Spisz - kraina wielu kultur

Spisz

-kraina wielu kultur Spiš - stredisko mnohých kultúr Spiš a region of many cultures Zips Land vieler Kulturen

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu „Tatry” w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska- Republika Słowacka 2007-2013

Spisz

-kraina wielu kultur Teksty: Katarzyna Sikora Fotografie: Łukasz Olszewski

Łapsze Niżne 2010

Spis treści Wydawca: Agencja Fotograficzna Studio-F Łukasz Olszewski ul. Najświętszej Marii Panny 2A/3 33-100 Tarnów tel: +48 507-373-133 fax: +48 14 69-26-900 e-mail: [email protected] www.studio-f.pl

Spisz - kraina wielu kultur Od autorów Wstęp Spiskie kalendarium Obrzędowość Strój Spiski Muzyka i tańce Gwara Kuchnia Spiska Rękodzielnictwo Architektura

7 10 18 32 49 60 68 76 79 83

Polski Spisz

Teksty: Katarzyna Sikora Tekst obrzędowość, kuchnia spiska: Elżbieta Łukuś

Frydman Falsztyn Jurgów Kacwin Krempachy Łapsze Niżne Łapsze Wyżne Niedzica Nowa Biała Trybsz

89 92 96 100 106 110 114 118 124 128

Fotografie: Łukasz Olszewski, www.olszewskiphoto.pl Fotografia (strona 36): Elżbieta Łukuś Fotografie (strona 103, 104): Antoni Pacyga Mapki: Agencja Fotograficzna Studio-F Rysunki: Monika Stec Tłumaczenia: Agencja Fotograficzna Studio-F Projekt, skład: Agencja Fotograficzna Studio-F

Copyright by Urząd Gminy Łapsze Niżne Urząd Gminy Łapsze Niżne ul. Jana Pawła II 20 34-442 Łapsze Niżne tel: +48 18 26-59-319 www.lapszenizne.pl

ISBN 978-83-926277-8-4

Słowacki Spisz Kieżmark Lendak Lewocza Osturna Spiska Stara Wieś Spiskie Hanusowce Spiskie Podgrodzie Wielka Frankowa Ździar

131 138 142 148 154 158 162 172 176

Informator Ważne adresy Imprezy kulturalne Mapy Baza turystyczna

180 181 182 186

Obsah Table of Content Inhaltsverzeichnis Spiš – stredisko mnohých kultúr Od autorom Úvod Spišské kalendarium Obradníctvo Spišský kroj Hudba a tance Nárečie Spišská kuchyňa Ručná výroba Architektúra Poľský Spiš Slovenský Spiš Informátor

7 10 18 32 49 60 68 76 79 83 89 131 180

Spiš – a region of many cultures From the authors Introduction The Spiš history Ceremonialism The Spiš regional costume Music and dances The dialect The cuisine of Spiš Handicraft Architecture Polish Spisz Slovak Spisz Guidebook

7 10 18 32 49 60 68 76 79 83 89 131 180

Zips – Land vieler Kulturen Von den Autoren Vorwort Zipser Zeittafel Zeremoniell Zipser Kleidung Musik und Tanzen Dialekt Küche von Zips Kunsthandwerk Architektur Polnische Zips Slowakische Zips Broschüre

7 10 18 32 49 60 68 76 79 83 89 131 180

Od

autorów

Od autorów Kultura Spisza jest o wiele starsza niż myślenie o niej kategoriami narodowymi. W  ciągu stuleci wątki słowackie, niemieckie, węgierskie, polskie, rusińskie, żydowskie i inne splatały się w całość, dopełniały się wzajemnie, mieszały z sobą. Tylko nieliczne wytwory kultury można dzisiaj przypisać bez zastrzeżeń do tego czy innego narodu; znacznie częściej niepodobna stwierdzić, kto co od kogo zapożyczył. . . Antoni Kroh, “Spisz, Spiš, Zips, Szepes”.

Spisz rozciągający się na terenach polskich i słowackich Karpat Zachodnich, to kraina historyczno-etnograficzna, która fascynuje przybyszów nie tylko wyjątkowym krajobrazem przyrodniczym, ale przede wszystkim wyraźną odrębnością swego krajobrazu kulturowego. Tutaj na przestrzeni wieków – jak w soczewce – skupiały się wpływy polskie, węgierskie, słowackie, niemieckie i  wołoskie. Swoisty na Spiszu żywioł różnorodności przejawia się w bogatym dziedzictwie kultury, tradycjach, języku, architekturze. Pewną osobliwością jest północna część Spisza, a w szczególności podzielone pomiędzy Polskę i Słowację Zamagurze Spiskie. Niegdyś obszar ten charakteryzował się zwartym osadnictwem góralskim z polską gwarą i  zwyczajami, a  także silnym przywiązaniem do kościoła rzymskokatolickiego. Każda spiska miejscowość ma swoją barwną historię, sięgającą często głębokiego średniowiecza i  szczyci się posiadaniem interesujących zabytków bądź osobliwości przyrodniczych. Turystów z różnych stron świata przyciąga także niezwykła gościnność mieszkańców Spisza oraz piękno rodzimego folkloru z jego dawnymi obrzędami, gwarą i  ognistym czardaszem, którego z  Węgier przynieśli ze sobą Cyganie. Zadaniem naszego przewodnika jest próba całościowego spojrzenia na zróżnicowane dziedzictwo Spisza jako regionu, w którym krzyżowały się różne tradycje narodowe, religijne i  kulturowe. Warto doświadczyć obcowania z  kulturą ludową Spisza. Tutaj każdy może być odkrywcą...

7

8

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Od

autorów

Od autorom

Von den Autoren

Spiš, rozliehajúci sa na území polských a slovenských Západných Karpát, je historicko – etnografická krajina, ktorá fascinuje nových obyvateľov nie len nezvyčajne krásnou prírodou ale predovšetkým svojou nenapodobiteľnou kultúrou. V priebehu storočí sa tu zmienali a zbierali polské, nemecké, maďarské, slovenské ale aj valašské vplyvy. Bohatým prvkom rozmanitosti Spiša je kultúrne dedičstvo, jazyk, kultúra a architektúra. Každé spišské mesto má svojú farebnú históriu, mnohokrát hlboko siahajúcu do stredoveku, s mnohými zaujímavými historickými alebo prírodnými zaujímavosťami. Turistov z rôznych kútov sveta priťahuje nezvyklá pohostinnosť obyvateľov Spiša a  krásy tradičného folklóru, dialektu a  ohnivého Čardášu – tradičného tanca, ktorý priniesli zo sebou maďarský rómovia.

Die Zips, die sich auf den Gebieten von polnischen und slowakischen Westkarpaten ausbreitet, ist ein historischethnografisches Land, das die Besucher nicht nur dank der außergewöhnlichen Naturlandschaft, aber vor allem der deutlichen Eigenart der Kulturlandschaft begeistert. Hier, im Laufe der Jahrhunderte konzentrierten sich – wie in einer Linse – die polnischen, ungarischen, slowakischen, deutschen und walachischen Einflüsse. Das in Zips einzigartige Vielfaltelement kommt im reichen Kulturerbe, Traditionen, Sprache, Architektur zum Ausdruck. Jede Zipser Ortschaft hat seine bunte Geschichte, die oft auf frühes Mittelalter zurückgeht und rühmt sich des Besitzes interessanter Denkmäler oder Naturbesonderheiten. Die Touristen aus unterschiedlichen Weltgegenden werden auch durch die außergewöhnliche Gastfreundlichkeit der Zips-Bewohner und die Schönheit der Heimatfolklore mit ihrer alten Bräuchen, Dialekt und feurigem, von den Zigeuner aus Ungarn mitgebrachtem Csardas angelockt.

Úlohou nášho sprievodcu je snaha o komplexný pohľad na rozmanité dedičstvo spišského regiónu, ktorý prešiel jednotlivými narodnostnými tradíciami, náboženstvami a  kultúrami. Oplatí sa spoznať kultúru Spiša, tu môže byť každý objaviteľom...

From the authors The Spiš extending in the area of Polish and Slovak Western Carpathian Mountains is a  historical-geographical region, which fascinates newcomers not only with its unusual natural landscape, but first of all with a significant separateness of its cultural landscape. Here, over the centuries - as in a lens - focused Polish, Hungarian, Slovak, German and Wallachian influences. A specific element of diversity on the Spiš manifests in a  rich cultural heritage, traditions, language and architecture. Each Spiš village has its vivid history, often dating back to the early Middle Ages and is proud of having interesting historical monuments or natural curiosities. Tourists from different parts of the world are also attracted by the extraordinary hospitality of The Spiš inhabitants and the beauty of traditional folklore with its old ceremonies, dialect and fiery Csárdás, which the Hungarian Gypsies brought with them. The task of our guide is an attempt of a  holistic view at the diverse heritage of the Spiš as a region, in which various national, religious and cultural traditions crossed. It’s worth to experience communicating with The Spiš folk culture. Here, everybody can be an explorer...

Die Aufgabe unseres Führers ist die Probe der komplexen Betrachtung des vielfältigen Zips-Erbes als Region, wo sich die unterschiedlichen nationalen, religiösen und kulturellen Traditionen kreuzten. Erlebenswert ist der Kontakt mit der Volkskultur von Zips. Jeder kann hier Entdecker sein… Przydrożna kapliczka w Czarnej Górze

9

10

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Wstęp Spisz to kraina o  burzliwych dziejach i  zmieniających się w  ciągu wieków granicach, rozciągającą się na terenie dwóch krajów: Słowacji i Polski. Od północy i zachodu Spisz sąsiaduje z Podhalem, na wschodzie z Szaryszem, na południu z  Abowem i  Gemerem, na południowym zachodzie z  Liptowem. Spisz dzieli się na następujące części: Spisz południowy (ze Spiską Nową Wsią), Spisz środkowy (z  Lewoczą i  Kieżmarkiem), Spisz północno-wschodni (ze Starą Lubowlą i  przyległymi miejscowościami) oraz Zamagurze Spiskie, które jak sama nazwa wskazuje, leży na północ od Magury Spiskiej. Przeważająca część Spisza, który zajmuje ok. 22 tys. km2, rozciąga się w granicach Słowacji, ale ok. 195 km2 należy do Polski. Polski Spisz, a  ściśle mówiąc część Zamagurza Spiskiego położony jest w południowej części Małopolski, w widłach rzeki Białki i  Dunajca. Od wschodu otaczają go Pieniny, od północy Niżne Podhale z  Gorcami, od zachodu Skalne Podhale z  Kotliną nowotarską, od południa historyczne Zamagurze Spiskie przecina granica państwowa. Polski Spisz obejmuje swym zasięgiem 14 miejscowości spiskich. Są to: Falsztyn, Frydman, Kacwin, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Trybsz (gmina Łapsze Niżne); Czarna Góra, Rzepiska, Jurgów (gmina Bukowina Tatrzańska); Dursztyn, Krempachy, Nowa Biała (gmina Nowy Targ). Zamek Dunajec w Niedzicy

Przypuszcza się, że do XI wieku cały teren Spisza należał do Polski. W  1108 roku Spisz przeszedł w  ręce węgierskie, a  władcy węgierscy sprowadzili pierwszą falę osadnictwa z  Niemiec, jednak te pierwsze osady zostały zniszczone w  1241 roku przez najazdy tatarskie. Wkrótce ruszyła ko-

Wstęp lejna akcja kolonizacyjna, kiedy to król Bela IV sprowadził osadników z  Saksonii. Utworzyli oni osobną prowincję ze stolicą w  Lewoczy, na której czele stał komes podległy żupanowi spiskiemu. Z  początkiem XIV wieku Zamagurze wchodziło w  skład feudalnego tzw. klucza dunajeckiego, nadanego przez króla węgierskiego rodowi Berzeviczych, którzy około 1330 roku zbudowali najbardziej dziś znaną budowlę polskiego Spisza, tj. niedzicki zamek. W 1412 roku król Władysław Jagiełło pożyczył królowi Węgier Zygmuntowi Luksemburczykowi 37 tysięcy kop groszy praskich, za co przejął w zastaw 13 miast spiskich. Utworzono w nich starostwo spiskie. Pozostawały pod polską administracją do 1769 roku, czyli przez ponad 350 lat. Strona polska uważała te tereny za przynależne do Rzeczpospolitej, strona węgierska – za odwiecznie węgierskie. W 1490 roku sąd rozjemczy we Wrocławiu, uznał sprawę za przedawnioną, przyznając tym samym sporny teren Polsce. Podczas konfederacji barskiej Austria zagarnęła starostwo spiskie, potem czorsztyńskie, nowotarskie i  sądeckie, tworząc na ich miejscu prowincję 16 spiskich miast z  ograniczoną autonomią. Po I  rozbiorze Polski Austria włączyła starostwo spiskie do Węgier, a  pozostałe do Galicji. Zamagurze Spiskie pomimo tego, że zasiedlone było przeważnie ludnością polską do Starostwa Spiskiego nie należało. Zróżnicowane etnicznie osadnictwo na Spiszu i  jego zmienna przynależność do różnych organizmów państwowych sprawiły, że skład narodowościowy ludności Spisza Łapszanka - Kaplica p.w. Matki Bożej przed rokiem 1918 był złożony. Większość ludności, zwłaszcza wiejskiej, stanowili Słowacy, na północy mieszkało sporo ludności etnicznie polskiej, w miastach zamieszkali liczni Niemcy, na południu zaś Węgrzy. Na przełomie XIX i XX wieku w dobie intensywnej madziaryzacji istotne stały się problemy narodowościowe

11

12

Spisz - Kraina Wielu Kultur i językowe, zwłaszcza gdy w 1907 roku weszła w życie ustawa, która nakazywała przymusowe nauczanie języka węgierskiego w szkołach spiskich. Na Spiszu zaczął się rozwijać narodowy ruch słowacki, a nieco później polski. Głównymi ośrodkami działalności polskiej przed I  wojną światową były Łapsze Niżne (zwane „Małą Warszawą”), Lendak i  Jurgów. W  latach 1918-1920 trwał konflikt pomiędzy Polską i Czechosłowacją o przebieg granicy państwowej na Spiszu. Decyzją mocarstw zachodnich w 1920 roku Polsce przydzielono 14 wsi spiskich, a reszta Spisza pozostała w granicach Czechosłowacji. We wrześniu 1939 roku oddziały słowackie u  boku Wermachtu uczestniczyły w  agresji na Polskę. Miesiąc później Niemcy zajęty polski Spisz przekazali Republice Słowackiej, a granica między Generalnym Gubernatorstwem a Słowacją przebiegała tak jak w 1918 roku. Ten stan trwał do

Wstęp mianie męskiej stroju widoczne są wspólne cechy ze strojem podhalańskim: cyfrowane portki, serdaki, kierpce. W odmianie kacwińskiej i trybskiej typowe są zielone kamizelki i buty z cholewami. W gwarze spiskiej zaliczanej do gwar małopolskich występują liczne madziaryzmy i  słowakizmy, których źródłem była administracja szkolna i kościelna. Sąsiedztwo górali spiskich z  Niemcami oraz Rusnakami sprawiło, że w  słownictwie górali spiskich są także wpływy słownictwa rusińskiego i niemieckiego. Po burzliwej historii tego regionu, w okolicy pozostały warte zwiedzenia obiekty - niedzicki zamek z  tajemniczą historią testamentu Inków, zabytkowe kościoły, unikatowe piwnice frydmańskie, czy niespotykane gdzie indziej w Polsce kacwińskie sypańce. Warto też odwiedzić Spisz po stronie słowackiej: Czerwony Klasztor, zamek lubowelski, Zdziar czy choćby Lendak. Bez spaceru po placu Mistrza Pawła w Lewoczy i zabytkowym centrum w Kieżmarku nie sposób uchwycić hybrydycznej specyfiki Spisza, który jest przecież mozaiką stylów, języków i upodobań.

Panorama Tatr

końca wojny w 1945 roku. Po okupacji przywrócono granicę państwową z 1920 roku, w ramach której polska część Spisza (14 wsi) jest integralną częścią państwa polskiego. Spisz jest krainą, która do dziś zachowała pewną odrębność i  różni się nieco od sąsiednich: pienińskiej i  podhalańskiej. Z punktu widzenia etnografii, w kulturze materialnej mieszkańców Spisza można odnaleźć elementy węgierskie, niemieckie, słowackie, polskie, wołoskie. Mimo niewielkiego obszaru jaki zajmuje, na polskim Spiszu wyodrębnia się trzy odmiany (subregiony) o  charakterystycznej gwarze i  stroju ludowym: jurgowska, kacwińska i trybska. W jurgowskiej od-

Szafran spiski

13

14

Spisz - Kraina Wielu Kultur Úvod Spiš je krajinou s búrlivou históriou, so zmieňajúcimi sa hranicami v  priebehu niekoľkých storočí, rozkladajúcou sa na území dvoch krajín: Slovenska a Poľska. Prevažná časť Spiša sa rozkladá na 22 tis. Km2 na území Slovenska, ale okolo 195 km2 patrí k územiu Poľska. Poľská časť Spišu zahŕňa na svojom území 14 spišských obcí. Sú to Falštín, Fridman, Kacvín, Lapšanka, Nižné Lapše, Vyšné Lapše, Nedeca, Tribš, Čierna Hora, Repiská, Jurgov, Durštín, Krempachy, Nová Belá.

Książeczka do nabożeństwa z końca XIX wieku

Pripúšťa sa, že do 11. storočia celé územie patrilo Poľsku. V  roku 1108 vládu nad Spišom prevzali maďarskí panovníci, ktorí priviedli prvú vlnu osadníkov z  Nemecka. Čoskoro nastúpila ďaľšia kolonizácia, tentoraz osadníkmi zo Saska. Začiatkom 14. storočia, Zamagure boli súčasťou tzv. „Dunajského kľúča“, ktorý bol vydaný maďarským kráľovským rodom Berzeviczych. Okolo roku 1330 postavil tento rod dnes najznámejšiu budovu Spiša – Nedecky zámok. V roku 1412 kráľ Wladislaw Jagiello požičal kráľovi Maďarska Žygmundovi Luxemburskému 37 tisíc kôp Pražských grošov, za čo prijal 13 miest zo Spiša. Tieto mesta zostali pod administraciou Polska do roku 1769. Poľsko myslelo, že táto časť patrí do ich republiky, Maďarsko zase, že patrí im. Počas Barskej konfederácie Rakúsko zabralo Spišský okres, neskôr Czorzstynsky, Nowotarsky a Sadecky okres, kde vytvorili 16 spišských miest o ohraničenou auto-

Wstęp nómiou. Po rozdelení Poľska, Rakúsko pridelilo časť Spišského okresu Maďarsku a časť Galícii. V rokoch 1918 – 1920 trval konflikt medzi Poľskom a Československom o štátne hranice v oblasti Spiša. Podľa rozhodnutia západných veľmocí v roku 1920 bolo Poľsku pridelených 14 dedín a zvyšok Spiša zostal Československu. V roku 1939 v septembri sa slovenské vojsko podielalo na invázii do Poľska pri Wermachtu. O mesiac neskôr Nemecko obsadilo spišskú časť v Poľsku a odovzdalo ju Slovenskej republike a  hranica medzi Slovenskom a  Generálnym Gubernátorstvom postupovala v  roku 1918. Tento stav trval do konca vojnyv roku 1945. Po okupácii bolo Poľsku prinavrátená časť Spiša(14 dedín), ktorá sa tak stala neoddeliteľnou súčasťou Poľskej republiky. Z  pohľadu etnografie, v  kultúre Spiša môžme nájsť maďarské, nemecké, slovenské, poľské a  valašské prvky. Na poľskej strane Spiša sú zaužívané tri varianty charakteristického dialektu a  kroju: jurgovský, kacvínský a  tribšský. V  spišskom dialekte, ktorý je priradený do dialektu malopolského, vystupujú slova z maďarčiny a slovenčiny, ako aj slová z nemeckého a ruského jazyka. V tejto oblasti sa oplatí navštíviť miesta ako Nedecký hrad, starobilé kostoly, jedinečné fridmanské pivnice či nezvyčajné, ale nikde inde v Poľsku nevýdané kacvínske salaše. Po slovenskej strane stojí za to vidieť Červený kláštor, Lubovnianský zámok, Kežmarok, alebo Ždiar či Lendak. Jaworowy Potok

15

16

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Wstęp

Introduction

Vorwort

The Spiš is a region extending in the area of two countries: Slovakia and Poland. The Polish Spiš includes 14 places: Falsztyn, Frydman, Kacwin, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Trybsz, Czarna Góra, Rzepiska, Jurgów, Dursztyn, Krempachy, Nowa Biała.

Zips ist ein Land, das sich auf dem Gebiet von zwei Staaten ausbreitet: der Slowakei und Polens. Die polnische Zips umfasst 14 Ortschaften: Falsztyn, Frydman, Kacwin, Łapszanka, Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Trybsz, Czarna Góra, Rzepiska, Jurgów, Dursztyn, Krempachy, Nowa Biała.

Until the XI century the whole Spiš area belonged to Poland. 1108 Hungarian rulers who have brought a wave of settlement have taken over the Spiš. A  colonization action with a participation of settlers from Saxony has started soon. At the beginning of XIV century Zamagurze was incorporated in the so. ‘klucz dunajecki’ (dunajecki key), granted the house Berzeviczy by a Hungarian king. About 1330 they have built the today most known building of The Polish Spiš, ie niedzicki zamek (niedzicki castle). 1412 the king Władysław Jagiełło has borrowed the king of Hungary Sigismund, Holy Roman Emperor 37 thousand kopas of the Prague groschen, what he has taken over in a pledge 13 Spiš cities for. They remained under Polish administration until 1769. During The Confederation of Bar Austria has appropriated the Spiš eldership and has annexed it to Hungary after the I  Partition of Poland. 1918-1920 lasted a conflict between Poland and Czechoslovakia about a running of a state border at the Spiš. With a  decision of western great powers 14 Spiš villages have been allocated to Poland in 1920, and the rest of the Spiš has been remained within the boundaries of Czechoslovakia. In September 1939 Slovak troops alongside the Wehrmacht had participated in the invasion of Poland. A  month later Germany has conveyed the occupied Polish Spiš to Czechoslovakia, and a border between the General Government and Slovakia run so as in 1918. This state lasted until the end of War World II in 1945. After the occupation the state border from 1920, in the frames of which the Polish part of the Spiš (14 villages) is an integral part of the Polish state, has been restored.

Bis zum XI. Jahrhundert gehörte zu Polen das ganze Gebiet von Zips. 1108 wurde Zips von den ungarischen Herrschern übernommen, die die Besiedlungswelle aus Deutschland mitbrachten. Bald begann die Kolonisierungsaktion mit der Teilnahme der Siedler aus Sachsen. Am Anfang des XIV. Jahrhunderts war Zamagurze Teil des sog. Dunajecki-Schlüssels, der vom ungarischen König der Familie Berzeviczy verliehen wurde. Gegen das Jahr 1330 errichteten sie das heute bekannteste Bauwerk der polnischen Zips, d.h. Niedzica-Burg. 1412 lieh der König Władysław Jagiełło dem König Ungarns Sigismund von Luxemburg 37 Tausend Haufen Prager Groschen, wofür er als Pfand 13 Zipser Städte übernahm. Sie wurden von Polen bis zum 1769 verwaltet. Währen der Konföderation von Bar eignete sich Österreich die Zipser Starostei an und nach der I. Teilung Polens schloss sie an Ungarn an. In den Jahren 1918-1920 gab er einen Konflikt zwischen Polen und der Tschechoslowakei um den Verlauf der Staatsgrenze in Zips. Mit dem Beschluss der Westmächte wurde Polen 1920 14 Zipser Dörfer zugeteilt und der Rest von Zips blieb in den Grenzen der Tschechoslowakei. Ein Monat später übergaben die Deutschen der Slowakischen Republik die aneignete polnische Zips und die Grenze zwischen dem Generalgouvernement und der Slowakei verlief wie im Jahr 1918. Dieser Zustand hielt bis zum Kriegsende 1945. Nach der Okkupation wurde die Staatsgrenze vom Jahr 1920 wiederhergestellt, in Rahmen derer der polnische Zips-Teil (14 Dörfer) ein integraler Teil Polens ist. Flet bezotworowy i flet sześciootworowy

17

18

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Spiskie kalendarium ok .

120 000 - 90 000 p.n.e. - pod Tatrami żyją neandertalczycy (m. in. tzw. człowiek ganovski, zwany tak od znaleziska w Ganovcach pod Popradem) 40 000 - 30 000 p.n.e. - z tego okresu pochodzą znaleziska śladów pobytu człowieka w Spiskim Podegrodziu oraz w jaskini Obrazowej koło Nowej Białej, ok . 9 000 p . n . e . - na Spiszu żyją łowcy reniferów (w związku z ochłodzenie m klimatu), początki neolitu ok . 5 000 p . n . e . - rozwija się kultura bukowo - górska (przede wszystkim w dolinie Hornadu), jej przedstawiciele to najstarsi rolnicy i pasterze na Spiszu IV w. p.n.e. - 1 w. p.n.e. - na Spisz napływają Celtowie, pamiątką po nich są nazwy miejscowe, m. in. Karpaty, Pieniny czy Dunaj (i Dunajec) I - V  w. n.e. - okres wpływów rzymskich - Spisz nie wchodzi w skład Cesarstwa Rzymskiego, pozostając w orbicie jego wpływów kulturalnych VI w. - VII w. - na Spiszu osiedlająsię Słowianie, jedno z ich centrów osadniczych znajdowało się na terenie późniejszej Lewoczy ok . 830 - powstaje państwo Wielkomorawskie, obejmujące swym zasięgiem m.in. Spisz 863 - początek misji chrystianizacyjnej Cyryla i  Metodego w  Państwie Wielkomorawskim Kon. IX w. - na nizinie naddunajskiej pojawiają się Węgrzy - początek najazdów madziarskich na Europę ok . 910 - upadek Państwa Wielkomorawskiego, głównie pod naporem węgierskim 972 - 997 - panowanie Gejzy - założyciela państwa węgierskiego, postaje pierwsze węgierskiego arcybiskupstwa w Ostrzyhomiu 997 - 1038 - panowanie Stefana, syna Gejzy - twórcy organizacji państwa węgierskiego, w 1001 r. koronowany, zaliczony został w poczet świętych 1003 - władca polski Bolesław Chrobry zajmuje Słowację, najprawdopodobniej włada też Spiszem 1031 - Słowacja przechodzi we władanie Stefana Węgierskiego, prawdopodobnie z większością Spisza 1108 - Bolesław Krzywousty wydaje córkę Judytę za Stefana, syna króla węgierskiego Kolomana, wg części autorów dając jej w posagu ziemię spiską 1141 - 1161 - panowanie Gejzy II - pierwsza akcja kolonizacji na Spiszu z udziałem osadnikówz Europy Zachodniej, głównie Niemiec 1172 - 1196 - panowanie Beli III 1198 - ustanowienie prepozytury spiskiej podległej arcybiskupstwu w Ostrzyhomiu

Spiskie

kalendarium

1205 - 1235 - panowanie Andrzeja II, żonatego z  Niemką Gertrudą z Meranu 1209 - pierwsza wzmianka o żupanie spiskim - był nim niejaki Lutuinus oraz o prepozycie spiskim - Albercie z Meranu 1209 - Rudger mąż dworki królowej Gertrudy - protoplasta Berzewiczych, wchodzi w posiadanie rozległych dóbr, m. in. na północnym Spiszu 1222 - Złota bulla Andrzeja II - ustanowienie wolności stanowych dla szlachty 1235 - 1270 - panowanie Beli IV 1241 - najazd tatarski pod wodzą Batu - Chana 1245 - 1273 - budowa kościoła św. Marcina w Spiskiej Kapitule 1249 - pierwsza wzmianka źródłowa o Lewoczy 1256 - pierwsza wzmianka źródłowa o Spiskiej Sobocie 1269 - Kieżmark otrzymuje prawa miejskie 1270 - 1272 - panowanie Stefana V, jego dzieci związały się węzłami małżeńskimi z Andegawenami z Neapolu 1271 - przywilej króla Stefana V - powstanie autonomicznej prowincji miast spiskich, wyjętej spod władzy żupana spiskiego i poddanej bezpośrednio królowi, rządzącej się własnym prawem 1272 - król Stefan V za zasługi nadaje synom Rudgera - Hermanowi i Rykolfowi ziemie na północnym Spiszu, po Dunajec i granice miasta Keżmarok 1294 - 1327 - Kokosz Berzewiczy, syn Rykolfa i wnuk Rudgera, z jego głównie inicjatywy prowadzona była kolonizacja Zamagurza, od 1307 r. żupan spiski 1301 - Kokosz Berzewiczy nadaje zasadźcy Wielkiej Frankowej Michałowi Frankowi 64 łany ziemi w dolinie Frankowskiego potoku 1307 - 1342 panowanie Karola Roberta Andegaweńskiego, od 1319 r. żonatego z córką Władysława Łokietka Elżbietą 1319 - nadanie Kokoszą Berzewiczy na rzecz kartuzów na terenie późniejszej Lechnicy i Czerwonego Klasztoru 1320 - Kokosz Berzewiczy sprzedaje swoje dobra nad Dunajcem swojemu bratu Janowi oraz bratankowi Michałowi - m. in. Niedzicę, Kacwin i Frankową 1320 - 1325 - Jan Berzewiczy przystępuje do budowy zamku Dunajec w Niedzicy, być może już rozpoczętej przez Kokoszą 1326 - wyrok papieski przywracający biskupom krakowskim jurysdykcję kościelną w Lubowli, Gniazdach i Podolińcu 1326 - Król Karol Robert konfiskuje Berzewiczym klucz niedzicki (zamek Dunajec i przyległe wsie) i nadaje go swemu zaufanemu Wilhelmowi Drugethowi, żupanowi spiskiemu 1342 - 1382 - panowanie Ludwika Andegaweńskiego, zwanego na Węgrzech Wielkim 1347 - klucz niedzicki wraca w ręce Berzewiczych 1387 - 1437 - Zygmunt Luksemburski zostaje królem Węgier 1399 - Zygmunt Luksemburski nadaje Spiskiej Starej Wsi prawa miej-

19

20

Spisz - Kraina Wielu Kultur skie wraz z przywilejami targowymi 8 XI 1412 - traktat o udzieleniu przez króla polskiego królowi Węgier pożyczki w wysokości 37 000 kóp groszy praskich pod zastaw miast spiskich, były to m. in. Poprad, Spiska Sobota i Spiskie Podegrodzie 1415 - na stosie ginie czeski reformator religijny Jan Hus 1431 - 1433 - najazdy husytów na Spisz, niszczą m. in. Spiską Kapitułę i Kieżmark, Czerwony Klasztor i Kacwin 1439 - szlachta węgierska wybiera na tron syna polskiego króla Jagiełły - Władysława Jagiellończyka 10 XI 1444 - śmierć króla Władysława w bitwie z Turkami pod Warną 1458 - 1490 - panowanie na Węgrzech Macieja Korwina, syna Jana Hunyady’ego 1470 - klucz niedzicki przechodzi w ręce rodu Zapolya 1471 - 1474 - wojna Jagiellonów z Maciejem Korwinem o tron węgierski, Korwin utrzymuje się na tronie 1474 - spotkanie Macieja Korwina i Władysława Jagiellończyka (syn Kazimierza Jagiellończyka, od 1471 r. króla Czech) w Spiskiej Starej Wsi, zawarcie pokoju 1490 - po śmierci Macieja Korwina dochodzi do wojny między zwolennikami Władysława Jagiellończyka, króla Czech i jego brata Jana Olbrachta 1490 - 1516 - panowanie Władysława Jagiellończyka 1494 - zjazd braci Jagiellonów w Lewoczy - Władysława, króla Węgier, Jana Olbrachta, króla Polski, Zygmunta i kardynała Fryderyka 1507 - 1517 - w pracowni mistrza Pawła w Lewoczy powstaje ołtarz św. Jakuba - najwyższy gotycki ołtarz na świecie 1516 - śmierć Władysława, trony węgierski i czeski obejmuje jego syn Ludwik 1526 - Klęska Węgier pod Mohaczem. Śmierć Ludwika Jagiellończyka. Dochodzi do podwójnej elekcji. Królem został Jan Zapolya i Ferdynand Habsburg. Obaj kandydaci dokonują koronacji, początek wojny domowej. 1527/1528 - misja polskiego magnata i wojewody sieradzkiego, zarazem dyplomaty w służbie Zapolyi Hieronima Łaskiego do Konstantynopola, zawarcie sojuszu Zapolyi z Turcją 1528 - w nagrodę za zasługi otrzymuje Hieronim Łaski godność żupana spiskiego oraz nadanie zamku spiskiego, zamku w Kieżmarku i klucza niedzickiego 1538 - pokój w Wielkim Waradynie - podział Węgier między Zapolyę i Ferdynanda 1541 - Turcy zajmują środkową część Węgier z  Budą i  wymuszają nowy podział królestwa 1569 - miasta luterańskie Spiszaą przyjmują wspólne wyznanie wiary, tzw. Confessio Scepusiana 1576 - tron cesarski obejmuje Rudolf 11, zwolennik wojującej kontrreformacji 1583 - rodzina Thokoly wchodzi w posiadanie zamku w Kieżmarku 1589 - syn Hieronima Łaskiego, Olbracht, sprzedaje klucz niedzicki

Spiskie

kalendarium

Janowi Horvathowi z Palocsy 1606 - pokój wiedeński, gwarantujący protestantom równouprawnienie, nie przestrzegany 1619 - 1637 - panowanie Ferdynanda II Habsburga 1619 - 1622 - powstanie antyhabsburskie pod wodzą Gabora Bethlena 1638 - Spiski Hrad oraz dziedziczne żupaństwo spiskie przechodzi po wymarciu Thurzonów na ród Csáky, który posiadał te dobra aż do 1945 r. 1642 - Stanisław Lubomirski tworzy słynne kolegium pijarów w Podolińcu 1646 - unia kościoła prawosławnego z  rzymskokatolickim zawarta w Użgorodzie 1649 - Horvathowie z Palocsy przechodzą na katolicyzm 1657 - 1705 - panowanie Leopolda I  1678 - powstanie antyhabsburskie pod wodzą urodzonego w Kieżmarku Emeryka Thókólyego 1681 - sejm w Sopron - gwarancja swobody wyznania i pokoju religijnego, pozostają na papierze 1682 - wojna odnawia się - Thókóly oddaje się pod opiekę Turkom, zyskując tytuł króla węgierskiego 1700 - wizytacja prepozyta spiskiego Jana Zsigraya w dekanacie Spiska Stara Wieś - prepozyt stwierdza, że wszyscy mieszkańcy dekanatu są Polakami 1703 - 1711 - antyhabsburskie powstanie Franciszka Rakoczego, zakończone klęską i pokojem w Szatmar 1740 - 1780 - panowanie Marii Teresy 1769 - wojska austriackie zajmują polskie starostwa: spiskie, czorsztyńskie i  nowotarskie pod pozorem ustanowienia kordonu sanitarnego przed zarazą 1771 - erekcja greckokatolickiej diecezji mukaczewskiej, obejmującej m. in. Spisz 1772 - pierwszy rozbiór Polski - zastaw spiski wraca do korony węgierskiej - uroczyście zastaw przejął żupan spiski Jan Csáky 1776 - ustanowienie biskupstwa spiskiego z siedzibą w Spiskiej Kapitule (bulla Piusa VI z 13 III), w ramach archidiecezji Ostrzyhomskiej 1804 - biskupstwo spiskie bullą Papieża Piusa VI zostaje wyłączone z archidiecezji ostrzyhomskiej i włączone do nowoutworzonej archidiecezji w Egerze 1914 - 1918 - I wojna światowa 18 X 1918 - w Waszyngtonie proklamowane zostaje powstanie Czechosłowacji XI 1918 - VII 1920 - konflikt polsko - czechosłowacki Śląsk Zaolziański, Ziemię Czadecką, o Spisz i Orawę 1918 - reaktywacja Słowackiej Partii Ludowej, pod kierunkiem ks. Andrzeja Hlinki, która staje się wiodącą siłą polityczną na Słowacji 6 I 1919 - powstaje w Zakopanem Narodowy Komitet Obrony Spiszą, Orawy i Podhala pod kierownictwem Kazimierza Przerwy - Tetma-

21

22

Spisz - Kraina Wielu Kultur jera 28 VII 1920 - Konferencja Ambasadorów podejmuje decyzję o  podziale Zamagurza Spiskiego - Polsce przypada 14 wsi, pozostających do dziś w jej granicach 1922 - diecezja spiska zostaje podporządkowana bezpośrednio Watykanowi 1925 - na mocy konkordatu z Polską Stolica Apostolska oddaje jurysdykcję kościelną na polskim Spiszu biskupowi krakowskiemu 1931 - zniesienie żelarki (pańszczyzny) pozostałości po ustroju feudalnym 6 X 1938 - proklamowana zostaje autonomiczna republika Słowacji, następnego dnia na jej czele staje ks. Tiso, przywódca Partii Słowackiej Jedności Narodowej. 30 XI 1938 - wobec polskiego ultimatum Czechosłowacja przekazuje Polsce 220 km2 wokół Jaworzyny Spiskiej 14 III 1939 - ogłoszenie niepodległości Słowacji, na czele państwa staje ks. Józef Tiso, który zwraca się z prośbą o opiekę do III Rzeszy 23 III 1939 - Niemcy obejmują protektorat nad Państwem Słowackim 21 VII 1939 - sejm przyjmuje konstytucję Republiki Słowackiej, prezydentem zostaje Tiso, urząd premiera obejmuje Vojtech Tuka, zwolennik słowackiego narodowego socjalizmu 1 IX 1939 - Słowacja uczestniczy w ataku na Polskę 21 XI 1939 - Niemcy za zgodą A. Hitlera na mocy paktu Ribbentrop - Czernak przekazują formalnie Słowacji wsie na Spiszu pozostające w granicach Polski od 1920 r 25 VIII 1944 - wybucha Słowackie Powstanie Narodowe, które ostatecznie upadło w końcu roku. 1945 - reaktywacja Czechosłowacji - prezydentem zostaje Eduard Benes, przywrócenie granic 1938 r. 25 II 1948 - władzę w Czechosłowacji przejmują komuniści, represje wobec kościoła, których ofiarą padł m. in. Biskup spiski Jan Vojtaššak 1950 - likwidacja kościoła greckokatolickiego na Słowacji, początek prześladowań i przymusowego przechodzenia na prawosławie 1968 - praska wiosna 1 VI 1975 - władze RRL wprowadziły nowy podział administracyjny Polsk obowiązujący do 31 grudnia 1998 30 XII 1977 - papież Paweł VI tworzy arcybiskupstwo w  Trnavie, w skład którego wchodzi m. in. diecezja spiska 1990 - powstaje Związek Polskiego Spiszą, góralska organizacja regionalna, zaczyna wychodzić pierwsze pismo spiskie w  języku polskim - „Na Spiszu” IV 1991 - HZDS (Ruch na rzecz Demokratycznej Słowacji) z Vladimirem Meciarem wygrywa wybory - podstawowy postulat - niepodległość Słowacji 1 I 1993 - Słowacja staje się samodzielnym państwem XII 1993 - Spiska Kapituła, Spiski Hrad i Żehra zostają wpisane na listę UNESCO

Spiskie

kalendarium

26 VIII 1994 na mocy deklaracji podpisanej w  Nowym Targu przez władze polskie i  słowackie umożliwiono samorządom przygranicznym na utworzenie transgranicznego związku Euroregionu Tatry 31 III 1995 - Jan Paweł II tworzy drugie słowackie arcybiskupstwo w Koszycach, w skład którego wchodzi m. in. diecezja spiska 2-3 VII 1995 - Jan Paweł II przybywa z wizytą apostolską na Spisz - odwiedza Spiską Kapitułę, Lewoczę i Poprad 1 I 1999 - Reforma administracyjna Polski 1 V 2004 Polska i Słowacja stają się członkami Unii Europejskiej na mocy wcześniej podpisanego tzw. Traktatu akcesyjnego 1 XII 2007 - przystąpienie do „Strefy Schengen”

Spišské kalendarium ok .

