przedmiotów na podłodze. Zetknął się już z Warłamem przy okazji innego zdarzenia, gdy ze sznura do bielizny skradziono żółtą sukienkę. Jego uwagi nie umknął fakt, że dziecko było owinięte w żółty kocyk. — Jeżeli oddasz mi dziecko, poproszę jego matkę, żeby podarowała ci żółty koc. Na pewno się zgodzi. Chcę tylko dziecko. Słysząc tę uczciwą w jego przekonaniu propozycję, Warłam uspokoił się i wyciągnął ręce, oddając dziecko. Niestierow skoczył naprzód i pochwycił je. Kiedy się upewnił, że jest całe i zdrowe, podał je zastępcy. — Zabierz dzieciaka do szpitala. Porucznik wybiegł z sali. Warłam, jak gdyby nic się nie stało, usiadł plecami do drzwi i zaczął przestawiać przedmioty ze swojej kolekcji, by wypełnić puste miejsce po niemowlęciu. Reszta dzieci w pokoju ucichła. Niestierow ukląkł obok chłopaka, a ten spytał: — Kiedy dostanę koc? — Najpierw musisz iść ze mną. Chłopiec nadal porządkował kolekcję. Niestierow spojrzał na żółtą książkę. Był to podręcznik wojskowy, poufny dokument. — Skąd to masz? — Znalazłem.

— Chciałbym obejrzeć. Mogę, będziesz spokojny? — Ma pan czyste ręce? Niestierow zauważył, że palce Warłama pokrywa brud. — Mam czyste ręce. Generał wziął książkę, przerzucił kilka stronic. Dostrzegł, że coś wciśnięto pomiędzy kartki. Odwrócił książkę i potrząsnął nią. Na podłogę spadł gruby kosmyk jasnych włosów. Niestierow podniósł go i przeciągnął między palcami. Warłam się zaczerwienił. — Mam straszne kłopoty.

Osiemset kilometrów na wschód od Moskwy

16 marca Raisa nie odpowiedziała na pytanie, czy go kocha. Przyznała się tylko do kłamstwa na temat ciąży, więc nawet gdyby powiedziała: „Tak, kocham cię, zawsze cię kochałam”, Lew by nie uwierzył. Na pewno nie zamierzała patrzeć mu w oczy i zmyślać żadnych tłumaczeń. Zresztą po co w ogóle pytał? Nie rozumiała. Jak gdyby nagle doznał jakiegoś objawienia, uświadamiając sobie, że ich małżeństwo nie zostało zbudowane na prawdziwym uczuciu. Gdyby zgodnie z prawdą odparła: „Nie, nigdy cię nie kochałam”, niespodziewanie stałby się ofiarą, a ich małżeństwo podstępem, jakiego się wobec niego dopuściła. Zostałaby oszustką igrającą z jego łatwowiernym sercem. Ni stąd, ni zowąd okazał się romantykiem. Może przyczyną był szok po stracie pracy. Ale odkąd to miłość odgrywała jakąkolwiek rolę w ich związku? Nigdy nie zadawał jej takich pytań. Nigdy nie powiedział: Kocham cię.

Wcale tego od niego nie oczekiwała. To prawda, poprosił ją, by za niego wyszła. Zgodziła się. Chciał małżeństwa, chciał mieć żonę, wybrał akurat ją i dostał to, czego chciał. Teraz było mu mało. Kiedy stracił władzę pozwalającą mu aresztować, kogo tylko zapragnął, popadł w łzawy sentymentalizm. I dlaczego powodem, dla którego ta iluzja szczęścia małżeńskiego runęła w gruzy, miało być jej pragmatyczne kłamstwo, a nie jego głęboka nieufność? Czemu nie mogła od niego zażądać, by przekonał ją o swojej miłości? Przecież bezpodstawnie posądził ją o niewierność i wysłał za nią agentów, żeby ją śledzili, co mogło się skończyć aresztowaniem. Zdradził jej zaufanie na długo przedtem, zanim ona została zmuszona do kłamstwa. Nią kierowało pragnienie przeżycia. Nim żałosne samcze lęki. Odkąd wpisali do księgi swoje nazwiska jako mąż i żona, a nawet wcześniej, odkąd zaczęli się spotykać, Raisa miała świadomość, że jeśli go rozdrażni, Lew może kazać ją zabić. Pogodziła się z tą okrutną rzeczywistością. Musiała dbać, aby był zadowolony. Kiedy Zoja została aresztowana, sama obecność męża — widok jego munduru, jego gadanie o państwie — tak ją złościła, że potrafiła wykrztusić do niego zaledwie parę słów. Ostatecznie zadała sobie proste pytanie. Czy chce żyć? To, że się uratowała, że z całej rodziny ocalała tylko ona, zaważyło na jej dalszym życiu. Oburzenie z powodu aresztowania Zoi było kaprysem, na który nie mogła sobie pozwolić. Niczego dzięki temu nie zyskała. Tak więc kładła

się w jego łóżku, spała obok niego, spała z nim. Gotowała mu — choć odgłosy, jakie wydawał przy jedzeniu, przejmowały ją wstrętem. Prała jego rzeczy — choć przejmował ją wstrętem ich zapach. Kilka ostatnich tygodni spędziła bezczynnie w mieszkaniu, doskonale wiedząc, że Lew rozważa słuszność swojej decyzji. Powinien był darować jej życie? Warto było dla niej ryzykować? Czy rzeczywiście była aż tak ładna, tak miła, tak dobra? Musiała tego dowieść każdym gestem i spojrzeniem, w przeciwnym razie groziło jej śmiertelne niebezpieczeństwo. Ale to już się skończyło. Miała dość własnej bezsilności, uzależnienia od jego dobrej woli. Wydawał się jednak przekonany, że powinna mu być wdzięczna. Przecież potwierdził oczywisty fakt: nie była szpiegiem obcego wywiadu, tylko nauczycielką w dziesięciolatce. W zamian oczekiwał od niej wyznania miłości. Odebrała to jako zniewagę. Nie miał już prawa niczego od niej żądać. Nie mógł jej do niczego zmuszać, podobnie jak ona jego. Oboje znaleźli się w tym samym tragicznym położeniu: dorobek ich życia mieścił się w dwóch walizkach, zostali wygnani do jakiegoś odległego miasta. Stali się sobie równi jak jeszcze nigdy dotąd. Jeżeli chciał słuchać peanów na cześć miłości, sam powinien je zaintonować. Lew siedział, rozpamiętując słowa Raisy. Uznała, że wolno jej osądzać jego postępowanie, gardzić nim, udając jednocześnie, że sama ma czyste ręce. Ale wychodząc za mąż, wiedziała, czym on się zajmuje, cieszyła się z przywilejów związanych z jego stanowiskiem, chętnie jadła delikatesy, jakie udawało mu się zdobyć, kupowała ubrania w dobrze zaopatrzonych spectorgach dla urzędników państwowych. Skoro praca w służbie wzbudzała w niej taką odrazę, dlaczego nie odrzuciła jego umizgów? Wszyscy rozumieli, że aby przeżyć, trzeba ustępować. Lew robił okropne rzeczy — moralnie niedopuszczalne. Dla większości ludzi czyste sumienie stanowiło nieosiągalny luksus, do którego Raisa także nie mogła rościć sobie praw. Czy prowadziła lekcje zgodnie ze swoimi prawdziwymi przekonaniami? Najwyraźniej nie, zważywszy na jej sprzeciw wobec aparatu służby bezpieczeństwa — ale w szkole musiała wyrażać swoją aprobatę dla państwa, wyjaśniać uczniom mechanizm jego działania, chwalić je, indoktrynować ich, by również gorąco to państwo popierali, a nawet zachęcać, aby nawzajem na siebie donosili. Gdyby tego nie robiła, z pewnością doniosłoby na nią któreś z dzieci. Jej zadanie polegało nie tylko na bezwarunkowym podporządkowaniu się wytycznym władzy, ale także na tłumieniu dociekliwości uczniów. Takie samo zadanie czekało na nią w nowym mieście. Zdaniem Lwa on i jego żona byli trybami tej samej maszyny. Pociąg zatrzymał się na godzinę w Mutawie. Raisa przerwała całodzienne milczenie. — Powinniśmy coś zjeść. Krótkie zdanie oznaczało, że lepiej trzymać się spraw praktycznych: to na nich dotąd opierał się ich związek. Stawiając czoło wszystkim wyzwaniom, jakie ich

czekały, musieli pamiętać, że łączy ich nie miłość, lecz codzienność. Wysiedli z wagonu. Po peronie spacerowała kobieta z wiklinowym koszykiem. Kupili jajka na twardo, torebeczkę soli i kilka kromek twardego żytniego chleba. Usiedli obok siebie na ławce, obrali jajka, kładąc skorupki na kolanach, i podzielili się solą, nie odzywając się do siebie ani słowem. Pociąg zwolnił, wspinając się coraz wyżej wśród sosnowych lasów. W oddali ponad wierzchołkami drzew było widać góry przywodzące na myśl wystające, nierówne zęby. Otworzyła się przed nimi polana. Wzdłuż torów rozciągał się ogromny teren montowni: w samym sercu głuszy nagle wyrosły wysokie kominy i połączone budynki przypominające magazyny. Wyglądało to tak, jakby Bóg usiadł na szczytach Uralu, uderzył pięścią w środek puszczy, obalając jednym ciosem drzewa z korzeniami, a na powstałej w ten sposób przestrzeni rozkazał ustawić kominy i prasy do stali. Taki był pierwszy obraz ich nowego domu. Lew znał to miejsce tylko z propagandy i dokumentów. Niewielkie miasteczko, liczące niegdyś dwadzieścia tysięcy mieszkańców, w którym nie było prawie nic poza tartakami i skupiskiem drewnianych robotniczych domków, przyciągnęło uwagę Stalina. Po dokładniejszym zbadaniu zasobów naturalnych i infrastruktury uznał, że tkwiący tu potencjał nie jest dostatecznie wykorzystywany. Miasteczko leżało w pobliżu rzeki Ufy, sto sześćdziesiąt kilometrów na wschód, w Swierdłowsku, były huty żelaza i stali, w górach wydobywano rudę, przebiegała tędy także kolej transsyberyjska — przejeżdżające co dzień przez miasteczko ogromne lokomotywy zabierały jedynie tarcice. Stalin doszedł do wniosku, że to idealne miejsce na zakłady, gdzie będzie montowany samochód Wołga GAZ-21, który miał dorównać pojazdom produkowanym na Zachodzie, zaprojektowany zgodnie z najwyższymi wymogami. Wołgę, okrzykniętą szczytowym osiągnięciem radzieckiej myśli technicznej, zbudowano z myślą o surowym klimacie — miała wysoki prześwit, doskonałe zawieszenie, niezawodny silnik i zabezpieczenie antykorozyjne, jakiego mogli pozazdrościć konstruktorzy samochodów w Stanach Zjednoczonych. Lew nie miał pojęcia, czy to prawda. Wiedział natomiast, że na ten samochód było stać znikomy procent obywateli Związku Radzieckiego, a cena pojazdu znacznie przekraczała możliwości ludzi zatrudnionych przy jego montażu. Budowa fabryki rozpoczęła się krótko po wojnie, a półtora roku później w środku sosnowych lasów stanęła montownia Wołgi. Lew nie pamiętał liczby więźniów, którzy zmarli w trakcie budowy. Zresztą oficjalnie podawane liczby i tak nie były wiarygodne. Zaangażował się w tę sprawę dopiero po ukończeniu fabryki. Wówczas poddano weryfikacji tysiące „wolnych” robotników, których na mocy urzędowego nakazu przeniesiono tu z miast w całym kraju, by zapełnić nowe miejsca pracy: po pięciu latach liczba ludności miasta wzrosła pięciokrotnie. Lew prześwietlał wtedy niektórych z tych robotników. Jeśli pomyślnie przeszli lustrację, pakowali się

i w ciągu tygodnia wyprowadzali ze stolicy. Jeżeli znaleziono jakąś plamę w ich życiorysie, zostawali aresztowani. Lew należał do odźwiernych u bram tego miasta. Nie miał wątpliwości, że to był jeden z powodów, dla których Wasilij wybrał to miejsce. Na pewno rozbawił go paradoks sytuacji. Raisa przespała pierwszy widok nowego miejsca ich pobytu; otulona płaszczem, z głową opartą o szybę, poruszała się lekko w rytm kołysania wagonu. Siadając obok żony i spoglądając w kierunku, w którym zmierzał pociąg, Lew zobaczył miasto uczepione ogromnej fabryki — wyglądało niczym kleszcz na psim karku. Przede wszystkim był to ośrodek przemysłowy, a dopiero na drugim lub trzecim miejscu ludzka siedziba. Na tle szarego nieba migotały pomarańczowe światełka bloków mieszkalnych. Lew trącił Raisę w bok. Ocknęła się, spojrzała najpierw na męża, potem przez okno. — Jesteśmy na miejscu. Pociąg wjechał na stację. Wzięli walizki i wyszli na peron. Było zimniej niż w Moskwie — temperatura spadła co najmniej o kilka stopni. Stali jak dwoje dzieci ewakuowanych do obcego kraju, rozglądając się po nieznanej okolicy. Nie dostali żadnych instrukcji. Nikogo nie znali. Nie mieli nawet numeru telefonu. Nikt na nich nie czekał. Budynek stacji był pusty, jeśli nie liczyć człowieka siedzącego w kasie biletowej. Młody, najwyżej dwudziestokilkuletni mężczyzna bacznie się im przyglądał, gdy weszli. Raisa zbliżyła się do niego. — Dobry wieczór. Musimy się dostać do komendy milicji. — Jesteście z Moskwy? — Zgadza się. Młody człowiek wyszedł z kasy do holu. Przez oszklone drzwi pokazał im ulicę. — Czekają na was. Sto kroków od wejścia na stację stał wóz milicyjny. Mijając pokrytą śniegiem płytę z wyrzeźbionym, przypominającym skamielinę profilem Stalina, Raisa i Lew ruszyli w stronę wołgi bez wątpienia wyprodukowanej w tym mieście. Gdy podeszli bliżej, ujrzeli dwóch ludzi siedzących z przodu. Drzwi się otworzyły i z auta wysiadł jeden z nich, barczysty mężczyzna w średnim wieku. — Lew Demidow? — Tak. — Jestem generał Niestierow, komendant milicji w Wuralsku. Lew zastanawiał się, po co w ogóle zadawał sobie trud, żeby ich przywitać. Chyba wiedzieli od Wasilija, że mają im tu uprzykrzyć życie? Ale to, co powiedział Wasilij, nie miało znaczenia — pojawienie się byłego agenta MGB z Moskwy musiało obudzić czujność milicjantów. Nie potrafili uwierzyć, że przyjechał tylko po to, by wstąpić w ich szeregi. Zapewne wietrzyli jakiś tajny plan i zakładali, że z jakiegoś powodu będzie składał raporty Moskwie. Im bardziej Wasilij starał się ich

przekonać, że jest inaczej, tym bardziej podejrzliwie traktowali tę sprawę. Po co agent pokonywałby kilkaset kilometrów, żeby wstąpić do nieważnej jednostki milicji? To nie miało sensu — w bezklasowym społeczeństwie milicja lokowała się blisko dna. Każde dziecko uczyło się w szkole, że morderstwa, kradzieże i gwałty to objawy zepsucia społeczeństwa kapitalistycznego, zatem milicji wyznaczono odpowiednią do tego rolę. Obywatele nie musieli niczego kraść ani używać siły, ponieważ panowała równość. W państwie komunistycznym organa ścigania były zbędne. Dlatego właśnie milicja zajmowała podrzędne miejsce w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych: funkcjonariusze — mało zarabiający i mało poważani — rekrutowali się spośród uczniów, którzy nie skończyli szkoły średniej, robotników rolnych wyrzuconych z kołchozów, żołnierzy zwolnionych ze służby i ludzi, których poglądy można było kupić za pół butelki wódki. Oficjalnie wskaźnik przestępczości w ZSRR był bliski zera. Gazety często zwracały uwagę na bajońskie sumy, jakie Stany Zjednoczone muszą wydawać na zapobieganie przestępczości, marnując pieniądze na lśniące radiowozy i policjantów w czystych, wyprasowanych mundurach, widocznych na każdym rogu ulicy, bez których społeczeństwo by się rozpadło. Zachód zatrudniał do walki z przestępcami najdzielniejszych ludzi, obywateli, którzy lepiej spożytkowaliby swój czas, budując coś. Tu nie trwoniono siły roboczej: wystarczyła byle jak zorganizowana grupa silnych, ale poza tym nieprzydatnych do niczego ludzi, nadających się jedynie do opanowywania pijackich burd. Tak to brzmiało w teorii. Lew nie miał pojęcia, jak wyglądała prawdziwa statystyka przestępczości. Nie miał ochoty jej poznawać, ponieważ tych, którym udało się dowiedzieć, prawdopodobnie regularnie likwidowano. Pierwszą stronę „Prawdy”, strony środkowe i ostatnie zapełniały informacje o wynikach produkcyjnych przemysłu. Jedynymi wiadomościami wartymi druku były dobre wiadomości — o wysokim wskaźniku urodzin, budowie linii kolejowych na górskich szczytach i nowych kanałach. Jeśli wziąć to wszystko pod uwagę, przyjazd Lwa był niespotykaną anomalią. Stanowisko w MGB oznaczało błat, szacunek, większe wpływy, większe korzyści materialne niż w jakimkolwiek innym miejscu pracy. Żaden funkcjonariusz nie zrezygnowałby ze służby dobrowolnie. Jeżeli się skompromitował, dlaczego go po prostu nie aresztowano? Nawet jeśli ministerstwo się go wyrzekło, wciąż nosił jego piętno, które stanowiło potencjalny atut. Niestierow zaniósł walizki do samochodu bez żadnego wysiłku, jakby były puste. Włożył je do bagażnika i otworzył drzwi. Siedząc w środku, Lew przyglądał się, jak jego nowy przełożony zajmuje miejsce obok kierowcy. Był bardzo wysoki, nawet jak na przestronne wnętrze tego imponującego auta. Musiał podciągnąć kolana niemal pod brodę. Za kierownicą siedział młody milicjant, którego Niestierow nie raczył im przedstawić. Podobnie jak w MGB, do każdego pojazdu był przydzielony jeden kierowca. Oficerowie nie mieli własnych wozów i sami nie prowadzili. Kierowca wrzucił bieg i wyjechał na pustą ulicę. W zasięgu wzroku nie było ani

jednego samochodu. Niestierow milczał przez chwilę, nie chcąc widocznie wywołać wrażenia, że przesłuchuje nowego funkcjonariusza. Wreszcie zerknął na odbicie Lwa w lusterku wstecznym i rzekł: — Zawiadomiono nas o waszym przyjeździe trzy dni temu. To dość niezwykłe przeniesienie. — Trzeba jechać tam, gdzie jesteśmy potrzebni. — Od jakiegoś czasu nikogo do nas nie przeniesiono. Ja w każdym razie nie składałem prośby o nowy przydział. — Produkcja fabryki ma wysoki priorytet. Nigdy nie będziecie mieć za dużo ludzi, żeby zapewnić bezpieczeństwo w tym mieście. Raisa odwróciła się do męża, domyślając się, że celowo udziela tak enigmatycznych odpowiedzi. Mimo że został zdegradowany i wyrzucony z MGB, wciąż wykorzystywał lęk, jaki wzbudzała ta instytucja. W tak niepewnych okolicznościach był to rozsądny krok. Niestierow zapytał: — Powiedzcie: macie zostać syszczikiem? Nie bardzo zrozumieliśmy rozkazy. Mówili, że nie. Poinformowali, że macie być uczastkowym, a dla człowieka z waszym statusem to poważna degradacja. — Dostałem rozkaz, żeby się wam zameldować, towarzyszu generale. I wam zostawiam decyzję o moim stopniu. Zapadło milczenie. Raisa przypuszczała, że generałowi nie spodobały się uniki Lwa. Czując się nieswojo w tej sytuacji, Niestierow dorzucił szorstkim tonem: — Na razie zatrzymacie się w kwaterze dla gości. Kiedy znajdzie się jakieś mieszkanie, zostanie wam przydzielone. Uprzedzam, że jest bardzo długa lista oczekujących. I nic nie mogę na to poradzić. Praca w milicji nie daje żadnych szczególnych korzyści. Samochód zatrzymał się przed jakąś restauracją. Niestierow otworzył bagażnik, wyjął walizki i postawił je na chodniku. Lew i Raisa stali, czekając na instrukcje. Zwracając się do Lwa, generał powiedział: — Kiedy zaniesiecie walizki do pokoju, proszę wrócić do samochodu. Żona może zostać. Raisa zirytowała się, że mówi się o niej w trzeciej osobie, ale stłumiła złość. Patrzyła, jak Lew, przedrzeźniając Niestierowa, bierze obie walizki. Zdziwił ją ten popis zuchwałości, lecz postanowiła nie wprawiać go w zakłopotanie. Skoro chce, niech taszczy jej bagaż. Idąc przodem, otworzyła drzwi i weszła do restauracji. Wewnątrz panował półmrok, rolety w oknach były spuszczone, a w powietrzu unosił się zapach stęchłego dymu. Stół był zastawiony brudnymi kieliszkami, których nie sprzątnięto od poprzedniego wieczoru. Lew postawił walizki na podłodze i zapukał w jeden z zatłuszczonych blatów. W drzwiach pojawiła się sylwetka mężczyzny.

— Jeszcze zamknięte. — Nazywam się Lew Demidow. To moja żona, Raisa. Właśnie przyjechaliśmy z Moskwy. — Daniił Basarow. — Generał Niestierow powiedział, że macie dla nas kwaterę. — Znaczy ten pokój na górze? — Nie wiem, chyba tak. Basarow podrapał się po wałkach tłuszczu na brzuchu. — Zaprowadzę was. Pokój był mały. Pośrodku stały zsunięte razem dwa pojedyncze łóżka z zapadniętymi materacami, pomiędzy którymi widniała szpara. Tapetę, całą w wypryskach jak cera nastolatka, pokrywała warstwa jakiejś tłustej, lepkiej substancji. Lew pomyślał, że to opary oleju, ponieważ pomieszczenie znajdowało się bezpośrednio nad kuchnią, do której można było zajrzeć przez szpary między deskami podłogi, szpary, przez które do pokoju dostawał się zapach wszystkiego, co na dole gotowano — podrobów, chrząstek i tłuszczu zwierzęcego. Prośba Niestierowa sprawiła Basarowowi kłopot. Z łóżek w tym pokoju korzystał „personel” — innymi słowy, kobiety obsługujące jego klientów. Nie mógł jednak odmówić. Nie był właścicielem budynku. A życzliwości milicji potrzebował do prowadzenia interesu. Milicjanci wiedzieli, że czerpie spore zyski z nielegalnej działalności, i nie mieli nic przeciwko temu, pod warunkiem że mieli w nich udział. Pieniądze cicho i dyskretnie przechodziły z ręki do ręki — w obiegu zamkniętym. Prawdę mówiąc, Basarow obawiał się nieco nowych gości, usłyszawszy, że są z MGB. Dlatego zachowywał się mniej nieuprzejmie niż zwykle. Wskazał uchylone drzwi w głębi korytarza. — Tam jest łazienka. Mamy tu jedną. Raisa próbowała otworzyć okno. Było zabite na głucho. Spojrzała przez szybę. Rozpadające się budynki, brudny śnieg: to był ich dom. Lew czuł się zmęczony. Znosił upokorzenie, dopóki pozostawało mglistą wizją, ale gdy przybrało konkretną formę — tego pokoju — pragnął tylko zasnąć, zamknąć oczy i nie oglądać dłużej świata. Generał polecił mu jednak wrócić, więc położył na łóżku swoją walizkę, nie będąc w stanie spojrzeć na Raisę, nie ze złości, lecz ze wstydu. Bez słowa wyszedł z pokoju. · · · Milicyjny wóz zawiózł Lwa do centrali telefonicznej. Chyba ze sto osób czekało w kolejce na wyznaczone każdemu kilka minut rozmowy. Ponieważ większość z nich, przyjeżdżając tu do pracy, była zmuszona zostawić rodziny, Lew rozumiał, jak cenne

są dla nich te minuty. Niestierow nie musiał stać w kolejce i od razu skierował się do kabiny. Kiedy dostał połączenie, zamienił z rozmówcą parę słów, których Lew nie słyszał, po czym podał mu słuchawkę. Lew przyłożył ją do ucha. Czekał. — Jak kwatera? To był Wasilij. Ciągnął: — Chcesz odłożyć słuchawkę, prawda? Ale nie możesz. Nawet tego nie możesz. — Czego chcesz? — Być z tobą w kontakcie, żebyś opowiadał mi o swoim życiu tam i żebym ja mógł opowiadać ci o życiu tutaj. Póki pamiętam: to przyjemne mieszkanie, które załatwiłeś swoim rodzicom, już im odebrano. Znaleźliśmy dla nich inny kąt, bardziej odpowiadający ich pozycji. Trochę tam zimno i chyba ciasno. No i brudno. Mieszkają z siedmioosobową rodziną, zdaje się, że z pięciorgiem dzieci. Nawiasem mówiąc, nie wiedziałem, że twój ojciec ma takie bóle pleców. Szkoda, że zaledwie rok przed emeryturą musi wrócić do pracy przy taśmie: kiedy człowiek nie lubi swojego zajęcia, rok może mu się dłużyć jak dziesięć lat. Ale sam wkrótce się o tym przekonasz. — Moi rodzice to porządni ludzie. Ciężko pracują. Nie zrobili wam nic złego. — Mimo to zamierzam im coś zrobić. — Czego ode mnie chcesz? — Przeprosin. — Wasiliju, przepraszam cię. — Nawet nie wiesz, za co przepraszasz. — Źle cię potraktowałem. I przepraszam. — Za co? Konkretniej. Rodzice na ciebie liczą. — Nie powinienem cię był uderzyć. — Za mało się starasz. Przekonaj mnie. Lew był zrozpaczony, głos mu drżał. — Nie rozumiem, czego ode mnie chcesz. Masz wszystko. Ja nie mam nic. — To proste. Chcę usłyszeć, jak mnie błagasz. — Błagam cię, Wasiliju, słyszysz mój głos? Błagam cię. Zostaw w spokoju moich rodziców. Proszę… Wasilij odłożył słuchawkę.

Wuralsk

17 marca Po całonocnej włóczędze, mając stopy w pęcherzach i skarpetki przesiąknięte krwią, Lew usiadł na ławce w parku, ukrył twarz w dłoniach i zapłakał. Nie spał i nie jadł. Poprzedniego wieczoru, gdy Raisa próbowała z nim rozmawiać, nie reagował. Kiedy przyniosła mu jedzenie z restauracji, też nie zareagował. Nie mogąc wytrzymać dłużej w cuchnącym pokoju, zszedł na dół, przepchnął się przez tłum i wypadł na ulicę. Błąkał się bez celu, zbyt sfrustrowany i wściekły, by siedzieć bezczynnie, choć wiedział, że na tym właśnie polega dramat jego sytuacji — nie potrafił nic zrobić. Znów stanął w obliczu niesprawiedliwości, ale tym razem nie mógł już interweniować. Jego rodzice nie zginą od strzału w tył głowy — taka śmierć byłaby zbyt szybka, zbyt miłosierna. Będą z nich powoli wyciskać życie, kropla po kropli. Lew domyślał się, jak wyrafinowane pomysły mogły się zrodzić w metodycznych, sadystycznych i małostkowych umysłach. Rodzice zostaną pozbawieni stanowisk w swoich fabrykach i przypadną im najcięższe, najpodlejsze zajęcia — jakim z trudem mogliby podołać młodzi ludzie. Będą im sączyć do ucha opowieści o nędznym życiu Lwa na wygnaniu, o jego hańbie i upokorzeniu. Być może nawet powiedzą im, że trafił do łagru skazany na dwadzieścia lat katorgi. Rodzina, z którą rodzice musieli mieszkać pod jednym dachem, niewątpliwie okaże się wyjątkowo uciążliwa. Dzieciom obieca się czekoladę, żeby robiły jak najwięcej hałasu, dorosłym własne mieszkanie, żeby podkradali jedzenie, wszczynali kłótnie i wykorzystywali każdą okazję, by uprzykrzyć domowe życie. Lew nie musiał sobie wyobrażać szczegółów. Wasilij chętnie będzie go o nich informował, wiedząc, że on nie odważy się odłożyć słuchawki w obawie, by rodzicom nie zadano dwa razy większych cierpień. Wasilij będzie go dręczył z oddali, systematycznie uderzając w najsłabszy punkt — atakując jego rodzinę. Lew nie miał jak się bronić. Przy odrobinie wysiłku zdobyłby zapewne adres rodziców, ale nawet gdyby nie przechwycono i nie spalono jego listów, mógłby ich jedynie zapewnić, że jest bezpieczny. Zbudował im wygodne życie, a w momencie, gdy przywykli do komfortu i nie potrafiliby sobie poradzić z odmianą losu, wszystko zostało zburzone. Wstał, dygocząc z zimna. Nie mając pojęcia, co z tym wszystkim począć, z niemałym trudem ruszył w drogę powrotną do swojego nowego domu. · · ·

Raisa siedziała na dole przy stoliku. Czekała na niego całą noc. Wiedziała, tak jak przewidział Wasilij, że Lew już zaczął żałować swojej decyzji, by jej nie zadenuncjować. Cena okazała się za wysoka. Co jednak miała zrobić? Udawać, że zaryzykował wszystko dla miłości doskonałej? Nie umiała wyczarować tego na żądanie. Gdyby nawet chciała udawać, nie wiedziała jak: nie miała pojęcia, co mówić, jak prowadzić tę grę pozorów. Mogła potraktować go łagodniej. W gruncie rzeczy jego degradacja musiała ją w pewnym sensie ucieszyć. Nie z powodu mściwości, ale dlatego, że chciała, by wiedział: Właśnie tak codziennie się czuję.

Pragnęła, żeby także poczuł strach i bezsilność. Chciała, by sam tego doświadczył i zrozumiał. Walcząc z sennością, spod ociężałych powiek spojrzała na Lwa wchodzącego do restauracji. Wstała, podeszła do męża i zobaczyła, że ma przekrwione oczy. Nigdy nie widziała, żeby płakał. Odwrócił się i nalał sobie wódki ze stojącej najbliżej butelki. Położyła mu dłoń na ramieniu: Lew obrócił się na pięcie, złapał ją za szyję i ścisnął. — To wszystko przez ciebie. Nabrzmiały jej żyły, twarz poczerwieniała — straciła dech i zaczęła się dusić. Lew uniósł ją: stanęła na czubkach palców. Szarpała go za ramię, ale trzymał ją w żelaznym uścisku i nie potrafiła oderwać od siebie jego ręki. Niewiele widząc przez mgłę zasnuwającą oczy, sięgnęła na oślep w stronę stołu. Jej palce musnęły i przewróciły kieliszek, chwyciła go i z rozmachem uderzyła Lwa w twarz. Kieliszek pękł jej w dłoni, kalecząc ją. W tym momencie czar prysł i Lew ją puścił. Zatoczyła się do tyłu, kaszląc i trzymając się za gardło. Patrzyli na siebie niczym dwoje obcych sobie ludzi, jak gdyby w tym ułamku sekundy zniknęła ich cała wspólna przeszłość. W jego policzku tkwił kawałek szkła. Lew wyciągnął ostry odłamek i obejrzał. Raisa podeszła tyłem do schodów, a potem odwróciła się i pobiegła na górę, zostawiając go samego. Zamiast ruszyć za żoną, Lew wychylił wódkę i nalał sobie jeszcze jedną i jeszcze jedną, a zanim usłyszał zatrzymujący się przed restauracją samochód Niestierowa, zdążył już opróżnić prawie całą butelkę. Chwiał się na nogach, był brudny, nieogolony, pijany i bezmyślnie brutalny — nie minął nawet dzień, a on już sięgnął poziomu moralnego, jakiego spodziewano się po typowych milicjantach. Podczas jazdy samochodem generał ani słowem nie wspomniał o skaleczeniu na twarzy Lwa. W krótkich zdaniach opowiadał o mieście. Lew nie słuchał, nie bardzo zdając sobie sprawę, gdzie jest, pochłonięty myślą o tym, co właśnie zrobił. Naprawdę próbował udusić żonę czy tylko pozbawiony snu mózg płatał mu figle? Dotknął zranionego policzka, zobaczył krew na palcu — to prawda, zrobił to i był zdolny do czegoś jeszcze gorszego. Wystarczyło ścisnąć trochę mocniej i kilka

sekund później już by nie żyła. Impulsem, który go do tego sprowokował, była świadomość, że poświęcił wszystko — rodziców, własną karierę — w imię iluzji, obietnicy, że będą rodziną, że coś ich łączy. Raisa oszukała go, podstępem wymusiła na nim tę decyzję. Dopiero gdy poczuła się bezpieczna, a ucierpieli jego rodzice, przyznała się, że wiadomość o ciąży była kłamstwem. Posunęła się nawet dalej, mówiąc mu wprost, jak bardzo nim zawsze gardziła. Manipulowała nim, grała jego uczuciami, by potem plunąć mu w twarz. W zamian za swoje wyrzeczenie, za to, że przymknął oczy na dowód jej winy, nie zyskał nic. Ale Lew nie wierzył w to ani przez sekundę. Koniec z usprawiedliwianiem samego siebie. Zrobił coś niewybaczalnego. I Raisa słusznie nim gardziła. Ilu braci i ojców, ile sióstr i matek aresztował? Czym się różnił od człowieka, którego uważał za swoje moralne przeciwieństwo, Wasilija Nikitina? Czyżby tylko tym, że Wasilij był bezmyślnie okrutny, a on okrutny w imię ideałów? Okrucieństwo jednego było zimne i bezduszne, a okrucieństwo drugiego pryncypialne, uzasadnione i konieczne. Ale prawda, bolesna prawda była taka, że niewiele ich obu dzieliło. Czy Lew miał za mało wyobraźni, by się zorientować, w co się uwikłał? A może było jeszcze gorzej — wolał sobie w ogóle nie wyobrażać? Nie dopuszczał do siebie tych myśli, świadomie je odrzucał. Z gruzów jego prawd moralnych ocalał jeden fakt. Lew wyrzekł się swojego życia dla Raisy tylko po to, by próbować ją zabić. To było szaleństwo. W ten sposób nie będzie miał nic, nawet kobiety, z którą się ożenił. Chciał powiedzieć: kobiety, którą kochał. Ale czy ją kochał? Ożenił się z nią, to chyba przecież to samo? Nie, niezupełnie — ożenił się z nią, bo była piękna i inteligentna, a on — dumny, że ma ją u swojego boku, dumny, że ją zdobył. Uczynił kolejny krok ku modelowi życia radzieckiego człowieka — na który składała się praca, rodzina i dzieci. Raisa w dużej mierze odgrywała rolę pionka, trybiku w maszynie jego ambicji, niezbędnego tła rodzinnego, które miało mu dopomóc w karierze i osiągnięciu statusu wzorowego obywatela. Może Wasilij miał rację, twierdząc, że mógłby ją zastąpić inną kobietą? W pociągu spytał ją, czy go kocha, aby go uspokoiła, uraczyła romantyczną opowiastką, w której byłby bohaterem. Żałosne. Lew westchnął głośno i potarł czoło. Przegrywał na całej linii — tak właśnie traktował to Wasilij, jak grę, gdzie żetony miały różne nominały nieszczęść. Lew wyręczył Wasilija i sam zaatakował swoją żonę, postępując ściśle według jego planu. Dotarli na miejsce. Samochód się zatrzymał. Niestierow już wysiadł i czekał na niego. Lew nie miał pojęcia, jak długo siedział w środku. Otworzył drzwi i poszedł za swoim przełożonym do komendy milicji, by rozpocząć pierwszy dzień pracy. Przedstawiono go funkcjonariuszom, podał wszystkim rękę i skinął głową, przytakiwał, choć nic do niego nie docierało; ani nazwiska, ani szczegóły. Zaczął wracać do teraźniejszości dopiero wtedy, gdy znalazł się sam w szatni i zobaczył wiszący przed sobą mundur. Zdjął buty, powoli i ostrożnie zsunął skarpety

z zakrwawionych stóp, które następnie opłukał pod kranem, przyglądając się, jak zimna woda nabiera czerwonego koloru. Ponieważ nie miał czystych skarpetek, a nie potrafił się zmusić, by poprosić o nową parę, krzywiąc się z bólu, naciągnął przemoczony materiał na boleśnie obtarte stopy. Rozebrał się, składając cywilne ubranie na dnie szafki, po czym włożył nowy mundur składający się ze zgrzebnych, obszytych na czerwono spodni i ciężkiej wojskowej kurtki. Przejrzał się w lustrze. Pod oczami miał sine obwódki, na lewym policzku sączącą się ranę. Zerknął na dystynkcje. Był uczastkowym, czyli nikim. Ściany w gabinecie Niestierowa zdobiły oprawione dyplomy. Czytając wszystkie po kolei, Lew dowiedział się, że generał zwyciężał w amatorskich zawodach zapaśniczych, turniejach strzeleckich, a także wielokrotnie zdobywał tytuł Oficera Miesiąca, tutaj i w Rostowie, poprzednim miejscu zamieszkania. Była to ostentacyjna ekspozycja, choć nie należało się temu dziwić, zważywszy na nikły szacunek, jakim cieszyło się jego stanowisko. Niestierow przyglądał się badawczo nowemu funkcjonariuszowi, nie potrafiąc go rozgryźć. Dlaczego ten człowiek, były oficer śledczy MGB odznaczony za bohaterskie czyny w czasie wojny, wyglądał jak siedem nieszczęść — miał brudne paznokcie, krwawiące skaleczenie na twarzy, nieumyte włosy, cuchnął alkoholem i najwyraźniej obojętnie przyjął degradację? Może istotnie był taki, jak wynikało z opisów: rażąco nieudolny i niegodny zaufania. Wygląd z pewnością odpowiadał tej charakterystyce. Ale generał nie był przekonany: może niechlujna powierzchowność miała go zmylić. Niepokoiło go to przeniesienie, odkąd się o nim dowiedział. Nowo przybyły był zdolny wyrządzić im ogromne szkody. Wystarczyłby jeden krytyczny raport. Niestierow uznał, że najlepiej chyba poddać go próbie i bacznie obserwować. Lew będzie musiał w końcu odkryć karty. Niestierow wręczył mu akta. Lew patrzył na nie przez chwilę, nie bardzo rozumiejąc, czego zwierzchnik od niego oczekuje. Po co mu to daje? Bez względu na to, co kryła teczka, nic go to nie obchodziło. Westchnął, zmuszając się do lektury. Akta zawierały czarno-białe zdjęcia młodej dziewczynki. Leżała na wznak, na czarnym śniegu. Czarnym… bo przesiąkniętym krwią. Wydawało się, że dziewczynka krzyczy. Przyjrzawszy się uważniej, Lew zauważył, że ma coś w ustach. Niestierow wyjaśnił: — Miała usta zapchane ziemią. Dlatego nie mogła wezwać pomocy. Palce Lwa zacisnęły się na fotografii, a wszystkie myśli o Raisie, rodzicach i o nim samym błyskawicznie się ulotniły. Skupił wzrok na ustach dziewczynki, szeroko otwartych i wypełnionych ziemią. Zerknął na następne zdjęcie. Dziewczynka nago: jej skóra w miejscach, gdzie nie została uszkodzona, była biała jak śnieg. Brzuch — rozpruty i zmasakrowany. Lew spojrzał na kolejną fotografię, następną i następną, nie widząc dziewczynki, ale synka Fiodora, chłopca, którego nie rozebrano, któremu nie rozcięto brzucha i nie zapchano ust ziemią — którego nie zamordowano. Odłożył

zdjęcia na stół. Bez słowa utkwił wzrok w dyplomach zawieszonych na ścianie.

Tego samego dnia Śmierć synka Fiodora i morderstwo dziewczynki nie miały ze sobą nic wspólnego — to było niemożliwe. Wydarzyły się w miejscach odległych od siebie o setki kilometrów. To tylko straszna ironia losu, nic więcej. Ale Lew popełnił błąd, lekceważąc wysuwane przez Fiodora zarzuty. Zamordowano tu dziecko dokładnie w taki sposób, jak Fiodor opisał. Taka rzecz była możliwa. Dziś nie mógł się dowiedzieć, co naprawdę stało się z Arkadym, synem Fiodora. Rzeczywiście nie zadał sobie nawet tyle trudu, by osobiście obejrzeć ciało chłopca. Być może mały zginął w wypadku. A być może sprawę wyciszono. Jeżeli prawdą było to drugie, Lew odegrał kluczową rolę w dobrze wyreżyserowanym przedstawieniu. Uczynił to ze ślepą wiarą — wykpiwając, wrabiając i wreszcie zastraszając pogrążoną w rozpaczy rodzinę. Generał Niestierow nie ukrywał żadnych szczegółów, nazywając rzecz po imieniu — morderstwem — i nie pozostawiając żadnych wątpliwości, że popełniono potworną i brutalną zbrodnię. Jego szczerość zaniepokoiła Lwa. Jak mógł być tak spokojny? Roczna statystyka komendy miała odpowiadać przyjętym normom: spadający wskaźnik przestępczości, rosnąca harmonia społeczna. Mimo że wraz z napływem osiemdziesięciu tysięcy przesiedlonych robotników liczba ludności w mieście znacznie wzrosła, liczba przestępstw powinna się zmniejszać, ponieważ — teoretycznie — było więcej pracy, więcej sprawiedliwości i mniej wyzysku. Ofiara nazywała się Larysa Pietrowa, a znaleziono ją przed czterema dniami w lesie, niedaleko stacji kolejowej. Okoliczności odkrycia zwłok były niejasne i gdy Lew zaczął się domagać bliższych informacji, Niestierow wyraźnie nie miał ochoty wdawać się w szczegóły. Lew zdołał jedynie wywnioskować, że ciało znalazło dwoje ludzi, którzy za dużo wypili i poszli do lasu odbyć stosunek. Natknęli się na zamarznięte i doskonale zakonserwowane zwłoki dziewczynki, które leżały w śniegu przez kilka miesięcy. Była czternastoletnią uczennicą. Milicja znała ją z nie najlepszej reputacji. Wiedziano, że prowadzi rozwiązły tryb życia, uprawiając seks nie tylko z chłopcami w swoim wieku, ale także ze starszymi mężczyznami; można ją było mieć za litr wódki. W dniu zaginięcia Larysa pokłóciła się z matką. Nie zwrócono uwagi na jej zniknięcie; groziła, że ucieknie, wyglądało więc na to, że dotrzymała słowa. Nikt jej nie szukał. Według słów Niestierowa jej rodzice byli szanowanymi obywatelami. Ojciec pracował jako księgowy w montowni Wołgi. Oboje wstydzili się córki i nie chcieli mieć nic wspólnego ze śledztwem, które prowadzono dyskretnie — nie ukrywano go, ale też nie nadawano sprawie rozgłosu. Rodzice zgodzili się nie urządzać swojemu dziecku pogrzebu i byli gotowi udawać, że córka po prostu zaginęła. Mieszkańcy miasta nie musieli wiedzieć. Wiadomość o morderstwie trafiła tylko do garstki osób spoza milicji. Wszystkim wtajemniczonym, w tym także dwojgu ludziom, którzy znaleźli ciało, dano do zrozumienia, jakie mogą ich czekać

konsekwencje, gdyby zaczęli mówić. Sprawę można było szybko zamknąć, ponieważ milicja aresztowała już domniemanego sprawcę. Lew wiedział, że milicja może rozpocząć dochodzenie tylko wówczas, gdy oficjalnie otworzy się sprawę, a sprawę można było otworzyć tylko wówczas, gdy śledczy mieli pewność, że zakończy się sukcesem. Sytuacja, w której podejrzany nie zostałby skazany, była niedopuszczalna, a jej konsekwencje surowe. Jeśli podejrzany stanął przed sądem, mogło to oznaczać tylko jedno: winę. W wypadku spraw trudnych, złożonych i zagadkowych po prostu nie wszczynano śledztwa. Spokój Niestierowa i jego podwładnych musiał oznaczać, że są przekonani, iż odnaleźli właściwego człowieka. Wykonali swoje zadanie. Sformułowanie odpowiednich wniosków, przedstawienie dowodów, przesłuchania i wreszcie wniesienie oskarżenia należało do obowiązków państwowego zespołu śledczego, prokuratury i jej sledowatieli, sędziów śledczych. Generał nie prosił Lwa o pomoc w dochodzeniu: przeprowadzał pokaz milicyjnej sprawności, oczekując od niego podziwu. Cela była mała, pozbawiona pomysłowych modyfikacji, takich jak na Łubiance. Miała betonową posadzkę, betonowe ściany. Podejrzany siedział z rękami skutymi na plecach. Wyglądał młodo, najwyżej na szesnaście czy siedemnaście lat — miał muskularną posturę dorosłego człowieka, ale twarz dziecka. Błądził oczyma po całym pomieszczeniu, nie zatrzymując wzroku na niczym konkretnym. Nie zdradzał oznak strachu, choć jego spokój nie wynikał chyba z rozumnej decyzji. Lew nie dostrzegł żadnych śladów pobicia. Oczywiście istniało wiele sposobów torturowania, które nie pozostawiały znaków na ciele, ale instynkt mówił mu, że chłopcu nie zrobiono krzywdy. Niestierow wskazał podejrzanego. — To jest Warłam Babinicz. Na dźwięk swojego nazwiska młody człowiek spojrzał na generała wzrokiem psa spoglądającego na swojego pana. Generał ciągnął: — Znaleźliśmy u niego kosmyk włosów Larysy. Dawniej już ją śledził — kręcił się pod jej domem, nagabywał ją na ulicy. Matka Larysy pamięta, że wielokrotnie go widywała. Pamięta, jak córka się na niego skarżyła. Próbował kiedyś dotykać jej włosów. Niestierow odwrócił się do podejrzanego i rzekł powoli: — Warłamie, opowiedz nam, co się stało, opowiedz, skąd się u ciebie wzięły te włosy. — Ciachnąłem. To moja wina. — Opowiedz temu milicjantowi, dlaczego ją zabiłeś. — Podobały mi się jej włosy. Chciałem je mieć. Mam żółtą książkę, żółtą koszulę, żółtą puszkę i trochę żółtych włosów. No to pociąłem. Przepraszam. Nie powinienem. Kiedy dostanę koc? — Później o tym porozmawiamy. Lew wtrącił:

— Jaki koc? — Dwa dni temu porwał niemowlę owinięte w żółty koc. Ma obsesję na punkcie żółtego koloru. Na szczęście dziecku nic się nie stało. Ale Warłam nie odróżnia dobra od zła. Robi to, na co ma ochotę, nie licząc się z konsekwencjami. Niestierow podszedł bliżej podejrzanego. — Kiedy znalazłem w twojej książce włosy Larysy, dlaczego pomyślałeś, że będziesz miał kłopoty? Powiedz temu panu to, co powiedziałeś mnie. — Nigdy mnie nie lubiła, odganiała mnie, ale ja chciałem mieć jej włosy. Bardzo chciałem. I kiedy je obciąłem, w ogóle nic nie powiedziała. Niestierow spojrzał na Lwa, proponując poprowadzenie dalszego przesłuchania: — Macie jakieś pytania? Czego od niego oczekiwał? Lew zastanowił się przez moment. — Dlaczego napchałeś jej ziemi do ust? Warłam nie odpowiedział od razu. Miał zdezorientowaną minę. — Tak, coś miała w ustach. Teraz pamiętam. Nie bijcie mnie. Generał uspokoił go: — Nikt cię nie chce bić, odpowiedz na pytanie. — Nie wiem. Wszystko zapominam. Tak, miała w ustach ziemię. Lew ciągnął: — Opowiedz, co się stało, kiedy ją zabiłeś. — Pociąłem ją. — Ją czy jej włosy? — Przepraszam. Pociąłem ją. — Posłuchaj uważnie. Pociąłeś ją czy odciąłeś jej włosy? — Znalazłem ją i pociąłem. Powinienem komuś powiedzieć, ale się bałem. Nie chciałem mieć kłopotów. Warłam zaczął płakać. — Mam straszne kłopoty. Przepraszam. Chciałem tylko jej włosy. Niestierow zbliżył się do niego. — Na razie wystarczy. Po tych słowach otuchy Warłam przestał płakać i znów się uspokoił. Sądząc po jego twarzy, nie sposób było wziąć go za człowieka zdolnego do morderstwa. Lew i Niestierow wyszli z celi. Generał zamknął drzwi. — Mamy dowody, że był na miejscu zbrodni. Ślady na śniegu dokładnie pasują do jego butów. Wiecie, że jest z intiernatu? To przygłup. Lew zrozumiał już, dlaczego Niestierow z taką odwagą i zdecydowaniem zajął się sprawą morderstwa. Mieli podejrzanego, który cierpiał na zaburzenia umysłowe. Warłam nie należał do radzieckiego społeczeństwa, był spoza systemu komunistycznego, spoza polityki — jego czyny można było wyjaśnić. Nie stawiały w złym świetle partii, nie zmieniały truizmów na temat przestępczości, ponieważ

podejrzany nie był prawdziwym człowiekiem radzieckim. Stanowił anomalię. Niestierow dodał: — Tylko nie ulegajcie złudzeniu, że nie jest zdolny do przemocy. Przyznał się do zabójstwa. Miał motyw, wprawdzie irracjonalny, ale miał. Chciał coś, czego nie mógł mieć — jej jasne włosy. Ma na koncie przestępstwa, które popełnił, próbując zdobyć coś, czego pragnął: kradzież, porwanie. Teraz posunął się do morderstwa. Dla niego nie istnieje różnica między zabójstwem Larysy a wykradzeniem dziecka. Jest niedorozwinięty pod względem moralnym. To smutne. Powinien już dawno trafić pod klucz. Teraz sprawą zajmie się sledowatiel. Lew zrozumiał. Śledztwo zostało zamknięte. Młodego człowieka w celi czekała śmierć.

Tego samego dnia Pokój był pusty. Lew rzucił się na kolana i położył głowę na podłodze. Walizka spod łóżka zniknęła. Zerwał się, zbiegł po schodach i wpadł do kuchni. Basarow odkrawał paski tłuszczu z niezidentyfikowanego kawałka żółtawego mięsa. — Gdzie moja żona? — Zapłaćcie za flaszkę, to wam powiem. Wskazał na pustą butelkę po taniej wódce, którą Lew dokończył wczesnym rankiem, i dodał: — Nie obchodzi mnie, czy wyście to wypili, czy wasza żona. — Proszę mi tylko powiedzieć, gdzie ona jest. — Zapłaćcie za wódkę. Lew nie miał przy sobie żadnych pieniędzy. Wciąż był w mundurze. Wszystko zostawił w szatni w komendzie. — Zapłacę później. Ile będziecie chcieli. — Później, pewnie, później zapłacicie mi milion rubli. Basarow wrócił do krojenia mięsa, dając w ten sposób do zrozumienia, że nie zamierza się ugiąć. Lew znów poszedł na górę i przetrząsnął zawartość swojej walizki, wyrzucając z niej wszystko. W Podręczniku agitatora miał cztery dwudziestopięciorublowe banknoty, schowane na czarną godzinę. Wrócił z pokoju do restauracji i wcisnął kierownikowi do ręki jeden banknot, czyli znacznie więcej, niż kosztowała butelka wódki. — Gdzie ona jest? — Wyszła parę godzin temu. Z walizką. — Dokąd poszła? — Nie rozmawiała ze mną. Ja też z nią nie rozmawiałem. — Kiedy, kiedy dokładnie? — Dwie czy trzy godziny… Trzy godziny — to znaczy, że opuściła nie tylko restaurację, ale prawdopodobnie miasto. Lew nie miał pojęcia, dokąd się mogła wybrać ani w którą stronę pojechać. Basarow, otrzymawszy tak sowitą zapłatę, zdobył się na wspaniałomyślność, dorzucając od siebie dodatkową informację: — Raczej nie zdążyła na popołudniowy pociąg. O ile pamiętam, następny odchodzi mniej więcej teraz. — O której? — Wpół do ósmej… Lew miał dziesięć minut. Nie zważając na zmęczenie, biegł, ile sił w nogach. Ale dusił się z rozpaczy. Brakowało mu tchu i słabo orientował się w okolicy. Pędził na oślep, starając się

przypomnieć sobie drogę, którą przyjechali ze stacji. Mundur przesiąkł pryskającą mu spod stóp lodowatą mazią i gruby materiał robił się coraz cięższy. Pęcherze na stopach piekły, buty znów zaczęły się wypełniać krwią. Przy każdym kroku jego nogi przeszywał przenikliwy ból. Skręcił za róg i znalazł się w ślepym zaułku — ujrzał przed sobą szereg drewnianych domów. Zabłądził. Było za późno. Jego żona wyjechała; nic już nie mógł zrobić. Pochylił się i usiłując złapać oddech, przypomniał sobie te zrujnowane domy i odór ścieków. Był pewien, że jest niedaleko stacji. Zamiast zawrócić, podbiegł do tylnych drzwi jednej z drewnianych chatek i wszedł do środka, wprost między ludzi stłoczonych na podłodze przy piecu. Członkowie rodziny będącej w trakcie posiłku spojrzeli na niego w milczeniu, a na widok munduru w ich oczach błysnął lęk. Lew bez słowa przeskoczył dzieci i wybiegł z drugiej strony na ulicę; na główną ulicę, którą poprzedniego dnia jechali samochodem. Zobaczył budynek stacji. Próbował przyśpieszyć, lecz biegł coraz wolniej. Adrenalina nie mogła już zneutralizować zmęczenia. Zużył cały zapas sił. Pchnął ramieniem drzwi i siłą rozpędu wpadł do budynku stacji. Zegar pokazywał za piętnaście ósmą. Lew spóźnił się o kwadrans. Do jego świadomości zaczęła docierać porażająca myśl, że Raisa odeszła, prawdopodobnie na zawsze. Uchwycił się promyka nadziei, że może jeszcze jest na peronie, że jeszcze nie wsiadła do pociągu. Wyszedł i rozejrzał się w lewo i prawo. Nie widział ani swojej żony, ani pociągu. Ogarnęła go fala słabości. Schylił się, opierając dłonie na kolanach i czując pot ściekający po policzku. Kątem oka dostrzegł jakiegoś mężczyznę siedzącego na ławce. Co jeszcze robił na peronie? Czyżby czekał na pociąg? Lew się wyprostował. Raisa stała na drugim końcu peronu, niewidoczna w półmroku. Musiał się opanować całym wysiłkiem woli, by nie podbiec do niej i nie chwycić jej za ręce. Odetchnął, zastanawiając się, co powiedzieć żonie. Zerknął na siebie — był brudny i spocony, wyglądał okropnie. Ale Raisa nawet na niego nie spojrzała: patrzyła ponad jego ramieniem. Odwrócił się. Nad dachami buchały kłęby dymu. Zbliżał się spóźniony pociąg. Lew wyobrażał sobie, że będzie miał trochę czasu na przygotowanie przeprosin, na znalezienie odpowiednich słów, na popisy elokwencji. Niestety, plan spalił na panewce. Pozostało mu kilka sekund, aby ją przekonać. Wyjąkał: — Przepraszam cię, nie zastanowiłem się, co robię. Chwyciłem cię za szyję, ale to nie byłem ja — a raczej nie ktoś, kim chcę być. Beznadziejnie — musiał się bardziej postarać. Spokojnie, trzeba się skupić — nie będzie miał drugiej szansy. — Raiso, chcesz ode mnie odejść. Masz prawo to zrobić. Ale pomyśl tylko, jak trudno ci będzie samej. Mogą cię zatrzymać, przesłuchać, aresztować. Nie masz odpowiednich papierów. Uznają cię za włóczęgę. Chociaż to nie powód, żeby ze mną zostać. Wiem, że wolisz zaryzykować.

— Papiery można podrobić, Lwie. Wolę podrobione dokumenty niż małżeństwo. A więc wszystko stało się jasne. Ich małżeństwo było fikcją. Lew zaniemówił. Pociąg zatrzymał się obok nich. Twarz Raisy nie wyrażała żadnych emocji. Lew zszedł jej z drogi. Ruszyła w stronę wagonu. Miał pozwolić jej odjechać? Przekrzykując zgrzyt hamulców, zawołał: — Nie wydałem cię nie z powodu twojej ciąży ani dlatego, że jestem dobrym człowiekiem. Zrobiłem to, bo rodzina jest jedyną częścią mojego życia, której się nie wstydzę. Ku jego zaskoczeniu Raisa odwróciła się do niego. — Skąd to nagłe olśnienie? Brzmi jak tani chwyt. Zabrali ci mundur, stanowisko, władzę, więc teraz musisz się zadowolić mną. O to chodzi? Coś, co nigdy się dla ciebie nie liczyło — my — staje się ważne, kiedy nie zostało ci już nic innego, tak? — Wiem, że mnie nie kochasz. Ale przecież pobraliśmy się z jakiegoś powodu, coś nas łączyło. Straciliśmy to. Z mojej winy. Możemy to znów odnaleźć. Drzwi otworzyły się i z pociągu wysiadła garstka pasażerów. Czasu było coraz mniej. Raisa spojrzała na wagon, rozważając swoją decyzję. Wiedziała, że jest w opłakanej sytuacji. Nie miała przyjaciół, do których mogłaby uciec, nie miała rodziny, która mogłaby ją ukryć, nie miała pieniędzy ani żadnych środków utrzymania. Nie miała nawet biletu. Musiała mu przyznać rację. Jeżeli wyjedzie, prawdopodobnie zostanie zatrzymana. Na samą myśl o tym ogarniało ją śmiertelne zmęczenie. Popatrzyła na męża. Mieli tylko siebie, czy im się to podobało, czy nie. Postawiła walizkę. Lew uśmiechnął się, najwyraźniej sądząc, że się pogodzili. Zirytowana uniosła rękę w ostrzegawczym geście, by zetrzeć mu z twarzy ten idiotyczny uśmiech. — Wyszłam za ciebie, bo się bałam, że jeżeli cię odtrącę, zostanę aresztowana, może nie od razu, ale później, pod byle jakim pretekstem. Lwie, byłam młoda, a ty byłeś ważnym funkcjonariuszem. Dlatego właśnie zostaliśmy małżeństwem. Jak myślisz, czemu skłamałam, że mam na imię Lena? Wydawało ci się, że to zabawne, romantyczne? Podałam ci fałszywe imię, bo się bałam, że mnie odnajdziesz. Ty wziąłeś to za kokieterię, a ja próbowałam się ratować. Nasz związek był zbudowany na strachu. Może nie z twojego punktu widzenia — nie miałeś powodu się mnie bać, jak mogłam wpłynąć na twoje życie? Czy ja w ogóle miałam na coś wpływ? Poprosiłeś mnie, żebym za ciebie wyszła, więc się zgodziłam, bo tak się robi. Ludzie są odporni; żeby przeżyć, potrafią dużo znieść. Nie biłeś mnie, nie krzyczałeś na mnie, nigdy się nie upijałeś. W sumie uznałam, że miałam więcej szczęścia niż inni. Kiedy chwyciłeś mnie za szyję, Lwie, zabiłeś ostatni powód, dla którego mogłabym z tobą zostać. Pociąg ruszył. Lew patrzył za nim, próbując ułożyć sobie w głowie to, co usłyszał. Ale nie zostawiła mu ani chwili na rozmyślania, wyrzucając z siebie słowa z taką szybkością, jak gdyby już dawno je sobie przygotowała. Gdy puściły tamy,

słowa popłynęły rwącym strumieniem. — Kłopot w tym, że kiedy ludzie tracą wpływy, tak jak ty teraz, zaczynają mówić prawdę. Nie jesteś do tego przyzwyczajony, żyłeś w świecie chronionym przez strach, który sam wzbudzałeś. Ale jeżeli mamy zostać razem, skończmy z tymi iluzjami romantyzmu. Łączy nas tylko konieczność. Mam ciebie, ty masz mnie. Poza tym mamy niewiele więcej. I jeżeli zdecydujemy się zostać razem, od tej chwili będę ci mówiła tylko prawdę, żadnych słodkich kłamstw — jesteśmy sobie równi jak nigdy przedtem. Albo się zgadzasz, albo czekam na następny pociąg. Lew nie odpowiedział. Czuł się bezradny, pokonany, zdruzgotany lawiną słów. Dawniej wykorzystywał swoją pozycję, by zdobyć lepsze mieszkanie, lepsze jedzenie. Nie sądził, że dzięki niej zdobył także żonę. Dodała odrobinę ciszej: — Boję się tylu rzeczy i ludzi. Nie możesz być jednym z nich. — Już nigdy nie będę. — Zimno. Stoję na tym peronie od trzech godzin. Wracam do pokoju. Idziesz? Nie, nie miał ochoty iść obok niej, czując ziejącą między nimi przepaść. — Jeszcze chwilę zostanę. Zobaczymy się w pokoju. Raisa z walizką w ręku zawróciła do budynku stacji. Lew usiadł na ławce i utkwił wzrok w lesie. Przebiegał pamięcią ich wspólne życie, zupełnie inaczej przyglądając się każdemu wspomnieniu, pisząc od nowa swoją historię. Nie wiedział, jak długo siedział, gdy poczuł obok czyjąś obecność. Uniósł wzrok. To był młody człowiek z kasy biletowej, którego zobaczyli zaraz po przyjeździe. — Dzisiaj nie będzie już żadnych pociągów, proszę pana. — Ma pan papierosa? — Nie palę. Mogę przynieść z domu. Mieszkanie jest tu, na górze. — Nie, dziękuję, nie trzeba. — Jestem Aleksander. — Lew. Mogę tu jeszcze chwilę posiedzieć? — Oczywiście. Przyniosę panu tego papierosa. Zanim Lew zdążył odpowiedzieć, młody człowiek zniknął. Lew odchylił się na ławce i czekał. Zobaczył drewnianą budkę stojącą nieco dalej od torów. W jej pobliżu znaleziono zwłoki. Dostrzegł skraj lasu, miejsce zdarzenia — śnieg zadeptany przez milicjantów, fotografów i śledczych oglądających ciało dziewczynki z otwartymi ustami wypełnionymi ziemią. Tknięty nagłą myślą zerwał się z ławki, zeskoczył z peronu i przeciął tory, biegnąc w kierunku drzew. Za jego plecami rozległo się wołanie: — Co pan robi? Odwrócił się i zobaczył Aleksandra stojącego z papierosem w ręku na krawędzi peronu. Dał mu znak, by ruszył za nim. Lew dotarł do miejsca, gdzie śnieg wszerz i wzdłuż przecinały ślady stóp

prowadzące we wszystkich kierunkach. Wszedł do lasu i po kilku minutach trafił tam, gdzie najprawdopodobniej leżały zwłoki. Kucnął. Dogonił go Aleksander. Lew uniósł głowę. — Wie pan, co tu się stało? — To ja zobaczyłem Ilinę, kiedy biegła na stację. Była ciężko pobita, cała się trzęsła — przez jakiś czas nie mogła mówić. Wezwałem milicję. — Ilinę? — Znalazła ciało, przypadkiem. Ona i ten mężczyzna, który z nią był. Dwoje ludzi w lesie — Lew domyślał się wcześniej, że coś tu musi być nie tak. — Dlaczego była pobita? Aleksander był wyraźnie zdenerwowany. — To prostytutka. Tamtego wieczoru był z nią ważny funkcjonariusz partyjny. Proszę mnie o nic więcej nie pytać. Lew zrozumiał. Ten człowiek nie chciał, by jego nazwisko znalazło się w aktach. Ale czy to on mógł być podejrzanym o morderstwo dziewczynki? Lew skinął głową, próbując go uspokoić. — Obiecuję, że nikomu o panu nie wspomnę. Włożył rękę w cienką warstwę śniegu. — Dziewczynka miała usta pełne ziemi, sypkiej ziemi. Przypuśćmy, że szamoczę się tu z panem i szukam czegoś, żeby zapchać panu usta, bo się boję, żeby ktoś nie usłyszał pana krzyku. Palce Lwa natrafiły na ziemię. Twardą jak skała. Sprawdził gdzie indziej, potem jeszcze w kilku miejscach. Nigdzie nie znalazł sypkiej ziemi. Była zamarznięta na kamień.

