Smolenski Jerzy - Morze i Pomorze

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl - w Y Ö i > w N I C T W r r ^ P Q L S TC T F,

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

5 C U D A

PIĘKNO

P O L S K I *

PRZYRODY / POMNIKI ZABYTKI DZIEJÓW

http://rcin.org.pl

PRACY

http://rcin.org.pl

JERZY

SMOLEŃSKI

MORZE POMORZE

W Y D A W N I C T W O

P O L S K I E

< R. W E G N E R > P

O

Z

N

A

N

http://rcin.org.pl

WSZELKIE

PRAWA *

ZASTRZEŻONE

Heliograwury w y k o n a n o w Zakładach Craficznych BIBLJOTEKI P O L S K I E J w Bydgoszczy * Okładka wielobarwna rysunku KAMILA MACKIEWICZA *

http://rcin.org.pl

Brzeg polski

w

Rozewiu.

SŁOWO WSTĘPNE.

Ratusz

w

bojętność d a w n y c h pokoleń dla piękna k r a j o brazu o j c z y s t e g o weszła w przysłowie. W wieku niewoli słynęliśmy p o m i ę d z y n a r o d a m i z w y j ą t k o w e j miłości o j c z y z n y , ale równocześnie z d z i w n ą obojętnością odnosiliśmy się do j e j realnego piękna. K o c h a l i ś m y Polskę idealną, przez wieszczów narodu w y a n i e l o n ą , nie znaliśmy Polski ż y w e j , po k t ó r e j p r z e w o d n i k i e m b y ł a n a m c o n a j w y ż e j „ P i e ś ń o ziemi n a s z e j " W i n c e n t e g o Pola. I więcej chodziło po świecie hrabiów z a r c y p o e m a t u Mickiewicza, aniżeli Tadeuszów, rozumiejących i miłujących piękno r o d z i m y c h w i d o k ó w . Dziś przestaPoznaniu.

— VII — http://rcin.org.pl

MORZE

IV

I

POMORZE

Pieninach.

j e m y j u ż wreszcie cudze c h w a l i ć i wiedzieć z a c z y n a m y powoli, co posiadamy. Potężnieje z d n i a na dzień ruch r e g j o n a l i s t y c z n y i o d r u chowo, j a k g d y b y pod parciem j a k i e j ś w e w n ę t r z n e j siły, n a r a s t a mocna dążność do poznania ziem o j c z y s t y c h i tego wszystkiego, w co je w y p o s a ż y ł a przyroda, co na nich s t w o r z y ł a praca polska. Rośnie pokolenie P o l a k ó w , które zrozumiało że, a b y P o l s k ę „ d ź w i g n ą ć i uszczęśliwić," a b y nią „cały ś w i a t z a d z i w i ć , " t r z e b a j ą przedewszystkiem dokładnie i poprostu — poznać. Setki i t y s i ą c e

— VIII —

http://rcin.org.pl

M ORZE

I

POMORZE

w y c i e c z e k dociera do n a j o d l e g l e j s z y c h z a k ą t k ó w R z e c z y p o s p o l i t e j , s t w i e r d z a j ą c wszędzie zarówno ogromne b o g a c t w o k r a j o b r a z u , j a k i niedoceniane dotąd, w z g a r d z o n e nieomal, piękno swoistej k u l t u r y . „ W i s ł o ! nie P o l a k z ciebie w o d ę p i j e ! " — płakał k i e d y ś poeta w epoce rozbiorów, — dziś r a d o s n y wioślarz p r z e p ł y w a w a r t k o od źródeł do ujścia królowej rzek, kłoni się h a r t o w n y Ś l ą z a k przed katedrą św. Jana w W a r s z a w i e , d z i w u j e się z k r a k o w s k i e g o k o p c a K o ściuszki oniemiały K a s z u b a szumiącemu morzu kłosów dalekich. W r a c a j ą z w y c i e c z e k uśmiechnięci i mocni, j a k g d y b y i m w duszę weszła siła mitologicznego A n t e u s z a , k t ó r y p o dotknięciu ziemi uczuł się p o t ę ż n y m i r a d o s n y m . R a d o s n a zaiste t a w i e d z a o ziemi n a s z e j ! Jest z czego się cieszyć, jest co u k o c h a ć ! B o też nie ł a t w o s p o t k a ć gdzieindziej t a k i e b o g a c t w o form k r a j o b r a z o w y c h , j a k u nas, gdzie niemal k a ż d e w o j e w ó d z t w o nęci i z a c i e k a w i a o d r ę b n y m t y p e m , l u b ł ą c z y k i l k a t y p ó w w jedno. R z u ć m y okiem na w i d n o k r ą g o j c z y s t y : P o m o r z e — t o k r a j , przedzielony w a ł e m zalesionych wzniesień S z w a j c a r j i K a s z u b s k i e j na dwie części: część północna, d o t y k a j ą c a na znacznej przestrzeni B a ł t y k u , jest obszarem p ł a s k i c h kęp

Wawel i

— IX

Wisła.

—

http://rcin.org.pl

Pieskowa

skała. (Zamek

od

sachodu).

i niskich w y b r z e ż y , część południowa, zaniesiona p i a s z c z y s k a m i , p o k r y t a ciemno-zielonemi p l a m a m i lasów tucholskich, pośród k t ó r y c h w i d n i e j ą s p o k o j n e zwierciadła l i c z n y c h jezior. Ł ą c z y w s z y s t k o i skier o w u j e do w y l o t u na ś w i a t — d o morza — Wisła. N a j e j w y n i o s ł y c h brzegach r o z ł o ż y ł y się główne miasta, ośrodki k u l t u r y Pomorza. K o l e b k a Polski, k r a j orłów b i a ł y c h , s k r y ł a się j e d n a k głębiej w ląd, w o b r ą b W i e l k o p o l s k i , u j ę t e j r o w a m i Noteci, O b r y i B a r y c z y , od północy, z a c h o d u i południa. P ł y t ę ś r o d k o w ą rozdzieliła W a r t a doliną p r z e ł o m o w ą na dwie części. W ś r ó d łagodnie s f a l o w a n y c h wzniesień, w otoczeniu jezior, na b o g a t e j i u r o d z a j n e j ziemi p o w s t a ł y pierwotne stolice Polski, — Gniezno i K r u s z w i c a , dopóki W a r t a , d o p r o w a d z a j ą c a W i e l k o p o l s k ę okrężną drogą do morza, nie w y z n a c z y ł a u ujścia C y b i n y , n o w e j , dogodniej położonej stolicy — Poznania. W dorzeczu p r a w y c h d o p ł y w ó w górnej O d r y , j u ż t o wśród przep y s z n e j górskiej p r z y r o d y B e s k i d u , j u ż t o pośród f a l i s t y c h wzniesień w y ż y n y , na u b o g i c h glebach Ś l ą s k a rozsiadł się lud, k t ó r y wśród n a j w i ę k s z e g o osamotnienia, o p u s z c z o n y przez w a r s t w y w y ż s z e i bezbronny, p r z e t r w a ł udrękę kilkusetletniej niewoli, s t a w i ł czoło w y -

—-

X

—

http://rcin.org.pl

Karczma

w Wierzbnie,

pod

Warszawą.

narodowieniu z determinacją, g o t o w ą do n a j w i ę k s z y c h poświęceń i z a d e c y d o w a ł , że polską jest kraina c z a r n y c h d j a m e n t ó w , n a j e ż o n a t y s i ą c a m i wiecznie d y m i ą c y c h k o m i n ó w f a b r y c z n y c h . Z i e m i a k r a k o w s k a o d z n a c z a się n a j d z i w n i e j s z e m i kont r a s t a m i k r a j o b r a z o w e m i , s t a n o w i ą c e m i j e d n a k p e w n ą całość. Od turni, jezior i dolin tatrzańskich, u r w i s k i j a r ó w Pienin, k o p u l a s t y c h s z c z y t ó w i szerokich, zalesionych g r z b i e t ó w Beskidu aż do k r a ń c ó w północnych J u r y k r a k o w s k i e j , nastroszonej na z r ę b a c h przepaścis t y c h k r a w ę d z i ruinami z a m k ó w , ciągnęło w s z y s t k o do k o t l i n y K r a k o w a , gdzie przez długie wieki w y k u w a ł a się polska m y ś l pańs t w o w a i gdzie ruch odrodzenia n a r o d u znalazł t a k silne oparcie. G ó r y Ś w i ę t o k r z y s k i e i Sandomierszczyzna — t o k r a j z n o w u ż z d u m i e w a j ą c e g o b o g a c t w a k r a j o b r a z o w e g o . T u pośród pias k ó w Opoczyńskiego, R a d o m s k i e g o i nad r z e k ą K a m i e n n ą powstał p o t ę ż n y p r z e m y s ł żelazny, a d y m y kominów f a b r y c z n y c h s n u j ą się p o horyzoncie, k t ó r y niegdyś u p i ę k s z a ł y wierze kościołów i klasztorów, sterczące z pośród ciemnej zieleni lasów, c i ą g n ą c y c h się niep r z e r w a n y m p a s e m aż p o ujście R a d o m k i i Pilicy do W i s ł y .

— XI —

http://rcin.org.pl

MORZE I POMORZE

Na

południe

od

gór Ś w i ę t o k r z y s k i c h

loessu l e k k o p o g a r b i o n y

wyściela

gruba

warstwa

S a n d o m i e r s z c z y z n y ,

przez

doliny rzek, w ą w o z y i p a r o w y p o d z i e l o n y na liczne g r z ę d y .

Ujęte

typami

krajobrazu

teren

tak

krańcowo

odmiennemi,

wznoszą

się

góry

Ś w i ę t o k r z y s k i e od p r a w i e k ó w dumne, b o na odludziu ich gołoborzy, pośród g ł u s z y leśnej puszczy j o d ł o w e j , pośród p o t ę ż n y c h i ruin d a w n y c h k l a s z t o r ó w r o d z i ł y się, od „ K a z a ń

modrzewi

Świętokrzyskich"

do „ P u s z c z y j o d ł o w e j " Żeromskiego, potężne i d e j e i dzieła. Rozległe

niziny

pra-dolin

Mazowsza,

urozmaicone

more-

nami, ozami, drumlinami i w y d m a m i , upiększone t a f l a m i jezior

w

zachodniej części, przecina W i s ł a , g ł ó w n a a r t e r j a k o m u n i k a c j i w o d n e j Polski. wstała głości

W

punkcie

Warszawa, w

czasach

największej

stolica

Polski,

koncentracji symbol

„Białej

Wody"

zjednoczenia i

najcięższej niewoli, c z a r e m z a b y t k ó w

architekto-

nicznych i k u l t u r a l n y c h p r o m i e n i u j ą c a aż do n a j d a l s z y c h Państwa.

N a w y s o k i c h b r z e g a c h W i s ł y rozsiadły się liczne

Krajobraz

wiejski pod

— XII —

Lidą.

http://rcin.org.pl

po-

niepodlekrańców miasta

Lublin,

Podwale,

i prastaro grody, świadczące o znaczeniu i potędze c y w i l i z a c j i polskiej, k t ó r a t u od ośmiuset lat p r a c o w a ł a . W okolicach D ę b l i n a zbliża się do w y ż y n y Małopolskiej P o d l a s i e , stanowiące j a k g d y b y p o m o s t do p ł y t y pojeziernej litewskiej i pruskiej. Niewielkie, przypłaszczone wzniesienia okolic Siedlec i Ł u k o w a oddziela p r z e ł o m o w a b r u z d a B u g u od obszernego g u z a P u s z c z y Białowieskiej. R z e k i , z d ą ż a j ą c e stąd do Niemna, g i n ą niel i s i w poszyciu o l b r z y m i c h borów, p o r a s t a j ą c y c h z b o c z a ich dolin. K u zachodowi przechodzi puszcza B i a ł o w i e s k a w b a g n a n a d n a r w i a ń skie, odwieczną siedzibą dzielnego plemienia K u r p i ó w . K u południowi o d wzniesień ł u k o w s k i c h i siedleckich ciągną się malownicze, wysłonecznione, p o k r y t e z n a k o m i t ą glebą loessową wzniesienia w y ż y n y lubelskiej. U j m u j e j ą od zachodu p r z e ł o m o w a dolina W i s ł y , k t ó r e j s t r o m e z b o c z a wieńczą r u i n y d a w n y c h z a m k ó w i spichrze K a z i m i e rzowskie. Pośród nich, j a k perły architektoniczne, w y r ó ż n i a j ą się K a z i m i e r z nad Wisłą i P u ł a w y . N a d c a ł ą t ą połacią p a n u j e L u b l i n , pełen z a b y t k ó w sztuki, w y b i t n e dziś ognisko k u l t u r y polskiej. W s t ę p u •do t e j b o g a t e j , pełnej uroku k r a i n y bronił Zamość, p o ł o ż o n y u pół-

— XIII —

http://rcin.org.pl

Monastyr

w

Trembowli.

nocnego k r a ń c a zalesionego R o z t o c z a , wciśniętego, j a k b y p o t ę ż n a grobla, m i ę d z y dorzecze S a n u i B u g u . U p o ł u d n i o w e g o krańca R o z t o c z a r o z ł o ż y ł się L w ó w, „ s e m p e r f i d e l i s , " potężna t w i e r d z a polskości n a wschodzie. D o m i n u j ą c y jego w p ł y w sięga z j e d n e j s t r o n y na silnie pogarbione Opole, z drugiej — n a równe, pocięte j a r a m i rzek właściwe Podole. Od Gołogór i W o r o n i a k ó w aż do Dniestru ciągnie się k r a j r ó w n y , prawie bezleśny, a bardzo u r o d z a j n y . D a w n a r a f a koralowa Miodoborów z a m y k a ten kraj od w s c h o d u , a rzeki d o p r o w a d z a j ą do p r z e paścistych, w s p a n i a ł y c h z a k o l i Dniestru. P r z e z j e g o d o p ł y w y p r a woboczne d o s i ę g a m y ł a ń c u c h a W s c h o d n i c h K a r p a t , długich g r z b i e t ó w Bieszczad, w y n i o s ł y c h s z c z y t ó w C z a r n e j hory, puszcz l e ś n y c h w Gorganach. N a p o d k a r p a c i u w y s t ę p u j ą b o g a c t w a mineralne, dla z d r o wia i ż y c i a gospodarczego.bezcenne: B o r y s ł a w , T r u s k a w i e c , S t e b n i k ! S t r o m a k r a w ę d ź w y ż y n n a biegnąca od okolic L w o w a do w z g ó r z Krzemienieckich oddziela P o d o l e od W o ł y n i a , k t ó r e g o k r a j o b r a z nizinny p o ł u d n i o w e j części na P o b u ż u , podnosi się n a s t ę p n i e w grzędy loessowe i kredowe galerje, przechodzi k u północy w pełne bagien, m o k r a d e ł , wód i w y d m p i a s z c z y s t y c h , p o k r y t y c h l a s a m i P o l e s i e . O g r o m n e przestrzenie tego k r a j u , n a c h y l o n e g o w ś r o d k u n a k s z t a ł t r y n n y do doliny P r y p e c i , przesłaniają z a w s z e opary bagien, rzek i jezior. Poprzez rzeki i k a n a ł y ł ą c z y się j e dnak Polesie z p ł y t ą litewską, gdzie w łuku N i e m n a w y s t ę p u j ą pagórki, gaje, j e z i o r a i u r o d z a j n e n i w y kolebki Mickiewicza, a dalej k u p ó ł n o c y ciągną się w a ł y moren c z o ł o w y c h od W i l n a do Mińska, w a ł y p o r o z r y w a n e dolinami rzek i o g r o m n ą ilością w s p a niałych jezior. U s p ł y w u W i l e j k i i Wilji, pośród słonecznych wzniesień gór P o n a r s k i c h rozłożyło się W i l n o , d u m n e ze swoich z a b y t k ó w , pełne ś w i a domości roli kulturalnej, j a k ą o d g r y w a na p ó ł n o c n y m w s c h o d z i e Polski. Oto k r a j o b r a z Polski t a k i s a m , j a k b y ł p r z e z wieki. Za Jagiellonów i k r ó l ó w e l e k c y j n y c h w d o b i e

XIV Hucuł a

Czarnohory.

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

b a r s k i e j i kościuszkowskiej, w c z a r n y c h epokach udręki i w słoneczn y c h chwilach m o c y l Jedno t y l k o j u ż w naszych c z a s a c h odmieniło

Lwów, Cerkiew

Wołoska.

się. Zabrakło trochę b a r w na ziemi polskiej. P r z y b l a d ł j e j k r a j o b r a z . Zczesły biało-niebieskie s z l a b a n y i biało-czerwono-czarne zapory i czarno-żółte, chociaż z polską w y w i e s z k ą , r a m p y . W y r o k dziejów z m i ó t ł z powierzchni naszej ziemi żandarma, którego uśmiech na j e d n e j granicy obleśny, na drugiej b r u t a l n y sprawiał, że tysiące P o l a k ó w rodziło się i umierało, n i e z n a j ą c i nie widząc ani kolebki

— XV — http://rcin.org.pl

M ORZE

I

POMORZE

ziemi swojej, ani j e j stolicy. R a k u s k i e k r a t k i nie o d g r a d z a j ą j u ż W a welu od k o m i n ó w śląskich i z b ó ż sandomierskich. Zostały wreszcie same u siebie t e kolory przyrodzone, j a k i e dał P a n B ó g ziemi P o l skiej i t e w j a k i e j ą sami p r a c ą pokoleń stroimy. U j a w n i ć w słowie i r e p r o d u k c j i piękno k r a j o b r a z u p o l s k i e g o , przypomnieć i unaocznić w s z y s t k i e swoiste uroki „ C u d ó w P o l s k i " , U p r z y t o m n i ć s k a r b y j e j ziemi i podziemia a t e m samem w s k a zać, co z nich j u ż umieliśmy w y z y s k a ć , a co t k w i jeszcze nietknięte, n i e u ż y t e , c z e k a j ą c e . U k a z a ć P o l s k ę ż y w ą , z n o j ą c ą się w ciężkich w a r u n k a c h p r z y w a r s z t a t a c h s w e j p r a c y c y w i l i z a c y j n e j — oto cel naszego w y d a w nictwa. A jeśli c z y t e l n i k t e j książki, o b e j m i e miłosnem spojrzeniem w s z y s t k i e c u d a i s k a r b y k r a j o b r a z u polskiego, od w y b r z e ż a morskiego p o W o ł y ń i Polesie, od Ł u c k a po P u c k , od P o d h a l a do B i a ł o w i e ż y , od Mickiewiczowskiej L i t w y p o p r z e z Szopenowskie Mazowsze d o Grottgerowskiego L w o w a — i pomyśli, że p o m i m o dręczące nas jeszcze odrębności dzielnicowe, n a p r z e k ó r s t a r y m , o d z i e d z i c z o n y m n a ł o g o m — P o l s k a j e s t j e d n a „ponad świat, ponad świat, t y s i ą c e m , t y s i ą c ó w l a t " — w t e d y zamiar nasz będzie w całej pełni osiągnięty. WYDAWCY.

Zima

w

Wielkopolsce.

— XVI —

http://rcin.org.pl

T o Polska, — t o o j c z y z n a nasza! ALEKSANDER

http://rcin.org.pl

FREDRO.

Sosny na

Helu.

http://rcin.org.pl

Piaśnica

— granica

polsko-niemiecka.

ROZDZIAŁ PIERWSZY.

POLSKIE WYBRZEŻE BAŁTYKU.

płe zresztą,

a wrota

T a t r do B a ł t y k u d ź w i ę c z y polska m o w a i po d a w n e m u , — j a k przed zbrodnią rozbiorów i j a k za Chrobrego, — d o morskich w y b r z e ż y sięga p a ń s t w o polskie. Z w i ą z a n e z morzem najistotniejszą, serdeczną a r t e r j ą s w y c h ziem, Wisłą, tu, u k r a ń c a stałego lądu z n a j d u j e granicę n a j b a r d z i e j naturalną ze w s z y s t k i c h , jakie p r z y r o d a dać może, i w r o t a na świat daleki s t o j ą c e otworem. Granice te szczuuchylone r a c z e j niż otwarte. W s z a k 142 k m

http://rcin.org.pl » 3

«

linji b r z e g o w e j , — z c z e g o blisko p o ł o w a p r z y p a d a na w ą s k i j ę z y k p ó ł w y s p u helskiego, — t o niespelna 3 % granic dzisiejszej Polski. N i e m n i e j posiadanie własnego w y b r z e ż a stanowi, mimo j e g o szczupłości, s k a r b nieoceniony, k t ó r e g o w y z y s k a n i e od nas t y l k o zależy, a k t ó r y w y z y s k a ć m u s i m y , b y d a w n e b ł ę d y odrobić. W o l n o ś ć nad w s z y s t k o m i ł u j ą c y przodkowie nasi nie rozumieli naogół, że morze jest s y m b o l e m wolności — szerszego oddechu dla s w y c h piersi szukali w s t e p o w y m wichrze dzikich pól, nie w s ł o n y m p o d m u c h u fal morskich. Nie wiedzieli, że przestwór oceanu, t o wielka arena, na k t ó r e j p a ń s t w a i l u d y d o b i j a ć się m o g ą potęgi i znaczenia — że morze t o niepodległość. W y j ą t k i e m b y ł y genjalne z a m y s ł y W ł a d y s ł a w a I V . , usiłu-

Plaża

w

Gdyni.

» 4«

http://rcin.org.pl

Brzeg

morza

na

Helu.

j ą c e g o s t w o r z y ć silną polską flotę. B r a m ę ku morzu d a l i ś m y sobie p r z y m k n ą ć — na progu j e j rozsiedli się o b c y — a dzisiaj na d r o b n y m t y l k o odcinku w y b r z e ż a w ł a d a polskie państwo. Od rzeczki Piaśnicy, przepływającej jezioro Żarnowieckie i t w o r z ą c e j granicę na zachodzie, ciągnie się t o polskie w y b r z e że zrazu prostą nieomal, w y r ó w n a n ą przez p r ą d y i fale lin j ą k u w y s o k i e m u R o z e w skiemu p r z y l ą d k o w i , z a n u r z a j ą c się łagodnym, p ł a s k i m skłonem o szerokiej, piaszczystej plaży, wieńczonej wałem w y d m . W y d m y t e w pobliżu Piaśnicy większy p o k r y w a j ą obszar, t w o r z ą c l a b i r y n t w z g ó r k ó w porosłych sosnami i wrzosem. R u c h o m e niegdyś, przesuwały się one pod w p ł y w e m wiatru w zabrzeże, z a s y p u j ą c lasy, k t ó r y c h śladem są pnie sczerniałe, sterczące z pod piasku. K r y j ą się one — podobnie j a k stare t o r f y — n a w e t pod poziomem morza, świadcząc o zanurzeniu w y b r z e ża. P o za łańcuchem w y d m rozlewa się na samej g r a n i c y długie w

g

<(

Brzeg

http://rcin.org.pl

wydmowy na Helu.

Widok tta Hel z

Rozewja.

a wąskie jezioro Żarnowieckie, w k t ó r e m p r z e g l ą d a j ą się m u r y starego, g o t y c k i e g o kościoła o b o k ruin średniowiecznego, jeszcze przez k s i ą ż ą t pomorskich f u n d o w a n e g o klasztoru. D n o jeziora, w y ż ł o b i o n e pierwotnie przez lodowcowe w o d y , zajęte zostało następnie — p o obniżeniu w y b r z e ż a — przez morze i t w o r z y ł o w ą s k ą zatokę, póki

Kuźnica

na Helu.

» 6 «

http://rcin.org.pl

rosnące zwolna ławice napływów osadzonych przez prąd przybrzeżny nie zamknęły jej od północy i póki wiatr nie usypał wzdłuż nowego brzegu piaszczystej grobli. Malownicze, lesiste wzgórza sąsiadują z jeziorem na południu. Kuwschodowi natomiast zalegaj ązabrzeże bagna, zielo-

ne łąki podmokłe, torfowe pola i r o z l e g ł e wrzosowiska Karwieńskich iBielawskich Błot. Tu, na wielkich, pustych przestrzeniach rozkwita wrzos i wrzosień (wrzos błotny), zbitą tworząc pokrywę, nad którą gdzieniegdzie tylko wznoszą się karłowate sosenki, Latarnia

ste i nikłe k ę p y w i e r z b . klęsła ich powierzchnia poziomu morskiego. T o też niej ednokrotnie w czasie więks z y c h burz morze, które pod Karwią energicznie brzeg n a d g r y z a , szarpiąc zanurzone, stare t o r f y , zdołało wtargnąć tu, przelewając się przez niską groblę w y d m o wą, i trzeba b y ł o w najniżs z y c h miejscach ląd t a m ą przed

morska w Rozewiu.

brzozy krzewia-

O p o d a l r u d e ścielą się torfowiska. Zaopada w n i e k t ó r y c h p u n k t a c h poniżei

http://rcin.org.pl

Wydmy

na

Helu.

naporem f a l u b e z p i e c z y ć . D o w y d m , zarosłych pokręconą, szarpaną w i c h r e m sośniną, p r z e w a ż n i e sztucznie zalesionych i pieczołowicie c h r o n i o n y c h przed r o z w i a n i e m , t u l ą się ciche wioski r y b a c k i e wśród b a r w n y c h kobierców wrzosowisk. N a d b r z e ż n y c h n a s y p ó w , k t ó r y c h las jeszcze opanować nie zdołał, c z e p i a j ą się k ę p y nikłych t r a w , słonorośle, m i ę d z y k t ó r e m i f i o ł k o w y r o z k w i t a m i k o ł a j e k , — zarośla wiklin. Z a niemi stopniowo w k r a c z a na piaski sosna, jałowiec i w r z o s y . D a l e j na wschodzie teren podnosi się, s k r a j lądu u r y w a się k u morzu w y s o k i m i s p a d z i s t y m progiem, p o d a r t y m g ł ę b o k i e m i p a r o w a m i , d ź w i g a j ą c y m się w J a s t r z ę b i e j Górze do 66 m nad poziom m o r z a i z a ł a m u j ą c y m się w R o z e w s k i m p r z y l ą d k u . T o p ó ł n o c n y brzeg S w a rzewskiej k ę p y — jednego z t y c h płaskich, rozległych, szerokiemi dolinami r o z d z i e l o n y c h wzniesień, które b u d u j ą nadbrzeżną krainę polskiego morza. Skłon z a t u l a b u c z y n a i gęste zarośla k r z e w ó w , nieraz z w a r t ą m a s ą osłania g o kolczasty, pięknie k w i t n ą c y rokitnik, k t ó r y w Polsce poza w y b r z e ż e m j e d y n i e w P i e n i n a c h rośnie. O p o d a l jednak nagie świecą z e r w y , a g ł a z y ze zbocza w y d a r t e , zaścielają ich podnóże. T u p o d c i ę t y , w y n i o s ł y , t a m ą przed kruszeniem się i obsu-

« 8 »

http://rcin.org.pl

Ulica w Helu. w a n i e m u brzegu chroniony c y p e l R o z e w i a zieleni się gęstwą drzew, p o r a s t a j ą go stare b u k i , z pośród k t ó r y c h zdała bieleje wieża latarni morskiej — n a j w i ę k s z e j nad c a ł y m B a ł t y k i e m . P o t ę ż n e jej r e f l e k t o r y r z u c a j ą b ł y s k a j ą c e co kilka sekund s n o p y światła, widoczne na morzu z odległości czterdziestu kilku k i l o m e t r ó w . Stanowią one d r o g o w s k a z d l a s t a t k ó w na B a ł t y k u , p ł y n ą c y c h w z d ł u ż polskich w y b r z e ż y . W czasie m g ł y o r j e n t u j e żeglarzy p r z e r y w a n y r y k sygnałowej s y r e n y rozewskiej. W przedłużeniu o d c h y l a j ą c e j się od R o z e w s k i e g o p r z y l ą d k a ku południowemu wschodowi linji stromego, urwistego, p o d m y w a n e g o falami w y b r z e ż a , w y r a sta w z a t o k ę gdańską zaledwie przyczepiony do swarzewskiej kępy p ó ł w y s e p Helu, — długi, wąski i niski, o d d z i e l a j ą c y rzuconą na fale p i a s z c z y s t ą groblą zatokę p u c k ą — „ M o r z e M a ł e " — od pełnego, „ w i e l k i e g o " morza. O d t ą d brzeg B a ł t y k u zmienia j u ż zarys, t r a c i prosty, w y r ó w n a n y przebieg, — u r o z m a i c a j ą go wielkie z a t o k i , p ł y t k i e z a l e w y , od otwartego morza odcięte, i wstęgi p i a s z c z y s t y c h mierzei łukiem wpoprzek z a t o k przerzucone.

http://rcin.org.pl

Ulica w Helu. PÓŁWYSEP

HEL.

P r z y p o m i n a t e mierzeje i kosa p ó ł w y s p u helskiego. Stworzyły g o również u w s t ę p u do z a t o k i fale morskie i d ą ż ą c y t u niestrudzenie od zachodu prąd p r z y b r z e ż n y , k t ó r y od w i e k ó w p r z e s u w a s k r a j e m nadgryzanego lądu masy piasku, porwane u burzonych wybrzeży. Niszcząca działalność morza, k t ó r e podcięło urwiste północne stoki swarzewskiej k ę p y , niegdyś niewątpliwie stanowiącej w y s u n i ę t y półw y s e p , znalazła t u r e k o m p e n s a t ę w a k c j i b u d u j ą c e j . P o r w a n y na zachodzie i w l e c z o n y p r ą d e m w z d ł u ż brzegu m a t e r j a ł osiadał w spok o j n y c h w o d a c h , zasłoniętych z a ł o m e m w y b r z e ż a , t w o r z ą c początk o w o podmorskie mielizny, a ż z czasem w y n u r z y ł się nad p o z i o m morza w p o s t a c i niskiej ł a w i c y . I dzisiaj t o w a r z y s z y p ó ł n o c n y m brzegom Helu p r ą d od zachodu p ł y n ą c y , od p o ł u d n i a zaś o b m y w a p ó ł w y s e p prąd, k t ó r y p o c z ą t k o w o od G d a ń s k a z d ą ż a w stronę P u c k a , a potem również na wschód się kieruje. U ich zbiegu w ę d r u j ą c y piaszc z y s t y osad o p a d a na dno — c y p e l p ó ł w y s p u w y g i ę t y k u w n ę t r z u z a t o k i zwolna narasta przez to, stopniowo p r z e d ł u ż a j ą c się k u południowi.

» 10 «

http://rcin.org.pl

Przystań

tybacka na Helu.