120 000 - 90 000 p. n. l. - pod Tatrami žijú pravekí ľudia - neandrtálci (okrem ineho i Gánovský človek, pomenovaný podľa svojho náleziska v Ganovciach pri Poprade) 40 000 - 30 000 p. n. l. - z tohto obdobia pochádzajú náleziská ľudského obydlia zo Spišského podhradia a  malieb v  jaskyni v  Novej Belej ok . 5 000 p . n . l . - rozvoj bukovo - horskej kultúry (predovšetkým v doline Hornádu). Jej predstavitelia sú najstarší pastieri Spiša 4. - 1. storočie p. n. l. - na Spiš prichádzajú Keltovia. Pamiatkou po nich sú niektoré názvy dedín - Karpaty, Pieniny či Dunaj. 6. - 7. storočie - Na Spiš prichádzajú Slovania. Jedno z hlavných zachovalých centier osady sa nachádzalo na územi dnešnej Levoče. ok . 830 - Vznik Veľkej Moravy, pod ktorú patrí aj územie Spiša 863 - začiatok „kresťanskej mysie“ Cyrila a Metoda na Veľkej Morave kon . 9. storočia - v Podunajskej nížine sa objavujú Maďari - začiatok maďarských nájazdov do Európy ok . 910 - pád Veľkej Moravy - hlavne pod náporom Maďarov 972 - 997 - vláda Gejzy - zakľadatela maďarského štátu, vznik prvého maďarského arcibiskupstva v Ostrihome 997 - 1038 - vláda Štefana, syna Gejzy - zakľadateľa maďarského štátu, v roku 1001 bol korunovaný a vysvätený 1003 - polský panovník Bolesław Chrobry dobýva územie Slovanska a pravdepodobne aj Spiš 1031 - Slovensko je pod nadvládou Štefana Maďarského, ravdepodobne z ceľkou časťou Spiša 1108 - Bolesław Krzywousty vydáva svoju dcéru Judit za Štefana, syna maďarského kráľa Kolomana 1141 - 1161 - vláda Gejzy II. - prvá kolonizácie na území Spiša, osadnikmi západnej Európy, hlavne z Nemecka 1172 - 1196 - vláda Belu III. 1198 - Spiš podlieha arcibiskupstvu v Ostrihome 1209 - prvá zmienka o  spišskom župace - bol nik nejaký Lutuinus a prepozite - Albert z Meranu

23

24

Spisz - Kraina Wielu Kultur 1235 - 1270 - vláda Belu IV. 1241 - tatarské nájazdy pod velením Batu - Chana. 1269 - Kežmarok obdržuje mestské práva 1271 - privilégium kráľa Štefana V. - vznik autonómie spišských miest, oslobodených spod nadvlády spišského župana a  priradených ku kráľovy s vlastnými zákonmi 1272 - kráľ Štefan daruje za zásluhy svojím synom Hudgera - Hermanovi a  Rykolfovi zem na severnom Spiši po Dunajec a  hranice Kežmarku 1294 - 1327 - Kokoš Berzeviczy, syn Rykolfa a  vnuk Rudgera,z  jeho iniciatívy bola uskutočnená kolonizácia Zamaguria, od roku 1307 bol spišským županom 1301 - Kokoš Berzeviczy daruje Michalovi Frankovi z Veľkej Frankovej 64 polí a pozemkov v doline Frankovského potoka 1307 - 1342 - vláda Karola Róberta Andegavenského , od roku 1309 ženatého s dcérou Vladislava Lokietka Alžbetou 1319 - vstup Kokoša Berzeviczy do kláštora na území terajšieho červeného Kĺáštora 1320 - Kokoš Berzeviczy predáva svoje pozemky nad Dunajcom svôjmu bratovi Jánovi a bratrancovi Michalovi - Niedzice, Kacvín a Frankova 1320 - 1325 - Ján Berzeviczy pristupuje k vybudovaniu zámku Dunajec v Niedzenici 1326 - pápežské rozhodnutie prinavrátenia krákovským biskupom jurisdikciu v kostoloch v Lubovni, Gniazdach a Podolincu 1326 - Kráľ Karol Róbert konfiškuje Berzeviczymu „Niedzecký kľúč” (berie mu zámok a  okolité dediny) a  dáva ich svôjmu dôverníkovu Vilhelmovi Drugethovi, županovi Spiša 1342 - 1382 - vláda Ludviga Andegavenského, v Maďarsku volaného Ludvig Veľký 1347 - Niedzecký kľúč sa vracia k Berzeviczymu 1387 - 1437 - Žygmund Luxemburský sa stáva kráľom Maďarska 1399 - Žygmund Luxemburský daruje Spišskej Novej Vsi mestské práva a trhové privilégia 8.11. 1412 - poľský kráľ požičiava maďarskému kráľovi 37 000 kôp pražských grošov, kde maďarský kráľ mu ako protislužbu necháva niektoré spišské dediny: Poprad, Spišská Sobota a Spišské Podhradie 1415 - upálenie Jána Husa 1431 - 1433 - husitské nájazdy, ničia Spišskú Kapitulu, Kežmarok, Červený Kláštor a Kacvín 1439 - maďarská šlachta vyberá na trón panovníka - stáva sa ním poľský kráL Vladislav Jagielonsky 10.11. 1444 - smrť kráľa Vladislava v bitke z Turkami pod Varnou 1458 - 1490 - vláda v Maďarsku Mateja Korvína 1470 - Niedziecky kľúč prechodí do rúk rodu Zapolya 1471 - 1474 - bitka o trón medzi Matejom Korvínom a Jagieloncami, Matej Korvín zostáva na tróne 1474 - stretnutie Mateja Korvína a Vladislava Jagelonského (syn Ka-

Spiskie

kalendarium

zimíra Jagelonského, od roku 1471 kráľa Čiech) v Spišskej Starej Vsi, uzavretie mieru 1490 - po smrti Mateja Korvína nastáva vojna medzi Vladislavom Jagelonským, kráľa Čiech, a jeho bratom Jánom Olbrechtom 1490 - 1516 - vláda Vladislava Jagelonského 1494 - zjazd ratov Jagelonských v Levoči - Vladislava, kráľa Maďarska, Jána Olbrachta,kráľa Poľska a Žygmunda a kardinála Frederika 1507 - 1517 - Majster Pavol z Levoče postavil oltár sv. Jakuba - najvyšší oltár na svete 1516 - smrť Vladislava, na maďarský a  český trón zasadá jeho syn Ludvig 1526 - pohroma Maďarska pod Mohačom. Smrť Ludviga Jagelonského. Dochádza k dvojitým voľbám. Kráľom sa stal Ján Zapolya a  Ferdinand Habsburg. Obaja kandidáti sú kurunovaní na začiatku občianskej vojny. 1527/1528 - misia poľského magnáta a  guvernéra, tiež diplomata v službách Zapolyi Hieronima Laského, do Konštantínopolu uzavrieť spojenectvo z Tureckom 1528 - za zásluhy dostáva Hieronim Laský hodnosť župana Spišu spolu so spišským zámkom, zámkom v Kežmarku a Niedzieckého kľúča 1538 - miern aVeľkom Varadine - rozdelenie Maďarska medzi Ferdinanda a Zapolyi 1541 - Turci obsadili strednú časť Maďarska od Budapesťu a presadzujú nové rozdelenie ríše - Zapolyi sa zdržuje len v Sedmohradsku, ktoré po jeho smrti prechádza podvládu jeho syna Jana Žygmunda 1569 - luteránske mestá Spiša prijímajú spoločnú vieru, tzv. Confesio Scepusiana 1576 - na trón zasadá Rudolf XI., stúpenec militarnej konferencie 1583 - rodina Thokoly vlastni Kežmarský zámok 1589 - syn Hieronina Laského, Olbracht, predáva Niedziecký klúč Jánovi Horváthovi z Palocsy 1606 - Viedenský mier, ktorý zaručuje protestantom rovnaké práva, nie je dodržiavaný 1619 - 1637 - vláda Ferdinanda II. Habsurga 1619 - 1622 - Antihabsburské povstanie pod vedením Gabora Bethlena 1638 - Spišský hrad a spišská župa prechádza po vymretiu Thurzonov na rod Csáky, ktorý mama toto vlastníctvo až do roku 1945 1642 - Stanislav Lubomírsky vytvára slávne kolégium „Pijarow“ v Podolinci 1646 - únia pravoslávneho kostola s rímskokatolíckym uzavretým v Užgorode 1649 - Horváthovci z Palocsy prechádzajú na katolicizmus 1657 - 1705 - vláda Leopolda I. 1678 - Antihabsburské povstanie pod vedením, v Kežmarku narodeného Emerika Thokoly 1681 - sejm v Sopron - záruka slobody a prejavu, náboženského pokoja, zostala zdokladovaná na papieri

25

26

Spisz - Kraina Wielu Kultur 1682 - obnovuje sa vojna, Thokoly sa spolieha na pomoc a ochranu Turkov, zýskava titul kráľa Maďarska 1700 - návšteva člena spišskej prepozitúry na Jána Zsigraya v dekanáte Stará Spišská Ves - potvrdzuje, že všetci obyvatelia dekanátu sú Poliakmi 1703 - 1711 - antihabsburské povstanie Františka Rákociho zakončené - porážka a mier v Satmar 1740 - 1780 - vláda Márie Terézie 1769 - rakúske vojská obsadzujú poľské kraje: Spišské, Čerostínske a  Nový Targ pod zámienkou založenia sanitárneho kordónu proti moru 1771 - gréckokatolícka diecézy mukačevskej preberá Spiš 1772 - poľská zástava sa vracia do rúk maďarského kráľovstva - zástavu prijal župan Spiša - Ján Csáky 1776 - zriadenie spišského biskupstva so sídlom v Spišskej Kapitule (bula Piusa VI z 13 III) v rámci arcidiecézy Ostrihomu 1804 - spišské biskupstvo vyčleňuje buku pápeža Piusa VI. z arcidiecézy Ostrihomu a začleňuje ju novoutvorenej arcidiecézy Eger. 1914 - 1918 - prvá svetová vojna 18.X.1918 - vo Washingtone bolo vyhlásené utvorenie Československa XI. 1918 - VII. 1920 - konflikt Poľska a Československa o Šľask, Čadcu, Spiš a Oravu 1928 - obnovenie aktivity Slovenskej Ľudovej Strany pod vedením Andreja Hlinku, ktorá sa stáva vedúcou politickou silou Slovenska 6. 1. 1919 - v Zakopanom povstane Národný komitét na obranu Spiša, Oravy a Podhala pod vedením Kazimíerza Przerwy - Tetmajera 28.7.1920 - konferencia ambasádorov rozhoduje o rozdelení spišského Zamaguria - Poľsku pripadá 14 dedín, ktoré zostávajú dodnes na jeho hraniciach 1922 - spišská diecéza je podriadená Vatikánu 1925 - krakovskému biskupovi pripadá jurdistikcia Spiša 6.10.1983 - je vyhlásená autonómna Slovenská republika, na jej čele stojí Tiso, predseda Slovenskej národnej jednoty 30.11.1938 - poľské ultimátum - Československo odovzdáva Poľsku 220 km2 spišskej zeme okolo Jaworzyna 14.3.1939 - vyhlásená nezávislosť Slovenska, na čele štátu je Jozef Tiso, ktorý sa obracia na tretiu ríšu s prozbou o ochranu 23.3.1939 - Nemecko 21.7.1939 - parlament prijíma ústavu Slovenskej republiky, prezidentom sa stáva Jozef Tiso, úrad premiéra zastáva Vojtech Tuka - zástanca Slovenského národného socializmu 1.9.1939 - Slovensko sa účastní utoku na Poľsko 21.11.1939 - Nemci so súhlasom A. Hitlera zmluvou Ribbentrop oficiálne pridelujú obec Czernak, ktorá patrila Poľsku od roku 1920, k Slovensku 25.8.1944 - vypuklo Slovenské národné povstanie, ktoré padlo koncom roka

Spiskie

kalendarium

1945 - znovuzaloženie Československa, prezidentom sa stáva Eduard Benes, obnovenie hraníc z roku 1938 25.2.1948 - vládu v Československu preberajú komunisti, potlačovanie cirkvi, kde okrem iných padol za obeť spišský biskup Ján Vojtaššák 1950 - likvidácia gréckokatolického kostola na Slovensku, prenasledovanie a nútenie prejdenia na právoslávnu vieru 1968 - Pražská jeseň 1.6.1975 - vláda RRL zaviedla nové rozdelenie Poľska, ktoré bolo platné do 31. 12. 1998 30.12.1977 - pápež Pavol VI. vytvára arcibiskupstvo v Trnave, kde bol súčasťou aj dnešný Spiš 1990 - vzniká Únia Poľského Spiša, vzniká prvý spišský časopis „Na Spiši“ 6. 1991 - HZDS (Hnutie za demokratické Slovensko) z  Vladimírom Mečiarom vyhráva voľby - hlavný program - nezávislosť Slovensku 1.1.1993 - Vznik Slovenskej republiky 12.1993 - Spišská Kapitula, Spišský Hrad a Žehra sú vpísane do UNESCO 26.8.1994 - na základe vyhlásenia Slovenskej a Poľskej vlády je podpísaná v Novom Targu zlmuva o cezhraničnom spojení Euroregiónu Tatry 31.3.1995 - Ján Pavol II. vytvára druhé arcibiskupstvo v  Košiciach, z ktorého pochádza dnešný Spiš 2 - 3.7.1995 - Ján Pavol II. prichádza na Slovensko, navštívi Spišskú Kapitolu, Levoču a Poprad 1.1.1999 - administračná reforma Poľska 1.5.2004 - Poľsko a Slovensko sa stáva členmi Európskej Únie 1.11.2007 - vstúpenie do Schengenského priestoru

The Spiš history IV century BC - 1 century BC - the Celts flow to the Spiš, a record after them are places’ names, inter alia: Carpathians / Karpaty, Pieniny or Dunaj / the Danube IV century AC - 1 century AC - the Slavons settle on the Spiš, one of their settlement centres was situated in the area of later Lewocza around 910 - the fall of the Great Moravia state, mainly under the Hungarian pressure 972 - 997 - the rule of Géza - the founder of the Hungarian state, the first archbishopric in Esztergom in Hungary comes into being 997 - 1038 - the rule of Stephen, the son of Géza - Hungarian state organization creator, he was crowned in 1001 and counted among the saints 1031 - Slovakia passes into the possession of Stephen of Hungary, probably with the majority of the Spiš 1141 - 1161 - the rule of Géza II - the first colonization campaign on the Spiš with the participation of settlers from Western Europe, mainly from Germany

27

28

Spisz - Kraina Wielu Kultur 1172 - 1196 - the rule of Bela III 1319 - giving Kokosz Berzewiczy to the Carthusian in the area of later Lechnica and Czerwona Kartuza 1320 - Kokosz Berzewiczy sell their goods at the Dunajec River to his brother Jan and nephew Michał - inter alia Niedzica, Kacwin and Frankowa 1326 - the pope’s ecclesiastical jurisdiction restoring the Cracow bishops the church jurisdiction in Lubowla, Gniazda and Podoliniec 1342 - 1382 - the rule of Louis of Anjou, called the Grand in Hungary 1347 - the niedzicki key comes back into the hands of the house Berzewicze 1646 - Union of the Orthodox Church with the Roman Catholic Church contained in Uzhhorod 1649 - Horvaths from Palocsy convert to Catholicism 1657 - 1705 - the rule of Leopold I  1682 - the War is renewed - Thököly gives himself to the care of the Turks, gaining the title of King of Hungary 1703 - 1711 - The Antihabsburg Uprising of Franciszek Rakoczy, culminating in the defeat and the peace in Szatmar 1740 - 1780 - the rule of Maria Theresa 1771 - the erection of the Mukaczewska Uniate Diocese, which includes, among others the Spiš 1772 - The first partition of Poland - the Spiš pledge returns to the Hungarian crown - a  solemn pledge received the Spiš żupan Jan Csáky the 18 th of O ct 1918 - the creation of Czechoslovakia proclaimed in Washington Nov 1918 - July 1920 - a conflict of Polish - Czechoslovak Zaolziańska Silesia, Ziemia Czadecka the Spiš and Orawa; 1918 the reactivation of the Slovak People’s Party, under the direction of the Fr. Andrzej Hlinka, which becomes the leading political force in Slovakia 6 and 1919 - the National Defense Committee of the Spiš, Orawa and the Podhale led by Kazimierz Przerwa Tetmajer created in Zakopane the 28th of Jul 1920 - The Conference of Ambassadors shall decide on the division of Zamagurze Spiskie - Poland receives 14 villages, which remain until today within its borders The 6th of Oct 1938 - the Autonomous republic of Slovakia is proclaimed, the next day the leader of its beccames Fr. Tiso, the head of the Slovak Party of National Unity. the 30th of Nov 1938 - towards the Polish ultimatum, Czechoslovakia passes to Poland around 220 km2 around Jaworzyna Spiska. the 14th of Mar 1939 - Slovakia’s declaration of independence, the country is headed by Fr. Jozef Tiso, who asks for care to the Third Reich the 21st of Jul 1939 - the parliament adopts the constitution of the Slovak Republic, Tiso is elected president, the Prime Minister is Vojtech Tuka, a Slovak Nazi supporter the 1st of Sep 1939 - Slovakia participates in the attack on Poland

Spiskie

kalendarium

1945 - the reactivation of Czechoslovakia - Eduard Benes is elected president, the restoration of borders from 1938 1950 - Abolition of the Greek Catholic church in Slovakia, the beginning of the persecution and forced conversions to Orthodoxy 1968 - The Prague Spring the 30th of Dec 1977 - Pope Paul VI creates Archbishopric of Trnava, which includes, among others the Spiš Diocese Apr 1991 - HZDS (Movement for Democratic Slovakia), with Vladimir Meciar wins the election - the basic requirement - the independence of Slovakia the 1 st of J an 1993 - Slovakia becomes an independent state Dec 1993 - Spiska Kapituła, Spiski Hrad and Żehra are being inscribed on the UNESCO list the 31 st of M ar 1995 - Pope John Paul II creates a second archbishopric in Kosice in Slovakia, which includes, among others the Spiš Diocese the 2 nd - the 3 rd of J ul 1995 - Pope John Paul II arrives on an apostolic visit to the Spiš - he visits Spiska Kapituła, Lewocza Poprad the 1 st of J an 1999 - Administrative reform of Poland

Zipser Zeittafel IV. Jh. v.u.Z. - I. Jh. v.u.Z. - nach Zips kommen die Kelten, Andenken nach ihnen sind die Ortsnamen, z.B. Karpaten, Pieniny oder die Donau. VI. Jh. - VII. Jh. - in Zips siedeln die Slawen, ein ihrer Besiedlungszentren befand sich auf dem Gebiet von späterem Levoča Gegen das Jahr 830 - entsteht der Staat von Großmoravien, der u.a. Zips umfasst. 1003 - der Herrscher Polens Bolesław Chrobry besetzt die Slowakei, am wahrscheinlisten herrscht er auch über Zips 1031 - die Slowakei geht unter die Herrschaft von ungarischem König Stephan über, wahrscheinlich mit den meisten Zips - Gebieten 1108 - Bolesław Krzywousty verheiratet die Tochter Judyta mit Stephan, Sohn des ungarischen Königs Koloman 1172 - 1196 - Herrschaft von Bela III. 1198 - Einrichtung der Zipser Präpositur, die dem Erzbistum in Ostrzyhom unterliegt 1235 - 1270 - Herrschaft von Bela IV. 1241 - Tatarenüberfall unter der Führung von Batu - Chan 1269 - Kežmarok erhält die Stadtrechte 1272 - der König Stephan V. verleiht den Söhnen von Rudger - Herman und Rykolf für die Verdienste die Landgüter in nördlicher Zips, bis zu Dunajec und Grenzen der Stadt Kežmarok 1294 - 1327 - Kokosz Berzewiczy, Sohn von Rykolf und Enkel von Rudger, meist aus seiner Initiative wurde die Besiedlung von Zamagurze

29

30

Spisz - Kraina Wielu Kultur geführt, seit 1307 Zipser żupan 1326 - Papsturteil, das den Krakauer Bischöfen die kirchliche Gerichtsbarkeit in Lubowla, Gniazda und Podoliniec wiedergibt 1387 - 1437 - Siegmund von Luxemburg wird zum König Ungarns 1470 - der Niedzica - Schlüssel geht in die Hände der Familie Zápolya über 1507 - 1517 - in der Werkstatt des Meisters Paweł aus Levoča entsteht der Heiliger - Jakob - Altar - der höchste gotische Altar der Welt 1516 - Tod von Władysław, ungarischen und tschechischen Thron übernimmt sein Sohn Ludwik 1526 - Niederlage Ungarns bei Mohacz. Tod von Ludwik Jagiellończyk. Es kommt zur Doppelwahl. Die Könige wurden Jan Zápolya und Ferdinand Habsburg. Beide Kandidaten werden gekrönt, das ist Beginn des Bürgerkriegs. 1538 - der Frieden in Wielki Waradyn - Teilung Ungarns zwischen Zápolya und Ferdinand 1541 - die Türken besetzten die Mittelungarn mit Buda und erpressen die neue Aufteilung des Königreichs - Zápolya erhält sich nur in Siebenbürgen, das nach dem Königstod für den minderjährigen Sohn Jan Zygmunt übergeht 1569 - die lutherischen Zipser Städte nehmen gemeinsame Konfession an, sog. Confessio Scepusiana 1576 - den Kaiserthron übernimmt Rudolf 11., Anhänger der kämpferischen Kontrareformation. 1619 - 1637 - die Herrschaft von Ferdinand II. Habsburg 1619 - 1622 - der Aufstand gegen die Familie Habsburg unter der Führung von Gabor Bethlen 1681 - Sejm in Sopron - Sicherung der Konfessionsfreiheit und religiösen Friedens, es bleibt auf Papier 1682 - der Krieg beginnt aufs Neue - Thókóly unterstellt sich der Obhut der Türken und erwirbt den Titel des ungarischen Königs 1772 - die erste Teilung Polens - Zipser Pfand kehrt zu der ungarischen Krone zurück - das Pfand übernahm feierlich Zipser żupan Jan Csáky 1776 - die Errichtung des Zipser Bistums mit dem Sitz in Zipser Kapitel (Bulle von Pius VI. vom 13.III), im Rahmen der Erzdiözese Ostrzyhom 1914 - 1918 - I. Weltkrieg 18.X.1918 - in Washington wurde die Entstehung von Tschechoslowakei proklamiert XI.1918 - VII.1920 - Konflikt zwischen Polen und Tschechoslowakei - Zaolzie Schlesien, Ziemia Czadecka, um Zips und Orawa, 1918 - Reaktivierung der Slowakischen Volkspartei unter der Führung von Priester Andrzej Hlinka, die zur führenden politischen Kraft in der Slowakei wird 6.I.1919 - in Zakopane entsteht das Nationalkomitee für Schutz von Zips, Orawa und Podhale unter der Leitung von Kazimierz Przerwa - Tetmajer

Spiskie

kalendarium

28.VII.1920 - die Botschafterkonferenz fasst den Beschluss über die Teilung von Zipser Zamagurze - Polen werden 14 Dörfer zuteil, die bis heute in seiner Grenzen bleiben 1922 - die Zipser Diözese wird direkt dem Vatikan untergeordnet 1925 - kraft des Konkordats mit Polen übergibt der Apostolischer Stuhl dem Krakauer Bischof die kirchliche Gerichtsbarkeit in polnischer Zips 1931 - abschaffung der Leibeigenschaft 6.X.1938 - proklamiert wird die autonome Slowakische Republik, am nächsten Tag steht sie unter der Führung von Priester Tiso, Führer der Partei der Slowakischen Nationaleinheit 30.XI.1938 - gegenüber dem polnischen Ultimatum übergibt die Tschechoslowakei an Polen 220 km2 um Jaworzyna Spiska. 14.III.1939 - Ausrufen der Unabhängigkeit der Slowakei, die Macht im Staat übernimmt Priester Jozef Tiso, der sich mit der Bitte um Obhut an das III. Reich wendet 23.III.1939 - die Deutschen übernehmen das Protektorat über die Slowakei 21.VII.1939 - die Volksvertretung nimmt die Verfassung der Slowakischen Republik an, Tiso wird Präsident, Ministerpräsident wird Vojtech Tuka, Anhänger des slowakischen Nationalsozialismus 1.IX.1939 - die Slowakei beteiligt sich an dem Angriff auf Polen 21.XI.1939 - mit Hilters Einverständins, aufgrund des Ribbentrop - Czernak - Pakts übergeben die Deutschen der Slowakei formell die Dörfer in Zips, die in Polens Grenzen seit dem Jahr 1920 waren 1945 - die Reaktivierung von der Tschechoslowakei - Präsident wird Eduard Benes, Wiedeherstellung der Grenzen vom Jahr 1938. 1950 - die Auflösung der griechisch - katholischen Kirche in der Slowakei, die Verfolgungen und Zwangsübergang zum russisch - orthodoxen Glaubensbekenntnis 1968 - Prager Frühling 1.VI.1975 - die Führung der Volksrepublik Polen führte die neue Verwaltungsaufteilung Polens ein, die bis zum 31. Dezember 1998 gilt 1990 - es entsteht der Verband Polnischer Zips, Bergregionalorganisation, veröffentlicht wird die erste Zipser Zeitschrift in polnischer Sprache - „Na Spiszu” 1.I.1993 - die Slowakei wird unabhängiger Staat XII.1993 - Spišska Kapitula, Spišsky Hrad und Żehra werden auf die UNESCO - Liste eingetragen 31.III.1995 - Johannes Paul II errichtet die zweite slowakische Erzbistum in Koszyce, dessen Teil u.a. die Zipser Diözese ist. 2 - 3.VII.1995 - Johannes Paul II kommt mit dem apostolischen Besuch nach Zips - er besucht Spišska Kapitula, Levocá und Poprad. 1.I.1999 - Verwaltungsreform in Polen 1.V.2004 - Polen und die Slowakei werden EU - Mitglieder aufgrund des früher unterzeichneten sog. Beitragsvertrags. 1.XII.2007 - Beitritt zum „Schengen - Gebiet”

31

32

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Obrzędowość Na powstanie obrzędowości związanej ze Spiszem miało wpływ wiele czynników. Zasadniczy zrąb obrzędowości ludowej ukształtowały dwa nurty: pierwotne kulty i  towarzyszące im wierzenia sięgające czasów pogańskich oraz chrześcijaństwo, które z  czasem zdominowało światopogląd ludowy. Rok obrzędowy z czasów przed chrystianizacją dzielił się na poszczególne etapy, cykle wegetacyjne związane z  porami roku. Były więc święta zimowe, wiosenne, letnie i jesienne. W każdym z tych czterech okresów pewną część obrzędów poświęcano kultowi zmarłych, wegetacji roślin i płodności oraz zapewnieniu szczęścia i dobrej woli. Człowiek żyjący w otoczeniu przyrody obserwował ją wraz z towarzyszącymi jej zjawiskami. Bliski z nią kontakt umożliwiał mu głębsze jej poznanie. Starał się na podstawie swoich własnych spostrzeżeń wysuwać wnioski, przewidywać zbiory plonów od których zależał poziom życia całej rodziny. W obrzędach kryje się też wiele tajemniczości. Człowiek często posługiwał się magią, chcąc przez to zabezpieczyć swoje mienie, zdrowie i pomyślność. Posiadanie ziemi było wyznacznikiem zamożności oraz dobrobytu we wsi. A  co najważniejsze, decydowało o pewnych przywilejach z tytułu bycia bogatym gazdą. Wpływało na pozycję i szacunek we wsi, a także stałe miejsce w ławie kościelnej lub stanie tylko w przedsionku za ławkami. A zatem wartość ziemi nie miała sobie równej ceny. Wielkim pragnieniem chłopa była chęć posiadania ziemi i ciągłego powiększania jej areału. W literaturze nie występuje pełne opracowanie tematyki obrzędowości na Spiszu. Przedstawiony przeze mnie materiał pochodzi częściowo z  obserwacji, spostrzeżeń i  publikacji a  przede wszystkim z  wywiadów prowadzonych z  mieszkańcami Spisza. Wigilia św. Andrzeja (30 XI) Ważnym zwyczajem w  kulturze ludowej była wigilia św. Andrzeja. Według tradycji tego wieczoru panny gotowały papierzane gałuski. Wszystkie potrzebne składniki musiały pochodzić z  kradzieży. Zabawy było przy tym wiele, gdyż należało ukraść drewno, mąkę, ziemniaki oraz garnek i łyżkę. Uważano też, żeby liczba skradzionych rzeczy była parzysta. Jeśli brakowało do pary, to data ślubu przesuwała się na następny rok. Dziewczyny do środka kluski wkładały karteczkę z  imieniem chłopca. Każda panna przygotowywała trzy karteczki, ale tylko na dwóch pisała męskie imiona, trzecia

Obrzędowość pozostawała pusta. Pierwszą wynurzającą się na powierzchnię wody kluskę należało szybko wyjąć, gdyż zawierała imię przyszłego męża. Jeśli wewnątrz kluski kartka była pusta, oznaczało to, że panna nie wyjdzie za mąż. Zwyczaj ten występował na całym Zamagurzu Spiskim. Św. Mikołaj (6 XII) Zwyczaj obdarowywania prezentami pojawił się dopiero w  latach 50. tych XX wieku. Informatorzy zgodnie podkreślają, że podarki były bardzo skromne, wręcz symboliczne. Natomiast jeszcze na początku XX wieku czyniono wiele starań, aby św. Mikołaj chronił stada owiec przed wilkami. W Osturnii wierzono, że jeśli osoba w ciągu dnia przestrzega postu, to wilk nie będzie miał do niej dostępu. Św. Łucja (13 XII) Ludność uważała, że św. Łucja ma siłę i  moc jak żadna inna Święta. Guślarki i czarownice ujawniały w jej liturgiczne wspomnienie swoją spotęgowaną moc co wyrażało się w działaniach na szkodę ludzi i ich dobytku. Na Spiszu kobiety trudniące się magią nazywano: strzigi, bosiorki lub babrule. Wierzono, że mogą pozbawić krów mleka, sprowadzić chorobę na bydło lub domowników. Znano też sposoby, aby zabezpieczyć swój dobytek przed niebezpiecznymi strzigami. W wigilię św. Łucji należało opisać święconą kredą gospodarstwo oraz święconym czosnkiem lub kredą wykonać na oddrzwiach stajni trzy krzyżyki lub kółka. W  wigilię św. Łucji można było zabierać, kraść sąsiadom różne rzeczy. Największym jednak powodzeniem cieszyło się drewno. Kradzieży dokonywały dziewczyny, gdyż miały one w tym swój ukryty cel. Jeśli po przeliczeniu znajdowała się parzysta liczba drewna (sajt), wróżyło to dziewczynie rychłe zamążpójście. Z kolei kawalerzy urządzali sąsiadom i znajomym najrozmaitsze psoty: tłukli garnki powieszone na drewnianych ogrodzeniach (Krempachy), zdejmowali bramy, furtki, wyciągali brony, wóz na dach (Kacwin, Frankowa). Powszechnie znany, występujący też w  innych regionach zwyczaj polegał na wykonywaniu drewnianego stołka w  okresie od św. Łucji do wigilii Bożego Narodzenia. Następnie trzeba było wziąć go ze sobą na pasterkę, popatrzeć przez otwór znajdujący się w  środku stołka i  wówczas widziało się strzigi tyłem zwrócone do ołtarza. Osoba która rozpoznała kobiety trudniące się czarami, musiała szybko z kościoła uciekać przed groźnymi bosiorkami. Podczas ucieczki pomocna była święcona kreda, założony kożuch wełną na wierzch i  ziarna maku. W  razie kłopotów uciekający mógł

33

34

Spisz - Kraina Wielu Kultur się opisać święconą kredą lub rzucać za siebie mak, który dziobały strzigi. Niesłychanie popularne były wróżby pogody na przyszły rok. Począwszy od dnia św. Łucji do wigilii Bożego Narodzenia. We Frankowej zachował się ciekawy zwyczaj. Na sosrębie, czyli głównej belce w  stropie drewnianym, biegnącej w  kierunku poprzecznym do pozostałych belek rysowano święconą kredą 12 kółeczek. Odpowiadały one jednemu spośród miesięcy roku. Jeśli była ładna pogoda, środek kółka zostawał pusty. Jeżeli natomiast padało wypełniano go kredą. Kiedy pogoda była zmienna: świeciło słońce i  padał deszcz, wówczas zamalowywano połowę kółka. Wigilia Bożego Narodzenia (24 XII) Na Spiszu w  wigilię bardzo uważano, aby nikomu nic nie pożyczać. Rok miał się dobrze zapowiadać, kiedy pierwszy nawiedził dom młody mężczyzna. Jeśli pojawiła się kobieta i chciała coś pożyczyć, często uważano ją za czarownicę (strzigę). W  wigilię kobiety przyrządzały świąteczne potrawy, natomiast mężczyźni przygotowywali drewno i  karmę dla zwierząt. Gospodynie, które wyrabiały drożdżowe ciasto, wybiegały do ogrodów z  rękami zalepionymi ciastem i obejmowały drzewa owocowe. Ta czynność miała sprawić, że drzewa będą rodzić dorodne owoce. Tego dnia często powtarzano „jako wilijo taki cały rok”. W związku z tym bardzo uważano, aby nie prowokować kłótni, być zgodnym i  pracowitym. Wejście do domu i  zabudowań gospodarczych przystrajano jodłową gałązką (tzw. podłaźniczką), której przypisywano nadprzyrodzoną moc, odpędzała wszelkie zło. Zwyczaj ten do dziś jest kultywowany. Starsi Spiszacy pamiętają, że dopiero w  wigilię wstawiane było do domu iglaste drzewko, w gwarze określane jako jeźulanko, które przystrajano w łańcuchy z żytniej słomy i kolorowej bibuły oraz wieszano na nim ciasteczka domowej roboty. Ojciec przynosił snop słomy z owsem, który stawiał w  kącie izby. Stół nakrywano białym obrusem, pod który umieszczano pachnące sianko. Kładziono również metalowe pieniądze pod obrus wierząc, że ta czynność przyniesie dostatek i bogactwo w nadchodzącym roku. Wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdy, wieczerzę wigilijną rozpoczynał ojciec modlitwą Anioł Pański. Następnie członkowie rodziny łamali się opłatkiem i zasiadali do stołu. Każdy z domowników starał się przestrzegać zasady, żeby mieć założone buty podczas wigilijnej wieczerzy. Miało to uchronić nogi od chorób oraz od ukąszeń żmii. Po wieczerzy panny przepowiadały sobie przyszłość. Uderzały w drzwi chlewu, nasłuchując wydawanych przez zwie-

Obrzędowość rzęta odgłosów. Ile razy chrząknęła świnia, za tyle lat dana dziewczyna miała wyjść za mąż (Frydman). Podobnie gospodarz chciał poznać jaki będzie urodzaj w przyszłym roku. Tradycja nakazywała wybrać węgliki z  paleniska na skraj pieca, następnie każdemu węglikowi gospodarz przydzielał kawałek pola, na którym planował siać jęczmień, owies, żyto czy sadzić ziemniaki. Jeśli węglik gasł, wróżyło to nieurodzaj na danym polu, natomiast ten który długo się żarzył zapowiadał dobre plony. Gazda w ten oto sposób zdobywał informację na temat zbiorów w nadchodzącym roku. Zwyczaj ten praktykowany był jeszcze do lat 70.tych przez niedzickich gospodarzy. Po pasterce pierwszy z domowników, który przekroczył próg domu, składał życzenia: „winsujym, winsujym na scynście na zdrowie na to Boze Narodzenie, coby my się docekali drugiego Bozego Narodzenia we scynściu we zdrowiu, przy dobrym pokoju, w mniejsyf grzechaf, a urodzajniejsyf rokaf jako my przezyli. Pofolony Jezus Krystus.” Kolędowanie występowało w  każdej spiskiej wsi, jedynie różniło się nazwą i  przedstawianą sceną. W  kolędowaniu była zawarta jego magiczna rola poprzez rytualne zachowanie kolędników i  symboliczne znaczenie ich strojów. To miało spowodować realizację składanych życzeń. Kiedyś powszechne było Chodzenie z  Betlejymkiym. Zwyczaj ten kultywowany jest jeszcze w Łapszach Niżnych oraz we Frankowej. Chłopcy odwiedzają całą wieś, przedstawiają scenę narodzenia Pana Jezusa. Głównymi bohaterami są baca, dwóch juhasów, stary pasterz, trzej królowie i  anioł. Dawniej zapłatą były kołacze. Dziś ich odpowiednikiem są pieniążki. Po zakończonej wieczerzy pojawiali się kolejni kolędnicy. Boże Narodzenie (25 XII) Dzień Bożego Narodzenia był wielkim świętem. Nie wolno było wykonywać żadnej czynności: gotować obiadu, słać łóżka, zamiatać podłogi. Wolno było jedynie nakarmić zwierzęta domowe, ale usuwanie obornika spod bydła było już zabronione. Starsze osoby wspominają, że dawniej nie odwiedzało się krewnych i  znajomych, ale przebywało się w  domu w  gronie najbliższych. W  Osturnii był zwyczaj, że matka kładła pod łóżko siekierę. Kiedy rano dzieci wstawały musiały postawić na niej nogi. To miało zapewnić im zdrowie nóg. Św. Szczepan (26 XII) W dzień świętego Szczepana do kościoła przynoszono owies do święcenia. Po zakończeniu mszy rzucano nim w księdza.

35

36

Spisz - Kraina Wielu Kultur Czyniono to na pamiątkę męczeńskiej śmierci pierwszego męczennika św. Szczepana. Zwyczaj ten został zaniechany z  powodu sugestii proboszczów parafii. W  Osturnii gospodarz wykazywał wielkie zadowolenie, kiedy dom nawiedziła osoba mieszkająca w  dolnej części wsi. Uważano, że takie odwiedziny przyniosą pomyślność oraz zapewnią bogactwo rodzinie w przyszłym roku. Wręcz mawiano: gazdowka pódzie do gory. W Jurgowie wieczorem przyjmowano młodych chłopców do parobków. Przechodzili oni różnego rodzaju próby. Jeśli je wykonali, wówczas zostawali przyjmowani do grona kawalerów. Matka Boża Gromniczna ( 2 II) W ten dzień zamężne kobiety w strojach spiskich z gromnicą ozdobioną w mirt i białą wstążeczkę udawały się do kościoła. W czasie burzy zapalano gromnicę. Miała chronić przed siłami natury: piorunami, gradem. Ważną rolę pełniła gromnica przy umierającej osobie. Według wierzeń pomaga ona przejść duszy ze świata żywych do świata zmarłych. Okres mięsopostu (karnawał) Najbardziej ożywione były ostatnie trzy dni karnawału, zwane na Spiszu ostatkami. Całe rodziny, sąsiedzi odwiedzali się nawzajem, przynosili ze sobą pączki, wódkę. W karczmie muzyka grała od niedzieli do wtorku. W ostatki dziewczyny które zmieniły stan cywilny, były przyjmowane do grona mężatek. Ceremoniał ten nazywał się wkupywanie do bob. Spotykały się w jednej izbie. Aby młoda mężatka była pełnoprawną gaździną, musiała przeskoczyć ławkę. W tym czasie

„Chodzenie z koniem” w Niedzicy

Obrzędowość gospodarze gromadzili się u sołtysa, gdzie ustalali ilość pasących się owiec oraz wysokość wynagrodzenia za wypas. Wybierano także bacę na nowy sezon wypasu. Następnie nowo wybrany baca stawiał wódkę zebranym, z  którymi zgodził warunki wypasania. W Niedzicy w poniedziałek przed środą popielcową parobcy chodzili z  koniem. Kawalerzy przebierali się za cyganki, na twarz nakładali sadzę. Ważnym momentem odwiedzin było wykonanie przez konia tańca na oborze (podwórku). W trakcie tańca konia, cyganki zachwalając jego walory prowadziły z gospodarzem o niego targ. W końcu gospodarz zgadzał się na jego zakup i  tym samym wypłacał pieniądze poganiaczom. Kawalerzy kiedy obeszli całą wieś, organizowali dla mieszkańców zabawę taneczną. Okres Wielkiego Postu Wielki Post rozpoczyna Środa Popielcowa, zwana przez górali spiskich Wstympno Środa. Tego dnia obowiązuje ścisły post. Starsi ludzie nakładali na włosy zwierzęcy tłuszcz jako zewnętrzny znak przestrzegania przez nich nakazanych umartwień. Na okres postu, w tzw. cornom niedziele przypadało topienie Śmiertuski. Dziewczyny na kijek zakładały spiski strój panny lub mężatki. Następnie ze śmiertuską odwiedzały domostwa, za co otrzymywały jajka. Po obejściu całej wsi gromadziły się nad rzeką. Zdejmowały z kukły części ubrania a  do obmarzłej wody wrzucały sam kijek. Rytuał ten miał zaznaczyć odejście zimy i  zapowiedzieć rychłe nadejście wiosny. Zwyczaj ten najdłużej utrzymał się we Frydmanie i w Krempachach. Na Spiszu nie było tradycji święcenia palm. Do kościoła przynoszono wierzbowe gałązki pokryte baziami. Miały być odłamane, żeby myszy nie podgryzały zboża. Każdego roku bazie dostarczały wiele informacji gospodarzowi dotyczących urodzaju na przyszły rok. Cieszyły się oczy gazdy kiedy bazie były rozłożone na całej długości gdyż wróżyło to urodzaj. Jednak jeśli bazie znajdowały się w dolnej części gałązki, oznaczało to, że na pagórkach, wzniesieniach i brzegach nie będzie obfitych, dorodnych plonów. Jeśli końce gałązek były puste i nie występowały tam bazie, prorokowały nieurodzaj na przyszły rok. Bazie okręcano batem, którego używali chłopcy przy pasieniu bydła. Wykonywano na nim węzełki oraz strojono go kolorową wełną tworząc tzw. kistkę. Wielki Tydzień Po zawiązaniu dzwonów w  Wielki Czwartek wszystko pogrążało się w  wielkim smutku. W  kościele dzwonki zastą-

37

38

Spisz - Kraina Wielu Kultur piły drewniane kołatki. W  związku z  tym że nie używano dzwonów, po wsi chodzili młodzieńcy, którzy przy pomocy drewnianych tyrkotek i  kłapacy wzywali mieszkańców do kościoła mówiąc „idźcie ludzie do kościoła, mówić boskie słowa”. W południe nawoływali do modlitwy „ mówcie ludzie Anioł Pański”. Noc wielkopiątkowa miała nadzwyczajna siłę i moc. Jeśli ktoś zarażony był świerzbem lub trwałymi strupami powinien pójść o  północy w Wielki Piątek nad rzekę i  zanurzyć się w  wodzie. Wówczas wszelkie przypadłości znikały. W Wielki Piątek dla uczczenia Męki Pańskiej obowiązuje post ścisły. Z tym dniem łączyły się także liczne zakazy wierzeniowo – magiczne. Najważniejszym z  nich był zakaz pracy na roli. Nie wolno też było szyć, hałasować, uderzać młotkiem, głośno nawoływać. Wielki Piątek przeznaczony był do wykonywania różnorodnych gospodarskich prac. Na przykład jagniętom wycinano na uszach znaki. Wierzono, że rany szybko się im zagoją. Krowom podcinano ogony, koniom grzywy, myto im też nogi w potoku , żeby cały rok były zdrowe. W Wielką Sobotę kobiety piekły świąteczne ciasta: baby, rogi oraz przygotowywały pokarmy do święcenia. Poranek wielkanocny rozpoczyna rezurekcja. W  Niedzicy obecnie wiele pań tego dnia zakłada regionalny spiski strój. Z relacji starszych mieszkańców wiadomo, że na Zamagurzu Spiskim święcenie pokarmów odbywało się rano o godzinie szóstej w  Wielkanoc. W  koszyku przynoszono: sołdrzyne (szynka), kiełbasę, ziemniak, chleb, masło, chrzan, sól i zapałki. Po zakończonej mszy każdy spieszył się bardzo do domu, wręcz były to wyścigi kto szybciej powróci. Wierzono, że kto pierwszy przybiegnie do domu, wówczas to jemu najwcześniej powinno dojrzeć zboże. Będzie też pierwszym gospodarzem, który zakończy polowe prace we wsi. Zdarzało się, że niektórzy biegnąc, po drodze gubili zawartość koszyka. W Czarnej Górze podobno jeden z  gospodarzy przybył na koniu, żeby nikt z nim nie miał szans wygrać. Po powrocie do domu był wielkanocny frystyk, czyli śniadanie. Dbano, aby skorupki z jajek spalić w piecu lub wkładano je do ziemi w miejscu, gdzie sadzono rosadę. W Wielkanoc nie podejmowało się żadnych prac. Kobiety nie gotowały obiadu, nie słały łóżek. Spożywano przygotowany dzień wcześniej napój z chrzanu, do którego krojono świyncelinę, czyli poświęcone pokarmy. W wielu jeszcze domach Spiszacy utrzymują ten zwyczaj. W drugi dzień świąt wielkanocnych odbywała się tradycyjna polywacka. Z rana młodsi chłopcy chodzili po domach i polewali dziewczynki, w zamian otrzymując wielkanocne ciastka. Po południu starsi kawalerzy odwiedzali domy z pannami, polewając je najpierw wodą, a  następnie perfumami.