18 marca Stojąc przed szpitalem numer 379, Lew jeszcze raz przeczytał główne punkty protokołu oględzin zwłok, które przepisał z oryginału. Liczne rany kłute. Ostrze o nieustalonej długości. Rozległe obrażenia tułowia i organów wewnętrznych. Ofiara została zgwałcona przed śmiercią lub po niej. Usta wypełnione ziemią, ale ofiara nie udusiła się, kanał nosowy czysty. Ziemi użyto w innym celu — aby uciszyć ofiarę?

Lew zakreślił ostatnie zdanie. Skoro grunt był zamarznięty, sprawca musiał przynieść ziemię ze sobą. Taka przezorność oznaczała, że planował morderstwo. Ale po co w ogóle brał ziemię? Znacznie łatwiej i wygodniej było zakneblować ofiarę szmatą, chustką czy nawet własną ręką. Nie znając odpowiedzi na żadne z tych pytań, Lew postanowił poniewczasie skorzystać z rady Fiodora. Zamierzał osobiście obejrzeć ciało. Gdy spytał, gdzie przechowuje się zwłoki, skierowano go do szpitala numer 379. Nie spodziewał się zastać tam laboratoriów medycyny sądowej, anatomopatologów ani wydzielonych prosektoriów. Wiedział, że nie ma wyspecjalizowanych miejsc i urządzeń do badania przypadków nienaturalnej śmierci. Po co, jeśli coś takiego jak nienaturalna śmierć nie istniało? W szpitalu milicjanci musieli zabiegać o pomoc lekarzy, wykorzystując ich wolne chwile, na przykład podczas przerwy na posiłek albo dziesięć minut przed operacją. Lekarze, nie mając innej wiedzy poza swoimi kwalifikacjami medycznymi, na podstawie oględzin ciała stawiali hipotezę na temat domniemanej przyczyny śmierci. Protokół, który czytał Lew, sporządzono na podstawie uwag zanotowanych podczas jednego z takich przeprowadzonych na poczekaniu badań. Notatki po kilku dniach przepisywała na maszynie zupełnie inna osoba. Nie ulegało wątpliwości, że po drodze gubiono większość istotnych szczegółów. Szpital numer 379 należał do najsłynniejszych szpitali w kraju i podobno do najlepszych bezpłatnych szpitali na świecie. Zajmował powierzchnię kilku hektarów na końcu ulicy Czkałowa — starannie utrzymany teren szpitala sięgał granic lasu. Lew był pod wrażeniem. To nie żaden propagandowy projekt. W tę instytucję zainwestowano mnóstwo pieniędzy, a on rozumiał, dlaczego dygnitarze pokonywali wiele kilometrów, by leczyć się w tak malowniczej okolicy. Przypuszczał, że przeznaczano na tę placówkę tak ogromne sumy przede wszystkim po to, aby dbała o zdrowie i wydajność siły roboczej zakładów Wołgi. W rejestracji spytał, czy może porozmawiać z jakimś lekarzem, wyjaśniając, że potrzebuje pomocy w oględzinach ofiary morderstwa, dziewczynki, która jest w szpitalnej kostnicy. Dyżurny był wyraźnie niezadowolony z tej prośby. Zapytał, czy

to pilne i czy Lew nie mógłby przyjść o innej porze, gdy będzie mniejszy ruch. Sprawa była jasna: ten człowiek nie chce mieć nic wspólnego ze sprawą. — To pilne. Dyżurny niechętnie poszedł zobaczyć, kto jest wolny. Lew bębnił palcami w blat, z zaniepokojeniem spoglądając przez ramię na wejście. Nie dostał zgody na tę wizytę, zdecydował o niej sam. Co miał nadzieję osiągnąć? Jego zadanie polegało na znalezieniu dowodów potwierdzających winę podejrzanego, a nie na kwestionowaniu winy. Mimo że strącono go z prestiżowego świata przestępstw politycznych w mrok tajemnic zwykłej zbrodni, stosowano tu podobne procedury. Zbagatelizował śmierć synka Fiodora, uznając ją za wypadek, nie dlatego że miał na to dowody, lecz dlatego że wymagała tego linia partii. Dokonywał aresztowań na podstawie listy nazwisk, którą sporządzano za zamkniętymi drzwiami. Na tym polegały jego metody pracy. Lew nie był tak naiwny, by sądzić, że potrafi zmienić kierunek śledztwa. Nie miał żadnej władzy. Nawet jako wysoko postawiony oficer nie mógłby zatrzymać rozpoczętego postępowania. Było w toku, podejrzanego już wybrano. Babinicz z całą pewnością zostanie uznany za winowajcę i z całą pewnością umrze. System nie uwzględniał żadnych odstępstw od normy ani nie dopuszczał pomyłek. Ważniejsza od prawdy była pozorna skuteczność. Zresztą co go mogła obchodzić ta sprawa? To nie było jego miasto. I nie jego ludzie. Nie przyrzekł rodzicom dziewczynki, że znajdzie mordercę. Nie znał Larysy, nie poruszyła go historia jej życia. Co więcej, podejrzany stanowił zagrożenie społeczne — porwał dziecko. Lew miał mnóstwo doskonałych powodów, żeby nie robić nic, prócz tego pozostawało podstawowe pytanie: Co sam mogę zmienić?

Dyżurny wrócił w towarzystwie czterdziestokilkuletniego mężczyzny, doktora Tiapkina, który zgodził się zaprowadzić Lwa do kostnicy, pod warunkiem że nie zostanie to nigdzie odnotowane, a jego nazwisko nie pojawi się w żadnych dokumentach. Po drodze lekarz wyraził wątpliwość, czy ciało dziewczynki jeszcze tam jest. — Nie trzymamy ich zbyt długo, chyba że nas o to proszą. Wydawało się nam, że milicja uzyskała wszystkie potrzebne informacje. — Czy to pan przeprowadzał wstępne badanie? — Nie, ale słyszałem o tym morderstwie. Myślałem, że sprawca został już złapany. — Tak, możliwe. — Mam nadzieję, że się pan nie obrazi, ale chyba wcześniej pana nie widziałem. — Przyjechałem tu niedawno. — Skąd pan jest?

— Z Moskwy. — Przeniesienie? — Tak. — Mnie przysłano tu trzy lata temu, też z Moskwy. Pewnie jest pan rozczarowany? Lew milczał. — Tak, proszę nie odpowiadać. Na początku byłem rozczarowany. Miałem świetną reputację, znajomych, rodzinę. Przyjaźniłem się z profesorem Wowsim. Przeniesienie tutaj uznałem za degradację. Oczywiście okazało się, że spotkało mnie szczęście. Lew znał to nazwisko — profesor Wowsi należał do grona znanych żydowskich lekarzy, którzy zostali aresztowani. Skazanie profesora i jego kolegów zapoczątkowało intensywną czystkę antysemicką prowadzoną z rozkazu Stalina. Opracowano szczegółowe plany. Lew widział te dokumenty Po usunięciu z wpływowych kręgów kluczowych postaci pochodzenia żydowskiego miała się rozpocząć czystka na dużą skalę, skierowana przeciw wszystkim żydowskim obywatelom bez względu na ich pozycję społeczną. Tym planom położyła kres śmierć Stalina. Nie znając toku myśli swojego towarzysza, doktor Tiapkin ciągnął beztroskim tonem: — Bałem się, że wysyłają mnie do jakiegoś wiejskiego ośrodka zdrowia. Ale cała okolica zazdrości nam 379. Szpital cieszy się wręcz za dużym powodzeniem. Wielu robotników z fabryki woli spędzić noc w naszych czystych łóżkach, z toaletą pod dachem, niż we własnych domach. Zorientowaliśmy się, że nie każdy jest tak chory, jak twierdzi. Niektórzy robotnicy byli gotowi nawet odciąć sobie kawałek palca, żeby zostać u nas przez tydzień. Jedynym wyjściem było sprowadzenie funkcjonariuszy MGB do skontrolowania oddziałów. Nie chodzi o to, że nie rozumiemy robotników. Wszyscy widzieliśmy ich domy. Ale jeśli przez choroby spadnie wydajność zakładów, zostaniemy oskarżeni o zaniedbania. Troska o zdrowie ludzi stała się kwestią życia i śmierci nie tylko dla pacjentów, ale także dla lekarzy. — Rozumiem. — Pracował pan w moskiewskiej milicji? Czy Lew powinien się przyznać, że służył w MGB, czy skłamać, mówiąc, że był po prostu milicjantem? Prościej będzie skłamać. Nie chciał wytrącać doktora z gadatliwego nastroju. — Tak. Kostnica znajdowała się w piwnicy wbudowanej głęboko w ziemię, która przez całą długą zimę była zamarznięta. Dlatego w korytarzach panował naturalny chłód. Tiapkin wprowadził Lwa do dużej sali o niskim suficie i wyłożonej płytkami podłodze. Z boku stała prostokątna kadź przypominająca niewielki basen. Na drugim

końcu pomieszczenia były stalowe drzwi prowadzące do kostnicy. — Jeżeli krewni nie postanowią inaczej, w ciągu dwunastu godzin spopielamy zwłoki. Zmarłych na gruźlicę spopielamy w ciągu godziny. Nie potrzebujemy zbyt dużo miejsca na przechowywanie. Proszę zaczekać, zaraz wracam. Lekarz otworzył stalowe drzwi i wszedł do kostnicy. Lew zbliżył się do kadzi, zaglądając do środka. Zbiornik był wypełniony ciemną galaretowatą cieczą. Lew nie zobaczył nic poza własnym odbiciem. Powierzchnia była gładka i czarna, choć z barwy plam na betonowych ściankach odgadł, że w rzeczywistości płyn ma kolor ciemnopomarańczowy. Z boku leżał rodzaj bosaka — długi metalowy pręt zakończony haczykowatym zębem. Lew wziął narzędzie i ostrożnie zanurzył je w kadzi. Powierzchnia cieczy rozstąpiła się na moment jak syrop i znów się wygładziła. Lew wsunął bosak głębiej i tym razem poczuł, jak porusza coś ciężkiego. Pchnął mocniej. Na powierzchnię wynurzyło się nagie ciało, wolno obróciło się o sto osiemdziesiąt stopni i zatonęło z powrotem. Z kostnicy wyłonił się Tiapkin, pchając nosze na kółkach. — Te ciała wsadzimy do lodu i przetransportujemy do Swierdłowska na sekcję. Mają tam uczelnię medyczną. Znalazłem pańską dziewczynkę. Larysa Pietrowa leżała na wznak. Jej białą skórę przecinała siateczka niebieskich żyłek, cienkich jak pajęcze nici. Miała blond włosy. Nad czołem pozostało miejsce po nierówno obciętym fragmencie grzywki: włosach, które zabrał Warłam. W ustach nie było już ziemi — usunięto ją — lecz szczęki pozostały rozwarte, unieruchomione w tej samej pozycji. Na zębach i języku widniały brązowe ślady po grudach ziemi. — Miała w ustach ziemię. — Naprawdę? Przykro mi, pierwszy raz widzę to ciało. — Usta były zapchane ziemią. — Może lekarz ją wypłukał, żeby obejrzeć gardło. — Nie zostawiono jej? — Sądzę, że to mało prawdopodobne. Dziewczynka miała otwarte oczy. Były niebieskie. Może jej matka została tu przesiedlona z jakiegoś miasta w pobliżu fińskiej granicy, z któregoś regionu bałtyckiego. Przypomniawszy sobie przesąd, zgodnie z którym w oczach ofiary utrwalał się obraz twarzy mordercy, Lew nachylił się bliżej, oglądając bladoniebieskie oczy. Zawstydzony raptownie się wyprostował. Tiapkin się uśmiechnął. — Wszyscy sprawdzamy — lekarze i śledczy. Nawet jeżeli mózg nam mówi, że nic tam nie zobaczymy, wszyscy chcemy się upewnić. Oczywiście, gdyby to była prawda, mielibyśmy o wiele łatwiejszą pracę. — Gdyby to była prawda, morderca zawsze wykłuwałby ofierze oczy. Nie mając żadnych doświadczeń w oględzinach zwłok, przynajmniej z punktu widzenia kryminalistyki, Lew nie był pewien, jak się do tego zabrać. Jego zdaniem ofiarę okaleczono tak brutalnie, że mogło to być tylko dzieło szaleńca. Tułów został

rozszarpany. Lew dość się już napatrzył. Warłam Babinicz pasował idealnie. Musiał przynieść ze sobą ziemię z niezrozumiałych, tylko sobie znanych powodów. Lew miał już ochotę wyjść, lecz Tiapkin, skoro już pokonał długą drogę do piwnicy, wyraźnie się nie śpieszył. Nachylił się nad ciałem, oglądając fragment rozgniecionej na miazgę tkanki. Końcem pióra delikatnie dotykał wnętrza zmasakrowanej jamy brzusznej, badając obrażenia. — Może mi pan powiedzieć, co napisano w protokole? Lew zerknął w notatki i przeczytał je na głos. Tiapkin kontynuował badanie. — Nie wspomniano, że brakuje żołądka. Został usunięty, odcięty od przełyku. — Tak precyzyjnie, jakby… — Pyta pan, czy mógł to zrobić lekarz? Doktor uśmiechnął się i dodał: — Możliwe, ale cięcie jest nierówne, nie wygląda na chirurgiczne. Niezbyt fachowe. Chociaż byłbym zaskoczony, gdyby się okazało, że sprawca pierwszy raz posłużył się nożem, przynajmniej do rozcinania ciała. Cięcie nie jest fachowe, ale wykonane pewną ręką. Nie wygląda na przypadkowe. — Czyli to może nie być pierwsze dziecko, które zabił? — Zdziwiłbym się, gdyby tak było. Lew dotknął czoła i poczuł, że spocił się mimo piwnicznego chłodu. Jakim cudem te dwie śmierci — synka Fiodora i tej dziewczynki — mogły mieć ze sobą coś wspólnego? — Jakiej wielkości mógł być ten żołądek? Tiapkin zakreślił trzymanym w ręku piórem przestrzeń, jaką mniej więcej zajmowałby żołądek dziewczynki. Spytał: — Znaleziono go w pobliżu? — Nie. Albo nie zauważono go podczas przeszukiwania miejsca zdarzenia, co wydawało się mało prawdopodobne, albo zabrał go morderca. Po chwili milczenia Lew zapytał: — Została zgwałcona? Tiapkin zbadał pochwę dziewczynki. — Nie była dziewicą. — Ale to nie znaczy, że została zgwałcona. — Miała wcześniej kontakty seksualne? — Tak słyszałem. — Nie widzę żadnego urazu genitaliów. Żadnych zsinień ani zadrapań. Proszę zwrócić uwagę, że obrażenia nie obejmują narządów płciowych. Nie ma nacięć na piersiach ani twarzy. Człowieka, który to zrobił, interesował tylko wąski pas pomiędzy klatką piersiową a pochwą, wnętrzności — narządy trawienne. To wygląda na bestialski atak, ale sprawca musiał działać metodycznie.

Lew zbyt pochopnie doszedł do wniosku, że to dzieło szaleńca. Krew i rozmiary okaleczeń sprawiały wrażenie chaosu, ale w rzeczywistości mord był precyzyjny i dobrze zaplanowany. — Oznaczacie ciała, które tu trafiają — żeby je potem zidentyfikować? — Nic o tym nie wiem. Na kostce dziewczynki była zawiązana luźna pętla sznurka, którego koniec zwisał z wózka. Wyglądał jak bransoletka dla ubogich. W miejscach, gdzie sznurek otarł skórę, widniały ślady jak po oparzeniach. Tiapkin zobaczył go pierwszy. W drzwiach stał generał Niestierow. Nie wiadomo, jak długo im się przyglądał. Lew odsunął się od zwłok. — Przyszedłem zapoznać się z procedurą. Niestierow zwrócił się do Tiapkina: — Mógłby nas pan zostawić samych? — Tak, oczywiście. Tiapkin zerknął na Lwa, jak gdyby życzył mu powodzenia, po czym wyszedł. Niestierow zbliżył się do niego. Próbując nieporadnie odwrócić uwagę przełożonego, Lew zaczął się z nim dzielić najświeższymi spostrzeżeniami. — W oryginalnym protokole nie ma wzmianki o tym, że usunięto jej żołądek. Musimy postawić Warłamowi konkretne pytanie: Dlaczego właściwie wyciął jej żołądek i co z nim potem zrobił? — Co robicie w Wuralsku? Generał stał naprzeciw Lwa. Rozdzielały ich zwłoki dziewczynki. — Zostałem tu przeniesiony. — Dlaczego? — Nie mogę powiedzieć. — Myślę, że ciągle pracujecie w MGB. Lew milczał. Niestierow ciągnął: — To nie tłumaczy, dlaczego tak się interesujecie tym morderstwem. Zgodnie z poleceniem zwolniliśmy Petrosjana i nie postawiliśmy mu zarzutów. Lew nie miał pojęcia, kim był Petrosjan. — Tak, wiem. — Nie miał nic wspólnego z morderstwem tej dziewczynki. Petrosjan musiał być tym ważnym funkcjonariuszem partii. Był chroniony. Ale czy mężczyzna, który pobił prostytutkę, był tą samą osobą, która zamordowała dziewczynkę? Lew sądził, że to mało prawdopodobne. Niestierow ciągnął: — Nie aresztowałem Warłama dlatego, że powiedział coś złego czy zapomniał przyjść na pochód na placu Czerwonym. Aresztowałem go, bo zabił tę dziewczynkę, bo jest groźny dla otoczenia i w mieście będzie bezpieczniej, kiedy zostanie w areszcie. — On tego nie zrobił.

Niestierow podrapał się w policzek. — Wszystko jedno, po co cię tu przysłano, ale musisz pamiętać, że nie jesteś już w Moskwie. Proponuję umowę. Moim ludziom włos nie spadnie z głowy. Żaden z nich nigdy nie był i nie zostanie aresztowany. Jeżeli zrobisz cokolwiek, co zaszkodzi mojej załodze, jeżeli złożysz meldunek, który podważy mój autorytet, jeżeli nie wykonasz rozkazu, jeżeli będziesz utrudniał nam wykonywanie obowiązków, jeżeli przedstawisz moich funkcjonariuszy jako nieudolnych, jeżeli złożysz jakikolwiek donos na moich ludzi — jeżeli zrobisz choć jedną z tych rzeczy, zabiję cię.

20 marca Raisa dotknęła ramy okna. Gwoździe, którymi zabito okno w pokoju, zostały wyciągnięte. Odwróciła się, podeszła do drzwi i otworzyła je. W korytarzu było słychać hałasy dobiegające z restauracji, ale nigdzie nie widziała śladu Basarowa. Był późny wieczór, pora, gdy w lokalu panował największy ruch. Zamknąwszy drzwi na klucz, Raisa wróciła do okna, otworzyła je i spojrzała w dół. Na śniegu pokrywającym spadzisty dach kuchni zobaczyła ślady, które pozostawił Lew. Raisa była wściekła. O włos uniknęli śmierci, a on lekkomyślnie ryzykował życie ich obojga. Dziś Raisa przepracowała drugi dzień w szkole średniej numer 151. Dyrektor Witalij Kapler, mężczyzna pod pięćdziesiątkę, bardzo się ucieszył na wieść, że Raisa dołączy do grona pedagogicznego, ponieważ, jak twierdził, przejmując od niego dużą część lekcji, umożliwi mu nadrobienie papierkowej roboty. Raisa nie miała pewności, czy rzeczywiście ułatwi dyrektorowi wykonywanie innych obowiązków, czy po prostu uwolni go od nadmiaru pracy. Na pierwszy rzut oka sprawiał wrażenie człowieka, który woli ślęczeć nad książkami, niż uczyć. Ale bardzo się ucieszyła, że może natychmiast przystąpić do pracy. Po kilku lekcjach zorientowała się, że miejscowe dzieci mają mniej politycznego sprytu niż uczniowie w Moskwie. Nie witały gorącymi brawami każdej wzmianki o najważniejszych przywódcach partyjnych, nie rywalizowały z taką zaciętością, by udowodnić swoją lojalność wobec partii, słowem, bardziej przypominały dzieci. Pochodziły z rozmaitych środowisk, z rodzin sprowadzonych z przeróżnych zakątków kraju — miały skrajnie odmienne doświadczenia. To samo dotyczyło nauczycieli. Prawie wszyscy zostali przesiedleni do Wuralska z różnych regionów. Każdy miał za sobą podobnie burzliwe przeżycia jak ona, więc spotkała się z całkiem życzliwym przyjęciem. Oczywiście, odnoszono się do niej z pewną rezerwą. Kim była? Dlaczego się tu zjawiła? Czy naprawdę jest osobą, za którą się podaje? Ale to jej nie przeszkadzało, wszyscy wobec wszystkich żywili takie wątpliwości. Po raz pierwszy od przyjazdu Raisa pomyślała, że może jednak uda się ułożyć sobie życie w tym mieście. Została w szkole do późnego wieczora, czytając i przygotowując się do lekcji. Szkoła numer 151 była znacznie przyjemniejszym miejscem niż hałaśliwy pokój nad cuchnącą restauracją. Nędzne warunki miały być dla nich karą i podczas gdy Lew znosił je źle, Raisa była na tę broń odporna. Potrafiła się znakomicie przystosować do każdej sytuacji. Nie przywiązywała się do budynków, miast ani rzeczy. Pozbyła się podobnych sentymentów w dniu, w którym była świadkiem zagłady swojego rodzinnego domu. Stało się to w pierwszych latach wojny, gdy miała siedemnaście lat. Chodziła po lesie z grzybami w jednej i jagodami w drugiej kieszeni, gdy nagle zaczęły spadać pociski. Nie lądowały blisko niej, lecz w pewnej odległości. Wspięła się na najwyższe drzewo, czując, jak cały pień wibruje, przycupnęła na gałęzi niczym

ptak i patrzyła, jak jej miasteczko, oddalone o kilka kilometrów, zmienia się w ogromny obłok ceglanego pyłu i dymu, dosłownie wylatuje w powietrze. Horyzont zniknął za tumanem kurzu, który wzbił z ziemi artyleryjski ogień. Zniszczenie nastąpiło za szybko, było zbyt rozległe, zbyt całkowite, by Raisa mogła mieć choć promyk nadziei, że jej rodzina przeżyła. Kiedy skończył się ostrzał, zeszła z drzewa i w szoku ruszyła przez las, nie zważając na cieknący z kieszeni sok z rozgniecionych jagód. Oczy miała zalane łzami: nie z rozpaczy, bo nie płakała ani wtedy, ani później, ale z powodu podrażnienia pyłem. Kaszląc w chmurze gryzącego dymu, która pozostała po jej domu i rodzinie, uświadomiła sobie, że pocisków nie wystrzelono z niemieckich pozycji — przeleciały nad nią prosto z linii wojsk radzieckich. Później, już jako uchodźca, usłyszała potwierdzenie, że Armia Czerwona otrzymała rozkaz, by zniszczyć każdą wieś i miasteczko, które mogły wpaść w niemieckie ręce. Tak więc unicestwienie jej rodzinnego domu było działaniem zapobiegawczym.

Tymi słowami można było uzasadnić każdą śmierć. Lepiej wybijać własnych ludzi, niż pozwolić, by jakiś niemiecki żołnierz znalazł bochenek chleba. Nikt nie miał skrupułów, nikt nie przepraszał, nikomu nie wolno było o nic pytać. Sprzeciw wobec tego mordu uważano za zdradę. Lekcje miłości i czułości, jakie Raisa otrzymała od rodziców, wszystko, czego uczy się dziecko, żyjąc pod opieką dwojga kochających się ludzi, ukryła głęboko na dnie duszy. Te zachowania należały do innych czasów. Własny dom — poczucie miejsca: takie marzenia mogły mieć tylko dzieci. Raisa odsunęła się od okna, usiłując zachować spokój. Lew błagał ją, żeby z nim została, opisując niebezpieczeństwa, na jakie naraziłaby się, wyjeżdżając. Zgodziła się tylko dlatego, że nie miała lepszego wyjścia — wprawdzie nie było zbyt dobre, ale i tak najlepsze. A teraz kładł na szali ich drugą szansę. Jeśli mieli przeżyć w nowym mieście, nie powinni zwracać na siebie uwagi, nie mogli nic mówić i nikogo prowokować. Niemal na pewno byli obserwowani. Basarow to bez wątpienia informator. Wasilij najprawdopodobniej wysłał za nim i Raisą agentów, którzy tylko czyhali na okazję, aby dokończyć dzieła i zaostrzyć im karę, zamieniając wygnanie na więzienie, a potem egzekucję. Raisa zgasiła światło. W ciemnościach patrzyła przez okno. Nikogo nie zobaczyła. Jeżeli śledzili ich agenci, z pewnością byli na dole. Może dlatego okno zostało zamknięte na głucho. Będzie musiała dopilnować, by Lew przyniósł gwoździe i wbił je z powrotem. Basarow mógł ich sprawdzać, gdy byli w pracy. Włożyła płaszcz i rękawiczki, po czym wygramoliła się przez okno, niepewnie stając na oblodzonym dachu, starając się nie hałasować. Zamknęła za sobą okno i zsunęła się na ziemię. Kazała mu przysiąc jedno — że będą sobie równi jak nigdy dotąd. A jednak Lew nie dotrzymał przyrzeczenia. Jeżeli sądził, że Raisa bez słowa stanie po

jego stronie jak posłuszna, oddana żona, podczas gdy on z osobistych powodów narażał jej życie, grubo się mylił.

Tego samego dnia W trakcie oficjalnego śledztwa przeszukano teren w promieniu około pięciuset metrów od miejsca, gdzie znaleziono ciało Larysy. Nawet nie mając żadnego doświadczenia w badaniu morderstw, Lew odniósł wrażenie, że to za mały obszar. Nie znaleziono niczego oprócz ubrania dziewczynki porzuconego w głębi lasu, mniej więcej czterdzieści kroków od zwłok. Dlaczego jej rzeczy — bluzkę, spódnicę, czapkę, płaszcz i rękawiczki — złożono tak starannie i pozostawiono tak daleko od ciała? Nie było na nich śladów noża, żadnych rozcięć. Larysa Pietrowa została rozebrana albo sama się rozebrała. Może próbowała uciekać w kierunku skraju lasu, lecz napastnik złapał ją tuż przed polaną. Jeśli tak, to uciekała naga. Morderca musiał ją nakłonić, żeby z nim poszła, być może zaproponował jej pieniądze za seks. Gdy znaleźli się pod osłoną drzew i gdy dziewczynka zdjęła ubranie, zaatakował ją. Mimo to Lew miał kłopot ze znalezieniem logiki w tej zbrodni. Niezrozumiałe szczegóły — ziemia w ustach, usunięcie żołądka, sznurek na kostce — nic mu nie mówiły, jednak nie potrafił przestać o nich myśleć. Nie przypuszczał, by udało mu się znaleźć coś nowego w związku ze śmiercią Larysy, nawet uwzględniając nieudolność i przeoczenia śledczych. Dlatego Lew był w rozterce, stając wobec konieczności znalezienia drugiego ciała. Zimą do lasów nikt nie zaglądał, zwłoki mogły tu leżeć miesiącami, zakonserwowane tak dobrze jak ciało Łarysy. Lew miał powody podejrzewać, że dziewczynka nie była pierwszą ofiarą. Lekarz zasugerował mu, że morderca wiedział, co robi, działał z wprawą i pewnością, które dowodziły dużej praktyki. Metoda świadczyła o rutynie, rutyna świadczyła o serii. Oczywiście nie można było także zapominać o śmierci Arkadego — tę sprawę na razie Lew postanowił uważać za nierozstrzygniętą. Szukając przy blasku księżyca i dyskretnym światełku latarki, Lew starał się pozostawać niezauważony, ponieważ zależało od tego jego życie. Wierzył, że generał nie żartował, grożąc mu śmiercią. Jego plan utrzymania wyprawy w tajemnicy pokrzyżował jednak młody człowiek pracujący na stacji, Aleksander, który zauważył Lwa, gdy zmierzał w stronę lasu. Zawołał go, a Lew, nie potrafiąc wymyślić brzmiącego wiarygodnie kłamstwa, powiedział mu prawdę — że zbiera dowody związane ze sprawą morderstwa dziewczynki. Poprosił Aleksandra, by nikomu o tym nie mówił, twierdząc, że mogłoby to zaszkodzić śledztwu. Ten zgodził się, życząc mu powodzenia i dodając, że zawsze przypuszczał, iż morderca przyjechał tu pociągiem. Bo gdyby było inaczej, dlaczego ciało znaleziono tak blisko stacji? Ktoś z miasta musiałby znać bardziej ustronne miejsca w lesie. Lew zgodził się, że to znaczący fakt, ale odnotował w pamięci, by sprawdzić tego człowieka. Wydawał się miły, ale jego niewinny wygląd niewiele znaczył. Z kolei niewinność, pomyślał Lew, także niewiele znaczyła. Korzystając z mapy skradzionej z posterunku milicji, podzielił las wokół stacji

na cztery strefy. W pierwszej, gdzie odkryto zwłoki, nie znalazł nic. Większą część tego obszaru zadeptały setki butów. Nie pozostawiono nawet odrobiny zakrwawionego śniegu, zapewne po to, by wymazać wszystkie ślady tej zbrodni. Lew przekonał się, że pozostałych trzech stref nie przeszukano: śnieg był tu nietknięty. Sprawdzenie drugiego kwadratu zajęło mu około godziny, po upływie której miał palce skostniałe z zimna. Ale dzięki temu, że wszystko pokrywał śnieg, Lew posuwał się dość szybko, przeczesując szerokie połacie terenu w poszukiwaniu odcisków butów, zaznaczając własnymi śladami sprawdzone części obszaru. Gdy kończył trzecią strefę, nagle przystanął. Usłyszał kroki — skrzypienie śniegu. Wyłączył latarkę, stanął za drzewem i przykucnął. Nie mógł się jednak ukryć — ktoś wytropił go po śladach. Uciekać? To była jedyna szansa. — Lew? Wstał i zapalił latarkę. Zobaczył Raisę. Odsunął snop światła od jej twarzy. — Ktoś cię śledził? — Nie. — Po co tu przyszłaś? — Chciałam cię spytać o to samo. — Mówiłem ci. Zamordowano dziewczynkę, mają podejrzanego, ale wydaje mi się… Raisa przerwała mu zniecierpliwiona, pytając ostro: — Wydaje ci się, że jest niewinny? — Tak. — Od kiedy to ma dla ciebie znaczenie? — Raiso, próbuję tylko… — Lew, przestań, nie zniosę gadania, że przyszedłeś tu zrobić to, co należy, bo kierowałeś się zasadami sprawiedliwości czy honorem. Powiedzmy sobie wprost: to się źle skończy, a jeżeli skończy się źle dla ciebie, to skończy się źle dla mnie. — Chcesz, żebym nie robił nic? Raisa się rozgniewała. — Mam ustąpić i pozwolić ci na prowadzenie prywatnego śledztwa? W całym kraju cierpią niewinni ludzie, a ja nie mogę nic na to poradzić. Staram się tylko nie dołączyć do nich. — Naprawdę wierzysz, że wystarczy się nie wychylać i nie robić nic złego, żeby się ochronić? Nie robiłaś nic złego, a chcieli cię skazać na śmierć za zdradę. Nawet jeżeli nie będziemy robić nic, nie mamy pewności, że nas nie aresztują — dostałem nauczkę. — Zachowujesz się jak dziecko, które się dowiedziało czegoś nowego. Wszyscy wiedzą, że nie ma pewności. Mówię o ryzyku. To ryzyko jest dla mnie nie do przyjęcia. Myślisz, że jeżeli złapiesz kogoś naprawdę winnego, to wszyscy niewinni

ludzie, których aresztowałeś, tak po prostu znikną? Nie chodzi wcale o dziewczynkę, tu chodzi o ciebie. — Nienawidzisz mnie, kiedy słucham rozkazów. Nienawidzisz mnie, kiedy chcę zrobić to, co należy. Lew zgasił latarkę. Nie chciał, żeby widziała jego zdenerwowanie. Oczywiście, miała rację, wszystko, co powiedziała, było prawdą. Ich losy są ze sobą splecione; nie miał prawa rozpoczynać tego śledztwa bez jej zgody. I nie ma prawa mówić o moralności. — Raiso, nie wierzę, że dadzą nam spokój. Pewnie zaczekają z aresztowaniem mnie parę miesięcy, może nawet rok. — Nie wiesz, czy tak będzie. — Ale jedno wiem na pewno: nigdy nie dają nikomu spokoju. Być może muszą zebrać dowody przeciwko mnie. Być może chcą, żebym zgnił w tej zapomnianej dziurze, i dopiero wtedy mnie wykończą. Zostało mi niewiele czasu. I chcę go wykorzystać, żeby znaleźć człowieka, który to zrobił. Może są i inne powody. Ale jakie to ma znaczenie? Trzeba go złapać. Zdaję sobie sprawę, że w niczym ci to nie pomoże. A jednak jest pewne wyjście. Tuż przed moim aresztowaniem wzmogą obserwację. Wtedy powinnaś do nich iść. Opowiesz im jakąś bajeczkę i z wielkim hukiem mnie wydasz. — A wcześniej co mam robić? Siedzieć w tym pokoju i czekać? Kłamać? Kryć cię? — Przykro mi. Raisa pokręciła głową, odwróciła się i ruszyła w kierunku miasta. Lwa opuściła energia, ruchy stały się ociężałe — nie myślał już o sprawie. Czy rzeczywiście było to egoistyczne, bezsensowne przedsięwzięcie? Zanim zdążył się oddalić, ponownie usłyszał kroki. Raisa wróciła. — Jesteś pewien, że ten człowiek wcześniej kogoś zabił? — Tak. I jeżeli znajdziemy następną ofiarę, śledztwo zostanie wznowione. Dowody obciążają Warłama tylko w związku ze śmiercią dziewczynki. Jeżeli popełniono drugie morderstwo, nie będzie podstaw do zarzutów. — Mówiłeś, że ten Warłam jest opóźniony. Wygląda na idealną ofiarę, którą można oskarżyć o każde przestępstwo. Mogą go oskarżyć o obydwa morderstwa. — Masz rację. Trzeba się liczyć z takim ryzykiem. Ale drugie ciało to jedyna szansa na wznowienie śledztwa. — Czyli jeżeli znajdziemy inne ciało, będzie nowa sprawa. Jeżeli nie, jeżeli nic nie znajdziemy, obiecujesz dać temu spokój. — Zgoda. — No dobrze. Prowadź. Niepewnym krokiem ruszyli razem w głąb lasu. Po prawie półgodzinnym marszu Raisa wskazała coś przed nimi. Drogę

przecinały ślady dwóch osób, dorosłego i dziecka, idących obok siebie. Nic nie świadczyło o tym, by doszło między nimi do szamotaniny. Dorosły nie wlókł dziecka siłą. Ślady butów dorosłego były ogromne i głębokie. To musiał być potężny, ciężki mężczyzna. Ślady dziecka były niewyraźne. Musiało być małe. Raisa spojrzała na Lwa. — Mogą prowadzić do jakiejś wioski. — Możliwe. Zrozumiała. Lew zamierzał iść po nich do końca. Przez pewien czas podążali śladami, nie dostrzegając nic podejrzanego. Lew zaczął się godzić z myślą, że Raisa jednak miała rację. Być może ślady były zupełnie niewinne. Nagle się zatrzymał. Ujrzał wygniecenie w śniegu, prawdopodobnie pozostawione przez leżącego człowieka. Serce zabiło mu mocniej i ruszył naprzód. W tym miejscu ślady się splątały, jak gdyby odbyła się tu jakaś walka. Dorosły oddalił się od tego miejsca, a odciski stóp dziecka prowadziły w przeciwnym kierunku — nierówny odstęp i głębokość oznaczały, że dziecko biegło. Zobaczyli na śniegu pojedynczy odcisk dłoni — znak, że dziecko upadło. Wstało jednak i biegło dalej, po czym znów upadło. Znowu szamotało się na ziemi, choć nie sposób było odgadnąć z kim lub z czym. W pobliżu nie widzieli niczyich śladów. Bez względu na to, co się tu wydarzyło, dziecko zdołało się podnieść, jeszcze raz ruszając biegiem. Ze znaków na śniegu można było wyczytać jego desperację. Nigdzie jednak nie widzieli śladów dorosłego. Pojawiły się dopiero kilka metrów dalej. Głębokie odciski butów wychodziły spomiędzy drzew. Dziwne, ale mężczyzna biegł zygzakiem, tam i z powrotem, zbliżając się i oddalając od dziecka. To nie miało sensu. Dorosły odchodził od dziecka, po czym zmieniwszy zdanie, podbiegał do niego. Sądząc z kąta, pod jakim były skierowane odciski butów, musiał je dogonić za następnym drzewem. Raisa przystanęła, patrząc na punkt, gdzie ślady powinny się przeciąć. Lew dotknął jej ramienia. — Zostań tu. Ruszył naprzód i znalazł się za drzewem. Najpierw ujrzał krew na śniegu, potem obnażone nogi, okaleczony tułów. To był chłopiec, najwyżej trzynasto- lub czternastoletni. Drobny, niewysoki. Tak jak tamta dziewczynka leżał na wznak, wpatrując się w niebo. Miał coś w ustach. Kątem oka Lew dostrzegł ruch. Odwrócił się i zobaczył stojącą za nim Raisę, która wpatrywała się w ciało chłopca. — Dobrze się czujesz? Raisa wolno uniosła dłoń do ust i niemal niedostrzegalnie skinęła głową. Lew ukląkł przy zwłokach. Chłopiec miał zawiązany na kostce sznurek, który został odcięty, tak że na śniegu leżał tylko krótki kawałek. Skóra była zaczerwieniona i otarta w miejscu, gdzie sznurek wrzynał się w ciało. Lew zebrał się w sobie i spojrzał na twarz chłopca. Miał usta zapchane ziemią. Wyglądał, jak gdyby krzyczał. W przeciwieństwie do Larysy jego ciała nie przykrywał śnieg. Chłopiec został

zamordowany później, być może w ciągu kilku ostatnich tygodni. Lew pochylił się, sięgnął do ust chłopca i wziął szczyptę tego, co je wypełniało. Roztarł drobinę między palcami. Była gruba i sucha, konsystencją w ogóle nie przypominała ziemi. Wyczuł duże, nierówne grudki, które rozpadły się pod naciskiem jego palców. To nie była ziemia. To była kora drzewa.

22 marca Choć od znalezienia ciała chłopca upłynęło około trzydziestu sześciu godzin, Lew nie złożył jeszcze o tym meldunku. Raisa miała rację. Zamiast wszczynać nowe śledztwo, milicja mogłaby oskarżyć o drugie morderstwo Warłama Babinicza. Chłopak nie miał instynktu samozachowawczego, był otwarty na sugestie — wystarczyło szepnąć mu coś na ucho, a gotów był natychmiast przytaknąć. Jego uległość pozwalała rozwiązać zagadkę dwóch makabrycznych morderstw w szybki i dogodny sposób. Po co szukać drugiego podejrzanego, skoro jeden siedzi już w areszcie? Wydawało się mało prawdopodobne, aby Babinicz miał alibi, zważywszy na to, że personel intiernatu zapewne nie pamiętał, co Warłam robił, i nikt nie byłby skłonny za niego poręczyć. Nie ulegało wątpliwości, że do aktu oskarżenia zostanie dodany jeszcze jeden zarzut morderstwa. Lew nie mógł po prostu zgłosić, że odkrył w lesie zwłoki chłopca. Najpierw musiał dowieść, że Warłam Babinicz nic na ten temat nie wie. Tylko tak mógł go ocalić: torpedując postępowanie przeciwko głównemu podejrzanemu milicji — jedynemu podejrzanemu. Ale właśnie przed tym ostrzegał go Niestierow. Oznaczałoby to otwarcie sprawy kryminalnej bez podejrzanego: wszczęcie dochodzenia przeciw nieznanemu sprawcy. Na domiar złego Babinicz przyznał się już do winy. Gdyby wyszło na jaw, że milicja nie daje wiary jego zeznaniu, do sprawy włączyliby się miejscowi agenci MGB. Zeznania, w których podejrzani obciążali się winą, stanowiły fundament aparatu sprawiedliwości, dlatego ich niepodważalności należało bronić za wszelką cenę. Gdyby ktokolwiek dowiedział się o drugim morderstwie, zanim Lew zdąży udowodnić, że Babinicz nie ma o nim pojęcia, być może milicja doszłaby do wniosku, że znacznie łatwiej i bezpieczniej dla wszystkich będzie zmodyfikować zeznanie, podając podejrzanemu jak na tacy wszystkie szczegóły zdarzenia — śmierci trzynastoletniego chłopca, zakłutego nożem przed kilkoma tygodniami po drugiej stronie torów. Zręczne, racjonalne rozwiązanie, nieszkodzące nikomu, nie wyłączając Babinicza, który prawdopodobnie i tak nie rozumiałby, co się dzieje. Był tylko jeden sposób, by wiadomość o drugich zwłokach do nikogo nie dotarła — Lew musiał milczeć. Po powrocie na stację nie wszczął alarmu, nie zawiadomił przełożonych. Nie zgłosił morderstwa i nie zabezpieczył miejsca zdarzenia. Nie zrobił nic. Ku zdziwieniu Raisy poprosił ją, żeby nic nikomu nie mówiła, a ponieważ z Babiniczem mógł się skontaktować dopiero nazajutrz rano, do tego czasu zwłoki musiały zostać w lesie. Jeżeli chłopak miał uzyskać szansę na sprawiedliwość, nie było innego wyjścia. Babinicz nie przebywał już pod kuratelą milicji — przekazano go prawnikom z prokuratury. Przyznał się już przed zespołem sledowatieli do zamordowania Larysy Pietrowej. Lew czytał protokół zeznania. Różniło się nieco od zeznania złożonego milicjantom, lecz to nie miało prawie żadnego znaczenia: z obu wersji zasadniczo

wynikało to samo — był winny. Zresztą zeznanie złożone na milicji nie było oficjalnym dokumentem procesowym: zadanie milicjantów polegało jedynie na wskazaniu najbardziej podejrzanej osoby. Zanim Lew poprosił o rozmowę z aresztowanym, śledztwo zostało już prawie zamknięte. Sprawa miała wkrótce trafić przed sąd. Lew musiał przekonać przełożonych, że podejrzany mógł zabić więcej dziewczynek, dlatego przed rozpoczęciem procesu milicja i sledowatiele powinni go przesłuchać jeszcze raz, aby ustalić, czy nie było innych ofiar. Niestierow wyraził ostrożną zgodę: powinni to zrobić wcześniej. Nalegał, żeby wziąć udział w przesłuchaniu, a Lew nie miał nic przeciwko temu: im więcej świadków, tym lepiej. W obecności dwóch sledowatieli i dwóch milicjantów Babinicz zaprzeczył, jakoby wiedział o jakichkolwiek innych ofiarach. Następnie zespół śledczych zgodził się, że to mało prawdopodobne, by oskarżony zabił kogoś jeszcze. Nie zgłoszono zaginięcia innych dziewczynek o blond włosach, które stanowiły motyw w tej sprawie. Gdy ustalono, że Babinicz najprawdopodobniej nie zabił nikogo innego, Lew udał niedowierzanie, sugerując, że na wszelki wypadek powinni przeczesać las, zwiększając obszar poszukiwań do terenów oddalonych o trzydzieści minut drogi od granic miasta. Wyczuwając, że kryje się za tym jakiś plan, Niestierow jeszcze bardziej się zaniepokoił. W innych okolicznościach, gdyby Lew nie był związany z MGB, jego prośba zostałaby odrzucona. Pomysł, by siły milicyjne szukały przestępstwa, wydawał się absurdalny. Mimo swojej nieufności wobec Lwa generał bał się przeciwstawić jego sugestii, bał się, że to może być niebezpieczne, jeśli rozkaz pochodzi z Moskwy. Poszukiwania wyznaczono na dziś: trzydzieści sześć godzin po tym, jak Lew i Raisa znaleźli ciało chłopca. W ciągu tego czasu Lwa prześladował obraz chłopca leżącego w śniegu. W nocy miał koszmary, w których nagie dziecko z wyprutymi wnętrznościami pytało, dlaczego je porzucono. Czemu mnie zostawiliście?

Tym chłopcem był Arkady — syn Fiodora. Raisa mówiła, że w szkole nie potrafi się skupić, wiedząc o martwym dziecku w lesie i musząc udawać, że wszystko jest w porządku. Pragnęła ostrzec dzieci, zaalarmować całe miasto — rodzice nic nie wiedzieli o zagrożeniu. Nikt nie zgłosił zaginięcia dziecka. W dziennikach szkolnych nie odnotowano nieusprawiedliwionych nieobecności. Kim był chłopiec w lesie? Chciała poznać jego nazwisko, odnaleźć jego rodzinę. Lew prosił ją o cierpliwość. Mimo niepokoju zgodziła się z jego opinią, że to jedyny sposób, aby uwolnić niewinnego młodego człowieka i rozpocząć obławę na prawdziwego sprawcę. Niedorzeczność tego rozumowania sprawiała, że wydawało się całkiem przekonujące. Do poszukiwań Niestierow zwerbował robotników z tartaku i podzielił

wszystkich ludzi na siedem grup po dziesięć osób. Lew został przydzielony do grupy przeszukującej las wokół szpitala państwowego numer 379, po przeciwnej stronie miasta od miejsca, gdzie znaleźli zwłoki chłopca. Złożyło się doskonale, ponieważ uznał, że będzie lepiej, jeśli to nie on dokona odkrycia. Niewykluczone, że mogli znaleźć więcej ciał. Lew był przekonany, że tych dwoje to nie były pierwsze ofiary. Dziesięcioosobowy zespół Lwa rozdzielił się na dwie grupy po trzy osoby i jedną złożoną z czterech ludzi. Lew trafił do tej z zastępcą Niestierowa, człowiekiem, który bez wątpienia dostał polecenie, by mieć go na oku. Dołączyła do nich kobieta z tartaku. Przez cały dzień przeszukiwali wyznaczony rejon, przemierzając kilka kilometrów kwadratowych pokrytych wysokimi zaspami, które musieli dźgać kijami, by się przekonać, że nic się pod nimi nie kryje. Nie znaleźli żadnego ciała. Kiedy cały zespół zebrał się pod szpitalem, okazało się, że nikt niczego nie znalazł. Las był pusty. Lew z niecierpliwością czekał na nowiny z drugiego końca miasta. · · · Niestierow stał na skraju lasu, niedaleko budki przy torach, którą zamieniono w tymczasowy sztab kierowania akcją. Lew zbliżył się do niego, starając się zachować spokój i obojętność. Generał zapytał: — Co znaleźliście? — Nic. Odczekawszy chwilę, Lew dodał: — A u was? — Nic, zupełnie nic. Opuściła go pewność siebie i chłodna obojętność. Zdając sobie sprawę, że jego reakcje są bacznie obserwowane, Lew odwrócił się, zachodząc w głowę, co się mogło stać. Jak mogli nie zauważyć ciała? Może zniknęło? Ślady były wyraźnie widoczne. Możliwe, że granicę obszaru poszukiwań wyznaczono bliżej, ale musiała objąć ślady. Może grupa nie poszła po śladach do końca? Jeśli nie mieli motywacji, mogli po prostu zawrócić na granicy przydzielonego im rejonu. Większość zespołów wracała z lasu: lada chwila cała operacja się zakończy, a zwłoki chłopca pozostaną w lesie. Lew zaczął wypytywać wracających ludzi. Dwaj milicjanci, wyglądający najwyżej na osiemnaście lat, należeli do grupy przeszukującej teren położony najbliżej tamtego miejsca. Przyznali, że widzieli ślady, ale nie wzbudziły ich podejrzeń, ponieważ wszystko wskazywało na to, że pozostawiły je cztery osoby: przypuszczali, że jakaś rodzina wybrała się na wycieczkę. Lew nie uwzględnił tego, że razem z Raisą zostawili dodatkowy trop biegnący wzdłuż śladów mordercy i jego

ofiary. Dusząc w sobie złość, zapomniał, że nie ma tu żadnej władzy, i rozkazał funkcjonariuszom wrócić do lasu i sprawdzić, gdzie ślady się kończą. Milicjanci nie wyglądali na przekonanych. Ślady mogły się ciągnąć kilometrami. A właściwie jakim prawem Lew miałby wydawać im rozkazy? Lew nie miał innego wyjścia, jak tylko zwrócić się do Niestierowa, twierdząc, że ślady są podejrzane, bo, jak pokazał mu na mapie, w pobliżu nie ma żadnych wiosek. Niestierow zgodził się jednak z młodymi funkcjonariuszami. Z uwagi na to, że ślady pozostawiły cztery osoby, nie warto było ich dalej sprawdzać. Nie panując już dłużej nad sobą, Lew oznajmił: — W takim razie sam pójdę. Niestierow utkwił w nim wzrok. — Pójdziemy obaj. Lew ruszył po własnych śladach w głąb lasu tylko w towarzystwie generała. Poniewczasie zdał sobie sprawę, że znalazł się w niebezpieczeństwie — nieuzbrojony, sam z człowiekiem, który chciał go zabić. Generał nie mógłby sobie wymarzyć lepszego miejsca. Ale wydawał się spokojny. Palił papierosa. — Powiedz mi, Lwie, co znajdziemy na końcu tych śladów? — Nie mam pojęcia. — Ale to twoje? Niestierow wskazał na odciski butów przed nimi, a potem na świeże ślady Lwa. Były identyczne. — Znajdziemy zwłoki dziecka. — Które sam wcześniej odkryłeś? — Dwa dni temu. — I nie zgłosiłeś tego? — Chciałem mieć pewność, że Warłam Babinicz nic nie wie o tym morderstwie. — Obawiałeś się, że oskarżymy go o to morderstwo? — Ciągle się obawiam. Czyżby Niestierow zamierzał wyciągnąć broń? Lew czekał. Generał skończył papierosa i szedł dalej. Milczeli, dopóki nie dotarli do ciała. Chłopiec leżał dokładnie w takiej pozycji, w jakiej widział go Lew, na wznak, nagi, z ustami pełnymi kory i zmasakrowanym tułowiem. Lew cofnął się, patrząc, jak Niestierow powoli i uważnie ogląda zwłoki. Widział, że jego zwierzchnik jest poruszony potwornością zbrodni. To dodało mu nieco otuchy. Wreszcie generał podszedł do Lwa. — Wracaj i zawiadom prokuraturę. Ja zostanę przy zwłokach. Przypominając sobie obawy podwładnego, dodał: — To oczywiste, że Warłam Babinicz nie miał nic wspólnego z tym morderstwem. — Zgadzam się.

— To są dwie różne sprawy. Lew osłupiał zaskoczony tą opinią. — Ależ te dzieci zabił jeden człowiek! — Dziewczynka została zgwałcona i zamordowana. Chłopiec został zgwałcony i zamordowany. Dwa różne przestępstwa. Dwa różne czyny. — Ale oboje mieli w ustach korę, startą na proszek korę z drzewa. — Larysa miała w ustach ziemię. — Nieprawda. — Warłam Babinicz przyznał się, że zapchał jej usta ziemią. — Właśnie dlatego nie mógł jej zabić — ziemia jest zamarznięta. Skąd wziął sypką ziemię? Larysa, tak jak ten chłopiec, miała w ustach korę. Przygotowaną wcześniej, choć nie wiem dlaczego. — Babinicz przyznał się do winy. — Kiedy się go przyciśnie, przyzna się do wszystkiego. — Dlaczego jesteś taki pewien, że to ten sam sprawca? Jedno dziecko zostało zamordowane blisko stacji: nieostrożnie, lekkomyślnie, prawie na oczach ludzi. Krzyk mogli usłyszeć pasażerowie pociągu. To był czyn idioty i idiota przyznał się do jego popełnienia. Ale to dziecko zaprowadzono głęboko do lasu, prawie godzinę drogi od torów. Morderca zadbał, żeby nikt mu nie przeszkodził. To zupełnie inny człowiek. — Kto wie, co się stało z dziewczynką, może też chciał ją zaprowadzić do lasu, ale sprzeciwiła się, więc musiał ją zabić na miejscu? Dlaczego oboje mają sznurek na kostkach? — To inne przestępstwo. — Powiedzcie, aż tak zależy wam na postawieniu Babinicza przed sądem, że gotowi jesteście mówić i wierzyć we wszystko? — Ty mi powiedz, kto mógłby zgwałcić i zabić dziewczynkę, a potem zgwałcić i zabić chłopca? Co to za człowiek? Pracuję w milicji od dwudziestu lat. Nigdy nie spotkałem kogoś takiego. Nigdy nie słyszałem o kimś takim. Możesz mi podać przykład? — Nie. — Tacy ludzie nie istnieją. Dziewczynka została zamordowana z powodu swoich jasnych włosów. Zabił ją chory człowiek. Ten chłopiec został zamordowany z innego powodu. Zabił go inny człowiek, opętany inną chorobą.

23 marca Aleksander zamknął kasę biletową, opuścił roletę i odchylił się na krześle. Mimo że było to maleńkie pomieszczenie, wielkości najwyżej dwóch metrów kwadratowych, lubił je, bo należało do niego. Z nikim go nie dzielił, nikt nie nadzorował jego pracy. Cieszył się pewną swobodą, wolny od obowiązku wykonania normy i kontroli wydajności. Praca miała tylko jeden minus. Każdy, kto go znał, przypuszczał, że jest rozczarowany tym, co przyniosło mu życie. Pięć lat temu Aleksander był najlepszym sprinterem w szkole średniej nr 151. Wróżono mu wielkie sukcesy w skali kraju, może nawet międzynarodowe, gdyby Związek Radziecki miał startować w igrzyskach olimpijskich. Skończyło się jednak na tym, że zamiast biegać, tkwił w kasie biletowej i obserwował ludzi wsiadających do pociągu, sam nigdzie się nie wybierając. Przez kilka lat katował się morderczym treningiem i wygrywał lokalne zawody. I co z tego miał? Rozkłady jazdy i bilety: pracę, którą mógł wykonywać każdy. Dokładnie pamiętał moment, w którym jego plany spełzły na niczym. Razem z ojcem pojechali pociągiem do Moskwy na selekcję kandydatów do Centralnego Wojskowego Klubu Sportowego CSKA należącego do Ministerstwa Obrony. CSKA słynął z tego, że wybierał najzdolniejszych młodych ludzi z całego kraju i szkolił ich na wybitnych sportowców. Odpadało dziewięćdziesiąt procent kandydatów. Aleksander pędził po bieżni do utraty tchu, aż chwyciły go torsje. Biegł tak szybko jak nigdy, bijąc swój rekord życiowy. Nie osiągnął wymaganego minimum. W drodze powrotnej ojciec starał się znaleźć pozytywną stronę tego, co się stało. Przekonywał go, że porażka zdopinguje go do jeszcze intensywniejszego treningu, że w przyszłym roku na pewno osiągnie minimum, a walcząc o spełnienie swoich marzeń, stanie się silniejszy. Aleksander zdawał sobie jednak sprawę, że się nie udało, choć poświęcił wszystko, dlatego przyszłego roku nie będzie. Mimo uporu ojca stracił serce do sportu, a wkrótce ojcu także przestało na tym zależeć. Aleksander rzucił szkołę i zaczął pracować, szybko przyzwyczajając się do codziennej rutyny. Skończył pracę o ósmej wieczorem. Wyszedł z kasy i zamknął drzwi na klucz. Do domu miał niedaleko, ponieważ mieszkał z rodzicami w nadbudówce nad stacją. Formalnie rzecz biorąc, stacją kierował jego ojciec, ale ostatnio nie czuł się dobrze. Nikt w szpitalu nie potrafił powiedzieć, co mu właściwie dolega; miał nadwagę i duże pragnienie. Matka cieszyła się dobrym zdrowiem i pomijając chorobę ojca, była dość pogodną osobą. Miała powody — jej rodzinie dopisało szczęście. Wprawdzie za pracę w kolejach państwowych wynagradzano ich skromnie, lecz największą korzyść stanowiły warunki mieszkaniowe. Zamiast dzielić dom z inną rodziną, dysponowali osobnym mieszkaniem z ciepłą wodą, kanalizacją i izolacją cieplną — nowymi tak jak budynek stacji. W zamian za to obowiązani byli dyżurować przez dwadzieścia cztery godziny na dobę. W mieszkaniu zainstalowano dzwonek połączony

bezpośrednio ze stacją. Kiedy przyjeżdżał nocny albo poranny pociąg, musieli być pod ręką. Ale te drobne niedogodności, zwłaszcza gdy obowiązkami dzieliła się cała rodzina, wynagradzały im luksusy życia. W ich mieszkaniu mogłyby się wygodnie zmieścić dwie rodziny. Siostra Aleksandra wyszła za sprzątacza z fabryki Wołgi, w której też pracowała, i wyprowadziła się do nowego mieszkania w porządnej dzielnicy. Niebawem miało im się urodzić pierwsze dziecko. Tak więc dwudziestodwuletni Aleksander nie miał się czym martwić. Pewnego dnia, gdy przejmie stanowisko zawiadowcy, nadbudówka będzie należała do niego. W sypialni zdjął mundur, przebrał się i zasiadł z rodzicami do kolacji: zupy rybnej i podsmażanej kaszy. Ojciec jadł niewielką porcję wątróbki wołowej, którą zalecili mu lekarze, choć była droga i wyjątkowo trudno dostępna. Ojciec Aleksandra był na ścisłej diecie, zabroniono mu pić alkohol. Przy kolacji nie rozmawiali. Ojciec sprawiał wrażenie, jak gdyby coś go trapiło. Prawie nic nie zjadł. Aleksander pozmywał, po czym pożegnał rodziców: wybierał się do kina. Jego ojciec już się kładł. Aleksander pocałował go na dobranoc, uspokajając, że wstanie i zajmie się przyjazdem pierwszego pociągu. W Wuralsku było tylko jedno kino. I to dopiero od trzech lat. Urządzono je w kościele, zmieniając go w salę z sześćsetosobową widownią, gdzie pokazywano sponsorowane przez państwo filmy, których mieszkańcy miasta nie mieli okazji dotąd zobaczyć. Były wśród nich takie tytuły jak Myśliwce, Grzesznicy bez winy, Tajny agent i Spotkanie na Elbie, obrazy cieszące się największym powodzeniem w ciągu ostatnich dziesięciu lat, Aleksander obejrzał je już kilka razy. Od otwarcia kino stało się jego ulubioną rozrywką. Ponieważ w młodości trenował bieganie, nigdy nie miał pociągu do trunków i nie prowadził zbyt towarzyskiego trybu życia. Zbliżając się do foyer, zauważył, że wyświetlają Rok 1919. Aleksander widział ten film przed kilkoma dniami i wiele razy wcześniej. Był nim zafascynowany, nie tyle z powodu samej fabuły, ile z powodu aktora grającego Stalina. Zastanawiał się, czy Stalin miał wpływ na obsadę. Ciekawiło go, jak się czuł, oglądając człowieka, który go udawał, i czy pouczał ekipę, co robi dobrze, a co źle. Aleksander minął kino. Zamiast stanąć w kolejce, skierował się w stronę parku. Pośrodku parku Zwycięstwa stał pomnik z brązu przedstawiający trzech żołnierzy z karabinami na ramionach, wyciągających w górę zaciśnięte pięści. Oficjalnie park zamykano na noc, ale nie było ogrodzenia, a więc i możliwości zastosowania tego przepisu. Aleksander dobrze znał trasę: ruszył ścieżką odchodzącą od ulicy, biegnącą wśród drzew i krzewów i ukrytą przed oczyma przechodniów. Czuł, jak z niecierpliwości bije mu serce; zwykle tak było, gdy wolno okrążał park. Wyglądało na to, że dziś jest tu sam, więc po drugim okrążeniu pomyślał, że chyba jednak wróci do domu. Nagle zobaczył przed sobą jakiegoś mężczyznę. Zatrzymał się. Mężczyzna odwrócił się do niego. Chwila nerwowego milczenia powiedziała im, że przyszli tu

z tego samego powodu. Mężczyzna zaczekał, aż Aleksander do niego podejdzie. Kiedy się zrównali, najpierw spojrzeli w tył, sprawdzając, czy są sami, a potem popatrzyli na siebie. Mężczyzna był młodszy od Aleksandra, mógł mieć dziewiętnaście czy dwadzieścia lat. Niepewna mina zdradzała, że to jego pierwszy raz. Aleksander przerwał milczenie. — Wiem, dokąd możemy pójść. Młody człowiek ponownie obejrzał się za siebie, po czym bez słowa skinął głową. Aleksander dodał: — Idź za mną, tylko za bardzo się nie zbliżaj. Poszli oddzielnie. Aleksander przodem, wyprzedzając tamtego o kilkaset kroków. Obejrzał się. Mężczyzna wciąż szedł za nim. Gdy dotarł na stację, sprawdził, czy w oknie mieszkania nie stoją rodzice. Niepostrzeżenie wślizgnął się do budynku, jak gdyby chciał zdążyć na pociąg. Nie zapalając świateł, otworzył kasę biletową i wszedł do środka, zostawiając uchylone drzwi. Odsunął krzesło. Było ciasno, ale tyle miejsca powinno wystarczyć. Czekał, zerkając na zegarek i zastanawiając się, dlaczego to tak długo trwa. Po chwili przypomniał sobie, że bardzo szybko pokonał drogę z parku na stację. Wreszcie usłyszał kroki. Drzwi kasy się otworzyły. Mężczyzna wszedł i dopiero teraz mogli się sobie dokładniej przyjrzeć. Aleksander wyciągnął rękę i zamknął drzwi. Szczęk zamka podniecił go. Oznaczał, że są bezpieczni. Stali bardzo blisko siebie, niemal się dotykając, lecz żaden z nich nie był pewien, kto powinien wykonać pierwszy ruch. Aleksander rozkoszował się tą chwilą, przeciągając ją jak najdłużej, aż w końcu przysunął się, by go pocałować. Nagłe ktoś załomotał do drzwi. Aleksander w pierwszej chwili pomyślał, że to ojciec — zobaczył, wiedział od początku. Ale nagle zorientował się, że to nie na zewnątrz. To ten mężczyzna walił w drzwi i krzyczał. Rozmyślił się? Kogo wołał? Aleksander miał mętlik w głowie. Usłyszał dobiegające z zewnątrz głosy. Mężczyzna był już spięty i cichy. Zaszła w nim diametralna zmiana. Ze złością i wstrętem plunął Aleksandrowi w twarz. Na jego policzku zawisła gruba kropla śliny. Aleksander otarł twarz. Bez zastanowienia, nie rozumiejąc, co się dzieje, uderzył mężczyznę pięścią, zwalając go z nóg. Ktoś szarpnął klamkę i zawołał: — Aleksandrze, tu generał Niestierow. Ten człowiek to funkcjonariusz milicji. Rozkazuję ci otworzyć drzwi. Albo posłuchasz, albo każę przyprowadzić tu twoich rodziców, żeby zobaczyli, jak cię aresztuję. Twój ojciec jest chory, prawda? Wiadomość o twoim przestępstwie mogłaby go zabić. Racja — to mogłoby zabić ojca. Aleksander próbował pośpiesznie otworzyć drzwi, ale pomieszczenie było tak małe, że leżący na podłodze mężczyzna blokował mu drogę. Musiał odciągnąć go na bok. Gdy w końcu otworzył, chwyciły go czyjeś ręce i błyskawicznie wyciągnęły z kasy do holu.