P r a c a t o mozolna, w sąsiedztwie b o w i e m opada dno morskie poniżej 50 m i dopiero d a l e j na południu podnosi się p ł y c i e j . Niep r ę d k o osad w y p e ł n i i zasypie tę przerwę i przez g r o m a d z o n e w przedłużeniu Helu n a p ł y w y odetnie dalszą część zatoki. W miarę wiekow e g o cofania się urwistego północnego w y b r z e ż a swarzewskiej k ę p y , z k t ó r e j w a ł mierzei w y r a s t a , i t e j b r z e g od strony pełnego morza ulega zniszwano koło c z e n i u - mieK u ź n i c y i Jarzej a przesustarni długie w a się ku pd. palowe ściawschd. R ó w n y . Szczególnocześnie fanie burze zile szarpią j e j mowe, które brzegi od zaw p ę d z a j ą na toki Puckiej. plażę zwały W ich obrok r y morskiej, nie zbudokruszą wy-

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

brzeże Małego Morza. P o w s t a j ą w y r w y , o b o k nich rosną nowe nap ł y w y — przebieg l i n j i b r z e się te p r z e r w y — z a s y p y w a ł eowej drobnym zazwyje i zamykał odmiałpiaszc z a j lecz c z ę s t y m pod c z y s t y , niesiony p r z y lega tu zmianom. brzeżnym prądem. W ą s k i w a ł mierzei teraz utrudnia ich nieraz p a d a ł o f i a r ą ponowne p o w s t a w walce z monie człowiek, urzem. P o p r z e r y twierdzając wyw a n y w słabbrzeże. A l e do szych, w ę ż s z y c h ostatnich czamiejscach zmiesów u d a i e sie niał się w szeprzecież B a ł t y reg w y s p , mięk o w i przedrzeć dzy któremi przez w ą t ł ą naotwierały się sadę p ó ł w y s p u cieśniny, twomiędzy Wielką rząc bezpośreWsią a Kuźnicą. dni dostęp z pełPółwysep helnego morza do ski, długi w cazatoki puckiej. łości około 35 k m Zmienny ich obraz p r o s t y m początu k a z u j ą n a m stare kowo i u nasady mapy z XVII. i w ą s k i m ciągnie się X V I I I , wieku. Z p o pasem. Obustronne czątkiem X I X . wieku brzegi z b l i ż a j ą się ilość t y c h w y s p dochodziła do 27 — przez krótt a k , że miejscami zaleki czas przenosiła n a w e t Latarnia morska dwie parę set metrów 40! Z czasem z a b l i ź n i a ł y w Helu. (200 — 300) dzieli j e od siebie. Dopiero p r z y końcu, od J a s t a r n i ł a g o d n y m ł u k i e m s k r ę c a j ą c w przebiegu ku południowi, rozszerza się H e l do około 3 km. Długie w a ł y i bezładne g a r b y w y d m zaścielaj ą jego powierzchnię — u t w i e r d z a je roślinność. Z r a z u r z a d k i e , pokręcone sosny i k ę p y k r z e w ó w , p o t e m z w a r t a wstęga lasu zarasta p ó ł w y s e p w całej długości i chroni piasek przed zwianiem. Umocnienie b r z e g ó w w n a j b a r d z i e j z a g r o ż o n y c h m i e j s c a c h — j a k pod górą L u b e k — i sztuczne zalesienie n a d b r z e ż n y c h z a s y p ó w , t o j e d y n a obrona, b y napór f a l w czasie b u r z y nie przerwał w ą t ł e j w s t ą ż k i lądu, j a k tylokrotnie w przeszłości. U s k r a j u p ó ł w y s p u szeroka, płaska

« 12 »

http://rcin.org.pl

PÓŁWYSEP

HEL

ciągnie się plaża. Od strony pełnego morza wznosi się w z d ł u ż niej g ł ó w n y n a j w y ż s z y pas w y d m o w y , k t ó r y wiatr z piasku w y r z u c o n e g o na brzeg u s y p a ł . N a zachodzie, bliżej brzegów Małego Morza, tow a r z y s z ą mu niższe w a ł y . O d p o ł o w y p ó ł w y s p u tracą w y d m y regul a r n y przebieg i coraz w i ę k s z ą z a j m u j ą przestrzeń. R ó w n o c z e ś n i e w y s o k o ś ć ich rośnie, t a k że p o n a d 20 m się wznoszą. Czasem r o z p a d a j ą się t u w bezładnie pogarbione grzbiety i wzgórza, czasem w y r a ź n e z a t a c z a j ą łuki, — wśród nich w i d n i e j ą zaklęsłe, nieregularne kotlinki. C i e r n i s t y bór s o s n o w y ciągnie się od p o ł o w y p ó ł w y s p u . P o d j e g o osłoną wrzos r ó ż o w y porasta, a o b o k nagie bieleją p i a c h y . M i ę d z y d r z e w a m i p r z e g l ą d a siny p r z e s t w ó r morza. K o ł o Jastarni r o z t a c z a się ś l i c z n y las mięszany — ś w i e ż ą jego zieleń rozświetlają aleje b i a ł y c h b r z ó z . N i e d a w n o w y b u d o w a n a lin j a k o l e j o w a przebiega mierzeję helską aż do końca, w i ą ż ą c ze ś w i a t e m odcięte dawniej i z a p o m n i a n e osiedla. P r ó c z H e l u , z b u d o w a n e g o n a s a m y m c y p l u , c z t e r y t y l k o s k r o m n e wsie k a s z u b s k i e leżą na piaskach p ó ł w y s p u i ż y j ą z morza. T o C h a ł u p y albo C e y n o w a , K u ź n i c a , Jastarnia i Bór. P r z y s i a d ł y one u z w ę ż e ń lądu, w miejscach, gdzie n a j b a r d z i e j z b l i ż a j ą się do siebie b r z e g i W i e l k i e g o i Małego Morza (zatoki puckiej), — gdzie ludność

Willa w pobliżu

lalami

morskiej

na Helu.

http://rcin.org.pl « 13 »

Widok ogólny na Hel.

r y b a c k a z obu n a j ł a t w i e j k o r z y s t a ć może. D z i s i a j r o z r a s t a j ą się i udostępnione k o m u n i k a c j i p r z y s t o s o w u j ą się s t o p n i o w o do n o w e j roli kąpielisk m o r s k i c h , z a c h o w a ł y j e d n a k jeszcze c h a r a k t e r s t a r y c h osad k a s z u b s k i c h z nieregularnie wśród p i a s z c z y s t y c h p ó l e k rozrzuconemi drewnianemi c h a t a m i , słomianą czasem jeszcze p o k r y t e m i strzechą. N a j w i ę k s z a z n i c h Jastarnia, w t u l o n a m i ę d z y p a s w y d m lasem porosłych a rozległe, niskie ł ą k i nadbrzeżne, posiada j e d y n y na m i ę d z y morzu p a r a f j a l n y kościół k a t o l i c k i , do którego w niedzielę i ś w i ę t a z d ą ż a j ą na łodziach pobożni r y b a c y z dalej p o ł o ż o n y c h wiosek półw y s p u . M i ę d z y Jastarnią a B o r e m z n a j d u j e się n a j w i ę k s z a na naszem w y b r z e ż u w ę d z a r n i a r y b , a d a l e j na wschodzie w i d n i e j e ponad l a s e m latarnia m o r s k a , wzniesiona n a szczycie w y d m o w e g o wzgórza. U samego k o ń c a p ó ł w y s p u rozsiadł się Hel, zamożne i c z y s t e m i a s t e c z k o r y b a c k i e z niewielkim portem i k ą p i e l o w e m letniskiem. Z pruskiego m u r u wzniesione d o m k i , skupione w z d ł u ż jednej szerokiej, a l e j ą drzew zacienionej ulicy, s z c z y t o w e m i z w r a c a j ą się do niej ścianami. Strome ich, d a c h ó w k ą k r y t e d a c h y czerwienią się wśród zielo-

« 14 »

http://rcin.org.pl

Domki

„holenderskierybaków

w Helu.

n y c h sadów. R e s z t k ą zaledwie b o g a t y c h ongi z a b y t k ó w s z c z y c i się wielokrotnie złupiony kościół g o t y c k i , protestancki od X V I . wieku, j a k ludność s a m e j o s a d y , w której G d a ń s k wówczas w p r o w a d z i ł ref o r m a c j ę . P o p o ł u d n i o w e j stronie m i a s t e c z k a otwiera się n i e d u ż y port, świeżo przez rząd polski p r z e b u d o w a n y , dostępny dla m n i e j s z y c h s t a t k ó w , o zanurzeniu do 3 m. Pełno w n i m kutrów i łodzi r y b a c k i c h . T u z a w i j a j ą pasażerskie statki, u t r z y m u j ą c e stałą k o m u n i k a c j ę m i ę d z y H e l e m a Gdańskiem, G d y n i ą i Sopotem. Opodal ciągnie się r o j n a i g w a r n a latem plaża k ą p i e l o w a z ł a z i e n k a m i i długim w morze w y s u n i ę t y m pomostem. W sąsiedztwie lesistych wzgórz wznoszą się wille letników, k t ó r y c h z k a ż d y m rokiem z j e ż d ż a t u więcej. U wschodniego brzegu sterczy za H e l e m wyniosła i smukła wieża latarni morskiej, z j e j s z c z y t u r o z t a c z a się szeroki widok na morze, z trzech stron c y p e l półw y s p u oblewające, na pas mierzei z w ę ż a j ą c y się i z a n i k a j ą c y w dali, n a niewyraźnie r y s u j ą c e się na horyzoncie przeciwległe w y b r z e ża p u c k i e j i o k s y w s k i e j k ę p y . H e l jest głównem centrum naszego morskiego r y b a c t w a . Jest on siedzibą „Morskiego Laboratorjum R y b a -

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

c k i e g o " — s t a c j i n a u k o w e j , poświęconej s y s t e m a t y c z n y m badaniom biologicznych stosunków polskiego morza. D z i s i e j s z y H e l — „ N o w y H e l " — z a ł o ż o n y został w X V . w i e k u w pobliżu prastarej osady, z w a n e j o d t ą d d l a odróżnienia S t a r y m Helem. L e ż a ł t e n Hel p i e r w o t n y o parę kilometrów dalej na z a c h o d z i e i k w i t n ą ł j u ż w ó w c z a s żeglugą i handlem. R y w a l i z a c j a w z a j e m n a s ą s i a d u j ą c y c h miast, p r z e w a g a potężnego G d a ń s k a , a przedewszystkiem z a w i e r u c h y wojenne w s t r z y m a ł y j e w r o z w o j u i z a c i ę ż y ł y n a ich losach. W X V I I . wieku, w czasie w o j e n s z w e d z k i c h z n i s z c z o n y został S t a r y H e l i popadł w ruinę, z k t ó r e j j u ż się nie p o d ź w i g n ą ł . D z i s i a j na j e g o miejscu puste, p i a s z c z y s t e widnieje w y b r z e ż e . N i e j e d y n a t o zresztą historyczna osada na p ó ł w y s p i e , k t ó r a zniknęła b e z śladu. N i e g d y ś wznosiły się na mierzei d w i e warownie nadmorskie, z b u d o w a n e przez W ł a d y s ł a w a I V . : W ł a d y s ł a w o w o , założone p r z y ó w czesnej przerwie p ó ł w y s p u , gdzie obecnie C h a ł u p y , — i druga, K a zimierzowo, podobnie położona w o k o l i c y dzisiejszej K u ź n i c y . I p o nich śladu dzisiaj niema, — t y l k o baśnie r y b a k ó w p r z e k a z u j ą m ę t n e wspomnienia o z a t o p i o n y c h w morzu m i a s t a c h , a d z i e j e niosą wieść o m ą d r y m królu w o j o w n i k u , k t ó r y w a r t o ś ć morza d l a Polski rozumiał i n a brzegach j e g o wznosił z a p o m n i a n e s t r a ż n i c e .

Stromy

brzeg kępy

Oksywskiej.

http://rcin.org.pl

Okolice

Rzucewa.

http://rcin.org.pl

WYBRZEŻE

ZATOKI

GDAŃSKIEJ.

W y n u r z o n a z w ó d p i a s z c z y s t a grobla skiego p ó ł w y s p u

odcina

od

pełnego

hel-

morza

zachodnią połać z a t o k i g d a ń s k i e j . S ą s i a d u j ą c a z nią część polskiego w y b r z e ż a z m i e n n y i urozmaicony ma wygląd.

U wylotów

szerokich

dolin Piaśnicy, R e d y i C h y l o ń s k i e g o

Potoku

brzeg niski jest i płaski, — f a l a szarpie t u stare t o r f y , z a n u r z a j ą c e się pod poziom morza i zasypuje je

piaskiem,

A l e gdzie

wysokie

pucka,

morze w c i s k a się głębiej. „kępy":

swarzewska,

o k s y w s k a i radlowska d o t y k a j ą

gu, t a m u k a z u j ą

brze-

się strome u r w i s k a , lesiste

p r z y l ą d k i p r z e g l ą d a j ą się w toni i świecą u podnóża nagiemi zboczami, które p o d g r y z a napór wód,

z a w a l a j ą c g ł a z a m i w ą s k ą plażę. T o t e ż

zachodni, polski brzeg zatoki g d a ń s k i e j o b f i t u j e w malownicze odcinki. U p o ł u d n i o w e j granicy, n a d wsią K o l i b k a m i , — k t ó r a n i e g d y ś b y ł a własnością J a n a Sobieskiego, a po j e g o zgonie k r ó l o w e j Marysieńki, l u b i ą c e j t u p r z e b y w a ć — d ź w i g a się n a d b r z e ż e w Górze Z a m k o w e j w y ż e j 40 m, z a r a s t a j ą je gęsto d ę b y i b u k i . U w y l o t u sąsiedniej doliny K a c z e g o P o t o k u zaciszna z a t o k a pod Orłową mieści kąpiele morskie i małą p r z y s t a ń . Z a nią w y s u w a się p r z y l ą d e k orłowski b u k o w y m zacieniony lasem i w y s o k i , s t r o m y , p a r o w a m i p o c i ę t y brzeg radłowskiej kępy. J e j niespokojna, w z g ó r z y s t a powierzchnia p i ę t r z y się do 91 m — n a j w y ż s z e t o wzniesienie nad naszem w y brzeżem, a zarazem j e d n a z n a j p i ę k n i e j s z y c h jego części. Z a w i e s z o n y nad m o r z e m m i e s z a n y las o p i e r w o t n y m c h a r a k t e r z e k r y j e tu rzadkie w Polsce rośliny — wśród nich rosnącą w p o ł u d n i o w e j S k a n d y n a w j i jarzębinę "zwedzką. S t r o m e żleby w d z i e r a j ą się w podcięte stoki, usuwiska i o b r y w y o b n a ż a j ą zbocze i w y t w a r z a j ą ś c i a n y spadziste, urwiska urozmaicone n i e k i e d y

18

http://rcin.org.pl

WYBRZEŻE

ZATOKI

GDAŃSKIEJ

f a n t a s t y c z n e m i c y p l a m i ziemnych piramid. G ł a z y i ż w i r y z a l e g a j ą w ą s k ą z a z w y c z a j plażę. D a l e j na północy, poza niską, p o d m o k ł ą doliną Chylońskiego P o t o k u , uchodzącego do szerokiej z a t o k i g d y ń s k i e j , gdzie r o z b u d o w u j e się port, r o z p o c z y n a się zkolei k ę p a o k s y w s k a , p ł a s k a i równa. J e j w y s o k i , gęstwą drzew otulony w y s t ę p t w o r z y p r z y l ą d e k , k t ó r y p a n u j ą c nad z a t o k ą G d y n i dźwiga latarnię mor-

Brzeg

kolo

Rozewia.

s k ą . N a wierzchowinie w O k s y w i u prześlicznie p o ł o ż o n y kościół, z a ł o ż o n y jeszcze przez pomorskich książąt, spogląda na dalekie m o r z e — obok, na stoku, cichy, w i e j s k i cmentarz słynie z widoku, k t ó r y się stąd otwiera. W y n i o s ł y brzeg o b s u w a się w wielu miejscach, — p o d Obłużem z s y p u j ą c a się krawędź p o r y w a w dół k r z e w y i drzewa. S z e r o k a dolina, k t ó r a w y t y c z a j ą c drogę Chylońskiemu P o t o k o w i ogranicza kępę o k s y w s k ą od południa, obiega j ą półkolem na zachodzie i na północ od k ę p y z p o w r o t e m dochodzi do morza, w y t w a r z a j ą c t u ponownie niskie w y b r z e ż e . Ogromne, w k o p a m i pocięte t o r f o w i s k a rozp o ś c i e r a j ą się t u w g ł ą b lądu — p i a s z c z y s t y wał oddziela j e od brzegu. W z d ł u ż szerokiej p l a ż y ciągnie się wśród p o r a s t a j ą c y c h n a s y p t r a w w y d m u s z y c y i p s z e n i c y w y d m o w e j istna grzęda a m e t y s t o w o kwitn ą c y c h m i k o ł a j k ó w , — n a j w i ę k s z e s t a n o w i s k o tej r z a d k i e j j u ż dzisiaj i c h r o n i o n e j w Polsce rośliny.

» 19 « http://rcin.org.pl

Port w Helu.

K o l o R e w y w y s u w a się w morze płaski i niski p ó ł w y s e p p i a s z c z y s t y , t w o r z ą c w ą s k i c y p e l , z w a n y przez r y b a k ó w „ s z p y r k i e m " . W j e g o przedłużeniu biegnie w p o p r z e k M a ł e g o Morza na przestrzeni przeszło 10 k m aż do p ó ł w y s p u helskiego szeroka, p o d w o d n a ławica, — „ M e w i a R e w a " , — t a k p ł y t k a , że g r z b i e t j e j w czasie silniejszych północnozachodnich w i a t r ó w w y n u r z a się n a w e t nad w o d y . S t a d a białych m e w k r ą ż ą nad mielizną, żerując na niej — stąd j e j n a z w a . Mewia R e w a t r a f i a mierzeję H e l u nieomal w połowie, koło K u ź n i c y . O d c i n a j ą c w t e n sposób część w e w n ę t r z n ą zatoki p u c k i e j , utrudnia w s t ę p do niej. W ą s k a , zaledwie do 4 — 6 m obniżona i sztucznie u t r z y m y w a n a przerwa ł a w i c y , t. z. „ d y p k a " , o t w i e r a j ą c a się w p o p r z e k niej w p o b l i ż u c y p l a R e w y , umożliwia żeglugę. W zatoce rozlewa się p ł y t k i e morze, jedynie w zak l ę s ł y m kotle p o d K u ź n i c ą dno dochodzi 7 m głębokości. N a północ od rewskiego s z p y r k u płaskie, m o c z a r o w a t e i s z u w a r e m zarosłe w y b r z e ż e c o f a się — za u j ś c i e m R e d y w i d n i e j ą w pobliżu brzegu niewielkie n a p ł y w o w e w y s e p k i p u s t e i niskie: j e d y n e t o w y s p y n a polskiem m o r z u ! P o t e m j e d n a k b r z e g znowu się podnosi, granicząc z kępą p u c k ą , i z a ł a m u j e się u rzucewskiego p r z y l ą d k a . Z R z u c e w a ,

» 20 «

http://rcin.org.pl

Przystań

rybacka w

Kuźnicy.

które b y ł o własnością J a n a I I I . i gdzie W i e l k i K r ó l często p r z e b y w a ł , biegnie w stronę Osłonina słynna ,,aleja S o b i e s k i e g o " : c z t e r e m a szeregami c i ą g n ą się t u p r z e z d w a kilometry ogromne, rozłożyste lipy, król e w s k ą pono jeszcze r ę k ą sadzone. T u z k r a w ę d z i k ę p y roztacza się prześliczny w i d o k n a w o d y zat o k i p u c k i e j , na w t u l o n y w nią p o r t i miasteczko, n a d ł u g ą wstęgę helskiego p ó ł w y s p u z a m y k a j ą c ą h o r y z o n t . Cichy t o k ą t i piękny — j e d e n z n a j p i ę k n i e j s z y c h z całego naszego w y b r z e ż a . N i c dziwnego, że z w y c i ę z c a z pod W i e d n i a , lubownik wsi polskiej, chętnie t u zjeżdżał. N a w z g ó r z y s t e j wierzchowinie p o r a s t a j ą l a s y , opodal ł a n y zbóż k o ł y s z ą się pod podmuc h e m morskiego w i a t r u . W dole, u podnóża k ę p y , c h a t y r y b a k ó w rzuc e w s k i c h obsiadły szeregiem brzeg i u s t r o j o n e w w e l o n y sieci przeg l ą d a j ą się w morzu. N a północy w i d n i e j e z za drzew k w a d r a t o w a w i e ż y c a puckiej f a r y .

http://rcin.org.pl

Rynek w

Pucku.

P U C K . W głębi zatoki s t a r y P u c k , d a w n y port w o j e n n y R z e c z y p o s p o l i t e j , wspomina c z a s y c h w a ł y polskiej floty a i obecnie skromnego j e j zaw i ą z k u s t a n o w i t y m c z a s o w ą b a z ę . Niewielki basen p o r t o w y r y b a c k i m dzisiaj głównie s ł u ż y celom. Morze z b y t p ł y t k i e d o p u s z c z a t u s t a t k i do — n a j w y ż e j — 3 m zanurzenia, z a m u l a n y d o j a z d od „ d y p k i " c o pewien czas t r z e b a pogłębiać. D l a nowoczesnego portu niema t u w a r u n k ó w . P u c k z a c h o w a ł staroświecki w y g l ą d m i m o r o z w o j u morskich kąpieli i p o w s t a n i a willowej dzielnicy. Z n i k n ę ł y w p r a w d z i e d a w n e obronne m u r y miejskie i b a s z t y , zniknęła stara, pełna n i e g d y ś spichrzów, dzielnica p o r t o w a — fale d z i s i a j pluszczą na j e j miejscu. Pozostał j e d n a k rozległy r y n e k w środku m i a s t a i w j e g o sąsiedztwie szereg t y powych domów wysokiemi, trojkątnemi ścianami z w r ó c o n y c h do ulicy, p i ę t r z ą c y c h się stromemi, c z e r w o n e m i dachami. N a w y b r z e ż u , obok p r z y stani, wznosi się z d a l e k a j u ż od morza w i d o c z n y średniowieczny kościół f a r n y — s u r o w a i pot ę ż n a b u d o w l a g o t y c k a , która g ó r u j ą c nad m i a s t e m stanowi najbardziej charakterys t y c z n y m o t y w w jego sylwecie. W h i s t o r j i polskiej

http://rcin.org.pl Oksywiem.

Wąwóz pod

posiada P u c k piękne, choć nieraz krwawe k a r t y . W i ą ż ą się one z w a l k a m i o brzeg B a ł t y k u i p r ó b a m i stworzenia silnej polskiej f l o t y . O b l ę g a n y i z d o b y w a n y kilk a k r o t n i e przez K r z y ż a k ó w i S z w e d ó w , z d o b y w a n y z powrotem, brany w zastaw przez G d a ń s k , zmieniał P u c k panów, ale Polsce zawsze pozostawał wierny. Z a nią się opowiedział przeciw K r z y ż a k o m w wojnie trzynastoletniej, — w czasie szwedzkiego „ p o t o p u " nie dał się z a j ą ć wrogowi, bohatersko w y t r z y m u j ą c długie oblężenie. W umocnieniu i rozbudowie P u c k a j a k o wojennego portu o g n i s k o w a ł y się wielkie p l a n y morskie W ł a d y s ł a w a I V . , — t o też imię jego sprzęgło się z dziejami tego miasta na zawsze. P o d m o k ł a dolina P ł u t n i c y oddziela kępę p u c k ą od swarzewskiej, z k t ó r e j Hel w y r a s t a . N a podnoszącej się terasami wierzchowinie leży tu w kącie zatoki S w a r z e w o , słynne z świętości, którą t u t e j s z y kościół się szczyci. C u d o w n a figura M. B o s k i e j , k t ó r a według l e g e n d y przez morze p r z y p ł y n ą ć t u miała z protestanckiego Helu, jest celem pielg r z y m e k r y b a k ó w z całego w y b r z e ż a . T u przed P a t r o n k ą swą, G w i a z d ą Morza, zanoszą m o d l i t w y , prosząc o obronę przed g r o ź n y m żywiołem, z k t ó r y m w a l k a życie im w y p e ł n i a . W n ę t r z e z a t o k i p u c k i e j t o n a j p ł y t s z a i najbardziej w y s ł o d z o n a część naszego morza. W słabo słonych w o d a c h ż y j ą obok najczęstszych i n a j w i ę c e j t u poł a w i a n y c h siei r y b y zazwyczaj w rzecznych nurtach b y t u j ą c e , a więc prócz węgorzy, k r y j ą c y c h się na dnie zarosłem t r a w ą morską, karpie, liny, karasie itp., a zato unikają tych wód r y b y szczerze morskie. T o też rozważano, c z y nie b y ł o b y dla naszego rybołóstwa korzystnem, b y odciętą od otwartego morza zatokę po-

» 23 « http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

łączyć z „Wielkiem Morzem" przekopem przez nasadę półw y s p u helskiego, t a m , gdzie j e s t on w ą s k i i niski i nieraz j u ż ulegał przerwie pod n i s z c z ą c e m działaniem fal. P r z e k o p t a k i , doprowadzaj ą c bezpośrednio słoną wodę do zatoki, zmieniłby niewątpliwie j e j biologiczne w a r u n k i . — U b r z e g ó w p u c k i c h porasta trzcina, na p ł y t k i e m dnie k r z e w i ą się g l o n y i p o k r y w a je m o r s k a t r a w a . Mimo niez n a c z n e j głębokości w ó d fale w z b u d z o n e w i c h r e m energicznie podc i n a j ą t u brzegi, morze z m a g a się z w y c i ę s k o z lądem, p r z e s u w a j ą c linję w y b r z e ż a . S t ą d s t r o m e i nagie z b o c z a k ę p oraz z a t o c z k i wdzieraj ą c e się w u j ś c i a t o r f i a s t y c h dolin. Morze drogo j e d n a k o k u p u j e t e doraźne z d o b y c z e b e z u s t a n n e m p ł y c e n i e m zatoki, k t ó r e j dno zas y p y w a n e o s a d a m i i odcięte ł a w i c ą Mewiej R e w y podnosi się ciągle. Z c z a s e m , p o w y n u r z e n i u się R e w y , zmieni się z a t o k a na lagunę a p o t e m na z a m k n i ę t e j u ż zupełnie jezioro n a d brzeżne, ale długo jeszcze szumieć będą sine fale p o d s t a r y m P u c k i e m , a r y b a c y p u c c y nie p r z e s t a n ą zapuszczać sieci w s w e j cichej, s k r y t e j z a wałem, mewiej zatoce.

» 24 «

http://rcin.org.pl

Gdynia — widok na zatokę i port.

ROZDZIAŁ DRUGI.

GDYNIA. RYBOŁÓSTWO MORSKIE. MIEJSCA KĄPIELOWE. r z y r o d z o n y m p o r t e m ziem polskich jest zawsze G d a ń s k , „ m i a s t o niegdyś n a s z e " . . . u w y lotu polskiej drogi wiślanej rozłożone, — i d z i e j a m i złączone z P o l s k ą i z w i ą z k o w i z nią r o z k w i t swój i świetność XVI. i X V I I . wieku zawdzięczające. W t y m właśnie p o l s k i m okresie swej przeszłości w z b i ł się G d a ń s k w potęgę i b o g a c t w o , — w t e d y z y s k a ł z a b y t k i sztuki i ustroił się w cudną architektoniczną szatę, którą się szczyci, a z którą wiążą się na k a ż d y m k r o k u historyczne polskie wspomnienia. Jasne b y ł y korzyści, jakie mu przynosiła rola b r a m y wielkiego państwa. T o też w czasie

» 25 « http://rcin.org.pl

MORZE I

POMORZE

rozbiorów k r w i ą s w y c h o b y w a t e l i , b r o n i ą c y c h m i a s t a przed z a b o r e m , p r z y p i e c z ę t o w a ł G d a ń s k wierność s w ą d l a R z e c z y p o s p o l i t e j , a upadkiem znaczenia w ciągu X I X . wieku oderwanie od niej przypłacił. D z i s i a j z n o w u p o l s k i m h a n d l e m ż y j e i w b o g a c t w a w z r a s t a , ale do Polski nie n a l e ż y . W r a z z ż y z n y m o b s z a r e m n a d w i ś l a ń s k i c h żuław deltowych i skrawkiem wierzchowiny pojeziernej tworzy wolne miasto, w k t ó r e m P o l s k a j e d y n i e z p e w n y c h p r a w k o r z y s t a ć może, pełni ich nie p o s i a d a j ą c . S t ą d nieodzowna p o t r z e b a odrębnego, własnego portu, k t ó r y b y z a p e w n i a ł R z e c z y p o s p o l i t e j s w o b o d n y , od n i k o g o niezależny d o s t ę p do morza. G d y n i a j e s t j e g o r o z w i j a j ą c y m się z a w i ą z k i e m . T u , u zachodnich w y b r z e ż y z a t o k i G d a ń s k i e j zbliża się głębsze morze do l i n j i brzegowej. Zasłonięta od w i a t r ó w p ó ł n o c n y c h przez t ę p y w y s t ę p p r z y l ą d k a O k s y w s k i e g o , z k t ó r e g o b ł y s k a l a t a r n i a morska, u s t ó p w z g ó r z lesistych z a t a c z a ł a g o d n y ł u k rozległa n a t u r a l n a p r z y s t a ń . R o z s u n ę ł y się t u nadmorskie wzniesienia urwiste k ę p r a d ł o w s k i e j i o k s y w s k i e j — środkiem otwiera się k u morzu w y l o t szerokiej doliny, z a j ę t e j przez mokre łąki i t o r f o w i s k a . Zaledwie s k r o m n y p o t o k C h y l o ń s k i s p ł y w a j e j

http://rcin.org.pl

GDYNIA. RYBOŁÓSTWO MORSKIE

Gdynia. p l a s k i e m d n e m — ale ona s a m a wiąże się na p ó ł n o c n y m zachodzie, z rozległem obniżeniem doliny R e d y i ciągnie w głąb lądu na W e j h e rowo i dalej k u zachodowi, stanowiąc o t w a r t ą drogę w zabrzeże. W z a t o c e w o d y dostatecznie głębokie — d n o opada do 10 m o niespełna k i l o m e t r od brzegu — i r z a d k o z a m a r z a j ą c e , p o z a t e m łatwe, w y t y c z o n e przez naturalne u k s z t a ł t o w a n i e powierzchni, połączenie z w n ę t r z e m k r a j u , s t w a r z a j ą t u w y j ą t k o w o k o r z y s t n e w a r u n k i dla założenia portu. B u d u j e się więc w G d y n i i s t o p n i o w o rozszerza p o r t h a n d l o w y , dostępny i dla transoceanicznych kolosów, o b o k p o w s t a j e o d r ę b n y p o r t w o j e n n y . P r a c e rozpoczęto j u ż w r. 1921, a dokończone b y ć m a j ą w r. 1930. P o z a p o g ł ę b i o n y m odpowiednio awanportem, długim na ok. 2 k m , a szerokim na kilometr, u j ę t y m w d w a potężne mola i ł a m a c z fal, p o w s t a j e basen z e w n ę t r z n y , głęboki n a 8 m, p r z e z n a c z o n y d l a m n i e j s z y c h s t a t k ó w , i w e w n ę t r z n y o głębokości 10 m dla statków oceanicznych. P o r t w t y c h rozm i a r a c h w y s t a r c z y dla rocznego obrotu 2,5 milj. tonn — a więc takiego, j a k i ma obecnie port G d a ń s k i . P l a n p r z e w i d u j e j e d n a k możność dalszego rozszerzenia przez stworzenie w razie p o t r z e b y szeregu s i ę g a j ą c y c h głębiej w ląd basenów w e w n ę t r z n y c h , które z b u d o w a n o b y na miejscu d z i s i e j s z y c h n a d b r z e ż n y c h torfowisk. R o b o t y

http://rcin.org.pl

Port rybacki

w Helu.

postępują. P r a c u j ą więc dragi, w g r y z a j ą c się w b r z e g i poszerzając stopniowo w e w n ę t r z n y basen. D o b i e g a do k o ń c a b u d o w a wojennego portu, dzięki k t ó r e m u G d y n i a s t a j e się m i e j s c e m ogniskuj ą c e m naszą m a r y n a r k ę w o j e n n ą , nie z n a j d u j ą c ą w P u c k u dogodnego oparcia. D ą ż y się również do z e ś r o d k o w a n i a w Gdyni polskiego ruchu e m i g r a c y j n e g o . Z a k ł a d a się o s o b n y port rybacki, t a k w a ż n y dla naszego morskiego r y b o ł ó s t w a . R o z r a s t a się wielka s t a c j a p r z e t o k o w a dla r u c h u t o w a r o w e g o , p r z y s t o s o w a n a do p o t r z e b p o r t o w y c h . Sieć torów k o l e j o w y c h sięga w nadbrzeże. T u d ź w i g a j ą się k r a n y , r o z b u d o w u j ą się urządzenia w ę g l o w e , n a f t o w e , drzewne, n i e b a w e m p o w s t a ć ma e l e w a t o r z b o ż o w y . J u ż obecnie posiada Polska w G d y n i p r z y s t a ń , k t ó r a p o w a ż n e j e j w h a n d l u zewnętrzn y m oddaje usługi i do k t ó r e j i wielkie s t a t k i j u ż d o b i j a j ą . N o w o c z e s n e urządzenia, w j a k i e w y p o s a ż o n y ma zostać port g d y ń s k i , i w y g o d n i e j s z y d o j a z d od morza s k i e r u j ą t u zczasem ruch pasażerski oraz t r a n s p o r t y t o w a r ó w więcej w a r t o ś c i o w y c h . Ł a d u n k i n a t o m i a s t m a s o w e koncent r o w a ć w d a l s z y m c i ą g u będzie G d a ń s k , r o z p o r z ą d z a j ą c y naturalną d r o g ą wodną, ł ą c z ą c ą p o r t z w n ę t r z e m p a ń s t w a : W i s ł ą . W miarę roz-

» 28 «

http://rcin.org.pl

w o j u polskiej żeglugi zastąpi więc r a c j o n a l n y podział p r a c y m i ę d z y o b y d w o m a portami — a równocześnie uniezależnienie Polski od przeszkód i trudności, na jakie napot y k a nasz handel morski i o k r ę t o w a k o m u n i k a c j a , dopóki zdane są jedynie na G d a ń s k i oparte w y ł ą c z n i e na k o r z y s t a n i u z t y c h praw, j a k i e Powrót z połowu karpia. w porcie wolnego miasta p o s i a d a m y . Równocześnie z r o z w o j e m g d y ń s k i e g o portu, z p o w s t a w a n i e m ł ą c z ą c y c h się z nim u r z ą d z e ń : stocznią Jadowni, m a g a z y n ó w i składów t o w a r o w y c h , chłodni, warsztatów itd., r o z b u d o w u j e się w j e g o otoczeniu miasto. Samorząd miejski otrzymała Gdynia w r. 1926. Mnożą się z roku na rok publiczne g m a c h y , składownie, d o m y mieszkalne, skup i a się ludność — w y t w a r z a się t y p o w a osada portowa, czerpiąca soki ż y w o t n e z związ k u z morzem. T a k więc drobna do niedawna wioska r y b a c k a zmienia się w n a s z y c h Suszenie fląder. oczach stopniowo w nowoczesne ognisko k o m u n i k a c j i morskiej, przyszłe centrum morskiego handlu R z e c z y p o s p o l i t e j . O b y rolę tę w pełni j a k n a j r y c h l e j objęło, s t a j ą c się p u n k t e m w y j ś c i a dla wolnego w s p ó ł ż y c i a i w s p ó ł z a w o d n i c t w a Polski z inn e m i p a ń s t w a m i na wielkich drogach oceanu i p r z y c z y n i ł o się do zabezpieczenia n a m gospodarczej niezależności! — W sąsiedztwie G d y n i , kor z y s t a j ą c z s t w o r z o n y c h na u ż y t e k portu w a r u n k ó w k o m u n i k a c y j n y c h , r o z w i j a j ą się nad przepyszną plażą t o k i letniska kąpielowe. rozsiadły kępy

się

u

radłowskiej

podnóża

pobliskiej

i wspinają

wierzchowinę K a m i e n n e j G ó r y . Wędzarnia

ryb w

http://rcin.org.pl

za-

Hotele i wille

Kuźnicy.

się

na

MORZE

I

POMORZE

RYBOŁÓSTWO MORSKIE. W o d y B a ł t y k u nie o d z n a c z a j ą się obfitością r y b i r y w a l i z o w a ć pod t y m względem nie mogą z o t w a r t y m oceanem. P r z y c z y n ą tego ich mała słoność. G d y w M o r z u Północnem z a w a r t o ś ć soli w y n o s i przeciętnie 3 , 5 % , w bramie z a c h o d n i e g o B a ł t y k u , w K a t e g a c i e , m a m y w warstwach powierzchniowych już tylko 1 , 5 % , przy naszym Helu zaledwie 0 , 7 % , zaś w głębi z a t o k i p u c k i e j jeszcze mniej. W y w o ł u j e t o względną j a ł o w o ś ć w ó d naszego morza, brak p e w n y c h , c z ę s t y c h na oceanie g a t u n k ó w , karłowacenie i n n y c h . Ł o w i o n y u polskich w y b r z e ż y s z k a r p - t u r b o t nie dochodzi do 40 c m , g d y na A t l a n t y k u przenosi często 1,5 m — a i z w y k ł e f l ą d r y nasze m n i e j s z e są od zachodnich. Z a t o w t y c h słabo słonych w o d a c h ż y j ą również g a t u n k i t y p o w o słodk o w o d n e — t o t e ż szczególne t u nieraz widzieć m o ż n a t o w a r z y s t w o , w k t ó r e m k a r p i p ł o t k a s p o t y k a j ą się z m e d u z ą i delfinem! — Mimo j e d n a k u b ó s t w a f a u n y B a ł t y k u nasze r y b o ł ó s t w o morskie posiada p o w a ż n e znaczenie gospodarcze d l a ludności n a d b r z e ż n y c h osad, rozsiadłych z a r ó w n o n a d o t w a r t e m m o r z e m j a k i z a t o k ą gdańską, choć oczywiście p o k r y w a ć nie zdoła z a p o t r z e b o w a n i a Polski. Przeszło t y s i ą c r y b a k ó w w y r u s z a z polskiego brzegu na p o ł o w y i ż y j e z morza. Większość, t o m i e s z k a ń c y mierzei helskiej — Helu, B o r u , Jastarni, K u ź n i c y i W i e l k i e j W s i — k o r z y s t a j ą c y z równoczesnego s ą s i e d z t w a z Wielkiem i Małem Morzem.