Obrzędowość Warto zaznaczyć, że chłopcy sami wykonywali perfumy z tui (boże drzewko) oraz z fiołków i pierwiosnków (paniyncyne klucki). Zielone Świątki Na Spiszu zachował się zwyczaj ogrywanio moji. W gwarze słowo moj oznacza modrzew. Przed Zielonymi Świątkami wieczorem z  soboty na niedzielę kawalerzy stawiali moje przed domem dziewczyn. W  Niedzicy na tę okoliczność przeznaczano świerki z  tak zwanej przecinki. Natomiast

„Ogrywanie moji” w Łapszach Wyżnych

w Kacwinie moje zostały zastąpione olszyną. Z kolei w Łapszance i  Falsztynie strażacy obchodzą wieś z  jednym iglastym drzewkiem. Rozpoczęcie obchodu wsi zawsze miało miejsce przy kościele gdzie młodzieńcy śpiewali pieśń na cześć Matki Bożej. Następnie kawalerzy z muzyką przychodzili na podwórko, gdzie panna musiała zatańczyć z  chłopakiem obok swojego moja. Obecnie zwyczaj ten nie jest kultywowany we wszystkich spiskich wioskach. W Kacwinie, Łapszance i w Falsztynie nieco w skromniejszej formie ogrywanie maji nadal towarzyszy Zielonym Świątkom. Zupełnie odmienna forma ogrywania maji występowała w  Łapszach Niżnych. Dwóch kawalerów przebierało się za parę cyganów. Mieli ze sobą koszyk i popkę, czyli lalkę. Odwiedzali łapszan prosząc ich o datki. Każdy gospodarz dawał zapłatę w postaci jajek lub datki pieniężne. Matka Boża Lewocka (2 VII) W tym dniu zachowała się piękna tradycja w Niedzicy i Ka-

39

40

Spisz - Kraina Wielu Kultur cwinie. Tego dnia kobiety przynoszą róże na mszę świętą, żeby ją poświęcić. Kiedyś róża ta spełniała ważną rolę. Używano ją w przypadkach zachorowania na różyczkę lub też leczono nią różnego rodzaju wysypki na skórze. Poświęconą różę palono, a  następnie dymem okadzano chorego. Dziś ma to znaczenie już tylko symboliczne. Niemniej jednak tradycja święcenia róży jest kultywowana. Wniebowzięcie Matki Bożej (15 VIII) W  terminologii ludowej nosi nazwę święta Matki Boskiej Zielnej. Głównie kobiety zamężne przygotowują bukiet ziół do poświęcenia. Kiedyś wybór był bardzo istotny, gdyż poświecone zioła były wykorzystywane w  leczeniu ludzi i bydła. Nie mogło zabraknąć bławatka, dziurawca, bożego drzewka, szałwii, mięty, piołunu, kopru, rumianku, czosnku, cebuli, kłosów zbóż. Po poświęceniu bukiet ziół wieszano w stodole. Wielu gospodarzy zwyczaj ten nadal kultywuje. Parafia w Łapszach Niżnych obchodzi odpust w dzień Wniebowzięcia Matki Bożej. W wigilię tego święta młodzież paliła wcześniej przygotowany drewniany krzyż. Umieszczali na nim kaganki z żywicy. Spotkanie młodych zawsze odbywało się na wzgórzu. Czasami bywało, że na kilku pagórkach można było podziwiać łunę ognia w kształcie krzyża, którą obserwowali starsi łapszanie. Tekst: Elżbieta Łukuś

Obradníctvo V  literatúre nie je plne spracowaná téma obradníctva na Spiši. Tento materiál je výsledkom pozorovaní, postrehov a publikácií, ale predo všetkým lokálnych návštev u obyvateľov Spiša. Andrejský večer ( 30.XI ) Dôležitým zvykom v  ľudowej kultúre bol Andrejský večer. Podľa tradície tohto večera slečny varili galusky – klusky. Všetky potrebné indegrencie treba bolo ukradnuť. Bola to zábava, treba bolo totiž ukradnuť drevo, múku, zemiaky a  tież hrnec a  lyžicu. Počet ukradnutých veci musel byť na pár, inák sa dátum sobáša posuval na budúci rok. Devčatá písali chlapčenské mena na papierové listky (každe devča dva listky s menom a  jeden prázdny) a  vkladali tieto listky do klusiek. Tá kluska, ktorá vyplynula na povrch ako prvá sa rýchlo otvárala, lebo obsahovala listok s menom chlapca – budúceho muža. Ak bol listok prázdny – znamenalo to, že sa

Obrzędowość devča nevyda. Tento obyčaj sa objavoval po celom Spišskom Zamagurii. Svätá Lucia ( 13.XII ) Ľudia verili, že sv.Lucia ma silu ako žiadna iná svätá. Gušlarky a bosorky poukazovali na jej velku silu v škodeni ľudiom a ich dobytku. Na Spiši nazywali ženy, ktoré využívali magicke rituály bosorkami (bošorkami), strigami alebo baburami. Verilo sa, že môžu odňať krávom mlieko, priviesť chorobu na ľudi a dobytok. Boli známe sposoby ochrany pred nebezpečnými strigami. Na večer Lucie treba bolo svätenou kriedou popísať obydlie a na dverách stajne napísať cesnakom alebo kriedou tri krížiky alebo kruhy. Na večer sv.Lucie dovolené bolo zobrať – ukradnúť susedom rôzné veci. Kradlo sa predo všetkým drevo a kradli ho devčata, ktoré mali v tom svoj skrytý cieľ. Ak po prepočítaní bol počet kuskov dreva párny, tak devča mohlo čakať rýchlu svadbu. Chlapci zase vyvádzali rózné neplechy. Susedom a známym rozbijali hrnce na plotoch (Krempachy), kradli brány a  bráničky, brany a  povozy vyťahovali na strechy (Kacwin, Frankowa). Štedrý večer ( 24.XII ) Na Spiši dbali na to, aby na Štedrý večer nič nikomu nepožičiavať. Rok sa mal začať dobré, ak prvý návštevník bol mladý muž. Ak prišla žena a chcela si niečo požičať, upodozrievali ju, že je bosorka (striga). Na Štedrý večer ženy pripravovali sviatočné jedlá a muži chystali drevo a krmivo pre zvieratá. Gazdiné, ktoré spracuvávali drožďové cestá behali do záhrady a  objímali ovocné stromy rukami zalepenymi cestom. Preto mali stromy rodiť zdravé ovocie. Tohoto dnia sa verilo, že aký je Stedrý večer, taký bude celý rok. Bolo dôležité neškriepiť sa a pracovať v zhode. Vchody do domov sa ozdobovali jedličkovymi halúzkami, čo malo odpudzovať všetký zlé sily. Tento obyčaj je do dnes kultivovaný. Starši Spišiaci si pamätajú, že vianočný stromček, nazývaný „ježulanko” sa vnášal do izby až na Štedrý večer a bol ozdobený slámenymi reťazmi, farebnymi papierikmi a tiež koláčikmi domácej výroby. Otec rodiny priniesol otiepku ovsenej slámy a postavil do kúta izby. Stôl sa prestieral bielym obrusom, pod obrus sa dávalo seno a mince, ktoré mali zaistiť blahobyt v nasledujúcom roku. Otec rodiny začal večeru po objaveni sa prvej hviezdy na oblohe, vždy modlitbou. Potom členovia rodiny lamali sa oblatkom a sadali za stôl. Všetci museli mať počas večere topánky na nohach, čo chránilo nohy po cely rok pred chorobami a uhryznutim hadmi. Po večeri si slečny predpovedali budúcnosť. Klopali na dvere

41

42

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Obrzędowość

chlieva a načúvali zvukom zvierat, koľko krát sa ozvalo prasa, tolko rokov malo devča do svadby (Frydman). Aj gazda chcel vedieť, aká bude úroda na budúci rok. Vyberal uhliky z  pahreby, ukladal ich ako polia, kde plánoval posiať žyto, jačmeň, ovos a iné, a ktorý uhlík vyhasol – na tom poli nebude úroda. Uhliky, ktoré dlho žiarili predpovedali dobrú úrodu na tom poli. Týmto spôsobom sa gazda dozvedal, aká bude úroda na jeho poliach na budúci rok. Tento obyčaj pretrvával ešte do 70 rokov v Niedzicy. Po polnočnej omši, kto prvý príšiel domom vyslovoval blahoprianie : „ Vinšujim, vinšujim na ščyňšče, na zdrowie, na to Bože Narodzynie, coby my še docekali drugigo Božego Narodzyňo ve ščyňšču, ve zdrowiu, dobrym pokoju, v mnijšych gžechaf a urodnejšyf rokaf jako my pžežyli. Pofolony Jezus Krystus „.

ši sa volali „ostatki”. Celé rodiny a  susedia sa návštevovali, nosili si, ako darčeki, pálenku a  šišky. V  krčme hrala hudba od nedele do utorka. V tieto dni prijímali devčatá, ktoré sa v tom roku vydali v počet výdatých žien. Tento obrad sa volal „vkúpenie sa do bob (žien)”. Stretali sa v jednej izbe a mladá, vydatá žena musela preskočiť lavičku. V tomto čase sa gazdovia stretali u Richtára a dohadovali počet oviec na výpas a  zaplatu za to. Volili tiež baču na tú ktorú sezónu. Potom nový bača zaplatil pálenku všetkým, s ktorymi sa dohodol. V Niedzicy sa v pondelok pred popolcovou stredou parobci prechádzali s koňom. Mládenci sa prezliekali za Ciganky, tváre si natierali sadzou. Dôležité bolo, keď kôň na dvore tancoval, „cyganki” jednali o predají koňa. Gazda sa nakonec zjednal a vyplatil peňaze. Mládenci takto prešli celou dedinou a potom pripravili tanečnú zábavu pre celú dedinu.

Božie Narodenie ( 25.XII.) Deň Božieho narodenia bol veľkým sviatkom. Nebolo dovolené nič robiť : variť obed, ustelať posteľ, zametať podhalu. Bolo dovolené krmiť zvieratá ale nie upratovať pri zvieratách. Starši obyvatelia si spomínajú, že v  tento deň sa nenavštevovali príbuzni ani známi, ale všetci boli doma medzi svojimi. V Osturni bol obyčaj, že matka položila popod posteľ sekeru a deti, keď ráno vstavali, museli stúpiť na ňu, čo bolo zárukou zdravia ich nôh.

Obdobie Veľkého Pôstu Veľký pôst začína popolcovou stredou, ktorú spišský gorali volajú „vstempno šroda”. V tento deň platí prísny pôst. Starší

Svätý Štefan ( 26.XII.) Na Štefana ľudia nosili do kostola ovos na posvätenie. Po omši hadzali ovos na kňaza, na pamiatku smrti prvého mučeníka sv.Štefana. Tento obyčaj sa už nevykonáva na žiadosť farárov. V Osturni sa gazda veľmi tešil, ak jeho dom navštívilá osoba žijúca v dolnej časti dediny. Považoval to za dobré známenie bohatstva pre celú rodinu na budúci rok. Dokonca sa hovorilo : „Gazdiná pôjde dohora”. V Jurgove sa prijímali mladi chlapci za parobkov. Vykonávali rôzné skúšky a až potom ich príjali za mládencov. „Topenie Šmiertusky“ w Kluknawie

Hromnice ( 2.II.) Tohoto dnia išli vydaté ženy do kostola s hromničnymi sviečkami vyzdobenymi bielou stúžkou a  mirtom. Počas búrky rozsviecali sa hromničné sviečky, čo malo ochrániť pred bleskom a  krupobitím. Hromnica plnila dôležitú úlohu pri zomierajúcej osobe. Podľa viery mala pomáhať prejsť zomierajúcemu zo sveta živých do sveta zomrelých. Mäsopust (fašiangi) Najviac sa udialo v posledné tri dni fašiangov, ktoré na Spi-

ľudia si naterali vlasy tukom ako prejav dodržiavania prikázaných obiet. Na obdobie pôstu, v „čiernu nedeľu” sa konalo „topenie Šmiertusky”(moreny). Devčatá obchádzaly celú dedinu s palicou, na ktorej bola oblečená v kroji postava ženy. Dostavali za to vajička. Potom prišli na breh potoka, vyzliekli palicu zo šiat a hodili ju do potoka. Tento obyčaj mal naznačiť rýchly odchod zimy a  predpovedať príchod jari. Tento obyčaj sa najdlhšie udržal vo Frydmane a v Krempachoch.

43

44

Spisz - Kraina Wielu Kultur Veľký týždeň Veľkonočné ráno sa začína rezurekciou. V Niedzici veľa žien v súčasnosti sa oblieka do krojov. Ako si pamätajú starší obyvatelia, na Spišskom Zamagurii sa vysviecka potravín konala o 6 hod. ráno na Veľkú noc. V košíkoch boli klobásy, šunka, zemiak, chleb, maslo, chren, soľ a zápalky. Po omší sa všetci ponáhľali domov. Verili, že kto sa skôr dostane domom, tomu najskôr dozrie obylie na poli a  ako prvý na dedine ukonči práce na poli. Stávalo sa, že sa tak ponáhľali, až stratili obsah košíka. V Čiernej Hore sa stalo, že gazda prišiel na koni, aby bol prvý doma. Doma ich čakal veľkonočný fryštyk - raňajky. Škrupiny od vajec sa spalili alebo zakopali do zeme. V  období Veľkej noci nikto nepracoval. Ženy nevarili obed. Jedlo sa deň vopred navarený chrenový nápoj s vysvieckovymi potrawinami – šviencelinou. Na druhý sviatočný deň sa konala tradičná polievačka (polivacka). Za rána mladší chlapci chodili po domoch a polievali mladšie devčatá. Za to dostávali veľkonočné pečívo. Po obede starší mládenci chodili po domoch a polievali slečny najprv vodou a potom parfémami. Je dôležité podotknúť, že parfémy vyrábali sami z tují, fialiek a prvosieniek. Matka Božia Levočská V tento deň sa dochovala pekná tradícia v Niedzici a Kacvine. Ženy nosia do kostola ruže na posvätenie počas omší. Dávnejšie ruža plnila liečebnú ulotu v prípadoch ochorenia na rôzné kožné choroby. Posvätenú ružu pálili a  dym, ako kadidlo pôsobilo na chorého. Dnes má to už len symbolický význam, ale tradícia svätenia ruži pretrváva. Doniebavzatie – do nieba vstúpenie Matky Božiej ( 15.VIII.) V  ľudovom náreči sa volajú sviatky Matky Božiej bylinnej. Hlavne vydaté ženy chystajú kytice bylín na posvätenie. Kedysi bol výber bylín veľmi dôležitý pretože byliny boli využívané na liečbu ochorení ľudi a  dobytka, np. šalvia, mäta, palina, kôpor, rumanček, cesnak, cibuľa, klasy obylia a pod. Po posväteni sa kytica bylín zavesi do stodoly. Viaceri roľnici ešte naďalej udržiavajú tú obyčaj.

Ceremonialisma In the literature doesn’t exist a full description of the ceremonialism on the Spiš. The presented material comes partly from observations, insights and publications, and first of all from interviews conducted with the Spiš inhabitants.

Obrzędowość The St. Lucy (the 13th of Dec) The folk believed that St. Lucy has the strength and power like no other holy person. Village wizards (women) and witches revealed in her liturgical remembrance their magnified power, what was expressed in acting to the detriment of people and their belongings. On the Spiš women dealing with the magic were called: strzigi, bosiorki or babrule. It was believed that they could ruin the milk of cows, bring the disease to the cattle or inmates. The ways to protect the belongings against dangerous strzigi were also known. On the St. Lucy’s Eve You had to sign your farm with a piece of holy chalk and to perform with holy garlic or chalk three crosses or circles on an entrance door of a stable. The Christmas Eve (the 24th of Dec) Older Spiš inhabitants remember that scarcely on The Christmas Eve a  little needle tree, known in the dialect as jeźulanko, which was being embellished with chains of rye straw and colored tissue paper, was being inserted to the house and there were being hung homemade cookies on it. When the first star appeared, a father started the Christmas Eve supper with The Angelus prayer. Then, family members broke the wafer, and sat at the table. After the supper misses foretold each other the future. They bang on a pigsty door, listening to the sounds articulated by animals. How many times a pig grunted, in so many years the given girl had to marry (Frydman). Similarly, the host wanted to know what the harvest in the next year would be. The tradition dictated to extract little coals from a fireplace to the edge of a stove, then the host assigned each little coal a piece of field, which he planned to sow barley, oats, rye or to plant potatoes at. If carbide extinguished, it foretold a crop failure in a given field, while the one which glowed long predicted good yields. The Carnival period The most impetuous were the last three days of The Carnival, called on the Spiš ostatki. On the ostatki girls who changed marital status, were accepted into the group of married women. This ceremony was called wkupywanie do bob. A young married woman had to jump a bench to get legally a gaździna. In this time the hosts gathered at the village headman’s, where he agreed on the amount of grazing sheep and the height of remuneration for grazing. A shepherds’ boss was also elected for a new season of grazing.

45

46

Spisz - Kraina Wielu Kultur The Lent period For the period of fasting, on the so. cornom niedziela (cornom Sunday) there was a Śmiertuska drown. Girls took the Spiš costume of a  miss or of a  married woman on a  stick. Then they visited homes with the śmiertuska, what they received eggs for. After visiting the whole village they gathered on a river. They took off clothing parts from the doll and threw only a stick into frosted water. This ritual had to mark the departure of winter and to announce the imminent arrival of spring. Holy Week Easter Morning begins with a  Resurrection. From the account of the older residents is known that the ordination of foods took place in Zamagurze Spiskie in the morning at six o’clock on Easter. It was believed that who as the first after the mass would finish running to the house, he should soon see the grain. The second day of Easter was held a traditional polywacka. In the morning the younger boys went from house to house and poured girls with water, receiving in return Easter cakes. In the afternoon the senior bachelors visited the homes of the missees, pouring on them first with water, and then with perfume. It is worth noting that the boys made themselves perfumes from thuja (a God’s tree) and from the violets and primroses (paniyncyne klucki). Our Lady from Lewocza (the 2nd of Jul) On this day a beautiful tradition preserved in Niedzica and Kacwin. On that day, women bring roses to the Mass to ordinate them. Once a rose fulfilled an important role. It was used in cases of getting rubella or there were treated different types of skin rashes with it. An ordinated rose was burned, and then a patient was fumigated with smoke. Today it has only symbolic significance.

Zeremoniell In der Literatur gibt es keine volle Bearbeitung des Zeremoniells in Zips. Das präsentierte Material stammt teilweise aus den Beobachtungen, Bemerkungen und Veröffentlichungen, und vor allem aus den Interviews mit den Zips-Bewohnern. Heilige Lucia (13. XII) Das Volk meinte, dass Heilige Lucia Kraft und Stärke wie kei-

Obrzędowość ne andere Heilige hat. Die Zauberinnen und Hexen zeigten bei ihrer liturgischen Erinnerung ihre verstärkte Kraft, was sich in den Tätigkeiten zum Schaden der Menschen und ihres Guts ausdrückte. In Zips wurden die sich mit der Magie beschäftigenden Frauen ``Strigen``, ``bosiorki`` oder ``babrule`` genannt. Man glaubte, dass sie den Kühen Milch wegnehmen, die Krankheit auf die Rinder oder Hausbewohner ziehen können. Bekannt waren auch die Methoden, das Gut vor den gefährlichen Strigen zu sichern. Am Heilige LuciaVorabend sollte man den Haushalt mit der geweihten Kreide beschriften und mit dem gesegneten Knoblauch oder Kreide auf dem Türrahmen des Stalls drei Kreuze oder Ringe machen. Heiliger Abend (24. XII) Die älteren Zips-Bewohner erinnern sich daran, dass erst am Heiligabend ins Haus ein Nadelbaum gestellt wurde, im Dialekt als ``jeźulanko`` bezeichnet, der mit den Ketten aus Roggenstroh und buntem Löschpapier geschmückt wurde und auf dem man hausgemachte Kekse aufhängte. Mit dem ersten Stern begann der Vater das Abendessen mit dem Gebet Angelus Domini. Dann teilten die Familienmitglieder die Oblate und setzten sich an den Tisch. Nach dem Abendmahl prophezeiten sich die Mädchen die Zukunft. Sie schlugen in die Tür des Stalls und lauschten die von den Tieren hervorgebrachten Geräusche. Wievielmals der Schwein grunzte, in so vielen Jahren das Mädchen heiratet (Frydman). Ähnlich wollte der Bauer über die Ernte im nächsten Jahr erfahren. Die Tradition gebot, die Kohlenstücke aus der Feuerung an den Ofenrand herausholen, dann teilte der Landwirt jedem Kohlenstück ein Feldstück zu, auf dem er Gerste, Hafer, Roggen zu säen oder Kartoffeln zu pflanzen beabsichtigte. Wenn das Kohlenstück erlosch, kündigte dies Missernte auf diesem Feld an, diese Kohle dagegen, die lange glühte, sagte gute Ernte voraus. Fastnacht (Karneval) Am lebendigsten waren die drei letzen Karnevalstage, in Zips Fastnacht /``ostatki``/ genannt. In dieser Zeit wurden die jungen Frauen, die heirateten, in den Kreis der verheirateten Frauen aufgenommen. Diese Zeremonie hieß Einkauf zu den Weibern. Damit die junge verheiratete Frau vollberechtigte Bergbäuerin wurde, musste sie die Bank überspringen. In dieser Zeit versammelten sich die Landwirte bei dem Ortsvorsteher, wo sie die Anzahl der weidenden Schafe und die Höhe der Vergütung für das Weiden festsetzten. Es wurde auch der Schafhirt für die neue Weidensaison gewählt.

47

48

Spisz - Kraina Wielu Kultur Fastenzeit Für die Fastenzeit, am sog. Strafsonntag fiel das Ertränken von ``Śmiertuska`` zu. Die Mädchen zogen auf ein Stöckchen die Kleider eines Mädchens oder einer verheirateten Frau an. Dann besuchten sie mit ``śmiertuska`` die Häuser, wofür sie die Eier bekamen. Nach dem Besuch des ganzen Dorfes versammelten sie sich am Fluss. Sie legten von der Puppe die Kleidungsteile ab und warfen ins gefrorene Wasser nur das Stöckchen. Dieses Ritual sollte das Winterende betonen und die baldige Frühlingankunft ankündigen. Karwoche Am Gründonnerstag gingen durch das Dorf die Jungen, die mit den hölzernen Klappern die Bewohner in die Kirche aufriefen. Die Karfreitagnacht hatte außergewöhnliche Kraft. Wenn jemand, der mit der Krätze oder Dauerschorf infiziert war, sollte am Karfreitag um Mitternacht an den Fluss gehen und ins Wasser eintauchen. Dann verschwanden alle Beschwerden. Mit dem Karfreitag waren auch zahlreiche glaub-magische Verbote verbunden. Am wichtigsten von ihnen war das Verbot der Ackerarbeit. Am Karsamstag backten die Frauen die Osterkuchen: Napfkuchen, Hörnchen und bereiteten die Weihspeisen zu. Der Ostermorgen wird mit der Ostermesse angefangen. Aus den Berichten der älteren Bewohner ist bekannt, dass in Zipser Zamagurze das Speisenweihen am Ostersonntag morgens um sechs Uhr stattfand. Man glaubte, dass wer als Erster nach der abgeschlossenen Messe nach Hause kommt, ihm sollte das Getreide am frühsten reifen. Am zweiten Ostertag fand das traditionelle Gießen ``polywacka`` statt. Morgens gingen die kleinen Jungen in die Häuser und gossen die Mädchen und dafür bekamen sie die Osterkuchen. Nachmittags die jungen Männer besuchten die Häuser mit den jungen Frauen und gossen diese zuerst mit Wasser, und dann mit Parfüm. Gottesmutter von Levoča (2. VII) An diesem Tag bewahrte sich die schöne Tradition in Niedzica und Kacwin. An dem Tag bringen die Frauen die Rosen zur Messe, damit sie gesegnet werden. Eins spielte diese Rose eine wichtige Rolle. Sie wurde bei den Rötelnerkrankungen genutzt oder heilte man auch damit unterschiedliche Hautausschläge. Die Weihrose wurde verbrannt, und dann wurde mit dem Rauch der Kranke beräuchert. Heute hat dies nur eine symbolische Bedeutung. Dennoch wird die Tradition des Rosenweihens gepflegt.

Strój Spiski

Strój Spiski Koniecznym jest, aby dorobek kulturowy po przodkach poznawać, zachowywać i przekazywać następnym pokoleniom. Dotyczy to także stroju. Na polskim Spiszu dawniej strój ludowy był noszony na co dzień. Dzisiaj kultywowany jest głównie przez zespoły regionalne, a  Spiszacy ubierają się jedynie w  paradne stroje, zakładając je w  czasie świąt i  na różne uroczystości. Badania etnograficzne przeprowadzone przez Edytę Starek, wykazały, że już w latach pięćdziesiątych XX wieku, ludowy strój spiski występował bardzo rzadko. Ludność chowała do skrzyń i szaf tradycyjne stroje, zastępując je modną i tańszą odzieżą fabryczną, zakupioną w mieście. Analizę i historię rozwoju spiskich strojów, jakie zachowały się na terenie 14 wsi polskiego Spisza, E. Starek szczegółowo zrekonstruowała aż po około 1870 rok (w: Strój spiski, Poznań 1954). Strój spiski cechuje imponujące bogactwo zdobień i haftów, atrakcyjność i pomysłowość kroju, dopracowanie szczegółu, ciekawa kolorystyka oraz funkcjonalność. Należy podkreślić, że ubrania były wyrabiane samodzielnie przez mieszkańców wsi z rodzimych materiałów. Szyto je z  sukna domowej roboty bądź samodziałowego płótna lnianego. W środowisku wiejskim wyprawiano także skóry owcze na serdaki (dlatego najstarsze z nich były białe ze skór niebarwionych) oraz wykonywano kierpce z naturalnej świńskiej skóry, tzw. „spyrcoki”, noszone jeszcze do 1905 roku (buty wysokie czarne z  cholewami nosili tylko najbogatsi gazdowie). Strój ukształtowany na Spiszu różni się od strojów regionów sąsiadujących i  wykazuje wpływy wielu grup etnicznych tu zamieszkujących. Wszak na przestrzeni dziejów stykały się tu obok polskich wpływy węgierskie i niemieckie, a także wołoskie. Każda z tych kultur posiadała odrębne cechy, które przenikały się w ciągu kilkuset lat tworząc barwną mozaikę stylów i upodobań. Wpływy węgierskie zaznaczyły się przede wszystkim w nazewnictwie np. gombos to guzik, borytasy – pętlowe ozdoby spodni (występowały m.in. w Krempachach, Łapszach Niżnych), zdobnictwie zarówno stroju męskiego jak i kobiecego, oraz na kroju np. w  męskich kapeluszach filcowych zwanych „węgierskimi”– o  szerokim do góry wywiniętym rondzie, kupowanych na terenie miast spiskich, noszone np. w Niedzicy. W momencie przyłączenia obszaru dzisiejszego Spisza do Polski, nastąpiła zmiana źródła zaopatrywania się w materiały odzieżowe, ozdoby i dodatki. Wcześniej Spiszacy udawali się do Spiskiej Starej Wsi, Kieżmarku bądź Lubowli po zakupy, teraz znajdowali tkaniny i kupowali gotowe ubrania w Nowym Targu

49

50

Spisz - Kraina Wielu Kultur i Krościenku. Na wzór i krój stroju coraz większy wpływ miała moda podhalańska. Na terenie Polskiego Spisza wykształciły się trzy odmiany stroju spiskiego: jurgowska, kacwińska i trybska, chociaż w każdej z czternastu wsi na Polskim Spiszu można znaleźć cechy typowe dla każdej miejscowości. Jurgowska odmiana stroju spiskiego Spośród trzech wymienionych odmian, to najbardziej nietypowy strój spiski, gdzie zarówno w  ubiorze kobiecym jak i  męskim widać szereg elementów nie spotykanych na

Strój Spiski uszyta z  czerwonej wełenki, ozdobiona złotymi galonami u  dołu. Na szczególne uroczystości Spiszanki wyciągały ze skrzyń tkane ręcznie białe rańtuchowe spódnice. Na wierzch nakładały biały fartuch lub krótki fartuszek. Gorsety miały różne kroje, wzory i  kolorystykę. Do czerwonej spódnicy kobiety zakładały kabotek z jangliji tj. czerwony gorset z wyciętymi zębami, ozdobiony złotą taśmą. Na głowie kobiety zamężne nosiły czepiec i  chustkę z  drukowanej bawełny, wełenki lub śtofu. W czasie świąt zakładały białe chusty tiulowe. Natomiast panny miały zapleciony warkocz, związany wstążką. Nie mniej bogaty był strój męski. Odmiana jurgowska męskiego stroju znacznie różniła się od pozostałych obszarów Spisza. Portki z białego sukna zdobiono dużymi, wielokolorowymi parzenicami z  motywami kwiatowymi i  tzw. ślomockami. Mężczyźni nosili białe koszule z rozszerzanymi rękawami, na to skórkowe, bogato wyszywane serdaki z kolorowymi pomponikami zamiast guzików. Na głowę zakładali czarny kapelusz, taki sam jak na Podhalu. Dodatkiem był szeroki skórzany pas z mosiężnymi ćwiekami. Kacwińska odmiana stroju spiskiego Odmianę kacwińską nosili mieszkańcy Kacwina, Łapsz Niżnych i Wyżnych, Łapszanki, Frydmana, Falsztyna i Niedzicy. Na codzienny strój kobiecy składały się: koszula bawełniana z  rękawami długimi lub krótkimi, spódnica zwana „kana-

Strój górali spiskich z Jurgowa (odmiana jurgowska)

innych terenach Spisza. Odmiana jurgowska obejmuje Jurgów, Czarną Górę i  Rzepiska - wsie położone u  podnóża Tatr, bezpośrednio sąsiadujące z  Podhalem. Występuje tu bardzo bogate zdobnictwo zarówno w stroju damskim, jak i męskim. Typowe odzienie kobiece składa się z  białej koszuli, której rękawy są wyszyte haftem krzyżykowym w  kolorze brązowym lub czarnym. Występują również koszule tzw. treluchowe, uszyte z lnu o splocie przypominającym ryps, zdobione czerwonymi pasami na rękawach. Mankiety koszul wykończone są koronką wykonaną na szydełku lub bawełnianą wstawką, nazywaną „śtykuwanie” lub „śtykieraj”, od słów sztukować lub nadstawiać. Pod spódnice mieszkanki tej części Spisza zakładały białe falbaniaste halki. Spódnica była

Strój górali spiskich z Łapsz Wyżnych (odmiana kacwińska)

51

52

Spisz - Kraina Wielu Kultur foską”, zapaska, gorset zwany „lajbikiem” i  buty. Kanafoski uszyte były z czerwonego materiału tkanego w cienkie prążki. W zależności od układu prążków kanafoska nosiła nawę „bioło”, „miysano” lub „cyńcowo”, czyli tęczowa. Do spódnicy noszono białe bufiaste koszule i gorset zwany lajbikiem, który szyto z aksamitu, tybetu lub delinu. Spódnice szyto także z wełny, adamaszku śtofu, a nawet z atłasu. Nazywane były: kartonką, kidlem lub suknią. Na wierzch kobiety nakładały fartuchy z  ciemnego materiału, a  w  czasie świąt i  uroczystości – białe, haftowane lub wykończone koronką, zapaski. U mężatki włosy były spięte w „cubę”, a na nią nałożona była chustka, która tworzyła charakterystyczne wypukłości. Mężczyźni nosili kamizelki, zwane również lajbikami. Na plecach było wyhaftowanych siedem tulipanów, pod nimi serce i  gwiazdki, na przodzie, symetrycznie, też po siedem tulipanów. Mężczyźni nosili białe koszule z kołnierzami i bufiastymi rękawami, a także białe sukniane spodnie, skromnie ozdobione ułożonymi w  pętlice parzenicami, zwanymi borytasami. Na głowę zakładali kapelusz z  wysokim rondem i czerwoną wstążką. Trybska odmiana stroju spiskiego Odmiana trybska stroju spiskiego spotykana jest, poza Trybszem, również w  Dursztynie, Krempachach i  Nowej Białej. Ma ona pewne cechy odmiany kacwińskiej uwidocznione w kroju sukman męskich i zielonych „lajbikach” oraz kapeluszach z krezami podwiniętymi do góry. Zasadnicze różnice widoczne są w sposobie zdobienia spodni i sukman. Na ogół w tej odmianie nie stosowano „borytasów”, a sukmany ozdabiano haftem. W  stroju kobiecym elementem wspólnym są spódnice z kanafasu, „lajbiki”, zapaski i chustki na głowę. Spódnice i gorsety były uszyte z różnych materiałów o różnorodnej kolorystyce – od białej, przez jaskrawożółte, zielone i niebieskie, po kwieciste tybety i kaszmiry. Spotykało się też brązowe wełenki, śtofy i deliny. Niektóre ozdobione były małymi kwiatkami z  jedwabnych nici. Gorsety najczęściej obszywano złotą lub srebrną pasmanterią. Białe bufiaste koszule były wykończone śtykuwaniem, czyli fabryczną koronką, lub hekluwanom, czyli koronką wykonaną szydełkiem. Zdarzały się – podobnie jak w Jurgowie – koszule treluchowe. Zapaski, w kolorach białym, niebieskim i czarnym, były plisowane. Na głowę Spiszanki zakładały czepiec i  chustę: tybetkę, stofową lub delinową. Kobiety nosiły też spódnice, gorsety, koszule i fartuchy dekorowane w lilie, tulipany, róże i stokrotki. Motywy roślinne wykonywano na krosnach. Spiszacy z Krempach i Nowej Białej nazywali cyfrowane portki, czyli wyszywane spodnie – cifruwane nogawice. Tutaj parze-

Strój Spiski nice w formie pętlicy były w kolorze czerwono-granatowym. W  Trybszu i  Dursztynie parzenice przypominały kształtem podhalańskie. Miały wyszyte ślimocki i kogutki, zakończone motycką. Szerokie rękawy białych koszul były bez mankietów, a zamiast kołnierzyka koszule miały stójkę. Na wierzch mężczyźni nakładali sukmany z ciemnego sukna. Z  przejawem kultury, którymi były stroje ludowe spotykamy się coraz rzadziej również na słowackim Spiszu. Noszą je jeszcze starsze kobiety i dziewczęta jedynie w święta, mężczyźni zaś ubierają niektóre jego części jeszcze przy wykonywaniu niektórych prac gospodarczych, w lesie czy w domu. Tradycyjny strój ludowy kobiet i  mężczyzn na Spiszu był bardzo prosty i funkcjonalny. Podstawowe materiały wykorzystywane do jego produkcji to: płótno lniane domowej roboty (rzadziej konopne), gęsto drukowane na niebiesko, sukno wełniane, skóry i futra. Z czasem weszły inne tkaniny takie jak m.in. brokat, jedwab i kaszmir. Coraz częściej stosowano fabryczne ozdoby, dekoracyjne naszycia i  guziki kupowane na jarmarkach i w sklepie. Krój stroju zależał od grupy wiekowej i  okazji – inaczej wyglądał strój do pracy i strój odświętny. Odzież w tej rozległej części północnej Słowacji była zróżnicowana, posiadała wiele odmian i wariacji różniących się według poszczególnych ośrodków lokalnych. Jednym z  ważniejszych był Ździar. Podstawowym elementem tutejszego żeńskiego odzienia była halka (bendľačka), na którą nakładało się koszulę z długim rękawem przetykanym czerwonym pasem (w  dni świąteczne) lub z  krótkim rękawem (na co dzień i do pracy). Na koszulę nakładało się wykrochmaloną spódnicę z białego płótna, gęsto drukowaną na niebiesko lub w  kratkę, a  na to wierzchnią spódnicę w czerwone pionowe pasy, zszytą z gorsetem ozdobionym szwami. Na nadzwyczajne uroczystości był noszony fartuch rombkowy z takiego samego materiału co spódnica. Dziewczyny czesały się na uroczystości w  jeden warkocz, w  który zaplatały czerwone wstążki. Mężatki zaplatały włosy na okrągły drut, do którego przyczepiony był czepiec z koronką nad czołem; na uroczystości do czepca była doczepiana prześwitująca chustka. W niepogodę nosiło się kabat – krótki płaszcz, w  zimie krótki kożuch bez rękawów sięgający do pasa. Starsze kobiety nosiły dłuższe kożuchy. Całość kobiecego stroju kończyły buty - kierpce lub ciżmy. Strój męski tworzyła koszula z  grubego płótna, zapinana pod szyją metalową spinką, posiadająca szerokie rękawy (w  nowszej wersji z wszytymi mankietami z czerwonego materiału). Na płócienne spodnie zakładano sukienne białe spodnie (portki), zdobione przy rozporkach kolorowymi sznurkami. Portki

53

54

Spisz - Kraina Wielu Kultur podtrzymuje skórzany pas z  ćwiekami, którego szerokość świadczyła o pozycji i zamożności właściciela. Kożuszek bez rękawów sięgał do pasa; w zimie noszono kabat trzy-czwarte w kolorze czarnym, brązowym lub białym kroju kimonowego, przepasany czerwonym pasem. Obuwie tworzyły sukienne kierpce lub skórzane bogancze, na głowie noszono czarny kapelusz z równym rondem i orlim piórem. Taki „góralski” strój nosiło się dawniej w następujących miejscowościach: Lendak, Osturnia, Zálesie i Havka. Podobne odzienie, z ta różnicą, że z mniejszymi zdobieniami, spotykane też było w  Czerwonym Klasztorze, Lechnicy, Haligovcach i, Leśnicy. Obecnie można zobaczyć jeszcze pojedyncze części tego stroju w Osturni, Lendaku i Ździarze. Archaiczny forma stroju ludowego długo utrzymywała się w  miejscowości Jakubany. Charakterystyczne były sukienne spodnie męskie (chološne) na bokach z lamówką z ciemnego sukna i ciemnoniebieska sukienna kamizelka (brušľak) ozdobiona dwoma rzędami guzików. Kobiety nosiły białe spódnice, fartuchy z  niebieskim nadrukiem i gorsety (lajbiki). Na głowie miały czepiec (kykľa) z wielkimi ząbkami nad czołem. Taki strój w różnych odmianach nosił się też w Plavnicy, gminie Kolačkov, Nowej Lubowli, dalej we wsiach takich jak Šambron, Malý Lipník, Legnava, Litmanová, Jarabina, Kremná, Hranične i inne.

Osturnia - kobieta w regionalnym stroju

Strój Spiski Spišský kroj V  minulosti po poľskej strane Spiša bol ľudový kroj nosený každý deň. Dnes je používaný regionálnymi skupinami. Spišiaci si obliekajú kroje počas sviatkov a  rôznych osláv. Vlastnosťou spišského kroju je impozantná bohatá výzdoba a funkčnosť. Je dôležité zdôrazniť, že odev bol ušitý obyvateľmi dedín z  domáceho súkna alebo samostatného ľanového plátna. Vo vidieckych oblastiach sa vyrábali tzv. „Spyrcoki“, čiže krpce vyrábané z ovčej a bravčovej kože. Spišský výstroj sa líšil od výstroju susedných dedín. Bol ovplyvnený množstvom etnických skupín žijúcich na tomto území. Maďarské vplyvy sa najviac vyznačili v  názvosloví (gombos – gombík, borytasy – ornamentová slučka nohavíc), štýle výzdoby(napr. pánske klobúky nazývané „maďarskými“). V čase pripojenia oblasti dnešného Spiša Poľsku, dochádza k zmene materiálu potrebného pre výrobu odevov. Spišiaci predtým nakupovali v  Spišskej Starej Vsi, Kežmarku alebo v  Lubovni. V  čase pripojenia územia, nakupovali v  Nowym Targu a v Krościenku. Na vzo a strih kroju mala čoraz väčší vplyv podhalanská móda. Na Poľskom Spiši sa vyvinuli tri verzie spišského kroja: jurgovský, kacvínsky a tribšský. Jurgovská verzia spišského kroja Z pomedzi vymenovaných odrôd, tento je najviac netypický pre spišský kroj, kde odev ako pre ženy tak aj pre mužov je rad prvkov, ktoré sú neporovnateľné s ostatnými v  oblasti Spiša. Túto odrodu zahŕňa Jurgov, Čierna Hora a Repiská – tieto dediny sa nachádzajú na úpätí Tatier, priamo u Podhale. Vystupuje tu bohatá výzdoba tak ako na ženskom aj na mužskom odeve. Typický denný odev pre ženy sa skladá z bielej košele, ktorej rukávy sú vyšívané kríˇovým vzorom hnedej alebo čiernej farby. Vystupujú tu tiež tzv. trechulové košele, ktoré boli ušité z ľanu, ozdobené červenými pruhmi na rukávoch. Manžety košieľ sú zakončené čipkou košele z  bavlny, háčkovania nazývanou „śtykuwanie“ alebo „śtykieraj“ odvodených od slov štukovať alebo nadstaviať. Pod sukne si obyvateľky Spiša zakladali biele spodničky. Sukňa bola vyrobená z červeného súkna, zdobená zlatými pramienkami na konci. Na mimoriadne slávnosti ženy vyberali zo svojich truhiel rantuchové ručne vyrobené biele sukne, ktoré boli prekrývané bielym plášťom alebo zásterou. Korzety mali rôzne strihy, farby a vzory. K červenej sukni si ženy obliekali „kabotek z jangliji“, čo je červený korzet s vyťatými zubamy a zdobený zlatými pramienkami. Vydaté ženy nosili čepiec a šatku z tlačenej bavlny. Nemenej bohatý bol mužský odev. Jurgovská odroda

55

56

Spisz - Kraina Wielu Kultur mužského odevu bola v značnej miere odlišná od ostatných oblastí Spiša. Nohavice z  bieleho súkna, zdobené veľkými pestrými kvetinovými vzormi tzv. „ślomockami“. Muži nosili biele košele z  rozšírenými rúkavmi, na tom kožené bohato vyšívané sardaky s farebnými pomponikami namiesto gombíkov. Na hlave nosili čierny klobúk, taký istý ako na Podhalu. Dodatkom bol široký čierny opasok s koženými prackami. Kacvínska verzia pišského kroja Verziu kacvínského kroja nosili obyvatelia Kacvína, Nižných a Vyžších Labšach, Labšaniek, Fridmana, Falštína a  Niedzic. Každodenný ženský odev sa skladal z bavlnenej košele s dlhými alebo krátkymi rukávmi, sukne nazývanej „kanafoska“, opaska, korzetu nazývaného „lajbik“ a  topánok. Kanafosky boli ušité z červeného materiálu tkaného na tenké prúžky . Podľa rozloženia prúžkov sa kanafoska nazývala „bioło”, „miysano” alebo „cyńcowo”, čiže dúha. K sukni sa nosila biela košela a korzet nazývaný „lajbik“, ktorý bol šitý zo zamatu, tibeti a delinu. Sukne boli šité z vlny, adamašu a z atlasu. Nazývali sa kartonka, kydlo alebo sukňa. Na vrchu ženy nosili šaty z  tmavej látky a  počas sviatkov a  slávností nosili vyšívané alebo krajkované zástery. Vydaté ženy nosili vlasy zviazané a skryté pod šatkou, ktorá tvorila charakteristické hrebene. Na Slovensku, v  oblasti Spiša, v  dnešnej dobe nosia ešte kroje staré ženy. Mladé dievčata si obliekajú kroje len počas sviatkov. Muži používajú časti kroja pri hospodárskych prácach v lese či doma. Tradičný ľudový odev žien i mužov na slovenskom Spiši, bol jednoduchý a  praktický. Základnými materiálmi využívanými pri zhotovení odevu bolo plátno, ľan domácej výroby husto tlačený na modro, vlnené súkno, futro a  koža. Postupom času sa začali používať aj iné druhy tkanín, ako napríklad brokát, kašmír či hodváb. V tejto rozhľahlej severnej časti Slovenska, bol rôznorodý odev, ktorý mal mnoho verzii, ktoré sa lýšili v  závislosti od jednotlivých oblastí. Jedným z  najvážnejších bol Ždiar. Základným elementom tunajšieho ženského odevu bola „halka“, čiže bendľačka, na ktorú sa zakladala košela s dlhým rukávom s pretkaným červeným pásom (cez sviatky) alebo s krátkym rukávom (cez všedné dni). Ku košeli sa nosievala sukňa z bieleho plátna, husto potlačená na modro a na to vrchná sukňa s červenými pásmi. Počas mimoriadnych príležitostí bola nosená zástera z  rovnakého materiálu ako sukňa. Vydaté ženy zapletali svoje vlasy na okrúhli drôt, kde pripli čepiec s čipkou nad čelom. V chladnom počasí sa nosil krátky kabát – plášť, v zime zase krátky kožuch bez rukávov, siahajúci po pás. Celý tento výstroj bol zakončený topánkami alebo

Strój Spiski čiernými čižmamy. Mužský odev sa skladal z košele z hrubého plátna, ktorá sa zapínala pod šijou kovovou sponkou. Na pletené nohavice sa zakladali súkenné biele nohavice (portki), ktoré boli pri rozparkoch zdobené farebnými šnúrkami. Na „portkách“ bol kožený opasok s svočkami, ktorych počet a širka napovedala o postavení a bohatstve majiteľa. Obuv tvorili tkaninové alebo kožené krpce a na hlave sa nosil čierny klobúk s orlím perom. Tento „gorálsky“ výstroj sa nosil v obciach: Lendak, Osturňa, Zálesie a Havka. Podobná odev, len so skromnejším ozdobením, boli nosené v obciach: Červený Kláštor, Lechnica, Haligovce a  Lesnica. Momentálne je možné vidieť ešte niektoré časti tohto odevu v  Osturni, Lendaku, Ždiari. Archaické formy tohto kroja sa dlho udržiavali v obci Jakubov. Charakteristické boli tkaninové mužské nohavice (chološne), na bokoch lemované tmavou tkaninou a tmavomodrou vestou (brušľak) s gimbíkmi. Ženy nosili biele sukne, zástery s modrou potlačou a korzety (lajbiki). Tento odev v rôznch variantach sa nosil v Plavnici, Novej Lubovni (známa je tu šatka so širokou krajkou okolo šije preložená cez prsia), ďalej v obciach ako Šambron, Malý Lipník, Legnava, Litmanová, Jarabina, Kremná, Hraničné a iné.