Lew spojrzał na Aleksandra, pierwszego człowieka, jakiego zobaczył po przyjeździe z Moskwy, człowieka, który poczęstował go papierosem, który pomógł mu przeszukać las. Nie mógł jednak Aleksandrowi w niczym pomóc. Niestierow zajrzał do kasy biletowej i popatrzył na swojego funkcjonariusza, który nadal leżał oszołomiony ciosem i zawstydzony tym, że dał się pokonać. — Zabierzcie go stąd. Dwaj milicjanci pomogli koledze wstać i zaprowadzili go do czekającego na zewnątrz samochodu. Widząc, co Aleksander zrobił jednemu z jego ludzi, zastępca Niestierowa wymierzył mu potężny cios w twarz. Zanim zdążył uderzyć jeszcze raz, przeszkodził mu generał. — Wystarczy. Okrążył podejrzanego, ważąc słowa. — Jestem rozczarowany, przyłapując cię na czymś takim. Nigdy bym cię o to nie podejrzewał. Aleksander splunął krwią, ale nie odpowiedział. Niestierow ciągnął: — Powiedz: dlaczego? — Dlaczego? Nie wiem dlaczego. — Popełniłeś poważne przestępstwo. Sędzia skazałby cię na co najmniej pięć lat i nie obchodziłyby go żadne słowa przeprosin. — Nie przepraszałem. — Odważnie z twojej strony, Aleksandrze, ale czy będziesz równie odważny, kiedy wszyscy się dowiedzą? Będziesz skompromitowany, upokorzony. Nawet po pięciu latach w więzieniu nie będziesz tu mógł mieszkać ani pracować. Stracisz wszystko. Podszedł do niego Lew. — Proszę go po prostu spytać. — Jest sposób, żeby uniknąć hańby. Musimy mieć listę wszystkich mężczyzn z miasta, którzy uprawiali seks z mężczyznami, mężczyzn, którzy uprawiali seks z młodszymi mężczyznami i chłopcami. Pomożesz nam spisać tę listę. — Nie znam żadnych innych mężczyzn. To mój pierwszy raz… — Jeżeli nie będziesz chciał współpracować, aresztujemy cię, postawimy przed sądem i zaprosimy na proces twoich rodziców. Kładą się spać? Mógłbym wysłać na górę człowieka, żeby sprawdził i przyprowadził ich… — Nie. — Pomóż nam, a może nie wspomnimy o niczym twoim rodzicom. Pomóż nam, a może nie będziesz musiał stawać przed sądem. Może zachowamy wszystko w tajemnicy i unikniesz skandalu. — O co chodzi? — O morderstwo małego chłopca. Przysłużysz się ludowi i odpokutujesz za swoje przestępstwo. Przygotujesz nam tę listę?

Aleksander dotknął zakrwawionych ust. — Co się stanie z mężczyznami z listy?

29 marca Lew siedział na brzegu łóżka, rozmyślając o tym, jak jego próba wznowienia śledztwa doprowadziła do pogromu, który objął całe miasto. W ciągu zeszłego tygodnia milicja zatrzymała stu pięćdziesięciu homoseksualistów. Tylko dziś Lew aresztował sześciu mężczyzn, a od początku akcji dwudziestu. Niektórych zgarniano prosto z pracy, wyprowadzano w kajdankach na oczach kolegów. Innych zabierano z domów, w obecności rodzin — żony broniły ich, nie rozumiejąc zarzutów, błagały, przekonane, że zaszła jakaś pomyłka. Niestierow miał powody do zadowolenia. Zupełnie przypadkowo znalazł drugi niepożądany element: podejrzanego, którego mógł nazwać mordercą, nie naruszając obowiązującej teorii społecznej. Morderstwo było dewiacją. Ci mężczyźni byli dewiantami. Wszystko pasowało doskonale. Generał mógł bez przeszkód ogłosić, że milicja w Wuralsku rozpoczyna obławę na sprawcę morderstwa, zakrojoną na nieznaną dotąd skalę. Gdyby jego celem została inna grupa niż homoseksualiści, decyzja mogłaby go kosztować karierę. Z braku miejsca w komendzie w części pomieszczeń urządzono prowizoryczne cele i pokoje przesłuchań. Mimo to ze względu na liczbę aresztowanych trzeba było zamknąć w każdej celi po kilku mężczyzn, nakazując strażnikom, by ani na chwilę nie spuszczali ich z oka. Obawiano się, że może dojść do spontanicznych przypadków zachowań dewiacyjnych. Żaden z funkcjonariuszy nie wiedział, z czym właściwie mają do czynienia. Wszyscy byli jednak pewni, że gdyby do takich praktyk seksualnych doszło na terenie posterunku milicji, mogłoby to nadszarpnąć reputację instytucji. Stanowiłoby afront dla zasad sprawiedliwości. Prócz zaostrzenia kontroli więźniów opracowano nowy harmonogram, według którego każdy funkcjonariusz pełnił dwunastogodzinną służbę, aby przesłuchania podejrzanych można było prowadzić nieprzerwanie, dwadzieścia cztery godziny na dobę. Lew musiał zadawać w kółko te same pytania, doszukując się w odpowiedziach najdrobniejszych niezgodności. Wykonywał to zadanie z obojętnością automatu, ponieważ jeszcze zanim dokonano pierwszego aresztowania, był przekonany, że ci mężczyźni są niewinni. Sprawdzono po kolei każde nazwisko z listy sporządzonej przez Aleksandra. Tłumaczył on, że długość listy nie wynika z tego, iż prowadził rozwiązły tryb życia, przynajmniej nie do tego stopnia, by mieć kontakty seksualne z ponad setką mężczyzn. Wielu spośród nich nigdy nie spotkał. Ich nazwiska poznał, rozmawiając z kilkunastoma mężczyznami, z którymi uprawiał seks. Każdy z nich opowiadał o romansach z różnymi partnerami, tak więc zebrawszy wszystko w całość, można było zbudować konstelację związków, gdzie wszyscy znali swoje położenie względem siebie. Słuchając tych wyjaśnień, Lew odkrywał hermetycznie zamknięty świat zbudowany wewnątrz społeczeństwa. Kluczowe znaczenie miała jego całkowita izolacja. Aleksander opisywał, jak mężczyźni z listy spotykali się przypadkiem

w codziennych sytuacjach, w kolejce po chleb lub przy jednym stoliku w fabrycznej stołówce. W tych okolicznościach swobodna rozmowa była zakazana, musiało wystarczyć zaledwie przelotne spojrzenie, i to bardzo dyskretne. Nikt nie uzgodnił ani nie ustanowił tych zasad, wynikały z instynktu samozachowawczego. Kiedy tylko zaczęła się pierwsza fala aresztowań, wieść o czystce szybko obiegła całe środowisko. Zarzucono spotkania w tajnych miejscach, które przestały już być tajne. Rozpaczliwa obrona okazała się jednak daremna. Istniała lista. Pieczęcie zabezpieczające zamknięty świat zostały złamane. Niestierow nie musiał przyłapywać żadnego z nich podczas kompromitującego aktu. Widząc czarno na białym swoje nazwiska, jedno pod drugim, i uświadamiając sobie, że znalazł się wśród nich zdrajca, który wyłamał się z szeregu, większość mężczyzn skapitulowała. Jak łodzie podwodne, które przez długi czas pozostawały niewidoczne, nagle zdali sobie sprawę, że ujawniono ich pozycje. Zmuszono ich do wypłynięcia na powierzchnię i postawiono przed wyborem, właściwie żadnym, ale jednak wyborem: albo zostaną oskarżeni o pederastię i będą odpowiadać przed sądem, godząc się na wyrok skazujący, więzienie i tak dalej, albo wskażą spośród siebie homoseksualistę odpowiedzialnego za tę potworną zbrodnię, morderstwo chłopca. Lew zdołał ustalić, że w opinii Niestierowa wszyscy ci mężczyźni cierpią na jakąś chorobę. Podczas gdy u wielu z nich słabość do mężczyzn była łagodną dolegliwością, którą można by porównać do uporczywego bólu głowy, u innych choroba przybierała niebezpieczną postać, a jej symptomy wyrażały się w pociągu do małych chłopców. To był homoseksualizm w skrajnej formie. Takim człowiekiem był morderca. Kiedy Lew pokazywał zdjęcia miejsca zdarzenia, zdjęcia chłopca z rozprutym brzuchem, wszyscy podejrzani reagowali w taki sam sposób — byli zszokowani, a w każdym razie sprawiali takie wrażenie. Kto mógłby dopuścić się takiego czynu? Na pewno żaden z nich, nikt, kogo znali. Żaden z nich nie interesował się chłopcami. Wielu mówiło, że ma własne dzieci, i tak dalej. Każdy z nich stanowczo odpowiadał, że wśród nich nie ma żadnego zabójcy, a gdyby był, na pewno by go nie chronili. Niestierow spodziewał się, że w ciągu tygodnia znajdą głównego podejrzanego. Tydzień pracy nie przyniósł żadnych rezultatów z wyjątkiem kolejnych nazwisk na liście. Niektóre dopisywano po prostu z mściwości. Lista stała się śmiertelnie skuteczną bronią. Milicjanci dodawali do niej swoich wrogów, twierdząc, że ich nazwiska padły w trakcie przesłuchania. Kiedy ktoś znalazł się na liście, nie mógł już utrzymywać, że jest niewinny. I tak liczba aresztowanych wzrosła ze stu do prawie stu pięćdziesięciu. Miejscowy oddział MGB, rozczarowany brakiem postępów w śledztwie, zaproponował, że przejmie prowadzenie przesłuchań, co w podtekście oznaczało zastosowanie tortur. Ku konsternacji Lwa Niestierow wyraził zgodę. Mimo że podłogi pokryły się plamami krwi, przełom nie nastąpił. Nie mając więc innego wyjścia,

generał wszczął sprawy przeciwko stu pięćdziesięciu ludziom w nadziei, że któryś z nich zacznie mówić. Nie wystarczyły tortury i upokorzenie: musieli zrozumieć, że mogą stracić życie. Gdyby sędzia otrzymał takie polecenie, zamiast na pięć lat za pederastię, zostaliby skazani na dwadzieścia pięć lat za działalność wywrotową. Ich orientację seksualną uważano za zbrodnię przeciwko zdrowej tkance społeczeństwa. Stając wobec tej perspektywy, trzech mężczyzn załamało się i zaczęło wskazywać „winnych”. Każdy jednak wskazywał kogoś innego. Niestierow, nie chcąc się pogodzić z tym, że popełnił błąd, doszedł do wniosku, że ma do czynienia z solidarnością przestępczą — z honorem dewiantów. Zdenerwowany Lew powiedział do swojego przełożonego: — Ci ludzie są niewinni. Niestierow spojrzał na niego zdziwiony. — Wszyscy są winni. Pytanie tylko, który z nich jest winny morderstwa. · · · Raisa przyglądała się, jak Lew tupie, stukając obcasem o obcas. Na podłogę spadły bryłki brudnego śniegu. Patrzył na nie, jakby nieświadom jej obecności w pokoju. Raisa widziała, że przygniata go uczucie ogromnego zawodu. Wierzył, naprawdę wierzył, że jego śledztwo ma szansę powodzenia. Wiązał wszystkie nadzieje z jakąś mrzonką o odkupieniu: z ostatecznym aktem sprawiedliwości. Szydziła z tych rojeń tamtego wieczoru w lesie. Ale jeszcze okrutniej zaszydził z niego los. Szukając sprawiedliwości, rozpętał prawdziwy terror. Szukając mordercy, doprowadził do tego, że stu pięćdziesięciu ludzi mogło stracić życie, jeśli nie dosłownie, to w każdym innym sensie — mogli stracić rodziny, domy. Widząc przygarbione plecy i ściągniętą twarz męża, Raisa uświadomiła sobie, że ilekroć coś robił, zawsze w to wierzył. Nie było w nim ani krzty cynizmu ani wyrachowania. Jeśli to była prawda, musiał także wierzyć w ich małżeństwo: musiał wierzyć, że opierało się na miłości. Wszystkie fantazje, jakie sobie zbudował — o państwie, o ich związku — legły w gruzach. Raisa mu zazdrościła. Nawet teraz, po wszystkim, co się stało, wciąż miał nadzieję. Wciąż pragnął w coś wierzyć. Podeszła i usiadła obok niego na łóżku. Niepewnym ruchem wzięła go za rękę. Spojrzał na nią zaskoczony, lecz nie odezwał się, przyjmując jej gest. I razem patrzyli, jak śnieg zaczyna topnieć.

30 marca Sierociniec nr 80 zajmował pięciopiętrowy ceglany budynek, na którym widniało hasło wymalowane wyblakłymi białymi literami: CIĘŻKO PRACUJ, DŁUGO ŻYJ. Na dachu ciągnął się długi szereg kominów. W budynku mieściła się kiedyś mała fabryka. Okratowane okna zasłaniały brudne szmaty, nie można więc było zajrzeć do środka. Lew zapukał do drzwi. Nikt nie otwierał; nacisnął klamkę. Drzwi były zamknięte na klucz. Podszedł do okien i zastukał w szybę. Szmaty drgnęły. Mignęła zza nich umorusana twarz dziewczynki i zaraz zniknęła jak zjawa. Lew był w towarzystwie Moisiejewa, milicjanta, którego uważał za zwykłego zbira w mundurze. Po długiej chwili otworzyły się drzwi i stanął w nich starszy mężczyzna z pękiem mosiężnych kluczy w ręku. Na widok mundurów zirytowanie malujące się na jego twarzy ustąpiło miejsca wyrazowi szacunku. Lekko skłonił głowę. — Słucham? — My w sprawie zamordowanego chłopca. W głównym korytarzu sierocińca była kiedyś hala fabryczna. Usunięto z niej maszyny, urządzając tu jadalnię, o czym nie świadczyły jednak stoły i krzesła, których nie było, lecz widok stłoczonych dzieci, siedzących po turecku na podłodze i usiłujących jeść. Każde z nich trzymało drewnianą miskę, pełną rzadkiego kapuśniaku. Wyglądało na to, że łyżki mają tylko najstarsze dzieci. Reszta albo czekała na łyżkę, albo chłeptała prosto z miski. Gdy któreś dziecko skończyło, oblizywało łyżkę aż po trzonek i podawało ją sąsiadowi. Lew pierwszy raz znalazł się w państwowym sierocińcu. Podszedł bliżej, rozglądając się po sali. Trudno mu było ocenić liczbę dzieci — mogło ich być dwieście czy trzysta, w wieku od czterech do czternastu lat. Żadne z nich nie zwracało na Lwa najmniejszej uwagi: były zbyt pochłonięte jedzeniem lub obserwowaniem sąsiadów i czekaniem na łyżkę. Nikt się nie odzywał. Słychać było tylko wyskrobywanie resztek z misek i siorbanie. Lew odwrócił się do starszego mężczyzny. — Pan jest dyrektorem tej placówki? Gabinet dyrektora znajdował się na pierwszym piętrze, skąd widać było halę pełną dzieci, jak gdyby prowadzono tu ich masową produkcję. W gabinecie rozsiadło się kilku nastoletnich chłopców, starszych od dzieci na dole. Grali w karty na dyrektorskim biurku. Dyrektor klasnął w dłonie. — Proszę się z tym przenieść do swojego pokoju. Chłopcy popatrzyli na Lwa i Moisiejewa. Zirytowało ich zapewne to, że ktoś wydaje im polecenia. Mieli inteligentne oczy, zdradzające bogate jak na ich wiek doświadczenie. Bez słowa zebrali karty i zapałki, o które grali, i jak stado dzikich psów opuścili gabinet. Po ich wyjściu dyrektor napełnił sobie szklankę i gestem zaprosił Lwa

i Moisiejewa, by zajęli miejsca. Moisiejew usiadł, a Lew stał, rozglądając się po pomieszczeniu. Zauważył, że dolna szuflada metalowej szafki na akta ma wgniecenie od kopniaka. Górna szuflada była częściowo wysunięta i wystawały z niej wepchnięte byle jak zmięte dokumenty. — W lesie znaleziono zamordowanego chłopca. Słyszał pan o tym? — Byli u mnie milicjanci, pokazywali zdjęcia chłopca i pytali, czy wiem, kto to był. Niestety, nie wiem. — Ale nie jest pan pewien, czy nie zaginęły jakieś dzieci? Dyrektor podrapał się w ucho. — Jest nas czworo do opieki nad trzema setkami dzieci. Dzieci przychodzą i odchodzą. Ciągle zjawiają się nowe. Proszę nam wybaczyć nieporządek w papierach. — Czy jakieś dzieci z sierocińca uprawiają prostytucję? — Starsze robią, co chcą. Nie mogę mieć wszystkich na oku. Czy się upijają? Owszem. Czy się prostytuują? Całkiem możliwe, choć na to nie pozwalam, nie biorę w tym udziału i na pewno nie czerpię z tego żadnych zysków. Dbam tylko o to, żeby miały co zjeść i gdzie się przespać. Biorąc pod uwagę środki, jakie mam do dyspozycji, robię to bardzo przyzwoicie. Choć nie spodziewam się żadnych pochwał. Dyrektor zaprowadził ich na górę do części sypialnej. Gdy mijali natryski, powiedział: — Sądzicie, że los dzieci jest mi obojętny? Otóż nie, troszczę się nie, jak tylko mogę. Dbam, żeby myły się raz w tygodniu, żeby strzyżono je i odwszawiano raz w miesiącu. Wygotowuję ich bieliznę. Nie pozwolę, żeby w moim sierocińcu pleniły się wszy. Proszę iść do jakiegokolwiek innego sierocińca, a zobaczycie, że we włosach i brwiach dzieci aż się roi. Obrzydlistwo. Tutaj to co innego. Choć nikt mi za to nie dziękuje. — Moglibyśmy sami porozmawiać z dziećmi? Pańska obecność może je onieśmielić. Dyrektor się uśmiechnął. — Ja ich na pewno nie onieśmielę. Ale bardzo proszę… Wskazał schody. — Starsze mieszkają na ostatnim piętrze. To ich udzielne księstwo. W sypialniach schowanych pod samym dachem nie było łóżek, tylko parę cienkich materaców leżących wprost na podłodze. Starsze dzieci widocznie schodziły na obiad o godzinie, która najbardziej im odpowiadała; najwyraźniej już jadły i wybrały najlepsze kąski. Lew wszedł do pierwszego pokoju na piętrze. Zobaczył dziewczynkę chowającą się za drzwiami i dostrzegł błysk metalu. Była uzbrojona w nóż. Widząc mundur, ukryła ostrze w fałdach sukienki. — Myślałyśmy, że to chłopcy. Nie wolno im tu wchodzić.

Mniej więcej dwadzieścia dziewczynek w wieku od czternastu do szesnastu lat utkwiło w Lwie zimne, zacięte spojrzenia. Lew przypomniał sobie, jak zapewniał Anatolija Brodskiego, że córki Zinowiewa są bezpieczne w moskiewskim sierocińcu. Były to puste słowa, dowód ignorancji. Lew już to zrozumiał. Brodski miał rację. Dziewczynkom byłoby lepiej, gdyby same się sobą zajęły. — Gdzie śpią chłopcy? Starsi chłopcy, wśród nich także ci, którzy grali w karty w gabinecie, czekali na nich zbici w ciasną grupkę w głębi sypialni, na podłodze. Lew wszedł do pokoju, ukląkł i położył przed nimi album ze zdjęciami. — Chciałbym, żebyście obejrzeli te fotografie i powiedzieli mi, czy któryś z tych mężczyzn zaczepiał was i proponował pieniądze w zamian za seks. Żaden z chłopców nie drgnął i niczym nie dał po sobie poznać, że przypuszczenie Lwa jest słuszne. — Nie zrobiliście nic złego. Potrzebujemy waszej pomocy. Lew otworzył album i zaczął wolno odwracać strony. Dotarł do końca. Publiczność złożona z nastolatków patrzyła na zdjęcia, lecz nie reagowała. Lew jeszcze raz pokazał im fotografie. Wciąż nie było żadnej reakcji. Już miał zamknąć album, gdy chłopiec z tyłu grupy wyciągnął rękę i dotknął jednego zdjęcia. — Ten mężczyzna składał ci niestosowne propozycje? — Pieniądze. — Dał ci pieniądze? — Nie, najpierw pieniądze, potem powiem. Lew i Moisiejew złożyli się i wręczyli chłopcu trzy ruble. Chłopiec przerzucił strony albumu i wskazał jedną z fotografii. — Ten człowiek tak wyglądał. — Czyli to był on? — Nie, ale podobny. — Wiesz, jak się nazywa? — Nie. — Możesz nam coś o nim powiedzieć? — Najpierw pieniądze. Moisiejew przecząco pokręcił głową. — Możemy cię aresztować za proceder wyłudzania korzyści majątkowych. Lew przerwał groźby, wyciągnął ostatnie pieniądze i podał chłopcu. — Więcej nie mam. — Pracuje w szpitalu.

Tego samego dnia Lew wyciągnął broń. Byli na ostatnim piętrze bloku numer 7: mieszkanie numer 14 znajdowało się na końcu korytarza. Dostali ten adres w szpitalu. Podejrzany przebywał na zwolnieniu chorobowym od ponad tygodnia, co oznaczało, że gdyby wszyscy funkcjonariusze MGB nie byli zajęci przesłuchaniami, na pewno by się nim zajęli. Okazało się, że początek jego choroby zbiegł się z pierwszą falą aresztowań homoseksualistów w mieście. Lew zapukał do drzwi. Nie doczekał się żadnej odpowiedzi. Zawołał, podając ich nazwiska i stopnie. Wciąż nikt nie reagował. Moisiejew uniósł nogę gotów rozwalić zamek. Wtedy drzwi się otworzyły. Widząc wycelowane w siebie lufy, doktor Tiapkin uniósł ręce i cofnął się. Lew ledwie go poznał. To był ten sam człowiek, który pomagał mu przeprowadzić oględziny zwłok dziewczynki, wybitny lekarz, przeniesiony z Moskwy. Miał potargane włosy i szaleństwo w oczach. Wyraźnie stracił na wadze. Jego ubranie było wymięte. Lew widział już ludzi udręczonych do kresu wytrzymałości; widział, jak ich mięśnie trawione strachem więdną i słabną. Lew pchnął stopą drzwi, zaglądając do mieszkania. — Jest pan sam? — Jeszcze mój najmłodszy syn. Ale śpi. — Ile ma lat? — Cztery miesiące. Moisiejew wszedł i kolbą pistoletu roztrzaskał Tiapkinowi nos. Doktor osunął się na kolana, zakrywając twarz stulonymi dłońmi, które wypełniły się krwią. Moisiejew rozkazał Lwu: — Zrewiduj go. Sam zaczął przeszukiwać mieszkanie. Lew przykucnął, pomógł Tiapkinowi wstać, zaprowadził go do kuchni i posadził na krześle. — Gdzie pana żona? — Poszła na zakupy… Niedługo powinna wrócić. — W szpitalu powiedzieli nam, że jest pan chory. — Bo to prawda, w pewnym sensie. Słyszałem o aresztowaniach. Wiedziałem, że to tylko kwestia czasu, zanim po mnie przyjdziecie. — Proszę powiedzieć, co się stało. — Oszalałem, nie ma innego wyjaśnienia. Nie wiedziałem, ile ma lat. Niewiele, wyglądał na piętnaście czy szesnaście. Nie chciałem nikogo, kto by ze mną rozmawiał ani komukolwiek o mnie mówił. Nie chciałem go więcej spotykać. Ani widywać. Ani z nim rozmawiać. Zależało mi na anonimowości. Uznałem, że sieroty nikt nie będzie słuchał. Że jego słowa nie będą się liczyły. Wystarczyłoby dać mu trochę pieniędzy i na tym by się skończyło. Chciałem kogoś niewidzialnego — rozumie pan?

Skończywszy pobieżną rewizję, Moisiejew wszedł do kuchni i schował broń. Chwycił Tiapkina za złamany nos, wykręcając pękniętą kość, aż doktor wrzasnął z bólu. W pokoju obok zaczęło płakać obudzone dziecko. — Pieprzysz tych chłopców, a potem ich zabijasz? Moisiejew puścił nos Tiapkina, który upadł na podłogę, zwijając się w kłębek. Dopiero po chwili udało mu się wydobyć z siebie głos. — Nie uprawialiśmy seksu. W końcu tego nie zrobiłem. Nie mogłem się na to zdobyć. Poprosiłem go, zapłaciłem mu, ale nie potrafiłem tego zrobić. Zostawiłem go. — Wstań. Wychodzimy. — Musimy zaczekać na moją żonę — nie mogę zostawiać synka samego. — Dziecku nic się nie stanie. Wstawaj. — Pozwólcie mi przynajmniej zatamować krwawienie. Moisiejew skinął głową. — Zostaw otwarte drzwi do łazienki. Tiapkin chwiejnym krokiem wyszedł z kuchni i zniknął w łazience, pozostawiając krwawy odcisk dłoni na drzwiach, których — zgodnie z poleceniem — nie zamknął. Moisiejew z nieukrywaną zazdrością rozglądał się po mieszkaniu. Doktor miał ładny dom. Tiapkin odkręcił wodę nad umywalką i odwrócony plecami do nich przycisnął do nosa ręcznik, mówiąc: — Przykro mi, że zrobiłem coś takiego. Ale nigdy nikogo nie zabiłem. Musicie mi uwierzyć. Nie dlatego, że chcę ratować swoją reputację. Wiem, że jestem już skończony. Ale tego chłopca zamordował ktoś inny i trzeba go złapać. Moisiejew zaczynał się niecierpliwić. — Chodźmy. — Życzę wam powodzenia. Słysząc te słowa, Lew wpadł do łazienki i obrócił Tiapkina do siebie. W jego ręce tkwiła wbita igła strzykawki. Nogi się pod doktorem ugięły. Zanim zdążył upaść, Lew podchwycił go i położył na podłodze, wyciągając mu igłę z żyły. Sprawdził puls. Tiapkin nie żył. Moisiejew popatrzył na ciało. — To nam ułatwi sprawę. Lew podniósł wzrok. W drzwiach mieszkania stała żona Tiapkina. Zrobiła zakupy dla całej rodziny.

1 kwietnia Aleksander zamknął kasę biletową. O ile wiedział, generał Niestierow dotrzymał słowa. Tajemnica jego życia seksualnego nie wyszła na jaw. Nie zauważył żadnych dziwnych spojrzeń, nie słyszał szeptów na swój temat. Rodzina nie zaczęła go unikać. Matka wciąż go kochała. Ojciec wciąż dziękował mu za ciężką pracę. Oboje wciąż byli z niego dumni. Ceną status quo były nazwiska ponad setki mężczyzn, których aresztowano, podczas gdy Aleksander nadal sprzedawał bilety, udzielał pasażerom informacji i zajmował się codzienną obsługą stacji. Jego życie wróciło do normy. Każdy dzień wyglądał niemal identycznie jak dawniej. Aleksander jadł z rodzicami kolację, zabierał ojca do szpitala. Sprzątał stację, czytał gazety. Przestał jednak chodzić do kina. Właściwie w ogóle przestał bywać w centrum miasta. Bał się, że może tam kogoś spotkać; na przykład milicjanta, który pośle mu znaczący uśmieszek. Jego świat się skurczył. Ale skurczył się także wówczas, gdy porzucił marzenia o karierze sportowej, powiedział więc sobie, że się przystosuje, tak jak przystosował się przedtem. W gruncie rzeczy jednak cały czas się zastanawiał, czy mężczyźni domyślili się, że ich zdradził. Może im o tym powiedziano. Sama liczba aresztowań świadczyła, że prawdopodobnie umieszczono ich po kilku w jednej celi. Czym innym mogliby się zajmować, jeśli nie snuciem domysłów na temat autora listy? Po raz pierwszy w życiu nie musieli niczego ukrywać. Myśląc o tych mężczyznach, doszedł do wniosku, że wolałby zamienić swoją wolność na publiczne upokorzenie w jednej z cel. Ale nie byłby tam mile widziany. Nie należał już nigdzie, ani do tego, ani do ich świata. Zamknął drzwi kasy na klucz, zerknął na wiszący nad wejściem zegar w holu. Schował klucze do kieszeni i wyszedł na peron. Zobaczył dwoje ludzi czekających na pociąg. Znali go z widzenia. Pomachali do niego, a on odpowiedział im skinieniem ręki, idąc dalej i patrząc na nadjeżdżający pociąg, który tym razem się nie spóźnił. Aleksander zszedł z peronu i położył się w poprzek torów, spoglądając w wieczorne niebo. Miał nadzieję, że rodzice uwierzą w pozostawiony przez niego list. Wyjaśniał w nim, że nigdy nie zdołał się pozbierać po rozczarowaniu, jakiego doznał, kiedy się okazało, że nie zostanie długodystansowcem. I nigdy sobie nie wybaczył, że sprawił zawód ojcu.

Tego samego dnia Przez ostatnie cztery lata Niestierow obiecywał rodzinie lepszy dom i do niedawna powtarzał tę obietnicę regularnie. Przestał już jednak wierzyć, by kiedykolwiek przyznano im lepsze mieszkanie; choćby nie wiem jak ciężko pracował i choćby jego żona ciężko pracowała, ich trud i tak nie przełoży się na korzyści materialne. Mieszkali przy ulicy Kropotkina na obrzeżach miasta, niedaleko tartaków. Miała chaotyczną zabudowę: stały tu domy najprzeróżniejszych kształtów i rozmiarów. Większość wolnego czasu Niestierow poświęcał na remontowanie domu. Jako zdolny stolarz wymienił ramy okienne i drzwi. Ale z biegiem lat fundamenty zaczęły się zapadać i front budynku pochylił się pod takim kątem, że nie można było otworzyć drzwi na oścież, ponieważ klinowały się o ziemię. Przed kilku laty Niestierow postawił niewielką przybudówkę, w której urządził warsztat. Razem z żoną, Inessą, robili stoły i krzesła, odnawiali i naprawiali potrzebne sprzęty domowe, nie tylko dla siebie, ale dla wszystkich rodzin na ulicy. Wystarczyło, by sąsiad przyniósł im materiały, a w podzięce coś do jedzenia czy picia. Koniec końców jednak majsterkowanie nie wystarczyło, by usunąć niedostatki ich mieszkania. Nie było bieżącej wody — do najbliższej studni mieli dziesięć minut drogi. Nie było kanalizacji — za domem stał drewniany wychodek. Kiedy się tu wprowadzili, wygódka rozpadała się i lepiła od brudu. Dół był za płytki, a smród przyprawiał o mdłości. Niestierow w jedną noc zbudował nową toaletę w innym miejscu. Znacznie głębszą, o solidniejszych ścianach, z beczką trocin do zasypywania dołu. Mimo to miał świadomość, że jego rodzina żyje odcięta od higieny, wygód i zdobyczy cywilizacyjnych, nie mogąc liczyć na lepszą przyszłość. Miał czterdzieści lat. Zarabiał mniej niż wielu spośród dwudziestokilkuletnich robotników fabryki Wołgi. Jego aspiracje — by zapewnić rodzinie przyzwoity dom — spełzły na niczym. Rozległo się pukanie do drzwi. Było późno. Generał, wciąż w mundurze, usłyszał, jak Inessa otwiera. Po chwili zjawiła się w kuchni. — Ktoś do ciebie. Z pracy. Nie znam go. Niestierow wyszedł do przedpokoju. Przed domem stał Lew. Niestierow spojrzał na żonę. — Zajmę się tym. — Zaprosisz go do środka? — Nie, to nie potrwa długo. Inessa zerknęła na Lwa i wycofała się w głąb domu. Niestierow wyszedł, zamykając za sobą drzwi. Lew biegł całą drogę. Wiadomość o śmierci Aleksandra zdjęła z niego obowiązek zachowania dyskrecji. Dręczące go przez cały tydzień rozczarowanie i przygnębienie ulotniły się bez śladu. Czuł się bliski obłędu, jak bohater przerażającej, absurdalnej farsy, jak postać w niedorzecznej grotesce — naiwny

marzyciel, walczący o sprawiedliwość, który znaczy swój ślad śmiercią i zniszczeniem. Jego pragnienie złapania mordercy doprowadziło do tragedii. Raisa wiedziała o tym od początku, wiedziała już w lesie, wiedziała przed dwoma dniami, próbowała go ostrzec, ale on parł naprzód, nie oglądając się na nikogo, niczym żądne przygód dziecko. Co może osiągnąć jeden człowiek?

Dostał odpowiedź: zrujnować życie dwustu ludziom, przyczynić się do samobójstwa młodego człowieka i śmierci lekarza. Ciało młodego mężczyzny przecięte na pół kołami pociągu: to był owoc jego starań. Po to ryzykował swoje życie; po to ryzykował życie Raisy. Oto jego odkupienie. — Aleksander nie żyje. Popełnił samobójstwo, rzucił się pod pociąg. Niestierow pochylił głowę. — Przykro mi to słyszeć. Daliśmy mu szansę, żeby uporządkował sobie życie. Może nie potrafił. Może był zbyt chory. — Jesteśmy odpowiedzialni za jego śmierć. — Nie, to przez jego chorobę. — Miał dwadzieścia dwa lata. Miał rodziców. I lubił chodzić do kina. A teraz nie żyje. Za to jeżeli znajdziemy następne martwe dziecko, będziemy mogli zrzucić winę na Aleksandra i zamknąć sprawę w rekordowym czasie. — Wystarczy. — Po co to robisz? Bo nie dla pieniędzy ani przywilejów! Lew spojrzał na przechylony dom Niestierowa. Generał odparł: — Tiapkin popełnił samobójstwo, bo był winien. — Kiedy zaczęliśmy aresztowania tych mężczyzn, wiedział, że będziemy przesłuchiwać dzieci, wiedział, że go wytropimy. — Miał umiejętności chirurgiczne konieczne do wycięcia dziecku żołądka. W sprawie morderstwa dziewczynki złożył fałszywe zeznanie, żeby nas zmylić. Był krętaczem. — Powiedział mi prawdę. Dziewczynce wycięto żołądek. Zapchano jej usta korą, tak samo jak wycięto żołądek i zapchano usta korą temu chłopcu. Miała sznurek zawiązany na kostce tak jak chłopiec. Oboje zostali zamordowani przez tego samego człowieka. I to nie był doktor Tiapkin ani Warłam Babinicz. — Idź do domu. — W Moskwie zginęło dziecko. Mały, pięcioletni chłopiec, miał na imię Arkady. Nie widziałem jego ciała, ale podobno było nagie, z rozciętym brzuchem i ustami pełnymi ziemi. Przypuszczam, że to była kora. — Nagle mamy zamordowane dziecko w Moskwie? Bardzo sprytnie, Lwie. Nie wierzę. — Ja też nie wierzyłem. Rozmawiałem z rodziną w żałobie, mówili mi, że ich

syn został zamordowany, a ja nie wierzyłem. Powiedziałem im, że to nieprawda. Ile takich zdarzeń zatuszowano? Nie wiemy, nigdy się nie dowiemy. Nasz system jest tak zorganizowany, że ten człowiek może zabijać tyle razy, ile zapragnie. I będzie zabijał, my natomiast wciąż będziemy aresztować nie tych ludzi, niewinnych, ludzi, których nie lubimy, którzy się nam nie podobają, a on ciągle będzie zabijał. Niestierow nie ufał temu człowiekowi. Nigdy mu nie ufał i na pewno nie pozwoli się wciągnąć w wygłaszanie krytycznych uwag na temat państwa. Odwrócił się plecami do Lwa, zmierzając do drzwi. Lew chwycił przełożonego za ramię, obracając go z powrotem. Zamierzał coś powiedzieć, dorzucić jeszcze jeden celny i logiczny argument, ale zabrakło mu słów, więc go uderzył. To był dobry, solidny cios. Głowa Niestierowa odskoczyła na bok. Przez chwilę pozostał w tej pozycji, z głową przechyloną w jedną stronę. Potem wolno ją wyprostował, patrząc na swojego podwładnego. Lew starał się panować nad głosem. — Niczego nie wyjaśniliśmy. Cios Niestierowa zwalił go z nóg. Wylądował na plecach. Nie czuł bólu, jeszcze nie. Niestierow patrzył na niego, dotykając szczęki. — Idź do domu. Lew wstał z ziemi. — Niczego nie wyjaśniliśmy. Znów zaatakował. Niestierow zablokował cios i skontrował. Lew zrobił unik. Był dobrym bokserem: zręcznym i doświadczonym. Generał był jednak roślejszy i mimo swojej masy szybszy. Lew, uderzony w brzuch, zgiął się wpół. Niestierow wymierzył drugi cios w odsłonięty policzek, rozcinając skórę. Lew osunął się na kolana, oczy zaszły mu mgłą i runął na twarz. Po chwili obrócił się na wznak, z trudem łapiąc powietrze. Niestierow stanął nad nim. — Idź do domu. W odpowiedzi Lew kopnął go prosto w krocze. Niestierow zrobił krok w tył i skulił się. Lew podniósł się na chwiejnych nogach. — Niczego nie… Zanim zdążył dokończyć, tamten rzucił się na niego i przewrócił go, przygważdżając do ziemi. Zaczął bombardować pięściami jego brzuch, twarz, brzuch, twarz. Lew leżał, przyjmując cios za ciosem, nie mogąc się uwolnić. Niestierow miał zakrwawione kostki. Zdyszany przestał. Lew się nie ruszał. Miał zamknięte oczy — w prawym zebrała się krew płynąca z rozciętej brwi. Generał wstał, kręcąc głową na ten widok. Ruszył w stronę domu, wycierając krew o spodnie. Sięgając do klamki, usłyszał za sobą jakiś odgłos. Krzywiąc się z bólu, Lew gramolił się na nogi. Uniósł ręce, jak gdyby gotów dalej walczyć, kołysał się z boku na bok, niby na łodzi unoszącej się na falach. Nie bardzo wiedział, gdzie jest przeciwnik. Mówił szeptem.

— Niczego… nie… wyjaśniliśmy. Niestierow patrzył, jak Lew się chwieje. Podszedł do niego z zaciśniętymi pięściami, gotów powalić go na ziemię. Lew wziął rozpaczliwy zamach — Niestierow uchylił się i dokładnie w chwili, gdy nogi odmówiły Lwu posłuszeństwa, chwycił go pod ramię. · · · Lew siedział przy stole w kuchni. Inessa podgrzała wodę na piecu i nalała jej do miski. Niestierow wrzucił do niej szmatę, aby Lew mógł sobie obmyć twarz. Miał rozciętą wargę. Krwawiła mu brew. Ból w żołądku zelżał. Dotykając piersi i żeber, nie wyczuł żadnych złamań. Miał zapuchnięte prawe oko i nie mógł go otworzyć. Niemniej jednak była to stosunkowo niska cena za zwrócenie uwagi Niestierowa. Lew zastanawiał się, czy jego racje będą brzmiały bardziej przekonująco w domu niż na zewnątrz i czy Niestierow potraktuje go równie lekceważąco w obecności żony i dzieci śpiących w sąsiednim pokoju. — Czy wasze dzieci chodzą do szkoły przez las? Inessa odparła: — Kiedyś tamtędy chodziły. — Już nie chodzą? — Każemy im chodzić przez miasto. Narzekają, bo to dłuższa droga. Muszę z nimi chodzić i pilnować, żeby nie zboczyły do lasu. Jeśli chodzi o powroty, musimy im zaufać. Oboje pracujemy. — Jutro pójdą przez las? Skoro morderca został złapany? Niestierow wstał, nalał herbaty i postawił szklankę przed Lwem. — Chcesz coś mocniejszego? — Jeżeli można. Gospodarz wziął opróżnioną do połowy butelkę wódki i nalał do trzech szklanek, dla siebie, żony i Lwa. Alkohol szczypał go w poranione usta. Lew pomyślał, że to im dobrze zrobi. Niestierow usiadł i dolał mu wódki. — Po co przyjechałeś do Wuralska? Lew wrzucił zakrwawioną szmatkę do miski, wypłukał ją w letniej wodzie i znów przyłożył sobie do oka. — Żeby prowadzić śledztwo w sprawie morderstw tych dzieci. — To kłamstwo. Lew musiał zdobyć zaufanie tego człowieka. Bez jego pomocy nie będzie mógł wiele zdziałać. — Macie rację. Ale w Moskwie naprawdę popełniono morderstwo. Nie kazano

mi zbadać tej sprawy. Kazano mi ją zignorować. Wykonałem rozkaz. Ale nie zgodziłem się zadenuncjować swojej żony jako szpiega. Uznali to za współudział. Za karę przysłali mnie tu. — Czyli naprawdę jesteś skompromitowanym funkcjonariuszem? — Tak. — No więc po co to robisz? — Bo te dzieci zostały zamordowane. — Nie wierzysz, że Warłam zabił Larysę, bo jesteś pewien, że Larysa nie była pierwszą ofiarą tego mordercy. Mam rację? — Larysa nie była pierwszą ofiarą. Nie mogła być. Robił to już wcześniej. Niewykluczone, że chłopiec w Moskwie też nie był jego pierwszą ofiarą. — Larysa to pierwsze dziecko zamordowane w tym mieście. Przysięgam, że to prawda. — Sprawca nie mieszka w Wuralsku. Morderstwa popełniono w pobliżu stacji. On podróżuje pociągami. — Podróżuje? I morduje dzieci? Co to za człowiek? — Nie wiem. Ale widziała go jedna kobieta w Moskwie. Widziała go z ofiarą. Naoczny świadek może nam podać rysopis tego człowieka. Moja żona zna ludzi, którzy mogą zdobyć artykuły z zachodnich gazet na temat podobnych zbrodni, analizy. Ale będą nam potrzebne dokumenty dotyczące morderstw w każdym większym mieście od Swierdłowska do Leningradu. — Nie ma żadnej centralnej dokumentacji. — Właśnie dlatego musicie pojechać do każdego miasta i pozbierać wszystkie akta. Przekonacie ich, a jeżeli odmówią, trzeba będzie porozmawiać z mieszkańcami. I dowiedzieć się od nich. Był to dziwaczny pomysł. Niestierow powinien się roześmiać. Powinien aresztować Lwa. Ale spytał: — Dlaczego miałbym to dla ciebie zrobić? — Nie dla mnie. Widzieliście te dzieci. Zróbcie to dla ludzi, pośród których mieszkamy. Dla naszych sąsiadów, dla tych, z którymi jeździmy pociągiem, dla dzieci, których nie znamy i których nigdy nie spotkamy. Nie mam żadnych uprawnień, żeby prosić o te akta. Nie znam nikogo w milicji. Wy tak: znacie tych ludzi — ufają wam. Możecie zdobyć dokumenty. Będziecie szukać morderstw dzieci: wyjaśnionych i niewyjaśnionych. Według schematu: usta zapchane korą i wycięte żołądki. Ich ciała prawdopodobnie znaleziono w miejscach ogólnie dostępnych: w lasach, rzekach, być może niedaleko stacji kolejowych. Będą miały sznurek zawiązany na nodze. — A jeżeli nic nie znajdę? — Skoro przypadkiem natknąłem się na trzy morderstwa, z pewnością będzie więcej.

— Narażę się na poważne ryzyko. Zgadza się. I będziecie musieli kłamać. Nikomu nie wolno zdradzić prawdziwego powodu. Nie możecie go podać żadnemu funkcjonariuszowi. I nikomu ufać. W zamian za taką odwagę wasza rodzina może trafić do łagru. A wy możecie zginąć. Tak wygląda moja propozycja. Lew wyciągnął rękę nad stołem. — Pomożecie mi? Niestierow podszedł do okna i stanął obok żony. Nie patrzyła na niego, kołysząc wódkę na dnie szklanki. Czy mógł narażać rodzinę, dom, wszystko, do czego udało mu się dojść? — Nie.

Południowy wschód obwodu rostowskiego Na zachód od miasta Gukowo

2 kwietnia Pietia zbudził się przed świtem. Siedząc na zimnych kamiennych schodkach przed domem, niecierpliwie czekał na wschód słońca, by poprosić rodziców o pozwolenie na wyprawę do miasta. Po miesiącach oszczędzania uzbierał na następny znaczek, który miał trafić na ostatnią stronę klasera. Na piąte urodziny dostał od ojca pierwszą serię znaczków. Nie prosił o nie, ale polubił to hobby, z początku podchodząc do niego nieufnie, potem poświęcając mu się z coraz większym zapałem, aż stało się jego obsesją. W ciągu ostatnich dwóch lat zebrał znaczki od innych rodzin pracujących w kołchozie numer 12, do którego należeli także jego rodzice. Nawiązał nawet kilka znajomości w Gukowie, najbliższym mieście, w nadziei zdobycia znaczków. Gdy kolekcja się powiększyła, Pietia kupił tani papierowy klaser, w którym zaczął umieszczać swoje znaczki w równiutkich rządkach. Trzymał go w drewnianym pudełku zrobionym dla niego przez ojca specjalnie po to, aby chronić kolekcję przed nieszczęśliwymi wypadkami. Pudełko było konieczne, ponieważ Pietia nie mógł spać w nocy, co chwilę sprawdzając, czy nie przecieka dach albo czy cennych stron nie podgryzają szczury. Ze wszystkich znaczków najbardziej uwielbiał pierwsze cztery podarowane przez ojca. Od czasu do czasu rodzice dawali mu kopiejkę — nie niepotrzebną kopiejkę, ponieważ był już na tyle duży, by wiedzieć, że każdy grosz jest potrzebny. W zamian za to zawsze pamiętał, żeby trochę pomóc w obejściu. Oszczędzanie trwało tak długo, że Pietia miał całe miesiące na rozmyślania, jakie znaczki kupić. Poprzedniego wieczoru dostał jeszcze jedną kopiejkę, choć — zdaniem jego matki — nie była to rozsądna pora, nie dlatego, że matka sprzeciwiała się kolekcjonerskiej pasji syna, ale dlatego, że wiedziała, iż tej nocy na pewno nie zaśnie. Miała rację. Gdy tylko słońce pojawiło się na niebie, Pietia wbiegł do domu. Matka nalegała, żeby przed wyjściem zjadł miseczkę owsianki. Błyskawicznie pochłonął śniadanie, nie zważając na jej przestrogi, że rozboli go żołądek. Ledwie skończył, wypadł z domu i po chwili znalazł się na drodze wijącej się wśród pól, która prowadziła do miasta. Zwolnił do szybkiego marszu. Jeszcze nie otwarto sklepów. Miał czas, żeby się nacieszyć myślą o nowym nabytku do kolekcji. Kiosk w Gukowie, gdzie sprzedawano znaczki i gazety, był jeszcze zamknięty. Pietia nie miał zegarka. Nie wiedział, o której godzinie otworzą, lecz mógł zaczekać.

Cudownie było krążyć po ulicach, wiedząc, że ma się dość pieniędzy na nowy znaczek. Po drodze wstąpił na stację elektriczki, gdzie był zegar. Pokazywał za dziesięć ósmą. Za chwilę miał odjechać pociąg i Pietia postanowił to zobaczyć. Wszedł na peron i usiadł. Nieraz już podróżował elektriczką. Pociąg jeździł do Rostowa, tocząc się wolno i zatrzymując na każdej stacji. Choć Pietia nigdy nie był z rodzicami dalej niż w Rostowie, od czasu do czasu razem z kolegami ze szkoły wsiadali do pociągu tylko dlatego, że mogli się przejechać za darmo. Rzadko sprawdzano bilety. Pietia zamierzał już wrócić do kiosku i kupić znaczek, gdy usiadł obok niego jakiś mężczyzna. Był elegancko ubrany i miał czarną teczkę, którą postawił na ziemi między stopami, jak gdyby się bał, że ktoś mógłby ją ukraść. Pietia zerknął na jego twarz. Mężczyzna miał grube, prostokątne okulary i starannie uczesane czarne włosy, a na sobie garnitur. Pietia nie potrafił odgadnąć jego wieku. Nie był bardzo stary, bo nie miał siwych włosów, ale bardzo młody też nie. Wydawało się, że w ogóle nie zwraca uwagi na obecność Pieti. Pietia chciał już wstać i wyjść, gdy mężczyzna nieoczekiwanie spojrzał na niego i się uśmiechnął. — Dokąd się dzisiaj wybierasz? — Nigdzie, proszę pana. To znaczy, nie jadę pociągiem. Tylko sobie siedzę. Pietię nauczono uprzejmości i szacunku wobec starszych. — Dziwne miejsce, żeby siedzieć bez powodu. — Czekam, aż otworzą kiosk, żeby kupić znaczki. Pójdę i sprawdzę, może już otworzyli. Słysząc to, mężczyzna odwrócił się do chłopca całym ciałem. — Zbierasz znaczki? — Tak, proszę pana. — Kiedy byłem w twoim wieku, też je kolekcjonowałem. Pietia rozsiadł się wygodniej na ławce — nie znał nikogo innego, kto by zbierał znaczki. — Zbierał pan nowe czy używane znaczki? Bo ja i takie, i takie. — Moje wszystkie były nowe. Kupowałem je w kiosku. Tak jak ty. — Też chciałbym mieć same nowe. Ale więcej jest używanych. Wycinam je ze starych kopert. Pietia sięgnął do kieszeni, wyciągnął garść miedzianych kopiejek i pokazał nieznajomemu. — Musiałem oszczędzać trzy miesiące. Mężczyzna zerknął na skromną kupkę monet. — To niewiele jak na tak długo. Pietia popatrzył na swoje monety. Mężczyzna miał rację. Rzeczywiście mało. Zdał sobie sprawę, że nigdy nie miał dużo. Jego entuzjazm przygasł. Cóż, nie będzie miał wspaniałej kolekcji. Inni ludzie zawsze będą mieć więcej niż on: choćby bardzo

ciężko pracował, nigdy im nie dorówna. Ta myśl zupełnie zepsuła mu humor. Chciał już iść, ale gdy miał wstać, mężczyzna spytał: — Jesteś porządnym chłopcem? — Tak, proszę pana. — Dbasz o swoje znaczki? — Bardzo ich pilnuję. Wkładam je do klasera. Tato zrobił mi drewniane pudełko. Żeby klaserowi nic się nie stało. Czasami przecieka nam dach. I czasem wychodzą szczury. — To bardzo mądrze trzymać klaser w bezpiecznym miejscu. Kiedy byłem w twoim wieku, postępowałem podobnie. Przechowywałem kolekcję w szufladzie. Mężczyzna miał taką minę, jakby się nad czymś zastanawiał. — Wiesz, mam dzieci. Dwie córeczki, ale żadna nie interesuje się znaczkami. Są bardzo nieporządne. A ja nie mam już czasu na znaczki — ciągle jestem zajęty pracą. Rozumiesz, prawda? Twoi rodzice też na pewno są zajęci. — Cały czas, proszę pana, ciężko pracują. — I nie mają czasu na zbieranie znaczków, prawda? — Tak, proszę pana. — Jestem w tej samej sytuacji. Mam pomysł: chciałbym, żeby moja kolekcja trafiła do kogoś, kto potrafi ją docenić, kto o nią zadba, do kogoś takiego jak ty. Pietia pomyślał o całym klaserze pełnym nowych znaczków. Niektóre musiały pochodzić z czasów, kiedy mężczyzna zaczął je zbierać. To by była kolekcja, o jakiej zawsze marzył. Milczał, nie mogąc uwierzyć w swoje szczęście. — No? Byłbyś zainteresowany? — Tak, proszę pana, mógłbym włożyć znaczki do swojego pudełka i byłyby bezpieczne. Mężczyzna z powątpiewaniem pokręcił głową. — Ale mój klaser jest taki gruby, że może się nie zmieścić w twoim pudełeczku. — To ojciec zrobi mi nowe. Jest bardzo zręczny. Wiem, że się zgodzi. Lubi robić różne rzeczy. I umie. — Na pewno zadbasz o znaczki? — Tak, proszę pana. — Obiecaj mi. — Obiecuję, proszę pana. Mężczyzna się uśmiechnął. — Przekonałeś mnie. Dam ci swoje znaczki. Mieszkam trzy stacje stąd. Chodź, kupię ci bilet. Pietia chciał powiedzieć, że nie trzeba kupować biletów, ale ugryzł się w język. Nie chciał się przyznawać do łamania przepisów. Dopóki nie dostanie znaczków, musi podtrzymać dobre wrażenie.

· · · Siedząc na drewnianej ławce w elektriczce i patrząc przez okno na las, Pietia machał nogami, prawie dotykając butami podłogi. Pozostawało pytanie, czy powinien wydać swoje kopiejki na nowy znaczek. Skoro miał dostać tyle znaczków, pomyślał, że to niepotrzebne, i postanowił oddać pieniądze rodzicom. Będzie miło podzielić się z nimi swoim szczęściem. Mężczyzna wyrwał chłopca z zadumy, lekko stukając go w ramię. — Jesteśmy na miejscu. Elektriczka zatrzymała się na przystanku w środku lasu, daleko przed stacją w Szachtach. Pietia nie rozumiał. To był przystanek dla wycieczkowiczów, którzy chcieli odpocząć od miasta. Wśród krzewów biegły wydeptane przez ludzi ścieżki, ale to nie była dobra pora na spacery. Dopiero co stopniał śnieg. W lesie było ponuro i nieprzyjemnie. Pietia odwrócił się do swojego towarzysza, spoglądając na jego eleganckie buty i czarną teczkę. — Tu pan mieszka? Mężczyzna pokręcił głową. — Mam tu daczę. Nie mogę trzymać znaczków w domu. Za bardzo się boję, że mogą je znaleźć moje dzieci i dotykać ich brudnymi palcami. Ale widzisz, zamierzam sprzedać daczę. I nie będę już miał gdzie trzymać swojej kolekcji. Ruszył do wyjścia. Pietia wyszedł za nim na peron. Poza nimi z pociągu nie wysiadł nikt inny. Mężczyzna wszedł do lasu, a Pietia podążył tuż za nim. Rzeczywiście tu mogła być dacza. Pietia nie znał żadnego bogacza, którego byłoby stać na domek letniskowy, ale wiedział, że dacze często buduje się w lasach albo nad jeziorem czy nad morzem. Mężczyzna szedł, kontynuując rozmowę: — Oczywiście byłoby miło, gdyby moje dzieci zainteresowały się znaczkami, ale w ogóle ich to nie obchodzi. Pietia chciał mu powiedzieć, że może jego dzieci potrzebują trochę więcej czasu. On dopiero z czasem stał się starannym kolekcjonerem. Miał jednak dość sprytu, by zrozumieć, że sam skorzysta na braku zainteresowania znaczkami ze strony dzieci tego człowieka. Tak więc nic nie odpowiedział. Mężczyzna zboczył ze ścieżki i dość szybko zaczął się przedzierać przez gąszcz. Pietia z trudem za nim nadążał. Tamten szedł dużymi krokami. Pietia musiał niemal biec. — Jak się pan nazywa? Muszę powiedzieć rodzicom, od kogo dostałem znaczki, jeśli nie będą mi chcieli uwierzyć. — Nie przejmuj się rodzicami. Napiszę do nich list i wyjaśnię, skąd masz klaser. Podam im nawet swój adres, gdyby chcieli sprawdzić.

— Bardzo dziękuję, proszę pana. — Mów mi Andriej. Po jakimś czasie mężczyzna zatrzymał się, pochylił i otworzył teczkę. Pietia także przystanął, wypatrując jego daczy. Nigdzie jej nie widział. Może była kawałek dalej. Chwytając oddech, zadarł głowę i popatrzył na bezlistne gałęzie drzew przecinające szare niebo. · · · Z głowy chłopca broczyła krew, płynąc po jego policzku. Andriej ukląkł i położył mu palec na szyi, badając puls. Chłopiec żył. To dobrze. Obrócił go na wznak i zaczął rozbierać jak lalkę. Zdjął chłopcu kurtkę. Zdjął mu koszulę, potem buty i skarpetki. Wreszcie ściągnął spodnie i bieliznę. Zwinął ubranie w tobołek, podniósł teczkę i odszedł od dziecka. Po około dwudziestu krokach zatrzymał się przy zwalonym drzewie. Rzucił na ziemię zawiniątko lichych, tanich rzeczy. Postawił obok teczkę, otworzył i wyciągnął kłębek konopnego sznurka. Wrócił do chłopca i zawiązał mu na kostce koniec sznurka. Pociągnął na próbę. Ciasny węzeł trzymał mocno. Idąc tyłem, ostrożnie rozwijał sznurek, jak gdyby kładł lont pod ładunek dynamitu. Dotarł do zwalonego drzewa i położył się na ziemi ukryty za pniem. Wybrał dobry punkt. Drzewo znajdowało się w takim miejscu, że kiedy chłopiec się ocknie, nie będzie go mógł zobaczyć. Przebiegł wzrokiem rozciągnięty na ziemi sznurek, od własnej ręki do nogi chłopca. Wciąż miał w dłoni spory zapas sznurka, wystarczający na co najmniej piętnaście kroków. Był tak podniecony przygotowaniami, że zachciało mu się sikać. Obawiając się, że może przeoczyć moment, gdy chłopiec się ocknie, przekręcił się na bok, rozpiął spodnie i nie wstając, opróżnił pęcherz. Następnie odsunął się od wilgotnej ziemi, odrobinę zmieniając pozycję. Chłopiec wciąż był nieprzytomny. Andriej zdjął okulary, włożył je do etui i wsunął do kieszeni. Teraz zamiast dziecka widział tylko niewyraźny kształt. Mocno mrużąc oczy, dostrzegał jedynie zarys sylwetki, plamę różowej skóry, odcinającą się na tle ciemnej ziemi. Kiedy patrzył bez okularów, dziecko wyglądało tak samo jak każde. Andriej odłamał gałązkę z najbliższego drzewa i zaczął żuć korę, aż zęby oblepiła mu brązowa papka. · · · Otworzywszy oczy, Pietia ujrzał szare niebo i gałęzie bezlistnych drzew. Miał głowę lepką od krwi. Dotknął jej, spojrzał na palce i wybuchnął płaczem. Było mu zimno. Był nagi. Co się stało? Czuł zamęt w głowie. Nie miał odwagi usiąść, bojąc

się, że zobaczy obok siebie tego mężczyznę. Na pewno był blisko. Teraz Pietia widział tylko niebo. Ale nie mógł tu zostać, leżąc na ziemi bez ubrania. Chciał być w domu z rodzicami. Bardzo kochał rodziców i wiedział, że oni też go kochają. Drżały mu wargi, drżał na całym ciele. Usiadł i rozejrzał się w lewo i w prawo, wstrzymując oddech. Nigdzie nie zauważył mężczyzny. Obejrzał się za siebie. Mężczyzna zniknął. Pietia podniósł się, przysiadając na piętach, i spojrzał w głąb lasu. Został sam. Odetchnął z głęboką ulgą. Nic nie rozumiał. Ale nie chciał niczego rozumieć. Poszukał wzrokiem ubrania. Zniknęło. Ale to nie miało znaczenia. Poderwał się z ziemi i puścił się biegiem, jak mógł najszybciej. Jego bose stopy z trzaskiem kruszyły zeschłe gałązki i plaskały o rozmiękłą ziemię, mokrą od deszczu i stopniałego śniegu. Nie był pewien, czy biegnie we właściwym kierunku. Wiedział tylko, że musi stąd uciec. Nagle coś szarpnęło jego prawą nogę, jak gdyby czyjaś dłoń chwyciła go za kostkę. Pietia stracił równowagę i runął na ziemię. Nie czekając, aż złapie oddech, obrócił się na plecy i spojrzał za siebie. Nikogo nie widział. Pomyślał, że pewnie się potknął, ale gdy miał wstać, dostrzegł zawiązany na swojej nodze sznurek. Podążył za nim wzrokiem — sznurek, napięty jak żyłka wędki, biegł po ziemi i ginął w lesie, za pniem zwalonego drzewa czterdzieści kroków dalej. Złapał pętlę, usiłując zdjąć ją z nogi, ale była zaciśnięta tak mocno, że sznurek wbijał się w skórę. Poczuł drugie szarpnięcie, tym razem silniejsze. Zaczął sunąć plecami po ziemi, czując, jak błoto lepi mu się do ciała. Wreszcie się zatrzymał. Uniósł głowę. To był on, ten mężczyzna. Stał za drzewem i ciągnął go jak złowioną rybę. Pietia chwytał się gałęzi, wyrywał garściami ziemię. Wszystko na nic: mężczyzna przyciągał go coraz bliżej. Pietia skupił się na węźle. Nie mógł go rozwiązać. Nie mógł zerwać sznurka. Targał nim tylko bezradnie, rozdrapując sobie skórę wokół kostki. Po kolejnym szarpnięciu sznurek werżnął się w ciało. Pietia zacisnął zęby, powstrzymując krzyk. Wziął garść gęstego błota i zwilżył nim sznurek. Dokładnie w tym momencie mężczyzna znów pociągnął. Pietia zdołał się uwolnić z pętli. Skoczył na równe nogi i zaczął biec. Sznurek w jego rękach zwiotczał. Na końcu nie było nic. Andriej pociągnął jeszcze raz, czując rumieniec występujący mu na twarz. Zmrużył oczy, lecz był za daleko, nic nie widział, zawsze polegał na sznurku. Może lepiej włożyć okulary? Nie, nie mógł tego zrobić. Zostawia cię.