Plaża

iv

Rozewiu.

» 30 «

http://rcin.org.pl

Chata kaszubska

w

Gdyni.

G ł ó w n e m ogniskiem r y b a c k i e m jest sam Hel, cieszący się kor z y s t n e m położeniem u c y p l a p ó ł w y s p u . W jego p r z e b u d o w a n y m porcie n a j w i ę c e j skupia się ż a g l o w y c h łodzi r y b a c k i c h i m o t o r o w y c h k u t rów, które stąd w y r u s z a j ą na p o ł o w y i daleko nieraz z a p u s z c z a j ą się poza t e r y t o r j a l ne w o d y polskie. R y b o ł ó s t w o stanowi tu g ł ó w n y zawód ludności, t o też p r z y k a ż d y m p r a w i e domu widnieje d o b u d o w a n a suszarnia r y b . R y w a l i z u j ą z Helem c z y s t o kaszubskie osad y p ó ł w y s p u z Jastarnią na czele. Z a c h o w a ł y one po części t r a d y c y j n y w y g l ą d dzięki p r z y t u l o n y m do w y d m s t a r y m d r e w n i a n y m chat o m wiejskim, strzechą t u i ówdzie jeszcze p o s z y t y m , niekiedy z d o b n y m podcieniami. Szeregi łodzi w y c i ą g n i ę t y c h n a p i a s e k w y b r z e ż a , długie festony sieci porozwieszanych w z d ł u ż brzegu l u b przed domami, wreszcie k o m i n y wędzarni — największa z n a j d u j e się między J a starnią a Borem, — świadczą o zajęciu mieszkańców i odrębny n a d a j ą t y m osadom c h a r a k » 31 « http://rcin.org.pl

Naprawianie

sieci.

ter. N a w p ó ł zapomniane, na u b o c z u długo leżące i w cień przez zamożniejs z y Hel u s u w a n e wsie kaszubskie współzawodniczą z nim j u ż dzisiaj, p o m n a ż a jąc z roku na rok ilość łodzi ż a g l o w o - m o t o r o w y c h , które u m o ż l i w i a j ą im dokon y w a n i e dalszych w y p r a w . R y b a c y kuź n i c c y aż na słupskiej ł a w i c y o d b y w a j ą poł o w y . W B o r z e p o w s t a j e n o w y port r y b a c k i . Kościół w Oksywiu. W t y l e p o z o s t a j ą d o t y c h c z a s jeszcze o s a d y rybackie, położone nad W i e l k i e m Morzem, na zachód od p ó ł w y s p u : Chłapowo, T u p a d ł y , K a r w i a , w k t ó r e j z n a j d u j e się d u ż a suszarnia r y b — aż po n a d g r a n i c z n y D ą b e k . B l i s k o ś ć n a j r y b n i e j s z y c h obszarów B a ł t y k u , s ą s i a d u j ą c y c h od zachodu z t ą częścią naszego w y b r z e ż a , r o k u j e im p o m y ś l n ą przyszłość, ale w y z y s k a n i e tego położenia u t r u d n i a b r a k p r z y r o d z o n e g o p o r t u , w k t ó r y m b y s t a t k i r y b a c k i e znaleźć tu m o g ł y bezpieczne schronienie w czasie burz, p ę d z ą c y c h fale na o t w a r t e w y b r z e ż e .

Morze w Rzucewie. » 32 «

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

Naturalne p r z y s t a n i e posiada n a t o m i a s t brzeg Małego Morza zasłonięty od wielkiej fali B a ł t y k u p ó ł w y s p e m helskim, gdzie w cieniu p o d c i n a n y c h przez morze p r z y l ą d k ó w k r y j ą się przed p ó ł n o c n y m wichrem zaciszne zatoki. T o też tu rozsiadł się u w y b r z e ż a od naj dalszego z a k ą t k a z a t o k i puckiej aż po granicę g d a ń s k ą — od S w a r z e w a do K o l e b e k — szereg osad r y b a c k i c h . W ś r ó d nich pierwsze miejsce zajęła w ostatnich latach G d y n i a w r a z z s ą s i a d u j ą c e m i z nią O k s y w s k i e m i P i a s k a m i — buduj ą c y się w G d y n i c s o b n y port r y b a c k i , d o d a i m niewątpliwie znaczenia. K w i t n i e również r y b a c k i e życie w R e w i e położonej nad p ł y t k ą zatoczką, za niskim p ó ł w y s p e m „ s z p y r k u " . R y b a c y p o m o r s c y t w o r z ą od w i e k ó w odrębne związki, r o d z a j spółek spółdzielczych, z w a n y c h maszoperjami. Przewodzi każdej z nich szyper, członkowie czyli maszopi rozdzielają m i ę d z y siebie odcinki brzegu, p r z y k t ó r y m nastąpić m a j ą p o ł o w y — z y s k i e m dzielą się w s z y s c y według t r a d y c j ą u s t a l o n y c h zasad. G ł ó w n y m przedmiotem połowów są na polskiem morzu sielawki czyli szproty, dorsze-pomuchle, f l ą d r y , śledzie, sieje, łososie i węgorze. Łososia poławia się prawie wszędzie — zarówno na Małem Morzu (z w y j ą t k i e m w e w n ę t r z n e j części zatoki puckiej) j a k na W i e l k i e m . N a j s z l a c h e t n i e j s z a t a r y b a wód n a s z y c h w morzu bowiem życie pędzi

Statki

wojenne w

Gdyni.

http://rcin.org.pl

GDYNIA. RYBOŁÓSTWO MORSKIE

i w słonych jego toniach dorasta, mimo że lęgnie się w c z y s t y c h , górskich potokach, a w okresie tarła z p o w r o t e m do rodzinnych strumieni wędruje. P r z o d u j ą w połowach na łososie r y b a c y helscy, zas t a w i a j ą wędki w r ó ż n y c h głębokościach, o d b y w a j ą w y p r a w y z sieciami na pełne morze i z o b f i t y m nieraz p o w r a c a j ą i c e n n y m łupem. F l ą d r y i inne płaszczugi — j a k r z a d s z y skarp-turbot — łowi się prze-

Wieża wodna w Gdyni. d e w s z y s t k i e m w zatoce gdańskiej — tu m a j ą b y ć one n a j b a r d z i e j tłuste i najlepsze — ale i na pełnem morzu Głównie u ż y w a się p r z y tem d e n n y c h sieci, które niekiedy w y d o b y w a j ą na powierzchnię p o

» 35 « http://rcin.org.pl

MORZE I POMORZE

Gdynia — port. kilka centnarów t e j delikatnej r y b y , k r y j ą c e j się u dna w więcej słonej wodzie. P o ł o w y d o r s z a - p o m u c h l a o b e j m u j ą Małe Morze i wąski pas p r z y b r z e ż n y — zaś siei prawie w y ł ą c z n i e p ł y t k i k ą t z a t o k i puckiej, położony za mielizną Mewiej R e w y , oraz obszar p r z y b r z e ż n y między Jastarnią a B o r e m . N a okresowo p r z y b y w a j ą c e srebrne ławice śledzi o c z e k u j ą r y b a c y n a całej przestrzeni n a s z y c h wód, ale n a j w i ę c e j łowią ich koło Helu i na Małem Morzu. Podobnie rzecz się ma z n a j pospolitszą r y b ą B a ł t y k u , s z p r o t e m c z y l i s i e l a w k ą — t e j w ę d r u j ą c e ławice p o j a w i a j ą się j e d n a k nieregularnie i w różnych, nie d a j ą c y c h się przewidzieć miejscach. P o ł ó w ich o d b y w a się głównie p r z y p o m o c y wielkich p ł y w a j ą c y c h sieci, nad k t ó r y c h zapuszczaniem p r a c u j ą wspólni r y b a c y p r z y b y l i z szeregu odległych nieraz wsi nadbrzeżnych. N a węgorza c z y h a j ą sieci w z d ł u ż całego w y b r z e ż a jesienią, w okresie, gdy ten, w y p ł y n ą w s z y z ujść rzecznych, zdąża n a zachód, do A t l a n t y k u , b y w n i e z n a n y c h głębiach ocea n u t a j e m n i c z y pędzić ż y w o t . Przez c a ł y rok natomiast poławia się go w zatoce puckiej.

http://rcin.org.pl

GDYNIA. RYBOŁÓSTWO MORSKIE

T e r e n y , w y z y s k i w a n e d o t y c h c z a s przez nasze morskie r y b o ł ó s t w o , nie o b e j m u j ą całego, godnego e k s p l o a t a c j i obszaru sąsiadującego polskiem w y b r z e ż e m — t o też zasiąg ich zwiększa się stopniowo. Coraz bardziej racjonalne s t a j ą się sposoby połowu. Te, któremi się obecnie posługują p o m o r s c y r y b a c y , w i e l k ą w y k a z u j ą rozmaitość; zależne są zarówno od r o d z a j u terenu i g a t u n k u poławianej r y b y j a k i od t r a d y c y j n y c h p r z y z w y c z a j e ń . N a j b a r d z i e j pospolitą i pierwotną m e t o d ą jest połów p r z y p o m o c y niewodów. Są t o sieci złożone z p o d ł u ż n y c h skrzydeł b o c z n y c h , łącząc y c h się w środku w głęboki wór. Z w i ą z a n e , tworzą długi pas. k t ó r y z łodzi lub najczęściej wprost z brzegu c i ą g n ą r y b a c y linami ku lądowi. W s z y s c y w y l ę g a j ą w t e d y ze wsi na piasek w y b r z e ż a , b y współdziałać w p r a c y — m ę ż c z y ź n i i k o b i e t y długim łańcuchem uczepieni do sznurów p r z y c i ą g a j ą mozolnie sieć zanurzoną, której ciężar przepowiada im o b f i t ą zdobycz. — D o połowu fląder i wogóle r y b t r z y m a j ą c y c h się dna u ż y w a się w l e c z o n y c h po dnie sieci z w a n y c h ,,trałami". Wielkie sieci denne w o r k o w a t e g o kształtu, k t ó r y c h dolny brzeg jest obciążony, g ó r n y zaś posiada korkowe p ł y w a k i , noszą nazwę „ c e z ó w " albo , , m a t r y c " . Ciągną je za sobą s t a t k i l u b k u t r y motorowe. — N a f l ą d r ę

Sosny w

Jastarni.

» 37 « http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

zastawia się również sieci s t o j ą c e : „ n e t y " , opatrzone w ołowiane cię Żarki i u t r z y m y w a n e pionowo nad dnem przez pławiki. Uplecione

Morze kolo

Kuźnicy.

z cienkich nitek m a j ą one dość szerokie oka, w k t ó r y c h więzną głow a m i płaskie r y b y . J a k o pławiki służą przy sieciach b ą d ź k o r k i , b ą d ź kule z grubego szkła, puste w środku. — Śledzie poławia się p r z y pom o c y „ p ł a w n i c " , sieci p ł y w a j ą c y c h , k t ó r y c h u ż y w a się również na łososie, oraz długich sieci, wolno z w i e s z a j ą c y c h się u liny, unoszonej na powierzchni m o r z a przez puste beczułki, n a z y w a n y c h przez kaszubskich r y b a k ó w „ m a n c a m i " . P o ł ą c z o n e w j e d n o l i t y pas, tworzą one p o d w o d n ą ścianę nieraz p a r u k i l o m e t r o w e j długości i służą również

» 38 « http://rcin.org.pl

GDYNIA. RYBOŁÓSTWO MORSKIE

Zatoka w

Gdyni.

do połowu szprotów. — N a węgorze — po części na pomuchle — zas t a w i a się wzdłuż brzegów szeregami „ ż a k i " . Są t o sieci rozpięte na obręczach w kształt długiej rury, opatrzonej u jednego k o ń c a bocznemi s k r z y d ł a m i , u drugiego z a m k n i ę t e j i m a j ą c e j wewnętrzne l e j k o w a t e p r z e g r o d y z o t w o r a m i w środku. R y b a d o s t a w s z y się do wnętrza, nie może znaleźć w y j ś c i a . Ż a k i zastawia się w pobliżu w y b r z e ż a w p ł y t k i e j wodzie, zwrócone w y l o t a m i ku wschodowi, g d y ż z tej strony ciągną na B a ł t y k u węgorze, k i e r u j ą c się ku w o d o m oceanu. — Prócz sieci u ż y w a j ą również nasi r y b a c y do łowienia łososi i węgorzy, a t a k ż e dorszów i fląder, z a s t a w i a n y c h wędek, t. z. „ t a k l i " . Liczne i w różną głębokość sięgające h a c z y k i z p r z y n ę t ą wiszą u s z n u r k ó w z p ł a w i k a m i , przyczepionych wspólnie do g r u b e j liny z w i e s z a j ą c e j się w g ł ą b od silnego p ł y w a k a i obciążonej u końca. T a ń c z ą c y na falach p ł y w a k z zdała wid o c z n y m sygnałem z a z n a c z a miejsce zapuszczenia takli. — Zimą, u zam a r z n i ę t y c h brzegów z a t o k i p u c k i e j , poluje się jeszcze na węgorze z ością czyli „ b o d u r e m " , k l u j ą c na przeręblach

http://rcin.org.pl

MORZE I

POMORZE

lub z łodzi w p ł y t k i e , zarośnięte d n o i n a b i j a j ą c k r y jące się t a m r y b y n a zadziorami opatrzone ostrze. Plon n a s z y c h p o ł o w ó w w części t y l k o wędzi się l u b suszy n a miejscu. W i ę k s z o ś ć z n a j d u j e z b y t w G d a ń s k u i na t a m t e j s z y m obszarze w wędzarniach, f a b r y k a c h konserw itd., gdzie ulega dalszej przeróbce, z a n i m stanie się p r z e d m i o t e m kons u m c j i . I u nas d ź w i g a się powoli t a gałęź przemysłu, tem więcej obiecująca, że r y b y b a ł t y c k i e choć nie ilością g a t u n k ó w i wielkością o k a z ó w , ale zaletami s m a k u w y b i j a j ą się ponad inne. B a ł t y c k a rasa śledzi w y r ó ż n i a się szczególnie delikatnem mięsem — f l ą d r y zatoki gdańskiej smaczniejsze m a j ą b y ć od p o ł a w i a n y c h na zachodzie. P o d opieką Morskiego U r z ę d u R y backiego r o z w i j a się polskie r y b a c t w o pomyślnie i z roku na rok w y k a z u j e postępy. W y p r a c o w a n i e t e o r e t y c z n y c h podstaw r a c j o n a l n e j gospodarki na polPraca nad budową portu wojennego w Gdyni. skich wodach na tle n a t u r a l n y c h w a runków, k t ó r e ż y c i e m w nich r z ą d z ą , jest zadaniem L a b o r a t o r j u m R y b a c k i e g o w Helu. Jego spełnienie w y m a g a czasu i ś r o d k ó w . A l e j u ż dzisiaj coraz liczniejsze łodzie żaglowo-motorowe w y r u s z a j ą ,,po r y b ę " — daleko na W i e l k i e Morze z a p u s z c z a j ą się p o nią większe k u t r y . R o z s z e r z a się teren połowów, ulepszają s t o p n i o w o ich m e t o d y , z w i ę k s z a w y d a j n o ś ć . Ciężką j e s t p r a c a r y b a k ó w . W walce z w i c h r e m i falą niejedno życie p a d a ofiarą. A l e bezustanne zmaganie się z p o t ę g ą p r z y r o d y w y r a b i a h a r t i w y t r w a ł o ś ć . Sina t o ń B a ł t y k u w y k o ł y s a ł a tu z o j c a na s y n a pokolenia t w a r d e i niespożyte, wierne morzu i wierne ojczyźnie. N a n a j d a l s z y c h k r e s a c h Polski z a c h o w a ł k a s z u b s k i r y b a k starą swą, piękną mowę — odrębne pomorskie narzecze p o l s z c z y z n y — i s t a r y o b y c z a j . S e t k i l a t opierając się o b c e m u zalewowi, p r z e t r w a ł i p o d a w n e m u pełni s t r a ż nad własnem, polskiem morzem. J a k o urodzony żeglarz s t a n o w i znakom i t y m a t e r j a ł dla r o z w i j a j ą c e j się polskiej m a r y n a r k i .

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

MIEJSCOWOŚCI KĄPIELOWE i LETNISKA NADMORSKIE. W miesiącach letnich roi się w y b r z e ż e od p r z y b y s z ó w z całej Polski, k t ó r z y t ł u m n i e z j e ż d ż a j ą nad morze po zdrowie l u b w y p o c z y n e k . D o niedawna t y l k o Hel, P u c k , G d y n i a i Orłowo gościły letników i stanowiły miejsca kąpielowe, — dzisiaj szereg wsi nadmorskich t ę t n i sezonowem ż y c i e m , a na p r z y j ę c i e gości p o w s t a j ą w nich hotele i wille. — N a południu O r ł o w o , z d a w n a j u ż p o s i a d a j ą c e z a k ł a d k ą p i e l o w y , sąsiaduje z zarosłemi liściastym lasem w z g ó r z a m i radłowskiej k ę p y i z w y s u n i ę t y m w morze m a l o w n i c z y m c y p l e m p r z y l ą d k a o k s y w skiego, t a k że choć p l a ż a , żwirem częściowo zasłana, nie należy tu do n a j l e p s z y c h na naszem w y b r z e ż u , uroki otoczenia o k u p u j ą t o z naw i ą z k ą . W pobliskiem Radłowie istnieje j u ż z a c z ą t e k o s a d y willowej, p l a n o w a n e j w postaci ogrodowego miasta. D a l e j , na krawędzi K a miennej G ó r y p o w s t a ł o w ostatnich l a t a c h nowoczesne, s z y b k o się r o z w i j a j ą c e l e t n i s k o : Kamieniec. Z rozsianych na wzniesieniu will r o z t a c z a się prześliczny widok na rozłożony u stóp p o r t gdyński, zatokę i dalekie morze. W głębi z a t o k i leży G d y n i a — t u na południe od b u d u j ą c e g o się portu ściele się płaskie, piaszczyste w y b r z e ż e , od-

Orłowo.

» 42 «

http://rcin.org.pl

Plaża

w

Ostrowie.

d a w n a w y z y s k a n e dla kąpieli morskich. Doskonała, szeroka plaża, zasłonięta od wiatrów w i e j ą c y c h z północy i zachodu, w y g o d n a kom u n i k a c j a k o l e j o w a i p r z y s t a ń p a r o w c ó w , u t r z y m u j ą c y c h stałe połączenie z Gdańskiem, P u c k i e m i Helem, z a p e w n i a j ą G d y n i , j a k o miejscowości kąpielowej stale rosnącą f r e k w e n c j ę . R o z w ó j G d y n i oddziałał na otoczenie. Oprócz K a m i e ń c a i Oksywie, na sąsiednim położone p r z y l ą d k u , z a c z y n a się p r z e t w a r z a ć w letnisko. N a d brzegiem p ł y t k i e j i mało słonej zatoki puckiej t y l k o P u c k sam posiada uczęszczane łazienki nadmorskie u wąskiej i płaskiej, gdzieniegdzie wielkiemi głazami zarzuconej plaży. Z pośród osad l e ż ą c y c h na mierzei Hel b y ł jeszcze przed niewielu l a t y j e d y n ą miejscowością kąpielową i letniskiem. Dzisiaj oprócz niego rozwinęły się w letniska: Bór, Jastarnia i K u ź n i c a , a obok W i e l kiej W s i powstała nowa w i l l o w a osada Hallerowo. N a północy, w pobliżu urwistego p r z y l ą d k a rozewskiego r o z b u d o w a ł a się szeregiem will Jastrzębia Góra, tworząc letnisko prześlicznem w y r ó ż n i a j ą c e się położeniem. Ciąg n ą c y się stąd ku zachodowi przez K a r w i ę brzeg pełnego m o r z a posiada znakomity, p i a s z c z y s t y , , s t r ą d " i wielką falę i j e d y n i e

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

w s k u t e k niedogodnej k o m u n i k a c j i mniej jest d o t y c h c z a s u c z ę s z c z a n y . Wogóle j e d n a k niema wioski n a d m o r s k i e j , k t ó r a nie z a m i e n i a ł a b y się w lecie na miejsce kąpielowe i nie z w a b i a ł a letników. W wielu proste c h a t y k a s z u b s k i e goszczą p r z y b y ł y c h , k t ó r z y na z ł o t y m piasku w y b r z e ż a krzepią się c z y s t y m o d d e c h e m morskiego wiatru i rzeźwiącą falą B a ł t y k u . W z d ł u ż całego brzegu naszego morza o d b y w a się proces p r z y s t o s o w a n i a do t e j nowej roli, ruch b u d o w l a n y i osadniczy, zmien i a j ą c y stopniowo c h a r a k t e r w y b r z e ż a , ale i n o w y c h d o s t a r c z a j ą c y mu wartości. E k o n o m i c z n e w y z y s k a n i e w y b r z e ż a nie p o w i n n o n a m j e d n a k zasłaniać o c z u na jego p i ę k n o . Chronić m u s i m y nasz nadmorski k r a j o b r a z p r z e d zepsuciem, przed p o z b a w i e n i e m go p r z y r o dzonego w d z i ę k u i w s z y s t k i c h t y c h e s t e t y c z n y c h i n a u k o w y c h wartości, k t ó r e m i o b d a r z y ł a go n a t u r a , a które należą do i s t o t n y c h skarbów O j c z y z n y .

Przed

burzą.

http://rcin.org.pl » 44 «

Szosa pod

Ptickiem.

ROZDZIAŁ TRZECI.

POMORZE POŁNOCNE. KASZUBSKA SZWAJCARJA.

Piaśnica.

Szerokie

ółnocny rąbek polskiego w y b r z e ż a — z wyjątkiem przylądka rozewskiego, stanowiącego krawędź swarzewskiej kępy — p r z e d s t a w i a w ą s k ą nizinę nadmorską, p o d m o k ł ą i płaską. N a zachodzie rozlewa się na niej jezioro Żarnowieckie, n a j w i ę k s z e na Pomorzu, b o pok r y w a j ą c e p r a w i e 15 km-, otoczone od południa lesistemi, morenowemi wzgórzami, — przepływa je graniczna zaklęsłości dolinne w i ą ż ą nizinę nadbrzeżną

» 45 « http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

z wnętrzem k r a j u . Ponad nie i m i ę d z y niemi d ź w i g a j ą się tuż na południu i wschodzie n i b y w y s p y rozległe izolowane wzniesienia, t w o r z ą c jakby części płyty wyżynnej rozciętej wielkiemi dolinami — nad k t ó r y c h w n ę t r z e m p a n u j ą . Są t o „ k ę p y " : s w a r z e w s k a , p u c k a , o k s y w s k a i radłowska. Powierzchnia ich, p o k r y t a g r u b ą w a r s t w ą glin l o d o w c o w y c h , przedstawia zrazu krajobraz r ó w n y i płaski — i dopiero p o z a niemi na południu od okolic W e j h e r o w a w z d y m a się w faliste, lasem porosłe w z g ó r z a . Jest to kraina moreny dennej, o s t a t n i e j na ziemiach polskich f a z y zlodowacenia — obszar l u ź n y c h n a s y p ó w , któremi d a w n a p o k r y w a l o d o w c o w a zasłała powierzchnię. L a s ó w na t y c h k ę p a c h niewiele — wierzchowinę z a j ę ł y pola uprawne, a na j e j s k r a j a c h rozsiadły się r z a d k i e wsie. L u d t u p r a c o w i t y i z a m o ż n y , g o s p o d a r s t w a pomorskich „ g b u r ó w " zasobne i spore nieraz t w o r z ą folwarki. M u r o w a n e d o m y mieszkalne, porządne i obszerne z a b u d o w a n i a gospodarcze świadczą o d o s t a t k u wieśniaków.

Szwajcarja

kaszubska.

— Jezioro

» 46 « http://rcin.org.pl

Oslrzyckie.

POMORZE

PÓŁNOCNI!

Aleja lipowa Sobieskiego

w

Rsncewie.

W y s o k i e zbocza kęp, o p a d a j ą c e terasami, pocięte są przez par o w y i malowniczo o d b i j a j ą od równego d n a szerokich dolin, rozdziel a j ą c y c h k ę p y od siebie. Stare te, d y l u w j a l n e p a d o ł y , w y p ł u k a n e niegdyś przez lodowcowe roztopy, z b y t obszerne są dla s p ł y w a j ą c y c h niemi obecnie r z e c z e k : R e w y , Ł e b y , P ł u t n i c y . N a ich rozległem, plaskiem dnie z a r a s t a j ą łąki wilgotne, ścielą się wielkie torfowiska. W y l o t y dolin ku morzu t w o r z ą p r z e r w y w przebiegu s t r o m y c h w y brzeży, w i d n i e j ą c y c h u s k r a j u kęp — na ich przecięciu brzeg jest niski i m o c z a r o w a t y , j a k koło Gdyni, R e w y i P u c k a , a morze wciska się dalej w ląd, p ł y t k i e w y t w a r z a j ą c zatoki. Rozmaitość t y p ó w naszego w y b r z e ż a jest w z n a c z n e j części w y n i k i e m u k s z t a ł t o w a n i a przyległej k r a i n y , cechującego je od lodowego okresu przeciwieństwa w y niosłych kęp i zaklęsłości dolinnych. — N a powierzchni obszaru moreny dennej widnieją gdzieniegdzie p ł y t k i e z a z w y c z a j jeziora o mało u r o z m a i c o n y m kształcie i drobne, okrągłe zbiorniki wodne, zwane oczkami lodowcowemi.

» 47 « http://rcin.org.pl

Jezioro PUSZCZA

Kartuskie.

DARZLUBSKA.

KASZUBI.

N a południu podnosi się stopniowo teren — miejsce ornych pól z a j m u j ą d u ż e powierzchnie leśne. G ł ó w n y ich zrąb, t o d a w n a puszcza D a r z l u b s k a , dzisiaj przerzedzona j u ż b a r d z o i p o p r z e r y w a n a przez liczne wsie i o b s z a r y o t w a r t y c h pól. Sosnowe, b u k o w e i mieszane lasy, r o z p o c z y n a j ą c się n a wschodzie w pobliżu morskiego w y b r z e ż a , ciągną się szerokim ł u k i e m k u p ó ł n o c n e m u z a c h o d o w i aż p o granicę p a ń s t w a i p o d c h o d z ą pod Żarnowiec, p o r a s t a j ą c k r a j p a g ó r z y s t y , gęstemi dolinami i p a r o w a m i r o z c i ę t y . D o s k o n a l e u t r z y m a n e , pocięte dobremi drogami i pełne u r o c z y c h polan, s t a n o w i ą cel l i c z n y c h w y c i e c z e k . W ich cieniu k r y j ą się niewielkie jeziora i m o c z a r y , — w w a r t k i c h strumieniach srebrne pluszczą się pstrągi. P i a s z c z y s t ą i gliniastą powierzchnię z a l e g a j ą gdzieniegdzie północne, s k a n d y n a w s k i e g ł a z y n a r z u t o w e , p r z y w l e c z o n e ongi p r z e z lodowiec — nieraz o g r o m n y c h rozmiarów. M i e j s c o w y lud p r z y w i ą z u j e do nich f a n t a s t y c z n e podania i baśnie (,,Djabelskie kamienie"). N a południu przecina t e n obszar szeroka dolina R e d y , k t ó r a w g ó r n y m biegu r w ą c y m p ę d z ą c n u r t e m porusza m ł y n y i f a b r y k i , b y p o t e m d n e m szerokiego, starego padołu z d ą ż a ć na wschód. N a d nią, w otoczeniu p i ę k n y c h lasów leży W e j herowo, n a j w i ę k s z e miasto kaszubskie, z w a n e pomorską Częstochową. W sąsiedniej, na lesistych w z g ó r z a c h rozłożonej K a l w a r j i gromadzi

» 48 «

http://rcin.org.pl

PUSZCZA

DAUZLUBSKA

Gaj Świętopełka w Kartuzach. ono w czasie odpustów dziesiątki t y s i ę c y kaszubskich p ą t n i k ó w , przyb y w a j ą c y c h z n a j d a l s z y c h wiosek P o m o r z a . T u jeszcze widzieć w t e d y m o ż n a ich — r z a d k i e j u ż — ludowe stroje, słyszeć pieśni pobożne w s t a r e m śpiewane narzeczu. L a s y , łąki i śliczna, cienista dolinka Cedronu graniczą z m i a s t e m od południa — na północy również rozciąga się w s t ę g a lasów aż hen ku morzu, przecięta szerokiemi alejami. L u d kaszubski t o p o t o m k o w i e d a w n y c h Pomorzan. Dziedziny przez nich zamieszkałe rozciągały się ongi daleko na zachód — dzisiaj skromne zaledwie ich resztki z a c h o w a ł y się poza granicami R z e c z y pospolitej, głównie w pow. lęborskim, b y t o w s k i m i słupskim, sięgając w okolice jeziora Słupskiego i Gardziejskiego, oraz na wschodzie w obszarze W . M. G d a ń s k a . W Polsce część t y l k o w o j . pomorskiego s t a n o w i ich z w a r t ą dziedzinę, mianowicie p o w . wejherowski, k a r t u s k i i p u c k i , n a d t o część pow. chojnickiego i kościerskiego. W poszczeg ó l n y c h okolicach lud ten różne nosi n a z w y . N a j d a l e j na zachodzie m i e s z k a j ą c y — w y g a s a j ą c y j u ż — o d ł a m , z n a n y jest j a k o Słowińcy, r y b a c y w pow. słupskim z w ą się K a r w a t k a m i , w okolicy P u c k a Belok a m i , mieszkańcy lesistych dziedzin k a r t u s k i c h Lesokami. Z pośród plemion, które z ł o ż y ł y się na naród polski, stanowili K a s z u b i n a j d a l s z y n a n ó ł n o c n y m zachodzie w y s u n i ę t y odłam. T ę z y k i c h reprezentuje wśród

http://rcin.org.pl

Jezioro

Klodno.

n a r z e c z y p o l s k i c h g r u p ę nadmorską, p r z e c i w s t a w i a j ą c ą się śródlądowej, do k t ó r e j należą w s z y s t k i e inne d i a l e k t y polskie, j a k wielkopolski, mazowiecki i t d . Ż y j ą c w odosobnieniu, odcięci bezdrożem puszcz i lab i r y n t e m jezior i bagien, zachowali Kaszubi s w ą staropolską mowę, k t ó r a n a d t o w y k a z u j e kilka g w a r o d r ę b n y c h . L u d kaszubski posiada

Jezioro

Rekowskie.