The Spiš regional costume At the Polish Spiš a  regional costume was formerly worn every day. Today it’s mainly cultivated by folk grups and the Spiš people wear ceremonial costumes during holidays and for various celebrations. In the area of the Polish Spiš three variants of the Spiš regional costumes have developed: the Jurgów variant, the Kacwin variant and the Trybsz variant. The Jurgów variant of the Spiš regional costume Among the three mentioned variants, it’s the most unusual Spiš regional costume. The Jurgów variant includes Jurgów, Czarna Góra and Rzepiska – the villages bordering on The Podhale. A typical women’s clothing consists of a white shirt, which cuffs are finished with a lace made on a crochet hook or with a  cotton insertion, called śtykuwanie or śtykieraj, from the words sztukować or nadstawiać (eke or expose). A  skirt was sewn from red crewel. For special celebrations the Spiš women took out from coffers hand-woven white rańtuch skirts. On the top they took on a  white apron or a pinafore. To a red skirt women took on a kabotek from janglija. Not less wealthy was a man’s costume. Regional trousers from white cloth were ornamented with parzenice with flower motivs and so. Ślomocki. Men wore white shirts, onto

57

58

Spisz - Kraina Wielu Kultur this .. with pompons. They took a black hat on a head, the same as in The Podhale. The Kacwin variant of the Spiš regional costume The Kacwin variant wore the inhabitants of Kacwin, Łapsze Niżne and Łapsze Wyżne, Łapszanki, Frydman, Falsztyn and Niedzica. An everyday woman’s regional costume consisted of: a  cotton shirt with long or short sleeves, a  skirt called a  kanafoska, a  pinafore, a  corset called a  lajbik and shoes. Kanafoski were sewn from red textile in stripes. Depending from a stripe scheme, a kanafoska was called bioło, miysano or cyńcowo, ie the rainbow-hued. To the skirt white shirts and a corset called a lajbik were worn. To the skirt top women took aprons or pinafores on. Men wore waistcoats, also called lajbiki and under them white shirts with collars, as well as white cloth trousers, ornamented with parzenice, called borytasy. They took on a head a high-brimmed hat. The Trybsz variant of the Spiš regional costume The Trybsz variant of the Spiš regional costume is encountered, outside Trybsz, also in Dursztyn, Krempachy and Nowa Biała. In a  woman’s regional costume the common element are skirts from kanafas, lajbiki, pinafores and head scarves. Skirts and corsets were sewn from various textiles of diverse colours. There were also met brown crewels, śtofy and deliny. White shirts were finished with śtykuwanie, ie a factory lace or with a hekluwanom, ie a lace made on a crochet hook. The Spiš women took on a head a mob cap and a head scarf: a tybetka one, a textile one or a delina one. The Spiš people from Krempachy and Nowa Biała called cyfrowane portki, ie embroidered trousers - cifruwane nogawice. Here parzenice were red and navy blue coloured.

Zipser Kleidung In polnischer Zips wurde früher die Volkskleidung täglich getragen. Heute wird sie nur vor allem durch die regionalen Bände gepflegt und die Zips-Bewohner ziehen die festlichen Kleidungen zu den Festen und unterschiedlichen Feiern an. Auf dem Gebiet von polnischer Zips gibt es drei Varianten der Zipser Kleidung: jurgowski, kacwinski und trybski. Zipser-Kleidungsvariante in Jurgów /jurgowski/ Von den drei oben genannten Varianten ist das die meist untypische Zipser Kleidung. Die Jurgowski-Variante umfasst Jurgów, Czarna Góra und Rzepiska – Dörfer, die mit Podha-

Strój Spiski le direkt benachbart sind. Typische Frauenkleidung besteht aus weißem Hemd, dessen Manschetten mit der gehäkelten Spitze oder mit dem Einsatz aus Baumwolle, „śtykuwanie” oder „śtykieraj” genannt, ausgearbeitet sind. Der Rock wurde aus roter Wolle genäht. Zu besonderen Feierlichkeiten holten die Zips-Frauen aus den Kisten die handgewebte, weiße Röcke heraus. Auf die Oberseite legten sie die weiße Schürze. Zum roten Rock trugen die Frauen ``kabotek`` (kurzes Hemd) mit Mieder. Nicht ärmer war die Männerkleidung. Die Hosen aus weißem Tuch wurden mit der Stickerei mit Blumenmuster und sog. ``Ślomocki` geschmückt. Die Männer trugen weiße Hemden, darauf Westen mit Pompons. Sie legten schwarzen Hut, wie in Podhale, auf. Zipser-Kleidungsvariante in Kacwin /kacwiński/ Die kacwinski-Variante trugen die Bewohner von Kacwin, Łapsze Niżne und Wyżne, Łapszanka, Frydman, Falsztyn und Niedzica. Die tägliche Frauenkleidung bestand aus: baumwollenem Hemd mit langen oder kurzen Ärmeln, Rock „kanafoska” genannt, Schürze, Mieder, „lajbik” genannt und Schuhen. ``Kanafoski`` waren aus rotem, gestreiften Stoff genäht. Je nach Streifenmuster wurde der ``kanafoska`` Rock „bioło” /weiß/, „miysano” /gemischt/ oder „cyńcowo”, also regenbogenartig genannt. Zum Rock wurden die weißen Hemden und Mieder, genannt ``lajbik` getragen. Auf die Rockoberseite legten die Frauen die Schürzen. Die Männer trugen die Westen, auch ``lejbik`` genannt, und darunter weiße Hemden mit Kragen und auch weiße Tuchhosen, geschmückt mit den Stickereien, ``borytasy`` genannt. Auf den Kopf legten sie den Hut mit hoher Krempe. Zipser-Kleidungsvariante in Trybsz /trypski/ Die trybski- Kleidungsvariante wird außer Trybsz, auch in Dursztyn, Krempachy und Nowa Biała getroffen. In der Frauenkleidung sind Kanafas-Röcke, „lajbiki”, Schürzen und Kopftücher ein gemeinsames Element. Die Röcke und Mieder wurden aus unterschiedlichen Stoffen in verschiedenen Farben genäht. Zu treffen waren auch braune Wollen, ``śtofy`` /Stoffe/ und ``deliny``. Die weißen Hemden waren mit ``śtykuwanie``, also Fabrikspitz oder mit ``hekluwana``, also gehäkelter Spitz ausgearbeitet. Die Zips-Frauen legten die Haube und Tuch: ``tybetka`` /aus dünner Wolle/, Stofftuch oder aus ``delina`` auf. Die Zips-Bewohner aus Krempachy und Nowa Biała bezeichneten die bestickten Hosen als ``cifruwane nogawice``. Hier waren die Stickereien rotdunkelblau. In Trybsz und Dursztyn erinnerten die Stickereien mit der Form an diese aus Podhale.

59

60

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Muzyka i tańce Bogactwem kultury duchowej mieszkańców Spisza jest muzyka i  taniec. Mimo burzliwych dziejów tej ziemi, zarówno pieśń spiska, jak i taniec przetrwały do współczesności dzięki pamięci śpiewaków i muzykantów, przekazującym twórczość ludową drogą tradycji ustnej z  ojca na syna. W  2007 roku ukazała się ważna publikacja pt.: „Zbiór pieśni ludowych Zamagurza Spiskiego”, z podziałem na pieśni obrzędowe, taneczne z tradycyjnymi nazwami, przyśpiewki i pieśni różne - powszechne, wydana przez Stowarzyszenie Rozwoju Spisza i Okolicy w Łapszach Niżnych. Niewątpliwie przyczyni się ona do zachowania dla przyszłych pokoleń tradycyjnego sposobu śpiewania i tańczenia na Spiszu. Pieśni ludowe na terenie Polski, w  tym na Spiszu wykazują charakterystyczna cechę: jest nią wariantowość (czyli występowanie różnych wersji tej samej pieśni), wynikająca zapewne z  „modyfikacji” melodii podczas ustnego przekazu dokonywanego na przestrzeni czasu. Jest ona również świadectwem inwencji twórczej wykonawców, którzy nie powielają melodii, lecz wprowadzają rozmaite zmiany w  warstwie rytmicznej bądź melodycznej, ubogacając daną pieśń. Drugą cechą charakterystyczną pieśni regionu Spisza jest łączenie różnej treści tzw. śpiywonek z  tą samą nutą – melodią. Ma ono miejsce w przypadkach, „Małe Hajduki” gdy budowa tekstu odpowiada strukturze metrorytmicznej melodii Łapsze Wyżne tj. głównie w  grupie krótkich, dwu wersowych zwrotek, które jako przyśpiewki są często wykonywane np. w trakcie wesela. Materiał melodyczny spiskich pieśni zawiera się w skali dur-moll, lecz także wykorzystuje ich odmiany modalne i  skale o  wąskim zakresie (np.: pentatonikę). W twórczości ludowej Spisza szczególnie bogato reprezentowana jest grupa pieśni obrzędowych, a zwłaszcza pieśni związane z  obrzędowością weselną. W  tej ostatniej rola pieśni jest nadrzędna, bowiem wyznacza kolejność rytuału weselnego i  ściśle wiąże się z  tymi gości weselnymi, którzy pełnią funkcje obrzędowe na weselu. Pieśni weselne

Muzyka i tańce

61

mają przeważnie formę asymetryczną (frazy mieszane). Do jednej z najstarszych zaliczana jest pieśń „Siadojcie na wóz”, która wykonywana jest na obszarze całej Polski, ale na Spiszu wzywa do przenosin do domu pana młodego, podczas gdy w  innych regionach nawołuje do wyjazdu do ślubu. Ciekawe są pieśni odnoszące się do zwyczaju stawiania moi w  przeddzień Zielonych Świąt, którego zasięg występowania obejmuje górskie rejony zachodnich i  południowych Karpat, a  nawet dalsze obszary Europy. Przykładem jest tu pieśń „Choć w Jurgowie” opisująca przebieg rytuału stawiania moi. Inna pieśń ”Idzie śmiertka z  miasta”, odpowiada swoim charakterem pochodowi dziewcząt, które zgodnie z wielkopostnym zwyczajem, niosły śmiercichę – zimę (kukłę), aby ją utopić w rzece. Innym typem tradycyjnej pieśni spiskiej jest tzw. pieśń pracy, która jak w  przypadku pieśni o  międleniu lnu, zawiera opis dawnej pomocy sąsiedzkiej przy pracach w gospodarstwie. Warto również zwrócić uwagę na pieśni bożonarodzeniowe oraz pastorałki, w  których struktura pięciowersowa z  tzw. klauzulą wersową (piąty wers nie rymujący się i  skrócony) wskazuje na pozostałość formy średniowiecznej formy religijnej w  XV wieku. Jeśli chodzi o pieśni taneczne Spisza, to stanowią one najliczniejszą grupę, w której znamienne są zwłaszcza tańce z nazwą własną. Najbardziej charakterystyczne dla Spisza są spiskie polki i czardasze. Polka zawsze poprzedzana była przyśpiewką przed muzyką, która jej wskazywała jaka melodia ma być zagrana. Polki tańczono przy każdej okazji: na weselach oraz jak mówiono – „na muzykach”, czyli zabawach i potańcówkach. Spiski czardasz to jeden z  najbardziej znanych tańców na obszarze Spisza po obu stronach granicy państwa. Szczyt jego popularności nastąpił na początku lat 70. XX wieku. Już w okresie międzywojennym tańczono czardasza w Łapszach Wyżnych i Dursztynie, a  w  latach 40 – 50. XX wieku modny był na potańcówkach i weselach w Jurgowie i Czarnej Górze. Obecnie w całym regionie Spisza, czardasz wykonywany jest do melodii, granej pierwszy raz w tempie wolnym, następnie raz lub dwa razy w tempie szybkim. W niektórych miejscowościach np.: w Niedzicy, Dursztynie, Frydmanie w  latach 80-tych, czasem sami chłopcy tańczyli czardasza z elementami tanecznymi nawiązującymi do folkloru słowacZespół ludowy „Branisko” Spiskie Podgrodzie ko-węgierskiego lub tańców góralskich, polegającymi na rytmicznym oklepywaniu nóg

62

Spisz - Kraina Wielu Kultur wyrzucanych w przód lub w tył i klaskaniu w dłonie. W latach 40. i 50. XX wieku tradycyjnymi tańcami Spisza były też walce, taniec Starej Baby, stosunkowo rzadziej polka krzyżowa; obok wchodzących w użycie współczesnych tańców towarzyskich. Walca tańczyło się wszędzie tam, gdzie grała „muzyka”: na weselach i wszelkiego rodzaju potańcówkach (czasem tańcowi towarzyszył śpiew, jak w  Kacwinie), lecz rzadziej niż polki. Taniec Starej Baby nazywany „babskim”, „kulawym”, „brauckim” czy też „wałaskim” jest jednym z  podstawowych spiskich tańców, który kiedyś tańczony był głównie przez same kobiety. Nazwa wywodzi się albo od słów przyśpiewki, albo od tego, że na weselu ten taniec zaczynały starościny – zwykle starsze kobiety, dawniej określane jako „brauny”. W  Łapszach Niżnych taniec Starej Baby był obrzędowym tańcem z  panią młodą starostów, starościn, drużb, druhen i  na koniec z  panem młodym. Po oczepinach każdy kolejno śpiewa przyśpiewkę, tańczy z młodą i daje pieniądze na taniorek (talerzyk). Obecnie taniec Starej baby w  zmodyfikowanej formie prezentowany jest przede wszystkim przez zespoły regionalne Spisza i niekiedy, jeszcze na weselach. Betlanovce - góral Z bogatej skarbnicy spiskiej twórczości grający na fujarze ludowej skorzystał słynny kompozytor niemiecki doby romantyzmu, Johannes Brahms, który wykorzystał znaną powszechnie na Spiszu melodię „Staro baba tóńcy, nogi się jej chwiejom...” jako kanwę jednego z 21 utworów z  cyklu pt.: Tańce węgierskie (nr 10 E-dur). Typowym dla Spisza po obu stronach południowej granicy Polski jest również taniec mazor wykonywany przez mężczyzn. Jego forma na Zamagurzu Spiskim pokrywa się z układem medvediego tanca, który na Słowacji w  okolicach Spiskiej Magury był tańczony w ostatnich dniach karnawału, a także w  trakcie obrzędu weselnego. Nazwa Niedźwiedź w  przygranicznej wsi Jurgów, nawiązuje do obrzędowości kultu niedźwiedzia, funkcjonującej w  całym kręgu karpackim. Obecnie na Spiszu taniec ten funkcjonuje jako typowo popisowy taniec juhaski z  charakterystycznymi przeskokami na rękach. Obok tańców na Spiszu często występują zabawy i  figle spiskie, a  także popisy taneczne mężczyzn. Taką znaną w regionie zabawą – tańcem, w którym bierze udział dowolna ilość par jest kotecka (kotek i myska) i polega na ta-

Muzyka i tańce necznej gonitwie tancerza za tancerką. Polka mietłowa tzw. mietlorz to bardzo znany w wielu regionach polskich taniec o charakterze żartobliwej zabawy, w którym niezbędnym rekwizytem jest miotła, a na Spiszu tańczony jest do różnych melodii polek. Należy podkreślić, że w  składzie tradycyjnej kapeli spiskiej występowały instrumenty skrzypcowe i  cymbały. Niestety do dziś zachowały się tylko skrzypce: prym i  sekund oraz basy. W odmianie jurgowskiej małe basy czyli wiolonczela, w pozostałych dwu odmianach duże basy czyli kontrabas. Rodzimy folklor kultywują miejscowe kapele, grupy i  zespoły regionalne. Niemal każda miejscowość Spisza może pochwalić się zespołem ludowym. Są to: „Czardasz” i „Dunajec” z Niedzicy, „Mali Spiszacy” i „Spiszacy” z Łapsz Niżnych, „Śpisoki” z  gimnazjum z  Łapsz Niżnych, „Hajduki” i „Jedlicki” z  Łapsz Wyżnych, „Trybskie dzieci” z  Trybsza, „Ciardasie” z  Czarnej Góry, „Honaj” z  Dursztyna, „Frydmanianie” z  Frydmana, „Podhale – grupa spiska” z  Jurgowa, „Majowy Wierch” z  Kacwina, „Zielony Jawor” z  Krempach, „Śpizocek” z Łapszanki, „Spisz” z Nowej Białej. Na obszarze Spisza i Podhala corocznie odbywa się wiele imprez kulturalno – folklorystycznych regionalnych, krajowych, a  nawet o  randze międzynarodowej, na których soliści i  zespoły prezentują muzykę, taniec i  tradycje Spisza. Do najważniejszych i  najpopularniejszych należą: „Śpiskie Zwyki” w Niedzicy, „Śpisko Watra” na Zamku w Niedzicy, „Sabałowe Bajania” i  „Góralski Karnawał”w Bukowinie Tatrzańskiej.

Jurgów - zespół „Małe Podhale”

63

64

Spisz - Kraina Wielu Kultur Hudba a tance Ľudové piesne v  Poľsku na Spiši majú spoločnú vlastnosť a  tou je variabilita (čiže rôzne verzie tej istej piesne), ktorá vznikala modifikáciou melódie na počas času na základe ústneho podania. Druhou charakteristickou vlastnosťou piesne Spišského regiónu je spájanie rôznych textov s tou istou melódiou. Je to miesto, kde stavba textu zodpovedá štruktúre metro rytmickej melódii, ktorá je v  skupine krátkych dvoj veršov, ktoré sú často užívané napríklad na svadbách. Melodický štýl spišských piesní je zaradený do hlavnej moll stupnice, ale tiež sa používa v rôznych modálnych stupniciach v úzkom rozmedzí (napríklad v pentatonike). Ľudové piesne Spiša sú bohato zastúpene skupinou obradných piesní, predovšetkým piesňami spojenými so svadobnými rituálmi. V  poslednej skupine je pieseň nadradená pretože určuje postup svadobného rituálu, ktorý je úzko spätý so svadobčanmi, ktorí vykonávajú slávnostné funkcie na svadbe. Svadobné piesne majú prevažne asymetrickú formu. Za jednu z  najstarších piesní sa považuje pieseň „Siadojcie na wóz“, ktorá je zaužívaná v  celom Poľsku, ale v  oblasti Spiša, kde vyzýva k „pohybu“ ženícha. Ďalším typom spišskej piesne je tzv. „Pieseň práce“, ktorá je o  spracovávaní ľanu, kde zobrazuje susedskú pomoc pri hospodárskych prácach. Pokiaľ ide o tanečné piesne Spiša, tie tvoria najpočetnejšiu skupinu, pre ktorú sú charakteristické tance s vlastným názvom. Najviac charakteristické pre Spiš sú polky a  čardáše. Polka vždy predchádzala hudbe, kde ukazovala, ako hrať melódiu. Spišský čardáš je jeden z  najznámejších tancov v oblasti Spiša po oboch stranách štátu. Všeobecne, v celom Spišskom regióne je čardáš hraný v melódii, prvý raz v pomalom tempe a potom v tempe rýchlom. V niektorých obciach, napríklad v Nedeciach, Durštíne, Frídmane v 80-tých rokoch , niekedý sami mládenci tancovali čardáš s tanečnými elementami naväzujúcich na slovensko-maďarský folklór alebo goralský tanec, ktorý spočíva na poklepávaniu nôh a  tlieskaniu. V  40. a  50. rokoch 20. storočia boli tradičnými tancami Spiša valčíky, tanec Starej Baby, nazývaný radšej krížená polka, popri používaní moderných tancov. Tanec Starej Baby, nazývaný „babským“, „kulhavým“ , „brauckym“ či tiež „valašským“ je jeden zo základných spišských tancov, ktorý bol v minulosti tancovaný hlavne ženami. Názov je odvodený alebo z textu alebo z tradície, že tento tanec na svadbe vždy začínali staršiny – zvyčajne staré ženy, v minulosti nazývané „brauny“. V  Nižnych Lapšach, tanec Starej Baby bol obradovým tancom, kde nevesta tancovala so starostom, starešinom, družbom, družičkou a nakoniec so ženíchom. Po

Muzyka i tańce odčepcovaniu každý postupne spieval, tancoval s nevestou a dával peniaze na taniorek (tanierik). Typickým pre Spiš po oboch stranách južnej hranice Poľska je tiež mazúrka, tancovaný mužmi. V súčasnej dobe Spiša, tanec funguje ako typicky popisný juhaský tanec z charakteristickými preskokmi na rukách. Popri tancoch na Spiši často vystupujú na zábavach spišské fígle (žarty) a tanečné vystúpenia mužov. Takou najznámejšou regionálnou zábavou – tancom je metlová polka tzv. „mietlorz. Je dôležité poznamenať, že v tradičnej spišskej kapele vystupovali husle a  činely. Nanešťastie, dodnes sa zachovali len husle. V jurgovskej variácii malé bas, čiže violončelo a v pozostalých dvoch odrodách veľké bas, čiže kontrabas. Domáci folklór kultivujú miestne kapely, skupiny a regionálne skupiny, ktoré predstavujú rad kultúrnych podujatí – ako je folklór „Spišské zvyky“ v  Niedziecach, „Spišská Vatra“ na zámku v Niedzieci a „Gorálsky karneval“ v Tatranskej Bukovine.

Kieżmark - zespół ludowy „Maguracik”

65

66

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Muzyka i tańce

Music and dances

Musik und Tanzen

Folk songs in the area of Poland, including the Spiš region, show a  characteristic feature: it is a variability, ie the occuring different versions of the same song. A second characteristic feature of the songs from the Spiš region is combining of different contents, so. śpiwonki with the same note – with the melody. It takes place where the text construction responds the metrorytmical structure of the melody. Melodic material of the Spiš songs includes in the dur-moll scale, but also uses their modal variants and the scales of a  narrow range (eg pentatonic scale). In the folk art of the Spiš a group of ceremonial songs is especially richly represented, especially songs associated with wedding rituals. Wedding songs have mostly an asymmetric form (mixed phrases). When it comes to the dancing songs of the Spiš, then they constitute the largest group, in which particular dances with their own names are characteristic. The most characteristic for the Spiš on both sides of the border are Csárdás. In some places, eg in Niedzica, Dursztyn, Frydman sometimes the boys onlyyy danced the Csárdás with dancing elements referring to the Slovak-Hungarian folklore, or Highlanders’ dances. The traditional dance of the Spiš is also the dance of Stara Baba / of Old Woman, called babski / the woman’s , kulawy / lame, braucki as well as wałaski / Walachian. Once it was danced mainly only by women. The name derives from the words of a chant, or from the fact that this dance began starościny usually older women, formerly called brauny at the wedding. In Łapsze Niżne the dance of Stara Baba was a ceremonial dance with a  bride’s starości, starościny, groomsmen man, bridesmaids and at the end with the groom. After oczepiny everybody sings in sequence a  wedding song, he dances with a bride and gives money to a taniorek (talerzyk / plate).

Die Volkslieder in Polen, darunter in Zips weisen eine charakteristische Eigenschaft auf: es ist die Varietät, also unterschiedliche Versionen desselben Lieds. Zweite charakteristische Eigenschaft der Regionallieder von Zips ist das Verbinden unterschiedlicher Inhalte der Lieder mit derselben Note – Melodie. Es kommt in solchen Fällen vor, wenn die Textstruktur der metrorhythmischen Struktur der Melodie entspricht. Das Melodiematerial der Zipser Lieder steht in der Skala Dur-Moll, aber es werden auch ihre Modalvariationen und Skalen mit schmalem Bereich (z.B.: Pentatonik) benutzt. Im Volksschaffen von Zips wird besonders reich die Gruppe der rituellen Lieder vertreten, vor allem die Lieder, die mit der Hochzeitszeremonie verbunden sind. Die Hochzeitslieder haben vor allem eine asymmetrische Form (Mischphrasen). Wenn es um die Zipser Tanzlieder geht, ist das die zahlreichste Gruppe, in der besonders Tanzen mit Eigennamen charakteristisch sind. Meist charakteristisch für Zips an beiden Grenzseiten ist der Csardas. In manchen Ortschaften, z.B. in Niedzica, Dursztyn, Frydman tanzten die Jungen alleine Csardas mit den Tanzelementen, die an die slowakisch-ungarische Folklore oder Bergtanzen anknüpften. Ein traditioneller Zipser Tanz ist auch ``Tanz des Alten Weibs``, auch „babski - weibisch”, „kulawy - lahm”, „braucki” oder auch „walachisch” genannt. Eins tanzten es vor allem nur die Frauen. Der Name stammt von den Worten des Volkslieds, oder davon, dass auf einer Hochzeitsparty dieser Tanz die Starostinnen begannen – meistens ältere Frauen, früher als „brauny” bezeichnet. In Łapsze Niżne war der AlteWeib-Tanz ein ritueller Tanz der Braut mit den Starosten, Starostinnen, Brautführer, Brautjungfer und am Ende mit dem Bräutigam. Nach dem Aufsetzen der Haube singt jeder nacheinander ein Volkslied, tanzt mit der Braut und gibt das Geld auf den Tellerchen ``taniorek``.

It should be noted that in the composition of the Spiš traditional folk group occured violin instrument and cimbaloms. Unfortunately until today only violins: a lead and a second, as well as basses have survived. In a  jurgowska variation small basses, ie a cello, in the other two variation big basses, ie a contrabass.

Es ist zu betonen, dass in der Besatzung der traditionellen Zipser Kapelle die Geigeninstrumente und Zymbal auftraten. Leider bewahrten sich bis heute nur die Geigen: Primund Sekundgeigen und Bass. In der Jurowski-Variante – kleine Bässe also Violine, in sonstigen zwei Varianten- große Bässe also Kontrabass.

67

68

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Gwara Zainteresowanie gwarą spiską obserwuje się od XVIII wieku. Początkowo były to krótkie wzmianki czynione przy okazji badań geograficznych i przyrodniczych. Pierwsza informacja o polskich gwarach spiskich pochodzi z 1815 roku z dzieła czołowego przedstawiciela polskiego oświecenia Stanisława Staszica: „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”. Staszic wędrował po Tatrach i Podtatrzu najprawdopodobniej trzykrotnie, a na Spiszu przebywał w 1805 roku. Jako niezwykle wnikliwy obserwator, oprócz spostrzeżeń z dziedziny geologii, poczynił także uwagi na temat języka tutejszego ludu. Zauważył, że ludność północnego i częściowo środkowego Spisza posługuje się językiem polskim i że jest to nawet język czystszy, niż ten którym mówią górale mieszkający bliżej : „W osadach tutejszych osobliwie w okolicach Magory od Nowego Targu do Czerwonego Klasztoru w  znacznej części starostwa spiskiego zastałem tu język polski nie równie czysty, niżeli u wszystkich innych górali od Krakowa, aż do tej okolicy”. Odnotował również, iż na środkowym i południowym Spiszu, wiele miejscowości zasiedlonych jest przez Niemców, potomków dawnych osadników, oraz że używany przez nich język był już mało zrozumiały dla innych Niemców. Właściwe badania językoznawcze przynosi druga połowa XIX wieku. Słowacki filolog i  językoznawca Samo Czambel badając głównie dialekty słowackie, poświęca także uwagę dialektom polskim na północnym Spiszu. Jest to pierwszy uczony, który wskazał cechy polszczyzny spiskiej, głównie fonetyki (m.in.: mazurzenie) oraz wyraźnie stwierdził, że gwara na północnym Spiszu jest taka sama, jak na sąsiednim Podhalu, czyli jest polska. Przed II wojną światową duży udział w badaniach gwary spiskiej miał Mieczysław Małecki, polski uczony, slawista i dialektolog, żyjący w  latach 1903-1946. W  1928 roku ukazują się dwie jego prace. Pierwsza z nich omawia zjawisko przejścia wygłosowego –ch w –f, które występuje we wszystkich miejscowościach spiskich, z wyjątkiem Czarnej Góry, Jurgowa, Rzepisk, Jaworzyny i Ździaru, w których –ch przechodzi w –k. Kolejna praca Małeckiego omawia zjawisko archaizmu podhalańskiego, charakterystyczne dla gwary podhalańskiej, ale jak udowodniły badania Małeckiego sięgające daleko na Spisz. W książce „Język polski na południe od Karpat” (1928), autor omawia szczegółowo historię, osadnictwo ziemi spiskiej oraz język tutejszej ludności. Odnotowuje także najważniejsze zjawiska w gwarze spiskiej m.in: przejście

Gwara wygłosowego –ch w  –f, brak archaizmu podhalańskiego, zakończenie bezokoliczników na –uwać, końcówkę –ma w pierwszej osobie liczby mnogiej oraz wpływy języka słowackiego. Istotne znaczenie w historii powojennych badań nad gwara spiską miał Zenon Sobierajski. W pracy z 1063 roku, prześledził wpływy słowackie w gwarze spiskiej, m.in.: formy osobowe czasowników i występowanie rodzaju męskoosobowego i  niemęskoosobowego. Ukoronowaniem badań Sobierajskiego na Spiszu jest czterotomowy „Atlas polskich gwar spiskich na terenie Polski i  Czechosłowacji” (1966-1977). Zawarł w nim analizy i wyniki badań przeprowadzonych w 13 wsiach po stronie polskiej (za wyjątkiem wsi Nowa Biała, której nie zaliczał do spiskiego obszaru językowego), a  po stronie słowackiej we wszystkich wsiach językowo polskich (z wyjątkiem Łysej nad Dunajcem i Szwabów Niżnych). Prace ludoznawczo – językowe Sobierajskiego były prowadzone także w kilku wsiach sąsiadujących ze Spiszem: w Brzegach, Bukowinie i Białce Tatrzańskiej. Autor Atlasu w poszczególnych jego częściach ukazuje zróżnicowanie polskich gwar spiskich i wpływy innych języków, związki pomiędzy gwarą spiską a podhalańską, różnice w zakresie fonetyki, morfologii i słownictwa. W  latach siedemdziesiątych prace badawcze po obu stronach Spisza były prowadzone przez Franciszka Sowę. Objęły one cały obszar polskojęzyczny na Spiszu, a ich rezultatem jest wyczerpująca praca na temat systemu fonologicznego gwary spiskiej, która powstała w 1994 roku. Autor dzieli cały obszar Spisza na 3 części: północno-zachodnią (miejscowości po stronie polskiej), środkową (pienińsko - magurską) i  podtatrzańsko-nadpopradzką. W  rozwoju systemu fonologicznego gwar spiskich autor zauważa tendencje rodzime (m.in.: rozwój fonemów (o, e, y), zanik fonemów wokalicznych nosowych, uproszczenia w  grupach spółgłoskowych) i obce (m.in.: wpływ języka słowackiego, polskiego i gwary podhalańskiej). Językoznawcy zaliczają gwarę spiską do gwar małopolskich. Używana jest na obszarze pomiędzy rzeką Białką, Dunajcem a  Magurą Spiską, w  regionie podtatrzańskim (okolice Kieżmarku na Słowacji) oraz w dolinie Popradu w okolicach Starej Lubowli na Słowacji. W  Polsce zajmuje stosunkowo niewielki obszar, na znacznie większym terenie mówi się „po śpisku” na Słowacji. Bogactwem spiskiej mowy jest jej różnorodność, mająca swoje źródło w dziejach Spisza i będąca zapewne wynikiem odmiennej na przestrzeni wieków przynależności państwowej na terenie Spisza polskiego i  słowackiego oraz oddziaływania języka ogólnopolskiego

69

70

Spisz - Kraina Wielu Kultur i innych gwar polskich w obrębie granicy polskiej, a języka ogólnosłowackiego i gwar słowackich na Spiszu w Słowacji. Na polskim Spiszu znajduje się czternaście wsi, a  w  każdej z  nich są widoczne różnice w  nazewnictwie, fonetyce, w  sposobie akcentowania wyrazów. Poszczególne słowa i ich odmiana w Dursztynie często nie pokrywają się z tymi samymi określeniami w  Niedzicy. Archaizm podhalański charakteryzujący język w Nowej Białej, Krempachach, Czarnej Górze, Rzepiskach i  Kacwinie jest obcy mieszkańcom Niedzicy, Łapsz czy Jurgowa. Jedni podają, że ich gwara jest śpisko i „cisto”, a inni, że ich gwara jest „cysto”. Tego typu zróżnicowanie gwary pojawia się nawet w sąsiadujących ze sobą wsiach spiskich, a mieszkańcy często rozpoznają się po mowie, która sugeruje miejsce ich pochodzenia. Przykładowo, przedmiot codziennego użytku jakim jest talerz, w Łapszach Niżnych będzie się nazywał taniorek, w  Niedzicy talorek, a  w  Łapszach Wyżnych śajbicek. Spódnicę w  Kacwinie nazwą kartunka, we Frydmanie - burka, natomiast w Niedzicy kidel. Innym charakterystycznym przykładem dowodzącym niejednolitości spiskiej mowy jest słowo wszystko, które frydmanianie określają: śićko, niedziczanie - fśićko, a mieszkańcy Łapsz Wyżnych - syćko. Potwierdzenie „tak” w 12 wioskach brzmi hej, zaś w Kacwinie i we Frydmanie - haj. Jedną z  charakterystycznych cech spiskiej gwary jest występowanie mazurzenia, czyli wymowa spółgłosek cz, sz, ż, dż jako c, s, z, dz np. syska (szyszka), zyto (żyto), cosnyk (czosnek), scęśliwe (szczęśliwe), jesce (jeszcze). W  niektórych miejscowościach m.in. Kacwinie zachował się ciekawy archaizm gwarowy, który można usłyszeć w wymowie słów np: siba (szyba), rozicka (różyczka), zito (żyto), cisło (czysto), kosik (koszyk), siscy (wszyscy). Najbardziej charakterystyczną fonetyczną cechą gwary spiskiej, która wyróżnia ją od pozostałych gwar południowo-małopolskich jest przejście wygłosowe –ch na –f np. mówi się w  nogaf (nogach), daf (dach), grof (groch), chodziyłef po wysokif goraf (chodziłem po wysokich górach), na wirf (na wierzch). Na południowo zachodnim Spiszu natomiast, m.in. w Jurgowie, Rzepiskach i  Czarnej Górze, występuje jak na Podhalu zanik końcówki -ch i w jej miejsce pojawia się -k, np. tyk małyk (tych małych), niek (niech), ścianak (ścianach). O tym jednak, że pierwotnie tu też było ch - f świadczą hiperyzmy z obecnością -k w końcówce -ów (wymawianej jako -uf ), np. rokók (roków tj. lat) ,workók (worków), siostrók (siostrów tj. sióstr). Natomiast w  pierwszej osobie liczby pojedynczej czasu przeszłego z końcówką –ch, które na ogół wymienia się na –f, na zachodzie Spisza daje –k, np.: byłak (byłam), przysłaf (przyszłam). Regiony Spisza i Podhala pozostają w bliskości geograficznej

Gwara i kulturowej, dlatego łatwo zauważyć jedność językową pomiędzy wsiami spiskimi i podhalańskimi w pasie pomiędzy Białką, a Białym Dunajcemi. Typowe jest słownictwo spiskie, pokrywające się z podhalańskim, np.: dziedzina (wieś), chudobny (biedny), hej (tak), norymnica (nawałnica, ulewa). Z  istotnych właściwości morfologicznych gwary spiskiej podkreślić należy występowanie końcówki –ym dla pierwszej osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, np.: piecym (piekę), ucym (uczę), nie załujym (nie żałuję), oraz nawiązujące do gwar sądeckich końcówki –ma, -me dla pierwszej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego np.: piecyme (pieczemy), jadyma / jadyme ( jedziemy). Od XIII wieku Spisz należał do Korony Węgierskiej, co sprawiło, że w słownictwie górali spiskich są pewne wpływy słownictwa węgierskiego w  postaci madziaryzmów np.: lawor - miednica (węg. láwor), galer -kołnierz (węg. galler), kiefa -szczotka do podłogi (węg. kefe). Duży wpływ na ukształtowanie się gwary spiskiej miał język niemiecki. Sąsiedztwo górali spiskich z  Niemcami, liczne kontakty handlowe z  zamożnymi miasteczkami spiskimi oraz z  przybywającymi na te tereny rzemieślnikami narodowości niemieckiej spowodowały, że w  gwarze spiskiej znajdziemy wiele germanizmów, np.: hantlagier - pomocnik murarza (niem. der Handlanger), waserwoga – poziomica budowlana (niem. die Wasserwaage), śtok - dom piętrowy, piętro (niem. Der Stock). Wraz z  nabywanymi fabrycznymi materiałami i  dekoracjami do ubrań, przenikały nowe nazwy, które z czasem rozpowszechniły się wśród mieszkańców Spisza, np.: biglajz - żelazko do prasowania na wkład węglowy (niem. das Bügeleisen), śtikieraj - ozdobna, bawełniana koronka (niem. die Stickerei), śtof – cienka wełenka na ubrania (niem. der Stoff ), śnuptylka -chusteczka do nosa (niem. Das Schnupftuch), holstuf - szalik (niem. das Halstuch). Wpływy słowackie najsilniejsze są na południowo-wschodnim Spiszu i widoczne w fonetyce (zamiana r – rz, np.: „zrucajom” – zrzucają, „wrucały” - wrzucały oraz h – g np.: „hrubse” - grubsze), morfologii (obecność końcówek –ym, -me w pierwszej osobie liczny pojedynczej i mnogiej czasu teraźniejszego) oraz w słownictwie, np.: cisło - numer, topanki obuwie, sandały, naozoj - naprawdę, cudok – dziwak. Gwara spiska w Polsce i w północnej Słowacji przeważnie zachowuje rozróżnienie na formy męskoosobowe i niemęskoosobowe czasowników, np.: chłopi byli, baby były. Znamienne jest, że w części południowej Spisza słowackiego, weszły na trwałe w użycie formy męskoosobowe z końcówką –li w połączeniu ze wszystkimi rzeczownikami niezależnie od ich rodzaju gramatycznego, np.: chłopi byli, baby byli, zaś na obszarze

71

72

Spisz - Kraina Wielu Kultur północno-wschodnim Spisza – formy niemęskoosobowe zakończone na –ły - chłopi były, baby były. Archaiczne słownictwo w miarę ubywania najstarszych mieszkańców stopniowo zanika, pojawiają się nowe słowa i wyrazy, natomiast dawne terminy odchodzą niestety w zapomnienie.