Andriej przesadził pień zwalonego drzewa. Z twarzą nisko nad ziemią ruszył tropem sznurka. Pietia jeszcze nigdy nie biegł tak prędko. Dotrze na stację — na pewno będzie tam czekał pociąg. Wsiądzie do niego. I odjedzie, zanim ten człowiek go dogoni.

Uratuje się. Dam radę.

Odwrócił się. Mężczyzna biegł za nim, ale z głową przy ziemi, jak gdyby coś upuścił i chciał to znaleźć. Poza tym kierował się w zupełnie inną stronę. Dzieliła ich coraz większa odległość. Pietia wierzył, że się uda, że mu ucieknie. Andriej z mocno bijącym sercem dotarł do pętli na końcu sznurka. Przystanął i rozejrzał się dookoła, mrużąc oczy, czując, jak wzbierają w nich łzy. Nigdzie go nie widział. Chłopiec zniknął. Andriej został sam, opuszczony w lesie. Nagle z prawej dostrzegł ruch — mignął mu jasny kształt koloru skóry. To on. Pietia zerknął za siebie, mając nadzieję, że jeszcze bardziej się oddalił. Tym razem zobaczył, że mężczyzna biegnie prosto w jego kierunku. Sadził długimi susami, łopocząc połami marynarki. Uśmiechał się jak szaleniec. Pietia zauważył, że mężczyzna z jakiegoś powodu ma zupełnie brązowe zęby. Ogarnęła go słabość, nagle cała krew odpłynęła mu z nóg. Zasłonił głowę rękami, jak gdyby mógł się w ten sposób ochronić, i zamknął oczy, wyobrażając sobie, że jest w ramionach rodziców. Andriej zderzył się z nim z takim impetem, że obaj upadli. Mężczyzna przycisnął ciałem chłopca, który wił się pod nim, drapał i gryzł jego marynarkę. Przygważdżając go mocniej do ziemi, by nie uciekł, Andriej mruknął: — Jeszcze żyje! Zdjął z pasa długi nóż myśliwski. Zamknąwszy oczy, dźgnął, z początku ostrożnie, płytko, samym czubkiem ostrza, słuchając wrzasku. Czekał, rozkoszując się tą chwilą, czując w brzuchu wibracje szamoczącego się pod nim stworzenia. Co za uczucie! W podnieceniu zaczął wbijać nóż głębiej i szybciej, głębiej i szybciej, aż w końcu ostrze pogrążyło się aż po rękojeść. W tym momencie dziecko już się nie ruszało.

Trzy miesiące później

Południowy wschód obwodu rostowskiego Morze Azowskie

4 lipca Niestierow siedział ze stopami zagrzebanymi w piasku. Plaża była popularnym miejscem odpoczynku dla mieszkańców pobliskiego Rostowa nad Donem, położonego około czterdziestu kilometrów na północny wschód. Dziś nie było inaczej. Na plaży panował tłok. Ludzie z miasta wyglądali, jak gdyby właśnie zbudzili się z długiego snu zimowego i wraz ze śniegiem z ich ciał spłynęła cała krew. Zastanawiał się, czy uda mu się odgadnąć zawód człowieka z jego postury. Grubsi musieli należeć do ważniejszych. Może byli dyrektorami fabryk, dygnitarzami partii albo wysoko postawionymi funkcjonariuszami służb bezpieczeństwa, nie tymi, którzy wyważają drzwi, lecz tymi, którzy podpisują dokumenty. Niestierow starannie unikał ich spojrzeń. Skupił się na swojej rodzinie. Jego dwaj synowie bawili się w płytkiej wodzie przy brzegu, a żona spała obok niego — leżała na boku, z głową złożoną na rękach. Na pierwszy rzut oka wydawali się zadowoloną z życia, modelową radziecką rodziną. Mieli pełne prawo spokojnie wypoczywać — byli na wakacjach, pozwolono im skorzystać ze służbowego samochodu milicji i talonu na benzynę w nagrodę za pomyślnie zakończone śledztwo w sprawie dwóch morderstw, przeprowadzone dyskretnie i sprawnie. Polecono mu się niczym nie przejmować. Tak brzmiał rozkaz. Powtarzał sobie w myślach te słowa, smakując ukrytą w nich ironię. Proces Warłama Babinicza trwał dwa dni, a jego obrońca złożył wniosek o uznanie go za niepoczytalnego. Zgodnie z procedurą obrona musiała się opierać na zeznaniach tych samych biegłych, z których opinii korzystało oskarżenie. Nie mogła powołać własnych świadków. Niestierow nie był prawnikiem, ale wcale nie musiał nim być, by zrozumieć ogromną przewagę, jaką ta pułapka dawała oskarżycielowi. W wypadku Babinicza obrona musiała udowodnić jego niepoczytalność na podstawie zeznań świadków przeszkolonych wcześniej przez oskarżenie. Ponieważ w szpitalu numer 379 nie było psychiatry, prokurator wybrał lekarza bez odpowiedniej specjalizacji i zażądał od niego opinii. Lekarz oświadczył, że jego zdaniem Warłam Babinicz potrafi odróżnić dobro od zła i wie, że morderstwo jest złem; nawet ograniczona inteligencja nie mogła mu uniemożliwić zrozumienia takiego pojęcia jak przestępczość, o czym świadczyły zeznania złożone przez niego po aresztowaniu. Mam straszne kłopoty.

Obrona była zmuszona powołać tego samego lekarza i próbować dowieść przeciwnego punktu widzenia. Warłama Babinicza uznano za winnego. Niestierow otrzymał napisany na maszynie list potwierdzający, że na siedemnastolatku wykonano wyrok, strzelając w tył głowy. Rozprawa w sprawie doktora Tiapkina trwała krócej, zaledwie jeden dzień. Jego żona zeznała, że traktował ją brutalnie, opisywała jego chore fantazje i twierdziła, że nie zgłosiła tego wcześniej na milicji, bo bała się o życie, swoje i dziecka. Poinformowała także sędziego, że wyrzekła się religii — judaizmu. Postanowiła wychować dzieci na lojalnych komunistów. W zamian za to zeznanie została przesiedlona do Szacht, miasta na Ukrainie, gdzie mogła żyć bez stygmatu zbrodni popełnionej przez męża. Ponieważ nikt spoza Wuralska nie słyszał o przestępstwie, nie musiała nawet zmieniać nazwiska. Po rozstrzygnięciu tych dwóch spraw sąd przystąpił do rozpatrzenia blisko dwustu spraw przeciw mężczyznom oskarżonym o antyradzieckie zachowania. Wszyscy homoseksualiści zostali skazani na ciężkie roboty, dostając wyroki od pięciu do dwudziestu pięciu lat. Aby szybko się uporać z takim mnóstwem spraw, sędzia opracował sposób wydawania wyroków: uzależniał je od przebiegu dotychczasowego zatrudnienia, liczby posiadanych dzieci i wreszcie domniemanej liczby perwersyjnych kontaktów seksualnych. Przynależność do partii stanowiła dodatkową okoliczność obciążającą, ponieważ oskarżony swoim zachowaniem przynosił organizacji ujmę. Karą za hańbiący czyn było usunięcie z jej szeregów. Mimo monotonii posiedzeń sądu Niestierow uczestniczył we wszystkich, w prawie dwustu. Kiedy skazano ostatniego mężczyznę, opuścił sąd i otrzymał gratulacje od miejscowych dygnitarzy partyjnych. Dobrze się spisał. Mógł liczyć, że dostanie nowe mieszkanie w ciągu najbliższych miesięcy, a jeśli nie, to na pewno przed końcem roku. Kilka dni po zakończeniu procesów, gdy nie mógł w nocy zasnąć, żona powiedziała mu, że jego zgoda na pomoc w przedsięwzięciu Lwa jest tylko kwestią czasu. Chciała, żeby się na to zdecydował. Czy czekał na jej pozwolenie? Być może. Igrał nie tylko ze swoim życiem, lecz narażał także życie rodziny. W zasadzie nie robił nic złego, zadając pytania i zbierając informacje, ale działał na własną rękę. Samodzielne działanie zawsze było ryzykiem, ponieważ świadczyło o tym, że zawodzą oficjalne struktury państwowe: że jeden człowiek próbuje osiągnąć to, co nie udało się państwu. Mimo to był przekonany, że uda się rozpocząć ciche, dyskretne śledztwo, które będzie wyglądało na niewinną pogawędkę między kolegami. Gdyby odkrył, że nie ma podobnych spraw i nigdzie indziej nie zamordowano dzieci, wówczas mógłby mieć pewność, że surowe kary, w których wymierzeniu odegrał kluczową rolę, były stosowne, słuszne i sprawiedliwe. Chociaż nie żywił zaufania do Lwa i miał mu za złe, że wzbudził w nim tyle wątpliwości, musiał przyznać, że ten człowiek postawił mu bardzo zasadnicze pytanie. Czy jego praca ma sens, czy jest jedynie sposobem na przetrwanie? Chęć przetrwania nie była powodem do wstydu —

większość próbowała to robić. Ale czy potrafił się zadowolić życiem w nędzy, nie mogąc liczyć nawet na poczucie dumy, na zwykłą świadomość, że to, co robi, służy jakiemuś celowi? Przez minione dziesięć tygodni Niestierow działał na własną rękę, nie konsultując się i nie współpracując z Lwem. Ponieważ Lew najprawdopodobniej był pod obserwacją, im rzadziej kontaktowali się ze sobą, tym lepiej. Skreślił tylko do niego krótką wiadomość — „Pomogę” — dodając do niej instrukcję, by natychmiast zniszczył list. Nie było łatwo dotrzeć do akt spraw kryminalnych w terenie. Niestierow dzwonił i pisał listy. Mimochodem poruszał interesujący go temat, chwaląc się osiągnięciami swojej komendy, która szybko rozwiązała sprawy dwóch morderstw, i starając się w ten sposób sprowokować rozmówców do podobnych przechwałek. Gdy zaczęły nadchodzić odpowiedzi, musiał odbyć kilka nieoficjalnych podróży koleją, spotykać się z kolegami z innych miast, pić z nimi, rozmawiać o istotnych sprawach nie dłużej niż minutę i tracić większość czasu na głupstwa. Był to wyjątkowo nieskuteczny sposób zbierania informacji. Trzy godziny picia mogły przynieść dwie minuty ważnej rozmowy. Zajęło to Niestierowowi osiem tygodni. Potem wezwał do siebie Lwa. Lew wszedł do gabinetu i usiadł. Niestierow najpierw uważnie rozejrzał się po korytarzu, po czym wrócił do pokoju, przekręcił klucz w zamku i zasiadł za biurkiem. Wyjął mapę Związku Radzieckiego, którą rozłożył na blacie, obciążając książkami jej rogi. Następnie wziął garść szpilek. Wbił dwie w punkt oznaczający na mapie Wuralsk, dwiema zaznaczył miasto Mołotow, dwiema Kirów, dwiema Gorki i dwiema Kazań. Szpilki znalazły się w miastach leżących przy linii kolejowej biegnącej na zachód w kierunku Moskwy. Niestierow nie dotarł do stolicy, celowo unikając rozmów z tamtejszymi milicjantami, ponieważ obawiał się, że jego ciekawość mogłaby wzbudzić podejrzenia. Poszukiwania na zachód od stolicy okazały się mniej owocne, lecz udało mu się dowiedzieć o prawdopodobnym zdarzeniu w Kalininie. Na południu wbił trzy szpilki w Tułę, dwie w miasto Orzeł i dwie w Biełgorod. Przesuwając się na Ukrainę, wziął pudełko szpilek i wysypał na dłoń co najmniej dwadzieścia. Zaznaczał dalej: trzy w Charkowie i Gorłowce, cztery w Zaporożu, trzy w Kramatorsku i jedna w Kijowie. Na terytorium Ukrainy wbił jeszcze pięć szpilek w Taganrogu i na koniec sześć w Rostowie i wokół miasta. Niestierow rozumiał reakcję Lwa, który milczał zszokowany. Gdy zbierał te informacje, towarzyszył mu podobny nastrój. Z początku próbował lekceważyć podobieństwa: dzieci miały w ustach sypki materiał, zdaniem milicji, ziemię lub piasek, ich tułowia zostały zmasakrowane. Ale w końcu musiał je uznać za zbyt uderzające. Wszystkie ofiary miały zawiązany na kostce sznurek. Ciała były nagie, ubrania spoczywały złożone w kupkę w pewnej odległości. Zbrodnie popełniano w lasach albo parkach, często w pobliżu stacji kolejowych, nigdy w domu, nigdy pod dachem. Wiadomości o nich nigdy też nie przedostawały się z miasta do miasta, choć

niektóre przestępstwa zdarzyły się w miejscach oddalonych od siebie o niecałe pięćdziesiąt kilometrów. Nikt nie połączył tych szpilek. O zbrodnie oskarżano pijaków, złodziei lub skazanych za gwałt — element niepożądany, któremu można było przypisać dowolny zarzut. Według jego obliczeń łącznie takich spraw było czterdzieści trzy. Niestierow sięgnął po jeszcze jedną szpilkę i wbił ją pośrodku Moskwy, zaznaczając czterdzieste czwarte dziecko — Arkadego. · · · Niestierow zbudził się z twarzą wtuloną w piasek i otwartymi ustami. Usiadł, otrzepał się i rozejrzał dookoła. Słońce skryło się za warstwą chmur. Poszukał wzrokiem dzieci, obrzucając bacznym spojrzeniem ludzi bawiących się na plaży. Jego starszy syn, siedmioletni Jefim, siedział nad wodą. Ale Niestierow nigdzie nie mógł dostrzec młodszego, który miał zaledwie pięć lat. Odwrócił się do żony. Inessa kroiła na obiad plastry suszonego mięsa. — Gdzie Wadim? Uniosła wzrok, natychmiast odnajdując starszego syna. Ale młodszego nie było. Z nożem w ręce wstała i obejrzała się za siebie. Nigdzie nie widząc synka, upuściła nóż. Oboje podbiegli do Jefima i uklękli obok niego. — Gdzie twój brat? — Mówił, że idzie do was. — Kiedy? — Nie wiem. — Pomyśl. — Niedawno. Nie jestem pewien. — Mówiliśmy wam, żebyście się trzymali razem. — Mówił, że idzie do was! — Nie poszedł do wody? — Poszedł tędy, w waszą stronę. Niestierow znów wstał, spoglądając na morze. Wadim nie wbiegł do wody, nie chciał się kąpać. Był na plaży, gdzieś wśród tych setek ludzi. Stanęły mu przed oczyma zdjęcia z milicyjnych akt. Jedna dziewczynka została zamordowana niedaleko uczęszczanego szlaku turystycznego, nad rzeką. Inna — w parku za pomnikiem, sto metrów od swojego domu. Kucnął obok syna. — Wracaj na koc. I zostań tam, obojętne, co ci będą mówić. Nawet gdyby to był ktoś starszy i kazał ci słuchać, nie ruszaj się stamtąd. Przypomniawszy sobie, ile dzieci nakłoniono do pójścia do lasu, zmienił zdanie i złapał syna za rękę.

— Chodź ze mną. Razem poszukamy twojego brata. Jego żona poszła plażą w przeciwnym kierunku, a Niestierow ruszył w tłum, lawirując między ludźmi. Szedł za szybko, by Jefim mógł za nim nadążyć, wziął więc syna na ręce. Plaża zwężała się, zarastała ją wysoka trawa i trzciny. Wadima nigdzie nie było. Jefim niewiele wiedział o pracy ojca. Wiedział o dwojgu zamordowanych dzieciach w mieście, bo rodzice rozmawiali z nim o tym, choć kazali mu przysiąc, że nikomu nie wspomni o morderstwach. Nikt nie powinien się nimi przejmować. Miały zostać wyjaśnione. Chłopiec wiedział, że jego młodszy brat jest w niebezpieczeństwie. Był rozmownym, miłym chłopcem. Nie potrafił być wobec nikogo niegrzeczny. Jefim powinien był go lepiej pilnować. Zdając sobie sprawę, że to jego wina, wybuchnął płaczem. Inessa nawoływała syna na drugim końcu plaży. Czytała dokumenty związane ze śledztwem prowadzonym przez męża. Doskonale wiedziała, co się stało zaginionym dzieciom. Wpadła w panikę, biorąc całą winę na siebie. To ona powiedziała mężowi, że powinien pomóc Lwu. Zachęcała go i radziła mu, jak utrzymać dochodzenie w tajemnicy. Niestierow był szczery z natury, a to zadanie wymagało ostrożności. Czytała jego listy, zanim je wysłał, podsuwając mu pewne zwroty, na wypadek gdyby korespondencja została przechwycona. Gdy pokazał jej mapę najeżoną szpilkami, dotykała każdej po kolei. Ich liczba była niewiarygodna. Tej nocy Inessa spała z synami w jednym łóżku. To ona wpadła na pomysł, by połączyć wakacje ze śledztwem. Ponieważ najwięcej morderstw popełniono na południu kraju, jedynym sposobem, by nie zauważono jego wyprawy, było upozorowanie jej na wakacyjny wyjazd z rodziną. Dopiero teraz w pełni pojęła, na jakie niebezpieczeństwo naraziła swoje dzieci. Zabrała je do samego serca tajemniczego zła. Nie doceniła jego potęgi. Każde dziecko było zagrożone. Zło według własnego uznania wybierało ofiary, które ginęły niekiedy zaledwie kilkadziesiąt metrów od swojego domu. Teraz zabrało jej młodszego syna. Zdyszana, ze łzami w oczach, wołała syna, wykrzykując jego imię w twarze plażowiczów. Ludzie otoczyli ją, mierząc tępym, obojętnym wzrokiem. Błagała ich o pomoc. — Ma tylko pięć lat. Został porwany. Musimy go znaleźć. Jakaś kobieta o surowej twarzy próbowała ją powstrzymać. — Na pewno gdzieś tu jest. — Nic pani nie rozumie: grozi mu straszne niebezpieczeństwo. — Jakie? Odepchnęła kobietę i dalej wołała syna, rozglądając się po plaży. Nagle poczuła na ramionach silny uścisk męskich dłoni. — Mój synek został porwany. Proszę mi pomóc go znaleźć. — Powinna się pani uspokoić.

— Nie, zostanie zabity. Zostanie zamordowany. Musi mi pan pomóc go znaleźć. Mężczyzna się roześmiał. — Nikt nikogo nie zabije. Pani synek jest zupełnie bezpieczny. Zaczęła się szamotać, lecz mężczyzna jej nie puszczał. Usiłowała się wyrwać z kręgu pogardliwych oczu. — Puśćcie mnie! Muszę znaleźć syna. Niestierow przecisnął się przez tłum do żony. Znalazł młodszego synka bawiącego się w trzcinie i teraz niósł obu chłopców. Mężczyzna puścił rękę Inessy, która chwyciła Wadima w objęcia, tuląc do siebie jego głowę, jak gdyby była bardzo krucha. Rodzina stała razem, otoczona przez wrogie twarze. Dlaczego ci ludzie tak się zachowywali? Co im się stało? Jefim szepnął: — Chodźmy stąd. Przedarli się przez tłum, pośpiesznie zebrali swoje rzeczy i skierowali się do samochodu. Przy gruntowej drodze stało tylko pięć aut. Reszta plażowiczów przyjechała tramwajem. Niestierow uruchomił silnik i odjechali. · · · Szczupła kobieta o szpakowatych włosach patrzyła z plaży na odjeżdżający samochód. Zapisała numer rejestracyjny, dochodząc do wniosku, że tę rodzinę należy sprawdzić.

Moskwa

5 lipca Do wczoraj, gdyby Lew został aresztowany, Raisy nic nie łączyło z nielegalnym śledztwem. Mogła złożyć na niego donos, dzięki czemu miałaby szansę się uratować. Teraz to już było nierealne. Siedząc w pociągu, który zbliżał się do Moskwy, podróżując z fałszywymi dokumentami, dzielili się równo winą. Dlaczego Raisa wsiadła z Lwem do pociągu? Postąpiła wbrew swojej podstawowej zasadzie — zasadzie przetrwania. Brała na siebie ogromne ryzyko, choć otwierała się przed nią druga możliwość. Mogła zostać w Wuralsku i nie robić nic albo, dla większego bezpieczeństwa, zdradzić Lwa w nadziei, że zdrada zapewni jej lepszą przyszłość. Byłby to przykry krok, podły i naznaczony hipokryzją, lecz Raisa, aby przetrwać, robiła już wiele podłych rzeczy, na przykład wyszła za Lwa, mężczyznę, do którego czuła odrazę. Co takiego się zmieniło? Nie chodziło o miłość. Lew stał się jej partnerem, choć nie w sensie małżeńskim. Byli partnerami w śledztwie. Lew jej ufał, słuchał jej — nie z uprzejmości, ale jak kogoś równego sobie. Stanowili zespół połączony wspólnym celem, ważniejszym niż życie. Raisa, podniecona i pełna energii, nie miała ochoty wracać do dawnej, ograniczonej do minimum egzystencji. Zastanawiała się tylko, jaką część duszy będzie musiała sprzedać, by przeżyć. Pociąg zatrzymał się na Dworcu Jarosławskim. Lew aż nazbyt dobrze zdawał sobie sprawę ze znaczenia ich powrotu, mając świadomość, że jadą po tych samych torach, przy których znaleziono zwłoki Arkadego. Wracali do Moskwy pierwszy raz od wygnania przed czterema miesiącami. Oficjalnie nie mieli tu do załatwienia żadnej sprawy. Od zachowania w tajemnicy pobytu w stolicy zależało ich życie i powodzenie śledztwa. Podjęli tę wyprawę z powodu Galiny Szaporiny, kobiety, która widziała mordercę, była naocznym świadkiem, mogła więc opisać tego człowieka, określić jego wiek, nadać mu cechy fizyczne — urzeczywistnić go. Obecnie ani Lew, ani Raisa nie mieli pojęcia, kogo szukają. Nie wiedzieli, czy jest stary czy młody, szczupły czy tęgi, obdarty czy dobrze ubrany. Słowem, mógł nim być każdy. Raisa zaproponowała, by — oprócz spotkania z Galiną — porozmawiali także z Iwanem, nauczycielem z jej szkoły. Iwan czytał mnóstwo cenzurowanych materiałów z Zachodu, miał dostęp do zastrzeżonych publikacji, artykułów z gazet i czasopism oraz nielegalnych przekładów. Być może zetknął się z opracowaniami na temat podobnych zbrodni popełnionych za granicą: seryjnych, rytualnych morderstw, których ofiarami padały przypadkowe osoby. Raisa słyszała co nieco o takich

przestępstwach. O Amerykaninie Albercie Fishu, który mordował i zjadał dzieci. O Francuzie, doktorze Petiot, który podczas wojny zwabiał Żydów do swojej piwnicy, proponując im, że ich ukryje, a następnie zabijał tych ludzi i palił ich ciała. Raisa nie miała pojęcia, czy te historie nie były tylko radziecką propagandą, głoszącą upadek zachodniej cywilizacji, przedstawiającą morderców jako produkty zepsutego społeczeństwa i zdegenerowanej polityki. Z punktu widzenia ich śledztwa teoria deterministyczna była bezużyteczna. Oznaczała, że jedynym podejrzanym mógł być cudzoziemiec, którego charakter został ukształtowany przez życie w społeczeństwie kapitalistycznym. Ale wszystko wskazywało na to, że morderca z łatwością porusza się po całym kraju, mówi po rosyjsku i potrafi zjednywać sobie dzieci. To morderca stąd, działający w obrębie kraju. Wszystko, czego dowiedzieli się o tym rodzaju zbrodni, było albo nieprawdziwe, albo nieistotne. Musieli zapomnieć o wszelkich przypuszczeniach i zacząć wszystko od nowa. Raisa wierzyła, że dostęp Iwana do poufnych informacji będzie miał kluczowe znaczenie dla ich reedukacji. Lew rozumiał, że takie materiały mogą się im przydać, lecz zależało mu także na tym, by ograniczyć kontakty w Moskwie do jak najmniejszej liczby osób. Zasadniczym celem była rozmowa z Galiną Szaporiną. Spotkanie z Iwanem miało drugorzędne znaczenie, ponieważ Lew nie był przekonany, czy jest warte ryzyka. Zdawał sobie jednak sprawę, że na jego ocenę rzutują względy osobiste. Czy był zazdrosny o relacje Iwana z Raisą? Owszem. Czy chciał go wtajemniczać w ich śledztwo? Ani przez chwilę. Lew wyjrzał za okno, czekając, aż wszyscy wysiądą. Stacje kolejowe patrolowali agenci w mundurach i w cywilu. Wszystkie duże węzły komunikacyjne uznano za punkty szczególnie narażone na infiltrację. Na drogach stały uzbrojone posterunki kontrolne. Porty i przystanie znajdowały się pod stałą obserwacją. Nigdzie jednak nie było ścisłej kontroli ochrony jak w Moskwie. Próbowali przeniknąć do najbardziej strzeżonego miasta w kraju. Ich jedyna przewaga polegała na tym, że Wasilij nie miał powodu przypuszczać, iż będą na tyle lekkomyślni, by wyruszyć w taką podróż. Tuż przed wyjściem z pociągu Lew odwrócił się do Raisy. — Gdyby przypadkiem ktoś zwrócił na ciebie uwagę, strażnik czy nawet jakiś cywil, nie odwracaj wzroku od razu. Nie uśmiechaj się, nie wykonuj żadnych gestów. Po prostu wytrzymaj jego spojrzenie, a potem popatrz w inną stronę. Wyszli na peron. Mieli skromny bagaż. Duże torby mogłyby bardziej przyciągnąć wzrok. Maszerowali szybkim krokiem, powstrzymując się, by nie biec. Lew cieszył się z tłoku na dworcu. Mimo to czuł, jak kołnierzyk koszuli wilgotnieje mu od potu. Pocieszał się myślą, że to mało prawdopodobne, by szukał ich tu jakiś agent. Już w Wuralsku starali się zmylić trop, na wypadek gdyby ktoś ich śledził. Przekonali wszystkich, że wybierają się na górską wędrówkę. Musieli złożyć podania o urlop. Jako pracownikom z krótkim stażem przysługiwało im tylko kilka dni. Świadomi ogromnej presji czasu wyruszyli do lasu i zatoczyli koło, sprawdzając, czy

nikt nie idzie ich śladem. Kiedy się upewnili, że są sami, wrócili w pobliże stacji kolejowej, gdzie się przebrali i zakopali brudne ubrania oraz sprzęt turystyczny. Zaczekali na pociąg do Moskwy i wsiedli do niego w ostatniej chwili. Plan zakładał, że po wysłuchaniu relacji naocznego świadka wrócą do Wuralska, przemkną do lasu, przebiorą się w brudne rzeczy i wydobędą zakopany sprzęt. Zamierzali pojawić się w mieście od strony jednego z leśnych szlaków na północy. Byli już prawie przy wyjściu z dworca, gdy ktoś zawołał zza ich pleców: — Dokumenty! Lew odwrócił się bez wahania. Nie uśmiechał się, nie próbował też sprawiać wrażenia zbyt opanowanego. Stał przed nimi funkcjonariusz służby bezpieczeństwa. Na szczęście Lew go nie znał. Podał mu swoje papiery. Raisa podała swoje. Lew uważnie przyjrzał się twarzy mężczyzny. Był wysoki i mocno zbudowany. Miał tępe spojrzenie i ociężałe ruchy. To było rutynowe zatrzymanie do kontroli. Jednak dokumenty, które sprawdzał funkcjonariusz, były podrobione, i to niezbyt starannie. Gdyby to Lew je kontrolował, z pewnością rozpoznałby fałszerstwo. Mieli je dzięki Niestierowowi, który spreparował je z pomocą Lwa. Napracowali się przy nich, lecz im bardziej się starali, tym więcej zauważali słabych punktów: ślady wydrapania na papierze, odbarwienia, podwójne linie w miejscu, gdzie dwa razy przyłożono pieczątkę. Lew zastanawiał się, jak w ogóle mógł pokładać wiarę w tych dokumentach. Doszedł do wniosku, że po prostu miał nadzieję, iż nikt nie będzie ich sprawdzał. Przyglądając się, jak agent studiuje papiery, Raisa zauważyła, że ledwie umie czytać. Próbował to ukryć, udając niezwykłą skrupulatność. Widziała jednak w życiu zbyt wiele dzieci borykających się z tym samym problemem, by nie dostrzec jego oznak. Poruszał ustami, wodząc wzrokiem po tekście. Gdyby dała po sobie poznać, że odkryła jego słabą stronę, funkcjonariusz z pewnością by ich zaatakował, przybrała więc przestraszoną minę. Świadomość, że się go boją, na pewno uśpi jego czujność. Agent rzeczywiście popatrywał na ich twarze, choć nie dlatego, że dokumenty wyglądały mu podejrzanie, ale z powodu niepokoju, że nie wzbudza w nich takiej grozy, jak by sobie życzył. Zadowolony, że nadal się go boją, trzepnął papierami o dłoń, dając im do zrozumienia, że wciąż ma nad nimi władzę i nie podjął jeszcze decyzji. — Pokażcie torby. Lew i Raisa otworzyli swoje małe torby. Nie mieli w nich nic poza ubraniem na zmianę i paroma niezbędnymi drobiazgami. Agent wyglądał na znudzonego. Wzruszył ramionami. W odpowiedzi uniżenie pochylili głowy i ruszyli do wyjścia, starając się zbytnio nie śpieszyć.

Tego samego dnia Chociaż to Lew położył kres śledztwu Fiodora w sprawie morderstwa jego syna, prośbą i groźbą zmuszając go do milczenia, teraz zamierzał go prosić o pomoc w tej samej kwestii. Chciał, by Fiodor zaprowadził go do mieszkania Galiny Szaporiny, ponieważ nie mógł znaleźć jej adresu. Możliwe nawet, że źle zapamiętał nazwisko. Wówczas nie zwrócił na nie szczególnej uwagi, a od tego czasu tyle się przecież wydarzyło. Bez Fiodora miał nikłe nadzieje na odnalezienie cennego świadka. Lew był przygotowany na upokorzenie, na utratę twarzy; mógł znieść pogardę i szyderstwo, pod warunkiem że uda mu się uzyskać relację naocznego świadka. Mimo że Fiodor był agentem MGB, Lew liczył na to, że na pierwszym miejscu postawi pamięć o synu. Bez względu na to, jak bardzo Fiodor nienawidził Lwa, pragnienie sprawiedliwości powinno zwyciężyć i zmusić go do zawarcia z nim przymierza. Przed czterema miesiącami Lew nie pomylił się jednak w ocenie sytuacji. Nielegalne śledztwo w sprawie śmierci syna mogłoby narazić całą rodzinę. Fiodor być może pogodził się z tą opinią. Uznał, że lepiej chronić żywych, lepiej oddać Lwa w ręce państwowej machiny, zapewniając sobie w ten sposób bezpieczeństwo i jednocześnie dokonując zemsty. Co teraz postanowi? Lew nie miał innego wyjścia, jak tylko zapukać do jego drzwi i się przekonać. Na czwartym piętrze w bloku numer 18 otworzyła im starsza kobieta — ta sama, która stawiła mu opór, nazywając morderstwo morderstwem. — Mam na imię Lew, a to moja żona Raisa. Kobieta poznała go i zmierzyła nienawistnym spojrzeniem. Zerknęła przelotnie na Raisę. — Czego chcecie? Odpowiedziała jej Raisa, mówiąc przyciszonym głosem: — Przyszliśmy w sprawie morderstwa Arkadego. Staruszka przez długą chwilę przyglądała im się w milczeniu, po czym odparła: — Trafiliście pod zły adres. Tu nie zamordowano żadnego chłopca. Kiedy zamierzała zamknąć drzwi, Lew zablokował je stopą. — Mieliście rację. Spodziewał się gniewu, ale staruszka wybuchnęła płaczem. Fiodor, jego żona i matka stali niczym cywilna trójka — trybunał obywatelski — przyglądając się, jak Lew zdejmuje płaszcz i rzuca go na krzesło. Ściągnął sweter i zaczął rozpinać koszulę. Pod spodem miał przymocowane do ciała materiały związane z morderstwami: zdjęcia, opisy, zeznania, mapy z zaznaczonym zasięgiem geograficznym zbrodni — najważniejsze z zebranych dowodów. — Musiałem zachować ostrożność, żeby to bezpiecznie przenieść. Tu są szczegóły ponad czterdziestu morderstw dzieci, chłopców i dziewczynek, które zginęły w zachodniej części kraju. Wszystkie zostały zabite niemal dokładnie w taki

sam sposób jak wasz syn. Bo wierzę, że został zabity. Lew odkleił papiery: te, które miał najbliżej skóry, były wilgotne od potu. Fiodor wziął je i zaczął przeglądać. Żona i matka podeszły do niego. Po chwili wszyscy troje czytali dokumenty, podając je sobie po kolei. Pierwsza odezwała się żona Fiodora. — Co zamierzasz zrobić, kiedy go złapiesz? Dziwne, ale pierwszy raz ktoś mu zadał to pytanie. Dotąd zastanawiali się, czy to w ogóle możliwe, że uda się go złapać. — Zabiję go. Kiedy Lew zrelacjonował przebieg swojego prywatnego śledztwa, Fiodor nie tracił czasu na urazy i oskarżenia. Najwyraźniej nie przeszło mu przez myśl, że mógłby odmówić tym dwojgu pomocy, wątpić w ich szczerość czy przejmować się reperkusjami. Nic takiego nie przyszło też do głowy jego żonie i matce, w każdym razie się z tym nie zdradzały. Fiodor oznajmił, że natychmiast zabierze ich do mieszkania Galiny. Najkrótsza droga prowadziła przez tory kolejowe, przy których znaleziono Arkadego. Przez szeroki pas ziemi, porośnięty zaniedbanymi krzewami i drzewami, biegło równolegle kilka torów. Widząc tę ziemię niczyją w dogasającym świetle dnia, Lew zrozumiał, dlaczego to ustronne miejsce spodobało się sprawcy. Mimo że znajdowało się w sercu miasta, było upiornie puste. Czy chłopiec biegł po tych podkładach, uciekając przed mordercą? Czy próbując umknąć przed pościgiem, w panice potknął się i upadł? A pociąg obojętnie śmignął obok i zostawił go w ciemności? Lew z ulgą zszedł z torów. Gdy zbliżali się do mieszkania Galiny, Fiodor przekonywał Lwa, by został na zewnątrz. Za pierwszym razem przeraził Galinę; nie mogli ryzykować, że strach znów zamknie jej usta. Lew się zgodził. Z Fiodorem miała iść tylko Raisa. Weszła za nim po schodach i zapukała do drzwi mieszkania. Usłyszała rozbawione głosy dzieci. Ucieszyła się. Oczywiście, nie sądziła, że wagę tej sprawy mogłaby pojąć tylko matka, lecz świadomość Galiny, że jej dzieciom także grozi niebezpieczeństwo, powinna im ułatwić pozyskanie jej pomocy. Drzwi otworzyła wymizerowana trzydziestokilkuletnia kobieta, ciepło ubrana, jak gdyby to był środek zimy. Wyglądała na chorą. Jej zalęknione oczy wnikliwie przypatrywały się twarzom Raisy i Fiodora. — Galino, pamiętasz mnie? Jestem Fiodor, ojciec Arkadego, tego zamordowanego chłopca. To moja znajoma, Raisa. Mieszka w Wuralsku, niedaleko Uralu. Galino, przyszliśmy do ciebie, bo człowiek, który zamordował mojego syna, zabija inne dzieci w innych miastach. Właśnie po to Raisa przyjechała do Moskwy, żeby z tobą porozmawiać. Potrzebujemy twojej pomocy. Galina odrzekła cicho, prawie szeptem: — Jak mogę pomóc? Nic nie wiem. Spodziewając się takiej odpowiedzi, Raisa wyjaśniła:

— Fiodor nie przyszedł tutaj jako funkcjonariusz MGB. Jesteśmy grupą rodziców, zwykłych obywateli, poruszonych tymi zbrodniami. Twoje nazwisko nie znajdzie się w żadnych dokumentach, bo nie ma żadnych dokumentów. Nigdy więcej nie będziemy cię niepokoić. Musimy tylko wiedzieć, jak on wygląda. Ile ma lat? Czy jest wysoki? Jakiego koloru ma włosy? Był ubrany w drogie czy tanie rzeczy? — Przecież człowiek, którego widziałam, nie był z żadnym dzieckiem. Już wam mówiłam. Fiodor rzekł: — Proszę cię, Galino, wpuść nas na chwileczkę. Nie rozmawiajmy na korytarzu. Pokręciła głową. — Nie mogę wam pomóc: nic nie wiem. Fiodor zaczynał się denerwować. Raisa dotknęła jego ramienia, chcąc go uspokoić. Musieli zachować spokój, nie mogli jej spłoszyć. Najważniejsza była cierpliwość. — Dobrze, już dobrze. Nie widziałaś mężczyzny z dzieckiem. Fiodor mówił, że widziałaś mężczyznę, który niósł torbę z narzędziami, zgadza się? Skinęła głową. — Potrafisz go opisać? — Ale nie było z nim żadnego dziecka. — Rozumiemy. Nie było z nim żadnego dziecka. To już wiemy. Miał tylko torbę z narzędziami. Ale jak wyglądał? Galina się zamyśliła. Raisa wstrzymała oddech, wyczuwając zbliżający się przełom. Nie musieli zapisywać tej informacji. Nie potrzebowali podpisanego zeznania. Potrzebowali jedynie rysopisu, nieoficjalnego, rzuconego mimochodem. Wystarczyłoby na to nie więcej niż trzydzieści sekund. Nagle ciszę przerwał Fiodor, mówiąc: — Co w tym złego, jeżeli powiesz nam, jak wyglądał człowiek z torbą z narzędziami? Nic ci przecież nie grozi za podanie rysopisu robotnika kolejowego. Raisa spojrzała na niego. Popełnił błąd. Podanie rysopisu robotnika kolejowego mogło wpędzić w kłopoty. Ludzie mieli kłopoty z bardziej błahych powodów. Najrozsądniej było nie robić nic. Galina pokręciła głową, cofając się w głąb mieszkania. — Przykro mi, było ciemno. Nie widziałam go. Miał torbę, pamiętam tylko tyle. Fiodor przytrzymał drzwi. — Nie, Galino, proszę… Galina znów potrząsnęła głową. — Zostawcie mnie. — Proszę, proszę… Krzyknęła przenikliwym głosem jak spłoszone zwierzę: — Zostawcie mnie!

Zapadła cisza. Głosy dzieci zamilkły. W drzwiach pojawił się mąż Galiny. — Co tu się dzieje? W korytarzu zaczęły się otwierać drzwi, zza których wyglądali ludzie, obserwując ich, pokazując palcami. Galina przestraszyła się jeszcze bardziej. Czując, że sytuacja wymyka się im spod kontroli, że za moment stracą naocznego świadka, Raisa objęła Galinę, jak gdyby chciała się z nią pożegnać. — Jak on wyglądał? Powiedz, szepnij mi do ucha. Mąż Galiny usiłował je rozdzielić. — Dość tego! Galina się szamotała, lecz Raisa nie puszczała. Uczepiona ramienia nieznajomej, powtórzyła błagalnym tonem: — Jak on wyglądał? Zamknęła oczy i czekała, przytulona do niej. Czuła na policzku jej oddech. Galina jednak nie odpowiedziała.

Rostów nad Donem

Tego samego dnia Na parapecie siedział kot, wymachując ogonem i wodząc zielonymi oczami za Nadią, jak gdyby zamierzał się na nią rzucić; pewnie wydawała mu się po prostu dużym szczurem. Kot był starszy od niej. Nadia miała sześć lat; kot osiem czy dziewięć. Ten fakt mógł w pewnym stopniu wyjaśniać, dlaczego traktował ją tak wyniośle. Jej ojciec twierdził, że okolicę, w której mieszkali, trapi plaga szczurów, dlatego koty są niezbędne. Miał rację, choć nie do końca. Rzeczywiście Nadia widziała sporo szczurów, nawet dużych i bezczelnych. Ale nigdy nie widziała, żeby kot coś im zrobił. To był leniuch, pupilek ojca, rozpuszczony jak dziadowski bicz. I ten kot mógł się uważać za ważniejszego od niej? Nigdy nie pozwalał się dotykać. Raz, gdy przechodził obok, pogłaskała go po grzbiecie, a kot wyprężył się, syknął i uciekł do kąta, strosząc sierść i patrząc na Nadię, jak gdyby popełniła jakieś ciężkie przestępstwo. Odtąd nie próbowała już się więcej z nim zaprzyjaźniać. Jeżeli kot chciał ją nienawidzić, postanowiła go nienawidzić dwa razy mocniej. Nie mogąc dłużej siedzieć w domu razem z gapiącym się na nią kotem, Nadia wybrała się na spacer, mimo że było już późno i reszta rodziny przygotowywała w kuchni kolację. Nie pytała o pozwolenie, wiedząc, że go nie dostanie, szybko więc wsunęła nogi w buty i wymknęła się z domu. Nadia mieszkała nad brzegiem Donu, z rodzicami i młodszą siostrą, w dzielnicy na peryferiach miasta, gdzie ulice były pełne dziur i wybojów i stały ceglane domki. Kawałek dalej, w górze rzeki, do Donu wpływały miejskie i fabryczne ścieki i Nadia czasem przyglądała się deseniom, jakie na powierzchni wody tworzyły oleje, brud i chemikalia. Wzdłuż brzegu biegła wydeptana ścieżka. Nadia skręciła w dół rzeki, w stronę wsi. Zaczęło się ściemniać, ale świetnie znała tę trasę. Miała doskonały zmysł orientacji i nie pamiętała, by kiedykolwiek zabłądziła. Zastanawiała się, jaki zawód może wykonywać dziewczyna z dobrym zmysłem orientacji. Może jak dorośnie, zostanie pilotem myśliwca. Nie było sensu pracować jako maszynista, bo maszyniści nigdy nie muszą myśleć, dokąd jechać: pociąg nie może się zgubić. Ojciec opowiadał jej o kobietach pilotujących bombowce w czasie wojny. To się dziewczynce spodobało, zapragnęła być jedną z nich, żeby na pierwszych stronach gazet ukazało się jej zdjęcie, jak wręczają jej Order Lenina. Ojciec musiałby się tym zainteresować; byłby z niej dumny. Przestałby się zajmować tym głupim kotem. Szła przed siebie, nucąc pod nosem, ciesząc się, że jest poza domem, daleko od kota, gdy naraz przystanęła. W oddali ujrzała zarys sylwetki jakiegoś mężczyzny,

który zmierzał w jej stronę. Był wysoki, ale w półmroku nie widziała nic więcej. Niósł jakąś teczkę. Widok nieznajomego zwykle nie wzbudzał w niej żadnego niepokoju. No bo dlaczego miałaby się bać? Ale ostatnio jej matka zrobiła coś dziwnego: kazała usiąść jej i siostrze i ostrzegła je, żeby nie rozmawiały z żadnymi nieznajomymi. Powiedziała im nawet, że lepiej być niegrzeczną, niż spełnić jakiekolwiek żądanie nieznajomego. Nadia spojrzała w stronę domu. Za bardzo się nie oddaliła; gdyby pobiegła, mogłaby wrócić w ciągu niecałych dziesięciu minut. Zależało jej jednak na tym, by dotrzeć do swojego ulubionego drzewa. Lubiła się na nie wspinać, siadać na gałęzi i marzyć. Jeśli nie doszła do drzewa, spacer się nie liczył. Wyobrażała sobie, że to jej zadanie bojowe: miała dotrzeć do drzewa i nie zawieść. Nagle postanowiła, że nie będzie rozmawiać z tym mężczyzną: po prostu go wyminie, a gdyby się do niej odezwał, powie mu „dobry wieczór”, ale się nie zatrzyma. Ruszyła dalej ścieżką, którą zbliżał się do niej mężczyzna. Czyżby przyśpieszył? Chyba tak. Było za ciemno, by mogła zobaczyć jego twarz. Zdawało jej się, że nadchodzący ma na głowie kapelusz. Odsunęła się na skraj ścieżki, zostawiając mu dużo miejsca. Dzieliło ich już zaledwie kilka metrów. Nadia poczuła dziwny lęk i niewytłumaczalną chęć, by jak najszybciej go minąć. Nie rozumiała dlaczego. Pomyślała, że to przez matkę. Piloci bombowców nigdy się nie boją. Zaczęła biec. Obawiając się, że ten pan może się obrazić, zawołała: — Dobry wieczór! Andriej wolną ręką chwycił ją wpół i podniósł drobne ciało, przysuwając twarz do twarzy dziewczynki i zaglądając jej w oczy. Wstrzymała oddech, sztywniejąc z przerażenia. I nagle Nadia wybuchnęła śmiechem. Ochłonąwszy z zaskoczenia, otoczyła ramionami szyję ojca i przytuliła się do niego. — Ale mnie przestraszyłeś. — Dlaczego tak późno wyszłaś na dwór? — Chciałam się przejść. — Matka wie, że wyszłaś? — Tak. — Kłamiesz. — Wcale nie. Dlaczego idziesz z tej strony? Nigdy nie przychodzisz z tej strony. Gdzie byłeś? — W pracy. Miałem sprawę do załatwienia w wiosce zaraz za miastem. Nie było jak wrócić, więc przyszedłem. To tylko dwie godziny drogi. — Pewnie jesteś zmęczony. — To prawda. — Mogę ponieść twoją teczkę? — Ale ja niosę ciebie, więc nawet gdybym ci dał teczkę, ciągle będę ją niósł.

— Mogłabym iść sama i ponieść ci teczkę. — Chyba dam sobie radę. — Cieszę się, że wróciłeś, tato. Wciąż niosąc córkę, pchnął teczką drzwi domu. Wszedł do kuchni. Podbiegła do niego młodsza córka i czule go przywitała. Przyglądał się radości rodziny z jego powrotu. Żona i córki nigdy nie wątpiły, że gdy wychodzi z domu, zawsze wróci. Nadia miała na oku kota, który najwyraźniej zazdrosny o uwagę, jaką poświęca jej ojciec, zeskoczył z okna i dołączył do rodzinnego spotkania, ocierając się o nogę mężczyzny. Kiedy Andriej postawił córkę na podłodze, niby przypadkiem nastąpiła kotu na łapę. Zwierzę z wrzaskiem rzuciło się do ucieczki. Zanim zdążyła się nasycić uczuciem satysfakcji, ojciec chwycił ją za przegub, kucnął i spojrzał na nią zza grubych prostokątnych okularów, dygocząc ze złości. — Nigdy go nie dotykaj. Nadia miała ochotę się rozpłakać, ale tylko zagryzła wargi. Nauczyła się już, że płacz nie robi na ojcu żadnego wrażenia. Andriej puścił rękę córeczki i wyprostował się. Wzburzenie paliło mu twarz. Spojrzał na żonę. Nie podeszła, lecz uśmiechnęła się do niego. — Jadłeś coś? — Muszę zanieść rzeczy do siebie. Nie jestem głodny. Żona nie próbowała go obejmować ani całować, przynajmniej nie przy dzieciach. Andriej był bardzo zasadniczy w tych sprawach. Rozumiała to. — W pracy dobrze poszło? — Chcą, żebym za parę dni znowu wyjechał. Nie jestem pewien, na jak długo. Nie czekał na odpowiedź, doznając już uczucia klaustrofobii. Skierował się do drzwi prowadzących do sutereny, a kot z uniesionym wysoko ogonem ruszył za nim wyraźnie podniecony. Andriej zamknął za sobą drzwi i zszedł po schodach, od razu czując się lepiej, gdy tylko został sam. Na dole mieszkało kiedyś starsze małżeństwo, ale kobieta zmarła, a jej mąż wyprowadził się do syna. Kwaterunek nie przysłał na ich miejsce nowych lokatorów. Pomieszczenie było ładne: suterena wcinała się w brzeg rzeki. Cegły zawsze pokrywała wilgoć. Zimą panował tu przenikliwy chłód. W pomieszczeniu stała tak zwana burżujka, opalany drewnem piecyk, z którego starsze małżeństwo musiało korzystać przez osiem miesięcy w roku. Mimo wielu wad suterena miała jedną zaletę. Należała do niego. Było tutaj krzesło stojące w rogu i wąskie łóżko po poprzednich lokatorach. Gdy były znośne warunki, od czasu do czasu tu sypiał. Zapalił lampę gazową i niebawem przez otwór w ścianie, gdzie rury burżujki wychodziły na zewnątrz, przecisnął się drugi kot. Andriej otworzył teczkę. Między papierami i resztkami drugiego śniadania tkwił szklany zakręcany słój. Otworzył go. Wewnątrz, opakowany w przesiąknięty krwią stary numer „Prawdy”, spoczywał żołądek dziewczynki, którą zamordował przed

kilkoma godzinami. Ostrożnie rozwinął gazetę, uważając, by nie został ani kawałeczek papieru. Następnie położył żołądek na blaszanym talerzu i pokroił go w kostkę. Gdy skończył, rozpalił w piecyku. Zanim piec się rozgrzał, otaczało go już sześć kotów. Andriej usmażył mięso na brązowo, a potem przełożył je z powrotem na blaszany talerz. Trzymał jedzenie w górze, przyglądając się kotom tańczącym u jego stóp i słuchając ich rozpaczliwego jazgotu. Szalały z głodu, czując woń gorącego mięsa. Gdy znudził się ich drażnieniem, postawił jedzenie na podłodze. Koty zbiły się w gromadkę wokół talerza i zaczęły jeść, mrucząc z rozkoszy. · · · Nadia patrzyła na drzwi sutereny, zastanawiając się, co to za ojciec, który woli koty od dzieci. Miał spędzić w domu tylko dwa dni. Nie, nie powinna się złościć na ojca. To nie on był winien, ale koty. Przyszła jej do głowy pewna myśl. Zabić kota to chyba nie takie trudne. Znacznie trudniej byłoby uniknąć za to kary.

Moskwa

Tego samego dnia Lew i Raisa stanęli na końcu kolejki przed sklepem spożywczym na ulicy Worowskiego. Jej długość zapowiadała kilka godzin czekania. Kiedy ktoś znalazł się już w sklepie, zamawiał żądany towar, po czym musiał stanąć w drugiej kolejce, by zapłacić. Na koniec była jeszcze trzecia kolejka po odbiór zakupów. Lew i Raisa bez trudu mogli się wmieszać w tłum klientów i spędzić w nim do czterech godzin, by zaczekać na Iwana, nie rzucając się nikomu w oczy. Ponieważ nie zdołali nakłonić Galiny Szaporiny do mówienia, groziło im, że wyjadą z Moskwy z niczym. Raisa została wypchnięta z mieszkania i zamknięto jej drzwi przed nosem. Stali z Fiodorem w korytarzu, pod bacznym spojrzeniem sąsiadów, których część mogła być tajnymi informatorami, nie mogli więc podjąć nowej próby. Możliwe, że Galina i jej mąż zawiadomili już odpowiednie służby. Lew uważał, że to mało prawdopodobne. Galina najwyraźniej sądziła, że najbezpieczniej jest robić jak najmniej, i obawiała się, że gdyby próbowała złożyć zawiadomienie, być może sama znalazłaby się w kręgu podejrzeń. Była to niewielka pociecha. Jak dotąd osiągnęli tylko tyle, że do pomocy w śledztwie udało się zwerbować Fiodora i jego rodzinę. Lew poinstruował go, by wysyłał wszelkie informacje do Niestierowa, ponieważ korespondencja adresowana do Lwa była przechwytywana. Mimo to nie posunęli się ani o krok w sprawie identyfikacji poszukiwanego przestępcy. W tych okolicznościach Raisa naciskała, by porozmawiać z Iwanem. Nie mieli innego wyjścia, jeśli nie chcieli opuszczać stolicy z pustymi rękami. Lew niechętnie się zgodził. Raisa nie mogła uprzedzić Iwana. Nie było sposobu, by przesłać list czy zatelefonować. Liczyła się z ryzykiem, że mogą go nie zastać. Wiedziała jednak, że rzadko opuszczał Moskwę, a w każdym razie nigdy nie na dłużej. Nie wyjeżdżał na wakacje, nie interesowały go wyprawy za miasto. Jedyną przyczyną jego nieobecności w domu mogło być aresztowanie. Miała nadzieję, że do tego nie doszło i że jest bezpieczny. Choć cieszyła się na to spotkanie, nie miała złudzeń, że to będzie niezręczna sytuacja. Był z nią Lew, którego Iwan nienawidził jak wszystkich funkcjonariuszy MGB, nie czyniąc żadnych wyjątków od tej reguły. Nie było wśród nich „dobrych”. Ale to nie jego niechęć do Lwa niepokoiła ją najbardziej, tylko jej sympatia do Iwana. Choć nigdy nie zdradziła Lwa w sensie fizycznym, zdradzała go z Iwanem pod niemal każdym innym względem, intelektualnym, emocjonalnym, krytykując go za jego plecami. Zaprzyjaźniła się z człowiekiem, który występował przeciwko wszystkiemu, za czym opowiadał się Lew. Doprowadzając do ich

spotkania, czuła się okropnie. Chciała jak najszybciej zapewnić Iwana, że Lew nie jest już tym samym człowiekiem, że się zmienił, że jego ślepa wiara w państwo legła w gruzach. Pragnęła wytłumaczyć, że myliła się co do męża. Zależało jej, by obaj się przekonali, że różni ich znacznie mniej, niż przypuszczają. Na to jednak nie było cienia nadziei. Lew nie cieszył się na spotkanie z Iwanem — pokrewną duszą Raisy. Będzie musiał się przyglądać, jak iskrzy między nimi, będzie musiał patrzeć na człowieka, za którego Raisa wyszłaby za mąż, gdyby miała swobodny wybór. Nadal sprawiało mu to ból, większy niż utrata pozycji, większy niż utrata wiary w system. Ślepo wierzył w miłość. Być może trwał w tym przeświadczeniu, chcąc zneutralizować charakter swojej pracy. Być może potrzebował podświadomej wiary w miłość, aby się uczłowieczyć. To mogło wyjaśniać, dlaczego z takim uporem szukał argumentów na usprawiedliwienie chłodu, jaki okazywała mu Raisa. Nie dopuszczał do siebie myśli, że może go nienawidzić. Zamykał oczy i gratulował sobie w duchu, że ma wszystko, czego pragnął. Kiedyś powiedział rodzicom, że o takiej żonie zawsze marzył. Miał rację — była tylko jego marzeniem, fantazją, i przebiegle zgodziła się odgrywać tę rolę, cały czas lękając się o własne bezpieczeństwo, zwierzając się Iwanowi ze swoich prawdziwych uczuć. Marzenie rozwiało się kilka miesięcy temu. Tylko dlaczego rany nie chciały się zabliźnić? Dlaczego nie umiał wziąć się w garść, tak jak wziął się w garść, gdy odwrócił się od MGB? Potrafił zastąpić swoje oddanie MGB oddaniem innej sprawie, bez reszty angażując się w śledztwo. Ale nie miał nikogo innego, kogo mógłby kochać; nigdy nie było nikogo innego. Po prostu nie umiał porzucić wątłej nadziei, urojenia, że być może Raisa jednak go kocha. Choć pamiętając, jak bardzo się dotąd mylił, nie chciał ufać swoim emocjom, to czuł, że on i Raisa są sobie bliżsi niż kiedykolwiek przedtem. Czy tylko dlatego, że razem pracowali? To prawda, że przestali się całować i sypiać ze sobą. Odkąd Raisa wyjawiła mu prawdę o ich związku, wydawało mu się to niewłaściwe. Musiał się pogodzić z tym, że ich poprzednie doświadczenia seksualne nie znaczyły dla niej nic — lub, co gorsza, sprawiały jej przykrość. Jednak zamiast wierzyć, że zbliżył ich do siebie tylko splot okoliczności — „ja mam ciebie, a ty mnie” — Lew wolał myśleć, że właśnie splot okoliczności dotąd ich rozdzielał. Lew symbolizował aparat państwowy, do którego Raisa czuła odrazę. Teraz jednak reprezentował tylko samego siebie, pozbawiony władzy i wyrwany ze znienawidzonego przez nią systemu. Byli już prawie w drzwiach sklepu, gdy po drugiej stronie ulicy ujrzeli zbliżającego się Iwana. Nie zawołali go, nie zwrócili na siebie jego uwagi i nie opuścili kolejki, obserwując, jak wchodzi do budynku, gdzie mieszkał — zaadaptowanych stajni. Raisa chciała ruszyć za nim, ale Lew dotknął jej ramienia, powstrzymując ją. Mieli do czynienia z dysydentem: możliwe, że był obserwowany. Lwu przyszło do głowy, że być może wydrążona moneta należała do Iwana; może to

on był szpiegiem. Jak miedziak znalazł się w rzeczach Raisy? Czyżby rozebrała się w mieszkaniu Iwana i zabrała monetę przez przypadek? Lew odsunął od siebie tę myśl, wiedząc, że to zazdrość podsuwa mu takie obrazy. Rozejrzał się po ulicy. Nie zauważył żadnych agentów wokół budynku. W pobliżu było kilka miejsc, gdzie mogliby się ukryć: foyer kina, kolejka przed sklepem spożywczym, ciemne tunele bram. Nawet najlepiej wyszkolony agent miał kłopoty z obserwacją budynku, ponieważ wymagało to nienaturalnego zachowania: trzeba było tkwić samotnie w miejscu i nic nie robić. Po kilku minutach Lew był pewien, że nikt nie śledzi Iwana. Nie podając żadnej przyczyny, nie udając, że zapomnieli portfela, opuścili kolejkę dokładnie w momencie, gdy w końcu mieli wejść do sklepu. Wyglądało to podejrzanie, ale Lew liczył na to, że większość ludzi będzie przezornie pilnować własnego nosa. Weszli po schodach na piętro budynku. Raisa zapukała do drzwi. Rozległy się kroki. Nerwowy głos spytał: — Tak? — Iwan, tu Raisa. Szczęknęła zasuwa. Iwan ostrożnie uchylił drzwi. Gdy ujrzał Raisę, z jego twarzy zniknął wyraz podejrzliwości, mężczyzna rozpromienił się w uśmiechu. Raisa odpowiedziała uśmiechem. Trzymając się dwa kroki z tyłu, Lew obserwował ich spotkanie w półmroku korytarza. Raisa ucieszyła się na jego widok, nie musieli przed sobą niczego udawać. Iwan otworzył drzwi i uściskał ją, uradowany, że widzi przyjaciółkę żywą. Dopiero teraz zobaczył Lwa. Jego uśmiech uleciał jak ptak. Iwan gwałtownie wypuścił Raisę z objęć, patrząc jej w twarz, jak gdyby szukał oznak zdrady. Wyczuwając jego niepokój, zauważyła: — Musimy sobie wiele wyjaśnić. — Dlaczego tu jesteście? — Lepiej porozmawiajmy w środku. Iwan nie wyglądał na przekonanego. Raisa dotknęła jego ramienia. — Zaufaj mi, proszę. Mieszkanie było małe, dobrze umeblowane, z podłogami z błyszczącego drewna. Wszędzie były książki: na pierwszy rzut oka same legalne teksty, Gorki, traktaty polityczne, Marks. Drzwi do sypialni były zamknięte, a w dużym pokoju nie było łóżka. Lew zapytał: — Jesteśmy sami? — Dzieci są u moich rodziców. Żona jest w szpitalu. Ma gruźlicę. Raisa znów położyła dłoń na jego ramieniu. — Iwan, tak mi przykro. — Myśleliśmy, że cię aresztowano. Obawiałem się najgorszego. — Mieliśmy szczęście. Przeniesiono nas do miasta na zachód od Uralu. Lew nie

chciał mnie zadenuncjować. Iwan nie potrafił ukryć zdumienia, jak gdyby usłyszał coś niezwykłego. Dotknięty tym Lew trzymał język na wodzy, gdy Iwan taksował go wzrokiem. — Dlaczego jej nie wydałeś? — Raisa nie jest szpiegiem. — Od kiedy to prawda ma znaczenie? Raisa wtrąciła: — Zostawmy to teraz. — Ale to ważne. Dalej służysz w MGB? — Nie, zdegradowano mnie i przeniesiono do milicji. — Zdegradowano? Uszło ci płazem. W pytaniu słychać było oskarżycielski ton. — To tylko tymczasowe odroczenie wyroku, degradacja, wygnanie — przedłużona kara, skazanie na zapomnienie. Starając się go uspokoić, Raisa dodała: — Nikt nas nie śledził. Jesteśmy pewni. — Przyjechaliście do Moskwy spod Uralu? Po co? — Potrzebujemy pomocy. Zdziwił się. — W czym miałbym wam pomóc? Lew zdjął kurtkę, sweter, koszulę — sięgając po przymocowane do ciała dokumenty. Streścił Iwanowi sprawę i podał mu papiery. Iwan wziął je, lecz nie zaglądając do nich, usiadł na krześle i położył dokumenty na stole obok. Po chwili wstał, wziął fajkę i starannie ją nabił. — Rozumiem, że milicja nie prowadzi śledztwa w sprawie tych morderstw? — Żadne nie zostało właściwie wyjaśnione. Część zatuszowano albo oskarżano o nie umysłowo chorych, wrogów politycznych, pijaków, włóczęgów. Nikt tych przestępstw ze sobą nie powiązał. — I rozumiem, że pracujecie razem… Raisa się zarumieniła. — Tak, pracujemy razem. — Ufasz mu? — Tak, ufam. Lew musiał milczeć, podczas gdy Iwan przesłuchiwał Raisę, badając w jego obecności trwałość ich związku. — I zamierzacie razem wyjaśnić tę zbrodnię? Lew odparł: — Jeżeli nie zrobi tego państwo, muszą to zrobić ludzie. — Mówisz jak prawdziwy rewolucjonista. Tylko że przez całe życie mordowałeś na rozkaz tego państwa — w czasie wojny i pokoju, Niemców, Rosjan i każdego,

kogo państwo nienawidziło i kazało ci zabić. Mam uwierzyć, że nagle zacząłeś walczyć z oficjalną linią i myśleć samodzielnie? Nie wierzę. Wydaje mi się, że to pułapka. Przykro mi, Raiso, myślę, że Lew stara się wrócić do łask MGB. Oszukał cię i teraz chce im wydać mnie. — Nie, Iwanie. Spójrz na dowody. Są prawdziwe, nikt ich nie podrobił. — Od dawna nie ufam żadnym papierom i ty też nie powinnaś. — Widziałam jedno z tych ciał, małego chłopca z rozciętym brzuchem, z ustami pełnymi kory. Widziałam to, Iwanie, na własne oczy. Ktoś to zrobił temu dziecku, komuś sprawiło to przyjemność, i nie przestanie tego robić. Milicja go nie złapie. Wiem, masz prawo nas podejrzewać. Ale nie potrafię ci udowodnić, że niesłusznie. Jeżeli nam nie ufasz, przepraszam, że cię niepokoiliśmy. Lew podszedł, chcąc zabrać akta. Iwan położył na nich dłoń. — Przejrzę to. Zasłońcie okna. I usiądźcie, bo mnie denerwujecie. Gdy pokój został odcięty od świata, Lew i Raisa usiedli obok Iwana i opowiedzieli o szczegółach sprawy, udzielając mu tylu informacji, ile uznali za konieczne. Lew zakończył własnymi wnioskami. — Nakłania dzieci, żeby z nim poszły. Ślady na śniegu biegły obok siebie, czyli chłopiec zgodził się wejść do lasu. Mimo że to wygląda na zbrodnię szaleńca, szaleniec musiałby mówić od rzeczy i przestraszyć dzieci. Iwan skinął głową. — Tak, masz rację. — Trudno jest poruszać się po tym kraju bez określonej przyczyny, więc musi mieć pracę, i to wymagającą podróżowania. Musi mieć jakieś papiery, dokumenty. Musi być zwykłym, szanowanym członkiem społeczeństwa. Nie potrafimy tylko odpowiedzieć na pytanie… — …dlaczego to robi? — Jak go mogę złapać, skoro tego nie rozumiem? Nie umiem go sobie wyobrazić. Co to może być za człowiek? Młody czy stary? Bogaty czy biedny? Po prostu nie mamy pojęcia, jakiej osoby szukamy — poza podstawowymi danymi, że musi pracować i na pierwszy rzut oka wydaje się normalny. Ale to można powiedzieć prawie o każdym. Iwan palił fajkę, uważnie słuchając każdego słowa. — Obawiam się, że nie mogę wam pomóc. Raisa pochyliła się ku niemu. — Masz przecież zachodnie artykuły na temat takich zbrodni, morderstw o nietypowych motywach? — Czego się z nich dowiecie? Może uda mi się wyszukać parę artykułów, ale nie znajdziecie w nich sylwetki tego człowieka. Na podstawie dwóch czy trzech sensacyjnych materiałów zachodnich dziennikarzy nie stworzycie jego portretu. Lew odchylił się na krześle: na próżno odbyli tę podróż. Bardziej niepokoiło go

jednak pytanie: Czyżby podjęli się niewykonalnego zadania? Byli o wiele za słabo przygotowani pod względem materialnym i intelektualnym, by zmierzyć się ze sprawą tych zbrodni. Iwan pyknął z fajki, obserwując ich reakcje. — Ale znam człowieka, który być może będzie umiał wam pomóc. To profesor Załzajew, emerytowany psychiatra, były specjalista od przesłuchań w MGB. Stracił wzrok. Wtedy doznał przemiany, objawienia, tak jak ty, Lwie. Teraz dość aktywnie działa w kręgach podziemia. Powtórzycie mu to, co powiedzieliście mnie. Sądzę, że potrafi jakoś pomóc. — Możemy mu zaufać? — Tak jak każdemu. — Czego właściwie należy się po nim spodziewać? — Przeczytacie Załzajewowi dokumenty, opiszecie zdjęcia: niewykluczone, że uda mu się rzucić trochę światła na sprawcę, określić w przybliżeniu jego wiek, pochodzenie i tak dalej. — Gdzie on mieszka? — Nie wpuści was do mieszkania. Jest bardzo ostrożny. Przyjdzie tutaj, jeżeli w ogóle będzie chciał to zrobić. Postaram się go przekonać, ale niczego nie gwarantuję. Raisa uśmiechnęła się do niego. — Dziękuję. Lew się ucieszył: ekspert na pewno był lepszy niż wycinki z gazet. Iwan wstał, odłożył fajkę i podszedł do szafki z boku, na której stał telefon. Telefon.