50 http://rcin.org.pl

KASZUBI

dużo jeszcze o d r ę b n y c h właściwości k u l t u r a l n o - o b y c z a j o w y c h . U t r z y m a ł y się jeszcze w wioskach pomorskich stare, drewniane c h a t y kaszubskie z podcieniami wspartemi na słupach, z w y s o k i m s z c z y t e m , z d o b n y m misterną rzeźbą. Rzeźbione i malowane sprzęty, skrzynie wzorzyste, barwne, kwieciste misy i garnki, piękne h a f t y , świadczą o rozwiniętej sztuce l u d o w e j , k t ó r e j wdzięczne nieraz f o r m y giną n i e s t e t y w y p i e r a n e przez p r o d u k t y f a b r y czne — podobnie j a k ginie wśród K a s z u b ó w coraz r z a d s z y j u ż strój l u d o w y : domowego w y r o b u s u k m a n y i kubraki m ę ż c z y z n , gorseciki kobiet, w s t ę g a m i zdobne, oryginalne kor o n k o w e c z a p e c z k i i do wspomnień j u ż należące złociste czepce. Przyw i ą z a n i u K a s z u b ó w do o j c z y s t e j m o w y i ziem rodzinnej zawdzięcza P o l s k a odzyskanie północnych nadbałtyckich kresów, — dostęp do morza.

Jezioro

Kłodno

http://rcin.org.pl 51

w nocy.

MORZE I P OMORZE

POMORZE ŚRODKOWE.

GRZBIET

POJEZIERZA.

Od B a ł t y k u p o d n o s z ą c y się ku p o ł u d n i o w i k r a j osiąga n a j znaczniejsze wzniesienia w ś r o d k o w e j części w o j e w ó d z t w a , m i ę d z y Kościer z y n ą a K a r t u z a m i . S z e r o k i m p a s e m c i ą g n ą się tu wyniosłości od pd.zach. k u pn.-wsch. T o g ł ó w n y g r z b i e t pomorskiego pojezierza, które przerwane na w s c h o d z i e p r z e ł o m o w ą doliną W i s ł y wiąże się p o z a nią z pojezierzem M a z u r s k i e m , o b n i ż a j ą c się zaś na zachodzie ł ą c z y z pojenierzem Meklenburskiem. Jest to n a j w y ż s z a na ziemiach P o l s k i część grobli n a d b a ł t y c k i e j , t o w a r z y s z ą c e j północnemu b r z e g o w i europejskiego niżu, — dopiero d a l e k o na wschodzie — w Mińszczyźnie — spotyk a m y nieco znaczniejsze wzniesienia. W k r a c z a m y tu z r ó w n y c h l u b słabo t y l k o s f a l o w a n y c h obszarów północnego P o m o r z a , z a t u l o n y c h n a s y p e m m o r e n y dennej w dziedzinę odmienną, w n i e s p o k o j n y , wzgór z y s t y k r a j o b r a z moren c z o ł o w y c h . T ę d y przebiegał kraniec s k a n d y n a w s k i e g o l o d o w c a w czasie jego o s t a t n i e g o p o s t o j u na polskich ziemiach. T u długo jeszcze zalegała c z a s z a lodu, g d y reszta Polski b y ł a j u ż od niej wolna. U j e j k r a w ę d z i s k u p i ł y się n a j p o t ę ż n i e j s z e i n a j -

Z okolic

Kartuz.

52

http://rcin.org.pl

Jezioro

Ostrzyckie.

świeższe n a s y p y , w i d n i e j ą c e j a k o w a ł y i w z g ó r z a moren c z o ł o w y c h , — w o d y , z roztopów b r z e ż n y c h powstałe lub s p ł y w a j ą c e pod p o k r y w ą lod o w c o w ą , najsilniej t u porżnęły powierzchnię. W y t w o r z y ł się k r a j obraz dziwnie b o g a t y i z m i e n n y , m i m o s t o s u n k o w o n i e d u ż y c h w y s o kości b e z w z g l ę d n y c h n o s z ą c y c e c h y g ó r s k i e : „ k r a j g a r b a t y " . W z n i e sienia, b ą d ź odosobnione i rozrzucone bezładnie, b ą d ź s t a p i a j ą c e się w długie łuki m o r e n o w y c h grzbietów, t w o r z ą l a b i r y n t z a m y k a j ą c y m n ó s t w o zaklęśnięć powierzchni, r o z s z e r z a j ą c y c h się n i e k i e d y w rozleglejsze kotliny — w nich p o ł y s k u j ą t a f l e przelicznych jezior lub rozścielają się torfowiska — gdzieniegdzie o t w i e r a j ą się stare, szerokie doliny o równem dnie, z a j ę t e m przez b u j n e łąki. N a zboczach i s z c z y t a c h pagórów, o t u l o n y c h zielonemi lasami, w i d n i e j ą pola kamieniste, zasłane narzutowemi głazami, wielkie bloki skał s k a n d y n a w s k i c h : granitów, gnejsów, k w a r c y t ó w , p r z y w l e c z o n y c h przez lodowiec leżą wśród pól i lasów. G ł ó w n y m g r z b i e t e m przebiega dział w o d n y m i ę d z y rzekami z d ą ż a j ą c e m i na południe, należącemi do dorzecza W i s ł y , j a k B r d a , C z a r n a W o d a , W i e r z y c a , a strumieniami p ł y n ą c e m i na północ, uchod z ą c e m i wprost do B a ł t y k u , j a k Ł e b a i Stołpa. Ich n i e w y r ó w n a n e doliny u k a z u j ą zmienną w przebiegu postać. W o d y te w i j ą się leniwo

53

http://rcin.org.pl

MORZE

Droga

żnąć grobli

I P OMORZE

koło Rzucewa.

przez płaskie, p o d mokłe równie, to z a t r z y m a n e w kotlinach r o z l e w a j ą się w jeziora, t o z n ó w pędząc w a r t k i m biegiem w c i n a j ą się energicznie w podłoże, a b u r z l i w y ich n u r t posiada c e c h y górskich p o t o k ó w . Dzięki znacznemu nieraz s p a d k o w i stan o w i ą one n a t u r a l n e źródło energji, w y zyskiwane przez c z ł o w i e k a . Późne ustąpienie lodowej p o k r y w y z tej krainy nie z o s t a w i ł o r z e k o m dość czasu, b y przeobrazić k r a j obraz s t w o r z o n y przez l o d o w c o w e zas y p y — nie zdołały o n e jeszcze w y r ó -

w n a ć biegu, przerdzielących misy jezierne, odwodnić z a m k n i ę t y c h kotlin. JEZIORA.

N i e z w y k ł e g o u r o k u dostarcza t e j ziemi n i e s p o t y k a n a gdzieindziej ilość jezior. W i ę k s z y c h nad 2 h a j e s t na polskiem P o m o r z u kilkaset — mniejszym kilka tysięcy. Prawdziwy to „ k r a j b ł ę k i t n y " ! Powstanie jezior pomorskich z w i ą z a n e jest z e p o k ą lodową, podobnie j a k c a ł y k r a j o b r a z pojezierza. G d y dalej n a p ó ł n o c y , w okolicach zasłanych moreną denną, j e z i o r a w y s t ę p u j ą p r z e w a ż n i e w p i e r w o t n y c h , niereg u l a r n y c h zaklęsłościach nierówno u s y p a n e j p o w i e r z c h n i a l b o w y p e ł -

54

http://rcin.org.pl

Ulica w Kościerzynie.

n i a j ą drobne zagłębienia, tworząc okrągłe „oczka", połys k u j ą c e wśród orn y c h pól, — t u t a j p o w s t a ł y one rów n i e ż przez z a t a mowanie s p ł y w u wód g r o b l a m i moren c z o ł o w y c h i r o z l e w a j ą się

w kotlinach k r a ń c o w y c h z a m k n i ę t y c h w a ł a m i b r z e ż n y c h n a s y p ó w . N a j w i ę k s z e j e d n a k jeziora pomorskie w y t w o r z y ł y się w p o d ł u ż n y c h wyżłobieniach, w y p ł u k a n y c h przez strumienie s p ł y w a j ą c e ongi pod lodowcem, — t o t . z w. jeziora r y n n o w e , wąskie i długie, z a z w y c z a j z p ó ł n o c y na południe rozciągnięte. O d z n a c z a j ą się one często znaczną głębokością. D o nich n a l e ż y jedno z n a j p i ę k n i e j s z y c h — R a d u ń s k i e —• na zachód od K a r t u z , związane z szeregiem jezior sąsiednich — oraz n a j g ł ę b s z e : jezioro W d z y d z e , na pd. od K o ś c i e r z y n y , do 55 m głębokie. Rozległością powierzchni, z a j -

Oczko

polodowcowe.

55 http://rcin.org.pl

Wieś

kaszubska.

m u j ą c e j przeszło 14 k m nie wiele u s t ę p u j e ono n a j w i ę k s z e m u na P o morzu jezioru Ż a r n o w s k i e m u , położonemu w pobliżu północnego w y b r z e ż a . — Część jezior p r z e d s t a w i a zbiorniki b e z o d p ł y w o w e , — większość, a p r z e d e w s z y s t k i e m o w e r y n n o w e , w ł ą c z o n a jest w bieg strumieni, które j e p r z e p ł y w a j ą . P r z e z szereg t a k i c h jezior płynie R a d u n i a , B r d a i C z a r n a W o d a . A l e i t y m jeziorom, które o d p ł y w u nie m a j ą , grozi zczasem u t r a t a samodzielności. E n e r g i c z n e wcinanie się s ą s i a d u j ą c y c h z niemi p o t o k ó w p o w o d u j e stopniowe przesuwanie działów w o d n y c h — źródliska w d z i e r a j ą c e się w obramienie jeziernej kotliny, o b n i ż a j ą je i d o p r o w a d z a j ą do włączenia j e j w obszar dorzecza, a n a w e t w y w o ł a ć m o g ą zupełne spłynięcie z a m k n i ę t y c h w niej w ó d i spuszczenia jeziora. C a ł a dzisiejsza działalność rzek i strumieni z d ą ż a powoli do odebrania pojeziernemu k r a j o b r a z o w i j e g o o d r ę b n y c h cech l o d o w c o w y c h , do k t ó r y c h należą i same jeziora. T o t e ż liczniejsze i większe one b y ł y d a w n i e j niż obecnie. D o ich z a g ł a d y p r z y c z y n i a się i roślinność, z a m i e n i a j ą c a j e zwolna na zarosłe m o c z a r y i t o r f o w i s k a .

56 http://rcin.org.pl

Jezioro

„KASZUBSKA

pomorskie.

S Z W A J C A R JA".

Groty w Mechowej.

57 http://rcin.org.pl

Dzięki powyższym cechom dziedzina moren c z o ł o w y c h w y r ó ż n i a się na pomorskiem pojezierzu, szczególnie malow n i c z y m i urozmaiconym krajobrazem. Słyną z tego przedew s z y s t k i e m okolice K a r t u z , z w a nestąd „ K a s z u b ską S z w a j c a r j ą " . T u b a ł t y c k a grobla najsilniej się spiętrza, w z g ó r z a

MORZE I P OMORZE

wododzielne c i ą g n ą się na w y s o k o ś c i 270 m , a w z n i e s i o n y na 331 m s z c z y t W i e ż y c y s t a n o w i kulminację całego pojezierza. Obszar między K a r t u z a m i a Kościerzyną przedstawia chaotyczny splot wzgórz m o r e n o w y c h , g ę s t w ą lasów m i e s z a n y c h l u b liściastych porosłych, oraz l a b i r y n t r o z l e w a j ą c y c h się m i ę d z y niemi jezior, powiąz a n y c h siecią strumieni. S a m p o w i a t k a r t u s k i l i c z y sto kilkadziesiąt jezior. Jest t o n a j g ę s t s z e ich skupienie n a P o m o r z u . L e ż ą one głównie w dorzeczu R a d u n i , k t ó r a w g ó r n y m biegu 26 jezior o d w a d n i a . Obfitość r y b n a d a j e ich w o d o m znaczenie gospodarcze i j e s t p o d s t a w ą b y t u k a s z u b s k i c h r y b a k ó w . P o lasach z a l e g a j ą n a r z u t o w e głazy, t w o r z ą c nieraz p o t ę ż n e z s y p i s k a s k a l n y c h b l o k ó w . Wrzosowiska, bujne, śródleśne łąki nadrzeczne i z a m k n i ę t e , t o r f a m i wyścielone kotlinki, okolone w z g ó r z a m i — ś l a d y w y g a s ł y c h j u ż jezior — u r o z m a i c a j ą k r a j o b r a z . O ż y w i a j ą g o b y s t r e p o t o k i , górskim p r a w d z i w i e pieniące się nurtem. R z e k i , które o d z n a c z a j ą się z n a c z n y m choć n i e r ó w n y m spadkiem, t w o r z ą nieraz głębokie, stromo w c i ę t e doliny. Znana z piękności jest t u p r z e d e w s z y s t k i e m dolina R a d u n i , k t ó r a naprzemian t o w ą s k i m i s t r o m o ś c i e n n y m przeciska się w ą w o z e m , t o rozlewa się

Kartuzy

— Kościół

58

i jezioro.

http://rcin.org.pl

Rzeka

Wierzyca pod

Pelplinem.

w szerokie zwierciadło jeziora, t o znów w i j e się l e n i w y m biegiem wśród łąk n a d b r z e ż n y c h po równem dnie z a k l ę s ł y c h kotlin. W o d y t e j rzeki, spiętrzone w R u d k a c h z a p o r o w ą tamą, d o s t a r c z a j ą siły e l e k t r y c z n e j , p o z a t e m p o r u s z a j ą po drodze liczne t a r t a k i i m ł y n y . Możność ekonomicznego w y z y s k a n i a s p a d k u rzek pomorskich stanowi jedno z bog a c t w t e j ziemi. W s a m y m środku K a s z u b s k i e j S z w a j c a r j i leżą K a r t u z y , d a w n a siedziba starego i możnego klasztoru K a r t u z ó w , k t ó r y ongi nad rozległym w ł a d a ł obszarem i w osadnictwie o t a c z a j ą c e j k r a i n y w a ż n ą odegrał rolę. Pozostał p o nim piękny, średniowieczny kościół g o t y c k i z r e s z t k a m i k r u ż g a n k ó w i d a w n y m r e f e k t a r z e m , wzniesiony na przes m y k u , d z i e l ą c y m jezioro W i e l k i e G r z y b n o — zwane t a k ż e K l a s z tornem — od Małego G r z y b n a czyli G r z y b i e n k a . Dzisiejsze, w sposób nowoczesny ładnie r o z b u d o w a n e miasteczko stanowi, dzięki uroczemu położeniu u podnóża w z g ó r z w bezpośredniem otoczeniu lasów i jezior, centrum t u r y s t y c z n e g o ruchu i uczęszczane letnisko. W n a j b l i ż s z e m sąsiedztwie widnieją o b o k Wielkiego i Małego G r z y b n a jeziora Melinko i Ciche. O l b r z y m i e , stare b u k i i d ę b y p o r a s t a j ą brzegi jeziora K l a s z t o r nego i t w o r z ą pobliski G a j Świętopełka, p o ł ą c z o n y alejami z m i a s t e m .

59 http://rcin.org.pl

Las w

Kartuzach.

P r z e p y s z n y d w u s t u l e t n i las b u k o w y , chroniony j a k o rezerwat, otula Z a m k o w ą Górą nad jeziorem Cichem. N a zachód od K a r t u z wznosi się T a m o w a , z której s z c z y t u n a j p i ę k n i e j s z y na sąsiednie lasy i w o d y r o z t a c z a się widok. Opodal rozciąga się dług i szereg jezior, z w i ą z a n y c h biegiem R a d u n i : Białe, K ł o d n o , W i e l k i e i Małe B r o d n o , — dalej w y g i ę t e w fantastyczny ł u k jezioroOstrzyckie,słynne z p i ę kności. Łączą się z niemi na południu wyciąg n i ę t e w długi

Jezioro

60

Białe.

http://rcin.org.pl

„KASZUBSKA

SZWAJCARIA"

pas w ą s k i e jeziora: P a t u l s k i e , D ą b r o w s k i e i L u b o w i c k i e . W i c h toni przeg l ą d a się p r z y p i e r a j ą c y od wschodu łańcuch stłoczonych gęsto wzgórz

Fara w

Żukowie.

m o r e n o w y c h , nad któremi góruje w y n i o s ł y , k o p u l a s t y s z c z y t W i e ż y c y . — A l e w s z y s t k i e wspomniane jeziora o k o l i c y K a r t u z przenosi rozmiarami sąsiadujące z niemi na zachodzie jezioro R a d u ń s k i e , długie na 15 k m , przez które p o opuszczeniu jeziora Stężyckiego p r z e p ł y w a R a d u n i a . P r z e l e w a j ą c się kolejno z jednego jeziora w drugie, od je-

61 http://rcin.org.pl

Kościerzyna

— widok

ogólny.

ziora K ł o d n o p o jezioro O s t r z y c k i e , w y r y w a się ona z ich szeregu n a wschód, b y m i n ą w s z y zrazu szeroką, płaską kotlinę, wciąć się w romant y c z n y , k r ę t y jar, k t ó r y m przedziera się przez morenowe wzgórza. T u , w pobliżu g r a n i c y gdańskiej, gdzie z m a l o w n i c z ą doliną R a d u n i sąsiaduje również g r u p a niewielkich jezior, widnieje Ż u k ó w z odw i e c z n y m kościołem N o r b e r t a n e k , s z c z y c ą c y m się z a b y t k a m i z czasów k s i ą ż ą t pomorskich. D a w n y klasztor ż u k o w s k i , z a ł o ż o n y z p o c z ą t kiem X I I I . w., do k t ó r e g o ongi należała nieomal p o ł o w a p o w i a t u , na wdzięczną z a s ł u ż y ł sobie pamięć, j a k o o s t o j a p o l s z c z y z n y w zagroż o n y m przez g e r m a n i z a c j ę k r a j u . — P o n i ż e j , w R u d k a c h , spiętrzona sztucznie R a d u n i a rozlewa się w z a p o r o w e jezioro, z y s k a n y przez t o spadek wód zasila wielką elektrownię. N a pn. zach. od K a r t u z k r v i e się w lasach prześliczne jezioro Ł ą k i e , z k t ó r e g o toni w y n u r z a j ą się dwie d u ż e w y s p y . O p o d a l szereg jezior o d w a d n i a Ł e b a . T u , pod Mirachowem stare d ę b y , b u k i i b r z o z y o k a l a j ą jezioro Wielkie, nad k t ó r e m gnieżdżą się rok rocznie żórawie. W sąsiedztwie torfowisk, k a r ł o w a t e m i Chata 7U Osieku.

http://rcin.org.pl

Widok na jeziora

Raduni.

sosnami p o k r y t y c h , z n a j d u j ą się słynne tokowiska głuszców. Niedaleko położone jezioro K a m i e n n e z y s k a ł o nazwę od o l b r z y miego b l o k u granitu — narzutowego głazu, widniejącego n a jego brzegu. D a l e j na zachodzie wielkie jezioro Gowidlno, w y p e ł n i a j ą c e zaklęsłość moreny dennej o b l e w a rozległą w y s p ę , z a j ę t ą przez wsie i role. W ś r ó d rozsianych w okolicy osad kaszubskich p r z e t r w a ł y jeszcze stare szlacheckie zaścianki. U południowego k r a ń c a K a s z u b s k i e j S z w a j c a r j i rozsiadła się K o ś c i e r z y n a , s z c z y c ą c a się t r a d y c j ą ogniska kulturalnego r u c h u kaszubskiego w czasach n a j c i ę ż s z y c h — n i e g d y ś gród książęcy, j e d e n z n a j s t a r s z y c h na P o m o r z u . Miasto ładnie rozbudowane, t o n ą c e w zieleni ogrodów, cieszy się również p i ę k n ą okolicą — s ą s i e d z t w e m rozległych lasów liściastych i jezior. A l e k r a j o b r a z p o c z y n a się t u j u ż zmieniać i przechodzi w j e d n o s t a j n ą , senną k r a i n ę Borów Tucholskich. P o j e z i e r z e Kaszubskie, w z g ó r z y s t e , rozświetlone mozaiką zwierciadeł w o d n y c h i b u j n e m i ocienione lasami, j e s t idealnym terenem t u r y s t y c z n e g o ruchu i ściąga na sezonowe w y w c z a s y liczne rzesze letników. Z a p e w n i a j ą im w y g o d n y p o b y t c z y s t e i miłe, uroczo n a d brzegiem jezior lub w otoczeniu lasów położone wsie i m i a s t e c z k a , a doskonale u t r z y m a n e drogi u ł a t w i a j ą poznanie kraju.

63

http://rcin.org.pl

MORZE I P OMORZE

A k r a j t o istotnie p i ę k n y . C h o ć nie z a d z i w i a o g r o m e m p o d n i e b n y c h s z c z y t ó w i nie w s t r z ą s a g r o ź n y m w i d o k i e m nagich kolosów s k a l n y c h alpejskiego k r a j o b r a z u , choć nie p o z w a l a oku b ł ą k a ć się w bezkresie r o z t a c z a j ą c y c h się w nieskończoną dal w i d n o k r ę g ó w , j a k i c h t y l k o morze l u b step dostarcza, u j m u j e j e d n a k o d r ę b n y m , w ł a s n y m c z a r e m . Zielone w z g ó r z a z a m y k a j ą t u z e w s z ą d h o r y z o n t , drogi w i j ą się m i ę d z y niemi, l u b s e r p e n t y n a m i w s p i n a j ą się na ich łagodne zbocza, a k a ż d y skręt i k a ż d e wzniesienie nowe o t w i e r a widoki. R a z dno doliny jasne, szeroko rozłożone i b u j n e r o z ś w i e c a j ą łąki, zroszone b i j ą c e m i ze s t o k ó w źródłami, n i e k i e d y t o r f i a s t y m o c z a r ściele się ich środkiem l u b s k r y t y wśród w y s o k i c h t r a w s t r u m y k c i c h y m n u r t e m z d ą ż a p o r ó w n e j powierzchni i leniwie p ł y n ą c w k a p r y ś n e u k ł a d a się s k r ę t y . A l e z a r a z poniżej r o z ł o ż y s t a , słoneczna d o l i n k a zmienia się w ciasny w ą w ó z , głęboki i m r o c z n y . C h ł o d n y cień w niej p a n u j e , a strome z b o c z a w z n o -

Jesioro

„Małe

64

Brodno".

http://rcin.org.pl

Czersk. szą się w urwiste ściany, wieńczone g ą s z c z e m z w i e s z a j ą c y c h się krzew ó w . W głębi p o t o k p r z e w a l a się z s z u m e m , spieniony i dziki, podcina brzegi, w y d z i e r a g r u n t z pod drzew u c z e p i o n y c h k r a w ę d z i p a r o w u i w y p e ł n i a j e g o w ą s k i e dno, t a k że droga o m i j a ć go musi, p r z e r z u c a j ą c się n a zbocze sąsiedniego w z g ó r z a . T u g ę s t y las porasta, odwieczne b u k i d ź w i g a j ą k u niebu p o p l ą t a n e k o n a r y , czasem d ę b y m u t o w a r z y szą i strzeliste sosny. W ich cieniu płozi się bluszcz a z pod korzeni o m s z o n e w y z i e r a j ą g ł a z y . G d y jesień złotem i czerwienią u b a r w i k o r o n y drzew, liściaste lasy płoną w słońcu g a m ą n a j ż y w s z y c h kolorów, od k t ó r y c h o d b i j a ciemna, podkreślona smugą r u d y c h pni zieleń s o s n o w y c h borów. U s k r a j u lasu p r z e b ł y s k u j e m i ę d z y d r z e w a m i t o ń w o d n a — ciche jezioro w s z u w a r y u j ę t e s r e b r z y się t u i r o z l e w a m i ę d z y w z g ó r z a m i , z niem w i ą ż e się drugie, k t ó r e k r y j e się z a n a j b l i ż s z y m g r z b i e t e m . N a d b r z e g i e m rozsiadła się r y b a c k a wioska l u b miasteczk o niewielkie; czerwone d a c h y w y c h y l a j ą się z zieleni drzew, p o n a d nie strzela sczerniała wieża starego, g o t y c k i e g o kościoła. N a łagodnie do j e z i o r a s p ł y w a j ą c y c h s t o k a c h ścielą się role pocięte s z m a r a g d o w e m i miedzami. W y ż e j u k a z u j ą się niekiedy powierzchnie zasłane luźnem zsypiskiem g ł a z ó w : „ k a m i e n n e p o l a " . Z a t ę p y m grzbietem z n o w u

65

http://rcin.org.pl

Stare chaty włościańskie

w

Żarnowcu.

lasami otulone w z g ó r z a z a m y k a j ą w i d n o k r ą g , k r y j ą c dalszą okolicę — nowe ś w i e c ą m i ę d z y niemi jeziora i nowe o t w i e r a j ą się d o l i n y . — T a ciągła zmienność o b r a z ó w , t o k a l e j d o s k o p o w e p r z e p l a t a n i e się s c e n e r j i s t a n o w i p r a w d z i w y i w y j ą t k o w y wdzięk kaszubskiego pojezierza. Popularna, utarta nazwa Szwajcarji K a s z u b s k i e j niesłuszna j e s t o c z y w i ś c i e i r ó w n i e m a ł o uzasadniona, j a k analogicznie u ż y w a n e określenia Saskiej l u b Czeskiej S z w a j c a r j i nad Ł a b ą . P r a w d z i w y alpejski, t y p o w o w y s o k o g ó r ski zespół f o r m m a przecież P o l s k a w T a t r a c h i nie p o t r z e b u j e s z u k a ć dlań c h o ć b y n a j p i ę k n i e j s z y c h , ale b ą d ź co b ą d ź f a ł s z y w y c h surogat ó w . K a s z u b s k i e pojezierze w n i c z e m surowego k r a j o b r a z u n a g i c h skał i o s t r y c h t u r n i nie p r z y p o m i n a , p o s i a d a zupełnie o d m i e n n ą , w ł a s n ą rzeźbę, k t ó r ą zresztą z a w d z i ę c z a d z i a -

66

http://rcin.org.pl

Cisy w

Wierzchlesie.

Jezioro

Grzybno.

łaniu tego samego c z y n n i k a : lodowca. T y l k o że t u t a j b y ł a t o działalność n a s y p o w a , g d y w T a t r a c h d e c y d u j ą c ą rolę odegrało żłobienie. Krajobraz kaszubski uderza świeżością i urozmaiceniem form l o d o w c o w y c h , w y b i j a j ą c się pod t y m w z g l ę d e m na czoło w Polsce, gdzie przecież d y l u w j a l n e zlodowacenie na o g r o m n y c h obszarach w y b i t n e zostawiło ś l a d y . T u j e d y n i e k r a j o b r a z moren c z o ł o w y c h z a c h o w a ł się w stanie t a k m a ł o z m i e n i o n y m przez późniejsze procesy. Swoiste piękno t e j ziemi, na które s k ł a d a się ów n i e z w y k l e urozm a i c o n y zespół bezładnie s p i ę t r z o n y c h lesistych wzgórz przeplecionych niezliczonemi zwierciadłami jezior, nie s t a n o w i b y n a j m n i e j j e d y n e j j e j wartości. Mimo ubogich często, p i a s k a m i i głazami z a s ł a n y c h ról, m i m o b r a k u p o d z i e m n y c h s k a r b ó w k o p a l n i a n y c h , ma ona dla Polski niemałe znaczenie e k o n o m i c z n e przez s w e lasy bogate, przez r y b n ą t o ń jezior, przez r w ą c y , d o s t a r c z a j ą c y ż y w e j m o t o r y c z n e j siły nurt b y s t r y c h strumieni. N a j d o n i o ś l e j s z ą j e d n a k rolę dla całego p a ń s t w a spełnia ten obszar przez swe położenie. W s z a k on t o w y p e ł n i a i s t a n o w i ó w „ p o m o r s k i k o r y t a r z " , b ę d ą c y j e d y n e m połączeniem t e r y t o r j u m p a ń s t w o w e g o Polski z m o r z e m , — o w ą wąską, na północ w y s u n i ę t ą s z y j ę , zacieśnioną ale b ą d ź co b ą d ź istniejącą, bez której R z e c z p o s p o l i t a d u s i ł a b y się w k o n t y n e n t a l n e m z a m k n i ę c i u . Nie j e s t t o b y n a j -

67

http://rcin.org.pl

MORZE

I

P OMORZE

mniej rzeczą p r z y p a d k u , że pas t e g o połączenia t ę d y właśnie przebiega, że za p o ś r e d n i c t w e m t e g o w y ł ą c z n i e obszaru P o l s k a t e r y t o r jalnie i etnicznie — p r z e z lud k a s z u b s k i — dzisiaj i od w i e k ó w wiąże się z w y b r z e ż e m . S z e r o k a grobla b a ł t y c k a , g a r b a t y k r a j p o j e z i e r z y pomorskich, m a z u r s k o - p r u s k i c h , litewskich, odcina na całej linji wewnętrzne o b s z a r y n i ż o w e od morza, i niemałą s t a n o w i ł zawsze komun i k a c y j n ą przeszkodę, u t r u d n i a j ą c oparcie t e r y t o r j u m p a ń s t w o w e g o Polski o B a ł t y k . R o z c i n a w p r a w d z i e t ę groblę dolina W i s ł y , t w o r z y j e d n a k w ą s k i s t o s u n k o w o i głęboki przełom, w k t ó r y m rzeka, p ł y n ą c w skrętach, p o d m y w a t o j e d e n t o d r u g i stok, nie p o z o s t a w i a j ą c obok niego na dnie m i e j s c a dla drogi, k t ó r e j b y w czasie w e z b r a n i a nie zal e w a ł y w y s o k i e w o d y . P r z e t k a n e jeziorami g a r b y c z o ł o w y c h moren n a d b a ł t y c k i c h , k t ó r e n a j b l i ż e j p r z y s u w a j ą się k u morzu w obszarze pomorskim, nie w i ą ż ą się za W i s ł ą bezpośrednio z m o r e n o w e m i łańc u c h a m i mazurskich, wschodnio-pruskich wzniesień. W sąsiedztwie

Wyspa Cisowa w

Wierzchlesie.

wiślanego przełomu o b n i ż a j ą się one i r o z p ł a s z c z a j ą , — t u t a j też p o l e w y m brzegu W i s ł y przebiega k r a j e m k a s z u b s k i m n a j d o g o d n i e j s z a l ą d o w a droga k u morzu, od n i e p a m i ę t n y c h c z a s ó w w y z y s k i w a n a „ d r o g a b u r s z t y n o w a " , z a z n a c z o n a prastaremi osadami. Doniosłe j e j w przeszłości znaczenie odbiło się w zasięgu dzisiejszych jeszcze etniczn y c h i p o l i t y c z n y c h granic.

68

http://rcin.org.pl

Zakola

rzeczne w borach

tucholskich.

ROZDZIAŁ C Z W A R T Y .

BORY TUCHOLSKIE.

Piec smolarski

w Laskach.

DOLINA WISŁY.

południu w z g ó r z y s t y grzbiet pojezierza obniża się z w o l n a i w y r ó w n y w a . Miejsce spiętrzonych wysoko wałów moren c z o ł o w y c h z a j m u j ą rozległe, słabiej sfalowane powierzchnie, p o k r y t e piaskiem i żwirem. C i ą g n ą się one daleko na południe aż p o z a granice w o j e w ó d z t w a , stac z a j ą c się ku szerokiej równoleżnikowej zaklęsłości, k t ó r e j dnem zdąża ku zachod o w i Noteć. T o obszar działania d a w n y c h wód r o z t o p o w y c h , które s p ł y w a ł y p o t e j powierzchni od topniejącego brzegu lodo-

69

http://rcin.org.pl

Droga

leśna w borach

tucholskich.

w c o w e j c z a s z y , p o k r y w a j ą c e j przez długi okres czasu północne P o m o r z e . O b f i t e strumienie r o z m y w a ł y l u ź n y m a t e r j a ł m o r e n o w y c h zsypisk — p o r y w a ł y go z sobą i t r a c ą c spadek u k ł a d a ł y p o drodze w postaci rozległych, płaskich s t o ż k ó w n a p ł y w o w y c h , t w o r z ą c y c h t . z. sandry czyli p i a s z c z y s k a , z a n i m s p ł y n ę ł y się same i s p i ę t r z y ł y w wielkiej r ó w n o l e ż n i k o w e j ,,pradolinie", o d p r o w a d z a j ą c e j ich w o d y . Nie b r a k i na obszarze t y c h p i a s z c z y s k w z n o s z ą c y c h się p o n a d nie garbów m o r e n o w y c h — są one j e d n a k r z a d k i e i niższe niż na północy, a o d p o w i a d a j ą k r ó t k i m , c h w i l o w y m p o s t o j o m l u b w a h a n i o m brzegu lodowca w czasie j e g o odwrotu. K r a j łagodnie naogół falisty, podn o s z ą c y się na zachodzie, gdzie liczniejsze w i d n i e j ą jeziora, zasłany piaskiem, ubogie posiada gleby i g ł ó w n y j e g o s k a r b s t a n o w i ą olbrzymie, większość p o w i e r z c h n i p o k r y w a j ą c e l a s y . S ą t o B o r y Tucholskie, które jeszcze dzisiaj o b e j m u j ą p o n a d t r z y t y s i ą c e k i l o m e t r ó w k w a d r a t o w y c h , t w o r z ą c od zachodu k u w s c h o d o w i r o z c i ą g n i ę t y pas przeszło n o k m długi, a szeroki m i e j s c a m i do 45 k m . Nie stanowią one dzisiaj b y n a j m n i e j jednolitego k o m p l e k s u , p o s i a d a j ą j e d n a k p a r t j e leśne, ciągnące się bez p r z e r w y na 90 k m , poprzegradzane o t w a r t e m i przestrzeniami pól ornych, o b s z a r a m i zasiedlonemi.