Nárečie Jazykovedci započítaváju spišské nárečie k  malopoľskému dialektu. Je používané v  oblasti medzi riekou Bialkou, Dunajcom a Spišskou Magurou, v podtatranskej oblasti (okolie Kežmarku na Slovensku) aj v  doline Popradu v  okolí Starej Ĺubovni na Slovensku. V Poľsku sa používa relatívne na neveľkej oblasti, na značne väčšiom území sa „po śpisku” hovorí na Slovensku. Na poľskom Spiši sa nachádza štrnásť dedín, a v každej z ních sú viditeľné rozdiely v názvosloví, fonetike a v prízvuku. Podhalanský archaizmus charakterizujúci jazyk v  Novej Belej, Krempachoch, Čiernej Hore, Repiskoch a  Kacvíne je cudzí pre obyvateľov Nedice, Lápš a Jurgova. Jedni hovoria, že ich nárečie je „śpisko” a „cisto”, a iní, že ich nárečie je „cysto”. Tohto typu rozlíšenie nárečia sa dokonca vyskytuje v so sebou susediacich spišských dedinách. Na príklad, predmet každodenného úžitku akým je „talerz” („tanier”), v Nižných Lapšách sa nazýva „taniorek”, v Nedeci „talarek”, a vo Vyšných Lapšach „śajbicek”. Sukňu v Kacvíne nazývajú „kartunka”, vo Fridmane – „burka”, namiesto toho v  Nedeci – „kidel”. Potvrdenie „tak”(áno) v 12 dedinách zne „hej”, naproti tomu v Kacvíne a vo Fridmane – „haj”. Jednou z  charakteristických vlastnosti spišského nárečia je výskyt „mazurzenia”, číže vyslovovanie spoluhlások cz, sz, ż, dż ako c, s, z, dz napr. „cosnyk” (czosnek) - cesnak, „scęśliwe” (szczęśliwe) - šťastlivie, „jesce” (jeszcze) - ešte. Vlastnosťou spišského nárečia, ktorá najviac ho odlišuje od ostatných južno-malopoľských nárečí je zmena na konci slova –ch na –f napr. sa hovorí v „nogaf” (nogach), „daf” (dach), „grof” (groch) - hrach, „chodziyłef po wysokif goraf” („chodziłem po wysokich górach”) – „chodil som po vysokých horach”. Namiesto toho v južno-západnom Spiši, o.i. v Jurgove, Rzepiskách a  Čiernej Hore, sa ako na Podhalí vyskytuje zánik koncovky -ch a na jej miesto sa vyskytuje -k, napr. tyk małyk (tych małych) – týchto malých, niek (niech). O tom však, že tu tiež pôvodne bolo ch - f svedčia hyperizmy s „-k” v koncovke -ów (vyslovovanej ako -uf ), napr. rokók (roków t.j. lat) - rokov,

Gwara workók (worków) -vriec. Regióny Spiša a Podhalia su v geografickej a kultúrnej blízkosti, preto ľahko si možno všimnúť jazykovú jednotu medzi spišskými a podhalanskými dedinami v páse medzi Bialkou, a Bielym Dunajcom. Typická je spišská slovná zásoba, zhodná s podhalanskou, napr.: dziedzina (wieś) - dedina, chudobny (biedny), hej (tak), norymnica (nawałnica, ulewa) - víchrica. Z  dôležitých morfologických vlastnosti spišského nárečia treba podčiarknúť výskyt koncovky –ym pre prvú osobu singuláru prítomného času, napr.: piecym (piekę) -pečiem, ucym (uczę) -učím, aj nadväzujúce na sadecké nárečia koncovky –ma, -me pre prvú osobu plurálu prítomného času napr.: piecyme (pieczemy) - pečieme, jadyma / jadyme ( jedziemy) - jedeme. Od 18. storočia Spiš patril k Uhorskej korune, čo spôsobilo, že v slovnej zásobe spišských goralov sú isté vplývy maďarskej slovnej zásoby formou maďrizmov narp.: lawor - lavór (maď. láwor), galer - golier (maď. galler), kiefa - kefa (maď. kefe). Susedstvo spišských goralov s Nemcami, mnohé obchodné kontakty s bohatými spišskými mestečkami aj s prichádzajúcimi na toto územie nemeckými remeselníkmi spôsobili, že v  spišskom nárečí nájdeme tiež mnoho germanizmov, napr.: hantlagier – pomocník murára (nem. der Handlanger), waserwoga – vodováha (nem. die Wasserwaage), śtok – poschodový dom, poschodie (nem. Der Stock). Spolu s nadobudaným továrenským materiálom a  dekoráciami k odevu prenikali nové názvy, ktoré s časom sa rozširili medzi obyvateľmi Spiša, napr.: biglajz - žehlička na uhlie (nem. das Bügeleisen), śtof – tenká vlna na odev (nem. der Stoff ), śnuptylka - vreckovka (nem. Das Schnupftuch), holstuf - šálik (nem. das Halstuch). Slovenské vplývy sú najväčšie na južno-východnom Spiši a  sú viditeľné vo fonetike (zamena r – rz, napr.: „zrucajom” – zrzucają, „wrucały” - wrzucały aj h – g napr.: „hrubse” - grubsze), morfológii (koncovky –ym, -me v prvej osobe singuláru a plurálu prítomného času) a v slovnej zásobe, napr.: cisło – numer (číslo), topanki – obuwie (topánky), sandały - sandale, naozoj - naprawdę, cudok – dziwak (čudák). Archaická slovná zásoba s odchádzaním najstarších obyvateľov postupne zaniká, zjavujú sa nové slová a výrazy, namiesto toho dávne termíny bohužial odchádzajú do zabudnutia.

73

74

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Gwara

The dialect

Dialekt

Linguists classify the Spiš dialect to Little Polish dialects. On the Polish Spiš there are fourteen villages, and in each of them differences in nomenclature, phonetics, in the way of stressing words are visible. For example, the object of daily use whicht is a plate, is called taniorek in Łapsze Niżne, talorek in Niedzica and śajbicek in Łapsze Wyżne. A skirt is call kartunka in Kacwin, burka in Frydman, while in Niedzica - kidel. One characteristic feature of the Spiš dialect is the existence of mazurzenie, ie the pronunciation of consonants cz, sz, ż, dż as c, s, z, dz, eg cosnyk ([instead of ] czosnek/ garlic), scęśliwe ([instead of ] szczęśliwe / happy), jesce ([instead of ] jeszcze / still). The feature which most distinguishes the Spiš dialect from other Southern Little Polish dialects is the transition at the word endings from -ch for –f, eg, it’s said w nogaf (nogach), daf (dach), grof (groch). Typical is the Spiš vocabulary, covering with the vocabulary of the Podhale dialect, eg dziedzina (wieś /village), chudobny (biedny / arm), hej (tak /yes), norymnica (nawałnica, ulewa / storm, rain).

Die Sprachwissenschaftler zählen den Zipser Dialekt zu den Kleinpolendialekten. Im polnischen Zips liegen vierzehn Dörfer, und in jedem von ihnen sind hörbar die Unterschiede in der Onomastik, Phonetik, Wortbetonung. Zum Beispiel wird der Gegenstand des täglichen Bedarfs wie Teller in Łapsze Niżne ``taniorek``, in Niedzica ``talorek``, und in Łapsze Wyżne ``śajbicek`` genannt. Der Rock wird in Kacwin als ``kartunka``, in Frydman - ``burka``, in Niedzica dagegen ``kidel`` bezeichnet. Eine der charakteristischen Eigenschaften des Zipser Dialekts ist das Auftreten von sog. ``mazurzenie``, also die Aussprache der Konsonaten ``cz, sz, ż, dż`` als ``c, s, z, dz`` z.B. cosnyk (czosnek), scęśliwe (szczęśliwe), jesce (jeszcze). Eine Eigenschaft der Zipser Mundart, die sie von allen anderen südkleinpolnischen Dialekte am meisten unterscheidet, ist der Auslautübergang –ch auf –f z.B. man sagt ``w nogaf (nogach), ``daf (dach), grof (groch)``. `Typisch ist der Zipser Wortschatz, der sich mit diesem aus Podhale deckt, z. B..: ``dziedzina`` (wieś-Dorf ), ``chudobny`` (biednyarm), ``hej`` (tak - ja), ``norymnica`` (nawałnica, ulewa - Gewittersturm, Platzregen).

Since the XIII century the Spiš belonged to the Crown of Hungary, which made that the vocabulary of many Spiš mountaineers is full of Magyarisms, eg lawor - miednica / pelvis (Hungarian láwor), kiefa -szczotka do podłogi / floor brush (Hungarian kefe). The neighborhood of the Spiš highlanders with Germans, numerous contacts with the new arriving to the area German craftsmen caused that You find many Germanisms in the Spiš dialect, eg hantlagier - pomocnik murarza / assistant of bricklayer (German der Handlanger) waserwoga - poziomica budowlana / spirit level (German: die Wasserwaage) , śtok - dom piętrowy / storey house. Along with the acquired factory materials and clothes decorations, new names passed, eg: śtof - cienka wełenka na ubrania / fine clothing wool (German der Stoff ), śnuptylka - chusteczka do nosa / handkerchief (German Das Schnupftuch). Slovak influences are the strongest on the southeast Spiš and visible in the phonetics (transliteration r - r, eg zrucajom - zrzucają / they drop, and h – g, eg hrubse - grubsze / thicker), in the morphology (the presence of endings -ym, - me in the first person singular and plural present tense) and in the vocabulary, eg topanki - obuwie, sandały / shoes, sandals, cudok - dziwak / eccentric.

Seit dem XIII. Jahrhundert gehörte Zips zu der Ungarischen Krone, was verursachte, das es im Wortschatz der Zipser Bergleute viele Magyarismen gibt z.B.: ``lawor`` – die Schlüssel (unagrisch láwor), ``kiefa`` – der Kehrbesen (ung. kefe). Die Nachbarschaft der Zipser Bergleute mit den Deutschen, zahlreiche Kontakte mit den auf diese Gebiete kommenden deutschen Handwerkern verursachten, dass in der Zipser Mundart auch viele Germanismen zu finden sind, z.B.: ``hantlagier``– dt. der Handlanger, ``waserwoga`` – dt. die Wasserwaage, ``śtok`` – dt. das Stockhaus. Samt der erworbenen fabrikneuen Stoffen und Kleidungsschmuck sind neue Bezeichnungen eingedrungen z.B.: ``śtof`` – dünne Kleiderwolle (dt. der Stoff ), ``śnuptylka`` – dt. das Schnupftuch. Die slowakischen Einflüsse sind am stärksten in südöstlicher Zips und erkennbar in der Phonetik (Wechsel r – rz, z.B..: „zrucajom” – zrzucają, und h – g z.B..: „hrubse” - grubsze), Morphologie (Endungen –ym, -me in der ersten Person Singular und Plural in Präsens) und im Wortschatz z.B.: ``topanki`` - obuwie (Schuhe), sandały (Sandalen), ``cudok`` – dziwak (Sonderling).

75

76

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Kuchnia Spiska Tradycyjna spiska kuchnia charakteryzuje się prostotą i oryginalnością. Potrawy przygotowywano na bazie produktów, które pochodziły z  własnego gospodarstwa rolnego. Do podstawowych składników tworzących codzienny jadłospis należały: ziemniaki, mleko, mąka jęczmienna i słonina. Przyrządzone potrawy musiały być bogate w węglowodany, krótko mówiąc – gazda mioł sie najeść. Dlatego w przepisach naszych babć znajdziemy sporą ilość mącznych dań. Do nich należą m. in. : dziadki, gałuski, bryja. Na obiad często gotowano tylko zupy np.: krupy, Juha, fasola ze śliwkami, zupa grochowa, rosół z makaronem lub ziemniakami. Niedzielny obiad różnił się od tych spożywanych w tygodniu . Obowiązkowo gotowano polywke z rzezakom- rosół z makaronem. Na drugie danie podawano mięso, ziemniaki i kapustę. W sobotę pieczono chleb na cały tydzień. Często zostawiano niewielką ilość drożdżowego ciasta, z  którego sporządzano tworoźniki, kapuśniaki. Był to odpowiednik dzisiejszego placka. Na odpusty, Święta Bożego Narodzenia i Wielkanoc pieczono kołacze, derkliki, rogi (baby). Obecnie wiele wypróbowanych tradycyjnych przepisów naszych babć jest nadal stosowana przez spiskie gospodynie.

Kuchnia Spiska 10dkg cukru Pół litra mleka 5dkg drożdży 1 jajko Cukier waniliowy Przygotowanie: Odlać niewielką ilość mleka , następnie je podgrzać i rozpuścić w nim drożdże. Dodać szczyptę mąki i cukru. Odstawić zaczyn na pół godziny. Po czym dodać mąkę i  pozostałą część podgrzanego mleka oraz sól do smaku. Ciasto należy wyrobić i pozostawić do wyrośnięcia. W międzyczasie przygotować farsz: ugotowane ziemniaki przecisnąć przez praskę lub zemleć przez maszynkę. Sprasowane ziemniaki połączyć z serem, dodać cukier wraz z waniliowym, łyżkę mąki i jajko. Wszystko wymieszać, a następnie wyłożyć na ciasto w brytfance. Piec w piekarniku nagrzanym około 1 godziny w temperaturze 180 stopni.

Spišská kuchyňa

Przygotowanie: Obrane ziemniaki ugotować, dodać sól. Pod koniec gotowania dosypać mąkę. Pogotować jeszcze chwilę i  zdjąć garnek z ognia. Wszystko ubić drewnianym tłuczkiem. Kiedy powstanie jednolite ciasto, należy z niego uformować łyżką niewielkie kluseczki. Na patelni usmażyć boczek z  cebulką. Następnie wszystko razem połączyć. Podawać na gorąco.

Typické pre tradičnú spišskú kuchyňu sú jednoduché a originálne jedlá. Na prípravu jedál sa vždy využívalo vlastné poľnohospodárske produkty. Medzi základné súčasti každodenného stravovania patrili zemiaky, mlieko, jačmenná múka a  slanina. Pripravené jedlá mali byť veľmi bohaté na sacharidy, aby sa gazda mohol najesť. Preto v receptoch našich babičiek nájdeme veľa múčnych jedál, ako sú napríklad dziadky, galusky, bryja. Každodenný obed často pozostával len z polievky – krupy, juhy, fazule so slivkami, hrochovej polievky, slepačej polievky s rezancami alebo zemiakmi. Hlavné jedlo sa v mnohých rodinách podávalo len v nedeľu. Vtedy sa povinne pripravovala tvz. polywka z  rzezakom, teda slepačia polievka s rezancami. Ako hlavné jedlo sa podávalo mäso, zemiaky a kapustu. V sobotu sa pieklo chlieb na celý týždeň. Často sa nechalo trochu kysnutého cesta, z ktorého sa pripravovali tworozniky, kapusniaky, ktoré boli ekvivalentom dnešných koláčov. Na hody, Vianoce a Veľkú noc sa piekli kolacze, derkliky, rogy.

„Tworoźnik”

Dziadky

Składniki: 70dkg sera 30dkg ziemniaków 500dkg mąki

Potrebujeme: 1500 g zemiakov 500 g hrubej múky Malá cibuľa

„Dziadki” Składniki: 1,5 kg ziemniaków Pół kg mąki krupczatki Mała cebula Boczek lub słonina

77

78

Spisz - Kraina Wielu Kultur Bôčik alebo slanina Postup prípravy: Ošúpané zemiaky uvaríme a  pridáme soľ. Keď sa zemiaky uvaria, dodáme múku a  budeme ešte chvíľu variť. Všetko ušľaháme drveným tĺčkom. Keď už vymiesime hladké cesto, môžeme začať formovať lyžicou neveľké gule. Na panvici popražíme bôčik s cibuľou. Všetko zmiešame. Jedlo podávame horúce.

The cuisine of Spiš Traditional cuisine in Spiš is characterized by simplicity and originality. Meals were prepared on the basis of food coming from the farm. The basic ingredients of the daily menu include: potatoes, milk, barley flour and lard. Prepared dishes were rich in carbohydrates; the man should be full. Therefore, in the recipes of our grandmothers you can find quite a number of dishes made from flour. These include: ‘Grandfather’, ‘gałuski’, ‘bryja’. For dinner, often only soup was cooked, for example: ’krupa’, ‘Juha’, beans with plums, pea soup, chicken noodle soup or potatoe soup. Sunday dinner was different from those consumed in the week. Chicken noodle soup was obligatory. The main course was usually meat, potatoes and cabbage. On Saturday, the bread was baked for the whole week.

Küche von Zips Die traditionelle Zips-Küche kennzeichnet sich durch die Einfachheit und Originalität. Die Speisen wurden auf der Basis der Produkte vorbereitet, die aus eigenem Bauernhof stammten. Zu den Grundzutaten des alltäglichen Menüs gehörten: Kartoffeln, Milch, Gerstenmehl und Speck. Die zubereiteten Speisen mussten reich an Kohlenhydraten sein, kurz gesagt – Bergbauer musste sich sattessen. Deshalb finden wir in den Kochrezepten unserer Omas viel Mehlspeisen. Dazu gehören u.a.: ``dziadki``, ``gałuski``, ``bryja``. Zum Mittagessen wurden oft nur die Suppen gekocht, z.B. ``krupy``, ``Juha``, Bohnen mit Pflaumen, Bohnensuppe, Brühe mit Nudeln oder Kartoffeln. Das Sonntagmittagessen unterschied sich von diesen in der Woche. Pflichtig wurde ``polywka z  rzezakom``- Brühe mit Nudeln gekocht. Zum zweiten Gang wurde Fleisch, Kartoffeln und Kohl serviert. Am Samstag wurde Brot für die ganze Woche gebacken.

Rękodzielnictwo

Rękodzielnictwo Etniczne bogactwo Spisza wytworzyło różnorodność jego kultury ludowej również w  zakresie rzemiosła i  rękodzielnictwa: od budzących podziw wyrobów rzemieślniczych z  Lewoczy, Nowej Wsi Spiskiej czy Spiskiej Soboty, przez zachwycające wytwory rękodzieła z Gór Lewockich po snycerkę, jaką często można odnaleźć w  wiejskich chatach. Rzemiosło na tych ziemiach zawsze związane było z  osadnictwem, a tam gdzie pojawiła się grupa ludzi, aby osiąść na stałe zawsze znajdowali się produkujący najniezbędniejsze przedmioty i narzędzia rzemieślnicy. W dawnym Królestwie Węgier, a  później aż do 1945 roku, Spisz odgrywał szczególną rolę. Już w  XIII wieku, dzięki kolonistom, istniały tu rzemiosła z  wyspecjalizowanymi cechami, sławnymi w  całej Europie. To właśnie rzemieślnicy, zrzeszeni w  ponad 40 cechach, przyczynili się do największego rozkwitu Lewoczy w II połowie XV wieku. Oprócz zwykłych rzemiosł, popularnych w innych miastach, występowały tu unikatowe specjalności, np. garbarstwo, kuśnierstwo, rymarstwo, ślusarstwo. W  mieście pracowali i  tworzyli też mistrzowie rzemiosł artystycznych: złotnicy, rzeźbiarze, kamieniarze, pozłotnicy i miedziorytnicy. W Kieżmarku w okresie od połowy XIII do II połowy XV wieku działało aż 30 cechów, a najwyższy kunszt prezentowali tu złotnicy, choć nie ustępowali im wiele stolarze, garbarze. W XV i XVI wieku rozwinęły się szczególnie rzemiosła włókiennicze: sukiennictwo, płóciennictwo, farbiarstwo. Ważnym punktem na mapie specyficznie słowackiej gałęzi rzemiosła, jaką jest modrotlacz (tkanina najczęściej w barwie indygo z wyciskanymi białymi wzorami) jest Stara Lubowla, gdzie tamtejsi modrotlaciari - farbiarze często pochodzili z Polski (np.: słynny ród Dlugolinskich). U mistrzów lubowelskich uczyli się fachu farbiarze z  Piwnicznej i Muszyny, a ich wyroby wędrowały na jarmarki w pobliskim Szariszu tuż za granicę, do Polski. Modrotlacz można kupić na Słowacji i dziś w tamtejszych sklepach zwanych“ starożytnościami, oraz na jarmarkach rzemiosła, które w okresie maj – październik organizuje niemal każde miasteczko (główny festiwal - Europejskie Ludowe Rzemiosło EĽRO na Słowacji odbywa się w Kieżmarku). Na polskim Spiszu, od niepamiętnych czasów, aż do II wojny światowej, najsilniejszy rzemieślniczy ośrodek sukienniczy tworzył Jurgów, wraz z  Czarną Górą i  Rzepiskami. Był też zarazem jednym z  największych na całym Podtatrzu. Podówczas sprzedawano sukno, w zasadzie wyłącznie w Nowym Targu, na każdym odbywającym się w tym mieście jarmarku.

79

80

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Rękodzielnictwo Domowa produkcja ludowa w  najodleglejszych zakątkach opisywanego terenu obecnie zanika. Zastępuje ją towar kupowany, konfekcja, produkty z  tworzyw sztucznych. Produkty takie jak czerpaki, solniczki, warzechy, piszczałki, oryginalne ręcznie robione (dłubane) skrzypce tzw. „žlobcoky”, metalowe spinki, ciupagi, tkaniny i podobne produkują dzisiaj tylko pojedynczy producenci, w większości dla celów Cepelii i ÚĽUV – u.

Ručná výroba.

Utensylia kuchenne

Etnické bohactvo Spiša vytvorilo rôznorodosť ľudowej kultúry, remesieľ a  ručnej výroby. Už v  XIII storočí existovali tu remeslá a slávne po celej Europe stavovské organizácie. V Levoči v 2 polovici XV storočia sa vyskytovali zvláštne remeslá, np. garbiarstvo, kožušníctvo, remenárstvo, zámočníctvo. V meste tvorili tiež majstri umeleckých remesiel: zlatník, rezbár, kamenár, pozlatník a medirytec. V Kežmarku fungovalo v obdobi od polovice XIII do 2 polovice XV storočia 30 stavovských organizácií a najvyžšiu úroveň dosiahli zlatníci, stolárii a garbiari. V XV a XVI storočí sa vyvinuli zvlaštné textílne remeslá: sukeníctvo, plateníctvo, farbiarstwo. Stará Ľubovňa je dôležitým bodom na mape slovenských remesiel kvôli modrotlači (látka o sfarbeni indigo s bielimi vytlačanými vzorami). Na poľskom Spiši najznámejšim centrom sukeníctva bol Jurgov s Čiernou Horou a Repiskom. Bol to jeden z najväčšich zoskupení v celej podtatranskej oblasti. V tom čase sa predávali sukná iba v  Novom Targu, na všetkých jarmokoch v  tomto meste. V  súčasností namiesto domácej výroby sa tovar kupuje. Také výrobky ako soľničky, varechy, píšťalky, tkaniny a  pod. vyrábajú len máloktori výrobcovia, väčšinou pre Cepeliu alebo ÚĽUV. < Vikartovce - obróbka lnu

81

82

Spisz - Kraina Wielu Kultur Handicraft Already in the XII century crafts with guilds famous throughout Europe existed on the Spiš. In Lewocza there were even unique specialties, eg tanning, furriery, saddlery, locksmithing. In Kieżmark in the period between mid-thirteenth to the late fifteenth century run up to 30 guilds, and the highest artistry presented here goldsmiths, carpenters and tanners. In the XV and XVI centuries developed especially textile crafts. An important point on a map of a specifically Slovak branch of the craft, which is a modrotlacz (a textile most commonly in the indigo colour with impressed white patterns), is Stara Lubowla. On the Polish Spiš the strongest craft centre formed Jurgów, together with Czarną Góra and Rzepisko.

Kunsthandwerk Schon im 13. Jahrhundert waren in Zips Handwerke mit den im ganz Europa berühmten Zünften vorhanden. In Levoczá gab es in der zweiten Hälfte des XV. Jahrhunderts selbst einzigartige Fachgebiete, z.B. Gerberei, Kürschnerei, Sattlerei, Schlosserei. In Kežmarok waren zwischen der ersten Hälfte des XIII. bis zur zweiten Hälfte des XV. Jahrhunderts bis 30 Zünfte tätig, und die höchste Kunst repräsentierten hier Goldschiede, Tischler und Gerber. Im XV. und XVI. Jahrhundert entwickelte sich besonders das Textilhandwerk Ein wichtiger Punkt auf der Landkarte der typisch slowakischen Handwerkzweig wie ``modrotlacz`` (Stoff, meistes in der Indigofarbe mit gepresstem weißem Muster) ist Stara Lubovna. In polnischer Zips waren Jurków samt Czarna Góra und Rzepisko das stärkste Handwerkszentrum.

Warsztat tkacki

Architektura

Architektura Podróżując po Spiszu odkrywamy bogactwo architektury ludowej, która zupełnie dobrze się zachowała. Spisz w pojęciu regionu historycznego zamieszkiwany był na przestrzeni wieków przez różne ludy: Polaków, Węgrów, Słowaków, Niemców, Romów, Żydów i Rusinów. Tak niejednolita nacja narodowościowa, odbiła się na architekturze, w której brak jest jakiegoś charakterystycznego stylu wspólnego dla całego Spisza. Niektóre wsie średniowieczne na Spiszu u  zarania swoich dziejów lokowane były jako miasteczka np.: Frydman, Nowa Biała i Krempachy. Są one przykładami urbanistyki węgierskiej na prawie niemieckim. Posiadają charakterystyczny dla wsi spiskiej typ zabudowy zwartej z  wrzecionowatym (owalnicowym) ryneczkiem, powstałym z  rozszerzającej się w centrum głównej ulicy i stojącymi szczytowo do drogi domami mieszkalnymi. Ze względu na z  dawien dawna stosowane zabezpieczenia przeciwpożarowe, stodoły były stawiane wzdłuż jednej linii w  znacznej odległości od domostw, na krańcu wsi. Takie usytuowanie stodół występuje też m.in. w miejscowościach: Slovenská Ves, Forbasy, Chmelnica, Biała Spiska. Istotna jest zbieżność architektury wsi podhalańskich i spiskich w niektórych wioskach. Wiele cech wspólnych z drewnianym budownictwem dawnego Podhala ma styl budowlany podtatrzańskich wsi Spisza, wraz z  jego drewnianymi domami i sopami (stajniami). Czarna Góra, Jurgów, Rzepiska i Łapszanka to wsie o charakterze pasterskim, w których zachowały się drewniane (zrębowe) domy, budowane także w Lendaku, Zdziarze, a nawet w rusnackiej Osturni. Dopiero na przełomie XIX i XX, w konsekwencji ogromnych strat, jakie wyrządzały liczne pożary (np.: w  Jurgowie), władze węgierskie wydały zarządzenia nakazujące we wsiach budowę domów murowanych. Jako budulca używano wówczas cegły wypalanej z gliny, znajdującej się nieopodal wsi (w  Rzepiskach jest miejsce, które nosi nazwę „ku cegielni”). Domy murowane z  cegły nazywano „murowanicami”, a  pierwsze powstały w  Czarnej Górze na Sarnówce”. O  ile w  Jurgowie, przy ścisłej zabudowie, liczba murowanych budynków szybko wzrastała, o  tyle w  Czarnej Górze i  Rzepiskach, przy zabudowie rozproszonej wg. tzw. „zarebków”, dominowały wciąż domy drewniane. Po II wojnie światowej rozpowszechniły się trwalsze materiały do murowania, co przyspieszyło zmiany w zabudowie także i tych wsi spiskich. Charakterystyczna dla wsi spiskich w  rejonie gminy buko-

83

84

Spisz - Kraina Wielu Kultur wiańskiej jest tzw. „okolicno obora” jako schemat zabudowy mieszkalno - gospodarczej w formie czworoboku, ze względów obronnych i zabezpieczenia się przed dziką zwierzyną. Pomiędzy „sopóm” (stajnią) i  stodołą (służącą do przechowywania siana) znajduje się utwardzone „boisko” zamykane z  obu stron wrotami. Od strony południowej usytuowany jest dom („dóm” lub „izba”), a  od strony północnej główny budynek gospodarczy - „sopa”. W  zależności od usytuowania wjazdu na podwórko (obore) od strony zachodniej była „sópka” (owczarnia lub chlewy), a od strony wschodniej drewutnia zwana „jatą”. „Okolicne obory” są spotykane również w Kacwinie oraz Zdziarze, Małej Frankowej, Jezersku i Osturni po słowackiej stronie. Spiski Zdziar słynie z  przepięknej architektury drewnianej, która bezpośrednio nawiązuje do najlepszych wzorów podhalańskich. Spiski dom zrębowy w tej wersji różnił się od domów z innych regionów tym, że był bardzo funkcjonalny, składał się z sieni, izby i „kumory”. W rejonie podtatrzańskim dachy domów drewnianych, krytych gontem, były bardzo strome z uwagi na znaczne opady deszczu i  zagrożenie zawaleniem pod naporem śniegu. Prawdziwą perłą architektury drewnianej i zarazem jej skansenem jest wieś Osturnia. Większość starych zabudowań Osturni wzorowanych jest na budownictwie podhalańskim i można powiedzieć, że stanowi esencję jego stylu. Można tu zobaczyć m.in.: starą chałupę Andrzeja i Anny Sarnów (Gałajdów), w której szpary pomiędzy drewnianymi ”trómami” są wypełnione mchem, oblepione gliną i pokryte wapnem. Tak powstałe „fugi” pomalowano na niebiesko. Na Spiszu swego rodzaju osobliwościami budowlanymi są „sypańce”, czyli spichlerze z półkolistym sklepieniem, oblepione gliną i kryte lekkim dachem. Po polskiej stronie Spisza występują już tylko w Kacwinie, natomiast częściej można je spotkać po stronie słowackiej. Służyły do przechowywania zapasów, głownie zboża. Sypańce występowały też w innych wsiach Spisza, podobne spichrze były także na Podhalu.

Architektura Stodoly boli stavané v značnej vzialenosti od domostavieb na okraji dediny. Takto situované stodoly sú napríklad v Slovenskej Vsi, Forbasoch, Chmelnici či Spišskej Belej. Mnoho spoločných vlastností s drevenou architektúrou Podhala má architektonický štýl podtatranských dedín Spiša. Čierná Hora, Jurgov, Repiská a  Lapšanka, to sú dediny, v  ktorých sa zachovali drevené domy (zruby), vybudované tiež v Lendaku, Ždiari ale i dokonca v rusnackej Osturni. Charakteristické pre spišské dediny v bukovianskej oblasti je tzv. „okolicno obora“, čo je vlastne obytná hospodárska budova, ktorá má chránit pred nebezpečenstvom a  divou zverou. Niektori historici tvrdia, že takéto budovy sa objavovali v už v karpatských regiónoch, dokonca aj v Rumunsku. Môžme tu tiež zaznamenať vplyv maďarskej kultúry a iné stopy pastierskej kultúry. S týmito stavbami sa môžme tiež stretnúť v Kacvíne, Ždiari, Malej Frankovej, Jezersku a Osturni na slovenskej strane. Spišský Ždiar je preslávený nádhernou drevenou architektúrou, ktorá priamo odkazuje na podhalské vzory. Skutočnou perlou drevej architektúry je skanzen v dedinke Osturňa. Väčšina starých domov v Osturni je postavená podhalským štýlom. Máme možnosť si tu pozrieť starý dom Andreja a Anny Sarnových, v  ktorom škáry v  stenách domu su vyplnené machom, oblepené hlinou a pokryté vápnom. Takto postavené „fugi“ sú pomalované na modro. Osobitným druhom pre Spiš sú sýpky pre skladovanie obilia. Po polskej strane Spiša sa vyskytujú len v Kacvíne, ale na slovenskej strane ich môžme vidieť častejšie.

Architektúra Počas cestovania po Spiši spoznávame bohatú, časom nedotknutú, ľudovú architektúru Spiša. Celému Spišu chýba nejaký spoločný charakteristický štýl. Niektoré stredoveké dediny na Spiši, boli lokalizované ako mestečká, napríklad Nová Belá, Fridman a Krempachy. Sú to urbanistické maďarské stavby, postavené v nemeckom štýle. Charakteristikou pre spišské dediny je trh, ktorý sa nachádza na hlavnej ulici, ktora je vyústena do ciest k obitným domom.

Zagroda Korkoszów w Czarnej Górze

85

86

Spisz - Kraina Wielu Kultur

Architektura

Architecture

Architektur

There is a lack of a distinctive architectural style common for the whole Spiš. Some villages such as: Frydman, Nowa Biała and Krempachy are Hungary are examples of Hungarian urban planning on the German law. They have a  specific for The Spiš villages type of compact buildings with a spindleformed town square and standing facing to a road habitable houses. Barns were erected at the end of a  village (also in the places: Slovenská Ves, Forbasy, Chmelnica, Biała Spiska).

Es gibt keinen charakteristischen, für ganze Zips gemeinsamen Stil. Manche Dörfer z.B.: Frydman, Nowa Biała und Krempachy sind Beispiele der ungarischen Stadtplanung nach dem Deutschen Recht. Dort gibt es für das Zipser Dorf charakteristischen, geschlossenen Bebauungstyp mit spindelförmigem Marktplätzchen und Wohnhäusern, die mit der Giebelseite zum Weg stehen. Die Scheunen wurden am Dorfsende gebaut (auch in den Ortschaften: (Slovenská Ves, Forbasy, Chmelnica, Biała Spiska).

The below Tatra Mountains Spiš villages have a construction style, which has many features in common with the wooden construction of the old Podhale. Czarna Góra, Jurgów, Rzepiska and Łapszanka are villages where wooden houses have preserved, also built in Lendak, Zdziar, and even in the Rusnacka Osturňa. Specific for the Spiš villages in the area of the Bukowiańska municipality is so. okolicno obora as a building scheme in a form of a quadrangle. Okolicne obory are also found in Kacwin and Zdziar, Mała Frankowa, Jezersk and Osturňa on the Slovak side. On the Spiš a  kind of construction curiosities are sypańce, ie granaries to store grain, which already appears only in Kacwin.

Falsztyn - drewniana zabudowa

Viele gemeinsame Eigenschaften mit dem Holzbau vom alten Podhale hat der Baustil der Tatra-Dörfer in Zips. Czarna Góra, Jurgów, Rzepiska und Łapszanka sind Dörfer, wo sich die Holzhäuser bewahrten, gebaut auch in w Lendak, Zdziar, und sogar rusinischem Osturňa. Charakteristisch für die Zipser Dörfer in der Umgebung der Bukowiańska-Gemeinde ist die sog. „okolicno obora” als Schema der Bebauung in der Gevierform. „Okolicne obory” findet man auch in Kacwin und Zdziar, Mala Franková, Jezersko uns Osturňa auf der slowakischen Seite. In Zips sind „sypańce” eine Art von Baubesonderheit, also Speicher zur Lagerung von Getreide, die zur Zeit nur in Kacwin auftreten.

Ździar - drewniana zabudowa

87

Frydman

Frydman Jedna z  najstarszych spiskich wsi, leżąca w  miejscu, gdzie Białka wpada do Zbiornika Czorsztyńskiego. Krajobraz wokół wsi zmienił zbiornik czorsztyński - wieś rozpościera się dziś na półwyspie wcinającym się w jezioro i leży poniżej lustra wody, a jej istnienie jest chronione przez obwałowanie o długości 2,5 km i wysokości 17 m.

Polski Spisz

Atrakcyjne położenie i  ciekawa historia czyni z  Frydmana (Fridmanvagasa – poręba Frydmana) atrakcyjny cel wycieczek krajoznawczych. Pisana historia wsi sięga roku 1320, kiedy nazwa „Fridman” pojawia się po raz pierwszy w akcie sprzedaży wsi przez mistrza Kokosza Berzeviczego na rzecz swego brata. Wieś zasiedlili Polacy, którzy utworzyli tu najstarszą na Spiszu parafię, przyjmując za patrona niewiele wcześniej kanonizowanego św. Stanisława. Lokacja wsi miała miejsce w roku 1308, kiedy niejaki Frydrych na polecenie Berzeviczego założył wieś na prawie niemieckim. Osada weszła w skład dóbr niedzickich, przez długie wieki dzieliła ich losy, przechodząc w ręce kolejnych właścicieli. Pierwszymi posiadaczami Frydmana była rodzina Łaskich, następnie György Horvath z Palocsy, który wybudował we wsi kasztel, później rezydował tu Aladar Salamon, do którego należały też Tatry Jaworzyńskie. Od 1640 roku proboszczem parafii we Frydmanie był ksiądz Jan Ratułowski, postać znana i zasłużona nie tylko na Spiszu, doktor filozofii UJ. Bardzo znanym mieszkańcem Frydmana był Michał Balara (1904-88), autor urokliwych gawęd o zbójnikach i zwyczajach pasterskich pt: Spiski kotlik dukatów oraz tomu Na Spiszu. Frydman ma obok Nowej Białej i Krempachów najlepiej zachowany typowo spiski układ urbanistyczny z  wrzecionowym ryneczkiem, powstałym z rozszerzającej się w centrum głównej ulicy, stojącymi szczytowo do drogi domami mieszkalnymi i  rzędem stodół na obrzeżach. Znajdują się tutaj bardzo cenne średniowieczne zabytki architektury i  sztuki. Najważniejszy to wczesnogotycki kościół św. Stanisława, najstarsza świątynia polskiego Podtatrza z unikatową kaplicą Matki Bożej Karmelitańskiej z 1764 roku. Obok stoi kasztel Horvathów – typowa dla Spisza renesansowa rezydencja wiejska o cechach obronnych. Niedaleko kasztelu znajdują się słynne piwnice frydmańskie – dawne składy, w których przechowywano wino przewożone z Węgier do Polski. Zwiedzanie korytarzy pogrążonych w ciemnościach jest możliwe za zgodą właścicieli i z pomocą latarki.

89

90

Polski Spisz

Frydman

Fridman

Frydman

Fridman (poľ. Frydman) je obec, ktorá leží na úpätí Spišských Pienin na mieste, kde sa Biela voda vlieva do Czorsztynského jazera. Oficiálne založenie obce sa uskutočnilo v roku 1308, a  jej písomne potvrdená história siaha do roku 1320, keď sa názov Fridman po prvýkrát ukázal v  zmluve, na základe ktorej šľachtic Kokoš Berzevičy predal obec svojmu bratovi. Osada sa stala súčasťou nedeckého majetku, a prechádzala do rúk ďalších majiteľov: Laskyovcov, Györgyho Horvatha z  Palocsy a  Aladára Salamona. Jedným z  najzaujímavejších obyvateľov Fridmana bol Michal Balara (1904-88), autor besied o zbojníkoch Spišský kotlík dukátov.

The village is situated in a place where the Białka river flows into the reservoir called Czorsztyńskie. The village was built in 1308, and the name “Fridman” first appears in 1320 in the village In the deed of sale of the village by Kokosz Berzevicz to his brother. The settlement became a part of the Nidziecke goods, passing into the hands of different owners: Łaski, Aladar Horvath and György Salamon. Frydman has a typical urban arrangement. The most valuable buildings are: earlygothic St. Stanislaus’s church – the oldest church in Polish Podtatrze, Horvath’s chateau - fortified manor house and the famous frydmańskie cellars, once used for wine storage.

Fridman má veľmi dobre udržané, typicky spišské urbanistické rozmiestnenie s  vretenovým námestíčkom, štítovou orientáciou obytných domov k  ceste a  rádom stodôl na okraji. Túto sa nachádzajú veľmi cenné stredoveké architektonické a  umelecké pamiatky: skorogotický kostol sv. Stanislava – najstarší chrám poľského podtatranského regiónu a  kaštieľ Horváthovcov – renesančná dedinská rezidencia s  obrannými vlastnosťami. Neďaleko kaštieľa sa nachádzajú slávne fridmanské pivnice – kde sa skladovalo víno, ktoré bolo privážané z Maďarska do Poľska.

Kaplica Świętej Trójcy

Frydman

Kościół Św. Stanisława we Frydmanie

Das Dorf liegt an der Stelle, wo der Fluss Białka in den Czorsztyn-Stausee einfließt. Die Lokalisation des Dorfes fand 1308 statt, und der Name „Fridman” erschien zum ersten Mal 1320 nach dem Verkauf des Dorfes durch Kokosz Berzeviczy an seinen Bruder. Das Dorf wurde zum Teil vom Niedzica-Gut und überging in die Hände folgender Eigentümer: Familie Łaski, György Horvath und Aladar Salamon. Frydman hat ein typisches für Zips, städtebauliches System. Zu den wertvollsten Denkmälern gehören: frühgotische Heiliger Stanislaw-Kirche – die älteste Kirche in polnischem Tatra-Vorland, Kastell von Horvath – Schutzhof und berühmte FrydmanKeller, die eins zur Weinlagerung dienten.

91

92

Polski Spisz

Falszyn

Falsztyn Niewielka wieś na północnych stokach Pienin Spiskich, od północy i zachodu otoczona wapiennymi skałami. Założona w  XV wieku prawdopodobnie przez osadników niemieckich. W 1535 roku Hieronim Łaski, ówczesny właściciel dóbr niedzickich, zastawił zamek „Dunajec” Janowi Horvathowi, a sam przeniósł się do Falsztyna, budując nowy zamek, który w  dokumentach zwany był „Falkenstein” - Sokola Skała. Według tradycji, wieś była niegdyś ulokowana na prawym brzegu Potoku Falsztyńskiego, na tzw. Kościelniskach. Przypuszcza się, że w średniowieczu istniało tu opactwo, a przy klasztorze znajdowało się więzienie dla zbiegłych, zbuntowanych chłopów pańszczyźnianych, którzy pracowali karnie na polach klasztornych. W 1431 i 1433 roku klasztor został zniszczony przez husytów i  wówczas przeniesiono wioskę w  obecne miejsce. Brak jest źródeł pisanych, które potwierdzałyby tę legendę. W  miejscu domniemanego opactwa, w 1962 roku zespół archeologów PAN dokonał jednak zaskakującego odkrycia: odkopano fundamenty zburzonej, średniowiecznej klasztornej budowli, odnaleziono czaszki, resztki szkieletów... Odkąd dobra klasztorne przeszły w  ręce prywatne, historia Falsztyna związała się ściśle z  historią dóbr zamkowych. Więzieni chłopi stali się prekursorami znanych nam zelarzy, z  których niektórzy mogli na gruncie dworskim postawić chałupę, użytkować działkę 1-3-morgową i  wypasać bydło. W zamian za to, z całą rodziną byli zobowiązani do odrabiania pańszczyzny we dworze. We wsi stoi dwór Jugenfeldów, Konstrukcja wieńcowa domu którzy wraz z  rodziną Salamonów, byli właścicielami Falsztyna i  bardzo niechlubnie zapisali się w historii Spiszu. Wykorzystując niewiedzę chłopstwa, utrzymali faktycznie pańszczyznę aż do 1931 roku, kiedy Sejm uchwalił ustawę znoszącą zelarstwo. Komisarz państwowy badał sprawę już od 1920 roku, ale hrabina Salamonowa i baron Jugenfeld jak tylko mogli utrudniali mu pracę, dlatego zbieranie dowodów trwało blisko 11 lat. Po Jungenfeldach pozostały... grobowce, a Falsztyn pozostanie w historii Spiszu jako miejsce, gdzie najdłużej w Polsce, a nawet na kontynencie, utrzymała się pańszczyzna. < Kaplica Matki Boskiej Królowej Polski w Falsztynie

93

94

Polski Spisz

Falszyn

Falštín

Falsztyn

Falštín (poľ. Falsztyn) je neveľká obec, ktorá sa nachádza na severných svahoch Spišských Pienin, zo severu a  západu je obklopená vápencovými skalami. Pravdepodobne bola založená nemeckými osadníkmi v  15. storočí a  počas zemepanstva Hieronyma Laského bola zvaná Falkenstein – Sokolová skala. Tradícia hovorí, že dedina bola umiestnená na pravom brehu Falštinského potoka, na tzv. Kosceliskách. V stredoveku vraj existovalo túto opátstvo, a dedinčania pochádzali od chytených zbojníkov, ktorých mnísi nútili, aby obrábali pôdu. V rokoch 1431–1433 bol kláštor zničený husitami a vtedy bola táto obec prenesená na súčasné miesto. Chýbajú písomné zdroje potvrdzujúce túto legendu. V roku 1962 na mieste odhadovaného opátstva archeológovia urobili nezvyčajný objav: odkopali základy kláštornej budovy.

A small village on the northern slopes of the Pieniny Spišské. Built in the fifteenth century, probably by German settlers, as evidenced by the name of the village, coming from the German Falkenstein - Sokol rock. Throughout centuries the history of Falsztyn has been associated with the history of goods in the Nidziecki castle. In 1589, the farm which existed here was sold by Albert Laski to George Horvath. In the village there is a manor of Jugenfeld family. This family together with the family of Salamon, enrolled shamefully in the history of Spiš. Using the naivety of their peasants, they maintained serfdom until 1931 and Falsztyn will always be remembered in the history of the region, as a place where serfdom was the longest in Poland.