Ten człowiek miał telefon w mieszkaniu, w swoim schludnym, dobrze umeblowanym mieszkaniu. Lew rozejrzał się po pokoju. Coś tu było nie tak. Mieszkanie nie wyglądało jak dom dla całej rodziny. Dlaczego mieszkał w takim luksusie? I jak udało mu się uniknąć aresztowania? Po ich wygnaniu powinni go zatrzymać. Przecież MGB miało jego teczkę: Wasilij pokazywał mu zdjęcia. Jak zdołał umknąć uwagi władz? Iwan zadzwonił i powiedział do słuchawki: — Profesorze Załzajew, tu Iwan Żukow. Mam ciekawą sprawę, przy której potrzebuję pańskiej pomocy. Nie mogę o tym rozmawiać przez telefon. Znajdzie pan dla mnie chwilę? Może pan przyjść do mojego mieszkania? Tak, jak najszybciej, jeśli łaska. Lew zesztywniał. Dlaczego Iwan tytułuje go profesorem, skoro dobrze się znają? Po co miałby się tak do niego zwracać, jeśli nie przez wzgląd na nich? Coś tu było nie w porządku. Nic nie było w porządku. Lew skoczył na równe nogi, przewracając krzesło. Zanim Iwan zdążył

zareagować, znalazł się przy nim, chwycił słuchawkę telefonu i okręcił kablem szyję Iwana. Stał za nim, wciśnięty plecami w kąt pokoju, i dusił go, zaciskając kabel coraz mocniej. Nogi Iwana zaczęły się ślizgać po gładkiej podłodze. Łapał powietrze, nie mogąc wydobyć z siebie głosu. Raisa zszokowana poderwała się z miejsca. — Lwie! Lew uniósł palec, nakazując jej milczenie. Nie uwalniając szyi Iwana od przewodu, przyłożył do ucha słuchawkę. — Profesor Załzajew? Odpowiedziała mu cisza. Rozmówca się rozłączył. Był już w drodze. — Lwie, puść go! Ale Lew zacisnął sznur telefonu. Twarz Iwana poczerwieniała. — To ich tajny agent. Popatrz tylko, jak mieszka. Spójrz na jego mieszkanie. Nie ma żadnego profesora Załzajewa. To był jego kontakt w służbie bezpieczeństwa; ktoś jedzie nas aresztować. — Lwie, popełniasz błąd. Znam tego człowieka. — To fałszywy dysydent, umieszczony w podziemiu po to, żeby stamtąd wypłoszyć wrogów władzy, żeby zbierać dowody przeciwko nim. — Lwie, mylisz się. — Nie ma żadnego profesora. Już tu jadą. Raiso, mamy mało czasu! Palce Iwana rozpaczliwie szarpały kabel. Raisa pokręciła głową i odciągnęła przewód, zmniejszając nacisk na jego szyję. — Lwie, puść go, niech udowodni, że to nieprawda. — Zastanów się, wszyscy twoi przyjaciele zostali aresztowani, wszyscy z wyjątkiem Iwana Żukowa. Jak myślisz, skąd MGB wzięło nazwisko tej kobiety, Zoi? Nie aresztowali jej przecież na podstawie modlitw. To był tylko pretekst. Nie mogąc się uwolnić, Iwan zaczął osuwać się na podłogę. Lew musiał podtrzymać ciężar jego ciała, lecz czuł, że sił nie wystarczy mu na długo. — Raiso, nigdy nie rozmawiałaś ze mną o swoich przyjaciołach. Nigdy mi nie ufałaś. Komu się zwierzałaś? Pomyśl! Raisa spojrzała na Lwa, potem na Iwana. To prawda: wszyscy jej przyjaciele nie żyli albo zostali aresztowani, wszyscy oprócz niego. Potrząsnęła głową, nie chcąc w to uwierzyć — w paranoję dzisiejszych czasów, w stworzoną przez system paranoję, w której wystarczał byle zarzut, nawet najbardziej niesłuszny, by zabić człowieka. Dostrzegła, jak ręka Iwana sięga do szuflady. Puściła kabel telefonu. — Lwie, zaczekaj! — Nie mamy czasu! — Zaczekaj! Otworzyła szufladę i zaczęła ją przetrząsać. Znalazła nóż do papieru — ostry nóż, którym Iwan chciał się bronić. Nie mogła mieć mu tego za złe. W głębi leżała książka, egzemplarz Komu bije dzwon. Dlaczego nie była ukryta? Wyjęła książkę.

Tkwiła w niej kartka. Sporządzono na niej listę nazwisk ludzi, którym pożyczał tę książkę. Niektóre z nich były przekreślone. Jej nazwisko także. Po drugiej stronie widniała lista osób, którym zamierzał ją dopiero pożyczyć. Raisa odwróciła się do Iwana, drżącą ręką podsuwając mu kartkę przed oczy. Miał jakieś wiarygodne wyjaśnienie? Nie, już wiedziała, że nie. Żaden dysydent nie byłby na tyle głupi, aby spisywać listę nazwisk. Pożyczał tę książkę ludziom, aby ich obciążać. Lew nadal przytrzymywał szamoczącego się Iwana. — Raiso, odwróć się. Spełniła polecenie, przechodząc z książką w ręce na drugą stronę pokoju; słyszała, jak nogi Iwana kopią meble.

Tego samego dnia Ponieważ Iwan był tajnym współpracownikiem służby bezpieczeństwa, liczyli się z tym, że jego śmierć zostanie natychmiast uznana za morderstwo, za czyn popełniony przez przeciwnika ustroju, przez element antyradziecki. Sprawca pochodził z zewnątrz, spoza kręgu wyznawców, co uzasadniało decyzję o wszczęciu śledztwa zakrojonego na szeroką skalę. Nie trzeba było niczego tuszować. Na szczęście dla Lwa i Raisy Iwan musiał mieć wielu wrogów. Wydawał służbom obywateli skuszonych obietnicą lektury niedozwolonych materiałów, jak drapieżnik wabi ofiary przynętą. Zakazane materiały dostawał od państwa. Przed wyjściem z mieszkania Raisa wzięła listę nazwisk i wcisnęła ją do kieszeni. Lew pośpiesznie zebrał dokumenty sprawy. Nie mieli pojęcia, jak szybko służby bezpieczeństwa zareagują na sygnał Iwana. Otworzyli drzwi i zbiegli po schodach, odzyskując częściowo spokój dopiero na ulicy. Zbliżając się do rogu, obejrzeli się za siebie. Do budynku wchodzili agenci. Nikt w Moskwie nie miał powodu przypuszczać, że Lew i Raisa wrócili. Nie musieli się obawiać, że będą pierwszymi podejrzanymi. Funkcjonariusze prowadzący śledztwo, gdyby w ogóle dostrzegli ich związek ze sprawą, zwróciliby się do MGB w Wuralsku i uzyskaliby informację, że oboje są na wędrownych wakacjach. To uzasadnienie mogło wystarczyć, dopóki jakiś świadek nie zidentyfikowałby mężczyzny i kobiety, którzy weszli do budynku. Wówczas ich alibi wzięto by pod lupę. Ale Lew wiedział, że to wszystko miało znikome znaczenie. Nawet gdyby nie było żadnych dowodów, nawet gdyby naprawdę byli na wakacjach w górach, morderstwo zostałoby wykorzystane jako pretekst do ich aresztowania. Waga dowodów była zupełnie nieistotna. W ich obecnym położeniu próba spotkania z rodzicami Lwa zakrawała na bezczelność. Najbliższy pociąg do Wuralska mieli jednak dopiero o piątej rano, a co ważniejsze, Lew zdawał sobie sprawę, że to ostatnia szansa, by z nimi porozmawiać. Mimo że od wyjazdu z Moskwy odmawiano mu kontaktu z rodzicami i nie podano mu żadnych szczegółów dotyczących ich miejsca pobytu, to przed kilkoma tygodniami zdobył ich adres. Wiedząc, że państwowe instytucje zwykle działają niezależnie od siebie, miał nadzieję, że pytanie o Stiepana i Annę, skierowane do wydziału kwaterunkowego, nie wywoła natychmiastowego alarmu i nie zostanie przekazane do MGB. Aby się zabezpieczyć, podał fałszywe nazwisko i sformułował prośbę, jak gdyby chodziło o jakąś urzędową sprawę, pytając o kilka innych osób, w tym również Galinę Szaporinę. Choć w wypadku pozostałych nazwisk nie miał szczęścia, udało mu się odnaleźć rodziców. Być może Wasilij spodziewał się takiej próby; mógł nawet wydać polecenie, by ujawniono mu adres. Wiedział, że słabym punktem Lwa będzie lęk o rodziców. Jeśli chciał go przyłapać na złamaniu rozkazów, mógł ich wykorzystać do zastawienia na niego pułapki. Lew nie sądził jednak, aby

rodzice pozostawali pod stałą obserwacją przez cztery miesiące. Bardziej prawdopodobne, że ludzie, z którymi musieli dzielić mieszkanie, byli także informatorami. Musiał się skontaktować z rodzicami bez wiedzy ich współlokatorów. Od zachowania sprawy w tajemnicy zależało bezpieczeństwo rodziców, a także bezpieczeństwo Lwa i Raisy. Gdyby ich złapano, zostaliby oskarżeni o zamordowanie Iwana i przypuszczalnie nikt z całej rodziny Lwa nie dożyłby następnego dnia. Lew był gotów podjąć ryzyko. Musiał się pożegnać. Dotarli na ulicę Woroncową. Dom okazał się starym, przedrewolucyjnym budynkiem, który podzielono na setkę maleńkich klitek, niekiedy przegrodzonych jedynie brudnymi prześcieradłami zawieszonymi na sznurach. Na pewno nie było tu żadnych wygód, bieżącej wody ani toalety wewnątrz budynku. Lew zobaczył wystające z okien rury piecyków opalanych drewnem, które były najtańszym z dostępnych sposobów ogrzewania i najbardziej zanieczyszczającym otoczenie. Czekali, przyglądając się budynkowi z bezpiecznej odległości. Bez przerwy musieli tłuc komary obsiadające im szyje, a wkrótce również ręce poplamione krwią. Lew wiedział, że bez względu na to, jak długo będzie stał pod oknami, i tak się nie przekona, czy to pułapka. Musiał wejść do środka. Spojrzał na Raisę. Zanim się odezwał, powiedziała: — Zaczekam. Czuła wstyd. Ufała Iwanowi; swoje zdanie o nim zbudowała wyłącznie na podstawie jego książek, gazet, uwag o zachodniej kulturze, planów wsparcia najważniejszych pisarzy dysydenckich, którym rzekomo zamierzał pomóc przemycić za granicę ich dzieła. Same kłamstwa — ilu pisarzy i opozycjonistów zwabił w zasadzkę? Ile spalił rękopisów, których świat nigdy nie miał już poznać? Ilu artystów i wolnomyślicieli wydał w ręce czekistów? Straciła dla niego głowę, bo diametralnie różnił się od Lwa. Różnice okazały się kamuflażem. Dysydent był milicjantem, a milicjant stał się kontrrewolucjonistą. Dysydent ją zdradził, a milicjant ocalił. Nie potrafiła pożegnać się z rodzicami Lwa, stojąc u boku męża jak lojalna, kochająca żona. Lew ujął jej rękę. — Chcę, żebyś poszła ze mną. Drzwi do budynku były otwarte. Wewnątrz panował upał i zaduch. Oboje natychmiast zaczęli się pocić: ubrania przykleiły im się do pleców. Drzwi mieszkania numer 27 na górze były zamknięte. Lew nieraz włamywał się do domów. Starsze zamki zwykle trudniej było otworzyć niż nowoczesne. Czubkiem sprężynowego noża odkręcił osłonę, wsunął ostrze w mechanizm zamka, ale nie udało mu się go odblokować. Otarł pot z twarzy i przez chwilę głęboko oddychał z zamkniętymi oczami. Następnie wytarł dłonie o spodnie, nie zważając na komary — niech się opiją do syta. Otworzył oczy. Skup się, pomyślał. Zamek szczęknął i puścił. Światło padało tylko z okna od ulicy. W pokoju unosił się zapach ciał śpiących ludzi, a powietrze przypominało zupę. Lew i Raisa stali w drzwiach, przyzwyczajając

wzrok do ciemności. Ujrzeli zarys trzech łóżek: w dwóch leżało po dwoje dorosłych, w trzecim, mniejszym, troje dzieci. W części kuchennej pod stołem na podłodze, skulona na pledach spała dwójka malców. Lew podszedł do śpiących dorosłych. Ani w jednym, ani w drugim łóżku nie było jego rodziców. Czyżby podano zły adres? Taki brak kompetencji nie należał do rzadkości. A może celowo przekazano mu niewłaściwe dane? Dostrzegł zarys następnych drzwi i ruszył w ich stronę. Deski podłogi uginały się pod jego ciężarem. Raisa szła tuż za nim, stąpając znacznie lżejszym krokiem. Para ludzi w stojącym bliżej łóżku zaczęła się poruszać przez sen. Lew przystanął, czekając, aż się uspokoją. Stwierdziwszy, że się nie obudzili, podszedł do drzwi i ujął klamkę. W pokoju nie było okien i żadnego źródła światła. Żeby cokolwiek zobaczyć, Lew musiał zostawić otwarte drzwi. Ujrzał dwa łóżka stojące bardzo blisko siebie. Nie rozdzielał ich nawet parawan z brudnego prześcieradła. W jednym łóżku leżało dwoje dzieci, w drugim spało dwoje dorosłych. Lew podszedł bliżej. To byli jego rodzice, wtuleni w siebie na wąskim pojedynczym łóżku. Lew wyprostował się, cofnął do Raisy i szepnął: — Zamknij drzwi. Poruszając się w nieprzeniknionym mroku, po omacku wrócił do łóżka i kucnął obok rodziców. Słuchał ich oddechów, ciesząc się z ciemności. Płakał. Pokój, w którym ich umieszczono, był mniejszy od łazienki w ich dawnym mieszkaniu. Nie mieli tu w ogóle miejsca dla siebie ani sposobu, by odizolować się od współlokatorów. Przysłano ich tu, by zginęli podobną śmiercią, jaką zaplanowano dla ich syna: w upokorzeniu. Lew jednym ruchem zasłonił im usta rękami. Poczuł, jak się budzą i sztywnieją z przerażenia. Powstrzymując ich od krzyku, szepnął: — To ja, Lew. Nie róbcie hałasu. Napięte ciała się rozluźniły. Lew odsunął dłonie od ust rodziców. Usłyszał, jak siadają. Na twarzy poczuł ręce matki. Dotykała go na oślep. Natrafiwszy na wilgoć łez, jej palce znieruchomiały. Dobiegł go ledwie słyszalny szept: — Lwie… Ojciec także go dotknął. Lew przycisnął do twarzy ręce rodziców. Przysięgał, że będzie się nimi opiekował, i nie dotrzymał słowa. Mógł tylko wymamrotać: — Przepraszam. Ojciec odszepnął: — Nie masz za co przepraszać. Gdyby nie ty, przez całe życie mieszkalibyśmy w takich warunkach. Matka przerwała mu, próbując wyjaśnić wszystkie wątpliwości, które cisnęły jej się na usta: — Myśleliśmy, że nie żyjesz. Powiedzieli nam, że oboje zostaliście aresztowani.

— Okłamali was. Wysłali nas do Wuralska. Nie zamknęli mnie, tylko zdegradowali. Pracuję teraz w milicji. Pisałem do was wiele razy i prosiłem, żeby przekazano wam listy, ale musieli je przechwycić i zniszczyć. Łóżko obok skrzypnęło, gdy dzieci poruszyły się przez sen. Wszyscy zamilkli. Lew czekał, dopóki nie usłyszał spokojnych, równych oddechów. — Jest ze mną Raisa. Pomógł im odnaleźć w ciemności jej dłonie. Wszyscy czworo chwycili się za ręce. Matka spytała: — A dziecko? — Nie. Nie chcąc komplikować sytuacji, Lew dodał: — Poronienie. Raisa powiedziała urywanym głosem: — Przepraszam. — To nie twoja wina. Anna spytała: — Na jak długo przyjechaliście do Moskwy? Możemy się jutro spotkać? — Nie, w ogóle nie powinno nas tu być. Jeżeli wpadniemy, zamkną nas wszystkich. Wyjeżdżamy z samego rana. — Może wyjdziemy porozmawiać na zewnątrz? Lew zastanawiał się nad tym. Opuszczając mieszkanie, z pewnością zbudziliby któregoś z lokatorów. — Nie możemy ryzykować, że ktoś się obudzi. Musimy rozmawiać tutaj. Przez chwilę nikt się nie odzywał i cztery pary rąk ściskały się w ciemnościach. W końcu Lew rzekł: — Muszę wam znaleźć lepsze mieszkanie. — Nie, Lwie, posłuchaj. Często zachowywałeś się tak, jak gdyby nasza miłość zależała od tego, co dla nas robisz. Nawet w dzieciństwie. To nieprawda. Musicie zająć się własnym życiem. Jesteśmy starzy. To już nieważne, gdzie mieszkamy. Żyjemy tylko nadzieją, że dostaniemy od was jakąś wiadomość. Musimy się pogodzić z tym, że to nasze ostatnie spotkanie. Nie ma sensu snuć żadnych planów. Musimy się pożegnać, póki mamy okazję. Lwie, kocham cię i jestem z ciebie dumna. Żałuję tylko, że nie mogłeś służyć lepszemu rządowi. Głos Anny brzmiał już spokojnie. — Macie siebie, kochacie się. Wierzę, że czeka was odmiana losu. Wam i waszym dzieciom będzie się żyło inaczej. Rosja będzie inna. Jestem naprawdę dobrej myśli. To była mrzonka, ale matka szczerze w nią wierzyła, więc Lew się nie sprzeciwiał. Stiepan ujął dłoń Lwa, wkładając do niej kopertę.

— To list, który napisałem do ciebie wiele miesięcy temu. Nie miałem okazji ci go dać, bo was wywieźli. Nie chciałem go wysyłać pocztą. Przeczytaj list dopiero wtedy, kiedy bezpiecznie odjedziecie. Obiecaj, że nie wcześniej. Obiecaj. — Co w nim jest? — Twoja matka i ja dokładnie przemyśleliśmy wszystko, co tam znajdziesz. Napisaliśmy to, co chcieliśmy ci powiedzieć, ale z różnych powodów nie mogliśmy. To, o czym już dawno powinniśmy ci powiedzieć. — Ojcze… — Weź list, Lwie. Zrób to dla nas. Lew przyjął list i wszyscy czworo uściskali się w ciemności po raz ostatni.

6 lipca Lew i Raisa zbliżali się do pociągu. Zdawało się im, że na peronie jest więcej funkcjonariuszy niż zwykle. Czyżby już ich szukano? Raisa szła za szybko: przelotnie chwycił ją za rękę i zwolniła kroku. List od rodziców spoczywał razem z aktami na jego piersi. Byli już prawie przy swoim wagonie. Wsiedli do zatłoczonego pociągu. Lew szepnął do Raisy: — Zostań tu. Skinęła głową. Lew wszedł do ciasnej toalety, zamknął drzwi i opuścił klapę, żeby mniej cuchnęło. Zdjął kurtkę, rozpiął koszulę i zdjął płócienną torbę, którą uszył na akta. Była przesiąknięta potem, a tusz z drukowanych dokumentów odbił się na jego skórze, zostawiając na niej rzędy liter. Znalazł list, który przez chwilę obracał w dłoniach. Na wymiętej i brudnej kopercie nie było nazwiska. Ciekawe, jak rodzicom udało się go ukryć przed współlokatorami, którzy zapewne myszkowali w ich rzeczach. Jedno z nich musiało trzymać list cały czas przy sobie, dzień i noc. Pociąg ruszył, opuszczając Moskwę. Lew dotrzymał obietnicy. Wolno mu już było przeczytać list. Zaczekał, aż wyjadą z dworca, po czym otworzył kopertę i rozłożył list. Rozpoznał pismo ojca. Lwie, ani Twoja matka, ani ja niczego nie żałujemy. Kochamy Cię. Zawsze spodziewaliśmy się, że nadejdzie dzień, w którym porozmawiamy z Tobą o tej sprawie. Ku naszemu zdziwieniu ów dzień nigdy nie nadszedł. Myśleliśmy, że sam poruszysz ten temat, kiedy będziesz gotowy. Ale milczałeś, zawsze zachowywałeś się, jak gdyby to się nigdy nie stało. Może łatwiej Ci było zapomnieć? Dlatego nic nie mówiliśmy. Sądziliśmy, że w ten sposób radzisz sobie z przeszłością. Baliśmy się, że wymazałeś to z pamięci i rozmowa o tym tylko sprawi Ci ból. Krótko mówiąc, byliśmy szczęśliwi i nie chcieliśmy tego zniszczyć. To było tchórzostwo z naszej strony. Powtarzam, oboje z matką bardzo Cię kochamy i żadne z nas niczego nie żałuje. Lwie…

Lew przerwał czytanie i odwrócił głowę. Tak, dobrze pamiętał, co się stało. Wiedział, o czym będzie mowa w liście. Rzeczywiście przez całe życie próbował o tym zapomnieć. Złożył list i starannie podarł go na kawałeczki. Wstał, otworzył małe okno i wyrzucił strzępki. Nierówne kwadraciki papieru uniosły się w powietrzu, zawirowały i zniknęły mu z oczu.

Południowy wschód obwodu rostowskiego Szesnaście kilometrów na północ od Rostowa nad Donem

Tego samego dnia Po dniu spędzonym w Gukowie Niestierow wracał elektriczką do Rostowa. Choć w gazetach nie pojawiła się żadna wzmianka o tych zbrodniach, informacje o morderstwach dzieci przedostały się do ludzi i zaczęły krążyć w formie szeptanych plotek. Jak dotąd milicja w każdej miejscowości uważała popełnione na swoim terenie morderstwo za jednostkowe, izolowane zdarzenie. Ale ludzie spoza milicji, których nie krępowały żadne teorie na temat przestępczości, zaczęli wiązać ze sobą tajemnicze śmierci. Z ust do ust przekazywano sobie nieoficjalne wersje wydarzeń. Niestierow słyszał między innymi, że w lasach wokół Szacht grasuje dzika bestia mordująca dzieci. W różnych miejscach bestia przybierała różne postaci, a w całym obwodzie powtarzano historie o nadprzyrodzonych istotach. Słyszał przerażoną matkę, która twierdziła, że potwór jest pół człowiekiem, pół zwierzęciem, wychowanym przez niedźwiedzie, i nienawidzi normalnych dzieci, którymi się żywi. Mieszkańcy pewnej wioski byli przekonani, że to zemsta leśnego ducha, i odprawiali skomplikowane obrzędy, starając się udobruchać rozzłoszczonego demona. Ludzie z obwodu rostowskiego nie mieli pojęcia, że setki kilometrów od nich popełniono podobne zbrodnie. Wierzyli, że to wyłącznie ich nieszczęście, że tylko na nich spadła klątwa. Niestierow w pewnym sensie przyznawał im rację. Nie miał wątpliwości, że znalazł się w samym sercu zbrodni. Koncentracja morderstw była tu wyższa niż gdziekolwiek indziej. Nie wierzył w nadprzyrodzone moce, do jego wyobraźni przemawiała raczej jedna z bardziej przekonujących teorii: według niej Hitler w odwecie za klęskę pozostawił w ich kraju faszystowskich żołnierzy, którym w ostatnim rozkazie polecono mordować rosyjskie dzieci. Żołnierze wmieszali się w społeczeństwo, przyjmując miejscowe zwyczaje, a równocześnie, zgodnie z ustalonym rytuałem, systematycznie mordowali dzieci. To mogłoby wyjaśniać skalę zbrodni, ich zasięg geograficzny i okrucieństwo, a także brak motywów seksualnych. Nie było jednego mordercy, lecz wielu, może dziesięciu czy dwunastu, działających samodzielnie, podróżujących z miasta do miasta i zabijających kogo popadnie. Teoria zyskała taką moc sugestii, że milicjanci w niektórych miejscowościach, choć uporczywie twierdzili, że wyjaśnili wszystkie zbrodnie, zaczęli przesłuchiwać każdego, kto znał niemiecki.

Niestierow wstał, by rozprostować nogi. Jechał kolejką od trzech godzin. Podróż dłużyła się i była niewygodna, a generał nie był przyzwyczajony do tak długiego siedzenia. Przeszedł przez cały wagon, otworzył okno i patrzył na zbliżające się światła miasta. Dowiedziawszy się o morderstwie chłopca o imieniu Pietia z kołchozu niedaleko Gukowa, zjawił się tu dziś rano. Bez większych trudności odnalazł rodziców dziecka. Mimo że przedstawił się im fałszywym nazwiskiem, zgodnie z prawdą wyjaśnił, że prowadzi śledztwo w sprawie podobnych morderstw wielu dzieci. Rodzice należeli do gorących zwolenników teorii o niemieckich żołnierzach, dodając, że z faszystami mogli współpracować Ukraińcy, zdrajcy, którzy wcześniej pomogli się tamtym wtopić w społeczeństwo. Ojciec pokazał Niestierowowi należący do Pieti klaser znaczków, który przechowywali w drewnianym pudełku pod łóżkiem jak w relikwiarzu. Patrząc na znaczki, nie mogli powstrzymać łez. Rodzicom odmówiono wydania ciała syna. Słyszeli jednak, co się z nim stało. Został rozszarpany niczym przez dzikie zwierzę, a usta zapchano mu ziemią, jak gdyby morderca chciał z nich zaszydzić. Ojciec, który walczył w Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, wiedział, że niemieckim żołnierzom podawano narkotyki, aby byli brutalni, pozbawieni norm moralnych i bezlitośni. Nie miał wątpliwości, że mordercy są produktem działania jakiegoś narkotyku stworzonego przez faszystów. Być może zostali uzależnieni od krwi dzieci, bez której nie mogli żyć. Jak inaczej można tłumaczyć popełnianie takich zbrodni? Niestierow nie znalazł dla tych ludzi słów pociechy, przyrzekając tylko, że sprawca zostanie schwytany. Elektriczka zatrzymała się w Rostowie. Niestierow wysiadł, pewien jedynie tego, że znalazł centrum zbrodni. Zanim przed czterema laty przeniesiono go do Wuralska, pracował w rostowskiej milicji, więc bez większego trudu udało mu się zebrać informacje. Według najnowszych danych liczba zabitych dzieci wzrosła do pięćdziesięciu siedmiu, a wszystkie zginęły w podobnych okolicznościach. Dużą liczbę morderstw popełniono w tym obwodzie. Zastanawiał się, czy to możliwe, by niemieccy dywersanci opanowali całą zachodnią połowę kraju. Wehrmacht okupował ogromną część ziem radzieckich. Niestierow walczył na Ukrainie i na własne oczy widział gwałty oraz mordy dokonywane przez wycofujące się wojska. Postanowił odłożyć to na bok, nie zajmując ostatecznego stanowiska wobec żadnej z teorii. Wątpliwości powinna rozstrzygnąć moskiewska misja Lwa, który miał uzyskać opinie profesjonalistów na temat tożsamości mordercy. Zadanie Niestierowa polegało na zgromadzeniu informacji o miejscach popełnienia zbrodni. Podczas wakacji jego rodzina mieszkała u matki Niestierowa w nowym osiedlu zbudowanym w ramach jednego z powojennych programów mieszkaniowych i mającym wszystkie cechy typowe dla podobnych przedsięwzięć: postawiono je bardziej po to, by wykonać normę, niż z dbałości o potrzeby ludzi. Budynki już się rozpadały: rozpadały się zresztą, zanim jeszcze zostały wykończone. Były pozbawione bieżącej wody i kanalizacji i niewiele różniły się od ich domu

w Wuralsku. Niestierow i Inessa okłamali jego matkę, zapewniając ją, że dostali nowe mieszkanie. Matka ucieszyła się, jak gdyby sama otrzymała na nie przydział. Zbliżając się do domu, Niestierow zerknął na zegarek. Wyjechał o szóstej rano, a teraz dochodziła dziewiąta wieczorem. Stracił piętnaście godzin, nie uzyskując właściwie żadnych istotnych informacji. Nie miał już więcej czasu. Jutro wracali do domu. Wszedł na podwórko. Było obwieszone praniem. Wśród rzeczy dostrzegł swoje ubrania. Dotknął ich. Były suche. Minął rozwieszone pranie i skierował się do drzwi mieszkania matki. Wszedł do kuchni. Inessa siedziała na taborecie ze związanymi rękami i zakrwawioną twarzą. Za jej plecami stał mężczyzna, którego Niestierow nie znał. Nie zastanawiając się, co tu się stało ani kim jest ten człowiek, rzucił się naprzód, kipiąc z gniewu, gotów zabić. Nie obchodziło go, że nieznajomy ma na sobie mundur: pragnął go zabić, kimkolwiek był. Uniósł pięść. Zanim jednak zdążył zadać cios, jego rękę przeszył ból. Niestierow zobaczył stojącą z boku kobietę, może czterdziestoletnią. Trzymała czarną pałkę. Gdzieś już widział jej twarz. Przypomniał sobie — na plaży przed dwoma dniami. W drugiej ręce kobieta niedbale trzymała pistolet, wyraźnie zadowolona, że w pełni panuje nad sytuacją. Dała znak funkcjonariuszowi, który podszedł bliżej i wysypał na podłogę mnóstwo papierów. Wokół ich stóp wylądowały wszystkie dokumenty zgromadzone w ciągu minionych dwóch miesięcy, zdjęcia, opisy, mapy — akta spraw morderstw dzieci. — Generale Niestierow, jesteście aresztowani.

Wuralsk

7 lipca Lew i Raisa wysiedli z pociągu i zostali na peronie, udając, że robią porządek z bagażem, i czekając, aż pozostali pasażerowie znikną w budynku stacji. Było późno, ale zmierzch jeszcze nie zapadł. Mając wrażenie, że są widoczni jak na dłoni, zeszli z peronu i pobiegli do lasu. Kiedy dotarli do miejsca, gdzie ukryli swoje rzeczy, Lew przystanął, łapiąc oddech. Patrzył na drzewa, zastanawiając się, czy dobrze zrobił, niszcząc list. Może wyrządził rodzicom krzywdę? Rozumiał, dlaczego chcieli spisać wszystko, co czuli i o czym myśleli: pragnęli się pogodzić. Ale Raisa miała rację, mówiąc mu: Dzięki temu potrafisz zasnąć, że wymazujesz zdarzenia z pamięci, tak?

Nie wiedziała nawet, że trafiła w samo sedno. Raisa dotknęła jego ręki. — Wszystko w porządku? Pytała go, co było w liście. Najpierw chciał skłamać i powiedzieć, że to były informacje o rodzinie — szczegóły, o których zapomniał. Ale domyśliłaby się, że kłamie. Powiedział więc prawdę, że zniszczył list, podarł na kawałki i wyrzucił przez okno. Nie chciał go czytać. Rodzice i tak odzyskają spokój, wierząc, że zrzucili ciężar z serca. Ku jego uldze Raisa nie kwestionowała tej decyzji i odtąd ani słowem nie wspominali o liście. Rozgarnęli rękami liście i ziemię, odkopując swoje rzeczy. Zdjęli miejskie stroje, zamierzając się przebrać w turystyczne ubrania, w których opuścili miasto. Sami w lesie i nadzy znieruchomieli, patrząc na siebie. Może to było poczucie zagrożenia, może nadarzająca się okazja, ale Lew poczuł, że pragnie Raisy. Niepewny jej uczuć wobec siebie czekał, obawiając się zrobić pierwszy ruch, jak gdyby nigdy się wcześniej nie kochali, jak gdyby to był ich pierwszy raz i żadne z nich nie wiedziało, gdzie leży granica tego, co dozwolone, a co nie. Wyciągnęła rękę i dotknęła go. To wystarczyło: przyciągnął ją do siebie i pocałował. Razem popełnili morderstwo, razem oszukiwali, spiskowali, planowali i kłamali. Byli parą przestępców, sami przeciw całemu światu. Nadszedł czas, by skonsumować ten nowy związek. Gdyby tylko mogli tu zostać, ukryci w lesie, zatrzymać tę chwilę na zawsze, ciesząc się tym, co teraz czuli. Weszli na leśny szlak i skierowali się do miasta. Gdy dotarli do restauracji

Basarowa i wkroczyli do głównej sali, Lew wstrzymał oddech, spodziewając się poczuć na ramionach brutalne ręce. Ale nie było tu nikogo, żadnych agentów ani funkcjonariuszy. A więc są bezpieczni, przynajmniej jeszcze przez jeden dzień. Basarow był w kuchni i słysząc, jak wchodzą, nawet się nie odwrócił. Otworzyli swój pokój na górze. Na podłodze leżał list wsunięty przez szparę pod drzwiami. Lew postawił torby na łóżku i podniósł kartkę. Była to wiadomość od Niestierowa opatrzona dzisiejszą datą. Lwie, jeżeli wróciłeś zgodnie z planem, spotkajmy się dzisiaj w moim gabinecie o dziewiątej. Przyjdź sam. Przynieś wszystkie dokumenty związane ze sprawą, o której rozmawialiśmy. Lwie, bardzo mi zależy, żebyś przyszedł punktualnie.

Lew zerknął na zegarek. Zostało mu pół godziny.

Tego samego dnia Nawet w komendzie milicji Lew nie zamierzał ryzykować. Ukrył papiery w urzędowych dokumentach. Rolety w oknach gabinetu Niestierowa były opuszczone, nie mógł więc zajrzeć do środka. Spojrzał na zegarek: spóźnił się o dwie minuty. Nie wiedząc, jakie to właściwie będzie miało znaczenie, zapukał do drzwi. Niestierow otworzył niemal natychmiast, jak gdyby za nimi czekał. Z niezrozumiałym pośpiechem wciągnął Lwa do środka i zatrzasnął drzwi. Zachowywał się z nietypową dla siebie niecierpliwością. Na biurku leżały dokumenty z akt sprawy. Złapał Lwa za ramiona i zaczął mówić przyciszonym, rozgorączkowanym głosem. — Posłuchaj mnie uważnie i nie przerywaj. W Rostowie zostałem aresztowany. Zmusili mnie, żebym się przyznał. Nie mogłem zrobić inaczej. Mieli moją rodzinę. Powiedziałem im wszystko. Sądziłem, że uda mi się ich przekonać, żeby nam pomogli, że powinni nadać naszej sprawie urzędowy bieg. Zawiadomili Moskwę. Oskarżono nas o agitację antyradziecką. Myślą, że to twoja osobista wendeta wobec państwa, akt zemsty. Odrzucili nasze wnioski jako wyrafinowaną akcję zachodniej propagandy: są pewni, że ty i twoja żona jesteście szpiegami. Dali mi wybór. Dadzą spokój mojej rodzinie, jeżeli wydam ciebie i przekażę im wszystkie informacje, jakie udało nam się zebrać. Lew poczuł, jak grunt usuwa mu się spod nóg. Choć zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa, nie spodziewał się, że tak szybko stanie na jego drodze. — Kiedy? — Teraz. Budynek jest otoczony. Za piętnaście minut agenci wejdą do tego pokoju, aresztują cię i zabiorą wszystkie dowody co do jednego. W ciągu tych minut mam z ciebie wydobyć wszelkie informacje, jakie uzyskałeś w Moskwie. Lew cofnął się i spojrzał na zegarek. Było pięć po dziewiątej. — Lwie, musisz mnie posłuchać. Możesz uciec. Ale żeby to się udało, nie przerywaj mi, nie zadawaj żadnych pytań. Mam plan. Uderzysz mnie moim pistoletem, tak żebym stracił przytomność. Potem wyjdziesz z gabinetu, zejdziesz po schodach i schowasz się w pokojach po prawej stronie. Słuchasz mnie? Musisz się skupić. Drzwi są otwarte. Wejdź tam, nie zapalaj światła i zamknij drzwi na klucz. Ale Lew nie słuchał; serce mu waliło — myślał teraz tylko o jednym: — Co z Raisą? — W tej chwili ją aresztują. Przykro mi, ale nie można jej pomóc. Lwie, skup się albo wszystko skończone. — Już jest skończone. Od chwili, kiedy im powiedziałeś. — O wszystkim wiedzieli. Mieli moje materiały, moje akta. Jesteś na mnie zły, ale co miałem zrobić? Pozwolić, żeby zabili moją rodzinę? Mogli cię już aresztować. Lwie, możesz się na mnie złościć albo możesz uciec.

Lew wyrwał się z uścisku Niestierowa i zaczął krążyć po pokoju, starając się zebrać myśli. Raisa została aresztowana. Oboje wiedzieli, że ta chwila nastąpi, ale były to tylko abstrakcyjne rozważania. Nie rozumieli, co to będzie oznaczało. Na myśl, że mógłby jej już nigdy więcej nie zobaczyć, trudno mu było oddychać. Ich związek, odrodzony i przypieczętowany zaledwie przez dwiema godzinami w lesie, miał się zakończyć. — Lwie! Czego chciałaby od niego Raisa? Na pewno by nie chciała, żeby się roztkliwiał. Chciałaby, żeby mu się udało, żeby uciekł, żeby słuchał. — Lwie! — Dobrze, jaki jest plan? Niestierow ciągnął, streszczając pierwszą część. — Uderzysz mnie moją bronią, żebym stracił przytomność. Zejdziesz po schodach i schowasz się w pokojach po prawej. Ukryj się tam; zaczekaj, aż agenci wejdą do budynku. Od razu przyjdą tu, na to piętro. Kiedy cię miną, zejdź na parter i wyskocz przez okno z tyłu. Stoi tam samochód. Tu masz kluczyki, które niby mi ukradniesz. Musisz wyjechać z miasta, nie szukaj nikogo, nie zatrzymuj się, po prostu jedź. Będziesz miał nad nimi niewielką przewagę. Pomyślą, że uciekasz pieszo i jesteś gdzieś w mieście. Zanim się zorientują, że wziąłeś samochód, powinieneś być wolny. — Wolny? Po co? — Żeby wyjaśnić te zbrodnie. — Mój wyjazd do Moskwy skończył się klapą. Naoczny świadek nie chciał nic powiedzieć. Nadal nie wiem, kto to może być. Jego słowa zaskoczyły Niestierowa. — Lwie, wiem, że sobie poradzisz. Wierzę w ciebie. Musisz jechać do Rostowa nad Donem. Tam koncentruje się większość zbrodni. Jestem przekonany, że powinieneś się skupić właśnie na tym terenie. Ludzie mają teorie na temat morderstw dzieci. Jedna mówi, że grupa byłych faszystowskich… Lew przerwał: — Nie, to robota jednego człowieka działającego w pojedynkę. Ma zwykłą pracę. Wygląda normalnie. Jeżeli rzeczywiście morderstwa koncentrują się wokół Rostowa, to prawdopodobnie tam mieszka i pracuje. Wszystkie miejsca łączy jego praca. A to oznacza, że podróżuje: w podróży zabija. Wystarczy się dowiedzieć, co to za praca, i będziemy go mieli. Lew zerknął na zegarek. Zostało mu zaledwie parę minut. Niestierow położył na mapie dwa palce na punktach oznaczających miasta. — Co łączy Rostów i Wuralsk? Na wschód stąd nie było żadnego morderstwa. W każdym razie nic o tym nie wiemy. To znaczy, że tu wypada koniec trasy, dalej nie jeździ.

Lew przytaknął. — W Wuralsku jest fabryka Wołgi. Poza tartakami nie ma tu żadnych ważnych zakładów. Ale w Rostowie jest mnóstwo fabryk. Niestierow znał obydwa miasta lepiej niż Lew. — Wołga i Rostelmasz blisko ze sobą współpracują. — Co to jest Rostelmasz? — Fabryka traktorów, ogromna, największa w Związku Radzieckim, podobnej skali co Wołga. — Używają tych samych części? — Możliwe. Czyżby na tym polegał związek? Morderstwa popełniano wzdłuż linii kolejowej biegnącej z południa i na zachód, od stacji do stacji. Przyjmując tę hipotezę, Lew zauważył: — Jeżeli Wołga wysyła dostawy do Rostelmaszu, to fabryka musi zatrudniać tołkacza, który przyjeżdża, żeby pilnować, czy Wołga wywiązuje się ze zobowiązań. — U nas zamordowano tylko dwoje dzieci, i to niedawno. Fabryki współpracują od długiego czasu. — Ostatnie morderstwa popełniono na północy. To znaczy, że właśnie dostał tę pracę. Albo że dopiero co oddelegowano go na tę trasę. Trzeba dotrzeć do teczek personalnych pracowników Rostelmaszu. Jeżeli mamy rację, to porównując ewidencję z miejscami morderstw, znajdziemy go. Byli blisko rozwiązania. Gdyby nie ścigali ich agenci, gdyby mogli swobodnie działać, mogliby poznać nazwisko mordercy jeszcze w tym tygodniu. Ale nie mieli tygodnia ani wsparcia ze strony służb państwowych. Mieli jedynie cztery minuty. Było jedenaście po dziewiątej. Lew musiał uciekać. Wziął tylko jeden dokument — listę morderstw z datami i miejscami. Niczego więcej nie potrzebował. Złożył kartkę, wsunął ją do kieszeni i ruszył do drzwi. Niestierow zatrzymał go. Podał mu pistolet. Lew wziął broń i zawahał się przez moment. Widząc niepewność w jego oczach, generał rzekł: — Inaczej zginie moja rodzina. Lew uderzył go w bok głowy, rozcinając mu skórę. Niestierow osunął się na kolana, ale wciąż był przytomny. — Powodzenia, drugi raz przyłóż mi porządnie. Lew uniósł pistolet. Generał zamknął oczy. Wybiegłszy na korytarz, Lew dopiero przy schodach zorientował się, że zapomniał kluczyków. Zostały na stole. Wrócił biegiem do gabinetu, przeskoczył leżącego Niestierowa i chwycił kluczyki. Był już spóźniony — piętnaście po dziewiątej, agenci właśnie wchodzili do budynku. Lew wciąż był w gabinecie, dokładnie tam, gdzie chcieli go zastać. Wypadł na korytarz, zbiegł po schodach. Usłyszał zbliżające się kroki. Kiedy znalazł się na trzecim piętrze, rzucił się w prawo

i chwycił klamkę najbliższych drzwi. Były otwarte, tak jak obiecał Niestierow. Ledwie wszedł i zamknął je za sobą, agenci już biegli na górę. Lew czekał w ciemności. Rolety były spuszczone, by nikt z zewnątrz nie mógł zajrzeć do środka. Słyszał łomot kroków. Na schodach było co najmniej czterech funkcjonariuszy. Kusiło go, by zostać w zamkniętym pokoju, chwilowo bezpiecznym miejscu. Okna wychodziły na główny plac. Ostrożnie wyjrzał. Przed wejściem stał krąg ludzi. Odsunął się od okna. Musiał się przedostać na parter, a potem na tył budynku. Otworzył drzwi i rozejrzał się. Korytarz był pusty. Zamknął drzwi i ruszył w stronę schodów. Z dołu dobiegł go głos jednego z agentów. Zbiegł na półpiętro. Nie widział i nie słyszał nikogo. Gdy tylko puścił się biegiem, na ostatnim piętrze rozległy się krzyki: znaleźli Niestierowa. Do budynku wpadła druga grupa agentów zaalarmowana przez kolegów. Zejście na sam dół byłoby zbyt ryzykowne, więc porzucając plan Niestierowa, Lew został na pierwszym piętrze. Musiał wykorzystać krótkie zamieszanie, zanim funkcjonariusze rozdzielą się na grupy poszukiwawcze. Nie mogąc zejść na parter, pobiegł korytarzem do toalety, której okno wychodziło na tył budynku. Otworzył je. Było wysokie, wąskie, widział, że z trudem będzie się przez nie mógł przecisnąć. Musiał wygramolić się głową naprzód. Wyglądając na zewnątrz, nie zauważył żadnych agentów. Do ziemi było około pięciu metrów. Wysunął się przez okno, zawieszony nad ziemią, zaczepiony nogami o ramę. Nie miał się czego chwycić. Musiał spaść, osłaniając głowę rękami. Gdy wylądował na dłoniach, chrupnęło mu w nadgarstkach. Usłyszał krzyk i uniósł wzrok. Z okna na ostatnim piętrze patrzył na niego jeden z agentów. Namierzyli go. Nie zważając na ból, Lew zerwał się na nogi i wbiegł w boczną uliczkę, gdzie miał czekać samochód. Huknęły strzały. Tuż przy jego głowie wzbiły się w powietrze chmury ceglanego pyłu. Lew skulił się, lecz biegł nadal. Rozległy się kolejne strzały, pociski z brzękiem siekły ulicę. Skręcił za róg, umykając z linii ognia. Zobaczył zaparkowany samochód. Wdrapał się do niego, włożył kluczyk do stacyjki. Silnik prychnął i zgasł. Lew spróbował jeszcze raz. Auto nie chciało zapalić. Znów spróbował — proszę — i tym razem się udało. Wrzucił bieg i ruszył, przyśpieszając ostrożnie, aby uniknąć pisku opon. Najważniejsze, żeby agenci nie zobaczyli samochodu. Wówczas będzie po prostu jednym z niewielu aut na ulicy. Ponieważ jechał wozem milicyjnym, miał nadzieję, że gdy funkcjonariusze go zobaczą, pomyślą, że to któryś ze swoich, i będą kontynuować pościg pieszo. Ulica była pusta. Lew jechał zbyt szybko i gwałtownie, chcąc jak najprędzej opuścić miasto. Niestierow nie miał racji: nie będzie mógł dotrzeć do Rostowa. Czekało go kilkaset kilometrów drogi, miał zdecydowanie za mało benzyny i żadnej szansy, by uzupełnić bak. Co ważniejsze, kiedy się tylko zorientują, że wziął samochód, postawią blokady na wszystkich drogach. Musiał dojechać jak najdalej, a potem porzucić samochód, ukryć go i gdzieś się przyczaić w oczekiwaniu na

pociąg. Dopóki nie znajdą auta, będzie miał znacznie większe szanse. Wyjechał na jedyną drogę przelotową, kierując się na zachód. Zerknął w lusterko wsteczne. Jeśli zamierzali gruntownie przeszukać najbliższe budynki, przekonani, że ucieka pieszo, mógł mieć co najmniej godzinę przewagi nad pościgiem. Przyśpieszył do maksymalnej prędkości osiemdziesięciu kilometrów na godzinę. Przed sobą ujrzał ludzi stojących na drodze, obok milicyjnego wozu. To była blokada. Nie ryzykowali. Jeśli droga na zachód została zablokowana, to samo stało się z drogą na wschód. Zamknęli całe miasto. Pozostała mu jedynie nadzieja, że zdoła się przebić przez blokadę. Postanowił uderzyć przy pełnej prędkości w samochód ustawiony w poprzek drogi i odtrącić go na bok. Będzie musiał kontrolować siłę uderzenia. Kiedy ich wóz zostanie zniszczony, nie będą mogli od razu rozpocząć pościgu. To był szaleńczy plan, który skracał jego przewagę do zaledwie paru minut. Agenci zaczęli strzelać. Pociski trafiały w przód samochodu, z brzękiem odbijając się od metalu. Jedna kula przebiła szybę. Lew pochylił się za kierownicą, nie widząc już drogi. Samochód jechał we właściwym kierunku: wystarczyło nie zboczyć z kursu. Kule roztrzaskiwały szybę, do wnętrza sypały się odłamki szkła. Lew wciąż jechał wprost na milicyjny wóz, przygotowując się do kolizji. Nagle samochodem zarzuciło w bok. Wpierając się plecami w fotel, Lew starał się panować nad kierownicą, lecz auto gwałtownie skręciło w lewo. Opony zostały przestrzelone. Był bezradny. Samochód przewrócił się na bok, szyba rozprysła się w kawałki. Lew wylądował na drzwiach, kilka milimetrów od ziemi, po której sunął wóz, sypiąc iskrami. Przód zahaczył o samochód milicji, auto Lwa obróciło się o sto osiemdziesiąt stopni, przewróciło się na dach i wypadło z drogi na pobocze. Lew upadł na dach i leżał tam skulony, a samochód wreszcie się zatrzymał. · · · Lew otworzył oczy. Nie był pewien, czy może się ruszać, ale nie potrafił znaleźć w sobie sił, by to sprawdzić. Patrzył w ciemne niebo. Myśli wolno snuły mu się po głowie. Nie był już w samochodzie. Ktoś go musiał wyciągnąć. Pojawiła się nad nim czyjaś twarz, zasłaniając gwiazdy. Lew skoncentrował się, skupiając wzrok na twarzy mężczyzny. To był Wasilij.

Rostów nad Donem

Tego samego dnia Aron uważał kiedyś, że praca w milicji może być ekscytująca, a przynajmniej bardziej ekscytująca niż praca w kołchozie. Wiedział, że nie płacili za dużo, lecz dobra strona polegała na tym, że konkurencja nie była zbyt zacięta. Kiedy przyszło mu szukać posady, nigdy nie był mocnym kandydatem. Wszystko z nim było w porządku, w szkole radził sobie całkiem nieźle. Urodził się jednak ze zdeformowaną górną wargą. Tak mu powiedział lekarz — warga była zdeformowana i nic nie mógł na to poradzić. Wyglądała, jak gdyby ktoś wyciął z niej kawałek i zszył pozostałą część, w wyniku czego warga unosiła się pośrodku, odsłaniając spory fragment przednich zębów. Przez to Aron sprawiał wrażenie, jakby wciąż szyderczo się uśmiechał. Choć nie miało to żadnego wpływu na jego zdolność do pracy, z pewnością miało wpływ na zdolność jej znalezienia. Służba w milicji wydawała się doskonałym wyjściem, ponieważ tam zawsze szukano ludzi. Liczył się z tym, że będą go dręczyć i rzucać niewybredne uwagi za jego plecami, ale do tego zdążył się już przyzwyczaić. Był gotów znosić to wszystko, pod warunkiem że będzie mógł używać mózgu. A dziś w środku nocy siedział w krzakach, gdzie gryzło go robactwo, i obserwował wiatę przystanku autobusowego, szukając oznak podejrzanych zachowań.

Nie powiedziano mu, po co tu siedzi ani co to za „podejrzane zachowania”. Ponieważ był jednym z najmłodszych funkcjonariuszy komendy, zaledwie dwudziestoletnim, zastanawiał się, czy to ma być jakiś rytuał inicjacji — próba lojalności, by sprawdzić, czy potrafi wykonywać rozkazy. Posłuszeństwo ceniono najwyżej. Jak dotąd jedyną osobą, którą zauważył, była dziewczyna na przystanku. Może czternasto- czy piętnastoletnia, choć starała się wyglądać na starszą. Chyba była pijana. Miała rozpiętą bluzkę. Aron obserwował, jak wygładza spódnicę i bawi się włosami. Co robiła na tym przystanku? Pierwsze autobusy odjeżdżały dopiero rano. Nadszedł jakiś mężczyzna. Wysoki, w kapeluszu i długim płaszczu. Miał grube okulary i niósł elegancką teczkę. Stanął przed rozkładem i zaczął go studiować, przesuwając po nim palcem. Dziewczyna, jak gdyby była skąpo ubranym pająkiem, czyhającym w kącie swojej sieci, wstała i podeszła do niego. Mężczyzna nie

przerywał czytania, podczas gdy dziewczyna okrążała go, dotykając jego teczki, dłoni, marynarki. Przez chwilę nie zwracał uwagi na te zabiegi, aż wreszcie oderwał wzrok od rozkładu jazdy i przyjrzał się dziewczynie. Zaczęli rozmawiać. Aron nic nie słyszał. Dziewczyna nie zgadzała się na coś, przecząco kręcąc głową. Potem wzruszyła ramionami. Doszli do zgody. Mężczyzna odwrócił się i Aronowi zdawało się, że patrzy wprost na niego, na gęste krzewy obok wiaty. Czyżby go zauważył? Mało prawdopodobne — stali w świetle, a on krył się w cieniu. Oboje, mężczyzna i dziewczyna, ruszyli w jego stronę, prosto w kierunku jego kryjówki. Zdezorientowany Aron sprawdził swoje stanowisko — był zupełnie niewidoczny. Nie mogli go zobaczyć. A gdyby nawet zobaczyli, dlaczego kierowali się prosto na niego? Nie dzieliło ich od Arona więcej niż parę metrów. Słyszał ich głosy. Czekał skulony w krzakach, dopóki nie przeszli tuż obok niego, skręcając w stronę lasu. Aron wynurzył się z ukrycia. — Stać! Mężczyzna zamarł, garbiąc się lekko. Odwrócił się. Aron starał się mówić autorytatywnym tonem: — Co tu oboje robicie? Dziewczyna, nie zdradzając żadnych oznak lęku czy niepokoju, odparła: — Idziemy na spacer. Co się panu stało w wargę? Bardzo brzydko wygląda. Aron zarumienił się zmieszany. Dziewczyna patrzyła na niego z wyraźną odrazą. Zamilkł na chwilę, próbując się opanować. — Zamierzaliście uprawiać seks. W miejscu publicznym. Jesteś prostytutką. — Nie, szliśmy na spacer. Mężczyzna dodał żałośnie, ledwie słyszalnym głosem: — Nikt nie zrobił nic złego. Tylko rozmawialiśmy. — Pokażcie papiery. Mężczyzna zaczął szperać w kieszeniach marynarki. Dziewczyna z nonszalancką miną stała z boku: widać było, że nieraz ją zatrzymywano. W ogóle nie wyglądała na zmieszaną. Aron sprawdził dokumenty mężczyzny. Miał na imię Andriej i pracował w fabryce Rostelmasz. Papiery były w porządku. — Otwórzcie teczkę. Andriej zawahał się, obficie się pocąc. Złapali go. Nie sądził, by kiedykolwiek do tego doszło; nie przypuszczał, że jego plan się nie powiedzie. Odpiął zamek teczki. Młody milicjant zajrzał do wnętrza, ostrożnie przeszukując je ręką. Andriej czekał ze wzrokiem wbitym w buty. Gdy uniósł głowę, milicjant trzymał nóż, długi nóż z ząbkowanym ostrzem. Andriej był bliski płaczu. — Po co to nosicie? — Dużo podróżuję. Często jadam w pociągach. Używam noża do krojenia suchej kiełbasy. Taniej, twardej, ale moja żona nie chce kupować innej.

Andriej naprawdę używał noża podczas posiłków. Milicjant znalazł pół kawałka twardej i wysuszonej kiełbasy. Brzeg wędliny był nierówny. Krojono ją tym samym nożem. Aron wyciągnął szczelnie zamknięty szklany słój, czysty i pusty. — Po co wam to? — Niektóre części, które zbieram, na przykład próbki, są delikatne, inne brudne. Słoik przydaje mi się w pracy. Proszę posłuchać, wiem, że nie powinienem iść z tą dziewczyną. Nie wiem, co mnie napadło. Przyszedłem tylko sprawdzić jutrzejsze godziny odjazdu autobusów, a ona sama mnie zagadnęła. Rozumiecie, jak to jest z pokusami. Uległem. Ale proszę zajrzeć do kieszeni w teczce, znajdziecie tam moją legitymację partyjną. Aron znalazł dokument. A także fotografię jego żony i dwóch córek. — Moje córki. Nie będzie chyba potrzeby zgłaszać tej sprawy wyżej? To dziewczyna jest winna; gdyby nie ona, wracałbym już do domu. Porządny obywatel, który dał się namówić do grzechu pijanej rozpustnicy. Mężczyzna był uprzejmy: nie gapił się na wargę Arona, nie rzucał żadnych pogardliwych uwag. Traktował go jak równego sobie, mimo że był starszy, miał lepszą pracę i należał do partii. To on był ofiarą. A dziewczyna przestępcą. Jeszcze przed chwilą Andriej czuł, jak zaciska się wokół niego pętla, a teraz zdał sobie sprawę, że za chwilę będzie wolny. Zdjęcie rodziny już nieraz okazało się bezcenne. Czasem używał go, by przekonać oporne dzieci, że można mu zaufać. Przecież sam jest ojcem. W kieszeni czuł dotyk konopnego sznurka. Nie dziś; w przyszłości będzie musiał poćwiczyć cierpliwość. Nie mógł już zabijać w swoim mieście. Aron zamierzał puścić mężczyznę, któremu oddał legitymację i zdjęcie rodziny, gdy dostrzegł w teczce coś jeszcze: złożony na pół kawałek gazety. Wyciągnął go i otworzył. Andriej zadygotał, widząc, jak ten idiota z odrażającą wargą brudnymi paluchami dotyka kartki. Ledwie mógł się powstrzymać, by nie wyrwać mu jej z rąk. — Mogę dostać to z powrotem? W głosie mężczyzny po raz pierwszy zabrzmiała nuta zdenerwowania. Dlaczego ta gazeta jest dla niego taka ważna? Aron przyjrzał się stronicy. To był wycinek sprzed kilku lat, druk zdążył już wyblaknąć. Nie było na nim żadnego tekstu — został wycięty i nie sposób było odgadnąć, z jakiej gazety pochodzi skrawek. Została tylko fotografia wykonana w czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. Ukazywała spalony wrak czołgu i radzieckich żołnierzy, triumfalnie unoszących broń, u których stóp leżały zwłoki Niemców. To było propagandowe zdjęcie zwycięstwa. Aron ze swoją zdeformowaną wargą doskonale wiedział, dlaczego fotografię zamieszczono w gazecie. Radziecki żołnierz w centrum zdjęcia był przystojnym mężczyzną ze zwycięskim uśmiechem.

Moskwa

10 lipca Lew miał obrzmiałą i obolałą twarz. Prawe oko pozostawało zamknięte, ukryte w fałdach opuchlizny. W piersi czuł ostry ból, jak gdyby złamał kilka żeber. Na miejscu wypadku udzielono mu podstawowej pomocy medycznej, ale kiedy tylko upewniono się, że jego życiu nie zagraża niebezpieczeństwo, wrzucono go pod strażą do ciężarówki. W powrotnej drodze do Moskwy każdą nierówność drogi odczuwał jak cios w brzuch. Bez środków przeciwbólowych kilka razy stracił przytomność. Strażnicy cucili go, dźgając lufami karabinów, w obawie, by nie umarł w czasie ich służby. Lew spędził podróż, czując na przemian parzące gorąco i lodowate zimno. Pogodził się z tym, że te obrażenia to dopiero początek. Nie mógł nie zwrócić uwagi na ironię losu, trafiwszy do celi przesłuchań w piwnicach Łubianki, gdzie siedział przywiązany do krzesła. Stróż systemu stał się jego więźniem — taka odmiana fortuny nie należała do rzadkości. Wiedział już, jak się czuje wróg kraju. Otworzyły się drzwi. Lew uniósł głowę. Kim był ten mężczyzna o ziemistej cerze i pożółkłych zębach? Jego byłym kolegą, tyle pamiętał. Nie potrafił sobie jednak przypomnieć nazwiska. — Pamiętasz mnie? — Nie. — Doktor Zarubin. Spotkaliśmy się kilka razy. Odwiedziłem cię przed paroma miesiącami, kiedy leżałeś chory. Przykro mi, że widzę cię w takiej sytuacji. Nie zamierzam krytykować kroków, jakie podjęto przeciwko tobie; są słuszne i sprawiedliwe. Po prostu żałuję, że to zrobiłeś. — Co zrobiłem? — Zdradziłeś swój kraj. Doktor zbadał jego żebra. Przy każdym dotknięciu Lew zaciskał zęby. — Tak jak mi powiedziano, nie masz złamanych żeber. Są tylko stłuczone. Na pewno bolą. Ale żadne obrażenia nie wymagają operacji. Polecono mi jedynie oczyścić rany i zmienić opatrunki. — Leczenie przed torturami, dziwaczny zwyczaj tego miejsca. Raz uratowałem człowiekowi życie, a potem przywiozłem go tutaj. Powinienem pozwolić Brodskiemu utopić się w tej rzece. — Nie znam człowieka, o którym mówisz.