70

http://rcin.org.pl

Wylot kanału irygacyjnego

koło

Czerska.

B o r y Tucholskie s k ł a d a j ą się prawie w y ł ą c z n i e z lasów sosnowych. Nieskończone szeregi w y s o k i c h , prostych i nagich c z e r w o n a w y c h pni, w i e ń c z o n y c h dopiero u s a m y c h wierzchołków zieloną gęstwą gałęzi, w y w o ł u j ą wrażenie melancholijnej monotonji. W z r o k wdziera się daleko w mroczne p u s t k o w i e leśne, w głębi k t ó r e g o bieleją t y l k o gdzieniegdzie z pod igliwia powierzchnie j a ł o w y c h piasków, s f a l o w a n y c h w w y d m o w e g a r b y — siną, ciemną zielenią odcina się od nich s m ę t n y „ c y p r y s p o l s k i " , jałowiec, s t a n o w i ą c y nieraz główne podszycie boru. Czasem jasne b r z o z y r o z ś w i e c a j ą białemi pniami cieniste wnętrze p u s z c z y , mokradła porosłe k ę p a m i olch oraz rozległe i b u j n e wrzosowiska p r z e r y w a j ą nuż ą c ą j e d n o s t a j n o ś ć sosnow e g o lasu. N a d b r z e g a m i rzek: Brdy, Czarnej W o d y i ich d o p ł y w ó w , na glinias t e m podłożu w y n u r z a j ą c y c h się tu i ówdzie z pod p o k r y w y p i a s z c z y s k moren d e n n y c h , z j a w i a j ą się lasy liściaste lub mieszane.

http://rcin.org.pl Nad Czarną

Wodą

MORZE

I

P OMORZE

p o r a s t a j ą b u k i i d ę b y . W głębi b o r ó w z a c h o w a ł y się jeszcze gdzieniegdzie resztki n i e z m i e n i o n y c h przez c z ł o w i e k a zespołów drzew, rzadkie j u ż dzis i a j i cenne z a b y t k i składu p i e r w o t n e j p u s z c z y , o t o c z o n e pieczołowitą opieką, j a k o p o m n i k i p r z y r o d y . S ł y n n e są wielkie, p r a s t a r e cisy, z a r a s t a jące „ C i s o w y G a j " na p ó ł w y s p i e s k r y t e g o w lasach jeziora Mukrz pod W i e r z c h u c i n e m . N a j p i ę k n i e j s z e t o skupienie w Polsce g i n ą c y c h j u ż cisów s t a n o w i z d a w n a chroniony rezerwat. Cenną również i t a k ż e s k r z ę t n i e o c h r a n i a n ą osobliwością j e s t w T u c h o l s k i c h B o r a c h r z a d k i a p i ę k n y g a t u n e k j a r z ę b u : b r e k i n j a , z w a n a tu b r z ę k i e m . N a j w i ę c e j brekinij skupiło się w l i ś c i a s t y m lesie w S z c z a r k o w i e , na pn. od Osia, rosnąc w ś r ó d dębów i g r a b ó w , n a d t o k r y j ą się w lasach n a d T r z e b u c h o w s k i e m jeziorem w powiecie s t a r o g a r d z k i m , w o k o l i c y C h o j n i c itd. K i e d y n i e k i e d y odsłania się pośród leśnych cieni słoneczna t o ń cichego jeziora. S e t k i ich r o z l e w a j ą się w T u c h o l s k i c h B o r a c h . N a j większe z nich l e ż ą na obwodzie o b s z a r u leśnego: W d z y d z e u k r a ń c ó w północnych, n a p d . od K o ś c i e r z y n y , i C h a r z y k o w s k i e , na pn. od Chojnic, przez k t ó r e p r z e p ł y w a B r d a . Jezioro W d z y d z e , n a j g ł ę b s z e

Chojnice

—

72

Kościói.

http://rcin.org.pl

Chojnice. z jezior pomorskich (dno jego opada do 55 m) a rozmiarami powierzchni u s t ę p u j ą c e w obrębie w o j e w ó d z t w a jedynie nadmorskiemu jezioru Żarnowieckiemu, rozlewa się w n i e z w y k ł y k s z t a ł t postrzępionego krzyża, o b f i t u j e p r z y t e m w z a t o k i i w y s p y . N a d j e g o brzegiem leżąca wieś W d z y d z e chlubi się posiadaniem M u z e u m K a s z u b skiego — cennych i o b f i t y c h zbiorów etnograficznych, k t ó r e w starej r y b a c k i e j chacie zgromadził nauczyciel t u t e j s z y Gulgowski, s t w a r z a j ą c g o d n y naśladowania w z ó r wiejskiego m u z e u m ludoznawczego. Zawiera ono bogate zestawienie t y p o w y c h o k a z ó w i rzadkich j u ż nieraz z a b y t k ó w kaszubskiej ludowej sztuki, staroświeckich strojów, sprzęt ó w , narzędzi itp. Ż y c i e K a s z u b ó w z o b r a z o w a n e tu zostało w y c z e r p u j ą c o , w sposób n a j b a r d z i e j r a c j o n a l n y , b o w ramach a u t e n t y c z n e j z a g r o d y włościańskiej, z któremi się zrosło i na tle rodzimego k r a j obrązu, z k t ó r y m b y ł o zawsze związane. B o g a c t w o leśne B o r ó w T u c h o l s k i c h s t a ł o się p o d s t a w ą r o z w o j u ż y w e g o przemysłu drzewnego, k t ó r y w s p i e r a j ą c się na doskonałej gospodarce leśnej, c e c h u j ą c e j ten obszar, posiada d l a k r a j u p o w a ż n e ekonomiczne znaczenie. Jego

73 http://rcin.org.pl

Chojnice

—

domy

MORZE

I P OMORZE

g ł ó w n e m ogniskiem jest Czersk, p o ł o ż o n y na wschód od jeziora W d z y d z k i e g o , m i ę d z y B r d ą a Czarną W o d ą . Jeszcze w połowie ubiegłego s t u l e c i a nieznaczna, wśród lasów na u b o c z u leżąca osada, jest dzisiaj r u c h l i w y m o ś r o d k i e m przemysłowym, posiada liczne t a r t a k i i szereg f a b r y k — t o t e ż w z r a s t a s z y b k o , usuw a j ą c w cień starą T u c h o l ę , od k t ó r e j c a ł y obszar b o r ó w w z i ą ł nazwę. S t a r o d a w n y t e n gród, w z n i e s i o n y nad b r z e g i e m B r d y , k t ó r y w X I V . w i e k u d z i e r ż y l i K r z y ż a c y , zrzucił w następnem stuleciu ich jarzmo, p r z y s t ą p i w s z y do p a m i ę t n e g o Z w i ą z k u Miast P r u s k i c h , które ż ą d a ł y polskiej pom o c y i połączenia z królestwem. J a k o stolica s t a r o s t w a , w c h o d z ą c e g o w XVII. w i e k u w skład stołow y c h d ó b r królowej, gościła nieraz T u chola królów polskich i ich rodziny. Miasto niszczone przez w o j n y i p o ż a r y , niewiele już poza resztkami obronnych m u r ó w przechowało z a b y t k ó w — z a t o posiada piękne o g r o d y i prom e n a d y i cieszy się b l i s k o ś c i ą najpiękniejszych krajobraz o w o okolic. Odpow i a d a j ą one pasowi moren c z o ł o w y c h , które, o k a l a j ą c od południa nadgraniczne jezioro C h a r z y kowskie, ciągną się od Chojnic k u pd.wsch. wpoprzek B r d y w sąsiedztwie Chojnice — Fara.

http://rcin.org.pl 74

Okolice

Chojnic.

T u c h o l i i p r z e c i n a j ą bieg Czarnej W o d y w pobliżu Tlenia. Teren jest w t y m pasie w z g ó r z y s t y , a rzeki: B r d a i Czarna W o d a p r z e p ł y w a j ą c go, w c i n a j ą się głęboko, t w o r z ą c malownicze, strome i kręte doliny. Silny spadek rzek, z d ą ż a j ą c y c h z obszaru B o r ó w Tucholskich k u Wiśle, d a się w y z y s k a ć dla celów p r z e m y s ł o w y c h . T o t e ż w z d ł u ż ich biegu p o w s t a ł y liczne t a r t a k i , a nad C z a r n ą W o d ą w G r ó d k u zbud o w a n o w ostatnich czasach ogromną centralę elektryczną. W y s o k a t a m a spiętrza tu do 11 m rzekę w sztuczne jezioro — t w o r z y się zbiornik z a w i e r a j ą c y przeszło 6 miljonów metrów sześciennych w o d y . E l e k trownia poruszana j e j spadkiem, d o s t a r c z a prądu kilku sąsiednim powiatom. W podziemiu B o r ó w Tucholskich k r y j ą się — podobnie j a k na północnem P o m o r z u — p o k ł a d y b r u n a t n e g o węgla, a iły, z a l e g a j ą c e w głębi, z a w i e r a j ą niekiedy b r y ł k i b u r s z t y n u . S k a r b y te w y w o ł a ł y niewielki p r z e m y s ł górniczy, obecnie b ę d ą c y w zastoju — zarzucone kopalnie świadczą o j e g o niedawnem jeszcze istnieniu. N a wschodzie rozciąga się w dorzeczu W i e r z y c y i sąsiaduje z W i s ł ą obszar, z w a n y K o c i e w i e m . L a s ó w tu mniej, z pod piasków w y ł a n i a j ą się na powierzchnię u r o d z a j n e gliny. K r a j t o gęsto zaludniony, rol-

75

http://rcin.org.pl

MORZE I P OMORZE

Most nad Brdą w

Płaszkossu.

n i c z y , na ż y z n y c h g l e b a c h ż y j e lud z a m o ż n y , częste są posiadłości gburskie, spore i dostatnie. K o c i e w i a c y odrębnej u ż y w a j ą g w a r y . N a s k r a j u K o c i e w i a rozsiadł się nad W i e r z y c ą Starogard, gród istotnie b a r d z o s t a r y , k t ó r e g o przeszłość ginie w m r o k a c h przeszłości. T u w X I I . w i e k u sprowadzili książęta p o m o r s c y rycerski z a k o n J o a n n i t ó w d l a o b r o n y przed n a p a d a m i p o g a ń s k i c h P r u s a k ó w , — n i e s t e t y , romańskie b u d o w l e p o w s t a ł e w t y c h c z a s a c h zburzone z o s t a ł y podczas w o j e n szwedzkich. Obecnie n a j s z a c o w n i e j s z y m z a b y t k i e m miasta jest w s p a n i a ł y g o t y c k i kościół f a r n y , wzniesiony w X I V . w i e k u na w z g ó r z u nad brzegiem rzeki. Jego strzeliste, w ostre z ę b y w y k r o j o n e s z c z y t o w e ś c i a n y s t a ł y się w z o r e m często o d t w a r z a n y m , o r y g i n a l n y ich m o t y w o d n a j d u j e m y w szeregu ś w i ą t y ń , p o w s t a ł y c h w t e j epoce w dalszej n a w e t o k o l i c y . Starogard p o s i a d a spore jeszcze pozostałości o b r o n n y c h m u r ó w i wież, skupione p r z e w a ż n i e w sąsiedztwie sędziwej f a r y , gdzie wznosi się B r a m a G d a ń s k a . W o k o l i c y rozlewa się k i l k a jezior. N a j s ł y n n i e j s z y m s k a r b e m K o c i e w i a j e s t j e d n a k l e ż ą c y dalej na wschodzie, w s a m e m sercu t e j ziemi, również nad W i e r z y c ą d ź w i g n i ę t y Pelplin — ongi siedziba potężnego, j e d n e g o z n a j b o g a t s z y c h w Polsce,

76

http://rcin.org.pl

BORY

TUCHOLSKIE

o p a c t w a Cystersów, obecnie stolica b i s k u p ó w chełmińskich. N i e m a c h y b a miasta, które t a k streszczałoby się całe w j e d n y m j e d y n y m g m a c h u j a k Pelplin, k t ó r y p r z y p a d ł kornie do stóp swego kościoła i w niemej zda się a d o r a c j i t r w a w p a t r z o n y w jego olbrzymie, sczerniałe w świętości m u r y . K a t e d r a pelplińska — d a w n y kościół klas z t o r n y — pełna s k a r b ó w s z t u k i , jest j e d n y m z n a j w s p a n i a l s z y c h p o m n i k ó w średniowiecznego b u d o w n i c t w a w północnej Polsce. Pot ę ż n y j e j g o t y c k i g m a c h przenosi rozmiarami w s z y s t k i e kościoły pomorskie. J a k na W a w e l u , t a k i tu k a ż d y w i e k i styl p r z y c z y n i ł się do o z d o b i e n i a w n ę t r z a kościoła, t o też w i d n i e j e t a m mnóstwo ołtarzy, rzeźb i o b r a z ó w z X V I . , X V I I . i X V I I I , wieku, a najcenniejszą ozdobą są przepyszne, p ó ź n o - g o t y c k i e i renesansowe stalle. O b o k k a t e d r y wznoszą się g m a c h y d a w n e g o o p a c t w a w ślicznem położeniu, na c y p l u o b l a n y m przez W i e r z y c ę . Przebudowane, mieszczą obecnie s e m i n a r j u m d u c h o w n e i g i m n a z j u m . Z a c h o w a ł y się tu d o t y c h c z a s sklepione g o t y c k i e k r u ż g a n k i klasztorne z średniowiecznemi freskami. W o g r o m n y m ref e k t a r z u mieści się boRuiny samku

http://rcin.org.pl

iv

Osieku.

MORZE

I P OMORZE

g a t a p o k l a s z t o r n a b i b l j o t e k a . P a r ę i n n y c h kościołów, szereg daw n y c h i n o w s z y c h b u d o w l i d u c h o w n y c h , biskupi pałac, położony w o g r o m n y m p a r k u , ocienionym a l e j a m i p r a s t a r y c h lip — w s z y s t k o t o n a d a j e c i c h e m u miastu o d r ę b n y charakter, d o s t o j n y i p o w a ż n y , z g o d n y z rolą c z c i g o d n e j siedziby o p a c t w a , a p o t e m b i s k u p s t w a . — W okolicy ż y z n e gliny zaścielają powierzchnię, a rozległe pszeniczne i buraczane ł a n y s t a n o w i ą o b o g a c t w i e k r a j u . P o p r z e c i w n e j , zachodniej stronie T u c h o l s k i c h B o r ó w leżą w malowniczej, p a g ó r k o w a t e j i lesistej o k o l i c y Chojnice, miasto znane z l i c z n y c h z a b y t k ó w d a w n e g o b u d o w n i c t w a , w a r o w n y niegdyś gród k r e s o w y . P i e r w o t n i e wznosiły się C h o j n i c e m i ę d z y d w o m a jeziorami, e ż ą c na w ą s k i m , d z i e l ą c y m j e p r z e s m y k u , co z a p e w n i a ł o miastu nat u r a l n ą obronę. D z i s i a j jeziora t e spuszczone — z n i k n ą ł również d a w n y z a m e k c h o j n i c k i — p o z o s t a ł y n a t o m i a s t w z n a c z n e j części m u r y średniowieczne, o k a l a j ą c e stare m i a s t o i k i l k a b a s z t i b r a m w a r o w n y c h , j a k o r e s z t k a d a w n y c h f o r t y f i k a c y j m i e j s k i c h . Wśród nich z w r a c a p r z e d e w s z y s t k i e m u w a g ę p o t ę ż n a , pięciopiętrowa B r a m a Człuc h o w s k a . O b o k niej p a n u j e nad m i a s t e m w i e l k a i ciężka, k w a d r a t o w a

Jezioro

Wdzydze

78

koło

http://rcin.org.pl

Lipy.

http://rcin.org.pl

Ujście Czarnej

Wody do

Wisły.

wieża g o t y c k i e g o kościoła farnego. N a j s t a r s z a t o z z a c h o w a n y c h ś w i ą t y ń c h o j n i c k i c h . O d j e g o surowej, c e g l a n e j a r c h i t e k t u r y o d b i j a pobliski b a r o k o w y kościół p o j e z u i c k i , pełen rzeźb i malowideł, d w i e m a u w i e ń c z o n y w i e ż a m i oraz strzelistą w i e ż y c ą o z d o b i o n y kościół ewangelicki, z b u d o w a n y w X V I I I , wieku na miejscu d a w n e g o ratusza. P o z a średniowiecznemi m u r a m i , w i e ż a m i i f a r ą n a d a j ą miastu staroświecką cechę stłoczone g ę s t o w śródmieściu stare, mieszczańskie domy, zakończone trójkątnemi szczytami. Chojnice posiadają jednak n a d t o liczne b u d o w l e nowoczesne, wille, o g r o d y , śliczny, wielki p a r k miejski, a cieniste aleje ł ą c z ą miasto z o b f i t u j ą c ą w piękne widoki okolicą. N i e d a l e k o na północ b ł y s z c z y w i e l k a t a f l a w o d n a jeziora Char z y k o w s k i e g o , a poza niem rozciąga się obszar lesisty i jeziorami u s i a n y , s t a n o w i ą c y północno-zachodnią część B o r ó w T u c h o l s k i c h . P r z y l e g a on na północy, p r z e z granicę, do d a w n e j ziemi B y t o w s k i e j , n i e g d y ś lenna polskiej k o r o n y . T u lud m i e s z k a k a s z u b s k i , a w zapad ł y c h w i o s k a c h słomiane jeszcze w i d n i e j ą s t r z e c h y . T u z a c h o w a ł y się n a P o m o r z u najlepiej z a b y t k i s w o j s k i e g o drewnianego budow n i c t w a , j a k piękne, odwieczne kościoły w Leśnie, B o r z y s z k o w i e ,

80

http://rcin.org.pl

'i

Swornigacu, — t u istnieją jeszcze liczne staropolskie zaścianki szlacheckie. N a zachodzie granica, przebiegając przez etnog r a f i c z n y obszar polski, odcina szereg wsi zamieszkałych przez P o l a k ó w . N a południe od Chojnic leżą rozsiane wsie t a k z w a nych Kosznajdrów, katolickich kolonistów niemiecZiemianki fhsaków w Bindugach. kich, osadzonych t u jeszcze przez K r z y ż a k ó w . P i a s k i t u nikną, powierzchnię zaścielają u r o d z a j n e gliny. Ż y z n e również role z a j m u j ą sam południowo-zachodni k ą t wojew ó d z t w a , r o z c i ą g a j ą c y się na południe od rzeki K a m i o n k i , w otoczeniu s t a r y c h miasteczek W i ę c b o r k a , Sępolna i K a m i e n i a . T o obszar t . z. K r a i n y , n a l e ż ą c y ongi do Wielkopolski. W obrębie s a m y c h B o r ó w Tucholskich stworzono w wielu okolicach sztucznie nawodnione łąki przez rozprowadzenie w ó d r z e c z n y c h p r z y p o m o c y i r y g a c y j n y c h kanałów. O b f i t o ś ć w ó d B r d y i C z a r n e j W o d y , zasilanych m n ó s t w e m jezior, ułatwiała tę pracę, dzięki k t ó r e j spore nieraz powierzchnie w z g l ę d n y c h n i e u ż y t k ó w zamienione zostały n a obszary p r o d u k t y w n e . T a k więc np. B r d ę spiętrzono do wysokości 12 m w K l o n i na pn. od R y t l a p r z y p o m o c y wielkiej śluzy, b y w o d y jej w p r o w a d z i ć w k a n a ł — podobne urządzenia n a w a d n i a j ą c e przeprowadzono w okolicy Ł ę g u na wschód od Czerska, gdzie k a n a ł zasila C z a r n a W o d a . BRZEGI

DOLNEJ

WISŁY.

D o l i n a dolnej W i s ł y , przecinająca nawskroś wał b a ł t y c k i e g o pojezierza, stanowi wewnątrz niego o d r ę b n y , o b c y element k r a j o b r a z o w y , różniący się w y b i t n i e od otoczenia. Od T o r u n i a do ujścia B r d y płynie W i s ł a w kierunku zachodnim, pod Fordonem skręca nagle ku północy i rozp o c z y n a się przedzierać przez nadbałtycką groblę, tworząc

http://rcin.org.pl

MORZE

Jezioro

I

POMORZE

Wielewskie.

długi przełom. Z a n i m g o sobie w y t w o r z y ł a , s p ł y w a ł a n i e g d y ś w d a l s z y m ciągu na z a c h ó d szeroką „ p r a d o l i n ą " : r ó w n o l e ż n i k o w e m obniżeniem, w y z y s k i w a n e m dzisiaj przez b i e g d o l n e j B r d y i N o t e ć , a b y połąc z y w s z y się z w o d a m i O d r y , a n a s t ę p n i e i Ł a b y , k t ó r e s t a n o w i ł y w ó w czas j e j d o p ł y w y , znaleźć wreszcie w y l o t do M o r z a Północnego w okolicy obecnego u j ś c i a Ł a b y . D r o g ę na północ, w p r o s t do B a ł t y k u , t a m o w a ł j e j w ó w c z a s , z k o ń c e m e p o k i d y l u w j a l n e j , lodowiec, p o k r y w a j ą c y jednolitą c z a s z ą obszar b a ł t y c k i — p o z a t e m t a m o w a ł y j e j drogę osadzone u s k r a j u l o d o w c a p o t ę ż n e n a s y p y , wieńczone w y s o kiemi m o r e n o w e m i wałami. S p i ę t r z o n e w o d y s z e r o k o rozlewały się przed t ą przeszkodą, t w o r z ą c zastoiskowe j e z i o r z y s k a , k t ó r e z m i e n i a j ą c nieraz poziom i położenie w miarę s t o p n i o w e g o c o f a n i a się i w a h a n i a lodow c o w e j k r a w ę d z i , mozolnie przel e w a ł y się na zachód, s z u k a j ą c t a m możliwego o d p ł y w u . D n e m t a k i e g o zastoiska jest o t o c z e nie Torunia.

http://rcin.org.pl •Kaplica Cedronu

w Kalwarji

Wiclewskiej,

Buki płaczące

w

Sartawicach.

Z m i e n i a j ą c kierunek i w k r a c z a j ą c p o d Fordonem w przełom, t w o r z y W i s ł a w ą s k ą zrazu dolinę, j e j w y s o k i e lasem porosłe brzegi z b l i ż a j ą się do siebie na odległość zaledwie 2,5 k m . A l e w d a l s z y m ciągu dolina się rozszerza, stoki j e j r o z s t ę p u j ą się na kilka, a n a w e t miejscami kilkanaście kilometrów. P o u j ę t e m w ich r a m y szerokiem, plaskiem dnie w i j e się leniwo potężna r z e k a w wielkich, ł a g o d n y c h skrętach i p o d s u w a się naprzemian t o p o d p r a w y , t o p o d l e w y s t o k doliny, p o z o s t a w i a j ą c z b o k u rozległe równie nadrzeczne. Złożone z t ł u s t y c h namułów t w o r z ą one ż y z n e ż u ł a w y , gdzieniegdzie zaściela je odmiał p i a s z c z y s t y , s k u p i o n y w w y d m y . N a p ł y w o w e równie ciągną się w z d ł u ż W i s ł y pod Chełmnem, Świeciem, N o w e m i K w i d z y n i e m , — wreszcie p r z y rozwidleniu rzeki przed u j ś c i e m rozszerzają się w właściwą krainę żuław, w w i e l k ą wiślaną deltę. Główny j e j obszar, należąc do t e r y t o r j u m W o l n e g o Miasta G d a ń s k a z n a j d u j e się j u ż p o z a obecnemi granicami R z e c z p o s p o l i t e j . Niskich p o r z e c z y bronią przed k r ą i f a l ą powodzi długie w a ł y •ochronne. Odsunięte o kilkaset nieraz m e t r ó w od rzeki, b y dać miejsce w e z b r a n y m w o d o m w i o s e n n y m , o b e j m u j ą one p r z y z w y k ł y m wodo-stanie nadrzeczny obszar i n u n d a c y j n y , w y z y s k a n y przez p a s t w i s k a ,

» 83 «

http://rcin.org.pl

wśród k t ó r y c h j a s n e j zieleni p o ł y s k u j ą opuszczone starorzecza, p ł y t k i e ł a c h y wiślisk. S a m e brzegi u j ę t e z o s t a ł y na z n a c z n y c h przestrzeniach w kamienne obramienia, z k t ó r y c h w y b i e g a j ą w rzekę poprzeczne groble, b y z m i e n n y nurt w ś r o d k u k o r y t a u t r z y m a ć . R z e k a , przer z u c a j ą c się w wielkich ł u k a c h od jednego brzegu d o l i n y do drugiego, podcięła stoki, śmiałe n a d a j ą c i m f o r m y . W y s o k i e na kilkadziesiąt metrów, urwiste z b o c z a stromo nieraz z a p a d a j ą k u Wiśle — głębokie p a r o w y r o z c i n a j ą j e gęsto, t w o r z ą c nagie w y r w y , w d z i e r a j ą c się energicznie w miękkie, przeważnie gliniaste podłoże. N a wyniosłych, fantastycznie wąwozami porzeźbionych stokach, p r z y p o m i n a j ą c y c h górskie k r a j o b r a z y , p o r a s t a j ą d ę b y , g r a b y i j a w o r y , z a t u l a j e g ę s t w a k r z e w ó w , n i e z w y k ł e nieraz t w o r z ą c y c h skupienia. W i d n i e j ą t u na pochyłościach z w a r t e , kwieciste zarośla głogu, l i c z n y c h g a t u n k ó w róż, t a r n i n y , berberysu, t r z m i e l i n y , s k ł a d a j ą c się na b a r w n y , p a c h n ą c y gąszcz. N a b e z d r z e w n y c h , słonecznych skłonach rosną t r a w y i zioła właściwe dalekim c z a r n o m o r s k i m stepom. Roślinność m a tu nieraz cechę p i e r w o t n y c h , r z a d k i c h j u ż dzisiaj zespołów i obf i t u j e w osobliwe „ z a b y t k o w e " g a t u n k i . I t a k np. p i ę k n y las mięs z a n y , o c i e n i a j ą c y poszarpane z b o c z a doliny W i s ł y pod O p a l e n i e m ,

» 84 «

http://rcin.org.pl

Północna

część Jeziora

Wdzydze.

naprzeciw K w i d z y n i a , k r y j e w podszyciu brekinje i szereg g a t u n k ó w p o n t y j s k i c h , — to t e ż podlega ochronie, podobnie j a k strome stoki z b i e g a j ą c y c h k u Wiśle p a r o w ó w starogrodzkich oraz w y s o k o nad brzegiem wzniesiona G ó r a W a w r z y ń c a , gdzie r o z k w i t a j ą stepowe rośliny. W i s ł a , tocząc swe w o d y po szerokiem, plaskiem dnie doliny, rozdziela się niekiedy na ramiona i o b l e w a rozległe w y s p y , o s t r o w y l u b k ę p y zarosłe liściastemi lasami i g a j a m i . U ich brzegów zielone b u k i e t y wielkich drzew p r z e g l ą d a j ą się w nurcie rzeki. N a wilgotnych, ż y z n y c h n a m u ł a c h p o k r y w a j ą c y c h te k ę p y k r z e w i się roślinność niezmiernie b u j n a . N a d splątaną gęstwiną n a j różnorodniej s z y c h k r z e w ó w wznoszą się k o r o n y drzew wspaniale rozwiniętych i n i e z w y k ł e m i o d z n a c z a j ą c y c h się rozmiarami. W i e l k a K ę p a pod Ostromeckiem słynie z olbrzymich topoli nadwiślańskich, białodrzewów i p r a s t a r y c h dębów, wśród k t ó r y c h z n a j d u j e się podobno o k a z n a j g r u b s z y na Pomorzu. P a nieńską k ę p ę pod C h e ł m n e m porasta las złożony z wspaniałych wiązów, k t ó r y m t o w a r z y s z ą stare dęby, topole i p a k l o n y . K ę p t y c h j e s t dużo. N a j w a ż n i e j s z e z nich, prócz w s p o m n i a n y c h , t o K ę p a W i l k i pod Otłoc z y n e m , B a z a r o w a koło Torunia, P a ń s k a o b o k Sartawic, W i l c z a po-

» 85 «

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

niżej Silna, B r a t w i ń s k a opodal G r u d z i ą d z a i n a j w i ę k s z a ze w s z y s t k i c h K l a s z t o r n a , n a p r z e c i w N o w e g o . W czasie p o w o d z i z a l e w a j ą j e fale Wisły. P r z y j r z y j m y się przebiegowi r z e k i w przełomie. Od j e g o z a c z ą t k u , p o skręcie W i s ł y na północ i wdarciu się w groblę pojezierza, sąsiadują z j e j p r a w y m brzegiem wzniesienia chełmińskie, tworząc w y s o kie do 60 m z b o c z a . Z b l i ż a j ą się te z b o c z a do r z e k i p o d Ostromeckiem, malownicze ich s t o k i p a n u j ą n a d d n e m doliny, w głębi której lesista z nurtów W i s ł y w y n u r z a się k ę p a , — c o f a j ą się następnie pod U n i s ł a w i P ł u t o w o , robiąc miejsce chełmińskim ż u ł a w o m , b y p o d s a m y m Chełm n e m ponownie p r z y s u n ą ć się k u rzece. T u znów u lewego b r z e g u rozpostarły się p i a s z c z y s t e równie, s i ę g a j ą c p o z a u j ś c i e Czarnej W o d y — pod m u r y Ś w i e c i a . Od Świecia do s ł y n n y c h z prześlicznego położenia S a r t a w i c p o d c i n a W i s ł a brzeg l e w y , s t r o m y i p a r o w a m i p o c i ę t y , p o z o s t a w i a j ą c p o p r a w y m rozległy obszar p o r z e c z y . P o t e m z b o c z a

Gródek pomorski

—

» 86 «

http://rcin.org.pl

elektrownia.

BRZEGI

Zakręt Czarnej

DOLNEJ

WISŁY

Wody t. zw.

„Piekło".

r o z s u w a j ą się, p o obu stronach W i s ł y c i ą g n ą się równiny nadrzeczne, poczem n a p r a w y m brzegu, na odosobnionem wzniesieniu p o w y ż e j ujścia p ł y n ą c e j z p o j e z i e r z a mazurskiego rzeczki O s s y , p o j a w i a się nad rzeką G r u d z i ą d z . Dopiero pod N o w e m , odkąd Wisła stanowi granicę p a ń s t w a , przerzuca się j e j k o r y t o z n o w u pod zachodnie zbocza doliny i t o w a r z y s z y im aż do ujścia W i e r z y c y koło Gniewa. P o przeciwnej stronie w i d n i e j ą u r o d z a j n e ż u ł a w y kwidzyńskie. L e ż ą one j u ż na t e r y t o r j u m P r u s Wschodnich i t y l k o drobny s k r a w e k prawego, k w i d z y ń s k i e g o b r z e g u należy do Polski. Poniżej G n i e w a rozstępu j ą się stoki doliny — przełom się k o ń c z y , a r o z p o c z y n a ż y z n a d e l t a wiślana, k t ó r e j t y l k o s k r a j zachodni u samej n a s a d y , n a północ o d G n i e w a i pod T c z e w e m , leży w granicach R z e c z y p o s p o l i t e j . G ł ó w n y j e j obszar, n a j ż y i n i e j s z y i n a j w a ż n i e j s z y , bo nadmorski, ż u ł a w y gdańskie, wraz z ujściem W i s ł y , do Polski dzisiaj nie n a l e ż y . P r z e ł o m W i s ł y cieszy się słuszną sławą k r a j o b r a z o w e j piękności. Z k r a w ę d z i wzniesień o b r a m i a j ą c y c h dolinę roztacza się prześliczny i rozległy w i d o k na m a j e s t a t y c z n ą p r z e w i j a j ą c ą w głębi wstęgę p o t ę ż n e j rzeki, p o k t ó r e j p r z e s u w a j ą się łodzie i t r a t w y , u j ę t ą w r a m y zielonych

» 87 « http://rcin.org.pl

Chełmno,

panorama.