V priebehu storočí dejiny Falštína boli úzko späté s dejinami hradu, a jeho obyvatelia museli znášať útlak feudálnych pánov z nedeckého majetku. V obci sa nachádza dvor Jugenfeldovcov, ktorí sa spolu s rodinou Salamonovcov nečestne zapísali do dejín Spišu. Zneužili nevedomosť sedliacich roľníkov a udržali robotu na panskom až do roku 1931, a týmto spôsobom sa Falštín stal miestom, kde sa v  Poľsku robota udržala najdlhšie.

Falsztyńskie pola

Falsztyn

Drewniana zabudowa

Kleines Dorf auf den nördlichen Abhängen von Pieniny Spiskie. Es wurde im XV. Jahrhundert, wahrscheinlich von den deutschen Siedlern gegründet, worüber der Name des Dorfes zeugt, der vom deutschen Falkenstein stammt. Die Geschichte von Falsztyn war Jahrhunderte lang mit der Geschichte des Guts von Niedzica-Burg verbunden. 1589 wurde das hier vorhandene Gut von Olbracht Łaski an Jerzy Horvath verkauft. Im Dorf steht der Gutshof von der Familie Jugenfeld, die gemeinsam mit der Familie Salamon in die Geschichte von Zips ruhmlos eingegangen sind. Indem sie das Unwissen der Bauern ausgenutzt haben, haben sie bis zum Jahr 1931 die Leibeigenschaft aufrechterhalten und Falsztyn bleibt in der Geschichte von Zips als Ort, wo die Leibeigenschaft am längsten in Polen aufrechterhalten wurde.

95

96

Polski Spisz

Jurgów

Jurgów Tatrzańska wieś nad rzeką Białką w zachodniej części Spisza. Nazwa wywodzi się od zasadźcy i zarazem pierwszego sołtysa wsi – niejakiego Jurka. Legenda głosi, że był on w rzeczywistości zbójnikiem z  Frankowej, który wraz z  12-osobową drużyną założył tu swoje „zbójnickie gniazdo”. Faktycznie wieś założona została na prawie wołoskim w  1546 roku i  podobnie jak pozostałe wsie klucza dunajeckiego, należała do kolejnych panów na Niedzicy. Pierwsi osadnicy, już od około 1590 roku, trudnili się wypasem owiec i bydła na terenach położonych w  Tatrach Bielskich, w  Dolinie Białej Wody i w Jaworowej Dolinie. W 1848 roku na mocy dekretu uwłaszczeniowego pastwiska w Tatrach Jaworzyńskich stały się własnością jurgowian, ale przegrany proces z węgierską rodziną Salamonów – właścicielami dóbr jaworzyńskich spowodował, że chłopi jurgowscy zostali pozbawieni części tych ziem. W 1879 roku wykupił je książę pruski Christian Hohenlohe w celu utworzenia terenów łowieckich, co przyczyniło się do ostatecznego zrujnowania jurgowskiego pasterstwa. Mieszkańcy byli zmuszeni do szukania polan i hal w innych częściach Spisza. Na przełomie XIX i XX wieku zakupili tereny w Slovenskiej Vsi koło Lendaku i koło Dursztyna. Do dziś istnieje powstała wówczas wiejska wspólnota leśno – gruntowa, czyli tzw. urbar. Niedaleko przejścia granicznego ze Słowacją, na polanie Podokólne zachowało się oryginalne osiedle pasterskie zwane Jurgowskimi Stajniami lub Jurgowskimi Szałasami, które zostało wpisane na listę zabytków jako forma ich ochrony in situ („w  miejscu”). Niegdyś było tu ponad sto szałasów, dzisiaj pozostało 56 i  wciąż stanowią największe skupisko zabudowań tego typu w Tatrach i na Podtatrzu. Służyły do przechowywania siana zwożonego z odległych pól oraz dla bydła w czasie wypasu. Jurgów w przeszłości był też znanym ośrodkiem tkackim - wytwarzano tu sukna wełniane, płótna lniane i  tkaniny podobne do tiulu. Podobnie jak każda inna miejscowość o  tak długiej historii ma swoje pamiątki: zabytkowy drewniany kościół pod wezwaniem św. Sebastiana, zbudowany około 1650 roku i ufundowany przez sołtysa Jakuba Kesza i młynarza Mikołaja; tartak napędzany kołem wodnym, który działa do dziś oraz tzw. Zagroda Sołtysów – gospodarstwo spiskie z przełomu XIX i XX wieku, stanowiące filię Muzeum Tatrzańskiego. < Jurgowskie Szałasy

97

98

Polski Spisz

Jurgów

Jurgov

Jurgów

Jurgov (poľ. Jurgów) je obec položená v západnej časti Spiša nad Bielou vodou. Názov pochádza od lokátora a prvého richtára obce – Jurka z  Frankovej. Obec bola založená na základe valašského práva v roku 1546, a podobne ako ostatné dediny dunajského panstva postupne patrila rôznym nedeckým pánom. Hlavným zdrojom živobytia obyvateľov v minulosti bolo pastierstvo. V roku 1848, po nadobudnutí účinnosti dekrétu obdarovania pôdou, sa pastviská v javorinskej časti Tatier stali majetkom obyvateľov Jurgova, ale po prehratí súdneho konania s maďarskou rodinou Salamonovcov – majiteľmi javorinského majetku, čiastočné stratili túto pôdu. V roku 1879 vykúpil ju princ Christian Hohenlohe a jurgovčania namiesto toho získali poľany položené nižšie javorinského majetku.

Situated near the Białka River in the western part of Spiš. The village was built on the law of Wallachia in 1546 and shared the fate of the villages belonging to the Dunajecki Key. Behind the village towards the border there is a unique set of several dozen wooden shepherds’ huts, the inhabitants of Jurgów. Originally there were situated on the openings In Tatry Mountains, but when the people of Jurgów lost the right to graze on them in the late nineteenth century, the huts were moved and placed on the opening in Podokólne. In Jurgów, there is a  rare wooden church of St. Sebastian from around 1650 and so called ‘Village administrators’ Pen’ – a  cottage from the late nineteenth and early twentieth century.

Na poľane Podokolne sa dodnes zachovalo originálne pastierske sídlisko nazývané Jurgovské maštale alebo Jurgovské salaše, ktoré bolo zapísané do zoznamu pamiatok ako forma ochrany in situ (na mieste výskytu). V Jurgove pozornosť upúta pamiatkový drevený kostol sv. Šebastiána, postavený okolo roku 1650 a tzv. Gazdovstvo richtárov – spišské hospodárstvo z prelomu 19. a 20. storočia.

Zespół Regionalny „Małe Podhale”

Jurgów

Procesja Bożego Ciała w Jurgowie

Es liegt am Fluss Białka im westlichen Zips-Teil. Das Dorf wurde 1546 nach dem walachischem Recht gegründet und teilte das Schicksal der zum Dunajec-Schlüssel gehörenden Ortschaften. Hinter dem Dorf, in der Grenze-Richtung befindet sich einzigartiges Komplex von zig Holzhirtenhütten, die zu den Bewohnern von Jurgów gehören. Ursprünglich befanden sie sich auf den Tatra-Lichtungen, aber wenn die Jurgów-Bewohner am Ende des XIX. Jahrhunderts das Weidenrecht verloren, wurden sie übertragen und auf der Lichtung Podokólne aufgestellt. In Jurgów befindet sich die wertvolle, Heiliger Sebastian-Holzkirche aus dem Jahr gegen 1650 und die sog. Zagroda Sołtysów /Bauernhof der Ortsvorsteher/ – Zips-Bauernhof aus der Wende von XIX. und XX. Jh.

99

100 Polski Spisz

Kacwin 101

Kacwin Wieś położona w  pewnym odosobnieniu od pozostałych miejscowości polskiego Spiszu, w  malowniczej dolinie zamkniętej północnymi odnogami Magury Spiskiej. W  tym rzadko odwiedzanym zakątku wciąż kultywowane są ludowe spiskie tradycje. Niezwykle malowniczym szlakiem można dotrzeć z Kacwina do perły rusińskich wsi na Słowacji – słynnej Osturni.

Drewniana zabudowa wsi

Nazwa wsi pochodzi od niemieckiego Katzwinkel – „koci zakątek”, a nieopodal znajduje się wzgórze, które kacwinianie nazywają Koci Zomek. Historia wsi sięga 1320 roku – data ta widnieje na dokumencie sprzedaży wsi dokonanej przez Kokosza Berzeviczego na rzecz brata Jana. Według tradycji ludowej Kacwin był kiedyś miastem - motyw miasta i ziemnych fortyfikacji obronnych pojawia się nawet do dziś w  przytaczanych przez mieszkańców Kacwina legendach i  opowieściach. Brak jest jednak żadnej wzmianki historycznej na ten temat. Wieś dzieliła koleje losu polskiego Spisza znajdującego się w rękach możnych rodów węgierskich – Berzeviczych, Horvathów i  Salamonów. Około 1400 w  Kacwinie został ufundowany kościół pod wezwaniem Wszystkich Świętych. W roku 1431 świątynia została sprofanowana przez husytów, oblegających wówczas także Niedzicę. W  XVII wieku wieś znalazła się w rękach luteranów, co trwało prawdopodobnie do roku 1666, kiedy to we wsi pojawił się katolicki kapłan Bartłomiej Rozmus. Po I  wojnie światowej Kacwin pozostaje w  grani< Wieża kościoła p.w. Wszystkich Świętych w Kacwinie

102 Polski Spisz

Kacwin 103

cach państwa polskiego. W Kacwinie do dziś przetrwała charakterystyczna, średniowieczna zabudowa centrum wsi, wśród której wyróżniają się charakterystyczne spichlerze o  zrębowej konstrukcji z zewnątrz oblepianej gliną i pokrytej drewnianym dachem, zwane tu „sypańcami”, w  których przechowywano głównie zboże. Kościół p.w. Wszystkich Świętych był niszczony przez pożary: w 1677 i w 1757. Aby przywrócić mu dawną postać w 1712 roku przebudowano zakrystię, dobudowano kaplicę przeznaczoną dla bractwa św. Anny i kruchtę oraz odnowiono wieżę. Zwieńczeniem prac restauracyjnych w 1770 roku było zawieszenie nowego dzwonu, który przetrwał do dziś. W kościele p.w. Wszystkich Świętych znajduje się płyta poświęcona żołnierzom, którzy wracali z bitwy pod Wiedniem (pochowanych jest tutaj 2 Polaków i Litwin). Wewnątrz można podziwiać wczesnobarokowy drewniany ołtarz główny z  obrazem przedstawiającym zastępy Wszystkich Świętych szykujące się do walki w obronie Kościoła. Obraz ten powstał w okresie kontrreformacji i  z  pewnością w  pamięci fundatorów i  twórców wystroju kościoła żywe było wspomnienie z  lat 1603-32, kiedy to pełnił on funkcję zboru protestanckiego. Nieopodal nad Potokiem Kacwinianka znajduje się 200-letni młyn – tartak wodny, który służył mieszkańcom wsi jeszcze w  latach 80. XX wieku. Największą ozdobę budowla utraciła w 1995 roku, kiedy wzburzone wody potoku porwały wielkie drewniane koło młyńskie.

Kacvín

Wodospad „Pod Mynaszką”

Drewniana zabudowa wsi, zdjęcie z drugiej połowy XX wieku

Kacvín (poľ. Kacwin) je obec položená v  malebnej doline zatvorenej severnými priľahlými úpätiami Spišskej Magury. Názov pochádza od nemeckého Katzwinkel – „mačacie zátišie“. Dejiny obce siahajú roku 1320 – tento dátum je uvedený na doklade o  predaji obce, vystavenom Kokošom Berzeviczym na jeho brata – Jána. Kocvín mal rovnaký osud ako ostatné obce poľského Spiša, ktoré sa nachádzali v  rúkach bohatých maďarských rodov – Berzeviczyovcov, Horváthovcov a Salamonovcov. Okolo roku 1400 v Kacvíne bol zriadený kostol Všetkých svätých. W roku 1431 chrám bol znesvätená husitami, ktorí obliehali vtedy aj Nedecu. V  17. storočí sa táto obec našla v rukách luteránov, čo pravdepodobne trvalo do roku 1666. Po 1. svetovej vojne Kacvín ostal v hraniciach poľského štátu. V  Kacvíne dodnes pretrvala charakteristická, stredoveka výstavba centrum obce, medzi ktorou sa uprednostňujú charakteristické sýpky so zrubovou konštrukciou, v ktorých bolo uskladňované hlavne obilie. Pravdepodobne okolo roku 1400 vďaka finančnej podpore Berzeviczyov bol tu vystavený kostol Všetkých svätých. V kostole sa nachádza doska venovaná vojakom, ktorí sa vracali z bitky pod Viedňou (sú tu pochovaní dvaja Poliaci a Litovčan). Vo vnútri je možné obdivovať skorobarokový drevený hlavný oltár s  obrazom predstavujúcim zástupy všetkých svätých pripravujúce sa na boj za obranu cirkvi.

104 Polski Spisz

Kacwin 105

Kacwin

Kacwin

The name comes from the German Katzwinkel - „catty corner”. The history of the village begins 1,320 years - the date when Kokosz Berzeviczy sold the village to his brother John. The village shared the fate of Polish Spisz which was held in the hands of Hungarian families - Berzeviczy, Horvath and Salamon. After World War I  Kacwin stays within the Polish state.

Der Name stammt vom deutschen Katzwinkel. Die Dorfgeschichte reicht bis zum Jahr 1320 zurück – dieses Datum steht auf der Verkaufsurkunde des Dorfes durch Kokosz Berzeviczy an seinen Bruder. Das Dorf teilte das Schicksal von polnischem Zips, das in den Händen der ungarischen Familien stand – Familie von Berzeviczy, Horvath únd Salamon. Nach dem I. Weltkrieg bleibt Kacwin auf dem Gebiet Polens.

The medieval houses in the center of the the village endured till now, among them, there are granaries called “sypańce’. Probably, around the year 1400 the foundation of Berzevicze built here a church called All Saints Church with Gothic wooden main altar.

In Kacwin gibt es bis heute die mittelalterliche Bebauung des Dorfzentrums, wo sich die Speicher, „sypańce” genannt, auszeichnen. Wahrscheinlich wurde hier gegen das Jahr 1400 von der Stiftung der Berzeviczy-Familie die Aller-Heiligen-Kirche mit dem Frühbarockholzhauptaltar gebaut.

Sypaniec, zdjęcie z drugiej połowy XX wieku

Sypaniec

106 Polski Spisz

Krempachy 107

Krempachy Malownicza, stara wieś spiska leżąca u  stóp pasma skałek pienińskich. Nazwa wsi pochodzi od niemieckiego słowa „Krummbach” – kręty potok, co odnosi się do Dursztyńskiego Potoku, przepływającego przez wieś. Założone najprawdopodobniej w  XIV wieku przez Berzeviczych, Krempachy wchodziły w  skład klucza dunajeckiego i  znajdowały się w rękach Łaskich, a następnie Horvathów. Później przechodzą we władanie luterańskiej rodziny Stansithów ze Strażek, która zaczyna tu szerzyć protestantyzm. Od 1920 roku wieś weszła w  granice państwa polskiego. Aktualnie około 1/3 mieszkańców wsi należy do koła Towarzystwa Słowaków w Polsce. Towarzystwo to organizuje imprezę folklorystyczną tzw. „Fašiangy” gromadzącą słowacką ludność Polskiego Spisza na koniec karnawału, określanego przez miejscowych jako „ostatki”. Cennymi zabytkami są dwa dzieła architektury sakralnej: kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina z 1500 roku oraz kościółek cmentarny pod wezwaniem św. Walentego, który zbudowany został w 1761 roku na miejscu drewnianego z 1516 roku. Na cmentarzu stoi wiele starych nagrobków z węgierskimi i słowackimi napisami. Z hurdycji wieży kościoła parafialnego roztacza się rozległy widok Spiszu i  jego okolic : od północy widnieje główny grzbiet Lubania, na zachodzie Kramnica i  Obłazowa na tle Podhala; w kierunku południowo-zachodnim Tatry; na południu pasmo Pienin Spiskich i ich najwyższy szczyt Żar, a na wschodzie – Pieniny z  Trzema Koronami. Stąd dokładnie można obejrzeć również tradycyjny tzw. owalnicowy (wrzecionowaty) układ spiskiej wsi. Główna droga, stanowiąca oś Krempachów, rozwidla się w  jej centrum, tworząc owalnicowy rynek, na którego końcu stoi kościół. Stare domostwa zwrócone są szczytami do drogi, a  stodoły, ze względu na z dawien dawna stosowane zabezpieczenia przeciwpożarowe, usytuowane są w  niewielkim oddaleniu od budynków mieszkalnych i  gospodarskich, w  równych rzędach na północ i na południe od wsi.

< Stara kuźnia

108 Polski Spisz

Krempachy 109

Krempachy

Krempachy

Krempachy je malebná spišská obec, ktorá leží na úpätí pásma pieninských skaliek. Jej názov pochádza pravdepodobne od nemeckého slova Krummbach – stočený potok, čo sa vzťahuje na Dursztynský potok, ktorý tečie cez obec. Krempachy boli založené pravdepodobne v 14. storočí Berzeviczymi a  stali sa súčasťou dunajeckého panstva, ktoré postupne patrila rôznym nedeckým pánom. Pôvodne Krempachy patrili Berzeviczyovcov, neskôr rodine Laskiovcov, Horváthovcov a Stansithovcov zo Strážok.

The village lies at the foot of the Pieniny band rocks. Its name comes from the German word „Krummbach” - winding stream, which refers to Dursztyński stream, passing through the village. Krempachy was probably built in the XIV century by Berzevicze and became part of the Dunajecki Key passing into the hands of: Łaski, Horvath and Stansith. Precious monuments are two works of sacred architecture: the parish church of St. Martin from 1500 and the cemetery church of St.Valentine from 1761.

Dnes asi tretina obyvateľov tejto obcí je prihlásená do početného Spolku Slovákov v Poľsku.

Krempachy Das Dorf liegt am Fuß der Pieniny-Felsenkette. Sein Name stammt vom deutschen „Krummbach”, was sich auf den das Dorf durchfließenden Bach Dursztyński bezieht. Krempachy wurde am wahrscheinlichsten im XIV. Jahrhundert von der Familie Berzeviczy gegründet und wurde zum Bestandteil des Dunajec-Schlüssels, und war in den Händen folgender Familien: Łaski, Horvath und Stansith. Wertvolle Denkmäler sind zwei Werke der sakralen Architektur: Heiliger Martin – Pfarrkirche aus dem Jahr 1500 und Heiliger Walenty - Friedhofkirche von 1761.

Ostaniec wapienny „Gęśle” (Skałki Lorencowe)

K vzácnym pamiatkam patria dve umelecké diela cirkevnej architektúry: farský kostol sv. Martina z roku 1500, a cintorínsky kostolík sv. Valentína z roku 1761. Z  veže farského kostola sa otvára rozľahlý výhľad na Spiš a  okolie: výraznú panorámu na severe predstavuje hrebeň Lubáne, na západe – Kramnica a Oblazowa, na juhozápade – Tatry, na juhu Spišské Pieniny, a na východe – Pieniny z Troma Korunami.

< „Dołki” na ziemniaki

110 Polski Spisz

Łapsze Niżne 111

Łapsze Niżne Wieś jest siedzibą gminy obejmującej nieomal cały polski Spisz. Założył ją Kokosz Berzeviczy z  początkiem XIV wieku. W  połowie XV wieku należała do prepozytury zakonu bożogrobców, zwanych również miechowitami z  siedzibą w Lendaku. W XV wieku podczas najazdu husytów wieś zostaje spalona. W 1593 roku György Horvath - ówczesny właściciel zamku niedzickiego - nabył wieś miechowitów, lecz pozostawił zakonowi miejscowy kościół i  dlatego właśnie Łapsze Niżne nie uległy fali reformacji. Bożogrobcy opuścili go dopiero w 1786 roku pod naciskiem władz austriackich. W  XIX wieku, mimo silnych wpływów węgierskich, miejscowość była prawdziwą ostoją polskości na Spiszu, a znajdowała się wówczas w  posiadaniu niemiecko-węgierskiej rodziny Jugenfeldów. Właściciele ci niechlubnie zapisali się

gminnego stoi na fundamentach pochodzącego z przełomu XVI i XVII wieku kasztelu Horvathów, zburzonego około 1940 roku przez władze słowackie. Zachowała się za to starsza budowla – kościół św. Kwiryna z około 1300 roku ufundowany przez Kokosza Berzeviczego, który wieńczy podwójny krzyż - charakterystyczny znak bożogrobców. Konstrukcja kościoła jest typowo gotycka, natomiast wystrój wnętrza ma charakter późnobarokowy. Jako jedyny na Spiszu, kościół w  Łapszach Niżnych posiada drewniany strop, na którym umieszczona polichromia przedstawia Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Zabudowa wsi, choć znacznie zmieniona, zachowała częściowo archaiczny charakter. Główna droga rozdwaja się na dwie równoległe ulice łączące się ponownie na końcu wsi. We wsi działa od 1976 roku zespół regionalny „Spiszacy” ”obsypany licznymi nagrodami na konkursach i festiwalach. Z  powodzeniem kultywuje on folklor spiski – szczególnie muzykę, taniec i tradycyjne obrzędy górali spiskich. Wnętrze kościoła p.w. św. Kwiryna

Rzeka Łapszanka

w pamięci miejscowych górali, gdyż utrzymali pańszczyznę do lat międzywojennych. W 1846 roku był tu punkt zborny powstańców polskich, którzy ruszyli stąd w kierunku do Nowego Targu. Po I wojnie światowej wieś znalazła się w granicach państwa polskiego. W sierpniu 1930 roku odbyły się tu główne uroczystości regionalno - patriotyczne z okazji 10-lecia zakończenia sporu polsko-czechosłowackiego i ustalenia granicy na Spiszu. W okresie okupacji słowackiej w czasie II wojny światowej zorganizowany był w Łapszach Niżnych jeden z punktów przerzutowych polskich kurierów na Węgry. Obecnie Łapsze Niżne są siedzibą gminy obejmującej niemal cały polski Spisz. Ciekawostką jest, że budynek urzędu

112 Polski Spisz

Łapsze Niżne 113

Nižné Lapše

Łapsze Niżne

Nižné Lapše (poľ. Łapsze Niżne) je obec, ktorá leží na dolnom toku rieky Lapšanka. Bola založená na začiatku 14. storočia Kokošom Berzeviczym. V  polovici 15. storočia patrila prepozitúre Rádu Božieho hrobu (tzv. Miechoviti). V roku 1593 György Horvath – vtedajší majiteľ Nedeckého hradu – kúpil Miechovitovu obec, ale im prenechal miestny kostol. V  19. storočí Nižné Lapše boli pravdivou baštou poľskosti na Spiši. Nachádzala sa vtedy v rukách nemecko-uhorskej rodiny Jugenfeldovcov. Títo majitelia sa veľmi nečestne zapísali v  pamäti miestnych goralov, pretože udržiavali robotu na panskom až do medzivojnového obdobia. V  roku 1930 sa hlavne v tejto obci oslavovalo 10. výročie ukončenia územných a  hraničných sporov na poľsko-československom pomedzi a určenie hranice na Spiši.

The village lies on the lower course of Łapszanka. It was founded by Kokosz Berzeviczy at the beginning of the fourteenth century. In the mid-fifteenth century it belonged to the provost of The Order of Bożogrobcy called Miechowici. In 1593 György Horvath - the owner of the Nidziecki castle bought the village of Miechowici. In the nineteenth century the village was in the hands of the Jugenfeld family who maintained here serfdom until the interwar years. There is a church of St. Kwiryn from 1300 with a double cross - a characteristic sign of Bożogrobcy.

Dnes Nižné Lapše sú sídlom obce, ktorá zahŕňa takmer celý poľský Spiš. Stavba obecného úradu na základoch, ktoré pochádzajú z kaštieľa Horváthovcov a siahajú prelomu 16. a 17. storočia. Dodnes sa však dochovala staršia budova – kostol sv. Kvirína z roku okolo 1300, na ktorého štíte sa nachádza dvojkríž – charakteristický symbol Rádu Božieho hrobu. Zástavba obce čiastočne zachovala archaickú podobu. Hlavná cesta sa rozdeľuje na dve ulice, ktoré sa spájajú na konci obce.

Przystrojone okno w Boże Ciało

Łapsze Niżne

Drewniana zabudowa wsi

Das Dorf liegt am unteren Lauf des Flusses Łapszanka, gegründet von Kokosz Berzeviczy am Anfang des XIV. Jahrhunderts. In der Hälfte des XV. Jhs. gehörte es zur Präpositur des Ordens Bożogrobce, genannt „miechowici“. 1593 erwarb György Horvath - damaliges Eigentümer der Burg in Niedzica – das Dorf von Miechowici. Im XIX. Jahrhundert war es in den Händen der Familie Jugenfeld, die hier die Leibeigenschaft bis zu der Zwischenkriegszeit aufrechterhielte. Im Dorf bewahrte sich Heiliger Kwiryn- Kirche aus dem Jahr gegen 1300, die mit einem Doppelkreuz bekrönt ist – ein charakteristisches Kennzeichen von Bożogrobcy.

114 Polski Spisz

Łapsze Wyżne 115

Łapsze Wyżne Wieś położona w środkowym odcinku doliny rzeki Łapszanki na wschodnich stokach Trybskiej Przełęczy. Pośród wsi na Polskim Spiszu ma stosunkowo młody rodowód – pierwsze wzmianki o Łapszach Wyżnych pochodzą z 1463 roku. Wieś została założona przez Schwarzów Berzewiczych według zasad lokowania wsi na prawie niemieckim. Przez następne stulecia dzieliła losy klucza dunajeckiego - w 1589 roku podobnie jak w przypadku większości okolicznych wsi nabył ją od Olbrachta Łaskiego György Horvath. Dokumenty z XVI i XVII wieku wskazują, że początkowo Łapsze Wyżne zamieszkiwane były przez ludność rusnacką (Rusnaków czy Łemków), która wzniosła tu drewnianą cerkiew prawosławną lub greckokatolicką. W XVII wieku w nieznanych okolicznościach Rusnacy opuścili wieś. Polacy zaadoptowali cerkiew do swoich potrzeb, a  następnie wystawili na jej miejscu kościół pod wezwaniem świętych Piotra i  Pawła, najznakomitszy przykład stylu rokoko, określany jako „Perełka Spisza”. Łapsze Wyżne należały do najbiedniejszych wsi na północnym Spiszu, podlegały przy tym silnym wpływom węgierskim i słowackim. Nie oszczędzały ich również kataklizmy: w 1920 roku pożar zniszczył ponad 80 gospodarstw, a w 1945 roku podczas ofensywy radzieckiej od ostrzału artyleryjskiego spłonęła m.in. wieża kościelna. Część mieszkańców przyznaje się do narodowości słowackiej. Kościół pod wezwaniem świętych Piotra i  Pawła pochodzi z 1760 roku. Ołtarz główny, ambona i  ołtarze boczne stanowią doskonałą kompozycję, utrzymaną w tonacji brązowo-zielonej, z charakterystycznymi elementami ażurowej kraty. Całość zdobią liczne rzeźby świętych i aniołków oraz bogata ornamentyka snycerska. < Kapliczka p.w. św. Floriana

Panorama Tatr

116 Polski Spisz

Łapsze Wyżne 117

Vyšné Lapše

Łapsze Wyżne

Vyšné Lapše (poľ. Łapsze Wyżne) je obec položená na stredným úseku doliny rieky Lapšanka. Prvé zmienky o Vyšných Lapšoch pochádzajú z  roku 1463. Obec bola založená Schwarcovcov z  Berzeviczyh na základe magdeburského práva a  podobne ako ostatné dediny dunajského panstva, postupne patrila rôznym nedeckým pánom.

The first mention of Łapsze Wyżne is from 1463. The village was founded in the valley of the Łapszanka river by Schwarz Berzewiczy family according to German law. Over the next century, the village shared the fate of Dunajecki Key. Initially Łapsze Wyżne was inhabited by Rusnak (or Lemkos) people. In 1760, Poles built here the church of St. Peter and Paul, the most prominent example of the Rococo style, referred to as “Gem of Spisz”.

Na začiatku obec bola dosť silne osídlená rusínmi (alebo: Lemkami), ktorí tu postavili pravoslávny kostol. V roku 1760 na jeho mieste vystavili kostol sv. Petra a  Pavla, vynikajúci príklad rokokového štýlu, Perlou Spiša, ak ho mnohí nazývajú. Hlavný oltár, ambóna a  bočné oltáre tvoria dokonalú kompozíciu s charakteristickými prvkami azúrovej mreže. V roku 1920 zničil vyše 80 hospodárstiev,. V roku 1945 počas sovietskej ofenzívy v dôsledku ostreľovania delostrelectvom zhorela medziiným veža kostola.

Drewniana zabudowa wsi

Łapsze Wyżne

Zespół regionalny „Hajduki”

Die ersten Erwähnungen über Łapsze Wyżne stamme aus dem Jahr 1463. Das Dorf wurde im Tal des Flusses Łapszanka von der Familie Schwarz Berzewiczy nach dem Deutschen Recht gegründet. Im Laufe der nächsten Jahrhunderte teilte es das Schicksal des Dunejc-Schlüssels. Anfänglich war Łapsze Wyżne von Russinen /Rusnak/ (oder Lemken) - Volksstämmen besiedelt. 1760 erbauten die Polen an seiner Stelle die Heilige Peter und Paul – Kirche, das großartigste Beispiel des Rokokostils, die als ``Zipser Perle`` bezeichnet wird.

118 Polski Spisz

Niedzica 119

Niedzica Położona w dolinie Niedziczanki u południowo-wschodnich podnóży Pienin Spiskich, nieopodal Jeziora Czorsztyńskiego i Jeziora Sromowieckiego. Wieś założył na początku XIV wieku Frank z  Farkaszowiec na prawie niemieckim. Osada istniała już z pewnością w 1320 roku, z tego roku pochodzi bowiem akt, na mocy którego Kokosz Berzewiczy - ówczesny właściciel Zamagurza Spiskiego - sprzedał wieś swemu bratu Janowi i bratankowi Michałowi. Nazwa wsi w tym dokumencie została zapisana w formie Nisicz. Kiedy na początku XIV wieku północny Spisz zajęli Węgrzy podejmując kolonizację Zamagurza Spiskiego, istniejąca już Niedzica została włączona do Korony świętego Stefana (pod administracją węgierską była do czasu I wojny światowej). W 1326 roku patronat w stosunku do kościoła otrzymał Czerwony Klasztor, a kapituła spiska wcieliła do niego parafię niedzicką z  prawem pobierania dziesięcin. W  XVI wieku wieś podobnie jak zamek znalazła się w rękach polskiej rodziny Łaskich. W  latach 1545-1640 niedzicki kościół pełnił rolę zboru protestanckiego po przejściu na luteranizm Jana Horvatha z Palocsy – nowego właściciela zamku - i w myśl szesnastowiecznej zasady „czyja władza tego religia” (cuius regio, eius religio) mieszkańcy Niedzicy musieli przejść na wyznanie religii pana. Ozdobą wsi jest kościół św. Bartłomieja z początku XIV wieku wzniesiony dzięki fundacji Kokosza Berzewiczego. Posiada bezcenne dzieła: tryptyk z 1452 roku przedstawiający działalność misyjną św. Bartłomieja w Indiach, freski w prezbiterium z lat 1380 – 1420 oraz gotycko - niemiecki napis, którego tłumaczenie brzmi następująco: “ Spowiedź bez żalu, miłość bez wierności, modlitwa bez serdeczności jest daremnym działaniem”. Zamek Dunajec (Niedzica Zamek) Wchodził w  skład systemu zamków strzegących północnej granicy Węgier, a przy okazji chronił strategiczną przeprawę przez Dunajec na trasie Drogi Królewskiej (Via Regia), wznosząc się 75 m nad poziomem rzeki. Zamek niedzicki w postaci niewielkiej drewnianej strażnicy stał już w  końcu XIII wieku. Fundatorem był najprawdopodobniej właściciel całej okolicy - Kokosz Berzeviczy. Około 1330 roku kolejny właściciel, Wilhelm Drugeth, rozpoczął < Zamek Dunajec w Niedzicy

120 Polski Spisz budowę zamku murowanego, którego fragmenty zachowały się do dziś (wchodzą w skład zamku górnego). Później warownię znów przejęli Berzeviczy. W  I  połowie XV wieku mimo prób podejmowanych przez wojska husytów, plądrujących wtedy Spisz, zamek pozostał nie zdobyty. Przeszedłszy w ręce żupana spiskiego Emeryka Zapolyi, obiekt został gruntownie przebudowany (1463-70), czego świadectwo stanowi obecny zamek średni. W XVI wieku zamek otrzymał Hieronim Łaski w prezencie od Jana Zapolyi, bratanka Emeryka, za poparcie udzielone mu podczas walk o  władzę na

Niedzica 121 Nedeca Nedeca (poľ. Niedzica) je obec založená na začiatku 14. storočia šoltýsom Frankom na základe magdeburského práva. V  roku 1320 Kokoš Berzeviczy predal obec svojmu bratovi Jánovi a synovcovi Michalovi. Od roku 1326 bola Nedeca závislá od Červeného Kláštora, a v 16. storočí sa obec a hrad dostal do rúk poľskej rodiny Laskiovcov. V rokoch 1545-1640 nedecký kostol plnil úlohu evanjelického chrámu, odkedy sa nový majiteľ obce Ján Horváth stal luteránom. Po 1. svetovej

Zamek Dunajec w Niedzicy

Węgrzech. Po śmierci Hieronima zamek znów trafił w  ręce cudzoziemca – György Horvatha - jak głosi napis na tablicy nad bramą wjazdową, upamiętniający go jako pana na Pławcu, Dunajcu i Lendaku. Przebudowa przeprowadzona przez Horvatha, która zmieniła zamek w  obronną renesansową rezydencję, zakończyła się w 1601 roku. Od 1949 roku zamkiem opiekuje się Stowarzyszenie Historyków Sztuki, które urządziło tu muzeum i dom pracy twórczej.

vojne sa Nedeca, spolu s inými 13. spišskými obcami pripadla Poľsku. V rokoch 1939-1945 bola súčasťou Slovenska, ale po skončení vojny sa opäť vrátila do Poľska. Pozoruhodnosťou obce je kostol sv. Bartolomeja zo začiatku 15. storočia, ktorom sa nachádzajú cenné diela: triptych z  roku 1452, predstavujúci misionársku činnosť sv. Bartolomeja a nástenné maľby z rokov 1380-1420. Nedecký hrad (Uhorský hrad, hrad Dunajec) Hrad bol súčasťou línie pohraničných opevnení uhorského štátu, ktorý strážil jeho severnú hranicu. Okrem toho sa tento hrad nachádzal v blízkosti strategický významnej kráľovskej cesty (tzv. Via Regia). Už koncom 13. storočia vznikol pôvodný hrad v  podobe drevenej strážnice. Nedecký hrad bol pravdepodobne vybudovaný Kokošom z  Brezovice na predhistorickom hradisku. Okolo roku 1330 jeho ďalší majiteľ Wilhelm Drugeth začal stávat murovaný hrad. Keď sa hradné objekty dostali do rúk Imricha Zápoľského, prešli celkovou prestavbou v rokoch 1462-70. V 16. storočí sa novým majiteľom Nedeckého hradu stal Hieroným Laski, a po jeho smrti hrad pripadol Györgymu Horváthovi.

Drewniana zabudowa wsi

122 Polski Spisz

Niedzica 123 Niedzica Das Dorf gründete Frank aus Farkaszowiec am Anfang des XIV. Jahrhundert nach dem Deutschen Recht. 1320 verkaufte Kokosz Berzewiczy das Dorf seinem Bruder Jan und Neffen Michał. 1326 wurde das Patronat über das Dorf durch das Rote Kloster übernommen, und im XVI. Jahrhundert war es in den Händen der polnischen Familie Łaski. Bis zum Jahr 1932 wurde hier die Leibeigenschaft in der Form wie vor 1848 aufrechterhalten.

Spichlerz w Niedzicy - zegary szwardzwaldzkie

Niedzica

Ein Zierelement des Dorfes ist die Heiliger Bartłomiej – Kirche vom Anfang des XV. Jahrhunderts. Dort gibt es wertvolle Werke: Triptychon aus dem Jahr 1452, das die Missionstätigkeit von Heiligem Bartłomiej darstellt und Fresken aus den Jahren 1380 – 1420.

The village founded in the early fourteenth century by Frank Farkaszowiec according to German law. In 1320 Kokosz Berzewiczy sold it to his brother John and nephew Michael. In 1326 the Red Monastery became the patron of the village, in the sixteenth century the village was in the hands of a Polish Łaski family. Until 1932 serfdom was maintained here in the forms from before 1848. After World War I Niedzica together with 13 villages became a part of Poland. The pride of the village is the church. Bartholomew of the early fifteenth century. It has a priceless works: a triptych depicting 1,452 years of missionary activity of St. Bartholomew and the frescoes from 1380 – 1420.

Spichlerz w Niedzicy Spichlerz w Niedzicy - izba spiska

124 Polski Spisz

Nowa Biała 125

Nowa Biała Miejscowość leżąca nad rzeką Białką, ale w odróżnieniu od pozostałych wiosek Spisza – na lewym jej brzegu. W  XVIII wieku wieś usytuowana była na wschodnim brzegu rzeki, póki ta nie zmieniła biegu. Według tradycji, przez Nową Białą wiodła droga królewska (Via Regia) z Polski na Spisz i dalej w głąb Węgier. Jak głoszą ludowe opowieści oraz kroniki wsi, początkowo istniała na tych terenach miejscowość o nazwie Burek, która została zmyta w czasie wielkiej powodzi. Wtedy to król węgierski Bela IV nakazał postawić 40 domów, które dały początek nowej miejscowości - od jego imienia nazwanej Uj Bela, czyli Nowa Biała. Pierwsze wzmianki pisemne o Nowej Białej pochodzą z roku 1455, ale parafia działała tu już z  pewnością w  XIV wieku. Dzieląc losy Zamagurza Spiskiego, wieś stanowiła własność kolejnych panów na niedzickim zamku. Od 1528 roku znajdowała się we władaniu rodu Łaskich, od 1588 roku w rękach Horvathów z Palocsy, później odziedziczyła ją luterańska gałąź Horwathów - Stansithowie ze Strażek. Nowa Biała leżąca w  terenie przygranicznym odgrywała duże znaczenie handlowe - miała status miasteczka - „oppidum”. W 1699 roku cesarz Leopold I ustanowił tu 3 jarmarki. Historia Nowej Białej bogata jest w różne nieszczęścia - pożary, epidemie; ostatnie z nich to epidemia cholery, która nawiedziła wieś w  1873 roku, a  niedługo po niej w 1887 roku – tyfus. W dwudziestoleciu międzywojennym, Nowa Biała znalazła się na terytorium Polski. II wojna światowa przyniosła ze sobą kolejną zmianę przynależności państwowej - w 1939 roku Nowa Biała stała się częścią państwa słowackiego i  znów była pograniczną miejscowością. W 1945 roku powróciły granice z 1920 roku. Wieś była znanym ośrodkiem produkcji strojów ludowych spiskich w odmianie trybskiej. Choć ludność wsi podlegała przez wieki madziaryzacji i słowakizacji, nowobielscy Polacy pielęgnowali swój język. Dziś stosunkowo duża część mieszkańców uważa się za Słowaków - w związku z tym funkcjonuje tu szkoła ze słowackim językiem nauczania, nabożeństwa w kościele odbywają się po polsku i słowacku. Wieś posiada bogate dziedzictwo historyczne. Jest tu doskonale zachowany typowo spiski układ murowanej zabudowy gospodarczej wsi o charakterze małomiasteczkowym, dość typowy w wielu regionach Spisza. Już przy wjeździe do wsi widać charakterystyczne dla spiskiej architektury elementy: rzędy drewnianych stodół na zewnątrz wsi. Układ budynków

tworzy wrzecionowaty spiski rynek - zabudowania ciągną się wzdłuż dwóch równoległych ulic, zbiegających się na końcach. Najważniejszym zabytkiem jest barokowy kościół św. Katarzyny, wybudowany w latach 1725-48. We wnętrzu uwagę zwraca szczególnie rokokowy ołtarz z posągami św. Barbary i św. Apolonii oraz figury świętych Piotra i Pawła. Najstarszy bumerang na świecie Rzeka Białka w niewielkiej odległości od Nowej Białej w stronę południa tworzy urokliwy przełom, wijąc się między dwoma wapiennymi wzgórzami – Obłazową i Kramnicą. W 1959 roku utworzono tu rezerwat przyrody – Przełom Białki – w  którym chroniona jest reliktowa roślinność naskalna i unikatowe walory krajobrazowe. Miejsce to zasłynęło również z odkryć archeologicznych prowadzonych na przełomie lat 80. i  90. ubiegłego wieku, o  których donosił nawet prestiżowy magazyn naukowy „Nature”. Wśród znalezisk w  jaskini Obłazowej były prymitywne narzędzia, fragmenty ludzkiego kciuka i  rewelacja światowej rangi – bumerang sprzed 30 tysięcy lat... Opinia naukowców z  Anglii i  Niemiec potwierdziła teorie polskich archeologów – bumerang z  Obłazowej jest najstarszym tego typu obiektem na świecie! Przełom Białki - rezerwat przyrody

126 Polski Spisz

Nowa Biała 127

Nová Belá

Nowa Biała

Nová Belá (poľ. Nowa Biała) je obec ležiaca na levom brehu rieky Biela voda. Prvé písomné zmienky o Novej Belej pochádza z roku 1455, ale tamojšia farnosť existovala už v 14. storočí. Všetky obce Spišského Zamaguria mali rovnaký osud, preto aj Nová Belá sa v  priebehu storočí dostávala k rôznym vlastníkom Nedeckého hradu Laskiovcom, Horváthovocom z  Palocsy a  Horváth-Stansithovcom zo Strážok. V  medzivojnovom období sa Nová Belá stala súčasťou Poľska. Druhá svetová vojna priniesla ďalšie zmeny v štátnej príslušnosti, roku 1939 bola Nová Belá pripojená k Slovensku a opäť sa našla na pohraničí. Roku 1945 sa hranica vrátila do podoby, akú mala v roku 1920. Dnes sa veľa obyvateľov hlási k slovenskej národnosti, a preto tu pôsobí škola s vyučovacím slovenským jazykom a  pri bohoslužbách sa používa poľský aj slovenský jazyk. Obec zachovala typickú spišskú formu dvorovej zástavby. Radová zástavba je umiestnená pozdĺž dvoch rovnobežných ulíc, ktoré sa spájajú na konci obce. V  centre obce sa nachádza kostol a  námestie. Najvýznamnejšou pamiatkou je postavený v  rokoch 1725-48 barokový kostol sv. Kataríny, v ktorom sa nachádza rokokový oltár so sochami sv. Barbory a Apolónie, ako aj figúry svätých Petra a Pavla.