Lew umilkł. Kiedy sytuacja się odwróci, każdy może żałować swoich czynów. Zrozumiał, wyraźniej niż kiedykolwiek, że wymknęła mu się z rąk ostatnia szansa na odkupienie winy. Morderca nadal będzie zabijał, bezpieczny nie dzięki swemu geniuszowi, ale dzięki uporowi państwa, które nie chcąc nawet przyznać, że ktoś taki w ogóle istnieje, zapewniało mu absolutną nietykalność. Doktor skończył opatrywać rany Lwa. Pomoc medyczna miała na celu zapewnienie pełnej wrażliwości na czekające go tortury. Należało poprawić stan zdrowia więźnia, aby w większym stopniu odczuł ból. Doktor pochylił się i szepnął mu do ucha: — Teraz idę się zająć twoją żoną. Twoja śliczna żona jest związana w celi obok. Całkiem bezbronna, i to przez ciebie. Wszystko, co z nią zrobię, to też twoja wina. Znienawidzi dzień, w którym cię pokochała. Każę jej to głośno powiedzieć. Lew przez długą chwilę nie potrafił zrozumieć jego słów, jak gdyby zostały wypowiedziane w obcym języku. Nie żywił do tego człowieka żadnej urazy. Ledwie go znał. Dlaczego groził Raisie? Lew próbował wstać, rzucić się na doktora. Ale krzesło było przymocowane do podłogi, a on do krzesła. Doktor Zarubin odsunął się gwałtownie, jak gdyby za bardzo się zbliżył do klatki tygrysa. Patrzył, jak Lew szarpie więzy, jak nabrzmiewają mu żyły na szyi, patrzył na poczerwieniałą twarz i żałośnie zapuchnięte oko. To był intrygujący widok — jak oglądanie muchy uwięzionej w szklance. Ten człowiek nie zdawał sobie sprawy ze swojego położenia. Bezradność.

Doktor wziął teczkę i zaczekał, aż strażnik otworzy drzwi. Spodziewał się, że Lew zawoła do niego, może nawet zagrozi, że go zabije. Ale pod tym względem spotkał doktora zawód. Przeszedł kawałek podziemnym korytarzem, zaledwie parę metrów, do sąsiedniej celi. Drzwi były otwarte. Zarubin wszedł. Raisa siedziała przywiązana w taki sam sposób jak jej mąż. Podniecała go myśl, że go rozpozna i zrozumie, że powinna była przyjąć jego propozycję. Najwyraźniej źle ją ocenił, zaliczając do osób gotowych zrobić wszystko, by się ratować. Nie wykorzystała swojego wielkiego atutu, wyjątkowej urody, wybierając wierność. Może wierzyła w życie pozagrobowe, w jakieś niebo, gdzie jej lojalność zostanie wynagrodzona. Bo tu lojalność nie miała żadnej wartości. Pewien, że jej żal go pobudzi, spodziewał się, że będzie błagała: Pomóż mi.

Teraz powinna być gotowa przyjąć każdy warunek: będzie mógł zażądać wszystkiego. Będzie mógł ją potraktować jak szmatę, a ona przyjmie to z ochotą i poprosi o jeszcze. Podporządkuje mu się bez reszty. Doktor zdjął kratę ze ściany.

Choć wyglądała jak element systemu wentylacyjnego, w rzeczywistości przykrywała kanał przenoszący dźwięk z celi do celi. Zarubin chciał, by Lew słuchał każdego słowa. Raisa przyglądała się Zarubinowi, który przybrał teatralnie smutną minę, próbując wyrazić w ten sposób żal, jak gdyby chciał jej powiedzieć: Gdybyś tylko przyjęła moją propozycję.

Postawił teczkę i zaczął badać Raisę, mimo że nie odniosła żadnych obrażeń. — Muszę obejrzeć każdą część twojego ciała. Rozumiesz, do raportu. Raisę aresztowano bez zbędnego zamieszania. Restauracja została otoczona: agenci po prostu weszli i ją zatrzymali. Gdy ją wyprowadzano, nie zdziwiła się, gdy Basarow wykrzyknął zjadliwym tonem, że zasługuje na każdą karę, na jaką ją skażą. Raisę związano i wsadzono do ciężarówki, nie udzielając jej żadnych informacji. Nie miała pojęcia, co się stało z Lwem, dopóki nie podsłuchała, jak jeden z funkcjonariuszy powiedział, że go mają. Z satysfakcji w jego głosie odgadła, że Lew przynajmniej próbował uciekać. Gdy ręce doktora zaczęły sunąć po jej ciele, starała się patrzeć prosto przed siebie, jak gdyby w ogóle jej tu nie było. Nie mogła się jednak powstrzymać, by nie rzucać na niego ukradkowych spojrzeń. Miał owłosione palce o czystych, starannie przyciętych paznokciach. Strażnik za jej plecami wybuchnął głośnym, dziecinnym śmiechem. Skupiła się na myśli, że jej ciało jest poza jego zasięgiem, i bez względu na to, co robił, nie mógł jej tknąć nawet palcem. Nie potrafiła sobie jednak tego wyobrażać zbyt długo. Jego dłonie nieznośnie wolno i z rozmysłem wędrowały po wewnętrznej stronie jej nogi. Łzy napłynęły Raisie do oczu. Powstrzymała je. Zarubin przysunął się bliżej: jego twarz znalazła się tuż przy jej twarzy. Pocałował ją w policzek, wciągając do ust skórę, jak gdyby chciał ją ugryźć. Otworzyły się drzwi i do celi wkroczył Wasilij. Doktor odsunął się od Raisy i wyprostował. Wasilij spojrzał na niego ze złością. — Nie jest ranna. Nie musisz jej badać. — Chciałem się tylko upewnić. — Możesz wyjść. Zarubin wziął teczkę i opuścił celę. Wasilij założył kratkę z powrotem. Kucnął obok Raisy, zauważając ślady łez. — Jesteś silna. Może ci się wydaje, że wytrzymasz. Rozumiem, dlaczego chcesz do końca być lojalna wobec męża. — Naprawdę? — Masz rację, nie rozumiem. Chodzi mi o to, że lepiej dla ciebie, jeżeli od razu wszystko mi powiesz. Uważasz mnie za potwora. Ale wiesz, od kogo nauczyłem się tych słów? Od twojego męża, tak właśnie mówił ludziom, zanim zaczynaliśmy ich torturować — niektórych właśnie w tej celi. Mówił szczerze, jeżeli cię to interesuje.

Raisa patrzyła na przystojną twarz tego człowieka i zastanawiała się, tak jak przed czterema miesiącami na dworcu, dlaczego wydaje się brzydki. Miał matowe oczy, nie martwe ani głupie, ale zimne. — Powiem ci wszystko. — Ale czy to wystarczy? · · · Lew powinien oszczędzać siły i czekać na okazję do działania. Ta chwila jeszcze nie nadeszła. Widział wielu więźniów, którzy niepotrzebnie tracili energię, waląc pięściami w drzwi, krzycząc, bezustannie spacerując po maleńkiej celi. Zastanawiał się wówczas, dlaczego nie rozumieją bezsensu swojego zachowania. Teraz, gdy znalazł się w tej samej sytuacji, przekonał się, co to za uczucie. Odnosił wrażenie, jak gdyby jego ciało reagowało alergicznie na zamknięcie. Logika nie miała z tym nic wspólnego. Po prostu nie potrafił siedzieć, czekać i nie robić nic. Szarpał więzami, aż zaczęły mu krwawić nadgarstki. W głębi duszy chyba naprawdę wierzył, że uda mu się uwolnić z łańcuchów, choć widział, jak krępowano nimi setki ludzi i nigdy nikt ich nie zerwał. Owładnięty myślą o ucieczce zignorował fakt, że taka nadzieja jest równie niebezpieczna jak najwymyślniejsze tortury. Wszedł Wasilij i dał znak strażnikowi, by postawił krzesło naprzeciwko więźnia. Strażnik wykonał polecenie, ustawiając je tuż poza zasięgiem Lwa. Wasilij wziął krzesło i przysunął bliżej. Gdy usiadł, niemal dotykali się kolanami. Popatrzył na Lwa, na jego ciało napinające więzy. — Uspokój się, twoja żona jest cała i zdrowa. Siedzi w celi obok. Wasilij pokazał strażnikowi kratkę. Funkcjonariusz zdjął ją ze ściany. Wasilij zawołał: — Raiso, powiedz coś do męża. Martwi się o ciebie. Głos Raisy zabrzmiał jak odległe echo: — Lwie? Lew opadł na krzesło, rozluźniając mięśnie. Zanim zdążył odpowiedzieć, strażnik zamknął kratkę. Lew spojrzał na Wasilija. — Nie musicie nas torturować. Wiesz, ile razy to widziałem. Zdaję sobie sprawę, że nie ma sensu niczego ukrywać. Pytaj, o co chcesz, odpowiem. — Ale ja już wszystko wiem. Czytałem dokumenty, które zebrałeś. Rozmawiałem z generałem Niestierowem. Stanowczo uważa, że jego córki nie powinny się wychowywać w sierocińcu. Raisa potwierdziła jego wszystkie informacje. Do ciebie mam tylko jedno pytanie. Dlaczego? Lew nie zrozumiał. Ale walka była skończona. Zaraz powie wszystko, co ten człowiek chce usłyszeć. Rzekł tonem dziecka zwracającego się do nauczyciela.

— Przepraszam, z całym szacunkiem, ale nie rozumiem. Pytasz, dlaczego… co? — Dlaczego ryzykowałeś dla tych urojeń wszystko, co pozwoliliśmy ci zachować? — Masz na myśli morderstwa? — Wszystkie morderstwa zostały wyjaśnione. Lew nie odpowiedział. — Nie wierzysz w to, zgadza się? Jesteś przekonany, że jakiś człowiek albo jakaś grupa ludzi jeździ po całym kraju i morduje rosyjskie dzieci bez żadnego powodu? — Myliłem się. Miałem swoją hipotezę. Błędną. Wycofuję ją w całości. Podpiszę odwołanie, zeznanie, przyznanie się do winy. — Zdajesz sobie sprawę, że jesteś winien poważnej agitacji antyradzieckiej? Przypomina zachodnią propagandę. To mógłbym zrozumieć. Jeżeli pracujesz dla Zachodu, to jesteś zdrajcą. Może obiecali ci pieniądze, władzę, wszystko, co straciłeś. Powtarzam, to przynajmniej mógłbym zrozumieć. O to chodzi? — Nie. — To mnie właśnie martwi. Bo naprawdę wierzysz, że coś łączy te morderstwa, że nie popełnili ich zboczeńcy, włóczędzy, pijacy i inny niepożądany element. Mówiąc otwarcie, to szaleństwo. Pracowałem z tobą. Widziałem, jaki jesteś metodyczny. Jeśli mam być szczery, nawet cię podziwiałem. To znaczy, zanim straciłeś głowę dla żony. Kiedy więc usłyszałem o twoich nowych przygodach, wydały mi się bez sensu. — Miałem hipotezę. Myliłem się. Nie wiem, co jeszcze mogę powiedzieć. — Po co ktoś miałby zabijać te dzieci? Lew patrzył na siedzącego naprzeciw człowieka, który chciał wykonać wyrok na dwóch dziewczynkach za to, że ich rodziców coś łączyło z weterynarzem. Był gotów zabić je strzałem w tył głowy jak gdyby nigdy nic. Jednak Wasilij pytał serio. Po co ktoś miałby zabijać te dzieci?

Wasilij mordował na równie wielką, jeśli nie większą, skalę jak człowiek, którego poszukiwał Lew. Mimo to łamał sobie głowę nad logiką tych zbrodni. Może nie potrafił zrozumieć, dlaczego ktoś, kto pragnie zabijać, nie wstąpi po prostu do MGB albo nie zostanie strażnikiem w łagrze? Jeśli o to mu chodziło, Lew był w stanie go zrozumieć. Skoro istniało tyle legalnych sposobów, by dać ujście brutalności i morderczym instynktom, po co wybierać niedozwolony? Ale nie o to chodziło. Te dzieci.

Wasilij nie potrafił pojąć sensu zbrodni, które najprawdopodobniej były pozbawione motywu. Samo mordowanie dzieci nie stanowiło dla niego zagadki, ale

jaka była z tego korzyść? Jaki był cel? Nie istniały urzędowe powody, by zabijać te dzieci, nie chodziło o służenie wyższemu dobru, nie wchodził w grę materialny zysk. To właśnie budziło jego zdumienie. Lew powtórzył: — Miałem hipotezę. Myliłem się. — Może wydalenie cię z Moskwy i instytucji, której wiernie służyłeś przez tyle lat, wywołało u ciebie poważniejszy szok, niż się spodziewaliśmy. Jesteś przecież dumnym człowiekiem. To się wyraźnie odbiło na twoim zdrowiu psychicznym. Dlatego właśnie zamierzam ci pomóc. Wasilij wstał, rozmyślając nad sytuacją. Po śmierci Stalina służby bezpieczeństwa otrzymały rozkaz, by zaprzestać używania przemocy wobec aresztowanych. Wasilij, mistrz sztuki przetrwania, natychmiast się przystosował. Ale teraz miał w ręku Lwa. Czy miał dać mu spokój i pozwolić czekać na wyrok? To mu wystarczy? Da mu satysfakcję? Odwrócił się w stronę drzwi, uświadamiając sobie, że jego pragnienia stanowią zagrożenie nie tylko dla Lwa, lecz także dla niego samego. Czuł, jak opuszcza go zwykła ostrożność, ustępując czemuś bardziej osobistemu, co trochę przypominało pożądanie. Nie potrafił się temu oprzeć. Przywołał gestem strażnika. — Sprowadzić doktora Chwostowa. Mimo późnej pory Chwostow nie poczuł się urażony nagłym wezwaniem do pracy. Był ciekaw, cóż to za pilna sprawa. Podał rękę Wasilijowi i wysłuchał jego relacji, zwracając uwagę, że mówi o Lwie jak o pacjencie, a nie więźniu. Zrozumiał, że należy się zabezpieczyć na wypadek oskarżeń o zadanie fizycznego bólu. Usłyszawszy o urojeniach Lwa na temat dzieciobójcy, doktor polecił strażnikowi odprowadzić go do swojego gabinetu zabiegowego. Był ciekaw, co może się kryć za tą dziwaczną teorią, i koniecznie chciał się tego dowiedzieć. Gabinet wyglądał dokładnie tak, jak Lew zapamiętał: mały i czysty, z fotelem obitym czerwoną skórą, przyśrubowanym do wyłożonej białymi kafelkami podłogi, w oszklonych szafkach stały rzędy buteleczek i pojemników zawierających płyny, proszki i pigułki, i opatrzonych białymi nalepkami, na których czarnym atramentem wypisano starannie nazwy specyfików; obok wisiały rzędem stalowe narzędzia chirurgiczne, w powietrzu unosił się zapach środka dezynfekującego. Lew został przypięty do tego samego fotela co Anatolij Brodski; jego nadgarstki, kostki i szyję unieruchomiono tymi samymi skórzanymi pasami. Doktor Chwostow napełnił strzykawkę olejkiem kamforowym. Rozciął Lwu koszulę i odnalazł żyłę. Niczego nie trzeba było tłumaczyć. Lew już to widział. Otworzył usta, czekając na gumowy knebel. Wasilij wstał, obserwując przygotowania i dygocząc z niecierpliwości. Chwostow wstrzyknął olejek. Mijały sekundy. Nagle oczy Lwa uciekły w głąb czaszki. Jego ciało zaczęło się trząść. O tej chwili Wasilij marzył, planował ją tysiące

razy. Lew wyglądał niedorzecznie, żałośnie i bezbronnie. Czekali, aż ustąpi gwałtowna reakcja fizyczna. Chwostow z aprobatą pokiwał głową. — Zobaczmy, co nam powie. Wasilij podszedł i wyciągnął gumowy knebel. Lew zwymiotował na kolana gęstą śliną. Głowa bezwładnie opadła mu na piersi. — Tak jak przedtem, proszę zacząć od prostych pytań. — Jak masz na imię? Lew poruszył głową na boki, z ust pociekła mu kolejna strużka śliny. — Jak masz na imię? Nie odpowiedział. — Jak masz na imię? Usta Lwa drgnęły. Coś wymamrotał, lecz Wasilij nic nie słyszał. Przysunął się bliżej. — Jak masz na imię? Jego oczy spojrzały przytomniej — patrząc prosto przed siebie, powiedział: — Paweł.

Tego samego dnia Jak masz na imię? Paweł.

Otworzywszy oczy, zobaczył, że stoi po kostki w śniegu, pośrodku lasu, a w górze świeci jasny księżyc. Miał kurtkę zrobioną ze zgrzebnych worków, zszytych tak starannie, jak gdyby to była najwytworniejsza skóra. Wyciągnął ze śniegu stopę. Nie była obuta, lecz owinięta szmatami, do których przywiązano sznurkiem kawałek gumy. Spojrzał na swoje ręce. To były ręce dziecka. Poczuł, jak ktoś szarpie go za kurtkę, i odwrócił się. Obok niego stał mały chłopiec ubrany w taką samą kurtkę z worków. Na nogach miał identyczne łapcie ze szmat i kawałków gumy okręconych sznurkiem. Chłopiec mrużył oczy. Ciekło mu z nosa. Jak miał na imię? Niezdarny, wierny i nierozgarnięty — miał na imię Andriej. Za jego plecami zaczął wrzeszczeć wychudzony czarno-biały kot, szamocząc się na śniegu, jak gdyby znęcała się nad nim jakaś niewidzialna siła. Ktoś wciągał go w głąb lasu. Na jego łapie zaciskał się sznurek. Ktoś szarpał kota, wlokąc go po śniegu. Paweł pobiegł za zwierzęciem. Ale kot, wciąż próbując się uwolnić, sunął po ziemi coraz prędzej. Paweł przyspieszył kroku. Oglądając się za siebie, zobaczył, że Andriej nie nadąża i zostaje w tyle. Nagle zatrzymał się jak wryty. Przed nim, trzymając koniec sznurka, stał Stiepan, jego ojciec, ale nie jako młody człowiek, lecz staruszek, z którym pożegnał się w Moskwie. Stiepan wziął kota, skręcił mu kark i wrzucił zwierzę do dużego płóciennego worka. Paweł podszedł do niego. — Ojcze? — Nie jestem twoim ojcem. Stiepan wysoko uniósł grubą gałąź. Otworzywszy oczy, Paweł zobaczył, że znalazł się w worku. Jego głowę oblepiała skorupa zaschniętej krwi, wargi miał suche jak pieprz. Ktoś niósł go na plecach i przy każdym kroku Paweł podskakiwał, odbijając się od pleców dorosłego mężczyzny. Ból głowy przyprawiał go o mdłości. Coś go uwierało. Sięgnął w dół i dotknął martwego kota. Wyczerpany zamknął oczy. Ocknął się, czując ciepło ognia. Nie był już w worku; wyrzucono go na klepisko wiejskiej chaty. Stiepan — młody Stiepan, człowiek z lasu, wychudły, o zaciętej twarzy — siedział przy piecu, trzymając ciało małego chłopca. Obok niego siedziała Anna: też była młoda. Chłopiec w ramionach Stiepana wyglądał jak po części człowiek, po części duch i po części szkielet — miał obwisłą skórę, wystające kości, ogromne oczy. Stiepan i Anna płakali. Anna gładziła włosy martwego chłopca, a po chwili Stiepan wyszeptał jego imię. — Lew.

Martwym chłopcem był Lew Stiepanowicz. Wreszcie Anna obróciła na niego zaczerwienione oczy i spytała: — Jak ci na imię? Nie odpowiedział. Nie znał swojego imienia. — Gdzie mieszkasz? Znów nie znał odpowiedzi. — Jak się nazywa twój ojciec? Miał pustkę w głowie. — Umiesz trafić do domu? Nie wiedział, gdzie jest jego dom. Anna ciągnęła: — Wiesz, dlaczego tu jesteś? Pokręcił głową. — Miałeś umrzeć, żeby on mógł żyć. Rozumiesz? Nie rozumiał. — Ale naszego syna nie można już uratować. Umarł, kiedy mój mąż wyszedł polować. Skoro nie żyje, jesteś wolny, możesz iść. Iść? Dokąd? Nie miał pojęcia, gdzie jest. Nie wiedział, skąd przyszedł. Nie wiedział o sobie absolutnie nic. Niczego nie pamiętał. Anna wstała, podeszła do niego i podała mu rękę. Z trudem dźwignął się na nogi. Był słaby, kręciło mu się w głowie. Jak długo siedział w tym worku? Jak daleko go zanieśli? Wydawało mu się, że minęło wiele dni. Czuł, że umrze, jeśli nie dostanie czegoś do jedzenia. Anna podała mu kubek ciepłej wody. Po pierwszym łyku zrobiło mu się niedobrze, z drugim poszło lepiej. Anna zabrała go na zewnątrz, posadziła i otuliła kilkoma kocami. Wyczerpany zasnął, wsparty o jej ramię. Kiedy się zbudził, zobaczył Stiepana. — Gotowe. Gdy weszli do chaty, ciała chłopca już tam nie było. Na ogniu stał duży garnek, w którym bulgotała zupa. Anna zaprowadziła go blisko pieca, gdzie usiadł i wziął miskę, którą Stiepan napełnił po wręby. Spojrzał na parujący rosół: na powierzchni pływały żołędzie, białe kostki i kawałki mięsa. Stiepan i Anna uważnie mu się przyglądali. Stiepan rzekł: — Miałeś umrzeć, żeby nasz syn mógł żyć. Skoro umarł, możesz żyć. Ofiarowywali mu krew z własnej krwi, kość z własnej kości. Ofiarowywali mu własnego syna. Powąchał rosół. Nie jadł od tak dawna, że zaczynał się ślinić. Instynkt zwyciężył. Stiepan powiedział: — Jutro wyjeżdżamy do Moskwy. Tu nie przeżyjemy. Mam w stolicy wuja, może nam pomóc. To miał być nasz ostatni posiłek przed podróżą. Miał nam wystarczyć na całą drogę. Możesz z nami jechać. Albo zostać i próbować znaleźć drogę do domu.

Zostać, nie mając pojęcia, kim jest i gdzie jest? A jeśli nigdy sobie nie przypomni? Kto się nim zaopiekuje? Co pocznie? Mógł wyjechać z tymi ludźmi, byli dla niego dobrzy. Mieli jedzenie. Mieli plan, jak przeżyć. — Chcę jechać z wami. — Na pewno? — Tak. — Mam na imię Stiepan. Moja żona ma na imię Anna. Jak masz na imię? Nie pamiętał żadnych imion. Z wyjątkiem jednego, które usłyszał wcześniej. Może je powiedzieć? Nie będą na niego źli? — Mam na imię Lew.

11 lipca Raisę wypchnięto naprzód, w stronę rzędu dziesięciu stołów. Przy każdym dyżurowało dwóch funkcjonariuszy, jeden siedział, przeglądając plik dokumentów, a drugi przeszukiwał więźnia. Rewidowano wszystkich razem, bez względu na płeć, z taką samą brutalnością. Nie wiadomo było, na który stolik trafiła dokumentacja poszczególnych osób. Raisę postawiono przed jednym stolikiem, potem skierowano ją do innego. Jej sprawa została załatwiona tak szybko, że nie zdążono przygotować papierów. Towarzyszący jej strażnik — była jedynym więźniem z własną eskortą — z niejaką irytacją odsunął kobietę na bok i w ten sposób ominęła ją wstępna faza procesu. W brakujących papierach znajdowała się informacja o rodzaju popełnionego przez nią przestępstwa oraz wysokości wyroku. Więźniowie bez emocji wysłuchiwali, że są winni ASA, KRTD, PSz, SWPSz, KRM, SOE czy SWE, a każdy z tych niezrozumiałych kodów decydował o reszcie ich życia. Wyroki wydawano z zawodową obojętnością. Pięć lat! Dziesięć lat! Dwadzieścia pięć lat!

Musiała jednak wybaczyć strażnikom ich bezduszność — byli przepracowani, musieli się uporać z tyloma ludźmi, załatwić sprawy tylu więźniów. Przy ogłoszeniu kolejnych wyroków niemal u wszystkich skazanych zauważyła tę samą reakcję: niedowierzanie. Czy to się dzieje naprawdę? Wszystko wydawało się nierealne, jak gdyby wyrwano ich z prawdziwego świata i wtrącono do zupełnie nowego, gdzie nikt nie znał panujących w nim reguł. Jakie zasady tu rządziły? Co tu jedli ludzie? Wolno im się było myć? W co się ubierali? Przysługiwały im jakieś prawa? Byli jak nowo narodzeni, niemający nikogo, kto by ich obronił i nauczył zasad. Raisa została wyprowadzona z sali rozpraw na peron, ale nie wsiadła do pociągu. Czekała pilnowana przez strażnika trzymającego ją za ramię, podczas gdy pozostałych więźniów pakowano do bydlęcych wagonów, którymi transportowano skazańców do gułagów. Peron, choć był częścią Dworca Kazańskiego, zbudowano w taki sposób, aby był niewidoczny dla zwykłych pasażerów. Z Łubianki przewieziono Raisę na dworzec czarną ciężarówką z wymalowanym na skrzyni napisem WARZYWA I OWOCE. Rozumiała, że nie jest to okrutny żart ze strony państwa, lecz próba ukrycia przed ludźmi skali aresztowań. Czy istniał choć jeden człowiek, który nie znał nikogo, kto został aresztowany? Choć z uporem utrzymywano pozory tajemnicy, skomplikowana maskarada nie mogła nikogo zwieść. Na peronie było kilka tysięcy więźniów. Wtłaczano ich do wagonów w taki sposób, jakby strażnicy próbowali pobić jakiś rekord, upychając setki ludzi w przestrzeni, w której na pierwszy rzut oka mogło się zmieścić najwyżej trzydzieści

czy czterdzieści osób. Ale Raisa zapomniała, że zasady rządzące starym światem przestały już obowiązywać. To był nowy świat z nowymi regułami, według których wagon dla trzydziestu osób mógł być wagonem dla trzystu. Ludzie nie potrzebowali powietrza. W nowym świecie przestrzeń była cenna i nie należało jej marnować. Logistyka transportu ludzi nie różniła się od logistyki transportu zboża: trzeba załadować towar i liczyć się ze stratą w granicach pięciu procent. W tłumie ludzi — ludzi w każdym wieku, ubranych elegancko i w podarte łachmany — nigdzie nie widziała swojego męża. Gułag rutynowo rozdzielał rodziny, wysyłając ich członków do obozów w przeciwległych częściach kraju. Ustrój był dumny z tego, że zrywa więzi między ludźmi. Jedynym istotnym związkiem była więź z państwem. Raisa uczyła tego dzieci w szkole. Przypuszczając, że Lew zostanie wysłany do innego łagru, zdziwiła się, gdy strażnik zatrzymał ją na peronie i kazał czekać. Polecono jej czekać na peronie już wcześniej, gdy zsyłano ich do Wuralska. Widziała w tym znamienną cechę Wasilija, któremu największą przyjemność sprawiało oglądanie ich upokorzenia. Nie wystarczała mu świadomość, że cierpią. Chciał mieć miejsce w pierwszym rzędzie. Zobaczyła go idącego w jej stronę. Prowadził jakiegoś starszego, przygarbionego mężczyznę. Z odległości pięciu metrów rozpoznała w staruszku swojego męża. Patrzyła na Lwa wstrząśnięta tą przemianą. Był słaby, jak gdyby postarzał się o dziesięć lat. Co oni mu zrobili? Kiedy Wasilij go puścił, Lew wyglądał, jak gdyby za moment miał upaść. Raisa podtrzymała go, patrząc mu w oczy. Poznał ją. Położyła dłoń na jego twarzy, dotknęła czoła. — Lew? Odpowiedział z wysiłkiem, drżącymi wargami usiłując wymówić: — Raisa. Odwróciła się do Wasilija obserwującego całą scenę. Była zła, że ma łzy w oczach. Wasilij pragnął je widzieć. Otarła je. Ale wciąż płynęły. Wasilij nie potrafił opanować uczucia rozczarowania. Przecież właśnie tego zawsze pragnął. I dostał to, czego chciał. Spodziewał się jednak, że triumf, zwłaszcza w tym szczytowym momencie, będzie miał słodszy smak. Zwracając się do Raisy, rzekł: — Zwykle rozdzielamy małżeństwa. Ale pomyślałem, że będziecie chcieli spędzić tę podróż razem, więc potraktujcie to jako akt wielkoduszności z mojej strony. Oczywiście chciał, by te słowa zabrzmiały ironicznie, zjadliwie, ale więzły mu w gardle, nie sprawiając żadnej satysfakcji. Miał dziwną świadomość, że zachowuje się żałośnie. Przyczyną był brak jakiegokolwiek oporu. Człowiek, z którym tak długo walczył, stał przed nim pokonany, złamany i słaby. Zamiast triumfu i poczucia siły Wasilij doświadczał wrażenia, jakby coś w nim uległo uszkodzeniu. Skróciwszy przygotowaną wcześniej mowę, spojrzał na Lwa. Co to za uczucie? Sympatia do tego

człowieka? Nonsens: przecież go nienawidził. Raisa widziała już u Wasilija ten wyraz twarzy. To nie była zawodowa nienawiść; to była obsesja, mania, jak gdyby niespełniona miłość wynaturzyła się i przerodziła w coś potwornego. Choć nie miała dla niego ani odrobiny współczucia, przypuszczała, że dawno temu musiał mieć w sobie coś ludzkiego. Wasilij dał znak strażnikowi, który popchnął ich w stronę pociągu. Raisa pomogła mężowi wsiąść do wagonu. Byli ostatni. Drzwi zasunęły się za nimi. W mroku poczuła na sobie spojrzenia setek oczu. Wasilij stał na peronie z rękami założonymi do tyłu. — Wszystko ustalone? Strażnik skinął głową. — Żadne z nich nie dojedzie żywe na miejsce.

Sto kilometrów na wschód od Moskwy

12 lipca Raisa i Lew siedzieli skuleni w głębi wagonu, skąd nie ruszali się od poprzedniego dnia. Ponieważ wsiedli ostatni, musieli się zadowolić jedynym miejscem, jakie pozostało. Najbardziej upragnione miejsca, ławki z surowego drewna biegnące wzdłuż ścian na trzech wysokościach, zostały zajęte. Na ławkach szerokości około trzydziestu centymetrów leżały po trzy osoby, przytulone do siebie, jak gdyby się kochały. W tej okropnej bliskości nie było jednak nic intymnego. Lew i Raisa znaleźli wolny kąt obok otworu wielkości pięści, wyciętego w deskach podłogi — toalety dla całego wagonu. Nie była niczym oddzielona ani osłonięta, każdy musiał załatwiać swoje potrzeby na oczach wszystkich. Lew i Raisa siedzieli niecałe trzydzieści centymetrów od tego otworu. Na początku Raisa nie mogła opanować wściekłości. Tkwiąc w ciemności i smrodzie, myślała, że poniżenie, jakie musieli znosić, jest nie tylko niesprawiedliwe i potworne, ale dowodzi też umyślnej nikczemności. Skoro jechali do obozów pracy, to dlaczego transportowano ich jak skazanych na śmierć? Wkrótce porzuciła te rozważania: złość nie pomoże im przeżyć. Musiała się przystosować. Wciąż sobie powtarzała: nowy świat, nowe zasady.

Nie mogła porównywać obecnej sytuacji z przeszłością. Więźniowie nie mieli żadnych praw i nie powinni żywić żadnych nadziei. Nawet bez zegarka i widoku na zewnątrz Raisa wiedziała, że na pewno minęło południe. Stalowy dach prażyło słońce, jak gdyby pogoda współpracowała ze strażnikami, wymierzając nieprzerwaną karę, bezlitośnie oblewając żarem setki ciał. Pociąg toczył się tak ospale, że przez szczeliny w drewnianych ścianach nie przedostawał się najlżejszy wietrzyk. Każdą odrobinę powietrza wchłaniali szczęśliwcy, którym udało się zająć ławki. Kiedy Raisa pohamowała gniew, nieznośna temperatura i smród stały się znośniejsze. Sztuka przeżycia polegała na zdolności przystosowania. Jeden z więźniów nie pogodził się z nowymi zasadami. Raisa nie miała pojęcia, kiedy dokładnie umarł: to był mężczyzna w średnim wieku. Nie robił żadnego zamieszania — nikt go nie zauważył, a jeśli tak, to nic nie powiedział. Wczoraj wieczorem, gdy pociąg się zatrzymał i wszyscy wysiedli na kubek wody, ktoś zawołał, że umarł

człowiek. Mijając jego ciało, Raisa pomyślała, że uznał, iż nowy świat nie jest dla niego. Poddał się, wyłączył jak maszyna — przyczyna śmierci: brak nadziei i chęci przeżycia, jeżeli tak miało wyglądać życie. Wyrzucone z pociągu ciało stoczyło się po nasypie i zniknęło jej z oczu. Raisa spojrzała na Lwa. Przez większą część podróży spał oparty o nią jak dziecko. Kiedy się budził, był spokojny, ani niezadowolony, ani przygnębiony, myślami błądząc gdzie indziej; marszczył brwi, jak gdyby próbował coś pojąć. Szukając śladów tortur, znalazła na jego ramieniu rozległy siniec. Na kostkach i przegubach miał czerwone pręgi. Związano go. Nie miała pojęcia, co przeszedł, ale prawdopodobnie zamiast żelazem i ogniem dręczono go psychologicznie i chemicznie. Gładziła jego głowę, trzymała go za rękę, całowała go. To było jedyne lekarstwo, jakie mogła mu dać. Przyniosła mu przydziałowy kawałek czarnego chleba i paseczek suszonej, słonej ryby, ich jedyny jak dotąd posiłek. Ryba o drobnych, kruchych ościach miała tyle grudek soli, że niektórzy więźniowie, mimo że konali z głodu, trzymali ją w rękach, cierpiąc na myśl, że będą ją musieli jeść, nie popijając wodą. Pragnienie było znacznie gorsze od głodu. Raisa oczyściła rybę z soli, na ile to było możliwe, po czym nakarmiła Lwa, podając mu małe kawałeczki. Lew wyprostował się i odezwał po raz pierwszy, odkąd wsiedli do pociągu. Raisa pochyliła się bliżej, by zrozumieć ledwie słyszalne słowa. — Oksana była dobrą matką. Kochała mnie. Zostawiłem ich. Nie chciałem wracać. Mój młodszy brat zawsze chciał grać w karty. Mówiłem mu, że nie mam czasu. — Kto, Lwie? Kto to jest Oksana? Kim jest twój brat? O kim ty mówisz? — Moja matka nie chciała oddać dzwonu z cerkwi. — Anna? Mówisz o Annie? — Anna nie jest moją matką. Raisa tuliła do siebie jego głowę, obawiając się, że oszalał. Rozglądając się po wagonie, uświadomiła sobie, że bezbronność Lwa czyni z nich łatwy cel. Większość więźniów nie stanowiła zagrożenia, ponieważ sami byli zbyt przerażeni — z wyjątkiem pięciu mężczyzn siedzących na najwyższej ławce w drugim kącie wagonu. W przeciwieństwie do pozostałych pasażerów nie wykazywali oznak strachu, czując się swobodnie w tym świecie. Raisa przypuszczała, że to zawodowi przestępcy z wyrokami za kradzież lub napaść, przestępstwa, za które groziły znacznie krótsze wyroki niż za zbrodnie polityczne popełnione przez nauczycieli, pielęgniarki, lekarzy, pisarzy i artystów. W więzieniu byli u siebie, w swoim żywiole. Rozumieli zasady tego świata lepiej niż zasady panujące na zewnątrz. Ich poczucie wyższości nie wynikało tylko z siły fizycznej; Raisa zauważyła, że ich władza pochodzi z nadania strażników, którzy rozmawiali z nimi jak z równymi sobie, a przynajmniej jak zwykły człowiek ze zwykłym człowiekiem. Pozostali więźniowie bali się ich. Schodzili im z drogi. Ci ludzie mogli opuścić

ławkę, skorzystać z toalety, przynieść sobie wodę bez obawy, że ktoś ośmieli się zająć ich cenne miejsca. Wcześniej zażądali od jednego mężczyzny, którego najwyraźniej nie znali, aby oddał im buty. Gdy człowiek zapytał dlaczego, rzeczowym tonem wyjaśnili, że przegrał zakład. Raisa cieszyła się w duchu, że mężczyzna nie podawał w wątpliwość logiki nowych zasad, nowego świata.

Podał im swoje buty, otrzymując w zamian parę sfatygowanych chodaków. Pociąg się zatrzymał. Z każdego wagonu rozlegały się błagalne wołania o wodę. Strażnicy nie zwracali na nie uwagi albo przedrzeźniali spragnionych, rzucając im szyderczo w twarz: Wody, wody!

Jak gdyby ich prośby wzbudzały w nich wstręt. Kiedy otwarto drzwi, wydawało się, że wokół wagonu zebrała się cała eskorta transportu. Strażnicy zabronili więźniom zbliżać się do wyjścia i zawołali tamtych pięciu mężczyzn. Ci zeskoczyli z ławki zwinnie jak dzikie zwierzęta, roztrącili więźniów i wysiedli. Coś było nie tak — Raisa pochyliła głowę, oddychając coraz szybciej. Niebawem usłyszała, że mężczyźni wracają. Czekała. Potem wolno uniosła głowę i zobaczyła, jak wsiadają do wagonu. Cała piątka patrzyła na nią.

Tego samego dnia Raisa ujęła w dłonie twarz Lwa. — Lwie. Słyszała, jak się zbliżają. Idąc przez zatłoczony wagon, musieli torować sobie drogę wśród więźniów siedzących na podłodze. — Lwie, posłuchaj, mamy kłopoty. Nie poruszał się, nie rozumiał, nie zdawał sobie sprawy z zagrożenia. — Lwie, proszę cię, błagam. Wszystko na nic. Raisa wstała, odwracając się do pięciu mężczyzn. Co miała począć? Lew siedział skulony na podłodze. Pozostawał jedyny plan: opierać się, jak długo się da. Herszt, najwyższy z całej piątki, podszedł bliżej i chwycił ją za ramię. Spodziewając się tego, Raisa uderzyła go drugą ręką, celując w oko. Jej długie i brudne paznokcie wbiły się w skórę. Przeszło jej przez myśl, że powinna mu była wydłubać oko, ale udało się tylko go skaleczyć. Mężczyzna rzucił ją na podłogę. Więźniowie rozpierzchli się na boki. Bójka ich nie dotyczyła i nie zamierzali się wtrącać. Raisa była zdana tylko na siebie. Próbując się cofnąć przed napastnikami, poczuła, że nie może się ruszyć. Ktoś trzymał ją za nogę. Złapało ją więcej rąk, unosząc i ciskając na wznak. Jeden z pięciu mężczyzn ukląkł, przytrzymując jej ręce, przygważdżając ją do podłogi, podczas gdy herszt kopniakiem roztrącił jej nogi. Trzymał w ręku kawał grubej, ostrej stali przypominającej gigantyczny ząb. — Najpierw cię zerżnę, a potem przerżnę tym. Pokazał jej kawał stali, a Raisa wyraźnie zrozumiała, że właśnie dostał go od strażników. Nie mogąc się poruszać, spojrzała na Lwa. Zniknął. Lew przestał myśleć o lesie, kocie, wiosce, swoim bracie. Jego żonie groziło niebezpieczeństwo. Usiłując ocenić sytuację, zastanawiał się, dlaczego go ignorują. Może im powiedziano, że jest mało przytomny i nie stanowi zagrożenia. Bez względu na przyczynę ich obojętności udało mu się niepostrzeżenie dla tamtych wstać. Herszt bandy rozpinał spodnie. Zanim go zauważył, Lew znalazł się w zasięgu jego ręki. Herszt zaśmiał się kpiąco i z szerokim zamachem uderzył go pięścią w twarz. Lew nie zrobił uniku, nie zablokował ciosu i runął na podłogę. Leżąc z rozciętą wargą na drewnianych deskach, słuchał rechotu całej bandy. Niech się śmieją. Ból go otrzeźwił, pomógł zebrać myśli. Byli zbyt pewni siebie, mało doświadczeni — silni, ale niewprawni. Udając, że ledwie trzyma się na nogach, podniósł się wolno i chwiejnie, odwrócony do mężczyzn plecami, stanowiąc kuszący cel ataku. Usłyszał kroki jednego z nich, który dał się nabrać. Zerkając przez ramię, zobaczył, jak herszt bandy rzuca się na niego z kawałem stali, zamierzając z nim skończyć. Lew uchylił się z szybkością, która zupełnie zaskoczyła napastnika. Zanim zdążył się zorientować, Lew zadał mu potężny cios w gardło, pozbawiając go tchu.

Chwycił bandytę za rękę i wykręcił ją, wyrywając mu stal, którą błyskawicznym ruchem wbił mężczyźnie w bok muskularnej szyi. Cofnął dłoń i uderzył jeszcze raz, pogrążając w ciele cały stalowy ząb, rozcinając nim każde ścięgno, żyłę i tętnicę. Gdy wyrwał broń z szyi mężczyzny, ten osunął się na podłogę, przyciskając dłoń do olbrzymiej rany. Stojący najbliżej członek bandy skoczył naprzód, wyciągając ręce do Lwa. Lew pozwolił chwycić się za szyję, w odpowiedzi wbijając tamtemu stal w brzuch, przez koszulę, tnąc na ukos. Mężczyzna zaczął charczeć, ale Lew ciął dalej, rozpruwając skórę i mięśnie. Ranny mężczyzna rozluźnił uchwyt na jego szyi i spojrzał na swój brzuch, jak gdyby zdziwiony widokiem krwi, po czym osunął się na kolana. Lew odwrócił się do pozostałych. Wszyscy trzej stracili zapał do walki. Cokolwiek im obiecano, zapłata nie była warta ryzyka. Może zaoferowano im tylko większe racje żywnościowe albo lżejszą pracę w łagrze. Jeden z nich, widząc zapewne okazję do przejęcia przywództwa w bandzie, rzekł: — Nic do ciebie nie mamy. Lew nie odpowiedział, stojąc naprzeciw nich z kawałem stali w zakrwawionych rękach. Mężczyźni wycofali się, pozostawiając poległych i rannych. Klęska została szybko osierocona. Lew pomógł Raisie wstać i przytulił ją. — Przykro mi. Przerwały im krzyki rannego mężczyzny. Pierwszy, ten z przeciętą szyją, już nie żył. Ale mężczyzna z rozprutym brzuchem był przytomny i kurczowo zaciskał dłonie na ranie. Lew spojrzał na niego, oceniając rozmiar obrażeń. Czekała go powolna i bolesna śmierć. Nie zasługiwał na litość. Z drugiej strony dla pozostałych więźniów byłoby lepiej, gdyby umarł szybko. Nikt nie chciał słuchać jego wrzasków. Lew kucnął przy nim, zacisnął mu ręce na szyi i udusił go. Potem odsunął się od trupa i wrócił do żony, która szepnęła: — To strażnicy kazali tym ludziom nas zabić. Zastanawiając się nad tym, Lew odparł: — Nasza jedyna szansa to ucieczka. Pociąg zwalniał. Kiedy się zatrzyma, strażnicy otworzą drzwi, spodziewając się ujrzeć Lwa i Raisę martwych. Gdy odkryją ciała niedoszłych zabójców, zażądają wyjaśnień. Któryś z więźniów na pewno zacznie mówić, ze strachu przed torturami albo w nadziei na nagrodę. To w zupełności wystarczyłoby strażnikom za pretekst do zabicia Lwa i Raisy. Lew zwrócił się do więźniów. Były wśród nich kobiety w ciąży, staruszkowie, którzy nie mieli szans na przeżycie gułagu, ojcowie, bracia, siostry — zwykli, przeciętni ludzie, jakich wielu aresztował i przywiózł na Łubiankę. Teraz musiał prosić ich o pomoc. — Nieważne, jak się nazywam. Zanim mnie aresztowano, prowadziłem śledztwo

w sprawie ponad czterdziestu morderstw dzieci, które popełniono od Uralu aż do Morza Czarnego. Ginęli chłopcy i dziewczynki. Wiem, że trudno uwierzyć w taką zbrodnię, niektórzy z was pewnie nigdy nie uwierzą. Ale na własne oczy widziałem ciała tych dzieci i jestem pewien, że to dzieło jednego człowieka. Nie zabija ich dla pieniędzy ani dla seksu, robi to z powodów, których nie umiem wyjaśnić. Może zamordować każde dziecko w każdym mieście. Nic go nie powstrzyma. Aresztowano mnie za to, że chciałem go odnaleźć. Teraz, kiedy zostałem skazany, może spokojnie zabijać dalej. Nikt inny go nie szuka. Moja żona i ja musimy uciec, żeby go powstrzymać. Nie uda nam się bez waszej pomocy. Jeżeli wezwiecie strażników, zginiemy. Zapadła cisza. Pociąg już się zatrzymywał. Strażnicy lada chwila otworzą drzwi, wejdą do wagonu z bronią gotową do strzału. Kto nie wyzna prawdy, gdy zobaczy wycelowaną w siebie lufę karabinu? Z ławek zawołała jakaś kobieta: — Jestem z Rostowa. Słyszałam o tych morderstwach. Dzieci miały wycięte żołądki. Podobno oskarżali o to grupę szpiegów z Zachodu. Lew odparł: — Uważam, że morderca mieszka i pracuje w pani mieście. Ale wątpię, czy to szpieg. Inna kobieta krzyknęła: — Kiedy go znajdziecie, zabijecie go? — Tak. Pociąg się zatrzymał. Usłyszeli kroki nadchodzących strażników. Lew dodał: — Nie mam żadnego prawa oczekiwać od was pomocy. Mimo to proszę, pomóżcie nam. Lew i Raisa przycupnęli wśród więźniów. Raisa otoczyła męża ramionami, zasłaniając jego zakrwawione ręce. Odsunięto drzwi i wnętrze wagonu zalał blask słońca. Strażnicy znaleźli ciała i zażądali wyjaśnień. — Kto ich zabił? Odpowiedziało im milczenie. Lew ponad ramieniem żony spojrzał na strażników. Byli młodzi, obojętni. Wykonywali rozkazy, lecz nie potrafili myśleć samodzielnie. To, że sami nie zabili Lwa i Raisy, oznaczało, że nie dostali takiego polecenia. Zamierzano dokonać zabójstwa ukradkiem, cudzymi rękami. Bez wyraźnej zgody z góry strażnicy nie wykażą żadnej inicjatywy. Wystarczyłby jednak choć cień powodu, by wykorzystali okazję. Wszystko zależało od nieznajomych w wagonie. Strażnicy krzyczeli, wymachując bronią przed twarzami stojących najbliżej osób. Ale więźniowie nic nie mówili. Strażnicy wybrali dwoje staruszków. Byli słabi, na pewno będą mówić. — Kto zabił tych ludzi? Co tu się stało? Gadać!

Jeden ze strażników uniósł podkuty but nad głową staruszki, która się rozpłakała. Jej mąż błagał o litość. Ale żadne z nich nie odpowiedziało na pytanie. Drugi strażnik podszedł do Lwa. Gdyby kazał mu wstać, zobaczyłby plamy krwi na jego koszuli. Jeden z członków bandy, ten, który zapewnił Lwa, że nic do niego nie mają, zeskoczył z ławki i zbliżył się do strażników. Z pewnością zamierzał zażądać obiecanej nagrody. Zawołał: — Dajcie im spokój. Wiem, co się stało. Powiem wam. Strażnicy odsunęli się od staruszków i od Lwa. — Mów. — Pokłócili się przy kartach i się pozabijali. Lew uświadomił sobie, że nie chcąc go wydać, banda kieruje się własną pokrętną logiką. Byli gotowi gwałcić i mordować dla niewielkiego zysku. Ale nie byli gotowi donosić, nie zamierzali być kapusiami strażników. W grę wchodził ich status. Gdyby urkowie, członkowie ich przestępczego bractwa, dowiedzieli się, że sprzedają więźniów za jakieś przywileje, nigdy by im tego nie wybaczyli. Prawdopodobnie wydaliby na nich wyrok. Strażnicy spojrzeli po sobie. Nie wiedząc, co począć, postanowili nie robić nic. Nie było pośpiechu. Podróż do obozu Wtoraja Rieczka nad Pacyfikiem trwa wiele tygodni. Będzie jeszcze mnóstwo okazji. Zaczekają na nowe rozkazy. Ułożą inny plan. Jeden ze strażników zwrócił się do całego wagonu: — Za karę nie wyładujemy ciał. W tym upale niedługo zaczną gnić i śmierdzieć i wszyscy zachorujecie. Może wtedy będziecie chcieli mówić. Dumny z siebie wyskoczył z wagonu. Jego towarzysz dołączył do niego. Drzwi się zamknęły. Po chwili pociąg ruszył. Młody człowiek w stłuczonych okularach spojrzał na Lwa przez pęknięte szkła i spytał szeptem: — Jak chcecie uciec? Miał prawo wiedzieć. Ich ucieczka była teraz sprawą wszystkich w wagonie. Wszyscy byli w to zamieszani. W odpowiedzi Lew uniósł zakrwawiony kawał stali. Strażnicy zapomnieli go zabrać.

Dwieście dwadzieścia kilometrów na wschód od Moskwy

13 lipca Lew leżał na podłodze na brzuchu, z ręką wciśniętą w otwór używany przez więźniów jako toaleta. Stalowym zębem skrobał gwoździe, którymi od spodu zamocowano deskę do wagonu. Od wewnątrz nie było żadnych gwoździ: wszystkie deski przybito od spodu. Można się było do nich dostać jedynie przez ten otwór, w obwodzie niewiele większym niż jego nadgarstek. Lew wziął koszulę martwego mężczyzny i najdokładniej, jak mógł, oczyścił deskę, choć w najlepszym razie był to symboliczny wysiłek. Aby dosięgnąć trzech żelaznych gwoździ, musiał wcisnąć twarz w cuchnące, przesiąknięte moczem i kałem drewno, i powstrzymując wymioty, pracować po omacku, kierując się tylko dotykiem. Drzazgi wbijały mu się w skórę. Raisa zaproponowała, że go zastąpi; jej ręce były szczuplejsze. Lew miał jednak dłuższe ramiona, a i tak ledwie mógł dosięgnąć każdego z trzech gwoździ. Przewiązawszy usta i nos kawałkiem koszuli, by przynajmniej trochę uchronić się przed smrodem, zmagał się z trzecim i ostatnim gwoździem, drapiąc i żłobiąc drewno, żeby móc wsunąć ostrze stali pod łebek gwoździa i go podważyć. Usunięcie dwóch gwoździ zajęło mu wiele godzin, gdyż musiał przerywać pracę, ilekroć któryś z więźniów chciał skorzystać z toalety. Z ostatnim gwoździem szło najtrudniej. Częściowo z powodu zmęczenia — było późno, może pierwsza czy druga w nocy — lecz poza tym coś jeszcze wydawało się nie tak. Lew mógł wsunąć palec pod łebek gwoździa, lecz nie potrafił go obruszyć. Gwóźdź był zakrzywiony, jak gdyby został wbity pod nierównym kątem i zgięty kolejnymi uderzeniami młotka. Ani drgnął. Lew musiał dalej ryć w drewnie, być może do samego końca gwoździa. Na myśl, że to może potrwać jeszcze godzinę, ogarnęła go fala znużenia. Miał obtarte i zakrwawione palce, obolałą rękę, jego nozdrza wypełniał potworny smród odchodów. Nagle pociągiem zarzuciło na bok, Lew zdekoncentrował się i kawałek stali wysunął mu się z palców, lądując z brzękiem na torach. Wyciągnął rękę z otworu. Raisa natychmiast znalazła się obok niego. — Skończyłeś? — Upuściłem. Upuściłem stal. Był wściekły na siebie, bo przez własną głupotę wyrzucił pozostałe gwoździe, nie miał więc już żadnych narzędzi.

Widząc zakrwawione palce męża, Raisa chwyciła deskę i spróbowała ją poruszyć. Ta uniosła się z jednej strony, odrobinę, za mało, by chwycić ją od dołu i zdjąć. Lew otarł ręce, rozglądając się za czymś, czego mógłby użyć. — Muszę zdrapać drewno i dostać się do czubka ostatniego gwoździa. Raisa widziała, że przed wejściem do pociągu każdego więźnia drobiazgowo rewidowano. Wątpiła, by ktokolwiek miał przy sobie jakieś metalowe narzędzie. Kiedy zastanawiała się, co począć, jej wzrok zatrzymał się na jednym z zabitych bandytów. Mężczyzna leżał na wznak z otwartymi ustami. Raisa odwróciła się do męża. — Jak długie i ostre to ma być? — Niewiele mi już zostało. Potrzebuję tylko czegoś twardszego niż moje palce. Raisa wstała i podeszła do zwłok człowieka, który próbował ją zgwałcić i zamordować. Bez poczucia satysfakcji i sprawiedliwości, raczej ze wstrętem, ułożyła głowę mężczyzny w taki sposób, by szczęka była skierowana ku górze. Uniosła but nad szczęką, ale zawahała się, rozglądając się po wagonie. Wszyscy się przyglądali. Zamknęła oczy i z całej siły uderzyła obcasem w przednie zęby. Lew podczołgał się do niej, wsunął palce do ust trupa i wyciągnął ząb z krwawym strzępkiem dziąsła, siekacz, nie idealne narzędzie, lecz na tyle twarde i ostre, by dokończyć zdrapywanie drewna. Wrócił do otworu i położył się na brzuchu. Trzymając ząb, wsunął dłoń pod deskę, wymacał gwóźdź i zaczął dalej skrobać drewno, wyciągając kolejne drzazgi. Gwóźdź został już całkiem odsłonięty. Przytrzymując ząb w dłoni, na wypadek gdyby musiał drapać dalej, Lew chwycił główkę gwoździa, ale obtartymi końcami palców nie potrafił wyczuć jego położenia. Wyciągnął rękę z otworu, otarł pot i krew z dłoni, po czym owinął ją kawałkiem koszuli i spróbował jeszcze raz. Uzbroiwszy się w cierpliwość, szarpał gwóźdź, wyciągając go z deski milimetr po milimetrze. Po chwili skończył: udało się. Ostatni gwóźdź został usunięty. Lew sprawdził ręką, czy nie ma innych, ale nie znalazł żadnego więcej. Wyciągnął rękę z otworu i usiadł. Raisa wsunęła do dziury obie dłonie i chwyciła deskę. Lew położył ręce obok. To była próba. Oboje pociągnęli. Górna część deski uniosła się, natomiast dolna tkwiła w miejscu. Lew złapał koniec i podniósł, jak najwyżej się dało. Gdy spojrzał w dół, zobaczył szyny. Plan się powiódł, mieli szczelinę szerokości około trzydziestu centymetrów, przez którą z trudem mogła się przecisnąć jedna osoba, ale to wystarczało. Z pomocą innych mogliby wyłamać deskę. Obawiając się jednak, by odgłos nie zaalarmował strażników, porzucili ten pomysł. Lew odwrócił się do ludzi w wagonie. — Potrzebuję paru osób, żeby przytrzymały deskę, kiedy będziemy zeskakiwać na tory. Natychmiast poderwało się kilkoro ochotników, którzy podeszli i chwycili deskę. Lew ocenił wysokość. Kiedy przecisną się przez szczelinę, spadną tuż pod pociąg.

Odległość między wagonem a torami wynosiła nieco ponad metr, może półtora metra. Pociąg toczył się dość powoli, lecz na tyle szybko, by upadek mógł być groźny. Nie mogli jednak czekać. Musieli uciekać teraz, nocą. Podczas postoju pociągu za dnia zauważyliby ich strażnicy. Raisa wzięła go za ręce. — Skoczę pierwsza. Lew pokręcił głową. Widział projekty pociągów transportujących więźniów. Czekała ich jeszcze jedna przeszkoda: ostatnia pułapka dla ludzi, którzy odważyliby się podjąć taką próbę ucieczki. — Na końcu składu wiszą rzędy haków. Gdybyśmy spadli na tory i czekali, aż pociąg przejedzie, nadzialibyśmy się na haki, które by nas powlokły za ostatnim wagonem. — Nie można ich jakoś uniknąć? Usunąć się na bok? — To są setki haków zawieszonych na drutach. Nie da się przed nimi uchylić. Zaplątalibyśmy się w nich. — Co mamy zrobić? Nie możemy czekać, aż pociąg stanie. Lew spojrzał na dwa trupy. Raisa stanęła obok, wyraźnie nie rozumiejąc jego zamiarów. Wyjaśnił: — Kiedy zeskoczysz na tory, wyrzucę jedno z tych ciał. Miejmy nadzieję, że spadnie blisko ciebie. Będziesz się musiała do niego podczołgać. Potem położysz się pod nim. Zasłonisz się nim cała. Gdy nadjedzie ostatni wagon, haki zaczepią i pociągną trupa. Ale ty będziesz wolna. Przysunął zwłoki do obluzowanej deski i dodał: — Chcesz, żebym skoczył pierwszy? Jeżeli się nie uda, powinnaś zostać w wagonie. Chyba nie ma gorszej śmierci niż zginąć na hakach pod pociągiem. Raisa pokręciła głową. — To dobry plan. Uda się. Skoczę pierwsza. Gdy była gotowa, Lew powtórzył instrukcje: — Pociąg jedzie wolno. Lądowanie będzie bolesne, ale niezbyt groźne, pamiętaj, żeby złagodzić upadek przewrotem. Zrzucę za tobą ciało. Będzie mało czasu… — Rozumiem. — Musisz się dostać do trupa i schować się pod nim. Uważaj, żeby nie wystawiać żadnej części ciała. Jeżeli choć jeden hak cię zaczepi, to powlecze cię za pociągiem. — Rozumiem, Lwie. Raisa pocałowała go. Dygotała. Przecisnęła się przez szczelinę między deskami. Jej stopy zawisły nad torami. Deska spadła, a ona zniknęła mu z oczu. Lew chwycił pierwszego trupa i wypchnął przez otwór. Ciało opadło na tory i zostało z tyłu.

· · · Raisa wylądowała niezdarnie, uderzając się w bok i koziołkując. Zdezorientowana leżała chwilę bez ruchu. Za długo, traciła czas. Ich wagon był już bardzo daleko. Zobaczyła zwłoki, które wyrzucił Lew, i zaczęła się czołgać w ich stronę, w kierunku jazdy pociągu. Obejrzała się za siebie. Do końca zostały trzy wagony. Nie zauważyła jednak żadnych haków. Może Lew się mylił. Jeszcze tylko dwa wagony. Raisa wciąż nie dotarła do ciała bandyty. Zaczepiła o coś. Od końca pociągu dzielił ją już tylko jeden wagon. Gdy zostało zaledwie kilka metrów, zobaczyła haki — setki haków przymocowanych do cieniutkich drucików zawieszonych na różnych wysokościach. Biegły przez całą szerokość wagonu, nie sposób ich było uniknąć. Raisa czołgała się dalej, najszybciej jak mogła. Wreszcie dotarła do ciała, które leżało twarzą do podkładów, zwrócone głową w jej stronę. Nie miała czasu go obrócić, więc sama się obróciła, wpełzając pod nie i kładąc głowę pod jego głową. Leżąc twarzą w twarz z bandytą, patrząc w jego martwe oczy, skuliła się, by stać się jak najmniejsza. Nagle zwłoki oderwały się od niej. Wokół siebie ujrzała druty przypominające żyłki wędek najeżone mnóstwem ostrych haków. Ciało uniosło się, jak gdyby nagle ożyło, i odsunęło się niczym marionetka, nie dotykając już torów. Raisa leżała bez ruchu, rozpłaszczona na torze. Zobaczyła nad sobą gwiazdy. Powoli wstała. Żaden hak jej nie zaczepił. Patrzyła na oddalający się pociąg. Udało się. Nigdzie jednak nie widziała Lwa. · · · Lew uznał, że będzie potrzebował zwłok roślejszego z bandytów, aby mieć większą zasłonę przed hakami niż drobna Raisa. Okazało się jednak, że trup nie mieści się w szczelinie między deskami. Rozebrali ciało, próbując je zmniejszyć, lecz wciąż było za szerokie. Nie dało się wcisnąć go w otwór. Raisy nie było w wagonie już od kilku minut. Zdesperowany Lew wsunął głowę w szczelinę. Zobaczył ciało schwytane przez haki na końcu pociągu. To tamten trup czy Raisa? Z tej odległości nie widział. Musiał mieć nadzieję, że to trup. Zmienił plan: przypuszczał, że gdy ułoży się w odpowiedni sposób, uda mu się osłonić ciałem zaplątanym w druty pod ostatnim wagonem. Wszystkie haki w tej części musiały wbić się w trupa. Jeżeli położy się pod spodem, będzie wolny. Pożegnał się z więźniami, podziękował im i skoczył na tory. Wylądował blisko ogromnych stalowych kół, odsunął się na bok i zwrócił twarzą

w stronę tyłu pociągu. Nadziany na haki trup szybko zbliżał się do niego. Wisiał po lewej stronie. Lew przesunął się więc trochę w lewo. Mógł tylko czekać, rozciągając się płasko na torach. Za chwilę miał go minąć koniec pociągu. Lew na moment uniósł głowę i zobaczył, że to nie Raisa. Uratowała się. Musiał zrobić to samo. Przywarł do toru i zamknął oczy. Martwe ciało otarło się o niego. Nagle poczuł ból — jeden zabłąkany hak zaczepił się o jego ramię. Lew otworzył oczy. Hak przeciął mu koszulę i wbił się w ciało. W ułamku sekundy, zanim drut zdążył się naprężyć i porwać go ze sobą, chwycił hak i szarpnął, wyrywając sobie z ręki kawał skóry i ciała. Złapał się za ramię, z którego popłynęła krew: zakręciło mu się w głowie. Podniósł się chwiejnie i zobaczył Raisę, która biegła do niego. Nie zważając na ból, otoczył ją ramionami. Byli wolni.