łąk i lesiste k ę p y nadwodne, — na rozścielone na dnie doliny wsie i ż y z n e pola uprawne, pocięte o d w a d n i a j ą c e m i r o w a m i , w z d ł u ż k t ó r y c h c i ą g n ą się szeregi wierzb, — na dalekie, przeciwległe z b o c z a , s p a d z i s t y m w z n o szące się s k ł o n e m , zarosłe g ę s t w i n ą k r z e w ó w , gdzie w i d n i e j e c i e m n a

Osiek.

Jezioro

» 88 «

Czarne.

http://rcin.org.pl

BRZEGI

DOLNEJ

WISŁY

ściana lasu lub w y ł a n i a j ą się z zieleni ogrodów wieże i d a c h y s t a r y c h miast i miasteczek. Jest ich tu c a ł y szereg, — w s z a k W i s ł a s t a n o w i g ł ó w n ą a r t e r j e w o d n ą Polski, odwieczną n a t u r a l n ą drogę, w i ą ż ą c ą j e j wnętrze z morzem, t o też wzdłuż j e j biegu p o w s t a ł y i r o z k w i t ł y n a j w a ż n i e j s z e miasta. P o b u d o w a n o je na n a d b r z e ż n y c h wzniesieniach, g ó r u j ą więc nad doliną, nie b ę d ą c narażone na zalew w czasie powodzi. N a północ od przełomu W i s ł y przez pojezierze rozpościera się t o w a r z y s z ą c a j e j dolnemu biegowi dziedzina żuław gdańskich, — obszar wiślanej delty. L e ż y on p o z a obecnemi granicami R z e c z y p o s p o litej. Alo ujście W i s ł y i j e g o okolice w i ą ż ą się z resztą ziem polskich n i e t y l k o przez historyczne wspomnienia, p a m i ę ć przez długie stulecia aż do s a m y c h rozbiorów t r w a j ą c e j przynależności p a ń s t w o w e j , lecz i przez ż y w o t n y zawsze i stały, bo na n a t u r a l n y c h , g e o g r a f i c z n y c h warunkach oparty, moment gospodarczo-komunikacyjny. Wylot wielkiej drogi wodnej, w całości przez P o l s k ę biegnącej i siecią s w y c h d o p ł y w ó w łączącej polskie k r a i n y , z a c h o w a ć musiał dla ich zespołu

Z okolic

Chełmna.

» 89 « http://rcin.org.pl

MORZE

I

Wisła pod

POMORZE

Noivem.

doniosłe znaczenie i dzisiaj, c h o c i a ż s a m n a o b c e m p o l i t y c z n i e l e ż y t e r y t o r j u m . N a d u j ś c i e m W i s ł y p a n u j ą c y G d a ń s k j e s t n a d a l dla Polski p r z y r o d z o n y m , przez n a t u r ę w y t k n i ę t y m p o r t e m , — rola t a s t a n o w i w a r u n e k j e g o r o z w o j u , b e z w z g l ę d u n a s z t u c z n e granice, ł ą c z ą R z e c z p o s p o l i t ą z o s t a t n i m o d c i n k i e m doliny W i s ł y i s ą s i a d u j ą c ą z n i m krainą i n t e r e s y życiowe, dzięki k t ó r y m nie m o ż e m y obszaru tego u w a ż a ć za teren o b c y . N a t e r y t o r j u m „ W o l n e g o M i a s t a " posiada t e ż obecnie P o l s k a z a g w a r a n t o w a n e m i ę d z y n a r o d o w e m i t r a k t a t a m i spec j a l n e uprawnienia, p o z w a l a j ą c e j e j — choć w części — u t r z y m y w a ć na n i m k o m u n i k a c j ę i u ż y w a ć g d a ń s k i e g o p o r t u d l a celów w ł a s n e j żeglugi. O b s z a r d e l t y wiślanej, w c i ś n i ę t y na p o ł u d n i u k l i n e m m i ę d z y Wisłę a N o g a t , rozszerza się dalej ku p ó ł n o c y i rozpiera m i ę d z y T c z e wem, Malborgiem, E l b l ą g i e m a G d a ń s k i e m , t w o r z ą c krainę p ł a s k ą i niską — gdzieniegdzie n a w e t o p a d a j ą c ą niżej p o z i o m u morza. Od zatoki g d a ń s k i e j oddziela j ą na p ó ł n o c y długi, w ą s k i w a ł w y d m y , nad-

http://rcin.org.pl » 90 «

BRZEGI

DOLNEJ

WISŁY

brzeżnej, p r z e d ł u ż a j ą c y się w Ś w i e ż ą Mierzeję — na wschodzie s z u w a r e m zarosłe m o c z a r y s ą s i a d u j ą z Z a l e w e m Ś w i e ż y m . Ostro o d c i n a j ą się od równinnej powierzchni żuław o g r a n i c z a j ą c e j ą wzniesienia: na wschodzie w z g ó r z a elblągskie, na zachodzie p o d s u w a j ą c e się p o d G d a ń s k stoki k a s z u b s k i e g o pojezierza, k t ó r e g o część n a l e ż y do t e r y t o r j u m W o l n e g o Miasta w r a z z historyczną, p o k o j e m z r. 1660 u p a miętnioną, w d z i e j a c h Polski Oliwą. Cała n a p ł y w o w a równia j e s t dziełem W i s ł y , j e j r a m i o n i d o p ł y w ó w . O s a d y r z e c z n e zaścielają powierzchnię, o d tysiącoleci u k ł a d a j ą c się p r z y u j ś c i u w y p e ł n i ł y część w i ę k szej ongi zatoki, z a m i e n i ł y j ą w obszar m o c z a r ó w i torfowisk, k t ó r e dopiero d ł u g a i w y t r w a ł a p r a c a l u d z k a z d o ł a ł a odwodnić i o s u s z y ć . Wisła i N o g a t p ł y n ą dzisiaj m i ę d z y p o t ę ż n e m i t a m a m i , chroniącemi niskie porzecza przed zalewem. N a t ł u s t y c h n a m u ł a c h w y t w o r z y ł a się ż y z n a n i e z w y k l e gleba — t o t e ż pola orne skrzętnie u p r a w n e i ł ą k i soczyste, niezliczonemi o d w a d n i a n e r o w a m i , z a j m u j ą p o w i e r z c h n i ę żuław z a p e w n i a j ą c zamożność mieszkańcom. U r o d z a j n y ten i b o g a t y , ale płaski i bezleśny, obszar t w o r z y k r a j o b r a z j e d n o s t a j n y i mało uroz-

Jesioro

Tuźynek.

» 91 «

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

m a i c o n y . P r z e p ł y w a j ą c a środkiem W i s ł a dzieli się raz jeszcze na półn o c y , w y s y ł a j ą c j e d n o r a m i ę — E l b l ą g s k ą Wisłę — na w s c h ó d do Zal e w u Świeżego, d r u g i e m uchodzi w p r o s t do z a t o k i g d a ń s k i e j , trzeciem wreszcie, l e w e m , p ł y n i e ku G d a ń s k o w i na zachód. I t o r a m i ę rozdziela się, o d k ą d w r. 1840 p r z e d a r ł o się osobną odnogą, p o w y ż e j G d a ń s k a , przez n a d b r z e ż n y w a ł w y d m o w y do morza. W i s ł a g d a ń s k a jest dzis i a j ramieniem m a r t w e m , s ł u ż ą c e m celom portu. J a k G d a ń s k , t a k i inne miasta ż u ł a w rozsiadły się u s k r a j a niziny, chroniąc się p r z e d z a l e w a m i . S t a r y E l b l ą g , k t ó r y o d p o ł o w y X V w i e k u do Polski aż d o rozbiorów należąc, stale b y ł j e j w i e r n y i świetne p r z e ż y w a ł w z w i ą z k u z nią czasy, wznosi się u s t o k ó w w z g ó r z , o p o d a l Świeżego Zalewu,

Wisła pod

Gniewem.

Malborg, w X I V w i e k u r e z y d e n c j a W i e l k i c h Mistrzów K r z y ż a c k i c h , k t ó r y d o s t a w s z y się w następnem stuleciu p o d p a n o w a n i e polskie, b y ł stolicą w o j e w ó d z t w a , z b u d o w a ł się na brzegu N o g a t u . P o t ę ż n a w a r o w n i a , uległa z a p r u s k i c h r z ą d ó w zniszczeniu, p ó ź n i e j o d n o w i o n a jest p a m i ą t k ą i s y m b o l e m obcego n a d dolną W i s ł ą w ł a d a n i a .

» 92 «

http://rcin.org.pl

Toruń.

— Most na

Wiśle.

ROZDZIAŁ PIĄTY.

NADWIŚLAŃSKIE MIASTA. TORUŃ. ieraz p r z y r ó w n y w a n o dolną W i s ł ę do R e n u , s t a w i a j ą c j e j przełom przez pojezierze obok słynnej z romantycznych widoków doliny, którą R e n wyrzeźbił w w y ż y n n y c h p ł y t a c h , z a g r a d z a j ą c y c h mu drogę do m o rza. Mimo c a ł e j różnicy k r a j o b r a z u , w y n i k a j ą c e j z innej b u d o w y p o d ł o ż a i i n n y c h d z i e j ó w o b u rzek, istnieją t u niewątpliwie pewne c e c h y wspólne i daleko idące analogje. I dolina W i s ł y s t a n o w i n a t u r a l n y s z l a k d z i e j o w y , w z d ł u ż k t ó r e g o na k a ż d y m k r o k u p r z e m a w i a do nas h i s t o r j a . J e s t t o również obszar z m a g a ń wielkich, p r z e z wieki t r w a j ą c y c h — w a l k o ziemię

» 93 «

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

i w ł a d z ę , p r o w a d z o n y c h od stuleci z z m i e n n e m szczęściem, dotychczas niezakończonych. F a l a W i s ł y , pluszcząc o brzegi, nie r o z p r y s k a w k o l o r o w ą mgłę l e g e n d y , ale t o c z ą c się s z u m i wspomnieniami chwil c h w a ł y i klęski, o p o w i a d a o t r u d z i e przetrwania, k r z y w d z i e ucisku, r a d o ś c i z w y c i ę s t w a . I t u p o c h ó d d z i e j ó w n i e t y l k o k r w a w y m z n a c z y ł się t r o p e m , lecz z o s t a w i ł w i d o m e p a m i ą t k i t w ó r c z e j p r a c y pokoleń — r o z p i ą ł w z d ł u ż r z e k i długi różaniec średniowiecznych z a m c z y s k , d z i s i a j w g r u z y się r o z s y p u j ą c y c h i szereg s t a r y c h , d u m n y c h g r o d ó w , s p i ę t r z o n y c h nad n u r t e m w i e ż y c a m i o d w i e c z n y c h t u m ó w , k r y j ą c y c h pod strzelistemi sklepieniami s k a r b y s z t u k i . S t ą d t e ż bieg W i s ł y przez w o j e w ó d z t w o pomorskie, do którego dzisiaj i d a w n a Chełmińska należy ziemia, p r z e d s t a w i a jeden z n a j b a r d z i e j interesuj ą c y c h i g o d n y c h zwied z a n i a s z l a k ó w w Polsce, P o c i ą g a z a r ó w n o pięknem widoków roztaczaj ą c y c h się z w y s o k i c h k r a w ę d z i doliny, j a k lśni s ł a w ą z a b y t k ó w archit e k t u r y , z d o b i ą c y c h hist o r y c z n e m i a s t a , rozsiadłe t u w z d ł u ż brzegów rzeki. Szereg ich r o z p o c z y n a T o r u ń , k t ó r y leżąc u poł u d n i o w y c h granic województwa, jest jego najw i ę k s z e m m i a s t e m i stolicą. P o ł o ż o n y na p i a s z c z y s t y m , l a s e m porosłym skraju żyznego obszaru ziemi Chełmińskiej, wznosi o n się na p r a w y m b r z e g u W i s ł y , k t ó r a szer o k o t u r o z l a n a p ł y n i e ku z a c h o d o w i i dzieląc się n a d w a ramiona n u r t e m pod samo p o d s t ę p u j e miasto. Niewielkie wzniesienie ł a g o d n y m

» 94 «

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

MORZE

I

Toruń. —

POMORZE

Gdanisko.

s t o k i e m o p a d a j ą c e j k u rzece t e r a s y , na k t ó r e j T o r u ń się r o z b u d o w a ł , w y s t a r c z a , b y mu z a p e w n i ć b e z p i e c z e ń s t w o przed p o w o d z i ą — t o t e ż c h o ć pierwotne miasto założone ongi zostało nieco d a l e j ku zachodowi, w miejscu niższem, j u ż w X I I I stuleciu przeniesiono je w położenie dzisiejsze, więcej chronione przez naturę. P o n i ż e j miasta k r a w ę d ź d o l i n y c o f a się od rzeki, s t w a r z a j ą c rozległe, płaskie obniżenie, s i ę g a j ą c e na północ i z a c h ó d a ż p o z a ujście B r d y , p r a w i e p o p r z e ł o m koło F o r d o n a . T o d n o d a w n e g o , d y luwialnego j e z i o r z y s k a , znanego p o d n a z w ą z a s t o i s k a t o r u ń skiego, w k t ó r e m s p i ę t r z a ł y się w o d y P r a - W i s ł y i p r z e l e w a ł y na zachód t o r e m B r d y dolnej i Noteci, n i m przedarłszy się przez g a r b pojezierza p o c z ę ł y s p ł y w a ć do z a t o k i g d a ń s k i e j . Szeroką dolinę z a l e g a j ą w z d ł u ż rzeki m o c z a r o w a t e łęgi, a d a l e j w y d m y p i a s z c z y s t e , porosłe s o s n o w y m lasem. N a p r z e c i w l e g ł y m , praw y m brzegu ciągnie się w stronę B y d g o s z c z y rozległy obszar borów i odcina dolinę W i s ł y od c z a r n o z i e m n e j k r a i n y K u j a w . Założone przez K r z y ż a k ó w miasto rozrastało się s z y b k o i doniosłą w średniowieczu odegrało rolę h i s t o r y c z n ą w dzieToriiii. — Brama

» 96 «

http://rcin.org.pl

bydgoska.

TORUŃ

Toruń. — Drzwi w ratuszu.

jach licznych wojen Polski z Zakonem. Toruń s t a n ą ł mianowicie na czele owego Z w i ą z k u Miast P r u s k i c h , k t ó r y , b y zrzucić z k r a j u nienawistne j a r z m o k r z y ż a c k i e , zwrócił się do króla K a z i m i e r z a J a g i e l l o ń c z y k a o p r z y ł ą c z e n i e Prus Zachodnich i ziemi C h e ł m i ń s k i e j do Polski. T u z w y b u c h e m t r z y n a s t o l e t n i e j w o j n y odebrał król polski p r z y sięgę p o d d a ń s t w a i hołd — t u wreszcie w r. 1466 z a w a r t y został p a m i ę t n y p o k ó j , z w a n y T o r u ń s k i m , m o c ą którego P o l s k a o d z y s k a ł a P o m o r z e , ziemię C h e ł m i ń s k ą oraz część P r u s Zachodnich z Malborg i e m i W a r m j ą , a P r u s y Wschodnie s t a ł y się p a ń s t w e m lennem, h o ł d u j ą c e m o d t ą d przez d w a s t u lecia Polsce, z a n i m z podległego wasala w y r o s ł y na n a j g r o ź n i e j s z e g o j e j w r o g a .

J u ż za k r z y ż a c k i c h czasów w a ż n e e m p o r j u m handlowe, ludne i rosnące w zamożność, członek p o t ę ż n e j H a n z y , b y ł T o r u ń p r z e z długie wieki j e d n e m z n a j b o g a t s z y c h miast Polski, drugiem — o b o k G d a ń s k a — c e n t r u m j e j zagranicznego handlu. K o r z y s t a j ą c z p r z y w i l e j ó w z a p e w n i a j ą c y c h mu p r a w o s k ł a d u dla t o w a r ó w w i e z i o n y c h Wisłą w górę l u b dół r z e k i p o m i ę d z y K r a k o w e m a G d a ń s k i e m , oraz p r z e w o ż o n y c h l ą d e m na drogach kupieckich, ł ą c z ą c y c h B a ł t y k z Małopolską, Śląskiem, W ę g r a m i i Rusią, o g r o m n e z tego czerpał z y s k i . P o ś r e d n i c z y ł w r a z z G d a ń s k i e m w s t a ł y m eksporcie polskiego z b o ż a i d r z e w a , w dowozie p r z e t w o r ó w zachodnioeuropejskiego p r z e m y s ł u — p r z e d e w s z y s t k i e m sukna. I w s a m y m T o r u n i u ż y w y r o z w i n ą ł się p r z e m y s ł i w y s o k i osiągnął r o z k w i t . Z w ł a s z c z a t u t e j s z e pracownie i w a r s z t a t y ludwisarskie i płatnerskie c i e s z y ł y się z d a w n a szeroką i z a służoną sławą. W y c h o d z i ł y z nich d z w o n y , m o gące u c h o d z i ć za w z ó r odlewniczej s z t u k i — zbroje h a r t o w n e i oręż w y s o k o ceniony przez współczesnych. Słynne toruńskie pierniki i w ó d k i starą p o s i a d a j ą t r a d y c j ę i daleko p o z a P o l s k ą są dzisiaj jeszcze znane. M o ż n y p a t r y c j a t toruński, o p ł y w a j ą c w b o gactwa zdobyte handlem i przemysłem, przyozdobił miasto wspaniałemi g m a c h a m i świąToruń. — Drzwi

w

ratuszu.

» 97 « http://rcin.org.pl

Toruń. — Widok

ogólny.

t y ń i świeckich b u d o w l i , a o b w a r o w a w s z y j e silnie, z g r o m a d z i ł w jego m u r a c h dzieła s z t u k i , k t ó r y c h T o r u ń stał się s k a r b n i c ą i k t ó r y c h resztk a m i dzisiaj się słusznie chlubi. P r z e d e w s z y s t k i e m j e d n a k s z c z y c i ć się może s t a r y T o r u ń t e m , że b y ł m i e j s c e m urodzenia j e d n e g o z n a j w i ę k s z y c h s y n ó w Polski, M i k o ł a j a K o p e r n i k a , (ur. 1473) k t ó r y c h w a ł ą nieśmiertelną o k r y ł i m i ę O j c z y z n y i rodzinnego m i a s t a . Uczciło g o ono wzniesionym na r y n k u pomnikiem. Ś r e d n i o w i e c z n y T o r u ń s k ł a d a ł y d w a odrębne, nieraz r y w a l i z u j ą c e z sobą m i a s t a : S t a r e i Nowe, założone w r. 1265, g d y liczne rzesze n a p ł y w a j ą c y c h o s a d n i k ó w nie m o g ł y się j u ż pomieścić w obrębie pierw o t n e g o grodu. K a ż d e z nich pełne b y ł o w s p a n i a ł y c h kościołów i g m a c h ó w , obwiedzione o s o b n o w a r o w n e m i m u r a m i i w i e ń c e m b a s z t obronn y c h , rozdzielała j e j e d y n i e g ł ę b o k a fosa, przez k t ó r ą d w a p r o w a d z i ł y mosty. W z n o s z ą c y się ongi nad S t a r e m M i a s t e m zamek komturów z b u r z y l i w r. 1454 mieszczanie, d o p r o w a d z e n i do r o z p a c z y uciskiem Z a k o n u . W i e l e p r z e p y s z n y c h b u d o w l i , z d o b i ą c y c h d a w n y T o r u ń , padło niepowrotnie w g r u z y w czasie w o j e n s z w e d z k i c h a p o rozbiorach, przec i w k t ó r y m T o r u ń bronił się dzielnie, t a k że w o j s k a p r u s k i e z d o b y w a ć g o siłą musiały, p o h u r a g a n i e n a p o l e o ń s k i c h w o j e n , k t ó r e n o w y c h

» 98 «

http://rcin.org.pl

NADWIŚLAŃSKIE

MIASTA

p r z y s p o r z y ł y ruin, n a j w i ę c e j c e n n y c h z a b y t k ó w z n i s z c z y ł y dopiero w X I X wieku zaborcze r z ą d y pruskie. R o z e b r a n o w ó w c z a s w w a n d a l ski s p o s ó b „ n a ł o m " szereg p r a s t a r y c h g o t y c k i c h kościołów, b ę d ą c y c h chlubą i o z d o b ą miasta, — j a k o l b r z y m i kościół D o m i n i k a n ó w , św. W a w r z y ń c a , św. B a r b a r y , św. K a t a r z y n y . Jeszcze w drugiej połowie zeszłego stulecia zburzone z o s t a ł y średniowieczne, p o d w ó j n e m u r y obronne, o k a l a j ą c e miasto od zachodu i północy, liczne w a r o w n e wieże i stare, s t y l o w e b r a m y miejskie: Chełmińska, Biała, K a t a r z y ń s k a , P a u l i ń s k a , K o c i a G ł o w a i t. d., które usunięto, b y zrobić miejsce p o d f o r t y f i k a c j e p r z y przekształcaniu starego grodu przez pruski rząd w nowoczesną niemiecką twierdzę. Mimo t y c h strat n i e o d ż a ł o w a n y c h zdołał T o r u ń u t r z y m a ć staroświecki, z a b y t k o w y charakter i pozostał s z a c o w n ą skarbnicą a r c h i t e k t u r y . Mało j e s t w c a ł e j P o l sce m i a s t , w k t ó r y c h d o c h o w a ł o się t y l e i t a k pięknych pomników średniowiecznego budownictwa. W y b i j a j ą się wśród nich na c z o ł o jako najcenniejsze klejn o t y t r z y wspaniałe gotyckie świątynie z X I V w i e k u , — surowe i pow a ż n e ceglane g m a c h y , noszące t y p o w e c e c h y t. z. „ n a d w i ś l a ń s k i e g o " g o t y k u , będące n a j c z y s t s z y m może i n a j p i ę k n i e j s z y m o b o k pelplińskiej katedry i fary chełmińskiej w z o r e m tego s t y l u . Są t o k o ś c i o ł y : św. J a kóba, św. J a n a i N a j ś w . P a n n y Marji. G ó r u j ą c y nad N o w e m Miastem kościół św. J a kóba uderza już zdała widokiem o g r o m n e j ,

.

O^H W Mf

Toruń. — Hotel „Modry

» 99 «

http://rcin.org.pl

Fartuch"

J

Toruń. — Widok na ni sto od strony

Wisły.

c z w o r o k ą t n e j , j a k b y z d w ó c h o d r ę b n y c h i p r z y b u d o w a n y c h do siebie części złożonej w i e ż y , k t ó r a r o z s z e r z a się nieco k u górze, gdzie w i e ń c z y j ą p o d w ó j n y , b l i ź n i a c z y dach. Z b u d o w a n y w X I V stuleciu u c h o d z i za a r c h i t e k t o n i c z n i e n a j p i ę k n i e j s z ą z g o t y c k i c h świątyń krzyżackich. W y r ó ż n i a się d z i w n ą szlachetnością form i prześlicznem, g w i a ź d z i s t e m sklepieniem, w i ą ż ą c e m ś c i a n y n a j dawniej powstałego presbiterjum, a nadto bogactwem i wytwornością d e k o r a c j i z e w n ę t r z n e j . T w o r z ą j ą o z d o b n e p r z y p o r y , które w strzeliste p r z e d ł u ż a j ą się zakończenia, oraz o r y g i n a l n a i piękna, p o d z i w i a n a przez z n a w c ó w ściana s z c z y t o w a p ł a s k i e j a b s y d y , pozębiona i w lekkie, s m u k ł e w y s t r z e l a j ą c a w i e ż y c z k i . P o z a t e m n i e z w y k ł ą — r z a d k ą u nas — o z d o b ę w ą t k u s u r o w y c h ścian c e g l a n y c h s t a n o w i u ż y c i e cegieł

kolorowo g l a z u r o w a n y c h , które w y s o k o z a z n a c z a j ą się na ciemnem t l e b a r w n ą w s t ę g ą s t a r y c h łacińskich napisów. W s z y s t k i e te szczegóły o ż y w i a j ą m o n u m e n t a l n ą prostotę zczerniałych, średniowiecznych murów, właściwą północnemu, b a ł t y c k i e m u c z y nadwiślańskiemu g o t y k o w i , d o d a j ą c mu lekkości i w d z i ę k u . Ś w i ą t y n i a z n a j d o w a ł a się przez przeszło sto lat w posiadaniu ewangielików, z a n i m o d d a n o j ą z p o w r o t e m B e n e d y k t y n k o m , do k t ó r y c h j u ż poprzednio o d X I V wieku należała. R z ą d y protestanckie ogołociły j e j wnętrze z n a j s t a r s z y c h z a b y t k ó w , t o t e ż istniejące p o c h o d z ą głównie z X V I I i X V I I I wieku. L o s ten podzieliły zresztą i inne kościoły toruńskie. P o s i a d a n a t o m i a s t kościół św. J a k ó b a liczne r z e ź b y i o b r a z y z epoki renesansu i b a r o k u . Są w nim ś l a d y s t a r y c h f r e s k ó w , a skarbiec kościelny k r y j e

» 100 «

» 101 «

http://rcin.org.pl

aparaty i relikwiarze, p o części jeszcze średniowieczne, n i e m a ł ą posiad a j ą c e wartość artystyIczną. W y p o s a ż e n i e wnęt r z a mimo niejednolitoś c i stylów przedstawia [zespół h a r m o n i j n y i pe|łen p o w a g i .

Toruń. — Kazalnica

w kościele P.

Mcirji.

| N a d S t a r e m Miastem Ipiętrzą się o g r o m n e , p r z b i e c i s t e k a d ł u b y kośp o ł ó w N. Marji Panny 'I ŚW. Jana, — między niemi w y r a s t a w y s o k a , tępo zakończona, go t y c k a wieża s t a r e g o r a t u s z a . K o ś ci ó ł P a n n y

Marji — n i e g d y ś f r a n c i s z k a ń s k i — s u r o w y g m a c h g o t y c k i bez w i e ż y , p o ł o ż o n y o b o k r y n k u , posiada od s t r o n y w s c h o d n i e j b o g a t o profilow a n ą f a s a d ę , z d o b n ą o l b r z y m i e m o k n e m i t r z e m a w d z i ę c z n e m i wieżyczkami, wyrastającemi ponad dach presbiterjum. Trzynawowa ś w i ą t y n i a p r z y k r y t a ongi b y ł a — t a k j a k k a t e d r a C h e ł m i ń s k a — t r z e m a odrębnemi, r ó w n o l e g ł e m i d a c h a m i o j e d n a k o w e j w y s o k o ś c i , zmienione t o zostało dopiero z k o ń c e m X V I I I w i e k u przez o b j ę c i e całości ogrom n y m w s p ó l n y m d a c h e m , na c z e m p i e r w o t n y w y g l ą d b u d o w l i ucierpiał. P r z e p y s z n e , g w i a ź d z i s t e sklepienia t r z e c h naw, na k t ó r y c h pierwotnie osobne s p o c z y w a ł y d a c h y , p o d t r z y m u j ą d w a szeregi w y s o k i c h i s m u k ł y c h o ś m i o k ą t n y c h filarów. R z a d k i m i c e n n y m b a r d z o z a b y t kiem są t u w i t r a ż e z X I V w i e k u i z a c h o w a n e r e s z t k i średniowiecznych malowideł ściennych. Z w r a c a j ą u w a g ę śliczne stalle rzeźbione, pof r a n c i s z k a ń s k i e o n i e z w y k ł e j f a n t a z j i m o t y w ó w i liczne stare, cechowe o b r a z y z X V wieku. I t u r e f o r m a c j a p o z b a w i ł a w n ę t r z e kościoła wielu d a w n y c h dzieł sztuki. Z n o w s z y c h p o m n i k ó w z d o b i ą c y c h n a w y i k a plice w y r ó ż n i a się r e n e s a n s o w y , m a r m u r o w y grobowiec k r ó l e w n y s z w e d z k i e j A n n y , siostry Z y g m u n t a I I I , z n a n e j z uczoności miłośniczki n a u k p r z y r o d n i c z y c h . Wielkie, rzeźbione w s t y l u p ó ź n e g o odrodzenia o r g a n y z p o c z ą t k u X V I I w i e k u , stalle i a m b o n a z t y c h s a m y c h p o c h o d z ą c a czasów, ś w i a d c z ą o a r t y s t y c z n y m poziomie d a w n y c h toruńskich m i s t r z ó w - s n y c e r z y .

http://rcin.org.pl » 102

«

Toruń. — Kościół

P.

Marji.

» 103 « http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

R ó w n i e ż n a S t a r e m Mieście, ale bliżej W i s ł y , p r z y ulicy Żeglarskiej, w i d n i e j e p o w a ż n y kościół św. Jana, n a j s t a r s z y z kościołów toruńskich, s i ę g a j ą c y p o c z ą t k i e m b u d o w y X I I I stulecia, w k t ó r e m wzniesiono g o n a miejscu p i e r w o t n e j , d r e w n i a n e j ś w i ą t y n i . D ź w i g a się on w górę ciężką, k w a d r a t o w ą wieżą z z e g a r e m , p o k r y t ą s p a d z i s t y m , zdała w i d o c z n y m d a c h e m . W niej z n a j d u j e się g ł ó w n y portal kościoła. N i e z w y k l e m a s y w n y , zwalisty kształt tej wieży j e s t w y n i k i e m niedoprowad z e n i a j e j b u d o w y do z a mierzonej pierwotnie w y sokości. G o t y c k i kościół b y ł w X V I w i e k u przez k i l k a dziesiąt l a t w posiadaniu protestantów, co opłacił u t r a t ą większości d a w n y c h zabytków, potem i katolickie o d b y w a ł y się w n i m n a b o ż e ń s t w a , wreszcie p r z e z blisko d w a wieki należał do J e z u i t ó w i w t e d y w y p o s a ż o n y został s z e r e g e m barokowych i rokokowych ołtarzy, zdobiących go dzisiaj. S t a r s z e i niższe od głównej n a w y presbiterjum nosi c e c h y wczesnego g o t y k u a z a c h o w a n e w niem r e s z t k i średniowiecznych f r e s k ó w Toruń. — Grobowiec Anny Wazówny świadczą, że szare d z i s i a j w kościele P. Marji. ś c i a n y j l u k i g o t y c k i c h świąt y ń Torunia mieniły się n i e g d y ś równie b o g a t ą t ę c z ą barw, w j a k ą ustroiła w n ę t r z e M a r j a c k i e g o kościoła w K r a k o w i e genjalna i n t u i c j a i pędzel M a t e j k i . Mimo z m i e n n y c h losów, j a k i e kościół św. J a n a przechodził w przeszłości, k r y j e o n pod s w e m g w i a ź d z i s t e m sklepieniem, w s p a r t e m n a w y n i o s ł y c h f i l a r a c h , m n ó s t w o a r t y s t y c z n y c h z a b y t k ó w . Są m i ę d z y niemi stare r z e ź b y g o t y c k i e , j a k s ł y n n y t r y p t y k Św. W o l f g a n g a , B a r -

» 104 « http://rcin.org.pl

Toruń. — Brama Mostowa. t ł o m i e j a i Tadeusza z X V wieku i śliczna płaskorzeźba M a t k i B o s k i e j , średnowieczne i późniejsze o b r a z y , wspaniałe, odlane z bronzu, grobowe p ł y t y . Pośród l i c z n y c h n a g r o b k ó w i pomników w y r ó ż n i a j ą się p o r t r e t a m i zdobne e p i t a f j a królów polskich, Jana Olbrachta, k t ó r y w T o r u n i u życie z a k o ń c z y ł i J a n a I I I Sobieskiego, oraz m a r m u r o w y biust K o p e r n i k a . N i e k t ó r e z kaplic noszą jeszcze n a z w y d a w n y c h zaw o d o w y c h b r a c t w m i e s z c z a ń s k i c h : j a k kaplica szyprów, k t ó r z y w niej 0 p o m y ś l n o ś ć s w y c h żeglarskich modlili się w y p r a w . N a środku r y n k u Starego Miasta, s t y l o w e m i okolonego d o m a m i , rozsiadł się ogromny, g o t y c k i również g m a c h ratusza, z b u d o w a n y z s u r o w y c h cegieł, u w i e ń c z o n y w y s o k ą , pozbawioną h e ł m u wieżą, której b u d o w a sięga X I I I wieku. P o t ę ż n y , t r z y p i ę t r o w y b u d y n e k mimo p o ż a r ó w , zniszczenia w czasie s z w e d z k i c h w o j e n i l i c z n y c h przeb u d o w a ń późniejszych, jest j e d n y m z n a j w s p a n i a l s z y c h świeckich z a b y t k ó w g o t y c k i e j a r c h i t e k t u r y w Polsce. Pierwotnie b y ł t o r o d z a j bazaru toruńskich k u p c ó w , zanim go z k o ń c e m X I V wieku rozszerzono 1 obrócono na siedzibę w ł a d z miejskich. Strzeliste, ostrołukowe wn^ki, biegnące w y s o k o aż pod s z c z y t ścian, o z d a b i a j ą jego monumentalne, pociemniałe ze starości f a s a d y . P o c z t e r e c h r o g a c h wznoszą się wdzięczne, lekkie wieżyczki, n a k r y t e b a r o k o w e m i hełmami, o ż y w i a j ą c posępną nieco budowlę. G o t y c k i e laskowania d o d a j ą smukłości k w a d r a -

105 « http://rcin.org.pl

MORZE I

POMORZE

t o w e j w i e ż y c y . P o d r a t u s z e m ciągną się wielkie, sklepione p i w n i c e — s k l e p i o n y j e s t również parter. N a p i e r w s z e m piętrze mieszczą się sale p a m i ę t n e p o b y t e m k r ó l ó w polskich, k t ó r z y t u często p r z e m i e s z k i w a l i — s t ą d j e d n a z s a l nosi n a z w ę „ k r ó l e w s k i e j . " D a w n e urządzenie w e w n ę t r z n e r a t u s z a spłonęło w czasie ostrzeliwania m i a s t a p r z e z K a r o l a X I I z p o c z ą t k i e m X V I I I w i e k u . Z s t a r s z y c h z a b y t k ó w zac h o w a ł się do dzisiaj s z e r e g ślicznych d r z w i , w z o r z y ś c i e w y k ł a d a n y c h r ó ż n o k o l o r o w e m d r z e w e m , m e t a l e m i m a s ą perłową. N a d r u g i e m piętrze z n a j d u j e się b o g a t e m u z e u m miejskie, k t ó r e z a w i e r a cenne z b i o r y historyczne, archeologiczne, e t n o g r a f i c z n e i p r z y r o d n i c z e , poz a t e m b i b l j o t e k a i d a w n e a r c h i w u m z t y s i ą c a m i m a n u s k r y p t ó w , odn o s z ą c y c h się po d z i e j ó w miasta, Prus K r ó l e w s k i c h i ziemi Chełmińskiej. P r z e d r a t u s z e m stoi d u ż y , b r o n z o w y p o m n i k K o p e r n i k a . T u t a j t o właśnie, na r y n k u t o r u ń s k i m w r. 1454 król K a z i m i e r z Jagiellońc z y k , zasiadlszy na tronie, p r z y j m o w a ł u r o c z y s t y hołd p r z y w r ó c o n y c h Polsce ziem, — s z l a c h t y i miast P r u s i P o m o r z a . D o s t o j n a p o w a g a s ę d z i w y c h , s t y l o w y c h g m a c h ó w , p e ł n y c h zab y t k ó w i p a m i ą t e k przeszłości, głosi t u n a k a ż d y m k r o k u t r a d y c j ę dawnej potęgi i wysokiej, z pokolenia n a pokolenie przekazywanej k u l t u r y s t a r e g o grodu. Jej w y r a z e m jest r ó w n i e ż s z e r e g pięknych p a t r y cjuszowskich kamienic, c z ę ściowo jeszcze g ot yc kich, p r z e w a ż n i e jed n a k renesans o w y c h i barokowych, pochodzących z epoki rozk w i t u miasta. Toruń.