For the first time Nowa Biała was mentioned in 1455, but a  parish was founded in the fourteenth century. The village was owned by different lords of the Nidziecki Castle: Łaski, Horvath and Stansith. During the interwar period, the village became a part of Poland. World War II brought changes; in 1939, the village became a new part of the Slovak state and it lasted until 1945, when the borders from 1920 returned.

Najstarší bumerang na svete Rieka Biela voda pod Novou Belou vytvára pôvabný Prielom Bielej vody, ktorý je od roku 1959 štátnou rezerváciou. Toto miesto je známe archeologickými nálezmi z prelomu 80. a 90. rokov, o ktorých bola dokonca štúdia publikovaná v  odbornom časopise Nature. Medzi nálezy z  Oblazovej jaskyne patrí bumerang spred 30-tisíc rokov, ktorý predstavuje najstarší tohto typu nález na svete! Rzeka Białka >

The village has retained a  typical Szpisz’s economic development of the country. The buildings are situated along two parallel streets.The street is a  row of houses. Barns are situated in a  safe distance because if a danger of fire. The most important monument is the baroque churchof St.Catherine, built between 1725-1948 with rococo altar.

Nowa Biała Die ersten Erwähnungen über Nowa Biała stammen aus dem Jahr 1455, aber die Pfarrgemeinde war hier tätig schon im XIV. Jahrhundert. Das Dorf war Eigentum folgender Herren von der Burg Niedzica: Familie von Łaski, Horvath und Stansith. In der Zwischenkriegszeit befand sich Nowa Biała auf dem Gebiet Polens. Der II. Weltkrieg brachte die nächste Änderung der Staatsangehörigkeit - 1939 wurde Nowa Biała Teil von der Slowakei und ein solcher Stand dauerte bis zum Jahr 1945, wenn die Grenzen aus dem Jahr 1920 zurückkamen. Das Dorf erhielt ein typisch Zipser System der wirtschaftlichen Dorfbebauung. Die Gebäude liegen an den zwei parallelen Wegen, die am Ende zusammenlaufen. Das wichtigste Denkmal ist die Heilige Katharina- Barockkirche, erbaut in den Jahren 1725-48, mit dem Rokokoaltar.

128 Polski Spisz

Trybsz 129

Trybsz Nieduża wieś spiska położona u południowo - zachodnich przedgórzy Pienin Spiskich, w głęboko wciętej dolinie Trybskiego Potoku, dopływu Białki, na wysokości 650-675 m n.p.m. Początki miejscowości nie są dokładnie znane, ponieważ nie zachowały się żadne dokumenty lokacyjne Trybsza, ani żadne informacje o jego zasadźcy. Przyjmuje się, że Trybsz został założony przez panów mieszkających na zamku w Niedzicy. Trybsz został więc utworzony w końcu XV lub na początku XVI wieku, a nazwy Trepschya lub Trepsia pojawiają się w dokumencie z 1589 roku, dotyczącym sprzedaży wiosek tworzących tzw. klucz dunajecki Jerzemu Horwathowi przez Olbrahta Łaskiego. Przez wiele lat od utworzenia, Trybsz jako parafia należał do Krempach, potem do Frydmana, a wreszcie w 1769 został samodzielna parafią. Do lat międzywojennych utrzymała się tutaj pańszczyzna kościelna: 2 poddanych odrabiało po 18 dni rocznie. Ważną informacją w historii wsi jest odnotowanie, że w 1845 roku urodził się tu Franz Denes, wybitny badacz Pienin i Tatr. W pożarze z lat 50., drewniane spiskie chaty w większości spłonęły – do dziś zachowało się zaledwie kilka starych zagród, a na niektórych rzezane w drewnie kapliczki. Trybsz posiada prawdziwą perłę architektury sakralnej na polskim Spiszu – drewniany kościółek pod wezwaniem św. Elżbiety Węgierskiej, wybudowany najprawdopodobniej w 1567 roku. W roku 1937 obiekt został wstępnie zabezpieczony z zamiarem utworzenia muzeum spiskiego, zaś po wojnie poddany był kilku zabiegom konserwatorskim. Bezcennym skarbem kościoła jest wewnątrz polichromia, która została ufundowana oraz zaprojektowana w 1647 roku przez frydmańskiego proboszcza, Jana Ratułowskiego. Całe wnętrze pokryte jest freskami, które przedstawiają świętych, doktorów Kościoła, sceny ze Starego i Nowego Testamentu tworząc swoistą biblię pauperum. Autor malowideł pragnął przemówić do prostego ludu, chciał aby Ewangelia była żywa wśród Spiszaków. Okres reformacji przyniósł bowiem liczne spustoszenia, w wielu miejscowościach wyznawano luteranizm - religię pana zamku Dunajec. Zatem istotną kwestią stało się przypomnienie wiernym podstawowych dogmatów wiary. Na stropie widnieje najstarsze z zachowanych do dziś malarskich wyobrażeń polskich Tatr, gdzie zarys Płaczliwej Skały i Hawrania stanowi tło Sądu Ostatecznego. Trybsz jest ważną ostoją spiskiego folkloru. Można tu zobaczyć tradycyjne stroje z oryginalnym zdobieniem spodni i sukman – w tzw. odmianie „trybskiej”.

Trybš Dedina sa nachádza v južno – západnom predpolí Spišských Pienin, v doline Trybského Potoku. Berie sa na vedomie, že Trybš bol založený pánmi bývajúcimi na hrade v Nedeci. Názvy Trepschya alebo Trepsia sa vyskytujú v doklade z roku 1589, týkajúcim sa predaja obcí tvoriacich- tzv. „klucz dunajecki” Jerzemu Horwathovi Olbrahtom Łaským. Trybš ako farnosť skôr patril Krempachom, potom Frydmanovi, a v roku 1769 konečne sa osamostatnila. Trybš vlastní skutočnú perlu sakrálnej architektúry na poľskom Spiši – drevený kostolík sv. Alžbety Uhorskej, postavený najpravdepodobne v roku 1567. V roku 1937 objekt bol úvodne zabezpečený so zámerom zriadiť spišské múzeum, po vojne bol podrobený niekoľkým údržbárskym zásahom. Neoceniteľným pokladom kostola je polychrómia, zriadená a projektovaná v roku 1647 frydmanským farárom Janom Ratułowským. Celý interiér je pokrytý freskami, ktoré tvoria osobitnú bibliu pauperum, ktorej účelom bolo pripomenúť veriacim základné dogmy viery.

Trybsz It is considered that Trybsz was founded by men living in Niedzica Castle. Names Trepsia or Trepschya there appear in 1589 in the act of selling the village dunajecki key to György Horvath by Albert Łaski. Trybsz has a pearl of religious architecture in the Polish Spis - a wooden church of St. Elizabeth of Hungary, built probably in 1567. A priceless treasure of the church is a polychrome, founded and designed in 1647 by John Ratułowski - pastor from Frydman.

Trybsz Es wird angenommen, dass Trybsz von den in der Niedzica-Burg wohnenden Herren gegründet wurde. Die Namen ``Trepschya`` òder ``Trepsia`` erscheinen erst 1589 in der Verkaufsurkunde von den Ortschaften im DunajeckiSchlüssel bei dem Geschäft zwischen György Horváth und Olbracht Łaski /Verkauf an Horvath/. Trybsz besitzt die Perle der Sakralarchitektur in der polnischen Zips – Heilige Ungarische Elisabeth - Holzkirche, die wahrscheinlich 1567 erbaut wurde. Unschätzbarer Schatz der Kirche ist die Polychromie, die 1647 vom Pfarrer in Friedmann, Jan Ratułowski gestiftet und geplant wurde.

Kieżmark 131

Kieżmark Przez wieki miasto wielu kultur i  narodów, położone nad Popradem, jedno z  najpiękniejszych na Spiszu. Jego dzieje naznaczyła barwna historia konfliktu między zamkiem a  mieszczanami, a  mury słynnego liceum kieżmarskiego opuścili najznakomitsi twórcy i  artyści nie tylko Spiszu, ale i  całej Słowacji m.in. bracia Petzvalowie i  wybitny słowacki poeta Pavol Orszagh Hviezdoslav. Nazwa Kieżmark (Kežmarok) wywodzi się od serowych jarmarków (käse markt) – niegdyś najważniejszych wydarzeń w okolicy. Ślady pierwszych osiedli ludzkich na terenie dzisiejszego Kieżmarku datuje się na 10 tys. lat wstecz. Mia-

Słowacki Spisz

Późnogotycki zamek w Kieżmarku

sto powstało z połączenia trzech osad: zamieszkanej przez ludność słowiańską z  centrum wokół kościoła św. Michała, osady saskich kolonistów, którzy osiedlili się w okolicach dzisiejszego zamku oraz słowiańskiej osady targowej na terenie dzisiejszej bazyliki św. Krzyża. Kieżmark otrzymał prawa miejskie w 1269 roku z nadania Beli IV. Przywileje obejmowały prawo urządzania targów i wybierania wójta. Kieżmark nie uzyskał jednak prawa składu, co stało się zalążkiem późniejszych walk z  Lewoczą. Wkrótce miasto wyrosło na prawdziwe centrum rzemieślnicze i handlowe. W kolejnych wiekach Kieżmark rozwijał się nadal mimo nękających go licznym wojnom, zamieszkom i klęskom żywiołowym. W XV

132 Słowacki Spisz wieku wolne - do tej pory – miasto królewskie trafia we władanie znanych rodzin możnowładców – Zapolyów (od 1462 roku), Łaskich (od 1528 roku) i  Thökölych (od 1579 roku). Wreszcie w 1720 roku zamek staje się własnością mieszczan. Bardzo ważny wpływ na życie i kulturę w Kieżmarku miały ruchy reformacyjne. Już w 1530 roku pojawia się w mieście wygnany z Lewoczy Juraj Lendischer, który prowadzi parafię ewangelicką. Kieżmark szybko stał się ważnym ośrodkiem luteranizmu – w 1760 roku liczebność luteranów w Kieżmarku oceniano na 10 tys. W połowie XIX wieku do Kieżmarku zaczynają przenikać Żydzi. Pierwsza gmina żydowska powstała tu w 1852 roku. Wspólnota się rozrastała i już w 1874 roku synagogę objął pierwszy rabin Kieżmarku, Abraham Grünburg z Miśkowca. Jego aktywności zawdzięczać można żydowską szkołę ludową, która w  1878 roku liczyła już 96 uczniów. W  nawiązaniu do swojej tradycji kraju na skrzyżowaniu dróg, rokrocznie organizowane są tutaj Europejskie Targi Rzemiosła oraz sesje naukowe poświęcone mniejszościom narodowym na Spiszu. Dzisiejszy Kieżmark to miasto z cen-

Kościół ewangelicki

Kieżmark 133 nym historycznie centrum uznanym za zabytkowy zespół urbanistyczny: z rynkiem i główną ulicą oraz ratuszem, który obecny kształt uzyskał dopiero po dobudowaniu pod koniec XVIII wieku dodatkowego piętra oraz wieży, stanowiącej dziś charakterystyczny element śródmieścia. W północnej części centrum, w miejscu XIII-wiecznej osady i klasztoru stoi okazała forteca miejska z XV wieku. Miasto zachowało także kilka cennych zabytków sakralnych. Rzymskokatolicki kościół św. Krzyża pochodzi z XIII wieku i kryje we wnętrzu piękny gotycki ołtarz z figurą Chrystusa na krzyżu z początków XVI wieku, wykonaną przez współpracowników Pawła z  Lewoczy. Kościoły ewangelickie są dwa: starszy, drewniany z XVII wieku i  nowy, wzniesiony w  latach 1879-92 w  stylu neobizantyjskim. Kościół kieżmarski Drewniany zwany artykularnym kościół ewangelicki przynosi świadectwo czasów, kiedy wolność wyznania nie była w pełni możliwa. Na mocy artykułu 26 (stąd określenie „artykularny”) sejmu soprońskiego z  1681 roku protestantom wolno było mieć tylko jeden kościół w wolnym mieście królewskim. Kieżmarski kościół powstał jako niewielka świątynia w 1687 roku. Wkrótce okazało się, że nie może pomieścić tysiąca wiernych z Kieżmarku. Wówczas duchowni: Jan Michaelides i Pavol Vitalia wybrali się po pomoc finansową do współwyznawców na zachodzie i północy Europy. Kwestowali przez dwa lata m.in. w  Polsce, Prusach, na Śląsku, w  większości księstw niemieckich i w krajach nadbałtyckich – świadectwo tych wędrówek przechowuje do dzisiaj kościelna kronika. Śmiało można zatem powiedzieć, że kieżmarski kościół był projektem w pełni europejskim. W 1717 roku prace zlecono Jurajowi Müttermanowi z  Popradu. Drewniany kościółek w  barokowym stylu wzniesiony został na planie greckiego krzyża. Wnętrze kryje piękny barokowy wystrój, unikatowy nie tylko w skali Słowacji. Malowidło na suficie przedstawiające 12 apostołów, 4 ewangelistów oraz obraz św. Trójcy nad ołtarzem było tworzone na przestrzeni dziesiątków lat od 1717 roku. Jego autorem był przypuszczalnie Gottlieb Kramer z  Lewoczy wraz z  synem Janem. Ołtarz główny dzieła Jana Lercha przedstawia wczesnobarokową rzeźbę polichromowaną z  motywem Ukrzyżowania. Na głównym chórze muzycznym znajdują się organy z 1720 roku, czynne do tej pory. Obecnie czynione są starania o  wpisanie kościoła na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Ratusz - zegar >

134 Słowacki Spisz Kežmarok Kežmarok (poľ. Kieżmark) je mesto ležiace na oboch brehoch rieky Poprad. Kežmarok patrí k  najkrajším spišským mestám. Názov mesta sa odvodzuje od zlúčeniny dvoch slov Käse (syr) + Markt (trh). Syrové trhy tu boli rozšírené. Mesto vzniklo splynutím troch osád do jedného celku – osady pôvodného slovanského obyvateľstva (v  okolí kostola sv. Michala), osady nemeckých kolonistov (v  okolí dnešného hradu) a  slovanskej trhovej osady (v  okolí dnešnej baziliky sv. Kríža). Kežmarok získal mestské výsady v  roku 1269. Nezískal však právo skladu, čo zapríčinilo neskoršiu vojnu s Levočou. Mesto sa onedlho potom stalo skutočným remeselníckym a  obchodným centrom. V  ďalších storočiach sa Kežmarok, napriek mnohým vojnám, nepokojom a živelným

Kieżmark 135 protestanti, a predpokladá sa, že roku 1760 počet luteránov v Kežmarku dosiahol 10 tisíc. Nadväzujúc na tradíciu mesta, ktoré vzniklo ako križovatka obchodných ciest, každý rok organizuje významnú akciu – Európske ľudové remeslo, ako aj vedecké semináre venované problémom spišských národnostných menšín. Pamiatky v  historickom centre mesta sú súčasťou mestskej pamiatkovej rezervácie. Na mieste osady a  kláštora z  13. storočia sa v súčasnosti nachádza nádherný hrad – mestská pevnosť z 15. storočia. Kežmarok zachoval aj niekoľko cenných sakrálnych pamiatok – rímskokatolícky kostol sv. Kríža, ktorý pochádza z 13. storočia a dva evanjelické kostoly. Kežmarský kostol Najstarší evanjelický drevený artikulárny kostol sv. Trojice je svedkom obdobia, kedy neexistovala plná sloboda vierovyznania. Kostol bol postavený v roku 1687. Interiér kostola skrýva krásnu barokovú výzdobu, ktorá je unikátna v  rámci celého Slovenska. Stropná maľba, predstavujúca modré nebo, dvanástich apoštolov a obraz sv. Trojice, začala vznikať roku 1717 a tvorila sa celé desaťročia. Ústredným motívom oltára, ktorý zhotovil Ján Lerch je Kalvária. Na oltári je ranobaroková polychrómová drevená socha ukrižovaného Krista. Na chóre je funkčný organ z roku 1720. Kežmarský drevený evanjelický kostol zapísali v roku 2008 do Zoznamu svetového dedičstva UNESCO, ako jeden z ôsmych drevených kostolov v slovenskej časti Karpatského oblúka.

Dzwonnica przy kościele Świętego Krzyża

katastrofám nepretržite vyvíjal. V  15. storočí sa Kežmarok dostal do rúk známych šľachtických rodov – Zápoľských (od roku 1462), Laskych (od roku 1528) a Thökölyovcov (od roku 1579). V roku 1720 sa dostal hrad do vlastníctva mesta. Kežmarok zaznamenal vplyv reformácie už na začiatku 16. storočia. V  16. storočí boli už skoro všetci Kežmarčania

Kościół artykularny

136 Słowacki Spisz

Kieżmark 137

Kežmarok

Kežmarok

The town is situated on the Poprad, whose name derives from the cheese markets (Käse markt). Kežmarok received city rights in 1269. Soon, the town became the real center of craft and trade. In the following centuries it continued to flourish in spite of numerous wars, riots and natural disasters. In the fifteenth century, the city is owned by the family of well-known magnates - Zapoly (since 1462 years), Łaski (since 1528) and Thököly (from 1579 year).

Die Stadt liegt am Fluss Poprad, der Name stammt vom Käsemarkt. Kežmarok erhielt die Stadtrechte 1269. Bald wurde die Stadt zum richtigen Handwerks- und Handelszentrum. In den folgenden Jahrhunderten entwickelte sich Kežmarok weiter trotz zahlreicher Kriege, Unruhen und Naturkatastrophen. Im XV. Jahrhundert geriet die Stadt unter den Einfluss der Magnatfamilien – Zapoly (seit 1462), Łaski (seit1528) und Thököly (seit 1579).

Today the city center is a  historic urban complex with the market and town hall. The city has got valuable religious monuments: the Roman Catholic church of St.Cross built int he thirteenth century, and two Protestant churches.

Zespół ludowy „Maguracik”

Heutiges Kežmarok ist eine Stadt mit für historisch anerkanntem stadtbaulichen Zentrum mit dem Marktplatz und Rathaus. Die Stadt hat auch wertvolle sakrale Denkmäler: römisch-katholische Heiliges Kreuz-Kirche aus dem XIII. Jahrhundert und zwei evangelische Kirchen. Zespół „Kesaj”

Kežmarok - Kirche

Kežmarok church

Hölzerne, auch artikular genannt, evangelische Kirche entstand 1687. Das Innere verbirgt einzigartige Barockeinrichtung. Das Gemälde an der Decke mit der Vorstellung von 12 Aposteln, 4 Evangelisten und das Bild von Dreifaltigkeit über dem Altar wurden im Laufe von vielen Jahren seit 1717 geschaffen. Der Autor war wahrscheinlich Gottlieb Kramer aus Levoca gemeinsam mit dem Sohn Jan. Der Hauptaltar, Werk von Jan Lerch stellt die polychromierte Frühbarockskulptur mit dem Kreuzigungsmotiv dar.

Wooden Evangelical Church was founded in 1687. Inside you can admire unique Baroque style. The painting on the ceiling depicting the 12 apostles, four evangelists, and the image of St. Trinity on the altar was created over the decades since 1717. Its authors- Gottlieb Kramer and his son John were probably from Lewocze. The main altar is the work of John Lerch. It shows early Baroque polychrome sculpture of the Crucifixion motif.

138 Słowacki Spisz

Lendak 139

Lendak

FOTO

Duża góralska wieś położona w  północno-zachodniej części Kotliny Popradzkiej, u  stóp stromych zboczy Magury Spiskiej. Założona została przez Rykolfa Berzeviczego prawdopodobnie w 1289 roku. W 1313 roku Berzeviczy wymienili ją na majątek w  Chmielowie i  Lendak wraz z  okolicą należał do zakonu miechowitów - polskich Bożogrobców z Miechowa. Powstał wówczas klasztor, dobra lendackie zaś istniały do 1593 roku, kiedy zakon sprzedał majątek możnemu rodowi Horváthów z Palocsy. Od 1879 roku Lendak był siedzibą pruskiego księcia Christiana Hohenlohe. W  1787 roku miejscowość liczyła 81 domów i zamieszkiwało ją 750 osób. Mieszkańcy trudnili się pasterstwem, płóciennictwem i wypalaniem wapna. Po I wojnie światowej Lendak zasłynął z  bardzo aktywnej twórczości ludowej. W  1946 roku wielki pożar zniszczył ponad 70 % zabudowań i niestety niewiele pozostało do dziś śladów historycznej miejscowości. Lendak wciąż jednak pozostaje jedną z  nielicznych wsi, gdzie kultywowane i  rozwijane są góralskie tradycje ludowe, które jak magnes działają na turystów. W  niedziele i  święta mieszkańcy do dziś noszą tradycyjne stroje zbliżone do podhalańskich (choć mniej zdobione niż w  Zakopanem). Warto podkreślić, że w Lendaku mieszkał i  działał Wojciech Halczyn (1863-1932) – zwany na Spiszu „Polskim Prezydentem”, który walczył na rzecz przyłączenia Orawy i Spisza do Polski. Drewniana zabudowa wsi

W centrum miejscowości znajduje się gotycki kościół rzymskokatolicki z XIV wieku, pod wezwaniem św. Mikołaja. Wnętrze kryje cenny późnogotycki ołtarz w stylu podobnym do lewockiego z  XV wieku, a  także XII-wieczny krucyfiks i  XV-wieczną chrzcielnicę. We wsi znajdują się także ruiny barokowego kasztelu z początku XVII wieku, który został zbudowany przez Horváthów na miejscu wcześniejszego klasztoru i przebudowany w stylu klasycystycznym na dwór Hohenlohego w XIX wieku. < Rolnik wracający z pola

140 Słowacki Spisz

Lendak 141

Lendak

Lendak

Lendak je obec, ktorá leží v severozápadnej časti Popradskej kotliny. Bola založená Rykolfom Berzeviczym v  roku 1289. V roku 1313 ju vymenili Berzeviczyovci krížovníkom Božieho hrobu za majetok v Chmeľove. Lendacké panstvo existovalo do roku 1593, kedy rehoľa predala kláštor i kláštorný majetok rodine Horváthovcov z  Palocsy. Od roku 1879 Lendak bol sídlom pruského princa Christiana Hohenloheho. V roku 1946 vypukol v obci veľký požiar, pri ktorom vyhorelo 70% všetkých stavísk.

The village founded by Rykolf Berzeviczy probably in 1289. From 1313 belonged to the Polish Order of Bożogrobcy from Miechów. In 1593 they sold the property to Horváth family from Palocsy. Since 1879 Lendak was a residence of Prussian Prince- Christian Hohenlohe. In the center of town, there is a Gothic Church of St. Nicholas and the ruins of the Baroque castle from the early seventeenth century, built by Horváth family.

Dodnes sa tu zachoval miestny folklór, ktorý vychádza z goralských tradícií. V nedeľu a v sviatky obyvatelia nosia tradičné kroje, podobné podhalanským. V centre obce je gotický kostol sv. Mikuláša zo 14. storočia. Kostol skrýva vzácny neskorogotický oltár z  15. storočia, ktorý svojou architektúrou pripomína oltár Majstra Pavla z Levoče. V obci sa taktiež nachádza zrúcanina barokového kaštieľa zo začiatku 17. storočia, ktorý bol postavený rodinou Horváthovcov.

Lendak

Kobiety wracające z nabożeństwa

Das Dorf wurde von Rykolf Berzeviczy wahrscheinlich 1289 gegründet. Seit 1313 gehörte es zum Polnischen Orden von Bożogrobcy aus Miechów, der 1593 das Landgut an die Familie Horváthów aus Palocsy verkauft hat. Seit 1879 Lendak war Sitz des preußischen Prinzen Christian Hohenlohe. Im Zentrum befindet sich die gotische Heiliger Nikolaus – Kirche und Ruinen des von der Familie Horváth erbauten Barockkastells vom Anfang des XVII. Jahrhunderts. Drewniana zabudowa wsi

142 Słowacki Spisz

Lewocza 143

Lewocza Dawna stolica Spiszu leżąca na południowym zboczu Gór Lewockich na wys. 571 m n.p.m. Badania archeologiczne dowodzą, że okolice miasta były zasiedlone już w XII-X w. przed Chrystusem. Dzisiejsza Lewocza rozwinęła się z dwóch osad istniejących już w  XI wieku. Jedna z  nich leżała w  miejscu, które do dziś zwie się „Stara Lewocza” i stanowiła pierwotny ośrodek miejski z kościołem i olbrzymim terenem osadnictwa pozamiejskiego wokół niego. Druga osada mieściła się koło dzisiejszej Bramy Koszyckiej, czego śladem była romańska rotunda św. Ducha z XI wieku.

FOTO

Lewocza jest po raz pierwszy wzmiankowana w przywileju Beli IV w 1249 roku. W 1271 roku staje się siedzibą Związku Sasów Spiskich i odtąd cieszy się przywilejami wolnego miasta królewskiego. Kolejny nadany przywilej tj. prawo składu (1321 r.) przyczynił się do prawdziwego rozkwitu miasta, które stało się - jak na ówczesne czasy – metropolią. Szczyt potęgi Lewocza przeżyła w XIV i XV wieku, czego wyrazem była wizyta Macieja Korwina w  1474 i  spotkanie Jagiellonów w  1494 roku (pamiątką tego wydarzenia jest ołtarz Matki Bożej Śnieżnej w kościele św. Jakuba). W tym okresie Lewocza stała się ważnym ośrodkiem rzeźbiarstwa – około 1519 roku osiedla się tutaj Mistrz Paweł, którego doskonałe dzieła można podziwiać we wnętrzach spiskich kościołów. Kolejne stulecie przyniosło powolny upadek znaczenia miasta, zwłaszcza, odkąd linia kolejowa Koszyce - Bogumin ominęła miasto. Lewocza jednak promieniowała nadal jako istotny ośrodek kultury i oświaty na mapie Europy, zyskując zaszczytne miano „słowackiej Norymbergi”. W  XVII wieku kwitła tu działalność drukarska i  edytorska, a  w  1672 roku jezuici zakładają w mieście pierwsze gimnazjum. W połowie XIX wieku miasto stało się jednym z ośrodków narodowego odrodzenia, a to za sprawą uczniów L’udovita Štúra z Bratysławy, którzy protestowali przeciwko zakazowi jego wykładów. Tu po raz pierwszy zabrzmiała pieśń ze słowami Janka Matúška Nad Tatrou sa blýska, która stała się hymnem narodowym Słowacji. W 1998 roku Lewocza ponownie zaistniała na politycznej mapie Europy Środkowej i Wschodniej, kiedy doszło tutaj do szczytu prezydentów państw tego regionu. Lewocza jest przykładem niemal idealnego miasta średniowiecznego, dzięki całkowitemu ocaleniu systemu fortyfi< ul. Kosicka

144 Słowacki Spisz

Lewocza 145

kacyjnego. Rynek lewocki należy do największych średniowiecznych rynków tego typu na Słowacji (4,4 ha). Pośrodku rynku znajdują się najświetniejsze budowle miejskie: ratusz, kościół farny, szkoła miejska, pręgierz, nowszy kościół ewangelicki. Wyjątkową skarbnicą wielkiej wartości pamiątek artystycznych i historycznych, jest gotycki kościół św. Jakuba. Wzniesiono go w  latach 1330-1350, kończąc w  roku 1370. Główny ołtarz św. Jakuba stanowi „zabytek narodowy” i jest zarazem najwyższym ołtarzem gotyckim na świecie (mierzy 18,62 m). O  jego unikalności artystycznej stanowią rzeźby z  warsztatu mistrza Pawła z  Lewoczy z  lat 1507-1517: Madonny z Dzieciątkiem, św. Jakuba i św. Jana. Kolejną ważną budowlą jest ratusz, pierwotnie gotycki, dziś zdominowany elementami stylu renesansowego, zwieńczony wieżą dzwonnicą. Nieopodal znajduje się Pręgierz (klatka hańby), średniowieczne urządzenie z XVI wieku, służące do karania kobiet upadłych, ale także innych złoczyńców. W  południowej części placu wyróżnia się klasycystyczny kościół ewangelicki z centralną kopułą, wystawiony na rzucie krzyża greckiego w  latach 1825-1837. Kościół kryje barokowy krzyż, a także obraz Chrystusa chodzącego po wodzie, pędzla znanego XIX-wiecznego malarza, lewoczanina Jozefa Czauczika. Nieodłączną częścią Lewoczy jest Góra Mariacka (Mariańska Hora) – jedno z  najstarszych miejsc pielgrzymkowych na Słowacji. Już w  1311 roku stała tu kaplica i  odnotowano rosnący ruch pielgrzymkowy. Po roku 1470 umieszczono w  kaplicy do dziś zachowaną miłosierną figurę Panny Marii. W  latach 1906-1914 kaplicę przekształcono w  dzisiejszy kościół, który w  roku 1984 Ojciec św. Jan Paweł II podniósł do rangi bazyliki. 3 lipca 1994 roku Góra Mariacka doczekała się pierwszej w  historii wizyty papieża Jana Pawła II. Dom Mistrza Pawła z Lewoczy

Levoča Levoča (poľ. Lewocza) je dávne hlavné mesto Spiša, ktoré leží na južnom úpätí Levočských vrchov. Najstarším písomným dokladom, v ktorom sa prvý krát vyskytuje pomenovanie Levoče je listina Belu IV. z roku 1249. Roku 1271 sa Levoča stala hlavným mestom Spoločenstva spišských Sasov a  odvtedy je slobodné kráľovské mesto. Jej rozvoju podstatne pomohla výsada práva skladu z roku 1321, čoho prejavom bola návšteva kráľa Mateja Korvína v roku 1474 a stretnutie Jagelovcov v roku 1494. Napriek tomu, že v  ďalšom storočí zaznamenalo mesto pomalý úpadok, Levoča v  tomto období zostala kultúrnym centrom v Európe. V 17. storočí začalo produktívne obdobie levočského kníhtlačiarstva, a  roku 1672 došlo k založeniu jezuitského gymnázia. Levoča bola vyhlásená za mestskú pamiatkovú rezerváciu na Slovensku. Levočské námestie patrí medzi Zabytkowe kamienice najväčšie stredoveké námestia na Slovensku. Uprostred námestia sa nachádza radnica, farský kostol, mestská škola, pranier a  nový evanjelický kostol. Výnimočnou pokladnicou pamiatok je chrám sv. Jakuba, postavený v rokoch 1330-1370. Hlavný oltár svätého Jakuba je národnou kultúrnou pamiatkou, a  zároveň je najvyšším dreveným neskorogotickým oltárom na svete. O jeho unikátnosti svedčia sochy z diele Majstra Pavla z Levoče z  rokov 1507-1517. Ďalšou významnou budovou je radnica, ktorá bola pôvodne vybudovaná v gotickom štýle, ale po požiaroch bola prestavaná v štýle talianskej renesancie. Neďaleko radnice stojí historicky známa Klietka hanby (pranier), do ktorej sa v minulosti zatvárali dievčatá a ženy, ktoré sa previnili voči prísnym pravidlám. Stredoveký pranier z 16. storočia slúžil aj na trestanie ľahších previnilcov. V južnej časti levočského námestia stojí klasicistický evanjelický kostol v tvare gréckeho kríža s obrovskou kopulou, ktorý bol postavený v rokoch 1825-1837. Vysoko nad mestom sa týči Mariánska hora, ktorá patrí k najstarším pútnickým miestám na Slovensku.

146 Słowacki Spisz

Lewocza 147

Levoča

Levoča

For the first time Levoča is mentioned in the privilege of Bela IV in 1249. In 1271 it becomes the residence of the Saxon Spišské Union and it enjoys the privileges of free royal town until today. Levoča was the most powerful in the fourteenth and fifteenth centuries, when Matthias Corvinus visited the town in 1474 and when the Jagiellonian met here in 1494. Another century brought downfall of the the town since the railway line was built between Kosice –and Bohumín. The line did not cross the town. In 1998, the presidents of Central and Eastern Europe met here.

Zum ersten Mal wurde es im Privileg von Bela IV. 1249 genannt. 1271 wurde es Sitz des Vereins von Zips-Sachsen und genießt die Privilegien der freien Königsstadt. Der Machthöhepunkt erlebte Levoča im XIV. und XV. Jh., wovon der Besuch von Maciej Korwin 1474 und Treffen der Jagiellonen 1494 zeugt. Das nächste Jahrhundert brachte die Senkung der Stadtbedeutung, als die Bahnverbindung Koszyce – Bogumin gebaut wurde und die Linie an der Stadt vorbeiging. 1998 fand hier das Gipfeltreffen der Präsidenten der Staaten von Mittel- und Osteuropa statt.

Levoča’s market is the largest medieval market in Slovakia. In the middle of the market there are: town hall, parish church, school, pillory and a new evangelical church. The precious object is the Gothic church. Of St. Jacob, built between 1330-1370. The main altar is a “national monument” and is the highest Gothic altar in the world.

Der Levoča-Marktplatz gehört zu den größten mittelalterlichen Marktplätzen in der Slowakei. In der Marktmitte befinden sich: Rathaus, Pfarrkirche, Stadtschule, Pranger, neuere evangelische Kirche. Unschätzbaren Wert hat die HeiligerJakob-Kirche, die in den Jahren 1330-1370 erbaut wurde. Der Hauptaltar ist das „nationale Denkmal” und ist der höchste gotische Altar der Welt.

Dom Turzonów

148 Słowacki Spisz

Osturnia 149

Osturnia

FOTO

To prawdopodobnie najdłuższa osada na Słowacji leżąca wzdłuż potoku w  odizolowanym zakątku Zamagurza, 10 km na południowy zachód od Spiskiej Starej Wsi. Osturnia została założona prawdopodobnie w roku 1313 i jest świadectwem jednego z najciekawszych procesów osadniczych w  Karpatach - fali osadnictwa wołoskiego. Osturnia słynie jako najdalej na zachód wysunięta wieś rusińska, czyli – jak przyjęło sie w Polsce – rusnacka. Pod koniec XVI wieku właściciele zamku niedzickiego podjęli starania o  osadzenie pasterzy we wsi na prawie wołoskim. Z  czasem doszły też inne zajęcia, takie jak rolnictwo oraz praca w  lesie. Prawosławna drewniana świątynia stanęła tu już w I połowie XVII wieku. Ufundował ja kniaź (odpowiednik sołtysa na prawie wołoskim) Kanyak i nosiła wezwanie św. Michała Archanioła. W 1787 roku spłonęła i wzniesiono nowa murowaną cerkiew pod tym samym wezwaniem, którą przed II wojną światową rozbudowano. Ikonostas pochodzi z  XIX wieku, zaś najstarsze zachowane elementy wystroju to rokokowa ambona z  przedstawieniami Ojców kościoła oraz osiemnastowieczne obrazy Chrystusa i Matki Bożej wykonane na drzewie. Osturnia to jedna z  zamagurskich perełek ludowej architektury, która zaliczona jest jako całość do spisu zabytków ze względu na swą unikatową zabudowę. Tworzą ją gospodarstwa skupione wzdłuż potoku, rozciągnięte na długości 9 km. Podłużny teren każdego z  domostw leży z  obydwu stron drogi, przy której stoi budynek główny. Przednią część typowego drewnianego podwórza < Konstrukcja wieńcowa domu

Kobieta w stroju ludowym

150 Słowacki Spisz zajmuje dom ze spadzistym dachem pokrytym gontem, w tylnej części stoi stodoła z oborą. Mniejsze zabudowania dopełniają z  dwóch stron charakterystyczny, zamknięty obszar podwórza. We wsi znajduje się aż 157 zabytkowych drewnianych domów, a jej mieszkańcy – Rusini grekokatolicy - do tej pory noszą góralską odzież ludową.

Osturnia 151 Osturňa Osturňa (poľ. Osturnia) je obec, ktorá leží pozdĺž potoka, 10 km na juhozápad od Spišskej Starej Vsi. Osturňa bola pravdepodobne založená v roku 1313 a je svedectvom jedného z najzaujímavejších procesov osídľovania v Karpatoch – vlny valašskej kolonizácie. Ostruňa je známa ako najďalej na východ vysunutá rusínska obec. Pravoslávny drevený kostol postavili tu už v  1. polovici 17. storočia. Pri požiari v  roku 1787 kostol celkom zhorel a  na jeho miesto postavili nový murovaný kostol. Ikonostas pochádza z  19. storočia, ale najstaršími prvkami kostola sú: rokoková ambóna a obrazy Krista a Panny Márie vyrobené z dreva, z 18. storočia. Osturňa je jedná z zamagurských periel ľudovej architektúry, zaradená do zoznamu pamätihodností. Túto obec tvoria hospodárstva s charakteristickou reťazovou formou zástavby, ktoré sú rozložené v dĺžke 9 km. Prednú časť typického dreveného dvora obsadzuje dom so strmou šindľovou strechou. V  zadnej časti sa nachádza stodola a  maštaľ. Menšie budovy dopĺňajú z obidvoch strán charakteristcký uzavretý priestor dvora. V obci je 157 pamätihodných drevených domov, a jej obyvatelia – gréckokatolícki Rusíni – dodnes nosia goralské ľudové kroje.

Osturnianka w stroju regionalnym

Wizyta w Osturni dobitnie pokazuje jak wzajemnie krzyżowały się i oddziaływały na siebie jakże różne kultury (i języki): słowacka, węgierska, niemiecka, romska, polska, rusińska i  żydowska, a  świadectwem tego przenikania jest piękna drewniana architektura: domostwa bardziej przypominają tu typowe podhalańskie „czworoboki” z  wewnętrznym podwórkiem aniżeli charakterystyczne rusnackie chyże. Zaś cerkiew grekokatolicka bardziej przypomina zamagurskie kościoły niż karpackie chramy. W  okolicy Osturni znajdują się trzy nadzwyczaj ciekawe dla miłośników przyrody obszary podmokłe, nazywane jeziorami. Wśród najładniejsze jest Velké Osturnianske jazero - obszar chroniony leżący na północny zachód od wsi.

Drewniana zabudowa wsi

152 Słowacki Spisz

Osturnia 153

Drewniana zabudowa wsi

Osturňa

Osturňa

Osturňa was probably established in the year of 1313 and is renowned as the most westerly Rusińska village. The Orthodox wooden church stood here in the first half of the seventeenth century. Osturňa is arranged in a chain -one of the longest in the whole Slovakia. The chain is made from households and it is 9 km long. This is one of the gems of folk architecture, classified as a whole, In the register of monuments due to its unique architecture. The majority of old buildings is modeled basing on the highlander construction, like wooden pens in the quadrangular shape with closed the door.

Osturňa wurde wahrscheinlich im Jahr 1313 gegründet und ist berühmt als das am weitesten westlich gelegene russinische Dorf. Russisch-orthodoxe Holzkirche entstand hier schon in der I. Hälfte des XVII. Jahrhunderts. Osturňa ist ein typisches Kettendorf, ein der längsten in der ganzen Slowakei, das von den sich an der Länge von 9 km ausbreitenden Höfen gebildet ist. Es ist eine der Volksarchitekturperlen der Magura-Gegend, das als Ganzes zu der Liste der Denkmäler wegen seiner einzigartigen Bebauung gezählt wird. Die meisten alten Gebäude sind nach dem Muster des Podhale-Baus, wie beispielweise die hölzernen Gevierhöfe geschlossen mit einem Tor.

154 Słowacki Spisz

Spiska Stara Wieś 155

Spiska Stara Wieś Pierwsza wzmianka źródłowa o  Starej Wsi Spiskiej pochodzi z 1268 roku, a dokumenty określają ją jako Antiqua Villa (Stara Wieś). W  tym czasie obok słowiańskiego Iglova powstała niemiecka Nowa Wieś. Zniszczona w  czasie najazdu tatarskiego Stara Wieś Spiska, została ponownie zasiedlona w  wyniku akcji kolonizacyjnej rodziny Berzeviczych na początku XIV wieku. Pełnomocnictwa do założenia osady od Kokosza Berzeviczego otrzymał wówczas sołtys Fridrich z  Huncoviec. I  tak w  dolinie potoku Prinitz (dzisiejszej Rieki) powstała osada pełniąca funkcję ośrodka handlowego, w którym powodzeniem cieszyły się targi cotygodniowe, jak również wielki targ doroczny. W 1337 roku Stara Wieś Spiska popadła w zależność ziemiaństwa z Czerwonego Klasztoru oraz lechnickich kartuzów i do ich następców należała aż do XIX wieku. W 1399 roku Zygmunt Luksemburczyk nadał wsi przywileje miejskie. Miasto było w średniowieczu miejscem negocjacji pomiędzy sąsiednimi państwami. W 1385 roku po raz pierwszy spotkali się tu Jagiełłowie, Władysław i Witold, z Zygmuntem Luksemburczykiem. W roku 1423 władcy Węgier i  Polski pertraktowali w  Spiskiej Nowej Wsi ponownie, a  w  1474 roku tutaj właśnie Maciej Korwin i  Kazimierz Jagiellończyk spotkali się podczas negocjacji pokojowych po wojnie o tron węgierski.

ale nie tworząc – jak w  innych miastach spiskich – rynku. Najciekawszym zabytkiem miasteczka jest gotycki kościół Wniebowzięcia NMP wzniesiony w XV wieku (z prezbiterium z XIV wieku), ale przebudowany w duchu późnego baroku po pożarze w 1760 roku. Ołtarz główny jest również późnobarokowy z 1765 roku.

Wiek XV okazał się dla Starej Wsi Spiskiej okresem niepokojów i zamieszek, głównie z powodu konfliktu między Węgrami a Polską oraz wojen związanych z ruchem husyckim i tzw. bratrzykami. Stara Wieś Spiska została zniszczona dwukrotnie przez wojska husyckie. Rozwój Starej Wsi Spiskiej został znacząco zahamowany w  roku 1563, kiedy – po kasacie zakonu kartuzów – świeccy już właściciele dóbr klasztoru lechnickiego ograniczyli przywileje wsi. Dopiero w  100 lat później cesarz Ferdynand III przywrócił wsi prawo do organizowania targów cotygodniowych i  dorocznych. Niestety kolejne dekady nie były szczęśliwe: rok 1710 przyniósł epidemię dżumy, a następnie Starą Wieś Spiską spustoszył pożar. Wiosna Ludów na Węgrzech w latach 1848-49 przyniosła zmiany w strukturze administracyjnej: Stara Wieś Spiska stała się centrum powiatu zamagurskiego i aż do 1960 roku zarządzano stąd ponad 30 miejscowościami wchodzącymi w jego skład. Miasteczko skoncentrowane jest wokół głównej ulicy, która rozszerza się w  centrum w  charakterystyczny sposób,

Gotycki kościół Wniebowzięcia NMP

156 Słowacki Spisz

Spiska Stara Wieś 157

Spišská Stará Ves

Spišská Stará Ves

Prvá písomná zmienka o Spišskej Starej Vsi (poľ. Stara Wieś Spiska) pochádza z roku 1268. Spišská Stará Ves, ktorá bola za tatárskeho vpádu zničená, na začiatku 14. storočia bola za kolonizačnej činnosti rodiny Berzeviczyovcov znovu osídlená. Týmto spôsobom v doline potoka Prinitz (dnešnej Rieky) vznikla osada, ktorá plnila úlohu hospodárskeho centra. V roku 1337 Spišská Stará Ves sa dostala do zemepánskej závislosti Červeného Kláštora a ich nástupcom patrila až do 19. storočia. V roku 1399 Žigmund Luxemburský udelil Spišskej Starej Vsi mestské výsady. V  roku 1385 sa tu zišiel uhorský panovník Žigmund Luxemburský, poľský kráľ – Vladislav II. Jagelo a litovské knieža – Vytautas. V roku 1423 zase Spišská Stará Ves bola miestom uhorsko-poľských rokovaní, a v roku 1474 sa tu stretli Matej Korvín a Kazimír Jagelovský pri mierových rokovaniach po boji o uhorský trón.