Moskwa

Tego samego dnia Wasilij nie czuł się dobrze. Zrobił dziś coś, czego nigdy dotąd nie robił — wziął dzień wolny. Takie zachowanie było nie tylko potencjalnie niebezpieczne, ale także zupełnie nie w jego stylu. Wolałby chorować w pracy niż u siebie. Udało mu się załatwić sprawy mieszkaniowe w taki sposób, że większość czasu spędzał w domu sam. Był oczywiście żonaty; to nie do pomyślenia, by mężczyzna pozostał samotny. Posiadanie dzieci należało do jego obowiązków społecznych. Tak więc, stosując się do reguł, ożenił się z kobietą, która nie miała zdania na żaden temat, a przynajmniej nigdy żadnego nie wygłaszała, z kobietą, która sumiennie urodziła mu dwoje dzieci — niezbędne minimum, jeśli nie chciał, by o cokolwiek go pytano. Razem z dziećmi mieszkała na peryferiach, podczas gdy Wasilij zajmował służbowe mieszkanie w śródmieściu. Załatwił to rzekomo po to, by mieć gdzie przyjmować kochanki. W rzeczywistości jednak bardzo rzadko miewał romanse. Po wygnaniu Lwa na Ural Wasilij złożył prośbę o przydział mieszkania należącego dotąd do Lwa i Raisy: mieszkania numer 124. Spełniono jego życzenie. Pierwsze kilka dni były przyjemne. Wysłał żonę do spectorgów, sklepów dla pracowników aparatu, by kupiła najlepsze jedzenie i picie. W nowym mieszkaniu wydał przyjęcie dla kolegów z pracy, bez żon, na którym jego zastępcy ucztowali, gratulując mu sukcesu. Niektórzy z dawnych podwładnych Lwa przeszli pod jego komendę. Jednak mimo tej cudownej odmiany losu źle się bawił na przyjęciu. Czuł się pusty. Nie miał już kogo nienawidzić. Nie miał przeciwko komu spiskować. Nie irytował się teraz z powodu awansu Lwa, jego sprawności, jego popularności. Owszem, byli inni, z którymi rywalizował, ale to jednak nie było to samo. Wasilij podniósł się z łóżka, postanowiwszy, że lepiej się napić. Nalał sobie sporą miarkę wódki i spojrzał w szklankę, kołysząc przezroczystym płynem, nie mogąc się zmusić, by unieść ją do ust. Zapach wywoływał w nim mdłości. Odstawił szklankę. Lew nie żył. Niedługo Wasilij powinien dostać oficjalne zawiadomienie, że dwoje więźniów nie dotarło na miejsce. Zmarli w transporcie, jak wielu innych, gdy wybuchła jakaś awantura o buty, ubranie, jedzenie czy cokolwiek innego. Odniósł ostateczne zwycięstwo nad człowiekiem, który go upokarzał. Samo istnienie Lwa było dla Wasilija wieczną karą. Więc dlaczego mu go brakowało? Rozległo się pukanie. Wasilij spodziewał się, że MGB wyśle ludzi, by poświadczyli, iż naprawdę jest chory. Podszedł do drzwi, otworzył i zobaczył dwóch młodych funkcjonariuszy.

— Melduję ucieczkę dwojga więźniów. — Lew? Gdy wymawiał to imię, tępy ból w środku ustąpił. Funkcjonariusze przytaknęli. Wasilij od razu poczuł się lepiej.

Dwieście kilometrów na południowy wschód od Moskwy

Tego samego dnia To biegnąc, to idąc, w zależności od tego, czy górę brał strach czy zmęczenie, uciekali, nieustannie oglądając się za siebie. Pogoda im sprzyjała: spoza cienkich chmur przeświecało słońce, nie było zbyt gorąco, przynajmniej w porównaniu z upałem panującym w wagonie. Z wysokości słońca Lew i Raisa odgadli, że jest już późne popołudnie, lecz nie wiedzieli, która dokładnie może być godzina. Lew nie pamiętał, gdzie i jak stracił zegarek. Według jego oceny mieli najwyżej cztery godziny przewagi nad strażnikami transportu. Z przybliżonych wyliczeń wynikało, że jeśli poruszali się z prędkością ośmiu kilometrów na godzinę, podczas gdy pociąg na ogół jechał niewiele szybciej niż szesnaście, oddalili się od transportu na odległość około osiemdziesięciu kilometrów. Taki był najlepszy z możliwych scenariuszy. Niewykluczone, że strażników powiadomiono o ucieczce dużo wcześniej. Wyszli z lasu na otwartą przestrzeń. Teraz można ich było zobaczyć z odległości kilku kilometrów. Nie mając wyboru, musieli posuwać się naprzód, pozbawieni osłony drzew, a więc widoczni jak na dłoni. Widząc małą rzeczkę u stóp wzniesienia, skręcili w jej stronę i przyśpieszyli kroku. To była pierwsza woda, jaką napotkali po drodze. Uklękli nad brzegiem i pili chciwie ze stulonych dłoni. Gdy było im mało, zanurzyli twarze. Lew zażartował: — Przynajmniej zginiemy czyści. Żart był chybiony. Nie wystarczy, że zrobią, co mogą, żeby powstrzymać mordercę. Nikt nie doceni ich wysiłków. Muszą dopiąć celu. Raisa zajęła się raną Lwa, która nie chciała się zasklepić i nie przestawała krwawić; hak wyrwał za dużo skóry i ciała. Pas oderwany z koszuli, którym ją przewiązali, był już przesiąknięty krwią. Lew odkleił mokrą tkaninę. — Nic mi nie będzie. — Zostawiamy wyraźny trop dla psów. Raisa wyszła z rzeki i zbliżyła się do drzewa. Między gałęziami wisiały pajęczyny. Ostrożnie zebrała je palcami i położyła na okaleczonym ramieniu Lwa. Pod dotykiem srebrnych niteczek krew niemal natychmiast zaczęła krzepnąć. Raisa przez kilka minut zbierała pajęczyny i układała warstwami na ranie, dopóki nie pokryła jej gruba siatka delikatnych żyłek. Kiedy skończyła, krwawienie ustało. Lew przyglądał się, jak opatruje mu ranę.

— Powinniśmy jak najdłużej trzymać się tej rzeki. Drzewa to jedyna osłona, a woda ukryje nasz zapach. Rzeczka była płytka, w najgłębszym miejscu sięgając kolan. Powolny nurt nie pozwalał im płynąć z prądem. Musieli brnąć pieszo. Lew, głodny i wyczerpany, wiedział, że długo tego nie wytrzymają. Strażnikom było zupełnie obojętne, czy więźniowie żyją, czy umierają, ucieczka jednak była czymś niewybaczalnym. Wystawiała na pośmiewisko nie tylko strażników, ale cały system. Bez względu na to, kim był więzień, jak mało ważną osobą — ucieczka czyniła z niego kogoś niezwykle ważnego. Ponieważ Lew i Raisa zostali zaklasyfikowani jako wpływowi i niebezpieczni kontrrewolucjoniści, ich ucieczka stanie się sprawą o znaczeniu ogólnokrajowym. Kiedy pociąg się zatrzyma i strażnicy zauważą trupa zawieszonego na hakach pod ostatnim wagonem, przeliczą wszystkich więźniów. Zidentyfikują wagon uciekinierów; zaczną wypytywać, kiedy doszło do ucieczki. Jeżeli nie doczekają się odpowiedzi, mogą zastrzelić więźniów. Lew miał nadzieję, że znajdzie się ktoś na tyle rozsądny, by natychmiast powiedzieć prawdę. Ci ludzie i tak zrobili dla nich więcej, niż można by oczekiwać. Gdyby się nawet przyznali, nie było żadnej gwarancji, że strażnicy nie rozstrzelają dla przykładu całego wagonu. Obława zacznie się przy torach. Użyją psów. Każdy transport wiózł ze sobą sforę szkolonych psów, które trzymano w znacznie lepszych warunkach niż ładunek ludzki. Jeśli punkt ich ucieczki i punkt rozpoczęcia poszukiwań dzieli dostateczna odległość, psom trudno będzie zwęszyć trop. Zważywszy na to, że uciekali już trzy czwarte dnia i nie widzieli jeszcze pościgu, Lew przypuszczał, że tak się właśnie stało. Wiadomość o nich dotrze do Moskwy. Rozpocznie się akcja na znacznie szerszą skalę. W teren wyśle się samochody i ciężarówki — obszar poszukiwań zostanie podzielony na sektory. Będą go również patrolować samoloty. Zostaną poinformowane miejscowe jednostki wojska i służb bezpieczeństwa, których działania będą koordynowane z centralą. Zaczną ich tropić z zapałem wykraczającym daleko poza obowiązki zawodowe. Obieca im się premie i nagrody. Nic nie będzie mogło ograniczyć liczby ludzi i ilości sprzętu, jakie zostaną zmobilizowane przeciwko nim. Lew zdawał sobie z tego sprawę. Sam uczestniczył w takich operacjach. I to był ich jedyny atut. Lew wiedział, jak organizuje się taki pościg. Został przeszkolony przez NKWD, w jaki sposób prowadzić działania dywersyjne za liniami wroga, a dziś liniami wroga były granice, w których obronie walczył. Rozmach takich poszukiwań spowalniał akcję i sprawiał, że trudno było nią kierować. Prowadzona centralnie i obejmująca wielki obszar była jednak mało skuteczna. Co ważniejsze, Lew miał nadzieję, że będą ich szukać zupełnie gdzie indziej. Zgodnie z logiką należałoby się spodziewać, że ruszą w stronę najbliższej granicy, w kierunku Finlandii i wybrzeża Bałtyku. Z kraju najłatwiej byłoby się wydostać drogą morską. Ale Lew i Raisa kierowali się na południe — przez samo serce Rosji — w stronę Rostowa nad Donem. Tam na pewno

nie czekała ich wolność ani szansa na znalezienie bezpiecznej kryjówki. Brnąc przez wodę w znacznie wolniejszym tempie niż przedtem, często potykali się i padali; za każdym razem było coraz trudniej wstać. Nawet adrenalina nie dodawała im już sił. Lew trzymał uniesioną rękę, uważając, by woda nie zmyła opatrunku z pajęczyn. Dotąd nie rozmawiali o swoim położeniu, jak gdyby uratowali życie na zbyt krótko, aby snuć jakiekolwiek plany. Lew oceniał, że znajdują się około dwustu kilometrów na wschód od Moskwy. Jechali pociągiem prawie czterdzieści osiem godzin. Oznaczało to, że najprawdopodobniej byli w okolicach Włodzimierza nad Klaźmą. Jeśli się nie mylił, to posuwali się w kierunku Riazania. Stąd normalna podróż samochodem czy pociągiem do Rostowa trwałaby co najmniej dwadzieścia cztery godziny. Nie mieli jednak pieniędzy ani jedzenia; byli ranni, ubrani w brudne rzeczy. Poszukiwały ich wszystkie centralne i lokalne jednostki aparatu bezpieczeństwa. Zatrzymali się. Rzeka wpływała do niewielkiej wioski, kołchozu. Wyszli z wody pięćset kroków od pierwszych zabudowań. Było późno, zaczynał zapadać zmierzch. Lew powiedział: — Niektórzy mieszkańcy wioski na pewno jeszcze pracują; są w polu. Możemy wejść po cichu do jakiegoś domu i poszukać czegoś do jedzenia. — Chcesz kraść? — Nie możemy niczego kupić. Wydadzą nas, gdy tylko nas zobaczą. Za zbiegłych więźniów zawsze wyznacza się nagrodę, o wiele wyższą od tego, co ci ludzie mogą zarobić przez rok. — Lwie, za długo pracowałeś na Łubiance. Oni nie kochają państwa. — Ale jak wszyscy potrzebują pieniędzy. Jak wszyscy próbują przeżyć. — Mamy przed sobą setki kilometrów. Sami nie damy sobie rady. Po prostu nie damy rady. Musisz to zrozumieć. Nie mamy przyjaciół, pieniędzy, nie mamy nic. Musimy prosić o pomoc obcych — trzeba ich przekonać do naszej sprawy. To jedyny sposób. To nasza jedyna szansa. — Jesteśmy parą wyrzutków, za ukrywanie nas grozi śmierć, nie tylko człowiekowi, który odważyłby się nam pomóc, ale całej wsi. Władze bez zastanowienia skażą wszystkich na dwadzieścia pięć lat i wszystkich, łącznie z dziećmi, deportują do obozów na północy. — Właśnie dlatego nam pomogą. Straciłeś wiarę w ludzi w tym kraju, bo otaczali cię przedstawiciele władzy. Państwo nie reprezentuje tych wsi, nie rozumie ich i w ogóle się nimi nie interesuje. — Raiso, to gadanie dysydenta z miasta. Nie ma nic wspólnego z prawdziwym światem. Byliby szaleni, gdyby zgodzili się nam pomóc. — Masz krótką pamięć, Lwie. Jak uciekliśmy? Powiedzieliśmy ludziom w wagonie prawdę. Pomogli nam, wszyscy, kilkaset osób, pewnie tyle samo mieszka w tej wiosce. Więźniów z naszego wagonu na pewno czeka jakaś zbiorowa kara za to,

że nie zawiadomili straży. Po co to zrobili? Co im obiecałeś? Lew milczał. Raisa naciskała dalej: — Jeżeli ukradniesz coś tym ludziom, zostaniesz ich wrogiem, a przecież jesteśmy ich przyjaciółmi. — Chcesz stanąć w środku wsi i przywitać się, jakbyśmy byli ich krewnymi? — Właśnie tak zrobimy. Spokojnym krokiem weszli w środek wsi, jak gdyby wracali z pracy, jak gdyby mieli prawo tu być. Tam natychmiast zgromadzili się wokół nich mężczyźni, kobiety i dzieci. Ich domy były zbudowane z drewna i gliny. Sprzęt rolniczy pochodził sprzed czterdziestu lat. Wystarczyło, żeby wydali ich władzom, a zostaną suto wynagrodzeni. Jak mogliby się oprzeć takiej pokusie? Ci ludzie nie mieli nic. Otoczona nieprzyjaznymi twarzami Raisa powiedziała głośno: — Jesteśmy więźniami. Uciekliśmy z transportu na Kołymę, gdzie mieliśmy umrzeć. Ścigają nas. Potrzebujemy waszej pomocy. Prosimy o nią nie dla siebie. W końcu i tak nas złapią i zabiją. Pogodziliśmy się z tym. Ale przed śmiercią musimy wykonać pewne zadanie. Pozwólcie nam wyjaśnić, dlaczego potrzebujemy waszej pomocy. Jeżeli nie spodoba się wam to, co usłyszycie, nie będziecie mieć z nami nic do czynienia. Wystąpił naprzód czterdziestokilkuletni mężczyzna z zarozumiałą miną. — Jako przewodniczący kołchozu mam obowiązek przypomnieć, że wydanie tych ludzi leży w naszym interesie. Raisa spojrzała na pozostałych mieszkańców wioski. Czyżby się pomyliła? Czy państwo naprawdę infiltrowało wsie, umieszczając wśród kierownictwa kolektywnych gospodarstw własnych szpiegów i informatorów? Ktoś zawołał: — A co zrobisz z nagrodą, też oddasz ją państwu? Rozległ się śmiech. Przewodniczący poczerwieniał ze wstydu. Raisa z ulgą zdała sobie sprawę, że ten człowiek nie jest tu traktowany poważnie. Nie cieszył się prawdziwym autorytetem i uważano go zapewne za marionetkę władzy. Jakaś starsza kobieta powiedziała: — Nakarmimy ich. Jej głos uciął dalszą dyskusję, jak gdyby odezwała się wyrocznia. Zaprowadzono ich do największego domu, posadzono w głównej izbie, gdzie przygotowywano jedzenie, i dano im wody. Rozpalono ogień. Cały czas schodzili się ludzie i wkrótce cały dom był ich pełen. U nóg dorosłych tłoczyły się dzieci, patrząc na Lwa i Raisę jak na egzotyczne zwierzęta w zoo. Z innego domu ktoś przyniósł świeży chleb, jeszcze ciepły. Jedli, susząc przy piecu mokre ubrania. Gdy jakiś człowiek zaczął ich przepraszać, tłumacząc się, że nie mogą dać im nowych rzeczy, Lew tylko skinął głową oszołomiony ludzką hojnością. W zamian mógł jedynie opowiedzieć historię obojga, nic więcej. Zjadłszy chleb i wypiwszy wodę, wstał. Raisa przyglądała się mężczyznom, kobietom i dzieciom słuchającym Lwa.

Zaczął od morderstwa Arkadego, małego chłopca z Moskwy, morderstwa, które polecono mu zatuszować. Przyznał ze wstydem, jak przekonywał rodzinę chłopca, że to był wypadek. Potem opowiedział, jak wyrzucono go z MGB i zesłano do Wuralska. Mówił o swoim zaskoczeniu, gdy znalazł ciało innego dziecka zamordowanego niemal dokładnie w taki sam sposób. Słysząc, że podobne morderstwa popełniano w całym kraju, zgromadzeni wstrzymali oddech, jak gdyby oglądali magiczną sztuczkę. Niektórzy rodzice kazali dzieciom wyjść, kiedy Lew uprzedził ich, co zamierza opisać. Zanim jeszcze skończył, ludzie zaczęli snuć przypuszczenia, kto może być odpowiedzialny za te zbrodnie. Nikt nie sądził, aby morderstw dokonał zwykły człowiek mający pracę i rodzinę. Mężczyznom trudno było uwierzyć, że mordercy nie zidentyfikowano natychmiast. Nikt nie miał wątpliwości, że patrząc mu w oczy, od razu można by się domyślić, że to potwór. Rozglądając się po izbie, Lew uświadomił sobie, że mówiąc o mordercy i drastycznych szczegółach jego zbrodni, wstrząsnął tymi ludźmi i zmienił ich spojrzenie na świat. Przeprosił ich za to. Starając się jakoś uspokoić zebranych, podkreślił, że zabójca działa tylko przy trasach kolejowych przebiegających przez duże miasta. Zabijał podczas swoich codziennych zajęć; w ramach tych zajęć nie zaglądał do wiosek takich jak ta. Mimo tych zapewnień Raisa miała wątpliwości, czy ci ludzie nadal będą tak ufni i serdeczni. Czy następnym razem nakarmią obcego? Albo czy odtąd będą się obawiać, że w nieznajomych ukrywa się zło, którego oni nie dostrzegają? Ceną tej opowieści była niewinność mieszkańców wsi. Owszem, nieraz widzieli śmierć i okrucieństwo, lecz nigdy nie wyobrażali sobie, by morderstwo dziecka mogło komuś sprawiać przyjemność. Było już ciemno i Lew mówił ponad godzinę. Gdy zbliżał się do końca opowieści, do domu wbiegł jakiś chłopiec. — Widziałem światła na wzgórzach od północnej strony. To ciężarówki. Jadą tu. Wszyscy zerwali się na nogi. Z ich twarzy Lew odgadł, że to mogą być tylko samochody wojska albo służby bezpieczeństwa. Zapytał: — Ile mamy czasu? Zadając to pytanie, uznał się za jednego z nich, założył, że istnieje między nimi więź, której w istocie nie było. Mieszkańcy wioski mogli ich przecież oddać w ręce agentów i zażądać nagrody. Wyglądało jednak na to, że jest w tej izbie jedyną osobą, której coś takiego przyszło do głowy. Nawet przewodniczący poddał się zbiorowej decyzji, by ich wspomóc. Kilku dorosłych wybiegło z domu, by przekonać się na własne oczy. Pozostali zaczęli wypytywać chłopca. — Na którym wzgórzu? — Ile ciężarówek? — Jak dawno?

Były trzy ciężarówki, trzy pary świateł. Chłopiec zobaczył je z obejścia ojca. Nadjeżdżały z północy, były kilka kilometrów od wsi. Zostało im parę minut. W domach nie było się gdzie ukryć. Mieszkańcy wioski nie mieli żadnego dobytku, prawie żadnych sprzętów. Lew wiedział, że rewizja zostanie przeprowadzona dokładnie i bezwzględnie. Jeżeli gdzieś nawet jest jakaś kryjówka, zostanie znaleziona. W grę wchodził honor strażników. Raisa chwyciła go za ręce. — Możemy uciec. Najpierw będą musieli przeszukać wieś. Jeżeli ludzie będą udawać, że nigdy nas tu nie było, schowamy się gdzieś daleko. Jest ciemno. Lew przecząco pokręcił głową. Czując ucisk w żołądku, pomyślał nagle o Anatoliju Brodskim. Tak zapewne musiał się czuć, gdy odwróciwszy się, zobaczył Lwa na szczycie wzgórza i zdał sobie sprawę, że pętla zacisnęła mu się na szyi. Lew przypomniał sobie, jak Brodski przez chwilę stał i patrzył, myśląc tylko o tym, że właśnie został złapany. Tamtego dnia mógłby uciec. Ale tym ludziom nie można było się wymknąć. Byli wypoczęci, uzbrojeni w długą broń, celowniki optyczne, race do oświetlania nieba i psy podejmujące podejrzane tropy. Lew odwrócił się do chłopca, który zauważył ciężarówki. — Potrzebuję twojej pomocy.

Tego samego dnia Trzęsąc się ze zdenerwowania w niemal całkowitych ciemnościach, chłopiec przykucnął pośrodku drogi nad zbożem wysypanym z niewielkiego worka. Słyszał zbliżające się ciężarówki wzbijające kołami chmury kurzu: były zaledwie dwieście metrów od niego i nadjeżdżały bardzo szybko. Zamknął oczy, mając nadzieję, że go zobaczą. A jeżeli jadą za szybko i nie zdążą się zatrzymać? Rozległ się pisk hamulców. Chłopiec otworzył oczy i spojrzał w silne światła reflektorów. Uniósł ręce. Ciężarówki stanęły gwałtownie. Zderzak pierwszej niemal dotykał twarzy chłopca. Otworzyły się drzwi szoferki i żołnierz zawołał: — Co ty wyprawiasz, gówniarzu? — Worek mi pękł. — Złaź z drogi! — Ojciec mnie zabije, jak tego nie pozbieram. — A ja cię zabiję, jak mnie nie posłuchasz. Chłopiec nie był pewien, co ma zrobić. Wciąż zbierał ziarna. Usłyszał metaliczny trzask: to był odgłos broni? Nigdy nie widział karabinu: nie miał pojęcia, jakie wydaje odgłosy. W panice dalej zbierał zboże i wkładał do worka. Przecież go nie zastrzelą: był tylko chłopcem zbierającym zboże ojca. Potem jednak przypomniał sobie opowieść nieznajomego: o dzieciach, które cały czas ginęły. Może ci ludzie byli tacy sami. Zebrał tyle ziarna, ile się dało, chwycił worek i pobiegł w kierunku wioski. Ciężarówki ruszyły za nim, trąbiąc i popędzając go. Chłopiec słyszał śmiech żołnierzy. Nigdy w życiu nie biegł tak szybko. Lew i Raisa ukryli się w jedynym miejscu, którego, jak sądzili, żołnierze nie będą przeszukiwać — pod ich ciężarówkami. Podczas gdy chłopiec odwrócił ich uwagę, Lew wślizgnął się pod drugi wóz, a Raisa pod trzeci. Nie wiedząc, jak długo będą musieli tam pozostać, być może nawet godzinę, Lew owinął ręce ich obojga strzępami koszuli, by złagodzić ból. Gdy ciężarówki się zatrzymały, Lew zahaczył stopy o półoś, trzymając twarz blisko drewnianej podłogi. Deski uginały się pod ciężarem żołnierzy, którzy wyskakiwali z wozu. Spoglądając ponad swoimi stopami, zobaczył, jak jeden z nich kuca, żeby zawiązać sznurowadło. Wystarczyło, żeby się odwrócił, a ujrzałby go. Żołnierz wyprostował się i pobiegł w kierunku jednego z domów. Nie zauważył Lwa, który zmienił pozycję, aby spojrzeć na trzecią ciężarówkę. Raisa bała się, ale przede wszystkim czuła gniew. To prawda, plan był sprytny i sama nie wpadłaby na nic lepszego, powodzenie zależało wyłącznie od tego, czy potrafi utrzymać się uczepiona podwozia. Nie przeszła szkolenia wojskowego: nie czołgała się w rowach, nie wspinała się na mury. Nie miała dość sił, by sprostać temu zadaniu. Już bolały ją ramiona, drętwiały z bólu. Nie wyobrażała sobie, żeby mogła wytrzymać jeszcze minutę, a co dopiero całą godzinę. Ale nie chciała, aby to przez

nią zostali złapani, tylko dlatego, że zabrakło jej sił. Nie chciała pogodzić się z myślą, że się nie udało, bo okazała się słaba. Walcząc z bólem i bezgłośnie płacząc, czuła, że już nie daje rady. Potrzebowała położyć się na ziemi i dać rękom odpocząć. Ale wiedziała, że nawet mimo odpoczynku długo nie wytrzyma. Musiała znaleźć jakiś sposób. Rozwiązanie, które nie wymagało tyle siły. Pasy z podartej koszuli — jeśli nie potrafi się trzymać, przywiąże się, przywiąże nadgarstki do osi. Doskonałe wyjście, dopóki ciężarówka stoi. Mimo to Raisa i tak na chwilę musiałaby opuścić się na ziemię, żeby się przywiązać. Na ziemi, nawet ukryta pod samochodem, będzie narażona na znacznie większe ryzyko, że zostanie zauważona. Spojrzała w lewo i w prawo, starając się zorientować, gdzie są żołnierze. Ktoś, może kierowca, został obok ciężarówki. Raisa widziała jego buty i czuła zapach dymu z papierosa. Właściwie obecność mężczyzny ją uspokoiła. To był znak, że raczej nie podejrzewali, by ktoś wgramolił się pod samochód. Raisa wolno i ostrożnie opuściła nogi, starając się to zrobić bezszelestnie. Nawet najdrobniejszy błąd mógł zdradzić jej obecność. Odwinęła pasy koszuli z dłoni i przywiązała do półosi lewy nadgarstek, a potem częściowo prawy. Musiała zacisnął węzeł już unieruchomioną ręką. Gdy skończyła, zadowolona z siebie już miała zaczepić stopy o podwozie, gdy nagle usłyszała niski pomruk. Spojrzawszy w bok, zobaczyła psa. Lew widział psy, które zostały za trzecią ciężarówką. Pilnujący ich człowiek nie zauważył Raisy, jeszcze nie. Ale spostrzegły ją psy. Lew słyszał warczenie: Raisa znajdowała się dokładnie na poziomie ich oczu. Nie mogąc nic zrobić, odwrócił głowę i zobaczył chłopca, który pomógł im na drodze. Mały, zafascynowany rozwojem wypadków, obserwował wszystko z wnętrza domu. Lew opuścił się na ziemię, aby mieć lepszy widok. Żołnierz z psami miał właśnie odejść, ale jeden z psów, który niemal na pewno zobaczył Raisę, zajadle szarpał smycz. Lew odwrócił się do chłopca. Znów potrzebował jego pomocy. Pokazał mu psy. Chłopiec wybiegł z domu. Lew przyglądał się — podziwiając jego opanowanie — jak zbliża się do psów. Niemal natychmiast wszystkie zwróciły się w jego stronę i zaczęły ujadać. Żołnierz zawołał: — Nie wychodź z domu! Chłopiec wyciągnął rękę, jak gdyby chciał pogłaskać psa. Żołnierz wybuchnął śmiechem. — Odgryzie ci rękę. Malec cofnął się gwałtownie. Żołnierz odprowadził zwierzęta, nakazując przedtem chłopcu powtórnie, by wracał do domu. Lew podciągnął się z powrotem, przywierając do podwozia. Zawdzięczali chłopcu życie. Raisa nie miała pojęcia, ile czasu wisiała przywiązana pod ciężarówką. Wydawało się, że nieznośnie długo. Słuchała odgłosów rewizji: łoskotu przewracanych sprzętów, trzasku rzucanych garnków i rozbijanych przedmiotów.

Dobiegło ją szczekanie psów, a potem ujrzała błysk odpalanych rac. Żołnierze wracali do samochodów. Wykrzykiwano rozkazy. Psy załadowano na pakę jej ciężarówki. Za chwilę mieli odjechać. Uświadomiła sobie, że plan się powiódł. Nagle zawarczał silnik i oś zadygotała. Za kilka sekund zacznie się obracać. Raisa wciąż była do niej przywiązana. Musiała się uwolnić. Ale miała spętane nadgarstki i zdrętwiałymi palcami nie potrafiła rozsupłać węzłów. Zaczęła się szamotać. Do ciężarówki wsiedli ostatni żołnierze. Mieszkańcy wioski stłoczyli się wokół samochodów. Raisa wciąż nie zdołała się uwolnić. Ciężarówki już ruszały. Uniosła głowę i zębami szarpnęła węzeł. Puścił i upadła plecami na ziemię z głuchym łomotem zagłuszonym przez ryk silników. Samochód odjechał. Raisa została na środku drogi. Wiedziała, że siedzący z tyłu żołnierze zobaczą ją w blasku świateł wsi. Nie mogła nic zrobić. Ludzie ruszyli całą gromadą naprzód. Gdy ciężarówka odjechała, otoczyli Raisę. Żołnierze nie zobaczyli nic podejrzanego. Raisę zasłaniały nogi tłumu wieśniaków. Leżała skulona na drodze i czekała. Wreszcie jeden z mężczyzn podał jej rękę. Była bezpieczna. Wstała. Nie zobaczyła Lwa. Nie chciał ryzykować, dopóki samochody nie wjadą w ciemność. Przypuszczała, że się bał, aby nie zobaczył go kierowca trzeciej ciężarówki. Pewnie zaczekał do zakrętu. Ale nie czuła strachu. Lew wiedział, co trzeba zrobić. Wszyscy czekali w milczeniu. Raisa wzięła za rękę chłopca, który im pomógł. I niebawem usłyszeli kroki biegnącego ku nim człowieka.

Moskwa

Tego samego dnia Chociaż zbiegów szukało kilkuset agentów i żołnierzy, Wasilij był przekonany, że nie uda im się ich znaleźć. Mimo że aparat państwowy miał nad nimi przygniatającą przewagę, to ścigał człowieka, którego przeszkolono, jak się ukrywać i przeżyć na terytorium wroga. W pewnych kręgach uważano, że ktoś musiał im pomóc — albo strażnicy zdrajcy, albo ludzie czekający w umówionych miejscach wzdłuż linii kolejowej, którzy zaplanowali ucieczkę. Przeczyły temu zeznania więźniów transportowanych w tym samym wagonie. Oświadczyli — pod przymusem — że Lew i Raisa uciekli sami. To nie były słowa, które chcieli usłyszeć strażnicy — stawiały ich w kłopotliwej sytuacji. Dotąd poszukiwania koncentrowały się na szlakach prowadzących w stronę granicy fińskiej, północnego wybrzeża i Bałtyku. Zakładano, że Lew będzie próbował przedostać się za granicę, prawdopodobnie na łodzi rybackiej, a na Zachodzie skontaktuje się z urzędnikami państwowymi wysokiego szczebla, którzy chętnie mu pomogą i udzielą schronienia w zamian za informacje. Z tego powodu uważano jego schwytanie za sprawę najwyższej wagi. Lew mógł wyrządzić Związkowi Radzieckiemu niepowetowane szkody. Wasilij odrzucił myśl, że ktoś pomógł tym dwojgu w ucieczce, dlatego że absolutnie nikt nie mógł wiedzieć, którym pociągiem będą transportowani. Decyzja o wywiezieniu Lwa i Raisy do łagru zapadła w ostatniej chwili i pośpiesznie zaimprowizowano całą akcję. Wasilij przeprowadził ją bez odpowiednich papierów, pomijając procedury. Jedyną osobą, która mogłaby im pomóc, był on sam. Musiał się więc liczyć z ryzykiem, choć brzmiało to niedorzecznie, że zostanie mu postawiony taki zarzut. Lew mógł zatem ostatecznie go zniszczyć. Dotąd żadna z grup poszukiwawczych nie natrafiła na najmniejszy ślad zbiegów. Ani Lew, ani Raisa nie mieli w tej części kraju rodziny ani przyjaciół — musieliby uciekać samotnie, bez grosza przy duszy, w łachmanach. Kiedy Wasilij rozmawiał z nim ostatni raz, Lew nie wiedział nawet, jak się nazywa. Teraz najwyraźniej odzyskał zmysły. Należało więc ustalić, dokąd zbieg zmierzał: łatwiej byłoby go schwytać w ten sposób, niż przeszukując teren na chybił trafił. Skoro nie udało się Wasilijowi złapać brata, którego sam zadenuncjował, musiało mu się udać schwytanie Lwa. Nie przeżyłby kolejnej porażki. Wasilij nie sądził, by Lew myślał o ucieczce na Zachód. Wolałby umrzeć, niż żyć z piętnem zdrajcy. Może chciał wrócić do Moskwy? Mieszkali tu jego rodzice. Ale rodzice nie mogli mu pomóc, a gdyby do nich przyszedł, straciliby życie.

Obserwowali ich teraz uzbrojeni ludzie. Może Lew chciał zemsty, może pojawi się tu, żeby go zabić? Dumał przez chwilę nad tą możliwością, która bardzo mu pochlebiała, lecz zaraz ją odrzucił. W niechęci Lwa nigdy nie czuł nic osobistego. Niemożliwe, aby tamten dla zemsty był gotów ryzykować życie żony. Lew miał jakiś plan, którego zagadka kryła się na kartkach przechwyconych akt. Wasilij studiował plik dokumentów zebranych w ciągu ostatnich miesięcy przez Lwa i miejscowego oficera milicji, którego Lew przekonał do współpracy. Były to zdjęcia zamordowanych dzieci, zeznania świadków, dokumenty sądowe dotyczące skazańców. Podczas przesłuchania Lew samokrytycznie potępił własne próby podjęcia działań w sprawie morderstw. Wasilij wiedział jednak, że to kłamstwo. Lew zawsze wierzył w to, co robił, więc musiał uwierzyć w tę przedziwną hipotezę. Ale na czym właściwie ona polegała? Że za te wszystkie pozbawione motywu morderstwa, popełnione w ponad trzydziestu miejscach, oddalonych od siebie o setki kilometrów — odpowiada jeden człowiek? Poza swoją niedorzecznością teoria oznaczała, że Lew i Raisa mogli zmierzać dokądkolwiek. Wasilij nie mógł wybrać jednego z tych miejsc i czekać. Zirytowany jeszcze raz przyjrzał się mapie, na której zaznaczono morderstwa ponumerowane zgodnie z ich chronologią. 44.

Wasilij zatrzymał palec na tej liczbie. Potem podniósł słuchawkę telefonu. — Sprowadźcie mi Fiodora Andriejewa. Razem z awansem Wasilij dostał własny gabinet — niewielki pokoik, z którego był taki dumny, jak gdyby wywalczył każdy metr kwadratowy w zaciętej bitwie. Rozległo się pukanie do drzwi i wszedł Fiodor Andriejew, dziś jeden z jego podwładnych: młody człowiek, lojalny, pracowity i niezbyt bystry — mający wszystkie cechy właśnie doskonałego podwładnego. Wyglądał na zdenerwowanego. Wasilij z uśmiechem wskazał mu krzesło. — Dziękuję, że przyszedłeś. Potrzebuję twojej pomocy. — Tak jest. — Wiesz, że Lew Demidow uciekł? — Tak jest, słyszałem o tym. — Znasz powody jego aresztowania? — Nie. — Sądziliśmy, że pracuje dla zachodnich rządów i zbiera informacje — że jest szpiegiem. Okazuje się jednak, że to nieprawda. Pomyliliśmy się. Lew nie chciał nic powiedzieć podczas przesłuchania. Dopiero teraz dowiedziałem się, że pracował nad tym. Fiodor wstał i spojrzał w akta rozłożone na stole. Widział już te dokumenty. Lew nosił je ukryte pod ubraniem. Fiodor zaczął się pocić. Pochylił się, jak gdyby oglądał te papiery po raz pierwszy. Drżał, próbując to zamaskować. Kątem oka zobaczył, że

Wasilij podszedł i stanął koło niego, także patrząc w dokumenty, jak gdyby razem nad nimi pracowali. Palec Wasilija przesunął się po mapie i zatrzymał na Moskwie. 44.

Fiodora ogarnęła fala mdłości. Odwrócił się do Wasilija, widząc jego twarz tuż obok swojej. — Fiodorze, wiemy, że Lew był niedawno w Moskwie. Wydaje mi się teraz, że zamiast szpiegować, przyjechał tutaj w związku ze swoim śledztwem. Widzisz, jest przekonany, że popełniono tu morderstwo. Twój syn został zamordowany, zgadza się? — Nie. Zginął w wypadku. Wpadł pod pociąg. — Lew zajmował się tą sprawą? — Tak jest, ale… — Sądziłeś wtedy, że chłopiec został zamordowany, prawda? — Byłem zdenerwowany, trudno mi było… — A więc kiedy Lew przyjechał do Moskwy, interesowała go sprawa twojego syna? — Nie. — Skąd wiesz? — Słucham? — Skąd wiesz, co go mogło interesować? Wasilij usiadł, oglądając swoje paznokcie z urażoną miną. — Fiodorze, chyba masz o mnie bardzo złe zdanie. — To nieprawda. — Musisz zrozumieć, że jeżeli Lew ma rację, jeżeli naprawdę w kraju grasuje morderca dzieci, to trzeba go złapać. Chcę mu pomóc, Fiodorze, sam mam dzieci. Jako funkcjonariusz bezpieczeństwa i ojciec czuję się w obowiązku powstrzymać te okrutne zbrodnie. Ta sprawa odsuwa na bok osobiste animozje między mną a Lwem. Gdybym chciał jego śmierci, po prostu nie zrobiłbym nic. W tej chwili wszyscy uważają Lwa i jego żonę za szpiegów. Kiedy ich znajdą, natychmiast oboje zastrzelą i obawiam się, że to będzie koniec śledztwa. Dalej będą ginąć dzieci. Gdybym jednak znał wszystkie fakty, mógłbym przekonać dowództwo, żeby odwołało obławę. Jeżeli tego nie zrobię, jakie Lew i Raisa mają szanse? — Żadnych. Wasilij pokiwał głową zadowolony z jego odpowiedzi. A więc to prawda: Lew był przekonany, że sprawcą wszystkich morderstw jest jeden człowiek. Wasilij ciągnął: — Otóż to: nie mają pieniędzy, muszą pokonać kilkaset kilometrów, żeby dotrzeć do celu. — Dokąd uciekli? Fiodor popełnił drugi błąd, zdradzając mu, że także uważa, iż Lew postanowił za

wszelką cenę złapać mordercę. Teraz Wasilij musiał się tylko dowiedzieć, dokąd Lew zamierzał się dostać. Wskazał linie kolejowe na wschód od Moskwy, obserwując, jak wzrok Fiodora podąża w dół mapy. Lew zmierzał na południe. Brakowało tylko nazwy miasta. Ciągnąc Fiodora za język, zauważył: — Większość morderstw popełniono na południu. — Sądząc z mapy… Fiodor umilkł. Miał okazję powiedzieć o wszystkim Wasilijowi, unikając odpowiedzialności. Mogli wspólnie zwrócić się do przełożonych z prośbą, by przestali uważać Lwa i Raisę za szpiegów. Fiodor zastanawiał się już wcześniej, jak może im pomóc. Teraz wiedział: ze złoczyńców uczyni bohaterów. Podczas spotkania w Moskwie Lew wspominał, że oficer milicji, który pojechał do Rostowa, ustalił, że w tym mieście najprawdopodobniej mieszka morderca. Fiodor udawał, że studiuje papiery. — Sądząc po koncentracji morderstw, wydaje mi się, że to Rostów nad Donem. Pierwsze morderstwa popełniono na południu. Sprawca musi mieszkać w Rostowie albo blisko miasta. — W Rostowie? — Jak uda się nam przekonać dowództwo? — Muszę wiedzieć wszystko. Podejmujemy wielkie ryzyko, nadstawiamy karku. Musimy mieć pewność. Pokaż jeszcze raz, dlaczego uważasz, że morderca mieszka na południu? Gdy Fiodor pogrążył się w lekturze dokumentów, od czasu do czasu wtrącając coś na temat szczegółów sprawy, Wasilij wstał, wyszedł zza biurka, wyjął broń i wycelował ją w serce Fiodora.

Południowy wschód obwodu rostowskiego

14 lipca Lew i Raisa siedzieli w skrzyni wysokości jednego i szerokości dwóch metrów: byli ludzkim ładunkiem — kontrabandą przemycaną na południe. Gdy wojsko zakończyło rewizję kołchozu, mieszkańcy wioski zawieźli uciekinierów ciężarówką do najbliższego miasta, Riazania, gdzie przedstawili ich krewnym i znajomym. W dusznym mieszkanku, wypełnionym mgłą dymu z tanich papierosów, w którym stłoczyło się prawie trzydzieści osób, Lew opowiedział o ich śledztwie. Nikogo nie trzeba było przekonywać, że mają do czynienia ze sprawą niecierpiącą zwłoki, i nikt nie wątpił, że milicja wykazała się zupełną nieudolnością w ściganiu mordercy. Ludzie sami nigdy nie zwracali się o pomoc do milicji i nie rozstrzygali swoich sporów za pośrednictwem władz, zawsze polegając tylko na sobie. Ta sytuacja nie różniła się od innych, z tym wyjątkiem, że stawką było życie nieznanej liczby dzieci. Wspólnie opracowali plan, by przetransportować Lwa i Raisę na południe. Wśród obecnych w mieszkaniu słuchaczy był kierowca ciężarówki kursującej między Moskwą a Kujbyszewem i Charkowem. Charków leżał około trzystu kilometrów na północ od Rostowa, czyli pół dnia drogi. Uznano, że podróż do samego Rostowa będzie zbyt ryzykowna, ponieważ kierowca nie miał tam żadnych spraw do załatwienia, lecz był gotów zabrać ich do pobliskiego miasta, Szacht. W razie jakichkolwiek pytań o przyczynę zmiany trasy mógł zgodnie z prawdą oświadczyć, że odwiedza rodzinę. A rodzina, jak zapewnił Lwa i Raisę, wysłuchawszy ich relacji, na pewno pomoże im dotrzeć do miasta. Mieli spędzić co najmniej półtora dnia uwięzieni w ciemnej skrzyni. Ciężarówka przewoziła banany, luksusowy towar przeznaczony do sprzedaży w spectorgach, sklepach dla wysoko postawionych funkcjonariuszy partyjnych, w których kiedyś zaopatrywali się Lew i Raisa. Skrzynia, w której siedzieli, znajdowała się w głębi ciężarówki, zastawiona dwiema innymi, pełnymi cennych owoców. Było duszno, gorąco i niewygodnie. Co trzy lub cztery godziny kierowca zatrzymywał się, odsuwał skrzynie z owocami i pozwalał swoim pasażerom rozprostować nogi i załatwić przy drodze swoje potrzeby. Gdy siedzieli w zupełnych ciemnościach w przeciwległych kątach skrzyni, opierając o siebie nawzajem skrzyżowane nogi, Raisa spytała: — Wierzysz mu? — Komu? — Kierowcy.

— A ty nie? — Nie wiem. — Masz powód, żeby o to pytać? — Ze wszystkich ludzi, którzy nas słuchali, tylko on nie zadawał żadnych pytań. Jak gdyby w ogóle się tym nie przejął. Nie był wstrząśnięty jak inni. Wydawał mi się obojętny, zbyt praktyczny. — Sam zaofiarował pomoc. Poza tym nie będzie nas mógł zdradzić, a potem wrócić do rodziny i znajomych. — Może coś wymyślić. Na przykład że na drodze była blokada. Złapali nas. Próbował nam pomóc, ale nic nie mógł zrobić. — Co proponujesz? — Na następnym postoju mógłbyś go obezwładnić i związać, a potem sam usiąść za kierownicą. — Mówisz poważnie? — Żeby mieć absolutną pewność, trzeba zabrać mu ciężarówkę, to jedyny sposób. Będziemy mieć jego papiery. Znowu weźmiemy sprawy we własne ręce. A tak jesteśmy zupełnie bezradni. Nawet nie wiemy, dokąd nas wiezie. — Przecież sama mnie uczyłaś, żeby wierzyć w dobroć obcych ludzi. — Ten człowiek jest inny. Ambitny. Przez cały dzień wozi luksusowe towary. Pewnie myśli: też chcę to mieć, chcę mieć eleganckie ubrania, wykwintne jedzenie. Rozumie, że trafiła mu się okazja. Wie, za ile może nas sprzedać. I wie, jaką cenę zapłaci, kiedy złapią go razem z nami. — Raiso, nie mnie o tym sądzić, ale mówisz o niewinnym człowieku, który ryzykuje własne życie, żeby nam pomóc. — Mówię o tym, jak zdobyć gwarancję, że dojedziemy do Rostowa. — Tak to się zaczyna? Wierzysz w jakąś sprawę, jesteś gotowa dla niej umrzeć. Wkrótce jesteś gotowa dla niej zabić. Za chwilę jesteś dla niej gotowa zabijać niewinnych ludzi. — Wcale nie musielibyśmy go zabijać. — Owszem, musielibyśmy, bo nie moglibyśmy go zostawić związanego przy drodze. To byłoby znacznie większe ryzyko. Albo go zabijemy, albo mu zaufamy. Raiso, właśnie tak wszystko zaczyna się rozpadać. Ci ludzie nas nakarmili, ukryli i wywieźli. Jeżeli zwrócimy się przeciwko nim i zabijemy jednego z ich przyjaciół tylko tak na wszelki wypadek, zostanę tym samym człowiekiem, którym tak gardziłaś w Moskwie. Choć jej nie widział, odgadł, że się uśmiecha. — Chciałaś mnie sprawdzić? — Chciałam tylko porozmawiać. — Jak wypadłem? — To zależy, czy dojedziemy do Szacht, czy nie.

Po dłuższej chwili ciszy Raisa spytała: — Co się stanie po tym wszystkim? — Nie wiem. — Możesz się bardzo przydać na Zachodzie, Lwie. Tam cię ochronią. — Nigdy nie wyjechałbym z tego kraju. — Mimo że tutaj chcą cię zabić? — Jeżeli masz zamiar uciec, zrobię wszystko, żebyś wsiadła na statek. — I co potem? Ukryjesz się w górach? — Kiedy ten człowiek nie będzie już żył, a ty bezpiecznie przedostaniesz się za granicę, oddam się w ręce władz. Nie chcę znaleźć się na wygnaniu, wśród ludzi, którym będzie zależało tylko na moich informacjach, a mnie samego będą nienawidzić. Nie chcę być cudzoziemcem. Nie mogę. To by oznaczało, że wszystko, co mówili o mnie ci ludzie w Moskwie, było prawdą. — I to jest najważniejsze? W głosie Raisy zabrzmiał ton urazy. Lew dotknął jej ramienia. — Nie rozumiem. — To takie skomplikowane? Chcę, żebyśmy zostali razem. Lew milczał przez chwilę. Wreszcie odrzekł: — Nie mogę żyć jako zdrajca. Nie potrafię. — No dobrze. To znaczy, że zostały nam tylko dwadzieścia cztery godziny? — Przykro mi. — Powinniśmy wykorzystać ten czas jak najlepiej. — Co masz na myśli? — Powiemy sobie prawdę. — Prawdę? — Na pewno mamy swoje tajemnice. Ja mam. Ty nie? Rzeczy, o których mi nigdy nie mówiłeś. — Mam. — Ja zacznę. Plułam ci do herbaty. Kiedy dowiedziałam się o aresztowaniu Zoi, byłam przekonana, że to ty na nią doniosłeś i przez tydzień plułam ci do herbaty. — Plułaś mi do herbaty? — Mniej więcej tydzień. — Czemu przestałaś? — Bo w ogóle cię to nie obchodziło. — Nie zauważyłem. — Otóż to. Dobrze, twoja kolej. — Prawdę mówiąc… — O to właśnie chodzi w tej zabawie. — Nie sądzę, żebyś wyszła za mnie ze strachu. Myślę, że mnie sobie wyszukałaś. Udawałaś, że się boisz. Podałaś mi fałszywe imię i zacząłem się za tobą

uganiać. Ale wydaje mi się, że to ty wzięłaś mnie na cel. — Jestem agentem obcego wywiadu? — Mogłaś znać ludzi pracujących dla zachodnich ośrodków. Może im pomagałaś. Może w głębi duszy o tym myślałaś, kiedy zgodziłaś się za mnie wyjść. — To nie jest tajemnica, tylko przypuszczenie. Musisz odkryć tajemnice — twarde fakty. — W twoich rzeczach znalazłem rubla, wydrążoną monetę — używa się takich do przemycania mikrofilmów. Korzystają z nich agenci. Nikt inny nie mógłby mieć czegoś takiego. — Dlaczego mnie nie wydałeś? — Nie mogłem. Po prostu nie mogłem tego zrobić. — Lwie, nie wyszłam za ciebie, żeby mieć dojście do MGB. Powiedziałam ci prawdę, bałam się. — A moneta? — Była moja… Głos jej się załamał, jak gdyby zastanawiała się, czy mówić dalej. — Nie używałam jej do mikrofilmów. Kiedy byłam uchodźcą, miałam w niej cyjanek. Raisa nigdy nie mówiła o tym, co się działo po zburzeniu jej domu, o miesiącach spędzonych w drodze — o mrocznym okresie swojego życia. Lew czekał zdjęty nagłym niepokojem. — Na pewno potrafisz sobie wyobrazić, co się przytrafiało kobietom uchodźcom. Żołnierze mieli swoje potrzeby, narażali życie — należała się im zapłata. My byłyśmy ich nagrodą. Za którymś razem — a było kilka — bolało tak bardzo, że przysięgłam sobie, że jeżeli to się stanie jeszcze raz, jeżeli będzie miało się stać, wysmaruję mu dziąsła tym cyjankiem. Mogli mnie za to zabić, powiesić, ale może następnym razem zastanowiliby się, zanim zrobiliby to innej kobiecie. W każdym razie moneta stała się moim talizmanem, bo odkąd zaczęłam ją nosić, nigdy więcej nie miałam już kłopotów. Może mężczyźni wyczuwali, że kobieta ma truciznę w kieszeni. Oczywiście to nie pomogło wyleczyć moich ran. Na to nie było lekarstwa. Właśnie dlatego nie mogę zajść w ciążę. Lew wpatrywał się w ciemność, gdzie siedziała jego żona. W czasie wojny kobiety gwałcili okupanci, a potem gwałcili je wyzwoliciele. Jako żołnierz wiedział, że władze na to przyzwalały, uznając takie zachowania za nieodłączny element wojny i właściwą nagrodę za dzielność żołnierza. Niektórzy zażywali cyjanek, by odebrać sobie życie w obliczu niemożliwych do zniesienia okropności. Lew przypuszczał, że większość mężczyzn mogła sprawdzać, czy kobieta nie ma przy sobie noża lub pistoletu, ale moneta z pewnością umknęłaby ich uwagi. Pogładził Raisę po ręce. Co mógł zrobić? Przepraszać? Powiedzieć, że rozumie? Przecież oprawił i powiesił na ścianie tamten wycinek z gazety, dumny, nieświadomy, co dla niej oznacza wojna.

— Lwie, mam jeszcze jedną tajemnicę. Zakochałam się w tobie. — Ja cię zawsze kochałem. — To nie jest żadna tajemnica. Przegrywasz trzema tajemnicami. Lew pocałował ją. — Mam brata.

Rostów nad Donem

15 lipca Nadia była sama w domu. Jej matka i siostra poszły w odwiedziny do babci i choć Nadia początkowo im towarzyszyła, gdy zbliżały się do bloku, w którym mieszkała babcia, zaczęła udawać, że rozbolał ją brzuch, i spytała, czy może wrócić do domu. Gdy otrzymała pozwolenie, popędziła z powrotem. Miała plan. Zamierzała otworzyć drzwi do sutereny i przekonać się, dlaczego ojciec spędza tyle czasu w ciemnym i zimnym pomieszczeniu na dole. Nigdy tam jeszcze nie była, ani razu. Obeszła cały dom, dotykając wilgotnych cegieł i wyobrażając sobie, jak tam musi być. Suterena nie miała okien, tylko otwór wentylacyjny, przez który wychodziła rura pieca. Wstęp był surowo wzbroniony i wszyscy domownicy przestrzegali tego zakazu. Ojciec wyjechał w delegację. Miał jednak niebawem wrócić, może nawet jutro, a Nadia słyszała, jak mówił o remoncie domu, wspominając o nowych drzwiach do sutereny. Nie o drzwiach frontowych, z których wszyscy korzystali i które zatrzymywały w domu ciepło. Najbardziej zależało mu na drzwiach do sutereny. Rzeczywiście były kiepskie, ale mimo wszystko… Dlaczego to takie ważne? Za parę dni miał wstawić nowe drzwi, których Nadia nie będzie umiała otworzyć. Jeżeli chciała się włamać i poznać odpowiedź na dręczące ją pytanie, musiała to zrobić teraz. Zamykały się na zwykły zatrzask. Nadia obejrzała go dokładnie i sprawdziła, czy da się go otworzyć nożem, wciskając ostrze między drzwi a futrynę. Dało się. Otworzywszy zatrzask, Nadia pchnęła drzwi. Z przejęciem i lękiem zeszła na pierwszy stopień. Puściła drzwi, które zatrzasnęły się za nią. Przez szpary wpadało słabe światło. Poza tym źródłem światła był tylko otwór wentylacyjny na dole. Przyzwyczajając oczy do ciemności, zeszła po schodach i rozejrzała się po sekretnym pomieszczeniu ojca. Łóżko, piec, mały stół i kufer — nie było tu nic tajemniczego. Rozczarowana zaczęła myszkować. Na ścianie wisiała stara lampa, obok której przypięto rząd wycinków z gazety. Podeszła do nich. Na wszystkich było to samo: zdjęcie radzieckiego żołnierza stojącego obok spalonego czołgu. Niektóre fotografie zostały tak przycięte, że widać było tylko postać żołnierza. Był przystojny. Nadia go nie znała. Zaintrygowana tym kolażem podniosła z podłogi blaszany talerz, pewnie dla kotów. Skierowała wzrok na kufer, położyła ręce na wieku i uniosła je, tylko troszeczkę, żeby sprawdzić, czy nie jest zamknięty. Drewniane wieko było ciężkie, ale dało się uchylić. Co było w środku? Uniosła je trochę wyżej; nagle usłyszała hałas

— przy frontowych drzwiach. Rozległy się ciężkie kroki, za ciężkie jak na matkę. Ojciec musiał wcześniej wrócić. Błysnęło światło, gdy otworzyły się drzwi do sutereny. Dlaczego tak wcześnie przyjechał? Nadia w panice opuściła wieko kufra, starając się zrobić to jak najciszej, i słuchała kroków ojca schodzącego po schodach. Uklękła i wgramoliła się pod łóżko, wciskając się w ciasną przestrzeń i obserwując ostatni stopień. Zobaczyła jego duże, czarne buty. Zbliżały się do niej. Nadia zamknęła oczy, spodziewając się, że gdy je otworzy, zobaczy wściekłą twarz ojca. Tymczasem usłyszała skrzypnięcie i łóżko nad jej głową lekko się zapadło. Ojciec usiadł na nim. Nadia musiała się odsunąć. Przez jeszcze mniejszą przestrzeń między łóżkiem a podłogą patrzyła, jak ojciec zaczyna rozwiązywać sznurowadła. Nie wiedział, że Nadia tu jest. Zamek musiał się za nią zatrzasnąć. Jeszcze jej nie przyłapał. Co miała zrobić? Ojciec spędzał na dole całe godziny. Kiedy wróci matka, zaniepokoi się jej nieobecnością. Może pomyślą, że zaginęła i pójdą jej szukać. Gdyby tak się stało, Nadia mogłaby przemknąć się na górę i wymyślić jakieś kłamstwo. Na to właśnie liczyła. Na razie musiała zostać pod łóżkiem i być bardzo cicho. Ojciec zdjął skarpetki i rozprostował palce u nóg. Potem wstał z łóżka i zapalił lampę, która rozjaśniła suterenę słabym blaskiem. Podszedł do kufra. Nadia usłyszała, jak unosi wieko, ale nie widziała, co wyciągnął. Musiał zostawić kufer otwarty, bo nie słyszała stukotu opuszczanego wieka. Co ojciec robił? Teraz usiadł na krześle i zawiązywał sobie coś na nodze. To był kawał gumy. Ze sznurka i szmat tworzył coś w rodzaju buta domowej roboty. Czując jakiś ruch za swoimi plecami, Nadia odwróciła głowę i ujrzała kota. On też ją zobaczył, wygiął grzbiet i zjeżył sierść. Nadia była tam, gdzie nie powinna. Tyle wiedział kot. Odwróciła się przestraszona, sprawdzając, czy ojciec coś zauważył. Ukląkł i w szparze pod łóżkiem ukazała się jego twarz. Nadia nie wiedziała, co powiedzieć, nie miała odwagi się ruszyć. Ojciec bez słowa wstał i uniósł całe łóżko, odsłaniając córkę zwiniętą w kłębek na podłodze. — Wstań. Nie mogła ruszyć rękami ani nogami — ciało przestało jej słuchać. — Nadiu. Słysząc swoje imię, wstała. — Odsuń się od ściany. Spełniła polecenie: podeszła do ojca ze spuszczoną głową, patrząc na jego bosą stopę i drugą owiniętą szmatami. Ojciec opuścił łóżko na miejsce. — Po co tu przyszłaś? — Chciałam zobaczyć, co tutaj robisz. — Dlaczego? — Chcę z tobą spędzać więcej czasu.

Andriej poczuł, jak znów budzi się w nim to pragnienie — byli sami w domu. Nie powinna tu przychodzić: zakazał jej tego dla jej własnego dobra. Był kimś innym. Nie był jej ojcem. Odsunął się od córki, jak mógł najdalej, dopóki nie dotknął plecami ściany. — Tato? Andriej położył palec na ustach. Panuj nad sobą.

Ale nie potrafił. Zdjął okulary, złożył je i wsunął do kieszeni. Kiedy znów na nią spojrzał, była tylko niewyraźną plamą. Nie była już jego córką — tylko po prostu dzieckiem. Zamazany kształt mógł być każdym dzieckiem, jakie miałby ochotę sobie wyobrazić. — Tato? Nadia podeszła do ojca i wzięła go za rękę. — Nie lubisz być ze mną? Była za blisko, mimo że nie miał okularów. Zobaczył jej twarz, jej włosy. Otarł czoło i znów włożył okulary. — Nadiu, przecież masz młodszą siostrę — dlaczego nie lubisz się z nią bawić? Kiedy byłem w twoim wieku, cały czas spędzałem ze swoim bratem. — Masz brata? — Tak. — Gdzie jest? Andriej wskazał na zdjęcia radzieckiego żołnierza na ścianie. — Jak ma na imię? — Paweł. — Dlaczego nas nie odwiedza? — Odwiedzi.

Obwód rostowski Osiem kilometrów na północ od Rostowa nad Donem

16 lipca Siedzieli w elektriczce, zmierzając w stronę przedmieść, coraz bardziej zbliżając się do celu — centrum Rostowa nad Donem. Kierowca ciężarówki ich nie zdradził. Przewiózł ich przez kilka punktów kontrolnych i wysadził w Szachtach, gdzie przenocowali u jego teściowej, Sary Karłowny, i jej rodziny. Pięćdziesięciokilkuletnia Sara mieszkała z kilkorgiem swoich dzieci, wśród których była zamężna córka z trójką własnego przychówku. Mieszkali z nimi także rodzice Sary — w sumie jedenaście osób w trzech pokojach; każdy pokój zajmowało jedno pokolenie. Lew po raz trzeci musiał zdać relację z przebiegu śledztwa. W przeciwieństwie do miast na północy w Rostowie słyszano o zbrodniach — o morderstwach dzieci. Zdaniem Sary w obwodzie było niewiele osób, do których nie dotarły żadne plotki. Mimo to nikt nie znał faktów. Kiedy padła przybliżona liczba ofiar, w pokoju zaległa cisza. Nikt się nie zastanawiał, czy im pomóc czy nie: wielopokoleniowa rodzina natychmiast przystąpiła do układania planu. Lew i Raisa postanowili zaczekać do zmierzchu z podróżą do miasta, licząc na to, że na nocnej zmianie w fabryce będzie mniej ludzi. Było też większe prawdopodobieństwo, że zastaną mordercę w domu. Uznano również, że nie powinni podróżować sami. Dlatego właśnie w pociągu towarzyszyło im troje małych dzieci i dwoje zażywnych dziadków. Lew i Raisa grali role ojca i matki, podczas gdy prawdziwi rodzice dzieci pozostali w Szachtach. Udawanie rodziny było środkiem ostrożności. Gdyby pościg dotarł do Rostowa i władze się zorientowały, że nie zamierzają uciekać z kraju, wówczas będą szukać podróżującej pary. Ani Lwu, ani Raisie nie udało się w znaczący sposób zmienić wyglądu. Oboje obcięli krótko włosy i dostali nowe ubrania. Mimo to jednak, gdyby nie towarzysząca im rodzina, łatwo byłoby ich zauważyć. Raisa wyrażała obawy z powodu udziału dzieci w tym przedsięwzięciu, niepokojąc się, że naraża je na niebezpieczeństwo. Postanowiono, że gdyby coś poszło źle i zostali złapani, dziadkowie mieli utrzymywać, że Lew im zagroził, więc pomogli im ze strachu o własne życie. Pociąg się zatrzymał. Lew wyjrzał przez okno. Na stacji panował duży ruch: zobaczył kilku umundurowanych funkcjonariuszy patrolujących peron. Wszyscy siedmioro wysiedli z pociągu. Raisa niosła najmłodsze dziecko, chłopczyka.

Wszystkim dzieciom nakazano zachowywać się niesfornie. Starsi chłopcy rozumieli, na czym polega podstęp, i dobrze odgrywali swoje role; najmłodszy, z ustami wygiętymi w podkówkę, po prostu patrzył na Raisę, nie wiedząc, co się dzieje, wyczuwając niebezpieczeństwo i niewątpliwie pragnąc jak najszybciej wrócić do domu. Tylko najbardziej spostrzegawczy agent mógłby się domyślić, że to fałszywa rodzina. Wokół peronu i w hali dworca roiło się od funkcjonariuszy, których było zdecydowanie za dużo jak na zwykły dzień na zwykłym dworcu. Wyraźnie kogoś szukali. Choć Lew próbował się pocieszać, że władze ścigają wielu ludzi, przeczucie mówiło mu, że to właśnie oni są celem poszukiwań. Do wyjścia zostało pięćdziesiąt kroków. Trzeba się skupić na tym. Już niedaleko. Drogę zastąpiło im dwóch uzbrojonych funkcjonariuszy. — Skąd przyjechaliście i dokąd się wybieracie? Raisie na chwilę odjęło mowę. Wszystkie słowa uleciały jej z głowy. Aby nie stać jak słup soli, przełożyła dziecko z jednej ręki na drugą i zaśmiała się. — Robią się coraz cięższe! Wtedy wkroczył Lew. — Właśnie odwiedziliśmy siostrę żony. Mieszka w Szachtach. Wychodzi za mąż. Babcia dodała: — Za pijaka, co wcale mi się nie podoba. Mówiłam jej, żeby tego nie robiła. Lew z uśmiechem zwrócił się do babki: — Chcesz, żeby wyszła za kogoś, kto pije tylko wodę? — To by już było lepsze. Dziadek pokiwał głową, po czym rzekł: — Pić może, ale czy musi być taki brzydki? Dziadkowie się roześmiali. Funkcjonariusze nie. Jeden z nich spojrzał na najmłodszego chłopca. — Jak ma na imię? Pytanie zostało skierowane do Raisy. Znów poczuła, że ma pustkę w głowie. Zapomniała. Nic nie przychodziło jej na myśl. Wyszperała z pamięci jedno imię. — Aleksander. Chłopiec pokręcił głową. — Jestem Iwan. Raisa się zaśmiała. — Lubię się z nim przekomarzać. Zawsze mieszam imiona braci i bardzo się złoszczą. Ten młody człowiek ma na imię Iwan. A to jest Michaił. Tak miał na imię średni chłopiec. Raisa przypomniała już sobie, że najstarszy to Aleksiej, lecz żeby kłamstwo nie wyszło na jaw, chłopiec musiał udać, że ma na imię Aleksander.