— Brama

Mostowa od strony

http://rcin.org.pl »106 «

Wisły.

Oryginalne ich fasady, ozdobne, w y sokie s z c z y t y z wdzięcznemi f a c j a t a m i i b o g a t o nieraz i w y t w o r nie rzeźbione portale n a d a j ą s t y l o w y wygląd r y n k o w i i ulicom śródmieścia. Na niektórych domach widnieją jeszcze stare godła kupieckie. Wysokie, a malownicze przedproż a prowadzące do b r a m i ł a w y kamienne zniesiono d o piero w X I X Toruń. — Kościół św. Jana. wieku. W ą s k i e w regule, d w u - l u b t r z y o k i e n n e ściany f r o n t o w e o d p o w i a d a j ą d a w n y m w a r u n k o m z a b u d o w a n i a : zacieśnieniu m i a s t a w obrębie o b r o n n y c h m u r ó w . Gdzieniegdzie, — j a k na ul. Ciasnej — p r z e r z u c a j ą się w p o p r z e k s t a r e j uliczki sklepione łuki. W ulicach z w r ó c o n y c h ku Wiśle widnieją, liczne, wielopiętrowe spichrze, częściowo jeszcze g o t y c k i e i p r z e w a ż n i e z surowej z b u d o w a n e cegły. Są m i ę d z y niemi g m a c h y s i ę g a j ą c e X I I I wieku, większość p o p r z e r a b i a n a jest i zmieniona. Ilość ich j e s t ś w i a d e c t w e m doniosłej roli, j a k ą T o r u ń i w przeszłości o d g r y w a ł w handlu z b o ż o w y m . P a n u j ą c y n i e g d y ś n a d miastem w a r o w n y zamek k r z y ż a c k i legł d a w n o w gruzach, z d o b y t y i z n i s z c z o n y p r z e z p o w s t a ł y c h

przeciw

uciskowi zakonu mieszczan toruńskich, p r a g n ą c y c h połączenia z Pol-

» 107 «

http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

ską, — z ruin j e g o nie wiele pozostało. Ocalał o b o k r e s z t e k m u r ó w z t r z e m a b r a m a m i t. z. „ d a n s k e r " nad M o k r ą , p r z y s a d z i s t a , g o t y c k a b a s z t a , w y s o k i m z a k r y t a d a c h e m , ł ą c z ą c a się z z a m k i e m g ó r ą przer z u c o n e m ł u k o w e m p r z e j ś c i e m sklepionem, z a o p a t r z o n e m w strzelnice. P o d o b n e g d a n i s k a - d a n s k e r y z a c h o w a ł y się w z a m c z y s k a c h k r z y ż a c k i c h M a l b o r g a i K w i d z y n i a , t w o r z ą one t y p o w y s k ł a d n i k ó w c z e s n y c h w a r o w n i . W sąsiedztwie w i d n i e j e p r z y b u d o w a n y do z a m k o w y c h murów, o p o d a l średniowiecznego spichlerza, s t a r y g o t y c k i b u d y n e k z w y niosłym, s c h o d k o w a t y m s z c z y t e m : t o J u n k e r h o f , g m a c h z X V stulecia, p r z e z n a c z o n y pierwotnie n a miejsce z e b r a ń i z a b a w m ł o d y c h k u p c ó w . Z w i ą z k i i b r a c t w a k u p i e c k i e p o s i a d a ł y ongi w s p a n i a ł ą siedzibę w daw n y m D w o r c u A r t u s a , k t ó r y p o w s t a ł j u ż w X I V w i e k u i w z n o s i ł się na s t a r o m i e j s k i m r y n k u n a p r z e c i w r a t u s z a . P r z e b u d o w a n y w s t y l u O d r o d z e n i a na przełomie X V I i X V I I w i e k u , b u d z i ł p o d z i w p i ę k n o ś c i ą i a r t y s t y c z n e m b o g a c t w e m urządzenia, z n i s z c z a ł j e d n a k p o rozbiorach Polski i został zburzony, — na j e g o miejscu z b u d o w a n o p o d koniec ubiegłego stulecia n o w y D w o rzec A r t u s a , k t ó r y jest jednym z okazalszych i p i ę k n i e j s z y c h nowoczesnych budynków miasta. Toruń zachował szczęśliwie sporą część s w y c h m u r ó w obronnych i baszt oraz kilku bram miejskich na obwodzie, — zresztą nie n a j w s p a n i a l s z y c h z t y c h , które go niegdyś otaczały. Założone n a d brze-

Toruń. — Ołtarz P. Marji w kościele św. Jana.

» 108 «

giem rzeki i s z e r o k i m j e j n u r t e m bronione od południa miasto, głównie od p r z e c i w nej, l ą d o w e j s t r o n y

http://rcin.org.pl

Toiuti. — Wnętrze

kościoła

św.

» 109« http://rcin.org.pl

Jana.

w y m a g a ł o s z t u c z n y c h umocnień, — t u t e ż w z n o s i ł y się najsilniejsze obwodowe fortyfikacje, podwójne mury, wieże i f u r t y , bronione przez w y s u n i ę t e p r z e d nie b a r b a k a n y . A l e t a właśnie część o b w a r o w a ń T o r u n i a , c h o ć c z ę ś c i o w o d o t r w a ł a j e s z c z e do drugiej p o ł o w y X I X s t u lecia, zniknęła bez śladu, s k a z a n a na r o z b i o r k ę przez w ł a d z e pruskie. N a t o m i a s t od s t r o n y W i s ł y u t r z y m a ł y się d a w n e wieże i m u r y w c a ł o ś c i n a z n a c z n i e j s z e j p r z e strzeni i o g l ą d a n e z przeciwległego brzegu piętrzą się g r o ź n i e n a d w o d ą , n a d a j ą c m i a s t u w y g l ą d iście średniowiecznej warowni. Z pośród o c a l a ł y c h g o t y c k i c h b r a m m i e j s k i c h w y różnia się wielkością z w r ó c o n a ku Wiśle b r a m a Mostowa; zdobią ją ostrołukowe wnęki i wieńczą zębate blanki. Z baszt wyrastających wzdłuż zewnętrznego m u r u z w r a c a p r z e d e w s z y s t k i e m u w a g ę silnie w j e d n ą stronę pochylona Krzywa Wieża. T o wieża pizańska Torunia. Dzisiejszy Toruń poza starem śródmieściem, skupiającem historyczne zabytki, gdzie u t r z y m a ł się jeszcze w p e w n e j mierze d a w n y t y p m i a s t a , p o siada p i ę k n i e r o z b u d o w a n e n o w e dzielnice, liczne nowoczesne — nieraz o k a z a ł e — b u dowle p u b l i c z n e i p r y w a t n e , ulice pełne sklepów pulsujące ż y w y m handlowym ruchem. R o z l e g ł e przedmieścia, z d o b n e w zieleń o g r o d ó w , m a j ą c h a r a k t e r t y p o w y c h dzielnic w i l l o w y c h . N a j p i ę k n i e j s z e z nich jest B y d g o s k i e Przedmieście, położone w z a c h o d n i e j stronie miasta, w bezpośredniem sąsiedztwie ślicznego p a r k u m i e j skiego, c i ą g n ą c e g o się w z d ł u ż w z g ó r z y stych i drzewami ocienionych w y b r z e ż y wiślanych. Długi, blisko kilometrowy most łączy Toruń z l e w y m brzegiem W i sły, na k t ó r y m l e ż y m i a s t e c z k o P o d g ó r z i gdzie z n a j d u j e się g ł ó w n y d w o r z e c kole»

110

«

http://rcin.org.pl

j o w y . W dole odcięta ramieniem r z e k i rozciąga się urocza B a z a r o w a K ę p a , p o d ł u ż n a w y s p a , staremi d r z e w a m i zarosła, zamieniona n a rozległy park. Poniżej miasta z b u d o w a n o wielki port d r z e w n y , gdzie d o b i j a j ą t r a t w y w i ś l a n y c h flisaków, s p ł a w i a j ą c y c h budulec z p o l s k i c h lasów. Ogromne s k ł a d y drzewa zalegają tu wybrzeże. T o r u ń j e s t i obecnie p i e r w s z o r z ę d n e m ogniskiem handlu drzewem i zbożem. P o s i a d a n a d t o r o z w i n i ę t y p r z e m y s ł : fab r y k i żelaza, t a r t a k i , gorzelnie itd. Jest mias t e m z a m o ż n e m i rozras t a się s z y b k o . Za czas ó w zaboru b y ł silną nad„ _ . „ + . , , , . , . Lorun. — Drzwi w Czerwonym Spichlerzu. r graniczną t w i e r d z ą nie^ miecką. Ż a r z y ł się w nim i w ó w c z a s p o d n a r z u c o n y m p o k o s t e m n i e m c z y z n y g o r ą c y duch polski i promieniował na całą p r o w i n c j ę , dzięki w y t r w a ł e j p r a c y k u l t u r n e j szeregu t o w a r z y s t w i z w i ą z k ó w polskich. D z i s i a j , n i e s k r ę p o w a n y , tętni pełnią narodowego życia. Spełnianie roli s t o l i c y w o j e w ó d z t w a pomorskiego u t r u d n i a T o r u n i o w i jego położenie na s k r a j u tego obszaru. Za m i a s t e m r o z c i ą g a j ą c e się w z d ł u ż s t o k ó w doliny i biegnące s k r a j e m lasów cieniste p r o m e n a d y i rozległe p a r k i d o s t a r c z a j ą malow n i c z y c h w i d o k ó w na Wisłę i przeciwległe wzniesienia, gdzie czernieją na p i a s k a c h wielkie b o r y Cierpickie. D o n a j p i ę k n i e j s z y c h miejsc w y c i e c z k o w y c h należą B a r b a r k i z o d p u s t o w ą , przez liczne rzesze l u d u o d w i e d z a n ą kaplicą. Nie b r a k w otoczeniu T o r u n i a i letnisk, j a k Czerniewice, leżące na p o ł u d n i o w y m brzegu W i s ł y , p o s i a d u j ą c e słone

» 111 « http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

źródła, i O t ł o c z y n , gdzie z s z c z y t u lesistych w z g ó r z d a l e k i o g a r n ą ć można okiem h o r y z o n t . o d e g r a ł a w h i s t o r j i na p r z e W okolicy Torunia wzno- • P f c / ł o m i e X I V i X V stulecia, szą się nad b r z e g a m i W i s ł y iBk-^/ N a p r z e c i w T o r u n i a leżą n a ruiny starych historycz¿ f f r- -j—* ¿ f r ł r l e w y m s t o k u doliny z w a liska z a m k u D y b o w n y c h z a m k ó w w Złoskiego, z b u d o w a torji, D y bo w i e , nego przez W 1 aNieszawie, p r z y dysława Japominaj ących g i e ł ł ę ; — jek r w a w e dzieje szcze w X I X walk Polski wieku służył z Zakonem on za fortecę. Krzyżackim. P o n i ż e j nieZczerniałe reznaczne ślasztki zamczyd y pozostały s k a w Złotorji, po z a m k u Niew i d n i e j ą c e na szawskim, zbustromym brzegu rzonym w XV W i s ł y w pobliżu wieku. T y l k o m u ujścia D r w ę c y , upaomszone, rozpamiętniły się w dziesię, sterczą p o j a c h w a ż n ą rolą, j a k ą n i m wśród szumiąnadgraniczna ta wa„. , — „ . , . . . lorun. —Fortret cych łanami zbóż równia wzniesiona przez Stanisława Augusta Kazimierza Wielkiego, w ratuszu toruńskim. p ó l n a d w i ś l a ń s k i c h . CHEŁMNO. P o n i ż e j F o r d o n i a , gdzie W i s ł a , z m i e n i w s z y k i e r u n e k , skręca k u p ó ł n o c y a strome, l a s e m p o k r y t e brzegi z w ę ż o n e j d o l i n y z b l i ż a j ą się ku sobie i spięte t u są o g r o m n y m , n a j d ł u ż s z y m w c a ł e j Polsce m o s t e m (1325 m), s t o k i r o z s t ę p u j ą się z n o w u , o b e j m u j ą c szeroką, p ł a s k ą r ó w n i ę nadrzeczną, c z ę ś c i o w o z a j ę t ą p r z e z żyzne, u p r a w n e m i p o l a m i p o k r y t e ż u ł a w y , częściowo zasłaną przez p i a s z c z y s t e , zalesione w y d m y . Na p r a w y m brzegu doliny, na p ó ł w y s p o w a t y m c y p l u w y ż y n n y m w y s u n i ę t y m w nią o d p o ł u d n i o w e g o z a c h o d u a o d c i ę t y m p o stronie w s c h o dniej biegiem r z e c z k i F r y b y , l e ż y nad s a m ą W i s ł ą w o b r o n n e m j u ż z n a t u r y położeniu Chełmno, — j e d e n z n a j s t a r s z y c h g r o d ó w polskich, i s t n i e j ą c y j u ż z a p i e r w s z y c h P i a s t ó w . P i e r w o t n a o s a d a z n a j d o w a ć się miała dalej w górę W i s ł y , na miejscu, gdzie obecnie l e ż y wieś o z n a c z ą c e j nazwie S t a r o g r o d u . P a m i ę t a ć o n a miała c z a s y M i e c z y s ł a w a I ,

http://rcin.org.pl » 112 «

CHEŁMNO

k t ó r y w e d ł u g t r a d y c j i wzniósł tu ś w i ą t y n i ę w p o g a ń s k i m jeszcze k r a j u . Dopiero p o zniszczeniu, j a k i e m u gród uległ s k u t k i e m p o w t a r z a j ą c y c h się n a p a d ó w P r u s a k ó w , przeniesiono g o z p o c z ą t k i e m X I I I w i e k u w dzisiejsze, więcej obronne położenie. Po s p r o w a d z e n i u K r z y ż a k ó w do Polski p r z e z K o n rada M a z o w i e c k i e g o b y ł o Chełmno przez pewien c z a s ich główną siedzibą. Na m a g d e b u r s k i e m prawie miejskiem, które zyskało w X I I I wieku, w z o r o w a ł y się w ciągu stuleci następnych p o l s k i e miasta — stąd ustrój ten s a m o r z ą d o w y nosił u nas n a z w ę „ p r a w a chełmińskieg o " . Dzięki korzystnemu p o ł o ż e n i u zdobyło miasto w ciągu X I V j u ż wieku p r z e z handel n a Wiśle znaczenie niemałe i b o g a c t w o , t a k , że j a k o członek Hanzeatyckiego Związku zdołało w cień u s u n ą ć r y w a l i z u j ą c y z niem T o Toruń. — Kościół św. Jakóba. ruń. Z końcem X I V stulecia p o w s t a ł a tu n a w e t z a papieskim p r z y w i l e j e m a k a d e m j a , w z o rowana na bolońskiej, k t ó r a zmienne przeszedłszy koleje, z czasem, po odnowieniu, stała się f i l j ą K r a k o w s k i e j . P o epoce k r z y ż a c k i c h rządów, z pod k t ó r y c h w y ł a m a ł o się Chełmno w r. 1454, p r z y s t ą piwszy do Z w i ą z k u Miast P r u s k i c h , stało się stolicą w o j e w ó d z t w a i m i a s t e m biskupiem. W c z a s a c h zaboru b y ł o w a ż n e m ogniskiem polskiego r u c h u narodowego n a terenie P r u s Z a c h o d n i c h .

http://rcin.org.pl » 113 «

MORZE

I POMORZE

N i e r a z n a z y w a n o C h e ł m n o „ m a ł y m K r a k o w e m " z p o w o d u ilości jego świątyń i z a b y t k o w e g o charakteru miasta. Potężne, panujące nad całością wieże w s p a n i a ł y c h , g o t y c k i c h kościołów, z a c h o w a n e obronne m u r y m i e j s k i e i b a s z t y średniowieczne, p o w a ż n a b r a m a Grud z i ą d z k a , śliczny r e n e s a n s o w y ratusz, p r z y p o m i n a j ą c y z a b y t k i K r a k o w a z Z y g m u n t o w s k i e j epoki, wreszcie stare s t y l o w e k a m i e n i c e śródmieścia — w s z y s t k o t o o w i e w a Chełmno u r o k i e m w s p o m n i e ń d o s t o j n e j przeszłości, t c h n i e n i e m niepowszedniego p i ę k n a . Z kościołów c h e ł m i ń s k i c h n a j p i ę k n i e j s z y m i n a j o r y g i n a l n i e j s z y m j e s t w z n o s z ą c a się w p o b l i ż u r y n k u f a r a . Z d w ó c h j e j wielkich, k w a dratowych wież jedna jest niedokończona i o p o ł o w ę niższa od d r u g i e j , k t ó rą zdobi w i d o c z n y z dala, s t r o m y i w y soki hełm, o k o l o n y k a m i e n n ą galerją. Z pośród t r z e c h , jednakowej wysokości, s k l e p i o n y c h naw, ś r o d k o w a t y l k o posiada dach podłużn y , z a k o ń c z o n y zębatemi, schodkowatemi ś c i a n a m i s z c z y t o w e m i . D w i e pozostałe , boczne, p r z y k r y t e są w niez w y k ł y s p o s ó b sze-

Toruti. — Wnętrse

kościoła

św.

Jakóba.

» 114 «

http://rcin.org.pl

regiem poprzeczn y c h siodeł. Ś l i c z n y p o r t a l g o t y c k i prow a d z i do w n ę t r z a , które p r ó c z średniowiecznych w i t r a ż y zawiera p i ę k n e ołtarze i g r o b o w c e , przeważnie z później-

http://rcin.org.pl

MORZE

1

POMORZE

s z y c h j u ż czasów. C e n n e z a b y t k i p o s i a d a p o k l a s z t o r n y , ongi do Bened y k t y n e k n a l e ż ą c y kościół, z b u d o w a n y n a brzegu w y ż y n y , o b o k o b w o d o w y c h murów m i a s t a . O g r o m n y k o ś c i ó ł p o - f r a n c i s z k a ń s k i o d z n a c z a się w y s o k ą , p o stronie a b s y d y w z n o s z ą c ą się wieżą, p a n u j ą c ą nad miastem. W s z y s t k i e k o ś c i o ł y chełmińskie, — a więc o p r ó c z w s p o m n i a n y c h jeszcze d a w n y d o m i n i k a ń s k i (obecnie n a l e ż ą c y do ewangielików), św. D u c h a , o p u s z c z o n y i również p o t ę ż n ą d ź w i g a j ą c y się wieżą, oraz kościół św. M a r c i n a , — noszą c e c h y t y p o w e g o n a d w i ś l a ń s k i e g o g o t y k u . Z n a g i e j w z n i e s i o n e c e g ł y u d e r z a j ą o z d o b n e m i fasadami, w y p o s a ż o n e m i w w n ę k i o s t r o ł u k o w e i l a s k o w a n i a , s t r o j n e m i w char a k t e r y s t y c z n e , z ę b a t e s z c z y t y , k t ó r e ciężkim g m a c h o m n a d a j ą strzelisty wygląd. Z o b r o n n y c h m u r ó w miejskich p r z e t r w a ł a d o t y c h c z a s w i ę k s z a część w r a z z szeregiem w i e ń c z ą c y c h j e w a r o w n y c h wież, — j a k w i e ż a p r o c h o w a , — dzięki k t ó r y m miasto n i e z w y k l e m a l o w n i c z y z d a l e k a j u ż p r z e d s t a w i a w i d o k . O d surowego g o t y c k i e g o s t y l u i c i e m n y c h murów t y c h średniowiecznych, a r c h i t e k t o n i c z n y c h z a b y t k ó w s t a r e g o Chełmna szczególnie o d b i j a w d z i ę c z n a i j a s n a b u d o w l a wzniesionego n a r y n k u

Chełmno. —

Śródmieście.

»116«

http://rcin.org.pl

ratusza, ukoronowanego b o g a t ą a t t y k ą i smukłą zakończonego w i e ż y c ą . Zbud o w a n y w X V I wieku nosi o n w y b i t n e piętno włoskiego Odrodzenia, przeszczepionego za Jagiellonów do Polski. Jed y n a , istniej ąca z dawn y c h b r a m miejskich. B y d g o s k a , na której froncie jaśnieje w półkolistej wnęce płaskorzeźba M a t k i B o s k i e j , zatraciła średniowiec z n y w y g l ą d i późniejsze, renesansowe posiada z a k o ń c z e n i e . D z i s i a j j e s t Chełmno niewielkiem, c i c h e m m i a s t e c z k i e m , czys t e m i pięknem, które pod s t r a ż ą s w y c h star y c h m u r ó w i wieżyc, w cieniu wielkich kościołów, w s ł u c h u j e się w szum opłukujących mu s t o p y fal W i s ł y i

Chełmno. — Kościół

Dominikanów.

w echa przeszłości,któr y c h j e s t zawsze pełne. N a obwodzie m i a s t a ciągną w z d ł u ż o m s z a ł y c h m u r ó w m i e j s k i c h aleje, z k t ó r y c h z a c h w y c a j ą c y w i d o k r o z t a c z a się w dolinę W i s ł y . U p o d n ó ż a , na dnie doliny, rozpościerają się u r o d z a j n e ż u ł a w y chełmińskie, słynące z o w o c o w y c h sadów, — a n a w y s p a c h w i ś l a n y c h : Ostrowie i Panieńskiej K ę p i e zieleni się g ą s z c z d r z e w : wielkich nadwiślańskich topoli, w i ą z ó w i d ę b ó w . Zarosłe cienistemi lasami z b o c z a dolinne żłobią malownicze, głębokie p a r o w y . N i e g d y ś na s k ł o n a c h t y c h s ł o n e c z n y c h r o z c i ą g a ł y się winnice, p o d o b n i e j a k pod T o r u n i e m .

» 117 « http://rcin.org.pl

Chełmno.

— Brama

Grudziądzka.

ŚWIECIE. Z a r ó w n o T o r u ń , j a k Chełmno leżąc na w s c h o d n i e m brzegu W i s ł y , na s k r a j u d a w n e j ziemi Chełmińskiej, c h o ć dzisiaj w c h o d z ą w skład p o m o r s k i e g o w o j e w ó d z t w a , do h i s t o r y c z n e g o P o m o r z a n i g d y nie nal e ż a ł y . S t a r y m p o m o r s k i m grodem j e s t n a t o m i a s t na p r z e c i w n y m l e w y m b r z e g u W i s ł y p r z y ujściu C z a r n e j W o d y , p ł y n ą c e j z T u c h o l s k i c h B o r ó w , wzniesione miasto Świecie. D z i w n e b y ł y l o s y t e j o s a d y , k t ó r a d w u k r o t n i e zmieniała położenie. P o c z ą t k o w o z b u d o w a n a na w y s o k i m s t o k u doliny, przeniesiona została w X I I I w. w dół, n a d s a m brzeg rzeki. T u umocnili j ą p o t ę ż n y m z a m k i e m K r z y ż a c y . A l e w poł o w i e zeszłego stulecia schroniło się m i a s t o przed p o w t a r z a j ą c e m i się w y l e w a m i z p o w r o t e m na k r a w ę d ź w y ż y n y , gdzie wznosił się n i e g d y ś gród p i e r w o t n y , p o z o s t a w i a j ą c w dole ruinę k o m t u r s k i e j w a r o w n i . J e j o k r ą g ł a w i e ż a p r z e g l ą d a się d o t y c h c z a s w toni w i ś l a n e j . D z i e j e Świecia z a m i e r z c h ł e j s i ę g a j ą przeszłości. W c h o d z i ł o w skład p a ń s t w a Chrobrego, z d o b y w a ł j e K r z y w o u s t y . W X I I w i e k u b y ł o stolicą d z i e l n i c o w y c h k s i ą ż ą t pomorskich, a p o t e m za w o j e n k r z y -

» 118 « http://rcin.org.pl

ŚWIECIE

żackich w a ż n ą o d g r y w a ł o rolę. Z p o w o d u obronnego położenia Z a k o n po ciężkich dopiero w a l k a c h zdołał j e o p a n o w a ć . Dzisiaj z dolnego miasta p o z o s t a ł t y l k o s t a r y , g o t y c k i kościół f a r n y i r o m a n t y c z n a ,

Chełmno.

—

Katedra.

n a d w o d n a ruina z a m k u , którego g ł ó w n y z r ą b r o z e b r a n y został przez rząd p r u s k i dopiero w X I X wieku. Obecne, górne miasto położone dalej od W i s ł y na wzniesieniach południowego brzegu Czarnej W o d y , będąc n o w ą osadą posiada szerokie ulice, ładne b u d y n k i publiczne i wille, a sąsiadujące z niem na zachodzie w y s o k i e stoki doliny, ciągnące się p o z a Sartawice, s t a n o w i ą n a j p i ę k n i e j s z ą k r a j o b r a z o w o część całego przełomu dolnej W i s ł y p r z e z pojezierze. Urwiste brzegi, f a n t a s t y c z n i e p o d a r t e wcięciami w ą w o z ó w

» 119 « http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

i b u j n ą o k r y t e roślinnością stromo t u o p a d a j ą w szerokie d n o doliny, z a j ę t e przez p i a s z c z y s t ą z r a z u równinę, k t ó r a dalej n a p ó ł n o c przechodzi z n o w u w gęsto z a s i e d l o n y i k r a t k ą ról p o c i ę t y p a s ż u ł a w .

Świecie. — Baszta

zamku

krzyżackiego.

GRUDZIĄDZ, P o n i ż e j , na p r a w y m z kolei brzegu p i ę t r z ą się d a c h y i w i e ż e Grud z i ą d z a . D a w n e ł o ż y s k o W i s ł y o d c i n a t u od dolinnego s t o k u parę w z g ó r z , na p ó ł n o c n e m z nich r o z b u d o w a ł o się miasto i s ą s i a d u j ą c a z niem forteca. N a p o ł u d n i u r o z c i ą g a j ą się n a c o f n i ę t y c h t u z b o c z a c h w y ż y n y liściaste l a s y , s t a c z a j ą c się w dolinę, na p ó ł n o c y w i d n i e j ą poza u j ś c i e m Osy strome, w y s u n i ę t e ku z a c h o d o w i w z g ó r z a Zakrzewskie,

» 120 « http://rcin.org.pl

GRUDZIĄDZ

porosłe sośniną. Od wschodu sąsiadują z t e r e n e m miasta wilgotne łąki, t a m u j ą c j e g o rozrost w t y m kierunku, a za niemi ciągną się śliczne lasy b u k o w e i sosnowe. N a j s t a r s z a część G r u d z i ą d z a wznosi się n a samej k r a w ę d z i w y sokiego b r z e g u W i s ł y , w sąsiedztwie G ó r y Z a m k o w e j , na k t ó r e j szczycie s t e r c z y zdała widoczna, zczerniała b a s z t a d a w n e g o z a m k u . Śródmieście o k a l a od wschodu i południa T r y n k a , k a n a ł b ę d ą c y odgałęzieniem u c h o d z ą c e j dalej k u p ó ł n o c y Osy. T u skupiły się najstarsze budowle Grudziądza. W ś r ó d nich p r z e d e w s z y s t k i e m z w r a c a j ą u w a g ę ogromne, wielopiętrowe spichrze, częściowo jeszcze średniowieczne, ciągnące się szeregiem w z d ł u ż W i s ł y , oddzielone od niej szerokiem nadbrzeżem. Są one ś w i a d e c t w e m roli, j a k ą h a n d e l zbożem z nadwiślańskich k r a i n o d g r y w a ł w ż y c i u miasta. W p o b l i ż u , na rogu r y n k u stoi g o t y c k i kościół f a r n y Ś w . Mikołaja, z c i ę ż k ą , k w a d r a t o w ą wieżą i ślicznym renesansowym portalem, z a w i e r a j ą c y liczne i cenne a r t y styczne z a b y t k i . P o z a t e m wznoszą się w śródmieściu późniejsze, b a r o k o w e k o ś c i o ł y : pojezuicki, s ą s i a d u j ą c y z f a r ą , — należący d o ń klasztor przerobiono na r a t u s z , — i d a w n y kościół Benedyktynek, w pobliżu którego c i ą g n ą s i ę jeszcze resztki o b r o n n y c h murów m i e j s k i c h , k t ó r y c h część zachowała się również z a spichrzami oraz p o południowej i wschodniej stronie sta^ . . _ 6wiecie. — btary kościol farny.

http://rcin.org.pl » 121 «

MORZE

I

POMORZE

rego m i a s t a . Z b r a m m i e j s k i c h j e d y n i e B r a m a W o d n a d o t r w a ł a do d z i s i a j — reszta d a w n y c h o b w a r o w a ń zniknęła, j a k z n i k n ą ł stary z a m e k , k t ó r y ongi z G ó r y Z a m k o w e j p a n o w a ł nad m i a s t e m . Z średniowiecznej t e j w a r o w n i rozebranej z p o c z ą t k i e m X I X . w i e k u przez r z ą d y zaborcze p o z o s t a ł a j e d y n i e s a m o t n a wieża, z w a n a K l i m k i e m . L i c z n e n o w o ż y t n e b u d o w l e , o m o n u m e n t a l n y m nieraz z a k r o j u , poz b a w i ł y j u ż i śródmieście dawnego, j e d n o l i t e g o c h a r a k t e r u . Miasto rozszerzyło się w c i ą g u X I X . w i e k u znacznie. O d p o ł u d n i a w y rosła pełna f a b r y k dzielnica p r z e m y s ł o w a i p o r t z i m o w y , — n a półn o c y w stronie f o r t ó w s k u p i ł y się g m a c h y w o j s k o w e i k o s z a r y . N a obwodzie p o w s t a ł y p a r k i i dzielnice willowe. P r z e z W i s ł ę p r o w a d z i wielki ż e l a z n y m o s t , przeszło k i l o m e t r o w e j długości. N a północ od m i a s t a l e ż y na wzniesieniu o l b r z y m i a d a w n a fort e c a g r u d z i ą d z k a , z b u d o w a n a przez P r u s a k ó w bezpośrednio p o rozbiorze Polski, z n a n a z p r z e b y t e g o w czasie w o j e n napoleońskich oblężenia. B y z y s k a ć m a t e r j a ł b u d o w l a n y dla j e j wzniesienia, skazał rząd pruski na rozbiórkę szereg z a b y t k o w y c h średniowiecznych z a m k ó w w okolicy.