The first mention of Spiska Old Village is from 1268. Destroyed during the Tatar invasion the village, was re-inhabited by Berzeviczy families in the early fourteenth century. In 1337 the village was dependent on the Red Monastery. In 1399 Sigismund of Luxembourg gave the city rights to the village. In 1385 Sigismund of Luxembourg met Jagiełłowie family here. In 1423 the ruler of Hungary and Poland met here again. In 1474 Matthias Corvinus and Casimir IV, met here for peace negotiations. The development of the Spišská Stará Ves was stopped in 1563 when - after the dissolution of the Carthusian Order - Secular landowners limited the privileges of the monastery village. It was not until 100 years later when the Emperor Ferdinand III give the village the right to organize trade fairs. Springtime of Nations “in Hungary in the 1848-1849 brought changes in the administrative structure: the Spišská Stará Ves became the center of Zamagurski county.

Rozvoj Spišskej Starej Vsi bol v  roku 1563 zabrzdený, keď svetskí vlastníci majetku lechnického kláštora, po zrušení rehole kartuziánov, obmedzili mestu výsady. Až 100 rokov neskôr cisár Ferdinand III. znovu povolil mestu usporadúvať týždenné trhy a  výročný jarmok. Uhorská revolúcia (revolúcia v  rokoch 1848-1849 v  Uhorsku) priniesla zmeny vo sfére administratívy, Spišská Stará Ves sa stala centrom okresu. Mestečko je rozložené pri hlavnej ulici, ktorá sa v  centre mesta rozširuje, ale netvorí hlavné námestie, ako v  iných spišských mestách. Najvýznamnejšou pamiatkou mesta je gotický kostol Nanebovzatia Panny Márie z 15. storočia. Bocian biały

Spišská Stará Ves Die erste Erwähnung über Spišská Stará Ves stammt aus dem Jahr 1268. Spišská Stará Ves wurde in der Kolonisierungsaktion der Familie Berzeviczy am Anfang des XIV. Jahrhunderts besiedelt. 1337 geriet Spišská Stará Ves in die Abhängigkeit des Landsadels aus dem Roten Kloster. 1399 verlieh Siegmund von Luxemburg dem Dorf die Stadtprivilegien. 1385 tarfen sich hier Familie Jagiełło und Siegmund von Luxemburg, und 1474 trafen sich eben hier Maciej Korwin und Kazimierz Jagiellończyk während der Friedensverhandlungen. Die Entwicklung von Spišská Stará Ves wurde 1563 gehemmt, wenn – nach der Auflösung des KartäuserOrdens – die schon Laieneigentümer des Klosterlandguts die Dorfprivilegien beschränkten. Erst 100 Jahre später gab der Kaiser dem Dorf das Recht zur Organisation der Märkte zurück. Der Völkerfrühling in Ungarn brachte die Veränderungen in der Verwaltungsstruktur: Spišská Stará Ves wurde zum Zentrum des Zamagurski-Landkreises. Das interessanteste Denkmal des Städtchens ist die gotische Maria-Himmelfahrt-Kirche aus dem XV. Jahrhundert.

158 Słowacki Spisz

Spiskie Hanuszowce 159

Spiskie Hanuszowce To miejscowość w dolinie potoku Rieka będąca jedną z najstarszych osad na Zamagurzu. Lokował ją sołtys Henryk z Kieżmarku w 1311 roku na prawie niemieckim, w ramach akcji kolonizacyjnej prowadzonej z inicjatywy rodu Berzeviczych. Pierwsza wzmianka z roku 1344 wymienia tę wieś pod

FOTO Drewniana zabudowa wsi

nazwą Henus. Hanuszowce stały się wówczas własnością klasztoru bożogrobców z Lendaku, którzy sięgając po osadników z Królestwa Polskiego założyli Kehel - osadę stanowiącą dzisiaj część Hanuszowiec. W 1593 roku lendackie dobra przejęła rodzina Horváth z  Palocsy, a  w  1732 roku rodzina Spielenberg. W kolejnych latach właściciele osady zmieniali się jeszcze wielokrotnie. Najważniejszym zabytkiem Hanuszowiec jest kościół św. Andrzeja Apostoła pierwotnie gotycki – fundacji Kokosza Berzeviczego, który odegrał później ważną rolę w działalności polskiego duchowieństwa na Spiszu. Pochodzący z  XIV wieku kościół, podczas renowacji w XVII i XVIII wieku został gruntownie przebudowany. Zmieniono orientację budynku w  kierunku wieży zachodniej i  nadano mu cechy świątyni barokowej o  konstrukcji trójnawowej i  sklepieniu krzyżowym. Ołtarz główny datuje się na rok 1740.

160 Słowacki Spisz

Spiskie Hanuszowce 161

Kościół św. Andrzeja Apostoła

Spišské Hanušovce

Spišské Hanušovce

Spišské Hanušovce (poľ. Spiskie Hanuszowce) je obec založená v roku 1311 na magdeburskom práve za kolonizačnej činnosti rodiny Berzeviczyovcov. Spišské Hanušovce sa stali vlastníctvom krížovníkov Božieho hrobu, ktorí založili Kehel – osadu, ktorá je dnes časťou obce. Hanušovce spravovali Lendackí rehoľníci. Keď rehoľa predala majetok, roku 1593 sa pánmi Hanušoviec stáli rodina Horváthovcov z  Palocsy a roku 1732 rodina Spielenbergovcov.

The village was founded in 1,311 and belonged to the monastery of Bożogrobcy in Lendak. In 1593 the Horváth family and in 1732 Spielenberg family took its goods. The main monument in the village is the chuch of St.Andrew the Apostle.

Najvýznamnejšou pamiatkou Spišských Hanušoviec je pôvodne gotický kostol sv. Andreja Apoštola, ktorý bol postavený Kokošom z Brezovice. Kostol zohral dôležitú úlohu pri činnosti poľských kňazov na Spiši.

Spišské Hanušovce Die Ortschaft, lokalisiert 1311 war damals das Eigentum des Ordens Bożogrobcy aus Lendak. 1593 wurden die LendakGüter von der Familie Horváth übernommen, und 1732 von der Familie Spielenberg. Das wichtigste Denkmal des Dorfes ist die Heilige Andreas Apostel-Kirche.

162 Słowacki Spisz

Spiskie Podgrodzie i okolice Spiskie Podgrodzie położone jest w  malowniczej dolinie pomiędzy dwoma majestatycznymi zabytkami przeszłości: trawertynowym wzgórzem z ruinami Zamku Spiskiego i Kapitułą Spiską usytuowaną na mniejszym wzgórzu. Spiskie Podgrodzie, jak sama nazwa wskazuje, było początkowo osadą poddaną jurysdykcji zamku. W  następnych wiekach rozwijało się niezależnie od niego, posiadając dogodne położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych. W 1249 roku po raz pierwszy wspomina się o nim jako o miejscowości niezależnej od zamku, wchodzącej w skład Związku Spiskich Sasów. Po najeździe tatarskim w 1241 roku teren Spisza był zasiedlany ponownie. Niemieccy koloniści wystawili tutaj w  latach 1258-73 kościół pod wezwaniem

Spiskie Podgrodzie 163 (na przykład słynne spiskie parówki) były znane na całym Spiszu i w okolicznych krajach. Prawdziwym przełomem dla miasteczka okazał się rok 1412, kiedy Spiskie Podgrodzie weszło w skład polskiego zastawu i przez 360 lat (do 1772 roku) administrowane było przez polskie starostwo spiskie. Od połowy XIX wieku do 1918 była tu siedziba powiatu, a od 1894 miasto zyskało połączenie z  miejscowością Spiskie Włochy, a przez to z koleją koszycko-bogumińską. W Spiskim Podgrodziu szczególnie interesujący jest kościół katolicki Narodzenia Marii Panny z  lat 1825 – 1829, z  gotyckim ołtarzem skrzydłowym św. Barbary i  bardzo cenną chrzcielnicą z brązu z końca XV wieku. Pod koniec XVII wieku założono w  mieście szpital Braci Miłosierdzia z  klasztorem i kościołem - jest to barokowy zespół z bogato zdobionymi wnętrzami, charakterystycznymi dla tego okresu. Na rynku znajduje się barokowa maryjna kolumna, tzw. Słup Mariański z 1726 roku. Podobne słupy wybudowano również w innych zastawionych Polsce miastach z  inicjatywy starosty Teodora Lubomirskiego. Zamek Spiski Monumentalny kompleks Zamku Spiskiego w  średniowieczu pełnił rolę twierdzy granicznej państwa węgierskiego i strzegł skrzyżowania uczęszczanych europejskich szlaków handlowych. Przez kilka stuleci był siedzibą najwyższej władzy Spiszu – żupana spiskiego. Ze względu na swoją powierzchnię (4,15 ha) uważany jest za najbardziej rozległy zamek Europy Środkowej.

Zamek Spiski

Panny Marii, a swoją wieś nazwali Kirchdorf – Wieś Kościelna. W 1271 roku miejscowość uzyskuje prawa miejskie i rozpoczyna się rozkwit gospodarczy i kulturalny miasta. Od 1456 roku Podgrodzie miało prawo do urządzania targów, które odbywały się aż do XX wieku. W  1667 roku odnotowano w mieście aż 16 cechów, a wyroby ze Spiskiego Podgrodzia

Wzgórze zamkowe zostało zasiedlone już w epoce kamienia gładzonego. Prawdopodobnie tutaj, w  pierwszych dwóch stuleciach naszej ery, Celtowie bili srebrne monety typu spiskiego – tzw. „biateki“. Po ich odejściu, dopiero po przyłączeniu północnej Słowacji do Węgier pod koniec XI wieku, rozpoczyna się historia samego zamku. Najstarsza pisemna wzmianka o zamku pochodzi z 1120 roku. Początkowo stała tu wieża chroniona murem obronnym, na miejscu której wybudowano w I połowie XIII wieku stojącą do dzisiaj – tzw. donżon. W 1241 roku Zamek Spiski oparł się najazdowi Tatarów. Wówczas spiski prepozyt dał wybudować pierwsze przedzamcze. Od początku XIII wieku warownia stała się przedmiotem licznych walk podczas rozgrywających się na terytorium Spisza wojen i powstań. Najpierw stała się siedzibą Kolomana – syna króla Andrzeja II, później osiadła tutaj królowa Elżbieta, która w  1437 roku ją hetmanowi Janowi

164 Słowacki Spisz Jiskrze z Brandysa. W 1462 roku Zamek Spiski otrzymali od władcy bracia Zapolyówie, którzy przemienili go na reprezentacyjną siedzibę rodziny szlacheckiej. Wystawili kaplicę gotycką, naprzeciwko niej dwa pałace oraz system murów obronnych odpowiadający ówczesnym potrzebom wojskowym. Walka o  tron pomiędzy Janem Zapolyą i  monarchą Ferdynandem Habsburskim zakończyła się klęską Jana, a zamek powrócił do państwa. Kolejnymi jego właścicielami były magnackie rodziny Thurzonów z  Lewoczy (od 1531 roku), Zapolyów, potem ponownie Thurzonów , a od roku 1636 do 1945 zamek stał się własnością rodu Csáky. W 1780 roku zespół zamkowy zniszczył pożar i zamek podupadł. W  1970 roku rozpoczęto konserwację całego kompleksu zamkowego. Wysiłek konserwatorów został ukoronowany w 1993 roku, gdy Zamek Spiski wraz z miasteczkiem Spiskie Podgrodzie, Spiską Kapitułą oraz Kościołem Ducha Świętego w pobliskiej miejscowości Żehra wpisano na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i  Przyrodniczego UNESCO. Spiska Kapituła Kapituła to unikatowy kompleks urbanistyczno-architektoniczny usytuowany na szczycie Wzgórza św. Marcina nad Spiskim Podgrodziem, naprzeciwko Zamku Spiskiego. Jest to kościelne średniowieczne miasteczko, nazywane słowackim Watykanem, którego centrum tworzy katedra, pałac biskupi, wieża zegarowa i domy kanoników. W 1993 roku cały zespół Spiskiej Kapituły został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Już od końca XII wieku była tu siedziba spiskiej prepozytury i  kapituły. W  XIV wieku zabudowania kapituły otoczono murem obronnym, które nadały jej charakter miasta. Solidne fortyfikacje wzniesiono w czasie XVII-wiecznych powstań protestanckich. Klejnotem kapituły jest romańska katedra św. Marcina, której budowę rozpoczęto w 1198 roku i ukończono w latach 1245-75. W 1776 roku wraz z utworzeniem biskupstwa spiskiego, kościół podniesiono do rangi katedry i  poddano licznym późnobarokowym przeróbkom, które następnie zlikwidowano w  latach 1873-89. We wnętrzu świątyni przetrwało kilka bezcennych zabytków. Wyjątkowa jest kamienna rzeźba Lwa (Leo Albus) z  II połowy XIII wieku, uznana za najstarszą romańską rzeźbę na Słowacji. Uwagę warto również zwrócić na znajdujące się w nawach bocznych ołtarze: Trzech Króli z  około 1490 roku i  Michała Archanioła z około 1470 roku oraz na jedyny zachowany średniowieczny fresk, odkryty w latach 50. XX wieku, przedsta-

Spiskie Podgrodzie 165 wiający koronację Karola Roberta Andegaweńskiego. Żehra - Kościół Świętego Ducha Żehra to jedna z najstarszych miejscowości na Spiszu, usytuowana pomiędzy wznoszącymi się o 200 m ponad wioską dwoma wzgórzami - Kozią Górą a  Drewenikiem. W  okolicy odnaleziono ślady ciągłego osadnictwa od paleolitu do IX wieku n.e., kiedy to na Dreweniku powstało słowiańskie grodzisko (dziś rezerwat przyrody z rzadkimi gatunkami fauny i flory). Sama wioska istnieje od XII wieku i szczyci się obiektem o  unikatowej wartości: kościołem pod wezwaniem Świętego Ducha, noszącym cechy zarówno stylu romańskiego, jak i wczesnogotyckiego. Śnieżnobiała świątynia z wieżą kościelną o charakterystycznej cebulastej kopule góruje nad okolicą. Wystawili ją ze spiskiego trawertynu mistrzowie kamieniarscy pracujący na Zamku Spiskim. Budowę świątyni piśmiennictwo datuje na lata 1245-1275. O wartości unikalnego kościoła obok architektury, świadczy średniowieczna polichromia, która powstawała w okresie od XIII do XV wieku. Zajmuje ona całe prezbiterium i północną ścianę tworząc imponujące cykle ikonograficzne, z  których najcenniejsze przedstawiają: Trójcę Świętą, Ukoronowanie NMP i Ostatnią Wieczerzę. Sposób sporządzenia polichromii przypomina dekoracje w  starych bizantyjskich kościołach oraz freski włoskich mistrzów. Świątynia wraz z innymi zabytkami znajdującymi się w okolicy Zamku Spiskiego, figuruje na Liście Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO.

Zespół ludowy „Branisko”

166 Słowacki Spisz Spišské Podhradie a okolie Spišské Podhradie (poľ. Spiskie Podgrodzie) leží medzi dvoma pamätihodnosťami – zrúcaninami Spišského hradu a Spišskou Kapitulou. Už samotný názov napovedá, že Spišské Podhradie bolo spočiatku osadou, ktorá podliehala jurisdikcii hradu, v  ďalších storočiach sa už vyvíjalo ako samostatné od hradu, nezávislé mesto. V roku 1271 Spišské Podhradie získalo mestské výsady a začal sa jeho hospodársky a kultúrny vývoj. V roku 1412 sa toto mesto stalo súčasťou spišských miest zálohovaných Poľsku a  360 rokov bolo pod administratívnym vplyvom spišského starostovstva. Od polovice 19. storočia do roku 1918 bolo sídlom okresu, a  od roku 1894 získalo mesto prepojenie na košickobohumínsku železnicu. Spišský hrad Spišský hrad (poľ. Zamek Spiski) niekoľko storočí bol centrom moci správy Spiša – sídlom spišského župana. Svojou polohou prevyšujúcou 4 hektáre (4,16 ha) sa považuje za jeden z  najväčších hradných komplexov strednej Európy. Najstaršia písomná zmienka pochádza z roku 1120. Zozačiatku sa tu nachádzala mohutná veža v strede opevnenia, a na jej miesto sa v prvej polovice 13. storočia bol postavený tzv. donjon. Hrad bol od začiatku 13. storočia dejiskom bojov počas spišských vojen a povstaní. Najprv hrade sídlil syn Ondreja II. – Koloman a neskôr kráľovná Alžbeta, ktorá v  roku 1437 darovala hrad Jánovi Jiskrovi z Brandýsa. Roku 1462 sa novým majiteľom hradu stali bratia Zápoľskí, ktorý ho prebudovali na reprezentač-

Spiskie Podgrodzie 167 né šľachtické sídlo. Neskôr hrad patril Thurzovcom a  Czákyovcom. Spišský hrad pri požiari v  roku 1780 utrpel obrovské škody, nebol už obnovený a postupne pustol. V roku 1993 hrad spolu s  okolím (Spišské Podhradie, Spišská Kapitula, kostol v Žehre) zaradili do Zoznamu svetového kultúrneho a prírodného dedičstva UNESCO. Spišská Kapitula Spišská kapitula (poľ. Spiska Kapituła) je unikátny urbanisticko-architektonický komplex, ležiacim na kopci svätého Martina nad Spišským Podhradím. V  centre Spišskej Kapituly sa nachádza katedrála sv. Martina, biskupský palác, hodinová veža a  domy kanonikov. V  roku 1993 celý súbor Spišskej Kapituly, nazývaný aj Slovenský Vatikán zaradili do Zoznamu svetového kultúrneho dedičstva UNESCO. Už konca 12. storočia bola sídlom spišského prepošstva a kapituly. V 14. storočí ju opevnili hradobným múrom, a  vyvíjala sa ako mesto, a  v  17. storočí ju obohnali hradbami. Klenotom Kapituly je označovaná románska katedrála sv. Martina, ktorú začali stavať v roku 1198 a skončili v rokoch 1245-75. Od  roku 1776 bola sídlom spišského biskupstva a  stala sa katedrálou. Katedrála má mimoriadne cenný interiér, je tu napríklad kamenná plastika leva – Leo Albus (biely lev) z 2. polovice 13. storočia, považovaná za najstaršiu známu románsku plastiku na Slovensku; dva oltáre: Klaňania Troch kráľov z  obdobia okolo roku 1490 a  oltár sv. Michala z  roku 1470 a  jediná zachovaná stredoveká nástenná maľba. < Kaplica Świętego Krzyża, źródła mineralne

168 Słowacki Spisz

Spiskie Podgrodzie 169

Kapituła Spiska

Spišské Podhradie and its neighborhood

in Žehra became the part of UNESCO World Heritage.

Spiskie Podgrodzie was initially subjected to the jurisdiction of the castle. In 1271 the locality receives city rights. In 1412 Spišské Podhradie became a part of Poland and for 360 years was administered by the Polish. From the mid-nineteenth century to 1918 it was the county residence.

Spiš Chapter

In Spišské Podhradie there is a precious i Catholic church of the Birth of the Virgin Mary from the years 1825 – 1829 with the Gothic altar of St. Barbara. Spiš Castle The earliest written mention of the castle dates to the year 1120. Since the beginning of the thirteenth century castle was the subject of battles taking place in the territory of Spis wars and uprisings. First it became the seat of Koloman, later, Queen Elizabeth settled here and in 1437 she entrusted the castle to John Jiskra. The next owners were the families of: Thurzon, Zapoly, Csáky. In 1993, Castle and the town Spišské Podhradie, Spiska Kapitula and the Church of the Holy Spirit

During the end of the twelfth century it was the seat of the provost and chapter Spiš. The jewel of the chapter is the Romanesque cthedra of St.. Martin. Its construction started in 1198 and was completed in between 1245-1975. In 1776 with the creation of the Spis bishop, the church was raised to the rank of cathedral. Inside the temple a number of priceless historical monuments survived such as: stone sculpture of the Lion (Leo Albus) from the second half of the thirteenth century, regarded as the oldest Romanesque sculpture in Slovakia and the only preserved medieval fresco. Žehra-Church of the Holy Spirit Žehra is one of the oldest villages in the Spiš region with its unique Church of Holy Spirit, bearing the characteristics of both Romanesque and Early Gothic styles. The value of the church besides the unique architecture, provides a medieval wall paintings.

170 Słowacki Spisz

Spiskie Podgrodzie 171

Żehra - Kościół Świętego Ducha

Spišské Podhradie und Umgebung Spišské Podhradie war anfänglich ein der Schlossgerichtsbarkeit unterlegendes Dorf. 1271 erhält die Ortschaft die Stadtrechte. 1412 wurde Spišské Podhradie zum Bestandteil des polnischen Pfands und 360 Jahre lang wurde es durch das polnische Zips-Landratsamt verwaltetet. Ab der Hälfte des XIX. Jahrhunderts bis 1918 war hier der Landkreissitz. Wertvoll in Spišské Podhradie ist die Jungfrau-Maria-Geburt-Kirche aus den Jahren 1825 – 1829 mit dem gotischen Altar von Heiliger Barbara. Zipser Burg Die älteste, schriftliche Erwähnung über die Burg stammt vom Jahr 1120. Vom Anfang des XIII. Jahrhunderts wurde die Festung zum Streitgegenstand während der Kriege und Aufstände auf dem Gebiet von Zips. Zuerst wurde sie zum Sitz von Koloman, dann siedelte hier die Königin Elisabeth,

die 1437 die Burg an Jan Jiskra anvertraute. Die folgenden Eigentümer waren die Familien von: Thurzon, Zapoly, Csáky. 1993 wurde die Zipser Burg samt Städtchen Spišské Podhradie, Zipser Kapitel und Heiliger Geist-Kirche im Ort Žehra auf die UNESCO-Liste des Welterbes eingetragen. Zipser Kapitel Schon vom Ende des XII. Jahrhunderts war es der Sitz von Zipser Präpositur und Kapitel. Już od końca XII wieku była to siedziba spiskiej prepozytury i  kapituły. Der Schatz der Kapitel ist der romanische Heiliger Martin-Dom, dessen Bau 1198 angefangen und in den Jahren 1245-75 abgeschlossen wurde. 1776, mit der Gründung des Zipser Bistums wurde die Kirche zum Dom. Im Gotteshausinneren überdauerten einige wertvollen Denkmäler u.a.: Steinskulptur von Löwen (Leo Albus) aus der II. Hälfte des XIII. Jahrhunderts, für die älteste, romanische Skulptur in der Slowakei anerkannt und einziges, erhaltenes, mittelalterliches Fresko.

172 Słowacki Spisz

Wielka Frankowa 173

Wielka Frankowa

FOTO

Miejscowość zamagurska położona w  dolinie Potoku Frankowskiego, który na północ od wsi łączy się z  Potokiem Osturniańskim i  już po polskiej stronie granicy tworzą wspólnie Potok Kacwiński. Tę dolinę nadał Kokosz Berzeviczy sołtysowi Frankowi z  Farkaszowiec wraz z  przywilejem lokacji osady na prawie niemieckim. Po sprzedaży Frankowej przez Kokosza na rzecz swojego brata Jana i  bratanka Michała, wieś aż do XIX wieku pozostawała w  zależności od Czerwonego Klasztoru. Zasługą kartuzów było sprowadzenie nowych osadników w  ramach kolonizacji pasterskiej oraz rozbudowa wsi na prawie wołoskim w 1553 roku. Mieszkańcy wsi zajmowali się pasterstwem, znajdował się tu tartak i młyn. Po przejęciu Frankowej przez Horvathów z Palocsy, w  1611 roku powstała osada zwana Małą Frankową lub Frankówką, lokowana na wołoskim prawie osadniczym. W latach 1979-1990 doszło do połączenia obu Frankowych, obecnie jednak stanowią samodzielne miejscowości.

Wielka Frankowa

Klasycystyczny kościół św. Mikołaja Biskupa jest najcenniejszym zabytkiem Wielkiej Frankowej. Wzniesiony został w  1784 roku lub – jak głosi inna tradycja – w  tymże roku zbudowany został kościół drewniany, który na skutek zejścia lawiny doznał wielkich zniszczeń i na jego miejscu w 1862 roku stanęła obecna świątynia. W  centralnej części późnobarokowego ołtarza głównego znajduje się postać św. Mikołaja; współczesne ołtarzowi są malowane na drewnie przedstawienia Przemienienia Pańskiego i św. Marcina – patrona Spisza. < Kościół św. Mikołaja Biskupa

174 Słowacki Spisz

Wielka Frankowa 175

Veľká Franková

Veľká Franková

Veľká Franková (poľ. Wielka Frankowa) je obec položená v  doline Frankovského potoka. Túto dolinu spolu s privilégium lokácie osady na základe magdeburského práva udelil richtárovi Frankovi, Kokoš Berzeviczy. Po predaji Frankovej Kokošom v prospech svojho brata, Jána a synovca – Michala, obec až do 19. bola závislá od Červeného Kláštora. Zásluhou kartuziánov bola výstavba obce na základe valašského práva v  roku 1553. V  roku 1611 vznikla osada nazývaná Malou Frankovou alebo Frankovkou. V rokoch 1979-1990 sa obidve osady spojili, ale v súčasnosti sú samostatnými obcami.

A village situated in a valley of Frankowski stream. This valley was given by Kokosz Berzeviczy to Frank Farkaszowiec with a privilege of the location under German law. After the village was sold by Kokosz to his brother John and his nephewMichael in the nineteenth century, it was dependent on the Red Monastery. The classicist church of St. Nicholas is the most precious monument of the village. It was built in 1784 or - to quote from another tradition - the same year a wooden church was built, and then in its place, in1862 the current church was built.

Najcennejšou pamätihodnosťou Veľkej Frankovej je klasicistický kostol sv. Mikuláša biskupa. Bol postavený v  roku 1784, alebo (ako hovorí legenda), v tomto roku vznikol drevený kostol, a na jeho mieste postavili dnešný chrám.

Drewniana zabudowa wsi

Veľká Franková Die Ortschaft liegt im Tal von Frankowski-Bach. Dieses Tal teile Kokosz Berzeviczy dem Ortsvorsteher Frank aus Farkaszowcie samt dem Privileg der Lokalisation des Dorfes nach dem Deutschen Recht zu. Nach dem Kokosz seinem Bruder Jan und Neffen Michał Frankowa verkauft hatte, blieb das Dorf bis zum XIX. Jahrhundert in der Abhängigkeit vom Roten Kloster.

Kościół św. Mikołaja Biskupa

Klassizistische Heiliger Nikolaus Bischof-Kirche ist das wertvollste Denkmal von Veľká Franková. Sie wurde 1784 erbaut oder – wie die Tradition besagt – in diesem Jahr wurde die Holzkirche gebaut und an ihrer Stelle stand 1862 die heutige Kirche.

176 Słowacki Spisz

Ździar 177

Ździar

FOTO

Góralska wioska Zdziar, położona jest w  Dolinie Bielskiego Potoku, która w tej części opiera się o stoki Spiskiej Magury. Przypomina atmosferą podhalańskie miejscowości. Zdziar powstał w drodze kolonizacji wołoskiej w początkach XVII wieku. Osadnicy przybyli tu przede wszystkim z  terenów polskich (okolice Zakopanego). Wieś początkowo należała do majątku Horváthów – możnowładców z Palocsy, którzy władali wówczas całą okolicą skupioną wokół Lendaca. W roku 1787 miejscowość miała 794 mieszkańców, a w roku 1828 liczyła 1118 obywateli. Trudnili się głównie rolnictwem, pasterstwem, a od XIX wieku obsługą ruchu turystycznego. W  roku 1918 i  1938 miejscowość była zajęta przez polskie wojsko. Obecnie Ździar stanowi najważniejszy ośrodek turystyczny Tatr Bielskich, słynący z dużej ilości wyciągów i pensjonatów. Miejscowość jest znana również z  wyjątkowych ludowych ubiorów, nadal żywy jest tu góralski folklor i aktywnie działają zespoły regionalne. Większość mieszkańców tej oraz okolicznych miejscowości (m.in. Osturni, Frankowej) posługuje się w życiu codziennym polską gwarą spiską identyczną z mową używaną na polskim Spiszu. Lokalne budownictwo wykazuje silne wpływy budownictwa ludowego na Podhalu, z tym że dominuje tradycyjny spiski układ zagród zamkniętych w  czworoboki z  podwórkiem pośrodku. Niektóre części wsi stanowią tzw. pamiątkę słowackiej kultury narodowej. Do dziś zachowały się typowe dla regionu góralskie chałupy z grubych bali, z pomalowanymi na niebiesko ogaceniami i czerwonymi ramami okien, które otaczają jodełkowe wzory.

Drewniana zabudowa wsi

178 Spisz - Słowacki

Ździar 179

Ždiar

Ždiar

Obec Ždiar (poľ. Ździar, Zdziar) leží v doline Bieleho potoka. Vznikla na začiatku 17. storočia na základe valašskej kolonizácie. Osadníci prišli tu predovšetkým z  územia Poľska (okolie Zakopaného). Na začiatku obec patrila do majetku Horváthovcov z  Palocsy, a jej obyvatelia sa zaoberali hlavne poľnohospodárstvom a  pastierstvom. V  roku 1918 a  1938 táto obec bola obsadená poľskými vojakmi. Ždiar je známy z výnimočných ľudových krojov. V tomto regióne je folklór stále živý, a dedinské folklórne skupiny a súbory pôsobia veľmi aktívne. Väčšina obyvateľov zo Ždiaru a okolitých dedín vedia hovoriť poľským spišským nárečím, ktoré je totožné s rečou používanou na poľskom Spiši. Miestna architektúra silne odráža vplyv ľudovej podhalanskej architektúry, okrem toho, že prevažuje tradičný spišský typ uzatvorených dvorov – zástavba dvorov spoločne s ohradou vytvára štvorec.

The village was created by Wallachian colonization in the early seventeenth century. The settlers came here mainly from the area of Zakopane. The village originally belonged to the estate of Horváth family, and its inhabitants were farmers and shepherds. The village is known for its unique folk costumes, and of its inhabitants who speak a dialect of Polish Spiš. Local buildings show strong influences of folk architecture in Podhale.

Ždiar Das Dorf entstand im Wege der walachischen Besiedlung am Anfang des XVII. Jahrhunderts. Die Siedler kamen hierher vor allem aus der Zakopane-Umgebung. Das Dorf gehörte zum Landgut von der Familie Horváth und seine Bewohner betrieben die Landwirtschaft und Schäferei. Die Ortschaft ist bekannt durch die außergewöhnlichen Volkskleider und die meisten Bewohner sprechen polnischen Zips-Dialekt. Die örtliche Architektur weist starke Einflüsse des Volksbaus in Podhale auf.

180 Informator

Ważne

adresy

Ważne adresy

Imprezy kulturalne

Dôležité adresy Important addresses Wichtige Adressen

Kultúrne podujatia Cultural events Kulturveranstaltungen

Urząd Gminy Łapsze Niżne ul. Jana Pawła II 20, 34-442 Łapsze Niżne tel. +48 18 265 93 19, fax. +48 18 265 93 15 [email protected], www.lapszenizne.pl

Polska

Obec Osturnia Osturňa č. 153, 059 79 Osturňa tel. +421 052 489 41 28 [email protected], www.obec-osturna.sk

/ Imprezy

kulturalne

„Śpiskie Zwyki” – styczeń /luty /Niedzica „Zamagurskie Święto Folkloru”- maj/czerwiec /Niedzica, Czerwony Klasztor „Wielka Spiska Majówka” – maj /Niedzica „Spisko Watra” – lipiec /Niedzica

Komisariat policji - Posterunek Policji Łapsze Niżne ul. Jana Pawła II 20, 34-442 Łapsze Niżne, tel. +48 18 265 93 97

„Wielkie Spiskie Granie” – lipiec /Łapsze Niżne „Festyn czarnogórski” – lipiec /Czarna Góra

Urzędy pocztowe UP Frydman ul. Sobieskiego 57, 34-435 Frydman, tel. +48 18 285 18 20 UP Niedzica ul. 3 Maja 28, 34-441 Niedzica, tel. +48 18 262 94 20 UP Łapsze Niżne ul. Jana Pawła II 20, 34-442 Łapsze Niżne tel. +48 18 265 93 20 Gminny Ośrodek Kultury w Łapszach Niżnych z/s w Niedzicy ul. 3 Maja 16, 34-441 Niedzica tel. +48 18 262 94 84 [email protected], www.gok.lapszenizne.pl Muzea Stowarzyszenie Historyków Sztuki Muzeum Zespół Zamkowy w Niedzicy Niedzica Zamek 1, 34-441 Niedzica tel. +48 18 262 94 89, fax. +48 18 262 94 80 [email protected]

„Dzień Polowaca” – lipiec /Jurgów „Dzień papieski” – październik /Rzepiska

Słowacja „Zamagurskie Święto Folkloru”- maj/czerwiec /Niedzica, Czerwony Klasztor „Spišské folklórne slávnosti” – czerwiec /Spiskie Podgrodzie „Európske ľudové remeslo” – lipiec /Kieżmark „Dni Majstra Pavla” – sierpień /Lewocza

181

182 Informator

Mapy / Spisz Polski 183

Mapy

Polski Spisz

Mapy Maps Landkarten

Poľský Spiš Polish Spisz Polnische Zips

0km

3km

6km

184 Informator

Mapy

Mapy / Spisz

Słowacki Spisz

Mapy Maps Landkarten

Slovenský Spiš Slovak Spisz Slowakische Zips

słowacki

Legenda / Legenda / Legend / Legende

Drogi główne / Hlavné cesty / Main Roads / Hauptstraßen

Teren leśny / Lesná oblasť / Woodland / Waldgebiet

Miejscowości / Obce / Urban area / Ortschaften

Jezioro / Jazero / Lake / See

Rzeka / Rrieka / River / Fluss

Granica Państwa / Štátna hranica / State Border / Staatsgrenze

Przejścia graniczne / Hraničný priechod / Border Crossings / Grenzübergänge

Granica Spisza / Hranica Spiša / Border of Spisz / Zips-Grenze

0km

14km

30km

185

186 Informator

Baza turystyczna Turisktcká báza Tourist infrastructure Touristische Basis Hotele, pensjonaty, domy wczasowe Hotely, penzióny, chaty Hotels, guest houses, holiday houses Hotels, Pensionen, Ferienhäuser Frydman Hotel „Aleksandrus”, ul. Kamienne Pole 65 Motel „TRZY KORONY” ul. Jana Pawła II 28 a Niedzica - Zamek Hotel „Lokis”, Niedzica – Zamek 76 Pensjonat Szczepaniakówka, Niedzica – Zamek 74 Dom Wypoczynkowy „Nad Zalewem”, Niedzica - Zamek 73 Wojskowy Dom Wypoczynkowy, Niedzica - Zamek Muzealny Zespół Zamkowy „Komnaty”, „Celnica , Niedzica Zamek 1 Niedzica Apartamenty „Pod Taborem” Chata Spiska, oś. Pod Sosnami Chata Spiska, oś. Pod Sosnami Chata z Kir, oś. Pod Sosnami Dom Wypoczynkowy „Pod Taborem”, oś Pod Taborem 2 Gościniec „ Kasztel”, ul. 3 Maja 3 Hotel „Pieniny”, ul. Kanada 38 Ośr. Wypoczynkowy „WATRA”, ul. 3 Maja 49 Ośrodek Wczasowy „Pod Trzema Koronami”, ul. Polna 26 Pensjonat H.A.T.A., ul. św. Rozalii 9 Pensjonat „Pieniny”, ul. 3 Maja 12 Kacwin „Domek w górach”, ul. św. Anny 103 „Stachurówka”, ul. Słoneczna 1 Kompleks wypoczynkowy Kacwin, ul. Nadwodnia 11 Pensjonat „HARNAŚ”, ul. św. Anny 40 Pensjonat „Kinga”, ul. św. Anny 12 Łapsze Niżne Pensjonat „NOWAK”, ul. Długa 132 Pijarski Ośrodek Edukacyjno-Wypoczynkowy „Pieniny Spiskie”, ul. J. Wiśmierskiego 7

Baza Agroturystyka Agroturistika Agritourism Agrotouristik Trybsz Bartczak Maria, ul. św. Elżbiety 169 Bizub Anna, ul. Bereki 10 Bizub Irena, ul. Młyńska 2 Budz Maria, ul. św. Elżbiety 146 Gronka Elżbieta, ul. św. Elżbiety 182 Gronka Maria, ul. św. Elżbiety 144 Hełdak Anna i Andrzej, ul. św. Trójcy 24 Husi Katarzyna, ul. św. Elżbiety 154 Kaczmarczyk Małgorzata, ul. Pod Grapą 7 Kolasa Anna, ul. Młyńska 1 Łojek Małgorzata, ul. św. Elżbiety 257 Łukasik Maria, ul. św. Elżbiety 228 Matoniak Anna, ul. św. Elżbiety 224 Modła Maria, ul. św. Elżbiety 219 Pajerowska Małgorzata, ul. św. Elżbiety 119 Pawlica Danuta, ul. św. Elżbiety 160 Pawlica Jan, ul. św. Elżbiety 203 Pawlica Katarzyna, ul. św. Elżbiety 207 Pluta Anna, ul. św. Elżbiety 215 Rabiański Elena i Antoni, ul. Polanki 198 Szczepaniec Maria, ul. św. Elżbiety 23 Ujwary Maria, ul. Podgrupą 10 Wadowska Stanisława, ul. św. Elżbiety195 Wadowski Ryszard, ul. św. Elżbiety 185 Waksmański Krzysztof i Beata, ul. Polanki 19 Witek Rozalia, ul. św. Elżbiety 196 Niedzica Arendarczyk Urszula, ul. 3 Maja 176 Chmiel Krystyna, ul. Kanada 36 Chojnowska Maria, ul. Leśna 10 Froncz Maria, ul. 3 Maja 55 Knutelski Grzegorz, ul.3 Maja 12 Kordecka Władysława, ul.Kanada 35 Łętowska Grażyna, ul. Leśna 12 Milaniak Halina, ul. 3 Maja 119 Mochalska Teresa, ul.3 Maja 1 Schlegel Janina, ul.Browarna 5 Święty Marian, ul. Nadwodnia 48

turystyczna

187

188 Informator Niedzica – Zamek Bogaczyk Halina, Niedzica-Zamek 16 Bogaczyk Katarzyna, Niedzica-Zamek 57 Bogaczyk Paweł, Niedzica - Zamek 48 Borzęcka Anna, Niedzica - Zamek 22 Florek Maria Niedzica - Zamek 37 Kiedziuch Maria, Niedzica - Zamek 17 Knap Monika, Niedzica - Zamek13 Nalepka Maria, Niedzica - Zamek 87 Różycka-Gaweł, Małgorzata Niedzica - Zamek 56 Sołtys Marta, Niedzica - Zamek 61 Trybunia Piotr, Niedzica - Zamek 25 Falsztyn Bogdał Halina, Falsztyn 131 Jurek Iwona, Falsztyn 92 Rosa Anna, Falsztyn 118 Stanek Tadeusz, Falsztyn 60 Frydman Stanek Krzysztof, ul. Jana Pawła II 31 Sukiennik Beata, ul. Szkolna 7 Kacwin Gałowicz Maria, św. Anny 178 Juras Jan, św. Anny 171 Kossakowska Ilona, ul. Jana Pawła II 154 Magiera Marek , ul. św. Anny 96 Mąka Irena, ul. Spiska 13 Molitorys Genowefa, ul. Nadwodnia 11 Sołtys Bogdan, ul. Spiska 12 Tomasz Irena, ul. św. Anny 54 Wenit Teresa i Andrzej ul. Huba 2 Wojeńska Wioletta, ul. św. Anny 46 Zązel Andrzej, ul. św. Anny 40 Łapszanka Kamińska Barbara, Łapszanka 20 Sołtys Stanisław, Łapszanka 23 Sołtys Stefan, Łapszanka 12 Łapsze Niżne Krawontka Franciszek, ul. Długa 265 Łapsze Wyżne Roman Budz, ul. św. Floriana 34

Baza Baza gastronomiczna Gastronomická báza Catering Gastronomische Basis Niedzica Zamek „Turbinka” Kiosk Gastronomiczny, Plac Zamkowy Restauracja ‘Czardasz” Restauracja „Hajduk” Niedzica Restauracja „ Dwór” Restauracja „Kasztel” Łapsze Niżne Restauracja „NOWAK” „Szałas”, Polana Sosny

turystyczna

189

190 Informator

Bibliografia Bibliografia Bibliography Bibliographie Kapliczki polskiego i słowackiego Spisza, Łapsze Niżne 2007 Kościały polskiego i słowackiego Spisza, Łapsze Niżne 2005 Zbiór pieśni ludowych Zamagurza Spiskiego, Łapsze Niżne 2007 Nasa dziedzina, Nowy Targ 2008 Zagroda Korkoszów w Czarnej Górze, Zakopane 2001 Stanisław Fidel, Polski Spisz, Warszawa 1997 Nacher A., Styczeński M., Cisowski B., Spisz Od Pienin po Raj, Kraków 2004 Spisz wielokulturowe dziedzictwo, red. Antoni Kroh, Sejny 2001 „Na Spiszu”, 2004-2010 Pokropek M., Atlas sztuki ludowej i folkloru w Polsce, Warszawa 1978 Przeworska J., Ubiory ludowe, Warszawa 1954 Balara M., Spiski kotlik dukatów, Kraków 1980 Pagaczewski S., Z biegiem Dunajca, Warszawa 1957 Krzysztofowicz S., O sztuce ludowej w Polsce, Warszawa 1972 Młodziejowski J., Orawą…Podhalem…Spiszem…, Warszawa 1983 Rusin W., Zygmańska B., Klimek P., Słowacja. Praktyczny Przewodnik, Bielsko-Biała 2010 Rusin W., Zygmańska B., Klimek P., Słowacja. Przewodnik Ilustrowany 2010, Bielsko-Biała 2010 Słowacja. Karpackie Serce Europy, Kraków 2008 Przewodnik na weekend Słowacja, Bielsko-Biała 2008 Magnowski K., Słowacja 1001 Pomysłów Na Weekend, Kraków 2010 Prochotský S., Ludový odev na Spiši, Spišská Nová Ves 1990