— A mój najstarszy to Aleksander. Chłopiec otworzył usta, żeby zaprzeczyć, ale szybko wkroczył dziadek i pieszczotliwie zmierzwił mu włosy. Chłopiec z irytacją potrząsnął głową. — Nie rób tak. Nie jestem już dzieckiem. Raisa z trudem powstrzymała westchnienie ulgi. Funkcjonariusze przepuścili ich i wyprowadziła z dworca swoją fałszywą rodzinę. Kiedy znaleźli się poza budynkiem, pożegnali się i rozdzielili. Lew i Raisa wsiedli do taksówki. Przekazali rodzinie Sary wszystkie informacje związane ze śledztwem. Gdyby z jakiegoś powodu im się nie udało i morderstwa nadal by się powtarzały, śledztwo przejęliby inni. Zorganizowali to w taki sposób, aby po niepowodzeniu jednej grupy misję była gotowa przejąć następna. Nie wolno było dopuścić, żeby ten człowiek uszedł z życiem. Lew miał świadomość, że to lincz, bez sądu, bez dowodów, bez procesu — egzekucja na podstawie podejrzeń i poszlak. Zdawał sobie sprawę, że próbując samodzielnie wymierzyć sprawiedliwość, dokładnie naśladowali system, przeciw któremu wystąpili. Siedząc w wołdze wyprodukowanej zapewne w Wuralsku, Lew i Raisa nie odzywali się do siebie. Nie musieli. Plan był przygotowany. Lew miał wejść do Rostelmaszu i włamać się do biura z aktami personalnymi. Nie wiedział dokładnie, jak to zrobi, musiał improwizować. Raisa miała tymczasem zostać w taksówce i przekonywać kierowcę — gdyby ten zaczął coś podejrzewać — że wszystko jest w porządku. Zapłacili mu słono i z góry, aby był spokojny i posłuszny. Gdy Lew pozna nazwisko i adres mordercy, taksówkarz ich do niego zawiezie. Gdyby mordercy nie było w domu, zamierzali się dowiedzieć, kiedy wróci. Potem mieli pojechać do Szacht i zaczekać u rodziny Sary. Taksówka się zatrzymała. Raisa dotknęła ręki Lwa. Był zdenerwowany, mówił szeptem: — Jeżeli nie wrócę za godzinę… — Wiem. Lew wysiadł i zatrzasnął drzwiczki. Głównych bram pilnowała straż, ale nie wydawała się szczególnie czujna. Sądząc po środkach bezpieczeństwa, Lew był prawie pewien, że nikt w MGB nie domyślił się jego zamiarów. Istniało ryzyko, że celowo zmniejszono liczbę strażników, aby go zwabić w zasadzkę, ale wątpił, by tak było. Mogli się domyślić, że przyjedzie do Rostowa, lecz nie ustalili, gdzie dokładnie. Przeszedł na tył zakładów i znalazł odpowiednie miejsce; siatkę ogrodzenia osłaniał tu bok ceglanego budynku. Wspiął się, przerzucił nogi nad drutem kolczastym i zeskoczył. Był w środku. Fabryka pracowała dwadzieścia cztery godziny na dobę. Poza pracownikami trzeciej zmiany nie było tu zbyt wielu ludzi. Zakłady zajmowały ogromny teren. Musiały zatrudniać kilka tysięcy ludzi, Lew oceniał, że około dziesięciu tysięcy — do prowadzenia księgowości, do sprzątania, do transportu i wreszcie do samej produkcji.

Ponieważ załoga dzieliła się na pracowników dziennej i nocnej zmiany, miał nadzieję, że nikt nie rozpozna w nim obcego. Szedł spokojnym, pewnym krokiem, jak gdyby był u siebie, zmierzając w stronę największego budynku. Wyszli z niego dwaj mężczyźni i paląc, skierowali się do głównej bramy fabryki. Może właśnie skończyli pracę. Na jego widok przystanęli. Nie mogąc ich zignorować, Lew pomachał ręką i podszedł do nich. — Jestem tołkaczem z fabryki Wołgi w Wuralsku. Miałem przyjechać wcześniej, ale pociąg mi się spóźnił. Gdzie jest budynek administracji? — Nie ma osobnego budynku. Biuro jest w środku, na piętrze. Zaprowadzę was. — Na pewno sam znajdę. — Nie śpieszę się do domu. Zaprowadzę was. Lew się uśmiechnął. Nie mógł odmówić. Mężczyźni pożegnali się i Lew ruszył za niechcianą eskortą do głównej montowni. Wchodząc do środka, na moment się zapomniał — sam ogrom hali, przestrzeń, wysokość, huk maszyn wywoływały uczucia zachwytu i czci, zupełnie jak w świątyniach religijnych. Ale to właśnie był nowy kościół, katedra ludu, w której nabożny lęk miał niemal tak samo wielkie znaczenie jak maszyny, które tu produkowano. Lew szedł obok nieznajomego mężczyzny, rozmawiając z nim o niczym. Cieszył się, że ma eskortę: dzięki niej nie wzbudzał w nikim podejrzeń. Zastanawiał się jednak, jak się pozbyć tego człowieka. Schodami weszli na piętro administracyjne. Mężczyzna powiedział: — Nie wiem, ile osób tam będzie. Biura zwykle nie pracują na nocną zmianę. Lew nadal nie był pewien, jaki ruch ma teraz wykonać. Użyć podstępu? Zważywszy na fakt, że potrzebował poufnych informacji, nie sądził, aby to było skuteczne; nikt nie byłby skłonny mu ich udzielić, bez względu na pretekst, jaki by wymyślił. Gdyby nadal miał legitymację MGB, wszystko byłoby proste. Skręcili za róg. Korytarz prowadzący do biura wychodził na halę fabryczną. Lew zorientował się, że będą go widzieć robotnicy na dole. Mężczyzna zapukał do drzwi. Teraz wszystko zależało od tego, ile osób jest w środku. Otworzył starszy mężczyzna w garniturze, może księgowy, o ziemistej cerze i zgorzkniałym wyrazie twarzy. — Czego chcecie? Ponad jego ramieniem Lew zajrzał do biura. Było puste. Obrócił się gwałtownie i zadał cios w brzuch eskortującemu go mężczyźnie, a ten zgiął się wpół. Zanim księgowy zdążył zareagować, Lew zacisnął mu rękę na szyi. — Rób, co mówię, a będziesz żył, zrozumiano? Skinął głową. Lew powoli rozluźnił uścisk. — Opuść rolety. I zdejmij krawat. Lew wciągnął do pomieszczenia drugiego mężczyznę, który nadal rzęził. Zamknął drzwi i przekręcił klucz. Księgowy zdjął krawat i rzucił go w stronę Lwa, po

czym podszedł do okien od strony hali i je zasłonił. Lew za pomocą krawata związał młodemu człowiekowi ręce za plecami, ani na chwilę nie spuszczając z oka księgowego. Nie przypuszczał, aby była tu broń lub alarm. W biurze nie trzymano niczego, co warto byłoby ukraść. Opuściwszy rolety, starszy mężczyzna odwrócił się do Lwa. — Czego chcesz? — Pokaż mi akta personalne. Mimo zaskoczenia księgowy posłusznie otworzył szafę na dokumenty. Lew stanął obok niego. — Zostań tu, nie ruszaj się i trzymaj ręce na drzwiach szafy. Teczek były tysiące. Obszerna dokumentacja obejmowała nie tylko obecnych pracowników fabryki, ale także osoby, które ją opuściły. Tołkacze oficjalnie nie istnieli, ponieważ konieczność ich zatrudnienia mogłaby sugerować niedociągnięcia w dystrybucji i produkcji. Nie należało się spodziewać, by figurowali w papierach pod taką nazwą. — Gdzie są akta waszych tołkaczy? Starszy mężczyzna otworzył szafkę i wyciągnął gruby segregator. Był opatrzony napisem PERSONEL DZIAŁU BADAWCZO-ROZWOJOWEGO. Lew zobaczył, że zakład zatrudnia obecnie pięciu tołkaczy. Zdenerwowany — od tych dokumentów zależało powodzenie całego śledztwa — sprawdził przebieg zatrudnienia tych ludzi. Dokąd i kiedy ich wysyłano? Gdyby daty wyjazdów pokrywały się z datami zbrodni, będzie miał mordercę, przynajmniej teoretycznie. Jeżeli znajdzie dostatecznie dużo punktów wspólnych, wreszcie stanie twarzą w twarz z tym człowiekiem — był pewien, że wobec dowodów zbrodni morderca się załamie. Otworzył pierwszą teczkę. Przesunął palcem po spisie, porównując dane z zapamiętanymi datami i nazwami miast. Nie, nie zgadza się. Lew przerwał na chwilę, zastanawiając się, czy pamięć nie płata mu figli. Ale nie potrafiłby zapomnieć trzech dat: dwóch morderstw w Wuralsku i jednego w Moskwie. Ten tołkacz nigdy tam nie był, nie był także w żadnym mieście na trasie kolei transsyberyjskiej. Lew otworzył drugą teczkę, nie zwracając uwagi na dane osobowe i od razu przechodząc do przebiegu zatrudnienia. Ta osoba zaczęła pracę zaledwie przed miesiącem. Lew odłożył teczkę na bok i otworzył trzecią. Nic się nie zgadzało. Zostały już tylko dwie. Zaczął kartkować czwartą. Wuralsk, Mołotow, Kirów, Gorki — szereg miast leżących przy linii kolejowej prowadzącej na zachód, do Moskwy. Wśród miast na południe od Moskwy na liście figurowały Tuła i Orzeł. Na Ukrainie tołkacz odwiedził Charków, Gorłowkę, Zaporoże i Kramatorsk. We wszystkich tych miastach popełniono morderstwa. Lew zamknął teczkę. Zanim spojrzał na dane personalne, sprawdził jeszcze piątą. Nie mogąc się skupić, przejechał palcem listę. Powtarzało się zaledwie parę nazw. Lew wrócił do czwartej teczki. Otworzył ją na pierwszej stronie i spojrzał na legitymacyjne zdjęcie mężczyzny.

Tego samego dnia Wasilij siedział na hotelowym łóżku, paląc papierosa, strzepując popiół na dywan i popijając prosto z butelki. Nie miał już złudzeń: jeżeli nie przywiezie swoim przełożonym Lwa i Raisy, dowództwo z pewnością nieprzychylnym okiem spojrzy na śmierć Fiodora Andriejewa. Zawarł z przełożonymi taki układ, zanim wyjechał z Moskwy. Że będą skłonni uwierzyć we współpracę Fiodora z Lwem, będą skłonni dać wiarę, iż poznawszy prawdę, Fiodor próbował zaatakować Wasilija, jedynie pod warunkiem, że dostaną Lwa. MGB było zakłopotane własną nieudolnością w prowadzeniu pościgu za dwojgiem nieuzbrojonych ludzi bez grosza przy duszy, którzy jakby rozpłynęli się w powietrzu. Gdyby Wasilij ich złapał, jego przełożeni byli gotowi wybaczyć mu każdy grzech. Władze zaczęły się godzić z myślą, że Lew jest już za granicą w łapach zachodnich dyplomatów. Przekazano wytyczne tajnym agentom. Zdjęcia Lwa i jego żony rozesłano do ambasad na całym świecie. Opracowywano plany zgładzenia zbiegów. Gdyby Wasilij potrafił oszczędzić władzom kłopotów związanych z rozpoczęciem międzynarodowej obławy, kosztownej i grożącej komplikacjami dyplomatycznymi, jego kartoteka zostałaby wyczyszczona. Rzucił niedopałek na dywan, przez chwilę patrzył, jak się tli, po czym rozdeptał go obcasem. Wcześniej skontaktował się z placówką służby bezpieczeństwa w Rostowie, rozpuszczoną i niezorganizowaną bandą. Dał im zdjęcia. Przestrzegł funkcjonariuszy, że Lew mógł zapuścić brodę albo ściąć włosy. Być może tych dwoje nie podróżowało już razem. Mogli się rozdzielić. Jedno z nich mogło nie żyć. Istniało także prawdopodobieństwo, że podróżują w większej grupie. Funkcjonariusze nie powinni się sugerować dokumentami, Lew potrafił je świetnie podrabiać. Mieli zatrzymywać każdego, kogo uznają za podejrzanego pod jakimkolwiek względem. Ostateczna decyzja, czy zatrzymani zostaną zwolnieni czy nie, należała do Wasilija. Mając do dyspozycji trzydziestu ludzi, ustawił kilka punktów kontrolnych i przeszukał parę wybranych miejsc. Wydał rozporządzenie, aby każdy funkcjonariusz odnotowywał wszystkie zdarzenia, nawet zupełnie błahe, aby on potem mógł ewentualnie je sprawdzić sam. Rozkazał przynosić raporty o każdej porze dnia i nocy. Jak dotąd nie znaleźli nic. Czyżby kolejny raz Lew miał go upokorzyć? Być może ten idiota Fiodor coś pomylił. Może Lew pojechał zupełnie gdzie indziej. Jeśli tak, było już po Wasiliju. Ktoś zapukał do drzwi. — Wejść. Wyprężył się przed nim młody, rumiany funkcjonariusz z kartką w ręku. Wasilij gestem kazał ją sobie podać. Fabryka Rostelmasz. Dział administracji.

Napad na dwóch mężczyzn, kradzież akt personalnych.

Wasilij zerwał się na równe nogi. — Jest.

Tego samego dnia Stali obok siebie, w odległości pięćdziesięciu kroków od drzwi domu. Lew spojrzał na żonę. Zupełnie nie zdawała sobie sprawy, jaki szał go opętał. Był oszołomiony niczym po zażyciu jakiegoś narkotyku. Spodziewał się, że może to minie, że odzyska w końcu poczucie rzeczywistości, że istnieje jakieś inne wytłumaczenie i że ten dom wcale nie należy do jego młodszego brata, Andrieja Trofimowicza Sidorowa.

Ale tak właśnie nazywał się jego brat. Paweł Trofimowicz Sidorow.

A tak nazywał się Lew, dopóki nie zrzucił swojej tożsamości z dzieciństwa, podobnie jak gad zrzuca skórę. Zdjęcie w aktach personalnych potwierdziło jednak, że to Andriej. Ten sam wyraz twarzy — wyraz zagubienia. Nowy element stanowiły okulary. Dlatego właśnie był taką niezdarą — cierpiał na krótkowzroczność. Jego nieporadny, nieśmiały młodszy brat — morderca co najmniej czterdziestu czworga dzieci. To nie miało żadnego sensu, a zarazem miało głęboki sens: sznurek, starta na proch kora, polowanie. Przywołując wspomnienia, które wymazał z pamięci, Lew przypomniał sobie, jak uczył młodszego brata robić sidła ze sznurka, żuć korę, aby oszukać głód. Czyżby te lekcje stały się podłożem jakiejś strasznej psychozy? Dlaczego Lew wcześniej niczego nie skojarzył? Nie, taka myśl byłaby niedorzeczna. Mnóstwo dzieci uczyło się tych samych sztuczek, poznając tajniki polowania. Gdy Lew oglądał ofiary, ani jeden szczegół nie poruszył w nim żadnej głębszej struny. A może poruszył? Czy to on wybrał tę drogę, czy też ona wybrała jego? Może to właśnie była przyczyna, dla której z taką pasją zajął się śledztwem, choć miał wszelkie powody, by przymknąć na wszystko oczy? Podświadomie pozwolił się wciągnąć, poddał się działaniu sił, które przywiodły go do tego miejsca, jak piana z kąpieli nieuchronnie zmierza do odpływu wanny. Od samego początku przedmiotem śledztwa obok morderstw była jego przeszłość, a każdy krok zbliżał go do konfrontacji z bratem, o którym próbował zapomnieć. Gdy Lew czarno na białym zobaczył nazwisko swojego brata, musiał usiąść. Wpatrywał się w teczkę, sprawdzał daty, wracał do początku i sprawdzał jeszcze raz. Był w szoku, nie zważał na grożące mu niebezpieczeństwo. Otrząsnął się dopiero w chwili, gdy dostrzegł, jak księgowy ukradkiem podchodzi do telefonu. Przywiązał go do krzesła, wyłączył telefon, zakneblował obu mężczyzn i zamknął ich w biurze. Musiał się wydostać z fabryki. Musiał wziąć się w garść. Ale wracając korytarzem, nie potrafił iść prosto, zataczał się. Kręciło mu się w głowie. Gdy znalazł się na zewnątrz, wciąż nie mogąc odzyskać równowagi i opanować gonitwy myśli,

instynktownie ruszył w kierunku głównej bramy, za późno zdając sobie sprawę, że znacznie bezpieczniej byłoby przejść przez ogrodzenie jak poprzednio. Nie mógł już jednak skręcić; strażnicy go zobaczyli. Musiał przejść tuż obok nich. Zaczął się pocić. Nie zatrzymali go. Kiedy Lew znalazł się w taksówce, podał kierowcy adres, nakazując, by się pośpieszył. Dygotały mu nogi i ręce — nie potrafił tego opanować. Patrzył, jak Raisa studiuje akta. Znała już historię jego brata; znała jego imię, lecz nie znała ich nazwiska. Obserwował jej reakcję, gdy czytała. Niczego nie skojarzyła, nie domyśliła się. Nic dziwnego — nie mógł jej powiedzieć: Ten człowiek jest moim bratem.

Nie wiedział, ile osób znajdowało się w domu brata. Problem mogli stanowić pozostali mieszkańcy. Na pewno nie mieli pojęcia o drugiej naturze tego człowieka i jego zbrodniach — to musiał być jeden z powodów, dla których mordował z dala od domu. Jego młodszy brat miał podwójną tożsamość, prowadząc jednocześnie życie rodzinne i życie mordercy, tak jak Lew rozszczepił na dwoje własną tożsamość, oddzielając życie chłopca, którym był kiedyś, od życia chłopca, którym stał się potem. Lew potrząsnął głową: musiał się skupić. Przybył tu zabić tego człowieka. Zastanawiał się tylko, jak to zrobić, nie alarmując pozostałych mieszkańców domu. Ani on, ani Raisa nie mieli broni. Wyczuwając jego wahanie, Raisa zapytała: — Co cię niepokoi? — Inni ludzie w tym domu. — Przecież widziałeś jego twarz. Widzieliśmy zdjęcie. Możesz wejść i zabić go we śnie. — Nie mogę. — Lwie, on nie zasłużył sobie na nic innego. — Muszę mieć pewność. Muszę z nim porozmawiać. — Wszystkiemu zaprzeczy. Im dłużej z nim będziesz rozmawiał, tym trudniej będzie ci to zrobić. — Być może. Ale nie zabiję go we śnie. Od Sary dostali nóż z piłką. Lew podał go Raisie. — Nie będę go potrzebował. Raisa nie chciała wziąć noża. — Lwie, ten człowiek zabił ponad czterdzieścioro dzieci. — I za to go zabiję. — A jeżeli będzie się bronił? Musi mieć nóż. Może nawet pistolet. Na pewno jest bardzo silny. — Nie jest typem, który walczy do końca. Jest niezdarny i nieśmiały. — Lwie, skąd możesz to wiedzieć? Weź nóż. Chcesz go zabić gołymi rękami? Lew wsunął jej nóż do ręki. — Zapominasz, że właśnie tego mnie uczono. Zaufaj mi.

Po raz pierwszy ją o to prosił. — Ufam ci. Nie mieli przed sobą żadnej przyszłości, żadnej nadziei ucieczki, żadnej nadziei, że nazajutrz będą jeszcze razem. Raisa uświadomiła sobie, że w głębi duszy pragnie, by nie zastali tego człowieka w domu, by wyjechał dokądś w delegację. Mieliby wówczas powód, żeby zostać razem i jeszcze przez kilka dni wymykać się pościgowi. Odsunęła od siebie tę myśl, wstydząc się jej. Ile osób zaryzykowało własne życie, żeby mogli dotrzeć do tego domu? Pocałowała Lwa, w duchu życząc mu powodzenia, a temu człowiekowi — śmierci. Lew ruszył w kierunku domu, pozostawiając Raisę w ukryciu. Mieli gotowy plan. Ustalili, że ona będzie czekała w pewnej odległości i obserwowała dom. Gdyby morderca próbował uciekać, miała go zatrzymać. Jeśliby coś poszło nie tak i Lew z jakiegoś powodu nie podołałby zadaniu, powinna sama spróbować odebrać temu człowiekowi życie. Dotarł do drzwi. W środku paliło się mdłe światło. Czy to znak, że ktoś nie śpi? Ostrożnie pchnął i uchylił drzwi. Zobaczył kuchnię, stół, piec. Światło pochodziło z lampy naftowej: w okopconym szklanym kloszu migotał płomyk. Lew minął kuchnię i znalazł się w przylegającym do niej pokoju. Ku swojemu zdziwieniu ujrzał tylko dwa łóżka. W jednym spały razem dwie małe dziewczynki. Drugie zajmowała ich matka. Andrieja nie było. Czy to rodzina jego brata? Jeśli tak, to czy także jego rodzina? Jego bratowa? Jego bratanice? Nie, na dole mogła mieszkać jeszcze jedna rodzina. Odwrócił się i zobaczył wpatrzone w siebie zielone oczy kota. Zwierzę miało czarno-białą sierść. Choć było lepiej odżywione niż tamten kot w lesie, którego upolowali i zabili, miało takie samo ubarwienie. Fragmenty przeszłości sprawiły, że Lew poczuł się, jakby śnił. Kot przecisnął się przez drugie drzwi i ruszył na dół. Lew podążył za nim. Wąskie schody prowadziły do sutereny, gdzie paliło się przyćmione światło. Kot zszedł po schodach i zniknął mu z oczu. Z najwyższego stopnia większa część pomieszczenia była niewidoczna. Lew zobaczył tylko skraj pustego łóżka. Czyżby Andrieja nie było w domu? Lew zaczął schodzić, starając się stąpać jak najciszej. Na dole zajrzał za róg ściany. Przy stole siedział mężczyzna w grubych prostokątnych okularach i białej koszuli. Grał sam ze sobą w karty. Uniósł wzrok. Nie wydawał się zaskoczony. Wstał. Lew ze swojego miejsca widział tylko kolaż za jego plecami, jak gdyby wyrastający z jego głowy, złożony z wycinków gazet przyklejonych na ścianie — identycznych zdjęć, na których stał on, Lew, z triumfującą miną przy dymiącym wraku niemieckiego czołgu, bohater Związku Radzieckiego, żywy symbol zwycięstwa. — Pawle, dlaczego to tak długo trwało? Młodszy brat wskazał mu krzesło naprzeciw siebie. Lew usłuchał go bezwolnie, uświadamiając sobie, że traci kontrolę nad sytuacją.

Zamiast zdradzać oznaki niepokoju i zaskoczenia, zamiast się jąkać czy nawet uciec na jego widok, Andriej wydawał się dobrze przygotowany na to spotkanie. Natomiast Lew czuł się zbity z tropu i zdezorientowany: trudno było mu nie spełniać poleceń brata. Usiadł więc. Andriej także. Brat naprzeciwko brata: znów razem po ponad dwudziestu latach. Andriej zapytał: — Od początku wiedziałeś, że to ja? — Od początku? — Od pierwszego ciała, które znalazłeś? — Nie. — Które ciało znalazłeś pierwsze? — Larysy Pietrowej w Wuralsku. — Młoda dziewczyna. Pamiętam ją. — A Arkadego w Moskwie? — W Moskwie było kilka. Kilka — powiedział to tak zwyczajnie. Skoro było kilka ofiar, to wszystkie pozostałe morderstwa zostały zatuszowane. — Arkady został zabity w lutym tego roku, na torach kolejowych. — Mały chłopiec? — Miał cztery lata. — Też go pamiętam. To było niedawno. Wtedy udoskonaliłem już metodę. Ciągle nie wiedziałeś, że to ja? Wcześniejsze morderstwa mogły być mniej oczywiste. Bałem się, by zbyt łatwo się nie zdemaskować. Potrzebowałem czegoś, co tylko ty będziesz mógł rozpoznać. Nie mogłem się po prostu podpisać. Porozumiewałem się z tobą, tylko z tobą. — O czym ty mówisz? — Bracie, nigdy nie uwierzyłem, że nie żyjesz. I zawsze miałem tylko jedno pragnienie, jeden cel… żeby cię odzyskać. Nie był pewien, czy w głosie Andrieja zabrzmiała nuta gniewu czy miłości, czy obu tych emocji równocześnie. Czy pragnął go odzyskać, czy mu odpłacić? Andriej się uśmiechnął. To był serdeczny uśmiech — szczery i szeroki — jak gdyby właśnie wygrał z Lwem w karty. — Twój głupi, niezdarny brat nie mylił się co do jednego. Co do ciebie. Próbowałem powiedzieć matce, że żyjesz, ale w ogóle nie zwracała na to uwagi. Była pewna, że ktoś cię złapał i zabił. Przekonywałem ją, że to nieprawda, że uciekłeś razem z naszą zdobyczą. Przyrzekłem jej, że cię odnajdę i gdy to zrobię, nie będę zły, wybaczę ci. Nie słuchała. Postradała zmysły. Zapominała, kim jestem, i udawała, że ja to ty. Mówiła do mnie „Paweł”, prosiła, żebym jej pomagał, tak jak ty jej pomagałeś. Udawałem ciebie, bo tak było łatwiej, bo wtedy się cieszyła, ale kiedy tylko

popełniłem jakiś błąd, zdawała sobie sprawę, że to nie ty. Wpadała we wściekłość i biła mnie, dopóki nie ochłonęła z gniewu. A potem znowu cię opłakiwała. Nigdy nie przestała po tobie płakać. Każdy ma jakiś powód, żeby żyć. Ty byłeś jej powodem. Ale moim też. Jedyna różnica między nami polegała na tym, że ja nie wierzyłem w twoją śmierć. Lew siedział jak dziecko słuchające w nabożnym skupieniu dorosłego, tłumaczącego zagadki świata. Nie mógł unieść rąk, wstać — nie mógł zrobić nic w obawie, by Andriejowi nie przerwać. A on ciągnął: — Kiedy nasza matka zupełnie się załamała, musiałem radzić sobie sam. Na szczęście zima się kończyła i wszystko z wolna zaczęło się poprawiać. Z naszej wioski przeżyło tylko dziesięć osób, z tobą jedenaście. Inne wsie wymarły. Kiedy przyszła wiosna i stopniały śniegi, całe wioski zaczęły cuchnąć i gnić. Ze strachu przed zarazą nie można się było do nich zbliżyć. Ale zimą wszędzie panował spokój i cisza. Przez cały ten czas chodziłem cię szukać do lasu, sam, co noc. Szedłem po śladach, nawoływałem cię po imieniu, krzyczałem do drzew. Ale ciągle nie wracałeś. Jak gdyby jego umysł zaczął wolno pojmować i analizować znaczenie tych słów, Lew spytał niepewnym głosem: — Zabijałeś te dzieci, bo myślałeś, że cię zostawiłem? — Zabijałem je, żebyś mnie odnalazł. Zabijałem, żebyś wrócił do domu. W ten sposób do ciebie mówiłem. Kto inny zrozumiałby znaki naszego dzieciństwa? Wiedziałem, że trafisz do mnie ich tropem, tak jak rozpoznawałeś ślady na śniegu. Jesteś myśliwym, Paweł, najlepszym myśliwym na świecie. Nie wiedziałem, że pracujesz w milicji. Kiedy zobaczyłem twoje zdjęcie, rozmawiałem z redakcją „Prawdy”. Pytałem, jak się nazywasz. Wytłumaczyłem im, że zostaliśmy rozdzieleni i że — według mnie — masz na imię Paweł. Powiedzieli, że nazywasz się inaczej, ale to są poufne informacje i nie mogą mi ich udzielić. Błagałem, żeby mi powiedzieli, w której dywizji służyłeś. Nawet tego nie chcieli mi zdradzić. Też byłem żołnierzem. Nie takim bohaterem jak ty, nie należałem do elity. Ale wiedziałem dość, żeby się domyślić, że byłeś w jakiejś jednostce specjalnej. Skoro twoje nazwisko trzymano w takiej tajemnicy, to najprawdopodobniej zostałeś w wojsku albo trafiłeś do służb bezpieczeństwa czy ochrony rządu. Wiedziałem, że jesteś kimś ważnym, nie mogło być inaczej. I że będziesz miał dostęp do informacji o tych morderstwach. Oczywiście to nie miało największego znaczenia. Byłem pewien, że jeżeli zabiję wystarczająco dużo dzieci w różnych miejscach, to bez względu na to, gdzie pracujesz, prędzej czy później zetkniesz się z tą sprawą. I domyślisz się, że to moje dzieło. Lew pochylił się nad stołem. Jego brat wydawał się tak łagodny, rozumował tak logicznie. Lew spytał: — Bracie, co się z tobą stało? — Kiedy opuściłem wioskę? To samo co ze wszystkimi: powołali mnie do wojska. W bitwie straciłem okulary i wpadłem w ręce Niemców. Poddałem się. Gdy

wróciłem do Rosji jako były jeniec, zostałem aresztowany, przesłuchiwali mnie i bili. Grozili, że wsadzą mnie do więzienia. Mówiłem im: Jak mogę być zdrajcą, jeżeli prawie nic nie widzę? Nie miałem okularów przez pół roku. Cały świat był jedną zamazaną plamą. I w każdym dziecku widziałem ciebie. Powinni mnie byli zabić. Ale strażnicy śmiali się, kiedy wpadałem na różne rzeczy. Ciągle się przewracałem, tak samo jak w dzieciństwie. Przeżyłem. Okazałem się zbyt głupi i niezdarny, żeby być niemieckim szpiegiem. Wyzywali mnie, bili, a potem wypuścili. Wróciłem tutaj. Nawet tu nienawidzili mnie i nazywali zdrajcą. Ale nie przejmowałem się tym. Miałem ciebie. Skupiłem wszystkie siły na jednym celu — żeby sprowadzić cię z powrotem. — Dlatego zacząłeś zabijać? — Najpierw zrobiłem to tu, w okolicy. Ale po pół roku doszedłem do wniosku, że możesz mieszkać gdziekolwiek. Dlatego znalazłem pracę jako tołkacz, żebym mógł podróżować. Musiałem zostawiać dla ciebie znaki w całym kraju. — Znaki? To były dzieci. Miały swoich ojców i matki. — Na początku zabijałem zwierzęta. Łapałem je tak, jak złapaliśmy tamtego kota. Ale nie działało tak, jak chciałem. Nikt nie zwracał na to uwagi. Nikogo to nie obchodziło. Nikt tego nie zauważał. Pewnego dnia w lesie natknąłem się na chłopca. Zapytał, co robię. Wyjaśniłem, że zakładam przynętę. Miał tyle lat co ty, kiedy mnie zostawiłeś. I wtedy uświadomiłem sobie, że dziecko będzie znacznie lepszą przynętą. Ludzie musieliby zauważyć martwe dziecko. Jak myślisz, dlaczego zabiłem tyle dzieci zimą? Żebyś znalazł mój trop na śniegu. Nie szedłeś po moich śladach w głąb lasu, tak jak wtedy poszedłeś za kotem? Lew słuchał cichego głosu brata jak gdyby to był obcy język, z którego nie rozumiał prawie nic. — Andrieju, przecież masz rodzinę. Widziałem na górze twoje dzieci, takie same jak te, które zabijałeś. Masz dwie śliczne córeczki. Nie rozumiesz, że robiłeś coś złego? — To było konieczne. — Nie. Andriej z wściekłością walnął pięściami w stół. — Nie mów do mnie takim tonem! Nie masz prawa się złościć! Nigdy nie chciało ci się mnie szukać! Nigdy nie wróciłeś! Wiedziałeś, że żyję, ale nic cię nie obchodziłem! Co tam głupi niezdara Andriej! Nic dla ciebie nie znaczy! Zostawiłeś mnie ze stukniętą matką na wsi pełnej gnijących trupów! Nie masz prawa mnie osądzać! Lew patrzył w twarz brata, wykrzywioną gniewem, nagle odmienioną. Czy tę twarz widziały dzieci? Co jego brat musiał przeżyć? Jakich okropności doświadczyć? Ale czas litości i zrozumienia dawno już minął.

Andriej otarł pot z czoła. — To był jedyny sposób, żebyś mnie znalazł, jedyny sposób, żebym mógł zwrócić twoją uwagę. Mogłeś mnie szukać. Ale nie szukałeś. Wyrzuciłeś mnie ze swojego życia. Wymazałeś z pamięci. Kiedy we dwóch złapaliśmy kota, to była najszczęśliwsza chwila w moim życiu. Gdy byliśmy razem, nigdy nie pomyślałem, że świat jest niesprawiedliwy, nawet kiedy nie mieliśmy jedzenia, nawet kiedy było strasznie zimno. Ale potem odszedłeś. — Andrieju, wcale cię nie zostawiłem. Porwano mnie. Człowiek w lesie uderzył mnie w głowę, wsadził do worka i zaniósł do domu. Nigdy bym cię nie zostawił. Andriej kręcił głową. — To samo mówiła matka. Ale to kłamstwo. Zdradziłeś mnie. — O mało nie umarłem. Ten człowiek chciał mnie zabić. Zamierzali nakarmić mną swojego syna. Ale kiedy dotarliśmy do domu, jego syn już nie żył. Miałem wstrząs mózgu. Nie pamiętałem nawet, jak się nazywam. Dochodziłem do siebie przez wiele tygodni. Wtedy byłem już w Moskwie. Wyjechaliśmy ze wsi. Ci ludzie musieli znaleźć jedzenie. Przypomniałem sobie ciebie. I naszą matkę. Oczywiście, że sobie przypomniałem. Ale co miałem zrobić? Nie miałem wyboru. Musiałem żyć dalej, przykro mi. Lew go przepraszał. Andriej wziął ze stołu karty i potasował. — Mogłeś mnie poszukać, gdy byłeś starszy. Mogłeś się postarać. Nie zmieniłem nazwiska. Łatwo mógłbyś mnie znaleźć, zwłaszcza że miałeś władzę. To prawda, Lew mógł odszukać brata. Próbował jednak pogrzebać przeszłość. A teraz brat odnalazł do niego drogę, którą zasłał ciałami zamordowanych dzieci. — Andrieju, przez całe życie próbowałem zapomnieć o przeszłości. Bałem się przeciwstawić swoim nowym rodzicom. Bałem się przypomnieć im o przeszłości, bo bałem się przypomnieć im o czasach, kiedy chcieli mnie zabić. Budziłem się w nocy mokry i przerażony, z myślą, że zmienili zdanie i jednak mnie zabiją. Robiłem wszystko, co w ludzkiej mocy, żeby mnie pokochali. Chodziło o moje życie. — Pawle, zawsze chciałeś robić wszystko beze mnie. Zawsze chciałeś mnie zostawić. — Wiesz, po co tu przyszedłem? — Przyszedłeś mnie zabić. Po co przychodzi myśliwy? Kiedy mnie zabijesz, wszyscy mnie znienawidzą, a ciebie pokochają. Zawsze tak było. — Bracie, uważają mnie za zdrajcę dlatego, że próbuję cię zatrzymać. Andriej był autentycznie zdziwiony. — Dlaczego? — Oskarżyli o twoje zbrodnie innych ludzi — z powodu tych morderstw zginęło wielu niewinnych ludzi. Rozumiesz? Twoja wina to dla władz powód do wstydu. Twarz Andrieja pozostawała obojętna. Wreszcie powiedział:

— Napiszę zeznanie. Przyznam się do winy. Kolejne zeznanie: co się w nim znajdzie? Ja — Andriej Sidorow — jestem mordercą.

Jego brat nic nie rozumiał. Nikt nie chciał jego zeznań, nikt nie chciał, aby to on był winny. — Andrieju, nie przyszedłem słuchać twoich zeznań. Przyszedłem tu, żeby zyskać pewność, że nie zabijesz już ani jednego dziecka. — No cóż. Osiągnąłem wszystko, co chciałem osiągnąć. Udowodniłem, że miałem rację. Żałujesz, że nie odszukałeś mnie wcześniej. Gdybyś to zrobił, pomyśl, ile osób można było ocalić. — Jesteś obłąkany. — Zanim mnie zabijesz, chciałbym zagrać z tobą w karty. Proszę, bracie, tyle możesz dla mnie zrobić. Andriej rozdał karty. Lew popatrzył na nie. — Proszę cię, bracie, tylko jedną partię. Jeżeli zagrasz, pozwolę ci mnie zabić. Lew wziął karty, nie z powodu obietnicy brata, ale dlatego, że potrzebował czasu, by zebrać myśli. Musiał sobie wyobrazić, że Andriej jest obcym człowiekiem. Zaczęli grać. Na twarzy skoncentrowanego Andrieja malowało się błogie zadowolenie. Nagle z boku dobiegł jakiś odgłos. Zaniepokojony Lew odwrócił się. U stóp schodów stała ładna dziewczynka z potarganymi włosami. Podglądała ich z ostatniego stopnia, prawie całkowicie zasłonięta przed ich wzrokiem. Andriej wstał od stołu. — Nadiu, to mój brat Paweł. — Ten brat, o którym mi mówiłeś? Ten, który miał nas odwiedzić? — Tak. Nadia spojrzała na Lwa. — Jesteś głodny. Przyjechałeś z daleka? Lew nie wiedział, co powiedzieć. Odpowiedział za niego Andriej. — Lepiej wracaj do łóżka. — Przecież nie śpię. Nie będę mogła zasnąć. Będę leżała i słuchała, jak rozmawiacie. Mogę z wami posiedzieć? Też chciałabym poznać twojego brata. Nie znam nikogo z twojej rodziny. Bardzo bym chciała. Proszę, tato. — Paweł przyjechał z bardzo daleka, żeby mnie znaleźć. Mamy sobie dużo do powiedzenia. Lew musiał się pozbyć dziewczynki. Groziło mu, że ugrzęźnie na rodzinnym przyjęciu, że przy wódce i półmisku wędlin będzie musiał odpowiadać na pytania o swoją przeszłość. Przyszedł tu zabić. — Może moglibyśmy się napić herbaty? — Tak, umiem zaparzyć herbatę. Mam obudzić mamę?

Andriej odrzekł: — Nie, niech śpi. — No to sama zrobię. — Tak, zrób sama. Uśmiechnęła się i pomknęła na górę. Była bardzo przejęta. Brat ojca, taki przystojny, na pewno ma do opowiedzenia wiele ciekawych historii. Był żołnierzem, bohaterem. Mógł jej powiedzieć, jak zostać pilotem myśliwca. Może jego żona była pilotem. Nadia otworzyła drzwi do pokoju i zatrzymała się jak wryta. W kuchni zobaczyła jakąś piękną kobietę. Kobieta stała zupełnie nieruchomo, trzymając rękę za plecami, jak gdyby czyjaś gigantyczna dłoń wsunęła ją tu przez okno — lalka w domku dla lalek. Raisa chowała za plecami nóż, przyciskając ostrze do sukienki. Czekała przed domem nieznośnie długo. Coś się musiało stać. Musiała sama dokończyć dzieła. Gdy tylko przekroczyła próg, z ulgą przekonała się, że w domu jest niewiele osób. Zobaczyła dwa łóżka, matki i córek. Kim była ta dziewczynka stojąca przed nią? Skąd się tu wzięła? Miała uszczęśliwioną, pełną przejęcia minę. Na jej twarzy nie było żadnych oznak paniki ani lęku. Nikt nie zginął. — Mam na imię Raisa. Czy jest tu mój mąż? — To znaczy Paweł? Paweł — dlaczego tak się przedstawił? Dlaczego używa dawnego imienia? — Tak… — Jestem Nadia. Miło mi cię poznać. Nigdy nie poznałam nikogo z rodziny taty. Raisa wciąż trzymała nóż za plecami. Rodziny? O czym mówi ta dziewczynka? — Gdzie jest mój mąż? — Na dole. — Chcę mu tylko powiedzieć, że tu jestem. Raisa podeszła do schodów, zasłaniając nóż przed oczami Nadii. Otworzyła drzwi. Poruszając się powoli, słysząc strzępki spokojnej rozmowy, schodziła po schodach. Trzymała nóż przed sobą w wyciągniętej, drżącej ręce. Powtórzyła sobie, że im dłużej będzie zwlekała, tym trudniej będzie jej zabić tego człowieka. Kiedy dotarła do sutereny, zobaczyła męża grającego z nim w karty. · · · Wasilij rozkazał swoim ludziom otoczyć dom — nikt nie mógł się stąd wymknąć. Towarzyszyło mu piętnastu funkcjonariuszy. Wielu z nich pracowało w miejscowych jednostkach i nie miał z nimi wcześniej do czynienia. Obawiając się,

że mogą przeprowadzić akcję ściśle według procedur i aresztować Lwa i jego żonę, musiał wziąć sprawy we własne ręce. Skończyć wszystko tu, na miejscu, i zniszczyć wszelkie dowody, które mogłyby zmniejszyć ciężar ich winy. Ruszył naprzód z wyciągniętą bronią. Dołączyło do niego dwóch ludzi. Gestem nakazał im, żeby zostali. — Dajcie mi pięć minut. Nie wchodźcie bez mojego wezwania. Jasne? Jeżeli nie wyjdę po pięciu minutach, szturmujecie dom i zabijacie wszystkich. · · · Raisa ściskała przed sobą nóż w dygoczącej ręce. Nie mogła tego zrobić. Nie mogła zabić tego mężczyzny. Grał w karty z jej mężem. Lew podszedł do niej. — Ja to zrobię. — Dlaczego grasz z nim w karty? — Bo to mój brat. Na górze rozległy się wrzaski. Krzyczała dziewczynka. Po chwili ryknął jakiś męski głos. Zanim ktokolwiek zdążył zareagować, w suterenie zjawił się Wasilij, trzymając uniesioną broń. Przyjrzał się scenie. Zdumiał się, widząc na stole karty. — Przejechałeś taki szmat drogi, żeby zagrać w karty. Myślałem, że szukasz tak zwanego zabójcy dzieci. A może tak wyglądają twoje udoskonalone techniki przesłuchań? Lew za długo zwlekał. Nie mógł już zabić Andrieja. Jeżeli wykona gwałtowny ruch, Wasilij go zastrzeli i Andriej pozostanie na wolności. Mimo że brat nie miał już motywu zbrodni — bo doszło wreszcie do ich spotkania — Lew nie wierzył, by Andriej potrafił przestać mordować. A on nie podołał zadaniu. Zamiast działać, rozmawiał. Zapomniał, że znacznie więcej ludzi pragnie jego śmierci niż śmierci jego brata. — Wasiliju, musisz mnie wysłuchać. — Na kolana. — Proszę… Wasilij odbezpieczył pistolet. Lew osunął się na kolana. Nie pozostawało mu nic innego, jak tylko być posłusznym, błagać i prosić, tylko że stał przed nim człowiek, który nie będzie go słuchał, któremu zależało wyłącznie na osobistej wendecie. — Wasiliju, to naprawdę ważne… Wasilij przytknął mu lufę do głowy. — Raiso, klękaj obok męża! Spełniła rozkaz i klęczeli obok siebie, dokładnie tak samo jak tamci dwoje zastrzeleni przed oborą. Pistolet przysunął się do jej głowy. Raisa chwyciła dłoń męża i zamknęła oczy. Lew krzyknął:

— Nie! Wasilij w odpowiedzi lekko postukał ją lufą w głowę, drażniąc się z nim. — Lwie… I nagle głos zamarł mu w gardle. Raisa zacisnęła dłoń na ręce Lwa. Mijały sekundy ciszy. Nic się nie stało. Lew bardzo wolno odwrócił głowę. Ząbkowane ostrze wbiło się w plecy Wasilija i wyszło przez brzuch. Nóż trzymał Andriej. Uratował bratu życie. Spokojnie wziął nóż — nie potknął się ani nie upadł — po czym cicho i precyzyjnie pchnął nim Wasilija. Andriej był szczęśliwy, tak jak wtedy, gdy razem zabili kota, szczęśliwy jak nigdy w życiu. Lew wstał i wyjął pistolet z ręki Wasilija. Z kącika jego ust popłynęła strużka krwi. Jeszcze żył, ale z oczu już zniknął błysk wyrachowania i perfidii. Uniósł rękę i położył ją na ramieniu Lwa, jak gdyby żegnał przyjaciela, po czym runął na podłogę. Nie żył człowiek, którego jedyną ambicją było zawsze prześladowanie Lwa. Ale Lew nie czuł ani ulgi, ani satysfakcji. Myślał tylko o ostatnim czekającym go zadaniu. Raisa wstała z kolan i przysunęła się do męża. Andriej pozostał tam, gdzie był. Przez chwilę trwali w bezruchu. Lew wolno uniósł broń, celując w grzbiet nosa brata, tuż nad okularami. W małym pomieszczeniu lufę pistoletu i głowę Andrieja dzieliła odległość kilkudziesięciu centymetrów. Ktoś krzyknął: — Co ty robisz?! Lew odwrócił się. U stóp schodów stała Nadia. Raisa szepnęła: — Lwie, mamy mało czasu. Lew nie potrafił jednak strzelić. Andriej rzekł: — Bracie, chcę, żebyś to zrobił. Raisa położyła dłoń na ręce męża. Razem nacisnęli spust. Pistolet wystrzelił i odskoczył pod wpływem siły odrzutu. Głowa Andrieja szarpnęła się w tył, a jego ciało osunęło się na podłogę. Na odgłos wystrzału do domu wpadli uzbrojeni funkcjonariusze i zbiegli do sutereny. Raisa i Lew rzucili broń. Dowódca patrzył na zwłoki Wasilija. Lew odezwał się pierwszy, wskazując drżącą ręką Andrieja — swojego młodszego brata. — Ten człowiek był mordercą. Wasz przełożony próbował go aresztować. Wziął czarną teczkę i otworzył ją, nie mając pojęcia, czy jego przypuszczenia okażą się słuszne. Wewnątrz był szklany słoik wyłożony papierem gazetowym. Lew odkręcił go i wyrzucił zawartość na karty rozłożone na stole. To był żołądek ostatniej ofiary jego brata, owinięty w numer „Prawdy”. Lew dodał niemal niesłyszalnym głosem: — Wasilij zginął bohaterską śmiercią. Gdy funkcjonariusze otoczyli stół, oglądając makabryczne znalezisko, Lew cofnął się i zobaczył Nadię, która wpatrywała się w niego z takim samym wyrazem

wściekłości w oczach jak jej ojciec.

Moskwa

18 lipca Lew stał przed majorem Graczowem w tym samym gabinecie, w którym nie zgodził się zadenuncjować żony. Nie znał majora. Nigdy o nim nie słyszał. Nie zdziwił się jednak, że nastąpiła zmiana na stanowisku dowódcy. Nikt nie zagrzewał zbyt długo miejsca na najwyższych szczeblach w organach bezpieczeństwa, a odkąd Lew był tu ostatnim razem, minęły cztery miesiące. Tym razem wygnanie na Ural lub zesłanie do łagru były wykluczone. Ich egzekucja miała się odbyć na miejscu, jeszcze dziś. Major Graczow powiedział: — Waszym poprzednim przełożonym był major Kuźmin nominowany przez Berię. Obaj zostali aresztowani. Teraz ja zajmuję się waszą sprawą. Leżały przed nim mocno zniszczone akta morderstw skonfiskowane w Wuralsku. Graczow przeglądał dokumenty, fotografie, zeznania, stenogramy procesów. — W suterenie znaleźliśmy resztki trzech żołądków, dwa z nich zostały ugotowane. Wycięto je z ciał dzieci, których tożsamość nadal próbujemy ustalić. Mieliście rację. Andriej Sidorow był mordercą. Sprawdziłem jego przeszłość. Okazuje się, że kolaborował z faszystowskimi Niemcami i po wojnie, zamiast poddać go właściwej procedurze karnej, przez pomyłkę pozwolono mu wrócić na łono społeczeństwa. Był to niewybaczalny błąd z naszej strony. Sidorow był hitlerowskim agentem. Przysłano go tu z poleceniem pomszczenia klęski faszystów. Zemsta przybrała formę okrutnych ataków na nasze dzieci; wróg wziął na cel przyszłość komunizmu. Co więcej, była to kampania propagandowa. Chcieli wmówić naszemu narodowi, że socjalistyczne społeczeństwo może wyprodukować takiego potwora, podczas gdy w rzeczywistości został zdeprawowany i przeszkolony na Zachodzie. Wrócił stamtąd odmieniony, z zatrutym, obcym sercem. Widzę, że żadnego z tych morderstw nie popełniono przed Wielką Wojną Ojczyźnianą. Umilkł, spoglądając na Lwa. — Doszliście może do innych wniosków? — Doszedłem do takich samych wniosków, towarzyszu majorze. Graczow wyciągnął do niego rękę. — Oddaliście swojemu krajowi ogromne zasługi. Polecono mi zaproponować wam awans na wyższe stanowisko w organach bezpieczeństwa, a stąd już prosta

droga do kariery politycznej, gdybyście chcieli. Idą nowe czasy, Lwie Stiepanowiczu. Nasz przywódca, towarzysz Chruszczow, uznał, że przyczyną kłopotów, jakie napotkaliście podczas śledztwa, są niewybaczalne nadużycia stalinowskiej władzy. Wasza żona została już zwolniona. Ponieważ pomogła wam w znalezieniu tego obcego agenta, kwestionowanie jej lojalności stało się bezpodstawne. Przypisywane wam winy uznajemy za niebyłe. Wasi rodzice otrzymają z powrotem swoje dawne mieszkanie. Jeśli nie będzie dostępne, otrzymają lepsze. Lew milczał. — Nie macie nic do powiedzenia? — To bardzo hojna propozycja. Jestem nią zaszczycony. Rozumiecie, towarzyszu majorze, że nie kierowałem się chęcią awansu ani zdobycia większych wpływów. Wiedziałem tylko, że tego człowieka należy powstrzymać. — Rozumiem. — Proszę mi jednak pozwolić, bym zamiast przyjąć waszą propozycję, mógł złożyć własną prośbę. — Mówcie. — Chciałbym stanąć na czele moskiewskiego wydziału zabójstw. Jeśli taka jednostka nie istnieje, chciałbym ją stworzyć. — Czy taki wydział jest potrzebny? — Jak już wspomnieliście, morderstwo stanie się bronią przeciwko naszemu społeczeństwu. Jeżeli wrogowie nie będą mogli szerzyć propagandy w konwencjonalny sposób, zastosują nietypowe środki. Uważam, że zbrodnia stanie się nowym frontem naszej walki z Zachodem. Tamci będą ją wykorzystywać do osłabiania harmonijnych stosunków panujących w naszym społeczeństwie. Chcę powstrzymać te działania. — Mówcie dalej. — Prosiłbym o przeniesienie do Moskwy generała Niestierowa. Chciałbym z nim współpracować w ramach tej nowej jednostki. Graczow rozważał prośbę, z powagą kiwając głową. — Bardzo chętnie przedstawię waszą propozycję. · · · Raisa czekała na zewnątrz, patrząc na pomnik Dzierżyńskiego. Lew wyszedł z budynku i wziął ją za rękę, bezwstydnie okazując jej czułość na oczach obserwujących ich pilnie pracowników Łubianki. Nie przejmował się tym. Byli bezpieczni, przynajmniej na razie. Tyle wystarczało; na tyle tylko każdy mógł mieć nadzieję. Zerknął na pomnik Dzierżyńskiego i uświadomił sobie, że nie pamięta ani jednego słowa, które padło z ust tego człowieka.

Tydzień później

Moskwa

25 lipca Lew i Raisa siedzieli w gabinecie dyrektora sierocińca numer 12 znajdującego się niedaleko zoo. Lew spojrzał na żonę i spytał: — Dlaczego to tak długo trwa? — Nie wiem. — Coś się chyba stało. Raisa pokręciła głową. — Nie sądzę. — Chyba nie bardzo spodobaliśmy się dyrektorowi. — Mnie wydał się życzliwy. — Ale co o nas pomyślał? — Nie wiem. — Myślisz, że mu się spodobaliśmy? — Naprawdę nieważne, co myśli. Ważne, co one o nas pomyślą. Lew wstał, dodając niespokojnie: — Musi to podpisać. — Podpisze papiery, nie o to chodzi. Lew znów usiadł i skinął głową. — Masz rację. Za bardzo się denerwuję. — Ja też. — Jak wyglądam? — Wyglądasz dobrze. — Nie za oficjalnie? — Lwie, uspokój się. Otworzyły się drzwi. Do gabinetu wszedł dyrektor, czterdziestokilkuletni mężczyzna. — Znalazłem je. Lew nie wiedział, czy to tylko takie wyrażenie, czy naprawdę musiał przeszukać budynek. Dyrektor usunął się na bok. Za jego plecami stały dwie dziewczynki, Zoja i Jelena, córki Michaiła Zinowiewa. Od dnia, w którym widziały egzekucję rodziców na śniegu przed domem, minęło kilka miesięcy. W tym czasie nastąpiły w nich drastyczne zmiany. Schudły, zbladły. Młodsza z dziewczynek, czteroletnia Jelena, miała ogoloną głowę. Dziesięcioletnia Zoja — krótko obcięte włosy. Jak było do przewidzenia, złapały wszy.

Lew i Raisa wstali. Lew zwrócił się do dyrektora: — Moglibyśmy przez chwilę porozmawiać z nimi sami? Dyrektorowi nie spodobała się jego prośba, ale uprzejmie wycofał się z gabinetu, zamykając drzwi. Dziewczynki przywarły do nich plecami, trzymając się jak najdalej od Lwa i Raisy. — Zoju, Jeleno, mam na imię Lew. Pamiętacie mnie? Żadnej reakcji, żadnej zmiany wyrazu twarzy. W ich oczach czaił się lęk. Zoja wzięła młodszą siostrę za rękę. — To moja żona Raisa. Jest nauczycielką. — Dzień dobry, Zoju i Jeleno. Może usiądziecie? Tak będzie znacznie wygodniej. Lew wziął dwa krzesła i postawił obok dziewczynek. Niechętnie odsunęły się od drzwi i usiadły, wciąż trzymając się za ręce i nadal milcząc. Lew i Raisa kucnęli, tak że ich twarze znalazły się poniżej poziomu oczu dzieci, nadal w bezpiecznej odległości. Dziewczynki miały brudne paznokcie — zupełnie czarne — lecz poza tym ich dłonie były całkiem czyste. Najwidoczniej przed spotkaniem pośpiesznie doprowadzono je do porządku. Lew zaczął: — Moja żona i ja chcemy wam zaofiarować dom, nasz dom. — Lew wyjaśnił mi, dlaczego tu jesteście. Przykro mi, jeżeli rozmowa o tym będzie dla was bolesna, ale musimy to powiedzieć teraz. — Próbowałem powstrzymać morderstwo waszych rodziców, ale mi się nie udało. Pewnie dla was nie ma różnicy między mną a człowiekiem, który popełnił tę okropną zbrodnię. Ale przyrzekam wam, że jestem inny. Lew się zająknął. Po chwili odzyskał panowanie nad sobą. — Może uważacie, że gdybyście z nami zamieszkały, byłybyście nielojalne wobec rodziców. Wierzę jednak, że rodzice chcieliby dla was jak najlepiej. Życie w sierocińcu nic wam dobrego nie przyniesie. Po czterech miesiącach same już dobrze o tym wiecie. Raisa dodała: — Prosimy was o podjęcie trudnej decyzji. Jesteście jeszcze bardzo małe. Niestety, żyjemy w czasach, kiedy dzieci muszą podejmować takie decyzje jak dorośli. Jeżeli tu zostaniecie, będziecie miały ciężkie życie, które raczej nigdy nie stanie się łatwiejsze. — Moja żona i ja pragniemy wam oddać dzieciństwo, chcemy wam dać szansę, żebyście mogły się nim cieszyć. Nie zastąpimy wam rodziców. Nikt ich nie zastąpi. Będziemy waszymi opiekunami. Zajmiemy się wami, będziemy was karmić i damy wam dom. Raisa z uśmiechem zapewniała: — Nie oczekujemy za to niczego w zamian. Nie musicie nas kochać; nie musicie nas nawet lubić, chociaż mamy nadzieję, że z czasem polubicie. Możemy was stąd

zabrać. Spodziewając się odmownej odpowiedzi, Lew rzekł: — Jeżeli się nie zgodzicie, spróbujemy znaleźć wam inną rodzinę, która was do siebie zabierze, rodzinę, która nie ma żadnego związku z waszą przeszłością. Jeżeli tak będzie wam łatwiej, powiedzcie nam. Prawda jest taka, że nie potrafię naprawić tego, co się stało. Możemy wam jednak zapewnić lepszą przyszłość. Nie oczekujemy niczego w zamian. Będziecie miały siebie. Będziecie miały własny pokój. Ale zawsze będę dla was człowiekiem, który przyjechał do was aresztować waszego ojca. Może z czasem to wspomnienie zacznie się zacierać, nigdy jednak o tym nie zapomnicie. Będzie nam przez to trudniej. Ale z własnego doświadczenia wiem, że to się może udać. Dziewczynki siedziały w milczeniu, patrząc to na Lwa, to na Raisę. Nie reagowały na ich słowa, wciąż trzymając się za ręce. Raisa powiedziała: — Możecie się zgodzić albo nie. Możecie nas poprosić, żebyśmy znaleźli inną rodzinę. Wszystko zależy tylko od was. Lew wstał. — Pójdziemy się teraz z żoną przejść. Porozmawiajcie o tym same. Macie ten pokój dla siebie. Podejmijcie decyzję, jaką chcecie. Nie musicie się niczego bać. Lew wyminął dziewczynki i otworzył drzwi. Raisa wstała i wyszła na korytarz, a Lew za nią. Zamknął za sobą drzwi. Ruszyli korytarzem zdenerwowani jak jeszcze nigdy w życiu. · · · W gabinecie Zoja mocno przytuliła młodszą siostrę.

Podziękowania

Cieszę się, że mam oparcie we wspaniałym agencie, St Johnie Donaldzie z PFD, który dal mi impuls do napisania tej książki. Za ten impuls — i wiele innych rzeczy — jestem mu niezwykle wdzięczny. Dziękuję także Georginie Lewis i Alice Dunne za pomoc w trakcie pracy. W kolejnych etapach powstawania książki zawsze mogłem liczyć na opinię Sarah Ballard, która doskonale wyważała słowa krytyki i zachęty. Wreszcie — to jasne, że wiele zawdzięczam PFD — chciałbym podziękować Jamesowi Gillowi za to, że przeczytawszy skończoną powieść, oznajmił, że wcale nie jest skończona, i polecił mi napisać ją na nowo. Jego entuzjazm w tej fazie powstawania książki był bardzo potrzebny i cenny. Moi redaktorzy, Suzanne Baboneau z Simon & Schuster UK i Mitch Hoffman z Grand Central Publishing, byli naprawdę niezwykli. Uwielbiałem pracę z obojgiem. Dziękuję też Jessice Craig, Jimowi Rutmanowi i Natalinie Saninie. Natalina była tak uprzejma, że wytknęła mi niektóre błędy dotyczące rosyjskich nazw i realiów życia w Rosji. Szczególne wyrazy uznania należą się Bobowi Bookmanowi z CAA za cenne rady i umożliwienie mi kontaktu z Robertem Towne’em. Robert, mój bohater wśród ludzi pióra, podzielił się ze mną swoimi uwagami dotyczącymi ostatecznej wersji książki. Nie muszę dodawać, że były bardzo inspirujące. Mam także kilkoro wspaniałych czytelników spoza kręgów zawodowych. Ogromnie pomogła mi Zoe Trodd. Alexandra Arlango i jej matka Elizabeth czytały liczne warianty powieści i na każdym etapie przekazywały mi szczegółowe i nieocenione uwagi. Nie wiem, jak mam im dziękować. Tak się składa, że Alexandra, przez Qwerty Films — pracując z Michaelem Kuhnem, Emmeline Yang i Colleen Woodcock — dała mi pierwszą szansę pisarską. A w trakcie zbierania materiałów do scenariusza, jaki wówczas dla tej wytwórni pisałem, natknąłem się na historię Andrieja Czikatiły i wydarzeń związanych z jego zbrodniczą działalnością. Przy pracy nad tą książką pomagało mi wiele osób, lecz chyba najwięcej Ben Stephenson. Nigdy nie byłem tak szczęśliwy jak podczas kilku ostatnich lat. Nie mógłbym napisać tej opowieści, nie czytając wcześniej wspomnień, pamiętników i kronik licznych autorów. Studiowanie źródeł dawało mi równie wielką satysfakcję jak pisanie, a materiały na tematy poruszone w tej powieści są naprawdę najwyższej próby. Poniżej przedstawiam niewielki wybór tych prac. Pragnę tu zaznaczyć, że wszelkie przypadki swobodnego traktowania prawdy historycznej w tej powieści są wyłącznie moją winą. Pamiętnik Janusza Bardacha (napisany wspólnie z Kathleen Gleeson) Człowiek człowiekowi wilkiem. Przeżyłem gułag to przejmujący obraz prób przeżycia w łagrach

stalinowskiej Rosji. Podstawową lekturą na ten temat są Gułag Anne Applebaum oraz Archipelag Gułag Aleksandra Sołżenicyna. Niezwykle przydatnym źródłem informacji na temat tła historycznego były dla mnie The Harvest of Sorrow Roberta Conquesta, Stalin Simona Sebaga Montefiore oraz Everyday Stalinism Sheili Fitzpatrick. Książka Russian Pulp Anthony’ego Olcotta szczegółowo opisuje nie tylko rosyjski wymiar sprawiedliwości, ale również przykłady literackiego obrazu tego systemu prawnego. Terror i rewolucja Borysa Lewickiego okazała się nieocenioną pomocą w zrozumieniu lub przynajmniej próbie zrozumienia machinacji MGB. Wreszcie The Killer Department Roberta Cullena przedstawia dokładną relację z przebiegu śledztwa w sprawie zbrodni Andrieja Czikatiły. Gorąco polecam wszystkie wymienione tu książki.