Grudziądz.

— Kościół

» 122 «

Jezuitów.

http://rcin.org.pl

» 123 « http://rcin.org.pl

MORZE I P O M O R Z E

S t a r y gród g r u d z i ą d z k i istniał j u ż z a p i e r w s z y c h P i a s t ó w i pierwot n i e nosić miał n a z w ę G r ó d k a . W c h o d z i ł w skład p a ń s t w a Chrobrego,

Grudziądz.

— Dawny

klasztor

Benedyktynek.

b y ł później w r ę k a c h P r u s a k ó w , p o t e m z n o w u przez d ł u ż s z y czas w ł a d a ł nim Z a k o n K r z y ż a c k i — aż wreszcie p r z y s t ą p i w s z y do Z w i ą z k u Miast P r u s k i c h powrócił w X V . w i e k u do Polski. W n i m — n a p r z e m i a n z M a l b o r g i e m — o d p r a w i a ł y się s e j m i k i generalne trzech w o j e w ó d z t w P r u s polskich. Grudziądz prowadził zyskowny han-

» 124 « http://rcin.org.pl

GRUDZIĄDZ

del zbożem, b y ł m i a s t e m z a m o ż n e m i w a r o w n e m . W X V I I . w i e k u zniszczyły go znacznie w o j n y szwedzkie. P o rozbiorze k r a j u zamieniono g o na silną twierdzę — w t e d y stracił wiele z a b y t k ó w . Nowy jego r o z k w i t d a t u j e się od zaprowadzenia kolei i z b u d o w a n i a m o s t u na Wiśle w drugiej połowie zeszłego stulecia. Dzisiaj jest G r u d z i ą d z przedewszystkiem m i a s t e m f a b r y c z n e m , w a ż n y m ośrodkiem p r z e m y s ł u głównie żelaznego i ceramicznego, a jego zamożność i w z r a s t a j ą c e znaczenie z a z n a c z a się s z y b k i m rozrostem i n o w o c z e s n y m c h a r a k t e rem miasta. G r u d z i ą d z dzisiaj j e d n e m u t y l k o Toruniowi w obszarze w o j e w ó d z t w a u s t ę p u j e wielkością. NOWE,

GNIEW,

TCZEW.

Miasteczkiem o p r a w d z i w i e z a b y t k o w y m charakterze j e s t na północ od G r u d z i ą d z a na l e w y m brzegu W i s ł y malowniczo położone Nowe. W z n o s i się ono na wschodnich kresach K o c i e w i a , w pobliżu u j ś c i a M ą t a w y . Z b u d o w a n e na w y n i o s ł e j k r a w ę d z i w y ż y n n e j , d o

Grudziądz.

— Widok

na miasto od strony

» 125 « http://rcin.org.pl

Wisły

Gniew naci

Wisłą.

k t ó r e j zbliża się t u bezpośrednio n u r t rzeki, — na s p a d z i s t y m stoku, o t u l o n y m g ę s t w ą o g r o d ó w , — n i e z w y k l e p i ę k n y od s t r o n y W i s ł y przeds t a w i a widok. T r z y n a ś c i e s t a r y c h b a s z t w a r o w n y c h o k a l a miasto, stercząc ponad d a c h y . O b o k nich w i d n i e j ą jeszcze resztki murów, z a z n a c z a j ą się o b r o n n e f o s y . Z a c h o w a ł y się również dwie b r a m y m i e j s k i e : G d a ń s k a i G r u d z i ą d z k a . D ź w i g a j ą się n a d miasto wielkie, średniowieczne kościoły g o t y c k i e : f a r n y , z w y s o k ą w i e ż y c ą i ślicznie profilowanemi z ę b a t e m i s z c z y t a m i , — oraz p o b e r n a r d y ń s k i , obecnie ewangielicki, k t ó r y uległ p ó ź n i e j s z y m p r z e b u d o w o m , z a c h o w a ł j e d n a k gotyckie presbiterjum i podziemną oryginalną kryptę. W z d ł u ż krawędzi s t o k u ciągną się zadrzewione aleje, n a p o c h y ł o ś c i z b o c z a p o r a s t a j ą cieniste s a d y śliwkowe. N a słonecznych s k ł o n a c h u p r a w i a n o t u niegdyś winograd, j a k p o d T o r u n i e m i C h e ł m n e m . P o północnej stronie sąs i a d u j ą bezpośrednio z brzegiem lesiste wzniesienia. U stóp miasta r o z p o s t a r ł y się w dnie doliny, za W i s ł ą , ż y z n e ż u ł a w y K w i d z y ń s k i e , k t ó r y c h w ą s k i t y l k o p a s e k p r z y p a d ł Polsce. W dali z a niemi w i d n i e j e na p r z e c i w l e g ł y m b r z e g u szerokiej n i z i n y , j u ż w P r u s i e c h W s c h o d n i c h położony K w i d z y ń , z olbrzymiem krzyżackiem zamczyskiem.

http://rcin.org.pl » 126 «

GNIEW

N a północ od u j ś c i a s p ł y w a j ą c e j z k a s z u b s k i e g o pojezierza Wier z y c y rozsiadł się również na z a c h o d n i m brzegu doliny wiślanej Gniew. N a d całe miasto w y b i j a j ą się tu d w a wielkie średniowieczne g m a c h y : z a m e k k r z y ż a c k i i kościół. O l b r z y m i e zamczysko, wzniesione po północnej stronie m i a s t e c z k a , przedstawia p o t ę ż n ą , c z w o r o b o c z n ą budowlę g o t y c k ą , ozdobioną czterema narożnemi wieżycami. Uderzająca ogromem, typowo średniowieczna w a r o w n i a , wzniesiona z s u r o w e j , poczerniałej przez stulecia cegły, p o n u r e i groźne robi wrażenie. Z a m e k wielokrotnie niszczony i przebudow y w a n y nie zmienił jednak zasadniczego w y g l ą d u i dot r w a ł w całości do ostatnich l a t i dopiero n i e d a w n y pożar t a k silnie go uszkodził, że obecnie grozi m u j u ż zupełna ruina. D r u g i m z a b y t k o w y m gotyck i m g m a c h e m jest w Gniewie kościół z X I V . wieku z wysoką w i e ż ą i zębatemi ścianami szczytowemi. I Gniew zachował jeszcze sporo miejskich murów, a b r a m y utracił dopiero w ciągu X I X . wieku. Z świeckich s t a r s z y c h budowli cenną p a m i ą t k ą jest dla m i a s t a z n a d u j ą c y się w pobliżu zamku b a r o k o w y „ D o m Sobieskiego", w k t ó r y m król, będąc p o s i a d a c z e m

Nowe. — Kościół

» 127 « http://rcin.org.pl

i

Podzamcze.

gniewskiego starostwa, często zamieszkiwał. R o z l e g ł y r y n e k ozdabia szereg d o m ó w z charakt e r y s t y c z n e m i podsieniami, staroświecki nadając mu wygląd. P o n i ż e j G n i e w a , w odległości 12 zaledwie kilometrów na północ, międ z y W a l i c h n o w a m i a leż ą c e m j u ż p o gdańskiej stronie w widłach rzecznych Piekłem, rozpływa się W i s ł a w dwie strony. T u oddziela się N o g a t , p ł y n ą c y k u północnemu wschodowi i uchodzący do Z a l e w u Świeżego, od Wisły właściwej, zdążając e j prosto n a północ do zatoki Gdańskiej, — tu r o z p o c z y n a się wiślana delta, niski i płaski obszar u r o d z a j n y c h n a p ł y Rogoino. — Wieża wjazdowa zamku. r z e c z n y c h , tworząw ó w c y c h rozległą, gęsto zasiedloną i b o g a t ą krainę u j ś c i o w y c h , gdańs k i c h ż u ł a w . R o z c i ą g a j ą się one j u ż na t e r y t o r j u m W o l n e g o Mias t a , od k t ó r e g o r z e k a stanowi t u granicę. J e j w s c h o d n i e ramię, c z y l i w ł a ś c i w a W i s ł a t o c z y się stąd u p o d n ó ż a w y ż y n y , z k t ó r e j w y s o k i e g o b r z e g u w z r o k biegnie daleko, o g a r n i a j ą c szeroki obszar r o z t a c z a j ą c e j się p o z a r z e k ą i w i e l k i m o c h r o n n y m w a ł e m ż y z n e j , r ó w n i n y — j u ż nie w Polsce l e ż ą c y . O s t a t n i e m n a d W i s ł ą p o ł o ż o n e m m i a s t e m R z e c z y p o s p o l i t e j jest T c z e w . N a północ o d niego g r a n i c a P o l s k i s k r ę c a n a w s c h ó d i porzuc a j ą c bieg W i s ł y w s p i n a się na wzniesienia pomorskie. T c z e w — stary gród k s i ą ż ę c y — p o d o b n e , j a k inne miasta pomorskie przechodził koleje. B r a ł u d z i a ł w w o j n a c h k r z y ż a c k i c h , g d a ń s k i c h , s z w e d z k i c h , napoleońskich — z d o b y w a n y b y ł i niszczony i z n o w u podnosił się z gruzów. Z d a w n y c h z a b y t k ó w z a c h o w a ł d w a piękne kościoły go-

http://rcin.org.pl »

128

«

NADWIŚLAŃSKIE

MIASTA

t y c k i e , z k t ó r y c h k a t o l i c k i p r z e c h o w u j e cenne o k a z y średniowiecznej s z t u k i złotniczej, zaś ewangielicki — d a w n y dominikański — s m u k ł ą , ośmioboczną wieżą w y s t r z e l a nad miasto. D z i s i a j jest T c z e w w a ż n ą nadgraniczną s t a c j ą w ę z ł o w ą , posiada wielkie kolejowe w a r s z t a t y i p o r t r z e c z n y , k t ó r y p r o j e k t o w a n o r o z b u d o w a ć szerzej i p o ł ą c z y ć k a n a ł e m z m o r z e m . D w a wielkie m o s t y ł ą c z ą miasto z o b s z a r e m W o l n e g o Miasta G d a ń s k a . W T c z e w i e z n a j d u j e się szkoła żeglarska, w y c h o w u j ą c a m a r y n a r z y dla polskiej i l o t y . O d c z u w a się t u j u ż bliskość morza i m y ś l do niedalekich biegnie w y b r z e ż y . W s z y s t k i e t e na polskiej ziemi w y r o s ł e , stare nadwiślańskie miasta, t a k j a k ongi pod w ł a d z ą Z a k o n u tęskniły za z w i ą z k i e m z Polską i same z e r w a ł y narzucone pęta, b y się z Polską p o ł ą c z y ć K o r o n ą , t a k i później, w czasie p ó ł t o r a w i e k o w e g o zaboru przechow a ł y narodowego d u c h a , k t ó r y ż y w e m w nich bije dzisiaj tętnem. Z a m k i k o m t u r ó w legły w ruin ę, h o d o w a n e sztucznie cechy obcości o k a z a ł y się z ł u d n y m pozorem. Stare g r o d y nad Wisłą są polskie, j a k polską j e s t rzeka, k t ó r a j e wiąże.

Nowe. — Ruiny

zamku.

» 129 « http://rcin.org.pl

N a północ od T c z e w a , w miejscu, k t ó r e zaledwie dwadzieścia kilka kilometrów dzieli od ujścia, o p u s z c z a W i s ł a obszar R z e c z y p o s p o l i t e j , po k t ó r y m z d ą ż a ł a przeszło siedemset-kilometrowym biegiem, p ł y n ą c od sam y c h źródlisk przez polskie t y l k o ziemie. Zbierała p o drodze w siebie w s z y s t k i e w o d y i drogi, ku w s p ó l n e m u , naturalnemu k i e r u j ą c je w y l o towi, k u p r z y r o d z o n e j bramie kraju. Drogę przez n a t u r ę w y t y c z o n ą s z t u c z n a granica o krok przed t y m w y l o t e m tamuje, bramę zamyka.

Radzyń.

Ruiny

zamku.

P o z a nią leżą ż y z n e łęgi w i ś l a n e j d e l t y i Gdańsk, n a j w i ę k s z e i n a j w a ż n i e j s z e z miast w o b s z a r z e dolnej W i s ł y wzrosłych. D a w n a t o

p o l s k a z i e m i a — już C h r o b r y nad nią w ł a d a ł , — a jeśli d z i s i a j o b c y t u r o z b r z m i e w a j ę z y k , to p a m i ę t a j m y , że przez sto k i l k a d z i e s i ą t lat rządzili t y m k r a j e m K r z y ż a c y , że w r. 1309 w y r ż n ę l i p o d s t ę p n i e całą ludność G d a ń s k a , b y j ą niemieckimi z a s t ą p i ć p r z y b y s z a m i . A j e d n a k j u ż w połowie n a s t ę p n e g o w i e k u p o w s t a l i g d a ń s z c z a n i e przeciw Zak o n o w i , z b u r z y l i z a m e k k o m t u r ó w i p o d d a l i się Polsce, b y t r w a ć w związ k u z nią w d o b r e j c z y złej doli przez blisko p ó ł c z w a r t a stulecia a ż do d r u g i e g o rozbioru, k i e d y P r u s y z d o b y w a ć G d a ń s k m u s i a ł y , g d y ż m i e s z k a ń c y bronili m i a s t a przed o d e r w a n i e m od Polski. P a m i ę t a j m y , ż e d a w n a świetność G d a ń s k a i jego p o t ę g a t o o w o c z w i ą z k u z Polską, że p o zerwaniu tego z w i ą z k u nastąpił p o w o l n y u p a d e k m i a s t a i portu. O b e c n i e zaś, g d y p o d z i w i a j ą c z a k l ę t e w cegłę i k a m i e ń p i ę k n o prze-

» 130 « http://rcin.org.pl

NADWIŚLAŃSKIE

MIASTA

p y s z n y c h z a b y t k ó w starego G d a ń s k a , s p o t y k a m y w nim na k a ż d y m kroku polskie p a m i ą t k i , ś w i a d c z ą c e o w s p ó l n e j przeszłości, nie zapom i n a j m y , że i teraźniejszość, w y r a ż a j ą c a się zgiełkiem p o r t o w e g o ruchu, ł o s k o t e m stoczni i d ź w i ę k i e m o k r ę t o w y c h syren, nie j e s t n a m obca. W s z a k u p o d s t a w obudzonego t u z p o w r o t e m ż y w s z e g o t ę t n a gospodarczego l e ż y o d d z i a ł y w a n i e s ą s i e d z t w a i stosunków z zmartw y c h w s t a ł ą R z e c z ą p o s p o l i t ą Polską, n a w i ą z a n i e — choć w zmienion y c h w a r u n k a c h i formie — n a t u r a l n y c h w ę z ł ó w , ł ą c z ą c y c h w organiczną całość obszar W i s ł y . N a obszarze wiślanej d e l t y p o z a l e ż ą c y m w dzisiejszych granicach R z e c z y p o s p o l i t e j T c z e w e m t r z y rozsiadły się m i a s t a : G d a ń s k , E l b l ą g i Malborg. Ich h i s t o r y c z n a przeszłość i rola obecna o k a z u j ą w y r a ź n i e , że d e c y d u j ą c e znaczenie dla ich r o z w o j u m a Wisła. P y s z n a stolica k r z y ż a c k i e j potęgi, Malborg, pozostało s k r o m n e m miasteczkiem, leżąc nad t r a c ą c y m w o d y na k o r z y ś ć G d a ń s k i e j W i s ł y N o g a t e m . Z a t r z y m a ł się w r o z w o j u , ongi t a k ś w i e t n y m , b o g a t y E l b l ą g , wzniesiony nad płyc i e j ą c y m Zalewem, o d k ą d s k u t k i e m s t o p n i o w e g o zamierania N o g a t u i W i s ł y E l b l ą g s k i e j o d c i ę t y został od o ż y w c z e g o w p ł y w u w i e l k i e j rzeki, z którą dzisiaj w i ą ż ą g o j u ż t y l k o sztuczne k a n a ł y . Jeden G d a ń s k

Gniew. —

Rynek.

» 131 « http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

p u l s u j e pełnią sił ż y c i o w y c h i z n o w u obecnie r o z k w i t a . Z a w d z i ę c z a t o o c z y w i ś c i e p r z e d e w s z y s t k i e m t e m u , że l e ż y nad morzem, i t o u brzeg ó w g ł ę b o k i e j , o t w a r t e j z a t o k i a nie nad d u s z o n y m przez o s a d y Zal e w e m W i ś l a n y m . O b o k t e g o j e d n a k d r u g i m niemniej w a ż n y m war u n k i e m jego z n a c z e n i a j e s t bezpośredni z w i ą z e k z W i s ł ą a przez nią z c a ł y m , r o z l e g ł y m o b s z a r e m j e j dorzecza. D l a t e g o G d a ń s k , k t ó r y b y ł p o t ę ż n e m e m p o r j u m z a polskich r z ą d ó w , spadł do roli podrzędnego p o r t u w okresie z a b o r u , g d y leżąc w g r a n i c a c h P r u s o d c i ę t y został od całego górnego i średniego dorzecza W i s ł y , od możności s w o b o d n y c h s t o s u n k ó w z k r a i n a m i polskiemi pod i n n y m z n a j d u j ą c e m i się zaborem. O b e c n i e bliższe s t o s u n k i , które w i ą ż ą g o z wolną R z e c z ą p o s p o l i t ą , skup i a j ą c ą — p o z a d e l t ą u j ś c i o w ą — c a ł y obszar w i ś l a n y , g w a r a n t u j ą mu z powrotem pomyślne warunki rozwoju. I w i ą ż ą jego g o s p o d a r s t w o z P o l s k ą . W t e m też z n a c z e n i u spełniły się częściowo prorocze s ł o w a Sędziego z a r c y p o e m a t u Mickiewicz a, g d y krzyknął na p o l o w a n i u : „ M i a s t o G d a ń s k n i e g d y ś nasze, z n o w u będzie n a s z e ! "

Tczew. — Most na

» 132 «

Wiśle.

http://rcin.org.pl

Pod

Gołąbiem

nad

Drwęcą.

ROZDZIAŁ SZÓSTY.

ZIEMIA CHEŁMIŃSKA I POJEZIERZE BRODNICKO-LUBAWSKIE. u wschodowi z a przełomem dolnej W i s ł y piętrzy się w d a l s z y m ciągu n a d b a ł t y c k a grobla, t w o r z ą c pojezierze mazurskopruskie. J e d y n i e południowe stoki t e g o obszaru leżą w granicach Polski. N a j w y ż s z e wzniesienia (nie d o c h o d z ą c e t u j e d n a k p o z i o m u kaszubskich) i n a j w i ę k s z e jeziora leżą j u ż w Prusiech W s c h o d n i c h . S t a m t ą d , z wododzielnego grzbietu k u południowi s p ł y w a j ą c e strumienie, drążą powierzchnię p o c h y l a j ą c e j się ł a g o d n y m skłonem k u Wiśle krainy. T u m i ę d z y

» 133 «

http://rcin.org.pl

Gołąb nad

Drwęcą.

Osą a D r w ę c ą rozpościera się C h e ł m i ń s k a ziemia — płyta gliniasta przeważnie, n a k t ó r e j s k r a j u osiadły nadwiślańskie g r o d y : T o r u ń , Chełmno i G r u d z i ą d z . O b s z a r t o słabo f a l i s t y , mało urozmaic o n y , — za t o s ł y n n y z u r o d z a j n y c h gleb. Są t o o b o k w i ś l a n y c h żuław n a j ż y ź n i e j s z e d z i e d z i n y północnej P o l s k i , s t a n o w i ą c e j e j p r a w d z i w y spichlerz. Ł a n y pszeniczne i b u r a c z a n e p o l a ogromne t u z a j m u j ą powierzchnie. T o też l a s ó w t u p r a w i e b r a k — j e d y n i e na obwodzie i w p i a s z c z y s t y c h o k o l i c a c h nad r z e k a m i , — j a k n a p n . od Torunia, n a d O s ą p o n i ż e j G r u d z i ą d z a i nad D r w ę c ą , — w i d n i e j ą większe obs z a r y leśne. S p ł y w a j ą c e ku wiślanej dolinie rzeki w c i ę ł y się w pobliżu k r a ń c ó w p ł y t y g ł ę b o k o , t w o r z ą c t u r z e ź b ę śmiałą i ż y w ą . Monotonję w n ę t r z a p r z e r y w a j ą w i j ą c e się środkiem p ł y t y odosobnione p a s y mor e n o w y c h w z g ó r z oraz rozrzucone p o powierzchni jeziora, przeważnie długie a w ą s k i e , w ł ą c z o n e w bieg r z e k . Stąd n a z w a „ p o j e z i e r z a " chełmińskiego. N a w y s u n i ę t y m p ó ł w y s p i e t a k i e g o jeziora wznosi się s t a r o ż y t n a C h e ł m ż a , ongi stolica chełmińskiego b i s k u p s t w a , s z c z y c ą c a się j e d n y m z n a j p i ę k n i e j s z y c h i n a j o k a z a l s z y c h g o t y c k i c h kościołów p ó ł n o c n e j P o l s k i , d a w n ą k a t e d r ą , g o d n ą r y w a l i z o w a ć z toruńskiemi ś w i ą t y n i a m i i p e ł p l i ń s k i m t u m e m . L e ż ą c w c e n t r u m żyznego, rolni-

» 134 «

http://rcin.org.pl

» 135 « http://rcin.org.pl

Brodnica.

— Ratusz

i Jara.

c z e g o obszaru c h e ł m i ń s k i e j ziemi, w otoczeniu b u r a c z a n y c h łanów, posiada C h e ł m ż a n a j w i ę k s z ą w P o l s c e cukrownię. Nie b r a k t e j krainie h i s t o r y c z n y c h z a b y t k ó w ; gęsto rozsiane są p o niej ruiny średniow i e c z n y c h z a m k ó w k r z y ż a c k i c h i pols k i c h — m a m y j e w Rogoźnie, gdzie zachowała się o g r o m n a k w a d r a t o w a wieża w j a z d o w a , Radzyniu, Gołąbiu, w z n o s z ą się n a d jeziorami w K o w a lewie, P o p o w i e itd., — a stare g o t y c k i e kościoły d ź w i g a j ą się nad zab u d o w a n i a m i wsi i miasteczek, należąc do n i e o d ł ą c z n y c h szczegółów kraj o b r a z u północnej Polski. Ze s t a r y c h miast g o d n y u w a g i j e s t G o ł ą b l e ż ą c y n a d D r w ę c ą u s t a r e g o p r z e j ś c i a przez rzekę, w s ą s i e d z t w i e rozległych lasów. N a w z g ó r z u za m i a s t e m w z n o s z ą się t u z w a l i s k a z a m k u , o k t ó r y gorące w czasie wojen krzyżackich toczono walki. Po-

http://rcin.org.pl » 136 «

Z okolic

Brodnicy.

tężny g m a c h z c z t e r e m a w i e ż a m i na r o g a c h i osobną b a s z t ą , z b u d o w a n y w X I V wieku, o z d o b i o n y został w p ó ź n i e j s z y c h c z a s a c h renesansową a t t y k ą . D z i s i a j j u ż t y l k o i m p o n u j ą c ą t w o r z y ruinę. N a wschodzie, p o z a doliną L u t r y n y obraz się zmienia. Teren staje się w z g ó r z y s t y , s p l ą t a n y l a b i r y n t jezior rozlewa się wśród pias z c z y s t y m i obszarami p r z e g r a d z a n y c h wzniesień, lasami wielkimi pok r y t y c h . W zaklęsłościach niespokojnej powierzchni k r y j ą się torfiaste m o c z a r y . T o pojezierze B r o d n i c k i e . L e ż y ono w pasie poprzecznego obniżenia przecinającego dalej na pn. pojezierną groblę Mazurską w ź r ó d ł o w y m obszarze D r w ę c y , z a z n a c z o n y m t a m skupieniem wielkich jezior, j a k Iławskie i D r w ę c k i e . I t u t a j m a m y podobne skupienie. K i l k u równoległymi p a s a m i ciągną się t u w kierunku z pn. zach. na pd.-wsch. z w i ą z a n e szeregi jezior, — p r z e p ł y w a j e L u t r y n a i strumienie ku południowi do D r w ę c y płynące. N a j w i ę k s z e , t o na zachodzie rozlane jezioro W ą d z y ń s k i e . Jest ich tu na niewielkiej przestrzeni przeszło s t o ; słyną m i ę d z y niemi z uroczego położenia jeziora: Ciche, Z b y c z n o , Łękorskie, P a r t ę c i n . . . O t a c z a j e leśna głusza. Nieliczne m i a s t e c z k a t e j krainy, j a k Brodnica, leżąca na j e j poł u d n i o w y m krańcu i również nad D r w ę c ą wzniesione N o w e Miasto,

» 137 « http://rcin.org.pl

MORZE

I

POMORZE

c h l u b i ą się o c a l a ł y m i z a b y t k a m i średniowiecznego b u d o w n i c t w a w postaci g o t y c k i c h ś w i ą t y ń , s t a r y c h w i e ż i b r a m m i e j s k i c h . Sporo t y c h z a b y t k ó w posiada B r o d n i c a . O b o k t r ó j k ą t n e g o r y n k u w i d n i e j e t u r e s z t k a starego g o t y c k i e g o r a t u s z a z z e g a r o w ą wieżą, — z o b w a r o w a ń m i e j s k i c h p o z o s t a ł a z ę b a t a „ K a m i e n n a B r a m a " i wzniesiona nad brzegiem D r w ę c y W i e ż a Mazurska. Z a m i a s t e m d ź w i g a się o g r o m n a o ś m i o b o c z n a b a s z t a , p o z o s t a ł o ś ć średniowiecznego z a m k u . N o w e M i a s t o s z c z y c i się ś l i c z n y m s t y l o w y m kościołem g o t y c kim, k t ó r e g o k w a d r a t o w a wieża d o m i n u j e nad m i a s t e m , d w i e m a b r a m a m i m i e j s k i e m i : B r o d n i c k ą i L u b a w s k ą , i częścią s t a r y c h m u r ó w . — D a l e j na wschodzie, w o k o l i c y L i d z b a r k u — p o j a w i a się k r a j o b r a z m o r e n y dennej. Z a s i e w a go m n ó s t w o l o d o w c o w y c h oczek, p o ł y s k u j ą c y c h n a nierównej powierzchni. N a południu r o z t a c z a j ą się lasy a ż ku D z i a ł d o w u , p o ł o ż o n e m u wśród p i a s k ó w i torfowisk, — na p ó ł n o c y natomiast, w o k o l i c y L u b a w y t e r e n g a r b i się z n o w u silniej i p o d n o s i k u s t o k o m sąsiednich — j u ż za g r a n i c ą R z e c z y p o s p o l i t e j l e ż ą c y c h — n a j w y ż s z y c h wzniesień m a z u r s k i c h . I t u lasy cieniste i ciche śródleśne j e z i o r a s t a n o w i ą n a c z e l n y r y s k r a j o brazu, — a c a ł a t a u r o c z a kraina j e s t t y l k o częścią M a z u r s k i e g o P o jezierza, którego skłon p o ł u d n i o w y s t a n o w i , — j e s t s k r a w k i e m w i ę k szego naturalnego obszaru, t e s a m e noszącego c e c h y i p r z e z t e n s a m lud polski p o obu stronach k o r d o n u zamieszkałego, — k t ó r y polityc z n a granica t u t a j r o z c i n a . *

Dwór

*

Świecie pod

*

Brodnicą

http://rcin.org.pl » 138 «

MORZE

1

POMORZE

W o j e w ó d z t w o pomorskie o b e j m u j e ziemie, które w obszarze R z e c z y p o s p o l i t e j szczególnie w a ż n e m a j ą znaczenie. Od z a c z ą t k u d z i e j ó w k r a i n y rdzennie polskie, z a c h o w a ł y wiernie ten charakter i m i m o długotrwałego w y s i ł k u obcej kolonizacji p o s i a d a j ą ludność, która z podziwu g o d n ą w y t r w a ł o ś c i ą o p a r ł a się w y n a r o d o w i e n i u . W n a j c i ę ż s z y c h okresach ucisku manifestowała ona stale z w i ą z e k z O j c z y z n ą — u t r z y m a ł a mowę polską i polskiego narodowego ducha. — K r a i n a t o w y s o k i e j k u l t u r y rolnej, o g r o m n y c h , najlepiej w Polsce z a g o s p o d a r o w a n y c h lasów, t y s i ę c y jezior r y b n y c h i b y s t r y c h strumieni, d o s t a r c z a j ą c y c h ż y w e j siły przemysłowi. Z wartością ekonomiczną ł ą c z y ona urok k r a j o b r a z o w y . Jest t o b o w i e m równocześnie z a c h w y c a j ą c y pięknością w i d o k ó w b ł ę k i t n y k r a j pojezierza, k r a j w z g ó r z lesistych jasnemi w o d a m i o b l a n y c h i w y n i o s ł y c h n a d w i ślańskich brzegów. G ł ó w n ą j e d n a k i nieocenioną wartość p r z e d s t a w i a t a k r a i n a przez t o właśnie, że j e s t „ p o m o r z e m " , — że z m o r z e m g r a n i c z y d o s t ę p do niego w ł a s n y Polsce zapewnia. P o s i a d a j ą c ten szczupły s k r a w e k w y b r z e ż a , n a k t ó r y m fale B a ł t y k u polskiej d o t y k a j ą ziemi, o d g r y w a P o m o r z e rolę wyjątkową i niczem niezastąpioną, — wśród w s z y s t k i c h polskich dziedzin j e d y n ą .

Z pojezierza

Brodnickiego.

» 139 «

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

SPIS RZECZY —

—

Str.

SŁOWO W S T Ę P N E

VII

I. P O L S K I E W Y B R Z E Ż E B A Ł T Y K U Półwysep Hel Wybrzeże zatoki gdańskiej Puck

3 10 18 22

II. GDYNIA. RYBOŁÓSTWO MORSKIE. PIELOWE

M I E J S C A KĄ-

I I I . P O M O R Z E PÓŁNOCNE, K A S Z U B S K A Puszcza Darzlubska, Kaszubi Pomorze środkowe. Grzbiet pojezierza Jeziora Kaszubska Szwajcarja

SZWAJCARJA

25

. . .

69

IV. B O R Y T U C H O L S K I E , D O L I N A W I S Ł Y V. N A D W I Ś L A Ń S K I E MIASTA Toruń Chełmno Świecie Grudziądz Nowe, Gniew, Tczew VI. Z I E M I A C H E Ł M I Ń S K A I P O J E Z I E R Z E LUBAWSKIE Chełmża Gołąb Brodnica

http://rcin.org.pl

45 48 52 54 57

93 112 118 120 125 BRODNICKO133 134 136 137

Materjalu ilustracyjnego do tej książki dostarczyły zarówno firmy fotograficzne j a k i artyści-amatorzy z całej Polski. Oto w y k a z szczegółowy: J A N BUŁHAK w W i l n i e , ( f o t o g r a f j e n a s i r . : III,V, VII, XIII, 2, 4, 5, 6, 8, 9, 10, U , 13, 14, 17, 20, 21, 22, 25,'28, 30-04, 37-38, 40-43 45, 48-49, 51-54, 56, 58-60, 67, 73, 75, 79, 89-C0, 92-81, 96, 98-99, 103-105, 110, 122-123, 125-126, 131-139). Dr. T A D E U S Z C Y P R J A N w K r a k o w i e , ( f o t o g r a f j e n a s t r . : 3, 7, 19, 23, 24, 39, 57). HENRYK GĄSIOROWSKI w Grudziądzu, f o t o g r a f j e n a s t r . : 11, 29, 32, 45-46, 50, 55, 57, 60-62, 64, 66, 69, 71, 76,

81-82,

120, 124, 127-130). H. GERDON w T o r u n i u , ( f o t o g r a f j e n a s t r . : 93, 96-97, 100-102, 104, 108, 109, 110-112, 114). M. KULIŃSKI w Czersk«, ( f o t o g r a f j e n a s t r . : 15, 29, 47, 55, 62-63 , 65-66, 68-70, 77-78, 81, 90-91, 121). W Ł . MARCINKOWSKI w P o z n a n i u , ( f o t o g r a f j a n a s t r . XII). ZDZ. MARCINKOWSKI w W a r s z a w i e , f o t o g r a f j e n a s t r . : 5, 16, 22-23, 26-27, 35-36, 44, 72-74, 88, 115, 118. A. PAWLIKOWSKI w Krakowie, ( f o t o g r a f j e n a s t r . IX). RYDZEWSKI w P o z n a n i u , ( f o t o g r a f j e n a s t r . : 3-4, 7, 9, 12, 29, 40, 80). „RUCH" w W a r s z a w i e , ( f o t o g r a f j e n a s t r . : 15, 18, 27, 39). R. ULATOWSKI w P o z n a n i u , ( f o t o g r a f j e n a s t r . : VII, 95, 106-107, 113, 117, 119). TOWARZYSTWO KRAJOZNAWCZE w Warszawie, (str. X-XI). STAN. PREUSS w Margoninie, ( s t r . XVI, 83). i inni.

http://rcin.org.pl

81-88,

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

http://rcin.org.pl

35122